T.C.

stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits ktisat Anabilim Dal ktisat Politikas Bilim Dal

Yksek Lisans Tezi

TRKYENN ENERJ KAYNAKLARI ve ALTERNATF BR KAYNAK OLARAK RZGAR ENERJSNN DEERLENDRLMES

GELENGL KOASLAN 2501030012

TEZ DANIMANI PROF. DR. MTHAT ZEK DNER

stanbul-2006

ii

Z
Enerji sadece yaamn varl iin deil, ekonomik byme iin de can damardr. Enerjiye olan gereksinim sanayi devriminden bu yana hzla artmaktadr. 1970-1980 yllar arasnda yaanan enerji krizlerinden sonra enerji politikalar hkmetler tarafndan tekrar gzden geirilmitir. Ham petrol fiyatlarnda meydana gelen artlarn demeler dengesi ve evre korunmas zerindeki negatif etkilerinden saknmak iin enerji arznda yeni alternatifler aratrlmtr. Yenilenebilir enerji kaynaklar rzgar, gne, hidrolik, jeotermal, biyoktle ve hidrojen yeni alternatif enerji kaynaklardr ve son zamanlarda fosil kaynaklar karsnda rekabet gcne sahip olmulardr. Yerli bir kaynak olmas ve sera etkisi yaratmamas nedeniyle rzgar enerjisi lkeler tarafndan en fazla tercih edilen seenektir. Trkiye artan enerji talebini dengelemek zere rzgardan elektrik retmek iin yeterli potansiyele sahiptir. Trkiye enerji programlarnda yapaca dzenlemelerle, uluslararas piyasada rzgar enerjisi teknolojisinde rekabeti bir konum kazanabilecektir. Bu alma Trkiyedeki fosil enerji kaynaklar, kullanlabilir rezervleri ve fosil kaynak kullanmnn evre zerindeki etkilerini iermektedir. Ayrca Trkiyenin yenilenebilir enerji kaynaklar ve yenilenebilir enerji kaynaklar politikas incelenerek, zellikle yaygn ve hzla gelien teknolojisi ile rzgar enerjisinden Trkiyede yararlanma olana vurgulanmaktadr.

iii

ABSTRACT
Energy is not only a vital force for existence of life but also for economic growth. The need for energy grows rapidly since the industrial revolution. After the energy crisis between 1970-1980, the energy policies are revised by the governments. To avoid from the negative effects of the increasing prices of crude-oil on the balance of payments and also on the protection of the environment, new alternatives for energy supply are researched. Renewable energy sources; wind, solar, hydropower, geothermal, bioenergy and hydrogen are the new alternative energy resources and they lately have a competitive power against to fossil sources. Being a domestic resource and not causing the green-house effect, wind energy is the most common alternative preferred by the countries. Turkey has enough potential of wind to generate electricity to compensate its increasing energy demand. With the regularizations in the energy programs, Turkey can get a competitive position about wind energy technology in global markets. This study includes the fossil energy sources, the available reserves and the environmental impacts of using fossil energy sources in Turkey. Also the renewable energy resources and renewable energy policies of Turkey are examined and especially as a widespread and rapidly developing technology, the utilizing facility from wind energy in Turkey is emphasized.

iv

NSZ
Enerjinin ekonomik dzen ierisindeki yeri ve nemi, 1970-1980 yllar arasnda yaanan petrol krizlerini takip eden enerji arznda yaanan darboazlar neticesinde kavranmtr. Youn olarak kullanlan petrol, doalgaz gibi yenilenemeyen enerji kaynaklarnn dnya zerindeki dalm ve lkelerin snrl enerji kaynak rezervleri ile, enerjide da bamllk ciddi bir sorun olarak ortaya kmtr. Gerek birtakm istikrarszlklar sonrasnda meydana gelen ani fiyat ykselileri, gerekse yenilenemeyen kaynaklarn dnya zerindeki rezervlerinin snrl olmas ve evre zerindeki olumsuz etkileri, lkelerin enerji politikalarn olutururken yerli, tkenmez, yenilenebilir teknolojilere ynelmesine neden olmutur. Yenilenebilir bir enerji kayna olarak rzgar, son yllarda hzla gelien teknolojisi ile lkelerin enerji portfyleri ierisinde geni bir yer edinmitir. evre dostu, d bamllk yaratmayan, yeni istihdam olanaklar yaratan, alternatif ve yenilenebilir bir kaynak olarak rzgar enerjisi dnyada birok lkede ve Trkiyede kullanlmaktadr. Rzgarn tkenmeyen, yenilenebilir ve yerli bir kaynak olmas, Trkiyenin srekli artmakta olan enerji talebinin, sahip olduu yksek potansiyelin deerlendirilerek karlanabilmesinde rzgarn ideal bir alternatif olmas, rzgar endstrisi iin tevik edici bir unsurdur ve bu konudaki almalar srmektedir. "Trkiyenin Enerji Kaynaklar ve Alternatif Bir Kaynak Olarak Rzgar Enerjisinin Deerlendirilmesi" balkl tez almam sresince beni ynlendiren, destek ve yardmlarn esirgemeyen, deneyimi ile ufkumun genilemesine yardmc olan deerli bym, hocam Prof.Dr.Mithat Zeki Dinere, yksek lisans eitimim boyunca ders aldm hocalarma ve renim hayatm boyunca beni tevik eden, her konuda ve daima yanmda olan annem, babam ve kardeime teekkr ediyorum.

NDEKLER
Z...............................................................................................................................iii ABSTRACT................................................................................................................iv NSZ........................................................................................................................v NDEKLER..........................................................................................................vi TABLOLAR LSTES..............................................................................................ix GR...........................................................................................................................1 BRNC BLM TRKYENN YENLENEMEYEN ENERJ KAYNAKLARI, ENERJ POLTKALARI ve KONUYA LKN AVRUPA BRL PROGRAMLARI 1.1.SRDRLEBLR KALKINMA HEDEFLER EREVESNDE ENERJNN YER ve NEM...............................................................................4 1.2.TRKYENN ENERJ SEKTR.....................................................................6 1.2.1.TRKYEDE ENERJ RETM, TKETM ve THALAT BEKLENTLER...................................................................................14 1.2.2.TRKYE ENERJ SEKTRNDEK KAYIPLAR ve ENERJ TASARRUFUNUN NEM.................................................................20 1.3.TRKYENN YENLENEMEYEN ENERJ KAYNAKLARI........................24 1.3.1. PETROL................................................................................................25 1.3.2. DOALGAZ........................................................................................27 1.3.3. TAKMR.....................................................................................29 1.3.4. LNYT.................................................................................................30 1.3.5. ASFALTT............................................................................................31 1.3.6. BTML STLER............................................................................32 1.3.7.URANYUM...........................................................................................32 1.3.8.BOR.......................................................................................................42

vi

1.4.YENLENEMEYEN ENERJ KAYNAKLARININ EVRE ZERNDEK ETKLER............................................................................................................43 1.5.AVRUPA BRL ENERJ PROGRAMLARI..................................................50 KNC BLM TRKYENN YENLENEBLR ENERJ KAYNAKLARI ve RETM MKANLARI 2.1.YENLENEBLR ENERJ KAYNAKLARININ EKONOMK DZEN ERSNDEK YER ve NEM......................................................................53 2.2.TRKYENN YENLENEBLR ENERJ KAYNAKLARI...........................57 2.2.1.RZGAR...............................................................................................57 2.2.2.GNE..................................................................................................57 2.2.3.HDROLK............................................................................................60 2.2.4.JEOTERMAL .......................................................................................63 2.2.5.BYOKTLE................... .....................................................................65 2.2.5.1.PLKTEN ENERJ (LANDFILL GAZI) ELDE EDLMES.............................................................................69 2.2.5.2.PRNA RNE.....................................................................70 2.2.6.DENZ-DALGA....................................................................................71 2.2.7.HDROJEN............................................................................................71

vii

NC BLM TRKYENN RZGAR POTANSYEL ve BU POTANSYELN EKONOMK OLARAK DEERLENDRLEBLRL 3.1.RZGAR ENERJS............................................................................................74 3.2.RZGAR ENERJS SSTEMLER ve ZELLKLER.....................................76 3.3.TRKYENN RZGAR POTANSYEL ve BU POTANSYELN EKONOMK OLARAK DEERLENDRLEBLECE BLGELER..........................................................................................................86 3.4.TRKYEDEK RZGAR ENERJS SANTRALLER..................................94 3.5.TRKYEDE RZGAR ENERJS ENDSTRSNN STHDAM ZERNDEK ETKLER...................................................................................99 3.6.TRKYEDE KURULMA HAZIRLIKLARI SRDRLEN RZGAR G SANTRALLARI ve NGRLEN HEDEFLER............................................102 3.7.TRKYENN RZGAR ENERJS ALANINDA DAHL OLDUU AB YENLENEBLR ENERJ PROGRAMLARI..................................................108 3.8.ETL LKELERDE RZGAR ENERJS ENDSTRSNDEK GELMELER....................................................................................................110 3.9.TRKYENN SRDRLEBLR BYME HEDEF EREVESNDE RZGAR ENERJS VE DER YENLENEBLR ENERJ KAYNAKLARI POLTKASI...........................................................................112 SONU.....................................................................................................................118 KAYNAKA............................................................................................................124

viii

TABLOLAR LSTES
Tablo-1.1: Enerji Kurulu G ve Yllk Enerji retimimiz (2005)...........................15 Tablo-1.2: Kii Bana Yllk Elektrik Enerjisi Tketimi..........................................15 Tablo-1.3: 2030 Ylna Kadar Elektrik Enerjisi Talebindeki Art............................16 Tablo-1.4: Enerji, retim, Tketim, thalat Beklentileri (Bin Tep)...........................16 Tablo-1.5: Trkiye Kurulu Gcnn Yakt Trne Gre Dalm...........................24 Tablo-1.6: Petrol thalat (Milyon $) (2006)..............................................................26 Tablo-1.7: Trkiyenin Doalgaz Talebi...................................................................27 Tablo-1.8: Doalgaz/LNG Alm Anlamalar............................................................28 Tablo-1.9: eitli lkelerdeki Elektrik retiminde Nkleer Enerjinin Pay (%)......33 Tablo-1.10: Deiik Santral Tiplerinin Bilinen Kurulu G Birim Maliyetleri........36 Tablo-1.11: Nkleer Enerjinin Dnyadaki Durumu..................................................38 Tablo-1.12: lkelerin Sahip Olduklar Bor Rezervleri..............................................42 Tablo-2.1: Baz lkelerdeki Hidroelektrik Potansiyel Geliimi................................61 Tablo-2.2: Hidroelektrik Enerji retiminin Toplam Enerji indeki Pay.................62 Tablo-2.3: Biyogaz Bileimi......................................................................................66 Tablo-2.4: Prinadan Elde Edilecek Enerjinin Dier Enerji Kaynaklar le Karlatrlmas.......................................................................................70 Tablo-3.1: Kk lekli Bir Rzgar Jeneratrnn Geri deme Sresi.................81 Tablo-3.2: Trkiye Genelinde Rzgar Potansiyeli Asndan Zengin Baz Blgeler....................................................................................................86 Tablo-3.3: 3 m/s Uzun Yllar Ortalama Rzgar Hzna Sahip Blgelerimiz.............89 Tablo-3.4: EE Rzgar Enerjisi Gzlem stasyonlar Aylk Ortalama Hzlar..........90 Tablo-3.5: EE Gzlem stasyonlar Ortalama Rzgar Hz Sonular(m/s).............91 Tablo-3.6: Trkiyenin Rzgar Potansiyeli................................................................92 Tablo-3.7: Blgelere Gre Ortalama Rzgar Gc Younluklar.............................93 Tablo-3.8: Trkiyenin Kurulu Rzgar Gc............................................................96 Tablo-3.9: Hazine Garantili Rzgar Enerji Santralleri...............................................98

ix

Tablo-3.10: Deiik Kaynaklardan Enerji Elde Edilmesi Srasnda Yaratlan Kii Says Olarak Yaratlan Dsal Fayda...................................................100 Tablo-3.11: Trkiye Rzgar Endstrisi Tarafndan Yaratlacak Says...............101 Tablo-3.12: Trkiyede Kurulma Hazrlklar Srdrlen Rzgar G Santrallar.............................................................................................103 Tablo-3.13: Trkiyede Rzgar Enerjisi in Mmkn Hedefler (YEKAB ngrm)...........................................................................................106 Tablo-3.14: Trkiyenin Birincil Enerji Arznda Enerji Kaynaklarnn Pay (%)...113 Tablo-3.15: Baz lkelerde Uygulanan Tevikler...................................................117

GR
18.yyn ikinci yarsnda balayan sanayi devrimi, insanolu ve onun doa ile ilikilerini deitirmekle kalmam; hzl makineleme neticesinde retim yapsnda da kkl deiiklikler meydana getirmitir. Teknolojik gelimeye ve sanayilemeye bal olarak enerji, stratejik bir unsur haline gelmitir. Gnmzde nemli bir tketim maddesi olma zellii tayan enerji, lkelerin gelime dzeylerinin belirlenmesinde kullanlan balca gstergeler arasnda yer almaktadr. lkelerin tkettikleri enerji miktar, tketim alkanlklar ile ilgili olarak fikir vermesinin yansra; retim yaps, byme hz, ekonomik, sosyal ve kltrel zellikler zerinde de belirleyici olmaktadr. Enerji kaynaklarnn snflandrlmas eitli kriterlere gre yaplmaktadr. Enerji kaynaklarnn yeralt ve yerstnde bulunmalarna gre yaplan snflandrmaya gre fosil yaktlar olarak da isimlendirilen yeralt enerji kaynaklar; petrol, doalgaz, kmr ve istlerdir. Fosil yakt olmamakla birlikte uranyum, toryum ve jeotermal enerji kaynaklar da bu grup ierisinde yeralmaktadr. Bir dier snflandrma birincil (primer) ve birincil kaynaklarn dntrlmesi sonucunda elde edilen ikincil (sekonder) enerji kaynaklar eklinde yaplmaktadr. Bu snflandrmaya gre ise; petrol, takmr, linyit, hidrolik, nkleer, jeotermal, doalgaz, gne, rzgar, odun, tezek ve denizden elde edilen enerji (gel-git) birincil; elektrik, kok-briket, havagaz (ehirgaz), biyogaz, svlatrlm petrol gaz (L.P.G.) ise ikincil enerji kaynaklar arasnda saylmaktadr. Gnmzde ska kullanlan snflandrma ekli enerji kaynaklarnn kullanm sonunda tkenebilirlik ya da yenilenebilirlik zellikleri gznnde bulundurularak yaplan snflandrmadr. Buna gre kmr, petrol, doalgaz ve nkleer yaktlar yenilenemeyen (tkenen), rzgar, gne, su, jeotermal, ve biyoktle ise yenilenebilir (tkenmeyen) enerji kaynaklardr. Enerji talebi asndan dnya genelinde en hzl byyen sektr olarak ulatrma sektr, kulland yaktn neredeyse tamamnn petrol rnlerinden olumas sebebiyle, petrol fiyatlarnda meydana gelen artlardan dorudan etkilenmektedir. Gerek dnyadaki petrol rezervlerinin bulunduklar blgeler gerekse 1

bu rezervlerin snrl olmas dolaysyla, enerjinin gvenli ve srekli bir biimde arz uluslararas dengeler asndan hassasiyet tamaktadr. Bu noktada; sera etkisi yaratmamalar, ekirdeksel kirlilii nlemeleri nedeniyle ekolojik olmalar, yerli ve yenilenebilir olmalar nedeniyle enerjide da bamll azaltarak lkenin enerji sektrnde bamsz olmasn salamalar, istihdam artna katkda bulunmalar, yakt, gvenlik, iletme, atklarn yok edilme ve ekonomik mr sonu sklme maliyetlerinin az olmas nedenlerinden tr ekonomik olmalar, yakt tekellerinin krlmasn salayarak toplumsal ve ekonomik gelimeyi desteklemeleri, ekirdeksel silahlarn oalma riskini azaltmalar sebebiyle bar, bugnk ve gelecek kuaklarn haklarna saygl, ada seenekler olmalar zellikleri ile rzgar, gne, hidrolik, jeotermal, biyoktle, deniz-dalga ve hidrojenden oluan yenilenebilir enerji kaynaklar, yenilenemeyen enerji kaynaklarna alternatif seenekler olarak karmza kmaktadr. Yenilenebilir enerji kaynaklar ierisinde zellikle 1990-2000 yllar arasnda kullanm yaygnlaan, teknolojik geliimi hzl, ksa srede devreye alnabildii gibi ksa srede sklebilen, elektrik retiminde giderek azalan birim maliyeti ile rzgar, en fazla kullanlan, yatrm yaplan ve gelien enerji kaynadr. "Trkiyenin Enerji Kaynaklar ve Alternatif Bir Kaynak Olarak Rzgar Enerjisinin Deerlendirilmesi" isimli tez almamz; Trkiyenin Yenilenemeyen Enerji Kaynaklar, Enerji Politikalar ve Konuya likin Avrupa Birlii Programlar, Trkiyenin Yenilenebilir Enerji Kaynaklar ve retim mkanlar ile Trkiyenin Rzgar Potansiyeli ve Bu Potansiyelin Ekonomik Olarak Deerlendirilebilirlii olmak zere blmden olumaktadr. almann ilk blmnde srdrlebilir kalknma hedefleri erevesinde enerjinin yeri ve nemi vurgulanarak; Trkiye Enerji Sektrndeki gelimeler ana hatlar ile ele alnacak, enerji retimi ve tketimi karlatrmalar neticesinde ortaya kan ithalat beklentileri zerinde durularak, enerji tasarrufunun nemi ortaya konacaktr. Yine bu blmde Trkiyenin yenilenemeyen kaynaklar; petrol, doalgaz, takmr, linyit, asfaltit, bitml istler, uranyum ve bor; kullanm sahalar, sahip olunan rezervlerden ekonomik anlamda yararlanma olaslklar dikkate alnarak aratrlacak; szkonusu kaynaklarn evre zerindeki etkilerine yer

verilecektir. Enerji kaynaklarnn etkin biimde kullanmna ynelik Avrupa Birlii Programlar ile ilk blm tamamlanacaktr. almann ikinci blm Trkiyenin yenilenebilir kaynaklarna ayrlarak; ncelikle yenilenebilir enerji kaynaklarnn ekonomik dzen ierisindeki yeri ve nemi ele alnacak, Trkiyenin sahip olduu yenilenebilir kaynaklar rzgar, gne, hidrolik, jeotermal, biyoktle, deniz, hidrojen enerjileri; ilk blmde olduu gibi kullanm alanlar ve sahip olunan potansiyel ile deerlendirilecektir. almann nc blmnde rzgar enerjisi incelenecek; ilk olarak rzgar enerjisi ve sistemleri aklanarak Trkiyenin rzgar potansiyeli ve bu potansiyelden ekonomik anlamda yararlanabilmenin mmkn olduu sahalar aratrlacak, halihazrda mevcut olan rzgar enerjisi santralleri belirtilerek, Trkiyedeki rzgar enerjisi endstrisinin yaratt ve yaratmas muhtemel istihdam olanaklar ile, kurulma hazrlklar srdrlen rzgar g santrallerine ilikin hedefler belirlenecektir. Trkiyenin rzgar enerjisi alannda dahil olduu Avrupa Birlii Yenilenebilir Enerji Programlarna da yer verilerek, eitli lkelerin rzgar enerjisi endstrisinden rnekler sunulacaktr. Trkiyenin srdrlebilir byme hedefi erevesinde, yenilenebilir enerji kaynaklar politikas tamamlanacaktr. ile nc blm

BRNC BLM TRKYENN YENLENEMEYEN ENERJ KAYNAKLARI, ENERJ POLTKALARI ve KONUYA LKN AVRUPA BRL PROGRAMLARI 1.1.SRDRLEBLR KALKINMA HEDEFLER EREVESNDE ENERJNN YER ve NEM
Hedeflenen bymenin salanmas ve srdrlebilir klnabilmesi hususunda enerji, olduka nemli bir konuma sahiptir. Srdrlebilir byme kavram; ekonomik, sosyal ve evresel olmak zere temel e zerine kuruludur. Ekonomik dzen ierisinde, enerjinin hangi kaynaklardan ve ne miktarlarda salanaca, hangi alanlarda kullanlaca birer politik karar nitelii tamaktadr. Enerji tketimi yatrmlarn milli gelir ierisindeki payn ykselterek ekonomik bymeye neden olmaktadr. Her byme srecinin de yeni istihdam olanaklar ile sonulandn dndmzde, benimsenen enerji politikalarnn istihdam politikalar ile karlkl etkileim ierisinde bulunduu anlalmaktadr. Szkonusu etkileim ift ynldr yle ki; enerji tketiminin bymeyi tetikledii gibi byme de ayn ekilde enerji tketimini tetiklemektedir. Sanayi devrimini takip eden teknolojik gelimeye ve sanayilemeye paralel biimde artan enerji kullanm, enerjiyi stratejik bir unsur haline getirmitir. Dnya zerindeki dalmlar incelendiinde; enerji kaynaklarnn pek de istikrarl olmayan blgelerde topland anlalmaktadr. Szkonusu istikrarszlklar enerji kaynaklarna da yansmakta; bu durum enerji arz konusunda ciddi bir tehlike yaratmaktadr. Nitekim, yaanan petrol krizlerinin temelinde yatan da sz edilen istikrarszlklar sonucunda ortaya kan arz oklarn takibeden fiyat artlardr. 1973 ylnda yaanan ilk petrol krizini, 1978 ylnda yaanan ikinci kriz izlemitir. 1990 ylnda bir kriz daha gndeme gelmitir. Bunlar arasnda 1973 ylnda meydana gelen kriz sonrasnda; petrol varil fiyatlar 3USDden 13-15USDye, 1978 ylndan sonra ise;

14USDden 39USDye ykselmitir. Fiyatlarda meydana gelen artlar ve enerji arz konusunda yaanan darboazn, lke ekonomilerine faturas olduka ar olmutur. retim maliyetleri hzla artm, dnya apnda enflasyon ve demeler dengesi problemleri ortaya kmtr. Petrol ithal eden gelimekte olan lkeler ok ciddi demeler dengesi problemleriyle kar karya kalmlardr. Bu durum uluslararas piyasalarda borlanma eilimini hzlandrmtr. Netice itibariyle lkeler olas bir krizin olumsuzluklarndan etkilenmemek iin bir takm yeni politika araylarna girmilerdir. Enerji politikalar yeniden ekillendirilmi; enerji arznnn srdrlebilirliinin salanp, da bamllk neticesinde oluan demeler dengesi aklarnn giderilebilmesi ynnde, enerji sepetlerindeki kaynaklar eitlendirilerek; rzgar, gne, biyoktle, hidrolik ve jeotermal kaynaklardan oluan yerli, yenilenebilir enerji seeneklerine olan ilgi artmtr. Dnya genelinde birincil enerji kaynaklar arz lkelerin GSMHlarnn yaklak olarak %6-7sini oluturmaktadr; kurulu sistemin yatrm deeri 10 trilyon dolarn zerinde, yenilenme sresi ise yaklak 30 yl olarak dnldnde; enerji ticareti ve yatrmlarnn yllk deeri 1 trilyon dolar amaktadr.1 Tm dier sektrler iin de girdi salayan enerji sektr, ekonomi ile bymekte ve pahallamaktadr. Dolaysyla enerji sektr, her lke iin ekonomik byme ve refah asndan nem tad gibi, stratejik neme de sahiptir. Btn lkeler ihtiya duyduklar enerjinin kesintisiz, makul fiyatlarla ve gvenli bir ekilde teminine nem vermektedirler. Bu noktada dnyada enerji arznda ulusal ve uluslararas gvenlik riskleri gndeme gelmektedir. rnein petroln yardan fazlasnn OPEC(The Organization of the Petroleum Exporting Countries)in Ortadoulu yelerinin elinde olmas Trkiyenin iinde bulunduu corafyay stratejik adan nemli klmaktadr.

(evrimii) http://vizyon2023.tubitak.gov.tr/teknolojiongorusu/paneller/enerjive dogalkaynaklar/raporlar/raporedk.pdf, 09. 04. 2005.

1.2.TRKYENN ENERJ SEKTR

Enerji kaynaklarn, enerji retim ve evrim sistemleri ile ulam, konut, sanayi ve tarmda kullanlmakta olan teknolojileri de ieren enerji sektr; her lke ekonomisi iin temel src g nitelii tamaktadr. Trkiyenin enerji sektr incelendiinde; Cumhuriyet ncesi dnem, 1923-1930 dnemi, 1930-1950 dnemi, 1950-1960 dnemi, 1960-1980 dnemi, 1980 sonras dnem olmak zere farkl zellikler tad grlmektedir. Cumhuriyet ncesinde Osmanl Dneminde yeralt enerji kaynaklarnn yerli ve yabanc sermayeye tannan imtiyazlarla iletilmesine giriilmitir. Zonguldak-Ereli yresindeki takmr iletmecilii 1849-1854 yllar arasnda Galatal Sarraflar tarafndan gerekletirilmitir.2 Almanya, Fransa, ngiltere ve Rusya bakr, krom, kurun, bor ve kmr madenleri ile ilgilenmiler ve kk iletmeler kurmulardr.3 lkemizde kurulan ilk elektrik reteci 1902 ylnda Tarsusta tesis edilen bir su deirmenine balanm 2kW gcnde bir dinamo olup, ilk byk santral ise 1913 ylnda stanbulda kurulmutur.4 Cumhuriyet dnemine kadar Trkiyede toplam kurulu g 33MW ve yllk retim 45 milyon kWhtir.5 Cumhuriyet dneminde yalnzca stanbul, Adapazar ve Tarsusa elektrik datm gerekletirilebilmitir. Halkn %94nn elektriin bulunmad blgelerde yaad bu dnemde kii bana den yllk elektrik tketimi yaklak olarak 3kWh olarak hesaplanmtr. 1923 ylnda gerekleen zmir iktisat Kongresi 1923-1930 dneminde uygulanan politikalarn ana hatlarn belirlemesi asndan nemlidir. Alnan kararlarla ekonomide liberal uygulamalara gidilmekle birlikte, 1926 ylnda karlan bir yasa ile tm petrol arama ve iletme yetkisi hkmete braklm, imtiyazl ortaklklar politikasnda ise deiiklie gidilmemitir.
2 3

(evrimii) http://www.geocities.com/zamver10/taskomuru_ttk.htm, 20. 04. 2006. (evrimii) http://www.maden.org.tr/meslegimiz/20_yuzyil_madencilik_sektorune_genel_bakis.php, 20. 04. 2006. 4 (evrimii), http://termiksantral.sitemynet.com, 20. 04. 2006. 5 Ibid.

1933-1942 Dnemi iin hazrlanan 1. ve 2. Be Yllk Sanayi Planlarnda enerjiyle ilgili olarak retimin artrlmas, da bamlln azaltlmas ve dviz tasarrufunun salanmas ama olarak benimsenmitir. Bu dnemde kmr reten yabanc irketler milliletirilmi ve Maden Tetkik ve Arama Enstits (MTA), Elektrik leri Etd daresi, ETBANK ve Petrol Ofisi kurulmutur. MTA tarafndan Ramanda petrol ilk kez bu dnemde; 1940 ylnda bulunmutur.6 Kalknma planlarnn uyguland dnemler incelendiinde ise enerji talebinin zamannda ve yeterli bir biimde karlanamad grlmektedir. Kmr ve su gibi birincil enerji kaynaklarnn talebi karlayacak kadar gelitirilememi olmas ve artrlamayan petrol retimi, enerji konusunda bir darboaza girilmesine neden olmutur. Planl dnemler boyunca toplam enerji retimi art hznn giderek azald, tketim hznn ise artt gzlemlenmektedir. 1950-1960 Dneminde liberal uygulamalar sonucunda altyap giriimleri hz kazanm, hidrolik ve termik santrallerin kurulmas planlanmtr. Sz edilen dnemde sanayilemeye ve ekonomik bymeye bal olarak enerji retimi ve tketimi artmtr. Bu art sanayi kesimindeki enerji tketimi artn da kapsamaktadr. Devlet Su leri (DS), Trkiye Petrol Anonim Ortakl (TPAO), Babakanlk Atom Enerjisi Kurumu, Trkiye Kmr letmeleri (TK) bu dnemde kurulmutur. Saryar, Seyhan, Kemer, Gksu Hidrolik Santralleri 1956 ve 1959 yllarnda, Tunbilek ve Soma Termik Santralleri de 1956 ve 1957 yllarnda kurularak, retime gemitir.7 1963 Ylnda planl kalknma dnemine geilmitir. 1. (1963-1967) ve 2. (1968-72) Be Yllk Kalknma Planlarnda, hidrolik enerji kaynaklarna arlk verilerek, mevcut elektrik tesislerinin iletilmesinde verimliliin salanmas zerinde durulmutur. 1970 ylnda Trkiye Elektrik Kurumu kurulmutur. 3. Be Yllk Planda (1973-77) enerji konusunda devleti politikalar uygulanm, ihtiya duyulan elektrik enerjisinin srekli ve etkin bir biimde elde edilmesi konusunda TEKin almalarna hz verilmitir. Yine bu dnemde Yol Su ve Elektrik leri Genel Mdrl (YS) ve Enerji ve Tabi Kaynaklar Bakanl kurulmutur. Ayrca, 3. Be

6 7

(evrimii) http://www.dtm.gov.tr/ead/ekonomi/sayi%2011/teut.htm, 08. 01. 2004. Ibid.

Yllk Kalknma Dneminde Keban Hidrolik Santrali (1974) ile Seyitmer (1973), Hopa (1973) ve Aliaa (1975) Termik Santralleri devreye girmitir.8 1970-1980 Dneminde yaanan petrol krizleri sonucunda, gelimekte olan lkelerin d borlar nemli lde artmtr. 1977 Yl sonunda enerji talebinin ancak yars ulusal kaynaklardan retilen enerji rnleri ile karlanabilmitir. 3. Plan dneminde Bulgaristan ile enerji balants gerekletirilerek elektrik arz artrlmaya allmtr. 1980li yllarda yaanan iktisadi gelimelere paralel olarak enerji retim ve tketiminde nemli artlar olmutur. D ticarette liberalizasyona gidilmesi de enerji ithalatnda art sonucunu dourmutur. 1970ler ncesinde bol ve ucuz olan enerji, 1970li yllarda ortaya kan enerji darboazlar ile lkelerin ekonomi politikalarnda nemli bir yer edinmitir. Bu durum en ok sanayilerini gelitirmek iin bol ve ucuz enerjiye nemli lde baml olan gelimekte olan birok lke ekonomileri gibi, Trkiye Ekonomisini de olumsuz ynde etkilemitir. Enerji darboaz, dnya genelinde gzlenen ekonomik durgunluk dnemi ile, 1984 ylna kadar srmtr. 1980li yllarn sonuna doru zellikle gelimi lkelerdeki sanayileme hamleleri ile enerji talebi tm dnyada ve Trkiyede artmtr. Bylece yeni enerji kaynaklarna ihtiya duyulmaya balanmtr. Trkiye, dnya enerji piyasas gznne alndnda talep ve yatrm gereksinimi ile en dinamik ve hzl gelien pazarlardan biridir. Her on ylda bir 2 kat artmakta olan eneri ihtiyacn karlayabilmek iin, 2010 ylna kadar her yl 2500 MWlk ilave elektrik kapasitesi yaratlmas gereklilii ortaya km, 2020de enerji talebi 47 milyar kWh, stlenilecek enerji yatrmlar ise yaklak 24 milyar dolar olarak belirlenmitir.9 Trkiye uygulayaca enerji politikalar ile dnyann ileri gelen lkeleri arasnda yeralacak bir gelimilik dzeyini yakalamay ama edinmelidir. Bu balamda serbest, effaf ve istikrarl piyasa koullar iinde ulusal kaynaklara ncelik vererek, gerek kaynaklarn aranmasnda gerekse istenen kaliteyle, gvenli ve ekonomik olarak ilenmesinde ileri teknolojileri kullanabilmek ve gelitirebilmek

8 9

Ibid. Metin Klnk, Kreselleen Dnya'da Trkiye, stanbul, Kum Saati Yaynlar, 2005, s. 218.

gerekmektedir. htiya duyulan enerjinin gvenli, ekonomik, verimli ve evre dostu teknolojilerle retilmesi, iletilmesi, depolanmas ve kullanlmas salanmaldr. Uluslararas enerji pazarnda yarabilmek, gerekli teknolojileri gelitirebilmek ve uluslararas enerji yatrmlarnda etkinlik salayabilmek konusunda TBTAK tarafndan dzenlenen "Enerji ve Doal Kaynaklar" adl panelde ortaya konan sosyo-ekonomik hedeflerden bazlar unlardr10; enerji arz kompozisyonunu lkenin her tarafndan eriilebilir, yksek emre amadelie sahip, fiyata tahamml edilebilir bir etkinlikle sunmak, enerji arz dngsndeki arama, karma, retim, tama, tketim vb. tm faaliyetlerde, evreyi (hava, toprak, su vb.) korumak; yerel, blgesel veya kresel evre kirliliine katk artn snrlamak, bu konudaki uluslararas szlemeleri dikkate alan ve fakat ekonomik, evresel ve stratejik ulusal karlar da kollayan mevzuatlar hazrlamak, enerji gvenilirlii asndan da bamll kabul edilebilir dzeylerde tutmak amacyla arama, karma ve kullanm asndan yerli kaynaklara ncelik tanmak, artmas kanlmaz grnen enerji ithalatnda, ithal bileenleri birbirlerinin yerini alabilen kaynaklar ve corafyalar arasnda ekonomik adan mmkn olabildiince datmak suretiyle, bata doalgaznki olmak zere arz gvenlii risklerini kabul edilebilir dzeylerde tutmak, Avrasya Enerji Koridoru tasarmn gerekletirmek suretiyle arz gvenliini artrmak, yurtdndaki arama ve retim faaliyetleriyle btnlemeye ynelik giriim ve ortaklklar gelitirmek suretiyle uluslararas enerji piyasalarnda aktif rol almak, ulusal ve uluslararas ierikli enerji AR-GE konularna daha fazla kaynak ayrmak, jeopolitik sorunlar, kartelleme, enerji fiyatlarnn ar derecede ykselmesi, doal afetler ve evresel basklar gibi enerji gvenliini tehdit eden

10

(evrimii) http://vizyon2023.tubitak.gov.tr/teknolojiongorusu/paneller/enerjive dogalkaynaklar/raporlar/raporedk.pdf, 09. 04. 2005.

risk konularn belirleyerek enerji senaryolar oluturmak ve bu olas sorunlara ynelik eylem planlarn hazrlamak (risk ynetimi). Dnya genelinde doal kaynaklar zerindeki basknn gittike artt gzlemlenmektedir. Belirtiler, enerjiye olan talebin de giderek artaca ynndedir. Ulam sektrnde grlen hzl byme ile birlikte artan petrol talebi, hzl nfus art ve kentleme, enerjiye olan talebi artrmaktadr. Cumhuriyetin ilk yllarnda salanan nemli ilerlemelere ramen, madenciliin Trkiye Ekonomisi iindeki yeri snrl dzeyde kalmtr. Bunun nedeni lkemiz madenlerinin eitlilik arzetmesine ramen kimi zaman rezerv ynnden yetersiz, kimi zaman kalitesiz ya da iletmecilik ynnden problemli olmasdr. Trkiye bor yataklar ile bilinen dnya rezervlerinin yaklak %70ine sahiptir.11Dnya
12

ham

bor

gereksiniminin

%95i

Trkiye

tarafndan

karlanmaktadr. lkemiz bor tuzlarnn yansra linyit, mermer, trona, barit, krom, manyezit gibi madenlerde de nemli saylabilecek rezervlere sahiptir. Nevar ki; petrol, doalgaz, takmr ve zellikle enerji hammaddeleri konusunda kendi kendine yetebilmekten uzaktr. Mevcut demir cevherlerinin byk ounluu dk tenrl olmas nedeniyle deerlendirilememektedir. Bu durum enerjide da bamllk sorununu gndeme getirmektedir. Dolaysyla bir takm riskleri ortadan kaldrmak iin enerji sektrnde rekabet ans elde edilebilecek alanlara ynelmek gerekmektedir. Sektrle ilgili aratrma gelitirme almalarna arlk verilerek, uluslararas pazarda salam bir yer edinmek hedeflenmelidir. Netice itibariyle sektrn serbestletirimesi, enerji piyasasnda rekabet ortam yaratlarak sektr verimliliinin arttrlmas ve effaflnn salanmas, dounun zengin enerji kaynaklarnn bat piyasalarna tanmasnda Trkiyenin enerji kprs ilevini stlenmesi, enerji talebinin karlanmasnda da bamllk oran giderek artan lkemizde enerji gvenlii iin gerekli faaliyetlerin nceliklendirilmesi, enerji kaynaklarnn tketilmesi ve deerlendirilmesinde evre ile etkileimin dikkate alnarak srdrlebilir kalknma erevesinde faaliyet gsterilmesi, ada lkeler arasnda yerimizi alabilmek iin enerji teknolojileri
11 12

(evrimii) http://science.ankara.edu.tr/~ kavusan.borpage/turkuret.html, 20. 04. 2006. (evrimii) http://www.karaelmas.edu.tr/linkler/duyurular/bor/rapor.doc, 20. 04. 2006.

10

almalarnn younlatrlmas lkemizde uygulanmas ncelik arzeden enerji politikalardr.13 Trkiyenin enerji sektr 2001 ylndan itibaren Enerji Piyasas Dzenleme Kurumu(EPDK) ile rekabete dayal serbest piyasa sistemine gemitir; hangi yatrmlarn yaplp yaplmayacana piyasada yeralan yerli-yabanc yatrmclarn rekabet koullarna gre karar verilecektir.14 Rekabet bir kamu hizmet politikas ile egdm iinde verimlilik artna, yenilie, mteriler iin seme hakkna, hizmetlerin iyilemesine, daha dk fiyatlara ve enerji kaynaklarnn daha iyi kullanlmasna katkda bulunmaktadr.15 Bu serbestleme programnn yasal dayana, 1984 tarihinde karlan 3096 sayl TEK dndaki kurulularn elektrik iletimi, datm ve ticareti ile grevlendirilmesi hakkndaki kanundur.16 Elektrik Piyasas Kanunu ile ngrlen rekabeti serbest piyasa yapsnn ilerlik kazanmasnda ciddi bir ilerleme kaydedilememitir. Yksek Planlama Kurulu karar olarak, 17 Mart 2004 tarihinde yaymlanan Strateji Belgesi ile nihai hedef olan serbest piyasann oluturulmas iin gerekli admlar tamamlanmtr. Strateji Belgesinde gei dneminde herhangi bir arz skntsnn yaanmamas iin gerekli nlemlerin alnaca belirtilerek, yatrm program iinde yeralan ve tamamlandnda lkenin elektrik retimine byk miktarda katk salayacak olan projelerin normal seyrinde yryebilmeleri konusunda finansal tedbirlerin alnmas gereklilii ortaya konmutur. lkelerin enerji politikalarnn temel amac sosyal ve ekonomik hayatmzdaki yeri tartlmaz olan elektrik enerjisinin tm tketicilere yeterli, kaliteli, srekli ve dk maliyetle sunulmasdr. Elektrik enerjisi retim ve datm varlklarnn zamannda ve baarl bir ekilde zelletirilmesi; elektrik retim ve datm varlklarnn etkin ve verimli bir ekilde iletilmesi suretiyle maliyetlerin
13

KV, Avrupa Birlii'nin Enerji ve Ulatrma Politikalar ve Trkiye'nin Uyumu, stanbul ktisadi Kalknma Vakf Yaynlar, 2004, s. 53. 14 (evrimii) http://www.maden.org.tr/e_bulten/sayi_goster.asp?sayi=69&yazi_sira_no=27, 22. 11. 2004. 15 KV, op. cit. , s. 16. 16 (evrimii) http://www.dayanikli.com/tbmm_calismalari/stratejikarastirma_enerjiplatformukonusma.htm, 22. 11. 2004.

11

drlmesi, elektrik enerjisi arz gvenliinin salanmas ve arz kalitesinin artrlmas, datm sektrndeki teknik kayplarn OECD lkeleri ortalamalarna indirilmesi ve kaaklarn nlenmesi, gerekli yenileme ve genileme yatrmlarnn kamu tzel kiilerine herhangi bir ykmllk getirmeden zel sektrce yaplabilmesinin salanmas, elektrik enerjisi retimi ve ticari faaliyetlerinde rekabet yoluyla oluacak ve hizmet kalitesinin dzenlenmesiyle salanan faydann tketicilere yanstlmas ile serbestletirmenin salanmas asndan byk nem tamaktadr.17 Serbest piyasa dzenine geiten nceki dnemde Yap-let (Y), zellikle Yap-let-Devret (YD) ve letme Hakk Devri (HD) kapsamnda yksek tarifelerle balanan ve elektrik alm garantisi ieren szlemelerin serbest ileyen bir piyasa dzenine aykrlk yaratt grlmektedir. Szkonusu garantilere sahip santrallerin piyasada sahip olduklar avantaj ile sarmal maliyete neden olarak elektrik fiyatnn artmasna yol aacaklar dnlmektedir. Bu durum lke ekonomisinin lokomotifi olan sanayi sektrnn yansra, dk gelir dzeyine sahip olan kesimi de zor durumda brakacaktr. Enerji maliyetleri ihracat iin retim yapan sanayiciyi zor durumda brakmakta; Uluslararas Enerji Ajans(UEA) tarafndan aklanan rakamlara gre sanayide elektrii en pahal kullanan lkelerden biri olan Trkiyede, satn alma gc paritesine gre deerlendirildiinde birok OECD lkesinde 10 sentin altnda kalan elektrik fiyat, 18 sent olarak hesaplanmaktadr.18 Trkiye hidrolik ve kmr kaynaklarnn zenginlii, temiz ve yenilenebilir enerji, yetimi insan gc, giriimci sanayi yaps, enerji tasarruf potansiyelinin ykseklii, yeni enerji teknolojilerinde yararlanlabilecek stratejik kaynaklarn varl (bor, toryum vb), gen ve dinamik nfus, modernleme ve gelime ynndeki kararll, enerji piyasasnn liberallemesi, enerji kaynaklarnn eitlilii, yeil alana dntrlebilecek arazi, elektro-mekanik sanayi, yabanc yatrm potansiyeli gibi enerji kaynaklar ve sektr itibari ile olumlu zelliklere sahip olmakla birlikte, finansman yetersizlii (yerli ve yabanc sermaye giriinin azl), brokratik engeller,
17

Yaar Ksteki, Sinan Burhanolu, Borlar Hukuku, cra Hukuku, Ceza Hukuku Boyutlaryla Elektrik Enerjisi Tketimi, stanbul, Vedat Kitaplk Yaynlar, 2005, s. 270. 18 Klnk, op. cit. , s. 183.

12

hukuki altyap eksiklii, toplumsal deerlerde bozulma, kurumlar arasnda ibirlii ve egdm eksiklii, kararl bir devlet politikasnn olmay, enerji planlarnn uygulanmasndaki istikrarszlk, AR-GE almalaryla ilgili kaynak ve teviklerin yetersizlii, AR-GE kltrnn zayfl, kamuoyu bilincinin ve rgtlenmenin eksiklii, teknolojik ve bilimsel altyap yetersizlii, teknoloji retimi ve uygulamalar iin gerekli ara eleman eitiminin yetersizlii, tarafsz ve uzman kurumlarn eksiklii, petrol ve doalgaz rezervlerinin azl, kullanlan kmr santral teknolojisinin yerli linyite uygun olmay gibi problemler de zm beklemektedir.19 Yeniden yaplandrma almalar devam ederken ve enerji piyasas serbestletirilirken lkede enerji a meydana gelmemesi iin gerekli planlamalarn yaplmas, yatrm, retim ve iletme faaliyetlerinde herhangi bir aksamann ortaya kmamas iin de tedbirlerin alnmas gerekmektedir. Enerji arz planlamasnda enerjinin zamannda, kesintisiz ve yeterli miktarda salanarak arz maliyetinin dk seviyede tutulmas temel amatr. Elektrik retim santrallerinin ve datm blgelerinin zelletirilmesi esnasnda kamuya ek yk gelmemesine zen gsterilerek; politikalarn zel kesimin sektrdeki faaliyetlerini sonraki srete de tevik edecek bir anlayla oluturulmas gerekmektedir. Elektrik datm sisteminde meydana gelen ve dnya ortalamalarnn ok stnde seyreden kayp ve kaak oranlar ile birlikte elektriin retim, iletim, datm ve nihai tketiciler tarafndan kullanmnda verimlilii salamaya ynelik tedbirlerin gelitirilmesi ve yatrmlarn tevik edilmesi gereklilii ortaya kmtr.

19

(evrimii) http://vizyon2023.tubitak.gov.tr/teknolojiongorusu/paneller/enerjive dogalkaynaklar/raporlar/raporedk.pdf, 09. 04. 2005.

13

1.2.1.TRKYEDE ENERJ RETM, TKETM ve THALAT BEKLENTLER

Dnyann sahip olduu rezervler ekonomik olarak incelendiinde ve imdiki tketim hzlar dikkate alndnda; 200 yl yetecek miktarda kmr, 80 yl yetecek kadar petrol ve 70-80 yl yetecek kadar doalgazn bulunduu tahmin edilmektedir.20 2030 ylna kadar, dnya genelinde enerji talebinin byk ksm gelimekte olan lkelerden kaynaklanmak zere bugne gre %60 daha fazla olmas beklenmektedir.21 Dnya ekonomisinin ylda ortalama %3 byd ekonomilerin enerji younluunun ylda ortalama %1 azald gznne alndnda; dnya enerji talebi 2023 ylna kadar %54 orannda artarak, 650EJa ulaacak ve szkonusu artn en byk ksm dnya nfusunun %80ini oluturan ve enerji arznn te birini tketen, ou sanayilemelerini fosil yaktlara bal olarak gerekletiren Asya, Afrika ve Gney Amerikann gelimekte olan lkelerinde meydana gelecektir.22 Enerjinin ihtiya duyulan miktarlarda ve ani artlar gstermeyen ekonomik fiyatlarla salanmas, arz asndan darboazlarn yaanmamas ve tketiminin srdrlebilir kalknma erevesinde, doayla uyumlu bir ekilde baarlmas gerekmektedir. te yandan, gelimi ve gelimekte olan lkeler arasnda tketim dzeyleri asndan byk farkllklar olduu gze arpmaktadr. rnein Amerikada kii bana enerji tketimi hzla artmaktadr. Yaplan bir alma kii bana enerji kullanmnn dnya genelinin 5.5, Avrupann 2.3 ve Asyann 10.7 kat olduunu ortaya koymutur.23 Trkiyenn kii bana enerji tketimi Polonyann yars, Almanyann drtte biri, ABDnin ise sekizde biridir.24

20 21

Ibid. (evrimii) http://www.enerji.gov.tr/belge/butce2006.doc, 20. 04. 2006. 22 (evrimii) http://www.buyuk.org/tubitak/nukleer_enerji.html, 20. 04. 2006. 23 Robert H.Lauer, Jeanette C. Lauer, Social Problems and The Quality of Life, New York, Mc. Graw Hill Publications, 2002, s. 586. 24 Yusuf Yaman, "21.Yzylda Trkiyenin Enerji Sorunu ve Gerekler", (evrimii) http://dergi.emo.org.tr/altindex.php?sayi=415&yazi=86, 30. 03. 2005.

14

Tablo-1.1: Enerji Kurulu G ve Yllk Enerji retimimiz (2005) Kurulu G (MW) Kmr Akaryakt Doalgaz Hidroelektrik Toplam* 10.076 3110 13484 12941 39611 retim Kapasitesi (milyar kWh/yl) 677 20.5 102.3 46.5 237 44 8.5 665 42 161.0 65 41 65 90 68 Fiili retim Kapasitesi Kapasite (milyar kWh/yl) Kullanm (%)

*Toplam ierisine jeotermal kaynaklar ve rzgar enerjisi de dahildir. Kaynak: (evrimii) http://www.dsi.gov.tr/enerji_2006.pdf, 21. 02. 2006. Tablo-1.2: Kii Bana Yllk Elektrik Enerjisi Tketimi(2005) lkeler Dnya Ortalamas Gelimi lkeler Ortalamas ABD Trkiye Tketim(Kii Bana kWh) 2500 8900 12322 2150

Kaynak: (evrimii) http://www.dsi.gov.tr/enerji_2006.pdf, 21. 02. 2006.

15

Tablo-1.3: 2030 Ylna Kadar Elektrik Enerjisi Talebindeki Art lkeler Dnya Ortalamas Gelimi lkeler Ortalamas Gelimekte Olan lkeler Ortalamas Trkiye Yllk Art (%) 2.4 <2.0 4.1 6-8

Kaynak: (evrimii) http://www.dsi.gov.tr/enerji_2006.pdf, 21. 02. 2006. Enerji retimi, tketimi ve talebi ile ilgili yaplan projeksiyonlar incelendiinde retim imkanlarnn ok zerinde gerekleen talep art nedeniyle, retimin tketimi karlama oran 2010 ylnda %27, 2020 ylnda ise %23 olarak hesaplanm; toplam enerji ithalatnn 2010 ylnda 124MTep, 2020 ylnda 228MTepe ulaaca; ithalat ierisindeki kaynaklarn dalmnda ise doalgazn paynn artarak 2020 ylnda %33e ykselecei, petroln ise azalarak %60lardan %33lere decei belirtilmitir.25 Tablo-1.4: Enerji, retim, Tketim, thalat Beklentileri (Bin Tep*) 2000 Tketim retim thalat ketim(%) *Ton Edeer Petrol Kaynak:(evrimii) http://www.maden.org.tr/e_bulten/sayi_goster.asp?sayi=69&yazi_sira_no=2, 22. 11. 2004. 79.671 27.593 52.078 2005 129.625 34.116 95.509 26.3 2010 171.339 47.329 124.010 27.6 2020 298.448 70.238 228.210 23.5

retim/T- 34.6

25

(evrimii) http://www.dtm.gov.tr/ead/ekonomi/sayi%2011/teut.htm, 20. 04. 2006.

16

Dikkati eken bir nokta enerji talebi iin beklenen art hznn %6.8 gibi nemli bir seviyeye ulat 2000-2020 yllarnn ayn zamanda byme hznn da en yksek deerlerine ulat dnem olmasdr. Bununla birlikte yksek oranl byme hzn salamann yansra, srdrlebilir klmak ou zaman mmkn olamamaktadr. Dolaysyla lkelerin gelimiliini tketilen enerji miktar yerine, sahip olunan enerji kaynaklarnn etkin kullanlp kullanlmad hususunu gznnde bulundurarak deerlendirmek ok daha anlaml olacaktr. rnein; standart bir Hindistanl, komusu Pakistanldan fazla enerji tketmekle birlikte geliri onunkinin yarsdr.26 Trkiye ok eitli birincil enerji kaynaklarna sahiptir. lkemizde takmr, linyit, asfaltit, ham petrol, doalgaz, uranyum ve toryum gibi yenilenemeyen kaynak rezervleri ile; rzgar, hidrolik, jeotermal, gne, deniz-dalga, biyoktle gibi yenilenebilir kaynak potansiyeli de mevcuttur. Gelgelelim sahip olduumuz kaynaklarn etkin kullanlmad anlalmaktadr. Mevcut su potansiyelinin %30u kullanlmakta, atl konumda bulunan rzgar potansiyelinin ise 75 milyar kWh deerinde olduu belirtilmekte27, 24 milyar kWh deerinde potansiyele sahip olduumuz jeotermal enerji kapasitesinin ise yalnzca %2sinin kullanld bilinmektedir.28 Atl kapasite bir an nce faaliyete geirilerek, reform almalar ivedilikle balatlmaldr. Enerji retimi, iletimi, datm ve tketimi aamalarnda, yeni ve lkemize uygun teknolojilerin aratrlmas, transfer edilip gelitirilebilmesi iin gerekli destek ve tevikler salanmaldr. Bu ekilde enerji retiminde eitlilik salanabilecek veya sektrde kullanlan sistemlerin verimliliinin artrlmas salanabilecektir. Konuyla ilgili olarak KTlerin yeniden yaplandrlmasnn yannda, retim ve datm nitelerinin zelletirilmesi gibi politikalar da elektrik sektrnn serbestletirilmesi ynnde nemli admlar olacaktr.

26

lhami olak, Ramazan Bayndr, brahim Sefa, evki Demirba, Cemali Arslan, "Sanayide Enerji Verimlilii", Enerji Verimlilii ve Kalitesi Sempozyumu (EVK) 2005, Kocaeli, Kocaeli Elektrik Mhendisleri Odas Yaynlar, 2005, s. 336. 27 Yaman, op. cit. 28 Emin Bilen, "Enerji Sektr Tartmalarna Bak " (evrimii) http://www.maden.org.tr/e_bulten/sayi_goster.asp?sayi=69&yazi_sira_no=27, 22. 11. 2004.

17

Sektrn serbestletirilmesi ile retim, datm kanallarnn zelletirilmesi konular Yksek Planlama Kurulu tarafndan 2004 ylnda "Strateji Belgesi" ile ilan edilmitir. Bu almalar sonrasnda "Trkiye Uzun Dnemli Elektrik Enerjisi Talep almas Raporu" hazrlanmtr. Yaplan almalar ile sektrn ihtiyac olan reformlar gerekletirilmeye allmtr. Reformun pozitif dsallklarn hizmet kalitesinin artmas ile kesinti sre ve sklklarnn azaltlarak sistem zerindeki teknik olumsuzluklarn yaratt maliyetlerin nlenmesi, mteri talep ynetimi mekanizmalar ile sistem zerindeki yk dalmnn dengelenmesi, piyasada oluacak fiyatlar gerek maliyetleri yanstacandan ekonomideki kaynaklarn etkin dalmnn salanabilmesi; benzer ekilde glge fiyatlandrma ortadan kalkacandan zellikle sanayi abonelerinin zerindeki apraz sbvansiyon yknn azalarak sanayinin unsurlar arasndaki rekabet gcnn artmas, ikili anlamalar ve spot piyasasnn olumas ile retim alannda rekabetin artmas ile verimlilik art ve fiyat dnn gereklemesi eklinde zetlemek mmkndr.29 Enerjide arz gvenliinin salanmas konusu da nem tamaktadr. Enerji kaynaklarnn arz gvenlii ile ilgili saptamalarda konu gerek ulusal, gerekse uluslararas boyutlarda detayl olarak incelenmelidir. phesiz kaynak arznda gvenliin salanmasnn bir maliyeti olacaktr. Oluturulacak politikalar ile szkonusu maliyetin tketicilere yanstlmamas salanmaldr. Enerji politikalar belirlenirken gz nnde bulundurulmas gereken temel husus enerjide ulalabilirlik (accessibility), temin asndan emre amadelik (availability) ve kabul edilebilirliktir (acceptability) .30 Avrupann kaynak eitlendirmesi konusunda son dnemde gelitirilen projeler ve enerji piyasasnn serbestlemesi, Trkiyeyi nemli bir partner haline getirmitir, dolaysyla 2020 ylnda %40 orannda artmas beklenen AB doalgaz ihtiyacnn karlanmasnda lkemizin Rusya, Norve ve Kuzey Afrikadan sonra drdnc arteri tekil etmesi iin gerekli almalarn istikrarl bir ekilde srdrlmesi, Hazar Havzasnn siyasi ve ekonomik gelecei asndan byk
29

DPT, Trkiye 2004 Yl Katlm ncesi Ekonomik Program, Ankara, DPT Yaynlar , 2004, s. 114. 30 Dnya Enerji Konseyi Trk Milli Komitesi, Genel Enerji Kaynaklar, Ankara, Dnya Enerji Konseyi Trk Milli Komitesi Yaynlar, 2004, s. 1-1.

18

neme sahip olmasnn yansra lkemiz asndan da stratejik nem arzeden BakTiflis-Ceyhan Ham Petrol Boru Hatt ve Bak-Tiflis-Erzurum Doalgaz Boru Hattnn (ahdeniz Projesi) ngrlen takvim erevesinde tamamlanmasnn salanmas, srdrlebilir kalknma hedefi erevesinde evre unsurunun tm enerji planlamalarnda gz nnde tutularak, zellikle Karadeniz ve boazlar ile ilgili hassasiyetimizin kararllkla korunmas ve buna uygun hareket tarzlarnn benimsenmesi enerji politikalarmz asndan yol gsterici olmalar itibariyle nemlidir.31 Trkiye, Ortadou ve Hazar Blgesi lkelerinin petrol ve doalgaz kaynaklarnn bat lkelerine tanmasn salayan enerji koridoru konumundadr32; Avrupa Birliinin enerji arz gvenliinin salanmas iin benimsedii zmn bir parasdr, corafi konumu itibaryla ABnin enerji politikalarna doal olarak dahil olan Trkiyenin AB lkelerinin enerji arz gvenliinin salanmasndaki rol iyi deerlendirildii takdirde hem enerji arz gvenliimize, hem de ekonomimize katk salayacak nemli bir avantajdr. unu da eklemek gerekir ki; Trkiye nemli lde yenilenebilir kaynak potansiyeline sahiptir. inde bulunduumuz ekonomik koullar gz nne alndnda rzgar, hidrolik, biyoktle ve gne maliyet etkinlii ve rekabet gc en yksek ve destekleme maliyetleri makul seviyelerde olan enerji seenekleri olarak karmzda durmaktadr. Yenilenebilir enerji teknolojileri arasnda ekonomik anlamda srdrlebilirlii ve rekabet gcnn yksek olmas sebebiyle son derece cazip bir kaynak olan rzgar enerjisi son blmde detayl bir biimde ele alnacaktr.

31

Dnya Enerji Konseyi Trk Milli Komitesi , Trkiyede Enerji Dinamikleri, Ankara Dnya Enerji Konseyi Trk Milli Komitesi Yaynlar, 2004, s. 46. 32 Hasan Saygn, "Trkiyenin Enerji Politikalarnda Nkleer Enerjinin ve Yenilenebilir Enerji Kaynaklarnn Yeri", Dnya ve Trkiyedeki Enerji ve Su Kaynaklarnn Ulusal ve Uluslararas Gvenlie Etkileri 15-16 Ocak 2004, stanbul, Harp Akademileri Basmevi, 2004, s. 511.

19

1.2.2.TRKYE ENERJ SEKTRNDEK KAYIPLAR ve ENERJ TASARRUFUNUN NEM

nsanln gereksinim duyduu toplam enerji miktar yer zerinde bulunan potansiyel enerjiye oranla ok fazladr. Nevar ki, bu enerjinin doal biimlerinden tam olarak yararlanmak olanakszdr. Dolaysyla szkonusu potansiyel enerjiyi, baka enerji trlerine dntrmek zorunludur. Her enerji dnm, ok byk llere varan kayplarla gereklemektedir. Bu kayplar deersizlemi denen sl enerjinin mekanik enerji gibi daha deerli enerji biimlerine geii srasnda ortaya kmaktadr. Buna karlk mekanik, elektrik, ma enerjileri gibi deerli enerji trlerinden deersizlemi enerji trlerine gei, olduka dk yitimlerle salanabilmektedir. ounlukla enerjiyi ilk biimiyle kullanma, tama ya da depolama olana yoktur. Dolaysyla enerji vektrleri denilen kullanl, dntrlm ya da ikincil enerji biimlerinden yararlanlmaktadr. Elektrik; tama ve dier enerji trlerine dnme bakmndan ok uygun bir enerji vektrdr. Hidrojen de, deerli enerji biiminde depolanabilen bir enerji vektrdr. Doalgazdan ise hem bir kaynak,hem de bir enerji vektr olarak yararlanabilmek mmkndr. Elektrik gerek kullanmnn esneklii gerekse kullanm yerlerinin eitlilii nedeniyle en fazla aranan enerji biimlerinden biridir. lk dnm rn olan elektrik, bir enerji biimidir. Elektrik suyla dnen bir trbn veya bir nkleer santralin reaktrne yerletirilmi uranyum ubuklaryla retildiinde birincil elektrik olarak adlandrlmaktadr. Birincil elektrik, dorudan sudan veya uranyumdan elde edilir. Dnya genelinde pay artma eilimindedir. kincil veya tretilmi elektrik kmrn, linyitin, doalgazn veya petroln klasik bir termik santralde yaklmas sonucu elde edilen elektriktir. Elektrik temiz, esnek, ok ilevli bir enerji biimidir. Ancak retici talebindeki deiikliklere srekli olarak ayak uydurmak durumunda olmasna ramen, depolanmaya elverili deildir. Elektrik ksa ve uzun mesafelere kolaylkla

20

tanabilmekte; uzun mesafelerde, hatlardaki kayplar nlemek iin gerilim ykseltilmektedir. Elektrik retilen kaynaklarn herbirinin pay zaman iinde gelimekte, bununla birlikte lkeden lkeye farkllk arzetmektedir. Sava sonras yllar nemli ekonomik byme yllar olmutur. Sanayilemi lkelerde elektrik talebi, klasik termik santraller dier bir deyile kmr, linyit, petrol, doalgaz gibi fosil enerji kaynaklaryla alan santrallerin yaplmasyla karlanmtr. Trkiyede elektrik enerjisi retiminde, yerli, hidrolik kaynaklarn yerini hzla ithal doalgazn ald grlmektedir. Trkiyede neredeyse tamam ithal edilen doalgazn %67si elektrik retiminde kullanlmaktadr.33 Elektrik enerjisi retiminde doalgaza bu lde ynelmek, doalgazn dier enerji kaynaklarna gre daha pahal bir kaynak olmas sebebiyle rasyonel bir uygulama olmamasnn yansra, Trkiyedeki enerjinin dier lkelerdekine gre daha pahal olmas sonucunu dourmakta, bylelikle pahal enerji ile pahal mallar retilmektedir. Sonu olarak Trk mallarnn rekabet gc olumsuz etkilenmekte, doalgaz talebinin tamamna yaknnn ithalat ile karlanmas da bamllk sorununu da gndeme getirmektedir. Elektrik enerjisi ticari olarak depolanamad iin sistem gvenilirlii asndan yedekli altrlmas gerekmektedir. Bu nedenle elektrik enerjisi ynetimi kmr, doalgaz, petrol gibi ticari yaktlar ile rzgar, hidrolik gibi yenilenebilir enerji kaynaklar arasndaki maliyet ve evre esasl ekonomi ynetimine dayanmaktadr. rnein ortalamann zerinde yal bir dnemde hidrolik kapasite daha fazla deerlendirilebilmektedir. Yakt fiyat daha pahal olan, alt zaman evre artlarna uymayan fosil yaktl santrallerin kapasitesi drlerek ve maliyet unsuru gznnde bulundurularak, talep ucuz ve gvenilir ekilde karlanabilecektir. lkemizde iletim ve datm kayplar olduka yksektir; elektrik enerjisi datm %22den fazla kayplarla gereklemektedir. Ynetmeliklerde bu kayplarn %6dan fazla olamayaca belirtilmitir. Bu orann OECD ortalamas olan %2.5 dzeyine indirilebilmesi iin ehirii datm ebekelerinin kapsaml bir ekilde yenilenmesi gerekmektedir. Datm ebekesindeki kayplar ehir ebekelerinin ok

33

(evrimii) http://www.dtm.gov.tr/ead/DTDERGI/ocak%2004/kuresellesme.htm, 30. 03. 2005.

21

eski olmalar nedeniyle istemi karlamada yetersiz kalmalarndan ve sk sk arzaya gemelerinden, olmayan dzensiz gecekondulama ve sonucunda kaak dank birimlerin gereksinimlerinin karlanmas iin zorunlu olarak teknolojik gereklere uygun ebekelerin yaplmasndan elektrik kullanmndan kaynaklanmaktadr.34 Szkonusu kayplarn her yl artarak devam ettii de gz nnde bulundurulduunda; vergiler, d bor, bor faizleri ve salkla ilgili ortaya kan olumsuz koullarn giderilmesi iin denmesi gereken bedel de giderek artmaktadr. Enerji kayplar nemli bir sorun olarak karmza kmaktadr. Elektrik enerjisi retiminin dardan alnan petrol ve gaz kaynaklarna dayandrlmas fiyatlarn srekli ykselmesi, evre kirlilii ve da bamlln artmas problemlerini de beraberinde getirmektedir. Bu noktada gelitirilmi teknolojilerin takip edilerek, elektrik retim, iletim ve datm sistemlerinde dnya standartlarnn tam olarak uygulanmasna allmas, projelendirme ve uygulamalarn koruma, kontrol ve lme sistemlerine gre yaplarak sistem kayplarnn artmasnn engellenmesi, projelendirmede ve uygulamada enerjinin verimli kullanm ve tasarufunun salanmas, elektrik enerjisi konusunda alnacak kararlarda karar vericilerin meslek uzmanlarndan bilgi alarak karar vermelerinin gereklilii ve sektrle ilgili dnyadaki gelimelerin takip edilerek; projenin maliyet ve verimlilik hesab yaplmas, maliyetlerinin katlanmas ve gecikme problemlerini ortadan kalkmasnn salanmas zerinde durulmas faydal balklar olarak sralanabilir.35 Enerji kaynaklarnn, istenilen yaam dzeyini ve insanln gereksinimlerini karlamada yetersiz kalacandan endie edilmektedir. Dolaysyla enerji tasarrufu yaparak, enerji dnmlerinin verimini artrmak bir zorunluluktur. Bu amala tek yaktla ayn anda s, mekanik ya da elektriksel enerji retimi, mekanik sktrma enerjisiyle d ortamn (hava, su) ssn alan s pompalarnn kullanm gibi yeni teknojiler gelitirilmelidir. Bunlarn yansra, ok iyi bir yaltm ya da srtnmelerin azaltlmas gibi klasik teknolojiler de kullanlabilmektedir.

34

Aynur Eray, Enerjide Tutumluluk ve Verimlilik, Ankara, Temiz Enerji Vakf Yaynlar, 2001, s. 15. 35 Yaman, op. cit.

22

Trkiye, en ciddi skntlar elektrik enerjisi alannda yaamaktadr. Ylda %10lar aan dzeylerde artan talebi karlayabilmek iin, gereken yatrmlar glkle srdrlebilmektedir. Skntlar hem retim, hem de iletim ve datm aamasndaki sorunlardan kaynaklanmaktadr. Trkiyede retim birimleri ounlukla gney ve gneydouda, tketim merkezleri ise kuzeybatda olduundan, iletim hatlar uzun; dolaysyla iletim kayplar %3.1 civarnda olup, bu rakam OECD ortalamas olan %2.5un zerindedir.36 Gelimekte olan lkelerde enerji tketiminin yars sanayi kesiminde gereklemektedir. letme ve bakm alanlarndaki yetersizlikler ve yanllklar, bu durumun nedenleri arasnda saylabilir. Dolaysyla, gerek elektrik tketiminde en yksek paya sahip olmas, gerek enerji tasarruf potansiyelinin yksek olmas ve gerekse tketilen enerjinin ticari nitelikte olmas nedenleriyle sanayi kesimi, enerji tasarrufunda ilk srada yer almaktadr. rnein, Hindistanda enerji tasarrufu iin %25 potansiyele sahip olan ticari enerjinin yaklak %43.9u sanayi sektrnde tketilmektedir.37 Sanayi sektrnde; %18 demir-elik, %24 elektro-metalrji, %24 seramik tesisleri, %9 imento fabrikalar ve %12-30 orannda tekstil fabrikalarnda tasarruf imkan bulunmaktadr.38 Sanayide enerji tasarrufu, atklarn yeniden kazanlmas ile de salanabilir; cam sanayiinde krk cam ve benzeri rnlerin hammadde olarak deerlendirilmesi bunun gzel bir rneidir. Trkiye iin yaplabilecek tasarruf miktar; ek bir maliyet gerektirmeksizin %20 civarndadr ve bu oran gzard edilmemesi gereken niteliktedir. lkemizde tasarruf almalarn yrten kurum, Elektrik leri Ett daresidir (EE). Trkiye byk bir enerji tasarruffu program balatmak zorundadr. Unutulmamaldr ki; enerji tasarrufu yeni bir enerji kaynana edeerdir. Birok alandaki enerji savurganl, %40 bulmaktadr. Trkiye bu enerjiyi tasarruf etmek ve verimli kullanmay renmek durumundadr.

36

(evrimii) http://vizyon2023.tubitak.gov.tr/teknolojiongorusu/paneller/enerjive dogalkaynaklar/raporlar/enerji_son_surum.pdf, 14. 05. 2006. 37 United Nations, Economic and Social Commission For Asia and The Pacific End-Use Energy Efficiency and Promotion of A Sustainable Energy Future, Say:39, New York, United Nations Publications, 2004, s. 38. 38 olak, Bayndr, Sefa, Demirba, Arslan, op. cit. , s. 337.

23

Jeolojik almalar, yaklak olarak 50 yl iinde petrol ve doalgaz kaynaklarnn nemli lde tkeneceini ortaya koymaktadr. Dolaysyla, bu rnleri karma maliyetleri ykselecektir. Doal kaynaklarn snrl mevcudiyeti sebebi ile, kaynaklarn kullanmnda tasarruf hususu olduka nemlidir. Gelimekte olan birok lkede sorunun temel kayna, enerji elde edilmesindeki problemlerden te; varolan, sahip olunan enerjinin etkin, verimli kullanlmyor olmasdr. Bu nedenle, birok gelimi lke enerji kullanmnda tasarruf edilmesi ile ilgili programlar oluturmaktadr. rnein ABDnin petrol krizinden nce %20 olarak aklad tasarruf hedefi, petrol krizi ile birlikte %44 olarak gereklemitir.39

1.3.TRKYENN YENLENEMEYEN ENERJ KAYNAKLARI

Trkiye ok eitli enerji kaynaklarna sahiptir. Yenilenemeyen enerji kaynaklar asndan nemli bir potansiyele sahip lkemizde kullanm olanaklar asndan durum pek de i ac deildir ve bu durum tketimin yardan fazlasnn ithalata baml olmas sorununu beraberinde getirmektedir. Tablo-1.5: Trkiye Kurulu Gcnn Yakt Trne Gre Dalm Yakt Tr Sv yakt Doalgaz Jeotermal Linyit Takmr Hidrolik Toplam 07. 03. 2006. G (MW) 1675 3015 15 6048 486 9225 Oran (%) 7,90 14,25 0,07 20,58 2,30 46,90 92

Kaynak:(evrimii) http://mersin2.emo.org.tr/eadmin/raporlar/rapor_23.doc,

39

Ibid. , s. 336.

24

O halde uygulanacak politikalarda ve yaplacak aratrma, gelitirme almalarnda enerjinin verimlilii konusu n planda olmaldr. Ortaya kan enerji an giderebilmek iin yeni, yenilenebilir enerji kaynaklarndan yararlanmay salayacak yatrmlar desteklenmelidir. Ayrca ithalatta tek bir lke ya da tek bir kaynak yerine, eitlendirme yoluna gidilerek bamll bir lde azaltmak mmkn olabilecektir. Bunlarn yansra; kaynak kullanmnda tasarrufa gidilmesi, iletimde ve datmda oluacak ebeke kayplarnn modern retim-datm tesisleri kurularak ve sistemin ihtiyac olan altyap destei salanarak azaltlmas gerekmektedir. lkemizin sahip olduu fosil incelenecektir. ve yenilemeyen enerji kaynaklar; petrol, takmr, doalgaz, nkleer yaktlar, asfaltit, bitml istler ve bor bu blmde

1.3.1. PETROL
Trkiyede Trkiye Petrolleri Anonim Ortakl (TPAO) petrol arama ve retim faaliyetlerinden, TPRA ise rafineri faaliyetlerinden sorumludur. Ege Denizinin zellikle Saroz Krfezinden zmire kadar olan kesimi, skenderun ve Antalya Krfezleri, Bat ve Dou Karadeniz Kylar ve Marmara Denizi petrol potansiyeli tayan alanlardr. Karadaki aramalara oranla ok daha pahal olmasna ramen, denizlerimizde de arama ile ilgili AR-GE almalar yaplmaktadr. Btn dnyada olduu gibi jeolojik bakmdan mitli alanlarn varl, retilecek petroln maliyeti, dnya petrol piyasasnda fiyatlarn dalgalanmas, yatrm teviklerinin mevcudiyeti, toplam vergi yk (devlet hissesi, gelir ve kurumlar vergileri), sermaye transferlerinin serbestlii, faaliyetlerini de etkilemektedir.40 Ancak son yllarda yeni petrol sahalarnn kefedilememesi ve mevcut petrol sahalarnn da eski olmas nedeniyle, ham petrol retimi srekli dmektedir.
40

brokrasinin ileyii ve

mevzuatta kolaylk, lkedeki ekonomik ve politik istikrar lkemizdeki petrol

Dnya Enerji Konseyi Trk Milli Komitesi, op. cit. , s. 3-72.

25

Petrolde da baml bir lke olan Trkiye, 2004 sonuna kadar TPRA kanalyla 22.3 milyon ton, Ata kanalyla 1.7 milyon ton ham petrol ithal etmitir.41 Uluslararas alandaki gelimeler neticesinde yl iinde brent tipi ham petroln varili 55 dolar seviyesine ykselerek tarihinin en yksek seviyesini grmtr. 2005te Trkiye btesine sadece ham petrolden 2 milyar dolarlk ek fatura yklenirken; petrol rnleri ve doalgaz ile bu rakam 2.5 milyar dolar bulmutur. Trkiye statistik Kurumu(TK) tarafndan yaplan bir aratrma sonucunda ortaya u tablo kmtr: Tablo-1.6: Petrol thalat (Milyon $) (2006) Yllar 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 Kaynak: (evrimii) http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=186669&tarih=08/05/2006, 12.06.2006. Ulatrma sektr, dnya genelinde enerji talebi asndan ortalama yllk % 2.2 ile en hzl byyen sektrdr ve kulland yaktn ise hemen tamam petrol rnlerinden olumaktadr, dolaysyla petrol fiyatlarnda 2020lerden sonra ciddi artlar beklenmektedir.42 Gelimekte olan lkelerin petrol taleplerindeki olas hzl bymelerin, petrol piyasalarnn uluslararas gvenlik boyutlarn daha da karmak hale getirmesi kanlmaz grnmektedir. rnein in, 1993 ylndan itibaren petrol ihra eden bir
41 42

Ocak 307 240 292 446 444 488 598

ubat 327 326 275 380 410 436 590

(evrimii) http://www.ekonomist.com.tr/servisler/almanak2005/01430/, 09. 04. 2005. (evrimii) http://vizyon2023.tubitak.gov.tr/teknolojiongorusu/paneller/enerjive dogalkaynaklar/raporlar/raporedk.pdf, 09. 04. 2005.

26

lke olmaktan kp, petrol ithalatna balamtr. Halen gnde 600,000 varilden fazla petrol ithal edilmekte, bu rakamn 2010da , 2025te ise on milyona ulamas mmkn grlmektedir.43 Trkiyenin dnya zerinde bulunduu nokta onu petrol ile ilgili politika ve stratejilerin oda haline getirmektedir. Tarih, kltr ve dil balarmz da dikkate alndnda Hazar Blgesi nemli bir blge olarak karmzda durmaktadr. Trkiye, jeopolitik konumu itibari ile lkeler arasnda bir kpr ve bununla birlikte anahtar lke statsndedir.

1.3.2.DOALGAZ
En nemli doalgaz retim blgemiz, Trakya Havzas olarak tesbit edilmitir. lkemizde Trakya Blgesi dnda, Marmara Denizinin zellikle kuzey kesimi ve Karadenizin Bat Kesiminde doalgaz varl, jeolojik yap itibariyle mmkn grlmektedir. Bu sahalarda yrtlen arama almalar devam etmektedir. Doalgazn yurt apnda yaygnlatrlmas iin, Trkiye genelinde almalar yrtlmektedir. Tablo-1.7: Trkiyenin Doalgaz Talebi YILLAR TOPLAM (milyon m3) Kaynak: (evrimii) http://www.dayanikli.com/tbmm_calismalari/stratejikarastirma_enerjiplatfor mukonusma.htm, 22. 11. 2004. Son yllarda, yaplan retimin yeterli olmamas nedeniyle Rusyadan giderek artan oranlarda doalgaz ithal edilmektedir. BOTA, doalgazn fiyatlandrlmas konusunda sorumlu tek kurulutur. Hazar-Trkiye-Avrupa Doalgaz
43

2000

2010

2015

2020 82.785

15.600 55.192 67.466

Boru Hatt

Ibid.

27

Projesi doalgazn Trkiyeye, buradan da dier Avrupa lkelerine iletilmesini ngrmektedir. Ayrca Bak-Tiflis-Erzurum (BTE) Doal Gaz Boru Hatt Projesi de Azerbaycan doalgaznn, Trkiyeye iletimini ngren bir projedir. Tablo-1.8: Doalgaz/LNG Alm Anlamalar Mevcut Anlamalar Miktar (plato) (milyar m3/yl) Rus.Fed.(Bat) Cezayir(lng) Nijerya(lng) ran Rus.Fed.(Karadeniz) Rus.Fed.(Bat) Trkmenistan Azerbaycan 8 16 6.6 18 ubat 1998 21 Mays 1999 12 Mart 2001 23 30 15 Devrede 2005 2005 6 4 1.2 10 16 14 ubat 1986 14 Nisan 1988 9 Kasm 1995 8 Austos 1996 15 Aralk1997 25 20 22 25 25 Devrede Devrede Devrede Devrede Devrede mzalanma Tarihi Sre (yl) Durumu

Kaynak: Dnya Enerji Konseyi Trk Milli Komitesi, Genel Enerji Kaynaklar, Ankara, Dnya Enerji Konseyi Trk Milli Komitesi Yaynlar, 2004, s. 4-5. Doalgaz; depolama gereksinimine lzum gstermeyen, pein demesi olmayan, kl ve artk brakmayan, nakliye bedeli ve zaman kaybna neden olmayan, kullanldka bedeli denen, temiz, salkl, kullanm kolayl olan gl bir yakttr.44 Doalgaz tketimi hzla artmaktadr ve bu durum petrol zerindeki basklar hafifletmektedir. nk hem bu kayna kullanan kombine evrim santralleri kmr veya petrole dayal olanlardan daha yksek verime sahiptir, hem de daha iyi yandndan daha az kirletici retmektedir. te yandan enjeksiyon techizat, datm altyaps, byk lde ithalat ile karlandndan arz aamasnda geni
44

zeyir Garih, Trkiye Sorunlarna zm nerileri, stanbul, Hayat Yaynlar, 2000, s. 69.

28

kapsaml gvenliin mevcut olmay, datm ve ikmal srasnda meydana gelen israfn en aza indirgenmesi iin gerekli tedbirlerin salanmasnn zorunluluu doalgaz ile ilgili gz nnde bulundurulmas gerekli dier hususlardr.45 Doalgaz, ulam aralarnda yakt olarak da kendisine kullanm alan bulmutur. Bu ekilde bir uygulamann avantaj hem daha ucuz olmas, hem de evre zerindeki olumsuz etkileri nemli lde azaltmasdr. rnein talyada 300.000 ara, 300 ikmal istasyonundan salanan doalgaz ile almaktadr.46 Burada dikkat edilmesi gereken nokta, doalgazdan aralarda yakt olarak yararlanrken benzin ile alan aralarda bir takm deiiklikler yapmak yerine, tamamen yeni aralarn yaplmasnn gerekli olmasdr.

1.3.3.TAKMR
Trkiyede kmr olarak takmr, linyit ve asfaltit retilmektedir. Bu kaynaklardan takmr; toplam 1.3 milyar ton rezerv ile Bat Karadeniz Blgesinde (Zonguldak Havzas) younlarken, toplam 8.3 milyar ton linyit rezervi lkemizin hemen hemen tm corafi blgelerine yaylmtr. Asfaltit ise, yaklak 80 milyon ton gibi snrl bir rezerv miktar ile Gneydou Anadolu Blgesinde bulunmaktadr. Toplam takmr rezervinin 550,8 milyon tonu, linyit rezervinin ise 6,88 milyar tonu grnr rezerv kategorisindedir.47 Tm enerji kaynaklar arasnda kmr rezervlerinin mrnn u anki retim seviyeleri ile dier fosil yaktlarn 4-5 kat oluu, corafi olarak elliden fazla lkeye yaylm olmas, tanmasnn, depolanmasnn ve kullanmnn kolayl, gvenilirlii, dk maliyeti, siyasi dalgalanma ve atmalarn ynlendirmedii bir ortamda rekabeti piyasalarda fiyatlarn olumas kmrn srdrlebilir enerji arz, ona bal olarak srdrlebilir kalknma ve enerji gvenliini salayan nemli bir kaynak olmasnn nedenleridir.48 Dnya takmr retiminde ilk be sray; in, Amerika, Hindistan, Avusturalya ve Gney Afrika almaktadr.49
45 46

KV, op. cit. , s. 32. Ibid. 47 Dnya Enerji Konseyi Trk Milli Komitesi, op. cit. , s. 1-9. 48 Ibid. , s. 1-1. 49 Ibid. , s.1 -9.

29

Trkiyede takmr retimi Enerji ve Tabi Kaynaklar Bakanlna bal olarak faaliyette bulunan ve bir kamu iktisadi devlet teekkl olan Trkiye Takmr Kurumu Genel Mdrl (TTK), linyitin bir blm ve asfaltitin tamam ise yine ETKBnin ilgili kuruluu olan dier bir kamu iktisadi devlet teekkl; Trkiye Kmr letmeleri Kurumu Genel Mdrl (TK)tarafndan gerekletirilmektedir.50 Trkiyedeki takmr rezervi 560 milyon tonu grnr olmak zere, toplam 1.35 milyar tondur; sl deeri 6200-7250 kcal/kg arasndadr ve retimi Trkiye Takmr Kurumu tarafndan, Zonguldak Havzasndaki 5 iletmede srdrlmektedir. Bu iletmelerden Kozlu, Karadon ve zlmezde koklaabilir; Amasra ve Armutukta ise koklamaya uygun olmayan niteliklerde kmr retimi yaplmaktadr.51 En byk retim havzamz Bat Karadenizde, Ereliden balayp Bartna kadar uzanan Zonguldak Havzasdr. Ayrca Zonguldak Havzasnn Bartn-Cide arasnda kalan blmnde takmr yataklarnn bulunmas ihtimali ile, TPAO tarafndan petrol amal derin sondajlar yaplarak, takmr varl tesbit edilmitir. Zonguldak Havzas dnda Diyarbakr-Hazro ve Antalya-Kemerde kk iki takmr yata bulunmaktadr. Nevar ki; bunlarn nemli bir ekonomik deeri yoktur.

1.3.4.LNYT
Trkiye 6.975 milyon tonu grnr olmak zere toplam 8.340 milyon ton linyit rezervine sahiptir ve bu rezerv %66.2si 1000-2000 kcal/kg gibi dk bir sl deere sahiptir.52 Yllk linyit retimimiz 66 milyon ton ile; dnya linyit retiminin %8,4n oluturmaktadr. retilen linyitler arlkl olarak termik santrallerde tketilmektedir. Dk kalorili linyitlerin bilinen rezervi, termik santralleri uzun yllar besleyebilecek niceliktedir. Buna karlk lkemizin yksek kaliteli linyite ihtiyac srmektedir.
50

T.C. Babakanlk AB Genel Sekreterlii, AB Mktesebatnn stlenilmesine likin Trkiye Ulusal Pogram, Ankara, T.C. Babakanlk AB Genel Sekreterlii Yaynlar, 2001, s. 308. 51 (evrimii) http://vizyon2023.tubitak.gov.tr/teknolojiongorusu/paneller/enerjive dogalkaynaklar/raporlar/raporedk.pdf, 09. 04. 2005. 52 Ibid.

30

retimin byk bir ksm halen TTK, TK (Trkiye Kmr letmeleri) ve EA (Elektrik retim A..) gibi kamu kurulular tarafndan gerekletirilmektedir. Bugnk verilere gre linyitten elektrik retim kapasitesi ylda 116 milyar kWhdir. Ancak kaynak eitlendirme ihtiyacna paralel olarak; doalgaz ve dier kaynaklarn elektrik retimindeki pay arttka, linyitin paynda azalma beklenmektedir. Son yllarda talebin beklenenden az gereklemesi alm garantili doalgaz santrallerinin daha fazla altrlmasna, bu durum da linyit santrallerinin kapasite kullanm oranlarnn dmesine neden olmutur. Trkiye linyit rezervlerinin yaklak %42sini oluturan Elbistan Linyit Havzasnn, elektrik enerjisi retimimizde olduka nemli bir yeri vardr. 1967 ylnda bulunan Elbistan Linyit Havzas eitli sektrlere blnm ve iletme snrlar olarak bu sektr snrlar esas alnmtr. Yaplan son rezerv hesaplamalarna gre halen iletilmekte olan Elbistan ak iletmesi rezervlerinin dnda, ekonomik olarak retilebilecek 3 milyar tonun zerinde linyit bulunmaktadr; bu potansiyelden en az 30 yl sreyle ylda 100 milyon ton retim yaplabilecek ve mevcut santraln dnda toplam olarak yaklak 7 bin MW gcndeki yeni termik santrallerin kurulmas mmkn olabilecektir.53

1.3.5.ASFALTT
Asfaltit; petrol kkenli, kalorisi yksek bir kmr eididir. Boya, vernik retiminin yansra, otomobil lastii, matbaa mrekkebi, genletirilmi kauuk, zemin karolar, su geirmez kablolar ve paslanmay nleyici rt boyalar yapmnda da kullanlmaktadr. Ekonomik anlamda kullanlabilir rezervler Gneydou Anadolu Blgesinde; rnak ve Silopi yrelerinde bulunmakta olup, toplam rezervin 80 milyon ton olduu bilinmektedir.

53

Ali Kahriman, "Avrupa Birliine Giri Srecindeki Trkiye Enerji Politikalarna Genel Bir Bak", (evrimii) http://www.istanbul.edu.tr/iletim/index.php?tm=2&sahypa=habaroka&haberno=473&tarih=, 09. 04. 2005.

31

1.3.6.BTML STLER
Istlmas ile nemli lde organik ya elde edilen, basn sonucu yapraklam yapl kayalara verilen addr.54 Bitml istlerin gnmzde ekonomik bir kullanm alan yoktur, ancak almalar srmektedir. Bitml istler stldklar zaman, ham petrol benzeri bir madde olumaktadr. Bu zellii, petrole alternatif olarak dnlmesine neden olmutur. Ayrca bitml istlerden boya sanayiinde, ham veya linyitle birlikte termik santrallerde yakt olarak da faydalanlmaktadr.

1.3.7.URANYUM
Trkiyede u anda uranyum retimi ve tketimi szkonusu olmad gibi, dnyada retimde olan uranyum yataklarnn tenr ve rezervleri ile kyaslandnda mevcut rezervlerimizin ksa dnemde retime alnmas da mmkn grnmemektedir. Ancak, Dou Karadeniz ve Gney Marmara Blgelerinin jeolojik yaplar daha yksek tenrl uranyum yataklarnn bulunabileceini gstermektedir. Bu blgede henz ayrntl ett ve aramalar yaplmamtr. Toryum ise tek bana nkleer yakt olarak kullanlamaz. Ancak, nkleer yakta dntrlebilme zelliine sahiptir. u an enerji retiminde kullanlmamaktadr. Fakat gelecekte kulanm szkonusu olabilir. Dnya toryum rezervleri toplam 1.400.000 tondur ve bu miktara lkemizde bulunan 380.000 ton rezerv de dahildir. Dnyann ikinci byk toryum rezervlerine sahip olan Trkiyenin en nemli toryum yata, Eskiehir-Beylikahr Blgesi ve SivrihisarKzlcaren yaknlarndadr, Malatya-Darende-Kuluncak, Kayseri-Felahiye ile Sivas ve Diyarbakr il snrlar iinde de toryum izlerine rastlanmtr.55 Trkiye zengin toryum rezervlerine sahip olmasna ramen, ticari amal toryum retimi szkonusu deildir.

54 55

(evrimii) http://www.mengen.gov.tr/cografya.htm, 07. 03. 2006. Dnya Enerji Konseyi Trk Milli Komitesi, op. cit. , s. 6-26.

32

2. Dnya Savandan sonra ekirdek blnmesinden aa kan enerjiden atom bombas dnda enerji retmek amac ile de yararlanma yollar aratrlmaya balanmtr. zellikle petrol fiyatlarndaki art ve petrol, kmr, linyit gibi fosil yaktlarn rezervlerinin hzla azalmas zerine o dnemlerde temiz enerji olarak kabul edilen nkleer enerjiden elektrik retimi yaygnlk kazanmtr. Kresel dzeyde nkleer enerji, %16lk bir paya sahiptir. Fosil enerji kaynaklar yetersiz olan Fransa, 1990 ylnda elektriin % 73n nkleer enerjiden salamaya balam, 2000 ylnda ise bu oran % 77.5a ulamtr. u anda dnyadaki kurulu kapasitenin %17sine, Avrupa Birliindeki kurulu kapasitenin %55ine sahip olan Fransa, elektrik retiminin %78ini nkleer enerjiden salamaktadr.56 Tablo-1.9: eitli lkelerdeki Elektrik retiminde Nkleer Enerjinin Pay(%) lke Nkleer Enerjinin Elektrik retimindeki Pay(%) Fransa Belika Slovakya Ukrayna sve Macaristan G.Kore svire Japonya Almanya 77 58 53 46 44 39 39 36 34 31 Finlandiya spanya ngiltere ABD ek. Cum. Rusya Fed. Kanada Arjantin G.Afrika Hindistan lke Nkleer Enerjinin Elektrik retimindeki Pay(%) 31 27 23 20 20 15 13 8 7 4

Kaynak:brahim Atlgan, Nkleer Enerji,Toryum Elementi ve Trkiye in nemi, (evrimii) http://www.mmo.org.tr/muhendismakina/arsiv/2004/subat/makale_enerji.htm, 12.05.2006.
56

Saygn, op. cit. , s. 510.

33

Nkleer enerjinin en nemli kullanm alan elektrik retimidir. Gnmzde srdrlebilir gelimenin salanmasnda nkleer enerjinin rol zerinde farkl grler mevcuttur; nkleer g teknolojisinin evreyi ve insan saln ciddi bir ekilde tehdit eden zararl bir teknoloji olduu ve tmyle devre d braklmasn ngren olumsuz gr evreci gruplar, kitle iletiimi, sivil toplum rgtleri ve baz siyasi hareketler tarafndan etkin bir ekilde desteklenmektedir. 1985 yln takiben ngiltere ve Norvein Kuzey Denizinde, Sovyetlerin Sibirya ve Hazar Havzasnda yeni ve zengin petrol ve doalgaz rezervlerinin bulunmas ile petrol fiyatlarnn tekrar dmeye balamas, doalgazn zellikle Rusya, Hazar Havzas, Kanada, Norve, Hollanda ve Cezayirde bol miktarda retilmesi ve pazarlanmas, tatlarda devrim niteliinde yakt tasarrufu salanmas otomobillerde 100 kmde 14 litre benzin tketimi, 5 litreye kadar dmtr-, nkleer enerjinin yaygnlama hzn drmtr. zellikle nkleer enerjiye kar kamuoyunda iddetli bir tepkinin olumasna neden olan TMI ve ernobil kazalarndan sonra yaygnlaan bu gr dorultusunda baz lkeler almakta olan nkleer reaktrlerini devre d brakmaya kadar varan kararlar almtr. Nkleer santralleri rnein kmr iletmelerinde olduu gibi kolayca ykmak veya olduu gibi brakmak mmkn deildir; yllarca radyoaktiviteye maruz kalan reaktrn her parasnn dikkatle sklp, zel koruyucu kaplar iine yerletirilerek saklanmas gerekmektedir.57 rnein ABDde son zamanlarda kapatlan Maine Yankee Nkleer G Santralnn sklmesinin maliyeti 2 milyar dolar, ayn santraln 1972 ylndaki yatrm maliyeti ise 231 milyon dolardr.58 Yksek seviyeli radyoaktif atklarn, uzun dnemde gvenli bir biimde depolanmasna ilikin sorunlarn zlmesi ile ilgili almalar dnyada yaygn olarak devam etmekle birlikte, gnmzde kullanlm yaktlarn idaresi iin yntem mevcuttur59;

57 58

.Engin Tre, Hidrojen Enerjisi, Ankara, Temiz Enerji Vakf Yaynlar, 2001, s. 1. Tanay Sdk Uyar, "Trkiye Enerji Sektrnde Karar Verme ve Rzgar Enerjisinin Entegrasyonu", (evrimii) http://www.tck.org.tr/ruzgar_enerjisi.html, 15. 02. 2006. 59 Saygn, op. cit. , s. 513.

34

kullanlm yaktlarn yeniden ilenmesiyle, uranyum ve plutonyumun ayrtrlarak; yeniden evrime alnmas ve geri kazanlamayan rnlerin depolanmas (kapal evrim), kullanlm yaktlarn dorudan atk olarak deerlendirilerek yeniden ileme maruz braklmakszn havuzlarda soutulduktan sonra (yaklak 50 yl), uzun sreli depolama iin derin jeolojik oluumlara yerletirilmesi (ak evrim), atklarn yeniden ilenmesi veya dorudan depolanmas konusunda kesin bir karara varlabilmesi iin nihai depolarna konulmadan nce uygun koullarda geici olarak bekletilmesi. Nkleer enerjiyi kullanan gelimi lkeler incelendiinde ounun yeni reaktr kurmaktan kand, bunun yerine varolan reaktrlerinin mrn uzatabilmek iin daha ok slah etme yoluna gittikleri grlmektedir. rnein dnyadaki en byk nkleer enerji parkna ve kurulu kapasitenin %30una sahip olan ABD, mevcut santrallerini mrn 40-60 yl uzatabilmek iin yaplacak yatrmlar yeni reaktrler kurmaya tercih etmektedir. lkeleri byle davranmaya iten nedenlerin banda, yksek kurulum giderleri ve uzun sren inaat dnemi yeralmaktadr. Yeni bir nkleer tesis ina etmenin maliyeti 2 milyar dolardan fazladr ve bu yatrmn geri dnmesi onlarca yl srebilmektedir.60 Bununla birlikte alnmas zorunlu gvenlik tedbirleri de maliyetlerin ykselmesine neden olmaktadr. Bir zamanlar gelecein gc olarak gsterilen nkleer enerjinin, gvenlik ve uzun dnemli radyoaktif atklarla ile ilgili sorunlar nedeniyle yllar getike poplerliini hzla kaybetmeye balad grlmektedir.

60

K. Roth, "Gelecein Yaktn Doldurmak", ev. Ayenur Akman, Bilim ve Teknik, Say:457, Tbitak Yaynlar, 2005, s. 41.

35

Tablo-1.10: Deiik Santral Tiplerinin Bilinen Kurulu G Birim Maliyetleri Doalgaz Santrallar thal Kmr Santrallar Linyit Santrallar Hidroelektrik Santrallar (Barajl) Nkleer Santrallar 500-700 $/kW 1200-1450 $/kW 1500-1700 $/kW 1200-1350 $/kW >2000 $/kW

Kaynak: DS, Dnden Bugne DS 1954-2004, Ankara, DS Yaynlar, 2004, s. 68. Nkleer kaza olmas halinde santralin douraca felaket, (1957 Windscalengiltere, 1979 TMI-ABD, 1986 ernobil-Ukrayna) nkleer atklarn muhafaza ve korunmasnn riski ve evreye zarar, santralin alrken evreye yayd radyasyon, nkleer santral yapm ve iletme maliyetinin ykseklii, da bamlln artmas, rzgar, jeotermal, biyogaz gibi alternatif enerji kaynaklarna ynelmenin cazibesi, halen hidrolik enerji potansiyelin tamamndan yararlanmadan nkleer enerjiye geie gerek olmad dncesi nkleer enerji kart grlerin dayand temel noktalardr.61 Enerji sisteminin srdrlebilirliini salamak iin nkleer enerjiden faydalanlmas gerektiini savunanlar ise grlerini62; nkleer g santrallerinin CO2 ve dier zararl sera gazlar salmna neden olmamas, yenilenebilir (rzgar, gne, biyoktle) enerji teknolojilerinin hala demonstrasyon aamasnda olmasna karlk nkleer teknolojinin dnyann elektrik ihtiyacnn karlanmasnda %16lk bir paya sahip olmas, enerji sektrnden kaynaklanan CO2 salmnn %8 orannda azalmasn salamas ve fosil enerji kaynaklar ile ekonomik olarak rekabet gcne sahip, gelimi bir teknoloji olmas, karbon ve dier evre vergilerinin yrrle konulmas halinde nkleer enerjinin rekabet gcnn daha da artaca dncesi,
61

Mehmet Doan, "Enerji Kaynaklar-evre Sorunlar ve evre Dostu Alternatif Enerji Kaynaklar", (evrimii) http://yunus.hacettepe.edu.tr/~dogan/6.html, 30. 03. 2005. 62 Saygn, op. cit. , s. 525.

36

nkleer enerjinin yeterli fosil kaynaklara sahip olmayan lkelerde enerji bamszlnn ve eitliliinin salanmasna etkin ekilde katkda bulunmas, bilim, sanayi, tp ve tarm sektrnn genel geliiminde azmsanmayacak say ve seviyedeki olumlu etkileri, sosyal gelimeyi desteklemesi, Avrupa, Kuzey Amerika ve Asyadaki bir ok lkenin uzun sredir nkleer g teknolojisinin salad avantajlardan yararlanmakta olmas gibi argmanlara dayandrmaktadr. Bu grup, TMI ve ernobil Kazalarndan sonra oluan olumsuz nyargya karlk benimsenen yeni uluslararas gvenlik normlarna uygun, ok daha gvenli ileri reaktr tasarmlarnn gelitirildiini, mevcut reaktrlerin de iyiletirilerek; geni nlemlerin alnmasyla yeterince gvenilir hale getirildiini savunmaktadr. Radyoaktif szntya neden olacak ciddi bir kaza riskinin ok dk bir olaslk olduunu ve atklarn uzun dnemde depolanmas iin yeterince gvenli tekniklerin bulunduunu belirtmektedirler. Dnya apndaki koruma nlemleri Birlemi Milletlerin bir birimi olan Uluslararas Atom Enerjisi Temsilciliinin (IAEA) sorumluluundadr ve faaliyetlerini btn Avrupa Birlii yelerinin de kabul ettii Nkleer Silahlarn Yaylmasnn nlenmesi Antlamas (Nuclear Non-Prolife-Ration Treaty) dahilinde yrtmektedir.63 Gnmzde nkleer enerjinin Fransa, Almanya, Japonya, Gney Kore ve Tayvann enerji sistemleri ierisinde nemli lde yerald grlmektedir. Bugn Fransa 59, Japonya 54 adet nkleer niteye sahiptir. Batda halen ina halinde olan ya da sipari edilmi bulunan tek bir nkleer santral yoktur.64.Bat lkelerinde grlen durgunluun aksine; Asya lkelerinde yksek bir dinamizm gze arpmaktadr. Bu durumun nedeni ekonomik bymenin yansra, inin dinamik nfus yaps nedeniyle hzla artmakta olan enerji ihtiyacnn karlanma zorunluluu ve bu noktada nkleer enerjinin nemli bir seenek olarak varolmasdr. Dolaysyla nkleer kapasite in, Hindistan, Gney Kore, Tayvan, Singapur, Hong Kongda younlaacaktr.

63 64

KV, op. cit. , s. 42. Trkiye Enerji Forumu Komitesi, Trkiyenin Yeni Enerji Stratejileri, stanbul, Ulusal Enerji Forumu Yaynlar, 2001, s. 166.

37

Tablo-1.11: Nkleer Enerjinin Dnyadaki Durumu

Blge Kurulu G says) Kurulma Bulunan Kapasite (birim says) Kuzey Amerika Avrupa Birliib Avrupa D Avrupac Dou Avrupa Asya
e f d a

Ismarlanan Kapasite

Servis D Braklan (birim says) 12.254 MW 11.716 MW 8 MW

ptal Edilen Kapasite (birim says)

Kapasitesi (birim Aamasnda

(birim says) Kapasite

113.043 MW 124.194 MW 3709 MW 15.077 MW 65.903 MW 4713 MW 19.455 MW 21.695 MW 1921 MW 2560 MW 5267 MW

151.175 MW 32.592 MW 3120 MW

5260

MW

48.301 MW 11.946 MW 2063 MW

184 MW

Dier

Toplam
a b

356.639 MW

43.071 MW

7827 29.422 MW MW

249.197 MW

Kanada, ABD. Avusturya, Belika, Danimarka, Finlandiya, Fransa, Almanya, Yunanistan, talya, Lksemburg, Hollanda, Portekiz, spanya, sve, ngiltere. Slovenya, svire, Trkiye. Ermenistan, Azerbaycan, Belarus, Bulgaristan, ek Cumhuriyeti, Grcistan, Macaristan, Kazakistan, Litvanya, Polonya, Romanya, Rusya, Slovak Cumhuriyeti, Ukrayna.

c d

Banglade, in, Hindistan, Endonezya, ran, Japonya, Kuzey Kore, Kore Cumhuriyeti, Pakistan, Filipinler, Tayvan, Tayland, Vietnam. Afrika, Latin Amerika, Gney Afrika, Msr, Arjantin, Brezilya, Kba, Meksika.

Kaynak: Harp Akademileri, Dnya ve Trkiyedeki Enerji ve Su Kaynaklarnn Ulusal ve Uluslararas Gvenlie Etkileri, 15-16 Ocak 2004, stanbul, Harp Akademileri Basmevi, 2004, s. 538. Nkleer enerjiye ilikin verilecek kararlar ekonomik ve teknolojik kriterlerin yansra; politik ve stratejik bir takm kriterlerin de sorgulanmasn gerektirmektedir. Pekok lke bu alandaki belirsizlikler nedeniyle, nkleer enerjiye ilikin kararn verilmesi aamasnda beklemeyi tercih etmektedir.65

65

John Om. Bockrs, T.Nejat Vezirolu, Debbi L.Smith, Gelecein Enerjisi Gne ve Hidrojen, stanbul, Kaynak Yaynlar, 2001, s. 96.

38

Nkleer g teknolojisi ile ilgili olarak ciddi sorunlarn varlna ramen, bu teknolojiyi muhafaza eden lkeleri nkleer enerjiden tamam ile vazgemekten alkoyan iki temel neden bu lkelerde kii bana enerji tketiminin ve buna bal olarak CO2 salmnn ok yksek olmas nedeniyle Kyoto Protokol ile verilen CO2 salmna ilikin taahhtler ve enerji bamszlna katksdr. 66 lkelerin enerji politikalarnda nkleer kaynaklara yer vermesi bir strateji olmakla birlikte; alternatif olarak kullanlabilmesi mmkn dier kaynaklar deerlendirmek de bir baka stratejidir. Nkleer enerji, lkeler iin kalknma ve gelimeyi salayacak tek seenek olarak dnlmemelidir. rnein Pakistan nkleer santral sahibidir, ancak kii bana den milli gelir 400$dr. lkeler enerji stratejilerini belirlerken kendileri iin en yksek fayday salayan seenek zerinde durmakta; bunun iin de sahip olduklar kaynaklar, bu kaynaklarn getirilerini ve alternatiflerini gznnde bulundurmaktadrlar. rnein Belikann tek yerli enerji kayna kmrdr, ancak yerli retimdeki yksek maliyet nedeniyle hkmet, 1986 ylnda kmr madenciliini bitirmeye karar vermitir. Son madenler de 1993 ylnda kapatlmtr. Belika petrol ve doalgaza sahip deildir, yenilenebilir kaynak kullanm ise snrldr, bu nedenle seimini kendisi iin en anlaml tercih olan nkleer enerjiden yana kullanmtr; yle ki sadece 1999 ylnda nkleer gcn Belikadaki tm enerji kaynaklar ierisindeki pay %93 olarak hesaplanmtr.67 Atomun merkezi olan ekirdein blnerek, enerjinin serbestletirilmesi ile uranyumdan byk miktarda enerji elde edilmektedir ve bu reaksiyon blnme anlamna gelen fisyon olarak adlandrlmaktadr. Fisyonun tersi, yani atomlarn birlemesi, nkleer fzyon olarak adlandrlmaktadr. Eer iki hidrojen atomu ok yksek basn ve scaklk altnda birleirse bir baka elementi; helyumu oluturmaktadr -ki bu fzyon gne enerjisinin kaynadr- bu esnada ok byk miktarda enerji serbest kalmakta, nkleer bilimciler fzyonun kontroll artlar

66 67

Saygn, op. cit. , s. 510. IEA, Energy Policies of IEA Countries, Belgium, 2001, Review, France, International Energy Agency and OECD Publications, 2001, s. 23.

39

altnda baarlmas durumunda nkleer enerjiden daha kullanl ve gvenli s elde etmenin ideal yolu olacan iddia etmektedirler.68 Trkiyenin nkleer enerjiyle tanmas 1962 ylnda ABD tarafndan hibe edilen 5MW gcndeki nkleer aratrma reaktr ile Kkekmecede gereklemitir. Reaktr TAEK(Trkiye Atom Enerjisi Kurumu)e ait olup, aratrma amal kullanlmaktadr. lk nkleer santral projesi 1967 - 1970 yllarnda gndeme gelmi, ancak proje rafa kalkmtr. TAEK 1978de Akkuyuda, nkleer enerji santral kurulmas iin lisans vermi; 1983te Akkuyuya 600MW gce sahip bir nkleer santral yaplmas projesi gndeme gelmitir. Projenin yap-iletdevret modeli ile gndeme alnmas, planlarn yine rafa kalkmasna yol amtr. Ayn yl Sinopa nkleer santral kurulmas projesi ortaya atlmtr. 1992de tekrar Akkuyu iin 7 firmadan teklif istenmi, 1994te danmanlk ihalesi alarak Akkuyu Nkleer Santralna konsorsiyum teklifte bulunmutur. Proje 1999 ve 2000 yllarnda ikier kez ertelenmi, 2000 ylnda nkleer enerji planlarndan maliyetin ok yksek olmas sebebiyle vazgeildii aklanmtr. erisinde bulunduumuz 2006 ylnda Trkiyede, nkleer enerji kaynaklardan yararlanma mevzuu tekrar gndeme gelmi; ekonomik, evresel, sosyolojik etkiler ve mhendislik balklar altnda 43 ayr kritere gre yaplan incelemeler neticesinde TAEK; iletimin kolayl, sanayi blgelerine ve sulak alanlara yaknlklar nedeniyle Trakya, Karadeniz, Orta Anadolu olmak zere blge zerinde alm; Orta Anadoluda incelemeler, Sakarya Irma ve Kzlrmak evresinde younlamtr. Dou, Gneydou Anadolu ve Ege Blgesi kayp kaak oranlarnn ykseklii ve elektrik iletiminin zorluu gz nnde bulundurularak fizibilite almalar kapsam dnda tutulmu, 11 Eyll saldrlarnn ardndan, uluslararas otoritelerce nkleer santrallarn zerinden uu yaplmamas ynnde alnan karar dorultusunda, hava koridorlar dnda kalan blgeler tercih edilmitir. TAEK tarafndan santral sahas seiminde dikkate alnan ekonomik kriterler; elektrik ve pazara ilikin ngrler, elektrik iletim sistemi, politik ortam, halkn kabul, yasal durum, saha hazrlama maliyeti, ayrca evresel kriterler; karasal yaam, karasal bitkiler, suya ait yaam, nfus ve sosyolojik kriterler; estetik yaklam, tarihi ve
68

John Om.Bockrst, Nejat Vezirolu, Debbi L.Smith, op. cit. , s. 96.

40

arkeolojik sahalar, sosyo-ekonomik faydalar dikkate alnarak fizibilite almalar tamamlanan nkleer santral projesi iin belirlenen ve nkleer ada olarak tanmlanan 7 blge; Beyehir - Seydiehir (Konya), Nallhan-Beypazar, Akakoca-Ereli, Sinop (Karadeniz ky izgisi), Akkuyu (Mersin), neada (Krklareli), Krkkale - Nevehir (Kzlrmak hatt boyunca)dir.69 Belirlenen 7 blge ierisinden Sinop zerinde durulmaktadr. 2007 ylnda balamas hedeflenen proje iin kapasitesi 5000MW olacak reaktrn 2015 ylna kadar devreye alnmas planlanmaktadr. Hkmet, proje ile ilgili lisans verme ilemlerini gerekletirmek zere Trkiye Nkleer Dzenleme Kurumu oluturulmasna karar vermitir. lkemizde nkleer g santrallerinin kurulmasna ilikin tartmalar 1970li yllardan beri sregelmektedir. Ancak enerji politikalarnda nkleer enerjinin rolnn ne olmas gerektiine ynelik net bir gr oluturulamamtr. leri bir teknoloji gerektirmekle birlikte, nkleer teknolojinin lkemize transferi mmkndr. Ancak burada nemli olan enerji politikalarnda bamszlk unsurunun n planda olmasdr. Bu nedenle gerekli AR-GE yaplmadan transfer edilecek bir teknoloji, amacna ulamayacaktr. Szkonusu AR-GE almalar iin kaynak ayrlmas gerekliliinin yansra, devamllklarnn da salanmas gerekmektedir. Btn bunlarla birlikte lke yaps ve koullarna uygun teknolojinin, srdrlebilir bymeye olumlu katk salayacak ekilde transferi salanmaldr. Nkleer enerjiye ilikin stratejiler belirlenirken, bu teknolojiyi reten ve yllar boyu kullanan lkelerin deneyimlerini de deerlendirmek gerekmektedir.

69

(evrimii) http://www.milliyet.com/2006/02/15/ekonomi/aeko.html, 09. 05. 2006.

41

1.3.8.BOR
Borun dnya toplam rezervi ierisindeki pay %70 civarndadr. Dnyada en fazla bor rezervine sahip olan lke Trkiyedir, ikinci srada yer alan Amerikann rezerv oran ise yaklak olarak %23tr. Dnya bor rezervlerinin kalan ksm Arjantin, Bolivya, ili, in, ran, Kazakistan, Peru ve Rusyada bulunmaktadr. Tablo-1.12: lkelerin Sahip Olduklar Bor Rezervleri lke Trkiye ABD Kazakistan in Gney Amerika Toplam 24. 03. 2006. Bor; askeri ve zrhl aralarda, silah namlularnda, cam sanayiinde, elektronik ve bilgisayar alannda, enerji sektrnde; gne enerjisi depolanmas ve gne pilleri koruyucusu olarak, fotoraflk ve gr sistemleri alannda, ila ve kozmetik alannda; mikrop ldrc zelliinden tr dezenfekte edici, di macunu, lens solsyonu, kolonya, parfm, ampuan yapmnda, iletiim alannda; iletkenlik ve koruyucu zelliinden dolay cep telefonlar, modemler, televizyon retiminde, inaat sektrnde; mukavemet artrc ve izolasyon amal, kat sanayiinde beyazlatc olarak, kimya sektrnde; banyo zeltileri, atk temizleme amal, petrol boyalar, yanmayan ve erimeyen boya, tekstil boyalar yapmnda, yaptrc, soutucu kimyasal yapmnda, korozyon nleyici, mrekkep, pasta ve cilalar, kibrit, kire nleyici, dezenfektan svlar, sabun, toz deterjan, ahap malzeme koruyucusu, 488.000.000 100 1.275.000.000 100 Kaynak: (evrimii) http://www.foreigntrade.gov.tr/ead/ekonomi/sayi13/bor.htm, letilen Rezerv letilen Miktar (ton) 320.000.000 60.000.000 54.000.000 27.000.000 27.000.000 66 12 11 6 6 Bilinen Rezerv Bilinen Rezerv (%) 63 16 11 3 7 Rezerv (%) Miktar (ton) 803.000.000 209.000.000 136.000.000 36.000.000 91.000.000

42

boya ve vernik kurutucusu, makine, nkleer ve otomobil sanayiinde, spor malzemelerde, tarm sektrnde, biyolojik geliim ve kontrol kimyasallar, gbre, bcek ldrclerde, tp alannda, uzay ve havaclk sanayiinde kullanlmaktadr.70 Trkiye bor rezervleri asndan dnya sralamasnda birinci lke olmasna ramen, bu konumunun avantajlarn deerlendirememektedir. Uygulanan yanl politikalar sonucunda hammadde olarak ihra edilen bor, ihra edilen fiyatn 3-4 misli fiyat ile ilenmi olarak yeniden ithal edilmektedir.

1.4.YENLENEMEYEN ENERJ KAYNAKLARININ EVRE ZERNDEK ETKLER

Nfus artna paralel olarak eitlenen ihtiyalar karsnda, yeni kaynaklar bulma gereklilii ortaya kmtr. Zamanla daha fazlasna ihtiya duyan insan, yaklmasyla daha fazla enerji aa karan yaktlara ynelmitir. Fakat bu yaktlarn evreye ve atmosfere verdii zarar, salad fayday geride brakmtr. Fosil yakt bamllnn; arz yeterlilii, fiyat istikrar ve temin gvenlii gibi dezavantajlarnn tesinde, bir de evre zerinde ortaya kan yerel, blgesel ve kresel olumsuzluklar vardr. Yerel dzeyde en yaygn ve ciddi sorun kentlerdeki hava kirliliidir. Isnma amacyla kullanlan yakt trlerinin yol at youn kirlilik, kmr madenlerinin drenaj, boru hatlarndan, tankerlerden ve yeralt yakt depolarndan szntlar ve petrol rafinerilerinin emisyonlar yeralt su kaynaklarnn kirlenmesine yol amaktadr. Blgesel lekte, fosil yakt kullanan tatlar ve g santrallerinin emisyonlar tarm rnlerine, ormanlara ve kamu salna zarar vermektedir. Kresel lekte ise iklim deiiklii ortaya kmaktadr. Fosil yakt kullanm sonucunda oluan parack emisyonlar atmosfere giren nlar geri yanstmak suretiyle soutma, seragaz emisyonlar ise yeryznden yansyan nlar daha ziyade yutmak suretiyle snma etkisi yaratmaktadr. Kmr, petrol ve doalgaz gibi fosil yaktlarn iklim deiikliine yol amalarnn nedeni, yanma srasnda ortaya kan CO2 ve metan gibi sera gazlarnn bnyelerinde s tutma zelliine sahip olmalardr. Gne gn boyu atmosferin iine s ve n vermektedir. Doal
70

(evrimii) http://www.elyadal.org/pivolka/04/bor2.htm, 24. 03. 2006.

43

dngnn devam iin bu snn tekrar uzaya transferi gerekmektedir. Oysa fosil yaktlarn kullanm ile ortaya kan sera gazlar, snn bir ksmnn atmosferde tutulmasna yol amaktadr. Bylece dnya snmaya ve iklim deimeye balamaktadr. Fosil yaktlar yakldnda alt sera gaznn aa kmasna neden olmaktadrlar; bunlardan en belirleyici olanlar karbondioksit ve metan, dierleri ise kkrt, partikl madde, azotoksit, kurum ve kldr. Szkonusu gazlarn etkilerini yanma srasnda ortaya kan karbonmonoksitin (CO) oksijenden ok daha hzl bir ekilde kandaki hemoglobine tutunarak vcuttaki oksijeni bloke etmesi, kmr ve petroln yanmasyla ortaya kan kkrtdioksitin (SO2) kokusuyla farkedilir boyutlarda olmas, slfirik aside dnmesi ile insan salna ve evreye ciddi zararlar vererek kansere yol amas, doalgazn yanmasyla ortaya kan kokusuz ve gzle grlmeyen azotoksitin (NOx) ise gne nlar altnda reaksiyona girerek nitrata dnmesi ile akcierlerin koruma mekanizmasndan geen nitratn vcutta nitrik aside dnerek, baklk sistemini kertmesi eklinde zetlemek mmkndr.71 Dnya genelinde karbondioksit emisyonlarnda ilk be lke; ABD, in, Rusya, Japonya ve Hindistandr. Be lke toplam emisyon hacminin %51inden sorumludurlar. Dier lkeler, %12 payla Almanya, ngiltere, Kanada, talya ve Fransadr. Szkonusu emisyonlarn 2010 ylnda 7.8, 2020 ylnda 9.8 milyar ton karbon edeerine ykselmesi beklenmektedir. Sz edilen art ierisinde gelimekte olan lkelerin paynn ilk on ylda %81, ikinci onylda ise %76 olaca tahmin edilmektedir.72 Uzmanlar fosil yaktlarn etkilerini ksa ve uzun vadeli olarak deerlendirmektedir. Ksa vadede oluan sonular artk yaammzn bir paras haline gelmitir; scaklk arttka buzlar anaktleden koparak erimekte, olaylar artmakta, bylelikle fazla miktarda su dolama girmektedir. Sonu olarak sel

71

Tanay Stk Uyar, "Yenilenebilir Enerji", (evrimii) http://www.bugday.org/article.php?ID=79, 08. 01. 2004. 72 (evrimii) http://vizyon2023.tubitak.gov.tr/teknolojiongorusu/paneller/enerjive dogalkaynaklar/raporlar/raporedk.pdf, 09. 04. 2005.

44

felaketleri, frtnalar, kasrgalar olumaktadr. Deniz kysnda yaayan binlerce kii sel sular altnda lmekte, rnler telef olmaktadr. Kresel snmann uzun vadede ngrlen sonular daha da korkutucudur; ortalama scaklk art bu hzla devam ederse, 2020 ylnda deniz seviyesinin 1 metreye kadar ykselecei ve dnyann byk kentlerinin sular altnda kalaca belirtilmektedir. Sular altnda kalma tehlikesiyle kar karya olan 77 ada devleti ve Maltann insiyatifi ile lkeler 1992 ylnda Rio evre Zirvesine giden sreci balatmlardr. Dnyann evre salnn bozulmas ile ilgili uluslararas ilk kresel alma 1972 Hazirannda Stockholmde toplanan B.M. evre Sorunlar Konferans olup insann doa karsndaki tutumunun kesinlikle deimesi gerektiinin belgelenmesi bakmndan byk nem tamaktadr ve takiben Brundtland Raporu, Dnya evre ve Kalknma Komisyonu Konferanslar, Biyolojik eitlilik Szlemesi, klim Deiiklii ereve Szlemesi, Hkmetleraras klim Deiiklii Paneli, Kyoto Protokol ve BM Dnya Srdrlebilir Kalknma Zirvesi dzenlenmitir.73 1997 ylnda gerekleen Kyoto klim Protokolne gre; Avrupa Birlii 2002 yl itibariyle CO2 emisyonunu 1990 yl deerlerinde sabitlemeyi ve 2008-2012 yllar arasnda da tm sera gazlarnn emisyonunu 1990 deerleri zerinden %8 orannda azaltmay kabul etmitir ki bu CO2 emisyonunun 346 milyon ton ya da baka bir deyile74 OECD lkelerinin 2010 ylna kadar CO2 emisyonlarn mevcut eilimlerin devam halinde eriecekleri dzeyin %30 kadar altna ekerek 3.8 milyar ton azaltmalar anlamna gelmektedir. Atmosfere yayd sera gaz miktaryla ilk srada yeralan ABDyi srasyla Avustralya, Kanada, Yeni Zelanda, rlanda, Hollanda, Danimarka, ek Cumhuriyeti, Belika, Almanya, Norve, ngiltere, Japonya, Yunanistan, Slovakya, Avusturya, Fransa, Letonya, sve ve svire izlemektedir; en alt srada yer alan svirede kii bana atmosfere salnan sera gaz miktar ylda 2 tondur.75 Enerji faaliyetlerindeki en nemli evre sorunlar genellikle sanayide,
73

Umur Grsoy, Enerjide Toplumsal Maliyet ve Temiz ve Yenilenebilir Enerji Kaynaklar, Trk Tabipleri Birlii Yaynlar, Ankara, 2004, s. 28. 74 Ibid. 75 (evrimii) http://www.milliyet.com.tr/2006/02/24/guncel/gun00.html, 24. 02. 2006.

45

snmada, ulamda ve elektrik retiminde fosil yaktlarn kullanlmas sonucu atmosfere salnan sera gaz emisyonlarndan kaynaklanmaktadr. Ayrca yerli linyitlerin kalite ve sl deerlerinin dk, kkrt ve kl oranlarnn yksek olmas, fuel-oil, benzin, mazot vb. sv yaktlarn yeterli kalitede olmamas szkonusu kirletici emisyonlarnn yksek seviyelerde olmasna neden olmaktadr. Dnya enerji arznda beklenen yetersizliklerin almas, olumsuz evre etkilerinin snrlandrlmas ancak enerji alanndaki aratrmalarn getirecei zmlerle salanabilir. Ne var ki teknolojik aratrmalarn yeni rnler sunmas ve bu rnlerin ticarilik kazanp piyasalarda kendilerine yer edinmeleri zaman almaktadr. lkemizde enerji kaynaklarnn verimli kullanlmas ile evre kirliliinin azaltlmasna ynelik enerji tasarrufu almalar Elektrik leri Ett daresi Genel Mdrl (EE) bnyesinde kurulan Ulusal Enerji Tasarrufu Merkezi (UETM) tarafndan yrtlmektedir. Trkiyenin enerji alannda tm dier gelimekte olan lkelerinkine benzer bir konumu vardr; az enerji tketmekte, fakat tkettii az enerjiyi verimli ve temiz bir ekilde kullanamamaktadr. Bu durumu dzeltebilmek iin ekonomik byme ile salayaca kaynak artndan ayraca pay, enerji arz ve tketim sistemini daha verimli ve temiz bir yapya dntrmeye ynelik olarak kullanmaldr. Trkiye, enerji retim politikasn 21.yzylda fosil kaynakl petrol, doalgaz ve kmre dayal olarak planlamtr. Ancak bu durum ileride kacak krizlerin habercisidir. nk hem bu kaynaklar 2050-2060 yllarnda bitecektir, hem de bu kaynaklar evreyi kirletmekte, insan saln ciddi ekilde tehdit etmektedir. lkemizin gerek evre gvenliine katk salayacak potansiyele sahip olan, gerekse 21.yyn enerji teknolojisini temsil eden yenilenebilir enerji teknolojilerine ilikin stratejilerini belirlemesi gerekmektedir. Son yllarda hzla artan nfus, sanayileme, kentleme ve yaam kalitesinin ykselmesi ile Trkiyede ve dnyada enerji tketimi artm, bu durum fosil enerji kaynaklarnn hzla tkenmesine ve dolaysyla evre kirliliine yol amtr. Fosil yaktlar, gne enerjisinin milyonlarca yllk depolanmasyla olumutur. Bu kadar uzun srete oluan bu kaynaklar halen uygulanan enerji

46

dnm sistemleriyle, oluumlarndan ok daha ksa srede tketilmektedir.76 Fosil yaktlarn doaya ve canllarn salna verdii zararlar belirgin ekilde ortadadr. Kmr, doalgaz, petrol gibi kaynaklar geliebilmek iin tketildike; atklar ile hava, su, toprak da tkenmeye balamtr. Gerek nfus artlar, gerekse youn bir ekilde devam eden sanayileme CO2 emisyonundaki art da beraberinde getirmektedir. Enerji kaynaklarnn youn olarak kullanld sektrlerden biri phesiz ulam sektrdr. Tat saysnn hzla artt Gneydou ve Gneybat Asya lkelerindeki dk milli gelirli gelimekte olan lkeler arasnda, %6 ve %8 orannda deien byme hz ortak zelliktir ve Avusturalya, Singapur, Hong Kong ve in gibi yksek milli gelire sahip lkelerden fazladr.77 Tahminlere gre ulam sektrnde meydana gelen CO2 emisyonunun %84 yol ulam kaynakldr ve 1990-2010 yllar arasnda ulamdan kaynaklanan CO2 emisyonunun %50 orannda artaca belirtilmektedir.78 evrenin korunmasn ve kalitesinin ykseltilmesini hedefleyen evre politikalar ierisinde yenilenebilir enerji kaynaklar nemli yere sahiptir. Rzgar, hidrolik, gne, jeotermal, deniz-dalga ve biyoktleden elde edilen enerji trleri yenilenebilir enerji kaynaklar olarak isimlendirilmektedir. Bu kaynaklar; rzgar, suyu ve atklar s, elektrik ve yakta dntrmektedir. Enerji, btn dnyada olduu gibi lkemiz iin de vazgeilmez nitelie sahiptir ve kalknmann srdrlebilirlii asndan temini arttr. Bu noktada, lkedeki enerji kaynaklarnn ve bu kaynaklarn potansiyelleri belirlenirken, enerji retim ve tketim zelliklerinin ortaya konulmas gerekmektedir. Trkiyenin enerji retim ve tketiminde fosil yaktlar nemli bir yer tutmaktadr. Ancak fosil enerji kaynaklar kullanmnn retim aamasndan balayarak kullanma hazrlanmas, tanmas, datm ve tketimine kadar olan ilemler srasnda hava kirlilii, evre kirlilii ve salk sorunlar, kresel snma ve iklim deiiklikleri, deniz kirlilii, nkleer atk sorunlar, endstriyel atklar, enerji
76

Ouzhan lgen, A. Nilgn Akn, "Biyoktle ve Hidrojen Enerjisi", Enerji Verimlilii ve Kalitesi Sempozyumu (EVK) 2005, Kocaeli, Kocaeli Elektrik Mhendisleri Odas Yaynlar, 2005, s. 365. 77 United Nations, Economic and Social Commission For Asia and The Pacific End-Use Energy Efficiency and Promotion of A Sustainable Energy Future, Say:39, New York, United Nations Publications, 2004, s. 40. 78 KV, op. cit. , s. 28.

47

darboaz ve ekonomik durgunluk, elektrik enerjisi ve yakt fiyatlarnn srekli artmas, isizlik ve savalar, evre kirlilii ve iklim deiiklikleri gibi doal dengeyi ve insan saln kt ynde etkileyen bir dizi olumsuzluu mevcuttur.79 Fosil yaktlarn youn bir ekilde yaklmas sonucunda bata karbondioksit olmak zere atmosferdeki sera gazlar oran giderek artm ve buna bal olarak sera etkisi nedeniyle kresel snma tehlikesi ortaya kmtr.80 Scaklk artnn ne gibi sonular douraca incelendiinde meydana gelebilecek 10 derecelik scaklk artnn kutuplardaki buzullarn erimesine, deniz seviyesinin ykselmesi dolaysyla sellere neden olarak dnyann iklimini etkileyecei, ekonomik ve politik alanlarda kaos yaanaca belirtilmektedir81 ki Banglade ve inde bu nedenle her sene 40005000 kii hayatn kaybetmektedir82. Ayrca 20 yl ierisinde deniz seviyesinde 1m ykselme beklenmektedir. Belirtilen ykseklik birok ada devletinin yok olmas anlamna gelmektedir. Dnya zerinde 243 noktadan 30 yl boyunca alnan lmler deniz seviyesinin halihazrda 15 cm ykselmi bulunduunu ortaya koymaktadr.83 Enerjinin dnyann ve insanolunun varl iin vazgeilmez nitelikte olduu tartmasz bir gerektir. Ancak enerji kaynaklarnn kullanlmas sonucunda ortaya kan olumsuzluklarn dnyamz zerindeki etkileri dikkatli ve planl hareket etmenin zorunluluunu ortaya koymaktadr. lkeler enerji politikalarn belirlerken, kaynaklarn kullanm sonucu ortaya kan olumsuz etkilerin nasl giderilebileceini de gz nnde bulundurmaldrlar. Bu noktada srdrlebilir kalknma ile birlikte evrenin korunmas ve gelitirilmesi, doal kaynaklarn ynetimi, insan sal ve doal dengenin korunmas artyla srdrlebilir bir kalknmann salanmas, artan enerji talebinin karlanmas ile bundan kaynaklanan evresel etkiler arasndaki dengenin salanmas, gelecek nesillere doal bir fiziksel ve sosyal evrenin braklmas Trkiyenin evre politikasnn ana prensipleridir.84

79 80

Yaman, op. cit. Tre, op. cit. , s. 2. 81 Robert H.Lauer, Jeanette C.Lauer, Social Problems and The Quality of Life, New York, Mc.Graw Hill Publications, 2002, s. 590. 82 TrkiyeEnerji Forumu Komitesi, op. cit. , s. 118. 83 John Om. Bockrs, T.Nejat Vezirolu, Debbi L.Smith, op. cit. , s. 57. 84 Dnya Enerji Konseyi Trk Milli Komitesi, Genel Enerji Kaynaklar, Ankara , Dnya Enerji Konseyi Trk Milli Komitesi Yaynlar, 2004, s. 2-99.

48

nemli birer enerji kayna olmalarna ramen fosil kaynaklarn evre zerinde yaratt olumsuz etkiler, imdi ve gelecekte insanlk iin tehdit unsurudur. Alternatif enerji kaynaklarna ynelmenin altnda yatan temel ama; enerji kaynaklarn eitlendirmenin yansra, evre zerindeki olumsuz basky da azaltabilmektir. Gittike yaygnlaan yeni, yenilenebilir enerji kaynaklarnn kullanm ile fosil kaynak kullanmnn olumsuz sonular bertaraf edilmek istenmektedir. Trkiyede enerji kaynaklarnn srdrlebilirliinin salanmas iin, enerji ithalatnn ve maliyetinin ekonomi zerinde oluturduu ykn hafifletilmesi gerekmektedir. retim seviyesini drmeksizin, yaam kalitesinden de dn vermeden enerjinin verimli kullanlmas salanmal, enerji tketiminin yaratt evre kirliliini engelleyecek dzenlemeler yaplmaldr. Yenilenebilir kaynaklarn deerlendirilebilirliinin enerji politikalar ierisinde ncelikli olarak ele alnmas, enerji tketiminde, retim ve datm sistemlerinde bu kaynaklarn kullanlmasna allmas, yenilenebilir enerji teknolojilerinin yurtiinde retilebilmeleri iin almalarn yaplarak gerekli teviklerin salanmas, rzgar ve gne enerjisinden elektrik elde edilmesine ynelik almalarn hzlandrlarak, bu alanda yatrm yapmann cazip hale getirilmesi, enerji tasarrufunun salanarak, enerji verimliliinin artrlmas, yenilenebilir kaynaklarn ulam aralarnda kullanlabilirlii zerinde almalar yaplarak ulamda yakt olarak kullanlabilecek kolza, soya faslyesi, ayieinden retilen ve dizel yerini alabilecek, sadece biyodizel olarak yaklabilecei gibi geleneksel dizel ile karm halinde de kullanlabilecek farkl biyolojik seenekler zerinde aratrmalarn yaplmas Trkiyede enerji tketiminin evre zerindeki olumsuz etkilerini snrlayacak politika seenekleridir. 85

85

KV, op. cit. , s. 27.

49

1.5. AVRUPA BRL ENERJ PROGRAMLARI

Enerji, Avrupa Birlii lkelerinin belirledii ortak programlar ierisinde nemli bir konuma sahiptir. Uygulanmakta olan enerji programlar incelendiinde, lkelerin birbirlerinin siyasi, ekonomik ve politik artlarndan etkilendii gzlemlenmektedir. 1951 ylnda kurulan Avrupa Kmr ve elik Topluluu (AKT) ve 1958 ylnda kurulan Avrupa Atom Enerjisi Topluluu (AAET) lkelerin ortak uygulamalar, kararlar ve davranlarnda enerji kaynaklarna ve bu kaynaklarn kullanmna ynelik attklar ilk admlardr. zellikle 1973 ylnda yaanan petrol krizinden nce Avrupa Birlii lkelerinin enerji kaynaklarnn kullanmnda pek de tasarruflu davranmadklar, bu durumun sonucu olarak da ithalata bamllk orannn yksek dzeylerde seyrettii grlmektedir. Enerji konusundaki da bamllk gncelliini korumaktadr. Avrupa Birlii lkelerinin enerji ihtiyacnn hemen hemen yars ithalat ile karlanmakta ve mevcut eilimler devam ettii takdirde bu deerin 2030 ylnda %70lere ulamas beklenmektedir. Bu durum d enerji kaynaklarna bamlln boyutlarn ortaya koymaktadr. Petrol krizi, enerji konusunda da bamlln lkelerin ekonomilerinde ciddi sorunlara yol atn, bu bamll ortadan kaldrmak ya da azaltabilmek iin yeni enerji politikalarna olan ihtiyac ortaya koymas bakmndan nemlidir. Konu Trkiye iin ele alndnda, lkemizin ok eitli birincil enerji kaynaklarna sahip olduu grlmektedir. Fakat kaynaklardan yararlanma ve kullanma olanaklarnn snrll, lkemizdeki enerji tketiminin neredeyse yarsnn petrole dayal olmas dolaysyla da bamllk, lke ekonomisi zerinde ciddi bir yk tekil etmektedir. 1980li yllara gelindiinde evre konusu ve korunmas ile evre politikalarnn gndeme geldii grlmektedir. nsann varl, varlnn devam iin olmazsa olmaz nitelii olan enerji kaynaklarnn kullanm esnasnda evreye verdikleri zararn azaltlmas ynnde ne gibi uygulamalarn gerekli olduu aratrlm, enerji kullanmnn olumsuz etkilerinin kresel boyutlarda ortaya

50

kmasn takiben, evreyi tehlikeye atmayacak uygulamalar ile ilgili aratrma ve gelitirme programlar yrtlmtr. 1980li yllarn sonunda ise sektrde ortaya kan rekabet, Avrupa Birlii lkelerinde enerji ynnde eilimlerin glenmesine neden olmutur. Avrupa Birliinde enerji alannda yaplan uygulamalardan biri 11 Kasm 2003 tarihli komisyon karar ile Avrupa Elektrik ve Gaz Dzenleme Grubunun kurulmasdr. Grubun amac farkl lkeler arasnda ibirlii ve koordinasyonu salayarak ulusal dzenleme kurumlarna danmanlk yapmann yansra, her geen gn iddetlenen uluslararas rekabet karsnda i pazarn tamamlanarak, yeni yelerin sisteme entegrasyonuna yardmc olmaktr. Yaplan eitli anlamalarla, kmr ve petrol rnlerinin herhangi bir kstlama ile karlamadan dolaabildikleri tek bir pazar kurulmutur. Fakat doalgaz ve elektriin ebekeler iinde tanmas ve datlmas gereklilii olay biraz daha karmak hale getirmektedir. AB enerji politikas, doalgaz ve elektrik piyasalarnn serbestlemesi ynnde ilerlemektedir. Avrupa Komisyonunun 2004 Mart aynda yaymlad 3.Enerji Piyasalar zleme Raporuna gre lke grubu; piyasasn %100 orannda aan Avusturya, Danimarka, spanya, Almanya, Finlandiya, sve, ngiltere, piyasasn %30-%100 oranlar arasnda aan Belika, Fransa, Yunanistan, rlanda, talya, Lxemburg, Hollanda, Portekiz, Polonya, ek Cumhuriyeti, Slovakya, Macaristan, Slovenya ve piyasasn %30un altnda aan Estonya, Letonya, Litvanya, Gney Kbrs, Maltadr.86 Yaplan almalar ABde sera gaz emisyonunun ykselite olduunu ortaya koymaktadr. Birlik iinde yenilenebilir kaynaklarn kullanm artrlarak CO2 yaynmnn azaltlmas ile, yenilenebilir kaynak paynn sektrdeki artnn enerji arznda srdrlebilirlii salamas hedeflenmektedir. Bylelikle da bamllk azaltlarak, arz gvenliine de katkda bulunulmu olacaktr. Birlik lkeleri elektrik retiminde yenilenebilir enerji kaynaklarnn kullanm, yenilenebilir enerji kaynaklar ile ilgili politikalarn birliin evre ve tarm politikalar ile uyumlu hale getirilmesi, enerji verimlilii ve vergilendirme konular zerinde almalarn srdrmektedir.
86

Ibid. , s. 21.

51

Enerji politikalar; evre korunmas, sanayi, rekabet kanunu, d ilikiler ve d ticaret politikalar ile de yakndan ilikilidir. Bu nedenle etkili, verimli ve srdrlebilir enerji politikalarna sahip olmak, lkeler iin son derece nemlidir. Bu balamda enerji alannda uygulanmakta olan Avrupa Birlii Programlarndan en nemlileri87; ALTENER II: AB Komisyonunun zellikle rzgar ve sudan yenilenebilir enerji elde edilmesi ile ilgili programlardr. Programn hedefleri yenilenebilir kaynaklarn potansiyelini gelitirmek amac ile alnm olan topluluk tedbirlerinin uygulanmas ve tamamlanmas, yenilenebilir enerji pazarndaki rnlerin ve aralarn uyumlatrlmas, yatrmclarn gvenini artracak altyap almalarna destek verilmesi, uluslararas, ulusal, blgesel ve yerel dzeyde bilgi koordinasyonunun gelitirilmesi, yenilenebilir enerji kaynaklarndan elde edilen enerjinin ilevsel kapasitesinin artrlmas ve birliin yenilenebilir enerji stratejisinin uygulanmasdr. SAVE: Szkonusu program ile sanayide, ticarette ve ulam sektrndeki enerji tketiminde tutumlu olunmas tevik edilmektedir. COOPENER: Uluslararas alanda enerjinin etkin kullanmn ve yenilenebilir kaynaklardan enerji arznn salanmasn tevik etmektedir. STEER: Faaliyet alan ulatrmada enerji konusudur. SYNERGY: Program AB yesi olmayan lkelerle enerji politikasnn katlmclara fayda salamas amac ile, ibirlii faaliyetlerinin ekillendirilmesi ve uygulanmas iin finansman salamaktadr. Dier AB programlarnn aksine Synergy, AB enerji siyasetinin d boyutunu ele almaktadr. CARNOT: Amac CO2 emisyonu dahil olmak zere, emisyonlarn snrlandrlmas ve varolan en iyi teknolojilere karlanabilir fiyatlarla ulamaktr. SURE: Nkleer sektrdeki faaliyetler zerine younlam bir programdr. TRANS AVRUPA ENERJ ALARI (TEN-Energy) Enerji projeleri ile arz gvencesini iyiletirmek, ABnin sosyal ve ekonomik uyumuna ve enerji i pazarnn gelimesine katkda bulunmak amalanmtr. Bylelikle dzenli bir elektrik ve gaz akm gvence altna alnmak istenmektedir.

87

Ibid. , s. 48.

52

KNC BLM TRKYENN YENLENEBLR ENERJ KAYNAKLARI ve RETM MKANLARI 2.1.YENLENEBLR ENERJ KAYNAKLARININ EKONOMK DZEN ERSNDEK YER ve NEM
Dnya enerji ihtiyacnn %95ini karlayan fosil yaktlar; petrol, doalgaz, kmr, linyit, asfaltit ve nkleer yaktlar amzn enerji kaynaklar olmalar dolaysyla yksek kullanm oranlarna sahip olmakla birlikte, yeryznde snrl miktarda bulunmaktadrlar. 2030 yl itibari ile dnya kmr rezervlerinin %25i, petrol rezervlerinin %84, doalgaz rezervlerinin ise %64nn tkenmi olaca tahmin edilmektedir.1 Petrol kaynaklarnn snrl miktarda olduu, oluumlarn salayan gnee g veren hidrojenin yaklak 5 milyar yllk bir sre iinde azalmaya balayaca bilim adamlar tarafndan dile getirilmektedir. Srekli artmakta olan enerji ihtiyac problemi; yeni, yenilenebilir enerji kaynaklarndan faydalanmak suretiyle zlebilecektir. Yeni enerji teknolojileri sayesinde, daha az girdi ile daha fazla kt salanacak, bylelikle bir verimlilik art da salanabilecektir. Yenilenebilir enerji kaynaklar; doann kendi evrimi iinde bir sonraki gn aynen mevcut olabilen enerji kaynaklar olarak tanmlanmaktadr. Bugn yaygn olarak kullanlan fosil yaktlar yaklnca biten ve yenilenmeyen enerji kaynaklardr, oysa rzgar, hidrolik (su), gne ve jeotermal gibi doal kaynaklar yenilenebilir, temiz enerji kaynaklardr.2 Ayrca kullanm asndan dnyada pek yaygn olmamakla birlikte; dalga, med-cezir (gel-git), pten salanan metan gaz ve kanalizasyon kaynakl snma ve elektrik retimi iin elde edilen enerji de

Dnya Enerji Konseyi Trk Milli Komitesi, Genel Enerji Kaynaklar, Ankara , Dnya Enerji Konseyi Trk Milli Komitesi Yaynlar, 2004, s. 1-9. 2 Tanay Stk Uyar, "Enerji", (evrimii) http://www.bugday.org/article.php?ID=79, 08. 01. 2004.

53

yenilenebilir kaynaklar arasnda yer almaktadr.3 Alternatif enerji kaynaklarndan gne enerjisi, rzgar enerjisi, biyoktle ve jeotermal enerji gnmzde yaygn olarak kullanlmaya balanmtr, med-cezir (gel-git), dalga ve buzul enerjisi, deniz aknts ve deniz suyu scakl ile yerkabuu enerjileri halen nemli kullanm deerlerine ulaamam olup, fzyon enerjisi de henz aratrma aamasndadr. Szkonusu kaynaklardan orta vadede gelime potansiyeline sahip olanlar rzgar enerjisi, fotovoltaikler ve yakt hcreleri olmak zere eitli formlaryla gne enerjisi eklinde sralanabilir. Fosil ve hidrolik enerjinin de asl kayna olan gne enerjisi doal stmann yannda kullanm suyu ve sera stmas, hidrojen retimi, elektrik retimi gibi ticari enerji kayna olarak da gelimektedir. Toplayclar vastasyla scak su ihtiyacn karlamada gne enerjisi olduka ekonomik bir kaynak olarak karmza kmaktadr. Bu zelliinden tr ok geni kullanm alan bulmaktadr. Ancak parabolik aynalarla g retiminin olduka pahal olmas, kullanm alanlarnn daha da geniletilmesinin nnde engel tekil etmektedir. Rzgar santrallari ise fosil kaynakl rakipleriyle ekonomik bir kaynak olma ve saladklar g dzeyi asndan yarmaktadr. Gne ve rzgarn kesintili kaynaklar olmalar, yokluklar durumunda da kullanlabilmeleri iin depolanp saklanmalarn gerektirmektedir. Bu da baka enerji formlarna dntrlerek salanabilir. Fakat her evrim yitirilen enerji ile, toplam enerji veriminin biraz daha azalmas anlamna gelmekte ve netice itibariyle kaynaklar pahalya mal olmaktadr. Enerji kaynaklarnn verimlilikleri konuma nemli lde baldr. Devaml olarak ayn performans sergilemeyen rzgar, gne ve dalga gibi yenilenebilir kaynaklarn, ebeke balantsnn bulunmad durumlarda yedeklenmesi gerekmektedir. Depolanma ve yedeklenme gereklilikleri arz gvenlii asndan nem tamasnn yansra, tam bir maliyet analizi yapmann nnde de nemli bir engeldir. Yenilenebilir enerji kaynaklarnn kullanm ile ilgili dikkati eken bir dier nokta tesislerin yksek kurulum maliyetleridir. Bu durum, szkonusu kaynaklarn sektrde rekabet etmeleri nndeki nemli bir engeldir. Ancak eitli destek ve tevikler ile yenilenebilir kaynaklarn enerji sektrne girileri ve yerlemeleri

Ibid.

54

salanabilir. Tevikler ve yardmlar

emisyon

ticareti, yenilenebilir enerji

sertifikasyonu, telafi edici fonlar, vergi indirimleri, sabit fiyatlar, AR-GE destei, elektrik alarna ncelikli giri haklar, iletme sbvansiyonlar, u anda karl olan dier kaynaklardan aktarlacak katklardr.4 Yaplacak dzenlemelerle yenilenebilir kaynak kullanm zel sektr iin cazip hale getirilebilecek, sadece enerji reticileri asndan deil, tketiciler asndan da zendirici nitelie sahip olabilecektir. Karbondioksit emisyonlarn azaltarak evrenin korunmasna katkda bulunmalar, yerli kaynaklar olduklar iin enerjide da bamll azaltmalar, istihdam art salamalar, evresel etkileri dolaysyla kamuoyundan gelitirilmelerine ve kullanlmalarna gl destek almalar yenilenebilir enerji kaynaklarnn en nemli stnlkleridir.5 Baz lkeler alternatif enerji kaynaklarndan ciddi lde yararlanmaktadrlar. Avrupada Enerji ve Ulam:2030a Doru balkl aratrmaya gre; u anda Avrupann enerji kaynaklar ierisinde yenilenebilir enerjinin miktar %6 olarak belirlenmi, 2030 ylnda bu orann ancak %8e ulaaca ngrlerek, AB genelinde rgar ve gne enerjisinde Danimarka, Almanya ve spanyann, zellikle gne enerjisi alannda Avusturya, Yunanistan ve yine Almanyann nemli ilerlemeler kaydettii vurgulanmtr.6 Avusturalyann elektrik retimininin %8.2si su olmak zere %10unu yenilenebilir kaynaklar oluturmaktadr.7 Almanya 5400 MW kurulu gc ile rzgar enerjisi alannda ilk sralardadr. Avrupa Birlii Enerji Bakanlar, 2010 ylna kadar yenilenebilir kaynaklarn, birliin toplam elektrik enerjisi retimindeki paynn %22ye kartlmasn hedeflemektedir. Gelecekte bu lkeler nemli tketim paylarna ulaacaklardr. Dnya genelinde yenilenebilir enerji kaynaklar konusunda cesur admlar atlmaktadr. ABDde 1 milyon konut ve iyeri atsnn yerinde kullanm amacyla fotovoltaik panellerle donatlmas iin, vergi tevikleri getiren bir program balatlmtr.
4

Turul Arat, Sanem Baykal, "Avrupa Birlii evre Politikas Balamnda Yenilenebilir Enerji Kaynaklar ve Trkiye", ABnin Enerji Politikas ve Trkiye, Ankara, Ulusal Politika Aratrmalar Vakf Yaynlar, 2004, s. 98. 5 Ibid. , s. 84. 6 KV, Avrupa Birlii'nin Enerji ve Ulatrma Politikalar ve Trkiye'nin Uyumu, stanbul, ktisadi Kalknma Vakf Yaynlar, 2004, s. 34. 7 IEA, Energy Policies of IEA Countries, Australia, 2001, Review, 2001, France, International Energy Agency and OECD Publications, 2001, s. 48.

55

Temiz olmalar, hava, su, ekirdeksel kirlilii, sera etkisini (kresel snma) ve toprak erozyonunu azaltmalar, flora-faunann korunmasna yardmc olmalar, yenilenebilir (tkenmez), yerli, ekonomik olmalar, d maliyetlerinin, yakt, gvenlik, iletme, atklarn yok edilme, ekonomik mr sonu sklme maliyetlerinin az olmas, i alanlarnn (istihdam olanaklar) fazla olmas, enerji sektrnde lkenin bamsz olmasn salamalar, i ve d bar destekleyici olmalar, ada, bugnk ve gelecek kuaklarn haklarna saygl olmalar, ekolojik olmalar, toplumsal ve ekonomik gelimeyi desteklemeleri, yakt tekellerinin krlmasn salamalar, ekirdeksel silahlarn oalma riskini azaltmalar, sigorta irketlerince sigortalanabilmeleri, hayatmz devam ettirebilmemiz iin vazgeilmez olan enerjinin temini konusunda, nemli birer alternatif olan yenilenebilir enerji kaynaklarnn genel zellikleridir.8 Btn lkeler uygulamaya koyduklar politikalar ile bymeyi hedeflemektedirler. Byme; ulam, konut, sanayi ve tarm sektrlerinin varl iin vazgeilmez nitelie sahip enerji kaynaklarnn srekli ve gvenilir biimde salanabilmesi ile mmkndr. Gnmzde kreselleme olgusunun doal bir neticesi olarak birbirine sk skya entegre olmu lkeler iin enerji arz; enerjinin salanmas, depolanmas, iletimi ve datm ile enerji politikalar ierisinde zerinde en ok durulan konular arasndadr. zellikle 1973 ylnda yaanan petrol krizi sonrasnda ortaya kan fiyat artlarnn lke ekonomileri zerinde yaratt olumsuz etkiler, enerji politikalar oluturulurken da bamlln en aza indirgenmesi ve kaynak eitliliinin yerli kaynaklar gznnde bulundurularak geniletilmesi gerekliliini ortaya koymutur. te bu noktada alternatif enerji kaynaklar cazip seenekler olarak karmzda durmaktadr. Szkonusu kaynaklar da bamllk sorununu ortadan kaldrmakta, bylelikle hem demeler dengesi zerindeki yk hafifletilmekte, hem de dnya genelinde meydana gelecek bir takm arz oklarnn ekonomi zerinde yarataca olumsuz etkiler azaltlabilmektedir.

Umur Grsoy, Enerjide Toplumsal Maliyet ve Temiz ve Yenilenebilir Enerji Kaynaklar, Ankara, Trk Tabipleri Birlii Yaynlar, 2004, s. 121.

56

2.2.TRKYENN YENLENEBLR ENERJ KAYNAKLARI

Son yllarda, tm dnyada geni kullanm alan bulan yenilenebilir enerji kaynaklarna dair verilen bilgilerden sonra, bu balk altnda lkemizin sahip olduu alternatif kaynak potansiyeli, szkonusu kaynaklar tek tek ele alnarak incelenecektir.

2.2.1.RZGAR
Alternatif enerji kaynaklar arasnda kullanm her geen gn yaygnlaan rzgar enerjisi ve Trkiyede rzgardan enerji kayna olarak yararlanma olaslklar, bir sonraki blmde detayl olarak incelenecektir.

2.2.2.GNE
Dnyada hayatn varl ve devam iin vazgeilmez olan gne; dier enerjiler iin de bir kaynaktr, eitli dnmleri ile doada yeni enerjiler oluur. Doal dnmler; toprak ve su snmas, fotosentez (bitki-hayvan ve insanfosil yakt oluumu), ya ve buharlama (su dngs), rzgar ve dalga oluumu, doal yangnlar, insann gelitirdii dnmler ise; gne nm s (toplalar), gne nmelektrik (gne gzeleri), su gc mekanik elektrik (barajlar), rzgarelektrik-mekanik (rzgar trbnleri), biyoktles (odun vb. yakma sistemleri), fosil yakts-elektrik (elektrik ve s retim merkezleri), gne mimarl uygulamalardr.9 Gne enerjisinden en iyi yararlanacak ekilde atlarda gne stmas yapmak, seralar stmak, gne kurutmas gibi dier enerjilerin tketimini azaltacak imkanlar deerlendirmek bile nemlidir. Ak bir havada 100 m ev atsna gnde 80-100 litre benzin edeeri enerji dmektedir. Gneten sl elektrik retim sistemi olduka ekonomik bir sistemdir. Gne nmnn 500 aynayla yanstld bir kulede ok yksek scaklklara ulaabilmek mmkndr. Bu kuleden geirilen bir akkan yardm ile elde edilen buhardan da elektrik retimi salanabilmektedir.

Demir nan, Gneimizi Tanyalm, Ankara, Temiz Enerji Vakf Yaynlar, 2001, s. 12.

57

Gneten elektrik retmek iin yar iletken malzemelerin zelliinden yararlanlmaktadr. Gneten gelen nmn enerjisi foton dediimiz kmelerden olumaktadr. Bu enerji, bir yar iletken tabakasnda geveke bal olan elektronlar serbestletirmektedir. kinci bir yar iletken tabakas ile oluturulan gerilim fark yardm ile serbestleen elektronlar hareketlendirilmekte ve iki yar iletken tabakann dna birer kablo balanp elektronlarn geiine izin verildiinde bu gerilimden elektrik retimi yaplabilmektedir. Bu yolla retilen elektrik, ebekede kullanlanla ayn kalitede olup, binalarn yzeylerine ve atsna monte edilen be adet gne pili modl ile bir evin elektrik gereksinimi karlanabilmektedir. Gne enerjisinden elektrik retimi daha ok yksek younlukta gne alan l veya az yamur gren ekvatoral blgelerde ekonomik olmaktadr. Fakat enerjinin tketim alanlarndan uzakl ve depolanma gl nedeniyle suyun elektroliz edilmesiyle oluturulan hidrojenin, doalgaz gibi tanmas yollar aratrlmaktadr. Gnein fotoelektrik etkisinden yararlanrken gne enerjisi dorudan elektrik enerjisine evrilmekte ve bu enerji tketilmektedir. Fotovoltaik sistem olarak adlandrlan gne pilleri modlleri Trkiyede az da olsa baz mstakil evlerde, baz telefon kurulularnn aktarc istasyonlarnda kullanlmaktadr. Gne pilleri de saatlerde ve hesap makinelerinde baaryla uygulanmaktadr. Bunlarn dnda bina ii ya da d aydnlatma, yerleim yerlerinden uzaktaki evlerde elektrikli cihazlarn altrlmas, zirai sulama ya da ev kullanm amacyla su pompalama, ilk yardm, alarm ve gvenlik sistemleri, meteoroloji gzlem istasyonlar, haberleme istasyonlar, radyo telsiz ve telefon sistemleri, petrol boru hatlarnn ve metal yaplarn (kprler, kuleler vb.) korozyondan korunmas, orman gzetleme kuleleri, deniz fenerleri, ila ve a soutma gne pili sistemlerinin dier kullanm alanlardr.10 Fotovoltaiklerce retilen elektriin kilowatt saat maliyeti ABDde 21 centdir (1 cent=1.35YKr), bu durumda kmr kilowatt saat bana 4.74 cent, nkleer enerji 5.92 cent, rzgar enerjisi 5.15 cent ile ucuz seenekler olarak karmza kmaktadr.11
10 11

Gne

enerjisi

sektr

Avrupada

ylda

%29

orannda

Dnya Enerji Konseyi Trk Milli Komitesi, op. cit. , s. 5-16. S. Reiss, "Ucuz, Verimli ve Gvenilir Bir at, Gne Enerjisi Dzenei", ev. Rait Grdilek, Bilim ve Teknik, Say:457, Tbitak Yaynlar, 2005, s. 48.

58

bymektedir.12

Toplayc

zel

kollektrlerle

Fransada

2400Cye

kadar

ulalmtr. zellikle Fransa, spanya, ABD ve srail bata olmak zere birok lkede gne enerjisinden elektrik retimi amal yararlanmak iin youn almalar srdrlmektedir. Gnmzde 60-100 MWlk deneme gne-elektrik santralleri bulunmaktadr. in; 720 milyon m2 caml, 390 bin hektar rt alt gnele snan limonluk, 62 milyon m2 gnele snan ahr, 8 milyon m2 gn sl su stcs, 7,4 m2 pasif gne evi, ABD; 2010a kadar bir milyon gne elektrii kullanan ev ve iyeri hedefi, Japonya; 2010 ylna kadar gne pili elektrik kapasitesini 5000MWa karma hedefi, srail; gne ve inaat yasalarndaki gne enerjisini destekleyen dzenlemeleri (hastaneler, endstriyel ve 27 m yksekliindeki binalar dndaki tm konut, ticari binalar ve otellerde gne enerjisini zorunlu klmaktadr) ile dnyadaki gne enerjisi gelimelerine rnek olmalarnn yansra, Yunanistan, Japonya, Almanya, srail gibi pekok lke de gne enerjisi yatrmlarna nemli vergi ve yatrm tevikleri vermektedir.13 Trkiye ktaya en yakn konumda bulunmakla birlikte, gne kua denilen ekvatora gre kuzey ve gney 40 derece enlemlerini kapsayan blgede yeralmaktadr. Aa yukar Kuzey Afrikada baz yerlerle, Anamur-Silifke yrelerimiz ayn gne nm iddetine sahiptir. Trkiyede bir yl iinde gne enerjisinin elde edilebildii toplam sre yaklak 2640 saattir ki bu sre metrekare bana gnlk 3.6KWhlk bir ortalama gne enerjisi younluuna karlk gelmektedir.14 Gne enerjisinden faydalanlarak oluturulacak scak su sistemleri, potansiyelin yksek olduu Gneydou Anadolu, Akdeniz ve Ege Blgelerinde deerlendirilebilir. rnein sve gibi gnei ok az gren bir lkede bile darda scaklk 4 dereceyken, gne toplaycsndan 70 derece su elde edilebilmektedir. Bugn dnyaya ulaan gne kaynakl enerji, insanolunun kulland tm
12 13

Arat, Baykal, op. cit. , s. 91. Grsoy, op. cit. , s. 125. 14 Hasan Saygn, "Trkiyenin Enerji Politikalarnda Nkleer Enerjinin ve Yenilenebilir Enerji Kaynaklarnn Yeri", Dnya ve Trkiyedeki Enerji ve Su Kaynaklarnn Ulusal ve Uluslararas Gvenlie Etkileri 15-16 Ocak 2004, stanbul, Harp Akademileri Basmevi, 2004, s. 528.

59

enerjinin 15-16 bin kat dolayndadr. Ancak gne enerjisinin kesikli olmas etkin ve verimli kullanlmasnn nndeki en byk engeldir. Dolaysyla almalar, bu enerji trnden maksimum verimin nasl bir teknikle elde edilebileceinin aratrlmas ynndedir. Konu ile ilgili kuramlardan biri gne enerjisini dnyann dnda yakalayp dntrerek (elektrik enerjisi olarak) dnyaya aktarmaktr; uzayda ya da bize en yakn gk cismi olan ayda bu iin baarlabilecei dnlmektedir -ne uzayda ne de ayda bulutluluk veya gece gndz sorunu yoktur, ayrca havakrenin sourucu etkileri de buralarda szkonusu olmamaktadr.15 Nevar ki bu dnceyi gerekletirebilmek, uzayda elde edilen elektrik enerjisini dnyamza aktarma yolunun tehlikesiz ve gvenilir ekilde bulunmasna baldr. Gnmzde sadece dnce aamasnda olmasna ramen konu ile ilgili almalar srdrlmektedir.

2.2.3.HDROLK
Elektrik reten btn santraller suya ihtiya duymakta, su s temelli (kmr, petrol, doalgaz veya nkleer) santrallerde kullanlan buhar soutmak ve younlatrmak iin hidroelektrik santrallerde de dorudan bir enerji kayna olarak kullanlmaktadr.16 Hidrolik santraller, zellikle da bamllk konusunda nemli avantajlar salamaktadr. Yatrmn byk miktarnn yerli kaynaklardan salanabilmesi, ayrca yre halkna salad ekonomik ve sosyal getirilerin yansra, istihdam olanaklar yaratmas bir dier olumlu zelliidir. in ve Hindistan gibi gelimekte olan Asya lkelerinde, yenilenebilir kaynaklardan enerji retiminin byk blmn hidroelektrik santrallar oluturmaktadr.

15 16

nan, op. cit. , s. 15. John Om. Bockrs, T. Nejat Vezirolu, Debbi L. Smith, Gelecein Enerjisi Gne ve Hidrojen, stanbul, Kaynak Yaynlar, 2001, s. 61.

60

Tablo-2.1: Baz lkelerdeki Hidroelektrik Potansiyel Geliimi lke Teknik Potansiyel(Milyar kWh/yl) ABD Japonya Norve Kanada Trkiye 376 132 171 593 237 Gelitirilen Potansiyel(Milyar kWh/yl) 322 103 116 332 46.5 86 78 68 56 20 %

Kaynak: (evrimii) http://www.dsi.gov.tr/enerji_2006.pdf, 21. 02. 2006. Yzlm bakmndan dnyann 36. byk lkesi olan Trkiyenin kara snrlar uzunluu 2753 km, deniz kylarnn uzunluu 5769 km olmak zere toplam snr uzunluu 8522 kmdir. Kara snrlarnn %22sini nehirler tekil etmektedir. Snr tekil eden nehir uzunluu 615kmdir.17 Trkiyenin hidrolik enerji potansiyeli 35309 MW kurulu gtr, -bugn pratik potansiyelin % 50si kullanlmakta olup, 2010 ylnda bu potansiyelin ancak % 70i deerlendirilebilecektir-en byk ; Atatrk Hidroelektrik Santrali (2400 MW-toplam potansiyelin % 8.9unu oluturmaktadr-), Karakaya (1800MW), Keban (1330MW)dr.18

17 18

Dnya Enerji Konseyi Trk Milli Komitesi, op. cit. , s. 2-23. Mehmet Doan, "Enerji Kaynaklar-evre Sorunlar ve evre Dostu Alternatif Enerji Kaynaklar", (evrimii) http://yunus.hacettepe.edu.tr/~dogan/6.html, 30. 03. 2005.

61

Tablo-2.2: Hidroelektrik Enerji retiminin Toplam Enerji indeki Pay 2003(milyar kWh) 2004(milyar kWh) Toplam Elektrik Enerjisi retimi Hidroelektrik Enerji retimi Hidroelektrik Enerjinin Toplam Enerji indeki Pay Kaynak: (evrimii) http://www.dsi.gov.tr/enerji_2006.pdf, 21. 02. 2006. Bir lkenin su zengini saylabilmesi iin kii bana den yllk ortalama su miktarnn en az 10.000m olmas gerekirken, bu miktar Trkiyede 1.430 mtr ve bilinenin aksine Trkiyenin su zengini olmadn gzler nne sermektedir.19 Bat Asya Ekonomik ve Sosyal Kurulu (ESCWA=Economic and Social Commission For Western Asia) tarafndan 2000-2002 yllar arasnda yaplan bir almada kii bana den ortalama su kayna 965m3 olarak belirlenmi olup, miktarn 8 ye lkede 500m3n altnda llerek Msr, Umman, Lbnanda kii bana den yllk miktar yaklak 500m3-1000m3, Irak ve Suriyede ise 1000m3 olarak tesbit edilmitir.20 35,309MW deerinde kurulu hidrolik gce sahip bulunan Trkiyede, toplam potansiyelin %9unu oluturacak 36 adet hidroelektrik santral ina halindedir ve kalan potansiyeli kullanabilmek iin 386 santraln daha yaplmas gerekmektedir. Bunlarla birlikte toplam hidroelektrik santral saysnn 551e ve toplam kurulu gcn 35,482 MWa ulamas planlanmaktadr. Bu yatrmlar iin ihtiya duyulan kaynak yaklak 30 milyar dolar olarak belirlenmitir.21 Ayrca bu alanda yrtlen bir dier %25 %32 %27 35.3 47.6 42 140.3 151.3 2005 (milyar kWh) 161

19 20

(evrimii) http://www.wwf.org.tr/tr/su.asp, 03. 03. 2006. United Nations, Statistical Abstract of The Escwa Region, New York, United Nations Publications, 2005, s. 117. 21 (evrimii) http://vizyon2023.tubitak.gov.tr/teknolojiongorusu/paneller/enerjive dogalkaynaklar/raporlar/raporedk.pdf, 09. 04. 2005.

62

proje, GAP, geni bir alanda byk bir ekonomik ve ticari potansiyel douracak ve bu potansiyeli yalnzca Trk hudutlar ile snrl kalmayacaktr; Orta-Douda siyasi sorunlar yava yava zldke, GAP da blge lkelerine hitabeden dev bir ekonomik g olarak kendini gsterebilecektir.22

2.2.4.JEOTERMAL
Jeotermal enerji, yerkabuunun eitli derinliklerinde birikmi snn oluturduu, scaklklar atmosferik scakln zerinde olan ve evresindeki normal yeralt ve yerst sularna gre daha fazla erimi mineral tuzlar ve gazlar ieren scak su, buhar ve gazlar olarak tanmlanmaktadr.23 Yerkrenin erimi sv ktlesi byk bir enerji deposudur. Magma adn verdiimiz bu demir, nikel gibi erimi ktle, kaln bir yerkabuu tabakas ile rtldr. Yerkabuunun derinliine inildike; 30-45 metrede (normal 33 mde) scaklk 1C veya 1 kmde 30C artmaktadr. Fakat bu enerjiden yararlanmak teknolojik ve ekonomik adan uygun deildir. Yerkabuunun bir ok yerinde normal d yzeye yakn scak blgeler bulunmaktadr. Bu blgeler scak lavlar (yanarda), scak kayalk ve talklar eklinde magma kaynakl snd gibi, radyoaktif bozunmalarla da snabilmektedir. Bu scak blgelere kadar inebilen yeralt sular, o blgenin scaklna gre yksek basncn da etkisiyle, zebildii mineral ve kayalar zerek yksek scaklkta buhar ve scak su kayna olarak yeryzne ulamaktadr. Ayrca yeralt suyunun bulunmad yzeye yakn scak blge ve kayalara, zel tekniklerle su ve gaz gnderilerek bu s enerjisi yeryzne tanabilmektedir. Her iki ekilde de yer ssndan yararlanma jeotermal enerji ad altnda alternatif enerji olarak tanmlanmaktadr. Jeotermal enerji kaynak suyunun scaklna gre elektrik retiminde, konut ve sera stmasnda, kaplca ve scak su hamamlarnda kullanm alan bulmaktadr. zellikle yanarda ve lavlarn yaknlarndan geen sular yksek scaklkta buhar
22

Erol Manisali, yz ve Perde Arkasyla Trkiye AB likileri, Avrupa kmaz, stanbul, Otopsi Yaynlar,2003, s. 40. 23 Trkiye Enerji Forumu Komitesi, Trkiyenin Yeni Enerji Stratejileri, stanbul, Ulusal Enerji Forumu Yaynlar, 2001, s. 105.

63

olarak yeryzne ularsa, dorudan elektrik retiminde kullanlabilmektedir. Scakl 50 derece ve zerinde olan sular eitli stma ilemleri iin, scakl 60180 derece arasnda deien sular elektrik retiminde kullanlmaktadr.24 Su ve buharn zd minerallerden geen iyon ve gazlarn evre kirliliine neden olmamas iin, bu sular s deitiriciden geirilmekte ve ierdikleri kkrtdioksit, hidrojenslfr, karbondioksit ve azotoksitler ise enerjisinden yararlanlan atk su ile tekrar yeraltna gnderilmektedir. Bylece evreye kar olumsuz etki de nlenebilmektedir. Trkiyede yzey scakl 400C zerinde olan 140 adet jeotermal saha mevcuttur. Bu sahalarn tm merkezi stmaya, sera stmasna, endstriyel proses s kullanmna ve kaplca kullanmna uygundur. Trkiyede halen 51.600 konut edeeri stmaclk yaplmakta olup, kurulu g 493 MWt dzeyine ulamtr.25 Jeotermal enerji kaynaklarnn lkemiz genelindeki dalm incelendiinde ortaya kan sonu son derece ilgintir; elektrik ann fazla olduu Bat ve Kuzeybat Anadoluda yksek scaklkl elektrik retimine elverili kaynaklar, Orta ve Dou Anadoluda ise stma amacyla kullanma elverili, dk scaklkl kaynaklar bulunmaktadr. lkemizde en byk jeotermal enerji potansiyeli DenizliSarayky civar olup; 1000km2lik bir alanda, 160-200C scaklkta scak su (buhar) kaynaklar mevcut olup, halen 700 L/s debideki kaynaklar elektrik enerjisi retiminde kullanlmaktadr.26 Trkiye potansiyelinin yaklak %95i stmaya uygun jeotermal sahalardan olumaktadr; Gnen (Balkesir), Simav (Ktahya), Krehir, Afyon, Kzlcahamam (Ankara), Kozakl (Nevehir), Sandkl (Afyon) ve zmir-Balovada merkezi ehir stma sistemi mevcuttur. Bu ehirler jeotermal enerji ile stlmaktadr. Afyonda 3500, Krehirde 1700 aile jeotermal s vastasyla snmaktadr.27 Trkiyede
24 25

(evrimii) http://www.gap-dogu-kalkinma-.com/enerji/223_jeotern.htm, 05. 04. 2006. (evrimii) http://ekutup.dpt.gov.tr/madencil/enerjiha/oik620.pdf, 05. 04. 2006. 26 Mehmet Doan, "Enerji Kaynaklar-evre Sorunlar ve evre Dostu Alternatif Enerji Kaynaklar", (evrimii) http://yunus.hacettepe.edu.tr/~dogan/6.html, 30. 03. 2005. 27 TODAE , Trkiye Sorunlarna zm Konferans V- Trkiyenin Gelecei, Ankara, Trk dareciler Dernei Yaynlar (TODAE), 2003, s. 143.

64

jeotermal enerjinin kullanmn stma olarak ngreceksek; toplam deer u anda 493 MWdr ve lkemiz jeotermal enerji (stma amal) potansiyeli ile dnyada ilk yedi lke arasnda yer almaktadr.28 Jeotermal enerji; enerjinin yeraltnda retilip, enerji salandktan sonra yapsnda herhangi bir bozulma olmadan yerin altna tekrar gnderilebilmesi, evreyi kirletmeyen temiz bir enerji kayna olmas, ayrca fosil kaynaklara ikame olmas sebebiyle dviz tasarrufu salayabilmesi zellikleri ile zerinde durulmas gereken bir enerji kaynadr. Ayrca, jeotermal santrallerin yapm sresi dier santrallere oranla daha ksa olup, ortalama 3 yldr.29

2.2.5.BYOKTLE
Hayvansal ve bitkisel organik atk/artk maddeler, ounlukla ya dorudan doruya yaklmakta veya tarm topraklarna gbre olarak verilmektedir. Bu tr atklarn zellikle yaklarak s retiminde kullanlmas daha yaygn olarak grlmektedir. Bu ekilde istenilen zellikte s retilemedii gibi, s retiminden sonra atklarn gbre olarak kullanlmas da mmkn olamamaktadr. Biyogaz teknolojisi ise; organik kkenli atk/artk maddelerden hem enerji eldesine, hem de atklarn topraa kazandrlmasna imkan vermektedir. Biyogaz; bitki ve hayvan atklar gibi organik maddelerin havasz ortamlarda fermantasyonu sonucu oluan ve bileiminde % 60-70 metan, bulunan renksiz ve yanc bir gaz karmdr. % 30-40 karbondioksit ve az miktarda hidrojenslfr, hidrojen, karbonmonoksit ve azot

28

akir imek, Jeotermal Enerji; Yerii Issndan Yararlanma, Ankara, Temiz Enerji Vakf Yaynlar, 2001, s. 16. 29 Ibid. , s. 21.

65

Tablo-2.3: Biyogaz Bileimi Bileenler CH4: Metan CO2: Karbondioksit H2S: Hidrojen Slfr NH3: Amonyak N2 : Azot H2: Hidrojen Hac. %si 40-80 20-50 0.0005-0.0002 0.0005-0.0001 0-3 0-5

Kaynak: Orhan Zeybek,Metin Akn,Sebahat Akn, Yenilenebilir Enerji Kayna Biyogaz ve retimi, Enerji Verimlilii ve Kalitesi Sempozyumu (EVK) 2005, Kocaeli, Kocaeli Elektrik Mhendisleri Odas Yaynlar, 2005, s. 350. Baz bitkiler zerlerine den gne ndan daha verimli

yararlanabilmektedirler; yksek oranlarda gne alan blgelerde yetien, suyu ok verimli kullanan, dk karbondioksit younluklarnda dahi fotosentez yapabilen ve dier bitkilere gre mevsimsel kurakla daha fazla dayankl olan ekerkam, msr gibi bitkilere C4 (karbon) bitkileri denmektedir.30 Biyoktle enerjisi, klasik ve modern olmak zere iki ksma ayrlabilir31; -aa kesiminde elde edilen odun ve hayvan atklarndan oluan tezein basit ekilde yaklmas klasik biyoktle enerjisi olarak tanmlanmaktadr, -enerji bitkileri, enerji ormanlar ve aa endstrisi atklarndan elde edilen bio-dizel, atenol gibi eitli yaktlar modern biyoktle enerjisinin kayna olarak tanmlanmaktadr. Trkiyede biyoktle enerji retiminin odun ve tezee dayal klasik biyoktleden modern biyoktleye dnebilmesi iin enerji ormancl ve enerji tarmnn hzla gelitirilmesi gerekmektedir. Biyogazn sl deeri bileimindeki metan oranna bal olarak deimekle

30 31

Grsoy, op. cit. , s. 128. Saygn, op. cit. , s. 527.

66

birlikte, genellikle 4700-6000 Kcal/m3 civarndadr. Bu nedenle snma, aydnlatma ve su stlmas gibi amalarla kolaylkla kullanlabilen temel enerji kaynaklarna alternatif olabilecek bir enerji kaynadr. te yandan biyogaz retimi sonunda elde edilen fermente gbrenin, bir baka deyimle biyogbrenin tarm uygulamalarnda kullanlmas durumunda, verimin yaklak olarak %25 orannda artt belirlenmitir. Biyoktle kullanldktan sonra kkrtdioksit aa kmaz, anaerobik rme sonucu oluan metan gaznn biyogaz veya landfill (plk) gaz olarak yaklmas halinde aa kacak karbondioksit, zellikle hayvan ve bitki artklarnn kendi halindeki doal rmeleri sonucu aa kacak metana gre 20 kat daha az sera etkisi yaratmaktadr.32 Biyogaz, kullanlan hayvan gbrelerinin kokusu proses esnasnda kaybolduundan ve insan saln tehdit eden birok unsur ortadan kalktndan, retiminin gerekletirildii alanlarda yaayan insanlara temiz ve salkl bir evre kazandracaktr. Biyogazn dnyadaki yeri ve nemine bakldnda tarm ve hayvancln ok yaygn olduu bata in olmak zere zellikle Uzakdou lkelerinde; Hindistan, Gney Kore, Pakistan, Taylandda yzbinlerce retecin alr durumda olduu grlmektedir. Finlandiya ulusal elektrik retiminin %24n, sve ise % 18ini biyoktle santrallerinden elde etmektedir.33 lkemizde biyogazla ilgili olarak ilk almalar; 1960l yllarda Toprak ve Gbre Aratrma Enstits ile Eskiehir Blge Toprak Su Aratrma Enstitsnde gerekletirilmitir. Daha sonraki dnemlerde zellikle 1980li yllarn balarnda, tm dnyada yaanan petrol krizinin etkisiyle Ky Hizmetleri Ankara Toprak Su Aratrma Enstitsnde bir biyogaz birimi kurulmu ve biyogazn lke apnda yaygnlatrlmas almalar hz kazanmtr. Ancak konunun lkemiz asndan neminin tam olarak kavranamamas, aratrmalardan elde edilen verilere olan gvensizlik, ynetimlerin konuya olumsuz bak, almalar koordine edebilecek bir yaplanmann oluturulamamas ve konuyla ilgili gerekli ve yeterli destein srekli olmay nedenleriyle 1980li yllarn sonunda Ky Hizmetleri Genel Mdrl biyogazla ilgili tm aratrma ve uygulama
32 33

Grsoy, op. cit. , s. 131. Ibid. , s. 129.

67

almalarn durdurmutur. Atklarn enerji kayna olarak faydalanlabilecek dorultuda yeniden deerlendirilmeleri, hammaddelerin dk fiyatla elde edilebilmesine olanak salayarak lkelerin ekonomileri ve evre zerinde olumlu etki yaratmaktadr. Son yllarda lkelerin sz konusu alanlarda yapmakta olduklar almalar bu durumun ak gstergesidir. Tm bu olumlu zelliklerinin yannda biyo-yaktlarn retim maliyeti fosil yaktlarn retim maliyetleri ile karlatrldklarnda olduka yksektir. rnein Avrupa Komisyonunun konu ile ilgili olarak hazrlam olduu rapora gre34; eer bir varil ham petroln fiyat 20 USD ise, %100 tarm kkenli bir litre saf biyodizelin fiyat aa yukar szkonusu fosil ham petrolden 0.35 EURO daha yksektir. Bu noktada lkeler biyoyakt ieren baz mineral yalarda ve biyoyaktlarda TV oranlarn azaltmak suretiyle vergi politikalarnda yapacaklar dzenlemelerle yksek maliyetleri bertaraf edebileceklerdir. ehir kat atklar iyi bir biyoktle enerji kayna olmakla birlikte, doas gerei ehir plerinde organik ve inorganik maddelerin kark olmas nedeniyle, ayrma ok pahal olmakta; gelimekte olan birok lkede ehirsel nfusta kii bana ylda 1 ton, krsal ve yar krsal nfusta da yarm ton biyoktle ierii olan kat plerden yararlanlamamaktadr.35 lkemizde mevcut 40 milyon civarnda byk ve kkba hayvandan ylda 12 milyon ton kuru gbre elde edilmektedir.36 Tm hayvan varlmzdan elde edilecek gbrenin, biyogaz retiminde kullanlmasyla yaklak 3-3.5 milyar m3/yl orannda biyogaz retiminin gereklemesi mmkn grnmektedir. Bu enerji, yaklak olarak 2-2.5 milyon ton takmr/yl veya 20-25 milyar kWh elektrik enerjisine edeerdir. Biyogaz kullanm ile kk yerleim birimleri ve iftliklerin elektrik ihtiyac karlanarak, iletim hatlar ve trafo maliyetlerinin ortadan kalkmas ile, ana ebeke elektriinde nemli miktarda tasarruf salanabilmektedir. Ucuz, evre dostu bir enerji ve gbre kayna olmas, atk geri kazanm

34 35

IKV, op. cit. , s. 28. Grsoy, op. cit. , s. 127. 36 Abdlcelil Buutekin,Mustafa Atmaca,A.Korhan Binark, "Biyogaz retiminde Alternatifler", 3.Uluslararas leri Teknolojiler Sempozyumu; Enerji, naat, Mobilya ve Tekstil Teknolojileri, IV.Cilt, 2003, Ankara, Gazi niversitesi Yaynlar, 2003, s. 147.

68

salamas, retimi sonucu hayvan gbresinde bulunabilecek yabanc ot tohumlarnn imlenme zelliini kaybetmeleri, hayvan gbresi kokusunun hissedilmeyecek lde yok olmas, hayvan gbrelerinden kaynaklanan insan saln ve yeralt sularn tehdit eden hastalk etmenlerinin etkinliinin nemli lde gbre haline dnmesi biyogazn nemli zellikleridir.37 ortadan kalkmas, retiminden sonra atklarn yok olmayarak ok daha deerli olan organik

2.2.5.1.PLKTEN ENERJ (LANDFILL GAZI) ELDE EDLMES

Belirli oranlarda organik madde ierii olan plklerin hava ile temas etmeyen alt katmanlarndaki anaerobik koullarda %60 orannda metan gaz ieren gaz karm olumakta; planl bir depolama ve gaz toplama dzenekleri ile byle plklerden kan metan gazndan enerji elde edilebilmektedir.38 Trkiyede baz belediyeler, p alanlarnda aa kan metan gazndan elektrik retmektedir. retim, p iinde biriken metan gaznn alan kuyulardan borularla, enerji retim tesisine pompalanmas ile gereklemektedir. Aktif gaz depolama sistemiyle elde edilen metan gaz yaklarak elektrik enerjisine dntrlmektedir. stanbul Kemerburgaz plnde ve Bursada balayan pten enerji retiminin yansra, Ankara Mamak ve Sincan plklerinde de yakn gelecekte retime balanacaktr. Atk sularda yaayan bakterilerin oksidasyon sreci sonunda elektron aa karttklar bilinmektedir. Pennsylvania
39

niversitesi

evre

Mhendislii

Blmnde yaplan bir almaya gre ; insan atk sularndan 500 miliwatt g elde etmek mmkn olmakla birlikte, biyolojik olarak paralanabilen ekerleri ierdiklerinden besin ileyen tesislerden gelen atk sulardan ok daha fazla verim salanabilecei -saf glikoz metrekare bana 1500 miliwatta kadar g retebilmektedir-, dolaysyla artma tesislerinin gereksinim duyduklar gcn tmn kendilerinin salayabilecei ortaya konmutur.
37

Orhan Zeybek, Metin Akn, Sebahat Akn, "Yenilenebilir Enerji Kayna Biyogaz ve retimi", Enerji Verimlilii ve Kalitesi Sempozyumu (EVK) 2005, Kocaeli, Kocaeli Elektrik Mhendisleri Odas Yaynlar, 2005, s. 354. 38 Grsoy, op. cit. , s. 129. 39 K. , Roth, "Mikrobik Yakt Hcresi", ev. Ayenur Akman, Bilim ve Teknik, Say:457, Tbitak Yaynlar,2005, s. 40.

69

stanbul Bykehir Belediyesi, Tuzladaki atk su tesisinden kan amurdan biyogaz ve elektrik elde etmektedir. Enerji retim sisteminin devreye girmesiyle bir yandan amur miktarnda azalma salanrken, dier yandan da tesiste tketilen elektriin %70inin biyogazdan elde edilmesi planlanmaktadr.

2.2.5.2.PRNA RNE
Biyoktle kaynaklar hayvansal, bitkisel ve ehir atklar olmak zere snfa ayrldnda prina, bitkisel kaynaklar snfna dahildir. Prina, zeytinya tesislerinin atk maddesidir. Zeytinya retiminde spanya, talya ve Yunanistan ile birlikte drdnc srada olan lkemizde bir atk madde olan prinadan biyoktle enerjisi elde edilerek, alternatif bir enerji kayna olarak faydalanmak mmkndr. lkemizde biyoktle snfna giren prinann yakt olarak kullanlmas durumunda elde edilen sl deer, dier enerji kaynaklar ile mukayese edildiinde ortaya u tablo kmaktadr40; Tablo-2.4: Prinadan Elde Edilecek Enerjinin Dier Enerji Kaynaklar le Karlatrlmas Miktar 1 1 1 1 1 1 Ton Ton Ton Ton Ton Ton Enerji Kayna Takmr Ham Petrol Doal gaz Elektrik Hayvan ve Bitki Art Prina Isl Deer 6100 10500 8250 860 2300 4300 Birim kCal/Kg kCal/Kg kCal/Kg kCal/Kg kCal/Kg kCal/Kg

Kaynak: Orhan Zeybek, Prinann Yenilenebilir Bir Yakt Olarak Kullanlmas, Enerji Verimlilii ve Kalitesi Sempozyumu (EVK) 2005, Kocaeli, Kocaeli Elektrik Mhendisleri Odas Yaynlar, 2005, s. 356.

40

Orhan Zeybek, "Prinann Yenilenebilir Bir Yakt Olarak Kullanlmas", Enerji Verimlilii ve Kalitesi Sempozyumu 2005, Kocaeli, Kocaeli Elektrik Mhendisleri Odas Yaynlar, 2005, s. 356.

70

2.2.6.DENZ-DALGA
Deniz kkenli yenilenebilir enerji kaynaklar; deniz-dalga enerjisi, denizscaklk (gradyent) enerjisi, deniz akntlar (boazlarda) ve gel-git enerjileridir.41 lkemizde deniz enerjisi ile ilgili olarak kullanlma olasl bulunanlar dalga ve aknt enerjileridir. Ancak deniz akntsndan enerji elde edilmesi anakkale ve stanbul Boazlarndaki youn trafik nedeniyle azalmtr. Yaplan lmlerde ak deniz kylar 8210 kmyi bulan Trkiyede, 75 bin MW brt potansiyelden sz edilebilir ki bunun 9 bin MW teknik olarak deerlendirilebilir nitelikte olmakla birlikte, kurulu gle retilebilecek enerji 18 milyar kWhdr.42

2.2.7.HDROJEN
Evrenin oluumu kuramnda da belirtildii zere hidrojen btn yldzlarn ve gezegenlerin temel maddesi olmasnn yansra, gne ve dier yldzlarn termonkleer tepkimeyle vermi olduklar snn yaktn da meydana getirmesi nedeniyle evrenin temel kaynadr. Hidrojen 1500l yllarda kefedilmi, 1700l yllarda yanabilme zelliinin farkna varlm, evrende en ok bulunan element olup, renksiz, kokusuz, havadan 14.4 kez daha hafif ve tamamen zehirsiz bir gazdr.43 Hidrojen doada serbest halde bulunmaz, bileikler halinde bulunur. En ok bilinen bileii ise sudur. Hidrojenin nemli bir izotopu olan dteryumun zenginletirilmesi ve oksijenle birletirilmesinden, nkleer reaktrlerde uranyumun paralanmas srasnda aa kan ntronlarn yavalatlmas iin lmlayc (moderatr) olarak kullanlan ar su elde edilmekte; ok daha az bulunan bir

41

Pnar Akay, "Enerji Kaynaklar ve Yenilenebilir Enerji", (evrimii) http://64.233.179.104/search?q=cache:a6NE3Lp023sJ:www.eie.gov.tr/turkce/en_tasarrufu/en_tas_e tkinlik/2005_bildiriler/oturum7/PinarAkay.doc+deniz+enerjisi&hl=tr&gl=tr&ct=clnk&cd=8, 07. 03. 2006. 42 Mustafa zcan LTANIR, "Rzgar, Su ve Trkiye (Wind, Hydro and Turkey)", (evrimii) http://www.ressiad.org.tr/makaleler.php?&ID=21, 23. 03. 2006. 43 (evrimii) http://www.enerji.gov.tr/hidrojen.htm , 30. 03. 2005.

71

baka izotopu radyoaktif zellie sahip trityum ise hidojen bombas yapmnda kullanlmaktadr.44 Kolayca ve gvenli olarak heryere tanabilmesi, tanrken enerji kaybnn hi olmamas veya ok az olmas, her yerde rnein sanayide, evlerde, tatlarda kullanlabilmesi, depolanabilmesi, tkenmez olmas, kendini yenileyebilmesi, temiz olmas, birim ktle bana yksek kalori deerine sahip olmas, deiik ekillerde rnein dorudan yakarak veya kimyasal yolla kullanlabilmesi, gvenli olmas, s, mekanik veya elektrik enerjisine kolaylkla dntrlebilmesi, evreye zarar vermemesi, dnyann her yerinde ve her alanda, hatta denizin ortasnda bile elde edilebilmesi, ok hafif olmas, ok yksek verimle enerji retebilmesi, karbon iermemesi gibi unsurlar ile hidrojen ideal bir enerji kaynann sahip olmas gereken zellikleri bnyesinde toplamaktadr.45 Hidrojen enerjisinin, dnyann giderek artan enerji talebini evreyi kirletmeden ve srdrlebilir olarak salayabilecek en ileri teknoloji olduu, bugn btn bilim adamlarnca kabul edilmektedir. Hidrojenin yakt olarak kullanld enerji sistemlerinde atmosfere atlan rn sadece su ve/veya su buhar olmaktadr. Hidrojenden enerji elde edilmesi esnasnda su buhar dnda evreyi kirletici ve sera etkisini artrc hibir gaz ve zararl kimyasal madde retimi sz konusu deildir. Hidrojen petrol yaktlarna gre ortalama 1.33 kat daha verimli bir yakttr. Hidrojen enerjisinin insan ve evre saln tehdit edecek bir etkisi yoktur. Hidrojen, kmr veya biyogaz gibi birincil enerji kayna deildir; kmr, doalgaz gibi fosil kaynaklarn yansra, sudan ve biyoktleden de elde edilebilir. Hidrojen birincil enerji kaynaklarndan retilen bir enerji taycdr, bu nedenle yakn dnemde mevcut enerji sistemi baz alnarak yaygn birincil enerji tayclar ve kaynaklarndan, uzun dnemde ise srdrlebilir enerjiye ulaabilmek iin yenilenebilir enerji kaynaklarndan retilmelidir.46 Hidrojen, iten yanmal motorlarda dorudan kullanmnn yansra, katalitik yzeylerde alevsiz yanmaya da uygun bir yakttr. Ancak dnyadaki geliim,
44 45

. Engin Tre, Hidrojen Enerjisi, Ankara, Temiz Enerji Vakf Yaynlar, 2001, s. 7. Ibid. , s. 9. 46 Ouzhan lgen, A. Nilgn Akn, "Biyoktle ve Hidrojen Enerjisi", Enerji Verimlilii ve Kalitesi Sempozyumu (EVK) 2005, Kocaeli, Kocaeli Elektrik Mhendisleri Odas Yaynlar, 2005, s. 363.

72

hidrojeninin yakt olarak kullanld yakt pili teknolojisi dorultusundadr. 1950lerin sonlarnda NASA tarafndan uzay almalarnda kullanlmaya balanan yakt pilleri, son yllarda zellikle ulatrma sektr bata olmak zere sanayi ve hizmet sektrlerinde baar ile kullanma sunulmutur. 1974den nce hidrojen Sovyet ve ABD uzay programlar roketlerinde kullanlmtr. Yakt pilleri; tanabilir bilgisayarlar, cep telofonlar gibi mobil uygulamalar iin kullanlabildii gibi, elektrik santrallar iin de uygun g salayclardr. Yakt pilleri, yksek verimlilikleri ve dk emisyonlar nedeniyle, ulam sektrnde de geni kullanm alan bulmulardr. Avrupa Birlii lkeleri, ABD ve Japonya hidrojen enerjisinin gelitirilmesi projelerinin ncelikle desteklenmesi kararn almlardr ve bu balamda hidrojen boru alar ve hidrojen dolum istasyonlarnn kurulmas planlanmaktadr.47 Kanada demiryollar lokomotifleri ile, Almanya, Avustralya ve Kanada donanmalar iin imal edilen denizaltlarda yakt olarak hidrojenin kullanlmas karar alnmtr.48 Hidrojen yakt hcreleri; verimli kullanm avantaj ile elektrikli otomobillerde de kendisine kullanm alan bulmutur. Burada hidrojen yakt hcreleri, elektrik pillerinden daha fazla hareket gc salamaktadr, bylelikle bu gibi elektrikli otomobillerde grlen ksa kullanm mesafesi, yeterince hzlanamama ve dk hz gibi handikaplarn stesinden gelinebilmektedir. Dnyadaki byk otomobil reticileri bu alanda almalara balamlardr.49 Avrupada da hidrojen enerjisinin en ok ilgi grd sektr otomotiv sektrdr. Bunun nedeni yakt hcreleri ve hidrojen depolama sistemlerinin, gelecein motorlu aralarn benzin, mazot, dizel gibi yaktlardan kurtaraca dncesidir. Trk sanayiinde hidrojen, olduka byk miktarlarda retilip, kullanlmaktadr. Hidrojenin yer ald sanayi sektrleri ve yaklak olarak retilen hidrojen miktarlar suni gbre sanayiinde 25,000m3, bitkisel ya (margarin) retiminde 16,000m3, petrol artmevlerinde (rafineriler) 1200m3, hayvansal ya retiminde 200-300m3, eitli yerlerde kullanlmak zere basnl silindirlerde gaz

47

Dnya Enerji Konseyi Trk Milli Komitesi , Trkiyede Enerji Dinamikleri, Ankara, Dnya Enerji Konseyi Trk Milli Komitesi Yaynlar, 2004, s. 44. 48 Tre, op. cit. , s. 25. 49 Bockrs, Vezirolu, Smith, op. cit. , s. 23.

73

veya sv hidrojen retiminde ise 6,000m3dr.50

NC BLM TRKYENN RZGAR POTANSYEL ve BU POTANSYELN EKONOMK OLARAK DEERLENDRLEBLRL 3.1.RZGAR ENERJS
Yenilenebilir enerji kaynaklar olarak bilinen hidrolik, rzgar, gne, jeotermal, biyoktle, dalga, gel-git enerjileri ierisinde en yaygn olan ve teknolojisi en hzl gelien rzgar enerjisidir. Rzgar temiz bir enerji kaynadr. Bugn dnyann en nemli evre sorunu havakreye CO2 salm artndan ve sera etkisinden kaynaklanan kresel snmadr. Rzgar enerjisi ile elektrik retimi CO2 salm yaratmayan, asit yamurlarna ve atmosferik snmaya yol amayan, fosil yakt kullanmndan tasarruf salayan, radyoaktif etkisi olmayan bir yntemdir. Srekli ve sonsuz bir enerji kayna olarak rzgar enerjisi; teknolojik geliimi hzl, dviz kazandrc zellie sahip, da bamll olmayan, ksa srede devreye alnabildii gibi yine ksa srede sklebilen bir g kaynadr. Dnyadaki enerji kaynaklar rezervleri incelenmi; nkleer enerji ve kmrn 200, gazn 60, petroln 40 yllk bir kullanm sresi kald belirlenmitir. Srekli bir kaynak olarak rzgarn kullanm sresi ise sonsuzdur. Bu zellii ile; fosil kaynaklarn tkenebilir olmas nedeniyle ortaya kan da bamllk sorunu rzgar iin sz konusu deildir. Rzgar evre dostu olmas nedeniyle de nemli bir kaynaktr. yle ki; 1 kWhlk enerjinin rzgardan retilmesiyle 1.114 gram CO2, 7.1 gram SO2, 2.8 gram NOx, 0.9 gram CO, 0.18 gram toz yaylm nlenmi olmaktadr.1 Rzgar enerjisi, insanolunun M..2800 yllarndan bu yana kulland en eski enerji kaynaklarndan biridir. Rzgar enerjisinin ilk olarak Babiller zamannda
50 1

Tre, op. cit. , s. 27. Temiz Enerji Vakf, Rzgar Enerjisi, Ankara, Temiz Enerji Vakf Yaynlar , 2001, s. 32.

74

Mezopotamyada sulamada, daha sonra Persler dneminde buday tmek iin dey eksenli yeldeirmenlerinde ve 1900l yllarda elektrik enerjisi retiminde kullanlmaya ylnda baland bilinmektedir. 16.yyn Ksa sonunda bir sre ise Hollandada ABDde kullanlmaya balanmtr. Rzgar enerjisinden elektrik retimi ilk olarak 1891 Danimarkada gerekletirilmitir. sonra yeldeirmenlerinin kk gteki rzgar trbnlerine dntrld ve elektrik enerjisi retildii bilinmektedir. Rzgar enerjisi alanndaki gelimeler incelendiinde 1970li yllardaki petrol krizi sonrasnda almalarn hz kazand anlalmaktadr. Trbnlerde seri retime geilmesi ile, bu alandaki yatrmlar artm ve rzgar enerjisi santralleri oluturulmaya balanmtr. nceleri kara zerinde oluturulan santraller daha sonra deniz zerinde de kurulmutur. Enerji piyasasndaki temel deiimlerin 1970lerde OPEC lkelerinin aldklar kararlar ile dnya zerindeki gelimi ve gelimekte olan petrol alcs lke ekonomilerini ne lde etkilediklerini farketmeleri ile, yeniden ekilllenmeye balamtr. Birden bire artan yakt fiyatlar enerjinin srekli ve ucuz arz nnde nemli bir sorun oluturmutur. Bu yllarda ortaya kan petrol krizi, lkeleri yeni ve gvenilir enerji kaynaklar temin etmek iin eitli alternatifler aramaya yneltmitir. Gvenilir, srekli ve da bamllk yaratmayan bir enerji kayna olarak rzgardan yararlanmak zere yatrmlar bu dnemlerde hz kazanmtr. Yenilenebilir ve temiz bir enerji kayna olmasnn yannda, atmosferde bol ve serbest olarak bulunan, evre kirlilii yaratmayan rzgardan, enerji kayna olarak yararlanma konusundaki asl gelimelerin ise 1980 ylndan sonra ortaya kt grlmektedir. Uluslararas Enerji Ajans (IEA)nn katklar ile bu alandaki yatrmlar hzla artm, trbnlerin yapmnda yeni teknolojiler gelitirilerek, verim art salanmtr. Trbn yapmnda seri retime geilmi; tek bir trbn veya birounun birlikte oluturduu rzgar evrim sistemleri kurulmutur. Rzgar boldur, yerlidir, tkenmezdir ve temizdir. evre zerinde herhangi bir olumsuz etki yaratmamaktadr. 30 yllk mre sahip olan rzgar santrallerinin iletme maliyeti ok dk, da bamllk azdr. En olumsuz yanlar ise halen yapm maliyetlerinin ok yksek olmas ve birim kapasitenin dk olmasdr; kapasite

75

kullanm verimi % 30 kadardr. Rzgar enerjisi sistemlerinin bir dier zellii ebekeye bal alma ve herbir trbne ykseltici trafo konma gerekliliidir. Rzgar esmedii takdirde retim duracandan, rzgar enerjisi ancak termik ve hidrolik santrallere ek olarak ya da kombine ekilde gvenilir elektrik enerjisi kayna olarak kullanlabilmektedir. Sonlu fosil kaynaklarn kullanmn azaltarak bugnk enerji retim kaynaklarna destek olmas, trbnler aras alanlarn kullanlabilirlii, elektrie dnmn verimle salanmas, mr dolan trbnleri skp kaldrmann ve trbn bakmnn kolayl, arazinin yeniden kullanlabilmesi, rzgar endstrisinin tm dnyada gelimekte olmas, elektrik retiminde kaynak eitlilii salamas, teknolojik altyapnn varl, rzgar santrali kurmak iin gerekli kredi faizlerinin dm olmas ile yatrmclar iin rzgar santrali kurmak seeneinin ekici hale getirilmesi rzgar enerjisi kullanmn cazip klmaktadr.2

3.2. RZGAR ENERJS SSTEMLER ve ZELLKLER

Gne enerjisinin atmosfer tarafndan yutulmas sonucu snan hava genleerek, konveksiyon hareketleri oluturur. Yatay ya da yataya yakn ynde yer deitiren hava ktlesinin hareketi rzgar; bu ktlenin i yapabilme yetenei de rzgar enerjisi potansiyeli olarak tanmlanmaktadr.3 Rzgar enerjisinin kayna gnetir. Rzgar enerjisi gne enerjisinin dolayl bir eklidir, kinetik bir enerjidir. Dnyaya ulaan gne enerjisinin sadece %1-2si gibi ok kk bir miktar rzgar enerjisine dnmektedir; bu yllk enerji retimi olarak yaklak 26.000 TWh/yl dzeyinde rzgar enerjisi potansiyeli demektir.4 Rzgar enerjisi mekanik olarak trbn aft gcnden yararlanlarak su pompalama, eitli rnleri kesme-bimetme, sktrma, ya karma gibi mekanik enerjiye gerek duyulan alanlarda, ticari olarak
2 3

ise,

enterkonnekte

sistemi

beslemek

amacyla

elektrik

retiminde

Ibid. , s. 10. Cihan Dndar, Mustafa Canbaz, Nezihe Akgn, Grkan Ural, Trkiye Rzgar Atlas, Ankara, EE Ve DM Yaynlar, 2002, s. 1. 4 Yaln Karabulut, Trkiye Enerji Kaynaklar, Ankara, Ankara niversitesi Yaynlar, 2000, s. 133.

76

kullanlmaktadr.5 Rzgar sistemlerinde bulunan elemanlar; trbn, kule, kablolama ve denge sistemleri, dntrcler, bataryalar, kontrol ekipmanlardr.6 Bu elemanlar arasndan rzgar enerji dnm (RED) sistemleri aadaki temel faktre bal olarak snflandrlabilir7; k tr -doru akm, -deiken frekans, deiken veya sabit gerilim, alternatif akm, -sabit frekans, deiken veya sabit gerilim, alternatif akm, rzgar trbnnn dnme hz -deiken kanat as ile sabit hz, -basit a deitirici mekanizmalar ile yaklak sabit hz, -sabit kanat as ile deiken hz, elektrik enerji kndan yararlanma ekli -ak grubunda depolama, -dier ekillerde depolama, -konvansiyonel ebeke sistemine balant. Rzgar trbnleri ise hareket halindeki havann enerjisini mekanik enerjiye dntren makinalardr.8 Trbnlerin kanatlar fiber-glass polyester malzemeden, nadiren de tahtadan yaplmaktadr. Kuleler ise elik boru eklinde, kafes tipi veya betondan retilmektedir. Gnmzde yaygn kullanlan rzgar trbnleri yaklak 35m/snde almaya balamaktadr. Maksimum gce yaklak 15m/snde ulalarak, kanatlar dakikada yaklak 15-50 kez dnmekte, bununla birlikte deiken kanat hzl trbn eitlerinin says giderek artmaktadr.9 Elektrik retim maliyeti, yatrm maliyetleri; g santrallarnn inaat ve ebekeye balanmas, iletme maliyetleri; tesisin iletilmesi, yaktnn salanmas, bakm, finansman, yatrmc ve bankalara

Trkiye Enerji Forumu Komitesi, Trkiyenin Yeni Enerji Stratejileri, stanbul, Ulusal Enerji Forumu Yaynlar, 2001, s. 104. 6 Erdin Tezcan, "Rzgar Enerji Sistemleri ve lkemizde Esen Rzgarlar ", (evrimii) http://www.mmo.org.tr/muhendismakina/arsiv/2000/kasim/RUZGAR.htm, 15. 02. 2006. 7 (evrimii) http://www10.brinkster.com/gezgini/konular.asp?ad%20id=34&ad%20category%20id =&search=&, 14. 04. 2006. 8 Ibid. 9 TEV, op. cit. , s. 24.

77

geri deme maliyetlerinden olumaktadr.10 Rzgar trbnleri iin ise yakt maliyeti yoktur; rzgar bedavadr. Projenin maliyeti dendikten sonra sadece iletme ve bakm maliyetleri sz konusudur. Yatrm maliyeti toplam maliyetin %75 ile %90n oluturmaktadr.11 Rzgar trbnleri dn eksenleri dorultusuna gre yatay eksenli veya dey eksenli olarak retilmektedir. Genel olarak yaplan snflandrmaya gre karadaierde, karada-kyda, denizde-akta, denizde-kyda olmak zere drt tip rzgar trbn vardr. Yaplan aratrmalar rzgar enerjisi potansiyeli asndan denizlerin karalara gre daha zengin olduunu gstermektedir. Denizlerdeki rzgar enerjisiyle ilgili almalar 1970li yllarn banda yaanan dnya enerji krizinden sonra balam ve 1980li yllarn banda uluslararas enerji ajans program kapsamna alnmtr. lk olarak sve denizst rzgar enerjisi projesini 1990 ylnda gerekletirmitir. Ardndan Danimarka Lollad Adas aklarnda, Vindeby Denizst Rzgar iftliini kurmu, daha sonra ABD, Hollanda ve ngiltere gibi lkelerin almalar ile denizlerde amandra zerine yerletirilmi, yzen rzgar trbnlerinin kurulmas gerekletirilmitir.12 Avrupa birlii iin hazrlanm olan rzgar atlasnda, Ege Denizinin 10m ykseklikteki rzgar hznn 7-8m/sn arasnda olduu ve bunun Trkiyenin dier kylarna kadar geerliliini koruduu belirtilmektedir.13 Hzla gelien; Hollandada toplam 1000MW, lkemizde ise 20MWa ulaan rzgar enerjisi sistemleri kullanmnn, dnyadaki rnekleri incelendiinde iki ksma ayrld grlmektedir; kk trbnler olarak adlandrlan kiisel kullanma ynelik sistemler ve byk trbnler adn alan endstriyel kullanma ynelik sistemler14; -Byk trbnler, rzgar iftlii olarak adlandrlan diziler halinde kurulmaktadr. Tek bir trbn 50KW-2MW arasnda bir gce sahip iken; bir rzgar iftliinin toplam gc 1-150MW arasndadr. Yatrm amal olarak kurulmaktadrlar. retilen enerji ebekeye verildii iin yatrmdan nce
10

Tanay Sdk Uyar, "Trkiye Enerji Sektrnde Karar Verme ve Rzgar Enerjisinin Entegrasyonu", (evrimii) http://www.tck.org.tr/ruzgar_enerjisi.html, 15. 02. 2006. 11 Ibid. 12 Karabulut, op. cit. , s. 134. 13 Ibid. , s. 139. 14 (evrimii) http://www.youthforhab.org.tr/tr/yayinlar/enerji/ruzgar/enerjisi.html, 30. 03. 2005.

78

yaplmas gerekli olan baz almalar vardr; ncelikle blgenin rzgar asndan durumunun belirlenmesi arttr. Yaplacak ayrntl ve en az bir yl srecek teknik rzgar lmleriyle rzgar hz ortalamalar gnlk, mevsimlik ve yllk dalmlar ile yaklak rzgar enerjisi deeri belirlenmektedir. Daha sonra yaplacak olan fizibilite almalar sonucunda kurulacak olan santralin bykl, trbnlerin yerleri ve gleri, retilecek enerjinin maliyeti gibi sonulara ulalmaktadr. Bu almalarda blgesel elektrik kurumlaryla ve devletle yaplacak olan anlamalar, alnacak zel izinler, evre halknn yaklam, blgedeki konvansiyonel elektriin maliyeti, yllk harcama miktar, arazinin fiziksel yaps, finansman ve kredi politikas gibi parametreler nemli rol oynamaktadr. Byk trbnlerin retime balamas iin blgedeki ortalama rzgar hznn 5-7m/s (18-25km/saat) civarnda olmas gerekmektedir. Ancak yatrmn ekonomik olup olmadnn belirlenmesi iin tm yla yaylan bir dalmn karlmas arttr. -Kk trbnler, genellikle ebekenin bulunmad, ulatrmann ekonomik olmad ya da sorunlu olduu blgelerde kurulmaktadrlar; ehird yerleimler, iftlik evleri, telekominikasyon aktarclar, radyo ve orman kuleleri, askeri tesisler, demiryolu sinyalizasyonu, balk iftlikleri, seralar, maden ocaklar, deniz vastalar ve baz fabrikalarda kk trbnler, olduka uygun kullanm alanlar bulmaktadr. retilen enerjinin depolanmasyla gvenilir enerji salanabilmektedir. Bu trbnlerin g deerleri 0,05-20KW arasndadr. En fazla drt adet hareketli paradan oluan bu tip trbnler bakmsz ya da ok az bakml olarak dizayn edilmektedir. letme giderleri neredeyse yoktur. Her trl evre artlarna dayanabilecek ekilde tasarlanmaktadrlar. Otomatik kontrol mekanizmalar sistemi ar arjdan koruyan kontrol sistemleri vardr; ok yksek rzgar hzlarnda otomatik korunmal dizayn edilmilerdir. ebekeye elektrik enerjisinin verildii byk trbnlerin aksine; kk trbnlerde bu sistem uygulanamamaktadr. Ak arj esasna gre alan kk trbnlerle retilen enerji, ihtiyaca gre seilen ak bankasna arj edilerek kullanlmaktadr. Gleri 50W ile 20KW arasnda deimektedir. Bu g deerleri, trbnn maksimum hzda dnmesi durumundaki gc gstermekte, daha dk hzlarda ise trbn elektrik retmeyi daha dk bir gte srdmektedir. Ak bankasnn yeterli 79

seviyede seilmesi durumunda, depolanm enerji ihtiya duyulan gte akden ekilebilmektedir. Kk lekli bir rzgar trbnnn alma prensibi, rzgarn trbn dndrmesi, trbnn jeneratr evirmesi ve jeneratrn de alternatif akm voltaj retmesi biiminde aklanabilir. Ancak, rzgar hznn deiken olmas, retilen voltajn da deiken olmasna neden olmaktadr. Bylelikle zaman zaman retilen enerji, saklanamayacak ya da ebekeyi besleyemeyecek kadar dk olabilmektedir. Alberta niversitesi Elektrik ve Bilgisayar Mhendislii Blmnde yaplan bir alma ile15; trbnlerin greli olarak daha durgun koullarda da yeterli dzeyde voltaj retmesini olanakl klan bir sistem gelitirilmitir; jeneratr tarafndan retilen AC akm bir dzeltici aracl ile DCye dntrlmekte bylece 12 voltluk bir ak ierisinde depolanabilmekte, gelitirilen denetleyici jeneratrden gelen ACnin frekansn izlemekte eer voltaj DCye dntrlemeyecek ve depolanmak zere sistem zerinden gnderilemeyecek kadar dkse, elektrik enerjisi akn durdurarak toplam voltaj 12 volt oluncaya kadar birikmesini salamaktadr. Rzgar trbnlerinin genel zelliklerini u ekilde sralamak mmkndr16; -rzgar trbnleri iin yakt maliyeti yoktur, sadece iletme ve bakm maliyetleri sz konusudur. Nfusu 71 milyon olarak belirlenen ve kii bana den milli gelir 4925$ olarak hesaplanan, Trkiye ile birlikte gelimekte olan lkeler kategorisinde yeralan 19 milyon nfus ve kii bana 700-800$ gelire sahip Sri Lanka ile 27 milyon nfus ve kii bana 4300$ gelire sahip Peruda kk lekli bir rzgar jeneratrnn geri deme sresi ile ilgili yaplan bir aratrma sonucu ortaya u tablo ortaya kmtr;

15

K. Roth, "Gelecein Yaktn Doldurmak", Bilim ve Teknik, Say:457, ev.Ayenur Akman, Tbitak Yaynlar, 2005, s. 44. 16 (evrimii) http://www.youthforhab.org.tr/tr/yayinlar/enerji/ruzgar/enerjisi.html 30. 03. 2005.

80

Tablo-3.1: Kk lekli Bir Rzgar Jeneratrnn Geri deme Sresi Maliyet($) Peru SriLanka Kaynak: S Smail Khennas, Simon Dunnett, Hugh Piggott, Small Wind Systems For Rural Energy Services, UK, ITDG Publications, 2003 , s. 42. -modern rzgar trbnleri 2-3 kanatldr, -kanat aplar yaklak olarak 30 mdir, -belli bir zaman aralnda rzgar hz deimez deildir ancak ebekeye enerji, rzgar jeneratr ve kanat zellikleri ile ayn miktarlarda verilebilmektedir, -iki rzgar trbn arasndaki uzaklk yaklak olarak 150-300m arasnda deiebilmekte bu nedenle arazinin yaklak %99luk ksm tarm, hayvanclk ve dier amalar iin kullanlabilmektedir, -en ekonomik rzgar santrali 10-30MWlk kapasite bykldr; bugn yaygn byklkteki 25 trbn ylda yaklak 20GWhlk enerji retmektedir, -enerji retimi rotor yksekliinde rzgar hznn kpne ve kanatlarn sprme alanna baldr; rzgar hz ykseklikle artar, ou trbn 30-50m kule yksekliine sahiptir; -beklenen trbn mr en az 20 yldr, -her trbn bilgisayar sistemi ile denetlenmektedir, -rzgardan retilen elektriin birim maliyeti giderek dmektedir, -trbn gleri birka kWtan birka MWa kadar deiebilmektedir, -rzgar trbnleri karada kurulduu gibi denizlerde de kurulabilmektedir. Yeryzeyinden yaklak 1 kmye kadar rzgar, yzey yapsndan olduka etkilenmekte; przllk ne kadar ok ise rzgar hz o kadar azalmaktadr.17 104 130 Gelir retimi($) 218 109 480 650 17.9 32.6 Yatrm($) Geri deme Sresi (Ay)

17

Ibid.

81

Przllk deniz yzeyinde en dktr. Trkiyenin konumu ve corafi yaps rzgar enerjisi santrallerinin kurulmas iin olduka uygundur. zellikle Ege Blgesi ve Anadolu Blgesinin bat ksmlar rzgar potansiyeli bakmndan zengindir. tarafnn denizlerle evrili olmas przllk azald iin verim art salayacandan nemli bir avantajdr. Rzgar enerjisi ile ilgili olarak yaplacak almalarda rzgar enerjisi santrallerinden mmkn olabilecek en yksek verimi elde edebilmek iin; rzgar potansiyeline sahip olan alanlar ve trbnlerin yerletirilecei noktalar olduka nemlidir. stikrarl veriler elde edebilmek iin uzun vadeli lmler ve fizibilite almalarnn yaplmas gerekmektedir. rnein santralin kurulaca blgenin rzgar atlas oulturularak; rzgar trbnlerinin konumlar, zellikleri, saylar belirlenmeli; retilmesi planlanan enerji miktarlar hesaplanmaldr. svirede rzgar gc sistemleri, genel iklim artlar (buz, souk), grlt, manzarann korunmas gibi problemlerin varl nedeniyle, deniz seviyesinden 800m ykseklikteki dalk, sayfiye blgelere kurulmutur.18 Bir blgede rzgar enerjisi santralleri kurmadan nce, gzlem istasyonlarndan elde edilen verilerden yararlanlr. Santrallerin oluturulmas ve bu santrallerden ekonomik anlamda bir getiri salanabilmesi konusunda, gzlem istasyonlarnn verileri belirleyici rol oynamaktadr. Santrallerin kurulmasnda bir dier belirleyici kapasite faktrdr. Santralin kapasite faktr santralin retebilecei enerjinin, nominal gte alarak retebilecei enerjiye oran ile bulunmaktadr. Rzgar trbnlerinin kapasite faktr, kullanlan rzgar trbn tipine ve rzgar potansiyeline gre deimektedir. Trkiyenin Ktahya linde, Dumlupnar niversitesi Merkez Kamps alannda rzgardan enerji elde edilmesinin aratrlmas amal yaplm bir almaya gre; lm sonucu alnan veriler ile yaplan hesaplamalarda kapasite faktr %16.2, retilebilecek enerji miktar ise 1421.6 MWh olarak hesaplanm, bu deerler weibull dalmna uygulanm, buna gre rzgar trbn g kts rzgar hznn kp ile orantl olduundan rzgar hz lmnde yaplacak %1lik hatann enerji retimine %3 olarak yansd
18

IEA, Energy Policies of IEA Countries, Switzerland, 2003, Review, France, International Energy Agency and OECD Publications, 2003, s. 82.

82

(rzgar hznn 2 kat artmas, enerji retiminin 8 kat artmasna neden olmaktadr), kule yksekliinin 1m artmasnn ise enerji retiminine yaklak %1 dolaylarnda katk salad belirlenmi ve 20 ay sresince llen rzgar hz ve enerji younluunun ortalama deeri blgenin rzgar enerjisinden elektrik retimi iin mevcut teknolojiye gre ekonomik olmadn, lmlerin biraz daha uzun zaman dilimi ierisinde, teknolojik gelimeye ve trbn fiyatlarndaki de bal olarak ele alnabileceini ortaya koymutur.19 Yaplacak aratrma-gelitirme almalarnn rzgar potansiyelinin iyi ya da en azndan orta dzeylerde olduu blgelerde younlatrlmas, yatrmlarn ekonomik ynden daha verimli deerlendirilmesi anlamna gelmektedir. yi seilmi ve kurulmu bir rzgar santralinde 600kWlik bir trbn, santral yerine ve ailenin enerji tketimine bal olarak deiebilmekle birlikte ylda yaklak 1000-1500 ailenin enerjisini retebilmektedir.20 Bu noktada gzlem istasyonlar nem kazanmaktadr. Ayrca ulam ve ulusal ebekeye balanma kolayl ve yaknl, arazinin yol ve dier almalar iin ilenme kolayl ve eimi (baskn rzgar yn asndan ok nemlidir), arazinin bykl, arazinin kullanl ekli (mera, tarm, meyvaclk, orman v.b.), arazinin bitki rts, ayrca arazilerde rzgar enerjisinden yararlanmay nleyebilecek birtakm kstlar olarak; arazinin yerleim birimlerine, askeri, sivil radar ve buna benzer tesislere ve havaalanlarna olan yaknl, arazinin mlkiyeti, arazinin sit veya dier kapsamda olup olmad, arazinin turizm blgeleri ile olabilecek etkileimi, rzgar enerjisi sistemlerinin uygulanabilirlii asndan dikkate alnmas gerekli hususlardr.21 Seragaz emisyonu ve asit yamuru yaratmamalar, radyoaktif atklarla ilikilerinin olmamas, temiz, tkenmez ve ekonomik birer elektrik retim sistemi olmalar gibi olumlu zelliklerinin yansra grltl almalar, ku lmlerine neden olmalar, haberlemede parazit oluturmalar, 2-3 kmye kadar radyo ve televizyon alclarn kartrmalar ve kaza

19

Ramazan Kse,M.Arif zgr, "Rzgar Enerjisinin Elektrik retiminde Kullanm ve Ktahya'da Rzgar Enerjisinden Elektrik retim Olasl", 3.Uluslararas leri Teknolojiler Sempozyumu; Enerji, naat, Mobilya ve Tekstil Teknolojileri, IV.Cilt, Ankara, Gazi niversitesi Yaynlar, 2003, s. 131. 20 TEV, op. cit. , s. 29. 21 Ibid. , s 28.

83

olaslklar rzgar trbnlerinin grsel ve estetik olumsuzluklardr.22Ancak unu da belirtmek gerekir ki rzgar trbnleri karayolu trafii, trenler, uaklar ya da inaat faliyetleriyle karlatrldnda ok dk seviyede grlt retmektedirler. rnein rzgar iftliinin hemen yaknndaki bir ev, bir elaleye 50 -100m uzaklktaki bir evden daha az grlt duymaktadr ki bu tipik bir oturma odasnn grltl atmosferinin, hemen yandaki ktphane yada dinlenme salonu gibi sessiz sakin bir yerden duyulmas gibi bir sestir. 23 Ayrca24, ortalama bir sahada modern bir rzgar trbn drt ay ierisinde imalatnda kullanlan miktarda enerjiyi retebilmekte, rzgar iftlikleri kolayca sklebilmekte ve arazi kolayca eski haline getirilebilmekte, rzgar trbnlerinin geri kazanlabilirlik oran artmakta ve bylece hurda makinelerden daha ok enerji kurtarlabilmektedir. Enerji kaynaklarnn sreklilik zelliine sahip olmas, enerji arz asndan byk nem tamaktadr. Kaynaklardan mmkn olan en yksek fayday salayabilmek iin retimin ok olduu zamanlarda fazlann depolanarak; az veya yetersiz olduu zamanlarda kullanlmak zere sisteme aktarlmas hedeflenmektedir. Dolaysyla rzgardan da enerji kayna olarak yararlanrken; rzgar hznn her zaman ayn seviyede olmayaca dikkate alnarak, enerji depolanmas gereklilii karmza kmaktadr. Pek ok depolama metodu vardr25, Atalet pompalama: Hzla dnen volanlar (fly-wheel) ile enerji depolama yeni bir fikir olmamakla birlikte son zamanlarda karma malzemelerden (metal+polyester+reine) volanlar yaplmaktadr. Bununla birlikte enerji depolama olanaklar snrl kalmakta, nk belli bir dnme hznn tesinde volan paralanabilmektedir. Magnetik yataklar zerine yerlemi 15.000d/d hzla dnen bir volana, 24 saat sreyle 400WH/kglk depolama yapmak mmkn

22

F.Onur Hocaolu,Mehmet Kurban, "Rzgar Gcnden Elektrik Enerjisi retimi in Rzgar Trbini Tasarm", Enerji Verimlilii ve Kalitesi Sempozyumu (EVK) 2005, Kocaeli, Kocaeli Elektrik Mhendisleri Odas Yaynlar, 2005, s. 125. 23 Tanay Sdk Uyar, "Trkiye Enerji Sektrnde Karar Verme ve Rzgar Enerjisinin Entegrasyonu", (evrimii) http://www.tck.org.tr/ruzgar_enerjisi.html, 15. 02. 2006. 24 Ibid. 25 (evrimii) http://www10.brinkster.com/gezgini/konular.asp?ad%20id=34&ad%20category%20id =&search=&, 14. 04. 2006.

84

olup, sistemin verimi (yeniden depolanan enerji/tketilen enerji) yaklak %80dir. Sktrlm hava depolama: Bu depolama trnde sktrlm hava bir depoya veya kemerli bir yeralt odasna baslr. Bu hava daha sonra mekanik enerji elde etmek amacyla ya bir kompresre ya da iten yanmal trbne gnderilir. Herbirinin verimi sras ile %60 ve %80dir. Akmlatrler: Enerji depolamak iin yaygn olarak kullanlmaktadrlar. En iyi bataryalar kurun-asit akmlatrlerdir. Bunlar azar azar arj iin ok uygundur. Aklerin abuk bozulmalarnn ana nedenleri ar arj, ar dearj ve uzun sre bo durumda kalmalardr. Nikel-kadmiyum bataryalar tavsiye edilmemektedir nk kk glerde verimleri ok dktr ve kurun-asit bataryalarnkinden daha azdr. Bunun yannda ne ar arjdan, ne de dzensiz ar dearjdan etkilenmemekte, kendi kendilerine dearj olmayp, kurun asit tipe gre souktan daha az etkilenmektedirler. Rzgar elektrik sistemlerinde, rzgardan alnabilen gten elektriksel g kna kadar olan tm dnm verimi %25-35 aralndadr.26 Rzgardan elde edilen enerji tketici tarafndan hemen kullanlabilmesi iin elektrie dntrlerek elektrik ebekesine ynlendirilmekte, oradan transformatrler ile gerilim deeri ykseltilip azaltlarak iletim hatlar vastasyla tketicilere (alclara) ulatrlmaktadr.27 Rzgar enerjisinin elektrik enerjisine dnmnn salad avantajlarn en nemli tanesi28; jeneratrn ok geni bir alan zerinde yksek verimlilik, gvenilirlik ve ok az bakm ihtiyac ile tasarlanabilmesi, retilen enerjinin kullanm noktasna dier kaynaklara gre daha yksek verimle ve daha dk maliyetle iletilebilmesi ve elektrik enerjisinin dier formlara daha kolay getirilip, modle edilebilmesi veya evrilebilmesidir.

26 27

Ibid. (evrimii) http://www.gyte.edu.tr/enerji/Ruzgarenerji/s3.html, 14. 04. 2006. 28 (evrimii) http://www10.brinkster.com/gezgini/konular.asp?ad%20id=34&ad%20category%20id =&search=&, 14. 04. 2006.

85

3.3.TRKYENN RZGAR POTANSYEL ve BU POTANSYELN EKONOMK OLARAK DEERLENDRLEBLECE BLGELER

Trkiyede souk Karadeniz ve Kuzey Asya Bozkr ile scak Ege Denizi ve Akdeniz arasnda srekli olarak bulunan alak ve yksek basn merkezi farkllklar Trakya, Gney Marmara, Ege ve Akdeniz Kylarnda kuvvetli ve srekli rzgarlar oluturmaktadr. Bu nedenle Marmara, Ege ve Akdeniz Kylar dnya zerinde rzgar potansiyeli yksek olan alanlar arasndadr. Rzgar potansiyelinin en yksek olduu yerler ise: Kuzey Egede; Gkeada, Bozcaada, anakkale evresi, Orta Egede; Urla Yarmadas, Gney Egede; Bodrum ve Data Yarmadalar, Karadenizde; Sinop evresidir. Gkeadadan elde edilen veriler rzgar potansiyelinin Gney ngiltere ve Danimarka Kylar ile karlatrlabilir dzeyde, Adriyatik Kylarndan ise daha yksek bir potansiyele sahip olduunu ortaya koymaktadr.29 Tablo-3.2: Trkiye Genelinde Rzgar Potansiyeli Asndan Zengin Baz Blgeler stasyon Ad Bandrma Antakya Kumky Mardin Sinop Gkeada orlu anakkale 2001, s. 42.
29

Rzgar Younluu(W/m2) 152.6 108.9 82.0 81.4 77.9 74.5 72.3 71.2

Gc

Kaynak: TEV, Rzgar Enerjisi, Ankara, Temiz Enerji Vakf Yaynlar ,

Karabulut, op. cit. , s. 138.

86

Rzgar atlaslar yer dzeyinden 10m ykseklikte llm rzgar hz ve ynne ilikin yeterli sre ve saydaki meteoroloji istatistiklerinin, zel bilgisayar programlar yardmyla deerlendirilmesi sonucunda elde edilen, enerji planclarna ve yatrmclara rzgar gc ve kapsad alanlar hakknda bilgi veren rzgar istatistikleridir.30 Trkiye Rzgar Atlas, Elektrik leri Ett daresi Genel Mdrl tarafndan hazrlanmaktadr. alma kapsamnda gzlem istasyonlarnda uzun sreli lmler sonrasnda elde edilen veriler incelenmekte ve karlatrlmaktadr. Bu almada Trkiye zerinde homojen dalm gsteren 96 adet meteoroloji istasyonu iin yerinde incelemeler yaplm ve bu istasyonlardan 45 adetinin verileri Trkiye Rzgar Atlas almasnda kullanlmtr. Trkiye Rzgar Atlas, Avrupa Rzgar Atlasnn hazrlanmasnda da kullanlan WASP (Wind Atlas Analysis and Application Program) modeli kullanlarak yaplmtr.31 Szkonusu almada; Afyon, Ar, Akaabat, Akakoca, Amasra, Ardahan, Bandra, Bergama, Bozcaada, Bursa, Cihanbeyli, anakkale, orum, Dalaman, Diyarbakr, Elaz, Erzincan, Erzurum, Etimesgut, Gnen, Gney Idr, psala, Kangal, Karapnar, Karata, Kayseri, Kozan, Kuadas, Malatya, Mardin, Mu, Ordu, Pazar, Pnarba, Polatl, Samsun, Seydiehir, Siirt, Silifke, Sinop, Siverek, Suehri, ile ve Van illeri incelenerek; Bandrma, Antakya, Kumky, Mardin, Sinop, Gkeada, orlu ve anakkale zengin blgeler olarak tesbit edilmitir. zellikle skenderun Blgesi, Bayburt, zmirden anakkaleye kadar olan ksm, Trkiyenin en ok rzgar alan kesimleridir. Rzgardan salanacak enerji miktar, rzgarn hzna baldr. Rzgarn hz ykseklikle, gc ise hznn kpyle orantldr. Rzgarn salayaca enerji miktar gcne ve esme sresine baldr. G potansiyelini belirlemek iin en nemli girdi rzgar hzdr. Rzgar yn, potansiyel iin belirleyici olmamakla birlikte rzgar enerjisi evrim sistemlerinin yerletirilmesi konusunda nemli rol oynamaktadr. Rzgar santralinin gcnn rzgar hznn kpyle orantl olmas, bir fizik kanunudur. rnein32; 30m/sn rzgarda 100MW g reten santral, rzgar hz
30 31

TEV, op. cit. , s. 26. Dndar, Canbaz, Akgn, Ural, op. cit. 32 Trkiye Enerji Forumu Komitesi, op. cit. , s. 173.

87

30m/snin zerine ktnda durdurulmak mecburiyetindedir; aksi halde mil krlr, yataklar yanar. Teorik olarak, anlk rzgar gc u ekilde hesaplanmaktadr33: P=1/2v P: anlk rzgar gc : havann younluu-deniz seviyesinde (1.23gr/m3) v: anlk rzgar hz (m/s) Rzgardan elde edilebilecek g ise; P=1/2Av3 A: trbn sprme alan (m2) P: G (Watt) Tabloda lkemizdeki eitli blgelerde uzun yllar yaplan lmler sonucu elde edilen ortalama rzgar hzna sahip iller yeralmaktadr. lmlerde ortalama rzgar hzna da, rzgardan enerji kayna olarak yararlanmada temel unsur olmas sebebiyle, illerle birlikte yer verilmitir.

33

Hocaolu, Kurban., op. cit. , s. 125.

88

Tablo-3.3: 3 m/s Uzun Yllar Ortalama Rzgar Hzna Sahip Blgelerimiz V (m/s) Antakya Antalya Ayvalk Balkesir Bandrma Bergama Ankara Bilecik Bozcaada Cihanbeyli anakkale eme orlu Dikili Doubeyazt Kdz. Ereli 4.2 3.1 3.2 3.1 5.2 3.2 3.2 3.4 7.0 3.7 4.9 3.8 3.9 3.0 3.1 3.8 Florya Gkeada Gztepe nebolu psala zmir K.mara Karapnar Krklareli Kumky Menemen Mula Nevehir Nide Seydiehir V (m/s) 3,5 4,4 3,0 3,7 3.8 3.5 3.4 3.6 3.0 4.9 4.1 3.4 3.2 3.4 3.3 Silifke Sinop Siverek Sivrihisar ile Tefenni Tekirda Yeniehir Yozgat V (m/s) 3.1 4.7 4.0 3.0 3.1 3.3 3.1 3.0 3.0

Uzunkpr 4.1

Kireburnu 4.7

Kaynak: (evrimii) http://www.youthforhab.org.tr/tr/yayinlar/enerji/ruzgar/turkiyedei.html, 28. 02. 2006. Rzgar rejiminin, rzgar santrali kurmay destekleyecek younlukta seyrettii yrelerde ortalama kapasite faktr Trkiyede de olduu gibi %30 civarndadr; buradan trbnn yln yaklak %60nda belli hz dalmnda alaca anlalmaktadr.34

34

TEV, op. cit. , s. 29.

89

Tablo-3.4: EE Rzgar Enerjisi Gzlem stasyonlar Aylk Ortalama Hzlar stasyon Nurda Belen Akhisar Didim Kocada Data Bandrma Karabiga Gkeada Ske Sinop Yalkavak 1 3.8 5.4 5.8 5.4 9.5 5.4 5.5 7.6 8.4 4.2 5.7 6.0 2 4.7 4.6 6.5 5.2 9.4 5.8 5.6 6.9 7.9 4.4 4.8 7.7 3 4.5 4.7 7.9 5.7 5.6 6.9 7.2 7.8 4.5 4.6 6.8 4 6.0 5.1 5.3 4.7 5.5 --5.3 5.4 3.4 5.5 7.8 5 6.2 5.7 3.7 7.4 5.2 --5.3 6.2 3.8 4.4 5.7 6 8.7 6.5 4.3 7.2 5.9 --5.1 5.3 6.4 4.9 5.8 7 8 9 10 5.3 6.7 4.1 8.3 5.9 6.4 7.1 7.3 3.6 4.4 5.2 11 3.3 5.0 4.8 4.8 8.3 5.0 3.8 6.7 6.8 3.2 4.5 5.3 11.4 13.7 13.7 10.7 4.8 11.0 11.0 8.3 10.0 8.4 5.3 7.8 6.9 6.7 7.4 6.7 5.3 6.9 4.5 8.3 5.4 7.2 6.5 6.5 3.8 6.6 10.3 8.3 4.8 4.0 6.4 6.2 4.1 6.4 5.8 3.0 4.6 5.5

10.0 7.1

Kaynak: Erdin Tezcan, Rzgar Enerji Sistemleri ve lkemizde Esen Rzgarlar,(evrimii) http://www.mmo.org.tr/muhendismakina/arsiv/2000/kasim/RUZGAR.htm, 15. 02. 2006. Trkiyede imdiye kadar yaplan almalardan elde edilen verilerin deerlendirilmesi sonucunda ortalama rzgar hz 10m ykseklikte 2.54m/sn ve rzgar gc younluu da 25MW/m2 olarak hesaplanmtr.35

35

Karabulut, op. cit. , s. 139.

90

Tablo-3.5: EE Gzlem stasyonlar Ortalama Rzgar Hz Sonular(m/s) Gkeada Kocada Yalkavak Bandrma enky Zengen Akhisar Data Ske Karabiga Karaburun Didim Belen Sinop Nurda Gktepe s. 43. lkemizde denizler, karaya gre daha yksek rzgar enerjisi potansiyeline sahiptir. Trkiyenin karadaki rzgar potansiyeli 55.000MW, denizdeki rzgar potansiyeli ise 60.000MW dzeyindedir.36 6.9 8.5 6.6 5.0 7.5 3.6 6.6 6.0 4.3 6.4 6.7 4.8 6.7 4.7 7.2 5.8

Kaynak: TEV, Rzgar Enerjisi, Ankara, Temiz Enerji Vakf Yaynlar, 2001,

36

Erdin Tezcan, "Rzgar Enerji Sistemleri ve lkemizde Esen Rzgarlar", (evrimii) http://www.mmo.org.tr/muhendismakina/arsiv/2000/kasim/RUZGAR.htm, 15. 02. 2006.

91

Tablo-3.6: Trkiyenin Rzgar Potansiyeli Karasal Alanda Karakteristik G (MW) Enerji (GWh/yl) Denizsel Alanda Karakteristik G (MW) Enerji (GWh/yl) Kaynak: Mustafa zcan ltanr, Rzgar, Su ve Trkiye(Wind,Hydro and Turkey), (evrimii) http://www.ressiad.org.tr/makaleler.php?&ID=21, 23. 03. 2006. Tablo incelendiinde; karasal alanda 55.000MW olarak belirtilen g deerinin yllk 110.000GWhlk enerji retimine tekabl ettii grlmektedir. Bununla birlikte denizsel alanda 60.000MW olarak belirtilen g deeri, yllk 180.000 GWh deerinde bir enerji retimi anlamna gelmektedir. Kullanlabilir oranlar incelendiinde ise bahsedilen arazi yaps gibi eitli zellikler devreye girdiinden 55.000MW olarak belirtilen teknik gcn 20.000MWnn kullanlabilir olarak nitelendirildii, dolaysyla ylda 110.00GWh deerinde ortaya kacak enerji retiminin yalnzca 50.000MW olarak elde edilebilecei anlalmaktadr. Denizsel alanda ise 60.000MW olan teknik potansiyelin %25inin kullanlabilir olduu, yllk 180.000 GWh olan enerji retiminin %25 azalarak, 45.000GWh deerinde elde edilebilecei grlmektedir. Devlet Meteoroloji leri Genel Mdrlnn 113 istasyonunun saatlik rzgar kaytlarn temel olarak EE daresi Genel Mdrl tarafndan yaplan deerlendirme almasna gre Trkiyenin ortalama rzgar hz 2,5 m/sn, yllk ortalama rzgar gc younluu 24 W/m2dir. 37
37

Brt 220.000 400.000

Teknik 55.000 110.000

Kullanlabilir 20.000 50.000

Brt -

Teknik 60.000 180.000

Kullanlabilir 15.000 45.000

(evrimii) http://www.blogcu.com/hidrojen3, 05. 03. 2006.

92

Tablo-3.7: Blgelere Gre Ortalama Rzgar Gc Younluklar Blge Ad Marmara Blgesi Ege Blgesi Akdeniz Blgesi Karadeniz Blgesi Anadolu Blgesi Dou Anadolu Blgesi Kaynak: (evrimii) http://www.youthforhab.org.tr/tr/yayinlar/enerji/ruzgar/turkiyedei.html, 28. 02. 2006. Tablo incelendiinde; en yksek ortalama rzgar gcne sahip olan blgenin 51.91W/m2 ile Marmara Blgesi olduu grlmektedir. kinci srada 29.33W/m2 ile Gneydou Anadolu Blgesi, nc srada ise 23.47W/m2 ile Ege Blgesi yer almaktadr. Ort. Rzgar Gc Younluu (W/m2) 51.91 23.47 21.36 21.31 20.14 13.19 Gneydou Anadolu Blgesi 29.33

93

3.4.TRKYEDEK RZGAR ENERJS SANTRALLER

Rzgar enerjisi parametreleri Trkiyenin rzgar lmlerine ve arazi durumuna uygulandnda; 400 milyar kWhn zerinde doal brt potansiyel, 124 milyar kWh civarnda teknik potansiyel ve uygun yreler iin 14 milyar kWhn zerinde net ekonomik potansiyel varl hesaplanmtr.38 1990 ylndan sonra EE, lkemizin birok blgesinde lm yapm ve rzgar enerjisi potansiyeli yksek olan blgeleri belirlemitir. Trkiyenin bat ve kuzey sahilleri ile i kesimlerinde baz tepelerde uygun potansiyelin bulunduu belirtilmi, zellikle Karaburun Yarmadas, anakkale Sahilleri ve Boaz, Gneydou Anadolu ve Kuzey Anadolu Tepeleri rzgar enerjisi potansiyeli yksek blgeler olarak saptanmtr. 1998 Ylnda eme ilesi Germiyan kynde ilk rzgar santrali kurulmutur. Halen herbiri 500kW gcnde 4 santral almakta olup, yenileri eklenmek zeredir. Rzgar enerjisi kurulu gc 9MWa ulamak zeredir. Trkiyede rzgar gcnden ilk elektrik retimi 1992 ylnda gereklemi; eme-Altnyunus Turistik Tesisleri Rzgar Trbn ve Ankara EE rzgar trbn olmak zere iki rzgar trbn ina edilmitir, -bugn Altnyunus Turistik Tesislerinin elektrik ihtiyac bu sistemden ekonomik bir ekilde karlanmaktadrticari amal ilk rzgar santrali ise 1998 ylnda retime balamtr, 1.8MW kurulu gce sahiptir ve eme-Alaatda kurulmutur.39 Delta Plastik End. A..nin elektrik ihtiyacn karlamak amacyla otoprodktr statsnde oluurulan, 3 adet trbnden oluan 174 MW kurulu gce sahip, ylda yaklak 5.000.000kWh elektrik reten ve bu retimi ile 5.000 kiinin elektrik ihtiyacn karlayan, 1998 ylndan itibaren retim yapmakta olan ve 1998 ylndan 2005 ylna kadar yaklak 35 milyon kWh elektrik reten santral, zmirin eme Germiyan blgesinde Demirer Holding A.. tarafndan kurulmutur. 40 lk rzgar enerjisi santralinde inaat malzemeleri, kablo ve trafolar, ikinci santralde bunlarn yansra kuleler de Trkiyede retilmi, sonraki aamada da bir trbnn en nemli temel paralarndan olan kanat retimine karar verilerek
38 39

Karabulut, op. cit. Ibid. , s. 140. 40 (evrimii) http://www.demirer.com.tr/otoproduktor/ceres/index.html, 15. 02. 2006.

94

Almanya rzgar enerjisi pazarnda birinci srada olmasnn yan sra dnya pazar paynn da %15ini elinde bulunduran Enercon GmbH ile bir ortak giriim grubu oluturulmutur. zmir Serbest Blgesinde 7.000 m2si kapal alan olmak zere, toplam 30 dnm arazi zerine kurulan ve yllk retimi yaklak 1000 adet, 22 metrelik trbn kanad olarak planlanan fabrikann yatrm tutarnn 10.5 milyon dolar olaca ve ilk aamada 200 kiiye istihdam salayaca belirtilmitir.41 zel sektr tarafndan yap-ilet-devret modeli kapsamnda ilk rzgar santrali kurma bavurusunun 1996 ylnda yapld bilinmektedir. Toplam kurulu gc 31,82MW olan bavuru says 1998de 31e, kurulacak santrallerin toplam gleri de 750MW dzeyine ulamtr; ilk proje teklifleri Marmara ve Ege kylarna yneliktir ve ncelikle eme Yarmadasnda 300MW gce sahip santral kurulmas hedefini iermektedir.42 Trkiyede iletilen rzgar enerjisi santrallerinin yaklak deeri 20MWtr; eme-Germiyanda bulunan rzgar enerjisi santralinin gc 1.5MW, emeAlaatda ve Bozcaadada bulunan santrallerin gleri ise srasyla 7.20MW ve 10.20MWtr.43 Trkiyenin nc rzgar enerjisi santrali 17 rzgar trbnnden oluan, 10.2 megavat gce sahip Bozcaada Rzgar Enerji Santrali (BORES), gnde 30 bin kiinin elektrik ihtiyacn karlamaktadr.44 Bozcaada Rzgar Enerji Santralinn rzgar lm direi 1996da dikilmi, 1998 ylnda fizibilite almalarna balanan proje, gerekli yasal izinler tamamlandktan sonra 3 ayda bitirilerek 2000 ylnda retime balamtr, ayrca45; -Bozcaada Rzgar Enerji Santral ylda 35 milyon kWh elektrik retmektedir, -13 milyon USDna mal olmutur, -santral iin adann sakinlii dnlerek Bozcaadann tarm ve hayvancla msait olmayan blgesi, sessiz alan trbn modeli seilmitir,

41 42

(evrimii) http://www.demirer.com.tr/Aero/index.html, 15. 02. 2006. Karabulut, op. cit. 43 Trkiye Enerji Forumu Komitesi, op. cit. , s. 105. 44 (evrimii) http://www.sabah.com.tr/2004/09/11/cm/gez103-20040910-103.html, 15. 02. 2006. 45 (evrimii) http://www.demirer.com.tr/bores/bores.html, 10. 04. 2006.

95

-proje hazrlanrken estetik hususlar gznne alnarak; kafes kuleler yerine konik silindir kuleler kullanlm ayrca bu kuleler yurt dndan getirilmek yerine lkemizde retilmitir, -retilen elektrik, doal gzellii korumak amacyla, datm merkezine havai hat yerine daha pahal olan yeralt kablosu ile iletilmitir, -yap-ilet-devret statsnde kurulan ve lkemizin yenilenebilir enerji kaynaklarn deerlendiren bu proje, 20 yl sonra Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlna bedelsiz devredilecektir. Tablo-3.8: Trkiyenin Kurulu Rzgar Gc Santraln ad Delta Plastik Otoprodktr ARES Gbirlii Holding BOT BORES Demirer Holding BOT Sunjt Sanayi Otoprodktr Trkiye Toplam : 20.1 MW Kaynak: Mustafa zcan ltanr, Rzgar, Su ve Trkiye(Wind,Hydro and Turkey), (evrimii) http://www.ressiad.org.tr/makaleler.php?&ID=21, 23. 03. 2006. Tabloda da grld gibi, ilk santral 1998 ylnda kurulmu olan 1.5MW gce sahip eme-Germiyan Santralidir. Yine 1998 ylnda eme-Alaatda 7.2MW gcnde bir dier rzgar santrali kurulmutur. 2000 ylnda 10 MW deerinde gce sahip Bozcaada santralinin ardndan, 2003 ylnda atalcada 1.2 MW gcnde bir dier santral kurularak faaliyete gemitir. 96 2003 1.2 stanbul atalca 2000 10.2 anakkale - Bozcaada 1998 7.2 Kurulu Gc yl 1998 (MW) 1.5 zmir - eme Germiyan zmir eme - Alaat Yeri

Rzgar enerjisi, dnya enerji sektrnde nemli bir atlm yapm olmas sebebiyle yenilenebilir kaynaklar arasnda nemli bir yere sahiptir. 1995 ylnda dnyann kurulu rzgar gc 4843MW dzeyinde iken, 1999 ylnn sonlarnda 2.8 kat artarak 13.455 megavata ulamtr, 2003 yl sonunda 33.400 megavata, 20042010 yllar arasnda 181.000 megavata, 2020 yl sonunda 1.2 milyon megavata ulaaca tahmin edilmektedir ki bu kurulu gle retilebilecek elektrik enerjisi 2.966 TWh olup, dnya elektrik tketiminin %10.85inin rzgar enerjisinden salanabilecei anlamna gelmektedir.46 u anda lkemizde yaklak 300 noktada rzgardan elektrik elde etmeye ynelik lmler yaplmaktadr. 3096 Sayl Kanun kapsamnda gerekletirilecek ve 3 Mart 2001 tarihinde yaynlanarak yrrle giren 4628 Sayl Kanun erevesinde hazine garantisi verilebilecek 16 adet rzgar enerjisi santrali fizibilite almalar yaplm olarak beklemekte olup; sonraki almalar 4628 Sayl Kanunun ilgili ynetmeliklerine gre yaplacaktr, ynetmelikler srasyla Enerji Piyasas Dzenleme Kurumu hale Ynetmelii, Elektrik Piyasas Lisans Ynetmelii, Elektrik Piyasas Tarifeler Ynetmelii, Elektrik Piyasas thalat hracat Ynetmelii ve Elektrik Piyasas Serbest Tketici Ynetmeliidir.47

46 47

(evrimii) http://www.ntvmsnbc.com/news/26131.asp#BODY, 15. 02. 2006. Bar zerdem, "Trkiyede Rzgar Enerjisi Uygulamalarnn Geliimi ve Gelecei ", (evrimii) http://www.mmo.org.tr/muhendismakina/arsiv/2003/kasim/makale_enerji.htm, 15. 02. 2006.

97

Tablo-3.9: Hazine Garantili Rzgar Enerji Santralleri Yer Kocada I anakkale Maz I Maz II Maz III ntepe Akhisar I Kocada II Bandrma Data eme Akhisar II Yalkavak Gkeada Kapda Belen Kurulu G (MW) Yllk retim (kWh)x106 50 30 39 90 40 30 30 26 15 29 12 12 8 5 35 34 135.5 76.1 131.2 275.9 131.2 77 92.4 80.1 40.5 84 35.3 37.6 21 15 105 120

Kaynak: Bar zerdem, Trkiyede Rzgar Enerjisi Uygulamalarnn Geliimi ve Gelecei, (evrimii) http://www.mmo.org.tr/muhendismakina/arsiv/2003/kasim/makale_enerji.ht m, 15. 02. 2006.

98

3.5.TRKYEDE RZGAR ENERJS ENDSTRSNN STHDAM ZERNDEK ETKLER

Rzgar potansiyelinin olduka yksek olduu lkemizde, bu alanda yaplacak aratrma gelitirme almalar desteklenerek, byk ounluu ithal edilen trbnlerin lkemizde retilmesi yolunda oluturulacak teknolojik bilgi birikimi ile, bu alanda istihdam alanlar yaratabilmek mmkndr. Dnya Enerji Konseyi, 2020 ylnda dnyann yeni rzgar kapasitesinin 180.000MW ile 474.000MW olacan ngrmtr ve bu rakamlar 150 milyar ile 400 milyar dolar deerinde bir i kapasitesi yaratlmas anlamna gelmektedir.48 Avrupada, rzgar endstrisinin yaratt toplam i saysnn 20.000i at tahmin edilmektedir.49 Danimarka Rzgar Trbnleri malatlar Birlii tarafndan yaplan alma, Danimarka Rzgar Endstrisinin 8.500 Danimarkalya i saladn ve 4.000 kiiye de Danimarka dnda alma imkan verdiini gstermekte olup, halihazrda Danimarka Rzgar Endstrisinde balklk endstrisinden daha fazla ii almaktadr.50

48

Tanay Sdk Uyar, "Glenen Rzgar Gelecek On Yln Enerjisi", (evrimii) http://dergi.emo.org.tr/altindex.php?sayi=407&yazi=192, 30. 03. 2005. 49 Tanay Sdk Uyar, "Trkiye Enerji Sektrnde Karar Verme ve Rzgar Enerjisinin Entegrasyonu", (evrimii) http://www.tck.org.tr/ruzgar_enerjisi.html, 15. 02. 2006. 50 Uyar, op. cit.

99

Tablo-3.10:Deiik Kaynaklardan Enerji Elde Edilmesi Srasnda Yaratlan Kii Says Olarak Yaratlan Dsal Fayda Enerji Kayna 1012kWsaat Bana Alan Yaratlan Kii Says Kurulu Aamas Rzgar Jeotermal Gne(Termik) Kmrl Termik ekirdeksel 542 Veri Yok 248 116 100 letme Aamas 28 112 27 Veri Yok 9

Kaynak: Umur Grsoy, Enerjide Toplumsal Maliyet ve Temiz ve Yenilenebilir Enerji Kaynaklar, Ankara, Trk Tabipleri Birlii Yaynlar, 2004, s. 51. Dnyadaki eilimler de dikkate alndnda rzgardan enerji kayna olarak yararlanmak, Trkiyenin enerji sektrne katk salamasnn yansra yeni istihdam olanaklar yaratmas bakmndan da cazip bir seenek olarak karmza kmaktadr. u anda Tkiye Rzgar Enerjisi Endstrisinde yaklak olarak 400 kii istihdam edilmektedir. Kurulu gcn gelitirilmesi ve yeni santrallerin devreye alnmas ile binlerce kiiye i imkan doacak, lke enerjisinin % 10ununun RES (Rzgar Enejisi Santrali)lerden salanmas sonrasnda yaklak 60.000 kii istihdam edilebilecektir.51

51

(evrimii) http://www.google.com.tr/search?q=t%C3%BCrkiye%27de+istihdam%2Br%C3%BCzgar+enerjisi &hl=tr&lr=&start=20&sa=N , 23. 03. 2006.

100

Tablo-3.11: Trkiye Rzgar Endstrisi Tarafndan Yaratlacak Says Yl 2000 2003 2005 2010 2020 Kurulu Kapasite (MW) YEKAB-Hedefi 400 1.400 5.000 10.000 20.000 Yaratlan Adam Yl 8000 28.000 100.000 200.000 400.000

Kaynak: Tanay Sdk Uyar, Trkiye Enerji Sektrnde Karar Verme ve Rzgar Enerjisinin Entegrasyonu (evrimii) http://www.tck.org.tr/ruzgar_enerjisi.html, 15. 02. 2006. 5346 Sayl Yenilenebilir Enerji Kaynaklarnn Elektrik Enerjisi retimi Amal Kullanlmasna ilikin kanun (YEK), 2005 yl Mays aynda kabul edilmitir. Yasa, sat fiyatlar asndan yenilenebilir enerjiyi tam olarak tevik edici zellikte olmamakla birlikte, elektrik retiminde yenilenebilir kaynaklarn kullanlmasna ynelik atlm nemli bir admdr. Szkonusu yasa ile birlikte zel sektr giriimlere balamtr. EE de, Avrupa Birliinde yenilenebilir enerji konusunda yaplan plan ve projelere katlmaktadr. YEK, Trkiyenin yenilenebilir kaynak potansiyeli gznne alndnda nemli bir admdr. u aamada 4 bin megavatlk enerji retimi iin bavuruda bulunulduu bilinmektedir. Yenilenebilir enerji kaynaklar konusunda atlmas beklenen bir dier adm, enerjinin verimli kullanlmasna ynelik kanunun yrrle girmesidir. Bu kanun ile, enerji kayplarnn en aza indirilerek, enerji kullanmnda etkinliin salanmas hedeflenmektedir. Enerji pazar ve endstrisinin gelitirilerek; i kapasitesi yaratlmasnda en baarl yntemlerden biri olarak Avrupa, Almanya ve Danimarkada baaryla uygulanmakta olan kamu ebekesine verilen elektriin karlnda sabit bir fiyat denmesi ynteminin benimsenmesi ile de yeni istihdam olanaklar yaratmak mmkn olabilecektir.

101

3.6.TRKYEDE KURULMA HAZIRLIKLARI SRDRLEN RZGAR G SANTRALLARI ve NGRLEN HEDEFLER

Artan enerji talebini karlamak amacyla farkl alternatiflerin aray ierisinde olan birok gelimekte olan lke iin rzgar enerjisi sistemleri n planda yeralmaktadr. nk rzgar enerjisi sistemleri temel elektrik altyaps ve gcn tanmas iin, ebeke yatrmlar gerektiren byk g santrallar ile karlatrldnda, greceli olarak daha ucuz ve hzl bir ekilde devreye alnabilmekte, mevcut elektrik sistemlerine entegre edilebilmeleri sayesinde fosil yaktlar tarafndan retilmek durumunda olan g miktar azaltlarak, zehirli gazlar emisyonunun makul seviyelere indirgenmesi mmkn olabilmektedir.52 lkemizin elektrik enerjisi talebi ylda ortalama % 8 orannda artmaktadr. Artan talebi karlamak zere; temiz, srekli ve gelimeye elverili teknolojisi nedeniyle rzgar, alternatif potansiyeli kaynaklar arasnda en cazip olandr. Bu noktada rzgar enerjisi asndan youn olan blgelerden balanlarak almalar

hzlandrlmaldr. Rzgar; kk ve orta lekli sanayi tesislerinde, GSM santrallerinde, radyo ve TV istasyonlarnda, askeri amal enerji gereksinimlerinin karlanmasnda, yatlar, deniz fenerleri, iftlik evleri, konutlar, siteler, orman gzetleme kuleleri ve turistik iletmelerde enerji kayna olarak kullanlabilmektedir.53

52 53

Uyar, op. cit. (evrimii) http://alternatifenerji.com/sss.php#R2, 22. 03. 2006.

102

Tablo-3.12: Trkiyede Kurulma Hazrlklar Srdrlen Rzgar G Santrallar Projenin Ad eme Alaat Rzgar Santral Kocada Rzgar Santral anakkale Rzgar AS MAKNSAN Santral Bozcaada Rzgar Santral Mazda Rzgar Santral ntepe Rzgar Santral Data Rzgar Santral Data Rzgar Santral Yalkavak Rzgar Santral Bandrma Rzgar Santral eme Rzgar Santral Akhisar Rzgar Santral Akhisar Rzgar Santral Beyoba Rzgar Santral AK-EN (SASA NAAT) DEMRER HOLDNG A.. ATLANTS TCARET Manisa-Akhisar (Beyoba) 7.92 MW Manisa-Akhisar 30 MW Manisa-Akhisar 12 MW DEMRER HOLDING A.. ATLANTIS TCARET ATLANTS TCARET ATLANTS TCARET PROKON zmir-eme 12 MW Mula-Bodrum Yalkavak Balkesir-Bandrma 15 MW Mula-Data 12.54 MW 7.92 MW Data-Mula 28.8 MW DEMRER HOLDING A.. DEMRER HOLDING A.. INTERWIND anakkale-ntepe 30 MW zmir-eme Alaat 39 MW anakkale Bozcaada 10.2 MW AS MAKNSAN zmir-eme Kocada anakkale 30 MW 50.4 MW Bavuran Firma ARES A.. Yeri Gc zmir-eme Alaat 7.2 MW

103

Karaburun Rzgar ATLANTS Santral Santral Kocada Rzgar Santral Gkeada Rzgar Santral Yaylaky Rzgar Santral Lapseki Rzgar Santral enky Rzgar Santral Belen Rzgar Santral Kumkale Rzgar Santral Mazda-2 Rzgar Santral Mazda-3 Rzgar Santral Kapda Rzgar Santral Karabiga Rzgar Santral Yellice Belen Rzgar Santral Zeytinba Rzgar Santral Deryalar LTD. AS MAKNSAN AS MAKNSAN AS MAKNSAN TEKNK TCARET DEMRER HOLDNG A.. DEMRER HOLDNG A.. YAPISAN LTD. ATLANTS TCARET AKFIRAT A.. MAGE A.. SMELKO TCARET Hacmerli Rzgar DEMRER HOLDNG A.. MAGE A..

zmir-Karaburun zmir-Hacmerli zmir-eme (KOCADA) anakkaleGkeada zmir-Karaburun anakkale-Lapseki Hatay-enky Belen-Hatay

22.5 MW 45 MW 26.25 MW 5 MW 15 MW 15 MW 12 MW 20-30 MW

anakkale-Kumkale 12.6 MW zmir-eme zmir-eme Erdek-Balkesir 90 MW 39.6 MW 20-35 MW Karabiga-anakkale 15-50 MW Yellice-Belen Karaburun Bursa-Zeytinba 70-100 MW 30-60 MW

104

ERES (eme) Rzgar Santral Tatepe Rzgar Santral Kocaali Rzgar Santral Topda Rzgar Santral

INTERWIND LTD. FORA A.. DERN LTD. DERN LTD.

eme Tatepe-Bandrma Tekirda-arky Sinop Kapda-Marmara Aliaa eme Aliaa-Bahedere KaracabeyBandrma

18-25.5 MW 37.8 MW 31.2 MW 33 MW 9 MW 51 MW 50.4 MW 54 MW 39.6 MW

Paaliman Rzgar AS MAKNSAN Santral Seyitali Rzgar Santral Gzelyer Rzgar Santral Yeniakran Rzgar Santral Ekinli Rzgar Santral ENDA Enerji retim A.. YAPISAN NAAT LTD. DERYALAR LTD. DERN LTD.

Kaynak: Tanay Sdk Uyar, Trkiye Enerji Sektrnde Karar Verme ve Rzgar Enerjisinin Entegrasyonu (evrimii) http://www.tck.org.tr/ruzgar_enerjisi.html,15. 02. 2006. DPT 8.Be Yllk Plan Enerji zel htisas Komisyonunun Raporu, lkemizde rzgar g santralleriyle, 5 bin megavat kapasitede elektrik retiminin mmkn olduunu ortaya koymaktadr ki bu rakam Trkiyenin toplam elektrik ihtiyacnn %7sinin rzgardan salanabilecei anlamna gelmektedir.54

54

Tanay Stk Uyar, "Yenilenebilir Enerji", (evrimii) http://www.bugday.org/article.php?ID=79, 08. 01. 2004.

105

Tablo-3.13: Trkiyede Rzgar Enerjisi in Mmkn Hedefler (YEKAB* ngrm) Yl 2000 2003 2005 2010 2020 Aratrma Birimi Kaynak: Tanay Sdk Uyar, Trkiye Enerji Sektrnde Karar Verme ve Rzgar Enerjisinin Entegrasyonu (evrimii) http://www.tck.org.tr/ruzgar_enerjisi.html,15. 02. 2006. Avrupa ve Amerikada rzgar enerjisi tevik edilmekte, sbvansiyon ve vergi indirimleri uygulamalarnn yansra, karbondioksit reten enerji kaynaklar kullananlara ek vergi getirilerek aratrma-gelitirme almalar iin kaynak yaratlmaktadr.55 Avrupa Bankalarnn en az 10 tanesi ve kamu hizmet irketlerinin en az 20 tanesi, rzgar enerjisine yatrm yapmaktadr; sadece Danimarkada 100.000den fazla bireyin kiisel yatrmlarn rzgar enerjisine yapt bilinmektedir.56 Ulusal AR-GE programlarnn kamu gelirlerinden finanse edilmesi, rzgar trbnleri tesisleri iin dorudan yatrm sbvansiyonlar verilmesi, ngiliz NFFO ( Fosil D Yakt Zorunluluu) benzeri ihale sreleri ve kamu ebekesine verilen elektriin karlnda sabit bir fiyat denmesi rzgar enerjisi yatrmlarnn desteklenmesi iin uygulanabilecek politikalardr.57 Elektrik fiyatlar dnyadaki dier lkelerle karlatrldnda; Trkiyede mesken elektrik fiyatnn dk, sanayi elektriinin ise ok pahal olduu grlmektedir. Trkiye ve Hindistan dnda btn lkeler sanayiye orta gerilim seviyesinden toptan elektrik vermekte, bu kesime farkl
55

Kurulu Kapasite 400 MW 1,400 MW 5,000 MW 10,000 MW 20,000 MW

*Kocaeli niversitesi Yeni ve Yenilenebilir Enerji Kaynak ve Teknolojileri

(evrimii) http://www.byegm.gov.tr/yayinlarimiz/ANADOLUNUNSESI/143/AND15.htm, 15. 02. 2006. 56 Tanay Sdk Uyar, "Trkiye Enerji Sektrnde Karar Verme ve Rzgar Enerjisinin Entegrasyonu", (evrimii) http://www.tck.org.tr/ruzgar_enerjisi.html, 15. 02. 2006. 57 Ibid.

106

tarife uygulanarak, enerji datm masraflarnn daha dk olmas salanmaktadr. Trkiyede ise sanayi ve mesken elektrik fiyat ayn seviyede tutulmakta ve apraz subvansiyon uygulanmaktadr. Dolaysyla ihtiyac olan elektrii kuraca rzgar enerjisi santralinden salamak, sanayici iin cazip hale gelmektedir. Gerekli koullara sahip olduu takdirde fabrika arazisinde de kurulabilecek olan santral, rzgar ok iyi olan bir yerde kurulup, elektrik iletimi ulusal datm sistemi zerinden de salanabilir. Trkiyede iki uygulama da gerekletirilmitir58; eme Santrali -rzgar ok iyi olan emede kurulmutur ve Bilecikteki Delta Plastik fabrikasna iletim-datm hatt zerinden enerji iletmektedir-, Sunjt santral ise, Hadmky fabrika arazisinde kurulmutur ve fabrikaya dorudan baldr. Trkiyenin sahip olduu 88.000MW dzeyindeki rzgar potansiyelinden yararlanabilmek iin, enerjinin sisteme giriini optimum biimde salayacak altyap yatrmlarnn salanmas gerekmektedir. Trkiyenin 2020 yl iin ngrd elektrik enerjisi retim kapasitesinin %18ini, rzgar g santrallerindeki mevcut altyap ile elde edebilmesi mmkndr. Bu hedefe ulalabilmesi iin Trkiyede rzgar enerjisi santrallar iin uzun vadeli hedefler konmal, halen yenilenebilir enerji kaynaklar ve enerjinin etkin kullanmn engelleyen kmr, akaryakt ve doalgaza salanan tevikler ve sbvansiyonlar tekrar gzden geirilerek, enerji sektrne ilikin kararlar alnrken, enerji kaynaklarnn kullanm sonucunda ortaya kan toplumsal maliyetler, ekonomik fizibilite almalarnda gznnde bulundurulmaldr.59 Rzgar enerjisi sistemlerinin tasarm aamasnda; rzgar karakteristiklerinin tm detaylaryla bilinmesi, planlarn bu dorultuda yaplmas gerekmektedir. Trbn yerleimi ve rzgar enerjisi potansiyelinin belirlenebilmesi uzun sreli, gvenilir verilerle salanabilmektedir. Bunun iin ise yine ayn gvenilirlikte lmlerin varl arttr. Bununla birlikte santralin kurulaca blgenin zellikleri de nem tadndan, RESlerin fizibilitesi ve uygulanabilirlii asndan dikkate alnmalar gerekmektedir.60

58 59

(evrimii) http://www.demirer.com.tr/otoproduktor/otoproduktor.html ,15. 02. 2006. Uyar, op. cit. 60 TEV, op. cit. , s. 28.

107

3.7.TRKYENN RZGAR ENERJS ALANINDA DAHL OLDUU AB YENLENEBLR ENERJ PROGRAMLARI

EE, yenilenebilir enerji kaynaklarndan en ekonomik ve kesintisiz ekilde yararlanmak zere aratrmalarn srdrmektedir. Avrupa Birlii JOULE ve INCO program kapsamnda finanse edilmi bir proje olan IRESMED (Integration of Renewable Energies into Electricity Network) dahilinde, rzgar gcnn elektrik retimine entegrasyonunu salamak zere almalar yrtlmektedir. alma rzgar kaynann analizi ve site karakterizasyonu, teknolojik hususlar ve ebeke balant konular, ekonomik hususlar ve evresel yararlar da kapsayan fayda maliyet analizleri, pazar gelitirme konular ve kurumsal yap, finansal planlarn analizi ve zel sektr katlm olmak zere be aamadan olumaktadr.61 EE daresi Genel Mdrl, AB tarafndan desteklenen ve OME (Observatoire Mediterranieen de lEnergie) koordinatrlnde organize edilen MED 2010 Projesine de, rzgar enerjisi konusunda katlmtr. Proje drt ana alma grubu altnda yrtlmtr62; 1. Rzgar ve Gne Kaynaklarnn Analizi ve Proje Yerinin Seimi Fas, Msr, Tunus ve Trkiyede seilen blgelerde rzgar potansiyeli saptanm; EE bu alma grubunda Gelibolu, Karabiga, Sinop ve Belen blgelerine rzgar gzlem istasyonu kurarak, rzgar potansiyelini belirlemitir. 2. Pazar Geliimi ve Sosyal - evresel Yararlarn Entegrasyonu Bu alma 3 alt grupta yrtlmtr; -2005-2010 yllar arasnda rzgar ve gne santrallerinin entegrasyon planlarnn ve bu planlarn nasl gerekletirileceinin analizi; EE, Trkiyedeki mevcut rzgar enerjisi santrallerinin genel durumunu, zel firmalarn konuya olan ilgisini ve rzgar santral bavurularn aratrarak, 2010 yl iin ngrlen rzgar enerji santral kapasite hedeflerinin lkemize salayaca ekonomik ve evresel faydalarn neler olabileceini ortaya koymutur. Ayrca, rzgar santralinde
61 62

(evrimii) http://www.eie.gov.tr/turkce/ruzgar/ruzgar_iresmed.html, 28. 02. 2006. (evrimii) http://www.eie.gov.tr/turkce/ruzgar/ruzgar_med2010.html, 28. 02. 2006.

108

kullanlan belirtilmitir,

ekipmanlarn

teknolojik

olarak

Trkiyede

yaplabilirlilii

-rzgar ve gne gcnn pazar geliimi iin yasal ve kurumsal erevenin analizi; EE, Trkiyenin enerji sektr iin son dnemdeki yapsal ve yasal deiimleri anlatm, EPDKnn kuruluu, grevleri ve mevcut ynetmelikler ile tebliler ksaca aklanmtr, -yeil elektrik ticareti ve muhtemel uygulama planlar iin potansiyelin deerlendirilmesi hedeflenmitir. 3.Finansal Planlar -eitli lkelerdeki rzgar ve gne santrallerinin ekonomik analizleri, -i planlarnn dzenlenmesi, -giriimcilerin, bankalarn ve hkmet desteinin rollerinin aratrlmas yaplmtr. 4.Proje Ynetimi ve Sonularn Yaymlanmas EE, TREB (Trkiye Rzgar Enerjisi Birlii) ile Trkiyede rzgar enerjisi kullanmn zendirmek ve sistem tasarm iin metodoloji oluturmak amacyla, Gkeadada - EE daresinin Trkiyenin Bat Blgesinde yeralan rzgar enerjisi gzlem istasyonlar Akhisar, Data, Gkeada arasndan yaplan deerlendirme sonucunda Gkeada proje alan olarak belirlenmitir- Rzgar Enerjisi Fizibilite Projesi hazrlamtr. Bu amala TREB ile bir ortak giriim protokolu yaplmtr. Hazrlk almalar ve yer seimi, rzgar kaynak deerlendirmesi, rzgar tarla tasarm ve ekonomik analiz, evresel etki deerlendirmesi, sonularn deerlendirilmesi ve yaym (dissemination conference) aamalarndan oluan projeye destek, Avrupa Yatrm Bankas METAP( Mediterranean Technical Assistance Programme) Programndan salanmtr. Projeden aadaki faydalarn salanmas amalanmtr63;

63

(evrimii) http://www.eie.gov.tr/turkce/ruzgar/ruzgar_arebts_fizib.html, 28. 02. 2006.

109

-rzgar santrallerinin Trkiyede resmi kurumlar ve zel sektr tarafndan kabul edilecek ekilde gelitirilmesi ve sistem tasarm iin bir mhendislik metodolojisi oluturulmas, -ebeke balantl rzgar elektrik dnm sistemlerinin, final tasarm almalar iin referans oluturulmas ve bu sistemlerin yaygnlamasnn salanmas, -bu almann Trkiyenin rzgar asndan zengin olan dier blgelerine rnek oluturmasnn salanmas, -fizibilite almas amacyla seilecek yerde evresel etki deerlendirme almasnn yaplarak, rzgar sistemi kurulmas durumunda olabilecek etkilerin nceden belirlenmesi, -rzgar enerjisinin yaygn kullanmn tevik ederek, fosil kaynaklarn yaratt kirliliin azaltlmas.

3.8.ETL LKELERDE RZGAR ENERJS ENDSTRSNDEK GELMELER

Dnya rzgar enerjisi kurulu gcnn %67si Avrupada, %19u Kuzey Amerikada ve %13 de Asyada bulunmaktadr.64 Rzgar enerjisi santralleri kurulu gcnn youn olarak Almanya, spanya, ABD, Danimarka ve Hindistanda topland grlmektedir. Bu lkelerde rzgar enerjisi ile ilgili almalar srmektedir. Rzgar enerjisi zellikle Almanya ve Avrupada n plana kmtr. En iddial lke ise Danimarkadr. Rzgar enerjisinde dier iddial iki lke, Hindistan -toplam enerjideki rzgar enerjisi pay % 1e ulam durumdadr- ve ABDdir. Bugn dnya genelinde teknik olarak kullanlabilir rzgar kayna ylda 53.000 TeraWatt saat olup, rzgar enerjisi santrallar kurulumunda en hzl gelimenin Avrupa, Kuzey Amerika ve inde olmas beklenmektedir.65 Avrupa Rzgar Atlas tamamlanmasna ramen, bu almada yer almayan istasyonlar iin rzgar potansiyeli belirleme almalar srdrlmekte, gelimi lkeler dndaki lkelerde de rzgar potansiyeli belirleme almalar yaplmaktadr;
64 65

Karabulut, op. cit. , s. 136. Uyar, op. cit.

110

Nijerya, Hindistan, Yunanistan ve Kbrs iin yaplan rzgar potansiyelinin belirlenmesi almalarnda rzgar enerjisinden yararlanlabilecei sonucu ortaya kmtr.66 Avrupa Birliinin rzgar enerjisi kurulu gcnde 2010 hedefi 40.000MW, 2020 hedefi 100.000MWtr, yle ki Avrupann ikinci byk nkleer enerji reticisi Almanya 2025 ylna kadar ulusal elektrik gereksiniminin en az %25ini rzgar enerjisi ile karlama karar almtr.67 Avrupa Rzgar Enerjisi Birliinin Wind Force 12adl almasna gre, rzgar enerjisi endstrisi 100.000MW Avrupada olmak zere; dnya genelindeki 230.000MW retim kapasitesini 2010 ylna kadar kurabilecek gtedir ve bu rapor 2020 ylnda dnyada 1.2 milyon MW kurulu g, 67 milyar euro yllk ciro, 1,5 milyon i olana ve atmosfere salnm engellenen toplam 12 milyar ton karbondioksit ngrmektedir.68 Rzgar enerjisi, birbirinden farkl zelliklere sahip geni bir corafyada ve farkl yaplardaki ekonomilerde yaygn olarak kullanlmaktadr. Rzgar enerjisi kullanm Danimarka, Almanya ve spanya bata olmak zere Avrupada olduka yaygn olmakla birlikte ABD, gelimekte olan lkelerden Hindistan, in ve Gney Amerikada byk bir patlama olmutur.69 Neredeyse hergn santral kuran Almanyada ise, kurulu santral gc 400-463 megavat arasndadr.70

66

Cihan Dndar, Mustafa Canbaz, Nezihe Akgn, Grkan Ural, Trkiye Rzgar Atlas , Ankara, EE ve DM Yaynlar, 2003, s. 3. 67 Umur Grsoy, Enerjide Toplumsal Maliyet ve Temiz ve Yenilenebilir Enerji Kaynaklar, Ankara,Trk Tabipleri Birlii Yaynlar, 2004, s. 126. 68 Ibid. , s. 127. 69 (evrimii) http://www.su-dunyasi.com.tr/subat2004_7/ruzgarenerjisi.htm#bas, 15. 02. 2006. 70 (evrimii) http://www.ntvmsnbc.com/news/26131.asp#BODY, 15. 02. 2006.

111

3.9.TRKYENN SRDRLEBLR BYME HEDEF EREVESNDE RZGAR ENERJS ve DER YENLENEBLR ENERJ KAYNAKLARI POLTKASI
lkeler, 1970li yllardaki petrol krizinden sonra tkenen ve evreyi kirleten kmr, petrol, doalgaz gibi fosil tr enerji kaynaklarndan tkenmez ve temiz enerji kaynaklar olan rzgar, su, gne ve hidrojen enerjilerine gemek iin teknolojiler gelitirmeye balamlardr. 21. yzyln enerji kaynaklar temiz ve yenilenebilir enerji kaynaklar olan rzgar, su, gne, biyoktle, hidrojen ve jeotermaldir. Gelimi kaynaklarndan lkeler elektrik enerjilerinin %50sini tkenmez enerji iin, salayabilmeye ynelik planlarn gerekletirebilmek

almalar yapmaktadr. Tama aralarnda tkenmez, temiz enerji teknolojilerinin kullanm da bu planlar arasndadr. Yakn bir gelecekte, bu enerji kaynaklar teknolojilerinin aralardaki uygulamalar da gerekletirilecektir. evrenin korunmas ve ithalat bamllnn azaltlmas amacyla AB lkeleri, 2010 yl iin %5 orannda biyoyakt (biyodizel, biyoetanol) kullanmn hedeflemilerdir. Trkiyede de biyoyakt kullanm, ncelikle tketici tasarrufunu ve petrol ithalatnn azaltlmasn salarken; yal tohum tarmna, imalat sanayine ve temiz evrenin geliimine nemli katk salayacaktr. Trkiye, yenilenebilir-temiz enerji kaynaklar konusunda ve enerji kaynaklarnn evre zerindeki olumsuz etkilerini gidermek zere belirleyecei stratejide, dnyada bu alanda yaanan gelimeleri yakndan takip etmelidir. Trkiyede, yenilenebilirlerden elde edilen enerjinin te ikisi biyoktle ve hayvan atklarndan elde edilmekte, kalan te biri hidrolik ve %0.5 kadar gne, rzgar ve jeotermal enerji olmak zere dier yenilenebilirlerden salanmaktadr.71 Bununla birlikte, lkemizde yenilenebilir enerji kaynaklarnn kullanmna bakldnda; hidrolik kaynaklarmzn %70inin atl bekledii, gne enerjisinden
71

Hasan Saygn, "Trkiyenin Enerji Politikalarnda Nkleer Enerjinin ve Yenilenebilir Enerji Kaynaklarnn Yeri", Dnya ve Trkiyedeki Enerji ve Su Kaynaklarnn Ulusal ve Uluslararas Gvenlie Etkileri15-16 Ocak 2004, stanbul, Harp Akademileri Basmevi, 2004, s. 525.

112

dorudan veya dolayl olarak yararlanmak iin henz bir balang yaplmad, gneten hidrojen elde ederek elektrik retme konusunda herhangi bir giriimin mevcut olmad grlmektedir. Rzgar enerjisinden yararlanarak elektrik elde etmek iin ise; almalarn kurulum ve AR-GEye ynelik olmasnn yansra, teknoloji retimi konusunda umut verici giriimlerin sergilendii grlmektedir. Tablo-3.14: Trkiyenin Birincil Enerji Arznda Enerji Kaynaklarnn Pay(%) 1973 1990 1998
Kmr Petrol Doalgaz Yaklabilir Yenilenebilirler &Atklar Nkleer Hiroelektrik Jeotermal Gne/Rzgar /Dier Elektrik Ticareti

1999 2005 28.5 41.8 15.1 9.7 27.4 30.9 32.6 4.1

2010 33.2 27.1 29.3 2.6

2020 39.7 22.4 25.2 1.3

21.2 51.4

32.2 44.8 5.4

30.7 41.2 12.5 9.7

26.55 13.7

2.1 0.9 3.8 0.2 5.1 0.3 0.10 -0.1 Yenilenebilir 0.4 Enerji 4.2 0.3 0.2 0.3 3.2 1.5 0.2 0.3 Yeri" 3.3 2.2 0.3

5.5 2.8 2.8 0.3

Kaynak: Hasan Saygn, "Trkiyenin Enerji Politikalarnda Nkleer Enerjinin ve Kaynaklarnn Dnya ve Trkiyedeki Enerji ve Su Kaynaklarnn Ulusal ve Uluslararas Gvenlie Etkileri, 15-16 Ocak 2004, istanbul, Harp Akademileri Basmevi, 2004, s. 540. 2050 ylndan sonra petrol ve kmrn bitecei ynndeki gstergeler dikkate alnrsa; Trkiyenin rzgar, gne, hidrojen gibi yenilenebilir alternatiflere ynelmesi gerekmektedir. Trkiye enerji konusunda i kaynaklarna ncelik vererek, 2010 ylna kadar tm temiz enerji kaynaklarn deerlendirmeli ve enerji

113

politikalarn buna gre belirlemelidir. Elektrik leri Ett daresi Genel Mdrlnce yenilenebilir enerji kaynaklarn gelitirme almalar kapsamnda, rzgar deerleri, arazi yaps ve ebekeye balant durumlar dikkate alnarak; rzgar enerjisi potansiyeli atlasnn tm Trkiyeyi kapsayacak ekilde tamamlanmas ynnde almalar yaplmtr. Yine ayn alma kapsamnda, gne kolektrleri kalite testlerine, gne gzlem istasyonlarndaki lmlere, gne ocaklar ve soutma sistemleri ile ilgili AR-GE, fizibilite ve tantm aratrmalarna devam edilmitir. lkemizin yenilenebilir kaynak kullanm bakmndan kar karya olduu glkler, TBTAK-TTGV bilim-teknoloji-sanayi tartmalar platformu tarafndan hazrlanan Enerji Teknolojileri Politikas alma Grubu Raporu ve evre Dostu ve Yenilenebilir Enerji Kaynaklar ile lgili Teknolojiler Alt Grup Raporunda u ekilde sralanmtr72; -yenilenebilir enerji alannda yaplan aratrmalarn birbirinden kopuk, tekrarlanan konularla srdrlm ve kk aplarda kalm olmas, teknoloji oluturmaya ynelik biimde gelitirilememesi, -enerji aratrmalarna ayrlan deneklerin gelimi lkelerle kyaslanamayacak kadar az olmas, -aratrmalarn deiik aratrma gruplar bnyesinde, birbiri ile koordine olmayan biimde srdrlmesi, -Trkiye Enerji Enstitsnn kurulamam olmas, -niversitelerde ve kamuya bal dier aratrma kurumlarnda, mali kaynak sorunlarnn alamam olmas, -enerji mhendislii eitiminin gndeme alnamamas, -idari yap bakmndan; DS, EE, ETKB, MTA, TEA, Orman Bakanl, Ky Hizmetleri Genel Mdrl gibi pekok kurumun ortaya kard ok ballk ya da baz alanlarda hibir grevli birimin bulunmay, -yenilenebilir enerjinin gelitirilmesi ve kullanmnda maliyet hesaplarnn toplumsal ya da evresel maliyet dikkate alnmakszn yaplmas,
72

Turul Arat, Sanem Baykal, "Avrupa Birlii evre Politikas Balamnda Yenilenebilir Enerji Kaynaklar ve Trkiye", ABnin Enerji Politikas ve Trkiye, Ankara,Ulusal Politika Aratrmalar Vakf Yaynlar, 2004, s. 100.

114

-yeni ve yenilenebilir enerji yatrmlarna hibir sbvansiyon verilmemi olmas, -vergi muafiyeti ve vergi iadesi gibi zendirme nlemlerinin uygulanmamas. Trkiye, yenilenebilir enerji kaynak rezervlerini tesbit ederek bunlardan en yksek fayday salayaca alanlar tesbit etmelidir. Bu alanda yeni teknolojiler gelitirmek iin aratrma-gelitirme almalarn srdrerek, bulunmu teknolojilerden de yararlanmaldr. Yksek verimli, evre dostu, tkenmez nitelikli, kaliteli ve ucuz elektrik retilebilme zelliine sahip yenilenebilir enerji kaynaklarndan yararlanmak, enerji alannda, lkemiz iin nemli bir hamle olacaktr. Bylelikle kaynak kullanmnda tasarrufun salanp, da bamlln azaltlmas ile birlikte yeni istihdam olanaklar da yaratlabilecektir. Trkiyenin yenilenebilir enerji kaynaklar ile ilgili politikalar, atl bulunan su potansiyelinin bir an nce deerlendirilmesi, gne enerjisinden elektrik eldesine dair kullanlan teknolojilerden faydalanlarak ve szkonusu teknolojiler gelitirilerek gney blgelerimizde almalara hz verilmesi, rzgar enerjisinden yararlanma konusunda yatrmlarn yaplmas, gne enerjisinden hidrojen eldesi ve termal kaynaklardan elektrik retimi konusundaki teknojiler incelenerek almalar yaplmas, teknik altyapnn gelitirilmesi, kayplarn en aza indirilmesi ve yenilenebilir enerji yatrmlarna eitli tevik, destek ve sbvansiyonlarn salanmas biiminde zetlenebilir. Enerji tr ile yapaca grev arasnda uyumsuzluk szkonusu ise, enerji ve sermaye boa gidecektir. Enerji yerli yerinde kullanlmaldr. Bugnk sistemler hem enerji, hem de sermaye bakmndan yeterli deildir. letim ve datm iin yaplan harcamalara, uzun mesafelere enerji gtrlmesi ile ortaya kan enerji kayplar da eklenince maliyetler artmaktadr. Alnacak nlemlerle maliyetler drlmeli, lkenin kendi koullarna uygun olarak belirlenecek enerji politikalar ile rekabet gc kazanmak hedeflenmelidir. T.C. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl (ETKB); elektrik sektrndeki gelecee dnk yatrmlarnda Viyana Otomatik Sistem Planlamas (VASP - Vienna

115

Automatic System Planning) modelini kullanmaktadr; VASP bir lkenin gelecekteki enerji sistemini planlamak iin sadece gemiin teknolojilerini dikkate alan bir program olduundan ETKBn yatrm zmlerinde sadece nkleer, hidrolik, akaryakt ve kmr santralleri seenekleri grlmektedir ve bu teknolojilerin kantlanm sorunlarn amak iin gelitirilen yeni teknolojiler karar verme srecinde varlklar tannmadndan, gznne alnmamaktadr.73 Son yllarda yenilenebilir enerji kaynaklar arasnda yldz en ok parlayan rzgar enerjisi olmutur. Son birka yl iinde Avrupada rzgar enerjisi kapasitesi %40 orannda artmtr. Almanya, dnyadaki toplam rzgar enerjisi retiminin te birine sahiptir, ikinci srada ABD, nc srada ise spanya yeralmaktadr.74 Avrupa Birlii, 1997 ylndan 2007 ylna kadar yenilenebilir enerji kaynaklarnn toplam elektrik retimi iindeki payn %14ten belirlenmitir.75 Rzgardan elde edilen elektrie sabit fiyat vermek, rzgar elektrii retenlere vergi indirimi ve rzgar elektrii yatrmclarna ithalat ve yatrm kolaylklar salamak, elektrik reticilerine rzgar enerjisi kotas koymak deiik lkelerin rzgar enerjisini desteklemek iin uyguladklar eitli modellerdir.76 Trkiyede devletin alm garantisi vermemesi ve tek fiyat uygulamasna gidilmemesi nedeniyle sorun yaanmaktadr. %22ye karma hedefini koymu; hedeflenen kapasite ierisinde rzgarn pay %85 olarak

73 74

Uyar, op. cit. (evrimii) http://www.aksiyon.com.tr/yazdir.php?id=21782, 10. 04. 2006. 75 (evrimii) http://www.demirer.com.tr/otoproduktor/otoproduktor.html , 15. 02. 2006. 76 zerdem, op. cit.

116

Tablo-3.15: Baz lkelerde Uygulanan Tevikler lke cret Eurocent/kWh ABD Danimarka Fransa ngiltere spanya sve Japonya Yunanistan 4.28 5.76 9.86 4.86 6.27 4.64 10.25 7.32 10 yl sre ile retim vergisinde 0.017 $/kWhlk bir indirim Piyasa fiyatn sbvanse ederek destek vermek Verimlilie bal tevikler Yenilenebilir enerji kaynakl elektrik kullanmn zorunlu tutmak KWh retim bana tevik vermek Yatrmlara %15 hibe destei vermek Yatrmlara %50ye varan hibe destei vermek Yatrm sbvansiyonu vermek Kaynak: zerdem, Bar: Trkiyede Rzgar Enerjisi Uygulamalarnn Geliimi ve Gelecei evrimii) http://www.mmo.org.tr/muhendismakina/arsiv/2003/kasim/makale_enerji.ht m, 15. 02. 2006. Tevik

117

SONU
lkelerin uygulamakta olduklar politikalarla ulamak istedikleri ana hedef, bymenin istikrarl ve srdrlebilir bir biimde gerekletirilmesidir. Ulam, konut, sanayi ve tarm sektrlerinin varl ve devamnda enerji temel unsur olmakla birlikte, bu alanlardaki kullanm zellikleri ile stratejik bir girdi olma zelliine de sahiptir. Bu nedenledir ki, sz edilen sektrlerin mevcudiyeti iin enerji temininin gvenilir ve srekli olarak varl arttr. Nitekim lkeler enerji politikalarn olutururken ncelikle enerji arznn srdrlebilirliinin salanmas zerinde durmaktadrlar. Kresellemenin doal bir neticesi olarak birbirlerine ekonomik, politik ve siyasi platformlarda sk skya entegre olmu lkeler iin enerjinin gvenli ve srekli olarak arz enerji politikalarnn temel hedefidir. Gelgelelim bu entegrasyon herhangi bir blgede ortaya kan karklk, istikrarszlk, sava, ktlk, sel vs. gibi olaylarn bir lkeden dierine hzla yaylmas, adeta domino talarnn ard arda yklmas gibi ekonomik yaplarn birbirlerini takip ederek ypranmas, zayflamas hatta kimi zaman kebilmesi ihtimalini de tamaktadr. Gemite Ortadouda bir takm siyasi istikrarszlk ve kargaa sonrasnda meydana gelen enerji arz sknts ve petrol krizleri bu duruma gzel bir rnek tekil etmektedir. 1970-1980 yllar arasnda yaanan krizler sonrasnda petrol fiyatlarnda meydana gelen hzl ykseliler, lkeleri enerji kaynaklar ve bu kaynaklarn kullanm sahalarnda daha dikkatli davranmaya ve enerji politikalarnda yeni alternatifler aramaya yneltmitir. yle ki; 1973 ylndaki kriz sonrasnda petroln varil fiyat 3USDden 13-15USDye, 1978 ylnda ise 14USDden 39USDe ykselmitir. Petrol fiyatlarnda meydana gelen ani artlar sonrasnda makro dengeler altst olmu, petrol ithalats birok lkenin petroln birok sanayi kolu iin ana girdi zellii tamas nedeniyle, artan maliyetler karsnda retim sistemi sarslm, uluslararas borlanma eiliminin artmas ile demeler dengesi aklar bym, yksek enflasyon oranlar ortaya kmtr. Dnya genelinde en hzl byyen sektr olan ulam sektr de, kullanlan yaktn neredeyse tamamnn

118

petrol rnlerinden olumas nedeniyle bu gelimelerden olumsuz ynde etkilenmitir. Hzla artmakta olan enerji talebi karsnda, 1970li yllar ncesinde bol ve ucuz olan enerjinin arznda, yaanan krizler sonrasnda oluan darboazlar ile ciddi problemler ortaya kmtr. Krizler sonrasnda lkelerin tasarruf programlar ve buna bal olarak hedeflerinde deiiklikler olmutur; rnein ABDnin petrol krizinden nce %20 olarak aklad tasarruf hedefi, petrol krizi ile birlikte %44 olarak gereklemitir. Trkiye petrol, doalgaz, takmr, linyit, bitml istler, asfaltit, uranyum ve toryumun oluturduu ok eitli yenilenemeyen enerji kaynaklar rezervlerine sahiptir. Ancak kullanm asndan incelendiinde, rezervlerin kimi zaman dk tenrl, kimi zaman da yetersiz olmalar nedeniyle, enerji talebinin neredeyse yarsndan fazlasnn ithalat ile karland grlmektedir. Dnya genelindeki yenilenemeyen kaynak rezervleri ile ilgili olarak yaplan almalar, mevcut tketim hz ile yenilenemeyen kaynaklarn yaklak olarak 80-100 yllk mrlerinin kaldn ortaya koymaktadr. Dolaysyla ihtiya duyulan toplam enerji miktar ile mukayese edildiinde yer zerindeki potansiyelin, talebi karlamada yetersiz kalaca anlalmaktadr. Yenilenemeyen enerji kaynaklarnn evre zerinde yerel, blgesel, hatta kresel lekte olumsuz etkileri mevcuttur. Son yllarda hzla artan nfusa bal olarak ortaya kan kentleme ile enerji tketimi artm; bu durum evre zerindeki olumsuz basky iddetlendirmitir. Fosil yaktlarn kullanm sonrasnda sera gazlar ad verilen bata karbondioksit olmak zere, metan, karbonmonoksit, hidrokarbonlar ve kloroflora karbonlarn atmosferdeki younluklarnn artmas kresel snmaya neden olmaktadr. Yaplan lmler halihazrda deniz seviyesinin 15 cm ykselmi olduunu ortaya koymaktadr. Dolaysyla yenilenemeyen kaynaklarn evre zerinde meydana getirdii etkiler gerek imdi gerekse gelecekte insanlk iin tehdit unsurudur. Enerji arz dngsnde arama, karma, iletim, tketim aamalarnda ekolojik dengenin korunmasnn gzetilmesi, bu konuda uluslararas mevzuat dikkate alan seenekler zerinde durmak zorunluluunu ortaya karmtr. Srdrlebilirliin salanmasnda nemli yeri olan enerji arznda gvenlik unsurunun arama, karma, iletim aamalarnda salanarak, hzla artan enerji talebine bal olarak gerekleen 119

enerji ithalatnda birbirinin yerinin alabilen ve farkl corafyalardan temin edilen, bylelikle lke ve kaynak eitliliinin salanarak risk unsurunun azaltld, da bamlln kabul edilebilir dzeylerde tutulduu ve AR-GE almalarna daha fazla kaynan ayrlarak herhangi olas bir kriz halinde sorunlara ynelik risk planlarnn hazr olduu enerji kaynaklar ve bu kaynaklarn rasyonel kullanmna ilikin politikalarn gelitirilmesi iin, lkeler farkl alternatifler zerinde durmaktadrlar. lkelerin olas risklerden, enerji arznda yaanmas muhtemel krizlerden kendilerini korumalar bu anlamda da bamll olabildiince azaltarak enerji arznn yerel kaynaklarla srekli, gvenli ve ekonomik olarak salanabilmesi iin rzgar, gne, su, deniz-dalga, jeotermal, biyoktle ve hidrojenden oluan yenilenebilir kaynaklar yeni alternatifler olarak karmza kmaktadr. Son yllarda yenilenebilir enerji kaynaklar tm dnyada geni kullanm alan bulmaktadr. rnein Fransa, ABD, srail, Japonya ve Yunanistan gne enerjisinden elektrik retimi amal yararlanma yollarn aratrmakta, konuyla ilgili almalar srdrlmektedir. Yine bata in olmak zere Hindistan, Gney Kore, Pakistan, Tayland, Finlandiya ve svete biyoktleden enerji kayna olarak faydalanlmaktadr. Gerek temiz kaynaklar olmalar dolaysyla sera gaz etkisi yaratmayp evre kirlilii ve ekirdeksel kirlilik oluturmamalar ,gerek yerli olmalar dolaysyla yakt maliyetini ve buna bal olarak enerjide da bamll azaltmalar gerekse yeni istihdam olnaklar yaratmalar bakmndan yenilenebilir kaynaklar yenilenemeyen kaynaklar karsnda rekabet gc yakalamlardr. Trkiye gelime ynndeki kararll ve bu noktada gerekli gen ve dinamik nfus ierisinde yetimi insan gc ve giriimci sanayi yaps ile yeni enerji teknolojilerinden yararlanmak ve bu teknolojileri ilerletmek konusunda g sahibidir. Yenilenebilir enerji kaynaklar arasnda bol, yerli, tkenmez ve temiz bir kaynak olarak rzgar; santrallerinin iletme maliyetinin dk, da bamlln az olmas, mr dolan trbnleri skp kaldrmann kolayl ve sonrasnda arazinin kullanlabilirliinin srmesi, elektrik dnmnn etkin biimde salanmas ve teknolojik altyapnn varl sebebiyle endstrisi en hzl gelien kaynaktr.

120

Dnya rzgar enerjisi kurulu gcnn %67si Avrupada, %19u Kuzey Amerikada, %13 de Asyada bulunmaktadr. Rzgar enerjisi, birbirinden farkl corafi ve ekonomik zelliklere sahip ok sayda lkede yaygn olarak kullanlmaktadr. Bugn dnya genelinde teknik olarak kullanlabilir rzgar kayna ylda 53.000 TeraWatt saattir. Rzgar enerjisi Danimarka, Almanya ve spanya bata olmak zere Avrupa, ABD, gelimekte olan lkelerden Hindistan, in ve Gney Amerikada, ayrca Nijerya, Hindistan, Yunanistan ve Kbrsda kullanlmaktadr. Avrupada rzgar endstrisinin yaratt toplam i saysnn 20.000i at tahmin edilmektedir. 12.000MW kurulu gce sahip olan Almanyada, 130.000 kii rzgar sanayinde almaktadr. Danimarka rzgar endstrisi 8.500 Danimarkalya i salamakta, 4.000 kiiye de Danimarka dnda alma imkan vermekte olup, bu rakam Danimarka balklk sektrnde yaratlan istihdamdan fazladr. Dnyadaki eilimler de dikkate alndnda, rzgardan enerji kayna olarak yararlanmak, Trkiyenin enerji sektrne katk salamasnn yansra yeni istihdam olanaklar yaratmas bakmndan da cazip bir seenektir. Rzgar potansiyelinin olduka yksek olduu lkemizde, bu alanda yaplacak aratrma gelitirme almalar desteklenerek; byk ounluu ithal edilen trbnlerin lkemizde retilmesi yolunda oluturulacak teknolojik bilgi birikimi ile, bu alanda istihdam alanlar yaratabilmek mmkndr. Trkiyede imdiye kadar yaplan almalarda elde edilen verilerin deerlendirilmesi sonucunda, lkemizin ortalama rzgar hz 10m ykseklikte 2.54m/sn ve rzgar gc younluu da 25MW/m2 olarak hesaplanmtr. lkemizde denizler karalara gre daha yksek rzgar enerjisi potansiyeline sahiptir. Karalardaki potansiyel 55.000MW, denizlerde ise 60.000MW olarak hesaplanmtr. Yaplan aratrmalarn sonucunda Trkiyenin rzgar enerjisi teknik potansiyeli 88.000MW, ekonomik potansiyeli ise 10.000MW olarak belirlenmitir; bununla birlikte kullanlan potansiyel 18,9MW olup, varolan potansiyelin binde 2sine tekabl etmektedir. Trkiyede iletilen rzgar santralleri yaklak 20MWa yakn bir deeri bulmaktadr; eme-Germiyanda 1.5MW, yine Alaatda 7.2MW ve Bozcaadada 10.20MWlk gce sahip rzgar enerjisi santrallerimiz mevcuttur. Avrupa ve Amerikada rzgar enerjisi tevik edilmekte; sbvansiyon ve vergi indirimleri uygulamalarnn yansra, karbondioksit reten enerji kaynaklar 121

kullananlara ek vergi getirilerek aratrma-gelitirme almalar iin kaynak yaratlmaktadr. Birok lkenin rzgar enerjisini desteklemek iin uyguladklar rzgardan elde edilen elektrie sabit fiyat vermek, rzgar elektrii retenlere vergi indirimi salamak, rzgar elektrii yatrmclarna ithalat ve yatrm kolaylklar salamak gibi eitli modeller ile bu sektre yatrm yaplmas tevik edilmektedir. Elektrik fiyatlar dnyadaki dier lkelerle karlatrldnda; Trkiyede mesken elektrik fiyatnn dk, sanayi elektriinin ise ok pahal olduu grlmektedir. Trkiye sanayide elektrii en pahal kullanan lkedir. Satn alma gc paritesine gre Trkiyede elektriin fiyat 18 senti bulurken, birok OECD lkesinde bu rakam 10 sentin altnda kalmaktadr. Trkiye ve Hindistan dnda btn lkeler, sanayiye orta gerilim seviyesinden toptan elektrik vermekte, bu kesime farkl tarife uygulanarak, enerji datm masraflarnn daha dk olmas salanmaktadr. Trkiyede ise sanayi ve mesken fiyat ayn seviyede tutulmakta ve apraz sbvansiyon uygulanmaktadr. Dolaysyla ihtiyac olan elektrii kuraca rzgar enerjisi santralinden salamak, sanayici iin cazip hale gelmektedir. Trkiyede devletin alm garantisi vermemesi ve tek fiyat uygulamasna gidilmemesi nedeniyle sorun yaanmaktadr. Dinamik pazar ve endstrinin gelitirilerek i kapasitesi yaratlmasnda en baarl yntemlerden biri olarak Avrupa, Almanya ve Danimarkada baaryla uygulanmakta olan kamu ebekesine verilen elektriin karlnda sabit bir fiyat denmesi ynteminin benimsenmesi ile yeni istihdam olanaklar yaratmak mmkn olabilecektir. 1990 ylndan sonra EE, lkemizin birok blgesinde lm yapm ve rzgar enerjisi potansiyeli yksek olan blgeleri belirlemitir. Trkiyenin Bat ve Kuzey Sahilleri ile i kesimlerinde baz tepelerde uygun potansiyelin bulunduu, zellikle Karaburun Yarmadas, anakkale Sahilleri ve Boaz, Gneydou Anadolu ve Kuzey Anadolu Tepelerinin rzgar enerjisi potansiyeli yksek blgeler olduu saptanmtr. Trkiyenin Bat ve Gneydou Blgelerinin 2.5m/sn civarndaki ortalama rzgar hz ve yllk 2.4W/m2lik rzgar gc younluu ile, rzgar enerjisinden elektrik enerjisi retimi iin son derece elverili olduu belirlenmitir. Rzgar potansiyelinin zellikle Ege, Marmara, Gneydou ve Dou Akdeniz Blgelerinde youn olduu grlmektedir. Blgeler ortalama rzgar gc younluklarna gre 122

sralandnda 51.91W/m2 ile Marmara Blgesi ilk srada yer almakta, onu 29.33W/m2 ile Gneydou Anadolu Blgesi, 23.47W/m2 ile Ege Blgesi, 21.36W/m2 ile Akdeniz Blgesi, 21.31W/m2 ile Karadeniz Blgesi ve 13.19W/m2 potansiyeli ile Dou Anadolu Blgesi izlemektedir. Trkiye Rzgar Atlasnn hazrlanmasnda WASP (Wind Atlas Analysis and Application Program) modeli kullanlarak yaplan almaya gre Afyon, Ar, Akaabat, Akakoca, Amasra, Ardahan, Bandra, Bergama, Bozcaada, Bursa, Cihanbeyli, anakkale, orum, Dalaman, Diyarbakr, Elaz, Erzincan, Erzurum, Etimesgut, Gnen, Gney Idr, psala, Kangal, Karapnar, Karata, Kayseri, Kozan, Kuadas, Malatya, Mardin, Mu, Ordu, Pazar, Pnarba, Polatl, Samsun, Seydiehir, Siirt, Silifke, Sinop, Siverek, Suehri, ile ve Van illeri incelenerek; Bandrma, Antakya, Kumky, Mardin, Sinop, Gkeada, orlu ve anakkale Trkiyenin en ok rzgar alan ve rzgardan elektrik enerjisi elde etmeye elverili sahalar olarak tesbit edilmitir. DPT 8.be yllk plan enerji zel ihtisas komisyonunun raporunda, lkemizde rzgar enerjisi santralleriyle, 5.000MW kapasitede elektrik retiminin mmkn olduu belirtilmitir. Bunun anlam; Trkiyenin toplam elektrik ihtiyacnn %7sinin rzgardan salanabileceidir. Bylelikle rzgar enerji santrallerinden salanacak ebeke balants, elektrik enerjisi retimimize byk katk salayacaktr. Trkiye iin yaplan projeksiyonlar 2010 yl iin 10.000MW, 2020 yl iin 20.000MW rzgar enerjisi kurulu gc ngrmektedir. Dolaysyla yaklak 400 kiinin istihdam edildii Trkiye Rzgar Enerjisi Endstrisinde, 2010 yl iin yaratlabilecek istihdam 200.000 kii, 2020 yl iin ise 400.000 kii olarak tesbit edilmitir.

123

KAYNAKA
Akay,Pnar: "Enerji Kaynaklar ve Yenilenebilir Enerji", (evrimii)

http://64.233.179.104/search?q=cache:a6NE3Lp023sJ:www.eie.gov.tr/turkce/en_tasa rrufu/en_tas_etkinlik/2005_bildiriler/oturum7/PinarAkay.doc+deniz+enerjisi&hl=tr &gl=tr&ct=clnk&cd=8, 07. 03. 2006. Arat, Turul, Baykal, Sanem: "Avrupa Birlii evre Politikas Balamnda Yenilenebilir Enerji Kaynaklar ve Trkiye", ABnin Enerji Politikas ve Trkiye, Ankara,Ulusal Politika Aratrmalar Vakf Yaynlar, 2004, s. 73-105. Atlgan, brahim: "Nkleer Enerji, Toryum Elementi ve Trkiye in nemi", (evrimii) http://www.mmo.org.tr/muhendismakina/arsiv/2004/subat/makale_enerji.htm, 12.05.2006. Bilen, 11. 2004. Bockrs, John Om., Vezirolu, T. Nejat, Smith, Debbi L. : Gelecein Enerjisi Gne ve Hidrojen, stanbul, Kaynak Yaynlar, 2001. Buutekin, Abdlcelil, Atmaca, Mustafa, Binark, A. Korhan: "Biyogaz retiminde Alternatifler", 3. Uluslararas leri Teknolojiler Sempozyumu; Enerji, naat, Mobilya ve Tekstil Teknolojileri, IV. Cilt, Ankara, Gazi niversitesi Yaynlar, 2003, s. 146-157. Emin: "Enerji Sektr Tartmalarna Bak", (evrimii) 22.

http://www.maden.org.tr/e_bulten/sayi_goster.asp?sayi=69&yazi_sira_no=27,

124

olak, lhami, Bayndr, Ramazan, Sefa, brahim, Demirba, evki, Arslan, Cemali, "Sanayide Enerji Verimlilii", Enerji Verimlilii ve Kalitesi Sempozyumu(EVK)2005, Kocaeli, Kocaeli Elektrik Mhendisleri Odas Yaynlar, 2005, s. 336-339. Doan, Mehmet: "Enerji Kaynaklar-evre Sorunlar ve evre Dostu Alternatif Enerji Kaynaklar", (evrimii) http://yunus.hacettepe.edu.tr/~dogan/6.html, 30. 03. 2005. DPT, Trkiye 2004 Yl Katlm ncesi Ekonomik Program, Ankara, DPT Yaynlar, 2004. DS: Dnden Bugne DS 1954-2004, Ankara, DS Yaynlar, 2004. Dndar, Cihan, Canbaz, Mustafa, Akgn, Nezihe, Ural, Grkan: Trkiye Rzgar Atlas, Ankara, EE Ve DM Yaynlar, 2002. Dnya Enerji Konseyi Trk Milli Komitesi, Genel Enerji Kaynaklar, Ankara , Dnya Enerji Konseyi Trk Milli Komitesi Yaynlar, 2004. Dnya Enerji Konseyi Trk Milli Komitesi, Trkiyede Enerji Dinamikleri, Ankara, Dnya Enerji Konseyi Trk Milli Komitesi Yaynlar, 2004. EE, DM: Trkiye Rzgar Atlas, Ankara, EE-DM Yaynlar, 2002. Eray, Aynur: Enerjide Tutumluluk ve Verimlilik, Ankara, Temiz Enerji Vakf Yaynlar, 2001. Garih,zeyir: Trkiye Sorunlarna zm nerileri, stanbul, Hayat Yaynlar, 2000.

125

Grsoy, Umur: Enerjide Toplumsal Maliyet ve Temiz ve Yenilenebilir Enerji Kaynaklar, Ankara, Trk Tabipleri Birlii Yaynlar, 2004. Hocaolu, F. , Onur, Kurban, Mehmet: "Rzgar Gcnden Elektrik Enerjisi retimi in Rzgar Trbini Tasarm", Enerji Verimlilii ve Kalitesi Sempozyumu(EVK) 2005, Kocaeli, Kocaeli Elektrik Mhendisleri Odas Yaynlar, 2005, s. 124-127. IEA: Energy Policies Of IEA Countries, Australia, 2001, Review, France, International Energy Agency And OECD Publications, 2001. IEA: Energy Policies Of IEA Countries, Belgium, 2001, Review, France, International Energy Agency And OECD Publications, 2001. IEA: Energy Policies Of Iea Countries, Switzerland, 2003, Review, France, International Energy Agency And OECD Publications, 2003. KV: Avrupa Birlii'nin Enerji ve Ulatrma Politikalar ve Trkiye'nin Uyumu, stanbul, ktisadi Kalknma Vakf Yaynlar, 2004. lgen, Ouzhan, Akn, A. Nilgn: "Biyoktle ve Hidrojen Enerjisi", Enerji Verimlilii ve Kalitesi Sempozyumu (EVK) 2005, Kocaeli, Kocaeli Elektrik Mhendisleri Odas Yaynlar, 2005, s. 362-366. nan, Demir: Gneimizi Tanyalm, Ankara, Temiz Enerji Vakf Yaynlar, 2001. Kahriman, Ali: "Avrupa Birliine Giri Srecindeki Trkiye Enerji Politikalarna Genel Bir Bak", (evrimii) http://www.istanbul.edu.tr/iletim/index.php?tm=2&sahypa=habaroka&haberno=473 &tarih=, 09. 04. 2005.

126

Karabulut, Yaln: Trkiye Enerji Kaynaklar, Ankara, Ankara niversitesi Yaynlar, 2000. Khennas, S. Smail, Dunnett, Simon, Piggott, Hugh: Small Wind Systems For Rural Energy Services, UK, ITDG Publications, 2003. Kse, Ramazan, zgr, M. Arif: "Rzgar Enerjisinin Elektrik retiminde Kullanm ve Ktahya'da Rzgar Enerjisinden Elektrik retim Olasl", 3. Uluslararas leri Teknolojiler Sempozyumu; Enerji, naat, Mobilya ve Tekstil Teknolojileri, IV. Cilt, Ankara, Gazi niversitesi Yaynlar, 2003, s. 124-134. Ksteki, Yaar, Burhanolu, Sinan: Borlar Hukuku, cra Hukuku, Ceza Hukuku Boyutlaryla Elektrik Enerjisi Tketimi, stanbul, Vedat Kitaplk Yaynlar, 2005. Klnk, Metin: Kreselleen Dnya'da Trkiye, stanbul, Kum Saati Yaynlar, 2005. Lauer, Robert H. , Lauer, Jeanette C. : Social Problems and The Quality Of Life, New York, Mc.Graw Hill Publications, 2002. Manisal, Erol: yz ve Perde Arkasyla Trkiye AB likileri, Avrupa kmaz, stanbul, Otopsi Yaynlar, 2003. zerdem, Bar: "Trkiyede Rzgar Enerjisi Uygulamalarnn Geliimi ve Gelecei", (evrimii) http://www.mmo.org.tr/muhendismakina/arsiv/2003/kasim/makale_enerji.htm, 15. 02. 2006. Reiss, S. : "Ucuz,Verimli ve Gvenilir Bir at Gne Enerjisi Dzenei", Bilim ve Teknik, Say: 45, ev. Rait Grdilek, Tbitak Yaynlar, 2005, s. 46-50.

127

Roth,K.: "Gelecein Yaktn Doldurmak", Bilim ve Teknik, Say:457, ev. Ayenur Akman, Tbitak Yaynlar, 2005, s. 38-44. Saygn, Hasan: "Trkiyenin Enerji Politikalarnda Nkleer Enerjinin ve

Yenilenebilir Enerji Kaynaklarnn Yeri", Dnya ve Trkiyedeki Enerji ve Su Kaynaklarnn Ulusal ve Uluslararas Gvenlie Etkileri 15-16 Ocak 2004, stanbul, Harp Akademileri Basmevi, 2004. imek, akir: Jeotermal Enerji Yerii Issndan Yararlanma, Ankara, Temiz Enerji Vakf Yaynlar, 2001. T. C. Babakanlk AB Genel Sekreterlii, AB Mktesebatnn stlenilmesine likin Trkiye Ulusal Pogram, Ankara, T. C. Babakanlk AB Genel Sekreterlii Yaynlar, 2001. Temiz Enerji Vakf, Rzgar Enerjisi, Ankara Temiz Enerji Vakf Yaynlar, 2001. Tezcan, Erdin: "Rzgar Enerji Sistemleri ve lkemizde Esen Rzgarlar", (evrimii) http://www.mmo.org.tr/muhendismakina/arsiv/2000/kasim/RUZGAR.htm, 15. 02. 2006. Tre, . Engin: Hidrojen Enerjisi, Ankara, Temiz Enerji Vakf Yaynlar, 2001. Trkiye Enerji Forumu Komitesi: Trkiyenin Yeni Enerji Stratejileri, stanbul, Ulusal Enerji Forumu Yaynlar, 2001. TODAE: Trkiye Sorunlarna zm Konferans V-Trkiyenin Gelecei, Ankara, Trk dareciler Dernei Yaynlar, 2003.

128

UN: Economic and Social Commission For Asia and The Pacific End-Use Energy Efficiency and Promotion of A Sustainable Energy Future, Say:39, New York, United Nations Publications, 2004. UN: Statistical Abstract of The ESCWA Region, New York, United Nations Publications, 2005. Uyar, Tanay Stk: "Yenilenebilir Enerji", (evrimii) http://www.bugday.org/article.php?ID=79, 08. 01. 2004. Uyar, Tanay Sdk: "Trkiye Enerji Sektrnde Karar Verme ve Rzgar Enerjisinin Entegrasyonu", (evrimii) http://www.tck.org.tr/ruzgar_enerjisi.html, 15. 02. 2006. Uyar, Tanay Sdk: "Glenen Rzgar Gelecek On Yln Enerjisi", (evrimii) http://dergi.emo.org.tr/altindex.php?sayi=407&yazi=192, 30. 03. 2005. ltanr, Mustafa zcan: "Rzgar, Su ve Trkiye (Wind, Hydro and Turkey)", (evrimii) http://www.ressiad.org.tr/makaleler.php?&ID=21, 23. 03. 2006. Yaman,Yusuf: "21.Yzylda Trkiyenin Enerji Sorunu ve Gerekler", (evrimii) http://dergi.emo.org.tr/altindex.php?sayi=415&yazi=86, 30. 03. 2005. Zeybek, Orhan: "Prinann Yenilenebilir Bir Yakt Olarak Kullanlmas", Enerji Verimlilii ve Kalitesi Sempozyumu (EVK) 2005, Kocaeli, Kocaeli Elektrik Mhendisleri Odas Yaynlar, 2005, s.355-356. Zeybek, Orhan, Akn, Metin, Akn, Sebahat: "Yenilenebilir Enerji Kayna Biyogaz ve retimi", Enerji Verimlilii ve Kalitesi Sempozyumu (EVK) 2005, Kocaeli, Kocaeli Elektrik Mhendisleri Odas Yaynlar, 2005, s. 350-354.

129

(evrimii) http://www.dtm.gov.tr/ead/ekonomi/sayi%2011/teut.htm, 08. 01. 2004. (evrimii) http://www.dayanikli.com/tbmm_calismalari/stratejikarastirma_enerjiplatformukonu sma.htm, 22. 11. 2004. (evrimii) http://www.dtm.gov.tr/ead/DTDERGI/ocak%2004/kuresellesme.htm, 30. 03. 2005. (evrimii) http://www.youthforhab.org.tr/tr/yayinlar/enerji/ruzgar/enerjisi.html, 30. 03. 2005. (evrimii) http://www.enerji.gov.tr/hidrojen.htm, 30. 03. 2005. (evrimii) http://vizyon2023.tubitak.gov.tr/teknolojiongorusu/paneller/enerjivedogalkaynaklar/r aporlar/raporedk.pdf, 09. 04. 2005. (evrimii) http://www.sudunyasi.com.tr/subat2004_7/ruzgarenerjisi.htm#bas, 15. 02. 2006. (evrimii) http://www.ntvmsnbc.com/news/26131.asp#BODY, 15. 02. 2006. (evrimii) http://www.sabah.com.tr/2004/09/11/cm/gez103-20040910-103.html, 15. 02. 2006. (evrimii) http://www.byegm.gov.tr/yayinlarimiz/ANADOLUNUNSESI/143/AND15.htm, 15. 02. 2006. (evrimii) http://www.demirer.com.tr/otoproduktor/otoproduktor.html, 15. 02. 2006. 130

(evrimii) http://www.demirer.com.tr/otoproduktor/ceres/index.html,15. 02. 2006. (evrimii) http://www.demirer.com.tr/Aero/index.html, 15. 02. 2006. (evrimii) http://www.dsi.gov.tr/enerji_2006.pdf, 21. 02. 2006. (evrimii) http://www.milliyet.com.tr/2006/02/24/guncel/gun00.html, 24. 02. 2006. (evrimii) http://www.eie.gov.tr/turkce/ruzgar/ruzgar_iresmed.html, 28. 02. 2006. (evrimii) http://www.youthforhab.org.tr/tr/yayinlar/enerji/ruzgar/turkiyedei.html, 28. 02. 2006. (evrimii) http://www.eie.gov.tr/turkce/ruzgar/ruzgar_med2010.html, 28. 02. 2006. (evrimii) http://www.eie.gov.tr/turkce/ruzgar/ruzgar_arebts_fizib.html, 28. 02. 2006. (evrimii) http://www.wwf.org.tr/tr/su.asp, 03. 03. 2006. (evrimii) http://www.blogcu.com/hidrojen3, 05. 03. 2006. (evrimii) http://www.mengen.gov.tr/cografya.htm, 07. 03. 2006. (evrimii) http://alternatifenerji.com/sss.php#R2, 22. 03. 2006. (evrimii) http://www.google.com.tr/search?q=t%C3%BCrkiye%27de+istihdam%2Br%C3%B Czgar+enerjisi&hl=tr&lr=&start=20&sa=N, 23. 03. 2006. (evrimii) http://www.foreigntrade.gov.tr/ead/ekonomi/sayi13/bor.htm, 24. 03. 2006. 131

(evrimii) http://www.elyadal.org/pivolka/04/bor2.htm, 24. 03. 2006. (evrimii) http://www.gap-dogu-kalkinma-.com/enerji/223_jeotern.htm, 05. 04. 2006. (evrimii) http://www.gap-dogu-kalkinma-.com/enerji/223_jeotern.htm, 05. 04. 2006. (evrimii) http://ekutup.dpt.gov.tr/madencil/enerjiha/oik620.pdf, 05. 04. 2006. (evrimii) http://www.ekonomist.com.tr/servisler/almanak2005/01430/, 09. 04. 2006. (evrimii) http://www.aksiyon.com.tr/yazdir.php?id=21782,10. 04. 2006. (evrimii) http://www.demirer.com.tr/bores/bores.html, 10. 04. 2006. (evrimii) http://www.gyte.edu.tr/enerji/Ruzgarenerji/s3.html, 14. 04. 2006. (evrimii) http://www10.brinkster.com/gezgini/konular.asp?ad%20id=34&ad%20category%20i d=&search=&,14. 04. 2006. (evrimii) http://www.geocities.com/zamver10/taskomuru_ttk.htm, 20. 04. 2006. (evrimii) http://www.maden.org.tr/meslegimiz/20_yuzyil_madencilik_sektorune_genel_bakis. php, 20. 04. 2006. (evrimii), http://termiksantral.sitemynet.com, 20. 04. 2006.

132

(evrimii) http://science.ankara.edu.tr/~ kavusan.borpage/turkuret.html, 20. 04. 2006. (evrimii) http://www.karaelmas.edu.tr/linkler/duyurular/bor/rapor.doc, 20. 04. 2006. (evrimii) http://www.enerji.gov.tr/belge/butce2006.doc, 20. 04. 2006. (evrimii) http://www.buyuk.org/tubitak/nukleer_enerji.html, 20. 04. 2006. (evrimii) http://www.dtm.gov.tr/ead/ekonomi/sayi%2011/teut.htm, 20. 04. 2006. (evrimii) http://www.milliyet.com/2006/02/15/ekonomi/aeko.html, 09. 05. 2006. (evrimii) http://vizyon2023.tubitak.gov.tr/teknolojiongorusu/paneller/enerjive dogalkaynaklar/raporlar/enerji_son_surum.pdf, 14. 05. 2006. (evrimii) http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=186669&tarih=08/05/2006, 12. 06. 2006.

133