Professional Documents
Culture Documents
Sibel Bayram
Lisansst Eitim, retim ve Snav Ynetmeliinin Sosyoloji Anabilim Dal Kurumlar Sosyolojisi Bilim Dal in ngrd
ZET
BAYRAM, Sibel,. 12 Eylln Siyasal Hayatmza Etkileri, Yksek Lisans Yeterlilik Tezi SVAS 2008 Politik yaantmzda askeri darbeler nemli bir yer tutmaktadr. Her askeri darbe sadece siyasal yapmz deitirmekle kalmam ayn zamanda toplumsal, ekonomik ve kltrel yapmzda da nemli deimelere neden olmutur. 27 Mays 1960 ile balayan darbe geleneini, onar yllk aralarla dier darbeler takip etmitir. 1980e gelinmeden nce, siyasi istikrarszlklarn yan sra iddet olaylar da ba gstermiti. Sa sol grler arasnda meydana gelen iddet eylemlerine siyasilerden istenilen zm gelmeyince olaya askerler mdahale etmitir. 12 Mart 1971de verdikleri bir uyar mektubu ile siyasetteki zmszlklerin giderilmesi ve iddet eylemlerinin sona ermesi iin siyasiler uyarlmt. 1971de verilen muhtradan sonra ne iddet eylemleri son bulmu, ne de siyasi istikrarszlk sona ermiti. Sa sol arasndaki olaylarda iddet dorua ulam, alevi Snni mezhep kavgalar byk katliamlara neden olmu ve bunlara ilave olarak silahlar Trkiyenin nde gelen aydnlarna evrilerek faili mehul cinayetler ilenmiti. Sivil ynetimin, toplumsal ve siyasal olaylar zmlemedeki yetersizlii ile askerlerin sivillere olan gvensizlii darbeyi kanlmaz hale getirmi ve 12 Eyll 1980 de bir darbe daha yaanmtr. 1980 askeri darbesi ile 1961 Anayasas yerini 1982 Anayasasna brakm ve demokrasiye yine dur denilmitir. Askerlerin vesayeti altnda sivil hayata gei karar alnm ancak hangi siyasal eilimi hangi partilerin temsil edecei yine askerler tarafndan belirlenmitir. Demokratik ynetimlerde hogr ve uzla temele alnarak toplumsal, siyasal ve ekonomik sorunlara yine parlamentoda zm bulunabilmelidir. Siyasilerin uzlamaz tavrlar ya da sorunlarn stesinden gelemeyilerinde
ii
bavurulacak tek yol, yeniden seime gidilmesi ve tkanan parlamentonun ilerlik kazanmasna olanak tannmasdr. Siyasiler yaptklar hatalarn bedelini sandkta demelidir. Bu bedel anti-demokratik bir yol alan askeri darbelerle zmlenmemelidir. nk vesayet altnda demokrasi var olmaz ve yaayamaz. Demokrasi ok sesliliin yaand bir siyasal sistemdir. Bu sistemde askeri darbelerin yeri yoktur.
Anahtar Szckler
12 Eyll Mdahalesi, Darbe, Demokrasi, Trk Silahl Kuvvetleri, Trk Siyasi Tarihi, 12 Mart Mdahalesi, 12 Eyll 1980 Dnemi, 27 Mays 1960 htilali, 28 ubat 1997 Kararlar, 1980 ncesi
iii
ABSTRACT
BAYRAM, Sibel,. The Influences of Sep 12 on Our Political Life, Masters Thesis SVAS 2008 The military coups take an important place in our political life. Each military coup not only caused important changes in our political structure but also caused some changes in our social, economic and cultural structures. Military coup tradition, which started with 27 May 1960, followed each others in ten-year intervals. Before 1980, political instability as well as violence had broken up. Soldiers had interfered when the desired solution to violence between left-right views was not dealt with by politicians. Politicians were warned with a warning letter on 12 March 1971 to deal with the unsolved problems and violence. After the warning to politicians in 1971, neither the violence nor the political instability had ended. The violence between the left and right had been peak, the fight between Alaouite and Sunni denomination had caused big massacre and additionally guns had been aimed at Turkey`s well-lighted people, causing unknown crime. Because of the disability of civilian administrative to solve social and political problems and the lack of confidence of the soldiers to the civilians, that causing the coup inevitable, Turkey experienced another coup on 12th Sep 1980. With the 1980`s military coupe, 1961`s constitution let its place to 1982`s and it was said again stop to the democracy. The decision to go back to civilian life was taken by soldiers, while doing that, it was also decided by soldiers which parties would represent which political side. In democratic methods, the solutions for the social, political and economic problems must be found on the basis of tolerance and compromise in the parliament. In the event of unwilling behaviors of the politicians to come to an agreement, or their being not able to cope with the problems, the only thing to do is to repeat the elections and to allow the clogged parliament to work efficiently again. The
iv
politicians must account for their actions in the elections. As there cannot be democracy under the control of external forces and it cannot live under it, this price mustnt be paid through military interference which is an antidemocratic way. Democracy is a political system in which polyphonism is experienced. There is no place for military inferences in this system. Key Words 12 September Intervention, Coup, Democracy, Turkish Military Forces, Turkish Political History 12 March Intervention, 12 September 1980 Period, 27 May 1960 Revolution, 29 February 1997 Decisions, Before 1980
vi
GR
Trk siyasal yaamna damgasn vuran askeri darbeler, siyasal yapnn yeniden dzenlenmesine de neden olmutur. Darbe yoluyla siyasete mdahale eden askerler, sadece ynetimin deimesine neden olmam ayn zamanda siyasal, toplumsal koularda yeni bir dzen oluturmaya da almlardr. Bunu da yaplan anayasal dzenlemeler ile desteklemilerdir. Trk siyasal yaamnda grlen askeri darbeler, demokratik bir lke olma yolunda verilen mcadeleyi sekteye uratarak, batl olma yolundaki snavda baarsz olmamza neden olmutur. Ksaca, her darbe ile Trkiye geriye gitmitir. 1960 ile balayan darbe geleneini, 1971 Muhtras, 1980 darbesi ve 28 ubat 1997deki postmodern darbe izlemitir. Darbe sonrasnda fesh edilen parlamento, tutuklanan siyasiler, kapatlan partiler vb. ile sadece siyasal yapmz deil, toplumsal yapmzda da askeri rejimin btn olumsuz etkileri yaanmtr. zellikle kstlanan temel hak ve zgrlkler, bu olumsuz etkilerin banda gelmektedir. Trkiye, darbelerin neden olduu bu zorlu sreten geerken, yaam hakknn ihlal edildii idam sehpalar ile daraalarnda feda edilen insanlarla, ikence ve sorgularda temel hak ve zgrlklerin gz gre gre ihlaline tanklk etmitir. nsan hak ve zgrlklerinde uygulanan kstlamalar ve her darbeyle yeniden yaplandrlan Anayasa, demokraside batl lkelerdeki olgunlua eriemediimizi gstermektedir. Bu almada demokrasi ile askeri darbelerin ayn zeminde rtmesinin mmkn olmad ve yaplan her darbenin demokratik bir lke olma yolunda bize ok byk kayplar verdii esasndan hareket edilerek, demokrasi ve askeri darbelerin birbirine zt iki kavram olduu zerinde durulacaktr. nk yaanlan her askeri darbe ile temel hak ve zgrlkler bir tarafa itilerek demokrasi askya alnm, askerlerin denetimi altnda oluturulmaya allan toplumsal ve siyasal yapmzda demokrasi znden ok biimi ile yaatlmaya allmtr. zellikle darbe sonras sivil siyasal yaama gei de askerlerin denetimi altnda gerekletirilmitir. 1960 darbesiyle bir parti mahkum edilmi ve sank sandalyesine oturtulmutur. siyaseti de daraacnda yaamlarna veda etmitir. 1980 darbesi ile daraalar
lkenin kendi vatandalar iin kurulurken, ikenceler ve tutuklamalar ile bask altnda yaayan halkn korkusuna ilave olarak, siyasette de tutuklamalar ve siyasetten men edilen siyasetiler ile kapatlan parlamento gibi gelimeler, 1980 darbesi ile siyasal hayatmza damgasn vurmutur. Askerlerin glgesinde sivil siyasete gei ancak 1983 ylnda salanmtr. Ne var ki, hangi siyasal eilimi hangi partilerin temsil edecekleri ve hangi kiilerin bu partilerde yer alacana kadar ayrntl bir ekilde siyasal yapmz askerlerin kontrol altnda gereklemitir. 1982 Anayasas ile de toplumsal ve siyasal yapmz yeniden dzenlenmitir. Ayn zamanda yeni anayasa iin yaplan referandum ile darbeyi yapan st dzey bir komutan Cumhurbakanl koltuuna oturmutur. Ve yaplan btn bu uygulamalar ne yazk ki demokrasi adna yaplyor, sylemleri ile gerekletirilmitir. Oysa gerek demokrasi anlaynda askeri darbelerin yeri olmaz. Yine, dnem dnem dzenin askeriletirilmesi de demokrasi anlay ile badamaz. Trkiyede yaanlan her darbe ile gerekten demokrasiyi salamak ve onu korumak m esas alnd? Yoksa sivil ve politik yaantmz askerileme mi ne kt? yle ise, bunun nedenleri nelerdi? Bu almada esas olarak bu sorudan hareket edilerek, 1960 ile balayan ve srasyla 1971 Muhtras, 1980 darbesi ve 1997deki postmodern darbe ele alnacaktr. nk toplumsal ve siyasal tkanmalarda ve yaanlan kaos ortamnda, istikrarszln parlamento ya da seim sandnda zmlenmesine olanak tanmayan askerler, darbe ile tkanan parlamentoya ilerlik kazandrmak amacn gderek ynetime el koymaktadr. Ancak dzen salandktan sonra yine denetimlerine devam etmektedir. Oysa ki, demokratik ynetimlerde gerekesi ne olursa olsun tkanan parlamentoya ilerlik yine parlamentoda salanmaldr, siyasi istikrarszln yaratt olumsuzluklar yine meclis ortamnda zmlenebilmelidir. Yine hangi sebeple olursa olsun insanlarn temel hak ve hrriyetleri de bu olaanst dnemlerde dahi ihlal edilmemelidir. nk bu haklar insann doutan sahip olduu temel haklardr. Bu haklarn zgrce yaanmas demokrasinin iyi ilemesine olanak tanr ve ancak o zaman biz de demokrasi anlayn iselletirerek batl lkeler arasndaki yerimizi salamlatrrz.
Bu alma be blmden olumaktadr. Birinci blmde, almann daha iyi anlalabilmesi asndan Demokrasi konusu yer almaktadr. kinci blmde gemiten gnmze Ordu ve Siyaset ilikisine deinilirken, nc blmde Trk Siyasal Yaamndaki Gelimelerin ksa bir tarihesi zerinde durulmutur. Tek parti dneminden balayarak 1980e gelinceye kadarki dnemde yaanlan toplumsal ve siyasal olaylar zerinde durulmutur. Drdnc blm, 12 Eyll 1980 Askeri Mdahalesine ayrlarak, olaylar tarihsel sraya uygun bir ekilde ele alnmtr. Beinci ve son blmde ise, 28 ubat srecine yer verilmitir.
I.
BLM: DEMOKRAS
Demokrasi, hak ve zgrlkler rejimi olarak tanmlanr. nsanlk tarihi boyunca eitli haklar ve zgrlkler iin mcadele verilmitir/verilmektedir. Gnmz toplumlarnda yaygn rejim (gelinen noktada en iyi rejim) olan liberal demokrasi ise, burjuva demokratik devrimlerle birlikte, snflar aras mcadelenin zn de iine alarak olutu. Eitlik, hak, zgrlk kavramlar, demokrasinin eksen kavramlar haline geldi
ktidarn halka ait olduunu anlatan bir siyasal rejim olarak kabul edilen demokrasi kavram; znde eitlik, zgrlk, hogr ve adalet kavramlarn da barndrmak zorundadr. Bu ilkelerden uzak bir demokrasi dnlemez.
Siyasal yaantda her dncenin zgrce tartld bir politik sistem, aznln haklarnn meru bir zeminde onay bulmas, seimlerin belirlenen srelerde ve adil yaplmas, iktidar denetleme mekanizmalarnn oluturulmas, muhalefetin iktidar eletirmesine olanak tannmas, bamsz yarg ve hukukun stnl ilkelerine sadk kalnmas gibi koullar demokrasinin temel talardr. Demokrasiyi, sadece siyasal bir rejim olarak deerlendirmek ve benimsemek kavramn ve anlam ieriine hakszlk etmek olur. A- Demokrasinin Tanm Demokrasi kavramnn tanmna yer vermeden nce, insanlk tarihinde demokrasinin nasl anlald ve beklentilerin neler olduuna deinmek, kavram daha anlalr klacaktr.
Demokrasinin tarihine bakldnda, insanlar arasnda var olan eitsizliin giderilmesi yolunda verilen mcadele dikkatimizi ekmektedir. Eitlik, zgrlk, hogr, adalet gibi kavramlarn demokrasi ile birlikte anlmas bu kavramn, insann insanca yaamas iin ne kadar nem arz ettiini bizlere gsterir.
Demokrasi zerindeki ilk yazl deerlendirmeye, Heredot Tarihinin nc cildinde rastlanr. M.. 5. yzylda kaleme alnm olan bu yaptta, demokrasi halkn ynetimi, yasalar nnde eitlik, btn sorunlarn ak tartmaya sunulmas, yneticilerin makamlarndan hareketle sorumlu tutulmalar olarak nitelendiriliyordu. Aristo ise, demokrasi iin, kalabalk bir orta snfn varln art kouyordu.(...) Yneticinin elinde belirli bir asker gcnn bulunmasn, ama bu gcn hibir zaman halkn gcn aacak dzeye varmamas gerektiine de inanyordu.(...) Montesquie, kuvvetler ayrm dncesini gelitirdi ve Onun etkisiyle, 1789 Fransz nsan ve Yurtta Haklar Bildirisinde u ifade yer ald: Kuvvetlerin ayrlmad ve zgrlklerin gvence altna alnmad yerde anayasa yoktur. nl Fransz dnre gre, nnde kendisine engel olabilecek baka bir g bulunmayan her ynetici, zgrlkleri ineyebilir, yetkilerini aabilir. Kuvvet kuvveti durduramazsa, zgrlk olmaz (Klal, 2000:238-242 ).
Yine tarihsel srece baktmzda Sokrates, Rousseau, Tocqueville, B.Constant gibi daha birok dn adamnn demokrasi konusundaki gr ayndr; halkn zgrl ve eitlik. nk demokrasi insan onuruna yarar bir ynetim tarzdr. nsanlk tarihinde bu anlay elbetteki u an anladmz manada gereklememitir. Duverger Siyasal Rejimler adl eserinde eski demokrasiyi yle aklar: (...)Eski demokrasilerde demokrasinin sadece ad vard. nk Meclise yalnz zgr yurttalar katlabiliyor, ne medeni ne de siyasal haklar bulunmayan kleler ise katlmyordu ( Duverger, 1986:16 ). Duverger, ynetim erkini yalnzca zgr yurttalarn kullandn ifade ederek, aslnda demokrasinin 18. yzyldan sonra daha da anlam kazandna iaret etmektedir.
XVIII. yzylda, nce Amerikan sonra Fransz devrimleri ngiliz geleneinin abalarn srdrerek byk lkelere uygulanabilecek yeni bir demokrasi biimi yarattlar. Mademki yurttalarn tm ynetime kiisel olarak katlamyorlard, o halde aralarnda temsilciler seerek ulusal Meclise gndereceklerdi. te temsili demokrasi ad bundan gelir. Bundan byle demokratik rejim, ynetenlerin ynetilenler tarafndan seilmesi olarak tanmlanr (Duverger, 1986:17). Temsili demokrasinin ortaya kn aklayan Duverger bir yerde seimlerin zgr ve drst yaplmasn da demokrasiye denk olarak grr.
Yzyllar boyunca anlamndaki z koruyan demokrasi kavramnn aslnda insanolunun zgr bir yaam istediinin ardndan geldiini syleyebiliriz. Ancak bu zgrleme istei yannda demokrasi, farkl dncelerin ayn platformda, uzlamlarna da olanak salayan bir rejimdir. Yine ounluun aznlk zerinde hakszlk yapmas da demokrasinin zne ters der. Dahl bu durumu yle ifade eder: Demokratik prosedrleri uygulayan demokratik bir lke, bir hakszlk yaptnda, sonu yine de bir hakszlktr. ounluun yapyor olmas doru olduu anlamna gelmez (Dahl, 2001:51). Yine bu dorultuda Klalya gre demokrasi Farkllklarn birlikte yaama biimidir. oulculuk, saydan ok farkllktan kaynaklanr. Bu nedenle de, ok partinin varl, gerek bir demokrasi anlamna gelmeyebilir. Demokrasinin amac, farkllklar yok etmek deil, uzlatrmaktr( 2000:246). Demokratik yaama biimi en ok sayda bireye en byk zgrl veren, olas en byk eitlilii tanyan ve koruyan siyasal yaam biimidir(Touraine, 2004:25).
Touraine demokraside halkn egemenlii konusunda unlar ifade eder. (...) Halkn erki dendiinde, demokratlara gre, halkn tahta gemesi anlalmaz, Claude Lefortun dedii gibi, tahtn olmad anlalr. Halkn erki demek, olas en ok bireyin zgrce yaamas, yani olmak istedii kiiyle olduu kiiyi birletirerek hem zgrlk, hem de ekinsel bir kalta ballk adna iktidara katlanarak bireysel yaamn kurmas demektir(Touraine, 2004:25).
Tarihsel geliim ierisinde demokrasi, halkn iktidarn ifade eden bir siyasal rejim olmas dnda, aznln haklarn koruyan, eitlik ve zgrl n plana alan bir kavram olarak karmza kmaktadr.
Demokrasi ile ilgili imdiye kadar yaplan aklamalarda onun zlerine deinilmek istendi. nk almann ilerleyen aamalarnda bu zlerin szde demokrasi adna yok edildiine ahit olunacaktr. nsan hak ve onurunun, siyasal zgrlk hakknn, bamsz yargnn, seim hakknn zgrce kullanlmas olan demokrasi anlaynn, birtakm davran ve zor kullanmlarn yine demokrasi adna yaplyor olmas, bu kavram aklamak konusunda ne kadar hassas olunmas gerektiini gsterir.
Demokrasinin doru ve net bir ekilde anlalmas iin ncelikle demokratik anlayn ve demokratik bir kltrel yapnn olumas gerekir. Bir lkede istikrarl bir demokrasi olmas ihtimali, eer vatandalar ve liderler demokratik dnceyi, deerleri ve uygulamalar desteklerse artar. En gvenilir destek, bu inanlar ve eilimler bir lkenin kltrne yerlemi olursa ounluu bir nesilden dierine aktarlrsa var olur. Baka bir deyile, lkede demokratik siyasi kltr mevcutsa olur(Dalh, 2001:159). Aslnda toplumsal ve siyasal yaantmza demokrasinin btn ilke ve kurallarn benimseme yolundan balar ve hayat tarz haline getirirsek demokratik bir lke olma yolunda nemli bir adm atm saylrz.
Bu noktada demokrasi tanmn vermek gerekirse, Demokrasi; genel ve eit oy hakk, belirli aralklarla (dzenli olarak) yaplan, gizli oy ve ak saym ilkesine dayanan seim mekanizmasyla siyasal iktidarn deitirilme olanann ve dolaysyla muhalefetin ( yani dnce, ifade ve rgtlenme zgrlklerinin ) kurumsallat bir siyasal sistemdir (Kker, 2003:13). Ayn zamanda demokrasi, mevcut ynetimle, lke zmleri hakknda ayn dncede olmayanlarn, bu dncelerini aklama ve yayma haklarnn bulunduu bir ounluk ynetimidir ( Kongar, 1993:13).
Demokrasinin evrensel nitelikli esi de onun hakknda bize bilgi verir. Seim, zgrlk ve bamsz yarg ( Klal, 2000:244). Seim ierisinde yer alan politik partiler de demokrasinin vazgeilmez esidir. Sarbay, politik partilerin demokrasi iin nemini yle ifade eder: Partiler hem demokrasiyi ayakta tutan ve altran, hem de kendi varlklarn bu rejime borlu olan kurumlardr. Bu sebeple, demokratik rejimler, partilerin toplumsal kesimleri hakkyla temsil etmeleri iin gerekli hukuki dzenlemeleri ve politik zemini salam ekilde hazrlamakla ykmldrler. Buna karlk, partiler de vcut bulduklar bu zemini tahrip etmemek; sadece kendi yandalarnn taleplerini karlamak iin kullanacaklar bir ara olarak grmemek durumundadrlar.(...) Gl bir demokrasinin var olabilmesi, rejimin bata hukukun stnl olmak zere ne kadar demokrasinin gerekleriyle donatlmasn zorunlu klmaktaysa, politik partilerinde o kadar demokratik zihniyet ve tutum taknmalarn kanlmaz klmaktadr ( 2001:1) diyerek, politik partilerin demokrasi anlaynn yerlemesinde zerine den sorumluluu yerine getirmesinin ve demokrasinin bir art olan Parlamenter sistemin devam asndan zorunlu olarak grmektedir. Partisiz, siyasal eyleyensiz demokrasi yoktur, buna kimse kar deildir, ayrca halk oylamasna dayanan bir demokrasiden de ciddi anlamda sz etmek olanak ddr. ()Bununla beraber partierkil ynetim, demokrasiyi, temsilciliini elinden alarak ortadan kaldrr veya kargaa ya da ekonomik yneticilerinden oluan beklerin byk bir olaslkla bir diktatrn mdahalesiyle son bulacak egemenliine yol aar. Partierkil bir ynetim tehlikesi en ok bir lke sanayi toplumu olmaktan kt srada ve toplumsal eyleyenler blnp zayfladnda ba gsterir. Bu g anda demokrasinin salt kurumsal bir anlayla yetinme, onu ak siyasal bir pazara indirgeme eilimi byktr. Bu da demokrasinin deerini yitirmesine yol aar (Touraine, 2004:87-88).
Yukarda ifade edilen bu aklamalardan demokrasinin kavram olarak tanmlanmasnda, halkn egemenlii, zgr ve adil seimler, temel hak ve zgrlklerin gvence altna alnmas, hukukun stnl gibi ilkeleri grmek olanakldr. Touraine in ifadesinde yer ald gibi, aksi takdirde diktatrle dayal bir ynetim ekli toplumsal ve siyasal yaantmza egemen olacaktr. Demokrasi
insan onuruna yaraan, insana insan olduu iin deer veren bir siyasal rejimdir. Siyasal zgrlklerini kullanamayan sessiz ynlar, diktatrlkle yaamaya ve gdml bir hayata mahkmdur. Despot yneticiler karsnda da gcnn ve snrlarnn asla farkna varmayacaktr.
Aslnda demokrasinin topluma sunduu avantajlar bilinir ve bunlara sahip olmak iin mcadele verilirse, insanca yaamann onur ve zevkine varlm olur. Demokrasinin avantajlarn sralamak gerekirse: Demokrasi zalim ve kt diktatrlerin ynetime gemesini engellemeye yardmc olur. Demokrasi vatandalarna demokratik olmayan sistemlerin salamad ve salayamad pek ok temel hakk salamay garanti eder. Demokrasi vatandalarna mmkn olan alternatiflerinden daha fazla kiisel zgrlk salar. Demokrasi insanlarn kendi karlarn korumalarna yardmc olur. Sadece demokratik bir hkmet, insanlarn kendi kaderlerini tayin, zgrlklerini yaayabilmeleri, yani kendi setikleri kanunlar uyarnca yaayabilmeleri iin azami frsat tanyabilir. Demokrasi insan, geliimi mmkn olan herhangi bir alternatifinden daha ok destekler. Sadece demokratik bir ynetim greceli olarak daha ok politik eitlii salar. Modern temsili demokrasiler birbirleriyle savamazlar. Demokratik bir ynetime sahip olan lkeler demokratik olmayanlardan daha zengindir(Dalh, 2001:63-64). Demokrasinin saylan bu avantajlar yannda, onun insan onuruna en uygun den bir siyasal rejim olduunu da belirtmek gerekir. Halkn egemenliine dayanan demokrasi; anayasada belirtilen sreler ierisinde tekrarlanan seimleri, muhalefetin
10
grlerini zgrce savunduu bir ortam, adil seimleri, hukukun stnl, zgr ve eitliki bir yaam da insanlara sunan bir kavramdr.
B- Demokrasinin Var Olabilmesi in Gerekli Koullar Demokrasi anlaynn ve kltrnn bir toplumda yerleebilmesi iin, ekonomik ve toplumsal birtakm koullarn var olmas gerekmektedir. Bu koullar yle sralarsak: Ekonomik Koullar: 1) En azndan bireylerin yaamsal gereksinmelerinin ( yeme ve barnma gibi) karlanabildii bir retim dzeyi, 2) Ekonomik yaamdaki etkililikte, belirli sermaye- emek ( ii- iveren) dengesi; 3) Toplumsal snflar arasnda ok byk gelir farkllklarnn bulunmamas. Toplumsal Koullar: 1) Ulusal btnln salanm olmas; 2) Hibir toplumsal snfn dieri zerinde kesin bir stnlnn bulunmamas; 3) Toplumsal snflar arasndaki gei akkanlnn yksek olmas, 4) Toplumda ounluun, kitle iletiim aralarn izleyebilecek bir eitim dzeyinin bulunmas, 5) nsanlarn eitlik ve zgrlne hogr ve uzlamaya dayal bir deerler sisteminin, ulusal kltrde egemen olmas(Klal, 2000:249-250).
Demokrasinin toplumun bnyesinde var olup geliebilmesi iin, ekonomik ve toplumsal koullarn olumas gerekmektedir. Demokrasi anlaynn yerleebilmesi iin, asgari dzeyde ( ekonomik adan ) bir hayat standardna sahip olmalar gerekir. Toplumsal yaamda ekonomik gelir dzeyleri, arasndaki dengesizlik, tabakalar arasnda uurumun bymesine ve insanlarn yaam kalitelerinde eitsizlii beraberinde getirir. Bylesi bir toplumsal yapda demokrasi anlaynn yerlemesi mmkn deildir. Tabakalar aras uurumun youn olarak yaand lkelerde demokrasinin var olabilmesini beklemek olanakszdr. Zaten demokrasinin tarihsel geliim seyrine bakldnda da snflar aras mcadeleler etkili olmutur.
11
Ayn zamanda iinde yaanlan toplumsal hayat alan da demokrasinin yerlemesine olanak salamaldr. nsanlar arasnda eitliki ve zgrlk bir hayat tarznn yerleebilmesi, insanlarn ( snf ayrm gzetilmeksizin ) siyasal hayata dahil edilmelerine olanak tannmas da demokrasi asndan nemlidir. Belli bir hayat standardn yakalam ancak siyasal katlm hakk kstlanan bireylerin yaad bir toplumsal dzende demokrasinin var olabilmesi zordur. Eitim olanaklarndan yoksun braklmak ya da bireylerin yeteri kadar bu olanaklardan istifade edememe durumunda demokrasinin, kltrel yaamda yer bulmas gleir. Demokrasinin, bir siyasal rejimin yannda bir hayat tarzn da ifade ettii ( insan haklarna sayg, hogr, adalet duygularn nemseme) toplum bireylerine benimsetilmelidir. Ancak o zaman demokrasi vcut bulabilir. Aksi takdirde demokrasi sadece kulaklarda nlayan ho bir sylemden teye geemez. nk Demokrasi Batda Rnesansla balayan bir dizi iktisadi ve kltrel evrimlemenin rndr. Bu evrimleme sreci, demokratik bir siyasal sistem yerleme koullarn da ortaya koymu bulunmaktadr. Batl olmayan toplumlarda demokrasinin yerleebilmesi bakmndan, hem iktisadi gelime dzeyinin ykselmesi, hem de kltrel deiimi gerekmektedir. Demokrasi, ancak bu n koullarn gereklemesinden sonra istenebilecek veya gerekletirilebilecek bir siyasal sistemdir( Kker, 2003:13 ).Trkiyede de demokrasi anlaynn yerleememesinin en belirgin zellii, onu kltrel yapmzn bir paras haline getiremeyiimizdir. selletirilen bir demokratik anlay ve onu devam ettirebilecek kurumlarn varl ile bizlerde batl lkeler arasndaki yerimizi alabiliriz.
Demokrasinin yerleip yaayabilmesi iin gereken koullarn yannda u ilkelere de ihtiya vardr: Seimle belirlenmi memur, zgr, adil ve sk sk yaplan seimler, fade zgrl, Alternatif bilgilenme kaynaklar, Kurumsal zerklik, Vatandalarn dhil edilmesi (Dahl, 2001:89 ).
12
Anayasada belirlenen sreler ierisinde, zgr bir ortamda yaplan seimler demokrasi iin arttr. Seimler gizli oy- ak saym ilkesi ve adil bir seim anlayn gerektirmektedir. Btn vatandalarn siyasal hayata katlmalarna olanak salanmal ve tanmna uygun olarak, halkn egemenlii ilkesi ile btnleebilmelidir. Seimle ibana gelen hkmetlerin, dier muhalif partilerin grlerine sayg ve uzlamac bir anlayla aznlk haklarn koruma konusunda da hassas davranlmas gerekmektedir. nk demokrasi ok hassas dengeleri bnyesinde barndrr.
C- Gelimi ve Az Gelimi lkelerde Demokrasi Anlay Gelimi lke ayrmnda bavurulan kriterler var. Ancak bir lkenin
gelimi ya da olduunun belki de en belirgin zellii, ekonomik gelimeyle doru orantl olarak kii bana den milli gelir dzeydir. Kii bana den milli gelir dzeyi yksek ise gelimi, aksi halde ise az gelimi olarak kabul edilir. Ancak bylesi bir bak as madalyonun sadece bir yzyle olaylar deerlendirmeye tabi tutar ki, bu da bizi yanl sonulara gtrebilir. Bir lkenin ekonomik bymesi elbetteki onun gelimiliini gstermesi asndan nem arz eder. Bunun dnda bir lkede yaayan insanlara tannan hak ve zgrlkler ve bunlarn korunmas, demokrasinin btn kurum ve kurallaryla iletilebilmesi de gelimilik iin bir lt olarak kabul edilmelidir. Bugn baz lkelere bakldnda ekonomik bymenin salandna ahit oluruz. Ekonomik gelime, ynetim tarznda otoriterlii getiriyor, insann temel hak ve zgrlklerinde bir kstlamaya neden oluyorsa, byle bir lkenin gelimi olduunu iddia etmek yanlgya neden olur.
(...) Ekonomik byme demokrasi iin elverilidir. ncelikle fakirlii azaltmak ve yaam standartlarn iyiletirmekle, ekonomik byme sosyal ve politik ayrlklar azaltmaya yardmc olur (Dalh,2001:170 ). Dnya lkelerine bakldnda kapitalist bir ekonomik anlayn oluturduu sanayi toplumu beraberinde dnce hayatn da etkilemi, liberal bir dncenin temellerinin atlmasna olanak salamtr. Ekonomik adan yaanan bu gelime toplumsal yapya yansyarak demokrasi ile zde bir anlay gndeme getirmitir. lkeler kapitalist ekonomiyi
13
uygulamaya koyarken Bat modeli bir demokrasi anlaynn da hemen yerleeceine inanrlar. Ancak ekonomik modelin yaratt liberal dncenin ( zgr ve demokratik) yerleebilmesi iin sosyo-ekonomik ve kltrel bir ortamn da bulunmas gerekir. Aksi takdirde istenilen ya da umut edilen bir demokratik yaam insanlara vaat edilemez. Bat modeline uygun oluturulacak kurumlar ve anayasal modellerle dikilen bir elbise o lkenin beden yapsna uygun dmeyecektir. Kapitalist ekonomik anlayn ortaya koyduu liberal dnce yaps, oulcu bir siyasal yaanty beraberinde getirir. Bunun yannda farkllklarn gr ve dncelerinin de ifade edebilecei, katlmc, zgr, demokratik bir toplumsalsiyasal yaanty da bnyesinde tar.
Batl olmayan toplumlarda Bat modeli demokrasinin ileyememe nedenini Mnci Kapani u maddeler dorultusunda aklamaktadr: a)Bu lkelerin birounda ulusal btnlemenin gerekleemeyii ve lke halknn henz kabile aamasn geerek millet aamasna varamam olmalar. Etnik yap, rk, dil, din, rf, gelenek v.s. bakmlarndan tamamen blnm ve bir arada yaama bilincine ulaamam kitlelerden oluan bu toplumlar da geri devlet kurulmutur, fakat millet ortada yoktur. Bu da siyasal otoritenin merkezlemesini ve rasyonellemesini son derece gletirmektedir. b)Yaygn olan yoksulluk ve cahilliin, geni kitleleri lke ve toplum sorunlar ile ilgilenmekten ( bu sorunlar hakknda fikir sahibi olmaktan) alkoyuu. Bu durumda siyasal katlma sadece kk elit gruplarna inhisar etmektedir. c)Siyasal iktidarn seimle kuruluu ve el deitirii, ynetilenlerin serbest siyasal tercihlerine dayanmasn gerektirirken, yar feodal ve oligarik sosyal yaplara sahip lkelerde bu gerek tercihin ortaya kmay ve neticede politik iktidarn, sosyo ekonomik iktidara sahip bir aznlk snfnn elinde toplanmas. )Kitlelerin siyasal kltrnn dk oluu yznden zgrln bilincine de varamam olmalar, Bunda srekli otoriter gelenein ( yzyllar boyunca otoriter bir ynetim altnda yaama alkanlnn), nemli rol olduuna phe yoktur. Bu durumda, iktidarn kullanlmasn denetleyecek bir kamuoyunun varlndan da elbetteki sz edilemez.
14
d)ktidar elinde bulunduran ynetici kadronun ou zaman demokrasinin oyun kurallarna uymaya yanamamas, iktidarn srdrmek iin kendisine rakip olabilecek baka kadro veya gruplar siyaset arenasnn dna itmeye, onlar saf d brakmaya almas (Kapani,1991:104-105 ). Az gelimi lkelerde demokrasi bilincinin yerlemesine olanak salayan zgr dnce ortamnn bulunmamas bu lkelerde demokratik yapnn belli kesimler tarafndan oluturulup iletilmeye almas, gerek demokrasi anlayna ters der. Demokrasiyi de sadece Parlamenter sistem olarak alglamak ve deerlendirmek, Klalnn ifadesi ile znden ok biimde yararlanma olur ( 2000:306). oulculuk anlaynn yerleememesi, temel hak ve zgrlklerin gvence altna alnmamas, hukukun stnlne olan inancn zayfln, sadece az gelimilie (ekonomik adan) balamak yersiz bir savunma olur. Ekonomik gelime, sosyal, siyasal ve kltrel alanda etkisini gsterir. Ancak ekonomik gelimenin toplumsal hayata uyarlanabilmesi ve kltrel yapnn oluabilmesine olanak salayabilmelidir.
Piyasa kapitalizmi sadece daha fazla ekonomik byme ve refah getirmedi; ayn zamanda demokratik fikirlere ve kurumlara olumlu yaklaan geni ve etkili bir orta snf oluturarak bir lkenin toplumunu temelinden deitir(me) (Dalh, 2001:166) imknn sunduunu da grmekteyiz.
Gelimi ve az gelimi lkelerdeki demokrasi anlay arasndaki farkllktaki en nemli etkeni, ekonomik gelime oluturmaktadr. Gelimi lkeler bu aamaya gelene kadar mcadelelerle dolu bir tarihi de insanla sunmulardr. Az gelimi lkeler bu mcadeleleri fazla gz nne almadan, hazr bat modelini sosyal-siyasal ve kltrel yapsna uyarlamaya almaktadr. Toplumsal ve siyasal zemini uygun olmayan bir ortama demokrasi anlayn yerletirme abas hayalden teye gidemez. Toplumun koullar gz nne alnarak yaplacak bir ekonomik atlm, zgr dnme anlaynn yerlemesine olanak salayacak bir kltrel yap,
15
uygulamada kararl bir siyasal kadro ile Bat modeli bir demokrasi anlaynn yerlemesine zemin hazrlanabilir.
D- Trkiyede Demokrasi 19. Yzyldan bu yana devam eden bir demokratikleme abas, dnya koullarna ( iktisadi sosyal siyasal ) ayak uydurmaya alan bir lke, 21. yzylda hala demokratikleme srecinde olan toplumsal ve siyasal yap. Trk siyasal yaamnn bu gn gze arpan zelliklerinden biri; Demokrasinin egemen siyasal lk olduudur. Siyasal tablo demokrasi adna yaplan mcadeleler ve onlarn dourduu sorunlarla doludur( Tanilli, 1985:85). Yaanlan her mcadelede de demokratikleme sreci salanamamtr. Hatta Trkiyede yzyllardr istenilen ve arzu edilen demokrasi lks, demokratik ve otoriter sistemler arasnda gidip gelmitir (Huntington, 1991:40). Yaanlan askeri darbeler ile bu lk kesintiye uratlmtr. Tarih sayfalar da herhalde bundan sonraki dnemlerde de Trk demokrasisinin verecei mcadeleyi yazacaktr.
Osmanlnn son dnemlerinde, Batda hzla gelien bir sanayileme hamlesi ve onun yaratt kapitalist ekonomi anlay, siyasal yaantda da etkisini gstermitir. Deien dnya koullarna Osmanlnn gzn kapatmas imknszd. kmekte olan bir imparatorluu, ayakta tutmaya alan aydn ve asker brokrat, kurtulu reetesinin Batllama olduu ynnde birlemilerdi. Osmanl toplumunda nemli siyasi ve sosyal deimelerde bu tip entellektellerin nemli rol olmutur. Bunlar, Batdan rnekler vermek suretiyle Bat norm ve deerlerini, siyasi gelimelerini Trk dnce hayatna pompalamtr (Trkdoan, 1985:49 ). Bunun iin ilk olarak padiahn mutlak otoritesini snrlama ile ie balanmtr. Merutiyetin ilan edilmesi, Mebusan Meclisinin almas ve ilk yazl anayasa metninin oluturulmas ile Batllama yolundaki sre balam oldu. Ynetici ve aydnlar, Bat kurumlarnn aktarlmas ile geriliin stesinden geleceine ve imparatorluun kurtulacana inanyorlard. (Tanilli, 1985:89-90 ).
16
Batda demokratikleme hareketi tabandan balarken, Trkiye de ise bu srecin, pek de salam olmayan bir ekilde, yukardan aaya doru iletilmeye allmasdr. Burjuva snfnn Batdaki gibi olmay, bu grevin aydn ve asker brokratlar tarafndan gerekletirilmeye allmasdr. Bu konuda Kongar, Laik ve demokratik rejimi kuran, toprak aal ve kyllkle mcadele veren ada sermaye ve ii snflar henz Trkiyede gelimemi olduu iin bu savan, ancak sivil ve asker bir avu brokratn destei ile verilir ( 2006:168 ) diyerek halk desteinden yoksun bir demokratikleme abasn ifade etmektedir. Temelleri salam atlmayan bir demokratikleme srecinin srekli olarak devlet destei ile oluturulmaya allmas, demokrasimizi engelleyen unsurlar arasnda yer almaktadr. Kker bu durumu yle aklar: Bat demokrasisinin tarihsel geliimi iinde, bu demokrasinin kuruluunda barol oynayan bir toplumsal g olarak burjuvazinin Batda devletin dnda gelimi olmas, buna karlk Trkiyede ise devlet eliyle gelitirilmesi de, Trkiyede demokrasinin kurulup yerlemesi asndan olumsuz bir etken olarak kabul edilmektedir. Burjuva siyaseti veya Bat demokrasisi, Trk toplumunda burjuvazinin devlet eliyle gelitirilmi olmas, dolaysyla devletten bamsz bir nitelik kazanamay ve bunun yannda, gelien burjuvazinin devlet aygtn elinde tutan brokrasi tarafndan iktidarn dnda braklm olmas (...), Trkiyede demokrasinin toplumsal yap baznda ortaya kan bir dier olumsuz ynn meydana getirmektedir ( 2003:18 ).
Burjuva snfnn devlet eliyle oluturulmas demokrasiyi olumsuz ynde etkilerken, demokrasinin sadece biimsel olarak yaatlmaya allmas da bir olumsuzluk olarak alglanabilir. Demokrasi, Trkiye Cumhuriyetinde z ile yaanmamtr. Eer yaanabilseydi, defa kesintiye uramazd. Unutulmamas gereken nemli bir nokta demokrasi iinde, demokrasiyi yok etme zgrl yoktur (Kongar,1993:14 ). Gerek bir demokrasi anlaynn yerlemesine olanak salayan bir zihniyetin oluamamas sonucu askerler, sivillere demokrasi dersi verme durumunda kalmtr. Taner Timurun bu konudaki grleri ise dikkate deerdir. On dokuzuncu yzyl reformlar gerek reform olmaktan uzak idiyse, Trkiye demokrasisi de gerek demokrasi olmaktan uzaktr. stelik devaml askeri
17
harektlarla daha da kstlanmakta ve Edward Shilsin 1960larda ortaya att Vesayetli demokrasi kavramna somut bir rnek tekil eder hale gelmektedir ( 2003:37).
Demokrasilerde, seilmiler lkeyi, muhalefetin de sesine kulak vererek ynetme iine soyunmulardr. Ancak bizde seilmiler bu grevi yerine getirmede glklerle karlayorsa salam bir demokrasi yok demektir. Halk tarafndan seilmi organlar, anayasal yetkilerini, seilmemi organlarn (fiili olsa bile) ezici muhalefetine tabi olmadan kullanabilmelidir. Eer ordu mensuplar, yerleik memurlar ya da devlet yneticileri seilmi sivillerin zgrce hareket edebilme kapasitelerini snrlyorsa ya da halkn temsilcileri tarafndan alnan kararlar veto ederse demokrasi tehlikeye girer ( Ylmaz, 1998:1167 ).
II. Dnya sava ile birlikte deien dnya koullarna ayak uydurmak artk zorunlu hale gelmiti. Tek parti ile Bat dnyas arasnda yer almak mmkn grnmyordu. Uluslar aras politikada beliren yeni g dengesi, Trkiyenin yalnzca d politikasn deil, fakat i politikasn da yakndan etkiliyordu. Elbetteki mttefiklerin zaferi, otoriter tek parti rejimlere kar liberal demokrasinin zaferini simgelemekteydi. Artk Avrupada mttefik ordularnn da yardm ile ok partili ve serbest seim esasna dayal liberal demokrasiler kurulacakt. Bat ittifak iinde yer almak isteyen bir lkenin de bu nemli siyasal gelimelerin tamamen dnda kalmas elbette dnlemezdi (Koak, 1990:134). lk muhalefet hareketleriyle balayan ve CHPden kopularla kurulan DP, muhalefetin sesini duyurma zgrln salamtr. Bizim demokrasi snavmz ve sorunlarmz ise bundan sonra hz kazanmtr. nk askerler her on yl arayla Trk demokrasisine ciddi zararlar vermilerdir. Artk Trkiyede demokrasi denildiinde aklda ilk arm yapan kavram, darbe olmutur. Ve onunla birlikte deien anayasal dzenimiz...
Halkn zgr iradesine dayal olarak yaplan seimlerle i bana gelen siyasiler, ordunun silahlaryla siyasetten uzaklatrlmlardr. Askerler artk devletin hizmetinde ve ynetenlerin emrinde olmaktan kp kendileri(ni) iktidar
18
savana attklar zamanda silah gc ile hallederler ( Duverger, 1964:125). ktidara geince de bunu anayasalarla destekleyerek kalc olmay amalarlar.
G yukardan aaya doru kullanlyorsa, demokrasi yok demektir, nk biz, toplumsal eyleyenlerini setikleri toplumlara demokratik toplum diyoruz ( Touraine, 2004:53 ) eklinde ifade edilen gre hak vermemek mmkn deildir. Vesayetli demokrasi anlayndan kurtulabilmenin en nemli yolu onun anlamn bilerek ie balama olduunu syleyen Tanilli yle devam ediyor: Unutmayalm, demokrasi, her toplumda varolmasndan daha doal ey bulunamayan sosyal ya da siyasal elikileri, en st dzeylerdeki yepyeni sentez potalarnda eritebilmenin yoludur. Yaratc dinamii de buradadr demokrasinin. Unutulmamas gereken bir baka nemli noktada, demokrasinin, yukardan kararlarla biimlendirilebilecek bir ey deildir. Halksz bir demokrasi Trkiyede, kimi kar evresinin zlemine yant verebilir, ya da bir blm aydn taslann zmreci yelemelerine ve imgelerine denk debilir ama Trkiyeyi de an dnda ve gerisinde rpndrr, durur ( 1985:113).
Halkn demokrasiyi doru anlamasna olanak salayarak, devleti ynetme iinin sadece, seilen temsilciler aracl ile yrtlebileceini ve demokrasiler de askeri darbelerin yerinin olmadn vurgulamak yerinde olur. Oysa Trkiyede vesayet altnda olan rejim, ordunun rejimin koruyucusu sfat ile davranp rejim tkandnda veya siyasilerin bunalmlar zemedikleri durumda sk sk rejime mdahale etmeleri gibi gerekler dnlrse askerileme eilimi iinde olmutur. Ancak, demokratikleme eilimi ile askerleme birbirine zttr ve gerekli olan da askeri brokrasinin etkisinin azaltlarak demokratikleme abalarn sergileyebilmektir.
E- Darbenin Tanm Darbe kavram demokrasiye zt den bir kavramdr. Nasl ki, demokrasinin tarihsel geliimi yzyllara dayanyorsa, askeri darbelerin tarihi de bir o kadar eskiye
19
dayanmaktadr. Demokrasi btn lkeler iin, bu ister gelimi ister az gelimi olsun, arzu edilen bir ynetim tarz ve yaam biimi ise, askeri darbeler de bir o kadar istenmeyen otoriter bir rejimdir. Darbe en genel tanmyla, ordunun ynetimi ele geirmesidir. Kuvvet kullanlmas yoluyla iktidarn deitirilmesi ve mevcut hkmetin devrilmesi olan darbe, ou zaman ordu tarafndan ya da ordunun destei ile kk bir grup tarafndan iktidarn ele geirilmesidir. Darbeler sonucu mevcut yapda kkl bir deiiklikten ziyade ynetici snf deitirilir(Nezirolu,1998:1237). Darbeden sonra ynetimin devri tekrar askerlerin kontrolnde salanr. Ancak Klalya gre, askerler genellikle, birtakm gvenceler almadan iktidar terk etmezler(2000:333).Bu gvenceyi aldktan sonrada kendi kontrolleri altnda sivil siyasal yaama geii salarlar. Perde gerisinde de lkeyi koruma ve kollama grevini yerine getirirler. Askeri darbeler zellikle az gelimi lkelerin yabancs olmad bir kavramdr. Yaplan her darbenin kendine gre hakl bir gerekesi olduu iddia edilir. Bunlar, iktidarda bulunan hkmetin toplumsal, siyasal ve ekonomik sorunlar zmedeki yetersizlikleri, terr ve iddet eylemleri gibi. Bu gerekelerle ordu mensuplar ynetime el koyarlar ve siyasal sistemi kendi denetimleri altna alrlar. Siyasal yapnn denetim altna alnmas, beraberinde birtakm deiiklikleri de getirir. zellikle Trkiyede Anayasann sil batan deitirilmesi buna rnektir. Siyasal partilerin kaplarna mhr vurulup, siyasilerin tutuklanmas ve siyasal haklardan yoksun braklp mahkm edilmesi ya da idam edilmeleri yine askeri darbelerle karmza kan ve demokrasiye taban tabana zt olan uygulamalardr. Demokrasiler de yer alan temel hak ve zgrlkler de, askeri darbelerle yok edilmektedir. Darbelerdeki ama, halka hak ettikleri huzuru vermektir. Siyasilerden kaynaklandklarn iddia ettikleri toplumsal, siyasal ve ekonomik kaos ortamndan lkeyi karmak, dzeni salamak ve demokrasiyi yeniden tesis etmektir. Sorunun
20
zm yerinin parlamento olmas gereklilii ne yazk ki askeri darbelerde kabul grmez bu da demokrasinin zne ters dmektedir. Askeri rejimler, baskc uygulamalarn sadece lkenin kt gidiine engel olamayan siyasilere deil, btn topluma uygulamaktadr. Ynetimi ele geirdikten sonra kendi belirledikleri sreler zarfnda ynetimde kalmakta ve sonra ynetimi yeniden sivillere devretmektedir. Ancak oluturduklar kurumlarla lke ynetimindeki mutlak hakimiyetlerine devam etmektedir. Trkiyede zellikle 1960 ve 1980 askeri darbelerinden sonra oluturulan Milli Birlik Komitesi ve Milli Gvenlik Konseyi bunun en gzel rneidir. Demokrasi, farkl grlerin uzlamna olanak salayan, insana insan olmasndan dolay deer veren, adaleti, hogry, bamsz yargy, hukukun stnln ve adil seimleri salayan ve en nemlisi, insan onuruna yaraan en ideal rejimdir. Bu rejim yine desteini halktan alr. Halktan yoksun bir demokrasi nasl ki dnlemezse, silahlarn glgesinde demokrasiyi ina etmek ve yerletirmek de dnlemez.
21
Ordularn zelliklerini sralamak gerekirse (rs,1996:26-30); Hiyerari: Ordularn hiyerarik bir yaps vardr ve merkezilemi bir emir- komuta zincirine dayanmaktadr. Otorite aaya doru, sorumluluk ise yukarya doru ilemektedir.
Disiplin: Disiplin, askeri kurumu bir arada tutan en nemli zelliklerden birisidir. Ordu, bir otorite piramidi eklinde dzenlenmitir. Buradaki otorite bireye deil, rtbesine aittir. taat, en stten en alta doru, sra atlamadan yrtlr.
Profesyonellik:
Ordu
profesyonellik
zelliine
sahiptir.
Modern
ordunun
profesyonellik zellii, onu eski alarn savalarndan ayrmaktadr. Uzmanlk, sorumluluk ve grup bilinci profesyonelliin artdr.
Eitim: Profesyonelliin btn bu zelliklerini, subaylk meslei karlamaktadr. Subaylk bal bana bir uzmanl gerektirmektedir ve bu uzmanlk iin alm olduklar eitim ve sahip olduklar hner, onlar hemen hemen tm sivillerden ayrmaktadr. Askerlik mesleindeki profesyonellik onun alm olduu eitimle ilgilidir.
Sosyal sorumluluk ve Misyon: Subayn uzmanl, ona zel bir sosyal sorumluluk yklemektedir. Sahip olduu uzmanl kendi kiisel karlar iin deil, toplum istediinde, toplumun yararna kullanmak zorundadr. Askerlerin zerine yklenen sorumluluk duygusu ayn zamanda bir misyonu stlenmelerini de salamtr. inde yaad toplumun gvenliini salama, devlet prestijini ykseltme gibi. Kendisine yklenen bu misyon ile kendini toplumun zerinde grme eilimini yaratmaktadr.
Grup Bilinci ve Dayanma: Ayn eitim srecinden geerek ayn deerlere sahip olma, ayn misyonu ve sorumluluklar paylama, ordu mensuplarna birliktelik, grup bilinci ve dayanma kazandrmaktadr. Askeri birime giri, toplumdaki dier birok
22
mesleki gruba girie oranla daha snrldr. ncelikle belirli dzeyde eitime sahip olmay gerektirmektedir. Normal olarak toplumun geri kalanndan ayr yaar ve alrlar ve gerek fiziksel gerek sosyal olarak, dier profesyonel kiilerle profesyonel olmayan konularda daha az temasta bulunurlar. Hem kendi aralarndaki hem de sivillerle kendi aralarndaki snr niforma ve rtbeyi gsteren iaretlerle sembolize edilir (rs, 1996:26-30).
Askerlerin saylan bu zellikleri onlarn toplumdan ayr bir snf ve ayr bir g haline gelmelerine neden olmutur. Ordunun bir bask grubu olarak siyasal sistem ierisindeki arl ise, gelimi ve az gelimi lkeler baznda farkllklar gstermektedir. Siyasal sistem ve gelime dzeyi ne olursa olsun, ordu her lkede bir tr kendine zg bask grubu olarak siyasal yaamda arlk tar. Bu nitelii ile de srelere- azalan ya da artan llerde-etki yapar (Klal, 2000:314).
Ordunun devlet iindeki yeri, sivil siyasal srece ve topluma kar konumu ve etkisi, lkeden lkeye deimektedir. Daha ziyade batl ve demokratik lkelerde ordu, devlete bal brokratik bir kurum gibi ileyerek, sivil siyasal ynetime hizmet anlay ile hareket etmektedir. Bu lkelerde temel prensip, sivil stnlk prensibidir. Ordu; gerektiinde harekete geirilen askeri ve moral g kaynadr. Buna karn, dier baz lkelerde, ayn zelliklere sahip ordu, sivil siyasal yaam ynlendiren, bask yapan hatta zaman zaman onun yerine geebilen bir gce sahiptir ya da byle bir g elde etme arzusundadr. Bu lkelerde henz sivil stnlk prensibi, hem siyasal hem de toplumsal dzeyde yerleiklik kazanmamtr. Baarl veya baarsz hkmet darbelerin, sivil siyasete ak ya da gizli bask veya tehdit biiminde gerekleen askeri mdahalelerin sk grld lkelerin nemli bir ksmnn ortak zellii, siyasal ve toplumsal olarak az gelimi (Modernlememi) ya da gelimekte olan lkeler olmalardr (rs, 1998:1217). Bu lkelerde ordu ve aydn brokratlar, toplumu geri kalmln penesinden kurtarmak adna mdahale etmektedir. Ordu, toplumun geleneksel yapsn deitirmek isteyen ilerici bir g olarak ortaya kyor ve sosyal dzenin deimesi ve modernlemesi abalarnda nclk roln
23
stleniyor (Kapani, 1991:106). Osmanlnn son dnemleri dikkate alndnda bu grn ne kadar hakl olduu grlebilir.
Geri kalmlk bilincinin yerlemesi ve bununla mcadele etme toplumun sekin (aydn-asker) kesiminin bir problemi olarak varln hissettirmektedir. Gelimi lkelerde modernleme ve demokratik anlayn yerlemesini salayan burjuva snfnn olmas, bu mcadeleyi kolaylatran nemli bir etkendir. Zaten burada demokrasi tabandan ykselmitir. Halk desteklidir. Byle bir toplumda da ilerici bir gce ( asker- aydn brokrat) pek de ihtiya yoktur. Ancak az gelimi lkelerde elit kesim sadece az sayda eitim grm olan aydn ya da askerdi. Halk kendi geleneksel yaants ierisinde deiime pek de nem vermiyordu. O zaman modernleme sreci halk iin ancak halka ramen yaplacakt. Yalnz aydnlar grubu, gelimi lkelerle aralarndaki a kapatabilmek iin ok hzl bir reform srecini balatmakta, ister istemez toplumsal deiimin ok nne gemektedir. Ynetici sekinler ile toplum arasndaki uurum geniledike, modernleme hareketi yukardan aaya doru, zaman zamanda bask ile gerekletirilen bir srece dnmektedir(rs,1998:1218).
Toplumlarn gelime dzeylerindeki artla ordunun rol deimektedir. nk bu lkelerde temel snflar glenmi, toplumun oulcu yaps iinde Silahl Kuvvetlerin arl greceli azalmtr(Klal, 2000:314). Milli savunma asndan ne kadar nemli bir yere sahip olursa olsun, modern devletlerde askeri otorite, sivil iktidara tabidirler. Bunun aksi olamaz (Tanilli, 1985:497). Bunun aksi durumunda demokrasiden bahsetmek mmkn deildir. Askerler ve polis gleri, demokratik yollarla seilmi resmi grevlilerin tm denetimi altnda olmad srece demokratik siyasi kurumlarn gelimesi ya da varln srdrmesi mmkn deildir (Dahl, 2001:130). Ancak sivil sekinlerin gszl, asker sekinlerin nemini bytr. Kar koyacak denge oluturacak bir gcn ya da glerin yokluu, askeri darbeleri ve askeri rejimleri kolaylatrr. Gl partilerin, sendikalarn, derneklerin, etkili ve bamsz kitle iletiim aralarnn bulunmay karsnda iyi rgtlenmi tek g olarak ordunun arl ok artar(Klal, 2000:314). zellikle bunalml
24
dnemlerde
(siyasal
istikrarszlk,
ekonomik
darboazlarn
youn
olduu
zamanlarda) iktidara mdahale ederek siyasal rejimi, anayasal dzeni sil batan deitirme gcne sahip olabilmektir. Huntingtona gre Oligari dnyasnda asker bir radikaldir, orta snf dnyasnda bir katlmc ve hakemdir; kitle toplumu ufukta grnnce mevcut dzenin tutucu gardiyan haline gelir(...) toplum ne kadar geri ise ordunun rol o kadar ilericidir, toplum ne kadar geliirse ordunun rol de o kadar tutucu ve reaksiyoner olur (Aktaran, rs, 1996:21).
Toplumdaki gelimilik dzeyi ile ters orantl olarak ordunun rolnde de deimeler olmutur. Toplumun geri kalml arttka ordu, toplumun gelimesinin itici gc olarak karmza kmaktadr. zellikle Osmanlnn son dnemlerinde askerler, toplumun iyiletirilmesi ve batl bir seviyeye eriebilmesi iin aydnlarla birlikte etkin bir siyasal rol stlenmilerdir. Ancak toplumsal gelime arttka, ordu, sadece devlete hizmet eden ve onun kontrolnde olan bir kurum olarak karmza kmaktadr.
B- Cumhuriyet ncesi Ordu-Siyaset likisi Dnya tarihine 600 yl boyunca damgasn vuran bir imparatorluun dzenli ve disiplinli bir ordusunun bulunmas elbette kanlmazd. Kuruluundan itibaren ordu ve siyasetin i ie olduu, onun yaylmac bir politika uygulamasnda kendini gstermekteydi. mparatorluun tek hakim gc olan padiahn, seferlerde ordunun banda olmas ve savalarda komutan kimliini tamas ordu ile siyasi yaantnn birbirinden ayrlmadn gstermekteydi. Ordu imparatorluk iinde her zaman merkezi konumunu korumu ve srdrmt. nk ktaya hkmetmek gl bir ordu ile mmknd.
25
Bat, siyasi ve askeri stnln belli edinceye kadar Osmanl imparatorluunun baars devam etti, sonra on yedinci yzyln sonuna doru, bu imparatorluk hzla kmeye balad (Karpat, 1996:29). Art arda gelen askeri ve siyasi malubiyet ve iktisadi krizler, Osmanl yneticilerini are aramaya zorlarken geleneksel olandan da vazgemeye zorluyordu(Alkan, 2001:20). Baarszln en nemli nedeni olarak ordunun bozulmasn gren yneticiler, kadim dnemi geri getirmek zere harekete getiler ve ilk olarak ordunun slahna yneldiler ( www.kopru dergisi. com). Osmanl yneticilerine gre ordu slah edilirse, devlet eski dzenine geri dnerdi. Ancak ekonomik dzeydeki gerileme ve batnn her alana yaylan stnl ile yaplacak olan slah almalar gerekten iyi bir sonu verebilecek miydi? nk artk bu ordu, ktada okyanuslar arasnda uzanan bir imparatorluu savunamyordu. Reform kabul etmiyordu (ztunaGkdemir, 1987 :10).
Bu yzden Osmanl mparatorluunun Duraklama Devrinde III. Selim ile balayan reform hareketlerinin ilk uygulama alan orduydu. Ordu dzelirse lkenin iinde bulunduu kt durumda dzelir inanc vard(Baydur,1998:1266). Bu amala, yeni askeri okullar alm, yurt dndan ok sayda askeri eitimci getirtilerek rencilerin yeni tekniklerle tanmas salanm, ayrca ok sayda askeri renci, eitim amacyla yurtdna gnderilmitir. Bylece, Osmanlda modernleme hareketi, ilk kez ordu iinde savunmac modernleme biiminde balamtr (rs,1998:1220).
Yenieri ocann varln devam ettirmesi imparatorluk iin hala bir tehdit unsuruydu. Yenieri oca II. Mahmut dneminde lavedilmesi ile sona erdi (Baydur, 1998: 1266). Orduda balayan ilk reformlar az ok kk salnca, bunlar baka alanlarda reformlarla tamamlayp kuvvetlendirmek zere teebbslere giriildi (Karpat, 1996:94). II. Mahmutun inklplarnn en nemlisi, devlet ynetimini asker ve ilmiye snflarndan alarak, mlkiye snfna vermesidir. Bu Osmanl tarihinin en byk inklp hareketidir.(...) Mlkiye rtbeleri askeri
26
rtbelerden kesin ekilde ayrld (ilmiyle rtbeleri aynyla kald) Askerler yalnz ordu ve donanma ileriyle uraarak, eyalet ynetimine katlmayacak, hibir subay politik fikir sylemeyecek, stnn ve hkmetin emirlerini yerine getirmekten savamaktan baka bir ii olmayacakt.(...) Ordu ve donanma, hkmette, serasker ve kaptan- derya adlarn tayan harbiye ve bahriye nazrlarnca temsil edilecek, ancak bunlar politik fikir sylemeye yetkili iki mareal olacaktr. (Sonradan bunlara bir de tophane miri ilave edilerek hkmetin nc askeri yesi oldu.) Bu suretle askerin politikaya karmamas ve ynetimden alnmasyla, yetki sahas ok daraltlm oldu. Fakat subayn itibar bir kat daha artt. politika ile uraan asker devirleri, yenierilik devri diye kk grlmeye baland. Subay politika ile uramay aklndan bile geirmez oldu.(...) Askeri disiplin, Prusya ve Fransa ordularnda, ngiltere donanmasnda ne ise ayn ekilde kuruldu. En kk itaatsizlik, yenierilik hortluyor sloganyla ceza grd ( ztuna- Gkdemir, 1987:18-19). Bu cezalandrma, ksa dnemde asker kimliini siyasetten uzak tutmakta etkili olabilmiti. Ancak bu gelimeden hareketle ynetimin tamamen sivil meneli brokratlara getii de sylenemez( Alkan, 2001:24).
Osmanl mparatorluunu, kt gidiinden kurtarmak ve onu batl bir seviyeye ulatrmak maksadyla, orduda balayan slah almalar, batl modeli sadece orduya deil, dier kurumlara da yanstma amac gdlerek yapld diyen Karpat yle devam ediyor.(...) bir taraftan reformlar ordudan gayri alanlara yaymak fikri, dier taraftan Batl devletlerin imparatorluun Hristiyan ahalisine eitlik ve teminat verilmesi yolundaki srarlar siyasi reforma zemin hazrlad. Bu reform 1839 ylnda Tanzimat hareketi olarak meydana kt. Glhane Hatt Hmayunu adyla anlan Tanzimat Ferman Sultan Abdlmecidin rzasyla Reit Paa tarafndan dnlp yazlm ve 3 Kasm 1839 gn stanbulda Glhane Meydannda okunmutu. Tanzimat Ferman, hibir teminat gstermeksizin, btn vatandalara eit haklar ve mal ve can emniyeti vaat ediyor, mali (yani vergi sisteminde), askeri ve adli sahalarda baz reformlar ileri sryordu (Karpat, 1996:34). Kii haklarnn bazlarnn (yaama, mlkiyet, onur gibi) dzenleyici yasalarla korunaca, ok ak
27
deilse de yine anlalabilir bir biimde dile getirmesiyle, yeni bir insan haklar ve onurluluk anlay getiriyordu (Mardin, 1994:215).
Monarik gcn temsilcisi olan padiahn yetkilerini kstlayarak insan haklarn n plana alan Tanzimat Ferman beraberinde, yeni Batl dnce anlaylarnn da yer etmesine olanak salamtr. Tanzimatn getirdii modern siyasi fikirler, vatandalk hissi, vatan duygusu, devlet uuru, hrriyet ve eitlik, Bat tarznda eitimin getirdii kanlmaz unsurlar olarak Osmanl zabitini etkiliyordu. Osmanl aydnlarnn mterek kabusu haline gelen, devletin yklaca ve bunu engellemek gerektii fikri, bu defa Osmanl zabitini eskiye gre farkl bir sebeple siyasilemeye itiyordu (Alkan, 2001:23).
mparatorluun nasl kurtulaca fikri, aydn ve asker brokratlar arasnda nemli bir soru haline gelmiti. Bu soruya verilen tek yant ise Batllama olmutur. Batnn btn kurumlaryla Osmanlya aktarlmas esnasnda batllama dncesi de kendisine uygun bir zemin hazrlamt. zellikle Batda eitim alan aydn brokratlar Gen Osmanllar adyla bir siyasi oluumu balattlar. Bu amala kardklar gazetelerde yazdklar yazlarla merutiyet ynetiminin kurulmasn, bir anayasann hazrlanmasn yeni bir meclisin almasn istemekteydiler. Yeni Osmanllarn amac Osmanl imparatorluunda bir meclis-i meveretin kurulmasn salayacak siyasi iktidarn paylalmasn kurumlatrmak, bir kuvvetler ayrm salamakt. Kuvvetlerin dengesi, yrtmeyi kurulacak olan meclise kar sorumlu tutmakla elde edilecekti. Yeni Osmanllar yrtmeden padiah deil, Abdlaziz devrinde devlet idaresini fiilen ele alm olan Babali st brokrasisini kast ediyorlard. Yeni Osmanllarn bu fikirlerini uygulamaya koymasn salayan grupsa devlet adamlarndan, askeri liderlerden ve ulemadan oluan bir cunta olmutu (Mardin, 1996:31). Abdlazizin bir saray darbesi ile tahttan indirilmesinde ordu ve siyaset ilikisinin yeniden su yzne ktn grmek mmkndr. Tipik bir yenieri ayaklanmasnn benzer unsurlarn tamasna ramen Abdlazizin hali yeni asker ve sivil ehirli aydn ibirliinin rn olarak, farkl bir karakterde grnmektedir (Alkan, 2001:25). Yenieriliin ortadan kaldrlp modern ordunun
28
kurulmasndan tam 50 yl sonra ordunun yeniden politikaya girmesi, Tanzimat bozdu. Yenierilik devrindeki ayaklanmalardan daha fazla devlete zarar verdi (ztuna- Gkdemir,1987:23).
Abdlazizden sonra tahta karlan V. Muratn biraz da yaad skntl gnlerin tesiriyle akli dengesini kaybetmesi zerine doktor raporu ve eyhlislam fetvas ile haline karar verildi ve karar 31 Austos1876 tarihinde uygulanarak II. Abdlhamit Saltanata geti (Alkan, 2001:27).
II. Abdlhamidin tahta gemesiyle Osmanl mparatorluunun ilk yazl anayasas da tarih sayfalarnda yer almtr. 1876 anayasasnn taslak almalarnda Fransa, Belika, Alman anayasalarnn yan sra Balkan eyaletlerindeki anayasal deneylerden ve 1856 Islahat Ferman sonrasnda Osmanl milletlerinin kendi i ynetimlerini dzenlemek iin hazrladklar nizamnamelerden yararlanlyordu ( Parlar, 2007: 440). Kanuni Esasi, 23 Aralk 1876da Beyazt meydannda, eski ve yeni vkela, ulema ve askeri rical huzurunda trenle ilan edildi. Trenden sonra saraya gidilerek padiaha teekkr edildi (Karal, 1988:9).
1876 anayasas bir darbeler dizisinin sonucunda ilan edilmitir. Trkiyenin ilk anayasas darbe rndr. Kanuni Esasinin komisyonda hazrlanan taslann Abdlhamit tarafndan kabul edilmesini salayan Sleyman Paann basksdr. Sleyman paa saraya giderek Abdlhamiti aka tehdit etti; Kanuni Esasi karlmazsa sonucunun kt olacan syleyerek, Abdlazizi drd gibi, onu da drebileceini anlatmak istedi. Abdlhamitin bu ordu komutannn tehdidini ok iyi kavradna kuku yoktur ( Parlar, 2007:441). Yeni anayasa ile vatandalara bir takm bireysel haklar tanyor ve Mebusan ve Ayan Meclisinden meydana gelen bir parlamento sistemi kuruyordu. Ama padiahn yetkilerine hi dokunulmuyordu; yasama Meclislerini istedii zaman toplantya arp databilirdi, yrtme (icra) organnn yelerini de istedii gibi tayin eder veya vazifeden uzaklatrabilirdi. lk Mebusan Meclisi 19 Mart 1877de topland. kinci bir Meclis ertesi sene toplantya arld ama hkmet ac tenkitlere uraynca Meclis
29
mddetsiz datld. (1908e kadar) Bundan sonra 1877 ile 1908 arasnda Abdlhamit kendi mutlak idaresini kurarak imparatorluu istibdad altna ald. Abdlhamitin hrriyetleri birer birer yok edip 1877den sonra Kanuni Esasiyi de yrrlkten kaldrmas zerine nce imparatorluk snrlar iinde, sonralar d memleketlerde gizli cemiyetler kuruldu ( Karpat, 1996:36). Birka askeri Tbbiye talebesinin kurduu gizli bir rgtten (ttihad- Osmani) gelien Jn Trk (ttihat ve Terakki) hareketi, lkenin geriliine are bulunamamasn padiahn istibdadna balam ve kurtuluu, anayasann geri getirilmesinde grmtr (Tuncay,1990:28). Gizli bir rgt olarak kurulan ttihat ve Terakki, merutiyetin yeniden ilan edilmesi iin youn bir muhalefete giriti. Bu abalar sonusuz kalmad. II. Abdlhamit 1908 de merutiyeti yeniden ilan etmek zorunda kald. alandaki yenileme hamlesinde de barol Askerler yine siyaset sahnesine oynamt (Karpat,1996:38). kmlard. Karpata gre: Ordu, sadece askeri ve teknik alanda deil, fakat siyasi Siyasileme, ya da siyasete mdahale etme gibi davranlar, artk yksek rtbeli paalardan, askeri rencilere ve kk rtbeli zabitlere doru sirayet etmiti (Alkan,2001:30). Askeri politikaya batrnca devleti kaybetmiizdir ve ardndan uzun igaller, byk kayplar, daha da nemlisi, siyasi bnyemizi bir trl kurtaramadmz bir sri hastalk misali alkanlklar ve hep ayn teraneler: Yaasn Hrriyet, Yaasn Vatan diyerek lhan Bardak ttihat ve Terakkiyi eletirmitir (Aktaran: Baydur, 1998:1266).
Rtbesi ne olursa olsun vatann kurtulmas, halkn hrriyetini kazanmas uruna bir padiaha yaplan basklar sonucu askerler siyasetin odak noktasnda yer almlard. Kendi isteklerini de kabul edebilecek kiileri yetkili makamlara oturtarak yerlerini salamlatrma yoluna gitmilerdi. Gizli bir rgt olarak kurulan ttihat ve Terakki, artk siyaset sahnesinde de boy gsterecekti. Aslnda Barlasn da ifadesi ile lkenin btnl ve gelecei asndan en tehlikeli ordu siyasete giren ve bu yzden ikiye blnen ordudur ( 2000:139).
1908 ylna kadar ttihat ve Terakki sadece sultan 1876 Anayasasna riayete zorlama amacn gden bir siyasi dernekti, oysa imdi birden bire kendisini
30
memleketi idare etme vazifesiyle ykl buldu. Hkmeti devralmaya hazrlksz olduunu bilen cemiyet, ilkin iktidara gememek, sadece vatani bir dernek olarak kalma kararn verdi ama br yandan da 1908 seimlerinde kendi namzetlerini ne srerek Mebusan Meclisini kontrol altna almaktan ekinmedi (Karpat, 1996:38).ktidara gelirlerse imparatorluu kurtaracaklarndan eminlerdi ( Baydur, 1998:1266).
II. Abdlhamitin tahttan indirilmesi ve yerine V. Mehmet Reatn getirilmesi artk ittihatlarn n alnamayacak bir diktatrlnn olumasna olanak salamt. ttihat ve Terakki ile ordu, siyasetin ierisinde hep yer alm ve ondan uzak kalmamtr. zellikle Babli Baskn ile siyaset ve ordu ilikisi daha net grlebilir. Merutiyetin ilanndan bu yana, siyasi iktidarlarn deiimi, genellikle siyasi kriz atmosferinde gereklemi, ordunun endirekt mdahaleleri sz konusu olmu ama kabine deiimleri en azndan Kanun-i Esasinin ruhuna deilse bile lafzna uygun cereyan etmiti. Balkan Harbinin en ar dneminde 23 Ocak 1913de vuku bulan Babli Baskn, bu defa Merutiyetin siyasi hayatna hkmet darbesi kavramn sokarak iktidarn bir avu fedai ile deitirilebilmesinin mmkn olduunu gstermitir. Bylece darbe yoluyla iktidara gemek, meru olmasa bile fiili geerlilii kabul edilmi bir yol olarak iktidar namzetlerinin tercih listesine girmi oluyordu (Alkan, 2001:207).
Yusuf Akuraya gre 1908 olay sadece militer birazda politik bir darbe (Coup) olay olarak kalmtr. Hem de sadece aydnlar arasnda kalmtr. Toplumun snflar hala olduklar gibiydiler, yani ttihatlar fikri planda yeni bir eyler ortaya koyamamlardr. Onlarn tek istedikleri ilk balarda nasl olursa olsun iktidar ele geirmekti. 1914ten sonra trionvira ( paalar Enver, Talat, Cemal) lkeyi tam bir bask ynetimi ile idare ettiler. ttihat ve Terakkinin bir dier zellii de dk rtbeli subaylardan olumasyd. Bu onlar radikalletiren etmenlerden biriydi. Bu
31
haliyle 1960 ihtilalinin bir bezerini ve ncelini gerekletirmilerdi (Aktaran: Baydur, 1998:1266-1267).
Muhalefetin sesini susturmak, iktidara gelme arzusu ve onu kullanma gc, ttihat ve Terakki iin istenilen bir gt. lk kurulduklar dnemde, merutiyet sistemini getirmek iin mcadele ederken, sonralar siyaset sahnesinde ve gl bir pozisyonda kendilerini bulmulard. Bu iktidar zevkini de, diktatrle kadar gtrerek muhafaza etmilerdi. Bundan sonra zellikle yaanlan siyasal kmazlarda ordunun ynetime el koymas anlayna, st kapal da olsa, bir fikir vermilerdir. Orduyu siyasetten uzak tutma abalar hibir zaman sonu vermemitir. ktaya hkmeden imparatorluk artk varln koruyamaz bir duruma gelmitir. Ordu da politik savan ierisinde kendini bulunca varlk tamamen yok olmutur. mparatorluktan Trkiye Cumhuriyetine geerken ordu ve siyasetin yine ayrlmadna tank olunacaktr.
C- Cumhuriyet Sonras Ordu ve Siyaset likisi Osmanl mparatorluunun dalma srecinden itibaren, Cumhuriyetin kurulduu yllara kadar devam eden zaman diliminde ordu, toplumun ilerici gc olarak varln korumutur. Ordunun modernlemeyi salayan bu rol, onun politik hayata tam olarak katlmasn da desteklemitir. zellikle, politize olan ordu mensuplar, Mustafa Kemalle birlikte, kendi klalarna dnmek ya da siyasete atlmak seeneklerinden birini seme durumunda braklmtr. Bylelikle Atatrk, orduyu siyasetten uzaklatrmay amalamtr.
Osmanlnn kt gidiinden kurtulma konusunda da itici bir g olan ordu ve aydn brokratlar, Cumhuriyet dneminde de reformlarn asl uygulatclaryd. Cumhuriyetin ilannda da niformallarn Trkiye iin nemi bykt, yalnz artk askerlerin kendi mesleklerini yerine getirmesi anlay Mustafa Kemal iin byk bir nem tayordu. Muvazzaf subaylar gelecek parlamentonun dnda tutmak iin
32
admlar atld.19 Aralk 1923te, gelecek seimlerde subay ve askerlerin milletvekili seilmeden nce ordudan istifa etmeleri zorunluluunu getiren ve o srada mecliste bulunan Kuvvet Komutanlarnn komutanlk grevlerinden istifa etmedikleri srece meclis grmelerine katlamayacaklarn ngren bir yasa meclisten geti. Halifeliin kaldrld 3 Mart 1924te, Genelkurmay Bakan kabinedeki grevini yitirdi ve dorudan Cumhurbakanna kar sorumlu hale getirildi. Nisan 1924 Anayasasnn hi kimse, ayn zamanda hem milletvekili hem de hkmete bal memuriyette bulunamaz diyen 23. Maddesi bu noktay belirtiyordu;() 40.madde de Silahl Kuvvetlerin Bakomutanln Cumhurbakan tarafndan temsil edilen Byk Millet Meclisine veriyordu. Ne olursa olsun, ordu ynetimin yasama kolundan yasal olarak uzaklatrlacakt. Daha sonra Askeri Ceza Kanununun 148. maddesiyle ordunun siyasete karmas yasa pekitirildi. Bu madde, herhangi bir Silahl Kuvvetler mensubunun siyasi bir partiye girmesini, siyasi toplantlar yapmasn ya da katlmasn, aktan siyasi konuma yapmasn, ya da siyasi nitelikli herhangi bir bildiri hazrlamasn, imzalanmasn ya da basna gndermesini su sayyordu (Hale,1996:72-73) . Ordu siyasal hayattan tamamen izole edilmiti. Subaylarn siyasete girebilmeleri iin emekli olmalar gerekiyordu. ou emeklilii seti ve Cumhuriyet Halk Partisine katld. niforma iinde Cumhuriyete hizmet etmeyi seenlere oy hakk dahi verilmedi. Orduya Cumhuriyet iinde erefli bir yer verildi. Fakat lkenin siyasi ve sosyal akmlarndan etkilenmelerine izin verilmedi, 1925ten 1944e kadar Genelkurmay Bakan Fevzi akmak, askerlerin siyasete karmamasna inananlar arasndayd (Baydur, 1998:1267).
Aslnda sadece ordunun siyasetten uzaklatrlmas siyasal hayat dzene sokmak iin yeterli deildi. Dinin de siyasetten uzak tutulmas Cumhuriyet rejimi iin zorunluydu. Bu amala halifeliin kaldrlmas gerekiyordu. Cumhuriyetiler asndan 3 Mart gn nemli bir kazanm da getirmiti. Cumhuriyete kar bir siyasal seenek olarak kabul edilen halifelik ortadan kaldrlmt. Artk dinsel otorite kalmamt (Koak, 1990:95). Cumhuriyetin ilan ile yeni bir toplumsal ve siyasal dzen oluturulurken, ordu ve din, siyasal hayata etki etmemeliydi. Mustafa Kemal Atatrk bu konuda kararl admlarla ilerlemiti. Yeni Trkiye Cumhuriyeti iin bu
33
zorunluydu. Atatrkn bu konuda kesin ve kararl yaklam, yaplan anayasal dzenlemeleri ile pekitirilmesi askerleri uzunca bir sre siyasetten uzak tutmutu. Her memur gibi askerlerde kendi grev ve sorumluluu dorultusunda mesleklerini icra ediyordu. Ta ki 1960 ylna kadar.
1946 ylnda fiilen ok partili yaama geilip 1950 seimlerini Demokrat Partinin kazanmas ile ordu ile sivil otoriteler arasnda dengeler sarslmaya balad. DPnin uygulad siyaset ve orduya kar tavr, askerlerin sosyal ve ekonomik statsn nemli lde sarsmt (rs,1998:1222). Dnemin babakan Menderesin demokrasi ile uyumayan siyasi kararlar, getirilen yasaklar ve basklar, toplum ierisinde honutsuzlua neden olmutur. Ordu bu nedenleri gz nne alarak Trkiye Cumhuriyetindeki gelenei balatan ve siyasilerin idam ile sonulanan darbeyi tarih sayfalarna yazdrmtr. Halkn siyasi kararlaryla, iktidara gelen bir siyasi parti ne yazk ki silahlarn glgesi altnda mahkmiyet yaamtr. Biri babakan ve iki bakan idam sehpasna karlmtr. 27 Mays 1960 darbesinden sonra idam edilen siyasilerle tarih sayfalar demokrasinin yok edildiine ahit olmutur.
27 Mays 1960daki ordu mdahalesi, ada Trkiyenin siyasal geleneinde birtakm kkl deiiklikler yaratm, (...) Cumhuriyetin bandan beri, en bunalml dnemlerde dahi korunmaya allan sivil ynetim kural ok ar bir yara almtr. O gnden sonra Trkiyede askeri ynetim, daima aklda tutulmas gereken bir olaslk olarak ortaya km, lke ynetiminde derin bunalm belirdii her sefer, artk gzlerin orduya evrilmesi, bir alkanlk haline gelmitir.(...) Olaanst dnemlerde kendini artk aka rejimin bekisi sayan ordu, gerekli grd her vesilede sivil ynetime karmaktan geri kalmamtr (Eroul, 2003:133). Bunun Trkiye iin geleneksel hale geldiini onar yllk periyotlar bize gstermektedir. 1960 darbesinden sonra, 1971de bir muhtra, 1980de de bir darbe yaanmtr. 1997de de postmodern darbe kavram ile sadece gnmz koullarna uyarlanan bir isim altnda, askerler politik yapmzda etkili olmutur. Darbelerin olaan hale gelmesinin nedenini Mustafa Erdoan, yle aklamaktadr:
34
Silahl Kuvvetlerin siyasal sistem zerinde darbeler, muhtralar ve olaan yollarla- etkili olabilmesinin balca nedeni ordunun devlet ideolojisinin asli bekisi olduu yolundaki anlayn devlet elitleri arasnda yaygn kabul grmesidir. Baka bir anlatmla, resmi ideoloji askerlerin siyasal hayat kontrol etmelerini, hatta gerektiinde darbe yapmalarn merulatrmaktadr ( 1998:1211). Yaanlan istikrarszlk durumu, toplumsal zlme ve iddet olaylarnn zm olarak grlen askerler, demokrasiyi hie sayarak sorunlara zm aramay grev edinmitir.Bunu yaparken de Trk Silahl Kuvvetlerin Hizmet Kanununun Umumi Vazifeler bal altnda yer alan 35. Maddesi uyarnca Silahl Kuvvetlerin vazifesi; Trk yurdunu ve Anayasa ile tayin edilmi olan Trkiye Cumhuriyetini korumak ve kollamaktr(www.mevzuat.adalet.gov.tr) ifadesi ile gerek dorudan gerekse dolayl olarak sivil siyaset mdahale etmi ve ynetime el koymutu. Bunu yaparken de baz siyasi parti ve siyasiler ile toplumun eitli kesimleri, askerlerin bu zm arayna destek olmutur. Darbeler alklarla karlanmtr. Hatta askerlere yle bir meru hak domutur ki, olaanst dneme gerek kalmadan olaan dnemlerde de siyasal kararlar etkileme ve kontrol altna alma gibi bir misyonu severek yerine getirmektedir.
12 Mart 1971 Muhtrasnda da benzer olaylara tank olunmutur. Genelkurmay Bakan ve Silahl Kuvvetler Komutanlar, Cumhurbakan ve Meclis Bakanlarna verdikleri bir muhtra ile sivil hkmeti, lkeyi anari ve karde kavgas, sosyal ve ekonomik huzursuzluklar iine srklemek ve Anayasann ngrd reformlar tahakkuk ettirmemi olmakla sulayarak, eer hkmet acilen gereken tedbirleri almazsa Silahl Kuvvetlerin Kanunlarn kendisine vermi olduu, Trkiye Cumhuriyetini korumak ve kollamak grevini yerine getirerek idareyi dorudan doruya zerine alacan belirttiler (Schick- Tonak, 2003:387). Bu muhtra ile iktidarda bulunan siyasiler koltuklarn brakarak hkmetten ayrldlar. Ayrca askerler Trkiyeye bol geldii iddia edilen 1961 anayasasnn baz maddelerinde de deiiklikler yapmay ihmal etmemilerdir. nk bizim darbe geleneimiz de askerler topluma yeni bir dzen verme adna, anayasa deiikliklerini uygulamaya koymadan siyaset sahnesinden ekilmemilerdir.
35
Ancak yaplan ayar ve yoluna devam etmeye alan bir lkede, yeniden ba gsteren siyasi istikrarszlklar, devam edemeyen hkmetler, siyasi ekime ve kavgalar, ekonomik skntlar, yaanan terr olaylar ve cinayetler, toplumdaki dengeyi alt st etmitir. Bu durumdan sadece halk rahatszlk duymuyordu.
Askerler arasnda da toplumdaki kaostan duyulan tedirginlik belirginlemiti. Yalnz uygun zaman kollayarak ve emir- komuta zincirine uygun olarak bir darbe hazrl yaplyordu. Askerler bu defa kalc olmay amalyordu. Beklenen zaman 12 Eyll 1980, saat 04.00d. nc defa askerler demokrasiye Dur!demiti.
Gnmz koullarnda artk klasik darbelere rastlamak zordur. Darbe isim deitirerek aa ayak uydurmutur. Postmodern darbe kavram ile 28 ubat 1997de tant, Trk toplumu iki siyasi partinin oluturduu iktidar ortakl ile bu defa lke din eksenli akmlarn etkisi altnda kalmtr. Bu istenmeyen duruma yine askerler dur demitir. Dokuz saat sren MGK toplantsnda sunulan paket ile yeni bir darbe, klasik olmamakla birlikte tekrar hayatmza girmitir.
Mustafa Kemalin zerinde zenle durmaya alt, ordu ve politikann bir arada yrmeyecei gr sadece ksa bir sre politik yaantmzda etkili olmutur. Atatrkn lm ve onun silah arkada (ordu-politika konusunda Atatrk kadar hassas olan) Fevzi akmakn grev sresinin sona ermesi ile ordu yava yava politik hayatn iine girmitir. Siyasi baarlar elde etmek uruna baz siyasilerin de ordu mensuplarndan destek beklemeleri darbe srecini hzlandrmtr. Aslnda askerler siyasi arenadan hi ayrlmamlardr. Ancak yerlemi bir demokrasinin uygulanmasnda klaya ihtiya yoktur. nk demokrasi, insanlarn zgr olarak kendilerini ifade ettii bir ortamda gerekleir ve yerleir. Silahlarn glgesinde demokrasi var olamaz.
36
A- Tek Parti Dnemi Dalan bir imparatorluktan laik bir cumhuriyete doru gidite, demokrasinin vazgeilmez unsuru olan politik partilerin gereklilii tartlamaz. Osmanlnn son dnemlerinde siyasette aktif rol oynayan ttihat ve Terakki Cemiyeti muhalefete tahamml, edemeyerek yeni siyasi oluumlara kar sert bir tutum sergileyerek, siyasi gc srekli elinde tutmaya almtr. Bu mcadelede atmalar da yer almtr. Belki tek parti anlay bu dnemlerden kalma bir zihniyetin devam olarak
37
yeni kurulan Trkiye Cumhuriyetinde de devam etmitir.1946 ylna kadar tek parti ile yola devam edilmitir.
Trkiye Cumhuriyeti, bir tek parti ynetimi olarak domad. Tam aksine Samet Aaolunun deyimi ile Kuva-i milliye ruhunu temsil eden Birinci Trkiye Byk Millet Meclisinin demokratik ve oulcu yaps, sre iinde bir tek parti diktatrlne dnt (Koak, 1990:85). Birinci Millet Meclisi toplandnda Atatrk ve arkadalarnn Meclis zerinde fazla bir denetimleri yoktu. Meclis farkl grlere sahip kiilerden oluuyordu ve hkmet Meclisin hkmetiydi. Bakanlar Meclis seiyordu.(Hale, 1996:68). Bylesi bir Meclis de yeni kurulacak olan bir Cumhuriyetin yoluna devam etmesi zor grnyordu. lkenin siyasi gcn Meclis oluturuyordu ancak padiah halife sfatyla bu gce ortak olmak istiyordu. Mustafa Kemal ve arkadalar Trkiye Cumhuriyetinin temellerini salam atmak ve yaplacak olan devrimlerle halka hak ettii cumhuriyet ynetimini yaatmak istiyordu. Bu amala nce Saltanat kaldrlm ve halifeliin de kaldrlmas iin zemin hazrlanyordu. Mustafa Kemal Atatrkn balatt milli mcadelenin lke ierisinde de devam edebilmesi iin Trkiye Byk Millet Meclisinde de i yaplanmann salanmas gerekiyordu. Ancak () Byk Millet Meclisi de artk zorlu kararlar almaya istekli grnmyordu. Yeni gelimeleri kabul edecek bir meclis olmadan ve gr birliinin salanabilmesi iin meclisi az ok kontrol altna almadan yeni reformlara gidilemeyecei besbelliydi. Lozan Mttefiklerin karsnda Trk halkndan yeni itimat oyu alm ve Trk halknn o gnk fikir ve grlerini temsil eden bir hkmetle kmann isabeti ileri srlerek Meclisin kendi kendini 1 Nisan 1923de feshedip yeni seimlere gidilmesi saland. Alan seim kampanyasnda Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti adyla tannan Mustafa Kemalin meclis grubu hakim durumdayd. Mustafa Kemal 8 Nisan 1923te dokuz maddelik bir program yaynlayarak Mdafaa-i Hukuk Cemiyetini siyasi parti haline getireceini aklad (Karpat, 1996: 56-57). Seimden sonra toplanan ikinci dnem TBMMde Atatrk Mdafaa-i Hukuk grubuna yapt konumada (8 Austos 1923) Cemiyetin Halk Frkas olarak partilemesi gereini vurgulam ve 9 Eyll 1923te bu istek gereklemitir. Bu tarihten itibaren de Halk Frkas Atatrkn seimlerde
38
savunduu dzenin tam tesisi ve pekitirilmesi ynnde bir gelime seyri izlemitir. Nitekim bata Cumhuriyetin ilan olmak zere bir ok devrimin hayata geirilmesi, sz konusu partilemeyle beraber hzlanm ve CHP, Atatrk dnemi politikalarnn dinamosu olmutur (Sarbay, 2001:45). Halk frkas, ulusal egemenliin halk tarafndan ve halk iin uygulanmasna yol gstererek, Trkiyeyi adalatracak ve hukuk devletini egemen klacakt. Parti, halk tanmn her hangi bir snfa mal etmiyor, aksine snflar st bir halk takmndan yola karak, her cins ayrcala kar olduunu aklyordu (Koak, 1990:91).
Halk Frkas elbette ki durgun denizlere yol almad. Muhalif hareketler ba gsterdi. ekimeler ve politik farkllamalar ortaya kt. zellikle ordunun siyasetten uzak tutulmas gerekiyordu. Stefanos Yerasimos bu durumu yle aklamaktadr. te yandan generallerin taraf deitirmesi, bir de ordunun sadakati sorununu gndeme getirmiti. Mustafa Kemal bu komplodan korkarak orduyu politikadan uzaklatrmaya karar verdi. 19 Aralk 1923de oylanan bir yasa, asker milletvekillerini grevlerinden istifa etmek zorunda brakt. .Bylece olaanst bir davranla, drt yllk silahl mcadele sonucu kurulan yeni devlet, kendi kendini ordusundan ayrd. G partide kald ve ordu 1960a kadar bir daha politikaya karmad (2003:96). Ordunun siyasetten uzak tutulmas gerei ile ilerleyen dnemlerde yine kar karya kalnacakt. nk Halk Frkasna ilk muhalefet eski ordu mensuplarndan geliyordu. Dolaysyla ordunun siyasal hayata etkisi yasalarla denetim altna alnmalyd.
Halklk
program
yaymlandktan
sonra
TBMMde
baz
politik
gruplamalar meydana gelmitir. Bunlar birok politik fikir ve akmlar kapsamakla beraber TBMMde esas fikir ayrlklar ve politik ekimeler birinci grup ve ikinci grup olarak adlandrlan iki byk grup arasnda meydana gelmitir. Birinci grup, Mustafa Kemalin liderliindeki fikir ve program temsil etmekteydi. kinci grup ise, byk ounluu saltanat ve hilafet taraftarlarndan olumaktayd (Sarbay, 2001:45).
39
17 Kasm 1924te Kazm Karabekirin bakanlnda Ali Fuat Paa, Dr. Adnan Advar, Rauf Orbay, smail Canbulat ve dier baz kimselerce kurulan Terakkiperver Cumhuriyet Frkas hem muhaliflerin siyasal bir zeminde temsilleri asndan, hem de lkede demokratik yaama geite bir basamak oluturma ans yaratmas bakmndan nemli bir adm olarak deerlendirilebilir( Ersoy-ErbilBoztepe, 1998:67-68). Siyasal zgrlkler bakmndan parti program Liberal bir nitelik tayordu ve dinsel inanlara saygl bir parti olduu programda yer almt. Partinin geleneki liberal cephe tarafndan Mustafa Kemale kar kurulduundan hi kuku yoktu (Kongar, 2005:138-139). Bu partinin kuruluu hkmeti biraz tedirgin etti (Karpat, 1996:60). nk frkay kuranlar esasen saltanat ve hilafetin kaldrlmasna tepki duyanlard. Ekonomik alanda liberal politikalardan yana olmakla beraber, politikada muhafazakar olup dinin toplumsal dzendeki yerine nem vermekteydi (Sarbay, 2001:48).
Ksa srede, yeniliklere kiisel ya da ideolojik nedenlerle kar kanlarn bir odak noktas durumuna gelen bu parti; giderek glenmi ve 21 Kasm 1924de, ar bir hastalk geiren Babakan smet Paann bu grevden ayrlmas ve yerine, smet Paaya gre daha yumuak karakterli olan Fethi Beyin atanmasn kendilerine verilmi bir taviz sanarak etkinliini artrmtr. Sonuta devlet ve rejim iin byk bir tehlike olan eyh Sait Ayaklanmas patlak vermitir (ztrk, 2006:59). syanda maksat bamsz bir krdistan kurmak ve halifelii yeniden diriltmekti.(...) syanla baa kabilmek iin 4 Mart 1925te Takrir-i Skn Kanunu kabul edildi. Bir gn nce Babakanla getirilmi olan smet Paa hkmetine bu kanunla, asilere ve gericilere ve fesat unsurlara kar kullanlmak zere geni yetkiler verildi. Ayrca rfi idare ilan edilerek vatana ihanet sularyla, rejime kar ilenen dier btn sular yarglamak zere 1920de kurulmu olan stiklal Mahkemeleri geni yetkilerle harekete geirildi (Karpat, 1996:60).
Terakkiperver Frkann yerel ubeleri, ayaklanmay destekledikleri gerekesi ile bu mahkemeler tarafndan kapatld. Ankara stiklal Mahkemesi ise, hkmete partinin tmyle kapatlmasn tledi. Bylece Terakkiperver Frka 3
40
Haziran 1925te kar devrimci nitelik tad ne srlerek kapatld (Kongar, 2005:139).
eyh Sait Ayaklanmasnn siyasal sonular, tek parti diktatrlnn kurulmas srecinde nemli bir dnm noktas oldu. Ayaklanmadan sonra lkede yeni balam olan ok partili hayat daha doum annda sona erdi ve Takrir-i Skn Kanunu ile hkmet tm lkede, otoriter bir ynetim kurmay baard. Bundan sonraki dnemde gerek Mecliste ve gerekse Meclis dndaki muhalefet gemie oranla pek clz kald ve serbest tartma ve eletiri olana byk lde ortadan kalkt. Siyasal muhalefet hkmetin sert basks altnda yaamak zorunda kald (Koak, 1990:101-102).
Terakkiperver Frkasnn ileri gelenlerinden bazlarnn ordu kumandan, ayn zamanda da milletvekili bulunduklar gz nnde tutularak ad geen parti kapatldktan sonra muvazzaf subaylarn milletvekili olmalar yasak edildi (Karpat, 1996:61). Atatrk, siyasetle yakndan uramay subaylarn askeri performanslar nnde ciddi bir engel olarak da gryordu.(...) Komutanlar, askeri grev ve sorumluluklarn dnp yerine getirirken, siyasi mlahazalarn kararlarn etkilememesine dikkat etmelidirler. Unutulmamaldr ki, ii siyasi meseleleri dnmek olan baka grevliler vardr (Hale, 1996:76) diyen Atatrkn bu konuda ne kadar hassas davrandn grmek mmkndr. Aslnda bu grnde onu desteklememek imkanszdr. nk Osmanlnn dalma srecine hz kazandran nedenlerden biri de ordunun siyaseti aktif olarak yrtme iini stne almasyd. Yeni kurulan Cumhuriyette dikkatli davranarak, i yaplanmann salanmas gerekmektedir. Ama ordu, her zaman, siyasal yaantyla i ie varolmutur. Bu konuda Koray Dzgren unlar ifade etmektedir: Aslnda Silahl Kuvvetlerin siyaset batana batmas, ttihat ve Terakki Cemiyeti dneminde balamtr. Mustafa Kemal, Kurtulu Sava ve sonrasnda bu durumu ortadan kaldrmak iin baz dzenlemeler yapmtr. Mesela, 1924te Erkan- Harbiye Umumi Vekletini kaldrarak, Erkan- Harbiye Umumi Reisliini kurmutu. Bylece Genelkurmay, Meclis denetiminin dna karlyor, zerk hale getiriliyordu. Ama yine de ordu,
41
gerektiinde Mecliste karlacak kanunlarda sz sahibi olabilecekti. 1925 ylnda karlan Takrir-i Skn Kanununun rejime verdii olaan st yetkiler, Silahl Kuvvetlerin aktif olarak siyasetin iinde olmasn zaten gerektirmiyordu. Ama yine de bu dnemde, tam tek parti hakimiyetinin srd srada 1935te karlan Ordu i Hizmet Kanununun 34.(35.) maddesinde, Silahl Kuvvetlerin grevi anayasada belirlenen Trkiye Cumhuriyetini Trk anayurdunu korumak ve kollamaktr, hkm getiriyordu (1998:1258). Zaten daha sonraki dnemlerde ordu i hizmet kanunu uyarnca dorudan ve dolayl olarak siyasal hayat sekteye uratlacaktr. Ordu siyasetin dna ne kadar itilmeye allsa da bunun hibir zaman gereklemedii ortadadr.
1929 Dnya Ekonomik Bunalmnn derin etkileri Trkiyenin ekonomik ve sosyal yapsnda kendini derhal belli etti. Ekonomisi zaten zayf olan gen Cumhuriyet, bu d etki nedeni ile daha da g duruma dt. Gerek Cumhuriyetin ilanndan itibaren hzla gelien Kemalist devrimlerin yaratt halk katndaki tepkiler, gerek bu tepkiyi bastrmak iin kullanlan bask mekanizmalar ve gerekse hkmetin, ekonomik ve sosyal alanda somut baarlar salayamamas, lkede geni bir honutsuzluun yaratlmasna neden olmutu. Mustafa Kemal Paa, lkenin iinde bulunduu ekonomik ve sosyal sorunlarn hkmetin Mecliste eletirisiz ve denetimsiz bir konumda kalmasndan kaynaklandn dnyordu. Bu adan bir muhalefet partisi siyasal adan yararl olabilirdi (Koak,1990:106). Mustafa Kemal muhalefet grevini zerine alacak ama kendisine sadk kalacak bir partinin kurulmasn istiyordu. Muhalif bir partinin kurulmasnda maksat, biriken honutsuzluklarn giderilmesini salamak ve hkmeti, hem kusurlarn dzeltmeye hem de ekonomik vaziyete yeni areler aramaya sevk edecek bir kontrol sistemi yaratmaktan ibaretti.(...) Dorudan doruya Mustafa Kemalin teklifi zerine partiyi Fethi Bey (Okyar)12 Austos 1930 gn resmen kurdu (Karpat, 1996:73).
Serbest Cumhuriyet Frkas zellikle kentsel alanlarda hemen son derece siyasallam bir durum yaratarak CHP karsndaki halk muhalefetinin eitli
42
akmlarna platform salamas oldu. Modern Trkiye tarihinde ilk popler ve zerk akm harekete geirdii ileri srlebilecek olan Serbest Cumhuriyet Frkas, siyasette anti-otoriter, iktisatta ise, liberal olduunu ilan etti (Keyder, 2003:48). Parti dankl kurulmutu ama gelimesi gibi ve mevcut ynetimi endielendirici dzeyde oldu (Sarbay, 2001:50). zellikle Fethi Okyarn zmir gezisinde, halkn ona duyduu coku toplumsal bir uyan ve muhalefetin sesine olan ihtiyac ok ak bir ekilde gstermiti. Ancak zmir gezisinde halkn cokusuna aran Fethi Okyarn o anlarn Mehmet Barlas yle aktarr:
... Cumhuriyet ynetiminin, baz zel nedenleri olan evreler dnda, halk kitlelerinde honutsuzluk yaratm olabilecei hi dnlmemi, tersine halkn CHPnin uygulamalarn sevinle karlad sanlmtr. rnein, Cumhuriyet Serbest Frkas Genel bakan Fethi Bey (Okyar) ve arkadalarnn zmir gezilerinden nce Gazi Mustafa Kemal, hkmeti eletirmekte olduu iin halkn Fethi Beye tepki gsterebileceini dnerek, SCF yneticilerinin korunmas amacyla zmir valisinden koruma nlemleri alnmasn istemitir. lgintir ki, Fethi Bey ve arkadalar da zmir Limanna toplanan 50 bini akn kiinin kendilerini protesto etmek amacyla m? Yoksa karlamak iin mi? geldiini son ana dek anlayamamlardr (2000:151). Btn bu gelimeler, iktidar glerine yaklaan ve hesapta olmayan bir tehlike hakknda yeterli fikri vermitir. Halkn mevcut ynetime kar muhalefetinin temsilcisi konumuna gelmi Serbest Frkann daha fazla yaamasna gz yumulmaz 12 Austos 1930da bir iaretle kurulan Serbest Frka, 17 Kasm 1930da yine ayn iaretle kapatlr (Erbil- Ersoy- Boztepe, 1998:76). Halk Partisi dinci gericilerin Serbest Frkay kendi maksatlar iin bir kalkan gibi kullanm olduklarn ileri srerek bu partinin kapann isabetli buluyordu; buna delil olarak da Serbest Frkann kapanndan alt hafta sonra patlak veren Menemen Ayaklanmasn gsteriyordu. Ama bu iddiann doruluunu tespit eden kesin bir delil henz yoktu (Karpat, 1996:74).
43
Partinin kapatlndan sonra Atatrk, halkn buna kar tepkisini anlamak iin bir yurt gezisine kt. Bu gezide halka, kendisi Serbest Frkay kapatma kararnn nasl karlandn soruyordu.
Yeni muhalefet partisi domadan lmt. Savatan km yorgun bir lkede yeni siyasi oluumlar balatmak ve yrtmek kolay deildi. Kongara gre , Serbest Frka denemesi, devleti sekinlerin gdml bir demokrasi yoluyla geleneki-liberal dnceleri denetlemek abasyd. Fakat iktidarda bulunan devleti sekinler gdml bir kartl bile kabul edebilecek hogrden yoksun olduklarndan, deneme yrmedi (2005:142-143).
1930dan sonra yeni bir yol tutuldu, bunun balca zellii tek parti idaresinin kuvvetlendirilmesi ve Laik-Milliyeti reformlarn derinletirilerek geniletilmesi yolunda topyekn yaplan hareketlerdi. Gerekten de 1930dan sonra, 1923-30 yllarnda kabul edilen prensipler, daha aka belirtilip geniletilerek nce Halk Partisi programna (1931), sonra Anayasaya (1937) konuldu. Bunlar Cumhuriyetilik, Milliyetilik, Halklk, Laiklik, Devletilik ve Devrimcilikti (Karpat, 1996:75).
1935de yaplan parti kongresinde ise, parti genel sekreterinin ileri Bakan olarak tayin edilmesi, valilerin illerdeki parti rgtlerinin bana getirilmesi, parti blge mfettiliklerinin hem partiyi hem de hkmet ilerini kontrol etmekle grevlendirilmesi ve nihayet, btn ulusun parti yesi saylmas (ztrk ,2006:62) artk CHPnin siyasal alanda tek hakim g olduunu bize gstermektedir.
(...) Baz tek parti rejimleri, geici olduklarn ve demokratik ve uygarca bir dzene varmak iin kpr olduklarn ilan etmilerdir.(...) Byle bir tek parti bir eit vesayet rejimi kurar. (...) Bu sistemlerde, balca partiler ve belli hrriyetler, Anayasada kurulmalarna ve kullanmalarna bir hukuki engel bulunmad halde, kurulmazlar ve kullanlmazlar. Daha dorusu kurdurulamaz ve kullandrlmazlar.(...)
44
Ne var ki, totaliter olmamakta, olmamaktadr. Ve, demokratik bir sistemin hazrlaycs olduu iin kendi sonunu kendisi hazrlamaktadr (Kker , 2003:215).
CHPde yava yava kendi sonunu hazrlamaya doru gidiyordu. Siyasi alandaki sert tutumlar muhaliflerin domasna olanak salamt. Ancak ok partili bir hayata gemeye daha zaman vard. Zaman Milli ef zamanyd. zellikle Tek Adamn Mustafa Kemalin 10 Kasm 1938de lmnn ardndan ksa bir sre yaanan iktidar krizi, uzun sredir suskun kalp ynetimin her hangi bir zaman aamasnda grev almayan ancak bu sreyi boa geirmedii sonradan anlalan smet nnnn ordunun destei ile Cumhurbakanlna seilmesiyle sona erdi. Tarihimizin her dneminde siyaset dnda kalmaya zen gstermesi iddiasnda olan Silahl Kuvvetlerin, her zaman olduu gibi siyasetin her alanna dorudan mdahalesi bylece bir kez daha gereklemi oluyordu (Erbil- Ersoy- Boztepe, 1998:79).
10 Kasm 1938de Atatrkn lm ve Cumhurbakanlna nnnn geii (...) siyasette belirli bir deiiklik yapmad, onu daha da sertletirdi. Laikleme devam etti; dil devrimi iddetlendi, Bakanlar deitirerek partinin sac kanad hkmeti kontrol altna ald. Gerekte hkmet bir parti hkmeti haline geldi. Partinin daimi bakanlar ve Cumhurbakan olan ef, milletin ve devletin sembol olarak yceltildi. Durum sonralar yeni bir vehe almaya balad.1939 Halk Partisi Kurultaynda devlet-parti mnasebetleri yeniden ele alnarak yksek devlet memurlar partinin kilit noktalarndan uzaklatrld. Mecliste tenkitleri uyarmak maksadyla bir Mstakil Grup meydana getirildi.(...) Ekonomik alanda sert tedbirlerin alnmas gerekti. Bu yzden kii hrriyeti ok fazla snrland ve Halk Partisi memleketin mutlak hakimi oldu. Rejim katlam, hkmet kendi siyasetinden memnun ve bu siyasetin doruluundan emin grnyordu (Karpat, 1996:80). Dnya savan eiine gelmiti ve Trkiyede siyasi bir diktatrlk kurulmutu. Sava yllarnda Trkiyenin zaten kt olan ekonomisi daha ciddi bir
45
hal almaya balad. Enflasyon artm ve karaborsa lkenin ekonomisine damgasn vurmutu. Hkmet bu durumdan kurtulmak iin bir takm nlemler almak zorunda kalmt. Sava yllarndaki bu ekonomik darboaz artk muhalefetin sesini ykseltmesine neden olmutu. zellikle ekonomik krizin yaratt bunalm basnda yer almaya ve hkmet zellikle demokrasi-zgrlk gibi kavramlarla eletirilmekteydi. Yaanlan bu olumsuzluklar yeni bir muhalefet partisine zemin hazrlamt.
B- ok Partili Dnem
II. Dnya Sava ile dnyada deien dengeler Trkiyeyi de yakndan etkilemitir. Trkiye batl lkeler arasnda yerini almak ve deien koullara ayak uydurmak zorundayd. Bu zorunluluk onu, tek parti ynetiminden uzaklatrlp, ok partili dzen oluturmaya ve dnyada var olan demokratikleme dalgasna katlmaya zorlamt.
Atatrkn ok partili hayata gei denemeleri, lkenin hazr olmamasndan dolay ertelenmiti. Bu ertelemenin CHP tarafndan 1945 ylna kadar devam ettirilmesi de iin ilgin yandr.
CHP, bu sre ierisinde tek partiyi bir bask rejimine, bir diktatrle dntrmt. Artk demokrasinin tek parti ile olamayaca biliniyordu. Savata tarafsz kalmak demokrasi adna ya da lke siyaseti adna bir deiiklie neden olmamt. Hatta ekonomik skntlar halkta honutsuzluun yaylmasna neden olmutu. 1947 ylna kadar iki milyonluk bir ordunun silah altnda tutulmas ve gereksinimlerinin karlanmamas, sermaye birikiminin olmamas nedeniyle ekonomiye ar bir yk getirmiti. CHP ypranm, ekonomik skntlar da halkn CHP ynetiminden soumasna neden olmutu (ztrk, 2006:63). Sadece ekonomik skntlar deil, zgrlklerin kstlanmas da CHP ynetimine kar honutsuzluu
46
arttrmt. Grevler yasaklanm, ortak karlara dayal rgt kurulmas yasa d braklmt. Benzer etkinliklerin hepsi yasakt. Basn tam bir denetim altndayd. Polise de olaan st yetkiler verilmiti. te yandan devlet ile parti (Cumhuriyet Halk Partisi ) zdelii, devlet yneticilerine parti grevleri verilerek gittike pekitiriliyordu. Bu gelimeler hi kukusuz iki seenekten biriyle son bulacakt. Birinci seenek, tek partili dzenin gittike artan hzla tam bir baskya dnmesiydi. kinci seenek ise, dzenin demokratiklemesi idi giderilebileceine inanlyordu. (Kongar, 2005:144) . Eer lkede demokratik ve zgr bir ortam oluturulursa halkn honutsuzluunun
Deiiklik ynnde ilk nemli iaret, dnemin Milli efi Cumhurbakan smet nnden gelmitir. Almanyann teslim olmasndan ok ksa bir sre sonra, 19 Mays 1945te yapt konumada, nn, sava bittiine gre artk demokrasi yolunda yeni admlar atlabileceini bildirmitir. kinci nemli adm, 17 Haziran 1945te alt milletvekillii iin yaplan ara seimlerde, iktidardaki tek parti olan Cumhuriyet Halk Partisinin (CHP) aday gstermemesi olmutur. Resmi aday yokluu, bu ara seimlerin demokratik ekime ierisinde gemesine yol amtr (Eroul,2003:113). Demokratikleme yolunda atlan ciddi admlar, ok partili hayata geii salamt. Bunun bizzat nn tarafndan desteklenmesi nemlidir. nk ok partili demokrasiye geerek Atatrk Devrimlerini tamamlamak konusunda kararlyd (Kongar, 2005:146). nn bunun iin gerekeni yapmaya hazrd. Yirmi iki yl boyunca tek parti ynetiminde kendilerine yer edinmi olan siyasileri ikna etmek de yine nnye kalmt. Batl lkeler arasndaki yerimizin belirlenmesi asndan ok partili dzen zorunluydu, bunun iin muhalefetin olumas ve yaamas muhalif partinin kmasn destekledi ve bunun iin zemin hazrlad.
CHP ierisindeki muhalif hareket, zellikle iftiyi Topraklandrma Kanunu grmelerinde kendini hissettirdi (Koak, 1990:136). Bu kanunun grlmesi srasnda en iddetli itirazlar, daha sonra Demokrat Partinin kurucularndan olacak iki milletvekilinden, Refik Koraltan ile Adnan Menderesten gelmiti. Koraltan
47
anayasadaki prensiplere sayg gsterilmesini istiyordu; ona gre; ada toplumda dikkatle ele alnmas gereken en nemli unsur her eyden nce ve her eyin stnde, dnme, konuma, yazma, dernek kurma, fikirleri ifade etme hakk ve mlkiyet ile aile emniyetiydi. nsanlk yzyllar boyunca bu haklar teminat altna aldrmak iin mcadele etmiti. Bir toplumda bir kii serbeste konuamaz, dnemez, toplanamaz, yaayamazsa, vicdanna gre serbeste hareket edemez, servet edinip onu muhafaza edemez ve servetinden faydalanabilecei teminatndan mahrum olursa, byle bir toplumun uzun zaman devam edebileceine inanmak gt... (Karpat, 1996:114).
Muhalif sylemler bte grmeleri srasnda da kendini hissettirdi. Bylece yeni bir partinin ekirdei Meclisteki tartmalar srasnda belirlendi. Bir sre sonra, 12 Haziran 1945 tarihinde, Cumhuriyet Halk Partisinin drt milletvekili, sonralar drtl takrir adyla nl nergeyi partinin Meclis grubuna verdiler (Kongar, 2005:145). Bu nergede imzalar bulunanlar, Celal Bayar, Adnan Menderes, Fuat Kprl, Refik Koraltand. nerge, lkede ve partide siyasal liberallemeyi talep ediyordu. Btn dnyann demokrasi yolunda hzla ilerledii ve Trkiyenin de bu akmdan geri kalamayaca vurgulanmaktayd. Ancak nerge nnnn talebi ile reddedildi. Parti ii muhalefetin, partiden ayrlarak yeni bir siyasi oluum balatmas iin bir taktik olarak yorumland (Koak, 1990:137).
1 Kasmda, Cumhurbakan smet nn, Meclisin yeni yasama ylnn alnda Cumhuriyetin her zaman demokratik bir karakteri bulunduunu ve hibir zaman diktatrl benimsemediini ileri srd bir konuma yapt. Konumasnda, Tek eksiimiz, hkmet partisine muhalif bir partinin olmamasdr diyordu. nnnn konumas 7 Ocak 1946da Demokrat Partiyi resmen kuran drtl muhalife yeil k yakmt (Hale,1996:84). Ancak muhalif partinin olumasna izin verilirken dikkate alnmas gereken bir hususu Koak u ekilde ifade eder: nn geiin aamal ve tedrici olmasn tercih etmi, sre iinde liberalize edilen rejimin denetim altnda kalmasna zel bir nem vermiti. nnnn 1945 ylnda Trkiyede ok partili hayata gei kararn, gei zamann, gei
48
srecini, gei biimini ve geite rol alacak siyasal kadrolar setiini ya da en azndan onayndan geirdiini belirtmek gerekmektedir (1990:141). Bu safhada nnnn dnd, Halk Partisi iktidarn sarsmayacak snrl bir demokrasi idi (Karpat, 1996:132).
Aslnda smet nn, iinde bulunulan toplumsal skntlarn muhalefet ile alabileceine inanyordu. Ama bu muhalif hareketin de kontrol altnda tutulmas gerektiini dnyordu. CHPye olan ynelimin devam edeceini, muhalefetin sadece bu ynelime destek olacana inanyordu. Ancak nnnn dnceleri pek de istedii ynde gelimedi. Demokrat Parti kurulduktan sonra, lke genelinde ok byk bir gelime kaydetti.
Demokrat Partiden nce Trk siyasal hayatnda bir muhalefet partisi daha kurulmutu. Bu parti, i adam Nuri Demira tarafndan 18 Haziran 1945te kurulan Milli Kalknma Partisi idi. Bu partinin siyasi mcadeledeki rol ok kk olmutur. Ama hkmetin bu partinin kurulmasna izin vermesi ok partili hayata geii resmen tand anlamna gelmitir (Karpat, 1996:133).
7 Ocak 1946 ylnda Demokrat Parti resmen kuruldu. Kurulmadan nce smet nn ve Celal Bayarn grmesi muvazaa tartmalarna yol amtr.Parti kurulurken Celal Bayarn kurulu dosyasn koltuuna alarak ankayaya kp nnnn tasvibini almas muvazaa tartmalarna yol ayordu. Bayar nnye d politika, eitim ve laiklik konularnda gvence veriyor, ayn politikalar srdreceklerini sylyordu. Bu ayn zamanda CHP politikalarnn devlet politikas olarak kabullenilmesi anlamn tayordu (Dursun, 2000:17).
Demokrat Parti 7 Ocak 1946da, CHP iinde muhalif olarak sesini ykselten Celal Bayar, Adnan Menderes, Fuat Kprl ve Refik Koraltan tarafndan kuruldu. Genel Bakanla da Celal Bayar getirildi. Ayn gn partinin program ve tz de akland.
49
DP program iki ana gr etrafnda toplanmt. zellikle demokrasi konusunda hassasiyet n plana kmaktayd. Demokrasinin lke genelinde yerletirilmeye allmas, temel hak ve zgrlklerin gvence altna alnmas, dernek kurma zgrl, tek dereceli seim ve seim gvenlii; ekonomide ise, zel giriim ve sermaye zerinde duruluyordu. Parti, laiklii dinsizlik biiminde anlamyor ve din zgrlnn dier zgrlkler kadar nemli olduunu savunuyordu ( Koak, 1990:141). Demokrat Parti, CHPye gre kiisel hak ve zgrlkler konusunda daha liberal bir parti olarak lke siyasetinde boy gsteriyordu. CHP, gdml olan bu muhalefet partisinden memnundu. Ancak memnuniyet bir sre sonra memnuniyetsizlie dnecekti. nk DP hi umulmadk bir hzla lke genelinde muhalefetin sesi oldu ve rgtlenmeye balad. CHP bu hzl gelimeden tedirgin oldu. Yaplan planlar istenilen sonucu vermemiti. smet nn muhalefet partisine izin verirken, bunun denetim altnda kalmas gerektiine inanyordu. Ancak planlar istenileni vermedi, halk tek parti iktidarna son verilmesini arzu ediyordu. Demokrat Parti, dnce ve kar farkllklar gzetilmeksizin, program, grleri ve yaklam ayrntl olarak bilinmedii halde, lkedeki btn kart gruplarca desteklenmiti. Tek parti dzenine kar birikmi olan bkknlk, Demokrat Parti iin byk bir destek niteliine dnmt (Kongar, 2005:147). Demokrat Parti halk kitlelerinin desteini hzla kazanarak tm yurtta bir saman alevi gibi aniden her yana yaylmtr. Bu geliimi frenlemek iin CHP iki tr nleme bavurmutur: Birinci trn amac, kamuoyuna irin gzkp, DPye kaymasn durdurmakt. rnein, Haziran 1946da tek dereceli seim usul kabul edilmi, yine haziranda basn yasasnn hkmete gazete kapatma yetkisi veren hkm kaldrm, niversiteye zerklik tannmtr. kinci tr nlemin amac ise, bir takm oyunlara bavurarak muhalefetin glenmesini engellemekti. Bu tr nlemler iinde en gze batan, 1947de yaplmas gereken genel seimlerin aniden bir yl ncesine alnmas, bylece henz alt aylk gemii olan muhalefetin doru drst rgtlenmesine frsat braklmamasdr (Eroul, 2003:111).
50
Trkiye genelinde yeterli bir rgtlenme imkan bulamam olan DP ilk snavn 1946daki seimde verecekti. 63 ilden ancak 16snn il merkezleriyle 36 ile merkezinde says belirsiz kylerde ubeler aabilmitir (ztrk, 2006:66). Ancak yetersiz bir tekilatlanma olmasna ramen halkn desteini ok ksa srede alabilmiti. Zaten seimlerin bir yl nceye alnmas CHPnin kendi iktidarn tazelemesine olanak tanmas iindi. nk smet nnnn dledii muhalefet bu kadar hzl lke geneline yaylamaz ve CHPyi sarsamazd. Bunu iin de gereken tedbirlerin alnmas artt. CHP kurultay, 10 Mays 1946da tek dereceli, nispi temsilli, ak oy, gizli tasnifli seim karar ald. Ardndan 21 Temmuz 1946da seimlere gidildi (Kocaba, 1996:29). Demokrat Parti, 465 milletvekillii iin 273 aday gstermiti. Bunlardan 62si seilebildi (Aydemir, 1993:153). Fakat bu sonu, Demokrat Partinin sahip olduu destein gstergesi olmaktan ok uzakt. Seimlerin drst yaplmad hakkndaki yaknmalar Meclis iinde ve dnda yaygnlk kazand (Kongar, 2005:147). 1946 seimleri Trk siyasi tarihine aibeli seimler olarak geti. Ancak yine de ilk kez, birden ok partinin katld seimler yaplm ve Mecliste meru bir muhalefet yer almt. Bu nemli bir gelime idi (Dursun, 2000:18).
Trkiye Byk Millet Meclisinde yirmi iki yl boyunca tek bana iktidar olan CHP artk iskemlelerini, kendi iinden ayrlarak muhalefete geen DP ile paylayordu. DPnin siyasi hayata katlmas CHP ierisindeki tedirginlii arttrm ve CHP sert bir siyasete girimiti. Halk Partisi artk, bir Halk Partisi deildi. Halkla zaten pek de kaynamamt. Halk Partisi szclerinin halka kar davranlarndaki bir nevi yukardan bakma halleri, dikte eder gibi konumalar, kylerde, kentlerde jandarma, polis kuvvetleri ile birok idare amirlerinin, sanki partinin temsilcileriymi gibi davranlar, halkn gznde artk ho grlmyordu. Parti efleri de tlsmlarn kaybetmilerdi (Aydemir, 1993:154). Halkn CHPye olan bu yaklam DPnin iine geliyordu. DP halkn sylemleri ile muhalefet yapyor ve taraftar topluyordu. Demokrat Partinin genellikle ortaya att somut meseleler, hayat pahall, hrriyetsizlik, anti demokratik kanunlar ve idare tekilatnn yapt baz yolsuz muamelelerdi. Demokratlarn ne sistemli bir seim program ne de sosyal ve
51
ekonomik meseleler zerinde iyi ilenmi fikirleri vard. Yaptklar esas i, btn devrimler boyunca ve sava yllarnda grlen kusurlarn, duyulan sknt ve honutsuzluun sorumluluunu Halk Partisine yklemekten ibaretti. Bu tenkitlerin gerekte bir deer tayp tamad zerinde duran yoktu (Karpat, 1996:145).
21 Temmuz 1946 tarihinde yaplan milletvekili genel seiminden 1947 tarihinde yaynlanan 12 Temmuz Beyannamesi ne kadar geen sre ok partili hayata gei srecinden en kritik dnem olarak nitelendirilir. Bu dnemde iki parti arasndaki siyasal mcadele ve karlkl sulamalar gittike sertlemiti. Peker Hkmeti, muhalefeti yasa dna kmak ve halk isyana kkrtmakla; Bayar ise, Pekeri DP zerinde srekli bask uygulamak ve tek parti geleneklerini srdrmekle suluyordu. Partiler arasndaki ilikilerin kopma noktasna ulat bu dnemde sorunu zmek iin nn arac oldu (Koak, 1990:145).
Trkiyede demokrasiyi yerletirmeye kararl grnen smet Paa, gerginleen durum karsnda ie karmak zorunluluu duydu. Demokrat Partinin ba olan Celal Bayar ile zel konumalar yaptktan sonra, 12 Temmuz 1947de bir bildiri yaynlad. Tarihe 12 Temmuz Beyannamesi ad ile geen bildiri, kart partiye gerekli gvenceleri salamay amalyordu. Her ne kadar bildiri Cumhurbakan tarafndan yaynlanan tarafsz bir bildiri diye nitelendirildiyse de, aslnda hkmete kar aka kart partiyi destekliyordu. Cumhuriyet Halk Partisinin Ebedi efi smet nn, Cumhurbakan olmas dolaysyla kendisini her iki partiye kar da eit sorumluluk tayan bir kii olarak grdn bildiriyordu. Bildiri aslnda Trkiyede demokrasinin gelimesi bakmndan bir dnm noktasyd. nk smet nn, dorudan doruya ie karmasayd, Demokrat Parti sona ermi olacakt (Kongar, 2005:147-148).
smet nnnn hakemlii ile atma uzlamaya dntrlmeye alld. Ancak Ebedi efle, CHP iktidarnn yeni bakan Recep Peker arasnda hakemlik yznden skntlar yaanmt. Tarafszlk ilkesine sadk kalnma gvencesi verilse de, hakemliin halka ait olmas gereklilii dncesi Peker ve nnnn arasnn
52
almasna neden olmutu. Pekerin hkmete devam etmesi ok partili hayatn devam edip etmemesiyle yakndan ilgiliydi. Recep Pekerin otoriter tutumu zaten muhalefetle restlemelere neden oluyordu. Pekerin grevinden istifas ok partili hayata devam edileceini gsteriyordu. Peker Hkmetinden sonra kurulan Hasan Saka Hkmetlerinde (I. ve II.) alnan en nemli karar, seim yasasnda yaplan deiiklikti. Gizli oy- ak saym ilkesinin kabul DPye derin bir nefes aldrmt. Saka Hkmetinden sonra, emsettin Gnaltay Hkmeti kuruldu ve seim yasasn kabul etti. Yeni seim yasasnn kabulnden sonra 8. dnem TBMM 24 Martta datld; hkmet yeni seimlerin 14 Mays tarihinde yaplacan ilan etti (Koak, 1990:148-153).
Siyasi gelimeler youn bir ekilde yaanrken, ordunun iinde bulunduu duruma deinmek yerinde olur. nk ordu yaanan siyasi gelimelere kaytsz kalmamt. ok partili dnem ile birlikte balayan olumlu gelimeler srasnda, 30 Mays 1949da kabul edilen 5398 sayl Kanunla Genelkurmay Bakanlnn stats de tamamen deitirilmi; Genelkurmay Bakanl, Milli Savunma Bakanlna balanarak bu bakanln bir paras haline getirilmitir. Bu suretle-bat lkelerinde olduu gibi- Trkiyede de ordu eklen olsa bile siyasal iktidarn kesin denetimi altna sokulmutu (ztrk, 2006:67). Belki grnte byleydi. nk 1946 ylnda yaplan seimlere hile kartrld dncesi askerlerde bir mdahale fikrini gndeme getirmiti. 1950 ylnda yaplacak olan seimlere de hile kartrlmamas iin kendilerince nlem almak istemilerdi.
1946 yaznda Ankarada Albay Seyfi Kurtbek ve Binba Cemal Yldrm liderliinde liberalizmden yana 10 kiilik bir grup kuruldu. Grup kendilerine lider olarak Geliboludaki Kolordu Komutan General Fahri Beleni buldular. Darbeden ziyade bu grubun amac, 1950 seimlerine hile kartrlmasn nlemekti. Nitekim Belen, 1950 balarnda Bayara ulaarak seimlere hile kartrlmas halinde ordunun mdahale edecei gvencesini verdi, karlnda da Kurtbekle birlikte DP listesinden seime girdiler ve her ikisi de Bakan yapld (Nezirolu, 1998:1238).
53
Askerler kendi aralarnda ikiye blnmt. Bir ksm DPnin yannda ve seimlere hile kartrlmasnda mdahale edecei gvencesi verirken, bir ksm CHPnin yannda ve ok partili hayata tepki gsteren ve yine mdahale fikri ierisinde olan ordu mensuplaryd. 1950 seimlerine mdahale edilmesi endiesinin tamamen bo olduu sylenemez. Seimlerden bir ka ay nce Birinci Ordu Komutan General Asm Tnaztepe, Nihat Erim araclyla nnye ok partili siyasete geiten duyduu endieyi iletti. nn de liberallemenin nemini anlatmak ve ordunun siyasetin dnda kalmas gerektiini vurgulamak iin Ankaradan stanbula giderek Tnaztepe ve dier generallerle grt (Nezirolu, 1998:1239). Bu grme ne kadar etkili olmutur bilinmez ama seimlerden hemen sonra drt st rtbeli komutan nnye gelip sonularn iptali iin bir darbe yapmay nermitir. Ancak nn, bu istei kesinlikle reddetmitir. Seimlerden sonra Genelkurmay Bakan Abdurrahman Grman da ordunun seim sonularna saygl olacan Demokrat Parti liderlerine bildirince ortalk yatmt. Ordu ierisindeki gruplar da datlmt (Hale, 1996:88).
14 Mays 1950de yaplan seimlere katlm oran %89,3 t. Seim sonularnda Demokrat Parti ezici bir ounlukla iktidara gelmiti. 408 milletvekili ile Demokrat Parti, 69 milletvekili ile Cumhuriyet Halk Partisi, 1 milletvekili ile de Millet Partisi ve 9 Bamszlar olmak zere Trkiye Byk Millet Meclisinde dalm DP lehine salanm oldu. Artk ok partili hayat balam ve seim sonular Trkiyede Milli ef Dneminin ve tek parti ynetiminin tedrici sonunu gsteren bir dnm noktas olmutur (Koak, 1990:154).
Demokrat Parti ile yeni bir dneme giren Trkiye, Cumhurbakan Celal Bayar ve Babakan Adnan Menderesle yeni oluumlar beklentisi ierisindeydi. nk DP siyasal ve ekonomik alanda liberallemeden yanayd, hak ve zgrlklerin gvence altna alnmas da onun siyasetinde nemli bir yer tutuyordu.
Aslnda DP ilk yllarnda bir takm olumlu gelimeleri Trk halkna yaatt. zellikle, Tek parti dneminin ekonomide devletilik politikas, ekonomide kayda
54
deer bir gelime salamasn engellemiti. DP iktidara geldiinde, iadamlar, sanayiciler ve yatrmclardan oluan bir mteebbisler snf, zayf da olsa, olumutu. DP iktidar, CHP iktidarnn tersine yeni oluan bu grubu destekleme yanlsyd (rs, 1996:153). Ekonomik alanda 1950den sonra yaanan gelimeleri de Tanilli u ekilde ifade eder: 1950 sonras, Trkiyede kapitalizmin daha hzl gelimeye, krsal blgelerin kapitalist pazara almaya, tarm kesiminden balayan hzl kapitalistlemenin sanayii de etkilemeye doru gittii dnemdir. Kapitalizmin gelimesi, kyllk bata olmak zere, geni halk kitlelerinin pazarlama olanaklarnn gelimesine, para ekonomisi iine girmelerine, kapitalist pazara almalarna, krlardan kentlere akna yol am; toplum iktisadi bakmdan olduu kadar, sosyal bakmdan da hzl bir deime iine girmitir. lk be yl iindeki iktisadi gelime, DPnin sadece egemen snflarn deil, kitlelerin de desteini bir sre- salayabilmesine yol amtr (1985:99).
ABDden alnan yardmlarn da DPnin ilk yllarnda ekonominin canlanmasnda nemli etkisi olmutu. ABD ile olan ilikilerde DP hassas davranmaya zen gstermiti. 25 Haziran 1950de Kuzey Kore ile Gney Kore arasnda balayan savata, Gney Koreyi destekleyen ABDnin yannda yer alm ve Batya olan sadakatini ispatlamak iin fiilen Kore Savalarna girilmitir. Yaklak 3 yl srdkten sonra 27 Temmuz 1953te son bulan bu savalar sayesinde,16 ubat 1952de Trkiye, Kuzey Atlantik Paktna (NATOya) kabul edilmitir. DP Hkmetinin aylarca sren temaslar sonucunda Trk ordusu ttifakn askeri kanadna dahil olmutur. Bu gelimeler sonucunda ABDden gelen yardmn artmas, tarmda snrl bir ekilde gerekleen makineleme, ekim alanlarnn geniletilmesi ve Kore Savann ortaya kard olumlu hava, 1950-1953 dneminde, Trk ekonomisine byk canllk ve bolluk getirmitir. Bu dnemdeki yatrmlar, tarmdaki byk rn art ve d yardmlarla karlanmtr. Balangta grlen bu iyimser hava fazla srmemi, azalan d yardmlar ve iyi rn yllarnn sona ermesi, enflasyona ve gittike byyen d demeler ana yol am ve sonuta ekonomik denge bozulmutur(ztrk, 2006:70).
55
Dnyada birincil mallarn fiyatlarnn da dmesi dolaysyla ihra edilen mallarn fiyatlarnn da dmesiyle, ihracata dayal ekonomi daha fazla ticaret ana neden oldu. Bunun zerine, sanayi ve alt yap yatrmlarna arlk verilmeye baland. Ancak yaplan yatrmlar uzun vadede gelir getirebilecek nitelikte olduundan, bte a giderek bymeye balad. Bu a kapatmak iin yeni vergiler koyma yoluna gidilebilirdi, ancak vergilendirilebilecek kesim ticaret ve ziraat ile uraanlar olduundan, bunlarn desteini kaybetmemek iin, hkmet bu yolu tercih etmedi. Bunun yerine ithalata, zellikle tketim mallar ithalatna snrlamalar getirildi. 1952de gayri safi milli hslann %9,5ini oluturan ithalat, 1958de %2,5 oranna dt. kinci bir yol yabanc kapitaldi, ancak bu beklenen lde gereklemedi. Bunun zerine, ekonomik byme iin gerekli olan ithalat finanse etmek amacyla, d borlanmaya gidildi. Bu da, 1955 ylna kadar devam edebildi. Alnan borlarn geri denmesi giderek daha g hale gelmeye balad ve 1958de yaanan bir ekonomik kriz ile devalasyon yapld. Hkmet bir yandan d borlanmaya giderken, lke iinde enflasyonist bir politika izlemeye balad. Dnya piyasalarnda fiyatlar derken, hkmet yerli iftinin mallar iin, yksek fiyat demeye devam etti. Bu parann salanabilmesi iin, ksa dnemli bir are olarak para basma yoluna gidildi.1958e gelindiinde, enflasyon oran %40a ulam durumdayd. Tccar, iadam, yatrmc ve ifti kesimi yararna izlenen ekonomik siyasalar, ilk bata bu kesimlerden DPye byk destek saladysa da, enflasyonun ykselmesi ve ithalatn snrlanmas ile piyasada baz mallarn bulunmamas, halkta honutsuzluk yaratmt (rs, 1996:153-154).
DPnin iktidara ilk geldii yllarda uygulanan ekonomik politikalar greceli de olsa halkta bir rahatlamaya neden olmutu. Ekonomi canlanmt. Ancak bu olumlu havann yerine esen sert rzgrlar ekonomideki skntlarn ciddi bir ekilde yaanmasna neden olmutu. Ekonomide yaanan bu olumsuzluklar, DP iktidarnn siyasal yaantda da sert bir politika izlemesine neden olmutu. Demokratik sylemlerle yola kan, devleti halkn karlar iin kullanmay vaat eden bir parti, artk toplumsal ve siyasal muhalefete tahamml edemez bir halde, anti demokratik
56
uygulamalarla da halkn gvenini yitirmeye balamt. Temel hak ve zgrlklerin kstlanmas bile DP yi rahatsz etmemiti. CHPyi diktatrlkle, muhalefeti susturmakla eletiren DP, tek parti diktatrln kendisi oluturmu ve bu gelenein temsilcisi gibi hareket etmeye balamt. ktidarda kald sre ierisinde her geen gn siyasetine daha da sertletiriyor ve daha baskc bir politika uyguluyordu.
DPnin iktidar pekitike tm kurumlar kendi emir ve hizmetinde grmeye balamt. zellikle din alanndaki uygulamalar (Kurann tekrar Arapa okutulmas, radyoda dini yaynlarn artrlmas, dinsel eitimin yaygnlatrlmas, Diyanet leri Bakanlnn btesinin geniletilmesi gibi) laiklik ilkesini tehdit edici bir unsur olarak grlmt. zellikle muhalefete uygulanan bask son noktay koymutu. Meclis Tahkikat Komisyonunun kurulmas ile muhalefet denetim altnda tutulmaya allmt (Sarbay, 2001:54-55). DPnin seimlerde oy kaybetmesi de, onu daha da ok hrnlatrmt. Ancak bu sertlik yanls tutum ordu ierisindeki arklar ok nce dndrmeye balamt. Askeri darbenin elbetteki tek bir nedeni yoktu. Nedenler bir biri ardna gelince darbe kanlmaz olarak grld. Trkiye Cumhuriyetinde ilk askeri darbe, demokrasi sylemleri ile ve halkn cokusuyla iktidara gelen, DPnin iktidara geldikten sonra muhalefetteyken talep ettii demokrasiyi iletememesi tam tersine Kongarn deyimiyle demokrasiyi ounluun basksna dntrerek yozlatrmas sonucu gerekleti. Artk bu gelenek onar yl arayla yeniden hafzalara kaznacakt.
C- 27 Mays Askeri Mdahalesi Demokrasilerde seimle ibana gelen sivil yneticiler, lke siyasetinde beklenileni ya da umut edilen vaatleri yerine getirmez ise, yine seimlerle siyaset sahnesinden uzaklatrlrlar. ada demokrasilerdeki bu anlayn yerine, lke siyasetinde ordu, bask unsuru olarak sivil otoriteler zerinde bir tahakkm kuruyorsa bunun adna demokrasi denemez. Bylesi bir durum olsa olsa o lke iin, gdml
57
vatandalarla kurulmaya allan gdml bir demokrasi olur. Ne yazk ki Trkiyede- ki durumu bununla izah edebiliriz. II. Dnya Sava ile birlikte yklan faist diktatrlerin yerini
demokratikleme hareketleri alnca, bu gelime Trkiyeyi de yakndan etkilemi ve ok partili dzeni oluturarak bu yolda nemli bir adm atmt. 1945li yllarda balayan ok partili dzene gei sreci, 1950de yaplan genel seimlerle iktidarn deimesine olanak salayarak demokrasi anlaynn yerlemesine de katk salamt. Ancak aradan geen on yllk srede yaanlan siyasal, toplumsal ve ekonomik istikrarszlk, siyasal yaantmz ordunun mdahalesi ile kesintiye uratm ve lkenin banda bulunan Cumhurbakan, Babakan ve DP milletvekillerini de sank sandalyesine gtrmt. Yassadada on bir ay devam eden yarglama, idam ve mebbet hapis cezalar ile belleklerimizde ve tarih sayfalarnda yer almt.
Ordunun siyasi hayata mdahale etmesinde halkn verdii onay ve darbeye kazandrd meruluu unutmamak gerekir. S. Hungtington bu durumu yle aklar: Demokratik rejimin yerini bir otoriter rejimin almas, halk tarafndan hemen daima byk bir ferahlama duygusu ve ezici bir onayla karlanmtr. (...) ykclkla savatklar, sosyal alkanty azalttklar, kanun ve dzeni yeniden kurduklar, yolsuzluu ve karc sivil politikaclar tasfiye ettikleri ve milli deerleri amac ve tutarll glendirdikleri gerekesiyle kendilerini merulatrmlardr ( 1991:48). Yaplan her darbe kendi i dinamiini de beraberinde getirerek kendisine bir meru zemin hazrlar. Zaten toplumsal kaos, bu meru zemini hazrlamada halk tarafndan yeterli destei salamaktadr.
27 Maysa gelindiinde ordu da meru zeminini hazrlamt. Ancak darbenin yapl ve ileyii hem siyasal hayatmz, hem de ordunun hiyerarik yaps bozmu ve orduyu politikaya bulatrmtr.
58
27 Maysa gelinmeden nce zaten seimlerin yaplma aamasnda ordu siyasete mdahale etme konusunda bir takm giriimlerde bulunmutu. 1950 seimlerinde de iktidara gelen DP bu giriimlerden haberdar olunca, Babakan Adnan Menderesin ilk ii st kademedeki ordu mensuplar ile ilgili bir operasyonu gerekletirmesi olmutu. 5 Haziran 1950de bir Albay, Babakan A. Menderese 8-9 Haziran gecesi yeni hkmete kar bir darbe yaplaca ihbarnda bulunmutur. hbar ncesinde Ankara- Erzurum arasnda kurye grevi yapan bir grup askeri uan ehir ve kylerden geerken halka nnnn etrafnda mutlak surette toparlanlmas gerektii ars yapan beyannameler atmas DP iktidarn tedirgin etmiti (Nezirolu, 1998: 1239). Zaten DPnin en byk korkusu, ordunun bir darbe yapmasyd. Bunu nlemek iin, 6 Haziran 1950 gn DP yneticileri, orduyu bir oldubittiyle kar karya braktlar. Beklenmedik bir kararla Genelkurmay Bakan, kinci Bakan, Kuvvet Komutanlar, ordu komutanlar dahil, Silahl Kuvvetlerin nde gelen komutanlar deitirildi. Ve yerlerine DPye sadk olaca dnlen yeni komutanlar atand. Bylece DPnin gzndeki en byk tehdit ortadan kaldrlm oldu (Eroul, 2003:120). DPye sadk ordu mensuplarnn atanmas belki DPye bir nefes aldrmt, ama ihtilal amacyla kurulan rgtler DP iktidarnn sonu olacakt.
Trkiyede ihtilal amal teekkllerin 1954ten itibaren kurulmaya balanmas (Kayal, 2005:61) ordunun iten ie siyasi olaylar takip ettii ve iktidar ele geirmeye alt dncesini akllara getirmekteydi.
27 Mays 1960 gn askeri darbeyi gerekletiren ekibin nvesi 1954 Kasmn da Tuzla Uaksavar Okulunda Yzba Orhan Kabibay ve Yzba Dndar Seyhan tarafndan hazrlanmtr ve Seyhan bu rgtn genel sekreterliini yapmtr ( Baydur, 1998:1268). Aslnda kurulan tek rgt bu deildir.
Bir baka gizli rgt Ankarada Talat Aydemir tarafndan kurulmutur. 1956 Eyllnde Kurmay Binba Sezai Okan ve Osman Kksal ve Yzba Adnan
59
elikolunun katlmasyla rgt drt kii olmutur. Aydemir Yksek Komuta Akademisine devam ederken Seyhan, 1956da kendisiyle grt ve Aydemirin de bir komite kurduunu rendi. Yeni bir komite kurulmak zere teebbse geilmiti. Biz kurulacak bu komitenin dnda kalamazdk diyerek kendi komitelerinin gizli temsilcileri olarak Kabibayla birlikte Aydemirin komitesine katld. Sonradan kendi tekilatlarndan Ahmet Yldz da bu komiteye dahil oldu. nc rgt yine Ankarada Kurmay Binba Sadi Koan rgtdr. Koan rgtne ilk olarak Binba Kenan Esengin ve Binba Baha Vefa Karatay katldlar (Nezirolu, 1998:1240).
Kurulan ihtilal tekilatndan ikisi 1957de birlemitir. nc komite olan Sadi Koan bakan bulunduu grupla yaplan birleme teebbs sonu vermedi. Birleen bu iki grup, bakanla Faruk Gventrk getirdiler. Bu ihtilal komitesi gelimeye alrken, Samet Kuu adnda bir subayla temasa geildi. Ama onun komiteye alnmamas kararlatrld. Kendine oyun oynandn zanneden Kuu, rgt ihbar etti. Bunun zerine Komite bakan Faruk Gventrkn de iinde bulunduu dokuz subay tutukland (Kayal, 2005:62). Dokuz subay olay olarak bilinen bu olay ile ilgili yaplan tutuklamalar ile Adnan Menderes kendisine muhalif olan subaylarn tasfiye edildiini ve darbe ihtimalinin bertaraf edildiini dnm olabilirdi (Hale, 1996:97). Ancak Menderesin bu dncesi doru kmad. nk datlan komite Sadi Koan inisiyatifi ile daha planl almaya ve darbe iin lider seimini de stlenerek rgtlenmeye devam etmiti. Darbe iin ilk lider General Necati Tacand. Tacann lm zerine yeni bir lider arayna gidildi ve Cemal Grsel komitenin yeni lideri oldu. Cemal Grsel hemen darbeye taraf olan bir lider deildi. Beklenilmesi gerektii, ancak yaplacak bir ey kalmad zaman darbenin son are olarak yaplmas gerektiini dnyordu. Komite yeleri arasnda da zaten gr ayrlklar vard. Bir ksm subaylar geici iktidar savunurken, bir ksm subaylar da srekli olacak bir iktidarda srar ediyordu (Kayal, 2005:62-63).
60
Kurulan gizli komite ile ihtilal hazrlklar devam ederken lke de tam anlamyla Demokrat Parti iktidarnn diktatrlne teslim olmutu. Yaanlan toplumsal, siyasal ve ekonomik istikrarszlklar da halktaki honutsuzluun artmasna neden olmutu.
Demokrat Partinin oy kaygs ile dinsel hareketleri yeniden canlandrmas ve laiklii ihlal etmesi zaten ordu iin bir hareketlenmeye neden olmutu. Ancak bunun darbe iin tek bir neden olduunu sylemek yanl olur. DP halkn dinsel duygularn siyasal propaganda amacyla mitinglerde kullanmt. Bunun dnda, DP iktidarnn muhalefet partisinden (CHP) basna, brokrasiden niversitelere kadar kendisine muhalif olan her kuruma kar uygulad bask ve sindirme politikas, toplumun belirli kesimlerinde honutsuzluk ve huzursuzluk yaratan baka unsurlard. DPnin ilk yllarndaki ekonomik rahatlama artk yava yava yerini skntlara brakmt. Memur, tccar ve ifti kesimi bu ekonomik darboazdan rahatszd. zellikle DPnin 1957 ylndaki genel seimlerde oy kaybna uramas siyasette daha sert tavrlar ierisine girmesine neden olmutu. Bunu da muhalefet partisine yanstmt. zlenen bu politika, askerlerin de kendi kurumlarn zedeledii endiesini arttrmt. Zaten bylesi bir dnce iktidar devirmek iin eyleme gemelerine neden olmutu (rs, 1996:155-156).
Artk Trkiyenin nnde yeni bir sre balyordu. Cumhuriyetin ilanndan sonraki dnemde siyasetten uzak tutulmaya allan askerler, seimle ibana gelmi olan bir siyasal partiyi iktidardan silah zoruyla uzaklatrmak iin gizli rgtlerle baladklar planlarn gerekletirmek iin uygun zaman kolluyorlard. Zaten Demokrat Parti iktidarnn basksndan bunalan halk da askerlere yeil k yakyordu.
CHP lideri smet nnnn Meclisteki konumas da aslnda DPnin doru bir yolda ilerlemediini ve sonucun ihtilal olacan yle ifade etmitir. Bu demokratik rejim istikametinden ayrlp bask rejimi haline gtrmek tehlikeli bir eydir. Bu yolda devam ederseniz, ben de sizi kurtaramam... artlar tamam olduu
61
zaman milletler iin ihtilal meru bir haktr (Akin, 2007:258). htilal iin zamann ve artlarn uygunluunu nn ifade ederken, Cemal Grselin bakanln yapt darbe komitesi de hazrlklarn tamamlyordu. nk zaman daralyordu. Ordu darbeyi merulatrmak iin uygun zaman kolluyordu ve 27 Mays onlar iin uygun bir zaman olacakt.
27 Maysa az bir zaman kala ordu ierisindeki son hazrlklar yaplyordu. Darbenin planlayclar arasnda yer alan generaller bir askeri rejim kurmaya karydlar. nk askerlerin politikaya bulamalarn istemiyorlard. Onlarn tercihleri Menderes ve Bayarn karsna hkmetin istifasn ve Tahkikat Komisyonunun feshini isteyen bir muhtra ile kmakt. Bylesi bir dnce ordunun hiyerarik yapsn da zedelemeyecekti. Ancak bu muhtrann kabul edilmeme durumunda dnmek gerekiyordu. Bylesi bir olaslk karsnda belki fazla istekli olunmasa da generaller de darbe fikrine almaya alyordu (Hale, 1996:104).
Aslnda bilinen o ki, 27 Mays 1960 sabah radyolardan artk ihtilalin gongu alacak ve tok bir ses, Silahl Kuvvetlerin iktidara el koyduunu, Meclisin datldn, siyasi parti faaliyetlerine son verildiini ilan edecektir. Eski iktidar mensuplarnn askeri birliklere teslim olmalarnn gereklilii, ayrca yaynlanacaktr (Aydemir, 1993:298).
Darbe iin artk artlar ve hazrlklar tamamlanmt.25/26 Mays gecesi tarih olarak belirlenmiti. Zira Menderes resmi bir ziyaret iin ertesi gn Atinaya gidecekti. Plann 25 Mays gn iptal edilmesi darbe tarihini de deitirmiti. Darbe 26/27 Mays gecesi olacakt (Hale, 1996:104).
27 Mays gn, sabahn ilk saatlerinde radyoda askeri marlar alnarak halkn radyolar bana gemeleri isteniyordu. Radyoda tok ve heyecanl bir ses
62
bildiri okuyarak TSKnn lke ynetimine el koyduunu sylyordu. Alparslan Trke tarafndan okunan bildiri yledir: Bugn demokrasimizin iine dt buhran ve son messif hadiseler dolaysyla ve karde kavgasna meydan vermemek maksadyla Trk Silahl Kuvvetleri memleketin idaresini eline almtr.
Bu harekete Silahl Kuvvetlerimiz, partileri iine dtkleri uzlamaz durumdan kurtarmak ve partiler st tarafsz bir idarenin nezaret ve hakemlii altnda en ksa zamanda adil ve serbest seimler yaptrarak idareyi hangi tarafa mensup olursa olsun seimi kazananlara devir ve teslim etmek zere girimi bulunmaktadr. Giriilmi olan bu teebbs, hibir ahsa ve zmreye kar deildir. daremiz hi kimse hakknda ahsiyete mteallik tecavzkr bir fiile teebbs etmeyecei gibi, edilmesine de asla msamaha etmeyecektir. Kim olursa olsun, her vatanda kanunlar ve hukuk prensipleri esaslarna gre muamele grecektir. Btn vatandalarn, partilerin stnde ayn milletin ayn soydan gelmi evlatlar olduklarn hatrlayarak ve kin gtmeden birbirlerine kar hrmet ve anlayla muamele etmeleri, zdraplarmzn dinmesi ve milli varlmzn selameti iin zaruri grlmektedir. Kabineye mensup ahsiyetlerin Trk Silahl Kuvvetlerine snmalarn rica ediyoruz. ahsi emniyetleri kanun teminat altndadr.
Mttefiklerimize, komularmza ve btn dnyaya hitap ediyoruz. Gayemiz Birlemi Milletler Anayasasna ve nsan Haklar Prensiplerine tamamyla riayettir. Byk Atatrkn Yurtta Sulh Cihanda Sulh prensibi bayramzdr. Btn ittifaklarmza ve taahhtlerimize sadz, NATOya inanyoruz ve balyz. CENTOya balyz.
Tekrar ediyorum: Dncelerimiz Yurtta Sulh Cihanda Sulhtur. Trkiye dahilindeki btn garnizon komutanlar o yerin mlki ve askeri idaresine el koyacaklar ve vatandalarn her hususta emniyetini salayacaklardr(ztunaGkdemir, 1987:37-38). Ordu bu ilk bildiri ve daha sonra yaplan bildiriler ile ynetime geici bir sre el koyduunu, seimler olduktan sonra ynetimi sivillere brakacan, belki de en
63
nemlisi ynetimde kalc olmadna iaret ediyordu. Zaten bu kalc olmama gelenei bundan sonra yaanacak darbede de kendini gsterecekti.
27 Mays darbesi ile Trk siyasal hayat, TBMMnin btn yetkilerini devralan Milli Birlik Komitesi ile tant. 1961 ylna kadar devam eden Milli Birlik Komitesinin bakan dnda kimler tarafndan oluturulduu ve ka kii olduu bilinmiyordu (ztuna- Gkdemir, 1987:50). Bu komite 28 Mays 1960 tarihli bildiriyle faaliyete gemitir. Bu bildiride; iktidarn, belli bir zmrenin menfaatini temsil eden maddi bir kuvvet, ahsi nfuz ve ihtiras arac haline geldii, Anayasaya aykr davrand ve bu nedenle siyasi kudretin ve meru hkmetin yeniden kurulmas zorunluluunun ortaya kt, belirtilmitir. Milli Birlik Komitesi, anayasal meruluunu 1924 Anayasasn deitirerek, 12 Haziran 1960da kabul ettii yasayla salamtr. Bu kanun ile seimler yaplp iktidar devredilene kadar, TBMMnin sahip olduu hak ve yetkiler MBK ne devredilmi; yasama yetkisini dorudan doruya, yrtme yetkisini de Bakanlar Kurulu eliyle kullanmay kararlatrmtr ( ztrk, 2006:74). Ancak 12 Haziranda kabul edilen bu yasa ile halk bu komitede kimlerin yer aldn da renebildi. Radyodan yaplan yemin treninde bu kiiler halka tantld. Bu kiilerin hiyerarik dzen dnda darbe amacyla bir araya gelen muhtelif rtbelerden oluan 38 subay olduu o gn renildi (ztuna- Gkdemir, 1987:50).
Milli Birlik Komitesi yeleri olan subaylar arasnda gr farkll vard. Bu farkllk daha sonra 14ler olarak bilinen, bu komite ierisinde yer alan 14 subayn eitli grevlere atanmak suretiyle yurt dna gnderilmesi ile sonulanmt (ztrk, 2006:78). nk ordu ierisinde devam eden farkl grlerin dnda, hiyerarik yapnn bozulmu olmas da orduyu ypratmt. st dzey generaller bir an nce ynetimi sivillere devredip klalarna dnmeyi planlyordu. Ama radikal subaylar ynetimin sivillere bu kadar ksa sre sonra braklmasn doru bulmuyordu. Zaten lkenin bu hale gelmesi de sivillerin suu deil miydi?
64
Ancak ynetimin askeri dzen ierisinde devam etmesi dnlemezdi. Bunu planlayan subaylarn MBK den ayrlmas gerekmekteydi. Bu durum MBK iinde ilk gerek ciddi krize yol at ve Alparslan Trke ile dier 13 radikalin 13 Kasm 1960ta komiteden atlmasyla sonuland (Hale, 1996:119).
Aslnda MBK nn yapm olduu ilk tasfiye olay 14ler deildi. 3 Austos 1960ta bozulan hiyerari piramidini dzeltme amacyla orduda gerekletirdii tasfiye olaydr. Yirmi be yln dolduran subaylarn resen emekliye sevk edildii, 235 general ve amiral ile 5000e yakn subay, Silahl Kuvvetler mensubu olmaktan karlmt. Emekli nklp Subaylar (EMNSU) ad verilen kiilerin emekli edilmeleri, ordunun reorganizasyonu ve genletirilmesi kadar MBKnn Silahl Kuvvetler zerindeki otoritesini merulatrmak amacna hizmet etmitir. Bunun dnda niversitede de 147 retim grevlisi Ekim 1960ta tasfiye edilmitir. Tembel, yeteneksiz veya reform dman olduklar iddia edilen ya da daha baka gerekelerle niversitelerden atlmlardr (zdemir, 1990: 199-200).
MBK yapt bu tasfiyelerle artk demokrasi yolunda ilerleyebilecei kanaatini tamaktayd. zellikle 13 Kasmdan sonra, yeni Anayasay hazrlayacak olan Kurucu Meclisin al hazrlklarna hz verildi. Sonunda Meclis 6 Ocak 1961 tarihinde greve balad (Kongar, 2005:158). Kurucu Meclis MBK ve Temsilciler Meclisinden oluuyordu. Temsilciler Meclisi DP dndaki partilerin ve meslek kurulular ya da benzeri sivil kurulularn temsilcilerinden oluuyordu. Kurucu Meclisin yapt anayasa 9 Temmuz 1961de halk oylamasna sunuldu ve %60,4 orannda olumlu oyla kabul edildi ( Akin, 2007:260).
Anayasa, demokrasiyi korumak iin yeni kurumlar getiriyordu. Yasama Meclisi zerinde Anayasann egemenliini srdrmek iin bir Anayasa Mahkemesi kurulmutu. Trkiye Byk Millet Meclisi, Meclis ve Senato olarak iki organdan oluuyordu. Milli Birlik Komitesi yeleri, yaamlar boyunca Tabii Senatr olarak Senato yeliine atanyorlard. Bylece Komite yelerinin hukuksal ve siyasi durumlar bir zme balanmt. Anayasa, niversitelere, radyo ve basna
65
zerklik getiriyordu. Hkmet ile Silahl Kuvvetler arasnda srekli bir iletiim ve etkileim salanmas amacyla yeni rgtler de kurulmutu. Yarg organ da zel gvencelere kavuturulmutu. Ksacas, yeni Anayasa, hkmetin, ounluun basksna kar koymasn nleyecek hemen hemen btn nlemleri getirmiti. Seim yasas da ounluk sisteminden, nispi temsil sistemine geii salayacak biimde deitirilmiti. Bylece bir partinin ald oylarn oranndan daha byk bir oranla Mecliste temsil edilmesi olana ortadan kaldrlm ve ounluun basksnn nlenmesi iin ek bir gvence yaratlm oluyordu (Kongar, 2005:160).
27 Mays 1960 askeri darbesinin Trk siyasi hayatnda nemli bir yeri de, bu darbe sonunda onanan idamlard. DPli milletvekillerinin hepsinin sank sandalyesinde yer ald Yassada on bir ay sren mahkemeye tanklk etmiti.
14 Ekim 1960tan 15 Eyll 1961e kadar on bir ay sren Yassada mahkemelerinde toplam 592 kii sank olarak yarglanmtr. Haklarnda lm cezas istenenlerin says 228di. Mahkemenin kararna gre Adnan Menderes (eski Babakan), Celal Bayar (eski Cumhurbakan), Refik Koraltan (eski Meclis Bakan), Fatin Rd Zorlu (eski Dileri Bakan), Hasan Polatkan (eski Maliye Bakan), Emin Kalafat, Agah Erozan, Ahmet Hamdi Sancar, Nusret Kiriiolu, Zeki Erataman, Bahadr Dlger, Baha Akit, brahim Kirazolu, Osman Kavrakolu, Rd Erdulhun (eski Genelkurmay Bakan) lm cezasna mahkum edildiler (zdemir, 1990 :198).
lm cezalarna arptrlanlardan sadece infaz edildi. 31 mr boyu hapis cezas ile 418 kiide alt ay ile 20 yl arasnda deien hapis cezalarna mahkum edildiler. Daha sonraki yllarda sivil hayata geildiinde bu kararlardan bazlar geri alnd (Baydur, 1998:1270).
66
a) Genelkurmay Bakan Rd Erdulhun, DP hkmetiyle btnletii iin, darbe askeri hiyerari dnda, daha ok gen subaylarn girikenlii ile yaplm ve eski Kara Kuvvetleri Komutan Cemal Grsel sonradan hareketin bana geirilmiti. b) Demokrasiyi yeniden kurmak iin yapld ve gerekten de 1961 Anayasas ile bunu gerekletirdii halde, Menderes, Zorlu ve Polatkan asarak, siyasal cinayete yol am ve Beyaz bir devrimi kana bulamt. c) ok partili dneme geildikten sonraki ilk askeri hareket olarak, kendinden sonra da askerlerin darbe yaparak siyasete karmalarna nclk etmitir ( 2006:1997).
1960 askeri darbesi ile demokrasiye gei srecimiz ar bir yara almt. Demokratik kurumlar bunalml bir dnemle kar karya kaldklarnda bunun kendi i dinamikleri iinde zmlenmesine izin verilmemi ve demokrasi ile kesinlikle tezat bir anlay olan, askeri darbeler ile demokrasi korunmaya allmt. yle ki olaanst dnemlerde askeri darbeler meruluk kazanarak Trk siyasi hayatna damgasn vurmutu.
Ancak 27 Maysn 1980 darbesinden fark, alt rtbeli subaylarn darbeyi gerekletirmesiydi. Ordu mensuplar kendilerine hukuki bir zemin kazandrmak iin 1924 Anayasasnn yerine kabul edilen 1961 Anayasas ile yasallklarn koruma altna almlard. Bu darbenin idamla sonulanmas da kii hak ve zgrlkleri ile kesinlikle badamayan bir hatray da belleklerimize kazmtr.
Demokrasilerde sorunlar yine demokratik bir anlayla zlr. Askerlerin demokrasi bekiliini yapmas, modern bir anlayla kesinlikle badaamaz. Darbeciliin meru gsterilmesi de o lke iin demokrasi adna bir kayptr.
67
27 Mays 1960 askeri darbesinden sonra Trkiye yeni bir srecin ierisine girmiti. Siyasal yozlamann, toplumsal ve ekonomik kaosun sorumlusu olarak grlen Demokrat Parti siyaset sahnesinden silinmi ve Trkiye, insan hak ve zgrlklerini temel alan yeni bir anayasa ile bir yeni srece balamt. Ancak balanan bu yeni srecin kendi sorunlarn da beraberinde getirecei fikri phesizdi.
Askeri darbe ile Trkiyenin siyasal yaamna hakim olan Milli Birlik Komitesi bir an nce sivil yaama geilmesi yolunda kararlyd. zgr ve adil seimlerle ynetim, sivillere devredilecek, askerler de klalarna ekilecekti. Yaygn olan bu gr dorultusunda 1961 ylnda genel seimlerin yaplmasna kara verilmiti.
Ancak MBKnn bu grn kabul etmeyen ordu ierisinde yeni bir oluumun kendi gcn gstermeye balamas, sivil bir rejime geilmesindeki skntl dnemin de habercisiydi. MBKnn lkedeki gcn yetersiz ve etkisiz brakan bu oluum Silahl Kuvvetler Birlii idi. Silahl Kuvvetlerin ypranmasn nlemek amacyla stanbul da bir araya gelen bir ksm subaylar, Kasm 1960ta Silahl Kuvvetler Birliini kurmulardr. SKBnin, ihtilalin hedefinden ve dolaysyla ulustan uzaklamas karsnda, Silahl Kuvvetlerin prestijini ve askerin erefini korumak iin kurulduu iler srlmtr (ztrk, 2006:78).
Belki grnteki temel ama buydu, ancak bu birlik ierisinde etkin bir g olarak, karmza kan albaylar, sivil rejime geilmesi konusunda ok hzl karar verildiini kabul ediyordu. zellikle Talat Aydemir ve grubu, yaplacak seimlerin, istikrar salamayacan, reformlar yapmaya yeterli olmayacan savunmulardr (ztrk, 2006:79).
erisinde paalar, Genelkurmay Bakan (Cevdet Sunay) olmasna ramen geride 4 albayn (Talat Aydemir, Necati nsalan, Nazm zkan, Halim Mente) bulunmas bu birliin Albaylar Cuntas olarak anlmasna neden olmutu (Nezirolu, 1998:1242-1243).
68
Ordu ierisindeki baz subaylarn, dzenin sivillere braklmamas grne ramen, 15 Ekim 1961 tarihinde genel seimler yapld. CHP en fazla oya sahip olmasna karn tek bana hkmeti kurabilecek durumda deildi. Siyasette beklenilen istikrar olmamt. Artk siyasal yaammzda drt yl boyunca devam edecek koalisyon hkmetleri ile dzenin devam salanacakt (Kongar, 2005:162).
Yalnz askerler Parlamentonun almasndan bir gn nce siyasi parti liderleri ile bir araya geldiler. Askerlerin istekleri vard. stenilen artlar ile bir protokol imzaland. Bu protokole gre; siyasiler 27 Maysa kar kmayacakt, Cumhurbakanl iin Orgeneral Grselin dnda kimseyi desteklemeyeceklerdi, Yassada mahkumlar iin af sz konusu olmayacakt (zdemir, 1990:209), dini konular kullanlmayacakt, Silahl Kuvvetlerden emekliye sevk edilenler geri getirilmeyecekti. Ancak bu artlar ile Parlamentonun almasna izin verildi (Baydur, 1998:1270).
Darbeden sonraki ilk hkmet CHP ile DPnin mirass olan AP arasnda gerekleti. 26 Ekimde yeni Meclis, Cemal Grseli Cumhurbakan seti. Grsel, smet nny Babakanlkla grevlendirdi. Cumhuriyet Halk Partisi ile Adalet Partisi ortak hkmeti 20 Kasmda kurdu (Kongar, 2005:162).
Seimlerde ortaya kan sonular, Meclisin almas ncesinde yaanan gerilimler ve orduda oluan Silahl Kuvvetler Birliinin tehdit ve hedefleri yeni dnemin sancl ve sorunlu olacan gsteriyordu (Dursun, 2000:97).
Sivil rejime geilmesi yine askerlerin kontrol altnda gerekleiyordu. Ancak sivil rejimin istikrarl bir dzen getiremeyecei yolundaki anlay, zellikle SKBnin aktif bir yesi olan Talat Aydemir tarafndan daha youn bir ekilde yaanyordu. ki kez darbe giriiminde bulunan Aydemir idam ile sonulanan bir servene kaplmt. Silahl Kuvvetler Birlii iinde Ankara Grubunun etkili bir
69
yesi olan Harp Okulu Komutan Talat Aydemirin 22 ubat 1962 tarihindeki baarsz darbe giriimi huzursuzluklar su yzne karyordu. Darbeci Aydemir, 27 Mays Darbesinin gerekletirildii srada Korede olduundan harekta katlamam, askeri ynetimde rol oynamamt. Aydemir, 1961 seimlerinden holanmam, ynetimin sivillere erken devredilmemesini savunmu, mdahale edilmesinden yana olmutu. Fakat ordunun yksek komutas ona destek vermediinden bu darbe giriiminin bastrlmas zor olmad. Talat Aydemir ve darbeye katlanlar karlan bir kanunla affediliyorlard. Fakat Aydemir ve arkadalar darbe arzusundan vazgememi on be ay sonra 20/21 Mays 1963 akam yeni bir hkmet darbesi giriiminde bulunuyorlard (Dursun, 2000:98). 21 Mays 1963te patlak veren yeni bir isyan sivil ynetimi bir kez daha tehlikeye att. (...) Bu sefer isyan, pazarlk ve uzlama ile bastrlamad. Artk 79 yana ulam olmasna karn smet nn, hkmete sadk ordu glerinin bana geerek ayaklanmay bastrma operasyonunu fiilen ynetmek zorunda kald. Sonuta, Aydemir ve arkadalar yakalanp mahkeme karsna karldlar. Eyll 1963te Talat Aydemir arkada Fethi Grcan idam edildi (Eroul, 2003:142). Aydemir ve Grcann idam edilmeleri, emir komuta zinciri dnda darbe yapmaya niyetlenenler iin bir gzda olmutur. Alt rtbeli subaylarn komite faaliyetleri de bir sre iin son buldu (Nezirolu, 1998:1246).
Ordu ierisinde meydana gelen darbe giriimlerinin bastrlmas ve bundan sonraki dnemlerde de zellikle st dzey komutanlarn emir - komuta esasna dayal anlayn yerletirilmesi bakmndan nem tamaktayd.
Ordudaki bu muhalif hareketler dnda, siyaset hayatnda da yeni oluumlar Parlamenter yapmz derinden etkileyecekti. Siyasi hayatmza DPnin devam olarak katlan Adalet Partisi dnda, CHPnin oylarna talip olan yeni bir sol parti de1961 ylnda siyaset sahnesinde yerini almaktayd. 1961de 12 sendikac, Trkiye i Partisini (TP) kurdular. 1962de bu partinin bana Mehmet Ali Aybar geldi (Akin, 2007:266).
70
1961 seimleri sonrasnda yeni oulcu Parlamentoya 1965 ylna kadar damgasn vuran koalisyon hkmetlerinden ilkinin CHP AP arasnda olduu belirtilmiti. Ancak bu ilk koalisyon oluumundaki temel ayrlklar, iki parti ortaklnn bozulmasna neden olmutu. Eski demokratlarn balanmas ile ekonomik toplumsal uyumazlklar bu iki partinin devamn olanaksz klmt. kinci hkmet denemesinde yine nn Babakand. Bu defa Parlamentodaki sandalye saylar daha az olan Yeni Trkiye Partisi, Cumhuriyeti Kyl Millet Partisi ve Bamszlardan oluan bir l koalisyondu. 25 Haziran 1962de kurulan bu ortak hkmet dneminde Talat Aydemirin ikinci darbe giriimi bastrlm, lk Be Yllk Kalknma Plan ve i Haklar kabul edilmiti. Ne yazk ki bu koalisyonun mr de uzun olmamt. Parti ortaklar arasndaki gr ayrlklar (Kalknma plan, 27 Mays devriminin korunmas iin karlan yasa ve bakanlklarn yaptklar iler) 2 Aralk 1963te nn Kabinesinin grevinden ayrlmasna neden olmutu. nc hkmet yine nn bakanlnda ama Bamszlarla oluturduu ve YTPnin dardan destei ile gerekleen bir koalisyon hkmetiydi. Bu hkmet dneminde seim sistemine ulusal artk yntemi eklendi. Ama siyasi hayata iki partinin egemenliini engellemek ve her oyu deerlendirmek, kk partilerin glenmesini salamakt. Aslnda bu yntem bu koalisyon hkmetleri dneminde hzl bir gelime gsteren AP iin alnan bir nlem niteliinde idi. Kurulan bu koalisyon hkmetleri CHPye oy kaybettiriyor, APyi glendiriyordu. Son nn hkmeti dneminde Trk Silahl Kuvvetlerinin siyaset sahnesinden ayrlmad da 16 Kasm 1964te Genelkurmay Bakan tarafndan Babakana ve Meclis Bakanna Adalet Partili Meclis yelerinin Silahl Kuvvetlerle ve 27 Maysa kar yaptklar saldrlar hakknda bir uyar mektubu yollamas bunun en somut rneidir. (Kongar, 2005:163).
nnnn nc koalisyonu, bte tasarsnn Millet Meclisinde reddedildii ubat 1965 te dt. Yeni hkmetin ekimde yaplacak olan genel seimlere kadar srecek bir geici nlem alaca belliydi. Dolaysyla babakanlk grevi, CHP dnda kalan btn partileri kucaklayan drt partili bir koalisyon kuran saygn bamsz Senatr Suat Hayri rgplye verildi. Esas olarak imdi babakan
71
yardmcs olan Demirel, siyasi konumunu byk lde glendirdii ve ordu iinde olduu kadar geni kamuoyu iin de kabul edilebilirliini kantlad iin, bu ksa mrl hkmet anlamlyd (Hale, 1996:151).
1965 ylna gelindiinde, Adalet Partisinin yeni lideri, 1964 ylnda Ragp Gmpalann lm ile daha sonraki dnemlerde adndan ska bahsedilecek olan Sleyman Demireldi (Sarbay, 2001:57). Solda da CHP dnda kurulan TP, sosyalist olduunu daha sonra syleyecek olsa da emekten yana planl devletilik ifadesini kullanyordu. TPin siyaset hayatna girmesi ile oy kaybedecei kaygs da CHPnin kendisini ortann solu olarak ifade etmesine neden olmutu. O da daha sonra kendini demokratik sol olarak somutlatracakt (Akin, 2007:266).
12 Ekim 1965 genel seimlerinde istikrarsz koalisyon hkmetleri sonucunda glenen AP oylarn %52,9 nu alarak 240 milletvekili ile birinci parti olarak sandktan kyordu. CHP bu seimlerde ok byk bir kayp yaayarak oylarn %28,7sini alarak 134 sandalye ile Meclise girebiliyordu. YTP ve CKMP oylarn AP ye kaptrm oylarn %12,2 ile 61 sandalye alabilmilerdi. En nemli gelimeyi de TP salamt. %3 oy ve 15 milletvekili ile Parlamentoda muhalefet grevini yerine getirecekti (Dursun, 2000:100-101).Bu seim sonular ile Adalet Partisi tek bana iktidara gelerek, koalisyon hkmetlerine son veriyordu.
1965 seimlerinden sonra kurulan Demirel hkmeti ie balar balamaz, Anayasann yrtme organ zerine koyduu snrlamalardan yaknmalar Adalet Partisi tarafndan nemle ne srld. Mecliste ounlua sahip olan Adalet Partisi yetki eksikliinden dertliydi. rnein, hkmet, hukuksal bir gereke gstermeden, Anayasann gvence verdii yksek dzeydeki memurlar grevlerinden alamyordu. Bylece Adalet Partisi ile 1961 Anayasasnn yaratt ya da glendirdii kurumlar arasnda srtmeler balad. Dantay, Anayasa Mahkemesi, Milli Gvenlik Kurulu bu kurumlar arasndayd. ounluun basksn engelleyici nlemler Trk siyasal yaamnda allagelmi eler deildi. Adalet Partisi, kendisini bu yeni duruma uydurmakta glk ekiyordu(Kongar, 2005:166). Zaten
72
Adalet Partisinin genel bakan Sleyman Demirel, babakan olduu andan itibaren, 1961 Anayasasnn Trkiye iin bir lks olduunu bu anayasayla lkenin idare edilemeyeceini sylemeye balad (Kongar, 2006:199).
Demirel Hkmetinin ikinci ylnda Cumhurbakanl seiminde yine asker kkenli birinin Meclisin tercihi ve destei ile seilmesi, aslnda ordunun siyasi gelimelerden uzak kalmadn gstermekteydi. Hastalanan Cemal Grsel, grevi yerine getiremez olunca Cevdet Sunay ordunun istei dorultusunda ve Meclisin onay ile 28 Mart 1966 ylnda Cumhurbakan seilmiti (Dursun, 2000:102).
Adalet Partisinin iktidara gelmesinden sonra halk arasnda greceli de olsa bir rahatlama yaanmt. Bunda ekonomik ferahlamann pay vard. nk 1965ten beri GSMH ortalama 7 orannda artmt. Eit bir blm olmasa da, bu durum halk arasnda bir honutluu salamt. 1965 ylna gelinceye kadar kurulan koalisyon hkmetlerinin istikrarszl, APnin seimlerden galip kmasn da salamt (Hale, 1996:154). Ekonomik alanda yaanm olan dinamizm, tek bana iktidara gelen bir parti ve sorunsuz bir ekilde gerekleen Cumhurbakanl seimi. Ancak Trkiye 1968 ylndan itibaren dnyada yaanan gelimelere kaytsz kalamazd. 1968 ylndan itibaren dnyada olduu gibi, Trkiyede farkl grlerin atmasna ahit olacakt. Zaman ilerledike bu atmalar iddet olaylarna dnecek ve kan dklmeye balanacakt.
Yukarda ifade edildii gibi Sleyman Demirel bu olumsuzluklar 1961 Anayasasnn lksne balayacakt.
1968 dnyada da nemli bir yldr. Mays-haziran aylarnda nce Bat Almanyada balayan renci hareketleri, daha sonra Fransaya bulamtr. Bunalmn Fransada ulat boyutlar, artk bir devrim olasln tmyle dlad sanlan Bat Avrupa siyasal dzenini ta temelinden sarsmtr. Devrim yeniden Batnn gndemine girmitir. te yandan 1968 yl Dou Blokunda da ok byk
73
sarsntlara tank olmutur. O yln baharnda Pragda balayan demokratik sosyalizm denemesi, zellikle Batnn genlik ve aydn kesimlerinde byk umutlar yaratmtr. 21 Austos 1968de ekoslovakyann Sovyetler Birliinin nderliindeki bir kme sosyalist lkenin Silahl Kuvvetlerince igal edilmesi, bu umutlar yerle bir etmitir. Ksacas 1968, Avrupann hem batsnda hem de dousunda nce byk umutlar ve korkular yaratm, daha sonra ynetilenlere yaygn bir umutsuzluk, ynetenlere ise derin bir gvensizlik duygusu brakarak son bulmutur. Trkiyede 1968 ok partili dzenin rndan kmaya balad yl olmutur. Bu rme sreci, balca eksen zerinde gelimitir. Birincisi sol kesimde yer alm bir i paralanma ve sistem dna tama sreci biiminde belirmitir. kincisi sa kesimde olmu. Bir kmeleme ve kar saldrya geme sreci grlmtr. ncs ise dorudan doruya yneticilerin tutumundan kaynaklanm, hkmetin sol kesimi bastrmaya ynelik saldrgan tutumu, devletin sivil topluma sayg gstermesi esasna dayanan yeni oulculuun hzla sonunu getirmitir (Eroul, 2003:151).1968 ylnn Trkiye iin yeni bir kaos ortamna yol amasnda, sa ve sol grl genler arasnda yaanan iddet olaylar da etkili olmutur. Soldaki blnme ve glenmeye kar sada radikal ve rgtl bir eyleme ynelme yolundaki abalar da gzden uzak tutulmamaldr. Bu sre ierisinde sa ve sol partilerde meydana gelen blnmeler oulcu siyasal yaamn artk istikrarn devam ettirmede yaayaca gl ortaya koymaktadr. Olaylarn gidiat Trkiyenin yine ordu mensuplar ve siyasileri kar karya getirecei bir dneme gtrmekteydi.
Solda blnme zaten Trkiye i Partisinin kendini sosyalist bir izgide belirtmesi ile yaanmt. CHPnin seimlerde oy kaybetmesi onu yeni araylara doru itmi ve kopmalar meydana gelmiti. Soldaki blnme sadece Parlamentoda deil Parlamento dnda glenmeye balamt. Bu blnme sa partiler arasnda da devam etmiti. Parlamento d sol gelimeye kart olarak sa da kar eyleme yine bu dnemde gemiti. 1969 seimleri dahi bu iki kutup arasndaki atmay yattrmam, izlenen politika sayesinde daha da iddetlenerek 1971 Muhtrasna kadar devam etmiti.
74
CHP ve AP deki blnmelerden ilk olarak CHPdeki blnmeyi aklamak gerekirse; lkenin toplumsal ekonomik gelimesi, kapitalizme dnk karma ekonomi izgisinde srp giderken, eitli snf ve gruplar arasndaki ayrlklar da byyordu. Bu durum, ortama, solcu grlerin glenmesine uygun bir nitelik kazandryordu. Cumhuriyet Halk Partisi, 18 Ekim 1966daki kurultayda Ortann solu kavramn genel ilke olarak benimsemiti. Partideki sol kanadn lideri Blent Ecevit, ayn kurultayda Genel Sekreter seildi. Eski ve ypranm Cumhuriyet Halk Partisine yeni bir hz verilmeye ve parti canlandrlmaya allyordu. Ortann solu ilkesi benimsenince, Turhan Feyziolunun liderliinde krk sekiz milletvekili ve senatr partiden ayrld ve 12 Mays 1967de Gven Partisini kurdu (Kongar, 2005:166).
Parlamentonun dnda da yaanan gelimelere de deinmek olaylarn aklanmas asndan nemlidir. iler ekonomik ve siyasal haklarn elde etmek ve korumak iin 1961 Anayasasnn salad imkanlarla yry ve grevlerle bir yandan toplumsal iblmndeki yerlerinin bilincine varrlarken, te yandan ynetimde sz ve karar sahibi olduklar yeni sendika birlikleri oluturarak toplum hayatnn her alannda etkili bask grubu olma aray iindeydiler, 13 ubat 1967de Devrimci i Sendikalar Konfederasyonu (DSK) ad ile kurulan yeni ii birlii bylesi araylarn somut rneidir. (...) 1960l yllarda, Sosyalistlerin parti kurarak(TP) seime katlmalar, yine sz konusu partiye bal renciler tarafndan Fikir Kulpleri Federasyonu (FKF)nun oluturulmas olduka geni renci kesiminin siyasallamasna neden olmutur. 1969da kurulan DEV- GEN (Trkiye Devrimci Genlik Dernekleri Federasyonu) dnya apnda olay niteliindeki renci hareketinin (1968 eylemi) Trkiyede yaygnlamasnda byk rol oynamtr.(...) Partiyi (TP) daha en bandan beri Parlamentoculuk yapmakla eletirilen ve sosyalist kanatta farkl izgileri benimseyen gruplarn ne karak, Parlamento- d muhalefet dncesini savunmalarna yol amtr. renciler Parlamento- d muhalefet dncesinden geni lde etkilenmilerdir. 1970e gelindiinde genelde renci hareketinin, zelde sosyalist eylemin ideolojik ve fiili nderlii, devrim iin
75
silahl eylem birlikleri eklinde rgtlemek isteyen ve silahl mcadeleyi savunan Marksist-Leninist gruplarn denetimine geecektir (zdemir, 1990:226). Farkl rgtler kurulsa dahi temel ama zde yine aynyd. Parlamenter hkmetin Trkiyeyi ABDnin klesi haline getirdii ve kitleleri bask altna aldyd. Devrimci eylem tek seenek olarak sunuluyordu (Hale, 1996:156).
Sada da radikal eylemler ayn ekilde hzla gelitii gibi ileride adndan ska bahsedilecek olan iki siyasal parti oluum srecini yayordu. Sa kanatta 1970li yllarda daha gl partiler haline dnecek olan, iki yeni radikal parti kurulmutu. Bunlardan birisi, 1960ta askeri diktatrlk taraftar olan Albay A.Trke ve emekli subaylar tarafndan ele geirilen, ar milliyeti Cumhuriyeti Kyl Millet Partisi (daha sonra Milliyeti Hareket Partisi adn almtr); dieri ise, slamc grleri savunan (rs, 1996:159) Milli Nizam Partisiydi. Ksaca bu partinin grn Mslman Trkiye (zdemir,1990:225) eklinde ifade etmek mmkndr. Oluum aamalarnda fazla bir etkinlikleri bulunmasa da ilerleyen dnemlerde Alparslan Trke ve Milli Nizam Partisinin lideri Necmettin Erbakann ad siyasal kulvarda ska geecektir. AP iindeki blnmede 1970 ylnda Demirelin liderliini kabul etmeyen ve ona cephe alanlar tarafndan kurulan Demokratik Partidir. Ferruh Bozbeyli ve APden ihra edilen 27 Milletvekili ile 18 Aralk 1970te kuruldu (Hale, 1996:159).
Sa ve sol kanattaki gelimelere deinildikten sonra, 1968 ylnda Adalet Partisinin genlik hareketlerine yaklam ve olaylara bak asn deerlendirmek yerinde olacaktr. 1968 yl Demirelin ynetim anlaynda da nemli bir tutum deiikliine tank olmutur. AP ynetimi solcu muhalefete kar hibir zaman hogrl olmamt ama 1968e gelinceye dek, sol byk bir tehlike olarak grlmediinden lkede greceli bir serbesti havas esmesine gz yumulmutu. 1968de bu serbesti havas kaldrlm, hkmet sola kar kesin bir mcadeleye girimitir. Bunun iin kullanlan yntemlerden bir tanesi, sola kar rgtlenen yasad sac muhalefete yeil k yakmakt. Bylece Demirel Hkmeti tm
76
uyarlara karn komando kamplarn kapatmaya yanamamtr. Demirelin sa kesimdeki yasa dl grmezlikten gelii ok partili dzenin hzla rynde en byk etken olmu, belli bir alanda gelimesi ho grlen yasa dlk, giderek tm sistemi saran bir kanser haline gelmitir. Demirel hkmetinin kulland baka bir yntem de, devlet glerini solculara saldrtmak olmutur (Eroul, 2003:153). Eroulun bu grlerini zdemir de desteklemektedir. Demirelin ii ve renci eylem ve boykotlarna yaklamn u ekilde ifade etmektedir: niversitelerde hzl kalknma stratejisi aray iinde bulunan kktenci rencilerin nderlik ettii boykot ve gsteriler yaygnlarken ana muhalefet lideri nn eylemci rencileri hakl buluyor, Babakan Demirelde grlerini Yrmekle sokaklar anmaz biiminde dile getirerek Trkiyenin demokratik gelimesi bakmndan az rastlanan bir yaklam iine giriyorlard (1990:218).
Trkiyede 1969a gelindiinde olaylar hite i ac deildi. Hem ekonomik hem de siyasi alanda buhrann iaretleri gelmeye balad. Enflasyon ykselirken cretler dyor, iilerin grevleri yaygnlayordu. Artan d borlar, giderek ykselen demeler dengesi aklar tehlikeli boyutlara varyordu. Babakan Demirel, ekonomide ve siyasetteki kt gidiin sorumluluunu kinci Cumhuriyetin kurumlarna atyordu. Siyasi istikrarszln sebebi olarak grlen Seim Kanununu deitiriyor ve kk partilerin Meclise girmelerine imkn veren Milli Bakiye sistemine son veriliyordu (Dursun, 2000:103-104). Seim sistemindeki bu deiiklik aslnda byk partilerin yararnayd. nk Parlamentoda yksek oranda temsil edilebilme ansn yakalayacaklard. Bu anlay daha ok APnin iine yarayacakt. 1969 seimleri yapldnda APnin oylar 1965e oranla dmt. Ancak yine sandktan birinci parti olarak kmt. Oylarn %47sini almt(Akin, 2007:267). Yaplan bu seimler siyasal istikrarszln ve anari olaylarnn nne geemedi. Olaylar daha da iddetlenerek devam etti.
77
1969 seimleri Trkiyede 1968de balayan siyasal zlmeyi hibir biimde durduramamtr. Kyllerin toprak, iilerin fabrika, rencilerin faklte igal eylemleri birbirini durmadan kovalam, hem ideolojik kart kmelerin birbirleriyle ekimeleri, hem de solcu glerle kolluk kuvvetleri arasndaki atmalar giderek byk boyutlara ulamtr. Artk sokaklarda kan dklmesi olaan hale gelmi, sokak anarisine kout olarak devletin zlme sreci de hzlanmtr (Eroul, 2003:154). 1970de olaylar trmana geti. 15-16 Haziranda DSKe ynelik bir yasa tasarsn protesto eden iiler, stanbulda yaptklar gsterilerle her eyi durdurdular. renci olaylar da ehir gerillas tipine doru kayyordu. Banka soygunlar ve Amerikallara ynelik eylemler yaplyordu. niversitelerde de byk olaylar kyordu (Akin, 2007:268).
(...) Trkiyede kamu yetkisi artk sfra inmiti. te bu koullarda, 12 Mart 1971de Genelkurmay Bakan ile Kuvvet Komutanlarnn imzasn tayan bir muhtra veriliyor, hkmetin ekilmesi, anayasann ngrd reformlar yapacak bir hkmetin kurulmas isteniyordu. Bu istekler en ksa zamanda yerine getirilmedii takdirde Trk Silahl Kuvvetleri lke ynetimine dorudan doruya el koyacakt. Bylece Trkiyede ok partili dzen yolunda giriilen ikinci deneme de sona eriyordu (Eroul, 2003:159). 12 Mart Muhtras temelde sola karyd. Taban tabana zt olan sol grler arasnda bile ayrm yaplmad. Solun iinde hibir ayrm gzetilmemesi en azndan drt nedene balanabilir: Birinci neden: Geleneki- liberallerin her trl sol gr komnizmle e grmeleridir. kinci neden: Trkiyede iktidara kar olan her gr tarihsel olarak komnist saylmtr. nc neden: Muhtra hkmetlerinin (Muhtradan sonra kurulan hkmetler) -denetim altnda tutan glerin- her trl sola kar olmalaryd. Drdnc neden: 12 Martn snfsal desteinin i ve d sermaye gruplar temsilcilerinden gelmeleriydi (Baydur, 1998:1270- 1271).
78
Ordu ierisinde de sol bir darbe hazrl iinde bulunanlar tasfiye edilmiti. 5 General, 1 Amiral ve 35 Albay bu gereke ile ordudan ihra edilmiti. Aslnda 12 Mart Muhtrasndan en az zararla kan Adalet Partisi ve Sleyman Demirel olmutur. 1961 Anayasasnn Trkiye iin lks olduunu ve bu anayasann zgrlkleri genilettii dncesi Demirelin aklamalarnda her zaman yer alyordu. Bu muhtra ile 1961 Anayasasnn zgrlkleri genileten maddelerinin deitirilmesi salanm ve sosyalistler devlet eliyle siyaset alanndan uzaklatrlmtr (zdemir, 1990:227).
Demokrasi yine ar bir darbe almt. Tkanma noktasna gelen ekonomik ve siyasal hayat, zm retilmemesi yznden yine ordu ile kar karya kalnmasna neden olmutu. Gelimi lkelerde tkanan siyasal hayat seimlerin yenilenmesi ile giderilebilmekte, ancak lkelerde yaanan tkanmalarda tek kurtarc olarak grlen ordu greve arlmaktadr. Zaten ordu mensuplarnda, lkenin korunmas yolundaki tek g olma dncesi ve inanc bu grevi seve seve yerine getirmelerini salamaktayd. 12 Mart Muhtras ile ordu, sahnenin arkasnda ama egemen bir g olduunu siyasilere ve halka anlatmt.
79
sivil Parlamento olmas gerekliliidir. Aksi takdirde dzen demokratik deil askeri bir dzendir. Askeri bir dzende de demokrasi ve zgrlkler ortamndan bahsetmek mmkn deildir.
1960 askeri mdahalesi kt giditen toplumu kurtarma ve demokrasiyi yeniden ina etme adna yaplmam myd? Dzenin sivilletirilmesi ve askerin bir an nce klaya dnmesi iin verilen aba, nasl oldu da 1971 muhtras ile yeniden bozulabildi. Aslnda bu sreler zarfnda ierisinde darbe hazrlklar ya da darbe ierisinde darbe yapma sevdallar, dzenin sivillemesinin ya da sivil otoriteye braklmasnn yanlln kendilerine ispat edercesine youn bir mcadele ierisindeydi. Ordu her zaman siyasetin iindeydi ve 1971den sonra da siyasette arln korumay baarmt. nk yaanan toplumsal, siyasal, ekonomik tkanmalarda tek kurtarc olarak grlen ve kendisine bu nedenle meru bir zemin bulan ordu, kendine olan gveni de bu ekilde onaylam oluyordu.
1971 Muhtrasndan sonra st dzey komutanlarn istekleri dorultusunda siyasal yaam dzene konulmaya allmt. Yalnz bu dzen kontroln, yine askerlerin elinde olmasn da zorunlu klyordu. Verilen muhtrann metninde zaten buna yer veriliyordu. Memduh Tama, Faruk Grler, Celal Eyiceolu ve Muhsin Batur tarafndan imzalanan muhtra metni yledir: 1. Parlamento ve hkmet sregelen tutum, gr ve icraatlaryla yurdumuzu anari, karde kavgas, sosyal ve ekonomik huzursuzluklar iine sokmu, Atatrkn bize hedef verdii ada uygarlk seviyesine ulamak midini kamuoyunda yitirmi ve Anayasann ngrd reformlar tahakkuk ettirmemi olup Trkiye Cumhuriyetinin gelecei ar bir tehlike iine drlmtr. 2. Trk milletinin ve sinesinden kan Silahl Kuvvetlerinin bu vahim ortam hakknda duyduu znt ve mitsizlii giderecek arelerin partiler st bir anlayla
80
Meclislerimizce deerlendirilerek mevcut anarik durumu giderecek ve Anayasann ngrd reformlar Atatrk bir grle ele alacak ve inklaplarn uygulayacak kuvvetli ve inandrc bir hkmetin demokratik kurallar iinde tekili zaruri grlmektedir. 3. Bu husus sratle tahakkuk ettirilmedii takdirde Trk Silahl Kuvvetleri kanunlarn kendisine vermi olduu Trkiye Cumhuriyetini korumak ve kollamak grevini yerine getirerek idareyi dorudan doruya zerine almaya kararldr. Bilgilerin ize. Memduh Tama Orgeneral Genelkurmay Bakan ve MGK yesi Faruk Grler Orgeneral Kara Kuvvetleri Komutan ve MGK yesi Celal Eyiceolu Oramiral Deniz Kuvvetleri Komutan ve MGK yesi Muhsin Batur Orgeneral Hava Kuvvetleri Komutan ve MGK yesi (Tek, 2006:113). Verilen bu muhtra ile lkenin kt gidiine dair siyasiler uyarlmt. Ancak ynetime dorudan el konulmam, kt giditen yine Parlamento araclyla kurtulma yolu seilmiti. zgrlkler de 12 Martla birlikte kstlanma yoluna gidilmiti. Kii zgrl, haberleme, toplant ve gsteri, niversite zerklii ile ilgili maddelerde deiiklik yapan yasalar hzla hazrlanm t Boztepe, 1998:130). 12 Martla birlikte siyasete haki bir rengin hakim olduunu ifade eden Birand, olaylar u ekilde zetlemektedir: Protokoln yerini esas duru, makam (Erbil- Ersoy-
81
arabalarnn yerini tanklar ald. Askerler aradan 10 yl getikten sonra demokrasiyi hizaya ekiyorlard. Demokrasi askya alnmt. Komutanlarn muhtrasyla Demirel Hkmeti istifa ettirilmi, yerine tm partilerin kerhen de olsa destekledikleri bir hkmet kurdurulmutu. Artk temel kararlar askerler alyor. Uygulamay bu hkmet yapyordu. Bu kez hi olmazsa Parlamento kapanmaktan kurtulmutu. Siyasilerin amac da buydu. Meclisi ak tutmak. 12 Mart rejimi bir kasrga gibiydi. O kasrga solu ezdi geti. lkede sol grl olanlara kar byk bir tutuklama ve gzalt kampanyas balad. kenceli sorgular insanlar dehete drd. Dernekler kapatld, sokaa kma yasaklaryla zgrlkler kstland. Aradan bir yl getiinde Trkiye bir kez daha idam sehpasyla tant. 12 Mart Mdahalesine giden olaylarn faturas Deniz Gezmi, Yusuf Aslan ve Hseyin nana kt (Birand, Bila, Akar, 2006:13).
12 Martn ok ksa bir tasvirini yapan Birand, aslnda demokraside snfta kaldmz bize gstermektedir. iddetin zmn yine iddetle zmeye alan bir anlayta, demokrasiye ayar yaplmasnn mant da yoktur.
B- Partiler st Hkmet 12 Mart Muhtrasndan sonra zm yine Parlamentoda aranyordu. Ama bu defa st dzey komutanlarn istekleri dorultusunda tarafsz bir hkmetin kurulmas isteniyordu. Demirel hkmetinin ekilmesinden sonra, Cumhurbakan, partiler st hkmeti kurmakla Nihat Erimi grevlendirmi; partilerden destek olmalarn ve belli bir sre iin programlarn bir kenara brakmalarn istemitir (ztrk, 2006:87). 19 Mart 1971de Nihat Erim yeni kabineyi kurmakla grevlendirildi. Erim, Cumhuriyet Halk Partisinin bir milletvekiliydi, Babakan olabilmek iin partisinden ayrld. nk Muhtra, yeni hkmetin yansz olmasn ngrmt (Kongar,2005:175). Bu amala CHPden istifa ettirilen Prof.Dr. Nihat Erim Babakanlndaki 1. Erim hkmetinde 5 APli, 3 CHPli, 1 Milli Birlik Grubu yesi ile Parlamento dndan 14 teknokrat vard. 26 Mart 1971- 3 Aralk
82
1971 arasnda ancak sekiz ay grevde kalabilen koalisyon, zellikle teknokrat bakanlarn reform paketini Parlamentodan geirerek yrrle koymalar bekleniyordu (zdemir, 1990:229). nk bu yeni ve tarafsz hkmet teknokratlardan olutuu iin reformlarla gndeme gelmek istiyor ve yenilikler yapmay vaat ediyordu. Ancak bu hkmetin ii zordu. lkede yeniden iddet olaylar balam ve yine asl sorun haline gelmiti.
lkenin en nemli sorunu anari olmutu. Babakan Yardmcs Sadi Koa yasalara kar kan herkese sava ayoruz diyerek balyoz harektn balatyordu. Derhal 11 ilde skynetim ilan ediliyordu. (27 Nisan 1971) Beklenmedik ekilde sertleen hkmet genlik rgtlerini kapatyor, sendikalarn btn toplantlarn yasaklyor, gazetelerin yaynlarn durduruyordu. (...) Skynetim blgelerinde grev ve lokavt yasaklanyordu (Dursun, 2000:158). Bu arada Erim, temel hak ve zgrlkler bakmndan 1961 Anayasasn Trkiye iin lks bir anayasa olarak niteledi. Anayasa zerinde tartmalar srerken, srail Bakonsolosu iddet eylemcileri tarafndan karld ve ldrld. Bunun zerine devletin iddeti balad (Kongar, 2005:176). Sol aydnlar, ii ve renciler kitle halinde tutuklanp yarglandlar (Akin, 2007:268). Ayrca Trkiye i Partisi ve Milli Nizam Partisi de kapatld. Trkiyenin nde gelen gnlk siyasi gazeteleri de kapatld (Hale, 1996:172). Yenilik ve reform vaatleriyle kurulan I. Erim Hkmeti istenileni veremedi. 11ler Aralk bana dein reform gerekletirilecek diye hkmette oyalandlar. Fakat TBMMye AP, lkeye ordunun sa kesimi ( Cevdet Sunay, Memduh Tama, Faik Trn cuntasndan sz ediliyordu) egemen olduka bunun hayal olduu anlalyordu. 11ler istifa ettiler (Akin, 2007:268- 269). 11lerin istifa etmesiyle I. Erim Hkmeti ksa sreli Parlamento yaantsn noktalam oldu. Ancak II. Hkmet yine Nihat Erim tarafndan kurulacakt. 12 Mart generallerin tam desteine sahip prestiji yksek babakan Prof. Dr. Nihat Erim 11lerin istifasndan sonra II. Hkmeti (zdemir, 1990:231) kurdu. kinci Erim hkmeti 17 Nisan 1972 ye kadar devam ediyor, fakat baarl hibir i
83
yapamyordu. Demireli ve APyi tatmin etmeyen projelerin yasalama ansnn olmad anlalyordu. Erim hkmeti adeta AP hkmetleri gibiydi. Askerlerin ve toplum kesimlerinin beklentileri boa kyordu. Erimin yapaca baka bir ey kalmamt. stifa etmek en doru yol olarak grnyordu. Erimin istifasndan sonra hkmeti kurma grevi APden Suat Hayri rgplye veriliyor fakat kabinesi Sunay tarafndan onaylanmaynca o da istifa ediyordu. (13 Mays 1972) Ardndan Ferit Melen dnemi balyordu 1973 ylna tm eski sorunlar zlmeden giriliyordu. 1973 yl iinde hem yeni Cumhurbakan seilecek hem de genel seimler yaplacakt. Mart aynda yaplacak Cumhurbakanl seimleri ordu ile siviller arasndaki ilikiler asndan nemli bulunuyordu. 1961 ve 1966da Meclis, komutanlarn isteine uymutu (Dursun, 2000:166).Kurulan bu ksa sreli koalisyon hkmetleri istikrar yakalayamamt. lke bir kaos ortamna srkleniyordu. zellikle Cumhurbakanl seimi, siyasilerle ordu arasndaki hassas dengeleri alt st edebilirdi. nk asker iin ankaya, en tepedeki gc gsterdiinden dolay ok nemliydi. Eski asker Sunayn grev sresi bitiyordu. Onun yerine yine bir asker atanmalyd (Birand, Bila, Akar, 2006:17).
C- Cumhurbakanl Seimi 12 Marttan sonra zellikle askerlerin gdmyle gerekleen bir siyasal yaam vard. Askerlerin tamamen ynetimi ele geirmemeleri Parlamenterler asndan olumlu bir gelime olarak kabul ediliyordu. nk Parlamento akt. Bu nedenle kurulan hkmetler desteklenmekteydi. Askerler siyaseti denetim altnda tutarken, aslnda lkede ba gsteren, iddet olaylar ve sola kar yaplan amansz takipler de lke gndeminin ilk sralarndayd. Zaten muhtrann verilmesi CHP ierisinde yeni balanglar da beraberinde getirmiti. zellikle Cumhuriyet Halk Partisi, Erim hkmetini destekleme karar alnca, ortann solu akmnn nderi ve partinin genel sekreteri olan Blent Ecevit, grevinden ayrld. Hemen bunun ardndan da bir televizyon konumas yaparak, 12 Mart Muhtrasnn kendisinin ve arkadalarnn savunduu sol grlere kar
84
verildiini ne srd (Kongar, 2005:175). Parti genel sekreterliinden ayrld. Fakat parti ierisindeki siyasi mcadeleye devam etti. 7 Mays 1972de olaanst kongrede Ecevit, deimez genel bakan smet nnye kar aka meydan okudu. Kongrede 408e kar 709 oyla nn kaybetti. Ertesi gn parti bakanlndan istifa etti. 14 Maysta Blent Ecevit Genel bakanla seildi. Ecevitin genel bakanlndan sonra CHPnin muhafazakr ismi Kemal Satr, 11 milletvekili ile CHPden ayrlp Cumhuriyeti Partiyi kurdu. (CP), 1 Mart 1973te de Gven Partisi ile birleerek Cumhuriyeti Gven Partisi adn ald (Hale, 1996:176-177). CHP ierisinde yaanan bu kan deiimi, Anayasada anarinin sebebi olarak grlen, zgrlklerin kstlanmas, skynetim, yasaklar, kapatlan gazeteler ve tutuklanan aydn renci ve gazeteciler 1971den 1973e kadar lkeye damgasn vuran olaylard. imdi bu olaylara yeni Cumhurbakannn seilmesi de ekleniyordu.
Cumhurbakanl seimi bir bakma Meclisin kendini ispatlamas iin byk bir frsatt. Askerlerin aday 12 Mart Muhtrasnn gl ismi Org. Faruk Grler idi (Dursun, 2000:160). Aslnda askerlerin istekleri akt. Grler kke knca gelimeleri takip etmek kolay olacakt. Grler 12 Mart Muhtrasna imza atan, 27 Maysa kar kmayan bir generaldi ve Cumhurbakanl iin iyi bir adayd.
Faruk Grler bu amala, emekliye ayrld ve Cumhurbakan Cevdet Sunay da, Grleri tabi senatr yapt. Ancak Adalet Partisinin lideri Sleyman Demirel ve CHPnin yeni lideri Blent Ecevit ordunun artk siyaset dnda kalmasn istiyordu. nk ordunun siyasette olmas demokrasiye tam geii engelliyordu. Bu amala siyasetin dnda tutulmas gerekiyordu (Birand, Bila, Akar, 2006:18-19). Parlamentonun nnde iki yol vard: Ya Grlerin dnda bir yeyi Cumhurbakan seecekti ki, bu yol anayasann ruhuna uygun ve demokratik rejimin bunalmdan kp olaan koullara dnmesine yardmc olacakt; ya da askeri grevinden yeni ayrlm ve hemen kontenjan senatr olmu eski bir askeri, yani Grleri seecekti
85
ki bu yol da ada ve demokratik bir ynetim oluturulmas ynnde imdiye kadar sarf edilmi olan abalarn bir anda yok olmasna neden olacakt (ztrk, 2006:90).
Parlamentoda, demokrasiyi koruma ve yozlatrmama adna kendi aralarnda karar verdikleri bir isim zerinde anlatlar. Aslnda kendisi de emekli bir askerdi ama siyasi olarak tarafszd. 1968den beri de kontenjan senatrl yapt iinde deneyimli bir kii olan Fahri Korutrk, CHP ve APnin ortak kararyla 6 Nisanda Cumhurbakan seildi (Hale, 1996:181). Bylece 6 Nisan 1973 tarihinde F. Korutrkn Cumhurbakanlna seilmesiyle partiler ve Meclis askerlere kar direnmi ve irade savan kazanmlard (Dursun, 2000:161).
Fahri Korutrkn Cumhurbakan olmasndan sonra, Ferit Melen Babakanlk grevinden ayrld. Yerine Cumhurbakan tarafndan grevlendirilen Naim Talu, hkmeti kurdu. Talu hkmeti, 1973te yaplacak olan genel seimlerin zgr ve adil bir ekilde uygulanmasna olanak salayacak bir hkmet olarak grnyordu (Kongar, 2005:179). Seimlerin yaplaca 1973 ylna gelinene kadar, aslnda ordunun siyasi yelpazede sz sahibi olduu bilinen bir gerekti. Ancak Cumhurbakanl seiminde Parlamentonun kendi iradesi dorultusunda aday belirlemesi ve seimini ona gre yapmas demokrasiye dn iin, bir yol ayrmdr. Bylelikle Orgenerallie gelen birinin Cumhurbakan olarak atanmas geleneini de ykm olmak demokrasi adna bir baar saylrd.
1973te yaplacak olan genel seimler sivil yaama dnlmesi asndan nemlidir. Ancak siyasal istikrarszlk, ekonomik darboaz ve terr yine Trkiyede gndemin ilk sralarnda yer alacakt. Sivil yaam beklentisi ve demokrasiye dn abas, yedi yl iinde kendini yok edecek ve bilindik sahne ile yeniden karlaacakt Trk halk. D- 1973 Genel Seimler
86
1973 Seimleri istenilen istikrar vermedi ama sada ve solda yeni oluumlarn yaandn gstermesi asndan nemlidir. Kendini ortann solu olarak tantan, deimez genel bakan smet nnnn yerini alan Blent Ecevitli CHP bu seimlerde birinci parti olarak kmt. CHPnin bu baarsna karn AP de oylar blnmt.
Sadaki bu blnme APnin oy orannn azalmasna neden olmutu. Sa ve sol partiler arasnda cereyan eden bu gelimeler, yine koalisyon hkmetlerinin yaanmasna engel olamamt. Siyasal istikrarszlk daha belirgin bir ekilde yaanmt.
14 Ekim 1973 ylnda yaplan seimlerin sonular yledir: Blent Ecevit liderliindeki CHP %33,3 oy ile seimlerden birinci parti olarak km, fakat tek bana hkmeti kurabilecek bir bykle ulaamamt. 12 Mart Muhtras ile iktidardan uzaklatrlan AP %29,8 oyla ikinci sraya yerlemiti. Seimlerin srprizini ise ilk defa seimlere katlan Milli Selamet Partisi (MSP) yapyordu. 1971de Anayasa Mahkemesinin kapatt Milli Nizam Partisi yerine kurulan MSP %11,8 oy alyordu. APden ayrlanlar tarafndan kurulan Demokratik Parti %11,9; A.Trkein Milliyeti Hareket Partisi %3,4, T. Feyziolunun Cumhuriyeti Gven Partisi %5,3 (Dursun, 2000:165). Trkiye Birlik Partisi %1,1 (Dursun, 2005:22) oy alyordu.
Bu seimlerde 450 sandalyeden CHP 185, AP 149, MSP 48, DP 45, CGP 13, MHP 3, TBP ise 1 sandalyeye sahip oluyordu (zdemir, 1990:237).
Seim sonularna gre CHP I. partiydi. Ancak tek bana iktidar kurabilecek sandalyeye sahip deildi. Seimlerden sonra hkmetin kurulabilmesi iin ay gemesi gerekmitir. Sa kanattaki partilerin hibiri en ok sandalyeye sahip CHP ile ortak hkmet kurarak tekilerine etkili propaganda malzemesi vermek istemiyordu. Ayn partiler kendi ilerinde de anlaamyorlard. AP lideri
87
Sleyman Demirele muhalefet ederek partiden kopanlarn kurduu DP, Demirelin babakanlndaki hkmete girmiyor, buna karlk AP, Demirel dnda bir AP linin babakan olmasna yanamyordu (zdemir, 1990:237). Partiler arasndaki bu gerginlik hkmetin kurulmasn engellerken, sa partiler arasndaki blnmlk ileri zorlatryordu. Demirel her zamanki slubuyla millet bize muhalefet grevi verdi diyerek ilerin daha da zorlamasna neden oluyordu. Seimlerden istikrar yerine istikrarszln kmas Trkiyenin bir kaybyd.(Dursun, 2000:165).
Hlbuki 12 Mart Muhtrasndan sonra dzenin sivillemesi ve askerin klaya dnmesi iin yaplacak olan seimler nemliydi. 1973 ylnda yaplan bu seimlerde tek bana hibir partinin yeterli ounluu salayamamas istikrarn salanmas konusunda ki endieleri de artrmt. Birbirine taban tabana zt olan iki parti seimlerden ay sonra birlikte bir koalisyon hkmeti kurarak lke ynetimini paylamlardr. E- CHP MSP Koalisyon Hkmeti CHP en ok oyu almasna ramen tek bana iktidar olamyordu. Yukarda da ifade edildii gibi partiler arasndaki anlamazlklar da hkmetin kurulma srecini olumsuz etkiliyordu. Aradan geen sre belki ileride ok tartlan bir koalisyon ortaklna zemin hazrlamt. O da CHP ve MSP arasndaki ortaklkt.
26 Ocak 1974 gn CHP ile MSP Blent Ecevit bakanlndaki karma hkmeti ibana getirirlerken Trkiye Cumhuriyetinin siyaset anlayna da yeni ve nemli bir boyut katmlardr(zdemir, 1990:237).
Grnte taban tabana zt olmalarna ramen CHP ve MSPnin ortak zelliklerini F. Ahmad u ekilde sralamaktadr. ki tarafta, temel zgrlkleri garanti eden bir demokrasiye, karma ekonomiye, sosyal adaletle birlikte ekonomik ve toplumsal kalknmaya, sadece baz gruplarn deil bir btn olarak toplumun yararna olacak bir ekonomik politikaya inandn iddia ediyordu. kisi de esnaf ve
88
sanatkrlarn, kk giriimcilerin korunmasna ve maden kaynaklarnn, petroln ve sermaye mallar reten irketlerin devletletirilmesine balyd. kisi de sosyal gvenlik kadar, insani ve demokratik alma koullarn istiyordu (Aktaran, Dursun, 2005:29). Bu ortak zellikler iki partinin salkl bir koalisyon ortakl eklinde devam ettiini gstermez. Ksa sren koalisyon srecinde ele alnan ve orduyu rahatsz eden en nemli konu af kanunuydu.
12 Marttan sonra tutuklanm olan solcu ve saclar iin bir genel balanma yasas (Kongar, 2005:183). MSP ve CHP koalisyonu ile saland. Bizim glkle tutup ieri soktuumuz anaristleri serbest braktlar. Bu kabul edilemez (Birand, 1986:43- 44) diyen st dzey askerler ileriki dnemlerde ortaya kan iddet eylemlerinin nedenini de bu afla ilikilendireceklerdi.
CHP MSP ortakln sadece i politikada deil d politika asndan deerlendiren Tanilli unlar ifade eder: CHP MSP ortaklnn, i politikadan ok d politikada bir takm baarl gelimelerin kapsn at sylenebilir. politikada dnce zgrl asndan liberal bir hava eserken, o tarihlere dein- bir baka tarihsel yanlgnn sonucu olarak- srtmz evirdiimiz nc Dnyaya doru da gler bir yzle bakma balar. zellikle slam lkeleri, bu yeni ilginin merkezini olutururlar. O tarihlere dein, Trkiye, Batnn dmen suyunda bir d politika izlemitir. Kemalist d politikann btnyle zdd olan bu politika, Trkiyeyi, slam lkeleri, nc Dnya nnde bir yalnzla iterken, bazen en hakl grnd durumlarda bile, onun elini kolunu balar hale getirmitir.Kbrs sorunu bunun en ac rneidir. te CHP - MSP ortakl, bu olaanst karmak soruna bir zm getirme giriiminde bulunan tek iktidar olmutur. O soruna kalc bir zm getirilememitir belki, ama politikada Batya bal teslimiyeti politikaya bir darbe vurulduu da gerektir(1985:107).
Batya teslim olmadmz ve Amerikann Trkiyeye ambargo uygulad Kbrs sorununa ksaca deinmek olaylar anlama asndan nemlidir. 15 Temmuz sabah, Yunanistan subaylarnn komutasndaki Rum Muhafz Ordusu,
89
Cumhurbakan Makariosa kar bir darbe yaparak Rum terr rgt EOKAnn lideri Nikos Sampsonu, Cumhurbakan ilan etmi, Kbrsn her tarafna Yunan bayraklar ekilerek Kbrs Elen Cumhuriyeti kurulmutu. Bu gelimeler aka, Trk- Rum ortaklna dayanan, bu stats, Trkiye, ngiltere ve Yunanistan tarafndan garanti edilen Bamsz Kbrs Cumhuriyetini ortadan kaldrmak demekti. Buna gz yumulamazd. Trkiye mdahale etmek zorunda kald (Kocaba, 1996:264). Olay bir anda tm Trk halknn kenetlenmesine ve hkmet ortaklar arasndaki anlamazlklarn ileriye ertelenmesine yarad. Trkiye (...) ngiltereyi birlikte olaya mdahale etmeye davet ettiyse de olumlu cevap alamamas zerine 20 Temmuz gn askerlerini Kbrsa kararak iki gn iinde duruma hakim oldu. 22 Temmuz gn salanan atekesten sonra garantr devlet temsilcileri Cenevrede bir araya gelerek soruna zm bulmaya altlarsa da bir ilerleme kaydedilmemesi zerine Trkiye 14 Austosta yeniden hedeflenen noktalara varmak ve kazanmlarn pekitirmek iin askerlerini harekete geirdi. Kbrs harekt sonunda ada fiilen ikiye blnd; Trkler adann kuzeyinde, Rumlar da gneyinde toplandlar (...) Kbrs Bar Harekt Trk halkna byk bir coku, gven ve gurur kazandrd. Bir milli mesele olarak kabul edilen Kbrs konusunda Ecevitin salad katk onu bir anda siyasetin en gl aktr haline getirdi (Dursun, 2005:32-33). Kbrs fatihi olan Blent Ecevit, Batda kendi hanesine bir eksi puan daha almt. ABDnin Trkiyeye ambargo uygulamasnda sadece Kbrs neden deildi. nk ABDnin istei ile yasaklanan haha ekimine CHP ve MSP koalisyonunun yeniden izin vermesi artk sabrlar tarmt. Bir de buna Kbrs eklenince ambargo kanlmaz olmutu (Birand, Bila, Akar, 2006:35).
D siyasi yaantmzda yaanan bu skntlarla birlikte i siyasal yaantmzda da atrdayan bir koalisyon ortakl vard. Zaten CHP MSP ortakl bandan beri salkl ilemiyordu. Kbrs Bar Harekatnn da Ecevite salad siyasal prestij ile bu hkmet de sona erdi. Koalisyon Hkmetinin bandan beri yaad sorunlar Kongar u ekilde ifade etmektedir: Genel balanma yasas, kk birikimlerin deerlendirilmesi (halk sektr) ve devlet memurluklarna yaplan atamalar gibi sorunlar, iki parti arasnda uzun sredir atma konusuydu.
90
Sonunda Ecevitin skandinav lkelerine yapaca gezi, iplerin kopmasna yol at. Aslnda bu gezi, bir Trk sosyal Demokrat Parti nderinin skandinavya da ki sosyal demokrat nderlerle etkileimde bulunmas iin tasarlanmt. Ecevit bu geziyi, Kbrs sorununu Trkiye asndan anlatma arac olarak da kullanmay planlyordu. Milli Selamet Partisi Genel Bakan ve Babakan yardmcs Necmettin Erbakan, Ecevitin yokluunda, babakanln kendisine braklmasn istedi. Oysa Ecevit, Babakanl Cumhuriyet Halk Partili bir devlet bakanna brakmaya karar vermiti. Bu kararn grnr gerekesi, Milli Selamet Partisinin 22 iskemleli hkmette yalnz 7 bakanla sahip olmasyd. Babakanln, aznlk partisinin Genel Bakanna braklmas uygun grlmemiti. Aslnda gerek neden, Ecevitin Erbakana i ve zellikle d siyaset konularnda gvenemeyiiydi. Erbakan, bu durumda, Ecevitin skandinav lkelerine yapaca geziyi onaylamadklarn bildirdi. Ortalk artk dalmt(Kongar, 2005:183). ok ksa sren bu ortaklkta MSP ve CHPnin yanllar etkili olmutu. MSPnin sorumsuz davranlarnn byk pay olmakla beraber, CHPnin ksa vadeli hesaplarnn ar bast da bir gerektir. (...) CHP, Kbrs eylemindeki baary hemen gidilecek bir seimde kendisine Parlamentoda ounluu salayabilmek iin bir koz olarak kullanmak istiyordu. Ne var ki, bir erken seime gidilemedi, olan da ortakla oldu. Siyasal yaamda, kendi kendisini yok eden ilk ve son iktidar da -her halde- budur (Tanilli, 1985:107- 108) diyen Tanilli aslnda Trkiyeyi yeni bir srecin beklediine de iaret etmektedir.
Blent Ecevit, Kbrs Bar Harekatndaki cesur tavrlar ile kendisine siyasal bir prestij salamt. Aslnda bandan beri zellikle af kanunu ile balayan koalisyon atrdamas Kbrs Harektndan sonra daha belirgin hale gelmiti. zellikle Ecevit bu harekttan salad prestiji oya dntrmek istiyordu. Erken seime gitmek iin Babakanlktan istifa etti. Ancak Ecevitin planlar tutmayacakt. nk CHPnin alaca oy dier partileri endielendiriyordu. Erken seime gidilmesindense dier partiler arasndaki ortaklk en azndan CHPnin oy potansiyeline de etki edeceinden daha mantklyd.
91
Trkiye yeni ve ok konuulacak bir koalisyon hkmeti ile yoluna devam edecektir. F- Milliyeti Cephe Hkmeti Trkiye yeni bir siyasal kriz ile kar karya kalyordu. Ecevitin erken seim iin geici bir hkmet kurulmasn beklerken hibir partinin buna yanamamas Ecevit iin bir hayal krkl, dier partiler iin iktidar koltuu anlamna geliyordu. Yeni bir hkmetin kurulmasna kadar geen srede yaanan kaos ve yeni hkmetin politikalar Trkiyeyi bir i savan ierisine de srkleyecekti. Ecevit hkmetinden sonra yaklak olarak 4,5 ay boyunca yeni bir hkmet kurulamad (Hale, 1996:189). Cumhurbakan, partiler st bir hkmet kurmak iin grevi kontenjan senatrlne yeni atanan Profesr Sadi Irmaka verdi. Sadece CGP(Cumhuriyeti Gven Partisi) nin bakan verdii Irmakn babakanlndaki teknokratlardan ve memurlardan oluan hkmet, Meclisteki gven oylamasnda sadece 17 oy alabildi. Bunun zerine Irmak istifasn Cumhurbakanna sunduu halde yeni hkmetin kurulaca 31 Mart 1975 tarihine kadar mstafi bir hkmet olarak grev yapmtr (Dursun, 2005:35). Cumhurbakan Fahri Korutrk, Ecevitin istifasndan sonra Babakanl neden Sleyman Demirele deil de Sadi Irmaka verdi? Bu konuyla ilgili olarak H. zdemir unlar ifade eder: Cumhurbakan Korutrkn yapmas gereken, ikinci byk parti lideri Demirele, Ecevit istifa ettikten sonra hkmeti kurma grevi vermekti. Neden yle yaplmad? Belli deil. Belki de sa kanat partilerinin birleebilmeleri iin zamana ihtiyalar vard. Bunu Demirel de bilmiyordu. Pek istekli davranmad. 200 gn akn sre hkmet kurulamamas, CHPye yeni ortak kmamas, Parlamento ounluunun erken seime yanatrlamamas, AP liderine sa kanat partilerini toparlama ve ortak hkmet oluturma imkan vermiti. 12 Nisan 1975 gn Demirel bakanlndaki AP MSP CGP MHP Bamszlar ortak hkmetine 218e kar 222 gvenoyu ile iba yaptrlmas, Trkiye siyasetinde 1960larda ortaya kan sa ve sol eklindeki kutuplamann artk yerletiine kanttr (zdemir, 1990:240 241 ) .
92
nk bu hkmete baktmzda Sola kar olmalar dikkatimizi eker (Dursun, 2000:168). Biranda gre Milliyeti cephenin varolu nedeni sola kar duyulan tepkiydi. Sol glerin lkeyi adm adm komnizme srkleyeceine inanyorlard. Bu gidie dur diyeceklerdi. Ecevitin ahlandrd solu dizginleyeceklerdi (Birand, Bila, Akar, 2006:38). Artk Trkiyeye sa ve sol adna kamplamalar, iddet eylemleri ve terr hakim olmutur. Ekonomik adan yaanan olumsuzluklar da yine bu dneme damgasn vurmutur.
Milliyeti Cephe Hkmetini kuran partiler kendi koltuklarn ve bu koltuklarn saladklar nimetlerin hesabn yaparken, Trkiyenin yeni bir i sava dnemine srklenmesine nasl gz yumduklar da soru iareti olarak aklmza taklmaktadr. Srf iktidar koltuunu kaybetmemek pahasna sadece milletvekili bulunan MHPye iki bakanlk verilmesi bunun en gzel kantdr. Yine bu hkmete Milliyeti Cephe adnn verilmesi de, bu hkmetin dnda kalanlarn milliyetiliklerini sorgulamas anlamna gelmesi de dndrcdr.
Trkiye 1977de yaplacak olan genel seimlerde de siyasi istikrarn yakalayamayacaktr. Ordu ierisinde hazrlklar yaplacak, siyasiler bu hazrlklar nceden sezmiesine darbecilerin ekmeine ya srecek ve artlar tamam olunca Ordu Hizmet Kanunu dorultusunda darbeyi yapacaktr.
G- 1977 Genel Seimleri Trkiye aslnda hi de umut verici olmayan bir ortama doru srkleniyordu. Politik hayatta srf hkmette olma adna yaplan pazarlklar, istikrar salayamayan siyasiler ve iktidarlar, artan terr olaylar, ekonomik skntlar, yokluklar artk halk canndan bezdirmiti.
93
Milliyeti Cephe Hkmeti, zaten kamplamann yaand bu dnemde toplumu ikiye blme konusunda (sa sol) ok byk iler baarmt. Bir yanda milliyetiler, dier yanda solcu ya da komnistler. lkede tam anlamyla dizginsiz bir yaam vard. Ne yazk ki siyasiler lkenin iinde bulunduu kaosa zm aramak yerine, yaplacak olan seimlerde nasl oylarm oaltrmn derdine dmlerdi. Biranda gre Demirelin politikas da bu yndeydi. Seimlere kadar lkeyi hkmet ederek gtrmek ondan sonra tek bana hkmet olup MHP ile MSPnin tahribatn tamir edebilmekti. Bu nedenle de zorunlu olsa dahi semene ters grnecek zam yapmamay, d politikada ileri admlar atmamay, koalisyonun paralanmasna yol aacak yaklamlardan kanmay, sol terr, MHPnin LKC diye adlandrlan ve MLLYET diye nitelendirilen komandolar araclyla dengelemeyi amalayan politikalar uyguland (Birand, 1986:45).
Oy kaygs ile yaanan bu olumsuzluklar ierisinde 5 Haziran 1977de genel seimler yapld. Genel seimler lkeyi yine iinden klmaz bir hale getirdi. nk hibir parti tek bana hkmeti kuramyordu. CHP %41,4 oy oran ile 213 milletvekiline sahip olurken, AP %36,9 ile 189, MHP %6,4 ile 16 milletvekiline, MSP %8,6 ile 24, DP %1,8 ile 1, Bamszlar 4 milletvekili ile Parlamentoda temsil edilecekti ( zdemir, 1990:243).
1977 seimlerinde CHP yeniden ve daha da yksek bir oy oran ile birinci parti oldu. Fakat bu oran tek bana hkmet olmaya yetmiyordu (Akin, 2007:271). ktidar mcadelesi yeniden balamt. Zaten bu mcadelenin odanda iki parti vard. O da CHP ve AP idi. kisi de koalisyona yanamyordu. Mecliste en ok oy alan CHPye hkmeti kurma grevi verildi. Blent Ecevit Aznlk Hkmeti kurdu, listesini Cumhurbakanna sundu. Liste onaylanmt ve yeni hkmetin babakan olarak koltua oturdu. Ancak gvenoyu alamaynca bu hkmet balamadan bitmi oldu (Kongar, 2005: 185). Yeni hkmeti kurma ii yine AP lideri Sleyman Demirele verildi. Demirel, Feyziolu ve partisini darda brakarak MHP ve MSP ile II. Milliyeti Cephe Hkmetini 1 Austos
94
1977de 219a kar 229 oyla kurdu. Bu hkmetten yine karl olarak kan MHP ve MSP olmutu. nk MSP 8 bakanlk, MHPde 5 bakanlk almt. Bu yeni hkmetin z olarak ncekinden yine hibir fark yoktu. Bu hkmetin amac da Eceviti iktidardan uzak tutmak ve komnizmle mcadele etmekti. lkedeki i karklklar nlemek iin iktidara geldiklerini syleseler de, bu zaten nutuktan teye gitmiyordu (Hale, 1996:198). Hem ite hem de dta nemli gelimeler Trkiyeyi zorluyordu. Siyasi istikrarszlklar da ciddi admlar atlmasna engel oluyordu.
Kurulan hkmetler ksa mrl oluyor, hibir parti tek bana iktidara gelemiyordu. Koalisyon hkmetleri de sk pazarlklar sonucu oluturuluyordu. nsanlar hizmet beklerken onlar kurulan hkmetlerden nasl bir karla kacaklarnn hesabn yapyorlard. Nitekim kurulan II. Milliyeti Cephe Hkmetinin mrnn uzun olmay da yine byle bir olaydr.
Ocak 1978e kadar devam eden ikinci Milliyeti Cephe Hkmeti dnemi de ekonomik ve sosyal sorunlarn giderek arlat, ykselen terrn mal ve can gvenliini ortadan kaldrd, hkmetinse olaylarn stesinden gelemedii bir dnemdir (Dursun, 2000:171). Ksa mrl olmasnn yannda Cumhuriyetin gensoru ile drlen ilk hkmetidir. Gensoru nergesi hkmetin ite ve dta gvenlii salayamad, cephecilik anlay ile ulusal birlii zedeleyip Trkiyenin gelimesini engelledii, halk ounluunun yoksullua srklendii ve TC devletini Anayasann belirledii ereveden uzaklatrmaya alt gereklerini kapsamaktadr(zdemir, 1990:244 245 ). Hibir eye zm getiremeyen hkmet yklmaya mahkmdur. Ve yklr. Yerine, Sosyal Demokrat parti, CHP geer. CHP, Bamsz bir takm yelerin yan sra, APden ayrlan baz yelerle Mecliste ounluu salar (Tanilli, 1985:110). Yalnz bu ounluu salayta APden ayrlan 11lere verilen bakanlklar ve bunlarn pazarlklarnn yapld Gne Motel grmeleri kamuoyunda ciddi tartmalar da gndeme getirerek, III. Ecevit Hkmetinin kurulmasn salamtr (Dursun, 2005:41 42 ).
95
Ecevit Hkmetinin nnde zlmesi gereken iki nemli sorun vard. Terr ve ekonomi. Ekonomi tam bir k ierisindeydi. ve d borlar oalm, fiyatlar ykselmi, hayat pahall halk canndan bezdirmiti. Umutlar Batdan gelecek yardma kalmt. Bat bu yardm hemen yapmad iin arka arkaya parann deerinde yeni ayarlamalar yaplmt ve bu da halktaki honutsuzluu artrmt. Bir de bunlara terr eklenince Ecevit Hkmeti zor gnler geiriyordu (Tanilli, 1985:110 111).
Zaten lkede hzl bir kamplama yaanyordu. Sa ve sol arasndaki bu kamplama, silahl atmalara ve kitle halinde ldrmelere kadar varan bir vaheti de beraberinde getiriyordu. Artan bu terr dalgas halkn can ve mal gvenliini tehdit ediyordu. Halk bir hi uruna ldrlyor ve katiller bir trl bulunamyordu. 1 Mays kutlamalar buna bir rnekti. 1977 1 Mays kutlamalarnda bilinmeyen kiiler tarafndan gstericiler zerine alan ate ve kan panik sebebiyle 36 kii ldrlyordu. Kanl 1 Mays olarak (Dursun, 2000:169) tarihe geen bu olayn da failleri bulunamamt. Siyasilerin yaanlan olaylardaki zmszl de iler acsdr. Halka istenilen huzur bir trl verilemiyordu. Ecevit Hkmeti iktidara geldiinde mevcut olan skntlarla lkeyi ynetmeye alyordu. Hkmet kurulduunda daha sonralar geleneksel hale gelecek sz de zaten o zaman sylenmiti. Enkaz devraldk(Birand, Bila, Akar, 2006:67). Gerekten ekonomi tam bir faciayd. lkede dviz sknts yaanyordu ve 1977den itibaren de fiyat artlar zincirleme bir ekilde yaplyordu. Alnan krediler geri denemediinden Avrupa Ekonomik Topluluu lkelerinin kurduu Avrupa Yatrm Bankasda proje kredisi demelerini durdurmutu. IMF heyeti ekonomik darboazdan kabilmek iin birtakm nerilerde bulunmu ve bunlar yaplrsa ekonomik durumun dzene girecei, d lkeler tarafndan kredi salanabileceini belirtmiti. Bu tedbirlerde parann devale edilerek deerinin drlmesi, ar sanayi yatrmlarndan vazgeilmesi gibi (Milli Gvenlik Konseyi, 1981:27 28) nlemler alnmas istenmekteydi. Bylesi bir tabloya bakldnda Ecevit Hkmetinin enkaz aldn sylemek yanl olmaz. Sadece ekonomi deil, terr de daha iddetli bir ekilde can almaya devam edecekti.
96
Olaylar artk rndan kyordu. Kamplama sadece sa ve sol arasnda deil, alevi snni atmas haline de getirilmeye allyordu. 1978 ilkbaharnda Malatyada nemli olaylar oldu. Belediye Bakan Hamid Fendoluna gnderilen bombal paket Fendolu ve ailesinin lmne yol at. Malatya olay mezhep kavgasnn kkrtlmak istendii eklinde yorumlanmtr (zdemir, 1990:245). Mezhep kavgas haline getirilmek istenen bu olaylar orum, Sivas, Kahramanmara gibi illere de sramt. Terr olaylar artk kitlesel bir zellik kazanrken hkmetin bu konudaki yetersizlii lkeyi i savan eiine getiriyordu (Dursun, 2005:43).
zellikle 19 26 Aralk 1978 tarihlerinde Kahramanmarata meydana gelen katliam tam bir vahetin belgesidir. nsann kann donduran bu vahet de mezhep kavgas haline getirildi ve 120 vatandamzn lmne ve binlerce insann yaralanmasna neden oldu. Mara dini istismarn bir ibret belgesiydi. lkede yaanlan i savan doruk noktasyd ve 12 Eylle gidite bir utan, bir vahet sayfas olarak tarihteki yerini ald (Birand, Bila, Akar, 2006:85).
Bylesi bir katliamda devletin gvenlik glerinin olaylara kaytsz kalmas ya da mdahale etmemelerinin nedenleri de meraklarmz arasndadr.
12 Eylle gidite sadece bu kitlesel katliamlar deildi lke gndemini etkileyen. Trkiyenin nde gelen gazeteci, siyaseti, yazar ve aydnlar da terre kurban gidenler arasndayd. Doan z, Orhan Yavuz, Bedrettin Cmert, Bedrettin Karafakiolu, Cavit Orhan Ttengil, mit Doanay, Abdi peki, Nihat Erim, Kemal Trkler, Gn Sazak gibi isimler farkl tarihlerde suikaste kurban gitmilerdir (Dursun, 2005:43).
Ecevit Hkmetinin olaylar karsndaki yetersizlii ve olaylarn rndan kmas sonucu, 13 ilde skynetim ilan edildi. Skynetim ile birlikte artk asker
97
daha aktif bir ekilde hayatn ve siyasetin ierisinde yer alacakt (Birand, Bila, Akar, 2006:86).
Skynetim ilan edildi ancak terr ve iddet nlenemedi. Pevsner skynetimin baarszln, aslnda tm devlet aygtnn baarszl ve etkisizliini gsterdiini ifade etmektedir. Artk Parlamento ilemez hale gelmiti. Siyasi partiler nce kendi karlarn koruma derdindeydiler. Onlarn en ok ilgilendikleri konu da erken seimlerdi (Aktaran, rs, 1996:171). Skynetime ramen devam eden cinayetler ve ekonomik darboazlar ierisinde bouan Trkiyenin etrafnda deien dnya dengelerine de deinmek yerinde olur.
Sovyetler Birlii, Afganistan igal etmiti. Ardndan dnyay ok eden ikinci gelime yaand. Amerikann sadk mttefiki, randaki ah rejimi devrildi. Srgndeki dini lider Ayetullah Humeyni byk bir gvde gsterisiyle lkesine dnd. slam rejimi kuruldu. Humeyninin hedefi Batl deerleri ve kltr yok etmek, slam devrimini btn Ortadouya yaymakt. Bu iki gelime Baty panikletti. Sovyetleri kuatan domino talar birer birer dyordu. Amerika, srann Trkiyeye geldiinden korktu. lkede artan istikrarszlk, ken ekonomi Batnn tylerini diken diken etmiti (Birand, Bila, Akar, 2006:94). nk Amerika, Humeyni ile birlikte Ortadou ve Sovyetleri denetleyemez duruma gelmiti. ah dneminde randa konulandrlan dinleme istasyonlarnn kapatlmas, Amerikann Sovyetleri kontrol edememesi anlamna geliyordu. Burada tek seenek vard. O da Trkiyeydi. Dinleme istasyonlarnn buraya kaydrlmas Amerikann gvenliini yeniden salayacakt. Bunun iin grmeler balad. Ancak Ecevit, Amerikann isteklerine pek scak bakmyordu. nk Babakan Ecevit 1978 yaz banda Moskovaya gitmi, SSCB ile Siyasi ve Ekonomik Belgeler imzalamt. Bu srada ABD ve Bat dnyasn kastederek Bizi zorlamasnlar, dnyann dengesini deitiririz, Onlar da piman olurlar szlerini sarf etmiti. ABD Ankara Bykelisi, Eceviti Aklsz bir milliyeti olarak nitelendiriyordu. ABDnin Babakan Ecevitten duyduu bir dier rahatszlk da U-2 Uaklarnn uuuna izin vermeyii
98
olmutur. Amerika ile Rusya arasnda Salt II Anlamas adyla anlan Silahszlanma Anlamas yaplmt. Amerika bunu Sovyet Rusyann uygulayp uygulamadn kontrol iin Trkiyeden havalanacak U-2 Uaklarnn uuuna byk nem veriyordu.(...)Salt II. Anlamasn mteakip ABD Dileri Bakan Yardmcs Warren Christopher Ankaraya geldi. Dost lkenin uulara izin vermesi zorunluluundan sz edince Christopher, Ecevitten sert yant ald. Gerisin geriye gitti. Ecevit hkmeti de U-2ler konusunda pazarla yanamamt (Kocaba, 1996:278). Ecevit, Sovyetlerle olan ilikilerin bozulmasn da istemiyordu. Ancak ABD, U-2ler iin Eceviti ekonomik yardm yapmama konusunda tehdit ediyordu. abalar bounayd. nk Ecevit ile Amerika arasnda bir ba kurulamamt. Ecevitin hanesine bir eksi iareti ABD tarafndan yine konulmutu. Buna ramen, 5 Ocak 1979da Atlantik Okyanusundaki kck bir adada, Guadeloupeta Trkiye konuuldu. Masada Amerika, ngiltere, Almanya ve Fransa liderleri vard. Trkiyeye acil yardm yaplmas konusunda anlatlar ancak yardm bir trl gerekletiremediler. nk yardm son derece nemli bir koula balyd. O koulu gerekletirmek de Ecevit Hkmeti iin hi de kolay deildi. Trkiyenin Uluslararas Para Fonu, yani MFnin denetimine girme kouluydu. Bu koullar Birand yle sralamaktadr. Parann deeri drlerek, bata petrol rnleri olmak zere her eye byk zamlar yaplacak. cretler dondurulacak. En nemlisi, Trkiyenin devlet korumasn brakp, kaplarn ardna kadar amas ve serbest piyasa ekonomisine gemesi gerekiyordu. Karma ekonomi terk edilecek, devletin ekonomi stndeki etkinlii azaltlacakt. Saylan bu koullara uyulup uyulmad da yine bu lkelerin belirleyecei heyet tarafndan kontrol edilecekti. Bylesi koullara CHPnin evet demesi ok zordu. Ve demedi de. Ancak tek kuru yardm alamad. Btn lkeler sz birlii yapmasna yardm, MFnin koullarna uyma karl verebileceklerini belirtiyorlard (Birand, Bila, Akar, 2006:95-96).
99
Zaten pamuk ipliine bal olan Ecevit Hkmeti artk iflas etmiti. APden transfer ettii ve sadece biri hari hepsine birer bakanlk verdii bu hkmet yokluk, terr ve ktlklarla anlmaya baland. D yardm da birtakm koullara balanmas ve Ecevitin bunlar kabul etmeyii Hkmetin bitmesi iin yeterliydi. Bunun yannda AP lideri Sleyman Demirelin yapt muhalefet kamuoyunda etkili oluyordu. Hatta TSADn gazetelere ilanlar (Kongar, 2005:186) vermesi Ecevit Hkmetini kamuoyu nezdinde zor duruma sokuyordu.
Bunlar yetmiyormu gibi, hkmette 6 bamsz bakan nisan aynda Ecevite bir uyar mektubu verip istifa tehdidinde bulundular. Aradan iki ay geti ki, bu defa yolsuzluk iddialar nedeniyle gzar (Hilmi), Hazirann 7sinde istifa etti. Ayn gnde APnin hkmeti drebilmek iin ard ardna gensorular balad. Artk demokrasinin temel kural olan uzla yok olmu, oyunun kurallar tamamen bozulmutu. Kullanlan dil ve tutumlar, demokrasi oyunu deildi, Parlamenter demokrasinin saygnl giderek yok ediliyor, toplumun sivil kesimi de bunu seyrediyordu (Birand, 1986:75).
14 Ekim 1979da ara seimler bylesi bir ortamda yapld. lkeye tam anlamyla anari ve terr hakim olmu, sa ve sol arasndaki atmalar gnde onlarca insann lmne yol ayordu. Kurtarlm blgeler, mahalleler, lke i savasn ortasndayd ve demokrasinin savunucusu olan Parlamento, bu olaylar karsnda sadece yetersiz kalyordu. Uzlama yoktu, atma vard. ktidara sahip olma adna verilen bir atmayd bu. 14 Ekim ara seimlerinin sonularn, halkn gvensizlik oyu olarak doru bir biimde yorumlayan Blent Ecevit, seimlerin ertesinde istifa etti (Kongar, 2005:187). imdi yeni bir hkmetin kurulmas gerekiyordu. Zaten hkmetin deimesi dnda lkede, cinayet. herhangi bir deiiklik olmamt. Yokluk, anari ve
100
25 Ekim 1979da Devlet Bakan yeni hkmeti kurmakla AP liderini grevlendirdi (Milli Gvenlik Konseyi, 1981:104). Sleyman Demirel bu grevi seve seve kabul etti. nk ara seimlerden glenerek kmt.
Yeni hkmeti dier sa partiler dardan desteklemiti. Bu hkmeti rtl III. Milliyeti Cephe Hkmeti olarak deerlendiren zdemir, bu hkmetin en nemli iinin 24 Ocak Kararlar olduunu ifade etmektedir. 12 Kasm 1979dan 12 Eyll 1980e kadar grev yapan Demirel Hkmetinin belki de en nemli icraatdr bu ekonomik paket ( 1990:246).
Bu ekonomik paket ile adndan ska sz edilecek ve Trk siyasi hayatna, 80 darbesinden sonra ismini yazdracak olan yeni bir politik yz ile karlat Trkiye. Bu kii Turgut zald.
24 Ocak kararlar ile adndan ska sz edilen Turgut zaln savunduu bu ekonomik paket neydi?
T. avdar bu kararlar u ekilde aklamaktadr: 24 Ocak ncelikle ticari serbestlikti, ticari liberalizmdi. Yani Trkiye ithalat ve ihracat kotalarn kaldrd. Mallarn gidi gelii tamamen serbestti. Bylece yabanc mallarn rahata Trkiyeye gelii salanrken depolarda bekletilen mallarn da rahata yurt dna kna imkan salad (2005:191). 24 Ocak kararlaryla 57 yldr uygulanan korumac politikalardan vazgeildi.
hracat tevik edildi. Bir dolar 47 liradan 70 liraya ykseldi. Dviz kurlar, gnlk ayarlanmaya baland. Faizler ve fiyatlar serbest brakld. Yabanc sermayeye kaplar sonuna kadar ald.
101
cretlerdeki arta ve tarmda destekleme almlarnda frene basld (Birand, Bila, Akar, 2006:108). 24 Ocak kararlar Trk ekonomisi iin ciddi bir makas deiikliini ifade ediyordu (Dursun, 2000:187). Ekonomide istikrar getireceine inanlan ve 24 Ocak 1980de yrrle konulan bu kararlar, askerin de renmesi gerektiine inanan Turgut zal, Genelkurmay Bakanlnda yksek komuta heyetine aklamalarda bulunmutu. Zaten 1980 darbesinden sonra da bu kararlar Turgut zaln denetiminde uygulanmaya devam etmitir (zdemir,1990:247). Trkiye gerekten liberal bir ekonomiye gemek iin hazr myd? Bilinmez
ama bu kararlarn uygulanmas da, ekonomi iin bir k olarak kabul ediliyordu. Ekonomide istikrar salanacakt. Peki, terr konusunda ne yaplacakt? Her gn onlarca insann lmesi, skynetim uygulamasna ramen devam eden cinayetlere kim dur diyecekti? Halkn can ve mal gvenliini gvence altna alamayan siyasiler, darbeye davetiye karyorlard.
Aslnda bu davetiye, 27 Aralk 1979 gn Cumhurbakanna verilen bir uyar mektubuyla duyurulmutu. Ancak bu mektubun muhatab olmaynca darbe geliyorum demiti. Bu uyar mektubu ile anari, terr ve blcle kar TSK lke ynetiminde etkili ve sorumlu anayasal kurulular ve zellikle siyasi partileri greve davet etmek mecburiyetinde kalmtr (Nezirolu, 1998:1249). Uyar mektubu, Genelkurmay Bakan Orgeneral Kenan Evren ile Jandarma dahil drt Kuvvet Komutannca Cumhurbakan Fahri Korutrke sunulmutu. Mektubun metni ise yledir: ANKARA 27.12.1979 KENAN EVREN
102
ORGENERAL GENELKURMAY BAKANI SAYIN CUMHURBAKANIM lkemizin iinde bulunduu ortamda Devletimizin bekas, milli birliinin salanmas, halkn mal ve can gvenliinin temini iin; anari, terr ve blcle kar Parlamenter demokratik rejim ierisinde anayasal kurulularn ve zellikle siyasi partilerin, Atatrk milli bir gre mtereken tedbirler ve areler aramalar kanlmaz bir zorunluluk olarak grlmektedir.
Milli Gvenlik Kurulunun muhtelif toplantlarnda bu konuda alnan kararlarn muhalefete mensup siyasi partilerin ksr tutum ve davranlar yznden olumlu sonulara gtrlmedii yksek malumlardr.
Kuvvet Komutanlaryla beraber yaptm son gezilerimde ordu ve Kolordu komutan seviyesindeki general ve amirallerle grmelerinde milli birlik ve beraberlie en ok ihtiya duyduumuz bu dnemde sratle bir sonuca ulaabilmek iin gerekli tedbirlerin mtereken tespiti amac ile tm anayasal kurulular ve siyasal partilerin bir kere daha uyarlmas btn komutanlarca mtereken dile getirildi.
Bu karar nda Trk Silahl Kuvvetlerinin grlerini, Milli Gvenlik Kurulu Bakan olarak zatlilerine sunuyorum. Gereini yksek takdirlerine arz ederim. Sayglarmla (Velidedeolu, tarihsiz:11- 12) Aslnda bu uyar mektubu ile siyasilerin lkede yaanan anari ve terre dur demeleri isteniyordu. Ancak bu uyar Mektubunun adresi yoktu ve bu nedenle de hibir siyasi ve hibir parti stne almad. Mektup ortada kald, muhatap bulamad. Komutanlarn uyar mektubundan en ok alnansa Sleyman Demirel olmutu.
103
Muhtra verildiinde henz 35 gnlk babakand. Terre kar zamana ihtiyac vard. Askerler yetkilerinin artrlmasn istemiler, o da bazlarn kabul etmiti. Askerler silah ve mhimmat istemiler, o da vermiti. Oysa btn bu uzlac tavrna ramen yine de uyar mektubuyla kar kaya kalmt (Birand, Bila, Akar, 2006:105-106).
Aslnda mektupla, siyasiler arasnda bir uzlama isteniyordu. zellikle APCHP arasnda gerekleecek koalisyon hkmetiyle sorunlarn stesinden gelinecei dnlyordu. Belki Sleyman Demirel, bu mektuptan koalisyonu benimsemeyi kabul etseydi, bu kadar alnganlk gstermesine de gerek kalmayacakt. Zira Blent Ecevit bu konuda somut admlar attn ancak bu admlarn geri evrildiini ifade etmektedir. zellikle AP ile ortak bir hkmet fikrini benimsediini, mektubun verildii gn krsden buna benzer bir konuma yaptn ifade ediyor ve birlik arlarnn da devam ettiini belirtiyor. Blent Ecevitin 27 Aralk 1979 gn yapt konuma yledir: Adalet Partisinin deerli grup bakan vekillerinden rica ediyorum. Ayn sorunlarla, ayn dertlerle kar karyayz. Henz bu sorunlarn zerinde iki partinin yaklam, bak alar birbirine yaklatrlr m? Diye bir ciddi deneme bu toplant yl srasnda ve bu hkmet dneminde yaplmamtr. Ben bu hkmetin kuruluundan nce, imdi nerdiimden ok daha te bir yaklam nerdim. Kabul edilmedi. Bu yzden alnganlk gstermiyorum. Yeniden yapc bir diyalog neriyorum. Eer Adalet Partisi grubu buna varsa, otururuz, meseleleri ciddi olarak derinliine konuuruz (Arcayrek, 1990:42) diyerek lkenin iinde bulunduu bu olumsuzluklardan kurtulmas iin ciddi abalar harcanmas gerektiini ve uzlay ngryordu. Oysa Ecevitin bu diyalog arsna Demirelin scak bakt sylenemez. Ordu ak olmasa da st kapal olarak hkmeti, siyasileri ve partileri uyarmt. Cumhurbakan Fahri Korutrk de aslnda olacaklarn farkndayd. 1 Ocak 1980de Evren ve Kuvvet Komutanlarn toplantya ard. Korutrk, politikaclarn nerileri dikkate almamalar halinde ne yapacaklarn generallere sordu. Evren son are olarak mdahale edip Meclisi kapatmaya hazr olduklar yantn verdi. Ne var ki, Cumhurbakan bir darbenin sorunlar daha da ktletireceini dndn ve normal anayasal mekanizmalar
104
iinde dzenin salanmas gerektiini aklad. Grev sresi Nisan 1980de sona erecekti ve askeri darbeye onay vererek grevini bitiren bir Cumhurbakan olarak tarihe gemek istemiyordu. Generallerin mektubunu 2 Ocak 1980de millete duyurdu. Yine de, Demirelle grmesinde Korutrk bir darbe olasln ciddiye almad ve Babakana byle bir tehlikenin bulunmadn ve kendi nlemleriyle krizin stesinden gelebilecei izlenimini verdi(Hale, 1996:203).
Korutrk darbenin durumu daha iinden klmaz bir hale getireceine inanyordu ama darbe artk Trkiye iin kanlmazd. zincirleme giden olaylarda siyasilerin Geri saym balyordu. Haziran 1980de Olaylar da zincirin halkalar gibiydi. Arka arkaya ama hep kaosa neden olan bylesi umursamazln orumdaki kanl atmalardan bakente dnen Financial Times muhabiri Metin Mnir u ekilde aklyordu: Ankaradaki politikaclar orum halk kadar blnm ve nefret dolu grnyorlar, lke i savaa doru giderken, batan bir gemide kabin kavgas yapan yolcular gibiler(Hale, 1996:200) diyerek aslnda siyasilerin acziyet ve baarszln gzel bir ekilde ifade etmitir.
Ortada kalan uyar mektubu, anlaamayan iki byk parti, kan glne dnen bir lke ve ktlklar ierisinde korku ve panik yaayan halk. Bir de bunlara ek olarak Nisan 1980de grev sresi dolan Fahri Korutrkn yerine seilemeyen cumhurbakan krizinin de eklenmesi olaylara tuz biber olmutu.
6 Nisan 1980de Fahri Korutrkn grev sresi dolmutu. Ancak hibir parti tek bana cumhurbakan seebilecek ounlua sahip deildi. Ne yazk ki 1973teki gibi kendi aralarnda anlama salayp devletin en yksek makamna kimi seeceklerini bile oturup mzakere etme gerei duymadlar. Korutrkn yerine senato bakan hsan Sabri alayangil veklet etmeye balad (Birand, Bila, Akar, 2006:111).
105
Gnlerce ve aylarca sren neticesiz seim turlar yznden iinde bulunduumuz sorunlarla mcadelede en deerli unsur olan zaman bo yere harcanmt. Cumhurbakanl seimi dnyann hibir lkesinde bylesine siyasal istismar konusu yaplmamt. Bu durum Trk Parlamentosunun nasl bir kmaz iinde bulunduunu gsteren bir rnekti (Milli Gvenlik Konseyi, 1981:154). 115 tur oylama yaplmasna ramen hibir aday yeterli oyu alamad ve Meclis tkanmt artk. 12 Eylle kadar da vekleten Cumhurbakanl grevini hsan Sabri alayangil yrtecekti. Bu arada yine siyasi pazarlklar partiler arasnda devam ediyordu. Erbakan ile Ecevit, Demireli drmek iin bir koalisyon kurmay amaladlar. 3 Temmuzda Meclisteki gven oylamasnda Erbakan, Ehveni er olarak hkmeti desteklediini aklaynca Demirel hkmeti kurtulmu oldu. Ancak Demirel ile Ecevit arasnda anlama yine gereklemiyordu. alayangilin tevikiyle bir araya gelen Ecevit ve Demirel yine anlaamadlar (Hale,1996:204). Sanki iki parti uzlamamay kendilerine bir grev edinmiti. Yine sonusuz kalan turlar ile kaybeden bir Trkiye ve Trk halk.
Yava yava sona yaklalyordu. Aslnda planlar oktan hazrd. Ancak uygun zaman bekleniyordu. nk darbenin merulamas gerekirdi. Askerlerin ynetime mdahale etmelerini merulatracak yeteri kadar sebep vard, terr, ekonomik kriz, tkanan siyasi kurumlar, blclk hareketleri esas gelimelerdi. Eyll aynn ilk gnlerindeki iki ayr olay da mdahale srecini tamamlamaktayd. Bunlardan biri Dileri Bakan Hayrettin Erkmenin gensoru ile drlmesi ve dieri de Konyada dzenlenen Kuds Mitingi idi (Dursun, 2000:201- 202).
Dileri Bakan Hayrettin Erkmen aleyhine MSP tarafndan verilen gensorunun 5 Eyll gn Meclisteki grmelerin arkasndan yaplan oylamada kabul edilmesi ve Erkmenin bakanlktan drlm olmasdr. srailin igal altnda tuttuu Kuds ebedi bakent ilan etmesi karsnda gerekli tepkiyi vermedii sulamasyla verilen gensoru kabul edilmi ve Cumhuriyet tarihinde ilk defa bir Dileri Bakan drlmtr. Bu gelime son derece nemli bir olayd ve Trkiyede slamc siyasetin etkinliini ortaya koymaktayd. Muhalefetteki CHP her
106
ne olursa olsun hkmeti ypratmak stratejisi izlediinden MSPnin nergesine destek vermitir. Olayn ierde ve dardaki yanks byk olmutur. zellikle yurt dnda yaplan yorumlar Trkiyenin randa olduu gibi slamclarn eline mi gemekte olduu kayglar dile getirilmitir. Muhalefetin gensoru ile Dileri Bakann drmesi, Demirel Hkmetinin Bat yanls politikasna kar slamclardan gelen ak bir tehdit olarak alglanmtr. Dier bir gelime ise bu olaydan bir gn sonra Konyada MSP tarafndan organize edilen Kuds Kurtarma Mitingi ve bu mitingde sergilenenlerdi. Mitingde alan pankartlar, atlan sloganlar ve yaplan konumalar Cumhuriyete kar bir giriim olarak deerlendirilmi, zellikle stiklal Mar sylenirken bir grubun ayaa kalkmayp protesto etmesi toplumda infial yaratmtr(Dursun, 2005:88-89).
Olaylar hzl bir ekilde rndan kmt. Siyasi istikrardan yoksun olan Parlamentomuz, her gn onlarca katledilen vatandalarmz, ekonomik kriz, zmlenmeyen lke problemleri ve dzenlenemeyen bir sona doru hzla ilerlemekteydi. Artk darbe meru zeminini bulmutu. nk olaylar Parlamentoda zlemiyordu. Halk da askerlerin bir an nce olaya mdahale etmesini bekliyordu. Zira lkede yaanan terr, demokrasinin en temel gvencesi olan insan hayatn tehdit ediyordu. Siyasilerin acziyetini ancak askerler bertaraf edebilirdi. yle de oldu. 12 Eyll 1980de saat 04.00da ordu ynetime el koydu. Ordunun ynetime el koymasn halk olumlu karlamt. Bylece darbe artk meru, ordu da yine kurtarc olmutu. H- 12 Eyll 1980 Askeri Darbesi Askerler, lkenin iinde bulunduu bu vahim olaylardan memnun deildi. Bir darbe hazrl iindeydiler; ancak uygun zamann gelmesini bekliyorlard. Uygun zaman da o kadar hzl bir eklide zeminini oluturuyordu ki askerlere 12 Eyll gn son noktay koyduracakt.
107
lkenin bir i sava ierisinde bulunmas, politikaclarn gszl, ekonomik skntlar, mezhep atmalar, sa-sol terr eylemleri, kitlesel katliamlar, toplumun ileri gelen lml aydnlarnn ldrlmesi, tkanan Parlamento. Bu kadar olumsuzluk ierisinde artk halkn tek beklentisi askerin dorudan mdahalesiydi. Aslnda bir Bayrak Plan vard. Ama mdahale iin uygun ortam bekleniyordu. Darbe fikrinin ok nceden verildiini eski bir asker olan Nevzat Blgiray yle aklamaktadr: Askerlikte bir ana fikir olmadan, planlama yaplamazd. Olaylar daha iyi anlayabilmek iin mdahaleye giden olaylarn tarihsel sralamasn u ekilde vermitir: Sayn Evrenin Genelkurmay Bakan oluu, 6 Mart 1978 Skynetim ilan Mdahale fikrinin douu, Saltk Grubunun almaya balamas Demirel Hkmetinin kurulmas Uyar mektubunun verilmesi dosyalar zerindeki almalar Nisan 1980 kinci stanbul toplants Bayrak Harekat Plannn hazrlanmas Haziran 1980 Bayrak Harekat Plannn gnderilii 3 Temmuz 1980 Bayrak Harekat Plannn geri toplanmas 4 Austos 1980 Bayrak Harekt Plannn ikinci kez skynetimlere gnderilmesi 2-4 Eyll 1980 Bayrak Harektnn uygulanmas 12 Eyll 1980 24 Mays 1980 4 Haziran 1980 26 Aralk 1978 Temmuz 1979 11 Eyll 1979 19 Kasm 1979 27 Aralk 1979 4 16 Mart 1980
stanbul toplantsnda Mdahalenin tartlmas 21 Aralk 1979 Saltk Grubunun Mdahale almasna ait dosyalar teslim etmesi ve Skynetim Komutanlarn dolaarak Mdahale kararnn onaylatlmas 2
Bu takvimden de anlalaca gibi, skynetimin ilanndan (26 Aralk 1978) 6-7 ay kadar sonra Mdahale fikri ortaya km, 8-9 ay kadar sonra da Mdahale
108
ortamn ve zamann saptamak zere alma grubu ve komutanlar almalarna balamlardr. Yani 12 Eyll 1980den on drt ay nce Mdahale almalar fiilen balamtr. Artk bundan sonraki szl klarn, uyar niteliindeki konumalarn ve uyar mektubunun, sadece yaplacak Mdahaleye giden yolu hazrlayan birer aama olduu anlalmaktadr. Gerisi Mdahale planna uygun olarak hazrlanan bir programn uygulamalarndan ibarettir (Blgiray, 2002:14-15). Mdahale hazrlklarn yapmas iin Haydar Saltk bakanlnda bir alma grubu oluturulmutu. Zaten btn komutanlar lkenin iinde bulunduu kaostan kurtulmak iin bir mdahale konusunda hemfikirlerdi. Zamann tayin edilmesi nemliydi. Askerlerin zellikle zaman konusunda hassas davranma nedenleri artk siyasilerin yapabilecei hibir eyin kalmad fikrini tam olarak benimsemeleri ve halkn da buna onay vermesiydi. nk o zaman darbe meruluk kazanacak, tepki yerine onay alacakt.
Yukarda Blgirayn da ifade ettii gibi geriye kalan btn gelimeler, darbe fikrinin yerlemesi iin sadece ayrnt niteliindeydi.
Orgeneral Kenan Evren Brksele gitmeden nce, zira Cumhurbakanl seiminin hemen halledilemeyecei kanaati edinmesi zerine ikinci bakan H.Saltka dnnceye kadar btn hazrlklar tamamlansn; Radyo ve televizyona verilecek tebliler, beyanatlar da hazrlansn. Bu partilerin memleketi felakete srklemelerine daha fazla seyirci kalamayz. Brkselden dnnce artk bu ii halledelim(Dursun,2005:85) demiti.
Hazrlklar tamamlanmt. Planda radyoya el konmasndan, partiler ve Meclisin ne olacana, halkn temel gereksinmelerinin nasl karlanacana, bankalara el konulup konulmamasndan, kimlerin gzaltna alnacana kadar son derece ayrntl bilgiler vard. Plana BAYRAK ad, lkenin tek bir bayrak altnda toplanmas amalandndan verilmiti. Aslnda kalnca olmakla birlikte, temel noktalar 15 sayfay gemeyen ve belirli alarm aamalarndan geip uygulamaya
109
sokulabilen bir pland. Gazetecilere nasl ve nereden, kimin kart vereceinden tutun hangi frnlarn ileyeceine kadar hazrlanm bir alma ancak bir gnlk, yani duruma mdahale edilmesi ngrlen ve bu operasyon bittii anda da son sayfasna gelinen bir pland. Askeri harektn tesinde hibir bilgi iermiyordu. Plan hazrd, sadece uygulamaya sokulu tarihi ak braklmt (Birand, 1986:200-201).
Bayrak harekt iin ilk belirlenen tarih 11 Temmuzdu. Bu tarihin belirlenmesinde ilk olarak 3 Temmuzda CHP hkmeti drmek iin bir gensoru vermiti ve MSP lideri de bu gensoruya destek vereceini aklamt. Hkmetin dmesi mdahaleyi kolaylatracakt. Dier bir neden ise, 10 Temmuzda Pariste Trkiyenin borlar ertelenecekti. Bylesi bir durumda askeri mdahale ans artacakt.
11 Temmuz iin harekt emri zel kuryelerle, Kolordu ve blge Komutanlklarna datld ve talimatlar verildi. Disiplinden taviz verilmemesi, gereksiz kahramanlk yaplmamas, tarafsz olunmas ve terristlere acnmamas yolunda talimatlar verilmiti. Ancak Demirel hkmeti gvenoyu alnca 11 Temmuz planndan vazgeildi (Birand, Bila, Akar, 2006:123) . Yeni bir tarihin belirlenmesi gerekiyordu. Austos ay Silahl Kuvvetlerin terfi ve tayin dnemi olduu iin Eyll aynda yaplmas uygundu. Yksek Askeri ura toplants yapldktan sonra da darbeye ilikin son hazrlklar 26 Austostaki komutanlar toplants deerlendirilmi ve toplantdan kan tarih 12 Eyll 1980 olmutur (Dursun, 2005:87).
Btn planlar hazrd, tarih konusunda da anlamaya varldna gre artk beklemek ya da ertelemek anlamszd. nk her geen gn Trkiyenin kaybnayd askerler adna Trk Silahl Kuvvetlerinin Hizmet Kanunun 35. maddesine gre, Trkiye Cumhuriyetini koruma ve kollama grevi de zaten askerlere verilmemi miydi? Ancak bu grev 27 Maysta olduu gibi gereklemeyecekti. Emir- Komuta zinciri esas alnarak mdahale yaplacakt.
110
Kongara gre demokrasiden saplnca, lkenin en gl vurucu rgt Silahl Kuvvetlerin iktidara el koymamas iin sebep kalmaz(1987:164) ve yle de oldu. 12 Eyll 1980de ordu fiilen iktidara el koydu. Harektn ilk bildirisi yledir:
Yce Trk Milleti! Byk Atatrkn bize emanet ettii lkesi ve milleti ile bir btn olan Trkiye Cumhuriyeti Devleti, son yllarda izlediimiz gibi d ve i dmanlarn tahriki ile varlna, rejimine ve bamszlna ynelik ciddi ve fiziki haince saldrlar iindedir. Devlet balca organlaryla ilemez duruma getirilmi, anayasal kurulular tezat ve suskunlua brnm, siyasi partiler ksr ekimeler ve uzlamaz tutumlar ile devleti kurtaracak birlik ve beraberlii salayamamlar ve lzumlu tedbirleri alamamlardr. Bylece ykc ve blc mihraklar faaliyetlerini alabildiine artrm ve vatandalarn can ve mal gvenlii tehlikeye drlmtr.
Atatrklk yerine irticai ve dier sapk ideolojik fikirler retilerek sistemli bir ekilde ve haince lkokullardan niversitelere kadar eitim kurulular, idari sistem, yarg organlar, i gvenlik tekilat, ii kurulular, siyasi partiler ve nihayet yurdumuzun en masum kylerindeki yurttalarmz dahi saldr ve bask altnda tutularak blnme ve i harbin eiine getirilmilerdir.
Ksaca devlet gsz braklm ve acze drlmtr. Aziz Trk Milleti! te bu ortam iinde Trk Silahl Kuvvetleri, Hizmet Kanununun kendisine verdii Trkiye Cumhuriyetini koruma ve kollama grevini yce Trk milleti adna emir ve komuta zinciri iinde ve emirle yerine getirme karar alm ve lke ynetimine btnyle el koymutur.
111
Giriilen harektn amac, lke btnln korumak, Milli birlik ve beraberlii salamak, muhtemel bir i sava ve karde kavgasn nlemek, devlet otoritesini ve varln yeniden tesis etmek ve demokratik dzenin ilemesine mani olan sebepleri ortadan kaldrmaktr. Parlamento ve hkmet feshedilmitir. Parlamento yelerinin dokunulmazl kaldrlmtr. Btn yurtta skynetim ilan edilmitir.
Genelkurmay Bakan, Orgeneral Kenan Evrenin bakanlnda KKK. Org. Nurettin Ersin, Dz KK. Ora. Nejat Tmer, Hv.KK.Org.Tahsin ahinkaya, Jan.Gen.K.Org. Sedat Celesundan oluan Milli Gvenlik Konseyi artk devletin btn yetkilerini kendinde toplamtr (ztuna- Gkdemir, 1987:187-188).
Yetkileri kendi elinde toplayan Milli Gvenlik Konseyi, okunan bildiriler ve gne tank sesiyle uyanan Trk halk biri dolayl, ikisi dorudan olmak zere nc askeri darbeye daha tanklk ediyordu 12 Eyll gn. lke yle bir hale gelmiti ki, darbe halk tarafndan gayet memnun bir ekilde karlanmt.
1977 seimlerinden sonra istikrar ve dzeni salayamayan Millet Meclisimiz, anlaamayan partiler ve parti liderleri, pazarlklar, ksa mrl ve birbirine zt grler benimseyen koalisyon hkmetleri, bir trl grlemeyen lke sorunlar. Aslnda bunlarla snrl deildi istikrarszlk. ken bir lke ekonomisi, enflasyon, kuyruklar, yokluklar, grevler ve hayat kavgas veren ii ve memurlar. Bir de bunlara ek olarak, temel hak ve hrriyetlerin en nemlisi olan yaama hakknn tehdit edilmesi eklenince lkede bir baboluk ve zlme olduu hemen anlalr. Sokaklarda her gn len insanlar ve bunlarn yer ald gazete haberleri, sac ve solcu terristlerin kanl eylemleri, alevi- snni olaylarn kartarak huzur iinde yaayan insanlar arasna nifak tohumlarnn ekilmesi ve kitle katliam haline gelen mezhep atmalar. lkenin ileri gelen, lml, grlerine sayg duyulan aydnlarn, faili mehul cinayetlere kurban gitmesi.
112
12 Eylle varlmadan nceki ok ksa bir Trkiye tablosuydu anlatlanlar. Halkn artk sabr tkenmi ve bu gidiata dur denilmesi isteniyordu. Bunu da lkenin en baskn gc olan ordu halledebilirdi. Onlar zaten plan yapm ve mdahale iin uygun gn bile belirlemilerdi. 12 EYLL nk halk onlar istiyordu. Onlar da Trk Silahl Kuvvetlerinin Hizmet Kanunu dorultusunda Trkiye Cumhuriyetini koruma ve kollama grevini stlenmilerdi. Bu grevi 12 Eyll gn seve seve yerine getiriyorlard.
Darbe, ilk bakta istenen ve arzu edilen tek kurtulu yoluydu. Ancak unutulmamas gereken nokta, darbe ile birlikte demokrasinin de askya alnmasyd. Sivil otorite yine askere tabi olmu ve onun kararlar dorultusunda siyasetten uzaklatrlmlardr. Demokrasinin vazgeilmez ortam Parlamento da fesh edilmiti.
Trkiyede yeni bir sre balyordu. Birandn ifadesi ile bu darbe Trkiyenin miladyd. Yeni hazrlanacak olan anayasa ve gdml olarak iletilmeye allacak olan bir demokrasiye merhaba diyecekti Trkiye. Byle bir demokrasi de Ecevitin ifadesi ile sivil grnml bir askeri rejim( Aktaran, Cemal,2004:139) demekti. I- 1980 1983 Dnemi 12 Eyll sabah 04.00da ordu ynetime dorudan el koymutu. Parlamento fesh edilmi ve siyasiler grevlerinden uzaklatrlmlard. Yeni bir askeri dnem ile kar karyayd Trkiye. Bundan sonra neler yaanacakt? Halkn en ok merak ettii ise terr iddet ve lmler bitecek ve can gvenlii yeniden salanabilecek miydi? Bu sorular ve sorunlar ierisinde bir darbe yapld. 12 Eylln mimar olan be komutan dan oluan bir Konsey (MGK) btn yetkileri kendi bnyelerinde topladlar ve bildirilerle halk nelerin beklediini akladlar. MGK, koyduu kurallar ve verdii buyruklar Bildiri ve Karar biiminde adlandrp numaralandrd. 12 Eyll sabah saat 04.00te MGKnn ilk mesaj geen 1
113
numaral bildirisi TRTden btn lkeye duyuruldu. Org. K. Evrenin azndan okunan bu bildiride u noktalar dikkat ekiciydi: Devletin varlna, rejimine ve bamszlna ynelik saldrlar younluk kazanmtr. Buna karlk Devlet organlar ve anayasal kurulular ilemez duruma getirilmilerdir. rticai fikirler ve sapk ideolojiler devlet kurulularn, ii rgtlerini ve siyasal partileri etkileri altna alarak lkeyi i savan eiine getirmilerdir. TSK, Hizmet Kanununun verdii Trkiye Cumhuriyetini kollama ve koruma grevini Trk milleti adna yerine getirmek iin emir ve komuta zinciri iinde lke ynetimine btnyle el koymutur. Harektn amac, lkenin btnln, devletin otoritesini yeniden salamak, demokratik dzenin ilemesine engel olan nedenleri ortadan kaldrmaktr. Parlamento ve hkmet fesh edilmi, milletvekillerinin dokunulmazlklar kaldrlm, btn yurtta skynetim ilan edilmi, yurt dna klar yasaklanm, ikinci bir emre kadar saat 05.00dan itibaren sokaa kma yasa konmutur (Tanr, 1995:27).
Okunan bildiri ile siyasiler siyasetten men edilmiti. Sabahn ilk saatleri ile birlikte parti liderleri Silahl Kuvvetlerin belirledii yerlerde ikamet edeceklerdi. Kenan Evren imzal bir yaz ile parti liderlerine bunlar bildirildi.
12 Eyll sabah saat 05.00te Demirel, uzatlan zarf at. 12 Eyll sabah saat 05.00te Ecevit, uzatlan zarf at. 12 Eyll sabah saat 05.00te Erbakan, uzatlan zarf at. 12 Eyll sabah saat 05.00te Trkee zarf uzatlamad, saptanan adreste yoktu. Parti nderlerine ayn metin gnderilmiti. Yaz
114
...Yaplan btn uyarlara ramen, siyasi partilerin takndklar uzlamaz tutum ve ar ulara sempati gsterilmesi veya destek salanmas; anari, terr ve blcl byk boyutlara ulatrarak lkemizi paralanma noktasna getirmitir.
Trk Silahl Kuvvetleri lke btnln korumak, milli birlik ve beraberlii salamak, muhtemel bir i sava ve karde kavgasn nlemek, devlet otoritesini ve varln yeniden tesis etmek ve demokratik dzenin ilemesine mani olan sebepleri ortadan kaldrmak maksadyla; Hizmet Yasasnn kendisine tevdi ettii Cumhuriyeti kollama ve koruma yetkisine dayanarak yce Trk Milleti adna ynetimine el koymutur.
Parlamento ve Hkmet feshedilmi, siyasi faaliyetler durdurulmutur. Parlamento yelii sfatnz kaldrlmtr. Hibir konuda beyanat vermeye yetkiniz yoktur. Can gvenliiniz Trk Silahl Kuvvetlerinin teminat altndadr. Bu maksatla, emniyet iinde evinizden havaalanna gtrlecek, oradan uakla HAMZAKOY/ GELBOLU ya gideceksiniz. Arzu ettiiniz takdirde ailenizi de yannzda gtrebilirsiniz. Geici bir sre ikamet edeceiniz adres aadadr. Bir saat iinde hazrlanp, harekete hazr olduunuzu gvenliiniz iin gelen subaya bildiriniz. Talimat getiren subayn ikazlarna uyunuz. Bu talimat ile belirtilenler dndaki her trl tutum ve davrannz sutur. Rica ederim Adresiniz: Hamzakoy/Gelibolu Kenan EVREN Orgeneral Genelkurmay ve Milli Gvenlik Konseyi Bakan (Arcayrek, 1990:378-379).
115
Trke dnda dier siyasi parti liderlerine iletilen yaz ile liderler siyasi faaliyetlerinden bir sre ayr kalacaklar bildirilmiti.
MHP Genel bakan Alparslan Trkein de sakland ve ordu ierisinden darbenin haber verildii grn ileri sren Tanr 14 Eyll 1980 de Trkein ortaya kt ve Erbakann yanna zmir Uzun adaya gnderildiini belirtmektedir ( 1995:28). Bu arada Kenan Evren TRT aracl ile halka darbenin gerekelerini anlatarak haklln ispata alyordu.
Evren; 12 Eyll saat 13.00 TV konumas: Silahl Kuvvetler, aziz Trk milletinin hakk olan refah ve mutluluu, vatan ve millettin btnl ve gittike etkisi azaltlmaya allan Atatrk ilkelerine yeniden g ve ilerlik kazandrmak, kendi kendini kontrol edemeyen demokrasiyi salam temeller zerine oturtmak, kaybolan devlet otoritesini yeniden getirmek iin ynetime el koymak zorunda kalmzdr (Birand- Bila- Akar, 2006:141) diyen Evrenin konumasndan aslnda halk da memnundu, nk 11 Eylle kadar devam eden iddet olaylar 12 Eyll gn bitmiti. Darbe gerek halk gerekse basn tarafndan olumlu karlanmt. nk Trkiye, ordunun ynetime el koymas ile kaostan kacak ve dzen salanacakt.
Gerek basn, gerekse lkenin nde gelen kurulularnn ve halkn darbeye kar direni gstermeme nedeni, herhangi bir siyasi partiye ya da gre kar yaplmam olmasdr. lkenin iinde bulunduu siyasi toplumsal iddete bir son vermek adna yaplyor olmas belki de bu darbenin 27 Maystan farkl olmasn ve halk desteini arkasna alm olmasn aklamaktadr (Dursun, 2005: 97).
Siyasiler gzaltna alnd, Parlamento feshedildi, skynetim ilan edildi. Bundan sonraki faaliyetleri yrtecek olan Milli Gvenlik Konseyi grevine balamt. Meclisin yetkilerini elinde bulunduran bu konsey Mdahaleden 6 gn
116
sonra MGK yeleri, milletin kaytsz artsz egemenliine, demokratik ve laik Cumhuriyet ilkelerine dayal bir anayasa dzeni vaadini ieren bir metinle and itiler(18 Eyll 1980). Ant ime treni TBMM binasnda yapld (Tanr, 1995: 30).
Milli Gvenlik Konseyi, yasama ve yrtme yetkisini aslnda kendi elinde tutuyordu. nk darbenin yapl amac, siyasilerin zemedikleri lke sorunlarna zm getirmekti. Eer ki bu yetkileri kendi kontrolleri dna karsa lkenin iinde bulunduu kaos devam edecekti.
12 Eyll darbesi dier darbelerden farklyd. Burada, dzen tam olarak salanmadka ynetimden ekilme fikri yoktu. zellikle anari ve terr bitecek, sivil otorite ve devlet otoritesi yeniden salanacak, Atatrklk erevesinde dzen yeniden oluturulacak ve yeni bir anayasa yaplacakt. Bunlar salanrsa ynetimden ekileceklerdi. Bunun iin yine uygun bir zaman gerekiyordu. stenilenler bu uygun sre ierisinde yaplrsa askerler klalarna geri dneceklerdi. Yoksa askeri rejim devam edecekti.
Yaplacak olanlar Org. Kenan EVREN bir basn toplants yaparak aklamt. Bu toplantdaki notlar H. Cemal u ekilde aktarmaktadr: Devlet Yeni Batan Dzenleniyor ... (...) Ekonomide... Ekonomik alanda bu gne dek srdrlm olan izginin izlenmeye devam edecei anlalyor. Orgeneral Evrenin aklamalarndan ekonomi politikasnda bir sapmann beklenemeyecei ortaya kmakta. Demirel hkmetinin benimseyip balatt 24 Ocak Kararlar ve MF ile yllk anlama geerliliini koruyacaktr. Nitekim bu kararlarn mimar Turgut zal, ayr istikrar programnn yrtlmesinde yine grev bandadr.
117
Ekonominin tabi kurallar iinde ilemesinin kolaylatrlacana dikkati eken Org. Evren, ekonomik programn uygulanacan vurgularken, eer varsa, eksiklik ve aksaklklarn giderilmesine allacan syledi.
i... Grev ve lokavtlar yasaklanm durumda Baz ii konfederasyonu ve sendikalar kapatlm bulunuyor. Bu alanda yeni yasal dzenlemelere gitmek gndemdedir. Nitekim Org. Evren, basn toplantsnda, uzunca bir zamandan beri yaknlan konular arasnda ii iveren ilikilerinin bulunduunu syledi ve ekledi: Bu alanda yeni yasal dzenlemeler gerekli...
Demokrasi... 12 Eyll harektnn ngrd yasal ereve nedir? Orgeneral Evrenin deyiiyle, makul bir sknetten sonra geilmesi tasarlanan ok partili sistemin kurallar neler olacak?
Bunlarn
bugnden
ayrntsna
girmek
olanaksz
imdilik
bilinen,
oluturulacak bir Kurucu Meclisin anayasa, siyasal partiler ve seim yasalarnda deiiklik yapacadr. Kurucu Meclisin nasl kurulacana ilikin ilkelerin saptanma aamasnda olduklarn da Orgeneral Evren aklad. Doal olarak aklamayan noktalar, deindiimiz temel yasaya getirilecek deiikliklerin nitelii oldu.
Yunanistan... Bununla birlikte Orgeneral Evren bir soruya verdii karlkta ilgin bir ipucu verdi. Cumhurbakanl seimine deinerek ve Yunanistan rneine iaret ederek yle konutu: Demokratik lkelerde Cumhurbakan seimi vaktiyle bizde olduu gibi tkanm, ancak her lke buna are bulmu, bizde maalesef bulunamam, Baz
118
meyyidelerin konmas gerekiyor. Yunanistanda ilk turda seim yaplamazsa, Meclis feshediliyor. Cumhurbakan seiminin byle bekletilmeden, ksa srede yaplmasn salayan kanuni tedbiri getireceiz.
Seim sistemi... izilmek istenen anayasal ereve, bakanlk yada yar bakanlk gibi sistemleri ngrecek midir? Bilmiyoruz. Ancak rnein seim yasasnda byk partilerin yeterli ounlua sahip olarak sandktan kmalarn salayacak bir dzenleme olasdr. Siyasal partilerin i ileyileri yeni kurallara balanabilecektir. nseim sisteminin deitirilmesi akla gelen olaslklardan bir dieridir.
Hak ve zgrlkler... Hak ve zgrlklere ilikin dzenlemeler gndemdedir. Gerek anayasada gerekse Trk Ceza Kanununda yaplacak deiiklikler yeni kurallar kapsayacaktr. (...) Yargnn hzl ilemesini salamak yeni ynetimin bir dier gndem maddesidir. Bu konuda yars sivillerden yars askerlerden oluan yirmi kiilik bir komite almalarn srdrmektedir.
D politika... D politikaya gelince... Milli Gvenlik Konseyi Bakan, Orgeneral Evrenin aklamalarndan anlald kadaryla, d politikada gemi izgi izlenmeye devam olunacak. Orgeneral Evren, Yunanistann NATOnun askeri kanadna dn konusunda ise Her trl gayret, iyi gayret gsterilecek dedi. Edindiimiz izlenim Yunanistann dnnn nmzdeki dnemde hayli hzlanaca yolunda idi (Cemal, 1986:50-51-52). Hasan Cemalin edindii izlenimler, Trkiyenin yeni bir ekillenme sreci ierisinde olduunu gstermektedir. Bu srecin olumasnda ise Milli Gvenlik Konseyi yeleri etkin bir rol oynamaktadr. Biranda gre Milli Gvenlik konseyi
119
btn gc elinde topluyordu. Cumhuriyet tarihinde hibir kurum bu kadar ok yetkiyle donatlmamtr (Birand, Bila, Akar, 2006:143) diyerek konseyin ne kadar bir etkin gc olduunu ifade ediyor. o Milli Gvenlik Konseyi, 27 Ekim 1980de kard 2324 sayl Anayasa Dzeni Hakknda Kanuna dayanarak varln merulatrmaya almtr. Bu kanun ile; o 1961 Anayasasnn, baz istisnalar sakl kalmak kaydyla, yeni anayasa yaplncaya kadar yrrlkte olaca, o 1961 Anayasasnn TBMMye, Millet Meclisine ve Cumhuriyet Senatosuna ait olduunu belirttii grev ve yetkilerin MG Konseyine Cumhurbakanna ait olduunu belirttii grev ve yetkilerinde Devlet Bakan sfatyla MG Konseyi bakanna verildii o MG Konseyinin kard bildiri ve kanunlar ile ald kararlar hakknda Anayasaya aykrlk iddiasnn ileri srlemeyecei, o MG Konseyinin bildiri ve kanunlarnda yer alan ve alacak olan hkmler ile km veya kacak olan Bakanlar Kurulu Karar veya ortak kararnameler hakknda yrtmenin durdurulmas veya iptal isteminde bulunulamayacan, o Bakanlar ile Bakanlarn yetki verdii grevlilerin, kamu personeli hakknda uyguladklar veya uygulayacaklar ilemler ile aldklar kararlar hakknda yrtmenin durdurulmas isteminde bulunulamayaca, o MG Konseyinde alnan ve alnacak yaynlanm ve yaynlanacak bildiri, karar ve kanunlardan 1961 Anayasasna uymayanlarn Anayasa deiiklii; yrrlkteki kanunlara uymayanlarnn da kanun deiiklii olarak, yaynladklar veya metinlerde ngrlen tarihlerde yrrle girecekleri ngrlmtr (ztrk, 2006:93-94).
Bu kanun ile Milli Gvenlik Konseyi kendi varln merulatrarak Meclisin btn yetkilerini de bnyesinde toplamtr. MGK ile yeni bir dnemin kaplar
120
aralanmaktadr. Devlet yeniden yaplanma sreci ierisine girerken, askeri rejimin otoriter yapsn btn kurumlarda grmek de mmkn olmutur.
12 Eyll ile birlikte temel hak ve zgrlklerin askya alnd bu askeri rejimde, btn yurtta ilan edilen skynetim, skynetim blgelerinde kurulan Skynetim Askeri Mahkemeleri, 15 gnden 30 gne karlan gzalt sreleri, yasaklamalar ve daha sonra da deinilecek olan ikenceler ve idamlar.
Evet, gerekten Trkiye demokrasi adna yeniden ekilleniyordu (!). Neyse ki bu ekillendirme sreci sonunda askerlerin kendi klalarna dnmesi anlay bizleri biraz olsun rahatlatmaktadr. Ya kalc olsalard? te o zaman Trkiyede demokrasiyi yeniden ina etmek gerekten mmkn olmayacakt.
in ilgin yan Batnn Trkiyede gerekleen bir askeri darbeyi olumlu karlamalardr. Temel hak ve zgrlklerin korunmas konusunda yzyllarca aba sarf eden Batl devletler bu darbeyi gayet olumlu karlamlardr.
Amerika, Silahl Kuvvetlerin mdahalesini aka desteklerken Batl lkelerde de ayn lml hava esiyordu. AET Bakanlar Konseyi bildirisinde bunun yansmasn grmek mmkndr. Trk ordusunun bir sre sonra ynetimi sivillere brakaca fikri, onlarn Trkiyeye bir ans tanmas iin yeterliydi. nsan haklarna sayg ve demokrasiye dn takvimi verilmesi yolunda bu topluluk (AET) hemfikirdi. Avrupa Konseyide mdahaleyi olumlu karlayanlardand. Sadece demokrasiye dn ve insan haklar konusunda uyarlarda bulunmakla yetindi. NATOda mdahaleyi olumlu karlamt. MF ve OECD gibi batl finans evreleri de bu darbe ile rahat bir nefes almlard (Birand, 1986:300-3004). nsan haklar konusunda son derece titiz olan, bu nedenle de tm askeri rejimleri cezalandran Bat Avrupa bile, Trkiyeye byk bir hogr gsterdi. Avrupa Konseyi, Trkiyeyi yelikten ihra etmedi. Oysa Avrupa Konseyine ye
121
olmann birinci koulu Demokratik olmakt. Bu hogrnn iki nedeni vard: Birinci neden, ordu mdahalesinin i sava nlemek gibi son derece hakl bir gerekeye dayanm olmas idi. kinci neden ise, Trkiyede ordunun hem demokrasiyi yeniden kurma ve kurduktan sonra sivillere devretme geleneinin olmas, hem de 12 Eyll yapan komutanlarn bu gelenee bal kalacaklarn ilan etmi bulunmalar idi(Kongar, 2005:197).
Askeri bir darbeden sonra, ynetimin sivillere devredilmesi fikri, insan haklar konusunda bu kadar hassas davranan batl lkelerce nasl benimseniyor bilinmez. Ancak bunun hakl bir gereke olduu konusunda ayn grte deiliz. nk batl lkelerdeki demokratik anlayta, askeri darbe istenmeyen ve kabul grmeyen baskc bir rejimi ifade etmektedir. Bylesi bir anlaya sahip lkelerin Trkiyedeki askeri rejime onay vermesi ve ilikilerin deimeden devam etmesi, batl lkelerin bu darbeyi onayladklarn bize ispat etmektedir. zellikle darbe ile tkanan sistem ilerlie kavuacak ve toplumsal-siyasal hayata yeniden eki dzen verilecekti. Bat da, Trkiye gibi lkelerde dzene ekidzen verebilmek adna askeri darbelere olumlu bakmaktadr. nk tkankl sivil siyasiler zemeyince askeri darbe kanlmaz olmutu.
Demokrasinin vazgeilmezi olan, temel hak ve zgrlklerin korunmas ve sivil ynetim anlay, ne sebeple olursa olsun kesintiye uratlamaz. Askeri bir darbe ile kazanlm olan bu hak ve zgrlkler yerle bir edilirse, verilen srenin de halk iin bir anlam yoktur. Ama bizdeki demokrasi anlay halk iin ama halka ramendir. yle ki bu sreler ierisinde halkn yaad dramlarn ya da aclarn hibir anlam yoktur.
122
12 Eyll askeri darbesinden sonra, aklanan bildirilerle ynetimi zerine alan Milli Gvenlik Konseyi yeleri, kardklar kanunlarla kendi varlklarn merulatrmlard. Yasama ve yrtme yetkisine sahip olan MGK, ayn zamanda Devlet Bakan olarak Kenan Evreni kabul ediyordu. lkede sakin bir yaam balamt; ancak siyasi adan da bir dzenin olumas artt. MGKnn yrtme ilerini bizzat ve tmyle yerine getirebilmesi mmkn deildi. Bu nedenle bir bakanlar kurulu oluturulmasna karar verildi (Tanr, 1995:30) Babakan kim olacakt? sorusu artk nem kazanmt.
Darbeyi gerekletiren generaller Atatrke gnlden bal bir siyaseti olan CGP lideri Turan Feyziolu zerinde anlamlard. Komutanlarn niyeti Atatrk ilkelerinden sapmayan, taviz vermeyen bir kii olarak tandklar kk bir partinin lideri Feyziolunu babakan yapmak, kuraca hkmette iki kii APden, iki kii CHPden bakan yapmak, gerisini de partili olmayan kiilerden semek suretiyle kk bir AP, CHP koalisyonu gerekletirmek idi (Dursun, 2005:104).
Ancak hkmetin kurulma aamasnda dikkat edilmesi gereken bir nokta vard ki, o da askerlerin en ok ekindii ekonominin kime devredilecei idi. Kii aslnda belliydi S. Demirelin sa kolu olan Turgut zald. Askerler zal tanyorlard ve (24 Ocak kararlar ile) ona yeni kurulacak hkmette D Ekonomik ilikiler Bakanln teklif ettiler ancak zal bunu kabul etmeyip Ekonomiden sorumlu Babakan yardmcln istiyordu. Burada yine nemli olan konu zaln T.Feyziolunun Babakanlk yapmasn istememesidir. nk ona gre drt parti lideri hapisteyken beinci partinin liderinin babakan olmas yanltr. Bu grn doruluu hem Feyziolu tarafndan hem de askerler tarafndan olumlu karland ve Turan Feyziolu Babakanlndaki bir hkmet modelinden vazgeildi (Birand, Bila, Akar, 2006:145-146).
Peki, o zaman babakan kim olacakt? Bu nedenle, 18 Eyllde sorunu bir karara balamak iin Yksek Askeri Konsey, Evren ve drt Kuvvet Komutan, Saltk
123
(Haydar), dokuz skynetim komutan ve drt st dzey generalden oluuyordu. Evrenin kendisinin de belirttii gibi, hem emir verip hem de bu emirleri kendisi uygulayamayaca iin, 1960ta Grselin yapt gibi babakanlk grevini de stlenmeye istekli olmad anlald. Konsey sonunda babakan aday olarak Austosta Deniz Kuvvetleri Komutanlndan emekli olan eski Oramiral Blent Ulusuyu tercih etti. Emekli olmadan nce darbe hazrlklarna katlm ve Evren ile dier komutanlarn dncelerine yakn olmas olgusu kadar, Ulusunun kdem avantaj da vard.21 Eyllde resmen aklanan Ulusu kabinesi, hepsi de partisiz teknokratlardan oluan 27 bakandan oluuyordu. Ulusudan baka kabinenin 5 yesi emekli askerlerdi. Ekonomik ilerden sorumlu Babakan Yardmcl grevini stlenen Turgut zal, halkn tand tek bakand (Hale, 1996:210-211).
Bu tek tandk bakan ile ilgili Halk Partili evrelerdeki genel ifade uydu Demirelsiz Demirel Program. Cemale gre Programn z asndan bu tehisin yerinde olmad sylenemez. Ekonomik modeli 24 Ocak; anayasa, seim ve siyasi parti yasalarnda ngrlen deiiklikler; ii, iveren ilikilerine yaklaan; sendika grev ve toplu szleme dzenine dnk yaklamlar... Ortaya kan ipular, btn bu konularn APnin yllardr savunduu ereve iinde kaldn gstermekte (1986:54). Her ne kadar Demirelsiz bir Demirel program olarak da kabul edilse 27 Eyllde Ulusu Hkmetinin programn Milli Gvenlik Konseyi nnde okudu ve her alanda kkl deiiklikleri vaat etti. Hkmetimizin ana grevi Cumhuriyetimizi bir daha zor durumlara drmeyecek tedbirleri almaktr. (...) vatandalarn yaama hakk ile zgrlklerini, her trl saldrya kar koruyacak tedbirleri bir an nce gerekletirecek hrriyeti Parlamenter sisteme sratle gemek en samimi dileimdir.
124
o Belediyelerin maddi imkanlar artrlacak. o Siyasi partiler, seim, DGM, ceza ve Hukuk Muhakemeleri Usul Kanunlar deiecek. o Endstri ilikileri yeniden dzenlenecek. o Olaanst Hal Kanunu hazrlanacak (Dursun, 2000:235-236). Blent Ulusunun hkmeti kurmas ve gvenoyu alarak greve balamas Milli Gvenlik Konseyi yelerinin btn yetkileri devrettii anlamna gelmemelidir. Hkmet sadece MGKnn yrtme yetkisini tam olarak kullanma konusunda yaad glklerden dolay kuruldu. Yine asl g MGKnnd. Milli Gvenlik Konseyi yeni bir anayasa hazrlanana ve TBMM fiilen greve balayana kadar ynetimde kalacakt. Bu hkm MGKnn kendini grev sresi bakmndan snrlamas anlamna geliyordu. Ne zaman grevi devredecei kesin bir tarihe balanmamt; ancak grevlerinin ne zaman sona erecei hakknda bilgi vermekteydi (Tanr, 1995:32). Ancak bu bilgi, askeri rejimin fiili olarak iktidar kullanmasna bir engel deildi. Grevde kald sre ierisinde siyasilerin karamad, Meclisin kilitlendii yasalar artk ok abuk yapabiliyordu. lkeye tam anlamyla askeri bir rejim egemendi. Her ne kadar bir hkmet grev banda ise de asl ynetici g askerin elindeydi. Yalnz burada bir ayrnty Blgiray u ekilde ifade etmektedir: 12 Eyll ynetimi dneminde, dnen ve yapan askerler ve paalar deil, sadece MGK ve onun evresini oluturan dar bir kadroydu.(...) 12 Eylln ilk gnnden itibaren MGK yeleri durmadan, kar kar lkeyi geziyor 12 Eylln nedenlerini, daha sonra da Anayasann gerekelerini anlatyorlard. Be orgeneral, niformalar iinde halk topluluklarnn karsna kyor, szcleri olan Sayn Evren de hemen her konuda konutuka konuuyordu. Halk ise gerek askerine kar duyduu sevgi ve sayg, gerek 12 Eylln getirdii huzur ve gven nedenleriyle onlar coku ile karlyordu (2002:28-29).
Milli Gvenlik Konseyini yneten be orgeneralin lkeyi iinde bulunduu vahim ortamdan kurtarmak ve onu korumak adna verdii mcadelede ne kadar etkin olduunu grmemek mmkn deildir. nk lkeye hakim olan bu askeri rejim ve
125
karlan Skynetim Kanunu ile gzaltna alnan, ikenceye maruz kalan binlerce insan dnnce gerekten etkili bir yntem kullandklarn syleyebiliriz. Halk memnundu, nk Trkiyeyi esir alan anari ve cinayet olaylar son bulmutu. Asl nemli olan bundan sonra yaananlard. Terr ve anariyi nlemek iin lkenin her yerinde ilan edilen skynetim ile geni bir tutuklama ve yarglama kampanyalar balatm, bu srete on binlerle ifade edilen her kesimden insan ieri alnarak sorgulanm, ikenceye uram, askeri mahkemelerde yarglanm ve pek ok kii idama arptrlmtr. Acmaszca uygulanan bask rejimi sivil toplumu tamamen penesine alm genlik rgtleri, sendikaclar, siyasal rgtler birer birer kapatlmtr (Dursun, 2005:108-109). Basn organlar zor koullar altnda ve ok zaman da kendi kendini sansr ederek almak zorunda kalmlardr. Toplant ve gsteri yryleri izne balanmtr. Dernek faaliyetlerine de nemli kaytlamalar getirilmitir. i haklar ve zellikle sendikal faaliyet zgrl ile grev hakk da ayn sonularla karlamtr.(...)Yargsz infazlar ve ikence iddialar ve hatta olgular yaygnlamtr. Kii gvenlii de 90 gne kadar uzatlan gzalt sreleri nedeniyle ortadan kalkmtr. Yarg yoluna bavuru haklar kstlandndan, hatta 3 yldan az hapis cezalar iin temyiz hakk kaldrldndan, hak arama zgrl ile adil yarglanma ilkelerinden uzaklalm, hak ihlalleri iyice yaptrmsz kalmtr. Bu dnemde yarg karar olmadan ve skynetim komutanlarnn kararlaryla bir daha kamu hizmetinde altrlmamak zere grevlerine son verilen kamu personelinin says on binin stnde tahmin edilmektedir. Vatandalk Kanununda yaplan deiikliklerle, vatandaln kaybettirilmesi yolu sonuna kadar aldndan, yurt dna kamak zorunda kalan pek ok kii yurttalk haklarn yitirmi, ayrca lkedeki malvarlklarndan da yoksun kalmlardr (Tanr, 1995:35-36). 12 Eyllde bekilik ilevini yklenen ordu, sadece siyasi sistemin deil, toplumsal hayatn da kendi arzularna uygun bir formata kavumas iin gerekli grdkleri btn nlemleri almlardr. Esasen askerler, resmi ve sivil ayrm yapmakszn her trl toplumsal gelimeyi devletin dzenleme alan ierisinde
126
grmekte ve devleti de hakl olarak ordunun emrinde, hatta onunla e deerli bir kurum olarak kabul etmekteydiler. Bylece ordu, bir parasn oluturduu devletle e deerlik kazanmaya balamtr (Suba, 2005:85).
Toplumsal yaam, karlan yasa ve bildirilerle kontrol ederken ayn zamanda siyasi hayat da ynlendirme ve denetim altnda tutmaya alyordu. Zaten kurulan hkmetin MGKnn bir alt organ gibi almalarn srdrdnden bahsedilmiti. Burada aklanmak istenen 12 Eyll sabah evlerinden alnan ve siyasi hayattan uzaklatrlan drt parti liderleri ve yaadklar ile ilgili.
12 Eyll sabahn ilk saatlerinde askerler tarafndan belirlenen ikametghlarna gtrlen parti liderleri gzetim altna alnmt. Siyasal faaliyetler durdurulmutu; ancak Demirel ve Ecevitin bu sreler zarfnda siyasi gelimelerle ilgili grleri de bilinmektedir. Ki aslnda evlerinden alnrlarken bir yaz ile siyasi deme verme konusunda uyarlmlard (Tanr, 1995:29).
Yine Blent Tanre gre geen sre ierisinde MGKnn siyasal faaliyetlere kar tutumunda bir sertleme olduu ynndeydi. 12 Eyll gn, siyasi partilerin faaliyetlerin durdurulduu ifadesi yer alyordu. lk bata parti kapatma yanls olarak grnmeyen MGK, AP ve CHP partilerine hi dokunulmamas gerektiini dnyordu. Ancak MHP ve MSP ye kar hi de lml deillerdi. Bir aylk zorunlu ikametten sonra Demirel ve Ecevit evlerine dnerken, Trke ve Erbakan hakknda Ankara Skynetim Askeri Mahkemesinde kamu davas almtr (1995:35).
Bir aylk zorunlu ikametten sonra Ankaraya dnen Demirel ve Ecevitin Etimesgut havaalannda bir yzba tarafndan uzatlan bir kda imza atmalar istendi ve bu imza ile yine liderler uyarlyorlard. Bu yaz yledir: 1. Silahl Kuvvetlerce, belli bir yerde gvence altnda bulundurulmanz sona ermitir.
127
2. kametghnzda da gerekli koruma ve emniyet tedbirleri 12 Eyllden nce olduu gibi alnacaktr. 3. Siyasi parti faaliyetleri yasaklanm olduundan; A) Siyasi amal ve ynlendirici faaliyetlerde bulunmayacak ve beyanat vermeyecek, B) Evinizde bu amaca ynelik toplantlar tertip etmeyecek, C) Bu amal toplantlara katlmayacak, D) ehir iinde lehte veya aleyhte toplant ve gsterilere neden olabilecek faaliyetlerde bulunmayacak, E) Bunlarn haricinde normal ziyaretlerinizi yapabilecek ve makul ller iinde ziyareti kabul edebileceksiniz. 4. Ankara d, yurtii seyahatlerinizi gvenlik nlemleri iin skynetim komutanna bildiriniz. 5. Yeni ynetimin bugne kadar yaynlam olduu karar ve bildirilerdeki esaslara uymanz ve yeni ynetim politikasn veya icraatn etkileyebilecek her trl davran ve beyanlardan saknmanz nemle rica ederim. Milli Gvenlik Konseyi emri ile; Haydar SALTIK Orgeneral Milli Gvenlik Konseyi Genel Sekreteri (Arcayrek, 1990:406-407).
Yasaklamalar vard ama Demirel de Ecevit de bu yasaklar delmenin yolunu muhakkak ki bulacakt. Kendi partili arkadalar ile siyasal gndemin nabzn tutmaya devam edeceklerdi.
Yalnz siyaset cephesinde, Blent Ecevitin ok ani bir kararla CHP Genel Bakanlndan istifa etmesi nemli bir gelime olarak yer ald. Bu istifa hi
128
kimsenin tahmin edemeyecei bir meydan okumayd. Ecevitin istifas, konseyi de, parti ynetimini de akna evirdi.
Ancak istifann nedeni Ecevite gre : Siyasetle ilgilenmemesi gereken evreler tarafndan babakanlktan veya genel bakanlktan ayrlmak zorunda braklmay iime sindiremedim. Bir o nedenle. kincisi de bana Genel Bakanlk sfatm dolaysyla uyguland bildirilen yasaklar delebilmek iin uyarldm diyerek parti Genel Bakanlndan istifa eden Ecevit, CHP tabanndan destek beklerken, taban onun bu istifasn ho karlamamay tercih etti. Aslnda Ecevit, 12 Eyll ncesinde paralanma aamasna gelmi olan CHPnin mirasn stlenmek istemiyordu. Yepyeni bir oluum planlyordu. Bir dergi karp rtl muhalefete giriti. Ancak Aray adl dergi Ecevitin yarglanp hapse girmesine neden oldu (Birand, Bila, Akar, 2006:152-153).
Askeri ynetim iin kstlamalar ve yasaklamalar, hatta tutuklamalar lkeyi bu vahim ortama getiren siyasiler iin yeterli deildi. Siyasal faaliyetler konusundaki byk darbe MGKnn 52 nolu kararyla gelecek, bunu siyasal partilerin feshi izleyecektir. Aradan geen zaman ierisinde lkedeki siyasal canlln tam snmediini saptayan ve bunun memleketin muhta olduu huzur ortam n bozduu kansna ulaan MGK, 2 Haziran 1981 gn 52 sayl kararn ald. 52 sayl karar zetle u saptama ve nlemleri getirmitir: lkeyi 12 Eyll 1980 ortamna getiren kiileri eletirmek (!) ya da vmek eklindeki deme, yorum ve yaynlarn yan sra, siyasal gsteri eklindeki zel toplantlar da devam etmektedir. Bunlarn nlenmesi amacyla her trl siyasal parti faaliyeti, siyasal ekimelerin srdrlmesi, Parlamento yesi eski siyasetiler ile parti ynetici ve yelerinin lkenin siyasi ve hukuki gemii ile gelecei hakknda szl yazl demeleri, makale yazmalar ve toplant dzenlemeleri yasaklanmtr. Skynetim Komutanlarnn kararlarnn tartlmas ve haklarnda kamu davas alm tzel ve gerek kiilerle ilgili olarak kamuoyuna yanltc ve ilgilileri
129
etkileyici szl- yazl deme ya da makale yaym yoluyla beyan ve yorumda bulunmak da yasaktr (Tanr, 1995:35). Milli Gvenlik Konseyinin bu bildirisi siyasiler zerinde bomba etkisi yapt. Evren 52 sayl bildirinin gerekesini Bursa konumasnda aklad. (...)Biri kim akl verdiyse parti bakanlndan istifa etti. Etti ama faaliyetlerine yine parti bakan gibi devam etti. Bir mecmua kartarak mevcut ynetimle mcadeleye kalkt. Ama yle bir hal ald ki, 52 sayl MGK kararn karmak zorunda kaldk52 sayl bildiriye liderlerin tepkisi farkl oldu. Demirel, Bu bildirinin boyu bizi tutmaz diyerek meydan okudu. Bildiri, Ecevitin Aray dergisindeki bayazarlnn da sonu oldu (Birand, Bila, Akar, 2006:155-156).
karlan bildiri ve yasalarla lkede tam anlamyla bir bask rejimi uygulayan MGK, lkenin 12 Eyll ortamna gelmesinden dolay sorumlu tuttuu parti liderlerinin faaliyetlerini yasaklamayla yetinecek deildi. Sonunda Devlet Bakan Kenan Evrenin 16 Ekim 1981de yapt bir konuma ile asl korkulan oldu. Siyasi partiler kapatld.
Siyasi partilerin feshedilmeleri hakkndaki radyo-televizyon konumasnda Evren, zellikle 12 Eyllle lkede yaanlan duruma deinirken, siyasi parti liderlerinin, olaylarn normale dnmesini beklemek yerine siyasal faaliyetlere devem etmeleri ve bunun TSKnn yapmaya altklarn olumsuz ynde etkilediini ifade ediyordu. 52 sayl bildiri ile yaplan yasaklamann hakl gerekesini aklarken, ortamn siyasilere yeniden braklmas halinde huzur ortamnn yok olaca ve lkenin yeniden 11 Eyll gnne dneceini belirtiyordu.
Partilerin feshedilme kararn da u ekilde aklyordu Devlet Bakan Kenan Evren: Trkiye de siyasi partilere dayal demokratik Parlamenter sistem mutlaka kurulacaktr. Ama mevcut bu partilerle deil, yklan bir binann enkazn kullanarak yaplan bir bina nasl kerse, yurdu 12 Eyll ncesine getiren partilerle kurulacak bir demokrasi de yeniden yklmaya mahkm olacaktr. Salam olmas iin yeni
130
sistemimizin ancak yeni anayasa ve partiler kanununa uygun olarak kurulacak yeni siyasi partilerle ina etmenin mmkn olacana inandk ve milletin de istei dorultusunda mevcut partileri feshetme kararn aldk(...)Kurucu Meclisin meydana getirecei Anayasann Millete kabulnden sonra hazrlanacak Siyasi Partiler Kanununa uygun olarak ihtiya duyulacak yeni siyasi partiler kurulacak ve bu partilerle normal seimlere gidilecektir.(...)mit ediyoruz ki bundan sonra kurulacak partiler, Atatrk ilkelerini esas alp 1950den beri yaplan hatalardan ders alm olarak faaliyette bulunurlar ve Trkiyeyi tekrar 1960a 1971e ve 1980e getirmezler (...) (Milli Gvenlik Konseyi, 1981:318-321).
Kenan Evren, Trkiyede onar yllk aralarla yaplan darbelere aslnda siyasilerin davetiye kardn Trk halkna anlatmaya alyordu ve halkn hassas davranmas ile bu sorunlarn stesinden geleceini aklarken, siyasetsiz, partisiz yeni bir dneme de balanyordu. Yani muhalefetsiz bir demokrasi iin daha zaman vard.
Anayasa ve hazrlanacak
dorultusunda kurulacak partilere izin verilecek dneme daha vard. Demokrasi askya alnmt MGK tarafndan. Demokrasinin vazgeilmezi olan partilerin kaplarna mhrler vurulmutu.
Demokrasi adna ve demokrasiyi korumak adna MGKnn yapt i sadece siyasal partileri mhrlemek ve siyasileri yasaklamak deildi. Temel hak ve zgrlklerin yok edildii bir garip siyasi sreten geiyordu Trkiye.
Gzaltna alnan insanlar ve 90 gne kadar sren bu gzalt sreleri, ikenceler ve infaz edilen idamlar. 12 Eyll sulular ile hesaplayordu MGK. Ama bu hesaplamada demokrasi adna yaplan yanl, insan hak ve zgrlklerinin inenmesi konusunda kendilerini hi sulu addetmiyorlard. Huzur ve gven ortam
131
salanmt ve bunun devam etmesi gerekiyordu. Bu ortam bozabilecek hibir partiye, gre izin verilmemeliydi. Ne gerekiyorsa o yaplmalyd. Ve yle de oldu. Tarih sayfalarna infaz edilen idamlar ile yaplan ikencelerle geti 12 Eyll.
Emekli bir binba hakim olan Kazm zok, 12 Eyllde ikencenin doruk noktasnda yaandn, ikence yapan insanlarn amirlerinden himaye grdkleri iin de bunu ok rahat yaptklarn ifade etmektedir (Maviolu, 2005:93).
kencenin dnda infaz edilen idamlar, tutuklamalar, yarglanmalar ve verilen cezalar ksa bir bilano ile ifade edersek: 650 bin kii gzaltna alnd. 1 milyon 683 bin kii filendi. Alan 210 bin davada 230 bin kii yargland. 7 bin kii iin idam cezas istendi. 517 kiiye idam cezas verildi. Haklarnda idam cezas verilenlerden 50si asld (18 sol grl, 8 sa grl, 23 adli sulu, 1i ASALA militan). damlar istenen 259 kiinin dosyas Meclise gnderildi. 71 bin kii TCKnn 141,142 ve 163. maddelerinden yargland. 98 bin 404 kii rgt yesi olmak suundan yargland. 388 bin kiiye pasaport verilmedi. 30 bin kii sakncal olduu iin iten atld. 14 bin kii yurttalktan kartld. 30 bin kii siyasi mlteci olarak yurtdna gitti. 300 kii kukulu bir ekilde ld. 171 kiinin ikenceden ld belgelendi. 937 film sakncal bulunduu iin yasakland. 23 bin 677 dernein faaliyeti durduruldu.
132
3 bin 854 retmen, niversitede grevli 120 retim yesi ve 47 hakimin iine son verildi. 400 gazeteci iin toplam 4 bin yl hapis cezas istendi Gazetecilere 3 bin 313 yl 6 ay hapis cezas verildi. 31 gazeteci cezaevine girdi. 300 gazeteci saldrya urad. 3 gazeteci silahla ldrld. Gazeteler 300 gn yayn yapamad. 13 byk gazete iin 303 dava ald. 39 ton gazete ve dergi imha edildi. Cezaevlerinde toplam 299 kii yaamn yitirdi. 144 kii kukulu bir ekilde ld. 14 kii alk grevinde ld. 16 kii kaarken vuruldu. 95 kii atmada ld. 73 kiiye doal lm raporu verildi. 43 kiinin intihar ettii bildirildi. 12 Eyllden sonra kurulan skynetim mahkemeleri st ste idam kararlar
vermeye balarken, 1972den beri fiilen uygulanmayan idam cezalar da hzla infaz edilmeye balad(...) Asmayp ta besleyelim mi mantyla hareket eden cunta dneminde 1980-1984 yllar arasnda 50 kiinin lm cezas infaz edildi (Sucu, 2005:147-148).
12 Eylldeki yarglama srecini aslnda toplumu sindirme politikas olarak deerlendirmek yanl olmaz. lkedeki askeri rejim, bask unsuru kullanarak iinde bulunduumuz bu olumsuzluktan kurtulmann tek yolu olarak grd bu adaletsizlii toplumun hemen hemen her kesimine uygulamaktan ekinmedi. Sa ya da sol gr olmas nemli deildi. Ama huzuru salamakt. Bu nasl salanrsa salansn nemli deildi. Yaama hakknn ihlal edilmesi bile.
133
Ancak iin ilgin bir yan daha var o da askerlerin geici madde ile kendilerini gvence altna almalardr. Hkmete el koyduktan sonra yaptklarnn bir su olduunu ve keyfi fiillerinin muhtemel sonularn idrak ettikleri iin 1982 Anayasasnn geici 15. maddesinde Trkiye Byk Millet Meclisinin Bakanlk divan kuruluncaya kadar gemi olan zaman iinde ilemi olduklar btn sular hakknda herhangi bir takibat alamayaca hkmn koydular. Bu hkm bir yandan kendilerini korumay hedeflese de su ilediklerinin ak bir itiraf mahiyetindedir. Bu geici madde artk geici olmaktan kp kalc hale geldi. Ama bundan sonra kaldrlsa bile pratikte herhangi bir etkisi olmayacak, ilemi olduklar sularn birou zaman amna urayacak (Maviolu, 2005:36). Toplumun 12 Eylle gelmesine neden olan iddet olaylarn bastrmak iin, yine iddete bavuran baskc rejim kendini gvence altna almay ihmal etmemitir. Olaan dnemde olduu gibi olaanst bir dnem dahi olsa, demokratik bir ynetimde insan hak ve onurunun korunmasnn esas alnmas art iken bizdeki anlay bunun tersidir. Darbeyi yapan askerlerin haklarn gvence altna almak eklindedir. Askerler bu gvenceyi, toplumu yeniden ina etmek iin yaplacak olan Anayasa ile temellendirmilerdir. Bu temellendirmedeki geici 15. madde nedense kalc hale gelmi ve 12 Eyllle bir hesaplama yaplamamtr.
kence ve idamlarn hesabn vermek yerine, yllardr bize bol ve lks gelen 196l Anayasasn llerimize uygun hale getirebilmek iin hazrlklar yaplmaya balanmtr. 1982 Anayasas ile artk lks bir yaamdan kurtulup, kendi beden ve llerimize uygun bir Anayasa ile yaamaya balayacaktk.
K- Yeni Bir Anayasa lkenin yeni batan yaplanmasn salayacak olan 1982 Anayasas iin hazrlklar balanmt. Bu amala ilkin Kurucu Meclis Hakknda Kanun karld. (2485-29.06.1981; RG 30.06.1981- 17386 mkerrer). Bylece ara rejimin kurucu
134
(anayasa koyucu) ve yasa yapc iktidar yeniden dzenlenmi oluyordu. Kurucu Meclisin grevi, lkeyi yeni dzenine tayacak anayasal ve yasal aty kurmak, anayasay ve temel yasalar yapmak, TBMMnin olumasna kadar yasama yetkisini kullanmakt. Kurucu Meclis, Milli Gvenlik Konseyi (MGK) ve Danma Meclisi (DM) olarak iki kanattan olumaktayd. Ancak kanatlar arasnda eitlik deil, ast-st ilikisi vard. DM yelerini MGK belirledii gibi, bunlar birer danman durumundaydlar. Yasa ve anayasa yapmnda son sz hakk ve hkmeti denetlemek yetkisi de yalnzca MGKnnd (Tanr, 1995:37-38).
Danma Meclisinin 40 yesi dorudan MGK tarafndan atanacak, 120 yesi ise illere nfuslar orannda tannacak belli kontenjanda adayn mislinin illerce tespit ve teklif edilenler arasndan MGKnn te birini semesiyle oluturulacakt. Bylece Danma Meclisi, temsil nitelii bulunmayan atanm yelerden oluan bir organ olacakt. llerin teklif edecei adaylarn 11 Eyll 1980 tarihinde herhangi bir siyasi parti yesi olmayan kiilerden olmas art ilgi ekiciydi. Bu adaylarn 30 yan tamamlam, yksek renimli, askerlik hizmetini yapm veya ykml bulunmayan, yz kzartc sulardan hkm giymemi, kstl veya kamu haklarndan yasakl olmayan kiiler olmalar gerekiyordu. yelerinin tm MGK tarafndan atanan Danma Meclisi yeleri arasnda hibir siyasi parti mensubu yoktu (...) (Dursun, 2005; 111). Bu da bize yeniden yaplandrma srecinde, siyasetin tamamen bertaraf edilmesinin n koul olduunu gstermektedir.
Anayasa metnini hazrlama grevi, Profesr Orhan Aldkat bakanlnda 15 kiilik komisyona verildi (Hale, 1996:218). Bu komisyon kendi ierisinde grev paylam yaparak, Anayasann hazrlanmasnda ki baz kurum ve kurulularn grleri istendi. Bunlar arasnda niversiteler, sendikalar, yksek mahkemeler vb bulunuyordu. Taslan hazrlanmasnda grlere yer verilmesi istendi. Ancak bunun gereklemesi de yine MGKnn izni ile gerekleiyordu. Anayasa iin yaplacak tartmalar bile karlan yasalarla dzenleniyordu. Bu snrlarn dna klmas yasaklanmt (Tanr, 1995:39-40).
135
Milli Gvenlik Konseyi ve Danma Meclisi 1981-1983 yllar arasnda tam 838 yasa tasars hazrlad. Cumhuriyet tarihinin hibir dneminde bu kadar ok yasa karlmamt (Birand, Bila, Akar, 2006:214). Yeni anayasa yrtmeyi glendiriyordu. Cumhurbakan yine sorumsuz olmakla birlikte zellikle yarg, yksekrenim, ordu ile ilgili pek ok yetkiyle donatlyordu. Hak ve zgrlklerden ok, bunlara getirilen kstlamalar vurgulanyor gibiydi. Din eitimini zorunlu klan hkm laiklie bir darbe saylabilirdi (Akin, 2007:276-277). 1982 Anayasas sadece bunlarla snrl deildi. zellikle yeni anayasada en ar hkmler alanlar hakkndayd: 12 Eyll kararlaryla hak grevi yasakland. Lokavt anayasal hak haline getirildi. Sendikalara siyaset yasa kondu. Sendikalar skynetim altna alnd. Toplu szleme yetkileri snrland. Kdem tazminatna snrlama getirildi. Emekli aylklar indirildi. Anayasada yaplan ikinci nemli deiiklikle Halka bol geldii dnlen zgrlkler kstland: Olaanst Hal Kanunu Devlet Gvenlik Mahkemeleri Kanunu Polis Kanunun Dernekler Kanunu dare Mahkemeleri Kanunu Toplu Szleme Kanunu Milli Eitim Temel Kanunu deitirildi. 1961 Anayasasnda kalan tm hukuk dzenlemeleri sil batan yapld. 1982 Anayasas siyaseti elitlere brakyordu. Siyaset yasa toplumun en geni kesimlerini kapsayacak ekilde hazrlanmt. - Siyasi partiler kadn kolu ve genlik kolu kuramazlar.
136
- Hakimler ve savclar, yksek yarg organlar mensuplar, yksek retim elemanlar, YK yeleri, memurlar, renciler ve askerler siyasi partilere giremezler (Birand, Bila, Akar, 2006:214-215). Yeni anayasa ile birok dzenlemeler yaplmt. zellikle nce de vurguland gibi Trkiyenin bu iddet ortamna gelmesinde en nemli paya sahip olan ve insanlara vermi olduu zgrlklerle sulanan 1961 Anayasas, rafa kaldrlmt. Artk Trkiyede bir balang yaanyordu. 1961 Anayasas ile salanan zgrlkler kstlanarak bu yeni balangca adm atlyordu. Trkiye bir daha eskisi gibi olmayacakt.
Tabi ki bunda en nemli pay, askeri rejimin be temel yesinden oluan Milli Gvenlik Konseyinindi. Yaplan Anayasaya son eklini vermek yine onlarn greviydi. Tm demokratik lkelerde yasa hazrlamak hukukularn iidir. Ama bizde anayasa iin kurulan komisyon askerlerin grevidir. Bylesi bir duruma en gzel eletiriyi emekli bir asker olan Blgiray yapmaktadr: (...) Biz askerler de Anayasalar okuyor, biliyor ve bu konuda bir takm yarglara da sahip bulunuyorduk. Ama bunlar baka bir ey, Anayasay yazmak ise bambaka eylerdi. Anayasa bilim adamlarnn bir sava plann yapmalar ne denli olanaksz ise bizlerin de bir anayasay hazrlamamz o denli olanaksz olmalyd. Yazmaya kalknca da 1982 Anayasas gibi olurdu!() (2002:42). Herkes kendi zerine den grevi yerine getirmi olsayd her halde Trkiye 12 Eylle tank sesleriyle uyanmayacakt.
1982 Anayasas ile yaplan dzenlemelerle birlikte W. Hale birtakm iyiletirmelerin de yapldn ifade etmektedir: (...) nceki anayasadan bakmdan nemli bir iyiletirme ieriyordu. Birincisi, genelde gereksiz bir engel olduu konusunda hemfikir olunan Senato kaldrld: Trkiyenin artk, yine Byk Millet Meclisi denilen, ye says 400e indirilen ve grev sresi de 5 yla karlan tek Meclisli bir Parlamentosu vard. kincisi, yeni anayasann 116. maddesi, hkmetin gvenoyu almamas ve 45 gn iinde yeni bir hkmet kurulmamas durumunda Cumhurbakanna erken seime gitme yetkisi veriyordu. Bu Meclisin bir hkmete gvensizlik oyu verdii, fakat yerine yenisini de kuramad pota durumunu ortadan kaldryordu. ncs, 1961 Anayasas gibi yeni anayasa da,
137
Cumhurbakannn yedi yllna seileceini ve ikinci kez seilemeyeceini belirtiyordu.(...) (1996:219). 1982 Anayasasnn birok olumsuzluuna karn olumlu sonularna deinenlerden biri de Sina Akindir: 1982 Anayasasnn birok olumsuzluu olmakla birlikte, 1961 Anayasasnn lkemize kazandrd Anayasa Mahkemesi, Hakimler ve Savclar Yksek Kurulu, TRT, Devlet Planlama Tekilat gibi bir takm kurululara dokunmam yada dokunamamtr. Darbeciler arasnda bir ara ok yaygn olduu sylenen (Fransada V. Cumhuriyetle gelen) yar- bakanlk dizgesi tercihinin gereklememi olmas da olumlu bir sonu saylabilir (2007:278). 1982 Anayasas olumlu ya da olumsuz olabilecek bir takm dzenlemelerle hayatmza giriyordu. 12 Eylln getirdii iddet ortamnn bir daha tekrarlanmamas iin devlet glendiriliyordu. Ancak bunun yannda kiinin temel hak ve zgrlkleri de ikinci plana itiliyordu (Blgiray, 2002:42-43). Yine bu anayasa ile hazrlanan geici maddeler de de Kenan Evrenin Cumhurbakan olmas, MGKnn 5 yesinin, Parlamentonun toplanmasndan sonra alt ay grevde kalmas ve Cumhurbakanl Konseyini oluturmalar, (Hale, 1996:220) eski parti yneticilerine de on yllk siyaset yasa getirilmesi de ilgi ekicidir. Ancak geici maddeler Danma Meclisinden habersiz hazrlanmt (Birand, Bila, Akar, 2006:215).
Anayasa hazrlanmt ve halkoyuna sunulacakt. Anayasay milletin oyuna sunma ilemlerini dzenleyen 2707 sayl ve 24 Eyll 1982 tarihli Anayasann halkoyuna sunulmas hakknda kanun bu amala karlmtr.(...) Bu yasann iki hkm dikkat ekicidir. Birincisi, MGKnn 70 sayl karar erevesi ierisinde Anayasann aklanmas ve tantlmasnn serbest olmas, eletirilmesine ise izin verilmemesidir. (md.5/b). kincisi, oy kullanmayanlarn be yl sreyle seme ve seilme hakkndan yoksun braklmasdr. (md.12).(...) Anayasann halkoylamasyla kabulyle birlikte, MGK Bakan da Cumhurbakan sfatn kazanacakt. Bylece adeta Evrenin prestiji ile anayasaya oy salanmak isteniyordu. Ayrca Devlet bakanlnn adaysz, seimsiz belirlenmesi de bir Cumhuriyete yakmyordu (Tanr, 1995:41). Cumhuriyet rejimine zaten askeri bir rejim
138
yakmaz ama Kenan Evren Anayasa oylamasndaki olumsuz oylarn ok olmas durumunda grevde kalacaklarn ifade etmitir. Eer anayasa kabul edilmese Evrene gre, halk bu ynetimden memnun demektir. O zaman da bir meselenin kalmayacan ve grevlerinde kalmaya devam edeceklerini belirterek bir ynl bask uygulamaktayd (Cemal, 1986:550). Hatta karlan 71 nolu kanunla (...) Anayasann geici maddeleri ile Devlet Bakannn radyo-televizyonda ve yurt gezilerinde yapacaklar Anayasay tantma konumalar hibir surette eletirilemez ve bunlara kar yazl veya szl herhangi bir beyanda bulunulamaz (Tanr, 1995:41).
Hasan Cemal, Anayasa metninin onaylanaca gnlerde red oyuna kar kullanlacak olan mavi pusuladaki mavi rengi ile yaplacak haberlerin dahi yasaklanmas olayn referanduma 16 gn kala Skynetim Komutanlndan arayp bildirilmesini, askeri ynetimin basna dnk yasa olarak deerlendirmektedir (2004:11-13).
Sonunda beklenilen gn geldi ve 7 Kasm 1982de Anayasa halkoyuna sunuldu. Oylamann ekli kadar oylamann effafl da tartma konusuydu. Oy pusulalarnn konulduu zarflar effaf hazrlanmt ve zaten hayr oyu mavi olduu iin hemen zarfta grnyordu. Oylamann yapld sandk balarnda ise gvenlik gleri nbet tutuyordu (Birand, Bila, Akar, 2006:216). Bylesi bir ortamda gerekleen oy verme ileminin aslnda sonucu da bandan belliydi. Ezici bir ounluk ile kabul oylarnn kmas idi. Yoksa askeri ynetim i banda kalacakt. Sindirme politikas ie yaramt.
Semenlerin %91.37 si evet oyu kullanmt. Bu evet oylar ile hem Trkiye yeni bir Anayasay kabul etmiti hem de darbeyi yapan, Milli Gvenlik Konseyi Bakann 7. Cumhurbakan olarak semiti (Dursun, 2005:115).
139
Ne kadar demokratik bir seim olduu tartlr. Yasaklamalarla geen bir anayasa tasars, eletiriye tahamml olmayan MGK yeleri ve verilen tek ynl kararlar, dayatmalar, basklar. Bylesi bir ortamda Anayasaya verilen evet oylar hi de artc deildi. Bu kadar yksek oy orann askerler de tahmin etmiyordu. Ancak halka seme ans da braklmamt. Yaplan anayasaya verilecek oy ile grevlerine devam edip etmeyeceklerini karara balayacak olan askerler ve bu anayasa ile tek adayl bir Cumhurbakanl seimi. Bir de anayasada yer alan geici maddelerle olmayan demokrasimizin yok edilii. Geici denilen maddeler ne yazk ki kalc hale geliyordu. Askerler, istedikleri gibi bir dzen kurana kadar hem grevde kalyor, hem de toplumu istekleri dorultusunda ynlendiriyorlard. Bunlar yaparken de demokrasiyi ve Atatrkl klf olarak kullanyorlard.
Btn bunlara ramen ne zaman klalarna dneceklerdi? Klalya gre Baz istisnalar bulunmakla birlikte, askerler genellikle bir takm gvenceler almadan iktidar terk etmezler (...) hibir zaman da geri dnmemek zere gitmezler ( 2000:333). Klalnn grlerini smet nnnn 12 Mart 1971 askeri mdahalesinden sonra ordunun klaya ekilme zaman ile ilgili olarak yapt bir tespitte: Askerler ancak baarl olurlarsa klaya dnerler: Buna ok dikkat etmek gerekir. Yani onlarn baarl olmalarna veya kendilerini baarl hissetmelerine ( Aktaran, Baydur, 1998:1273). nn ve Klalnn grlerine katlmamak mmkn deildir. Darbeler yapldktan sonra toplumsal dzen yeniden yaplandrlyor ama bu yaplandrmada tek sz ve tek g onlara ait oluyor. Bizler de ard arda gelen bu darbe skl iinde sadece olaan bir olaym gibi yaplanlar seyrediyoruz. Yasalar yaplyor, mahkemeler de insanlar yarglanyor, idam sehpalar kuruluyor, ikenceler yaplyor... Btn bunlar yaplrken biz sadece, bu g karsnda, seyirci konumunda yer alyoruz. Ne zaman gideceklerini soramyoruz bile. Ama unu biliyoruz ki uygun olan zamanda ortam sivillere devredecekler. Tpk uygun olan zamanda darbe yaplmas gibi.
140
1980 askeri darbesinde de darbenin amacna ulaacana kanaat getirilmesi ile askerler klalarna dnp, grev teslimi yapacaklard. Zaten darbenin amac, toplumda kaosa neden olan unsurlarn kkn kazmak ve lkeyi bu duruma getiren siyasilerden kurtarmakt. Bunun iin ne gerekiyorsa yaplmalyd ve yaplyordu.
Anayasa
almalar,
cumhurbakanl
seimi
gibi
nemli
olaylar
Askerler tarafndan kurulan Blent Ulusu Hkmetinin Ekonomiden sorumlu Babakan Yardmcs olan Turgut zal, 1980 askeri darbesinden nce 24 Ocak kararlarnn mimar olarak siyaset sahnesinde yer almt. Bu kararlar da askerlere tantan zal, darbe ile birlikte ekonomik hayatn bizzat yneticisi konumuna gelmiti. Darbeden nce uygulanmaya konan MF reetesi, darbeden sonra da aynen uygulanmtr. Burada aklmza gelen en belirgin soru, darbenin bu kararlarla bir ilikisinin olup olmaddr. Toplumsal ve siyasal yap darbe ile yeniden dzenlenirken, ekonomi olannda darbeden nce uygulanan paket, darbeden sonra da aynen uygulanmaya devam etmitir. Hatta Trkiye MFnin rnek lkesi olmutur (Birand, 1986:320).
rnek lke olan Trkiye, zaln ynettii ekonomi ile Banker Skandalna kadar devam etmitir. Bu skandal Turgut zaln istifasna da neden olmutur (Kongar, 2005:197). zaln istifasna neden olan Banker Skandalna gemeden nce, onun ekonomik politikalarna ksaca deinilirse unlar ifade edebilir: zaln politikalar, 1981 ve sonrasnda rn vermeye balad. Ocak 1980deki yzde 50 devalasyondan sonra Lira piyasa koullarn yanstacak ekilde aralklarla dzenli olarak devale edildi. Bu durum, 1980de 2,9 milyar dolar olan ihracatn 1983te 5,7 milyar dolara kmasna yarad. Daha yava bir oranda olmak zere ithalat da artt; yle ki, 1980de 3,1 milyar dolar olan d ticaret a 1982de
141
1,1 milyar dolara indi, fakat ertesi yl tekrar 2,1 milyar dolara kt. Trkiyenin d ticaretinin iyilemesiyle birlikte ithal rnler ktl da sona erdi ve karaborsa byk lde yok oldu. Kamu harcamalar denetim altna alnd ve toptan eya fiyatlaryla 1980de yzde 107, olan enflasyon oran 1981de yzde 37, 1982de yzde 27 ve ertesi yl yzde 30 oldu. Uluslararas standartlara gre enflasyon oran hala yksekti, fakat 1978 1980dekinden ok alttayd. D ticaretin iyilemesi ve kanun ve dzenin salanmasyla birlikte ekonomi tekrar bymeye balad. 1980de %1,1e den GSMH yllk art oran 1981-1982de yaklak yzde 4, 1983te yzde 2,3lk yllk nfus artnn zerine karak yzde 3,3 oldu. Faiz oranlarnn serbest braklmas yatrm fonlarnda bir arta neden olmasna karn askeri rejimin en byk ekonomik baarszlna da yol at.(...) Temmuz 1980e kadar Trk bankalar, Merkez Bankasnn saptad yapay dk faiz oranlar uygulamak zorundayd. Hkmet faiz oranlarn saptama yetkisinden vazgetikten sonra oranlar hzla ykseldi. Ne var ki bankalar, faaliyetleri fiilen dzenlenmeyen hisse senedi ve tahvil brokerlarnn (Trkiyede yanl bir ifadeyle banker denilen) artan rekabetiyle kar karya kaldlar. Bu bankerlerden Cevher zden (daha ok banker Kastelli olarak tannan) esas olarak inat TV reklamlar sayesinde lke apnda tannan bir ahsiyet oldu. 1981 sonbaharna gelindiinde ne bankalar ne de bankerler, faiz olarak demeyi taahht ettikleri kadar para kazanamadklar iin mali piyasa aka bir ke doru gidiyordu. 20 Haziran 1982de Kastelli batp hzla svireye katnda, balon nihayet patlad. (...)220.000 Kastelli madurunu yattrmak ve bir genel panii nlemek iin hkmet, yaklak 8 milyar lira taze paray bankalara pompalad (Hale, 1996:216-217). Bu sre ile sistem istikrarn belli bir lde korudu ama bu olay zaln istifasna neden oldu. zaln istifa etmi olmas 24 Ocak kararlarndan vazgeilmesine neden olmad. Siyasette sadece kan deiimi yapld. zaln yerine Adnan Baer Kafaolu getirildi. Kafaolu da eski politikann d dnya ile btnlemeye ynelik izgisine devam etti (Kongar, 2005:198).
142
Ancak ekonomide yaanan bu olumsuzluklar zaln politik yaamnda bir son olmad. Yeni bir balangca doru yelken at. nk askerler tarafndan 1983te yaplmas kararlatrlan genel seimlerde iktidar tek bana gsleyecekti ve Trkiyenin de sivil ilk Cumhurbakan olacakt.
zaln yldz parlarken siyasiler, geici maddelerle siyasetten on yl mahrum kalmt. Ancak MHP Lideri Alparslan Trke ve MSP lideri Necmettin Erbakan yarglanmalarnn ardndan hapis cezasna arptrlmlard.
Her iki parti Genel Bakan ve yneticileri uzun sre hapis kalm, yllar sren yarglanmalar sonunda MSP beraat ederken, MHP yneticileri 4,5 yl hapis cezasn ekmek zorunda kalmlardr (Dursun, 2005:110).
Sivil yaama gei konusunda takvim belirlenmiti ama ncelikle yaplmas gerekenler vard. MGK gerekli tedbirleri alp, sonra ynetimi sivillere devredecekti. nk lkenin bir daha 12 Eyll ncesine gelmesi istenmiyordu. Bundan dolaydr ki 12 Eyll darbesinde askerlerin ynetimde kalma sresi daha uzun oldu. Yaplan yasalar da kalclk esas alnd. 27 Maysta yaplan anayasal deiikliklerin ardndan ynetimin sivillere devri gerekleirken, 12 Eyllle bu devir teslim 1983 ylna kald.
ncelikle lkenin bu duruma gelmesine neden olan ya da neden olmasna gz yuman siyasilerden lke korunmalyd. Zaten bu amala yaplan yeni anayasaya konan geici bir madde ile siyasiler, siyasi faaliyetlerden on yl uzaklatrlyordu ve bazlar da hapis cezasna mahkm oluyordu.
O halde siyaset sahnesinde yeni yzler boy gsterecekti. Bu yeni yzler yine askerlerin denetiminden geecekti. Kurulacak partiler ve bu partilerde yer alacak kiilere izni MGK verecekti. Veto etmek yetkisini tekelinde tutan MGK bize gdml olarak sunulan bir siyasal yaam vaat ediyordu. Yaplacak bir ey yoktu.
143
nk insanlarn hak ve zgrlkleri kstlanm ve bask altnda yaamaya mahkm braklmt. Yaplanlar eletirmek ya da muhalefet etmek yasakt.
Yeni anayasa ile zaten temel hak ve zgrlkler yerine devlet koruma altna alnm, cumhurbakannn yetkileri artrlm, hkmet glendirilmiti. yle ki bu anayasaya oy vermek bile nceden kurallara balanmt. Eletirmek bandan beri yasaklanmt, effaf zarflarla oy verme ilemi, sandk balarnda nbet tutan askerler, belki de en nemlisi anayasa oylamas ile greve tamam ya da devam yolunda yaplan tehditler, tek adayl cumhurbakan seimi. Herhalde bylesi bir ortamda halk veto edilecek siyasilerle yeni bir siyasal yaama balama konusunda o kadarda ktmser deildi. nk bu seim ile askerler klalarna dnecekler, gdml de olsa demokrasiye geilecekti. Hayatn her zerresine yaylm olan askeri rejimden ancak bu seimler ile kurtulacakt.
Halk kurtulmay beklerken, bu darbeyi de alklayan deil miydi? Darbe kanlmazd ve bunu halk da istiyordu. O zaman akllara u gelebilir. Darbe iin gereken ortam hazrland, meru zemin oluturuldu, uygun zamanda yaplan uygun bir darbe ile halk memnun edildi. Peki, bu darbeye karar kim verdi? Uygun zaman ve uygun ortam kim hazrlad? lkenin iinde bulunduu anari ortam ve kitlesel katliamlarn yaanmas sadece sradan vatandan suu muydu? Yoksa atelenen bir fitil ve dalga dalga yaylan bir virs myd? Bunlara kar kaytsz kalp sradan bir ifade gibi darbe kanlmazd ve oldu demekle gnahlardan arnm olamayz. 11 Eyll gn kan gvdeyi gtrrken, 12 Eyll de akan kann birden bire durmasn aklayacak bir yetkilinin bulunmay da akllardaki bir soru iaretine daha yer amaktadr.
Burada yaananlardan dolay halka kesilen fatura nemlidir. Sulunun yannda susuzun da cezalandrlmas ac verici bir olaydr. Darbeden sonraki dnemde uzatlan gzalt sreleri ile boa geen zaman, ikenceler ve daraalar altnda biten yaamlar bu faturada yer ald.
144
Bu darbe ile belirli bir siyasi parti ya da gr hedef alnmamt. Ama anariyi yok etmekti. Darbenin belki de destek bulmasndaki en nemli neden budur. Peki, bundan sonra yaanlan bask rejimini de halk istememiti. Kesilen bu faturada, ar vergiyi deyen halk iin artk tek seenek denetimli de olsa, geilecek olan sivil siyasal yaamd.
Hangi vaatle gelirse gelsin demokratik bir yaamda askeri darbe istenmeyen bir olaydr. Darbe sonras yaanlan olumsuzluklara halk, tepkisini seim sandnda gstermektedir. Askerlerin ynetimde daha fazla kalmamasn1983 seimlerinde gstermitir. Demokrasiye olan inancn koruyan halk, bunu eline geen ilk frsatta da gstermekten ekinmemitir.
imdi Trkiyenin nnde askerlerin vesayeti altnda gerekleecek bir seim vardr. Bu seimde veto edilenler, desteklenenler, kyasya bir yar ierisinde yer almaktadr. Ancak seim srpriz bir ekilde sonulannca halk derin bir nefes alrken, askerler hayal krklna uramtr.
L- Askerlerin Glgesinde Siyasal Hayata Gei: 1983 ve Sonras 12 Eyll ile birlikte toplum yeniden bir yaplandrma sreci ierisine girmiti. Bu yaplandrmada asl ereveyi belirleyen, darbeyi yapan, Milli Gvenlik Konseyi idi. Toplumun yeniden biimlendirilmesini demokrasiye gei iin zorunlu olarak gryorlard. Yalnz bu yaplandrmada, kendi zihniyetlerini n plana alyorlard. Kendi zihniyetleri dorultusunda yeni bir toplumsal yapy ina etmek istiyorlard. nk askeri rejim ile ekonomi alannda 24 Ocak Kararlar herhangi bir muhalefete uramadan uygulamaya devam etti ve MFnin istekleri yine bu bask rejiminde rahat uygulamaya devam edenlerdendi. Kstlanan zgrlkler de bu bask rejiminin devamyd(grevlerin yasaklanmas, rgtlenme zgrlnn yasaklanmas gibi.)
145
Hedeflenen bu toplumsal yap da artk sona yaklalyordu. nk sivil yaama gei iin tarih belirlenmiti. 1983. Bu tarihte yaplacak olan seimlerle lke sivillere teslim edilecek ve askeri rejim grnte de olsa sona erecekti. Sivil yaama gei, askerlerin denetimi altnda yaplacakt.
Bu adan hukuki dzenlemeler yaplmaya balanmt. 298 sayl kanuna ek yasa kartlarak semen ktklerinin dzenlenmesi ngrld. (No:2812- 5.4.1983; RG 7.4. 1983-18011) ardndan yeni siyasi partiler kanunu karld. (No: 2820-22.4.1983; RG 24.4.1983-18027). Nihayet MGK siyasi faaliyetleri serbest brakan 76 sayl kararn ald. (...). 24 Nisan 1983 gn bu karar yine de nemli istisnalar ngrmt. Feshedilmi parti mensuplar eski partilerini ya da kendilerini savunmayacaklar, yani partiler feshedilmi partileri sulayc, vc ya da savunucu beyanda bulunmayacaklar; MGKnn, Cumhurbakannn ve Skynetim konusu komutanlklarnn icraat karar ve demeleri tartlma ve eletiri
yaplmayacak, Anayasann geici 4. maddesiyle kendilerine zel yasaklar getirilmi olanlar lkenin gemii ve gelecei ile ilgili siyasi- hukuki deme veremeyecek, yaz yaynlayamayacaklardr. Daha nceki 70 sayl karar ise kaldrlm oluyordu. Siyasal haklar 10 ve 5 yl sreyle kstlananlarn listesi ileri Bakanl tarafndan saptanarak teblile yaynland. (RG 29.4.1983- 18032/ II . mk). (Tanr, 1995: 51-52). Siyasi haklardan yoksun braklan siyasiler eer bu karara uymazsa hapis cezas ile cezalandrlacakt. 10 yllk yasaa uymayanlar 1-3 yl, 5 yllk yasaa uymayanlar 6 ay 2 yl hapisle cezalandrlacaklar. Partilerin kurulu ve faaliyetlerini destekleyenlere de 6 ay 1 yl hapis cezas verilecekti (Cemal, 2004:297).
Yaplan bu kanunlar ile yeni siyasal srecin hukuki temeli oluturulurken, parti kurma srecindeki denetimler ve MGKnn hem parti kurucularn, hem de milletvekili adaylarn veto etme yetkisine sahip olmas demokrasiye geiin kolay olmayacan ve skntlarn yaanacan gstermekteydi (Dursun, 2005:117). Sadece veto etme yetkisiyle bu sre snrlandrlmyordu ayn zamanda barajl seim sistemi de snrl ok parti sistemine geii ifade ediyordu. Veto yoluyla seime katlacak olan partilerin daha kurulma aamasnda snrlandrlmasyla, barajl seim
146
sistemiyle de (lke apnda yzde 10 orannda oy almak) kk ve gsz partilerin saf d braklmas ve makul bir rekabet ortam yaratlmaya allyordu (Sarbay, 2001:65). Ayrca en az 30 Trk vatanda tarafndan kurulacak partiler, en az 34 ilde rgtlenecekler. Ayn kii alt dnemden fazla genel bakan seilemeyecek, il ve ile bakanlar en ok 5 kez st ste seilebilecek, yeniden seilebilmek iin aradan 4 yl geecek (Cemal, 2004:297).
Bu kadar tedbirin alnmas, aslnda Milli Gvenlik Konseyinin ileri oluruna brakmak istemeyileridir. Eski siyasilerle zaten bandan beri yola devam etmek istemeyen askerler, veto mekanizmasyla ok fazla sayda kurulacak olan partilerle yeni bir siyasal srece balamak istemiyordu.
Snrl sayda parti ile kendi istekleri dorultusunda oluturulacak yeni bir siyasal sre, istikrar ancak bu ekilde salanabilirdi. Denetimli de olsa Trkiye artk demokrasiye geiyordu.
Cumhurbakan Evrenin 29 Nisan 1983 gn seimlerin 6 Kasm 1983 tarihiden yaplacan aklamas ve 15 Maystan itibaren siyasi parti kurma bavurularnn kabul edileceinin duyurulmas lkede ksmi bir rahatlama getirmitir. Dar sokakta demokratikleme sreci iliyordu, ancak herkes temkinli hareket etmek zorundayd (Dursun, 2005:117). Dar sokakta ileyecek olan demokratikleme srecinde, askeri rejimin kendi partisini kurup kurmayacadr. Askeri rejim elbette ki byle bir partinin kurulmasn istiyordu ve destek veriyordu. Bu konuda ilk belirlenen isim, darbeden sonra babakanlk grevini stlenmi olan Blent Ulusuydu. Ulusu ilk bata bu olasl dnmt. Ancak Haleye gre Demirelin desteini almak iin Sadettin Bilgile bir grme yapt ve Demirelin yanamamas sonucu Ulusu 13 Nisanda parti kurma dncesinden vazgeti. (1996:224). Bu defa askeri rejimin veliahd olarak tasarlanan Emekli Orgeneral Turgut Sunalp 16 Mays 1983te Milliyeti Demokrasi Partisini kurdu. (Tanr, 1995:52). Sunalpin partisi askeri rejime desteini aka
147
ilan etti. Partinin kurulmasndan ksa sre nce 5 Maysta Sunalp, Evreni ziyaret etti ve ardndan Cumhurbakannn nerilerini btnyle onayladn duyurdu (Hale, 1996:224). Ancak Demirel ve arkadalar yasakl da olsalar meydan bakalarna brakmak istemiyorlard. Bu amala, Emekli Orgeneral Ali Fethi Esener liderliinde Byk Trkiye Partisinin kurulu dilekesi 20 Mays 1983te ileri Bakanlna sunuldu (Dursun, 2000:255-256). Byk Trkiye Partisinin kurulmasnn hemen ertesinde 21 Maysta Adalet Partili 143 Parlamenter Ankarada cokulu bir trenle BTP ye katldlar. Demirelin partisinin bu byk k zerine gzler ankayaya ve Evrenin bu durumda ne yapaca sorusuna kilitlendi (Cemal, 2004:330). Adalet partililerin ovuna dnen kurulu almalar ve eski partililerin kitle halinde bu partiye gemeleri kontrol elinde tutmaya alan Konseyi rahatsz etti. Yasakl olmalarna ramen perde gerisinde siyasal faaliyetlere devam etmeleri sonucu Konsey tedbir almak zorunda kald (Dursun, 2005:118-119). Bylelikle askeri rejimin ilk hmna urayan parti Byk Trkiye Partisi MGKnn 79 sayl kararyla kapatld. (31.5.1983). Gereke, feshedilmi bir partinin devam olarak faaliyette bulunmas idi (Tanr, 1995:52). Yine komutanlar perde gerisindeki siyasetilerle ilgili de bir nlem almt.
Siyasi faaliyetleri ynlendirmeye alan eski parti liderleri ve yneticileri hakknda alnacak tedbir tartld. Bu kiilerin faaliyetlerini durdurabilmek iin bunlarn topluca bir yerde ikamete mecbur edilmeleri, bylece Ankaradan uzaklatrlacaklarndan parti faaliyetleri nlenmi olur; gr benimsenmi ve anakkale Zincirbozanda mecburi ikamete tabi tutulmalar kararnn alnmas parti faaliyetleriyle balayan iyimser havann bir anda kararmasna yol amtr. MGKnn btn kaygs 12 Eyllden nceki partilerin ve siyasilerin yeni dnemde de etkili olmalaryd (Dursun, 2005: 119).
Ama zaten kontroll bir siyasal srecin balamasyd. Bunu bozabilecek btn eylem ya da kiilere kar yasaklamalar devam ediyordu. Eer yasaklamalar
148
olmazsa 12 Eylln ruhuna uygun bir felsefe oluturulamayacakt. Aslnda siyasal yaama geite gdml olunaca biliniyordu ama yine de yeni siyasal partilerin kurulmas o kadar hzl geliiyordu ki. Bunlar denetim altnda tutmak komutanlar iin zordu. Zira Evren gerekirse seimlerin ertelenebileceini bildirdi. (orum, 1.6.1983) (Tanr, 1995:52).
Olaylar bu ekilde gelie dursun CHPnin oylarn alacak yeni bir sol partiye ihtiya duyuluyordu. Zaten cuntann amac seimlere meruluk kazandrmak ve Milliyeti Demokrasi Partisine kar yaracak lml bir sol partiydi. Cemal Grsel ve smet nnnn zel kalem mdrln yapm sivil st dzey devlet grevlisi Necdet Calp 20 Mays 1983te Halk Partisini kurarak yeni partiler arasnda yerini oldu. (Hale, 1996:224). Ancak yeni kurulan bu sol partide eski CHP kadrosu yoktu. yle ki, CHP kadrolar baka bir rgtlenme aray ierisindeydiler ve kurulacak partiye bir trl lider bulamyorlard. Sonunda bu liderin ismi, eski CHP Genel Bakan smet nnnn olu Erdal nnyd. nn Sosyal Demokrasi Partisini kurdu ve Evrene bilgi verdi. Ne yazk ki Evrenin nn ile ilgili dnceleri olumlu deildi. SODEP eski CHP kadrolarn toplamay baard. Yalnz burada bir sorun vard Byk Trkiye Partisi gibi SODEPte Evrenin ablonuna uymuyordu (Birand, Bila, Akar, 2006:221-223).
23 Haziran 1983te Siyasi Partiler Kanununun geici 4. maddesinin kendisine verdii yetkiyi kullanan MGK, Erdal nnnn de aralarnda bulunduu SODEPin 46 Kurucu yesinden 21ini veto etti. Evren vetonun nedeninin partiye ar solgruplarn szm olmas olduunu ileri sryor. Yeni kurucu yeler bildirildi, fakat cunta bunlar da veto etti. Gittike samalaan bu ilem kez tekrarland. Sonu partilerin seimlere katlmas iin saptanan resmi tarih olan 24 Austosa kadar SODEPin 40 kiilik kurucu yeden yoksun braklmas oldu(Hale, 1996:227). SODEPte bylece seimlere giremeyen partiler arasnda yerini ald. Sol parti olarak seime girebilme ans Halk Parti ile Necdet Calpin di. Oysa SODEP,
149
CHPnin tabanna sahipti ve onlardan destek alyordu ama MGK sadece snrl sayda ama istedikleri ile seime gidecekti.
Seime gidecek nc parti de Turgut zaln kurduu Anavatan Partisiydi. Blent Ulusu hkmetinin babakan yardmcln stlenmi olan Turgut zal 24 Ocak kararlarnn da ayn zamanda mimar olarak gsteriliyordu. Tandk bir isim olan Turgut zal Anavatan Partisi adyla 20 Mays 1983 gn bu siyasal srecin ierisinde yer ald (Sarbay, 2001:69). Aslnda Turgut zala fazla ans tannmyordu. nk banda bir orgeneral yoktu. Oysa zal i ve d desteklerini salam, salam bir kadro kurmutu. Dier partiler ierisinde en sivil grnen de onun partisiydi (Birand, Bila, Akar, 2006:222).
Seime girecek partiler Milliyeti Demokrasi Partisi, Anavatan Partisi ve Halk Parti idi. ki sa ve bir sol parti ile 6 Kasmda yaplacak seimler de kyasya bir yar yaanacakt. Buna ramen yeni partiler kurulmaya da devam ediyordu. MGKda veto etmeye devam ediyordu.
Byk Trkiye Partisinin boluktaki izini srmek iin bu defa Doru Yol Partisi (DYP) kuruldu. Bunu Yeni Dzen Partisi, Yeni Dou Partisi, Bizim Parti, Cumhuriyeti Muhafazakar Parti, Bayrak Partisi, Trkiye Huzur Partisi (Sonradan Huzur Partisi), Fazilet Partisi gibi partiler izledi (Tanr 1995:52).
zellikle Doru Yol Partisi hi pes etmeye niyeti olmayan ve yasaklar delmeye devam eden Sleyman Demirelin kurdurduu bir partiydi. Zorunlu ikametgh olan Zincirbozanda bile siyasal faaliyetten geri kalmayan Demirel ve partisi yine veto ile karlat. 20 gn gibi ksa bir srede 67 ilde ve 427 ilede rgtlendi, kurulu dilekesi 24 Haziran gn Ahmet Nusret Tuna bakanlnda iileri bakanlna verildi (Birand, Bila, Akar, 2006:225).
150
Ne yazk ki askerler fazla partinin kurulmas niyetinde olmadklar iin Doru Yol Partiside veto yiyen partiler kervanna katlmakta gecikmedi. 7 Temmuz 1983te MGKden 30 veto ile sadece 4 kurucu yesi kald. Kurulan dier partilerde Milli Gvenlik Konseyinin de veto edilen partileri arasnda yer aldlar. Zaten Evren de bu kadar parti kurulmasn Bolu ve Sakaryada yapt konumalarda sert bir dille eletirmektedir. Mantar gibi parti kyor, bu kadar ok parti memlekete fayda deil zarar getirir dedik. imdi inadna mtemadiyen parti kuruyorlar diyerek sayca ok kurulan partileri, Cemaln ifadesi ile Doru Yolu kastederek, eletirmektedir (Cemal, 2004:366-371).
Siyaset dnyas ile askeri ynetim arasndaki parti kurma ve veto etme dellosu son hzyla devam ediyordu. Evrenin ifadesi ile inadna parti kuruyorlar diyerek parti enflasyonuna dikkati ekerken ne veto etmeler ne de parti kurmalar bitmiyordu. Milli Gvenlik Konseyi partilerle ilgili iki kararla ilkin, siyasal parti faaliyetlerinin snrlar 31 sayl Bildiriyle yeniden belirleniyor, seimlerin genel esaslarn dzenleyen 298 sayl kanun ile 76 sayl MGK kararndaki kaytlamalar erevesinde, partilerin kendilerini tantma almalar dzenleniyor. Dier nlem ise, MGKnin somut bir partiyi ya da belli kiileri ismen bir haktan yoksun brakm grnmemek ve hukuk kurallarnn genellii ilkesine uygun davranm olmak iin 99 sayl kararla en az 30 kurucusu bulunmayan partinin seimlere giremeyeceini bildirmesiydi (Tanr, 1995:53-54). Parti kurma kriterlerinde uygulanan veto yetkisi denetimli bir sivil siyasal yaama geildii anlamna gelmekteydi.
karlan karar ve bildirilerle bunun hukuksal zemini de oluturuluyordu. Yurttatan yoksun bir demokrasi ve siyasal muhalefetten yoksun bir ekilde yaplacak 6 Kasm seimleri, istikrarn salanmas iin uygulanan bu hukuk d anlay meru bir zeminde muhalefet yapma olasln da ortadan kaldryordu.
Seime girecek siyasal parti. Bunun dndaki btn partilere uygulanan vetolar. Demokrasi bunun neresinde?
151
Biranda gre Sonunda Evren amacna ulam, veto silahn kullanarak, siyasi partiler iin kafasndaki senaryoyu uygulamt. Bylece, iki sa partiyi yara sokarak, birinin tek bana anayasay deitirecek ounlua ulamasn nlemiti. Ayn ekilde, HPnin karsndaki, SODEPi yar dna iterek, HPyi tek bana brakmt(Birand, Bila, Akar, 2006:227).
Bu arada konumalar seim yasaklarna girmeyen Evren, zaten icazetli topu topu partinin katlabilecei seimlerden sz ederken, 12 Eyll felsefesine ters dmeyen bir partinin iktidara geleceine inanyorum (...). Askeri ynetimi srdrme niyetimiz olsayd, referandumla sizlere bu ynetimi tasdik ettirirdik diyordu. Szler seim ve halk oylamas gibi iki demokratik kurumun nasl gdml ve gstermelik nesneler olarak grndnn ak itirafyd. Nihayet kritik gn ve saat yaklamt. Seimlere katlabilecek partiler 24 Austos 1983 gn saat 17de belli olacakt. SODEP ve DYP yine 30ar kurucu ye saysn tutturabilmek iin ellerinden geleni yapm, ek adaylar sunmulard. Ne var ki, bu defa iyice silik bir davran ardna saklanan MGK o gn ve o saate kadar cevap vermeyince, bunlarn seimlere katlabilmeleri imkansz hale geldi. Ertesi gn yksek seim kurulu, MGKnn 99 sayl karar uyarnca, siyasi partiler ve milletvekili seimi kanunlarnn ngrd koullara sahip partinin seimlere katlabileceini bildirdi: ANAP, HP ve MDP (25.8.1983) Bu partiler milletvekili aday listelerini 2 Eyll 1983 gnne kadar YSKya sunmak durumundaydlar(Tanr, 1995:55). Keke her ey bununla bitseydi. Milli Gvenlik Konseyi sadece istedii parti ile seime girmeyi kafasna koymutu ve ne hikmetse SODEP ve DYP bir trl kurucu yeleri bile tamamlayamadan seimden vazgeirildiler. MGK bunun adna demokrasi diyordu. Yoksa askeri rejim devam ederdi. Bunu her defasnda Kenan Evren zaten aklyordu.
Demokratik sre vetolarla iletilmeye alrken MGK bu defada milletvekili adaylarna veto yetkisini kullanmaya balad. Parti kurucularnn MGK tarafndan onaylanp, vize alnmas yetmezmi gibi seimlere girecek adaylara uygulanan veto ile TBMMde 12 Eyll kart isimlerin olmamas yolunda bir adm atld
152
sylenebilir (Dursun, 2005:124). Seime girecek partiler bu defada 24 Austostan 2 Eylle kadar ki srede 400 aday gstermek zorundayd. Ancak veto trpan da bo durur mu? Bu bir haftalk sre ierisinde MGK toptan 1683 adaydan 672sini veto etti. MDPden 74, ANAPtan 81, HPden ise 89 aday veto edildi (Birand, Bila, Akar, 2006:227). Grne gre, bu vetolarn amac cuntann sakncal grd belli adaylarn Parlamentoya girmemesini gvenceye almak ve partiler arasnda ayrm yaplmad grnts verme arzusuydu (Hale, 1996:227). Dier bir unsur da Sayn ztorunun dedii gibi, 12 Eyll ynetimi ile uyumlu bir TBMM ve iktidarn oluturulmasyd (Aktaran, Blgiray, 2002:103).
Bu koullarda seim kampanyas snk balad ve semenlerde fazla ilgi uyandrmad. 23 Ekimde Milliyetin yaynlad bir kamuoyu yoklamas, grlenlerin %48inin kararsz olduunu gsteriyordu. Zaman ilerledike, ANAPn nde olduu anlald. Seimlerden bir hafta nceki kamuoyu yoklamas, belli deil diyenlerin %23 ANAP destekleyenleri % 37, HPyi destekleyenleri %25 ve MDPyi destekleyenleri %14 olarak gsteriyordu. Trkiyenin seim tarihinde ilk kez, nfusun byk bir ounluu ya evlerinde ya da kahvelerde TV izleyebildii iin, televizyon seim kampanyalarnda nemli bir rol oynad (Hale, 1996:228). Televizyon karsnda yaplan seim kampanyalarnda zal dier iki lidere fark atyordu. Cemale gre Sunalp tutuk, Calp atak, zal rahat, genel kan da televizyonda zaln galip olmasyd. (2004:445).
Her ne kadar Kenan Evren yapt konumalarla MDPyi desteklemesine ramen seim kampanyalarnda fazla bir baar gsterememesi ve ciddi gaflar yapmas Sunalpn baarl olamayacan gstermekteydi. Onun emekli bir asker olmas ve sert bir karaktere sahip olmas da belki kampanyada etkili olmutu. Seim kampanyasnn yldz ismi Turgut zaln rahat, sevecen ve sempatik tavr halka daha yakn geliyordu. Evrenin yapt konumalarla da zal st kapal olarak eletirmesi ve Sunalp tutar gzkmesi MDPnin baarsn olumsuz etkiledii
153
Aslnda Kenan Evrenin MDPni destekler grnp ANAP eletirmesini Blent Ecevit farkl bir bak as ile izah etmektedir. Bu olay ANAPn seimi kazanmas iin bir taktik olarak yorumlayan Ecevit, bunun bir asker kurnazl eklinde aklamaktadr. Bu olay Cemal u ekilde aktarmaktadr: Ecevite gre askeri ynetimin uzunca bir zamandan beri kendi iktidar alternatifi olarak hazrlad parti, zaln ANAP idi. Kendi deyiiyle tam bir asker kurnazl ile bu senaryoyu adm adm uyguluyorlard. nce Sunalpi kendi adamlarym gibi bile bile lanse etmiler, hibir ie yaramam olan Danma Meclisi yelerini 3 yldr ypranm Ulusu Hkmetinin yelerini MDPye girmeye tevik etmilerdi. Bir tek Ulusu oyunu fark edip beklemiti. Bu arada Kenan Evren, zalla birok kez grm ve her grmenin ertesinde haberler yaylmt. Bilinli olarak zal askeri ynetim istemiyor diye Komisyonlar kuruluyor, zal yce Divana gidecek, parti kapatlacak diye. Oysa ikisi de gereklememiti. Parti seime girme hakkn elde etti. Daha sonra denildi ki askeri ynetim bu kez zaln adaylarn iyice budayacak, bylece Sunalp karsnda yenilecekti...Bu da olmamt. Aksine vetolarda zal daha az yara ald.(...) Asker zal istemiyor propagandas reaksiyon oylarn da zala kanalize edecekti. Yabanc elilikler zaln seime girmesi, seimin en son demokratiklik lsdr diyorlard. Ve zal seimi kazand zaman ite bakn biz Sunalp tutuyorduk. Ama zal kazand. Bu da halkn zgrce ifadesini kullandnn ve bizim de bunu iimize sindirdiimizin bir kantdr diyeceklerdir() Ayrca zal, Trkiyenin Bat Avrupadan gittike uzaklat, ABD ile slam dnyasnn tutucu kesimine yanat bir konjonktrde en uygun tercihti (Cemal, 2004:429).
Ecevitin bu iddialarna Hasan Cemal fazla katlmamaktadr. Ancak zaln ABD tarafndan desteklenmesi ve adaylarnn da veto edilmesinin sadece ayrm yaplmad eklinde bir grnt verilmesi olarak deerlendirilen Blgiray Sayn
154
zaln veto edilmeyip seimlere sokulmasnda; Amerikadaki hazrlklarn ve sonradan da Amerikann MGKne bu yndeki basksnn byk rol olduu akla en yatkn bir neden olarak gelmektedir. Sonraki yllarda, Sayn zaln Amerika ile ilikileri ve bu lkeye bak as da, buna bir kant gibi gzlenmektedir. Buna Sayn zaln MGKne gelecee ynelik kimi gvenceler vererek yaknlk salam olabilecei yolunda yaplan yorumlar da eklemek gerekir sanrm(...) diyerek (Blgiray, 2002:103) ABDnin desteine deinmektedir.
Bu iddialarn ne kadar doru olduu tartlr. Ancak Turgut Sunalpin televizyon programlarndaki tavrlar ve rahat olmayan bir performans sergilemesi elbette ki semen iin eksi bir puand. Trkiye iin MDPin tek atlm olarak gsterdii terr ve anarinin nlenmesi konusu da, semene bunun dnda herhangi bir vaadin verilmemesi de yine eksi bir puan olarak karmza kmaktayd. Ancak zaln televizyondaki rahat ve sempatik tavrlar zaten semeni etkilemekteydi. Bir de ekonomik sorunlardaki becerisi ve liberalleme konusundaki grlerine yapt vurgular ile Necdet Calpn Halk Partisinden daha fazla sosyal adalet ve kamu sektrnn daha da glendirilmesi taleplerini ne kard (Hale, 1996:228).
Bylesi bir ortamda kyasya yaran bu partiye, asker kkenli oluundan dolay destei vermekten ekinmeyen Kenan Evren, yapt televizyon konumalarnda 12 Eyll felsefesinin devam asndan MDPyi zorunlu olarak grmekteydi. Ancak askerler asndan bylesi bir anlay yanl olmaz. yllk bir askeri rejimin glgesinde, devam etmelerini arzuladklar bir siyasal sistem elbette ki kulaklarna ho geliyordu.
yllk askeri rejim ierisinde yasaklamalardan, basklardan bunalm olan halk ise, bir an nce askerlerin kendi mesleklerini icra etmelerini bekliyordu. Zaten demokrasi yoktu, bari gdml olarak yaplacak bu demokratik eylemde de son sz onlar sylesindi. Sivil bir yaama doru atlacak admda son gn 6 Kasmd. Bu arada seim olay dnda nemli gelimeler yaanmaktayd. anakkalede ikamete
155
tabi tutulanlar serbest braklmlard, ama yasakllklar devam ediyordu (RG, 1.10.1983-18178) (Tanr, 1995:56).
Demokrasiye geite belirlenen bu seim takviminde zala ans tannmas ve 4 Kasm gn Kenan Evrenin Sunalpin ricas zerine televizyonda onu destekleyen bir konuma yaplmas da seim gn sonucu deitirmeyecekti (Birand, Bila, Akar, 2006:230).
Milletvekili genel seimleri 6 Kasm 1983 gn yapld. Sonular genelde bir srpriz olarak karland. Oy verme gnnden hemen nce Evren TRT konumasnda ANAP ve Genel Bakanna kar cephe alm, semeni bunlara oy vermemeye davet etmiti. Ama ANAP seimlerden birinci parti olarak kt. kinci srpriz, askeri rejimin kendine setii halefle ilgiliydi. ktidara hazrlanan MDP ve Babakanlk uman lideri iin beklenmedik son tecelli etmi, nc srada yer grnmt. Merkez sol oylar devirmek iin uygun grlen HP de beklenenin stnde oy alarak ikinci parti konumunu almt. Yksek Seim Kurulu kesin sonular aklad (RG, 14.11.1983). Buna gre, oy ve sandalye dalmlar ile oranlar yleydi: Kaytl semen: 19.740.500 Oy kullanan says:18.214.104 Geerli oy says: 17.328.735 Geersiz oy says: 885.369 Oy yzdesi: ANAP MDP :7,823,827 :4,032,046 %45.15 %30,46 %23,27 %01,12 HALKI PART:5,277,698 BAIMSIZLAR: 195,164 Milletvekilleri : ANAP (211), HP (117), MDP (71), Ba.(0) Katlma oran:%92.27
156
Bylece yuvarlak rakamla % 45 oy alan ANAP %52 lik bir oranla Mecliste daha fazla temsil olana elde ederken, %30 oy alan HP buna e bir temsil oran yakalyor (%29), MDP ise %23 oyuna karlk %17lik bir sandalye gcne ulaabiliyordu (Tanr, 1995:57). 6 Kasm 1983 Genel Seimleri ile Trkiyede onar yllk periyotlarla tekrarlanan bir darbe daha sona erdi. Yalnz 1980 askeri darbesi ncekilerden farklyd. Kalclk esast. Yaplan 1982 Anayasas ile bunu yasallatrarak Trkiyenin de yeni izgisini belirliyordu.
12 Eyll felsefesinin bu seimlerle de devamn isteyen askerler, istikrarnn MDP ile salanaca fikrinin yanlln herhalde bu seimlerle yaamlard. aret edilen parti deil de halkn istedii bir partinin seim sandndan kmas ilk bata askerleri artm olsa gerek. Gdml de olsa, vesayet altnda da olsa, ABDnin destei de olsa o dar sokakta demokrasiye doru atlan bir admd aslnda yaananlar Trkiyenin zerine ken kara bulutlar artk dalyor yeni bir siyasal yaam ile yoluna devam ediyordu. Bundan sonraki srete drt eilimi (liberal, slamc, milliyeti ve sosyal demokrat) bnyesinde birletiren (Sarbay, 2001:69) ANAPl yllar balad. 20 Kasm 1983 gn ankayaya arlan Turgut zala Babakanlk mhr verilerek, yeni dnem zaln Kenan Evreni pmesi ile balyordu.
Zihinlere 12 Eyll ile kaznanlar ise, Trkiyeye hkmeden haki rengin yeniden laciverte dnmesi, askeri ynetimin hafzalardan hi silinmeyecek uygulamalar ve kararlar, devletin ve hukukun yeniden ekillenmesi ve anayasayla kalclamas, halkn yaama tarz, inanlar ve eilimlerindeki kkl deiim, cokuyla karlanan ancak korkuyla yaanan bir dnemin bitmesiydi (Birand, Bila, Akar,2006 : 231-232).
157
Turgut zall yeni gnler balamt. Bundan sonraki dnemlere damgasn vuracak olan zal, 12 Eyll rejimi ile birlikte yeni partilerin baarl olacan ifade etmekteydi. Eski partilerin geri gelirlerse anari ve terrn yeniden oluacana olan inancn Time dergisine yapt bir konumasnda ifade ediyordu (Cemal, 2004:468).
24 Kasm 1983 tarihinde en yal ye Fahri zdilek bakanlnda al toplants yapld ve milletvekilleri and itiler. Yine ayn gn Blent Ulusu bakanlndaki Bakanlar Kurulu Cumhurbakanna istifasn sundu. 4 Aralk 1983te TBMM Bakan olarak Necmettin Karaduman seildi ve TBMM bakanlk divan olutu ve MGKnn grevi son buldu. MGKnn Evren dnda ki drt yesi yeni Anayasann Cumhurbakan iin ngrd dansal bir kurul olan Cumhurbakanl Konseyini oluturdular. Fakat MGK, grev sresinin son gnnde 7 Aralk 1983 tarih ve 2969 sayl kanun ile 12 Eyll harekat ile icraatnn eletirilmesi yasakland (Tanr, 1995:58) . MGKnn hukuki varl sona ermeden nce kard 2969 sayl yasa yle: ... Madde 1-a) 12 Eyll 1980 tarihinden sonra kanunla, MGK veya Anayasa Mahkemesi karar ile kapatlan siyasi partilerin mensuplarndan partilerini veya kendilerini savunma amacyla da olsa, 12 Eyll 1980 ncesindeki siyasi ekime ve atma ortamna benzer bir durumun yeniden domasna yol aacak, szl veya yazl beyanda bulunanlarla, siyasi parti mensubu olmasalar bile, byle bir ortamn olumasn szl veya yazl olarak tevik veya tahrik edenler, b) Kurulmu veya kurulacak siyasi partilerin mensuplarndan yukardaki bentte sz edilen kapatlm partilerin kapatlma tarihindeki merkez karar ve ynetim kurullarnda bulunanlar sulayc, vc veya savunucu nitelikte yazl veya szl beyanda bulunanlar, c) Milli Gvenlik Konseyinin karar, bildiri ve icraat ile 12 Eyll 1980 tarihinden bu kanunun yrrle girdii tarihe kadar geen sre ierisinde devlet bakan, Cumhurbakan ve Milli Gvenlik Konseyi bakan ve yelerinin beyanlarn szl veya yazl olarak ktleyici veya kk drc ekilde tartma veya eletirme konusu yapanlar,
158
d) Anayasann geici 4nc maddesinin a bendinde belirtilen kiilerden Trkiyenin i ve d politikasn menfi ynde etkileyecek szl veya yazl beyanlarda bulunanlar, Fiilleri baka bir su olutursa bile, ayrca 3 aydan 1 yla kadar hapis cezas ile cezalandrlrlar. Bu sularn yayn vastalaryla ilenmesi halinde verilecek ceza bir misli artrlr. Madde 2- Bu kanunda yazl sularn skynetim ilan edilen yerlerde ilenmesi halinde, bu davalara Skynetim Askeri Mahkemelerinde baklr. Yasa yaym tarihinde yrrle girecek, Yasada yer alan Anayasann 4. maddesinin (a) hkm bendi yle: Geici madde 4-1)16 Ekim 1981 tarih ve 2533 sayl kanunla feshedilmi bulunan siyasi partilerden,
11 Eyll 1980den sonra gerek parti tzel kiilii gerek bunlarn merkez yneticilerinden veya Parlamento yelerinden herhangi biri hakknda Trk Ceza Kanununun kinci kitabnn birinci babnda yer alan devletin ahsiyetine kar ilenmi crmlerden herhangi biri ile ilgili olarak kamu davas alm olanlarla, 11 Eyll 1980 tarihinde iktidar partisi ve ana muhalefet partisi durumunda bulunan siyasi partilerin, a) 1 Ocak 1980 ve daha sonraki tarihlerde genel bakan, genel bakan yardmclar veya vekilleri, genel sekreteri, bunlarn yardmclar ve merkez ynetim kurulu veya benzeri organlarn yeleri, Anayasann halk oylamas sonucu kabul tarihinden balayarak, 10 yl sreyle siyasi parti kuramazlar. Anayasa hkmlerine dayal olarak kurulacak siyasi partilere ye olamazlar, bu partiler tarafndan veya bamsz olarak milletvekili ve genel ve ara seimlerinde, fahri olarak mahalli bile seimlerde bir aday grev gsterilemezler ve aday olamazlar, siyasi partilerle herhangi bir ekilde balant kuramazlar siyasi partilerde herhangi alamazlar (Cemal, 2004:278-280).
159
MGKnn grev sresi dolmadan nce kard bu son yasa ile 12 Eyll eletirmek yasaklanmt. Zaten yasaklamalar yldr, askeri rejimde aina olunan bir olayd. O nedenledir ki sivil rejime geite her hangi bir etkiye neden olmamt. Bu arada Turgut zal Bakanlar Kurulu listesini oluturarak Evrenin onayna sundu. Liste 13 Aralkta Cumhurbakan tarafndan aynen onayland. 19 Aralk ta ise hkmet program okunarak zal hkmeti 115 olumsuz, 65 ekimser oya karlk 213 oyla 24 Aralk Sal gn gvenoyu alarak program resmen yaymland (Tanr, 1995:58).
ANAP kendini brokratik ilemleri azaltc, ekonomik giriimcilii tevik edici ve yerel ynetimleri glendirici politikalarn temsilcisi eklinde lanse etti. Bu imaj etkisini fazlasyla gstererek ANAP 1983 Genel seimlerinde iktidar yapt. Oy oran dmekle beraber 1984 yerel ve 1987 genel seimlerinde de birinci parti oldu. Ancak 1989 yerel seimlerinde (zal bu seimleri ANAP iktidar iin bir referandum saymaktayd) oy oran olduka geriledi (Sarbay, 2001:70).
Nice vaatlerle iktidara gelen lml ve sevecen tavrlar sergileyen Turgut zal, 1983 seimlerinden sonraki dnemlerde de etkinliini koruyan bir lider oldu. Ancak zal dnemini 12 Eylln sivil uzants olarak gren Kongar unlar ifade etmektedir: Partisinin iinde drt eilimi birden barndrdn syleyen zal, bunu aslnda demokratlnn deil, tam tersine btn eilimler zaten ANAP iinde var bu nedenle baka partiye gerek yok anlayn yanstt bir tekelciliin ifadesi olarak kullanlyordu. Zaten zal, kendi dncelerini uygulamak asndan esas olarak bask yntemleri kullanan ve demokrasiye de pek fazla inanmayan bir liderdi. zal dnemi, 12 Eyll yapan askerlerin arzulad biimde, darbenin sivil bir uzants olarak geliti.Bylece 1987 ylndaki (koullarn yine kendisinin nceden, pek ok defa yasa deitirerek belirledii) seime kadar, rakipleri de yasakl olduundan, adeta mutlak bir otorite ile bir dikensiz gl bahesinde iktidar oldu. Tek uzlamas gereken odak, zaten kendisine iktidar iznini vermi olan ve o srada cumhurbakanl yapmakta olan Kenan Evren idi. Onunla da zaten ciddi boyutlarda
160
ideolojik ve siyasal bir eliki sz konusu deildi. Bylece zal, askerlerin 12 Eyll darbesinin ilk gnlerinde syledikleri, artk uygulaycs oldu (Kongar, 2005:219-220). 10-15 yl bu lkeyi yneteceiz ifadesinde gnderme yaplan askerlerin denetimindeki sivil ynetim dnemini
1983 teki seimlerde ANAPn tek bana iktidara gelmesinde ncede ifade edildii gibi; kapatlan partilerden doan politik boluu doldurmas amacyla drt eilimi (liberal, slamc, milliyeti ve sosyal demokrat) bnyesinde birletirilmesi nemli bir etken olmutur. Bu seimlerde zaln tek bana iktidara gelmesi halkta bir rahatlamaya neden olmutu. Askerler klalarna ekilmi ve dzen sivil ynetime kalmt. Bundan sonraki yaamda askerlerin, politik hayattaki etkisi Milli Gvenlik Kurulu ile srecekti. Bu kurul aslnda sadece tavsiyelerde bulunuyordu. Onun tavsiyede bulunmas siyasetteki etkin konumunu deitirmiyordu.
1983 ten sonraki sivil siyasal yaam, 1980 darbesiyle yasakl olan liderlere de siyaset yolunu yeniden amt. 6 Eyll 1987 referandumuyla (Hale,1996 :250) siyasiler eski haklarna kavumulard.
darbe ile Trkiye demokrasi srecine bir trl geememitir. Batl lkelerde yaanan bir demokratik modele, insan hak ve zgrlklerine saygl bir lke konumuna ne zaman geilecei bilinmez. Ancak bilinen odur ki her darbe ile lke demokrasi adna ok ey kaybetmitir.
161
1983 genel seimleri ile gdml de olsa sivil politikaya geilmiti. 1980 askeri darbesi ile yasaklanan siyasilerde 1987den sonra siyaset sahnesinde yeniden yerlerini alm ve Parlamento normal srecinde almaya balamt. Askerler darbeyi yapan Kenan Evreni devletin en st kademesinde brakarak klalarna ekilmiti. Sivil hayata geite Kenan Evrenden sonra sivil kkenli Cumhurbakanlarn ( Turgut zal, Sleyman Demirel) devletin zirvesinde oturtmalar ile bu srecin normale dndn gstermekteydi.
162
Ancak her ey bu kadar normal deildi. nk 1997de yeni bir darbe ile Trkiye yeni bir srecin ierisine girecekti. 28 ubat 1997de gerekleen postmodern darbe dierlerinden farklyd. nceki darbelerde ordu silah zoruyla ynetime el koymu, Parlamento feshedilmi, siyasiler tutuklanm Anayasamz yeniden kaleme alnmt.
28 ubat srecinde ise, Milli Gvenlik Kurulunun tavsiye eklinde ald kararlar nemliydi. Bu kararlara hkmetin uymamas halinde Ordu Hizmet Kanunun kendisine verdii yetkiyi yeniden kullanabilirdi. Demokrasi zmleyememi bir lke iin yeni bir darbe kanlamaz olabilirdi.
28 ubat srecine damgasn vuran anari deildi. Bu defa lke slamc akmlarn, eriat bir anlay yerletirmesi ile kar karyayd. slamc gelenein nemli savunucusu olan ve defalarca partisi kapatlan Necmettin Erbakan bu dnemin babakanyd. Yardmc ise Sleyman Demireli Cumhurbakanl koltuuna oturtarak grevi devralan Tansu illerdir.
lkede yeni bir krizin yaanmasna zemin hazrlayan ve bu konuda barol oynayan Refah Partisi 28 ubat srecini Trk halkna yaatmt. Trkiye Cumhuriyetinin temel talarndan olan laiklik Refah Partisi ile tehlikeye girmi, sorun yine Mecliste zmlenemeyerek, ordu dolayl da olsa greve gelmiti. Halbuki Trk politikacs, kriz dnemlerinde Parlamenter mekanizmalarn ileyiini srdrme becerisini gsterip, rejimi askeri darbe felaketiyle kar karya brakmayaca yolunda, ilk nce sokaktaki adama ve hatta kendisine gvence(zdemir,1991:77) verse olaylar bu noktaya gelmeyecektir.
28 ubat srecinde, Milli Gvenlik Kurulunun uzun sren saatler sonunda yeni bir srecin balamasna neden olan tavsiye niteliindeki kararlar yledir:
163
1-Anayasamzda Cumhuriyetin temel nitelikleri arasnda yer alan ve yine anayasann 4nc maddesi ile teminat altna alnan laiklik ilkesi byk bir titizlik ve hassasiyetle korunmal,bunun korunmas iin mevcut yasalar hibir ayrm gzetmeksizin uygulanmal,mevcut yasalar uygulamada yetersiz grlyorsa yeni dzenlemeler yaplmaldr. 2-Tarikatlarla balantl zel yurt, vakf ve okullar, devletin yetkili organlarnca denetim altna alnarak Tevhid-i Tedrisat Kanunu gerei Milli Eitim Bakanlna devri salanmaldr. 3-Gen nesillerin krpe dimalarnn ncelikle Cumhuriyet, Atatrk, vatan ve millet sevgisi, Trk milletini ada uygarlk dzeyine karma lk ve amac dorultusunda bilinlendirilmesi ve eitli mihraklarn etkisinden korunmas bakmndan:
a- 8 yllk kesintisiz eitim, tm yurtta uygulamaya konulmal. b- Temel eitimi alm ocuklarn, ailelerinin isteine bal olarak, devam edebilecei Kuran kurslarnn Milli Eitim Bakanl sorumluluu ve kontrolnde faaliyet gstermeleri iin gerekli idari ve yasal dzenlemeler yaplmaldr. 4- Cumhuriyet rejimine ve Atatrk ilke ve inklplarna sadk, aydn din adamlar yetitirmekle ykml, milli eitim kurulularmz, Tevhid-i Tedrisat Kanununun zne uygun ihtiya dzeyinde tutulmaldr. 5- Yurdun eitli yerlerinde yaplan dini tesisler belli evrelere mesaj vermek amacyla gndemde tutularak siyasi istismar konusu yaplmamal, bu tesislere ihtiya varsa, bunlar Diyanet leri Bakanlnca incelenerek mahalli ynetimler ve ilgili makamlar arasnda koordine edilerek gerekletirilmelidir. 6- Mevcudiyetleri 677 sayl yasa ile men edilmi tarikatlarn ve bu kanunda belirtilen tm unsurlarn faaliyetlerine son verilmeli, toplumun demokratik, siyasi ve sosyal hukuk dzeninin zedelenmesi nlenmelidir. 7- rticai faaliyetleri nedeniyle Yksek Askeri ura kararlar ile Trk Silahl Kuvvetlerinden(TSK) ilikileri kesilen personel konusu istismar edilerek TSKyi dine karym gibi gstermeye alan baz medya gruplarnn Silahl Kuvvetler ve mensuplar aleyhindeki yaynlar kontrol altna alnmaldr.
164
8- rticai faaliyetleri, disiplinsizlikleri veya yasad rgtlerle irtibat nedeniyle TSK dan iliikleri kesilen personelin dier kamu kurum ve kurulularnda istihdam ile tevik unsuruna imkan verilmemelidir. 9-TSK ya kar dinci kesimden szmalar nlemek iin mevcut mevzuat erevesinde alnan tedbirler, dier kamu kurum ve kurulular, zellikle niversite ve dier eitim kurumlar ile brokrasinin her kademesinde ve yarg kurulularnda da uygulanmaldr. 10- Bu madenin tam metnini Trkiyenin uluslar aras ilikilerini ilgilendirdii iin yaymlayamyoruz. 11- Ar dinci kesimin Trkiyede mezhep ayrlklarn krklemek suretiyle toplumda kutuplamalara neden olacak ve dolaysyla milletimizin dmanca kamplara ayrlmasna yol aacak tehlikeli faaliyetler yasal ve idari yollarla mutlaka nlenmelidir. 12-T.C. Anayasas, Siyasi Partiler Yasas, Trk Ceza Yasas ve bilhassa Belediyeler Yasasna aykr olarak sergilenen olaylarn sorumlular hakknda gerekli yasal ve idari ilemler ksa zamanda sonulandrlmal ve bu tr olaylarn tekrarlanmamas iin her kademede kesin nlemler alnmaldr. 13- Kyafetle ilgili kanuna aykr olarak ortaya kan ve Trkiyeyi ad bir grnme yneltecek uygulamalara mani olunmal, bu konudaki kanun ve Anayasa Mahkemesi kararlar taviz verilmeden ncelikle ve zellikle kamu kurum ve kurulularnda titizlikle uygulanmaldr. 14- eitli nedenlerle verilen, ksa ve uzun namlulu silahlara ait ruhsat ilemleri polis ve jandarma blgeler esas alnarak yeniden dzenlenmeli, bu konuda kstlamalar getirilmeli, zellikle pompal tfeklere olan talep dikkatle deerlendirilmelidir. 15- Kurban derilerinin, mali kaynak salamay amalayan ve denetimden uzak rejim aleyhtar rgt ve kurulular tarafndan toplanmasna mani olunmal, kanunla verilmi yetki dnda kurban derisi toplattrlmamaldr. 16- zel niforma giydirilmi korumalar ve buna neden olan sorumlular hakknda yasal ilemler ivedilikle sonulandrlmal ve bu tr yasad uygulamalarn ulaabilecei vahim boyutlar dikkate alnarak, yasa ile ngrlmemi btn zel korumalar kaldrlmaldr.
165
17- lke sorunlarnn zmn Millet kavram yerine mmet kavram baznda ele alarak sonulandrmay amalayan ve blc terr rgtne de ayn yaklaarak onlar cesaretlendiren giriimler yasal ve idari yollardan nlenmelidir. 18- Byk kurtarc Atatrke kar yaplan saygszlklar ve Atatrk aleyhine ilenen sular hakkndaki 5816 sayl kanunun istismar edilmesine frsat verilmemelidir(Tek,2006:245-248). Yaynlanan bu tavsiyelerden sonra, eriatlktan kaynaklanan tehlike nedeniyle RP hakknda kapatlma davas ald. Bu kapatma davas kamuoyunda byk yank uyandrd. Bu arada Trkiye i Konfederasyonu ve baz ii kurulular hkmetin ekilmesi iin giriim balattlar. DYPden drt bakan, bakanlktan, kimi DYP ve RP milletvekilleri partilerinden istifa ettiler. Bu olaylar zerine Erbakan, babakanl illere devrederek kurtulmaya alt. Ayrca DYP ve Byk Birlik Partisi ile kurulacak olan hkmete destek vereceini belirti. Ancak Cumhurbakan Demirel yeni bir gerginlik yaratmamak iin yeni hkmeti kurma grevini ANAP Genel Bakan olan Mesut Ylmaza verdi. Ylmaz DSP ve Demokratik Trkiye Partisinin(Hsamettin Cindoruk) desteini alarak yeni hkmeti kurdu. CHP ise baz artlarla(kesintisiz eitim, erken seim, yolsuzluklara karan milletvekillerinin dokunulmazlklarnn kaldrlmas) destekledi.16 Ocak 1998de RPsi laiklik kart etkinliklerinden dolay kapatld. Erbakan dahil yedi milletvekili be yl sreyle siyasetten men edildiler. Ama yeni bir parti hemen kuruldu. Fazilet Partisi. Ne yazk ki bu partinin mr de uzun olmad.22 Haziran 2001de kapatld. Bu defa da deitiklerini iddia ettikleri yeni oluumla semenlerin karsna kacaklar bir parti kurdular Adalet ve Kalknma Partisi(Akin, 2007:302-303).Siyasette bir trl istikrar salanamyordu. Koalisyonlar ve siyasi pazarlklar halkn yeni siyasi oluumlara yeil k yakmasna neden olmutu. Her ne kadar RP devam olarak da kabul edilse bu yeni oluuma oylaryla destek vermi, Adalet ve Kalknma Partisini birinci parti yapm ve iki dnem tek bana iktidar olmutur. Yaanlan siyasal ve toplumsal tkanmalarn stesinden gelemeyen ya da bunlara zemin hazrlayan siyasiler, demokratik bir anlayn btn kurum ve kurallar
166
ile iletilmesine engel olarak post modern diye ifade edilen darbeye zemin hazrlamtr. Yaadmz, ad ne olursa olsun, her askeri darbe ile demokrasi yolunda verilen mcadelede snfta kalmzdr. Trkiyede demokratikleme srecinde mesafe kat edilmek isteniyorsa siyaset kurumunun ileyii nem tar dncesinden hareketle, darbenin faturasn sadece bu ie hevesli olan askerlere karmamak gerek. Sivil siyasal yaam, kurallar ve kurumlaryla, denetim mekanizmasyla dzgn ilerse, tkanmazsa darbeye de gerek kalmaz. zgr bir platformda hogr ve uzla ile tartmaya olanak salayan bir Meclis ile demokrasiyi iler hale getirebiliriz. Uzlamazlk ve hogrden yoksun olmak ancak darbelere meru bir zemin hazrlar.
SONU VE DEERLENDRME
Demokratik siyasal sistemlerde, politik yaamn uzla ve ok seslilik iinde gereklemesi esastr. Aznln haklarnn korunmas, ounluun baskn konumunda bulunmamas, farkl grlerin zgr bir platformda serbeste tartlabilmesi ve zgrce eletiri yaplabilmesi demokratik ynetimlerin esasn oluturmaktadr. Demokrasi siyasal bir rejimin gereklilii olan, zgr ve adil seimleri, hukukun stnln, adaleti salamay ve temel hak zgrlkleri de gvence altna almaktadr. Yalnz demokrasiyi sadece bir siyasal rejim olarak deerlendirmek, bu kavramn ieriine hakszlk etmektir. nk demokrasi ayn zamanda bir yaam tarz haline gelirse gerek anlamn bulmu olur. Yaam tarz haline gelebilmesi iin, iinde olutuu sosyo-kltrel ortamla btnlemesi ve kltrel ortamn bir paras olarak bireylerin yaamna yn verebilmesi esastr.
167
Demokrasinin bir yaam tarz haline gelebilmesinin en nemli koulu, onu oluturacak ve yaatacak kurumlarn varldr. Aile ve eitim kurumunda balayacak olan bir demokrasi eitimi, yetiecek olan nesillerin bu kltr zmsemelerine ve demokratik bir siyasal yapnn olumasna ve korunmasna destek olmalarna olanak tanyacaktr. Ancak bylesi bir anlayla demokratik bir ynetim ve demokratik bir yaam gerek anlamn bulacaktr. Demokrasi onu iletecek kurumlardan yoksun olursa yaam tarz haline gelemez, bunalml dnemlerde askeri darbelerin yaanmas kanlmaz olur. Siyasal yapda sorunlarn stesinden gelinememesi, yaanan toplumsal ve siyasal kaos ortamnda demokrasinin n koulu olan uzla eksiklii, parlamenter rejimin ilerliini olumsuz etkileyerek zmszle neden olabilir. Parlamentonun toplumsal ve siyasal kmazlardaki baarszl, tkanmalarn alamamas ve ilerliin devamnn salanamamas kaos ortamnn olumasna zemin hazrlar. Bu kaos ortamnn iddetlenerek toplumsal yapy zorlamas ve siyasilerin sorunlara zm bulamamalar, lkenin baskn gc olan ordunun ynetimi ele geirmesi ile sonulanan bir darbeye zemin hazrlar. Trkiyenin de iinde bulunduu baz lkelerin yabancs olmad askeri darbeler, siyasal yapy denetim altna alarak, ynetimin ordunun kontrolne gemesini salar. Demokratik bir lke olma adna verilen mcadeleleri de olumsuz ynde etkiler. Askeri darbeler ile sivil ynetimin askya alnmas, askeri rejimin kurallarna gre iletilmesi ve yine toplumsal yapnn da bu rejimin glgesinden ekillenmesi askeri darbelerde esastr. Trkiyede yaanan darbelerin dier lkelerde yaanan darbelerde olduu gibi temel bir gerekesi vardr. Siyasilerin, toplumsal yaamda ve ekonomide yaanan skntlar zmedeki gszl, terr ve iddet eylemleri, ordu bu gerekeleri ne srerek ve kuvvet kullanarak mevcut hkmeti devirip ynetime el koymaktadr. Ama tkanan parlamentoya ilerlik kazandrmak ve demokrasiyi yeniden ina etmektir. Ancak demokrasi zgr bir ortamla geliir ve anlam kazanr. Silahlarn
168
glgesinde, temel hak ve zgrlklerin inendii bir ortamda demokrasinin yaamas mmkn deildir. Trkiyede ilk askeri darbe 27 Mays 1960 darbesidir. Trkiye ok partili bir siyasal sistemle demokratik bir lke olma yolunda ilk admn atmtr. Tek parti diktatrlnn sona ererek farkllklarn bulutuu bir meclis, toplum nezdinde bir rahatlamaya neden olmutur. Artk muhalefetinde var olduu ve farkl grlerin ortak zeminde tartlabildii bir ortam demokrasi adna bir kazant. Ne var ki, seimlerde demokratik sylemlerle halkn desteini alarak tek bana iktidar olan partinin, ilerleyen dnemlerde demokrasinin yozlatrlmasna neden olduuna, iktidarda iken tek partili dzene benzeyen uygulamalaryla demokrasiyi Kongarn da belirttii gibi ounluun basksna dntrmesine, toplumsal ve siyasi yapda tam bir bask unsuru olarak varln srdrmesine tank olundu. Bu partinin toplumsal ve siyasal muhalefete olan tahammlszl, ilk askeri darbenin yaanmasna zemin hazrlamt. Ordu mensuplar toplumun geni kesiminin honutsuzluunu gz nne alarak, darbe geleneini balatp, ynetimi ele geirmiti. Halka ihtiyac olan demokratik bir yaam, huzur ve gveni verme adna yaplan bu darbe sonrasnda Yassada durumalar sreci ve idamlar kamu vicdannda ciddi skntlar yaratt ama darbe sonrasnda gerekleen deiikliklerden biri de 1924 Anayasasnn yerini, 1961 Anayasasna brakmas olmutur. Darbeden sonra sivil siyasal yaama gei yine askerlerin kontrolnde gerekletirilmiti. Sivil siyasal yaama geildikten sonra istenilen istikrar bir trl salanamam, Trk parlamentosu, toplumsal sorunlara zm retemeyerek tkanmalarn yaanmasna neden olmutur. Bir de bunlara ilave olarak ba gsteren iddet olaylar da halkn can gvenliini tehdit eder duruma gelmitir. Sivil siyasilerin toplumsal iddetin nne geememeleri ve siyasi istikrar salayamamalar, ordu mensuplar tarafndan 12 Mart 1971de bir Muhtra verilmesine neden olmutu. Mevcut iktidar ynetimden ayrlm, anayasal
169
deiiklikler de yaplarak dzenin devam askerler tarafndan salanmaya allmt. Demokratik bir ynetimde askeri mdahale fikrine yer olmad gibi, dzenin dnem dnem askeriletirilmesi de demokratik bir anlayla badamaz. Ancak lkenin iinde bulunduu durum yeni bir darbeye de davetiye karmt. 12 Eyll 1980e gelinmeden nce, toplumda sa ve sol gruplar arasndaki kamplama, terr ve iddetin daha da artmasna neden olmutu. Huzur ve gven ortamna duyulan ihtiya hat safhadayd. Farkl grlerin siyasal ve zgr bir platformda deil de, silahlar ile atmaya balamas, ok sayda insann yaamn yitirmesine neden olmutu. Olaylar ne yazk ki sadece bu kamplaan gruplar arasnda deildi, dinin istismar edildii mezhep atmalarnn ve kitle katliamlarnn yaanmas, lkenin bir i savan eiine geldiini gstermekteydi. Terr ve iddetin yannda ekonomik skntlarn yaanmas da olaylarn daha da rndan kmasna neden olmutu. Terr ve ekonomi lkenin baa kmas gereken iki temel sorunu haline gelmiti. Bu sorunlara siyasilerin zm bulamamalar, basit iktidar hesaplar ile koltuklarn korumann yollarn aramalar ve halkn can gvenliini salayamamalar, ordunun darbe planna zemin hazrlamt. Parlamento artk zmn deil, zmszln yeri olmutu. Bu gerekelerle ordu, 12 Eyll 1980de ynetime el koymu ve Trk halk gne tank sesleri ile uyanmt. Her darbede olduu gibi 1980 darbesinin de ordu iin hakl gerekesi ve bunu salayacak meru bir zemini vard. 1980 askeri darbesi de dier darbelere de kaynaklk eden ordunun i hizmet kanununun 35. maddesi uyarnca yaplmt. Ancak bu darbe de kalclk esast. Sadece siyasal yap deil, toplumsal yapda denetim altna alnmt. Ama lkenin bir daha bu kaos ortamna dnmemesiydi. Bunun anayasal bakmdan da hukuki bir
170
gvenceye oturtulmas gelenei yine bozulmamt. 1961 Anayasas yerine yine askerlerin denetimi altnda yaplm olan 1982 Anayasasna brakmt. Darbeyi yapanlar da bu anayasa ile hukuki durumlarn, hem toplumsal yaam yeniden dzenlemiti. 1980 askeri darbesi de dier darbeler gibi meru zeminde onay bulmutu. Yaam hakknn ihlal edildii, sa-sol atmalar ve mezhep kavgalarnn yaand ortam, bu zemine kaynaklk etmiti. 1980 darbesinden sonra, yine askerlerin kontrol ile sivil siyasal yaama gei salanmt. yllk bir askeri rejimden sonra, yaplacak olan seimlerde askerlerin onayndan geen partiler ve milletvekili adaylar ile ancak 1983te sivil siyasal yaama geilebilmiti. Trk halk gdml bir demokrasi ile yoluna devam edebilmiti. Trkiyede darbelerin bir daha yaanmas istenmiyorsa, demokrasi lksnn iselletirilerek yaam tarz haline getirilmesi gerekmektedir. Yneticilerimizi bilinli tercihlerle seerek ve denetleyerek bilinli yurtta grevimizi yerine getirirsek, dnem dnem askerler tarafndan ynetilmeye uzaklaabiliriz. mahkum olmaktan
171
KAYNAKA AKN, Sina. Ksa Trkiye Tarihi, 2.Bask, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul 2007. ARCAYREK, Cneyt. Demokrasi Dur, 12 Eyll 1980 (Nisan 1980-Eyll 1980) 2.Basm, Bilgi Yayn Evi, Ankara 1990. ALKAN, Ahmet Turan. kinci Merutiyet Devrinde Ordu ve Siyaset, Ufuk Kitaplar, stanbul, 2001. AYDEMR, evket Sreyya. htilalin Mant ve 27 Mays htilali, Remzi Kitapevi, stanbul,1993. BARLAS, Mehmet. Trkiyede Darbeler ve Kavgalar Dnemi, 3.Bask, Birey Yaynclk, stanbul,2000.
172
BAYDUR, Mithat. niformal Demokrasi, Cumhuriyet Ansiklopedisi 2. cilt 1923- 1998 Dnemi Siyasal Deerlendirme, Yeni Trkiye Eyll-Aralk 1998, Yl 4, Say 23-24. BRAND, Mehmet Ali. 12 Eyll Saat:04.00, 15.Bask, Karacan Yaynlar stanbul,1985. BRAND, Mehmet Ali, Hikmet Bala, Rdvan Akar. 12 Eyll Trkiyenin Milad 5.Bask, Doan Kitap, stanbul,2006. BLGRAY, Nevzat. Sokaktaki Askerin Dn (12 Eyll Ynetimi Dnemi) 2.Basm, Tekin Yaynevi, stanbul,2002. CEMAL, Hasan. Tank Sesiyle Uyanmak 12 Eyll Gnl, 5.Basm, Bilgi Yaynevi, stanbul,1986. CEMAL, Hasan. Demokrasi Korkusu 12 Eyll Gnl, 6.Bask, Doan Kitap, stanbul,2004. AVDAR, Tevfik. 24 Ocak Kapy At, Cunta eri Girdi Son Klasik Darbe 12 Eyll Syleileri (iinde), Hazrlayan: Seyfi ngider, Aykr Yaynlar, stanbul,2005. DAHL, Robert A. Demokrasi stne, eviren; Betl Kadolu, Phoenix yaynevi, Ankara, 2001. DURSUN, Davut. 12 Eyll Darbesi Hatralar Gzlemler Dnceler, ehir Yaynlar, stanbul, 2005. DURSUN, Davut. Ertesi Gn Demokrasi Krizlerinde Basn ve Aydnlar, aret Yaynlar, stanbul,2000. DUVERGER, Maurice. Siyasal Rejimler, Sosyal Yaynlar, stanbul, 1986.
173
DUVERGER, Maurice. Politikaya Giri, eviren; Semih Tiryakiolu, Varlk Yaynevi stanbul 1964. DZGREN Koray. Cumhuriyetin Demokratiklemesi nndeki Tek Engel, Ak Mdahaleler Deil Cumhuriyet Ansiklopedisi 2. cilt 1923-1998 Dnemi Siyasal Deerlendirme, Yeni Trkiye Eyll-Aralk 1998, Yl 4, Say 23-24.Yaynevi, stanbul,1964. ERDOAN, Mustafa. Trkiyede Asker ve Siyaset Cumhuriyet Ansiklopedisi 2. cilt 1923-1998 Dnemi Siyasal Deerlendirme, Yeni Trkiye EyllAralk, 1998,Yl 4, Say 23-24. ERSOY, Tolga, Pervin Erbil, Zekeriya Boztepe. Trkiyede Darbeler ve Provokasyonlar (Ksa Tarih), teki Yaynlar, Ankara,1998. EROUL, Cem. ok Partili Dzenin Kuruluu: 1945-71 , Gei Srecinde Trkiye (iinde) Der.: rvin C. Schick- E. Ahmet Tonak, Belge Yaynlar, stanbul,2003. HALE, William. Trkiyede Ordu ve Siyaset, 1789dan Gnmze, Hil Yaynlar, stanbul,1996. HUNTINGTON, Samuel P. nc Dalga, 20. Yzyl Sonlarnda Demokratlama, eviren; Ergun zbudun, Yetkin Basmevi, Ankara, 1991. KEYDER, alar. Trkiye Demokrasisinin Ekonomi Politii , Gei Srecinde Trkiye (iinde) Der.: rvin C. Schick- E. Ahmet Tonak, Belge Yaynlar, stanbul,2003. KONGAR, Emre. 12 Eyll ve Sonras, Say Yaynlar, stanbul,1987. KONGAR, Emre. Tarihimizle Yzlemek, 40. Basm, Remzi Kitabevi,
174
stanbul,2006. KONGAR, Emre. 21.yzylda Trkiye 2000li Yllarda Trkiyenin Toplumsal Yaps, Remzi Kitabevi, 36.Basm, stanbul,2005. KONGAR, Emre. Demokrasi ve Kltr, Remzi Kitapevi, stanbul,1993. KKER, Levent. Modernleme Kemalizm ve Demokrasi, 7.Bask, letiim Yaynlar, stanbul,2003. KARAL, Enver Ziya. Osmanl Tarihi, VIII. Cilt I.Merutiyet ve stibdat Devirleri (1876-1907 ),Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1988. KAPAN, Mnci. nsan Haklarnn Uluslararas Boyutlar, Bilgi Yaynevi, stanbul,1991. KARPAT, Kemal. Trk Demokrasi Tarihi, Sosyal Ekonomik Kltrel Temelleri Bilim Dizisi, Afa Yaynlar, stanbul,1996. KAYALI, Kurtulu. Ordu ve Siyaset, 27 Mays-12 Mart, 3. Bask, letiim Yaynlar, stanbul,2005. KOCABA, Sleyman. Trkiyede Politikada iddetin Perde Arkas (1876-1996), Vatan Yaynlar, stanbul,1996. KOAK, Cemil. Siyasal Tarih 1923-1950, Trkiye Tarihi 4, ada Trkiye 1908-1980 (iinde),Cem Yaynevi, stanbul, 1990. KILALI, Ahmet Taner. Siyasal Sistemler, Siyasal atma ve Uzlama, 5.Bask, mge Kitabevi, Ankara, 2000. MARDN, erif. Jn Trklerin Siyasi Fikirleri 1895-1908,5.Bask,
175
letiim Yaynlar, stanbul,1996. MARDN, erif. Trkiyede Toplum ve Siyaset, 4.Bask, letiim Yaynlar, stanbul, 1994. MAVOLU, Erturul. Apoletli Adalet, Bir 12 Eyll Hesaplamas-II, Babil Yaynlar, stanbul,2005 . Milli Gvenlik Konseyi. 12 Eyll ncesi ve Sonras, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1981. NEZROLU, rfan. ok Partili Trk Siyasi Hayatnda Askeri Mdahaleler 19461997,Cumhuriyet Ansiklopedisi 2. cilt 1923-1998 Dnemi Siyasal Deerlendirme, Yeni Trkiye Eyll-Aralk 1998, Yl 4, Say 23-24. RS, Birsen. Trkiyede Askeri Mdahaleler (Bir Aklama Modeli), Der Yaynlar, stanbul,1996. RS, Birsen. Ge Modernleen lkelerde Ordunun Rol: Trkiye rnei Cumhuriyet Ansiklopedisi 2. cilt 1923-1998 Dnemi Siyasal Deerlendirme, Yeni Trkiye Eyll-Aralk 1998, Yl 4, Say 23-24. ZDEMR, Hikmet. Siyasal Tarih 1960-1980 Trkiye Tarihi 4, ada Trkiye 1908-1980 (iinde),Cem Yaynevi, stanbul, 1990. ZDEMR, Hikmet. Silahl Kuvvetler- Sivil Otorite likisinin Yeniden Dzenlenmesi, Sivil Toplum (iinde), Haz: Yurdakul Fincanc, TSES Yaynlar, stanbul,1991. ZTRK, Osman Metin. Ordu ve Politika 2.Bask, Fark yaynlar, Ankara, 2006. ZTUNA, Ylmaz, Ayvaz Gkdemir. Trkiyede Askeri Mdahaleler, Tercman
176
Tesisleri Basm, stanbul, 1987. PARLAR, Suat. Askeri Modernleme Yoluyla Bayraksz stila, Osmanldan Gnmze Ordu1,Badat Yaynlar, stanbul, 2007. SCHCK, rvin C.- E. Ahmet Tonak. Sonu , Gei Srecinde Trkiye (iinde), Der.: rvin C. Schick- E. Ahmet Tonak, Belge Yaynlar, stanbul,2003. SUCU Mehmet. 12 Eyll Yasaklar, Gnizi Yaynclk, stanbul, 2005. SARIBAY, Ali Yaar. Trkiyede Demokrasi ve Politik Partiler, Alfa Yaynlar, stanbul, 2001. SUBAI, Necdet. Ara Dnem Din Politikalar, Kre yaynlar, stanbul, 2005. TANLL, Server. Devlet ve Demokrasi, Anayasa Hukukuna Giri, 4.Bask, Say Yaynlar, stanbul, 1985. TANR, Blent. Siyasal Tarih 1980-1995, Trkiye Tarihi 5, Bugnk Trkiye 1980-1995 (iinde), Cem Yaynevi, stanbul, 1995. TEK, Hayati. Darbeler ve Trk Basn, Bilgeouz Yaynlar, stanbul,2006. TMUR, Taner. Osmanl Miras, Gei Srecinde Trkiye (iinde) Der.: rvin C. Schick- E. Ahmet Tonak, Belge Yaynlar, stanbul,2003. TUNCAY, Mete. Siyasal Tarih 1908-1923, Trkiye Tarihi 4, ada Trkiye 1908-1980 (iinde),Cem Yaynevi, stanbul, 1990. TRKDOAN, Orhan. Sosyal iddet ve Trkiye Gerei, Maya Yaynlar, Ankara,1985.
177
TOURAINE, Alain. Demokrasi Nedir?, eviren; Olcay Kural, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2004. VELDEDEOLU, Hfz Veldet. 12 Eyll Kar- Devrim, Evrim Yaynlar stanbul, Tarihsiz. YERASMOS, Stefanos. Tek Parti Dnemi, Gei Srecinde Trkiye (iinde), Der: rvin C. Schick- E. Ahmet Tonak, Belge Yaynlar, stanbul,2003. YILMAZ. Aytekin. Trkiyede Demokrasinin Geliimi ve Sorunlar, Cumhuriyet Ansiklopedisi 2. cilt 1923-1998 Dnemi Siyasal Deerlendirme, Yeni Trkiye Eyll-Aralk 1998, Yl 4, Say 23-24. www.koprudergs.com www.mevzuat.adalet.gov.tr