KENTSEL DNM UYGULAMALARI (AYDIN VE AFYONKARAHSAR RNEKLER)

Yrd.Do.Dr. Hseyin KOAK* Melek TOLANLAR**

ZET Kentsel dnm bir kentin tamam ya da belirli yerleim alanlarna ynelik, bilinli, sistemli ve planl eylem olarak tanmlanabilir. Bu kavram balangta, Kuzey Avrupa lkelerinde devlet mdahaleli konut yapm srecini tanmlamak amacyla kullanld. Devletler, savalar yznden yklan kentlerin yeniden yaplandrlmasnda etkin rol stlendiler. nsanlarn yaam kalitesinin ykseltilmesi amacyla yaplan kentsel dnm uygulamalar toplumsal yaam zerinde olumlu etkiler yapar. Bu almada, ncelikle kentsel dnm kavramsal dzeyde ele alnmakta, ardndan tarihsel geliim ve baz lke uygulamalarndan sz edilmektedir. te yandan Afyonkarahisar ve Aydn illerinde 1994-2008 yllar arasnda kentsel dnm kapsamnda yaplan almalar temel balklarla deerlendirilmektedir. Anahtar Kelimeler: Kent, Kentsel Dnm, Mekan, Toplumsal Deiim. ABSTRACT Urban transformation can be defined as planned, conscious and systematic activities towards whole city or certain settlement areas. At first, this concept was used in northern European countries to describe the construction of housing processes with intervention of governments. These governments had dominant roles in reconstruction of cities which were destroyed because of battles. Urban transformation activities have positive social impacts on the social life. In this study, initially urban transformation is examined at the conceptual level and historical development and then mentioned
*

**

Afyon Kocatepe niversitesi, Fen Edebiyat Fakltesi Sosyoloji Blm. Sosyoloji Bilim Uzman. 397

Afyon Kocatepe niversitesi, ..B.F. Dergisi (C.X ,S II, 2008)

from the examples of some countries. Morever, transformation activities which were implemented in Afyonkarahisar and Aydn between the period of 1994-2008 have been evaluated. Key Words: Urban, Urban Transformation, Space, Social Change. I. GR Uygarln doa zerindeki en belirgin etkisi, insann hayatn dzenlemek zere meydana getirdii en nemli, en byk fiziki rn kentlerdir. Kentler de canl varlklar gibi doan, byyen ve eskiyen toplumsal birimlerdir. Kentler, insanlar arasndaki ilikilere yani toplum hayatna biim verirler. Eskiyen kent kesimlerinin yenilenmesi, onlara toplumsal ve ekonomik ynden yeni deerler kazandrlmas arzu edilen bir eydir. nemli olan, bu yenilemenin amacn ve yntemini iyi belirleyebilmektir. Kentsel dnmden, uygulanmakta olan projenin niteliine ve yerine gre, kentsel yenileme, kentsel yeniden canlandrma, kentsel yeniden yaratma, kentsel yeniden dou, kentsel yeniden gelitirme ya da imar, kentsel yeniden yaplandrma, kentsel koruma, kentsel soylulatrma gibi kavramlar anlalmaktadr. Kentsel dnmn tm dnyada ortaya koyduu baarlara ramen son dnemlerde zellikle azgelimi ve gelimekte olan lkelerde uygulanan kentsel dnm projelerine kar gerek siyasal gerekse toplumsal alanda tepkiler gelmektedir. Bu durumun en nemli sebebi ise kentsel dnm ile ulalmak istenen fiziksel, ekonomik, sosyal ve kltrel gelimenin bir kenara itilerek, dnm ile sermayeye kent iinde ve kent dnda yeni rant alanlar oluturulmasnn amaland endiesidir. Kentsel dnmn yaplaca alanlarda oturan yerel halkn, yaplacak konutlardan yararlanmasnn engellenmeye allmas veya kendilerinden yksek farklar istenmesi, kentsel dnmn yaplmas planlanan blgelerde lks konut alanlar oluturabilmek iin bu blgelerde var olan tarihi ve kltrel dokunun yok edilmeye allmas ve yine ayn nedenle blgede bulunan doal kaynaklarn ve deerlerin tahrip edilmesi nemli rol oynamtr. Ortaya kan endielerin giderilmesi iin, yerel halkn kentsel dnm srecine aktif katlmlar salanmaldr.
398
Afyon Kocatepe niversitesi, ..B.F. Dergisi (C.X ,S II, 2008)

Dnmde yerel halkn tercihleri, ihtiya ve beklentileri en nemli nceliklerden biri olarak kabul edilmelidir.1 Bu almada, ncelikle, kentsel dnm uygulamalar kavramsal dzeyde ve tarihsel gelime sreleriyle birlikte ele alnmaktadr. Ardndan Afyonkarahisar ve Aydn illerinde 1994-2008 yllar arasnda yaplan uygulamalar karlatrlarak deerlendirilmektedir. Bu uygulamalarn bir ksm, kentsel dnm ile ilgili yasa (5366) kmadan nce farkl ierikler ve balklar altnda yrtlmtr. Sz konusu uygulamalarn deerlendirilmesi aamasnda bu iki kentte yaayan eski ve yeni yerel yneticilerin bilgilerine, ilgili belediyelerin yllk faaliyet raporlarna ve uzmanlarn gzlemlerine bavurulmutur. II. TOPLUMSAL DEM VE MEKAN Kent toplumbilimi almalarnn bir dkm yapldnda, kimi yaptlarn kentte yaayan bireylerin davran kalplarnda kent yaamna zg deiimleri inceledii, kimilerinin toplumsal dnmlerin gerekletii yer olarak kentte ortaya kan snfsal ayrmlar zerinde durduu, kimilerinin de gndelik yaam sorunlarna younlat grlmektedir.2 Toplumsal deime, toplumun yapsnda ve kltrnde ortaya kar. Kente gelen insanlarn yaadklar evre deiiklii ile beraber kltrel deiimi de yaamalar kanlmazdr. Fakat her toplumsal deime gelime deildir. nk toplumsal deiim geriye doruda olabilir. Deimenin yaand her toplumda toplumsal hareketlilikte artar.3 Kentlerde yaanan bu deiim ve dnm sreleri ciddi anlamda sosyal ve ekonomik sorunlar da beraberinde getirir. Bu adan bakldnda mekann ve toplumun birbirleri zerinde dntrc etkileri vardr. Mekanda yaanan deiim ve dnm toplumu dorudan etkiler. Kentlerin yeniden biimlendirilmesi,
1

Ali Cem Gz, Kentsel Dnmn Esaslar ve skoya Whitfield rnei, Yerel Siyaset, Say 31, s.11-12 2 Blent Duru-Ayten Alkan, 20. Yzyl Kenti, mge Yaynlar, stanbul, 2002, s.8. 3 Y.I.Sencer, Bir Toplumsal Deime Sreci Olarak Kentleme ve Getirdii Sorunlar, Kentleme Sorunlar ve stanbul, TMMOB Yayn, Ankara, 1980, s.104.
Afyon Kocatepe niversitesi, ..B.F. Dergisi (C.X ,S II, 2008)

399

yaanlan mekana yeniden anlam kazandrlmas gnmzde giderek benimsenen yaklam haline gelmitir. nsanlar ile kent mekan arasndaki bu iliki zamanla kentin tmn dnme uratmaktadr. Kentlerin, bu deiim ve dnm sreci her zaman istenilen ynde ve planl olarak gereklememektedir. Kentin salksz evrelerce kuatlmas, salksz dnmn en nemli en ak belirtisidir; trafik sorunlar, grlt, gittike azalan yeil alanlar gibi. Kent, doas gerei srekli deien dnen bir sistem olduu iin yeniden kendini retebilmeye ynelik bir program izler. Kentin bir blmnn ya da tmnn dnmn istenilen ynde deitirebilecek olan aralardan en nemlisi gnmzde kentsel dnm projeleridir. Kent yenileme ihtiyac; kentteki yaplarn fiziksel ve toplumsal anlamda eskimesinden doabilecei gibi belli bir semtin ve kent kesiminin deerini tm olarak yitirmesi sonucunda da ortaya kabilir. Kent yenilemenin plansz gerekletirilmesi konut ann kapanmasna yardmc olmad gibi ekonomi asndan da sakncalar dourur. rnein; ayn yollarn sk sk geniletilmesi, kaldrmlarn daraltlmas, aalarn kesilmesi kentlerde yaayanlar rahatsz etmekle kalmaz ayn zamanda da kentteki gelimeleri de aksatr.4 III. KENTSEL DNMN TANIMI VE TARHSEL GELM Avrupann kentsel dnmn ortaya k ve geliiminde nemli katklar olduu bilinmektedir. zellikle, kinci Dnya Sava sonras dnemde yaklp yklm kentlerin yenilenmesi, zarar grm kltr mirasnn onarlmas, ekonomik kntye uram alanlarn yeni fonksiyonlarla canlandrlmas zorunluluu, kentsel yenileme kavramnn nemini ortaya koymu ve bylece konu ilgili evrelerce tartlmaya balamtr.5 Kimilerine gre ise, Kentsel Yenileme deyimi Amerika kkenlidir. Bu kavram, eski kent merkezlerinin, i alanlar da dahil olmak zere, iyiletirilmesi ya da yaplatrlmasn ifade etmektedir. Uygulamada ise, kentsel yenileme, tanmland biimde genellikle mevcut dk gelirli nfusun yerinden edilmesi, daha karl ofis, ticari
4 5

Ruen Kele, Kentleme Politikas, mge Yaynlar, stanbul, 2006, s.438. Pnar zden, Kentsel Yenileme, mge Yaynlar, stanbul, 2008, s.50. 400 Afyon Kocatepe niversitesi, ..B.F. Dergisi (C.X ,S II, 2008)

ve lks konut yaplamalar veya ulam altyapsnn salanmas anlamlarna gelmektedir.6 1950 ve 1960larda kentsel yenileme uygulamalar gayri menkul piyasasnn istemleri dorultusunda gerekletirildii iin, ABDdeki pek ok kentte kentsel yenileme genellikle negatif sonular dourmutur.7 I.Dnya Savandan byk bir ykmla kan Avrupadaki kentlerde savatan sonra ortaya kan kentsel knt, hkmetleri bu konuda zm arayna yneltmitir. te yandan, Kuzey Amerikada ve Avrupada bozulmu olan yaam koullarn iyiletirebilmek iin kentsel dnm projeleri gelitirilmeye balanmtr. nceleri bu uygulamalar Amerikada siyahlar yerinden etme hareketi olarak alglanmtr. Kentlerde yaayan insanlarn gelirleri farkl olduu iin kentlerin deiik blgelerine yerlemilerdir. Bu durum hem mekansal anlamda farkllamaya hem de sosyal anlamda ayrmaya neden olmaktadr. Amerikadaki gelir dalm dier Avrupa lkelerine gre adaletsizdir. Sosyal yardm sistemi de olduka dar kapsaml olduu iin, nfusun byk blm kaliteli konutlarda oturma olana bulamamaktadr.8 II. Dnya Sava biter bitmez Bat Avrupa lkeleri, Almanya, Fransa, Belika, Hollanda yklm btn tarihi kentlerini yeniden ina etmilerdir. Bu lkeler kendilerini tehdit eden iki byk tehlikenin farkndaydlar. Biri, Sovyetlerin askeri ve kltrel basks, dieri Amerikann ekonomik ve kltrel basks. Bu iki g arasnda yok olmamak iin, kentlerinde ne kadar tarihi deer varsa korumaya karar verdiler.9

Mike Gibson and M Langstaff, An Introduction to Urban Renewal, Hutchinson, Great Britain, 1982, p.12. 7 Arzu Kocaba, Kentsel Dnm (Yenile(tir)me:ngiltere Deneyimi ve Trkiyedeki Beklentiler, Literatr Yaynlar, Ankara, 2006, s.3. 8 H S Andersen, Konut Alanlarnda Bozulma ve Yenileme Stratejilerinde Avrupa ve Amerika Deneyimleri, Ed. D zdemir, S Turgut, P zden, Uluslar aras Kentsel Dnm Uygulamalar Sempozyumu, stanbul, 2004, s.152. 9 Turgut Cansever, Mevcut Yap Stoku Felaketimiz Olacak, Trk Edebiyat Dergisi, Say 332, 2001, s.22.
Afyon Kocatepe niversitesi, ..B.F. Dergisi (C.X ,S II, 2008)

401

te yandan, Avrupadaki gelime hareketleri kent ve kasabalarn evresinde banliy denilen yeni yerleim birimlerinin olumasyla belirginlik kazanmtr. zellikle, ngilterede kentsel dnm projeleri geni bir uygulama alanna sahiptir. ngilteredeki kentsel dnm projelerinin hedefleri; dk gelirlilerin glendirilmesi sosyal ve kltrel eitliliin salanmas, sosyal adan btnln korunmasdr. ngiltere en fazla deneyime sahip olduu halde bu saylan hedeflerin gerekletirilmesinde eitli sorunlarla karlamtr. 1970lerin sonuna doru kentsel dnm projesinde devlet ve yerel ynetimler halkn daha katlmc olabilecei politikalar tercih etmeye balamlardr. 10 Kentsel dnmn baka bir uygulama alan da kentsel soylulatrmadr. Soylulatrma bir kavram olarak ilk kez 1964 ylnda Ruth Glass tarafndan Londrann ii mahallesindeki konutlar orta ve st snfn satn almas bunlarn yerine; k ve lks konutlar yapmalar ve bu blgelerin sosyal karakterini deitirmeleri ile ilgili olarak kullanlmtr. Soylulatrma dar gelirlilerin yaad kent ierisindeki khnelemekte olan konut alanlarna daha st snflarn yerlemeye balamas srecidir. Bu mahallelerde yaplan soylulatrma eylemi; literatrde daha ok mahallenin eski sahiplerinin yerinden edilmesi sreci olarak grlmektedir.11 Kimi grlere gre ise soylulatrma, yerinden edilme srecini ierdii iin, hem bilim insanlar arasnda hem yerel ynetimlerde hem de halk arasnda, youn tartmalara neden olmaktadr. Bu srecin hem meknsal hem de toplumsal anlamda, ayrmay beraberinde getirmesi kanlmazdr. nk mahallenin nceki sakinlerinin, mahallelerini gnll terk etmelerini beklemek, olanakl deildir. Soylulatrmann en nemli risklerinden biri;

10

N Bailey, Konuta Ynelik Dnm: Glasgow Deneyimi, Ed. D zdemir, S Turgut, P zden, Uluslar aras Kentsel Dnm Uygulamalar Sempozyumu, stanbul, 2004, s. 102. 11 P Newman, Kltrel Dnm, Turistler ve Kent Ynetimi, Ed. D zdemir, S Turgut, P zden, Uluslar aras Kentsel Dnm Uygulamalar Sempozyumu, stanbul, 2004, s. 33-34. 402 Afyon Kocatepe niversitesi, ..B.F. Dergisi (C.X ,S II, 2008)

soylulatrlan alanlara yerleenlerin, alann nceki sahiplerini dlayarak, sosyal eitsizlie neden olmasdr. 12 IV. TRKYEDE KENTSEL DNM A. TARHE Kentler hzla deimekte ve dnmektedir. Ancak, burada nemle zerinde durulmas gereken nokta bu deiim ve dnmler kentleri daha yaanlabilir ve salkl mekanlar haline getirebilmi midir? 17 Austos 1999 ve 12 Kasm 1999 tarihlerinde yaanan iki byk deprem lkemizde baz konularda nlemler alnmas gerektii noktasnda uyarc olmutur. Ancak, kentlerimizin iinde bulunduu durum ne yazk ki ok iyi deildir. Trkiyede son elli yln arpk kentleme ve niteliksiz konut retiminin temelinde kentlemenin tamamen piyasa dinamiklerine braklmas yatmaktadr. Serbest piyasa koullarnda byk oranda yap-satlk metodu ve kooperatiflerce retilen konutlar alt gelir gruplar iin ulalmaz kalmlardr. Bu durumun sonucu olarak gecekondular kentlere yaylmlardr. Bu hzl kentleme ve gecekondulama sorununa ynelik devletin kk apl projeleri dnda herhangi bir toplu konut projesi olmamtr. Son dnemde kentleme asndan gndemi en ok belirleyen konu kentsel dnm ve bu balamda gerekletirilen gecekondu dnm projeleridir. Elli yl kadar gecekondulamaya gz yuman ve destekleyen yerel ve zeksel ynetimler kent topraklarnda edilebilecek rantn ve speklatif kazanlarn 1990l yllarda artmasyla beraber gecekondulamaya kar politikalar gelitirmeye balamlardr. 13 Kentsel dnm uygulamalar nemli kentsel sorunlar zmek veya azaltmak amacyla bavurulan bir mekanizma iken, kentin sosyo-ekonomik ve siyasal yaps ile ilgili sorunlar artrmak veya yeni sorunlara neden olmak gibi sonular da dourabilmektedir. Yaratlan rantlar asndan bakldnda zenginin daha zengin,
12

C Hague, Konut Alanlarnn Dnm ve Yenileme Projelerinde Baar, Ed. D zdemir, S Turgut, P zden, Uluslar aras Kentsel Dnm Uygulamalar Sempozyumu, stanbul, 2004, s. 183. 13 Ali Acar, Trkiyede Kentsel Dnm Projeleri, Yerel Siyaset, Say 31, 2008, s. 13.
Afyon Kocatepe niversitesi, ..B.F. Dergisi (C.X ,S II, 2008)

403

yoksulun daha yoksul olmas olarak aklanan bir durum ortaya kabilmektedir. Ama, kent tmden ele alndnda grlen olumlu gelimeler ve katklar sz konusu olunca bu olumsuz sonular ihtimaline gre hareket edilerek kentsel dnm projelerinden vazgemek doru bir yaklam olmayacaktr. Kentsel dnm, ayn zamanda, kentin doal, tarihsel ve toplumsal yapsn sarsmayacak bir yenilenme ve restorasyonu ieren bir dizi abalar btndr. Son dnem kentsel dnm projelerine ve uygulamalarna bakldnda bir ok kentimizde tarihsel anlamda srdrlebilir/yaatlabilir mekanlara ok da gerekli zenin gsterildii sylenemez. rmeye yz tutmu kentin genel dokusunu bozan ve her trl teknik alt yapdan uzak mekanlarn dntrlmesinde ise, genel olarak gecekondulama srecinin enkaz temizlenirken, apartman gecekondularla yeni bir enkaz oluturulmaktadr. Ankara ve dier pek ok kentimizde bu grlebilir.14 Avrupa lkelerinin pek ounun vazgetii ok yksek katl ve youn nfusu barndrabilecek, toplumsal boyut gz ard edilerek yaplan dnm uygulamalar nmzdeki yllarda yeni sorunlara yol aabilir. B. YASAL DAYANAKLAR Kentsel dnm hakknda yasal dzenlemeler yaplncaya kadar bu konuda ok belirsizlik ve dzensizlikler yaanmtr. Haziran 2005 ylnda Ypranan Kent Dokularnn Yenilenerek Korunmas ve Yaatlarak Kullanlmas Hakkndaki Kanun karlarak kentsel dnm iin belediyelere ve il zel idarelerine yetki verilmi oldu. Bu kanun ile tarihi yerlerin yeniden canlandrlmas iin restorasyon ve tarihi bir zellii olmayan yerlerin yklarak ama burann sakinleri madur edilmeyerek bu alanlarda yeni ve modern alanlarn gelitirilmesi amalanmtr. te bu noktada, 2000li yllarda kentsel dnm konu alan yeni yasalar devreye girmitir. Ancak, bu yasal dzenlemelerin kentsel dnm kavramn dar anlamda yorumlad ynnde eletiriler bulunmaktadr. yle ki, Yasal dzenlemede dnmn kayna
14

Akif ukurayr, Alt Geit ve Gkdelen Belediyecilii, Yerel Siyaset, Say 33, 2008, s. 19. 404 Afyon Kocatepe niversitesi, ..B.F. Dergisi (C.X ,S II, 2008)

olarak Kentsel Rantlar esas alnm, artk kent merkezine daha yakn alanlarda kalm olan gecekondu mahalleleri ve arpk dokuya sahip alanlarn Belediye tarafndan zoralmla elde edilmesi ve kentsel rantn belediyelere aktlmas salanmtr. Bu alanlarda, belediyeler tarafndan dzenlenen yeni imar planlarnda ar younluk verilerek daha fazla rant yaratlmakta ve kentin genel ulam ve altyap sistemleri ile teknik ve sosyal donats zedelenebilmektedir.

5393 sayl Belediye Yasasnn 73. maddesinde de yerini alm olan kentsel dnm kavram, 2004, 2005 ve 2006 yllarnda zel yasal dzenlemelere konu olmutur. nce, Kuzey Ankara Girii Kentsel Dnm Projesi Yasas (5104) ile kenti havaalanna balayan yolun her iki yanna utanlmayacak bir grnm kazandrlmak istenmitir. Bu amac daha iyi gerekletirebilmek iin Nisan 2006da 5481 sayl yasa yrrle konulmutur. Arada ise Ypranan Tarihsel ve Kltrel Varlklarn Yeniden Korunmas ve Yaatlarak Kullanlmasna (kullanlarak yaatlmas) ilikin 5366 sayl yasa Parlamentodan gemitir. Kentsel dnm konusunda halkn zihninde yanl izlenimler olumasn nlemek, merkezi ve yerel ynetimlerde bu konularla ilgili politikalara yn verenlere dnm yasalarnn amalar ve sonular hakknda kimi uyarlarda bulunmak bu nedenle nem tamaktadr.

lgili Kanunun amalarna baklacak olursa kentsel dnm projelerinin genelde kentlerde gelien drt olumsuz gelimeden dolay yaplp yrrle konulduu grlmektedir. Bunlar; g ve nfus art gibi nedenlerle gecekondulama sonucu salksz ve plansz gelien yerlerin daha ada ve salkl bir kentsel alana dntrlmesi, eski ve artk ilevini yitiren sanayi alanlarnn daha kullanl ve yararl baka bir kentsel alana dntrlmesi, tarihi zellii olan alanlarn restore edilerek baka bir ekle dntrlp daha iyi korunmas veya gezilmesi gereken bir alan haline getirilmesi ve son olarak doal afetler veya olaanst durumlardan dolay yklan veya eski grntsn yitiren, yani baka bir ekle brnm
Afyon Kocatepe niversitesi, ..B.F. Dergisi (C.X ,S II, 2008)

405

olan kentin veya kentsel alanlarn eski ekline veya daha iyi ve yeni bir ekle dntrlmesi olarak saylabilir. 15 V. AYDIN LNDE YAPILAN UYGULAMALAR Kentsel dnm sreci, Aydn kent merkezinin btnn konu almakta olup, btnleik bir planlama ve uygulama modelini ortaya koymaktadr. Bu sre, eitli siyasi ve ekonomik nedenlerin de olumsuz etkileri ile 1994-2002 yllar arasnda uygulanm ve doal olarak planlanan uygulamalarn btn tamamlanmamtr. 2002 ylndan sonra belediye ynetiminin deimesi ile kentsel dnm sreci tamam ile durdurulmu ve planlanan uygulamalar tamamen yrrlkten kaldrlmtr. Kentsel Dnm Master Plan: 1995 ylnda hazrlanan Aydn Kenti Kentsel Dnm Master Plan, ayn yl yrrle konulmu ve uygulamaya geilmitir. Kentsel Dnm Master Plannn kapsamnda: 1 adet Kentsel Tasfiye blgesi, 5 adet Kentsel Yenileme blgesi, 8 adet Kentsel Islah Blgesi, 23 adet Kentsel Tarama Blgesi yer almaktadr. Kentsel Dnm kapsamnda yaplan almalar nitelikleri ve mdahale ve uygulama derecelerine gre aadaki ekilde snflandrlabilir.16 Kentsel Tasfiye Uygulamalar ve Blgeleri: Kentsel tasfiye alanlar, tamamen yklarak, yerine yeni yaplarn yaplmayaca, yani yaplamann kalc olarak tasfiye edilecei blgelerdir. Bu blgeler, imar planlarnda, Kamu tesis alanlar, yeil alanlar, spor ve rekreasyon alanlar, yol ve otopark alanlarnda olup, zerinde eitli zelliklerde yaplamann bulunduu alanlardr. Bu blgeler, genellikle gecekondu yaplamas ile igal edilmi alanlardr. Kentsel Yenileme Uygulamalar ve Blgeleri: Kentsel yenileme blgeleri, mevcut yaplamann tamamen yklarak, yerine yeni bir kentsel yerleimin (kentsel evre) ina edilecei alanlardr. Bu alanlar da, ekonomik ve estetik mrn doldurmu olan yaplarla, gecekondularn bulunduu, arpk yaplamann ne kt, teknik ve
15

A Hamdi Aydn, Kentsel Dnm Projeleri ve Kahramanmara, Yerel Siyaset, 2008, Say 31, s. 6. 16 Hseyin Aksu, Aydn Belediyesi Raporu, Birlemi Milletler Genel Kurulu 25. zel Oturumu-En yi Uygulama rnekleri Sunumu, 2002, Aydn. 406 Afyon Kocatepe niversitesi, ..B.F. Dergisi (C.X ,S II, 2008)

sosyal donat alanlarnn ciddi biimde eksik olduu, altyaps olmayan veya salksz olan, ulam ve trafik ynnden sorunlu alanlardr. Kentsel Islah (yiletirme) Blgeleri: Kentsel Islah Blgeleri, tamam ile yklmas gerekmeyen, yaplamann ve genel kentsel dokunun korunarak iyiletirilebilecei alanlardr. Bu alanlar, ekonomik olarak tamam ile yklp yeniden yaplmas olurlu olmayan ve byk ekonomik ykler getiren, ancak, ksmi ykmlar ve mdahaleler ile ada kentsel fonksiyonlarn asgari lde dahi olsa salanabilecei, kabul edilebilir bir kentsel yaam alannn elde edilebilecei alanlardr. Kentsel Tarama ve Dzenleme Uygulamalar ve Blgeleri: Kentin, szde dzgn yaplam blgelerinde de, ada kentleme anlayna gre, pek ok hata, kusur ve eksiklikler bulunmaktadr. Kentlerimiz bu anlamda, en gelimi ve prestij alanlarnda dahi ayrntda; estetik ve fonksiyon bozukluklar ile doludur. Bu nedenle, yukarda snflandrlan kentsel dnm uygulamalarnn dnda kalan tm blgelerde, kentsel alann taranmas bu eksik, hata ve bozukluklarn saptanmas ve giderilmesi iin bir uygulama modeli gelitirilmitir. Bu uygulama modeli Aydn kentinde, belediyenin mali olanaklar lsnde, saptanan mahallelerde uygulanmtr. Kentsel Tarama ve Dzenleme Uygulamalar iki aamada gerekletirilmektedir. Bunlardan birincisi Kentsel tasarm planlar, ikincisi ise Kentsel tarama ve Nak Projesi ilemleridir.17 Kentsel Tarama ve Dzenleme (Nak Projesi) rnekleri: Aydn Kenti Kentsel Dnm Master Planna gre, Kentin; tasfiye yenileme ve slah blgelerinin dnda kalan tm alan 23 blgeye ayrlarak Kentsel Tarama ve Nak Projesi kapsamnda uygulamalar yaplmtr. Bu blgelerin sadece 5 blgede, proje btn ile sonuca ulatrlm ve bu blgeler eksiksiz ve hatasz kent paralar haline getirilmitir. Dier blgelerdeki almalar eitli

17

Hseyin Aksu, Aydn Belediyesi Kentsel Tarama ve Nak Projesi Klavuzu, Aydn Belediyesi Yayn, 1998.
Afyon Kocatepe niversitesi, ..B.F. Dergisi (C.X ,S II, 2008)

407

uygulama dzeylerinde uygulanm olup tamamen bitirilmemitir. Uygulama yaplmayan, yani balanmayan bir blge kalmamtr. Aydn ili ile ilgili genel bir deerlendirme yapldnda unlar sylenebilir. zellikle 1994-2002 yllar arasnda yaplan bir takm altyap, ulam, kent bilgi sistemi gibi uygulamalar ok yerinde uygulamalar olarak deerlendirilmektedir. Sz konusu dnemler arasnda balatlan uygulamalarn trl nedenlerle sonlandrlamad gzlemlenmektedir. te yandan 2002 yl sonras verilere ulamada bir takm zorluklar yaanmtr. Bunun yan sra 2000li yllarla birlikte, kentte zellikle dar gelirli yerel halkn konut sorunlarnn devam etmekte olduu grlmektedir. Yerel ynetimler ve merkezi ynetim zellikle dar ve orta gelirli halkn konut edinmelerini kolaylatrc yntem ve uygulamalar balatmaldr. Bu yaplrken, kentin tarihi ve kltrel dokusunun korunarak olabildiince yeil alann yaratlmas hedeflenmelidir. Yerel ynetimlerde ok yaygn olan partizanca yaklamlarn ve kendi dnemi dnda balatlan yatrmlarn srdrlmemesinin bedelini yerel halk demektedir. VI. AFYONKARAHSARDA YAPILAN UYGULAMALAR Afyonkarahisar zellikle 1990l yllarn ortasndan itibaren hzla gelimeye ve yaplamaya balayan bir kenttir. Farkl dnemlerde ynetime gelmi yerel yneticiler irili ufakl eitli projelere imza atmlardr. Bu arada zellikle merkezi dzeyde kltr bakanlnn ilde tarihi ve kltrel yaplarn korunmasna ynelik almalar olmutur. Buna karn, son on be yl ierisinde yaanan kentsel gelimelerin temel baz problemlerin ortaya kn engelleyemedii grlmektedir. Szgelimi, kent ii park ve yeil alan sorunu en st dzeyde hissedilmektedir. Hdrlk Tepesinden kente bakldnda zellikle kent merkezinin ok youn bir yaplama iinde olduu deerlendirilmektedir. Afyonkarahisarda son dnemde en nemli bir kentsel dnm projelerinden birisi de mlkiyeti Afyonkarahisar Belediyesine ait Gvenevler Mahallesi, eski Halil Aa Semt Pazar ve otogar alanna yaplacak lks konutlardr. 2011 ylnda tamamlanacak bir kentsel dnm projesinin ihalesi yaplm ve inaat balamtr. Bu erevede eski otogar ve evresinde bulunan pazaryeri alanna
408
Afyon Kocatepe niversitesi, ..B.F. Dergisi (C.X ,S II, 2008)

konut yapmna karar verilmitir. Otogarn ve pazar yerinin yerleri deitirilmi grece kentin d denebilecek yerlere tanmlar bylece kent merkezinin younluu azaltlmtr. Ayrca yeni otogar ve pazar yeri deiiklii yerel halk tarafndan yerinde uygulamalar olarak deerlendirilmektedir. Ancak eski otogar ve Pazar yerinin konut alan olarak kullanma almasnn eitli sorunlar da beraberinde getirebilecei dnlmektedir. Kentsel dnm projesi erevesinde yaplacak yaplar iin ihale yntemi ile teklifler alnm, balangta 11 firma ihaleye katlmak istemi ve ihale dosyas alm, teminat yatrm ama sonuta ihale 2 firma arasnda gemitir. En yksek teklifi veren Kadahmetoullar Asfalt naat Taahht Sanayi Ticaret A. ihaleyi kazanmtr. Proje, znde sper lks diye tanmlanan 615 konut, kapal otopark, yzme havuzlar ve i merkezlerinden olumaktadr. Sz konusu proje sonucunda belediye 451 konut sahibi olacak ve bunlardan 130 trilyon lira kaynak elde edebilecektir. Yerel yneticiler, bu proje ile gelecek 10 yla ilikin kaynak sorununu zdklerini iddia etmektedirler. lkemizde kimi belediyelerin gerekten ok nemli boyutlarda kaynak sorunu olduu kukusuzdur. Belediyelerin yerel kaynaklara bavurmalar yerinde bir yaklamdr. Ancak, yerel ynetimlerin kamuya ait tanmazlar elinden karmas gemiten gnmze bilim evrelerince tartlmaktadr. Konuya Afyonkarahisar rneinde bakldnda sz konusu alann belediyenin iyeliinde kalmas ve yeil alan ve park olarak kullanma almas kente bir rahatlama salayabilecei dnlmektedir. Bunun yan sra kent merkezinin yaknnda bulunan bu konutlara ayrcalkl snflarn yerleimi kentin snfsal dokusunu etkileyebilir. te yandan, konut sorunu evrensel bir nitelik tamakla birlikte, gelir dalmnn dengesiz olduu lkelerde bu sorunun zm ayr bir nem kazanmaktadr. Konut kesiminin ekonominin tm ile ilikileri dikkate alndnda, yeterince toplumsal konut retilmezken lks konut retiminin denetim altna alnmamas dar gelirli kitlelerin konut sorununun zmn daha da gletirmekte;
Afyon Kocatepe niversitesi, ..B.F. Dergisi (C.X ,S II, 2008)

409

kt ekonomik kaynaklar lkenin toplumsal-ekonomik koullarna uygun kullanlmamaktadr.18 Ayrca nemli sorunlardan birisi de, kentsel topraklar zerinde gerekleen ar deer artlar, toplumda kanlmaz olarak, emek harcamadan kazan elde etmeyi amalayan bir kesim oluturmutur. Bu durumu engelleyecek kurumsal dzenlemenin yetersizlii, bu alandaki hukuk kurallarnn eksiklikleri, belediye ve kamu ynetimleri zerindeki siyasal basklar sz konusu dzenin devam etmesini salamaktadr. Ama nemli olan bir etmen de ekonomiktir. Gelir dalmndaki dengesizlikler, sosyal gvenlik sistemindeki bozukluklar giderilmedike kentsel topraklar zerinde vurgunculuu nlemek olanakszdr.19 Sz konusu 1990l yllardan gnmze, zellikle kent merkezinin daha yaanabilir klnmasna ilikin uygulamalarn yetersizlii grlmektedir. Ancak evre semtlerde yeni yerleim alanlarn, yol ve bulvarlarn alna tank olunmaktadr. Afyonkarahisar konum itibariyle blgeleri birbirine balayan yollarn kesitii tarihi bir kenttir. Gemiten gnmze pek ok uygarln yaad bir yerleim yeridir. Buradaki temel sorunlardan birisi kentsel toprak sorunudur. Dier sorun 2.derecede deprem kuanda yer alan bir kenttir. Kentin planlamas yaplrken yerleim alanlar, sanayi, niversite, tarm alanlar ve dier alanlar btncl bir bak as ile deerlendirilmelidir. Tarm alanlarnn tarm d etkinlik ve yaplama amacyla kullanmna, deprem blgesi olmasna karn zel izinlerle 8 ve 13 kat yaplar yaplmasna rastlanmaktadr. Kentte yaayan kimi kent plancs ve mimarlarla yaplan derinlemesine grmeler nda baz deerlendirme ve saptamalar yaplabilir. Kent merkezinde bulunan ve tarihi bir mahalle olan Karaman mahallesinde uygulanan kat art ile birlikte kent ii nfus younluu iyice artmtr. Yk yap sat yntemi ile orada bulunan tek katl evler 6-8 katl bitiik nizam yaplara dnmtr. Bu durum eski mahalle ve komuluk ilikilerini de ortadan kaldrmtr. Orta st
18

Ayten Alkan, Dar Gelirlilerin Konut Sorunlar ve Konut Kooperatifleri, Trkiye Kent Kooperatifleri Merkez Birlii Yayn, Ankara, 1996, s.1. 19 Ruen Kele vd, Kentsel Toprak Rantnn Kamuya Kazandrlmas, Trkiye Kent Kooperatifleri Merkez Birlii Yayn, Ankara, 1999, s. 87. 410 Afyon Kocatepe niversitesi, ..B.F. Dergisi (C.X ,S II, 2008)

gelir grubunun youn bir biimde yaad bu mahallede bulunan ve ayn apartmanda yaayan eski konutlarn sahiplerinin, psikolojik, sosyolojik durumlar, toplumsal ilikiler ve yeni komularla ilikiler balamnda aratrlmas gereken nemli konulardr. te yandan, benzer bir kat art Mecidiye Mahallesi iin de dnlmektedir. Benzer uygulamalar gerekleirse kent merkezi nefes alnamayacak bir younlua dnebilir. Sahipata Mahallesinde Toplu Konut daresi (TOK) tarafndan gerekletirilen uygulama olumlu bir uygulamadr ama konut sorununa tam anlamda bir zm olamamtr. Karyaka Mahallesi ve Uydukent nmzdeki yllarda kentin younluunu azaltma noktasnda bir grev stlenebilir. zellikle Karyaka Mahallesi Afyon Kocatepe niversitesi merkez yerlekesine yakn olmas nedeniyle renciler iin tercih edilen bir yerleim alanna dntrlmelidir. Bu yntemle hem Karyaka Mahallesi dntrlp ada bir yapya kavuturulabilir hem de kent merkezinde yaayan ve younlua neden olan nfusun bir kesiminin bu blgeye kaydrlmas salanabilir. Afyonkarahisar son 15-20 yl iinde hzl bir yaplama, deiim ve dnm yaanmaktadr. Deimeyen tek ey, kent merkezindeki youn yaplama, park sorunu ve yeil alanlarn azldr. Kent merkezine yakn bir yere yaplacak 651 konutluk bir proje ve Mecidiye Mahallesinin kat art gerekleirse nmzdeki yllarda kentin younluu iyice artabilir. Ayrca, kentin hemen merkezinde ayrcalkl mekanlarn oluturulmas toplumsal eitlik ve adalet duygularn da incitebilir. Bu konuda, zellikle lkenin deiik illerindeki uygulamalarndan dersler karlmas gerekmektedir. Kentsel dnm ile ortaya kan sorunlarn zm ise kanmzca toplum yararn kiilerin yararndan daha nde tutulduu zihniyetlerin varl ile mmkndr. VII. SONU Farkl amalar benimsemi olsa da konut sorununun zm iin halen dnyada, en nemli aralardan biri olarak kabul edilen kentsel dnm projeleri, gecekondu blgelerinin salklatrlmas ya da yenilenmesi iin Trkiyede de tercih edilen politikalardandr. Fakat salkl bir zm bulunabilmesi iin kentsel dnm
Afyon Kocatepe niversitesi, ..B.F. Dergisi (C.X ,S II, 2008)

411

kavramnn ierii sorgulanmal, lkelerin ya da kentlerin dinamiklerine gre deerlendirilmelidir. Konut ve kentleme sorunlar ancak zeksel ve yerel ynetimlerin egdm ile zme kavuturulabilir. Bu srete; kent planclar, mimarlar, mhendisler, sivil toplum kurulular ve yerel halk ile ibirlii kanlmazdr. Bylesine byk bir dnm, konunun tm aktrlerinin iinde olduu, sorumluluk duygusu, heyecan ve topyekun bir bilinlenme ile olanakldr.20 Kentsel dnm projeleri de her projede olduu gibi zm yerine, baz durumlarda zmszlkler de retebilir. Mesela, knt tamamen yklp, yok edilerek meknsal iyileme yaplmas m gerektii; yoksa alanlar ykmadan yenileyerek soylulatrma, salklatrma m yaplrsa daha uygun bir tercih olaca sorular, hala bilimsel zeminlerde ve yerel ynetimlerde tartma konusudur. Bu konuda en doru yaklam belki de kentsel dnm projelerinin her derde deva projeler olarak grlmemesidir. Kentsel dnm kavramnn en nemli nitelii, srekli mekna vurgu yaplsa da, konut dnm, mahalle leinde dnm gibi eylemlerle adlandrlsa da mekanlar insanlarn yaratt gereinden yola klarak, toplumsal boyutunun her eyin nne getii bilinmelidir. nk, toplum destei olmayan hibir projenin uzun vadeli olarak sorunlara zm alternatifi olamayaca bilinen bir gerektir. nsann en temel ihtiyalarndan birisini, yani konut sorununu dier adyla barnma ihtiyacn da karlayabilecek zmlerden biri olan bu projeler, kentsel eitsizlie neden olmadan uygulama alan bulabilmelidir. Kentsel dnm projeleri, uzun erimli ve btncl bir yaklamla ele alnmal yerel dzeyde yneticiler bu kurallara uymaldr. Temel ilkeler ve gelecee ilikin vizyon belirlenmeli bir yneticinin balad projeler ok zel durumlar olmad srece Yerel halkn yarar dnlerek devam ettirilmelidir. llerde zel izinlerle ve farkl mekanizmalarla ltlerin dna kat artlarna gidilmemeli nfus younluu mutlaka gz nnde bulundurulmaldr.
20

Erdoan Bayraktar, Gecekondu ve Kentsel Yenileme, Ekonomik Aratrmalar Merkezi Yaynlar, Ankara, 2006, s. 274. 412 Afyon Kocatepe niversitesi, ..B.F. Dergisi (C.X ,S II, 2008)

Afyonkarahisar ve Aydn illerinin yaplan uygulamalar ve dnemler erevesinde karlatrmas yapldnda sylenecek temel benzer eyler bulunmaktadr. Kentlerimiz hzl bir yaplama sreci yaamaktadr. Ancak bu yaplamann btncl planlamalar erevesinde yrtlemedii deerlendirilmektedir. Yerel yneticiler kendilerine tannan yetki, sorumluluk ve kaynaklar en etkin biimde kullanma yoluna gitmelidir. Yerel kaynaklar oluturmak ok nemlidir ancak oluturulan bu kaynaklar dier alt yap ulam ve yeil alanlarn oluturulmas iin kullanlmaldr. Bir kent iin en nemli tanmaz deer olan topraklar elden karlmamaldr. Kentsel topraklara sahip olmann kent planlamas zerindeki etkileri bellidir. Ynetimler, yerel halka, yaanabilir mekanlar salamak ve toplumsal eitsizlii artracak eylemlerden kanmak zorundadr.

Afyon Kocatepe niversitesi, ..B.F. Dergisi (C.X ,S II, 2008)

413

KAYNAKA ACAR Ali, Trkiyede Kentsel Dnm Projeleri, Yerel Siyaset, Say 31, 2008, s. 13. AKSU Hseyin, Aydn Belediyesi Kentsel Tarama ve Nak Projesi Klavuzu, Aydn Belediyesi Yayn, 1998. AKSU Hseyin, Aydn Belediyesi Raporu, Birlemi Milletler Genel Kurulu 25. zel Oturumu-En yi Uygulama rnekleri Sunumu, 2002, Aydn. ALKAN Ayten, Dar Gelirlilerin Konut Sorunlar ve Konut Kooperatifleri, Trkiye Kent Kooperatifleri Merkez Birlii Yayn, Ankara, 1996, s.1. ANDERSEN H S Konut Alanlarnda Bozulma ve Yenileme Stratejilerinde Avrupa ve Amerika Deneyimleri, Ed. D zdemir, S Turgut, P zden, Uluslar aras Kentsel Dnm Uygulamalar Sempozyumu, stanbul, 2004, s.152. AYDIN A Hamdi, Kentsel Dnm Kahramanmara, Yerel Siyaset, 2008, Say 31, s. 6. Projeleri ve

BAILEY N, Konuta Ynelik Dnm: Glasgow Deneyimi, Ed. D zdemir, S Turgut, P zden, Uluslararas Kentsel Dnm Uygulamalar Sempozyumu, stanbul, 2004, s. 102. BAYRAKTAR Erdoan Gecekondu ve Kentsel Yenileme, Ekonomik Aratrmalar Merkezi Yaynlar, Ankara, 2006, s. 274. CANSEVER Turgut, Mevcut Yap Stoku Felaketimiz Olacak, Trk Edebiyat Dergisi, Say 332, 2001, s. 22. CEM GZ Ali, Kentsel Dnmn Esaslar ve skoya Whitfield rnei, Yerel Siyaset, Say 31, s.11-12. UKURAYIR Akif, Alt Geit ve Gkdelen Belediyecilii, Yerel Siyaset, Say 33, 2008, s. 19. DURU BlentALKAN Ayten, 20. Yzyl Kenti, mge Yaynlar, stanbul, 2002, s. 8. GIBSON Mike and LANGSTAFF M, An Introduction to Urban Renewal, Hutchinson, Great Britain, 1982, p. 12.
414
Afyon Kocatepe niversitesi, ..B.F. Dergisi (C.X ,S II, 2008)

HAGUE C Konut Alanlarnn Dnm ve Yenileme Projelerinde Baar, Ed. D zdemir, S Turgut, P zden, Uluslar aras Kentsel Dnm Uygulamalar Sempozyumu, stanbul, 2004, s. 183. KELE Ruen vd, Kentsel Toprak Rantnn Kamuya Kazandrlmas, Trkiye Kent Kooperatifleri Merkez Birlii Yayn, Ankara, 1999, s. 87. KELE Ruen, Kentleme Politikas, mge Yaynlar, stanbul, 2006, s. 438. KOCABA Arzu, Kentsel Dnm (Yenile(tir)me: ngiltere Deneyimi ve Trkiyedeki Beklentiler, Literatr Yaynlar, Ankara, 2006, s. 3. ZDEN Pnar, Kentsel Yenileme, mge Yaynlar, stanbul, 2008, s.50. SENCER Y I, Bir Toplumsal Deime Sreci Olarak Kentleme ve Getirdii Sorunlar, Kentleme Sorunlar ve stanbul, TMMOB Yayn, Ankara, 1980, s.104.

Afyon Kocatepe niversitesi, ..B.F. Dergisi (C.X ,S II, 2008)

415