HASAN SABBAH(1034-1124) VE ALAMUT SMALLER 1.

Alamut ncesi Hasan Sabbah ve Ksa Yaam yks smaililerin Seyyidina Hasan bin Sabbah diye ardklar Hasan Sabbah (Ali olu Muhammed olu Cafer olu el-Huseyin olu Muhammed olu el-Sabbah, el-Himyari) Kum kentinde dodu. Atalar kendisinden alt kuak nce Yemenden gelip Kfe yaknlarnda Himyaride yerlemi. rana geerek bir sre Kumda kalan Sabbah ailesi, daha sonra Reyde yaamaya balamlar. Ksacas Hasan Sabbah randa doup yetimi ,Yemen kkenli Kfeli bir Araptr. Hasan Sabbah 17 yana kadar Oniki mamc ii eitimi alm. Ancak on yedisinde dai Amir Darrinden el alp, smaili davasna katlmt. smaili davas zerinde, propagandistler tarafndan birok kitaplar okutulup, eitim derecelerinden geirildikten sonra mam Cafer olu smailin mamlnn ve onun ardllarnn yasallna inandrlm. Bylelikle Fatimi smaili davasnna kazanlmt. Mustansr zerine ahd (ikrar, yemin) treninden geerek, onun zamann mam olduunu kabul edip smailizmi kucaklamt. 1072de randa greli Reyde oturan ba dai Abdul Malik el-Attan huzuruna karlm. Davaya yeni girmi biri olarak kendisine grev verildi. Onu Msra gnderen de ba dai el-Atta olmutur. Bylelikle 30 yl nce Nasr Husrevin yapt gibi Fatimi davasnn merkezi karargahn ziyaret etmi oluyordu. 1074-1075de Reyden Isfahana gitti. Buras ran smaililerinin dava merkeziydi. Sonuta Hasan Sabbah, 1076-1077 ylnda Muayyad hl Kahire ba daisi iken, Isfahandan Msra gitmek zere yola kyor. Abdul Malik el-Attan izniyle nce Azerbaycana uruyor. Oradan gneye dnerek Mayyafarikine (Diyarbakrn Silvan ilesi) geliyor. Burada Snni ulemann otoritesini reddederek slam dinini yorumlarken, mamn istisnasz haklln ispatlayan tartmalara giriti. Bunun zerine Hasan kentin Snni kads tarafndan kovulunca, Musula indi. Sonra Suriyede ama doru ilerledi. Ancak Msra giden kervan yolunu, Fatimilere kar v am olan Suriye Seluklu emiri Atszn askeri operasyonlar yznden kapatlm buldu. Bunun zerine deniz kysna indi. Beyrut, Sidon, Tyre, Acre (Akka) ve Caesaraya urayan bir yelkenliyle 1078 Austosunda Kahireye ulat. Orada Fatimi yksek rtbeli grevliler tarafndan karland. nce Kahirede, daha sonra skenderiyede kald yl Msrda Hasann eylem ve deneyimleri hakknda fazla birey bilinmiyor. Ancak Fatmi mam El-Mustansiri gremedi. Raidddin ve Cueyni tarafndan kullanlm Nizari kaynaklarna gre, Hasan Msrda Nizar desteklediinden dolay, gl iktidara sahip olan Ermeni kkenli vezir Bedr el Cemalinin kskanlna urad. bn el-Esir ise, el-Mustansirin ahsan Hasana, halefinin Nizar olaca srrn akladn yazmaktadr. Hasann Msrdan Kuzey Afrikaya srgn edildii anlalyor. Ancak yolculuk ettii yelkenli batmsa da, o da kurtularak Suriyeya gemi. Bylece dn yolculuu ok kt koullarda balam oluyordu. Sonunda Hasan Halep, Badad ve Kuzistan zerinden 1081 Hazirannda Isfahana ulat. Yaam yksnden kalma baz metin paralarna gre, 9 yl boyunca Hasan Sabbah randa smaili davas hizmetinde ok geni alan ierisinde geziler yapt. Balangta Kirman ve Yezdde smaililiin propagandasna giriti. yl yaad Damghana gitmeden nce ay Kuzistanda kald. Hasan, Seluklu iktidar merkezlerinin bulunduu lkenin (ran) bat ve orta blgelerinde, nndeki tm glkleri yenerek baarlar kazanacaktr. randa hala Dailer daisi Abdul Malik al-Attan ynetiminde smaili davas srdrlyordu. Daylam dailiine atanan Hasan Sabbah, 1087-1088de blgedeki o almaz Alamut kalesini seti kendi devrimi iin. Damgandaki balang ssnden, sonra Mazendarandaki ehriyarkuktan geti, smail Kazvini dahil, Muhammed Cemal Razi ve Kiya Abul Kasm Larijani gibi birok daiyi Alamut evresinde yaayan yerli halk smaililie dndrmek iin eitli blgelere gnderdi. 1 2. Alamut Kalesinin Yeni Sahibi Hasan Sabbah
1

Farhad Daftary, Ismailis, Their history and doctrines, London: Cambridge Unersity Press, 1990, s.336-338.

Daylaml Justanid hanedan tarafndan 805 ylnda kuruldu Alamut kalesi, bu hanedan iin Wahsudan bin Marzuban tarafndan 860 yl iinde yaptrlm olduu sylenir. Bu eree iinde gnmze ulaan geleneksel sylenceye gre, bir keresinde kral av yaparken kayadan kayaya konan kartal izlemekteymi. Kral yrenin stratejik deerini grm, delinebilen en yksek kayann tepesi zerinde bir kale yapm ve Daylami lehesindeki aluh (kartal) ve amut (yuva) szcklerinden ekilen aluh amut, kartal yuvas adn koyup, kartalna bu yerde yuva ina etmiti. Sergzet-i Sayyidnaya gre de , Alamut deyimi aluh amut (kartal yuas) szcklerinden oluur, fakat herhangi bir kartaln yuvasdr. bni Esir (.1234) "Kamil fi't Tarikh" 2 yaptnda, bir kartaln krala bu blgeyi tantt e onu oraya gtrm olduuna dair bir baka sylenceden yle rivayet eder: Oraya talim el akab ad erildi, bunun karl Daylami lehesinde aluh amut 'tur. Aluh szc kartal demektir. Amutis ise retim,eitim anlamindaki amakhut'tan ekilir. Kazin halk buray akab amukhat (Kartaln rettii, eitimi) adyla arrd. Bylece aluh amut yada akab amukhat terimi daha sonralar Alamuta dnt. ranli tarihiler ilgin bir rastlatya dikkat ekmislerdir; Aluh Amut ad iindeki her harfe erilen Arap harflerinin saysal deerleri toplandnda, yani ebced hesabna gre, Hasan bin Sabbah'n Alamut'u ele geirdii tarih olan Hicri 483 (M.1090) rakam kmaktadr. Daha sonralar Sallarid ya da Kangarid olarak bilinen e Muhammed bin Musafir (916-941) tarafindan kurulan Musafir hanedan (916-1090), Samiran kalesinden itibaren, Azerbaycan e Daylam'daki Tarum blgesine egemen olmutu. Bu arada Siyahem olarak bilinen Mehdi bin Husrev Firuz Alamut'u isgal giriiminde bulundu. Ancak bn Musafir tarafindan yenildi e bundan sonra bn Musafir'in lmnn (931) arkasndan Alamut'un kaderi hakknda tarihsel bir belirleme yoktur. Bu alandaki kaynaklarn ounun, Mehdi bin Husrev Firuz'un smaililii kabul etmi olduunu yazdklarn belirtmek gerekiyor. 3 Hasan Sabbah Msr'dan ran'a geldii zaman, Alamut kalesinin sahibi Hasan Hseyin Mehdi adnda bir Alei, yani Ali soylu idi. Buray ona Seluk Sultan Melikah, bir ikda arazisi olarak ermisti. Hasan Hseyin Mehdi, Hazar denizi eresinde ayr bir Zeydi topluluu kurmu olan El Nasir li'l Hak (Hakkn hayrls) olarak da tannan Hasan bin Ali el Utru'un (. 916) torunlarindan biriydi. Rivayet edilir ki, Hasan Sabbah'n buyruunda alan Dai Hseyin Kaini, Hasan Hseyin Mehdi ile dostluk kurmutu. smaili Daileri bu arazinin evresindeki halk inanlarna eirmi ve glerini artrmlar. Bu arada smaililer kale iine girmeye balam bulunuyorlard. Bunu anlayan Hasan Hseyin Mehdi onlar kovdu ve kaplarn kapatt. Sonuta Hseyin Mehdi, eredeki smaililerin oalmasyla birlikte kaplar amaya zorland. Hasan Sabbah Askavara e sonra Alamut'a bal Anjirud'a hareket etti. 6 Receb 483 ylnn(4 Eyll 1090) aramba gn Alamut kalesine girdi. Bir sre iin orada, kendisine Dihkhuda adn takp klk deitirerek oturdu ve Hasan Hseyin Mehdi'ye gerek kimliini aklamad. Gnler geiyordu; Hasan Hseyin Mehdi, artk kendisine kimsenin boyun emedii ve Alamut'un efendisinin baka biri olduunun farkna vard. Alamut garnizonu halk ve yerli sakinlerinin ounluu, kendisini savunacak veya kendilerini srgn edecek iktidar Hasan Hseyin Mehdi'den alan smailileri benimsediler. Bylece Alamut kan aktlmadan ele geirilmi oldu. Bylece smaililer iin uygun ortaml bir Daru'l Hicra (Gmenler evi) olarak tarihe geti. Ata Malik Cueyni (1226-1283), Alamut kalesini, 1257 ylnda yaklp talan edildii zaman grmt. Tarikh-i Jihangusha (e. Jhon A. Boyle, Cambridge, 1958, s.719) adl yaptnda Alamut, diyor, boynunu yere dayayarak diz ken bir deeye benzeyen bir dadr. Rudhbar blgesindeki Kazinin yaklak 35 km. kuzeybatsnda, Daylamdadr Alamut. Uzaktan doal grnyle kule gibi ykselen byk bir kayadr; daha fazla yan taraflarnda glkle anlalabilir terasl bayrlar, fakat tepesinde geni yaplarn kurulabildii dikkate deer dzlk alan olan bir kocaman kaya. Dalk arazide olumu, saldrlardan kendisini kolaylkla koruyabilecek durumdayd.
2 3

Beirut, 1975, 10th vol., s. 110. Ortodoks Fatimi smailileri Karmatilii sapkn grmekte ve kendinden saymamaktadr. Bunun iin onun, smaililerin deil, Karmatiler'in retilerini benimsemi olduunu sylemektedirler.

Alamut imdi yerel olarak, Tahrannn 100 km.kuzeybatsna rastlar; Elburz'un en yksek doruunu oluturmaktadr. Elburz sradalar, rann yksek yaylalarn, Hazar denizinin alak ovalarndan ayrr. Alamut kalesinin ykseklii 180m., uzunluu 135m. ve genilii 9 ile 37,5m. arasnda deimekte ve ksmen Elburz sradalarnn tepeleriyle kuatlm durumdadr. Bugn Alamut kayal Kala-i Guzur Han olarak bilinmektedir. Hasan Sabbahn Alamutu al zerinde iki geleneksel sylenti daha bulunmaktadr: Birincisi; Seyyidina Hasan bin Sabbah, Melikahn Ali soylu blge ahalisi H. Hseyin Mehdi ile buluup Alamut kalesini 3000 dinara satn almak istediini syler. Mehdi onun bu byk miktardaki altn paray bulamyacan dnerek pazarl kabul eder. Bunun zerine Hasan Sabbah, Girdkuh ve Damgan daisi Reis Muzaffere mektup gnderip, onun paray bulmasn istemi. Bu para ksa zamanda salanp Kale satn alnmtr. kincisi; Hasan Sabbah, Mehdiden Alamutta zerinde oturaca bir sr derisinin kaplayaca kadar toprak paras istemi, o da kabul etmi. Seyyidina Hasan bir kz derisini ince ince srm ekerek, tm kaleyi kaplayacak duruma getirip kaleye sahip olmu.4 Hasan Sabbahn buraya yerlemesi ve ok yakndan ilgileriyle Alamut yeniden salamlatrld; su ve yiyecek gereksinimi iin sarnlar ve anbarlar yaptrld. Vadi iindeki tarlalar sulamak iin su kanallar ald. Yakn kaleler elegeirilip, stratejik noktalara kuleler dikildi. Hasan Sabbah burada byk ekonomik ve sosyal refomlar yapt. smailileri kardelik balaryla birletirdi. Bylece her smaili bireyi, kendisini topluluun sorumlu yesi ve onun ayrlmaz paras hissetmeye balamtr. Alamut kalesinin Hasan Sabbahn eline getii haberleri Melikahn sarayna ulanca, baveziri Nizamlmlk buna ok kzd. Hemen ordu birliklerini ikiye ayrp, birini Alamuta gnderdi. Bu birlik kaleyi drt ay boyunca kuatt, ancak hibir sonu alamad. 1092 ylnn ortalarnda Melikah onu baezirlikten azledip, ldrtt ve ksa bir sre sonra kendisi de ld. Melikah'n oullar uzun sre boyunca taht kagalarn srdrdler. Bu gei dnemi boyunca Hasan Sabbah hem smaili retisinin propagandas ve kendi durumunu glendirmek iin altn gibi bir frsat buldu; Rudbar, Khuz, Khosaf , Zozan, Kuain ve Tuneyi ele geirdi. Bu dnemde Seluk Sultan Sancar, Horasandan geen herhangi bir tccarn dahi smaililere vergi ermek zorunluu ynnde anlama yapan Hasan Sabbah tarafndan tehdit edilmekteydi. Dier yandan smaililer yeni kaleler ina ediyor ve propaganda bile yapmakszn smaililii kabul eden ve giderek oalan insanlar yerletiriyorlard. Bu yolda gvenle ilerleyen Hasan Sabbah, ran ve Horasan batanbaa gn gibi aydnlatmaya balad ve Seluk Sultannn yksek memurlar dahi smaili oldular. Ksacas, Seyyidina Hasan bin Sabbah mr boyunca, smaili inancnn zgrl, smaili devletinin bamszl gibi hedeflerine ulamay baard ve kendisiyle muhalifleri arasnda bar salad. yle ki, siyasal anlay ve aklc becerisiyle, gl Seluklu hkmetine smaili politikas ve kavramlar iin zgrlk koullar zerinde anlamay kabul ettirdi. ran ve Horasanda Seluklulara stn gelen Hasan Sabbah dikkatini Suriye ve Hindistana evirdi; oraya da dailer gnderdi. smaili davas ran ve Suriyeye yayld gibi Hindistana da girmesi zerine Sayyidna Hasan yksek gr ve dncelerini yazya dkt. 518/1124 ylnda son nefesini verinceye kadar, smaili inan ve ilkelerine ilikin yaptn yazmay srdrd.5 3. Hasan Sabbahn Seluklu Saldrlarna Kar Alamut Savunmas

Tam anlamyla mitolojik bir anlat olmasna ramen, Hasan bin Sabbahn, yukarda anlatld gibi gizlice girdii; ok sk, kl krk yararcasna bir propagandayla Alamutu ele geirdiini dolayl olarak aklyor. Bu anlaty veren kii yazda belirtilmiyor, ama gerekte Yunan mitolojisinde geen bir olaydan esinlenmedir; Aeneasn Kartacay kralie Didodan almasnn yksne benzetilmitir. 5 Bu blm eyh Muhammed kbaln, Karachi-nternet sitesindeki Sayyidna Hasan bin Sabbah yazsndan zetlenmitir.

Alamutun Hasan Sabbah tarafndan alnd haberleri Seluklu sultan Melikahn (1063-1092) e veziri Nizaml Mlkn (1018-1092) sarayna ulat zaman fazlasyla rahatsz oldular ve Hasan Sabbaha kar dmanlk plan kurmaya baladlar. Melikah bir dizi divan toplantlar yapt ve Hasan Sabbahn Seluklu stnlne boyun emesini zorlayan elilik heyetini Alamuta gnderdi. Hasan Sabbah heyeti saygyla kabul etti. Onlar Melikahn ihtiam ve gcn verek, kendisinden onun stnln kabul etmesini istedikleri zaman unlar syledi: Biz mamzdan baka birilerinin emirlerine boyun emeyiz. Sultanlarn maddi ihtiam bizi etkileyemez. Elilik heyeti Alamuttan elibo ayrld. Hasan bin Sabbah onlar son olarak u szlerle uurlamt: Sultannza syleyin, braksn bizi kalemizde bar iinde yaayalm. Eer rahatsz edilirsek, ellerimize silahlarmz almak zorunda kalacaz. Melikahn ordusu, bu ksack hayata hi nem vermeyen bizim savalarmzla arpacak bir ruha sahip deildir. Bylece, Melikah ve veziri Nizaml Mlk, iki yl boyunca Alamuta saldrmaya cesaret edemediler. Alamuta ilk saldr, en yakn askeri ef ve Rudhar blgesi valisi Turun Tan kumandas altndaki Seluklu gleri tarafndan yapld. Von Hammer (1774-1856) Assasinlerin Tarihi 6 adl yaptnda Hasan bin Sabbah, ok gemeden Alamut kalesinin sahibi oldu. Ancak zorunlu gereksinim depolarn doldurmadan nce, arkasndan Seluklu Sultannn Rudhbar blgesini ikda (fief) olarak erdii bir Emir Turun Ta btn klar ve tedarik yollarn kesti diye yazmaktadr. O andan itibaren kale bir tek hcumla drlebilirdi; Emir Turun Ta onu kuatt, ekili tarlalarn mahvetti ve evrede smaililie dnm olanlarn hepsini boazladlar. Alamutun iinde yiyecek iecek gibi zorunlu gereksinimler yetersizdi, fakat onlar ok dikkatli kullanarak, kaleyi alacaklarn uman igalcileri byk hayal krklna urattlar. Yine de ieride ve darda, lmn keskin dileri arasna itildiklerini dnerek, bu kuatmann asla krlamyacan seyreden baz kimseler vard. Hasan Sabbah ierdeki umutsuzlara Kahiredeki mam Mustansr Billahtan zel ve acil bir haber alm olduunu, kendilerine kuvvet gnderdii ve iyi ans dilediini aklayarak karargah direnmeyi srdrmeye ikna etti. Bu nedenle Alamuta Baldat al-kbal (iyi talih kenti) da denir. evreyi hayal krklna uratan kapkara bir duman sarm, Hasann gzleri en kk bir umut n bekliyordu. Turun Ta birok ciddi saldrlar yapt, fakat ksa bir sre sonra anszn ld. Alk eken Alamut sakinleri sonuna kadar dayanmt ve kuatma krld. Bu smaililere kar ilk byk dman saldr hareketiydi. Melikah, Turun Tan ordularnn tamamyla bozguna urad haberleri almas zerine dengesini yitirdi. 1087de gitmi olduu Badad, 1091de ikinci kez ziyaret etti. Orada Abbasilerle, smailileri ortadan kaldrma planlarn tartt. Varolmalarn smaililerle byk darbe vurmaya balad. smaililerin ateli ve acmasz dman olan veziri Nizaml Mlk ona, birini Rudhbara, dierini Kuhistana olmak olmak zere iki byk ordu gndermesi telkininde bulundu. Bylece, Melikah smaililerin kkn kazmaya kararl bir kuvet hazrlad ve 1092 balarnda sefere kard. Bu arada vezir Nizaml Mlk halk kkrtmaya balam, Hasan Sabbaha ve yandalarn kar dinbilginlerinin kalemlerini kullanmt. ok kuvetli bir anti-ii ve batni dmanl eyilimi gsteren Siyasetnamesini tamamlayp telif ettirdi. Kitap, adnn belirttii olgu dnda, -dmanca olmasna ramen- smaili retileri ve tarihi aratrmalar iin deerli bir kaynaktr. ii ve Batni dmanl, Nizaml Mlkn 1092de ldrlmesinin asl nedeni olduu sanlmaktadr. Ancak bn Khallikan, Wafayat al-Ayan (1.st vol., s. 415) kitabnda unlar yazmaktadr: "Rivayet edilir ki ona kar suikast, bu kadar uzun yaamasn grmekten bkm ve mlkiyetinde tuttuu ok sayda ikda ve temlik arazilerine gzdikmi olan Melikah tarafndan tevik edildi. Nizaml Mlkn ldrlmesi, bn Darest takma adl Tacl Mlk Abul Ganaim el-Marzuban bin Husrev Firuza yklenmitir. Kendisi vezirin dman ve Sultan Melikahn yksek korumas altnda bulunuyordu. Nizaml Mlkn lmnn ardndan, baezirin bo kalan yerine atand.

History of the Assassins, London-1935, s.78.

Arslan Ta tarafndan ynetilen Rudhbar seferi 1092 yln ortalarnda Alamuta ulat ve kuatma drt ay srd. O zaman Hasan Sabbah yannda bulunan az bir yiyecek-iecek, silah donanm e 70 adamyla direndi v tam yenilginin eiindeydi ki, Kazvinden 300 kiilik acil imdat birlii geldi. O zaman darya baarl bir hcum yapmaya muktedir oldu. Kazvinden 300 adam getiren Dai Didar Abul Ali Ardistani idi. Yeterli yiyecek-iecek gereksinimlerini de getiren bu kiiler gizli yollardan Alamuta girdiler. Glenen garnizon 1092 Kasm sonlarnda, dman kamplar zerine bir gece baskn yapp, kuatmaclar Alamuttan geri ekilmeye zorlayarak onlar bozguna urattlar. Unutmamaldr ki, Alamut savata henz uzmanlk kazanmam olan o gen fedaileri yeni askere almken, Seluklu kuvetleri deneyimli askerlerden oluuyor ve ok iyi donatlmt. Saylar ok fazla, gl ve maharetli de olsalar dmanlar iin, smaililer bir kibrit idiler. Gerekten, Hasann yandalarnn kalplerinde gizlenmi fkeyi, coku ve gayret yalm tututurmutu. Kkleri derinlere inen ballk ruhu ve Hasan bin Sabbahn buyruklar, byle byk kalabalklarn nnde onlara karkonulmaz vuru gds salyordu. Bu nedenle, dmanlarnn plan ve hazrlklarn hep boa kardlar. Alamuta kar yaplan bu zorlu kuatma, bir yandan Seluklulara paralayc bir darbe etkisi yapt, dier yandan ise Alamutta smaililiin salamca kk salmasn salad. Hatta anlatldna gre, drt ay boyunca kuatmay srdren Arslan Ta, kalede oturan herhangi bir smaili hi grmemi; sadece bir gn ordusu, kalenin tepesinde bir an iin askerleri gzleyen ve ortadan kaybolan beyazlar giyinmi bir adam (Hasan Sabbah) farketmiti. br yandan, Kzl Sark kumandas altndaki Kuhistan seferine kan ordu ise, smaililerin Dara kalesini ele geirmeye gcn odaklamt. 1092 ylnn sonunda Melikah, Nizaml Mlkn ldrlmesinden 35 gn sonra ld; Seluklu planlarnn askya alnmas zorunluu dounca, daha ilerideki seferler terkedidi. Ayn zamanda, Daray elegeirmeyi kesinlikle baaramam olan Kuhistan seferine kan ordusu da geri ekildi. Melikahn lm zerine, Seluklu imparatorluu bir i savaa; Melikahn oullar arasndaki ekimelerin damgasn vurduu ve on yldan fazla sren bu i boumalarn iine girdi. Melikahn drt yandaki olu Mahmud hemen sultan ilan edilirken, aslnda en tannm ve nde geleni byk oul Barkiyaruk idi. Barkiyaruk Reye arlarak tahta geirildi. Mahmud 1095te ld. Abbasi Halifesi, iktidar pay Bat ran ve Irak olan Barkiyarukun ynetimini tand. Barkiyaruk, 1097den beri Horasan ve Trkistan yneticisi olan kardei Sancardan byk yardm alan vey karde Muhammed Tapar ile bir dizi sonucu alnmayan savalar yapt. Seluklu prensleri arasndaki kavgalar smaililere, Alamutu mmkn olduu kadar zor eleirilir bir kale yapma frsat vermi bulunuyordu. Hasan bin Sabbah sur duvarlarn salamlatrd ve ok byk bir erzak deposu yaptrd. Daylamda Alamuttan baka ok sayda kaleler ele geirdi ve Kuhistanda kuzeyden gneye uzanan 200 mil zerinde bir grup kale ve kasabalar kontrol altna ald. smaililer, Damgann kuzeyine doru Mansurakuh ve Mihrin kalelerini igal ettiler. Ayrca Kumide en nemli kalelerden biri olan Girdkuha da sahiboldular. Eski ad Diz Gunbadan (salam kubbeli) olan Girdkuh ve eresi Mansurabad olarak bilinir ve ok verimliydi. 1096 yl iinde Lamasar kalesi de Kiya Buzurk Ummid kumandas altnda fethedildi. Burada, Nasuriddin Abdul Raid el-Celil tarafndan yazlm, Melikahn lmnden sonra Isfahandaki radikal hareketleri yanstan Kitab al-Nagd dan aktaracamz bir olay dikkate deer bulunmaktadr: Manakib-khwans adn tayan ii arkc gruplar, caddelerde Alinin ve soyundan gelenlerin erdemlerini ycelten arklar syleyerek dolayorlard. Manakib-khwansn etkisini denkletirmek iin Snni rejim, mer ve Ebu Bekirin erdemlerini ven Fadailkhwans (erdem arkclar) gruplarn kulland ve iilere hakaret etti. Bu olay, Seluklu imparatorluunda dinsel dinsel kkrtma ve alkantlar yaratt. 1184te Zahiruddin Niaburi tarafndan derlenip yazlm olan Seljuk-namaya (Tehran, s.41) gre 486/1093 ylnda, szde bir smaili kar-kocann, evlerinde gelip geenlere tuzak kurduu e onlara ikence ederek ldrdkleri dedikodusuyla Isfahan halk harekete geti; tm pheli smailileri biraraya toplayp, onlar kentin ortasndaki ate ynnn iine canl canl frlattlar. Seluklu kaynaklarnda smaililere kar, garip renklere boyanm baka birka olay daha vardr.

Carole Hillenbrand The Power between the Saljuqs and the smailis of Alamut yaptnda, 12 e 13.yzyl Snni kaynaklar genel olarak Alamut smaililerine kar Seluklu baarlarn iirmeye urayorlar; zellikle sultan Muhammed Tapar ile ilgili olaylar diye yazmaktadr.7 Elimizin altndaki kaynaklar, -Muhammed Tapar dnda- Melikahn oullar smaililerle sava srdrmekten holanmadlar, fakat smaililerle uzlama yapyorlar sulamasndan kanmak maksadyla sava yapmaya zorlandlar. Melikah olu Barkiyaruk 1095de kardelerinden stn geldii zaman, smaililerle savamak iin herhangibir giriimde bulunmad. Hatta 1100 yl iinde Barkiyaruk kardeiyle sava yaparken, ordusuna 5000 smaili savas almt. Ancak Snni halk ve ulema Barkiyaruku smailileri kayrmak, onlara iyi muamele etmekle suladlar Bununla da yetinmeyip smaililie dnd yaylnca, onlar ordusundan uzaklatrd. 1101 ylnda, Bat randa Barkiyaruk, Horasanda Sancar, smailileri Seluklu iktidar iin bir tehdit saymak ve onlara kar harekete gemek balamnda bir anlamaya gittiler. Barkiyaruk 1105de ld ve Muhammed Tapar tartmasz sultan oldu. Sancar ise onun vekili olarak douda Belhte kald. Muhammedin baa geliiyle hanedan ekimesi sona erdi ve Seluklular smaililere kar byk saldrlarda bulundular. Seluk mparatorluunun bakenti sfahann 8 km kadar gneyindeki bir da zerinde kurulmu ahdiz kalesini ele geirmek amacyla 1107de byk bir iddetle smaililere doru yneldiler. Melik ah'n lm ve oullar arasnda balayan i savan balamas ba Dai Ahmet bin Abdul Malik bn Atta'a iyi bir ans vermi. Bu dnem iinde al-Firdevs adn erdikleri ahdiz kalesini (Kuhistan'da) elegeirmiti. Onun burada smaililer iin kurduu bir okulda, kaleyi ynettii 12 yl iinde bu okulda, sfahanl 30 000 kii eitilerek smaili inancna evrilmitir. 1101 ylnda dai Ahmet bin Abdlmelik bin Atta ahdizi Farslar iin Horasanda smaili davasnn Alamut kadar nemli bir merkezi yapmt. ahdiz kalesine hcum eden Seluklular, btn smailileri acmaszca katlettiler. Dai Ahmet bin Abdlmelik elinde kalan 80 adamyla byk apta yklm olan ahdiz kalesini ayakta kalan ksmn tutmutu. Adamlar kahramanca arpt e ldrldler. Mceherlerle ssl kars teslim olmad ve kendisini duvardan aa lme frlatt. Ancak Ahmeti yakalayp esir ettiler; Isfahan caddelerinde gezdirilip tehir edildi. Kendisine hakaret edildi, taa tutuldu ve canl canl derisi yzld. Isfahann 30 km kadar gneyindeki Khanlanjan isimli dier bir smaili kalesi de Seluklular tarafndan yamaland. 1108de, Sultan Muhammed veziri Ahmet bin Nizaml Mlk ynetimi altnda Alamuta bir askeri sefer dzenledi. Alamut kalesine hcum edildi, fakat saldr geri pskrtld ve sonu alnamad. Bununla birlikte Sultan Muhammed smaililere dman olmay srdrd. Bernard Lewise gre, Alamutun fethedilmesi dorudan saldryla gerekten olanakszd. Bunun iin Sultan dier bir teknii; smailileri saldrya artk direnemiyecekleri noktaya kadar zayflataca umut edilen ypratma saalarn denedi.8 1109 ylnda, bu nedenle Alamutun gten drlmesini, o zamanki Sawa valisi Anushtagin Shigire grev olarak verdi. Bunun zerine Anushtagin Shigir Rudhbardaki ekin tarlalarn imha etti; 8 yllk takip ve cezalandrma sresi boyunca Lamasar ve dier kaleleri kuatma altnda tuttu. Bu arada o Alamuta da, smaililere iddetli zorluklar ektiren byk bir sarma hareketi yapmt. Bu kuatma Hasan Sabbah ve dier bir oklarnn karlarn ve kzlarn, ip bkerek geimlerini kazanmakta olduklar yer olan Girdkuha gndermeye zorunlu kld. Onlar bir daha grmediler ve bundan sonra kadnlarn hibirisinin kaleye girmesine izin erilmedi. Kuatma boyunca Hasan Sabbah, her kiiye taze ceviz ve birer ekmek dmek zere erkekler arasnda yiyecei bltrmek zorunda kald. Anushtagin Shirgir, eitli blgelerin Seluklu emirlerinden dzenli olarak destekleyici gler ald. Anushtaginin manclklar kulland 1118 ylnda smaililer en kt gnlerini yaadlar; karargah mancnk bombardmanyla hemen hemen kertilmi olan Alamut, yenilginin eiine
7 8

Farhad Daftary, Mediaeal smaili History and Thought, New York, 1966, s.216. The Assassins, London, 1956, s.56.

geldi. Yiyecek stoku aa yukar gn iinde bitme durumundayd ki; Sultan Muhammedin lm haberi ulat. Bunun zerine, Seluk ordular kuatmay kaldrmaya mecbur oldu. Anushtaginin sava uzatmak iin para deme tekliflerine aldr etmeden Rudhbar terketti. O da Alamut kuatmasn brakmak zorunda kald ve geri ekilirken ok sayda adamlarn kaybetti. smaililer Seluk ordularnn arkalarnda braktklar her trl gereksinim stoklarnn sahibi oldular. Bundari 623/1226 yl iinde yazd Zubdatun Nasrah wa Nakhbatul Ushrah9 yaptnda; gizli bir smaili olan Seluklu eziri Kamuddin Nasr el-Dargazaninin, Seluklu zaferinin nlenmesinde e Anushtagin Shirgirin ordusunun Rudhbardan ektirilmesinde yaryarya rol oynam olduunu yazmaktadr. Sekiz yl boyunca onlara ektirdikleri zorluklar ve iddetli darbelerden uzak kalmalar iin smaililere zorunlu frsat veren Seluklu mparatorluu iinde, Sultan Muammedin lmn yine bir i atmalar dnemi izledi. Sultan Muhammed Tapar'n yerine, 14 yldr (1118-1131) Bat ran yneten olu Mahmud Isfahanda tahta oturmutu. Ancak o da tahtn dier isteklileriyle yzyze gelmek zorunda kald. Daha soralar Sultan Muhammedin br olu Turul II (1132-1134), Mesud (1134-1152) e Sleyman ah (1160-1161) ile torunlarndan birka dahi Bat Sultanln atmalar iinde srdrdler. 1097 ylndan beri Dou eyaletlerini kontrol altnda tutan Mahmudun amcas Sancar imdi Seluklu ailesinin ba kabul edildi. Bu gler dengesi iinde Sancar, taht tartmalarnn zmnde karar verici bir rol oynad. Balangta Mahmud, Sawada kendisini yenmi olan Sancar tarafndan igale maruz kald. Fakat bir anlama sonucunda Sancar, Kuzey randaki nemli topraklar ondan alrken, Mahmudu kendisine ardl (halef) yaparak bu topraklara hkmetmeyi srdrd. Ancak bir sure sonra Mahmudun kardei Turul bakaldrd ve Gilan ile Kazvini igal etti. Bu arada Alamutun gc artt iin Seluklularn dmanl yeniden iddetlendi. Sancar da atalarnn ayak izlerini takbetmeyi srdrd. Kuhistandaki smaililere kar birlikler gnderdi ve kendisi de gl bir orduyla Alamut zerine hareket etti. Hasan bin Sabbah, Sultan, bar rica ederek ikna yoluyla planlarndan vazgeirmek iin eitli giriimlerde bulundu, fakat hepsi boa gitti. Seluklularn zorba yaklam ve tehdidi Hasan bin Sabbah, fedailerinden birine Sultann yata zerine, kabzasna kat sarl bir haner koydurmaya zorlad. Katta unlar yazlyd: Senden ok uzakta Alamut kayal zerinde yattm seni aldatmasn, nk kendine hizmet iin semi olduun kimseler de benim buyruumdadr v bana itaat ederler. Yatana bu haneri koyabilen biri, onu yumuak kalbine de saplayabilirdi. Bu sana bir ihtar olsun! Byk bir dehete den Sultan ok korktu. Kuatmann kaldrlmasn emretti e dmanca planlarndan azgeti. 1123 yl iinde Hasan bin Sabbah ile, Nizari smailileri Bamsz Deletini tanyan bir bar andlamas yapt. Hasana Kumi e buraya bal yerlerin gelirlerini toplama hakkn balad. Ayrca bu anlamayla Girdkuh kalesinin aasndan geen keranlardan yol paras toplama hakkn da smaililer garantiye aldlar. Andlamann dier maddeleri smaililerin yeni kaleler ina etmemeleri; artk silah donanmlar satn almamalar ve andlamann imzalanma tarihinden sonra inanlarna yeni kimselerin katlmasn salamamalaryd.10 4. Hasan Sabbah ve smaili Fidaileri zerine Birka Sz

ed. M.T. Houtsma, Leiden, 1889. 10 Buna karlk gnmz Trk tarihileri bunu Seluklularn lehine bir bar anlamas gibi grmekte srarl: Batnilerin Seluklu mparatorluu raiyyetliine Kabul edildii grlyorGrne gre, tpk birinci teebbsten sonra olduu gibi, imdi de Seluklu mparatorluu ile Batniler arasnda bir anlama oldu; daha dorusu, kendi akidelerine kimseyi davet etmemeleri, byk ehirlere inip yerlememeleri, normal raiyyetlikle megul olmalar ve yollarn emniyetini ihlal etmemeleri artlaryla devlet tarafndan onlara aman verildi. ( Prof.Dr. Mehmet Altay ymen, Seluklu Devri Trk Tarihi, Ankara: TDK Basmevi, 1989, s.215)

Alamut smaililerin tarihi irkin bir biimde sunulduundan hep yanl anlald. Yazk ki, Alamut a hakknda, hemen hemen hi gerek smaili kaynana sahip olmaymz ok zc bir durumdur. Gnmze kalan kaynaklarn ou, aldatc ve blk prk sylenti bilgileri temel alan saldrgan kamplardan bize ulamtr. Onlarn, isel gereklii kantlamay denemeksizin sadece grnteki yzeysel deerler zerinden alnm bilgiler olduu gzkyor. Oysaki tarihin, bir masaldan ve bir hikayeden farkl olarak, ayrca ispatlanmas gerekir. rnein smailileri anlatan en eski kaynaklardan biri, fakat ok acmasz bir smaili kart olan Cuveyninin tarihidir. Gerek smaili inan ve geleneklerini arptmaktan sorumlu olan odur. Ne yazk ki, bilim adamlar Cuveyni tarafndan uydurulmu tasarlanm hikyeleri, onun smaililere kar dmanca davrann yakndan incelemeksizin izliyorlar. W.vanow (1886-1970) Alamut and Lamasar 11 kitabnda, Cuveyninin syledikleriyle tam anlamyla tatmin olup, son derece cahilliklerini gsteren bilginler vardr diye yazmaktadr. smaililer hakkndaki iddialardan biri, kendini kurban eden savalar olan fidailerin zelliidir; onlarn hanerleriyle terrizmi yaydklar konuulmakta ve Hallar dneminin Batl otoriteleri tarafndan Suikastlar/katiller (Assassins) diye adlandrmlard. Onlar asl olarak Suriyeli smaililere bu ad veriyorlard. Daha sonra deyim, Arupal gezginler ve kronikiler tarafndan ran smailileri iin de ortaklaa kullanld. W. vanowa gre, Konu oka dile dm ve smaililerle ilikili herey destanlar ve peri masallaryla kuatlr olmutu. 12 Hasan Sabbah savatan hep nefret etti ve kendisini bartan uzaklatracak ve sakin-mnzevi yaamn bozacak karklklardan kand. Gereksiz yere kan dklmesine itiraz etti, fakat ezeli dmanlar onu sava ateinin iine frlattlar; ancak bylece ele geirebilir ve kendi glerini gsterip, krallklarn yeniden elde edebileceklerini dnyorlard. Hasan Sabbah, ktlk ve zararl tohumlar saan bencil yneticileri ldrmeye ve ktlklere kaynaklk eden nedenleri ortadan kaldrmaya sk sk bavurdu. Onlardan bazlarn ldrtp -ki bunlar gerekli ve dildi- Mslman halklar savatan kurtard. smaili fedaileri, kin ve nefretin dnda kalan bir kimseyi deil; bu ekilde yaamn srdrmek isteyen ok sayda mslman kurtarma arzusu gstermeyen, tersine kin ve dmanlk samay srdrenleri ldrrlerdi. Bosworth, The Islamic Dynasties makalesinde13 , smaililer, Franklar ve Snni Mslmanlarla keli mcadele ierisinde ok dikkate bir rol oynadlar. Ancak, dorudan askeri eylemlerde bir kumandan olarak ska grev yapm olan ok tannm kiilere suikastlar yapan smaililer nisbeten az saydayd diye yazyor. smaili dmanlarnn, bamsz bir Nizari smaili devletinden holanmadklar ve buna iddetle tepki gsterdiklerini asla unutmamalyz. Dmanlar, kar konulmaz byk gleriyle birbiri ardsra saldrlarda bulundular. Bunun yansra ekinleri tahribederek, meya aalarn keserek ve baka baka ykc aralar kullanarak smaililerin ekonomisine zarar verdiler. Bundan kan genel resim gsteriyor ki, smaililer kendi zerlerinde dolaan tehlikeyi karlamak iin daha az sayda idiler. Bundan tr, savunma amac iin bir sava gerillas, ayaklanma ve karklk kartma yntemi benimsetilmi sava fedailerden bir silahl birlik yetitirildii grlyor. Baz bilim adamlar smaili mcadelesini bir devrim olarak grmektedir; fakat kesin olan, onlarnki bir hayatta kalma ve inancyla birlikte varln srdrme mcadelesiydi. Fedailik, smaili ordughlarnn evresinde, hayaller grlyormuasna icadedilmi olan dmanlk deheti yayarak, dev gibi kocaman askeri mekanizmay geri evirmeye zorlamak iin bir snrl sava tekniiydi. W.anow, doru bir gr asyla fedailik, sava gerillasnn yerel bir biimiydi, diyor..., baz bilgisiz, fakat iddal bilim adamlar tarafndan yapld gibi, fedailik (kavram) iinde Nizari smaili retisinin en tannm organik zelliini grmek, kesinlikle namussuzca bir aptallk olacaktr. (Agy. s.21)
11 12

Tahran, 1960, s.26 W. vanow, Agy. s.21 13 Islamic Survey, series no.5, Edinburg, s.128.

Arkon Daraulun, fedailer hakknda verdii ksa bilgiyi de buraya eklemekte yarar vardr: Hasan Sabbahn 1124 ylnda, dnyaya 'assassin' gibi yeni bir szck brakm olarak doksan yalarnda ld sylenir. Oysa Arapada 'Assasseen', muhahafzlar-koruyucular anlamna gelir ve baz yorumcular, szcn gerek kkeninin 'sr muhafzlar-koruyucular' olduunu dnmektedirler. Hasan Sabbahn ynetimindeki bu inan rgtlenmesinde inanca aranlar Dailer, renci-mrid olanlar Rafik (yolda, arkada), Fedailer ise adanmlar idi. Bu son grup Hasan Sabbah tarafndan smaililie eklenmiti ve bunlar suikast timleri gibi yetitiriliyordu. Fedailerin zerinde bir kuakla balanan beyaz bir giysi, ayaklarnda krmz izme, balarnda ise krmz balk bulunuyordu. Haneri kurbann gsne ne zaman e nerede yerletirecekleri konusunda dikkatli bir eitime ek olarak onlara dil retiliyor; kyafet deitirme ve askerler, tacir ve keilerin yaam tarzlar gibi alanlarda yetitiriliyor ve grevlerini uygularken, onlarn herbirini taklit ve temsil etmeye hazr duruma getiriliyorlard. 14 W. Montgomery, Islam and the Integration of Society 15 kitabnda ve Edward Mortimer, Faith and Power 16 adl yaptnda, fedailerin ynteminin, saa garillasnnkinden baka birey olmadn kabul ederler. Bernard Lewis de The Assassinsde 17 unlar yazmaktadr: Hasan, yeni bir yntemle disipline edimi ve kendini adam; kar konulmaz derecede stn orduyla etkili biimde arpabilen bir kk kuvvet kurdu. Bu mcadele gerillas, bir dzensiz savalar birliidir. O gnlerde byle tannmad iin, batl kaynaklarda verilen kt lakap Assassins(suikastlar, katiller) ile smailliler bozuk para gibi harcand. Bununla birlikte bu yntem (gerilla yntemi), batllar tarafndan terrizm olarak isimlendiriliyorsa da modern amzda ok yaygn bir sradanlk kazand. 5. Marco Polonun Yal adam, Alamut Baheleri ve Yalanlar Venedikli Marco Polo, Hulg Han tarafndan yaklp yklmasndan 16-17 yl sonra 1273ta Alamutun ykntlarn ziyaret etmi. likide bulunduu blgede yaayan Snni e ii Mslmanlarn smaililer hakknda verdikleri yalan ve yanl bilgilere, kendi hayali ve abartl yorumlarn katarak, Hasan Sabbah Alamutunu hi de adyla uyumayan- insanlardan lm aralar, yani fedaileri reten bir Cennet (!) olarak tanmlam. Oysa gerek bilim cenneti olan ve bilginler yetitirmi; Mogollarn yakp yakt ve iinde iki yzbin kitap bulunan Alamut kitaplndan szetmemitir. nk szetseydi, yalanlarna inandramazd. Marco Polo Farsadaki syleniiyle Pir-i Alamutu (Hasan Sabbah), Dal ihtiyar adyla Batya byk ktlklerin adam olarak sunmutur. Gezi notlarndaki fedai yetitiren cennet tanmlamasndan ok ksa bir zet sunalm: Dal htiyar, kendisine cesur erkekler olmaya aday grnen, oniki yandaki ocuklar saraynda alakoyup yetitirirdi. Zaman gelince onlar drt, on ve yirmilik gruplar halinde baheye gnderilir ve orada haha iirilirdi. gn boyunca uyurlar ve sonra onlar uyandrlacaklar baheye uyur durumda tarlard. Bir sure sonra bu gen adamlar uyandklarnda, kendilerini bulduklar grkemli bahede, gerekten cennette olduklarna inanyorlard. Gzel krpe kzlar, byk elence gsterileri yaparak, ark syleyerek daima onlarla birlikte olurlard; istedikleri herey verilirdi. Bunun iin kendi zistemleriyle bu baheyi asla terketmek istemiyorlard. Ne zaman Yal Adam birini lme gndermek isterse, onu arp yle sylerdi: 'Git ve bu ii yap. Ben bunu sana yaptryorum, nk ben senin Cennete geri dnmeni ve burada hereye sahip olarak ebedi mutlu yaaman istiyorum.' Bylece eitilmi suikastlar (assassins) gider, eylemi byk bir istekle gerekletirilerdi." 18

14 15

Arkon Daraul, A History of Secret Societies, Citadel Press 1961/1989. London,1961, s.69. 16 London, 1982, s. 48. 17 London, 1967, s. 130. 18 Marco Polo, The Travels, General Editor: Tom Griffith MA, Mphil (The Travels of Marco Polo) Wordsworth Editions Limited 1997, s.38-40).

Edward Burman aratrmasnda dedii gibi, Marco Polonun szde 1273 ziyareti ve onun Haha yiyenler (Hahain) ve Dal htiyar betimlemesinden sonra, Alamut tamamyla bir efsane gibi alglanmtr. Edward Burman srdryor: Oysa Hasan Sabbah, tasarmlar retmi, planlayp uygulam devrimci bir dahi idi. Kahiredeki eski Fatimi smaililerin eski davann yerini alan, Nizari smaililerin yeni davasn yaratp eyleme koydu. Onun ok mkemmel bir teoloji bilgisi, stn bir zeka gc vard. Kukusuz o ayn zamanda, uzun yllar boyunca idealini izlemeyi salayacak olan olaanst gte bir iradeye sahipti.Daylam halkn tekbana kendisi smaili davasna evirmiti. Potansiyel kukular tamakta olan bir inan deiiminde, insanlara bir seenek olasln sunup, kabul ettirecek derecede glendirinceye kadar nasl sabrla ikna ederek, onlar evirdiini dnrsek, aklnn ve iradesinin yksekliini hayal edebiliriz. Marco Polonun Cennete benzettii (unutmayalm ki, cennet ayn zamanda 'bahe' demektir) ve bu cennette aa deil de, lm aralar (!) yetitiini hayal ettii Alamut baheleri ve haha kullanm zerinde son aklamalar da yle zetliyor E.Burman: Bahenin eski Pers soylularnn yaam ve mistisizmin nemli bir paras olduu zaten bilinmektedir. Bu gelenei srdrm olan Hasan Sabbah ve dier erken Assassin statlarnn grkemli bahelere sahip olmas doal gzkmektedir. Alan su kanallar ve smaili kalelerinde dzenli su gereksinimini salamak iin alnm titiz nlemler, ran-Arap kyleri ve iftlik evlerinin bugn dahi akarsuyun varlna verdii nem ve zende yansr. te M.Polonun iinde Asssassinler yetittirdii bahe yks byk olaslkla kkenini bu gereklikten alr. Geen yzyln ilk eyreinden beri pek ok bilim adamlar tartt e inandrc bir biimde gsterdiler ki, Hahain, yani haha kullananlar sfat, Mslman kronikileri ve dier kaynaklarda hi grlmedii halde, smaili dmanlarndan alnma bir yanl adlandrmadr. Aslnda kt hretli halk ve dman gibi kk drc bir anlam iinde kullanld. Terimin bu tr bir anlam ada zamanlara kadar yaad; 1930larda Hahaen szcnn Msr Arapasnda hala grltc, babozuk anlamnda kullanlyordu. Belki bir sufi olan Hasan Sabbahn kendisinin uyuturucu alkanl vard, bilmiyoruz. Ancak hahan ranl smaililerle-zellikle Alamut kitapl ya da gizli arivleriyle ilikisinin bir aklamas yoktur. Bir kere, gvenli ve srekli bir s iine yerletikten sonra Hasan, dailerini Alamuttan drt bir yana gnderdi. Ayn zamanda, ya propaganda ya da zor araclyla kaleler alarak ve yenilerini ina ederek bir toprak geniletme siyaseti izledi. Alamuttaki gibi dier kalelerdeki yaam da, ar sade ve sertlik karakteri tad aktr. Siyasi suikastlara gelince, slamda Hasan Sabbahtan nce bilinmez deildi. Erken mezhepler de politik bir teknik olarak cinayetleri kullanmlard, Muhammedin kendisi bile, yaamaya mstahak olmadklarn ileri srerek dmanlarna uyguladnn kantlar vardr. Ayrca, tercih ettikleri ldrme ynteminden dolay adam boanlar ya da boyun kranlar olarak bilinen ar bir ii grup 19 bile olmutu. 20 6. Nizari smaililer in Uydurulmu Tarihsel Assassins Szcnn Yanll ve Gerekler

19

Yazarn szn ettii grup, kurucusu el-Mansurdan dolay Mansuriyya adn tayordu. nsann gkten den ve tanrdan bir para olduuna inanmalar dolaysyla Mansurilikin dier ad paraclk anlamna gelen Kisfyyadr. Cennet, Kuranda konuulan ve gkten indirilmeye karar verilmi kiide partiyi kucaklayandan bakas deildir, yani an mamdr. Ayn ekilde cehennem ise, mamn rakibi olduu iin, partisine srekli dmanlk gsteren kiiydiMansuriler bylelikle br dnyay, kyamet gnn inkar ediyor; cennet ve cehennemi bu dnya deneyimlerinin sylemi iinde yorumluyorlard. Mansurun Partizanlarnn, rakiplerini boarak ve kafalarn odun parasyla krarak ldrdkleri sylenir. (Shahristan, al-Milal, s.297-298; Farhad Daftary, agy.s.73-75 ve 589 dipnt.74; M.Momen, agy. s.52) 20 Edward Burman, The Assassins - Holy Killers of Islam'dan aktaran www.ismaili.net Web Sayfas)

Grld gibi, smaililere hakszlk edildiini syleyerek onlar savunmaya girien ve tarihsel dorular gstermeye alan batl Doubilimciler, yazar ve aratrmaclar kitaplar ve aratrma yazlar hl Kutsal katiller, suikastlar; Suikat katillerin dzeni balklarn tamaktadr. Yaklak bin yllk olumsuz birikimi, toplumsal bilinaltndan d dzleme doru olarak tayan bireysel bilin ve akllar bile, bir kede sakladklar lekeyi dar frlatmaktan kendilerini alamyorlar. Nizari smaililer iin, onlar aalamak ve ktlemek gibi dmanca maksatlarla uydurulmu Assassins szcnde srarlarn anlamakta glk ekiyoruz. ada Trk tarih aratrmaclar da, tarihsel olaylar incelerken Trk ve ortodoks slam kimliklerinden syrlp nesnel yaklaamadklar iin Batllardan da katldlar; bu yanl tarihsel deyimi bol bol kullanyorlar. Burada yeri geldii iin, konuyu aydnlatmak istedik. Bu nedenle aaya, szcn nasl ortaya kt, kkeni yayl, yorumlar zerinde yaplan aratrmalar genie anlatan bir yazdan yaptmz zet eviriyi koyduk. 6. a Assassin Szcnn Yaratl 21 Heterodoks slamda yeni ufuklar aan bir kol olarak Nizari smailileri, Orta a Arupasnda Assassins (suikastlar, katiller) gibi yanl adlandrmayla tannd. Bu, 12.yzyln ilk on yllar esnasnda Orta Douda Suriyeli smaililerle ilk iliki kuran Hallar ve onlarn Batl kronikileri tarafndan genie kullanlm olan ok rahatsz edici bir deyimdir. Charles E. Nowell The Old Man of Mountain 22 almasnda, onikinci yzyln ilk yllarnda, fetihlerini Kutsal topraklara (Kuds) e Suriyeye yayan Hristiyanlar olarak Hallar smaililerle tantlar. Onlarn tarihilerinden ounun smaililik hakknda syleyecekleri baz eyleri vard. Ancak verdikleri, her zamanki gibi doru ve yanl bilgilerin bir karm idi diye yazmaktadr. smaililer bir terristler alay deildi; kendilerine bask yapmakta olan dmanlarna kar savaarak, bir yaam mcadelesi veriyorlard. slam inanlar ve uygulamalar hakkndan kesinlikle bilgisiz olan Orta a Arupallarna ok sayda hikyeler tanm ve smaililer hakknda saptrlm, alabildiince yanl dnceler retilmitir. Bu dikkate deer inancn ya da mezhebin iyi noktalarnn pek az Arupal farkna varm. Batl bilginler tarafndan verilen hkmlerle, onlarn ar iddet zerinde younlat ynnde fikir sahibi olmutur. Kukusuz, Mslman mctehitlerin (fkh bilginleri) yapt gibi, onlar bir lanetleme iine sokmak yanltr. Dalarn Yal Adamnn kendisi de, smaililie srlmesi adet olduu biimde bir kara leke deildi. 23 Pek ok batl bilgin Nizari smaililere ad olarak verilmi, etimolojisinin ya da kukulu kkeninin farkna varmadan, yanl anlam yaktrlm Assassins(suikastlar, katiller) terimi yaklamn srdrd. Paul E. Walker yeni yaptnda24 yle aklyor: Bununla birlikte son zamanlara kadar smaililer iyice incelendi; hemen hemen tamamyla yeni toplanm malzeme ya da genelde iilere, zelde smaililere dman olan Orta a Snni polemiki yazarlar ve dinsapknc kaytlar (heresiographers) dahil, dmanlar tarafndan uydurulmu kantlar temelinde yargland. Gerekten Snni yazarlar, slamn ii yorumlarndan bazlarn da sapknlk ifadesi olarak ele aldlar. Sonuta, bir kara mizah derece derece geliti ve slam dnyasnda smailileri ve onlarn slam dinini yorumlamalar ktleyecek bir akm iine sokuldu. Hristiyan Hallar, slamdan ve i blnmelerinden hemen hemen tamamyla habersiz kalm batl kronikiler, smaililer hakknda kendi masallarn yaydlar; ite bunlar, smaililerin gerek reti ve uygulamalarnn tanm ve betimlelemeleri olarak Batda kabul edilme durumu ortaya kmtr. ada doubilimcileri
21

Bu blm,'Sufiler ve Hai Kullanm' ve 'Sulamalar ve irkin Adlandrmalarn Hepsi Nizari smaililer iin' alt balklaryla, www.ismaili.net web site'nda yaynlanm, The Creation of Term Assassin balkl yazdan zetledik. 22 Speculum, ol. XXII, no. 4, 1947, s. 503. 23 Rene Dussaud, Histoire et Religion des Nosaires, Paris, 1900. 24 Abu Yaqub al-Sijistani: Intellectuel Missionary, London, 1996, s. 1.

(orientalists) dahi smailileri, dman Snni kaynaklar ve Orta an batl hayal dolu anlatlar temelinde incelediler. Bylece, masallar ve yanl karalamalar, yirminci yzyl boyunca smailileri kuatmay srdrd. 12.yzyln spanyol Rabbi (Yahudi haham) Tudelal Benjamin, (1159 ve 1173 yllar arasnda) in snrlarna kadar ulaan ilk Arupal gezgindi. O, smaililer hakknda yazm olan ilk Arupaldr. 1167de Suriyeyi ziyaret etti ve yapt The Itinerary of Benjamin of Tudelada, 25 Suriye smaililerini Hashishin (haha kullanan) deyimiyle tanmlamt. Bir sonraki tanmlama, Roma-Latin mparatoru Frederick I. Barbarossa (1152-1190) tarafndan Suriye ve Msra gnderilmi bir eli olan Burchardn 1175 tarihli diplomatik raporunda bulunur. Burada o, Suriye smailileri iin Heyssessini (Latin dilinde Montana senyrlerine erilen ad) szcn kullanmt. Hallarn ilk tarihisi Tyre bapiskoposu William (1130-1185), History of Deeds Done Beyond The Sea (Denizin tesinde Olup Bitenlerin Tarihi) 26 adl yaptnda, Suriye smailileri Assissini ismiyle tanmlyor, ancak, mslmanlarca tannmayan sylemler araclyla verilen bu ismin kkenini bilmediini belirtiyordu. Alman tarihi Lubeckli Arnold (.1212) kitabnda27 Suriye smailileri iin Heissessin terimini kulland. Acre (Akka) piskoposu (1216-1228) Vitry'li James, Tyre'li Williamdan sonra slami olaylarn, belki en iyi batl gzlemcisi olduu bilinir. Suriye smaililerin tantm iin, iinde Assassini deyimine baurduu Secret Societies of the Middle Ages(Orta alarn Gizli Topluluklar) 28 kitabn yazd. 1255 yl ierisinde in ziyaretini tamamlam olan Rubrucklu Williamn (12151295) da ran smaililerini, Axasin ve Hacsasin ler olarak betimleyen ilk Arupallar arasnda olduu grlmektedir; o zamana kadar sadece Suriye smailileri iin kullanlmt. nl Fransz kroniker Joinvilleli Jean (1224-1317) Histoire de Saint Louis adnda, (1305lerde) yazd ok deerli bu yaptnda, Acrede Kral IX.Louisi (1226-1270) grmeye gelmi olan smaili elisini anlatr. Jean de Joinville smaililer iin Assacis deyimine gnderme yapmt. Marco Polo (1254-1324) da seyahatnamesinde Ashishin szcn kulland. Batl kaynaklarda Assassins (suikastlar, katiller) szcnn, Accini, Arsasini, Assassi, Assassini Assessini, Assissini, Heyssessini vb.gibi farkl kkenleri ardr. Thomas Hyde, Veterum Persa(s)rum Religionis Historiada29, Assassinin kkeni, ldrmek yahut imha etmek anlamndaki Hassa kknden ekilme Hassas szc olmas gerektii fikrini ileri srer. Bu fikir Menage ve Falconet tarafndan izlendi. De Volney dahi, Voyage en Egypte en Syrie 30kitabnda, herhangibir kant zikretmeksizin bu etimolojiyi benimsedi. Tarihi Abul Fida (.1331) ise, Suriye smaililerin ba karargahlarnn bulunduu Masiyaf kale-kentinin zerine kurulmu olduu dan adna, Cebel Assikkin arldn yazmaktadr. Arapada sikkin szc bak veya haner anlamna gelir ve bylece bu dan adnn anlam da Haner dadr. Bu, yukardaki batl yazarlarn uydurmasnn bir analojisi olduu ve grn Falconetin Memoires de lAcedemie des Inscriptions 31yaptna yansd grlr; orada la montagne du Poingard (Haner da) yazmt. Silvestre de Sacy (1758-1838) ise sekkin in bu durumda bir adamn ad olduu vve bunun iin onu Sekkinin Da(la montagne de Sekkin) olarak eirebileceimizi ileri sryor. Acrel Michel Sabbaghn nerisi ise al-Sisani kkenli oluudur. Ancak al-Sisani yerine, Sasan ailesini ifade eden al-Sasani szc daha sk kullanlrd. Araplar bu terimi bir maceraperesti belirlemekte kullanrlar. Paduada Dou dilleri profesr Simon Assemani (1752-1821) Giornale dell Italiana Letteratura 32adl yaptnda Assissana szcn kulland ve ona gre, kayalk yahut hisar-kale anlamna gelen Arapa assissath (al-sisa) szc ile ilgili
25 26 27 28 29 30 31 32

ngilizceye eviren: Marcus N.Adler, London, 1907. ev. Babcock and Krey, New York, 2. vol., s. 390 Chronica Slavorum, 1869, 21. ol., s. 240 London, 1864. Oxford, 1700, s. 493 I. Vol., s. 404. 17th Vol., s.163. 1806, s. 241-262.

Assissaninin bozuk biimidir. Bylece Assisani (al-sisa), uurumlarla evrili ya da kayalk zerine kurulmu kalede oturan bir kimseye dayandrlyor. 17 ve 18.yzyllar boyunca Assassin ad, batl bilim adamlarndan fazlasyla ilgi grd; szcn anlam ve kkenini aklamak iin bir kuramlar seli kopardlar. Gizem, sonunda Silvestre de Sacy tarafndan zlm olduu gzkyor; o, Assassin szcnn, Hashishiyya (Haha kullananlar) olduunu ispatlad. Tm bu ayplayc-sulayc kaynaklar boa km olduundan slamlar imdi, Suriye smaililerini eskiden olduu gibi, Batiniyya (Batniler) ve Talimiyya (Talimiler) gibi dinsel terimlerle nitelemeye baladlar. smaililer zaten yeminli dmanlar Snniler tarafndan Malahida (ya da Mulhidun, dinsizler) olarak damgalyd. Suriye smailileri, daha az sklkta Haiiyya (Haha kullananlar) gibi dier saldrgan deyimle arld. Grlyor ki, saldrlarn srdren dmanlar, smailileri yoketme giriimlerinde ise kl kullanmlard ve gerekten onlar zerine son iddetli darbelerini vurdular. smaililer iin Hahaiyya terimininin ilk yazl adlandrma, 1123 ylnda, Halife al-Amir (.1130) adna zamann Kahiredeki Fatimi rejimi tarafndan karlm Nizari smaili kart risalede yapld; ad Iqa Sawaiqa al-irgham idi. Bu risalenin 27 ve 32. sayfalarnda Suriyeli Nizari smailileri iin iki kez Hashishiyya deyimi gemektedir. Ayrca bilinmelidir ki, nl Byk Kyamet olay 8 Austos 1164de Alamutta ilan edildi. Onlar ktlemek, itibardan drmek iin olay smaili dmanlarnn ana arac oldu. Ortodoks Mslmanlar ok keskin propaganda srdrdler ve onlar iin ok yaygn ve en saldrgan deyimleri sylediler. l deyim olan Hashishiyya bir kez daha diriltildi ve Seluklu dnemi edebiyatnda da hemen kullanma girdi. Bilinen en eski Seluk kronii maduddin Muhammed al-Katib Isfahani (.1201) tarafndan 1183 ylnda yazlm Nusratul Fatrah wa Usratul Fatrah dr. Ancak zamanmza ulaan ksaltlm versiyonu, 1226 ylnda Fateh Ali bin Mahammed al-Bundari tarafndan kopya edilerek derlenmi ve Zubdatun Nasrah wa Nakhbatul Ushrah (s.169-195) ad verilmitir. maddudin kroniini 1092den balatyor, fakat eserini, 15 yln zaten Suriyede geirdii 1183e kadar son biimine sokamamt. Onun, Suriye smailileri iin Hashishiyya terimini kullanan ilk Seluklu yazar olduu grlyor. bn Myesser (. 1278) Tarikh-i Misr (s. 102) adl yaptnda, Suriyede smaililere Hashishiyya denilir; Alamutta onlar Batniyya ve Malahida olarak tannr, Horasanda ise Talimiyya...diye yazmakta. Abu Shama (.1267) da, Kitab al-Rawdatayn fi Akhbar al-Dawlataynnda33 Suriyeli smailileri iin Hashishiyyay kulland. 14.yzylda yazlan bni Haldun (.808/1406), Mukaddimasnda 34 Suriyeli smaililere bir zamanlar al-Hashishiya al-smailiyya denildiini aklyor. Onun zamannda ise Fidawiyya (Fedailer) olarak tannyorlard. Gnmze kalan kaynaklardan gelen btn bu bilgiler gsteriyor ki, Hashishiyya deyimi, 11.e 12.yzyllar arasnda ortodoks Mslmanlar tarafndan genel olarak, Suriye smailileri iin kullanld. Ancak 13.yzyldan itibaren kullanlmas kesildi. Ayrca da, Cuveyni ve Raiduddinin ran smailileri iin Hashishiyya szcn, randa kendi zamanlarnda yaygn olmayan bir deyim olmadndan, kullanmadklarn gznnde tutmak gerekir. Buna ramen W. Madelung son olarak, Arabic Texts Concerning The History of the Zaydi Imams of Tabaristan, Daylaman and Gilan 35adl kitabnda, ran smaililerine de 13.yzyln birinci yarsnda Hazar blgesinde Arap dilinde derlenmi baz ada Zeydi kaynaklarnda Hashishiyya ad verildiini kefetti. Zeydiler kuzey randa smaililerin en yakn rakipleriydi ve onlarla Hazar blgesinde askeri karlamalar uzun srm. Yazl ve szl edebiyatlarnda, smaili kart kampanyalarn srdrmlerdi. Suriye smailileri iin kendi blgelerindeki kt isimlendirmeyi, baz Arapa kaynaklar ran smailileri iin de kullandlar.

33 34

I. Vol., s. 240 ve 258) I. Vol., s.143. 35 Beirut, 1987, s.146, 329.

6. b Sufiler ve Hai Kullanm Hashish (Hai) ya da Hashisha, cannabis sata olarak latinceleen kenevir otu iin kullanlan Arapa szck. Onun ok iyi bilinen bir eidi Hindistan keneviri ya da Cannabis Indica, uyuturucu etkisinden dolay eski zamanlardan beri Uzak Douda kullanlmaktayd. Hashish szcn aklayan en erken sylem, Abu shak irazinin (.1083) at-Tadhkirah fil Khilafnda bulunur. Hasi kullanm Suriye, Msr ve dier Mslman lkelerde 12 ve 13.yzyllar boyunca toplumun aa kesimlerinde artmt. Mslman yazarlar tarafndan, hai kullanmnn ve kullanclarn ahlak ve dinleri zerinde etkili olduunu betimleyen ok sayda risaleler yazlmtr. Sonu olarak hai kullananlar bir mulhida, yani din sapknlara (heretics) benzer biimde, aa bir toplumsal ve ahlak stats iinde nitelendirilmiler. smaililere ok sert ve kat davranan smaili-d slami metinler de, Suriye smaililerinki de Nizari smaililer arasnda hai kullanmna hi tanklk etmemitir. Buna karlk, bir uyuturucu olan hai, 11.yzyldan beri amdaki Sufi evrelerinde yaygn kullanmdayd ve onlar ortodoks din bilginlerinin nefretine maruz kalyorlard. Franz Rosenthal The Herb:Hashish Versus Medieal Muslim Society36 yaptnda, bu konuda unlar sylyor: Sufi kardelik rgtlerine mensup olanlar tarafndan hai kullanm ve onlarn olaslkla hai kullanmnn yaylmasndaki byk rol olmutur. Bu ynde son kant olarak gsterilen eitli grler iinde asl gerekliin bu olduu kabul edilebilir. Sufi topluluklar yelerine de Hashishiyya deniliyor ve onlar arasnda genel olarak al Hashish AlFukara (yoksul otu) adyla tannyordu. Yine aralarnda, Hashish baka adlarla da arlyordu: yemek hazmettirici (hadim al-akat), dnce uyandrc (baithat al-fikr), lgnlk-delilik kraliesi (sultanat al-Junun), yeillik (al-akhdar), kenevir kz (ibnat al-Cunbus) vb. Nureddin Ali bin el-Cazzar Qam al-Washin fi dhamm al-barrashin (1583den nce yazlm) yaptnda, lanetli hashishin-hai kullananlar, beyz civarnda bir grup olduu ilk kez ortaya karld (ahdathahabad fiah/ fi nahw qarn al-khams miah) diye yazmaktadr. Franz Rosenthala gre, Fiah (grup) szc burada uyak salamak iin kullanlm ve bylece, askerler veya mezhep yandalarndan (smaililerden) daha fazla pekala Sufiler anlamna gelebilir.37 Bylece olas grlyor ki hai, dinde sapkn (heretic) ya da mulhida (dinsiz) sfatyla nitelendirilen babo gezen Sufiler tarafndan 1106 civarnda keefedilmiti ve Haiiyya deyimi de, toplum iinde genel bir svg oldu. Bununla birlikte Az-Zarkashi ( 1344-1392) Zahr al-arish fi ahkam alhashishde, al-Ukbari (.1291) Kitab as-Sawanihde, Haydariliin kurucusu Sufi eyh Haydarn (.1221) 1155 yl civarnda, Niabur eyaletinde haii kefettiine inanldn yazyorlar. Bu, hemen hemen hi arl olmayan bir versiyon gibi gzkyor. Franz Rosenthal olay iin unu yazyor: Haydariler arasnda uyuturucu kullanm, onun lmnden yllar sonra genelleti. Buna ramen Horasanllar, uyuturucunun giriini tamamyla masum olan ona (eyh Haydara) yklediler.38 Dier bazlar da Sufi Ahmed as-Sawaja diye bir kimse ile haiin girii ilikisini kurdu. Sonuta, haiin 1106 yl civarnda Sufiler tarafndan kefedilmi olduu grnyor, fakat onu kullanma propagandas ve onu kullanmaya hazrlay zel yntemi, lmnden sonra eyh Haydarn yandalar (Haydariler) tarafndan uygulamaya sokuldu. Trk ozan Fuzuli (1480-1566) Leyla Mecnun (s.167) iirinde, Hai kullanan dervilerle dost olmak ve her cami kesinde, hereit din bilginleri arasnda hazr bulunmak istediini yazmaktadr. Ayrca haie, aadaki dizelerde bn Kathirin (13.Vol., s.314) sunduu gibi, bylesi tasavvufi iirlerde zel iltifatlar alyordu: Hai arzularm anlamlatrr Sen, akln ve anlayn gzel insan
36 37

Leiden, 1971, s.53. Franz Rosenthal, agy. s.53-54. 38 Franz Rosenthal, agy. s.45.

Gelenek ve akl temelinde bir adalete uymadan haii yasakladklarn duyurdular Onlarn bu, yasaklanamyan yasann duyurusu yasaktr slam hukukular kadlar hai kullanmay su saydlar; din ve toplum iin tehlikeli olduunu ilan ederek, kullananlar iddetle cezalandrmalar istendi. Haiiyya szc giderek, en fazla Suriyede bir svg ve saldrganlk deyimine dnt. Nefret edilen bir kimse, toplum iinde Haiiyya olarak gsterildi ve bu ekilde Suriye smailileri de dmanlar tarafndan ayn irkin adlandrmayla damgaland. Buna kout olarak, Suriyeli smaililerin kendilerini, Sufi deyimine benzeyen al-sufat (saf-temiz,ya da ciddi) olarak adlandrmalar da zihinlerde korunmas, unutulmamas nemlidir. Bustan al-Jamiye (1165de yazlm) gre, Suriye smailileri kendilerine al-Sufat derlerdi. Ayrca bn al-Azim (. 1262) de 1243te kaleme ald Zubdat al-Halap yaptnda, Cebel as-Sumuqtaki Suriye smaililerin bir kesimi kendilerine al-Sufat dediklerini yazmaktadr. Hem smaililik hem Sufilik (tasavvuf) birbirine benzer yoldur. Ancak unu bilmek gerekir; her smaili bir Sufidir, ama her Sufi bir smaili deildir. Sufilik bir bireysel ilgi iken, smaililik, kendi kurallar ve inan zellikleriyle sosyal bir sistem oluturan (toplumsal bir dzen yaratm) bir batini yoldur. Bunun iin smaililer asla kendilerini tam olarak, sufizmin genel esoterik karmakl iine batrlmasna izin ermediler. Onlarn Sufilik biimi, slamn dier mistik tarikatlarndan tamamyla farkl kald. smaililer, onlar gzden drecek btn irkin adlar ve sg szckleri kullanan Snni Mslmanlarn ba hedefiydi. smaililerin Sufilerle ibirlii yapmas, onlarn potansiyel eilimlerine uygundu. Snni mslmanlar ve bakalar ayn deyimle de smailileri tanmlamlard. Bununla birlikte Franz Rosental sz edilen kitabnda (s.43) yle bir aklama getiriyor: smaililer zerine, onlar hai kullananlar olarak sulama saldrlarnn, etkili bir szl aalama olmasna ramen, aka ok sk yaplmad, kaydedilmeye deerdir. 6. c Sulamalar ve irkin Adlandrmalarn Hepsi Nizari smaililer in Paul Jhonson Civilisation of Holy Land 39 adl kitabnda, Haile yapaca hibir ey bulunmayan bu mezhep hakknda ok sama eyler yazlmtrdiyor. Yeterince merak edildiinde, bu deyimin Suriye smailileri iin ok zel olduu grlr. Oysa hai kullanan Sufi evreleri benzer adlandrmayla tannmamt. Nizari ve Mustalilerin ayr ayr partilemesinden sonra, Mustalilerin Suriyedeki etkisi, Nizarilerden daha az oldu. Bu nedenle Mustali kesimi de bu irkin adlandrmay rakip Nizari grubun zerine yneltti. Halkn, doal biimde glklere zm bulamad zaman, doast bir aklama uydurmas artc deildir. Bir eyden holandklar ya da holanmadklar zaman en u noktalara giderler; yeni bulular yapar, olaanst masallar dzenler ve eitli yanl adlandrmalarla hafif renklendirilmi safa ykler ortaya karrlar. Mustali smailileri, Suriye Nizari smailileri tarafndan Camaat alAmiriyya olarak adlandrld. Mustaliler de, rakip grubun Camaat al-Nizariya olarak tannmasndan holanmadklar iin onlar Camaat al-Hashishiyya (Hai kullanan cemaat) diye damgaladlar. Bir sre sonra 1130da Mustali grup hemen tamamyla Suriyede gzden kayboldu, fakat onlar arkalarnda Hashishiyya adn kaynaklara geirdiler ve bylece 1123ten beri, Suriye Nizari smailileri bu ad iin genel bir kullanm oldu. Batl kronikiler, gezginler ve Latin Dou'ya gnderilen elileri (envoys to the Latin East) Suriye smailileri iin sylenen Hashishiyya terimini dn aldlar ve onu Hashishin, Heyssessini ya da Haisasins gibi telaffuz ettiler. Silvestre de Sacy, 19 Mays 1809da Fransz Enstitsnde, greceli bir aratrma iinde bir snrta olan Memoirs on the Dynasty of the Assassins and the origin of their
39

London, 1979, s. 211.

name balkl bir konferans verdi. Baslm ve ilk bilginler tarafndan onaylanm birka doulu kaynaklara ek olarak, Silvestre de Sacy Arap elyazmalarnn zengin Paris kolleksiyonu zerine ilgi ekmeyi baard ve herhangi bir kuku olmamal, dedi. Benim dnceme gre, Hashishiden (ol. Hashishin), bozulmu heissessini, assassini ve assissini szcklerinin asldr. Arapadaki in () harfinin yerine, Latin dili kullanan btn yazarlarmz tarafndan S kullanlmas bizi artmamal; Yunan tarihileri de Sigma ile deitirdiler. Baka seimleri yoktu. Bundan baka, in harfinin Franszcadaki Chden daha az kuvvetli telaffuz edildii gzlenmi olmal. Gerekte, sorulan smaililere ya da Batnilere Hashishin denilmesinin nedenidir. Suriye smailileri iin Haiiyya szcn kulaktan rendikten sonra, Hallar daha fazla yalanlar ileri srdler. Davalarn lm-kalm mcadelesi olarak her an omuzlarnda tayan smaili fedailerinin korkusuz davranlar, dnyalk dllerden baka birey iin yaamlarn tehlikeye nadiren atan Hallar fazlasyla etkilemiti. Hallar smaili fedailerinin cesaret ve yiitlikleriyle yarmakta baarsz oldular. Bunun zerine onlarn savaa girmeden nce hai kullandklar propagandasn yaydlar. Ancak onlar, haiin neden olduu sarholuun, tehlikeli ve yiitlik isteyen misyonlarn yerine getirmek ve sorumluluk yklenmek iin cesareti ateleme eiliminden doan bir iddetten ziyade, sadece bir eit tam vecd (oku) hali ierdiini renmeyi unuttular. Franz Rosenthal yine The Herb: Hashish Versus Medieal Muslim Society ( s. 42-43) yaptnda Haiin, tehlikeli bir suikast misyonuna gnderilecek herhangi bir kimseyi greve hazrlayan alalede bir uyarclk zelliklere sahip olmad spatlanmtr diye yazmaktadr. Encyclopaedia Britannica editrleri, The Arabs 40 kitabnda lm emrini uygulamadan ve ehitlikle yzyze gelmeden nce terristlerin hai kullanma ykleri kukuludur biiminde grlerini bildirmilerdir. Bosworth da The Islamic Dynasties41 yazsnda yle aklyor: Assassin'leri (suikastlar) cesaret isteyen ileri yapmaya tevik iin hayaller gsterici uyuturucu kullanldn anlatan Marco Polo ve dierlerinin hikayesi gerek smaili kaynaklarn hibirinde teyit edilmez. Batl yazarlara benzemeyen mslman yazarlar, baskc ve saldrgan ortamda inanlarn savunurken smaili fedailerin gsterdikleri gerek zverili ruh hakknda hayallerini altrmadlar.Ksacas onlarn mcadelelerini tanma yerine, Haiiyya gibi o zamanki rahatsz edici yaygn deyimle damgaladlar. Buradan, 12.yzyln ikinci yarsnda Hallar tarafndan rastgele devirilmi irkin Haiiyya ad, asl olarak szl kanallar araclyla, Hashishin, Heyssessini yada haisasins biiminde telaffuz edilerek geldi. Daha ilerilere bozularak gittiv e Axasin, Accini, Assassini, Assacis, Ashishin, Assassini olarak geliti ve modern ngilizce assassin szcnn douuyla sonuland. Daha sonra Batnn halk bilgisi ve edebiyatnda abartnn canlandrlmas olan dzmece ve ar uydurma masallarla renklendirildi. Bununla birlikte, Champagne Kontu Henrynin 1194 ylnda Suriye smaililerini topraklarn ziyaret etmi olduunu belirtmek yerinde olur. Kont orada, iki smaili fedaisinin, bir mutlak itaat rnei gstermek amacyla smaili nderinin iareti zerine, kendilerin ykseke bir kuleden aa attklarna tank olduunu iddia etmiti. Bu olay batl kaynaklarda, 13.yzyln sonuna kadar, fedailerin fedakarlk ruhu alglanmakszn kr krne nl oldu. Bu ekilde, smaililer Batda, kark birka masaln konusu olmutu ve farkl sylemler iinde portreleri izildi ve sonuta onlar Assassins olarak tanmladlar. Farhad Daftary The Assassin Legends 42 kitabnda bu konuda u yargya varyor: zet olarak, ortaa Arupallar Mslmanlar hakknda ok az ey renmiti. smaililer hakkndaki ok yetersiz bilgiler de, birka olaanst gzlemlerde ve Hal tarihleriyle, dier batl kaynaklarla yaylm yanl alglamalarda ifadesini buldu. 7 . Hasan Sabbahn Alamut Yllarndan Son Birka Tarihsel Ayrnt
40 41

New York, 1978, s. 94. Islamic Survey, series no. 5, Edinburgh, 1967,s. 128. 42 London, 1994, s.84.

Daha nce devrimci eylemler iin hizmet vermi Dar al-Hicralardan oluan smaili Devleti, Seluklu mparatorluu snrlar iindeki kk devletler arasnda zel yerini almt. Hasan Sabbahn yaamnn 1118den sonraki yllar, asl olarak, yaratmaya alt Nizari devletini salamlatrmaya adanm barl yllardr. Daylam Dailiini srdrrken Nizari toplumunun merkezi nderi olan Hasan Sabbah, irgirin Rudbarda ele geirdii kalelerin bir ksmn geri alm; smaili davann yaylmas Irak, Azerbaycan, Mazendaran, Gilan ve Horasan gibi pek ok blgelerde younluk kazanm bulunuyordu. Kaynaklar bu dnemin baarlarn, Sancarn Nizarilere gstermek durumunda kald son on yllk karlkl hogrrllk ve barl ilikilere dayandrmaktadr. Kukusuz bunda, yukarda anlatld gibi Sultan Sancarn yatann baucunda bulduu, hanere saplanm Hasan Sabbahn lm mesajnn byk etkisi olmutu. Cuveyni, Alamut kitaplnda Sancarn menurlar ve buyruklar bulunduunu yazmakta. Bunlarla Sultan Sancarn Nizarilerle uzlat ve dostluk ilikileri kurma yollar aratrd vurgulanmaktadr. Ayrca Raiduddin, Kaani, Hafz Abru vb.tarafndan Farsa yazlm dier birok kronikler, Sancarn kendilerine ait olan Kumis blgesinin yllk vergilerinden 3000-4000 Dinarlk pay Nizarilere verdiini ve Girdkuh yaknndan geen yolcular-kervanlar zerinden alnan yol pacn (gei paras) onlara braktn sylemektedir. Hasan Sabbahn, yaamnn son yllarnda daha nce bu ynde ciddi giriimlerde bulunmad halde- Msrdaki Nizari davasn yeniden canlandrd grlr. Bu giriimler srasnda 1221de Nizarn mamlk haklarn gaspeden Al-Afdal ldrlmtr. ranl yazarlar tarafndan kullanlm smaili kaynaklarna gre, bu suikast Halepten gnderilmi fedayi tarafnda gerekletirildi. Msrdaki Nizari eylemlerinin uzun dnem srmediini gryoruz. Ancak yine de bu sre iinde Nizariler ve Mustaliler kendi ilerinde Hafiziler ve Tayyibilere blnmlerdi. Hasan Sabbah 1124 yl Mays aynda hastaland. Sonunun yakn olduunu anlaynca, Nizari toplumunun gelecekteki nderlik sorunu iin ok nemli dzenlemeler yapt. nce Lamasar kalesinde bulunan Kiya Buzurg-Ummidi ard. Onu kendisine ardl olarak Daylam daisi e Nizari toplumuna bakan atad. Arkasndan Buzurga yardmc olacak nemli kiiyi danman yapt. Danmanlardan birincisi, Alamutta Hasan Sabbah g bir durumdan kurtarm emekli bir asker olan Dihdar Abu Ali Ardistaniydi. kincisi Hasan Adam Kasrani, ncs ise 1125 ylnda len Nizari kuvvetleri kumandan Kiya Bajafard. Dai Abu Aliyi de smaili davasnn yaylmasna ilikin etkinlikleri ynlendirmek iin semi olan hasta Hasan Sabbah 1124 yl Haziran ortasnda epeyce ilerlemi bir yata yaama gzlerini kapad. ok sk disiplinli, titiz ve sert bir yaam biimine sahip ve alkan; hem hasmlarna hem de yaknlarna eit derecede ciddi davranm olan Hasan Sabbahn yaam, kaleyi alndan itibaren Alamutta gemitir. Anlatlnlarn aksine Alamutta akta arap iilmez ve mzik aletleri alnmazd. Hasan Sabbah iki olu ve bir kz olan bir aile babasyd. Hanmn ve kzn Girdkuha gndermi; orada ikisi de yn eirerek-iplik bkerek geimlerini salyorlard. Alamuta bir daha dnmediler. Oullar Ustad Hseyin ve Muhammed, ikisi de lm cezasna arptrld; Muhammed iki imekten, Ustad Hseyin ise Kuhistan dai'sinin ldrlmesinden sulu bulunmutu. Ancak sonuncusunun, bir yl sonra sonra katilin bulunmasyla susuzluu ortaya kt. Siyasi bir komploya kurban gitmi bulunuyordu. Hasan Sabbah, gerekten iyi bir rgt, politik stratejist ve esiz yetenekte ok nemli bir insand. Ayn zamanda hem bir dnr hem de inanl bir yaama nclk eden bir yazard. Hasann, felsefe ve astronomi renimi grd, inan grevlerini yapmadnda, zamann okumaya-yazmaya ayrd ve Nizari toplumunun ilerini ynettii anlatlr. Daima Daylam daisi olarak kalan Hasan Sabbah, lmnden sonra gizli Nizari mamnn hcceti olarak sayg grd. Hasan Sabbah Suriyedeki balants (vassal) ile birlikte randa Nizari devletini kurmu. G zamanlarda Nizari toplumuna nderlik etmi; bu toplumun ve Nizari davasnn tartlmaz nderi olmutu. Ona Baba Sayyid-na (Baba Efendimiz) diye aran Nizariler tarafndan ok byk sayg grmekteydi.

Rudbardaki trbesi, Nizari smaililer iin, Mogollar tarafndan yklncaya dek dzenli bir hac yeri olmutu. 43 Dier yandan, Henry Corbinnin 44 dedii gibi: lk dnem smaililik ruhunda Hasan Sabbahn ok kuetli kiilii ard; onu bizzat smaili tekstlerinden okuyarak tanmak gerekir. nk baka yerlerde bu kiilik kastl biimde bozularak gelmi bulunmaktadr. Onun oynad rol, randaki smaili kalelerinin rgtlenmesinde hereyin stnde oldu. mam Nizarn torununu, kendisine bal yandalarnn (Hazar denizinin gneybatsndaki dalarda bulunan) Alamut kalesine gence iinde gtrmeyi baarp baaramadn burada sorun yapmayalm. Zira, her durumda, bir yerleim olay ardr; o da istisnai bir ruhsal tanma ve yerlemedir. 8 . Hasan Sabbah ve Talimi retisi Erken Nizari smaililerin mamlk retisine zel bir ilgi gsterdii ve kuramsal zelliklerini burada odaklatrd aa kyor. Hasan bin Sabbah smaililere Talimiye doktrinini (Buyurucu/Eitici reti) smaililere retti. Snni gzlemciler, Alamut smaililerin yeni davay (al-dava al-cedid) yanstt ynnde farkl bir izlenim gelitirdiler. Oysa yeni Talimi retisi, herhangi bir yeni retilerin mezhepsel formlasyonunu gerektirmiyordu; nk bu daha ok, mam Cafer Sadk tarafndan lim retisi olarak somutlatrlm, ii slamn temel ilkelerinin yeniden formle edilmesiydi. bn Tughri Birdi (.1470) al-Nujum al-Zahira fi Muluk Misr wal-Qahira 45kitabnda Msrda Fatmi Halifelii al-Muiz e daha sonra al-Mustansir Talim ilkelerini en geni yaygnlkta kullandlardemektedir. Demekki, Hasan bin Sabbah Talim retisinin temelini atan kimse deildi, fakat onu ileyip geniletti ve zamann geliimiyle eit dzeyde ii slam lim retisini yorumlad. Ancak Cambridge History of Iran da 46 yle denilmektedir: Gzlemciler, eskisine zt olan bir hareket ile birlemi bir yeni reti olduu ve buna amamak gerektii izlenimi edinmilerdir. Ayrca, eer tamamyla yeni bir sistem olmam olsa bile, yine de smaililer arasnda, dorusu genel olarak iiler arasnda oktan beri srmekte ve geerli olan bir retinin geliimi ve yeni bir vurgu idi: Talim doktrini, yetkin ve buyurucu bir retidir. Marshall Hudgson ise, Hasan bin Sabbah tarafndan zellikle gelitirilmi olan bizzat bu Talim retisiydi; Hasan, tm yaam ve davran biimiyle koruduu retiyi keskin bir dnsel ara durumuna soktudemektedir.47 Hasan Sabbah bu ierikle bir tanrbilimsel (teolojik) risale yazd ve adn Fusul-i Arbaa (Drt Fasl) koydu. Bu yeni smaili tezi idi ve onun tarafndan ran dilinde yazlp yorumlanm bir deneme olarak, Talim retisinin tam gelitirilmi bir biimiydi. Bu birka yazar tarafndan aklanm, zelikle de ehristani tarafndan zetlenmitir. Aada evirisini erdiimiz metinde grlecei gibi, Hasan Sabbah Talim retisinde, ierik olarak, Tanrdan mama ulaan mantk zinciri iinden bir halka olan Peygamber ile mamn rol zerinde nemle duruyordu. Bu, smaili dncesine ylesine merkez oluturdu ki, Horasandaki yandalar tarafndan Talimiyya olarak tannr oldu. Birok Snni yazarlar, kendi edep anlaylar iinde hakaret dolu szlerle Talim retisine saldrdlar. Abbasi yneticileri de byk tepki gsterdi ve tannm din bilgini Abul Hamid al-Gazaliyi (.1111) kiralad. Seluklu ba veziri Nizaml Mlkn desteiyle ki onu Badadda kurduu Medreseye yksek maal mderris olarak atam bulunuyordu- Gazali, Kitab fadaiih al-Batiniyya wa fadail al-Mustazhiriyya ve dier yazlarnda onu reddetmeye urat. Wilferd Madelunga gre, Hasan
43 44

Farhad Daftary, Ismailis, Their history and doctrines, s. 365, 366,367. Histoire de la Philosophie Islamique, s.142. 45 Cairo, 1929, 4. ol., s.77. 46 Ed. by J.A. Boyle, Cambridge, 1968, 5. ol., s.433. 47 Marshall G.S. Hodgson, THE ORDER OF ASSASSINS, The Struggle of the Early Nizari Ismailis Against The Islamic World, MoutonGraenhage, 1955, s. 53.

Sabbahn kendi retisi iinde slama temelden sert bir meydan okuma vard. Fatimi smaililii gibi, o da eriatn sertlii ve yrrlkte, yani zorunlu grlen uygulan zerindeki kar iddialarnda srarl oldu. 48 8. El- ehristani'de smaililerin Batni retileri Yaamnn ounu doum yeri olan Horasanda geirmi. Seluklu Sultan Sancarla yaknlk kurup onun saraynda byk ilgi grm Eari-afii din bilgini ehristaninin kafas tm din ve felsefelere akt. adalarndan bazlar onun Nizari davasna hizmet ettii ve sonra smaililikten dndn ileri srerler. Onun birka dine birden (co-religious) inand dnlmektedir. Ayrca uzun bir dnem smaili olan Nasiruddin Tusi (.1274), babasnn daysnn retmeni olan ehristaniye dailer daisi diye hitap ederek, onun bir Nizari smaili olduunu ileri srmektedir.49 smaililer ve inan retileri hakknda verdii bilgiler, ehristaninin onlar ok iyi tandn, dolaysyla Tusinin ona dailer daisi demekte hakl olduunu gstermektedir. Kitabn 1116 ylnda tamamladna gre Hasan Sabbah ile ada olduu gibi yat da olabilir. imdi nce Muhammed bin Abdul-Kerim elehristaniin, Kitab el Milalindeki smaililerin inan, dnce ve siyasetleri zerinde ehristaniin tanmlamalarn aktaralm. Arkasndan ayn yazarn Arapaya zetleyerek evirdii Hasan Sabbahn Fusul-i Arbaa (Drt Fasl) adl yaptnn Trke eirisini vereceiz. ...mamlk babadan oula geer ve ismen atanarak birbirlerine ardl olurlar. Mezhebin retisi ayn zamanda, an mamn tanmayan ve ona boyun emeyenler kafir durumunda lrler, koulunu getiriyor. Bu smaililer, arlarn btn zamanlara ulatryor ve bildirimlerini her dilde geiyorlar. Balangta, ilk propaganda stad tarafndan (Hasan bin Sabbah kastediliyor. .K.) yeni rts giydirilmeden nce, retinin eski biimlerinden szedeceiz. Genelde bu mezheplere Batnilik ballarna da Batniler ad verilmektedir. retileri gerei, btn dsal (zahiri) biimlerin bir isel (batni) anlamda karl bulunduu ve her dinsel kn mecazi bir yoruma (tevil) uygun olduunu dnp, onaylayanlar iin bu sfat yeteri kadar adildir. Gerekte onlar, bundan baka adlarla da arlr: Irakta Karmati ve Mazdekler, Horasanda Talimiyya ya da sadece Mulhida (dinsiz, dinden km sapknlar) gibi. Kendilerine gnll olarak smaili adn alm olanlar, onaylanm kii ve onun zel adnn zorunlu klmasyla dier ii mezheplerden zaten ayrlrlar. Eskiden beri Batiniler, retilerini eski Yunan filozoflarnnkilerle kartrm bulunuyorlard. Yaratc hakknda inanlar yledir: O ne vardr (yaratcdr) ne de yoktur (yaratlmtr); ne bilgin(hereyi bilen) ne cahildir; ne g-kudret salar ne de gten yoksun brakr (mahrum eder). Dier tanrsal sfatlar konusunda syledikleri de ayn biimdedir. "Bu konuyu tam anlamyla olumlu onaylama, onlarn gzlerinde,Tanr ile dier mecut varlklar arasnda bir eit topluluk yetimitir. Bu topluluk, kendileri iin orada bulunan ve kendisi tarafndan saptanan grnt zerine tanarak ve antropomorfizme (insan biimli tanr inancna) aktarlr. Bu artk, onlarn nezdinde ya kesin kabul ya da yadsmadr. smaililerin Tanrs, ayn zamanda uzlamaz ztlklarn tanrs, muhalefet iinde karkarya kalm elemanlarn yargc ve elikilerin yaratcsdr. Bu sylemlerine mam Muhammed Bakra atfettikleri bir metin ile destek salamaktadrlar: Bu sadece, Tanrnn kendisine bilgin (hereyi bilen) denildiini bilenlerle bilimi tartrken ve gc snanrken anlalr. Ona bilgin adndan baka, eit derecede kudret ad da verildi. Buradan anlamak
48 49

W. Madelung, Religious Trends in Early Islamic Iran, New York, 1988, s. 102. Farhad Daftary, The smailis...s.368

gerekir ki, kudret ve bilimin balaycs Odur. Bilim ve kudretle ilikili olarak, biri veya dieri Tanry gstermeye hizmet eden kiilikler de kabul edilebilir gibi deildir. Aka sylemek gerekirse deniliyor ki, smaililer tamamyla tanrsal zden soyduklar sfatlarn/niteliklerin inkarclardr. Bu, ayn ekilde Tanrnn ncel sonsuzluu, (ezeli, la prternit de Dieu) zerinde aklamalarna kadar gider, yani Tanr ne ncel (ezeli) sonsuzluk ne de rastlantdr; sadece Tanr Buyruu ve onun Sz (Logos, Kelam) bakmndan ncel sonsuzluktan konuulabilir. eylerin doal kkeni ve Tanrnn Yaratcl konusunda ise sadece rastlant olduundan szediyorlar. Tanrsal buyruk, anlamada mkemmel olan lk Akl (lintellect premier) ortaya kartt, arkasndan da bu akl araclyla subsquente, ardl, halef denilen ve ancak tanrsal mkemmellikte olmayan Evrensel Ruhu. Balangtan itibaren Ruhu (lame,can) akl (lintellect) ile birletiren iliki; dllenmi insan ekirdei (embryon) ile geliiminin mkemmeliine ulam insan arasnda, ya da yumurta ile ku, ocuk ile babas arasnda v ilikiyle karlatrlabilir. Ayrca buna eit olarak, erkein kadnla, ya da bir kocann karsyla ilikisini dndrebilir. Bu konuda smaililer u aklamay veriyorlar: Ruh, akln mkemmelliine doru kendisini harekete geirten arzuyu hissettii zaman, kendi noksan durumundan arzu edilen mkemmellie ekmi olan bir harekete, ayn gle gereksinimi vard. Ancak onun sras geldiinde bu hareket arasz olamazd. Bylece evrensel ruhun itii altnda dairesel hareketler iinde oluan gksel krelerin douu sonuland. Bundan sonra varoluu tamamlanan basit cisimler (les natures simples) oldu; onlarn hareketi sadece dz bir izgi zerinde ve daima Ruhun ynetimi altndayd. Daha aalarda da madenler, bitkiler, hayvanlar ve insann kendisi gibi karmak cisimler-nesneler (les natures composes) domak zorunda kald; tm bnyelerinde zel ruhlarn birliini tayorlard. Bu zel ruhlarn arasnda, btn canl varlklar iinde gksel klarn akmasn alacak zel bir yetenek tarafndan, insanlarnki sekinletiriliyor. nsan dahi tek bana, makrokosmosu (byk evren) tamamyla karlayan bir mikrokosmos (kk evren) oluyordu. Yukar dnya, herbiri bir evrensel cisim olan tek akl ve tek ruhu algladna gre, yleyse bu aa dnyann dahi bir evrensel akl, bir birey grnm altnda iine almas gerekir. Bu sonuncusu, fiziksel yaratl dnyas iinde tam geliip olgunlam ve yetkin yaa ulam bir insana edeer olacaktr. Ona konuan mam (lmam parlant, mam- natk) ad verilir; o Peygamberdir, ya da bir birey biiminde evrensel ruh. Bu, henz organlar tam olgunlamam, ama olgunlamaya giden yolda bulunan bir ocukla karlatrlabilir; hatta bir varln btnselliini oluturmak zorunda bulunan bir embriyon ya da erkek (tohumu) ile birleen dii (yumurtas) ile kyaslanr. Evrensel ruhun bu temsilcisine z ya da Temel ad erilir ve mamn mirassnn adlandrlmas da buna benzetilmektedir. smaililer, u trden tartmalarn izleyicileridir: Gkler ve basit cisimler, ayn ekilde erensel akln ve ruhun istemi altnda hareket ederler, yine benzer ekilde ruhlar ve tek tek bireyler, Peygamber ya da vasisinin onlara yaptklar bask hareketine boyun eerler. Bu, btn zaman iinde ve yedili dzene bal devirlerle (srp gider). Devirlerin sonuncusunun sonuna ulald zaman; yasal zorunluklarn kaldrld, din kurallar ve kurumlarnn ortadan kalkt Kyamet (Yeniden Dirili, la Rsurrection) yaanr. Gerekten, balantl bulunduklar gksel hareketler gibi dinin yasalar ve kurumlarnn da, yetikin bir ruhu son anna, yani mkemmellie doru gtrmekten baka bir hedefi asla olmad. Bu mkemmellik o ruh iin, sadece akln ayn ykseklik derecesine ulamas olaynda, kendi eylem modunu onunkinin dzeyine ykseltmek ve onunla birlemekten ibarettir. Byk Kyamet (Grande Rsurrection) dedikleri ite budur. O zaman, gksel kreler ve ayn altndaki dnyasal gelerden olumu birleik cevherleri kaynatran balarn koparld grlr. Derken gkler yarlr, yldzlar birer toz zerresi gibi yaylr. Yeryz grnm deitirir; o artk yer deildir. Gkyz, zerine mhr vurulmu yaz parmeni taycs biiminde stste katlanr. Bu dnyann yaratklar adil olarak yarglanr; iyiler e ktler arasnda, Tanrnn sadk kullar ile isyanclar arasnda ayrdetme ilemi yaplr.

Gerein kendisinden doan zel cisimler evrensel ruhla; yanltan doanlar ise, yoldan amalarnn ve sahtekarlklarnn faili olan eytanla birleir. Her eyde iki zaman vardr: Biri hareketten dinlenmeye geirtir ve o yaratl andr; dieri dinlenmeden sonsuzluk anna gtrr ve o mkemmeliin zamandr. smaililerin gzlerinde daha da fazlas vardr: onlar iin, ticaret, yerleme, ba-vakf, velilik, boanma, yaralama halinde tazminat, ldrme halinde ksas ve kan bedeli demeyi konu alan hibir stat, ne bir reete ne dinsel kurum yoktu ve ne de eriata (din hukukuna) bavuru. Onlara gre, bu gereklerin hibiri, evrenin dengesi ierisinde karl bulunmadan varolamaz ve bu evrensel denge rakamsal ilikiler, ayn zamanda adli raslantlarla aklanr. Bu konuda kural, eer Dinsel hukuk (eriat) varsa, onun doasyla aklanmasdr. Bir ruhsal doadan olumu varlklarn (Eons) ounluu ve tanrsal buyruktan (la parole dine, tanrsal sz) kp katlan varlklarn (Eons) bizzat kendileri, bedensel doann (de nature corporelle) dinsel yasalar ve yaratln sonulardr. Harfler ve szckler, benzer bileimlere, bedenlerde ve biimlenmelerde gzlenenlerinkine kout olanlara uymaktadr. stelik harfleri birletiren, ayr tutan ve szcklere dntren ba, basit kurallar ve (z, ceher) maddeden, aa dnyann karmak vcutlarna ayrlm olanlar birbirine balayanla ayndr. Alfabenin harfleri, onlar bile, dnyalarn dengesi iinde, kartlarna sahiptirler: Kartlk, bu harflere zelliini veren doada ve doal zelliin, insanlarn ruhlar zerinde uygun etkileme iinde oluur. mamlarn yksek eitiminden yaylan szckleri, bu yaratlm yeryznn doal niteliklerinden karlann vcutlarnkinin ayns olduu (halde), ruhlarn gdasn yapan akl, harflerin kullanm alannda aramak gereklidir. zet olarak, her yaratn yaratld andan itibaren kendi beslenme gesini (gdasn) getirmesi Tanrnn buyruudur. Bu, ayrlklar harfler ve simgelerin saysal uyumlarna yaklatrmaya gtren evrensel bir denge fikridir. Baka bir syleyile onlar, Fatiha (Balang) suresinin giriinde, bazan yedi ve baz kere oniki geden olumu ve karlkl drt szce sahip cmlenin iki yesinden ibaret slam inancnn aklanmasnda Tanr adnn ifadesini bulanlardr.50 Bir ye iinde tam yedi ge tanrken, bir bakasnda sadece alt; ayrca onikiye eit olan harflerin (saysal deeri) cmleninin ikinci ksmlar iin ayndr. Ksacas onlar, Kuran ayetlerini byle bir dinsel yoruma baladlar. Bu yorumda hi de akla yatkn espri bulunmuyordu... "Bu bilgilendirme yntemi dahi okullar kadar eskidir. Kozmik simetriler bilimine akf olan, insanlar kendilerinin farkl grnmleri e durumlarnn ayrdna armaya gtren yol zerinde rehber olabilecek bir mama balanlmas gerektiine inandklarndan, btn zamanlarnn yaptlarn birletirdiler. 51 8. a ehristanide Hasan Sabbah ve Fusul-i Arbaa (Drt Fasl) ...Bununla birlikte, yeni davann yayclarn oluturan Nizari smaililer, Hasan Sabbahn kendisini izlemeleri iin davet ettii bu aklc yarglama yntemiyle kendilerini (dierlerinden) ayr tuttular. Gerekten de retisini, olmayacak biimde aklc yarglarla snrlayan Hasan Sabbah, savalarn desteini aramay ve gvenli kalelerin surlarn arkasnda kendini salama almay ok iyi dnd. Hasan Sabbahn Alamut kalesine ilk kez olarak kt tarih Hicri 483 (1090) ylnn aban aydr. Daha nce o, mamnn oturduu lkeye kendisini gndermi olan srgndeki birini tanm (ran'da greli ba dai Abdul Malik el-Atta'tan szedilmektedir; ancak El-ehristani'nin ona 'bir srgn'

50

Fatiha Suresinin yedi ayetten olutuu ve bu nedenle al-sab al mathani (yediye katlanm rulo) denildii slam szlnde zel yeri olan bir olaydr bu. zellikle, be manto kiisinin, yani Ehlibeyt in adlarn oluturan harflerin saysal deerinin thosophique-tanrsalbilgelie ait toplamyla (Muhammed, Ali, Fatima, Hasan ve Hseyin szcklerinin toplam 583 tutan harflerin saysal deeri, Fatiha suresininki gibi son analizde yedi rakam bulunur diye aklama getiriyor J-Claude Vadet. 51 Muhammed bin Abd al-Kerim AlShahristani, , Kitab al Milal, Franszca ev. Jean-Claude Vadet, Les Dissidences de lIslam, Paris1984, s. 311-315)

demesi, Fatmi propagandist dai'lerinin de blgede iyi karlanmadn gsteriyor. .K.) ve ondan adalarnn ruhuna uygun bir yntemle vaaz verme tarz zerinde dersler almt. 52 Hasan Sabbah doduu lkeye, ran'a dnnce; dailiinin balangcndan beri, btn dnya alar iinde yneticilik yapabilmesinden kuku duyulmas ve yalan sylemesi olanaksz bir mam semeye oradakileri davet etme grevini stlendi. Ona gre, Peygamberin kendisiyle kurtulua ard inancn amac, btn dier slam mezheplerinden ayrlmalyd; dierlerinden farkll, bu mezhebin iinde kesinlikle mamn bulunmasyd. te bu dnce onun teolojisine derinlik veriyor ve eserlerinden uzunca bir yorumu, Farsa kadar Arapa olarak da bizi, kadere bal biimde bu yazy yazmaya gtryordu. Kendi admza biz, onun Farsa eserlerinin birinden zel bir pasaj Arapaya evirmekten memnunluk duyuyoruz. Bu durumda, eviri tm ayplamalarn korunanda kalyor; nk bu yalnz, Tanrnn rahmeti ve ancak onun yardmyla mmkn olan gerei izleyen ve yanltan ayranlara, sadakatla sz veritir. Hasan Sabbahn zgn olarak Farsa yazp, vaazlarnn bana koyduu Drt fasl ile balayacaz. Aada Arapa (kukusuz burada Trke .K.) evirisini bulacaksnz.53 Bu fasllardan birincisinde 54 Hasan Sabbah u dnceyi sergiliyor: Ulu Tanrya dair sahibolunan uygun bilgi hakknda sadece iki tarzda sz sylenebilir: Bu bilginin, yalnzca akln ve hibir retmenin eitimi (talimi) yeterli gelmeden oluan bir snavn sonucu olduunu onaylayabiliriz. Ya da akldan ve allm dncelerden bamsz olarak gerek bir retmen (muallimin sadk) eitiminin son derecede gerekli olduu savunulabilir.55 Oysaki, eer seeneklerden birincisi iin konuuluyorsa, bir bakasnn aklna ve ondan yaylan yansmalara ayn hakk yadsmann hi bir anlam yoktur. Gerekte, ayni ey araclyla onu eitmeden bu hak onun iin reddedilebilir; o kadarki bu red ve inkarcln kendisi eitimin deerini oluturur; sadece mutlak gereksinimi kantlayabilir ve orada bir dier kimseden eitim alacak bakalar da bulunacaktr. Hasan Sabbahn gznde, bu seenek kanlmas mmkn olmayan bir eydi ve o, bu amala, kendisinin veya bakasnn tutulan bir fikrinin kabul edilebilirlii ya da bir fikrin aklanabilirliini gzlem altna alyordu. yleyse bu birinci ksm, insanlarn kiisel adaletini ve akln savunanlara kar yneltilmiti. kinci ksmda (fasl) ilk kez; bir mride-retmene bavurma gereksinimi tanyp, onlardan herhangi birine tutunmak yeterli midir? yoksa gerek bir retmen seimi yapmak m gereklidir?

52

ylesine yetenekli bir propagandacyd ki Hasan Sabbah, onun hayallerini ykmak ve bir sylenceler halkas Alamuta yerlemesini nlemek iin herey yapld. Ancak halkn hayal gc (muhayyilesi), Alamut szcn oluturan hecelere etkili bir mistik tanmlama yklemi ve Hasann arkadalarnn saysnn sadece yetmi kadar olduu anlatmtr. J-C, Vadet.) 53 Biz de kendi admza, Hasan Sabbahn Nizari retisini, Jean-Claude Vadetnin Kitab al Milal zerinde yapt Franszca almasndan (Les Dissidences de lIslam) Trkeye evirmekten memnunluk duyuyoruz. Marshall G.S. Hodgson, THE ORDER OF ASSASSINS, The Struggle of the Early Nizari Ismailis Against The Islamic World, (Mouton-Gravenhage) Netherland,1955) adl yaptnn sonuna koyduu Haft- Bab- Baba Sayyidna evirisine, ehristaninin bu yazsn Hasan-i Sabbahs Doctrine balyla ekleme yapm. Ve A. Fahmi Muhammedin Arapa basksndan (al-Milal wa-n-nihal, ash-Shahristani .1153, Cairo,1948: vol.I, s.339: Nizariler hakknda), iki eski ngilizce eviriyle karlatrarak evirdiini sylemektedir. Ancak metnin Franszca evirisi, G.S. Hodgsonunkinin alabildiine serbest ve hatta ksaltlm olduunu gsteriyor. Balangtaki bu birka paragrafn ngilizcesini Trkeye aktarrsak daha anlalacaktr: Hasan Sabbah davasn ilan edince, arkasndan yeni davann partizanlar bu yoldan ekildiler. Onun szleri zorlayc olmakta baarsz kald, fakat o insanlarn yardmn salad ve kalelerde kendisini salama ald. nce Hicri 483 yl aban aynda Alamut kalesine kt. Bu olay kendi imamnn lkesine gitmesi ve ondan adalarna davasn nasl anlatmas gerektiini renmesinden sonrayd. Bylece o geri dnd ve hereyden nce halk her a iinde zuhur eden gvenilir bir imam semee, bu gr noktasyla kurtarc mezhebi dier mezheplerden ayrdetmee ard: kendilerinin bir imam vard, dierlerinin ise yoktu. Bunun hakknda syledii tekrarlamalardan sonra, onun konuma ve tartmasnn zeti, Arapa yahut Farsa olarak balad yerde sona ererek tam buna gre klyor(?). Biz Hasan Sabbahn Farsa yazdklarn Arapa anlatacaz ve bilgi verene bal olanlar ayplamayacaz (no blame attaches to a reporter). Gerei izleyen ve hatadan kanan kimse iyi yardm alr; Tanr yardm edendir ve koruyandr. Yeri geldike baka rnekler vereceiz..K.
54 55

Dou smaili geleneinin koruyamad bu yapt birbirini izleyen drt risale halinde dzenlenmiti.J-C, Vadet. Bize gre Arapa Muallimin sadk olarak kullanlm da olsa dorusu, aydnlatc anlamyla bir Mrid szkonusudur. Ancak bu mrid onu gerek retmen olan mama gtrecektir. .K.

sorusu soruluyor.56 Herhangi bir retmeni izlemeye hazr olduunu bildiren kimse, ayn ekilde, bakas iin ayn hakk reddetme yetkisine ekiliyordu. Dorusu kendisi iin o, sadece gerek retmenin adna reddedilebilirdi, nk onun yannda kendisine gerekli gvenceleri bulabilecektir. Bu fasl, Hadis yandalaryla (Snnilerle) mcadeleye yneliktir. nc faslda Hasan Sabbah, ilk kez bir mridin gerekliliini ortaya koyup, kendisinden hemen eitim almak iin ilk frsatta onu bulmal ve onu stad tanmaldr; yoksa, tersine ilk gelmi olan, yani gerek kimlii bilinmeyen ve doruluu iyi anlalmayan bir adamn yannda eitilmek mmkn olur mu?, diye soruyordu. kinci varsaym (hipotez), bir retmenin (mridin) varlna inanmayan Snnilerin durumuna ve ancak kendisine yol aan bir rehberin araclyla k bulabilen kimsenin durumuna geri dndrebilirdi. Zira bir atasznn ifade ettii gibi, bir yol arkadann seimi, izlenmek istenen yol seiminin nne gemeli, dier bir syleyile, yoldan nce yoldan semelisin. Bu fasl da iilie bir reddiye olmaya yneliktir. Drdnc faslda Hasan Sabbah, insanln genel olarak iki byk blkten olutuunu gsteriyordu. Bir bl, Yce Yaratcdan almak istedikleri bilgi iinde, gerek bir mritten gemeyi bileceklerini kabul ediyor. Bu gerek retmen hakknda yaptklar kimlik saptama ve tanmlamaya gre, kendisinden almak istedikleri eitim zerinde, zorunlu olarak ncelik vermeleri gerektiine inanyorlard. Dierleri ise, nitelikli ya da deil, herhangi bir retmen tarafndan eitilmeyi kabul etmektedirler. Oysa, nceki mantksal nermelerden onun kard sonu; akl birincilerin yanndadr. yleyse onlarn balarnda olan kimsenin (celui qui est a leur tete), gerein seimini yapan btn insanlarn bakan olmas gerekir. Kart durumda olan hatal bir fikrin seimini yapm olan ikincilerdir. Onlarn balarnda yeralan efler de ancak hatann retmenleri olabilirler. Hasan Sabbah bu yntemle, gerei bilen insann genel bilgisine, ayn gerein yardmyla ulamann mmkn olduunu da iddia ediyor; sonra bu gerei elinde tutann yardmyla geree gitmekten ibaret olan ayrntl bilgi evresine geliyordu.57 Hasan iin, bu iki aama hi bir durumda kusurlu bir dnm biimlendiremez;sadece yoksulluumuzun tannmas olan gereklik e bu ayn yoksulluu bize bir gereksinim yapan, yani gereklii elinde tutan kiilik biimlendirebilir."58 Bir kere de yle kantlamay deniyor: dknlmz bizi, bu sefaletimizin orann bize srasyla tantan mamn bilgisine gtryor. Hasan Sabbaha gre, gerekliliin varln ki varlk kendiliinden gerekliliktir- belirlerken, baka trl hareket edilmez. Ancak olas eylerin iselliinde (batni yannda) varolan olaslk orann belirlemeye gtren bu sonuncusudur. Hasan Sabbah iin, tanrsal birlik (tevhid) bilimi, bu aklc yarg yntemiyle her noktada karlatrmal bir yol izlemektedir."59 yleki Hasan Sabbahn Fasllarnn her biri, ya retilerine bir giri ya da rakiplerininkine bir reddiye iermektedir. Bununla birlikte yaptnn byk blm eletirilerden (reddiyelerden)
56

Demekki Hasan Sabbahn eitimi, yeni kuramn ekseni, mamn en byk retmen yaplmasn ieriyor. Garip bir elikiyle dikkate deer olan o ki, mamn gizlilii hakknda iyi bilinen sylence ya da bizzat kendisinin vekili (vasisi) olduu ve uzun dnemde bunun kaltmsal olarak srdrlecei gizli bir mamn ynetimi arasnda tereddt eden Hasan Sabbah, hibir zaman eylemde mamn gerek kimlii zerinde aklama yapmad. J-C, Vadet 57 Gerein varlna ilikin bu tanmlama ile Hasan Sabbah, tartmay felsefe alannn dna tayor. Buradan, ok sk olarak gnderme yapt dalizm iinde gizlenmek istei grlyor. J-C, Vadet. 58 Marshall Hodgsonun evirisinden: "Hasan, zet bir bilgi iinde bizim gerek araclyla gerek (kiiyi) tanmamza neden olan bir yntemdir bu, diyordu; ondan sonra biz, ayrntl bilgi iinde gerei gerek kii araclyla biliyoruz; yleyse bir tartma devran (dnm) gerekli deildir." Burada o 'gerei', yalnz gereksinim ile ve gerei elinde tutan ise ihtiya duyulan kii olarak tanmlyor. .K. 59 Hodgsonun evirisinden: "Hasan, tevhide (Tanr birliinin bildirimine) giden yol, bu yoldur; bir oktaki ku tynn bir kuun tyne kar dengelenmesi, dedi." .K

kuruludur. Bunu yaparken anlamsz biimde akl yrtmeler ya da birbirine aykr fikirlerlerden yanln kantn (une preue derreur) ve onlarn uyumasndan dorunun (la vrit) yararna bir kant gstermekten ibaret olan tmevarm yntemini kullanmtr. "Doru ile yanl ya da yine zsel olan ve olmayan arasnda Hasan Sabbahn yapmak istedii ayrdetmeyi ykselten ayn ilemdir. Aklc yarg, dnyann yanl ve doru arasnda paylaldn ve biri ile dieri, kendi ayrdedici zelliklerinden elde ettiklerini ifade etmekten ibarettir. Doru birliin zelliklerine, yanl okluunkine sahiptir. Oysa, yanl kiisel adalet meyvas olurken, birlik sadece bir gerek retmenin (mridin) eitimiyle oluur. Bu eitim (talim), dinsel bir topluluun varoluuyla birlikte, topluluk ise srayla mamn varlyla yrr.Tam aksine bireysel adalet, sonuca giden yolda pek ok nderlerin adaletiyle gelien eitli mezheplerin varlyla uyumaz deildir."60 Hasan Sabbah doru ile yanl arasnda varolan ilikilere dair yapt incelemede, onlarn arasnda herhangi bir grn altnda benzerlik ve bir baka grn altnda benzemezlik bulunduunu gsteriyor; herbiri iki grne elverili olan doru ve yanl, iki zt ularyla bir kartlklar ifti biimini almalarna ramen, yine de, dier iki ularyla birbirlerini dzene soktuklarn vurguluyordu. Hasan Sabbah bu kuraldan, srayla ileyip tartt tm sorular tartt bir terazi-dengeleme (la balance) oluturuyor. Ayrca slam dininin aklamasn yapan sylemleri bu teraziyle ltn iddia ediyordu. Ona gre bu sylemler etkili biimde, yadsma ve onaylama ile yaplanm; ya da eer bir yeleme yaplrsa, bir istisnann katld yadsmayla dzenlenmitir. Zira o, Hasan Sabbah iin, yanl bir yadsma nesnesi olmak zorunda kalan eydi; oysaki bunu dorunun zn onaylamann altrlmasnda aramak gerekir. Burada sylenmek istenen, terazi ya da dengeleme ltn, iyi ile kt, doru ile yanl e btn dier eylere dahi biim veren bu kart iftlere onun kendi uygulama biimiydi. Hasan Sabbahn zgnl, btn tartma konusu iin, eitici bir byk retmenin (mridin) gereksinimi kuralna uyulmasyd. Buradan o, tanrsal birliin (tevhid) olabilirliini karyordu; yleki, tanrsal birlik, eit derecede peygamberlie de uygun dyor ve bu sonuncusuna (peygamberlie), ancak maml dahil etmek kouluna bal olarak, tamamyla Tanr ad uygun debilirdi. Hasann teorilerinin uzand en u nokta byleydi.61 Genel durumda Hasan Sabbah, yandalarndan sade kalabaln byle bilimsel incelemelere dalmasna engel oluyor. Onlara, btn eski yaptlar, hi olmazsa kendi i dnyalarn etkileyecek ve bilgileri bir btnlk iinde dzenlemi bilginlerin mkemmellik derecesi zerinde durmasn bilecek olan, kendi elit evresinin okumasn ve retmesini ngryordu. O, ayrca yandalarnn, basit olarak, sadece Muhammedinkinden baka Tanr bulunmad inanc ve onaylamalar tesinde teolojik tartmalarn iine girmesini yasaklad. nk onlar, sadece zihinlerinde ya da onu anlamakta kafalar karan herkesin konuya ilikin alglamalarnda varolan bir Tanrya hizmet etmelerinden (dolay) hasmlarn ayplamaya balarlard. O zaman Yaratc hakknda, rnein o tek mi yoksa ok mu, bilgin mi cahil mi, gl m gsz m olduu zerinde onlarn dncelerini anlamak iin sorular sorulmas bounadr; dorusu sadece aadaki yant alnabilmelidir:

60

Snniliin kart eriat yarglar, Hasan Sabbah iin, bu sonuncusunun hatal bir kant olduu zerinedir. Hasana gre, probabilismde (bir ze dayanan hertrl dnsel ve inansal gr hakl gren, sayg duyan dinsel gr-olaslklk) olaslk, bizzat onunla z gereksinimin kesin karakterini ortaya karan tam gereklik deildir. Gazali, Hasan Sabbaha aklc yarglama konusunda u soruyla karlk veriyor: Matematiksel saylar mutlak kesinlik karakterine sahiptir. Eer eriat fkh bilginlerinin akl adna srdrdkleri aratrmalar aynsyla bu karakterde olsa, onlar arasndaki farkllk nereden gelirdi? J-C Vadet. Son cmlenin Hodgsonun evirisi: "Fakat dnce yansmas (reflexion) eitli mezheplerle olur, mezhepler de bakanlaryla birlikte." ehristani, Hasan Sabbahn bu yaptn zetleyerek Arapaya evirdii gibi, pek ouna reddedici bir eletirel yaklam iinde kendi kart grlerini sk sk metnin iine sokuturmutur. Bu da onlardan biridir, ancak Hodgsonun evirisiyle ne hale geldii grlyor. .K.
61

Son iki cmlenin Hodgson evirisi: Ve tevhid, tevhid ve peygamberlik beraberdi eer o tevhid ise, (yoksa deil); ve peygamberlik, peygamberlik ve imamlk birdi, eer o peygamberlik ise (yoksa deil). Onun (Hasan Sabbahn) tezinin sonu buydu. Her iki eviride de karmakla sokulmu olan sylem udur: Tevhid, Tanr ile peygamberin birliidir; ayn ekilde peygamber ile imam da eit dzeydedir ve bylece ancak birlii (tevhid) oluturur. Gnmz Alevi-Bektailerin Allah-Muhammed-Ali birlii ayn inancn kantsal yansmasdr. .K.

Benim Tanrm Muhammedin Tanrsdr ve Tanr Onu (size) yol gstersin diye gnderdi (Kuran, LXI 8?). yleyse, Tanrya gtren yolu reten Peygamberi dinlemek gerekir."62 Bu ayrlklarla, nde gelen nermeler temeli zerinde defalarca tartmaya girmek durumunda kaldm. Onlar asla u deimez sorunun tesine gemiyorlard: Sefaletimizin gereksinim duyduu kii tesadfen sen mi olacaksn? Dudaklarndan dklen bu szleri dinlemek zorunda myz? Gereksinim duyduumuz mridi (retmeni) senden mi yapalm? Sk sk gerek retmen zorunluu maddesi zerinde bir ayrcalk yapyor ve unlar soruyordum: yleyse, mutlak gereksinim duyduumuz bu adam nerededir? O bana, teolojide inanmann gerekli olduunu syleyecek mi? Ve bana alglanabilirlik-anlalabilirlik kuramnn adil olduunu bana tantlayacak mdr? Zira sonuta, bir retmen bizzat kendisi iin aratrma yapmaz, ama rettii bilimler iin yapar. Oysa, sizin alkanlnz bilimin kapsn kapatyor, usluca kabullenme ve kulluk yknmesinin kaplarn ayor; dnen hi bir kimse bir retiyi, onun nfuzunu yerinde denemeksizin kabul edemez ve zerinde hi bir iaret grmedii yola balanamaz.63 "Btn bu tartmann ilkeleri sadece tahmini hkmlerdir ve onlarn sonular boyun emeci bir kabuldr, ama Kuran ayetinin sylediklerine de harfiyyen uygundur: 'Tanrnza andolsun ki, kendi aralarnda kan anlamazlklarn hakemlii iin sana bavurup, sonra da verdiin kararlara, ilerinde bir kuku duymakszn, tam anlamyla boyun emeyenler gerek mmin olamazlar (Kuran, LXV)." 64

62 Hodgson evirisinden: "Hasan Sabbah partizanlaryla teolojide, bizim Tanrmz Muhammedin tanrsdr diyerek, fazla ileri gitmedi. Sonra, burada biz duruyoruz dedi, fakat siz, bizim tanrmz aklmzn-fikrimizin tanrsdr; her akll insann akl-fikri her neye gtrrse (oraya gider), diye konuuyorsunuz. Eer, Ulu Tanr hakknda ne diyorsunuz? O var mdr yok mudur? Tek midir ok mudur? Bilgin midir ve gl mdr yoksa deil midir?sorularndan biri sorulsayd, yalnzca u yant verilebilirdi: Benim Tanrm Muhammedin Tanrsdr; O habercisini elisini, rehberlik iin gnderendir; haberci de ona giden yolu gsteren kimsedir..K. 63 Abdlkerim ehristaninin bu son deerlendirmesinden onun gerekten bir smaili daisi olup, sonra bu yolu tartarak braktn karabiliriz. O, Hasan Sabbahn alglanabilirlik-anlalabilirlik kuramna kar kyor. Din biliminde somut anlalrln, nesnelliin deil, sadece inanmann gerekli olduunu syleyerek smaililii terkettiini anlyoruz. Ancak inceleyip zetledii kitabna ramen, Hasan Sabbah rettii bilimler iin deil de bizzat kendisi iin aratrma yapmakla ve bilimin kapsn kapatma alkanl getirmekle sulamas anlalr bir davran deildir. Belli ki ehristani, eriat ilimleri dna klmasn bilimin kapsn kapatmak gibi gryor ve ona inananlar kulluk yknmesi iine sokuyor. Oysa kendisi sarayna girdii Seluklu sultan Sancara (.1157) kulluk yaptn unutmu grnyor. ehristan'da doduu iin daha ok bu toponymikon (yerad) ile tannm olan ehristani Harezmahlar hanedannn ilk zamanlarnda 1116 ylna dein Harezm lkesinde yaad. Bu tarihte bitirip telif ettii, slam iindeki dinsel ve felsefi kmelemeler, mezhep ve tarikatlerle birlikte milletleri anlatt El-Milal ve El-Nihal yapt dolaysyla Harzem'in kskan ar dindar tarihi-bilginleri onu ynetime ihbar etmilerdi. Her ne kadar felsefeyle uramakla sulanm olduu biliniyorsa da; batniliinden, dolaysyla Hasan Sabbah ile iliki kurmakla suland aktr. Olasdr ki bu yzden lmle tehdit edildiinden Harezm'den ayrlmak zorunda kalm ve Sancar'n sarayna snmt. Yakut onun hakknda unlar yazmaktadr: "ehristani iyi bir alimdir; itikadnda biraz noksan olmasayd, imam olacakt. Bu kadar fazli ve kemaliyle asl olmayan eylere meylettiine, makul ve menkul delilleri olmayan bir i setiine hep hayret ederdik. Allah bizi ihanetten ve iman nurundan mahrum etmesin. Bunlar (onun bana gelenlerin demek istiyor olmal .K.) hepsi felsefe zulmetleriyle megul olmasndan dolaydr...Vaaz verdii birok meclislerde bulundum. Bir defa olsun 'Allah byle buyurdu' yahut 'Peygamberimiz byle syledi' dememitir; er'i meselelerden birine cevap vermedi. Allah onun halini bilir." ( Yakut'un Mu'cem ve rad'ndan aktaran V.V. Barthold, Yayna hazr. Prof.Dr. Hakk Yldz, Mool stilasna kadar TRKSTAN, TTK Basmevi: Ankara, 1990, s. 453-454) Yakut'un szleri, ehristani'nin bu ok nemli yaptnn hangi koullar altnda yazd ve muhbirin de kim olduunu gsteriyor. Bu nedenledir ki, ehristani'nin smaili Batniliinden dnmesi ve Hasan Sabbah'a ilikin yukardaki baz eletirilerini anlamak zor olmuyor. .K. 64 Muhammed bin Abd al-Kerim alShahristani, Franszcaya eviren: Jean-Claude adet, Kitab el Milal (Les Dissidences de lIslam, s.315-319.