Aye HR

Ermeni Soykrmnda Alman rol

Yazma bir duyuru ile balayaym. Irkla ve Milliyetilie Dur De Giriimi, bizleri stanbuldaki Ermeni cemaatinin ileri gelenlerinin ankrya ve Ayaa doru bir lm yolculuuna karld o meum gnn 97. yldnm olan 24 Nisan 2012 gn saat 19:15te Taksime davet ediyor. O gn orada olacam. Bugn de, zr literatrnde Almanya ve Japonya rnei (Taraf, 27.112012) balkl yazmda sz verdiim gibi, 1915-1917 arasnda tehcir ad altnda yaplan soykrmda Alman uzmanlarn roln ele alacam. Osmanl-Rus Sava sonunda imzalanan 1878 Berlin Antlamasnn 61. maddesi uyarnca Dou Anadoluda Ermenilerin youn olarak yaad alt vilayette yaplmas gereken Ermeni Islahatlarnn bir trl yaplmamas zerine ortaya kan gerilim sonucu 1894 ylnda, Dou Anadoluda balayan, ardndan Orta Anadolu ve Karadeniz blgesine yaylan ve 26 Austos 1896da Osmanl Bankas Baskn ve onu izleyen katliamlarn ardndan 1909a kadar snmlenen toplumlararas atmalarda, baz kaynaklara gre 80 bin, baz kaynaklara gre 200 bin Ermeni hayatn kaybetmiti. Bu olaylar yznden Avrupal devletlerin Osmanl mparatorluunu izole etmesinden korkulduu gnlerde, Ortadouda Alman hegemonyas ile ilgili gizli emelleri olan Kayzer II. Wilhelm, dnemin padiah II. Abdlhamide imzal bir aile fotorafn ya gn hediyesi olarak gnderdi. Abdlhamid bu hediyeye ok sevinmi, Kayzere tekrar tekrar teekkr etmiti. 1897 ylnda, Kayzerin tavsiyesiyle stanbula gelen ve Osmanl ordusunu yeniden rgtleyen Goltz Paann hazrlad planlar sayesinde Yunan ordusu bozguna uratlnca, Abdlhamid Kayzeri stanbula davet etti. Kayzerin 7.11.2010 tarihinde bu sayfalarda ayrntlaryla anlattm 1898 tarihli Dou Seyahati srasnda Milliyeti liberal Alman gazetesi Badische Landeszeitung, Abdlhamidi kastederek Elleri Ermeni kanna bulanm bir adamn elini Kayzer nasl skacak? Bu gezide yatn kmr masraflarn hametmeab kendi tahsisatndan m, yoksa devlet kasasndan m dyor? diye sert bir eletiride bulunmutu. Resm ideolojiyi savunan Germania bu yazya Budala akn liberallerin zrvas diye cevap verirken, liberal gazete Constanzer Zeitung Ermenilerin kendileri sulu. Abdlhamid olmasa Trkiye ayakta duramaz. Abdlhamid akll bir diplomattr. Snrlar dnda bile halife olarak hrmet grr, mparatorun byle bir Sultana misafir olmas nemli olaydr diye cevap vermiti.

Sosyalist ve komnistlerin tavr

Bu polemiklerin arkaplannda Bernstein ve Kautskynin liderliini yapt Revizyonist Sosyalist Parti ile komnist Liebknechtin ban ektii Spartakistlerin atmas vard. lgin biimde, Revizyonistler Abdlhamidin Ermeni politikalarn eletirirken, Spartakistler 18531856 Krm Savandan beri, arlk Rusyasna kar Osmanl mparatorluunu desteklemeyi doru bulan Karl Marx ve Friedrich Engelsin politikalarn izliyorlard. Liebknechtin yoldalarna gre Balkanlar ve stanbulda ar grmektense Sultan grmek evlayd. Kayzer de byle dnyor olmalyd ki, Almanlar Birinci Dnya Savana girerken, Osmanl mparatorluunu tilaf Devletlerinin eline brakmamak iin kesenin azn amlard. (1914te Almanya ile kol kola nasl Cihan Harbine girdiimizin hikyesini de 18.9.2011de bu sayfalarda anlattmdan hzla devam ediyorum.) nce Almanyadaki Almanlarn 1915-1917de yaananlara dair tavrna ilikin kk bir zet yapalm. Almanlar kamuoyuna ynelik aklamalarnda konudan habersiz gibi davranyorlard. rnein ok satan sol eilimli Berliner Tageblatt gazetesi, gnde drt bask yapt halde, 24 Nisan 1915te gayr resm olarak balayan Ermeni Tehciri/Soykrmna deinen haber says sadece be tane idi. Bunlardan Talat Paa, Enver Paa ve Halil (Mentee) Beyle yaplm rportajlard. kisi ise Osmanl kaynakl iki haberin tekraryd. Halbuki baka kaynaklardan bilindii gibi, o srada Almanyada Anadoluda nelerin olup bittiini bilen ok kii vard. rnein, Sosyal Demokratlarn ve Hristiyanlarn yayn organlarnda alan uzmanlar, stanbuldaki Dou stihbarat Brosunun istihbarat arkiyatlar, Protestan Kilisesinin nde gelenleri, Alman Katolik Kilisesinin nde gelenleri ve Papa, Deutsche Bankn bakan ve Reichstagn (Parlamento) baz yeleri Anadoluda olanlar biliyorlard. Nitekim, basnda bu konulara en fazla yer ayranlar Hristiyan gazeteleriydi. Ancak onlar da son derece dikkatli ve kontroll bir dil kullanyorlard. Sosyalistler ise savatayz ve hkmet bu ittifakn bizim iin nemli olduunu dnyorsa, biz bu ittifak devam ettireceiz diyorlard.

Madalyonun iki yz
Osmanl lkesindeki Alman grevliler ise 1915e kadarki dnemde merkezden gelen emirler uyarnca Ermeni taleplerini geri evirmilerdi. ok sktklar zamanlarda ise, konuyu savatan sonra grmek zere savuturmulard. Nitekim Osmanl Devletinde yaayan Alman iadamlar, bankerler, mhendisler ve diplomatlar, Osmanl mparatorluunun Ermeni politikalarn protesto ederken, Kayzer: Trkler ne yaparlarsa yapsnlar, bizim mttefikimiz onlardr, Ermeniler deil diyordu. Taner Akama gre Alman karar alclar, 1915 baharndan beri ttihat liderlerin Ermeniler iin yaptklar planlardan haberdarlard. Ancak Mart 1915te Mttefiklerin Gelibolu Harekt baladnda Almanlar iin durum hayat memat meselesine dnmt. Almanlar o

srada Belika, Fransa, Galiya ve Dou cephesinde yaananlarla da ba etmek zorundaydlar. Dolaysyla Anadoluda nelerin olup bittiine pek dikkat etmiyorlard. rnein 1890l yllardan beri Dou Anadoluda grev yapan Protestan Rahibi Johannes Lepsiusun (biyografisi yanda) Almanyaya gnderdii raporlar nemsenmiyordu. Biraz daha ayrntya girmek gerekirse, bugn Alman arivleri zerinde alan uzmanlar, 1915 Ermeni Tehciri/Soykrm srasnda Osmanl mparatorluunda grevli Alman askerlerin, diplomatlarn (ksaca Alman uzmanlarn) rolleri konusunda ise ikiye ayrlyorlar. Baz aratrmaclara gre Alman uzmanlar Tehcirin soykrma dnmesinin asl sebebiydi. Baz aratrmaclara gre ise, Almanlarn merkezden ynlendirilen, sistematik bir tutumu yoktu. Daha ok kiisel yaklamlar szkonusuydu.

Dadriann yorumu
lk gruba Alman tarihiler Tessa Hoffman ve Wolfgang Gust, svireli tarihi Christoph Dinkel ve Ermeni aratrmac Vahakn Dadrian giriyor. Bunlardan bizde daha iyi tannan Dadriana gre Almanlarn Bak petrol blgesine ulama niyeti Pantrkizmin kkrtlmasna, Berlin-Badat demiryolu hattnn gvenlii ve Almanlarn Ermeni burjuvazisinin yerine geme dnceleri de soykrma giden yola denen talard. Dadrian, Alman etkisini iki kategoride inceler: Biri tavsiye ve kolaylatrma, dieri de rza ve icabet etme. Dadriana gre Alman asker misyonuna bal grevlilerin bir ksm kararlar verirken, bir ksm verilen kararlar uygulam, bir ksm Ermenilere yaplan muamelelere rza gstererek gz yummutur. Dadriana gre katliama bizzat itirak eden Alman grevliler de vardr. rnein Mart 1915te isyan eden Zeytuna Osmanl birliklerinin gnderilmesi emrini bir Alman subay vermitir. Austos 1915te Musa Daa saklanan Ermeni kylleri kuatan Osmanl birliklerine bir Alman komuta ediyordu. Ekim 1915te Urfada toplanan Ermeni srgnlerin etrafnn kuatlmasn Suriyedeki Alman Kurmay Eberhard Graf Wolfskeel von Reihenberg ynetiyordu. Badat Demiryollar irketi ile Alman ordusu arasndaki ilikileri salayan grevli Colonel Bttrich, irketin baz Ermeni iilerinin tehcirine bizzat izin vermiti. Serdar Diner de, kaynakada knyesini verdiim kitabnda Dadrian destekleyen rnekler veriyor ve srgn kafilelerine saldrlarda grev alan sabkal timleri rgtleyen Miralay Seyfiye propaganda almalarnda yardm eden Kayzerin Casusu Max von Oppenheimdan, Trk hkmetine kar tehlikeli bir ayaklanma iinde olan bir ahaliye biz yardm edemeyiz diyen Osmanl ordusunun Alman Genelkurmay Bakan Schellendorftan, Ermenilerin imdi az ya da ok kkleri kaznyor. Bu katca, ancak yararl diyen Kayzerin muteber adam denizci Humanndan, Trkler Ermenilere kar mmkn

olduunca sessiz ve radikal ekilde yryor. (Bunlarn drtte bertaraf edilmi durumda.) Umarm bu dram yaknda son bulur diyen Amiral Suchondan, srgnlerin ackl durumlarn anlatan raporlar sumen alt etmekle megul olan Bykeli Wangenheimdan bahsediyor. Ancak Dadrian soykrma tavr alp belgeleyenlerin de yine bu misyon grevlileri olduunu teslim eder. Bu ilevleri grenler arasnda, stanbuldaki Alman Bykelilii Mstear Vekili Neurath, Almanyann Erzurum Konsolosu Scheubner-Richter (daha sonra Hitlerin en yakn adam olacaktr) Tekilat- Mahsusada grevli olan Albay Stange, Egede grevli von Sandersin adn sayar.

Andersonun yorumu
Alman arivlerinde alan Amerikal aratrmac Margareth Andersona gre ise Dadrian gibi yazarlar durumu abartmaktadr. Osmanl ordusundaki Alman askerler Alman Genelkurmayna bal olmad iin (ou Prusya ordularndan emekli olmu, atlm ikinci snf askerlerdi) benzer bir emri Ermeni Tehciri konusunda veremezdi. (Gerekten de Enver Paann Erkn- Harbiye Reisliine bizzat setii, vasatl ile tannan Schellendorf Enver Paann her dediine evet diyecek biriydi. Ancak bu adam bile bazen Trk hkmetine kar tehlikeli bir ayaklanma iinde olan bu ahaliye biz yardm edemeyiz derken bazen de Ermeni iilerin srlmesine kar kmt.) Andersona gre, Almanyann elindeki tek silah, Osmanl Devletine sz verdii be milyon mark gndermekten vazgemesiydi ancak bu da genel stratejik hedefler asndan zararl olurdu. Yine Andersona gre Osmanl lkesinde grevli Alman yetkililer ttihatlarn Ermenilere kar eylemlerini byk bir dikkatle izlediler, Ermenilerin byk bir ksmnn hain olmadn tesbit ettiler, bunu hkmetlerine bildirdiler ancak olaylar nlemek iin bir ey yapmadlar. Bu da o dnemdeki btn lkelerin askerlerinin tavrndan farkl deildi. Nitekim 1909-1917 arasnda Almanya anslyesi (Babakan) olan Bethmann Hollweg bir raporunda yle yazmt: Bizim tek hedefimiz, Trkiyeyi savan sonuna kadar kendi tarafmzda tutmaktr, bu arada Ermeniler mahvolur veya olmaz, fark etmez. Ve bu politika uyarnca 1915te stanbula Alman Bykelisi olarak atanan Metternich, Ermeni Tehciri hakkndaki gerekleri fazla vurgulamaya balaynca 1916da grevinden alnmt. Serdar Dinerin kitabndan Andersonu destekleyen birka olumlu rnek de verebiliriz: Trabzondan Bergfeld, Samsundan Kuckhoff, Musuldan Holstein, Adanadan Bge, Tekirdadan Ziemke, Badattan Dr. Schact, amdan Lytved-Hardegg, Halepten Niepage adl grevliler srgnlerin maruz kaldklar korkun muamele konusunda merkezi srekli uyarmlard. Almanyann Halep Konsolosu Rssler 27 Temmuz 1915 tarihli uzun raporunda Tehcire dair yle korkun bilgiler vermiti ki, Almanya Dileri Dairesi Mstear Yardmcs Zimmerman, sava

sonrasnda Almanyadan hesap sorulmasndan korkmaya balam ve grevlilere Almanyay temize karacak belgeler toplamalar iin emir vermiti. Ayn ekilde Badat Demiryollar irketinin 2. Direktr Gnther bata olmak zere irketin baz Alman alanlar baz Ermenileri saklam, korumular ve merkez ofisleri nezdinde olay protesto etmilerdi. Cemal Paann yardmcs Albay (daha sonra General) von Kressenstein Suriyede 400 Ermeni yetiminin hayatn kurtarmt. (Bu kitabn ekindeki belgeler, kt tercmeyi grmezden gelirseniz, 1915-1917 arasndaki vaheti anlatan esiz bir kaynak, okumanz iddetle tavsiye ederim.)

Sonsz
Yer olsayd rnekleri daha da oaltabilirdim, ama tablo deimezdi. Anlald kadaryla, Osmanl lkesindeki Alman asker uzmanlar sonunda bir soykrma dnen tehcir srasnda tek tip davranmamlard. Almanya ise sava sonrasnda da Enver, Talat ve Cemal gibi bu kanl srecin asli failine kol kanat gererek Kayzerin mirasna sahip kmt. Ama en ktmser bak asyla bile Ermenilerin bana gelenleri Almanlarn srtna ykp TCyi ve onun seferber ettii kesimleri temize karamayz. Nitekim Talat Paa bile anlarnda Baz fena fikirli dman propagandaclar Almanlarn Trkleri, Ermenileri ezmek hususunda teci ettiklerini sylemek suretiyle Ermeni hadiseleri dolaysyla Almanyann erefine de tecavz etmilerdir. Hadiseler ise tamamyla aksini ispat etmektedir demiti. ***

Lepsius kimdir?
Bugn 1896-1915 yllar arasnda Anadolu Ermenilere ne olduunu en ok Johennes Lepsius adl bir rahibin almalarndan biliyoruz. Entelektel bir ailenin ocuu olarak niversitede matematik okumu, doktorasn felsefe dalnda alm olan Lepsius, misyonerlik faaliyeti yrtmek zere Osmanl lkesine 1896 ylnda gelmi, ayn yl Urfada Ermenilere Yardm Cemiyetini kurmutu. rgtn ad drt yl sonra Alman Dou Misyonu olarak deitirilmiti. Bu tarihten itibaren aralksz olarak Osmanl lkesinde kalan Lepsius 16 Haziran 1914te Trk-Alman Derneini kurdu. Dernein kuruluu iin yaymlanan ar mektubunu imzalayanlar arasnda nl romanc Thomas Mann da vard. (Dernek 1956 ylna kadar faaliyet gsterdi.) Olunun Dou Cephesinde hayatn kaybetmesinden sadece be gn sonra, Almanya Dileri Bakan Zimmermann grevlendirmesiyle stanbula gelen Lepsius, 1915 temmuzunun sonlarnda stanbulda Tokatlyan Handa Enver Paayla grt ve ondan Ermenilere kar insafl olmasn rica etti. Ancak Ermenilerin byk bir ksmnn tehciri tamamland iin Lepsiusun ricalar ie yaramad.

Lepsius 1915-1917 srecine ilikin gzlemlerini Trkiyedeki Ermenilerin Durumu Hakknda Rapor adyla ve yaklak 20.500 adet olarak 1916 ylnda Almanyada gizlice yaymlad. Alman hkmeti bunlarn byk bir ksm Osmanl mparatorluu yetkilileri duruma mdahale etmeden toplatt. Bu tarihten itibaren Lepsiusla Alman hkmetlerinin aras iyice ald, nihayet Lepsius Hollandada inzivaya ekildi. 1917 yl sonbaharnda Lepsius tekrar hatrland. Bata Ermeniler olmak zere Doudaki Hristiyanlar iin yapm olduu etkin almalar iin Berlin niversitesi Teoloji Fakltesi tarafndan fahri doktora payesi verilen Lepsius Almanyaya dnerek hevesle almaya balad. Savatan sonra Alman Dileri Bakanlnn desteiyle, ariv belgeleriyle destekledii Almanya ve Ermenistan 1914-1918. Toplu Diplomatik Belgeler balkl kitabn ise Mays 1919da yaymlad. Bu kitap, uzun yllar, Lepsius, Almanlar sulu veya sorumlu gsterecek, Ermenileri sulayan baz belgeleri ve ifadeleri yaymlamad iin Trk resm tarihileri tarafndan kaynak olarak deersizletirmeye alld. Ancak, hatratn sansrsz eklini Almanya ve Ermeniler ad altnda yaymlayan Alman tarihi Wolfgang Gust, Lepsiusun atlad belgelerin ve yapt tahrifatlarn iin esasn deitirecek kadar nemli olmadn ortaya koydu. zet Kaynaka: Vahakn N. Dadrian, Ermeni Soykrmnda Kurumsal Roller, Toplu Makaleler, Kitap 1, eviren: Atilla Tuygan, Belge Yaynlar, 2004; Dadrian, Trk Kaynaklarnda Ermeni Soykrm, Toplu Makaleler, Kitap 2, eviren: Attila Tuygan, Belge Yaynlar, 2005; Dadrian, ttifak Devletleri Kaynaklarnda Ermeni Soykrm, Toplu Makaleler, Kitap 3, eviren: Ali akrolu, Belge Yaynlar, 2006; Margareth Andersonla Khatchig Mouradyann yapt mlakatn ngilizce versiyonu iin bkz. http://headoverhat.blogspot.com/2007/06/interview-with-margaretanderson.html; Mustafa olak, Kaynak Kritii ve Tehcir Olaynda Belge TahrifatJohannes Lepsius rnei,http://www.ttk.org.tr/templates/resimler/File/Makaleler/247 /247_9/247_9.html; Serdar Diner,Alman Belgelerinde Alman-Trk Silah Arkadal ve Ermeniler, letiim Yaynlar, 2011. hurayse@hotmail.com