24.01 Bat Felsefesi Klasikleri Prof. Rae Langton VII. Sartre Ders 23. Varoluuluk ve Hmanizm 1.Biyografik notlar.

Sartre (1905-1980) Varoluu felsefenin balca kiilerinden biri olmakla beraber bir retmen, bir romanc ve bir oyun yazaryd. kinci Dnya Sava srasnda Fransz ordusunda grevliyken esir alnd dnemde Alman felsefesi (zellikle Heidegger) alt. Ayn zamanda partneri olan Varoluu Beauvoir ile bir siyasi yayn olan Les Temps Modernes'i kurdu ve idare etti. Russell gibi o da siyasi olarak faaldi ve yesi olmamakla beraber Fransz Komnist Partisi'ne yaknd. Layk bulunduu Nobel dl'n, ilikilendirilmek istemedii bir burjuva nian olarak grd iin reddetti. 2.Varoluuluk terimi ne anlama gelir? Sartre makalesine tm varoluularn ortaklnn Varln zden nce geldiini yahut tercihe gre, zneliin k noktas olmas gerektiini dnmek olduunu syleyerek balar. (1220) Sartre, insan eserleri ve tabii nesneleri barndran eyler lemi ile insanlarn dnyas arasnda bir ayrm yapmak ister. lkine kendinde olu, ikincisine kendi iin olu ismini verir. (Bu 'ontoloji' balca eseri Varlk ve Hilik'in temasn tekil eder.) eyler hakknda ayrt edici olan, zn varl ncelemesi; insanlar hakknda ayrt edici olansa, varlmzn zmz ncelemesidir. 3.eyler iin z ve varlk. nsan eserleri ve tabii nesnelerin varlklarnn zleri, kendilerini nceler ve ynetir. Sartre, z, ele alnan nesnenin ne olmas gerektiini ve nasl retilmesi gerektiini belirleyen bir taslak olarak dnr. nsan Eserleri. Bir kt bann z (i) zanaatkrn zihnindeki kavramdr, bu kavram (ii) belli bir ilevi belirtir kt kesme becerisi; (iii) kt kesicinin retimini nedensel olarak belirler ve iyi bir kt kesici iin kaideleri belirtir. Tabii nesneler. Ayn ey tabii nesneler iin de geerlidir fakat burada taslak herhangi birinin zihinde kavram olarak bulunmas gerekmiyor. Bir mee palamudu, bir ekilde mee aacnn zn barndrr: kt kesici iin olduu gibi, o (i) bir mee aacnn olumas iin art olan ilevleri belirtir, (ii) yeterli yamur ve su ile bir mee aacnn geliimini nedensel olarak belirler, (iii) mee aalar iin uygun kaideleri belirler. 4.nsanlar iin z ve varlk. Farkl olarak, insanlar iin bir taslak, bir z yoktur. Sartre bunu, insanlar iin bir tasars olabilecek bir Tanr'nn varln reddin bir sonucu olarak ele alr.
Eer Tanr yoksa varl znden nce gelen en az bir varlk olmaldr, herhangi bir kavramla tarif edilmeden nce de var olan bir varlk ve... bu varlk insanoludur... nsan var olur, ortaya kar, sahnede grnr ve bundan sonra kendini tarif eder... Ancak bundan sonra bir ey olacaktr ve ne olacan kendisi belirlemi olacaktr. (1220)

Dnyaya nceden tayin edilmi bir zle gelmediimizi sylemek, (i) yerine getirmemiz gereken ilevleri belirtir yahut (ii) davranmz nedensel olarak belirler ve bylece belli bir ekilde davranmaya mecbur oluruz; (iii) ya da bize iyi bir insan olmann kaidelerini salar.

5.zgrlk. zn eksiklii, insan zgrln kesin olarak tekil eder. Sartre zgr olmaya mahkm olduumuzu syler mahkm, nk varla gelmeyi biz istemedik; zgr, nk dnyaya frlatldktan sonra yaptklarmzdan biz sorumluyuzdur. Yardm alacak bir z yahut taslan yokluunda, faaliyetlerimizle kendimizi icat etmeli, yaratmalyz. 6.Izdrap. zn yokluu, bu zgrlk, bu hilik dehet vericidir: Sartre bunu ba dnmesi hissiyle kyaslar. Fakat zdrap, zgrlmze tek drst cevaptr. 7.rnek. Sartre'n evde kalp annesine bakmak yahut zgr Fransz Kuvvetleri'ne katlma arasnda tercih yapmas gereken rencisi. Nasl karar vermelidir? Sartre, Kant'n dnd gibi a priori kurallar olsa bile, bunlarn belli bir hareket eklini belirlemede ok mulk olacan tartr. Sartre rencisine zgr olduunu, kendisinin karar vermesi gerektiini syler. 8.Sorumluluk. Eylemi semek, ne eit bir insan olunacan semektir. Esas itibariyle ben, eylemlerim araclyla kendimi yaratrm. Tercihlerde bulunurken, neyin deeri olduuna karar veririm: tercihim, setiim eylere deer baheder bir eyi yapmaya deer olduuna karar vermek, o eyin yaplmaya deer olduuna, deeri olduuna karar vermektir. Bu yahut Sartre'a gre bu, o eyin sadece sizin iin deil, basite iyi olduuna dair bir vaat barndrr herkes iin iyi olmadka hibir ey bizim iin iyi olamaz (1221). 9.Tanr'nn rol. Sartre kendi Varoluuluk yorumunu Tanr'nn yokluu zerine ina eder: Fakat neden? Platon Euthyphron'da tanrlarn varlnn ahlaki kaideler iin bir fark yaratmayacan tartmt. Ortaya att soru uydu: yi, tanrlar onu sevdii iin mi iyidir, yoksa tanrlar iyiyi iyi olduu iin mi severler? lk kk ele alacak olursak, iyilik keyfi grnr ya tanrlar baka bir eyi, mesela yalan sylemeyi seviyor olsayd? kinci kk ele alacak olursak da, iyilik tanrlardan bamszdr iyi, tanrlar onu sevse de sevmese de iyidir. Sartre ayn tercih zdrabyla yzleen Hristiyan varoluulara deinir. Kierkegaard'n brahim hikyesini alntlar:
Bir melek brahim'e olunu kurban etmesini buyurdu; eer gerekten de brahim'e gelip Sen, brahim, olunu kurban edeceksin diyen bir melek olsayd, her ey tamam olurdu. Fakat herkes evvela merak etmelidir, Bu gerekten bir melek mi, ben gerekten brahim miyim? Ne kantm var? (1222)

Sartre'n sylemek istedii, zgrln bir eyi otorite olarak kabul etme tercihinde bile iin iine kartdr inanlarmzda bile zgrlk vardr.