S NAN CAN GKSEL

A.. S YASAL B LG LER FAKLTES Yksek Lisans rencisi

OSMANLI ASKER DZEN ve YEN ER LER

B T RME DEV DANIMANI:

DO. DR. FETH AIKEL

ANKARA N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS

ANKARA ARALIK 2009

 NDEK LER
Giri BLM I: Yenierilerin Kuruluu i. Kurulua Dair Klelikten Kullua Penik Kanunu Devirme Kanunu Devirme lemi Devirme Eitimi BLM II: Yaya Kapkulu Askerleri Acemiolanlar Klas Sakalar Oca Cebeciler Oca Kumbarac Topular Arabaclar BLM III: Yenieriler Yenieri rgtlenme Biimi Yenieri Klas ve Ocaklnn Hayat Sava Formasyonu BLM IV: Kapkulu Svarileri Svari Birlikleri BLM V: Eyalet Askerleri Osmanlda Toprak Dzeni ve Tmarl Sipahiler Hcum Kuvvetleri 57 66 50 34 41 46 21 24 25 27 28 32 7 11 12 15 17 19 3

Kale Kuvvetleri Geri Hizmet Ktalar Derbend Tekilat

67 67 68

BLM VI: Yenierilerin 1500den Vakayi Hayriyeye Toplumda ve Siyasette Yeri Ayaklanmalar Siyasi Mdahaleler ve Ekonomik Bozulma Sonsz 71 76 83

OSMANLI ASKER DZEN ve YEN ER LER

Giri:

Be yz yl akn sredir Avrupada egemen olan feodalizm 13. yzyla gelindiinde tepe noktasna ulamt. Bu noktadan itibaren bu dzen giderek zld ve aydnlanma hareketi ile yeni bir dnya dzeni olan kapitalizm ortaya kmaya balad. paralanmt. Orta Douda ise merkezi otorite Mool Aknlar ile

Bu dnemde Anadoluda feodal beylikler otorite sahibiydiler.

Yakn zamanda Osmanl Devleti olarak anlacak yap dier beylikler zerinde tahakkm kurarak, Avrupann aksine, feodal temeller zerinde ykseldi.1 Avrupa Devletleri farkl yollardan da olsa sonuta ulus-devlet olmaya evrilirken, Osmanl patrimonyal bir imparatorluk olma yoluna girdi. Avrupada da 19.

yzyla kadar bu tarz devletler varln srdrd; ancak 16. yzyldan itibaren monarklarn otoritesi ve tahakkm alan burjuva tarafndan srekli olarak daraltld - nihayetinde ynetim kapitalist burjuvann lehine geliti. Osmanlda

Osmanlda feodalizmin varl Marxtan beri tartma konusudur. Osmanl sosyal ve zirai yaps Avrupa feodalizminden farkllk gsterebilir; ancak derebeylerin toprak zerindeki tahakkm ve Anadolu beyliklerinin rgtleni biimi yapsal olarak feodaldir.

hem toprak dzeni ve sosyal yap, hem de balca g odaklarnn2 kemikli oluu kapitalist geliimin nn kapad. Avrupada 1400-1700 yllar arasnda gelien merkantil kapitalist dnem Osmanlda ksmen hayata geti ve daima snrl kald. Bunun sonucunda Osmanl, 18. Yzyldan itibaren askeri teknolojide geri olmamasna karn yeni dzen erevesince rgtlenmi Prusya, Rusya, ve Avusturya gibi Avrupa devletleri karsnda yenik duruma dt.

Bat Anadolunun feodal beylik yapsnda ileriki zamanlarn Osmanl Aknclarn andran Gazilerin (nfuzlu beyler) brokratik bir atda toplanmas, aknlar sayesinde kle ve sermaye akn hzlandrarak Osman Bey nderliinde bir hanedan yapsnn olumasn mmkn kld. Osman Bey ile rgtlenmeye balayan beylik, 14. yzyln ortalarnda kurumlaryla ve brokratik yapsyla devletleti. I. Murat dnemine gelindiinde lke snrlar kayda deer lde geniledi, Balkanlardaki dili devletlerle diplomasi ve rekabet sreci balad. Zaman iinde gazilerin aknlarda elde ettii klelerin bete birine el koymaya balayan sultan, gazilerin devlet bnyesindeki glerini krmak zere kendi zel elit koruma ordusuna, sonraki adyla Yenierilere, ihtiya duyar hale geldi. Nitekim koruma ve askeri destek asndan devletin dier ileri gelenlerine ihtiyac azalan bir sultan daha zerk hareket edebilecekti.

Bu elit askerler fethedilen blgedeki Hristiyan halkn eli yz dzgn, kuvvetli olanlarndan seildiler. Tm aidiyet balar koparlan bu devirmeler sadece Sultann kulu sayld ve daimi hizmetkarlar yapld. lk kurulduu

haliyle yenieriler ounlukla Anadoludan toplanan paral yaya askerlerdi. Devlet yaps gelitike baland. devirmeler Zamanla devlet bnyesinde kendilerine eitilmeye has ve

yetitirilmeye

yenieriler

kltrel

zellikleriyle Osmanlnn ayrl(a)maz bir paras haline geldi; dier g odaklarna kar konumlandrld. Sultana zel yaknlklar olan ve

Osmanlda 3 ana g oda vard: padiah, ulema, asker.

brokrasideki g odaklarna kar bir nevi koz olarak kullanlan devirme askerler zaman iinde kanlmaz olarak siyasete ve devlet ynetimine mdahil hale geldiler.

Devletin snrlar bydke, brokrasi ve saray efrad da hakimiyet alanlarn geniletti. Devletlemenin getirdii emperyalist drtler Devleti,

paralanm Anadoludaki Ahi Kardelii ve Derviler nderliinde devam ettirilen yar-amanist halk pratiklerinin karsnda konumlandrd; srete merkeziyeti bir slam Devleti olumaya balad. Bu devlet, Avrupann

patrimonyal devlet yapsyla Orta Dounun toprak dzenini birletirerek, 16. yzyln ikinci yarsna kadar ksa srede kayda deer baarlar kazand. Osmanlnn feodal yapda kazand baarlarn boyutu ironik olarak yeni dnya dzenine kurumlaryla ve devlet kadrosuyla eklemlenmesinin nndeki en byk engeli oluturdu.

Avrupada gelien burjuvazi, resmi olarak Fransz kadrolarn eline geirerek toplumu ve pratiklerini

htilali ile devlet deitirebildi.

hzla

Osmanlnn rgtlenme biimi, burjuva snfnn olumasna olanak tanmad iin bu dnm zamannda yaanamad. 17. yzyldan itibaren merkezi

otoritenin zlmesi de eklenince Osmanl Devleti gelien Avrupaya kar yenik dmeye balad. kontrolne alacak Bu devirde sermaye-youn Portekiz Asya ticaret yollarn ve Gney Amerikay koloniletirecek kadar emek

rgtleyebilirken, Osmanl kendi snrlarna skmaya balad.

18. yzyldan itibaren ilevini tamamen kaybeden yenieriler ngrl padiahlarn slahat giriimlerine direnebilecek kadar devlete eklemlenmiti. Avrupadaki g dengelerinin deiimi ve feodal balarn kapitalistleme srecinde zayflamas monarklarn ve lordlarn glerini snrlayabilirken; Osmanl rgtsel bnyesi bu deiime direnmitir. Osmanlnn gelimesinde ve
7

bir dnya imparatorluu olmasnda barol oynayan padiahn sekin kullar, ironik olarak Osmanlnn zlmesinde ve yapsn reforme edememesinde nemli bir etken oldu. Ancak Osmanlnn kmesi kurumsal alanda ve Sonuta

rgtlenme biiminde artk tarih d kalmasndan kaynaklanr.

yenieriler, devleti imparatorluk yapan pratiklerin bir rndr ve toplumun sosyal ve ekonomik rgtlenmesinden ayr dnlemez.

Bu makalenin amac 13. yzyldan 19. yzyla Osmanlnn Askeri Yapsn, bu yapnn kalbi olan Yenierilerin kuruluundan dalna geirdii evreleri, kltrel pratiklerini ve sosyal hayata etkilerini, Avrupann deien siyasal yapsyla karlatrmal olarak incelemektir.

BLM I:

YEN ER LER N KURULUU

Kurulua Dair:

Yenierilerin kuruluuna dair pek ok speklasyon vardr; ancak ocan kuruluunun 14. yzyldan nce ve 15. yzyln ilk yarsndan sonra olmad aktr. Bu konu zerine iki destans Osmanl kayna incelemeye deer.

Bunlardan biri Akpaazadenin 1332de kaleme ald Osmanl tarihi3 dieri de bir sonraki yzylda kaleme alnm olan ve Babingerin alt Oru Beyin Tarihidir.

Akpaazadenin yorumuna gre: Orhan Beyin kardei Alaeddin Bey Beylerin Askerlerin
3

hep ve

krmz sen

brk

takar. giy

beyaz

brk

Tevarih-i al-i Osman

diyerek

Bilecikte

ilk

yenieri lk askerler

tekilatlanmasn balatt. Anadoludan askerlerdi4 toplanan

paral

yaya

Oru Beyin yorumuna gre: Orhann dervi olan kardei Ali (Alaeddin) Paa Orhana tavsiyede

bulundu. Artk devlete ordu kurmak vakti gelmitir. Devletin ileri gelenleri krmz brk takarlar. Sen ve askerlerin beyaz takn dedi ve Amasyadaki

Horasanl Hac Bektatan izin alnarak ilk yaya bl oluturuldu...5

Bu iki kaynaa gre de ilk zel askeri tekilatlanma Orhan Bey zamannda, Karamanl Molla Kara Rstemin tavsiyesiyle yaplmtr. Nitekim Orhan Bey zmiti 1338de ald zaman yannda askeri ileve sahip kul korumalar vard. Bu sistem pek ok devlet tarafndan kullanlagelmitir.

rnein iki yzyl nce Msrda konumlanan Memlklerde de benzer bir formasyon vard. Akpaazade, Hac Bektatan bahsetmez, bylece

yenierilerin alevi balarn yok sayar. zaman iinde mi aleviletikleri ayr

Yenierilerin batan beri mi yoksa bir tartma konusudur. Reha

amuroluna gre yenierilerin ounluk olarak alevi olmalar insanlama6 srecine girdikleri 16. yzylda gereklemitir. Reha amurolunun hakl

olarak vurgulad nokta, yaplar gerei ticarete meyilli olan alevi zmresinin
4

Kaynak: Palmer, sf 452 Kaynak: Palmer, sf 452 6 Yenieriler gemile tm balar kesilmi devirme kullardr. Buradaki insanlama kendi kltrel pratiklerini yaratarak topluma eklemlenmek anlamndadr.
55

10

15. ve 16. yzyllarda yenierilerle iyi ilikiler kurmaya girimeleri gereine dayanr. Yenierilerin salt askerlikten ticarete de nfuz etmeye balamalar, Oru Beyin destannda ad geen Hac

alevilemelerinin asl sebebi olabilir.

Bekta bir anakronizm olsa gerekir nk Aleviliin kurucusu saylan Hac Bekta 13. yzylda lmtr. 15. yzyl aydn olan Oru Beyin Bektailikten bahsetmesi yenierilerin younlukla Bektai olduu ve bunun devlet katnda kabul grd bir dnemden tr olabilir. Buna ilaveten ilk yenierilerin

taktklar ak brk Bektai dervilerinin elif-i taj dedikleri brke ok benzer. Beyaz brk blgenin kltrel mozaiinden de kaynaklanm olabilir; nitekim Anadoludaki Ahiler de benzer brkler giyerlerdi.

II. Bayezide 1500-1510 arasnda Farsa olarak yazlan

dris al-

Bitlisinin eseri de bu iki kaynaa dayanarak erken Osmanl tarihini ele alr. Bitlisinin eserinde olaylar ayndr; ancak sralar farkldr. Bu esere gre nce yayalar toplanm, sonra msellemler7 kurulmutur. Ocan kurulmas Orhan Bey zamanna dayandrlr; ancak tarih verilmemitir. Bu zellikle darda

braklan bilgilerden yola karak ocan kurulma srecinin tek bir padiah zamannda ksa srede olmad sonucuna varlabilir. Bitlisi, ayrca ganimet vergisi veya penik resmi olarak bilinen aknlardan elde edilen esirlerin bete birine el koyulmas veya kle bana 25 ake vergi alnmas pratiini I. Murata dayandrr.

15. yzylda kaleme alnan Hac Bekta Velayetnamesine gre; yenieri ordusu Osman Bey zamannda oluturuldu. Bu yorumun amacnn devletin

bandan beri Bektai balarnn olduunu vurgulamak olmas muhtemeldir. Velayetnameye gre Hac Bekta, pek ok Anadolu beyi arasndan Osman seerek giysisinin kolunu koparp bana brk yapar. Brklerin uzun oluu ve tepede kvrlarak enseye kadar inmesi byle aklanr. Osman Bey savata

Atl askerler 11

sknca Hac Bekta beyaz brk giyen askerlerini yardmna gnderir. Yenieri kelimesinin yenden8 geldii iddias Bektailerin deil, Avrupal yazarlarndr. Bu basit bir anlam kargaas olsa gerek.

Bahsedilen kaynaklardan yola karak 1340larda kul korumalar ve kle i-olanlar9 sistemi ilevdedir. 1350lerden sonra ksa bir sre

Anadoludan parayla tutulan yaya askerler, Sultann yakn korumas oldu; ancak bu dzen baarsz kabul edilerek kaldrld. Buradan yola karak

kurumsal anlamda yenierilik dzeninin balamasn I. Mehmet / II. Murat devrinden balatmak daha doru olacaktr. Buna kar olarak Dohssona gre Yenieri Oca 1330larda Orhan Bey tarafndan Anadoludan tutulan paral yaya piyadelerinin yerini almak zere kurulmutur .10

Devlet geniledike aknlardan elde edilen klelerin bir ksmna el koyarak Yenieri oluturulmas yetersiz kalmaya balad. Bunun zerine fethedilen

blgelerden sistematik bir devirme hareketi balatld. Fr. Bartholomaeus de Jano 1438de; Fr. Georgius de Hungaria da 1458de devirmelerden bahseder.11 Osmanl Devleti ancak 15. yzyln banda sistematik bir devirme hareketine giriebilecek boyutlara ulamt. Ankara Savandan sonra yeni bir formasyonla meydana kan yenieriler, artk devirme usulyle elde edilip Osmanlda eitilerek devaml askerler olmulardr. Ancak bu pratik 19.

yzyldan itibaren egemen olan ulus-devletlerin devaml askerlerinden farkldr; nk ulusun genelinden asker temin etmek yerine devlet, toplumdan ayr tuttuu bir zor rgtlenmesine ihtiya duyar. Yenieriler devirilmi kullar

olabilirler, ancak nihayetinde paral askerlerdir ve ulusal balar yoktur tek balar efendileri olan Sultanladr.
8
9

Yevmiyeleri eksik dendiinde veya hi

Kuman kolu Yenieri Ocann evrilmesiyle balarda kle anlamn tayan i-olan kavram deierek saraya seilmi devirmeler anlamn almtr. Enderun Kolejine seilen i-olanlar kle olmad gibi ileride lkenin iyi para kazanan stat sahibi insanlar olacak devirmelerdir. 10 Kaynak: Uzunarl. 11 Palmer, sf 464

12

denmediinde yerletirir.

isyan

karmalar,

yenierileri

paral

asker

kategorisine

15. yzylda devirme pratiinin sistematik ileyii ve eitim

yerlerinin arttrlmasyla yenieri says ciddi boyutlara ulat. nceleri sava bana tutulan paral askerlerden ibaret olan Yenieriler, Ankara Savandan sonra yeniden yaplandrlan Osmanl Devletinde Sultann seilmi kullar pozisyonuna geldiler ve devletin daimi zor arac olarak iktidardaki paylar art.

Klelikten Kullua:

Kul Sistemi, halifeler zamannda pratie gemi bir olgudur. 9. yzylda Msrn yneticisi olan bn-i Tulun aslen bir askeri esirdir.12 11. yzyl

rannda da benzer bir sistem vard; ancak kullarn yetimesi iin bir okul kurulmamt. Buna ramen kullarn statlerini ykseltmelerine olanak Bu devirde Trk

tannm; bazlar komutan ve ynetici olabilmilerdir.

Kavimleri birbirleriyle savar haldeydiler ve ele geirdikleri asker esirlerini kle olarak satarlard. Seluklu Devleti, blgede hakimiyet alann genilettike

benzer pratikleri benimsedi; saraya, saray iinden kul yetitirmeye balad. Seluklu geleneinin devam olarak Osmanlda da i-olanlar sistemi kabul edildi.

-olanlar, bataki haliyle elit askerler deildiler. Kle statsndeydiler ve alnp satlabilen hizmetkarlard. Sonradan benimsenen devirme sisteminde, devirmeler canlarn ortaya koyarak Sultana hizmet etmekle ykmllerdi, fakat kle deildiler; alnp satlamazlard.13
12 13

Buna ramen nceliklerinin

Goodwin, sf 43 Yenieriler kapkulu sayldlar. Osmanlcada kapu devlet anlamna gelir. Kapkulu kelimesi yenierilerin saray mensubu sayldklarna iaret eder. Bu yzden Sultann kazancndan pay istemeleri, alamaynca ayaklanmalar doaldr.

13

Devletin ykselmesi ve tek sorumluluklarnn Sultana kar olmas iin evlenmeleri yasaklanmt. Grevleri ve hareketleri Kavanin-i Yenieriyan adl kanunname ile kat ekilde belirlenmiti. Bununla beraber toplumun genelinden yksek statlere ulamalar ve zenginlemeleri engellenmemiti; hatta tersi geerliydi denilebilir. Fatihin stanbulu almasndan 1623e kadar grev yapm 47 vezirin sadece 5 tanesi Trk kkenliydi.14 vergileri gelirlerinin % 10uydu. Yenierilerin

dam edilen veya ocuk sahibi olmadan len

yenierinin tm malvarl devlete teslim edilirdi; nk nihayetinde yenieri devletin kuluydu.

Orhan Bey dneminde klecilik kurumlamak durumunda kald iin 14. yzyln ikinci yarsndan itibaren aknlardan elde edilen esirlerin bir ksmnn saraya i-olan taplmas kanun oldu. Bu balamda yaratlan penik kanunu erken Osmanl tarihinde devlete kle toplamann yolunu salamtr.

Penik Kanunu:

Penik, farsa 1/5 anlamna gelir.

Penik kanununa gre fethedilen

blgelerden alnan esirlerin 1/5i Allah adna padiahn olur. Esir bana 125 ake paha biilir. 5 esir getiremeyen gaziler/aknclar ele geirdikleri kle bana 25 ake vergi vermeye mkelleftir. 5 esir st getirenler 5in her kat iin 1 kleyi Sultana pay eder, artan kafa bana 25 ake vergi derler. rnein 9 esirle dnen bir gazi, 1 kle art 100 ake vergiye tabi tutulur. Penik kanunuyla toplanan vergilere Penik Resmi denir. Penik resmi altnda toplanan

esirlerden ilk olarak erkek olanlar ayrlr, sonra fiziksel durumlarna gre elenir.
14

Goodwin, sf 124

14

Herhangi bir sakatl olmayan ve ileride yenieri olmas hedeflenen erkekler Penik olan olarak alt snfa ayrlr:

irhor: 0-3 ya aras st ocuklar Bee: 3-8 ya aras yavrular Glame: 8-14 ya aras olancklar Glam: 14-18 ya aras tysz erkekler Sakall: tylenmi, olgun erkekler Pir: ihtiyarlar.15

Penik olan seilmeyen esirler, kle olarak kalrlar; kul statsne ykselemezlerdi. Erken Osmanl dzeninde padiahn kulu olmak bir klenin hrriyetini kazanmas anlamna geliyordu. Penik Olanlarnn vcutlar ve yzleri en gzel olanlar sarayda i-olan olarak alnarak saray iinde eitime tabi tutulurlar; geriye kalanlar Acemiolan yaplarak ya ifti yanna ii verilir, ya da amele olarak kullanlrd.

Penik

Olanlarnn

Yenieri

olmasndan

nce

eitilmeleri

ve

Trkletirilmeleri iin Geliboluda Acemiolanlar Asker Oca kuruldu. Ocan tam olarak hangi tarihte balad net olmamakla beraber kadasker andarl Halil ile Karamanl Molla Rstemin katklaryla I. Murat devrinde kurulduu bilinmektedir.

15

Kaynak: Kou, Read Ekrem. Yenieriler (sf 16)

15

Yine Akpaazadenin eserinde penik olanlar ile ilgili unlar syleniyor: bir hayli esir topland, I. Murata getirildi. bunlar Kadasker andarl Halil Trke verelim, Trke

rensinler dedi. Bir yl sonra penik olanlar tekrar kapuya teslim edildi16

Oru Beyin sunduu kaynaa gre de: Olanlar Anadoluda Trk kavimlerine (kylsne) ulatrld. slam dini adab

ve dil rensinler diye 3-4 sene rgat olarak altrldlar.17

Orhan Gazi devrinde olumaya balayan yenieri kurumu, Yldrm Bayezidin Timur tarafndan bozguna uratlmasyla tm devlet kadrolar gibi dalma tehlikesi geirdi. Anadoluda dnemin nemli bir g oda olan Bu srete

Sufilerin nemli desteiyle devleti toparlayan I. Mehmet oldu.

Bektailiin Osmanl topraklarnda, zellikle de devlet katnda glendii kesindir. 1416da I. Mehmet kul sistemini genileterek yenierilerin saysn 6 bine kard. alrlard; Savalarda kaybedilen yenieriler, acemiolanlardan takviye saylar azaldnda penik olanlar kadroya

acemiolanlarn

eklenirdi. Read Ekrem Kouya gre I. Bayezidin Nibolu seferinde kesin olarak 30 bin yenieri vard. Ankara muharebesinde de yine kesin olarak 10 bin yenierinin kaybedildii belirtiliyor. Bu rakamlara ancak tek seferlik toplanan paral askerlerin de yenieri saylmasyla ulalabilinir; nk Kanuni devrinde bile ocaklnn says 15 bini gememekteydi.
16
17

Ocakl ile sava iin tutulan

Kaynak: Kou, Read Ekrem. Yenieriler (sf 19) Kaynak: Kou, Read Ekrem. Yenieriler (sf 19)

16

askerleri ayr ele almak gerekir; nk ancak bir ocak bnyesinden yetimi efradn kendine zel kltrel zellikleri olabilir. Yenierilik zerine ok nemli eserler vermi olan Read Ekrem Kounun bahsettii devirde ocakl says 10 bini bulmamaktayd.

nceleri penik kanunu ile toplanan sultan kullar, devlet kemikletike ve snrlar bydke yetersiz kaldndan devirme kanunu ile

hristiyanlardan Allahn hakk olarak alnmaya baland. Devirme sistemine gei Ankara Savandan sonra fetihlerin/aknlarn durmasyla da aklanabilir; ancak devletin byyebilmesi iin aknlardan elde edilen esirlerden ziyade sistematik bir kuruma ihtiya duymaya balamas kanlmazd. Vezir

andarl Ali Paann ngrsyle hazrlanan kanun, kullarn saysnda ciddi bir art da beraberinde getirdi.

Devirme Kanunu:

15. yzyln ilk yarsnda yrrle sokulan devirme kanununun nemli maddeleri:

8 ya alt ve 20 ya st devirilemez. Devirilecek olanlar gzel, akll, iyi huylu, ve fiziksel adan salkl olmaldr. Padiah veya yenieri aasnn ihtiya belirtmesi halinde padiahn ferman ile devirme yaplabilir; fermanda hangi blgeden ka devirme alnaca kesin olarak belirtilir, devirilen ocuklarn

17

seildikleri saat ve blge not alnr.

Ferman turnacba aaya

verilir, devirme toplama iini src aa ile beraber yaparlar. Blgenin papazlarndan vaftiz defterleri toplanr; tellallar ilan edilen saatte belirtilen yere devirme adaylarn getirir. Bir blgede en fazla 40 haneden 1inden bir devirme alnr; ailenin tek olu veya dul kadnn oullar alnamaz. Evliler ve mslmanlar devirilemez Seilen adaylar soyulur, vcutlar kontrolden geirilir. yetkisi nihai olarak turnacba aaya aittir. Devirme gnlerinde tmarl sipahiler ve blgenin yneticisi bulunmak zorundadr. Seilmi devirmelerin kaytlar yaplr, isimlendirilerek srclere teslim edilirler. Her defterin bir kopyas kartlr ve turnacba aaya verilir. Turnacba aa blgenin en byk idare amiri (vali, sancak beyi, kad, vb) ile temasa gemeden yola kamaz. Olan gizlenmesi ar su Kabul edilir. 18 Seme

Kanundaki detaylar olayn ciddiyetini ve devletin bu konudaki titizliini ortaya koymaktadr. Bu sistem sayesinde hristiyan tebaann Trkletirilmesi ve orduya gerektiinde asker temin edilmesi salanabildi. Devirme sisteminin bir dier faydas da fethedilen blgelerin en salkl ve ie yarar kesiminin toplanarak bu blgelerde yetiecek potansiyel liderlerin nne geilmesidir. Yahudilerin devirilmesi yasakt; nk hem eitimli kadroydular hem de ticaretle urarlard. Bu grubun devirilmesi demek Osmanl devletinin ticaret hacminin klmesi, eitimli kadrosunun harcanmas olacakt. Yahudilerin

muhtar, doktor, muhasebeci, ve paa yaveri olarak devlete katklar daha bykt. Araplar ve ingeneler ise gvenilmedii iin devirilmezdi.19 Ayrca

18 19

Kaynak: Read Ekrem Kou. Yenieriler (sf 27) Goodwin, sf 34

18

iyi

terbiye

edilemeyecei

dncesiyle

ksz

ocuklar;

mark

olaca

gerekesiyle ky muhtarnn (kethda) olu devirilmezdi.20

Tek ocuklarn devirme alnmamas ve bir aileden birden fazla ocuk alnmamasnn ahlaki boyut dndaki nemi, Balkanlardaki tarmn kmesine kar bir nlem olmasdr. Tarmn kmesi Osmanlnn asl askeri gc olan Tmarl Sipahilerin yetitirilememesi anlamna gelir.

Devirmeler Spartallarn yapt gibi bir nevi Sosyal Darwinist bir yaklamla seilirlerdi. Aptallarn, irkinlerin, gszlerin ocakta yeri yoktu.

Kyden ocuklar toplanmadan nce frenoloji21 pratiiyle zekalar ve karakter yaplar saptanrd. Trke bilenler, oban ocuklar, kel, ve ksa boylular

devirilmezdi. Yenieri ocanda Trk olmamann dnda gzel huylu ve gzel fizikli olmak esast.

Devirme lemi:

Devirmeler tm prosedrler tamamlandktan sonra bir daha evlerine dnmemek zere srcba aalar nderliinde 150-200er kiilik neferler halinde Edirneye doru yola karlard. Devirilenlerin stne krmz yrtmal aba ve balarna krmz keeden klah giydirilirdi.22 Yol boyunca konaklanacak yerlere zabitler yerletirilir, ok sk gvenlik nlemleri alnrd. Devirilen

ocuklara sr, bunlarn lojistik hareketlerinden sorumlu kiiye de src

20 21

Halaolu, sf 39 Avrupada 18. ve 19. yzyllarda popler olmu, metafizie dayal anatomik incelemenin addr. Kafatasnn ve suratn ekli incelenerek bir insann zekasn ve karakterini tahmin ile tahlil etmeye frenoloji (phrenology) denir. 22 Sr halinde ilerledikleri iin bunlara turna da denilirdi. Turnacba ismi buradan gelmektedir.

19

denirdi.

Edirnede

turnacba

aa

kayt

defterini

srcbannki

ile

karlatrarak bir kez daha denetleme yapard. Yolda lm halinde srcba aa zabt tutmakla mkellefti. Baka sebeplerle eksik karsa srcba idam edilirdi.

Edirnede toplanan olanlar ilk nce devlet katnda yoklamaya tabi tutulur, bir daha gzden geirilirdi. Olanlarn seilmesi sk denetimlere tabiydi nk her biri uzun sreler devlet tarafndan eitilecek ve baklacak nemli yatrmlard. deitirildi. stanbulun fethinden sonra toplanma yeri stanbul olarak

Yavuz Sultan Selim devrine kadar devirmeler sadece Rumeli

blgesinden yapld; Yavuzla beraber Anadoludan da devirme usul balad. Kimi tarihiler hristiyan olmayanlarn devirilmeye balanmasn olduundan nemli sayarak ocan ilevsizlemesini buna balar. Halbuki Osmanlnn

kapitalistleememesi yenierilerin 17. yzyldan itibaren devletin srtnda yk haline gelmesinde belirleyici bir etken olmutur.

Toprakla

ve

yurtlaryla

balar

kesilen

devirmelerin

nce

Mslmanlaarak Trklemeleri gerekliydi. devirmeler birka gn dinlendikten sonra

Bu sebeple son duraa varan kelime-i ahadet getirerek

mslman olurlard. Yenieri aasnn huzurunda kontrolden getikten sonra ekal defterlerine kaytlar yaplr ve snnet edilirlerdi. Trke soyadlar, varsaymsal baba isimleri verilirdi. Soyadlar silinerek Soyadlarnn bana

genelde abd23 eki getirilerek hem sultana ballklar hem de devirme olduklar vurgulanr; toplumun genelinden ayr tutulurlard.

23

Abd Arapada kle/kul anlamna gelir. rnein devirilen bir hristiyana en genel olarak Abdullah ismi

taklrd. Mimar Sinann soyad devirme olduu iin Abdlmennandr. Osmanlnn zlmesi srecinde Bektailiin yasaklanarak snni balarn glendirilmesiyle padiah isimleri de ztrke isimler (Murad, Bayezid, vb.) yerine Abd ekiyle balayan isimler halini almtr.

20

Yenierilerin tam bir devlet organ haline gelmesi ve dolaysyla siyasallamas II. Mehmet zamannda meydana geldi. stanbulu fethetmek ve

ulemann padiah zerindeki yaptrm gcn krmak zere yenierilerin says arttrld. II. Mehmetin amac sadece eitimli bir askeri kadro yetitirmek

deildi; ayn zamanda yeni bir ynetici snf oluturmakt. Sarayn kaplar soylularn ocuklarna kapatlarak yenierilere ald. En st dzey yneticiler yenieri kltryle yetitirilmeye baland. Bu sayede Gaziler snfndan24

sonra soylularn da hkmdar zerindeki otoritesi zayflatlm oldu.

Yenieriler

devletin

entegral

bir

organ

olarak

kurumlamtr.

Dolaysyla devletin refah yenierilerin de karna olacaktr; devletin kmesi en ok yenierileri sarsacaktr. Bu sayede hem Devlete (Sultana) kkten bal

olarak hizmette bulunabilecekler; hem de Sultann otoritesi lehine dier g odaklarn sktracaklardr.

Devirme Eitimi:

Sultann gzdesi olan genler nce hazrlk mektebine gnderilirlerdi. Buradan da II. Murat zamannda sarayn iinde kurulan Enderun Kolejinde tek aidiyetleri ve ykmllkleri Sultana olacak ekilde elit askerler olarak yetitirilirlerdi. tard. Bu okul bir bakma bir devlet/siyaset akademisi zelliini

Ancak bu ynde evrilmesi byk olaslkla Fatih Sultan Mehmet

dneminde balad.

Osmanldaki gaziler bir ksm topraa hkmeden ve kendine ait askeri gce sahip, Avrupadaki feodal lordlar andran toprak aalardr.

24

21

Saraya seilmeyen devirmeler Bostanc Ocana verilir, geriye kalanlar da Trk kyllerinin yanna yardmc verilirdi. gnderilmesi kanununun Srpsnd Savandan Esirlerin iftliklere sonra koyulduu

kaynaklarda vardr.25 Irgat yaplan esirler nce Acemi Ocana arlr, oradaki eitimleri tamamlannca ve kadro aldka Yenieri Ocana kaydedilirlerdi. nceleri sadece yenieri ocana karlan bostanclarn, 17. yzyl itibariyle ble kmalarna26 da olanak tannd. Sarayn dndaki okullarn biri Edirnede, dieri Galatadayd. Buna ek olarak 15. yzyldan

itibaren ileve geen Gelibolu Denizcilik Okulu vard.

Avrupa tipi ulusal devlete geememesine karn Osmanl Devleti, askeri kurumlarn yenierilerin aleyhine Avrupann imajnda ge de olsa - reforme etti. 1804te Osmanlnn ilk modern devlet ofisi saylabilecek Denizcilik ki sene sonra Denizcilik Tp Okulu ald. Bu

Bakanl faaliyete geti.

tarihten itibaren yenieri eitim kurumlarnn yerini Harp Okullarnda verilen profesyonel askeri eitim ald.

Yenieriler okullarda Arapa, Farsa, ve Trke renirlerdi. leri dzeyde olmayan matematik, geometri, ve corafyann yan sra kaligrafi ve iir eitimi alrlard. Okuluk, at srme, cerit, vb. derslerle de askerlikleri gelitirilirdi.

rencilere ayrca din (hukuk) dersleri verilerek kanunnameler retilirdi ve zaman gelince kanunlar uygulamalar beklenirdi. Barutun kullanma

gemesiyle sava bilimleri derslerine Harkebs, tfek, ve topuluk talimleri de eklendi. Okullara alnmayan acemiler ya geene kadar yenieri seilmedii

takdirde yerletirildikleri kylerde ikamet ederlerdi. Nerede olursa olsun btn yenierilerin iyi beslenmesi kurald.27

Kavanin-i Yenieriyanda iftilerin yanna rgat verme pratiinin stanbulun fethinden sonra balad belirtilir. Kaynak: Halaolu, sf 28 26 Osmanlda yenieri neferinin terfi ederek kapkulu svarisi olmasna ble kmak denirdi. 27 Goodwin, sf 38

25

22

BLM II:

YAYA KAPIKULU ASKERLER

Acemiolanlar Klas:

Yenieri ocana asker yetitirmek iin kurulan Acemiolanlar oca ilk olarak Geliboluda hayat buldu. Rumeliyi fetheden komutan Sleyman Paa zamannda savata esir alnan hristiyan ocuklarn 2 ake yevmiye ile yenieri olarak Rumelideki savalara gnderildikleri kaydedilmitir.28 Esirler yenieri olana kadar Lapseki, ardak, ve Gelibolu arasnda hizmet veren at gemilerinde birer ake gndelik ile en az en fazla sekiz yl almaya gnderilirdi. Kamalarn engellemek amacyla Rumeliden devirilenlerin Anadoluya,

Anadoludan devirilenlerin Rumeliye gnderilmesi usuldendi.

rencilikleri

ve/ya

eitimleri

sresince

yenieri

adaylarna

acemiolanlar denirdi.

Bunlarn sivri ulu apka (serpu) giymeleri

28

Kaynak: Prof. Dr. Yusuf Halaolu - 14.-17. Yzyllarda Osmanllarda Devlet Tekilat ve Sosyal Yap (sf:36)

23

kanundu. Tarlalarda almaya gnderilen yenieri adaylar bazen acemiolan olarak stanbula arlrd. Acemiolanlar, ocan ayak ilerini yaparlard.

ehrin inaatlarnda amelelikten sutama ilerine, yerleri sprmekten a raklna, ordu seferdeyken ehrin polisliine kadar arta kalan grevleri stlenirlerdi.29 Suriye bir istisnadr; buradaki yerleim yerleri yenieriler Acemiolanlar bir bakma rezerv

seferdeyken ulema snfna braklrd.

yenierilerdi: savalarda yenierilerin saylar azaldka acemiolanlarndan asker temin edilirdi. Baz acemiolanlar silahl obanlar olarak da grev

yaparlar, gerektiinde milis gc oluturmak zere birbirlerine eklemlenirlerdi.

Acemiolanlar

klas

penik

kanununun

yrrle

girmesiyle

I.

Muratn izniyle Geliboluda kuruldu.

Hegemonik kltre eklemlenme

safhasnda olan esirler youn olarak eitilir ve altrlrd. 400-500 neferlik Acemiolanlar yenieri ocana verilinceye kadar tersanede grev alrlard. Bazlar amelelik yapar, bazlar deniz savalarna katlarak ksa yoldan yenieri ocana girme hakk kazanrlard; kimin ne grev yapaca genellikle neferin kabiliyetine gre belirlenirdi. Kladaki acemiolan says azaldka iftilerin yanna rgat olarak gnderilen devirmeler arlarak ocaa kaytlar yaplrd.

stanbulun fethiyle Acemiolanlarn merkez ss stanbula tand. Bu klada her biri 70-80 kii barndrabilecek 31 oda vard. Nefer mevcudu 2500e karld. Snfsz bir toplumsal yapya sahip Osmanlda stat atlamak ya

zamanla ya da meritokratik atamalar sayesinde gerekleirdi. Bu olgu rvet ve kayrmann artt k dneminde bile geerli bir pratik olarak devam etmitir. Bu yzden nefer yaplan esirler ortalarnn balar tarafndan srekli snanrd.

29

Sleymaniyenin inaatndaki amelelerin yars acemioland (Goodwin, 39)

24

Acemiolanlar, ucuz ii olarak kla iinde ve ehirde kullanlrlard. Acemiler bir, iki, ve iki buuk akelik yevmiye karlnda ocak bnyesinde alrlard. Gndeliklerinin dnda belli dnemlerde adet-i zerpul adyla pabu akesi alrlard. Bunun yan sra senede iki kez elbise, kaputluk, yamurluk, ve alvarlk uha ile sar veya krmz renkte iki gmlek verilirdi.30 Bazlar

tophanede ve tersanelerde amelelik yapar, Galatasaray mektebinde alr, at meydanndaki mektepte baltaclk, ekmekilik, alk, amarclk, hamallk yaparlard. Ayrca frnclk, obanlk, inaatlarda amelelik, yol bakm ve

temizlii, vb. gibi iler iin ehir dna gnderilebilirlerdi. 18. yzylda kurulan yangn sndrme tekilatnda tulumbaclk ve erzak tama gibi grevlerde de yine Acemiolanlar kullanld. adrlarda yatarlard. Acemiolanlar, altklar yerde, bazen

Acemiolanlardan Kapkuluna yaya asker olarak Acemiolanlarn aasna,

verilenlere ilk ocaa girdiklerinde agrd denirdi.

stanbulun i gcn kontrol ettiinden olsa gerek, stanbul Aas denirdi.

Osmanlda en geni askeri rgt Tmarl Sipahiler ve Yerlikulu askerleridir. Geri kalan ksm, Kapkulu Askerler oluturur.

Daimi maal asker olan Kapkulu Askerleri; 3 ana gruba ayrlr:

Deniz Askeri Oca Atl Asker Oca Yaya Asker Oca

30

Halaolu, sf 41

25

Bunlardan Yaya Asker Oca 6 gruptur:

Sakalar Cebeciler Kumbaraclar Topular Toparabaclar Yenieriler

Bu 6 grubun merkezinde Acemiolanlar Oca vardr; nefer ihtiyac bu ocaktan tedarik edilir.

Sakalar Oca:

Sakalar, askeri yollar boyunca Osmanl topraklar genelinde tekilatlanan, sefer boyunca savaan her ocaa su temin etmekle grevli geri hizmet ktalardr. Bakumandanlar, Sakabadr ve baka subaylar yoktur. Sakalar oca

kapkullarnn stat olarak en alt dzey ocadr; ancak savalarda nemleri byktr. Harpteki ble lojistik olarak su ve yemek salanmamas orduyu savamadan kaybetmek anlamna geleceinden saka rgtlenmesi ayr bir kapkulu oca olarak meydana gelmitir.

26

Cebeciler Oca:

DOhssona gre ocak Fatih zamannda kurulmutur; ancak Ord. smail Hakk Uzunarl Kanunname-i al-i Osmana dayanarak cebeci31 ocann Fatih devrinden nce kurulduunu savunur.32 ngiliz diplomat ve stanbul

elilii yapm Ricaut erken Osmanlda cebecilerin saysn 630 kii olarak belirtir. syler. Marsigli ise bu devirlerdeki cebecilerin saysnn 500 kadar olduunu Marsigli ayrca cebecilerin develerin srtna yklemekte kullandklar

demir ubuklarn icap ettiinde mzrak olarak dmana kar kullanldn yazar.33 60 odaya taksim olan cebecilerin karargah Ayasofya karsndayd.

Cebecilerin stanbulda cebehane denen bir cephane depolar ile snrlarda ve kalelerde ek depolar bulunurdu. stanbulun Ayasofya, Ahrkap, Hocapaa

taraflarnn emniyeti cebecilerden sorulurdu.

Cebeciler bar zamannda askeri tehizat hazrlayan ve gerektiinde ordulara sevk etmekle grevli olan askerlerdir. Tedarik ettikleri silahlar

arasnda ok, yay, kl, tfek, kazma, krek, kurun, barut, zrh, tolga, fitil, ve harbe vardr. Ambarlarnda yenieriler iin zrh kumalar, tolga klflar, zrh kiseleri, mein, bakr, pamuk iplii, keten, elik, kay, tfek maas, vb bulunurdu. Kazma, krek, tfek kunda, vb. gibi malzemeler bu ambarlarda retilir ve muhafaza edilirdi. Tfeklerin yapmnda kullanlan aalar

Adapazar ormanlarndan halkn cretli emeiyle tedarik edilir ve cebeci kundaklarna yaptrlrd. Rumelideki demir madenlerinde dklen kurunlar Belgradda depolanrd. Yenierilerin belkemiini oluturan cebeciler

gerektiinde savalara da katlrlard.

31

1595 Eri Seferine 3 bin cebeci

Cebe Osmanlda zrhl elbise demektir. Cebeciler askere sava mhimmatn salarlard. Gnmz Trkesindeki cephane buradan gelmektedir. 32 DOhsson C. V, sf 362; kaynak: Uzunarl 33 Kaynak: Uzunarl

27

beraberinde levazm tayan 800 deveyle birlikte savaa katlmtr. Cebeciler kanun gerei ordunun merkez cephesinin gerisinde bulunurlar. Sava

zamannda askerlere cephane temin etmenin dnda bar zamanlarnda tehizat geri toplar, bozulan ve eskiyen silahlar tamir edip askerlere tekrar datrlar, kalan tehizat muhafaza ederler. Kale kuatmalarnda nemli

blkler olan Barutu ve Lamc blkleri de bu ocaa mensuplardr.

Cebeciler ocann bandaki sevkiyattan sorumlu ahsa Cebeciba, ikinci kdemli kiiye de Ocak Kethdas denirdi. Yeil klah takan

cebecibann yevmiyesi 50 akeydi; 16. Yzyl sonlarnda 60 akeye kt. Fatih kanunnamesine gre cebeciba stat olarak Kap Kethdasndan sonra, Topubandan nce gelmektedir.34 Cebecibann altnda drt ocak kethdas, cebeciler baavuu, blk ve orta kumandanlar, ve kk zabitler vard. Kk zabitlerin her biri birer usta idi.35 Bunlarn yan sra cebeciler katibi, bahalife ve kisedar denen cebecilerin levazmat defterlerini tutan kalem erkan vard. Dier cebeci efrad da iki ucu omuza sarkan ve etraf yeil uhadan yaplm ebklah serpuu giyerlerdi. Merasim ve zel gnlerde ebklahn stne ty takarlard.

Uzunarlnn verdii bilgilere gre 1686da Osmanl kalelerinde toplam 3544 cebeci mevcuttu. 19. yzylda bu say 1560 kiiye gerilemitir. Ricaut ve Marsiglinin bahsettii erken Osmanl devrinde yenierilerin says yaklak 12 bin kadard bu, yenierilerin yaklak 1/24 kadar cebeci vard demektir. Cebeciler 16. yzyl sonlarnda 4 bin nefere kt, IV. Murat devrinde saylar 6 bini geti. 1702 senesinde ocan mevcudu 2462 olarak aktarlyor. Batc reform hareketleri dneminde cebeci oca, 1054 nefer olarak tertip edildi ve sa kol sol kol olarak ayrldlar. 1792de Nizam- Cedid slahatnda cebecilere bal

Kaynak: Uzunarl, sf 9 Ustalar arasnda tfengi ustas, kaynak ustas, temizleyici usta, barutu usta, zrgher, kundak, terziba, vb bulunurdu.
35

34

28

lamclar da ikiye ayrldlar; bir blm lam yapmakla grevlendirildi, dieri sanayi mimariden sorumlu tutuldu. Yenierilerin kaldrlmasyla bu ocak da son bulmutur.

Kumbaraclar Oca:

En sk ve ar talime tutulan kumbaraclar36 toplardan daha evik hareket eden ve yaylm atei yapma yetilerine sahip bombaclardr. Kumbaraclarn bir ksm cebeci ocana, bir ksm da topu ocana baldr. Bir ouna da tmar tahsis edilirdi. Buradan yola karak kumbarac oca cebeci, topu, ve tmarl olarak 3e ayrlabilir. Kale duvarlar ve surlar havaya uurmak zere tneller kazan lamclar da kumbarac oca mensuplardr. Kumbaraclar ayrca

yerden gelen sesleri dinleyerek kar tarafn ne taraftan tnel kazdn saptarlard. Bunun zerine lamclar kar tneller kazar, yenierilerden ve tmarl sipahilerden seilen serdengetiler de yer altnda dmanla

savarlard.

Islah ve tanzim dneminde, 1733 ylnda, Fransz mhendisleri ve Fransann Bourbon kontu Bonneval ile ocakta reform yapld. Kont Bonneval devirilerek Ahmed adn ald ve beylerbeyi rtbesi verilerek kumbarac ocann ba amiri yapld. Ayn zamanda Ali Paa ulufeli kumbarac ocan kurdu. Ek kurulan ocak iin Bosnadan 300 nefer tutuldu, skdardaki Ayazma saraynda yeni bir kla ve imalathane yaptrld. Yeni dzende 601 nefer kumbarac

vardr; bunlarn 300 ulufeli 300 tmarldr.

36

Humbarac da denir. ngilizcede mortar veya grenadier

29

Yeni dzende tmarl kumbaracnn lm halinde olu yoksa, yeri ulufeli kumbaraclardan doldurulur buyruldu. Ocaklnn yevmiyesi 18 ake kabul

edildi. Ocan en kdemlisi Kumbaracbana37 360 ake maa baland.

Kumbaraclarn byk ksm dier kapkullar aksine maal deil tmarlydlar. kalelerde Tmarl kumbaraclar tmarlarnn bulunduu, merkeze uzak ederlerdi; ancak ocan amiri olan Kumbaracba

hizmet

stanbulda ikamet ederdi. III. Selim ile tmarl ve ulufeli kumbaraclar ayrm kaldrld ve 1792de btn kumbaraclar stanbul merkeze tand.

Topular Oca:

Topu oca Osmanlnn gelime dnemlerinden beri vardr.

I. Murat II.

1389da Kosovada ve Yldrm Bayezid de Niboluda top kullanmtr.

Murat Morada bakr toplar dktrmtr. DOhsson, topu ocann II. Murat zamannda vcuda getirildiini belirtir.
38

Ocan kuruluunun kesin tarihi

bilinmemekle birlikte top kullanmnn ocan kurulmasndan nce de var olduu farz edilebilir. Buna karlk topuluun ordunun ayrlmaz bir paras haline gelmesi Fatih dnemine rastlar. Osmanlda ilk havan toplar Fatih zamannda dklmtr. Fatihin Belgrad seferine giderken top dkmek iin develerle tun gtrd bilinir.

Btn kapkulu askerleri gibi topular oca efrad da Acemiolanlarndan temin edilirdi. htiya olduunda Topuba, Divan- Hmayuna mracaat

37 38

Alayba da denir Kaynak: Uzunarl, sf 36

30

ederek nefer talep ederdi. Ne sayda ve hangi acemilerin topulua kaydedilecei yenieri aansn kararyd. kdemli subay top Ocan en kdemli komutan Topuba, ikinci ba olan Dk(m)cbadr.

dkmhanesinin

Dkcbadan sonra tamirci, burgucu, yamac, kefegir, rak, dkmc, haddad, neccar, vb. ustalar gelir.

Merkezleri Tophane olan Topular, bir eit teknisyen asker birliidir. Bazen sava esnasnda bile top dkmekle grevlilerdir; ancak genelde savaa katlmazlar. Bar zamannda atlyelerde top dker ve top mermisi imalat eder, Tophanede top atc ustalarn nezaretlerinde haftada iki gn zarbazen kurup talim ederlerdi. Baar gsteren topular tmara kabilirlerdi. Talimhane 1571 ylnda kuruldu. Topu ortalar Aabl ve Cemaat olarak ikiye ayrlrd. En geni kadro olan Aabl, 5 bln toplamna denirdi. Ricaut, topular 52 orta gsterir; Uzunarlya gre 72 cemaat ve orta mevcuttur.39 16. yzyl balarnda ocan mevcudu 1200 kii civarndayd. Topuba 50 ake yevmiye alrd. Her topu birliinde Blkbadan sonra odaba ve vekilhar gelir.

stanbul dndaki top dkmhanelerinin balcalar Budin, Belgrad, Rudnik, kodra, Glanber, Pravitedir. giderdi. Buralara dkm iin stanbuldan ustalar

Tophanenin yapm Fatih ile baland, II. Bayezid ile tamamland. Kanuni bu binay yktrp yerine modern bir dkmhane kurdu. Kanuni ayrca bir topular klas ina ettirdi. kan bir yangnda harap olan tophaneyi III. Mustafa her ortaya bir kla olarak tekrar yaptrd. Baka bir yangn sonucu yklan tophaneyi III. Selim bir daha yaptrd. Yenierilerin kaldrlmasyla

topular oca kaldrlmad; aksine II. Mahmut topu klasna byk bir cami ina ettirerek kompleksi geniletti.

39

Kaynak: Uzunarl, sf 54

31

Topularn merkez atlyeleri Tophanedeki top dkmhanesiydi. Bu imalathanenin atsnda olas yangnlara kar su bidonlar, bidonlar kullanmak iin de yrme yolu ve bekiler vard. dolaplarnda saklanrd. malathanede dklen demirler top kalb Frnlarn

Ayrca binada iki tane tun frn vard.

evreleri sya dayankl zel yeil talarla rlyd.

Binann alt bo; st

kubbedir. Kubbe tarafnda demir ve bakr artklar tekrar kullanlmak zere eritilir. Eldeki bakra gre top kalplar hazrlandndan ocak katipleri titizlikle defter tutarlard. Kubbelerin nne bir ukur iine top kalplar konurdu.

Eritilmi metal bu kalplara dklr ve ekil verilirdi.

Osmanlda balca dklen toplar kkten bye ahi topu, balyemez ve kolombrona, ve ayka toplaryd. Top kalplarna dklen metalin zeri

Kathane bal ile svanrd. Toplar bir hafta boyunca soumaya braklrd. Dkm ii Osmanlda ciddiye alnrd ve her baarl dkmden sonra sadrazamn da katld bir merasimle kurban kesilir, ustalarla beraber yemek yenirdi. Topu ocanda Dkmeciler Blnn ayr bir blk olarak

kurulmas 1667 ylnda olmutur.

Osmanllar geleneksel olarak demir, bakr, ve tuntan top dkerdi. III. Mustafann slahat giriimiyle Osmanlya getirilen Baron De Tott 1774te Hali-Haskyde yeni dkm tezgahlar kurdurttu. Topu ocann bayra sar krmz idi. ettirilirdi. kullanlrd. Toplar genelde deve, katr, at, ve manda yardmyla hareket Top nakli iin ayrca geri hizmet ktalarndan olan Yrkler de

Kale kuatmasnda kullanlan toplar en az 8 okka en fazla 22 okka arlndayd. Ricaut en byk kale topunun40 100 santim geniliinde

olduunu yazyor. stanbulun fethinde ayka, prank, ve havayi denilen eit

40

Kale toplarna kalekup denirdi.

32

top kullanld41. ahi toplarn nakli srasnda hayvanlara bakan ve arabalar kullanan 2 arabac ile 3 topu bulunmas kanundu. Kalelerde grevli topular ise yeri geldiinde imtihan edilirdi. Ocaa yeni giren agird, topu olabilmek iin snava girer ve getii takdirde dirlik sahibi olurdu. Kaleler topular

tarafndan nbetlee tutulur, her neferin ait olduu kalenin ismi knyesine krmz kalemle yazlrd.

Sava formasyonunda yenierilerin nnde zincirlerle birbirine bal duran bir ksm top bulunurdu. Hilal eklinin iki ucunda, beylerbeyinin yannda da iki birlik top bulunurdu. 1574ten itibaren Topuba, her sefere Sadrazam ile birlikte katlmak zorunda olmutur. Tophanede; Tophane Emini ve Tophane Nazr diye iki sivil zabit bulunurdu. Bunlar harcanan ve alnan eyann defterini tutar ve levazm tedarik ederlerdi. Ocan bir de duagu denen bir imam vard. Bunun yan sra bir de muvakkit mevcuttu; kum saati yardmyla dkm sresini tutard.

III. Mustafann slah giriimleri ile Osmanlya getirilen Baron de Tott ile 1774te srat topular oca, topu ocana eklemlendi. Bu yeni tekilat modern bir Avrupa topu birliinin bir kopyasyd. Yeil ceketli ve mavi alvarl srat topular kafalarna 12 terkli beyaz uhadan yeil pskll balk giydiler. kantar barutla haftada 3 gn Beyolu ve Kathanede talim yaptlar. ki lk

kurulduunda saylar 250 kadar olan srat topular, Halil Hamid Paa ile 2 bin neferi buldu. Srat topular oca Sadrazama balyd. Bunlar dakikada 10 kadar top atabiliyorlard, ayrca lojistik sevkiyat kyasla muazzam bir hzla gerekletirebiliyorlard. Savalarda her topa 10 topu tayin edilirdi.

Kapkullar kaldrldnda topular, lamclar, ve humbaraclar Sultann yannda yer alarak ocaklarn yeni formatta devam ettirdiler

Osmanlda kullanlan toplar unlardr: ayka, prank, havayi, bedoluka, zarbazen, miyane zarbazen, ahi zarbazen, akloz, marten, ejderdehen, kolonborna, miyane balyemez, ve havan.

41

33

Arabaclar Oca:

Erken Osmanl tarihinde toplar deve, katr gibi bykba hayvanlar yardmyla tanrd. Buna bal olarak tanan toplar hafif toplard. 15.

yzyldan sonra, zellikle stanbulun fethi srasnda, byk toplar dklmeye baland. Byk toplar tamak iin top arabalar kullanlmas gerekti. Bylece toplarn top arabalar vesilesiyle lojistik nakli grevi arabaclar ocana verildi. Savalarda toplar kullanan ve arabalar yardmyla toplar sava alanna tayan askerlere Toparabaclar denir. Kimi zaman padiahn zel eyalarnn nakli grevi de arabaclara verilirdi. Fatihin kanunnamesinde topu ocana mensup bir aadan bahsedilmez; ancak Yavuz Sultan Selim dneminde Arabacba Aa kaytlara gemitir.42

Arabaclar

ocann

imalathanesi

Tophanede;

klas

ehreminide;

hayvanlara bakanlarn ss de Ahrkapdadr.43 III. Selim zamannda slah hareketiyle Tophanede yeni bir kla yapld. Top arabaclar ocann bu

klada tam nerede konumlanm olduu bilinmemektedir. 16. yzyl itibariyle top arabalarnn yapmnda kullanlan deme aac Hrvatistandan tedarik olunurdu. Top arabalarn eken beygirlerin stne koyulan kepenk de

Yunanistanda imalat edilirdi. Beygir ve atlar da Eflak-Bodan veya Dobrie civarndan getirtilirdi.

Ocan en kdemli zabiti Arabacbadr.

Ocan ikinci kdemli subay

birinci derece zabitlerden kethdadr, sonra baavu, kethdayeri, avu, ve

42 43

Kaynak: Uzunarl sf 98 Halaolu, sf 45 ve Uzunarl sf 98

34

ocak katibi gelir. halifeleridir.

kinci derece zabitler ise blkba, odaba, ve ocak

Topu ocanda yaplan slahatla44 18. yzylda arabaclar da svari ve piyade olarak iki ksma ayrld. Svari bl de iki ksma ayrld; bunlardan

ilkinin kumandanna halife-i evvel, ikincinin kumandadna halife-i sani denildi. Ocaktaki blkler en fazla 52 nefer olabilirdi. ikinci blk kethdayeri bldr. lk blk aabl,

1686 ylnda arabac oca mevcudu

622ydi. 380 kadar da arabac oca hizmetlisi45 vard. Yeni dzen ile svari ksm 25 blkten meydana gelir oldu. Blkler en az 7, en fazla 15 arabac neferden oluacak ekilde tertip edildi. Yaya ksmnn her tertibinde 8 ila 10 nefer vard.

44 45

Tertib-i cedid. Mtefferika (geri hizmet neferi) rnek: marangoz, nalbant, sara, saire, vb.

35

BLM III:

YEN ER OCAI

Yenieri rgtlenme Biimi:

Yenieriler, ocan bozulma dnemi kabul edilen 17. yzyla kadar btn Osmanl askeri kuvvetinin sayca kk bir blmn tekil ederdi. Ancak

saylarnn fazla olmamasna ramen devlet kadrosunda ve toplumsal yapda etkileri bykt. Yenieriler btn askerlerin en elitleri saylr, devlet katndaki konumlar nedeniyle dier askeri tekilatlardan fazla nem atfedilirdi.

Acemiolanlarn Yenieri Oca ktk defterine kaydolarak yenieri olmasna kapya kma denirdi. Kapya kmann bir ya snr vard ve ya ilerlemi acemiolanlar yenieri yazlamazlard. Yenieri olamayanlar evlenme hakk kazanarak hizmetlerine devam ederler; zaman gelince emekliye ayrlrlard. Yenieri yazlabilenler Kanuni devrine kadar eski odalarda,

sonrasnda Aksaraydaki yeni odalarda ikamet ettiler. Kapya kan nefer iki ake ulufe ile deftere kaydolurdu. Bunun dnda ocaa giri ulufesi olarak
36

dzen akesi ismiyle iki altn verilirdi.

Her yenieri beyaz keeden bir brk

takmak zorundayd. Bunun arkasnda yatrtma denilen ve omza kadar inen bir para bulunurdu. mecburdu. Yenieriler brklerini eri, Subaylar ise dz giymeye

Ocaa yeni giren acemi neferlere yevmiye balanrd.

orbac Aa,

otoritesini gstererek acemi neferin ensesine ocaa ho geldiini vurgulayan sk bir tokat atard. Meritokratik-hiyerarik yap kurumun her kesinde varln srdrrd. yle ki, acemi neferler arasnda da bir kdem tayini yaplrd. En sk rastlanan yntem acemilere kou yar yaptrmakt. lk bitirenler en kdemli saylr, sona kaldka ocak iindeki angaryalar oalrd. Kou yarlar

barakalarda oda kapmaktan, ortaya et gtrme hakk kazanmaya kadar pek ok yerde hak iddia etmek zere kullanlrd. Bir nevi atletizme dayanan bu sistem eski Yunanlarda ve birok sava kavimde uygulana gelmitir. Kou yarlar daha pek ok alanda kdem tayini kstas olarak kullanlrd. Becerileri ile stat atlamas yapamayan neferlerin statleri zaman getike birer artard. kademede yer boalnca alttakiler bir st pozisyona tayin olurlard. st

Devleti ve padiah sanca erif, yenieri ocan da imam azam bayra temsil ederdi. Yenierilerin en kk birliine Orta, zabitine de

orbac denirdi. Yenierilerde mutfak her zaman zel bir anlam tamtr. orbac lakab kelimenin tam anlamyla ortann liderinin orbalar kaplara koyarak askerlerine servis etmesinden gelir. orbaclar bellerinde byk bir orbasn

tahtadan orba kayla gezerler; statlerini byle belirtirlerdi. bitirmeyen yenierinin isyan bayraklarn ektii anlalrd. oluan bir Orta genellikle drt kou igal ederdi.

60,70 neferden

Ortalarn hacimleri III.

Murat dneminde geniletildi ve 200-300 nefere kartld. Hayli brokratik ve kontroll bir yap olan ocaa asker alnmas sreci orbacnn ihtiya belirtmesiyle balard. htiya belgesi Sleymaniyedeki Aakapsna sunulur, Belge
37

buradaki en kdemli kii olan Kethdabey, belgeyi kontrol ederdi.

Kethdabeyden Yenieri Aasna gider, o da divandan kapya kma ferman alarak ilemleri balatrd.

Genellikle bir Yenieri Ortasndaki pozisyonlar unlardr:

En kdemsiz olan acemi neferler Kdemli olan karakollukular Ayn zamanda a muavini olan bakarakolluku Ortann as olan usta En kdemli nefer saylan baeski Zabitlerin bile itibarn gren imam nefer Nian tayan bayraktar Idare memuru zabit vekilharc Kumandan vekili, veznedar odaba Taburdan sorumlu kumandan zabit orbac46

Fatih devrine kadar Yenieriler, sadece tek bir yaya - sonraki adyla Cemaat - blnden ibaretti. Fatih ile Sekban Bl kuruldu. 16. yzyl balarndan itibaren de nc bir snf, Aa Blkleri, meydana getirildi. Btn Yenieriler, 196 taburdan meydana gelirdi. Bu ortalarn 101i sar izme giyen Cemaatli, 34 krmz izme giyen Sekban, 61i de Blklyd. Genelde Cemaatli Ortalar kale ve snr muhafzlar, Blkl Ortalar stanbul ve taht muhafzlar, Sekbanlar ise padiahn av hayvanlarn besleyen ve yetitirenler idi. Sekbanlar, stanbul ve Edirnedeki miri (kamusal) iftliklerde ikamet ederlerdi. Kanuni devrine kadar yenieri saylar 10-15 bin civaryd. Her blk ilk kurulu itibariyle 100er kiiden oluurdu. Zamanla bu blkler

46

Kaynak: Read Ekrem Kou. Yenieriler (sf 69)

38

600-800 kiiye ulamtr.

Yenierilerin saylar da ilerleyen zamanlarda

katlanarak artm ve k dneminde 200 binleri bulmutur.

Her ortann ayr bir flamas ve uzmanlk alan vard.47

rnein

60.,61.,62., ve 63. Ortalar merasimlerde, merasim ktalar olarak grev yaparlard. Baz Ortalar snr blgelerinde ve kalelerde muhafz olarak grev yaparlar, bazlar da stanbulun gvenliini salarlard. Tarihin bu dneminde iktidarn askeri gc ayn zamanda ehirlerin polisi olabilirdi; dnem itibariyle henz kesin izgileriyle bir polis-asker ayrm sz konusu deildi. Bu sebeple stanbulun polis gc iktidarn zor kuvveti olan yenierilerden temin edilirdi. ehrin asayii ve esnafn gvenlii yenierilerden sorulurdu. semtinde bir yenieri karakolu vard. ehrin her

Amirleri, ocan en kdemlisi saylan

Yenieri Aasyd. Yenieri Aas, savaa katlmaz, ehir gvenliini salard. Savaa Sekbanba Aa gnderilirdi. Ancak Sadrazam komutan olarak savaa katldnda Yenieri Aasnn da savaa gitmesi kurald. Padiahn katld seferlere tm yenieri kadrosunun katlmas kanundu. Bu gibi durumlarda

stanbulun asayii Acemiolanlara ve stanbul Aasna braklrd.

Yenierilerin flamalar krmz ve altn renkteydi. Altn rengi egemenliin sembol kabul edilirdi. Sancak ilemeleri Moollara benzer altn bir kreden aa sarkan bir at kuyruu, altnda hilal. Sancak direinin tepesine gelenekten tr minyatr bir kuran aslrd. Sf 72: Bir generalin veya sancak beyinin

rtbesi, otann stne dikilen at kuyruklarndan belli olurdu. Sultann 9 at kuyruu vard. Bu say sonralar 12ye ykseltilerek iki sancakta 6ar tane

olarak sergilenir oldu. Kanuni 1526da Macaristann Moha seferinde sadece 7 at kuyruu tamtr.48 Yerel yneticilerin 1 veya 2; beylerbeyinin 2; drt saray vezirinin 3; bavezirin 5 at kuyruu tama hakk vard. 18. Yzylda serasker Emin Paann 6 at kuyruu sembol tama hakk vard.
47 48

Neferler geleneksel olarak ortalarnn nianlarn vcutlarna dvme yaptrrlard. Goodwin, sf 72

39

Yenierilerin bayra sar krmz renkteydi ve bayran ortasnda Zlfikar49 ilemesi bulunurdu. Bunun yan sra her ortann kendine has Nian sembolleri genelde hayvan

amblem ve semboll nianlar vard.

ilemeleriydi ve ithaf olduu ortann greviyle genelde ilgisi yoktu. 1. Ortann amblemi deve; 10. Ortannki kartal; 17. Ortannki aslan; 43. Ortannki fildi. 84. Ortann amblemi iki minareli bir cami; 30. Ortannki tek minareli bir camiydi. 74. Ortann sembol minberdi. Bunlar dnda gemi demiri, pazulu kollar, ok, yay gibi g ve sava sembolleri vard.50 vcudunun grnen bir yerine dvme yaptrrd. Her nefer ortasnn amblemini

Yenieri ocanda idari makamlarda olan aalar, aadan yukarya unlardr:

Yenieri Katibi: ortasnn orbaclna ek olarak ocan ana ktk ve knye defterlerini tutar. Ocak mam: orbaclk yapt ortasna imam ortas denir,

Aakapsndaki camide imamlk yapar Solakbalar (4 aa): Merasimlerde ve avlarda padiahn zel korumalar olurlar. Sa elleri palalarnn kabzasnda yrrler. 60., 61., 62. ve 63. ortalarn orbaclarndan seilirler Blkba: Blkl ortalarn en kdemlisidir. Ba Yayaba: Cemaat ortalarnn en kdemlisidir. Seferlerde ordu hazinesini bekler, savalarda yarallar nakleder, sefer emirlerini ilgili makamlara iletir. Kethdayeri: Kethdabey tarafndan seilir. Ocaa bal askeri imalathanelerden sorumludur. Kethdabeyin vekilidir.
Zlfikar kelime anlam olarak fikir sahibi kii anlamna gelir. Dini hikayeye gre H. Muhammedin Hz. Aliye hediye ettii atal ulu klcn ismidir ve Alevilerin sembol kabul edilir. 50 Kaynak: Goodwin, sf 72
49

40

 Muhzir: Sadrazamn korumasdr ve onun askeri birliinden sorumludur. Aa ve vezir divanlarnda ocan ilerini takip eder. Padiah ve Sadrazamn emirlerini ilgili mercilere iletir. Baavu: Merasim ve terifat amiridir. Yeri geldiinde yenieri dualarn okur. Yenieri aasnn emirlerini ilgili yerlere ulatrr. Maiyetinde, Kulavular denilen 130 kadar emir zabiti vardr. Hasekiler (4 aa): 14, 49, 66, 67. Cemaat ortalarndan seilir. En kdemlilerine Ba Haseki Aa denir. Padiahn fermanlarn ve

hediyelerini yetkili makamlara ulatrrlar.51 Turnacba: Padiahn av maiyeti olan 68. Cemaat Ortasnn orbacsndan seilir. Devirme kanununun kaldrlmasna dek

devirme olanlar seme grevi bu aannd. Seksoncuba (Samsoncuba): Padiahn av maiyetinden 71. Samson denilen av kpeklerini

Cemaat Ortasnn orbacsdr.

besler, yetitirir. Merkezi Tophanededir. Zaarcba: Padiahn av maiyetinden 64. Cemaat Ortasnn orbacsdr. sorumludur. Kethdabey: Yenieri aasnn muavinidir. Ocan btn Av kpeklerinden ve sultann av programndan

ilerinden Yenieri Aasna kar sorumludur. Sekbanba: Kethdabeyle ayn rtbededir. ortalarnn kumandandr. eder. Yenieri Aas: Tm ocan en kdemlisidir; stat olarak 4 vezirin hemen altndadr. Bakumandan olduu Yenierilerin Btn Sekban

stanbulda Yenieri Aasna vekalet

disiplininden sorumludur. Ayrca stanbulun emniyet mdrdr; uygun grdnde kimseye sorumlu olmadan hapis cezas kesebilir, Padiaha sormadan halktan birini idam ettirebilir. Ancak Yenieri Aas bile nihai olarak yaptklarndan hkmdara kar

51

Mimar Sinan devletin ba mimar olana kadar bir Haseki Aasyd.

41

sorumluydu. Yangn ktnda itfaiye efi olurdu ve yangn yerine gitmeye mecburdu.52 [*] 56. Ortann orbacsnn kdemli aalar arasna ykselmesi yasaktr, nk meyve, bakkaliye, kereste ve dier yap malzemelerin tccarlarnn ve stanbul piyasasnn denetleyici memurudur.

Yenieri aas 1451e kadar ocak iinden seilirdi. Fatih, ocak stndeki tahakkmn arttrmak zere Yenieri Aasn Sekbanbalardan tayin etti. 16. yzyln bandan itibaren ocak dndan aa tayin etmek usul oldu. 18.

yzyln ikinci yarsnda Aann sadece Ocak bnyesinden tayin edilmesi hakk Yenierilere teslim edildi. Ocak dndan kimseler bozulma dnemine kadar Ancak Padiah istediini Aa tayin etme

aalk pozisyonuna gelemezlerdi.

yetkisine sahipti. Dier tayinler Kethdabey tarafndan Yenieri Aasna arz edilir, tayini Yenieri Aas onaylard. danlmazd. Yenieri Aasnn tayininde Ocaa

Yenieri Aas devletin en varlkl memurlarndand.

lk dnemlerde 450

ake yevmiye alan Yenieri Aas sonralar 500 akelik yevmiyeye baland. Bunun yan sra her yl Koyun Emininden 8 bin kuru geliri vard. Arpalk olarak da Tuna yalsnda 50 bin akelik serbest zeamet tahsis edilmiti. Ayrca yenieri hazinesinin 3te 1i Aaya bahedilirdi. Her senede bir padiahn has ahrndan bir at hediye edilirdi. Yenieri aas terfi olup sancaa kacaksa

maa karl 430 bin ake demek zorundayd.53 Sancaa kmayan Yenieri Aalar genellikle Beylerbeyi veya Kaptan- Derya olurlard. 16. Yzyln sonlarndan itibaren Yenieri Aasn tayin ve azil hakk Padiahtan Veziriazama geti.

52 53

Kaynak: Read Ekrem Kou. Yenieriler Halaolu, sf 43

42

Yenieri ocann ileri her hafta Yenieri Aasnn nderliinde Aakapsnda toplanan bir mecliste grlrd. Her hafta sal sabah Sarayda Sadrazamn bakanlnda toplanan Divan Hmayun yesi saylan Yenieri Aasnn sadece bir aa ise - yerel ynetici konumunda deilse - divanda sz hakk yoktu. Toplant bitiminde Padiah nce Sadrazam huzuruna arr,

sonrasnda Yenieri Aasyla yalnz olarak grr, Ocan durumunu ve isteklerini renirdi.

Yenieri Aasnn ikamet ettii Aakaps, Sleymaniyede byk bir miri saray kompleksiydi. inde hamam, zindan, camisi, ve kum meydan adyla

anlan geni bir avlusu vard. Konumland yer itibariyle neredeyse tm stanbulun panaromik grntsne sahipti. Bunlarn dnda ahap bir yangn kulesi vard. Kulenin stnde camdan bir kkte Acemiolanlardan seilmi 25 gzc devaml ehri izlerlerdi. Pek ok imalathane bulunan komplekste bir de ar vard. Sarayn ve aalarn ihtiyalar bu ardan temin edilirdi. Geceleri sadece amdanlar yakmakla grevli 26 nefer bulunurdu. Buradan yola karak Aakapsnn hayli kalabalk bir i han ve imalathane olduu anlalr. Vakayi Hayriye diye anlan 1826 ylnda yenieriliin kaldrlmasndan sonra bu kompleks eyhlislamlk Dairesi yapld.

Yenieri Klas ve Ocaklnn Hayat:

lk Yenieri Klas olan Eski Odalar Fatih devrinde ehzade Camiinin yannda kurulmutur. Kanuni devrinde Aksarayda Yeni Odalar olarak

anlan daha byk bir kla ina edildi. Yenieriler grevde deillerse ehirde gezmeleri yasakt.

43

smail Hakk Uzunarlnn belirttii zere Eski Odalarda 47 ocakl oda, 21 ardak, 1 tekke, 90 talimhane, 26 ahr, ve 55 kerevet vardr. Yeni

odalarda ise 368 ocakl oda, 130 ardak, 4 tekke, 90 talimhane, 158 ahr, 20 kk, ve 69 kerevet vardr. Bu karlatrmadan yola karak Fatih devrinden Kanuni dnemine kadar Yenierilik Kurumunun ne boyutta geniledii anlalabilir.

18. yzyla gelindiinde oda/baraka mevcuttu. neredeyse her ey

stanbulda 40 bin neferi barndracak 60

Yenieriliin kaldrld 19. Yzylda yenierilere ait yok edildiinden yenieri odalarnn tam planlar

bilinmemektedir. Fransz arkeolog Antoine Gallandn 1672de kaleme ald stanbula ait gnlk anlar adl eserinde her biri bir ortaya ait olan L eklinde uzun koridorlarn ortasnda iinde mescit, depo, talim alan, ve ss havuzu olan bir bahe olduu tasvir edilir. Buna ek olarak kap ve pencere erevelerinin mermerden olduu ve alann geceleri mumlarla aydnlatld yazldr.54 Uzunarlnn tasvirine gre eski odalarda 47 smineli oda; 26 blk ortalarna ait oda; 55 ek yatak; 21 adr; 1 tekke; ve 26 ahr vard. Yeni odalarda ise 368 mineli oda; 130 adr; 69 yatak odas; 90 talim alan; 20 pavyon55; 4 tekke; ve 158 ahr vard. Bunlar dnda bir dolu hamam, mutfak, levazmat odas, silah deposu, hcre, tuvalet, marangozhane, vb. vard. Bir yenieri odas ars ve alanlaryla kendine yetebilen kk bir kasabay andrrd. Yeni odalardaki cami, Bektai dervilerinin toplant yeriydi. Odalarn 7 tane girii vard.

Merasim kaps da denilen ana kap etmeydanna alrd. Saraya alan kapnn gerisinde mum imalat iin bir fabrika vard. Odalara ekmek ve dier yiyecek mamulleri yerel esnaf tarafndan retilir, acemiolanlar tarafndan odalara tanrd. 300 akn frndan ekmek tedarik edilirdi. Et, 80 Yunan kasab

tarafndan 20 dkkanda hazr edilirdi.

Ayrca yenieriler kendi hayvan

srlerini beslerdi; ancak bunlara daha ok seferde kullanmak zere baklrd.

54 55

Goodwin, sf 73 Zaman geirmek iin oturulan yer

44

Yenieri kltrnde mutfan ve yemein kutsal bir yeri olduundan, bu nedenle orta bana orbac denildiinden bahsetmitik. Bundan tr kla

bnyesinde ocak ilerini konuacak zabitler kazanlar etrafnda toplanrlard. Ocan kurulduu gnden kalan ve kutsal bir nitelik atfedilen kazana kazan erif denirdi. Bu kazan kullanlmadan muhafaza edilir, tlsml ve uurlu

olduuna inanlrd.56 Padiah boykot etmeleri halinde kazanlar mutfaklardan karlarak et meydanna tanrd. Yenierilerin istekleri yerine getirilinceye kadar ocakta yemek pimezdi. Padiahn kullar olduklarn kabul eden

Yenieriler iin kazan devirme de denilen bu olay bir bakma padiahn ekmeini kabul etmemek anlamn tard.

Kla iinde ve dnda kavgaclk, kfr, yoklamadan kamak, namazda kusur ar su saylrd. Cezalar Odaba tarafndan belirlenirdi. Cezal

yenierilerin yataklarn alp ceza sreleri boyunca ustann gzetiminde mutfakta tutulmas ve bulaklk yaptrlmas genel bir pratikti. Daha ar cezalar falaka ve idamd. Bir orbac en fazla 40 denek vurabilirdi. 80 ve 240 denek cezalar gnlere blnerek uygulanr ve ancak Aa Divannca verilebilirdi. Sefer kaaklar ve katillerin ba satrla kesilir; fitneciler, hrszlar, ve tecavzcler boularak ldrlrd.57

Yenierilerin daimi kahvalts orbadr.

Neferlerin orbalar, orbac

tarafndan datldktan sonra kazanlar Karakollukular tarafndan kulplarna kazk geirerek nbetilerin ve zabitlerin orbalarn servis etmek zere tanrd. Bir karakolluku da kepeyi alr, kazan takip ederdi. Genelde ortalar belli bir yemekte ustalamlardr. Bu yemekler belirli zamanlarda bahi toplamak

niyetiyle Sadrazama, Yenieri Aasna, Vezirlere sunulurdu. Byle toplanan bahiler orta sandnn nemli bir gelir kaynayd.

56 57

Kazan arpsn yemini buradan gelmitir. Osmanl hanedan yelerinin kannn dklmesi uursuzluk sayldndan boularak infaz edilirlerdi.

45

Mutfaa malzeme tedarik eden zabitlere karakolluku, karakollukularn banda bulunan ustaya da Seirdim Ustas denir. Ocaa et getiren kafilenin

nnden gemek veya bir sebeple etin geliini yavalatmak ar su saylrd. Et meydana ulatnda yenieriler sraya dizilir, Seirdim Ustasnn iaretiyle komaya balarlard. Ete ilk tokat atan nefer bir btn koyunu ortasna

gtrmeye hak kazanrd; neticesinde itibar artard.

Osmanl devletinde eitim, din ve Arapa derslerinden ibaretti. Okuma yazma renmek isteyen yenierilere byk camilerde ders takip etme izni verilirdi. Baarl olan neferler ocaktan ayrlma hakk kazanarak gayri-askeri ilerle megul olabilirlerdi.

Mehter58 takmlar klada talim grrler, zel olmayan gnlerde de belirli aralklarla kla iinde mzik yaparlard. Her ortann bir kat mehterhanesi (saz takm) vard. Her kat mehterde 1 davul, 1 zurna, 1 borazan, 1 zil, ve 1 ift dmbelek bulunurdu. Mehterlerin katlar yerine gre artard. Padiah

bandosunda 9 kat mehter vard. Mehterhane durarak ald zamanlarda hilal eklini alrd. Tular, fltler, trampetler, trompetler, ve borazanlarn yan sra Anadolu icad olan byk ziller59 mehter mziinin vazgeilmez

enstrumanlardr. Ks denen koca davullar sadece savalarda alnrd.

Yenieriler ok sk talim yaparlard.

Hdrellez bayramndan kasm

ayna kadar ak havada her gn saatlerce sren talimlerde zellikle tfek ve ok atlar yaplrd. K aylarnda kapal alanlarda talimler srerdi. Talimlerin yan sra kou yarlar, engel tama talimleri, gre gibi sportif aktiviteler
58

Mehter kelimesi mihter den tremitir, vezir kapusundaki avua verilen addr. Mihterhane vezir kapusunda alan saz takm anlamn tar. 59 ngilizce: cymbals

46

vard. En baarl 40 pehlivan Kaptan Paann hizmetinde denizlere almaya hak kazanrd ki bu, baar gsterildii takdirde ksa yoldan terfi anlamna geliyordu.

Osmanlda zellikle Anadolu kaleleri yenierilere emanet edilirdi. Bunun balca sebebi valilerin veya yerel ynetimin merkeze bakaldrarak isyan etme ihtimalini drmekti. Ancak yerel ynetimin elinde 16. Yzyln ikinci

yarsndan itibaren paa kulu da denilen levendler, cebeliler, ve sarcalar olmak zere iftiden bozma askeri milisler bulunurdu. Paalar merkezi iktidarn Glenen yerel

sarsld dnemlerde saray tarafndan zerklik kazandlar.

yneticiler bu dnemde blgedeki milis glerini, gerektiinde yenierilere kar kullanmak zere, kendi keselerinden beslemeyi adet edindi. Devlet, zor

kullanma aralarnn tkenmeye balad dnemde Anadolu milislerine ihtiya duyar hale gelmiti. Bunun sonucunda saylar artan levendler ve cebeliler

zerkletiler ve merkeze kar konumlandlar.

Yenieriler iin en nemli sosyalleme mekanlar kahvehanelerdi. Kla mensuplar topluca bu kahvehanelerde buluur, ortak kararlar alrlard. zellikle ihtilal dnemlerinde kahvehaneler nemli karargahlar olmutur. Elence iin kahvehanelerde nargile iilir, sazlar alnr, trkler sylenirdi. Tm neferleri doyuracak byk sofralar kurulur, beraber yemek yenirdi. Kahvehaneler ayrca Bektai pratiklerinin yaatld bir yerdi. Her

kahvehanede devaml ikamet eden, burada yatan bir Bektai Babas bulunurdu60. Sabaha kadar yanan bir amdan zenle ilenmi duvarlar btn gece aydnlatrd. Ayrca civelekler61 ve berberler hazr bulunurdu.

Kahvehanelerde, uurlu saylmas nedeniyle en az bir kanarya kuu beslenirdi. Her kahvehanenin kendine has bir nian, giri kapsnn stne aslrd.

60 61

Kou, sf 297 Erkek dansz

47

Yenieriler kendi kltrel pratikleri iinde sk sk bir araya gelerek aktivitelerde bulunurlard. Yenierilikte meydan oyunlar ve glge gsterileri

revatayd. Karagz ve Hacivat gibi teatral oyunlarn yan sra genelde meydan ortas denilen ortann neferlerinden oluan oyuncular gndelik hayatn parodisini dier ortalara sunarlard. Glge ve meydan oyunlar ierik olarak hafif ancak eletirel nitelikteydi. Yenierilerin daimi toplant merkezi

kahvehanelerdi. Buralarda hem ocak konular tartlr ve dinlenilir, hem de iki iilip dans eden erkek cariyeler izlenirdi. Bu pratik ylesine yaygnlat ki 18. Yzyla gelindiinde yenierilerin yardmcs olarak yannda bulunan

acemiolanlara kahvehaneler dnda da dansz peesi taklmaya baland. Yenierilerde alkol tketimi yle boyutlardayd ki devletin en ok gelir salad alanlardan birisi alkol vergisiydi. yle ki II. Bayezid yenierilerin de basksyla yasaklanm olan araphaneleri tekrar amak durumunda kald

Sava Formasyonu:

Osmanl ordusu mehter takmndan beraberinde sefere gelen ar halkna kadar muazzam bir organizasyona sahipti. Ordunun kendini besleyecek yemek ve hayvan tehizat vard ve yol boyunca sakalar sayesinde susuz kalmazd. Cephane ve dier tehizatlarn yan sra neferin herhangi bir ihtiyac mobil arlardan para karl salanabiliyordu. Tehizatn tanmas iin on binlerce yk arabas, deve ve sr ile yrnrd. Osmanl ordusunun getii yerleri le evirmesinin byk bir etkeni bu sayda bykba hayvann gdlmesidir. Yavuz Sultan Selim 1521de Belgrada sefer dzenlediinde beraberinde 10 bin tahl vagonu ile sadece cephane tayan 3 bin deve gtrmt. Ordunun

cephane ve tehizat dnda 500 civar mimar, su mhendisi, inaat mhendisi,

48

madenci, vb. gibi teknik elemana ve 250 kadar ayn zamanda tesisatlk yapabilecek nefere ihtiyac olurdu. 16. Yzylda Ferhat Paa ran seferine

beraberinde 400 kadar ef marangoz gtrmt.62

Osmanl Ordusu, klasik haliyle merkezde sultan, kapkullar, ve geride toplar; kanatlarda sipahiler ve kumbaraclar/toplar olarak saldrrd. Ordunun nc kuvvetlerine pidar, geri kuvvetlerine de dmdar denirdi. Ordu

ilerlerken nden aknclar gidip etraf kolaan ettikten sonra kazmaclar gelirdi. Ordunun bir gnlk mesafesinde - bu Osmanlda ortalama 30 kmdir yollar alr, kprler tamir edilir, gzergah gsteren yn tabelalar dikilirdi.

Sava zaman hilal eklinde formasyon kuran ordunun merkezinde veziriazam, veziriazamn evresinde yenieriler, hemen arkada da sultan bulunurdu. Hafif piyade olan azaplar hilalin ortasnn nnde nc kuvvet Azaplar mevcut deilse yerine arhac denilen pidar Sava annda sultann sanda vezirler, solunda Bu kitlenin etrafnda solaklar,

olarak savard.

kuvvetleri tayin olurdu.

kazaskerler yani ulema snf dururdu.

solaklarn yanlarnda kapc denilen sultan korumalar yer alrd. Tmarl sipahiler de iki kanattan ilerler ve savard. at stnde savard. Yenieri aas ve orta orbaclar

Yenierilerin sanda sipah, sa ulufeciler, ve sa

garipler; solunda silahtar, sol ulufeciler, ve sol garipler bulunurdu. Merkezdeki yenieriler ve hilalin ularndaki kapkulu svarilerinin arasndaki bo alanda kural gerei arlk ve levazm arabalaryla top arabalar dururdu. Ordunun peinden gelen ar esnaf arpma boyunca geride beklerdi. Sava sresince kaaklar durdurmak zere etrafta eli topuzlu svari avular dolard.63

62 63

Goodwin, sf 85 Uzunarl, sf 258

49

Ordu yrmeye, istisnai bir durum yoksa gece yars balar; leye kadar ilerlerdi. Bir sre aradan sonra gne batana dek yola devam edilirdi. Geceleri kamp kurulduunda Mealecibann zabitliiyle konaklanan alan

aydnlatlrd.

Ordunun geecei yerlerdeki araphanelerin ve tavernalarn Ayrca askerlerin yre

kapatlmas kanundu ve uymayanlar idam edilirdi.

insanlarna zarar vermesi ve kyleri yamalamas sk kurallarla engellenmiti.

Sefer srasnda Sultana in stili bir ota kurulurdu. Otan etraf ynle kaplanr, Girii tlle rtlrd. Yerden 15 basamak yksee kurulan otan

iinde banyo bulunurdu. Divan yeleri toplanabilsin diye sultan otann yanna ikinci bir tente ina edilirdi. Saray efradnn otaklar krmz ve sar renkte; veziriazamn ota mor renkteydi. Sefere padiah katld zaman tm devlet ynetimi alandan yapld iin devlet memurlar da sefere katlrd. kurulan otan grkemi bir kiinin rtbesinin gstergesiydi.64 Seferde

Ordu kamp

kurduunda ehirlerin aksine geometrie uygun ekilde konumlanrd. Btn yollar kampn merkezi olan padiah otandan evreye yaylrd. Neferlerin

adrlar disiplini sembolize eder biimde dzenli kurulurdu. Temizlie ok nem verilirdi; her bln kendine ait ykanma adrlar ve tuvalet ihtiyacn karlamak zere yere kazlan ukurlar vard. kapatlr, yeni ukurlar alrd. Dolan ukurlar toprakla

Ordunun rettii tm pler itinayla

temizlenirdi. Kampn her yakasnda iinde yemekhane, ar, terzi, cephaneci, vb. dkkanlar bulunan bir ak alan vard. Mahkumlar ve sava esirleri iin bo tentelerin yan sra en az bir tane de idam yeri hazrda bulunurdu.

Osmanlnn en basit sava taktii dman tuzaa drerek srpriz atak gerekletirmekti. Aknclar tarafndan orduya doru ekilen dman yenieriler tarafndan evrilerek telef edilirdi. Aknclar hafif atl olduklar iin Avrupann ar zrhl atllar karsnda atik hareket edebiliyorlard. Bu sayede kk ve

64

Kaynak: Goodwin, sf 75

50

srekli gerilla ataklaryla dman sindirebiliyorlard.

Dman ortaya

alndnda yenieriler ateli silahlarn kullanrlard. Msellimler ve Anadolu Yayalar sa uta, Balkan Yayalar sol uta, Yenieriler ortada, Aknclar nde, ve toplar gerideydi. ekilmitir. Yavuz Sultan Selimden sonra toplar merkeze

Yenierilerin oklar, kzlerin ail tendonundan yaplrd ve gnlerce kmrde piirilirdi. Tunadan salanan reine ile paralar birbirine

yaptrlrd.

Yay bir seneye yakn bekletilirdi ki daha dayankl olsun. Klasik

Kullanmadan nce keten tohumundan elde edilen ya ile yalanrd.

yenieri yay 112 santime 70 santimdir. Oklar genelde 61 santimdir. At klndan yaplan yaylar reine, balk ya, ve balmumu ile rafine edilirdi. Oku kullanacak kiinin parma yay tutma yerindeki balmumuna bastrlarak kiiye uyumlu hale getirilirdi.65 Yenieriler 18. yzyla kadar ok arlkl tehizatlydlar nk orta Asya geleneinden gelen Osmanl oklar erken tfeklerden daha

kullanlydlar. Ancak Kanuni tfek kullanan yenierileri ordunun belkemii olarak tanmlam; tfeksiz sava ortadan kaldrmtr. Yenieri tfeklerinin namlularna ejder kafas kabartmas yaplrd.

65

Kaynak: Goodwin, sf 82

51

BLM IV:

KAPIKULU SVAR LER

Svari Birlikleri:

-olanlar ve yenierilerden ble kmaya hak kazananlar devaml ve paral asker olan kapkulu svarileri ocana girerlerdi. Trk olan tmarl eyalet sipahilerinden farkl olduklarn belirtmek zere kendilerine blk halk veya sipah denirdi. yi at sren yenieriler maalarna iki kat zamla stanbuldakiler Sleymaniye ve emberlita

kapkulu svarisi olabilirlerdi.

civarn mesken edinmiti. Geri kalanlar da Edirne, Bursa ve evresinde ikamet ederlerdi.

Kapkulu svari ocann en itibarl blne Sipah Bl denirdi. Ocaa ilk zamanlarda sadece nfuzlu devlet adamlarnn ve kumandanlarn ocuklar alnrd. Kanunnamenin belirttii zere bu ocak Timurta Paann tavsiyesiyle I. Murat zamannda sipah ve silahdar isimli iki blk olarak
52

kurulmutur. Sonralar sa ve sol ulufeciler66 ile sa ve sol garipler67 isimli drt blk daha eklenmitir. Ocaklnn balca silahlar ok, yay, harbe, kalkan, mzrak, balta, pala, bozdoan68, ve gaddare69 idi.70

Aslen 6 blmden oluan kapkulu svarilerinin ilk blne sipah denildii iin bazen hepsine sipah denirdi. ulufeciler, be ve alt gariplerdir. kinci blk silahdar, ve drt

Sa ve sol ulufecilerden oluan ulufeci

blne orta blk; sa ve sol gariplerden oluan garipler blne de aa blk de denirdi. Sipah ve silahdarlardan sonraki blklerin toplamna Tadklar bayraklar neticesinde bazen sipah Sa

blkat- erbaa denirdi.

blne krmz bayrak, silahdar blne de sar bayrak da denirdi. ulufecilere yeil bayrak, geri kalanlara da alaca bayrak isimleri verilmiti.

Sipah bl efrad ilk dnemlerde yksek ynetici, kumandan, ve aristokrat oullarndan oluturulurdu. Bu bln Fatih zamannda

oluturulduu muhtemeldir. Ancak yine Fatihin politikalaryla siyasi spektrum sultann lehine deimeye balad. Aristokratlarn ve gazilerin nfuzlar

gerilerken sultann mutlak otoritesi artt. Kurulu itibariyle bir Anadolu feodal yaps rn olan Osmanl zamanla dier g odaklarnn erimesiyle snfsz bir yapya doru erildi. Osmanlnn snfsz toplum yapsnn nihai nedeni bu

olmasa da nemli etkenlerinden biridir denilebilir.

Sipah bl, padiahlar camiye ve sefere giderken sa tarafnda yrrlerdi. Savata ordunun merkezinin sandaki saltanat bayraklarnn Savalarda adrlarn

altnda veya hkmdarn arkasnda konumlanrlard.

66 67

Ulufeciyan- yemin ve ulufeciyan- yesar Guraba-i yemin ve guraba-i yesar 68 Eere bal aatan bir topuz 69 Geni yzl ksa bir kl 70 Kaynak: Halaolu, sf 46

53

sultann adrnn71 yanna kurarlar, silahtarlarla deierek nbet tutarlard. Sancak tepelerini kurmak, gzergah tayin etmek, cephede siper kazdrmak, ve igal edilen kaleye toprak tatmak grevleri arasndayd. 300 blk sipahilerin her blnde 20 veya 30 kii mevcuttu. Sipah efrad 15 ile 30 ake aras

yevmiye alrd. Blk balarnn yevmiyesi 40 akeydi.

Sipah bl krmz flama; silahdar bl de sar flama tard. Bar zamannda sa kanat svarileri hazineyi kollarlard ve uzak blgelerden bakente getirilen haslatn ehir iindeki gvenliini salarlard. Sava

zamannda sipahlar padiahn sanda, silahdarlar da solunda konumlanrd. Sipahn sanda sa ulufeciler, silahdarn solunda da sol ulufeciler yer alrd. Bu grubun sanda sa garibler, solunda sol garibler bulunurdu.

Silahdarlar ilk kurulan kapkulu svari birliidir. silahdarlar nceleri Harem-i Hmayundan kan

Sar flamal

i-olanlarndan

oluturulurdu.

Sonralar Galatasaraydan, brahim Paa sarayndan, Edirne

sarayndan kanlar ve velede denilen svari ocuklar da kaydolunmaya baland. Fatihe kadar ba blk silahdarlard. Sipahlar sa taraf kapnca silahdarlar padiahn soluna geti. Silahdarlar sefere gidilirken askerin geecei yollarn alp temizlenmesinden sorumlulard. Buna tekabl kprleri ina veya tamir eder, bataklklar doldururlard. Yerel reayay cret karl

altrabilirlerdi.

Toplam 260 blk silahdar vard.

Bunlarn bir ksm yol

amakla uramaz; tuculuk, yedekilik, buukculuk grevlerinde hizmet ederlerdi. Silahdarlarn iinden seilen 23 kii balarnda tucubayla

seferlerde padiahn tularn tarlard. Yedekiler seferlerde padiahn yedek atlarn srerlerdi. bulunurdu. 30 kiiden oluturulan yedekilerin banda yedekiba

Yedekiler kafalarna mcevveze denen bir serpu giyerlerdi.

71

Ota- hmayun

54

Buukcularn grevi padiah camiye giderken padiahn adna halka sadaka datmakt.

Sipah ve silahdarlar sava durumunda padiahn adrn beklerlerdi. Sipahlar ayrca seferde ordunun geecei yerlere sancak tepesi denilen yaplar yaparak gzergah belirlerlerdi. sorumluluundayd. Cephelerde siper kazdrmak da bunlarn

Ulufeciler, savata ve konaklama halinde saltanat Garipler ordu tehizatlarn ve hazineyi

sancaklarndan sorumluydular. muhafaza ederlerdi.

Yeil bayrakl sa ulufeciler 120 blkten meydana gelirdi. bayrak tayan sol ulufeciler de 100 blkt.

Sar-beyaz

Padiahn hazinesini bunlar tayin edilir ve

beklerdi. 4 sa ve 3 sol ulufecilerden 7 kii suba olarak

ocan mali ilerinden sorumlu olurlard. Ulufecilerden seilen, biri emin, biri nazr, biri katip olmak zere 3 ihtiyar svari otak olarak eskiyen otaklar satmakla mkellefti.

Garipler Trk ve Mslmanlardan da seilirlerdi. En tehlikeli grevler gariplere verilirdi. Savalarda sa garipler padiahn sancann dibinde, sol Gariplerin ordu

garipler de soldaki alemin (bayrak) yannda dururlard.

konumlanmalar her zaman ayn olmaz; bazen sa ulufeciler ve sa garipler sipah bl ile sada, sol garipler ve sol ulufeciler silahtar bl ile solda yer alrlard. Gariplerin yegane grevi Sanca- erifi savunmakt. Ordu kamp yaptnda merkezdeki arlklar ve otalar korurlard. orduya odun tamak gariplerin greviydi. Ayrca savalarda

Garipler sa ve sol olarak 200

blktr. Sa tarafn bayra sar beyaz, sol tarafnki yeil beyazdr.

55

Sefer srasnda hazineyi koruma grevi sol kanat svarilerine verilirdi. Seferde sultann evresinde koruma halkas oluturan kapkulu svarileri sultana arkalarn dnmeden at yapmak durumunda olduklar iin solak ve salak diye de adlandrlrlard; pozisyonlarna gre yay tutan elleri deiirdi. Kapkulu svarileri oullarn yenieri yazdrabilirlerdi; ancak torunlarnn kaydolmas yasakt.72

Ocakta her bln ayr aas vard. ortalarnda 8 bin neferden oluuyordu.

Kapkulu svarileri 15. yzyln Kanuni zamannda da bu say

deimedi.Yenieri enflasyonu dneminde her ocak gibi kapkulu svarileri ocann da says artmtr; ancak kaptan- derya Kara Murat Paa zamannda saylar 15 bine ekilmitir. 1568 ylnda tutulan bir devlet kaydna gre 3331 nefer sipah, 2780 nefer silahdar, 1337 sa ulufeci, 1209 sol ulufeci, 1000 nefer sa garib, ve 1539 nefer sol garip toplam 11.196 kiiden oluuyordu.73 1609da toplam nfuzlar 20 bini bulan svarilerin saylar IV. Murat zamannda 16 bin kiiye indirildi. Uzunarlnn sunduu veriler itibariyle IV. Mehmet dneminde svarilerin saylar 50 bini bulmutu; Tarhonc Ahmet Paa ile ocaklnn says 25 bine ekildi. 1660da 15 bin kiiye kadar ekilebildi. arpc olan, zaman getike sipah ve silahtar blklerinin mevcutlar artarken; ulufeci ve gariplerin saylarnn azalm olmasdr.

16. yzyl sonuna gelindiinde 20 bin civar kapkulu svarisi vard. stanbulda bulunan svariler padiah ehirde bir yere giderken sadece kllaryla korumalk yaparlard. Yenierilerin gndelik giysi ve ihtiyalarnn teminine memurlard. Kanuni dneminde svarilerden 300 kii mlazim

seilirdi ve sultan seferdeyken vergi ilerine memur edilirdi. Seilenler bir sene boyunca Divan- Hmayunda hizmet ederlerdi. Mlazimler topladklar

hara/vergi bana gulamiye ismiyle 10 ake alrlard. stanbuldaki svariler

72 73

Goodwin, sf 66 Kaynak: Uzunarl, sf 213

56

Sleymaniyedeki 9 oda, Sultanahmet Han, Eli Han, Kurunlu Han, ve Yenicami Hannda ikamet ederdi. 1588de Sleymaniyedeki 9 oda boaltld.

Svariler sefer zaman aldklar her 5 ake yevmiye iin bir atl nefer bulundurmak zorundaydlar. Bu usul Kprl Mehmet Paa kaldrmtr.

Sipah ve silahtar aalarnn emekliliklerinde sancaa kmalar kanundu. 1576 ylnda kan bir kanunnameye gre sancaa kma halinde sipah aasna 300 bin; silahtar aasna 280 bin; ulufecilere 180 bin; sa gariplere 170 bin; sol gariplere 160 bin akelik zeamet verilirdi.74 Svarilerin stanbul dnda

ikamet edenleri taral vasfyla kendi adlarna zabitler vesilesiyle ulufelerini toplarlard. Yenierilerin maalar divanda verilirken; kapkulu svarilerinin Maa ilemine devr

maalar ertesi gn veziriazamn saraynda verilirdi.

denirdi; padiah sadrazama devir krk isimli hilat gnderirdi ve maalar denerek ulufe defteri 3 ay boyunca kapatlrd.

Alt bln aalar svari olduklar sre boyunca 100 ake yevmiye alrlard. Ayrca senede 17 bin akeye kadar geliri bulunan arpalklar vard. Blk aalarnn yetimi oullarnn sipah veya silahtar blne kayt olmalar artt. Blk aalar her Perembe sadrazam ziyaret etmekle

ykmlydler. Savalara padiah veya sadrazamla beraber gittiklerinde 5 bin akelik silah paras temin edebilirlerdi.

Svariler balarna otaa isimli bir balk takarlard.

Elinde mzrak,

belinde tirke,75 kl, gaddare ve bozdoan, kollarnn altnda ilemeli kalkan, gvdelerinin n ve arkasn kaplayan zrh, hayvanlarnn boyunlarnda da kotaslar vard. Kalkanlar elbise ve balklarnn renginde idi. Savalarda

yanlarnda yedek hayvan tarlard.

74 75

Svariler savalarda hat kurarlar,

Kaynak: Uzunarl, sf 173 Oklarn koyulduu kutu

57

dmann ayn noktasna Cengiz Han usul saldrrlard. Dmann svari ve piyade gc yarlana dek, bu hat saldrs srerdi. Alan dman hatt zerine ordunun geri kalan taarruz ederdi. g olurlard. Svariler gerektiinde kalelerde muhafz

htiyaca gre hariten kale muhafazas iin svari kayd yaplrd.

Ocaa gerektiinde hariten efrat da alnrd. Anadolu ve Rumeliden toplanan bu efrada sergengeti denirdi. Kapkulu svarileri kanun gerei kprlerden geerken yoklamaya tabi olurlard. Yoklamada bulunmayanlarn ocakla ilikisi kesilirdi. 17. yzyla kadar svari atlar Anadolu ve Rumeliden temin edilirdi; ancak bu atlarn soyu tkenince Tunann imal havzasndan atlar getirilir oldu.76

Yenieriler su ilediinde ceza olarak kaba etleri sopalanrd; ancak kapkulu svarileri ve sipahiler sadece falakaya yatrlabilirlerdi.

76

Kaynak: Uzunarl sf, 184

58

BLM V:

EYALET ASKERLER

Osmanlda Toprak Dzeni ve Tmarl Sipahiler:

Yenieriler

sadece

devletin

brokratik

mercilerine

kar

konumlandrlmamlard.

Tmar sahibi sipahilerin karnnda, glerinin

artmasna mani olacak ekilde rgtlenmilerdi.

Kapkulu olmayan svarilerin tamam Eyalet Askeri tekilatndandr. Osmanlnn eyalet kuvvetleri balarda tmarl sipahiler, azaplar, ve aknclardan ibaretti. 15. yzyl ortalarndan itibaren bu kuvvetlere yaya, msellem, cerahor, canbaz, tatar aknclar, Yrkler,77 deliler, azablar, gnlller, ve beliler blkleri eklenmitir. En geni eyalet askeri gc her dnemde sipahiler

olmutur. Para ekonomisi yeterince gelimediinden, mahsl olarak toplanan

77

Yrk, yaya askerin Rumeliden toplanandr.

59

vergilerin yeniden datm ile beslenen, senelik gelirleri/bteleri 20 bin akeyi amayan svari birliklerine tmarl sipahi denir.

Hepsi toprakl olan eyalet sipahileri kategoriye ayrlrd. Bunlarn en yaygn ve en kk olanlarna tmarl sipahi denirdi. 20 bin akeye orantl

verilen tarm arazilerine tmar, 20 bin 100 bin akelik araziye zeamet, 100 bin ake st topraklara has denirdi. Toprakl sipahilerin yegane amac

devletin tahsis ettii topraklar ileterek asker yetitirmek ve verilen topra dmandan korumakt. Bu sayede devlet bizzat reayadan vergi toplamak

zahmetinden kurtulur, ayrca snr blgelerini korumak iin fazladan masraf yapmaktan da kurtulurdu.

Fatihin toprak ve iskan kanunu erevesince Bizans ve mslman feodal toprak sahiplerinin arazileri ellerinden alnarak sipahilere tmar olarak datld. Bu sayede hem hazineden para kmadan sipahilere tmar salanm oluyordu; hem de aristokrat toprak zenginlerinin gc kslyordu.

Aristokrasiyle i ie byyen ulema snf da bu yzden toprakszlatrld. 20 bin zerinde ky ve kasaba arazisi yeniden datlarak ulema ve dervilerin devlet zerindeki etkileri sindirildi.78

II. Bayezid Kili ve Akerman seferlerinde halktan temin ettii tmarl sipahileri kullanmtr. 1484te kan bir emir silahlaryla savaa katlacak

sivillere tmar ve ulufe sz verdi. Tmarl sipahinin veya svarinin reayadan ald r ve vergiye dirlik, sipahiye de sahi-i arz denirdi. Savatan

kaanlarn tmarlar ellerinden alnr, baar gsterenlere zam yaplrd. Sipahiler kendilerine tahsis edilen blge ve bal bulunduu sancak dahilinde oturmaya mecburdu.

78

Goodwin, sf 114

60

Tmar hakk babadan ola geer ekilde ayarlanmtr; ancak her mlk devrinde balang miktarna (kl) dnlr, arta kalan araziyi devlet alr. Bu sayede tmar sahibi ailelerin mlklemesi engellenir ve olas yerel toprak aalarnn ortaya kmasna olanak tannmazd. Tmar sahiplerinin merkezi

otoriteye bal kalmalar amacyla tasarlanan bu model Osmanl iftisinin kapitalistlemesinin nn kesmitir. Devaml maal asker olan tmarl

sipahiler bakentin dndaki blgelerde eyalet korumas olarak konumlanrd.

Devletin ilk zamanlarndaki ordu formasyonunda atsz askere yaya, atl askere msellem denirdi. Msellemler yayalardan seilen ve kendilerine tmar tahsis edilen atl birlikler olup; hizmetleri karlnda vergiden muaf tutuldular. Seluklulardan miras kald sylenebilecek bu sistem ziraate ak topraklarn atl ve silahl iftiler araclyla iletilmesini kural klarak tmar sistemini dourdu.

Be msellem bir iftlikte ziraat ederdi. Sefer vakti ilerinden biri savaa gider, dierleri toprakla uramaya devam ederdi. nbetli denirdi. Savaa giden mselleme

Saylar yaklak 12 bin kadar olan tmarl olmayan atl

askerlerin byk blmne silahdar denirdi. Bunlar savata sultann solunda elit korumalar olarak bulunurlard. Geri kalan atl blkler Osmanlnn

mslman tebaasndan toplanan gurebalar idi. Hafif atl saylan ve saylar 20 bini bulan aknclar, zellikle Balkan lkelerinden devirilirdi. aknclarn yerini askeriler ve Krm Tartarlar almtr. 17. yzylda

Sipahilerin avularna Alaybeyi denirdi.

Her on blk (bin kii) bir

alaybeyinin kumandasnda bulunurdu. Alaybeyleri sipahileriyle beraber kendi sancakbeyinin kumandasndayd; sancakbeyi ise eyalet valisi olan beylerbeyinin
61

kumandas altnda sefere giderdi.

Tmarl sipahilerin her blnde ayrca Alaybeyleri geleneksel

bayraktar ve suba denilen eribalar bulunurdu.

olarak emekliliklerinde blgesel yneticiler olurlard. Atl askeri birliklerin her otuz neferi bir ocak saylrd. Kaliteli atlarla donatlm tmarl sipahilerin

silahlar arasnda kl, karg, kalkan, ve ok vard. Balarnda mifer, stlerinde zrhlar bulunurdu. Sava esnasnda ordunun sa ve sol kanatlarnda hilal

eklinde konumlanrlar, hem saldrlara kar orduyu savunurlar, hem de gerektiinde atak g olurlard. Savata len sipahilerin ocuklarnn byne 4 bin, dierlerine 3 biner akelik tmar tahsis edilirdi. Evinde len tmarlnn ocuklarna 2 veya 3 biner akelik tmar verilirdi.

Ortaan

sonlarnda,

10.-13.

yzyllar

aras

Avrupada

krallk

topraklarnn 1/4 veya 1/3 manoir (reserve) denen feodal beylere ait olan topraklard. Romallar gibi esir emei kullanamayan feodal beyler topraa Bata kk kyl

yerletirilmi yar-kle ifti (serf) emei kullanrd.

iletmeleri (tenure) olarak varolan bu model ihtiya duyduunda krala asker salama grevini yerine getirirdi. Zamanla byyen bu zirai iletmeler ticaretin gelimesiyle ve dier d etkenlere bal olarak (krallklarn glenmesi, sermayenin younlamas, vs.) feodal beylerin denetiminden kmaya balad. Topraklarn bir ksm kyllerin mlk haline geldi, biroundan da sadece vergi toplanr oldu. Senyrlerin aleyhine toprak sahibi olmaya balayan kyl Bunun sonucunda ahsi

bamszlaarak kendi mahsln toplar hale geldi. mlkiyet dodu, feodal yap skt.

Osmanlda ahsi mlkiyetin engellenmesi ve neticesinde kapitalizme geilememesi baka bir tez konusudur. Konuyu datmadan, Avrupayla bir

benzetme yaplacaksa, yenieriler krallarn valyelerine, tmarl sipahiler de zaman iinde soylulaarak elitleen toprak sahiplerine benzetilebilir. Beylik

dzeninden gelen ve arka mozaiinde Seluklu olan Osmanl Devleti, ellerine toprak emanet edilen ve grevleri topran iletilmesiyle asker yetitirmek olan
62

kimseleri

tehdit

olarak grm ve

mlk sahibi

olmalarn

kanunlarla

engellemitir. Tmar tahsis edilen beylerin glenmeleri engellenmek zere bir dolu yaptrm ortaya atlmtr. Bymelerine izin verilmeden sk sk yerleri deitirilmi ve ar vergilere tabi tutulmu; buna ek olarak yenieri kurumlar da karlarna konumlandrlmtr. Tmar sahipleri harice kapal olmadndan ve reayann sahibi olmalar engellendiinden Osmanl devletinde toprak soylular snf gelimedi. Reaya da, her ne kadar kanunlar tarafndan tmar sahiplerine kar korunsa da, bastrld.

Tmarl sipahiler reayann asayiinden sorumlu olduu gibi vergileri toplamakla mkellef devlet memurlardr. Ancak tmarl sipahiler reayaya ceza kesemez, adli vakalara kadlar dndakiler karamazd. Bunun yan sra tmar verilen kii tmarn mazeret olmadan terk edemezdi; eer tmar arazisinden firar eden reaya olursa tmar sahibi kaa yakalayp getirmekle mkellefti. Yakalanan kylden araziyi terk ettii iin iftbozan vergisi alnrd. Nibolu Kanunnamesinde tmarn terk eden reayann tmar sahibi tarafndan yakalanp teslim edilmemesi halinde tmar sahibinin azledilecei yazmakla birlikte Bozok Kanunnamesinde sipahiye el kaldran reayadan 10 altn alnmas, reayay hrpalayan sipahi dvlrse reayaya ceza kesilmemesi, sipahinin emir almadan kylden davar boazlatmasn istemesine kar yaptrmlar buyrulmutur.79 Grlyor ki sipahireaya ilikileri hukuk

erevesinde iki ksmn da birbirine stn olmamas zerine kurulmu; iki grubun da glenmesi engellenmitir.

Bu sistem asl olarak merkezi otoriteyi gl tutarak zerk g odaklarnn oluumunun nne gemeyi hedefler. Devletin nemli makamlar tmarl sipahilere braklmamak amacyla iktidar sahiplerine, saray haslarna, ocak mensuplarna datld ve sonu olarak bir dizi sosyal problem meydana

79

Kaynak: Halaolu sf 87

63

gelmitir ki bunlar konumuzun dndadr. Reayaya (halk/kyl) ayr yoktur politikas benimsenerek; topran tmara verilmesi mecburiyeti kyly angarya almaya mecbur brakt. Osmanl anlayna gre toprak asker

besleme/yetitirme dnda ziraat edilmemelidir; aksi halde ayr olarak terk edilmesi daha makbuldr. Toprak, sipahi kontrolnde ve hizmetinde olmaldr.

Reaya iftini bozup tmar terk etmek isterse ift bozan resmi vermekle ykmldr. Bu ar vergiler iftinin mobilizasyonunu da krmtr. Ortaa Avrupasndaki topraa ballk prensibine benzeyen bu sistem, Roma mparatorluundaki colonat rejimini andrr. Ancak, ticaretin bireyselletii ve uluslararas boyuta ulat bir ada bu sistemin yakn zamanda ilevsiz kalmas kanlmazd. Divan karar ile reayadan toplanan tekalif ve yardmlara Avarz Divaniye denir ki bu da ortaa Avrupasndaki feodal beyler ve krallar arasndaki ilikiyi andrr. Ayrca Bizansta da pronoia ismi verilen tmar benzeri bir rgtlenme grlr.

ki tip tmar vardr: vergileri paylamak durumunda olan serbest olmayan tmarlar (Vezir, Beylerbeyi, sancakbeyi); vergileri paylamak zorunda olmayan serbest tmarlar (Nianc, defterdar, divan katibleri, avular, eribalar, subalar, dizdarlar, memurlar ve askerler). Bunlarn dnda

camilerin imamlarna ve saraya hizmet eden hizmet tmarlar80; kale korumas karlnda tmar tahsis edilen mustahfz tmar; ve en genel tmar tr olan ekinci tmar veya tmarl sipahiler vardr.

Blgenin idare ve gvenliiyle mkellif

Beylerbeyi belli boyutlar

amayan tmarlar kendi tahsis edebilirdi. Bunlara tezkeresiz tmarlar denir. Devlet izni gerektiren byk tmarlara tezkereli tmarlar denir. Tezkeresiz
Sivil tmarlar da denir; nk mensuplar arasnda asker olmayan asesba, mirahur, muhtesib, kad, imam, ve hatipler de mevcuttu.
80

64

tmarlar Rumeli, am, Halep, Diyarbekir blgelerinde 6bin; Anadolu, Kbrs blgelerinde 5bin; Karaman, Zlkadiriye, ve Rum blgelerinde 3 bin kadardr (Barkan, 27).

Tmar formasyonunda deimeyen ekirdek ksma kl, geri kalan ilave tmarlara da hisse ad verilirdi. 0-6 bin akelik tezkeresiz tmarlarn kl ksm 3 bin akedir. 6-20 bin akelik tezkeresiz tmarlarn kl ksm 6 bin akedir. Anadoludaki tezkeresiz tmarlarn kl ksm 2 bin akeliktir; yani tmar sahibine ayrlan blm 2 bin ake, geri kalan da cebeli beslemek iin ayrlan btedir. Tmarn sahibi kl yerine tayin edilir. Bu pozisyonda sadece 1 kii bulunabilir. Tmar sahibi lnce oluna kl ksm braklarak balang Verilen tmarlar hibir sebeple bakasna

haddine dnmesi icap ederdi.

braklamazd. Tmar sahibi soyunu devam ettirebildii lde soylu olmasna karn her jenerasyonda kl haddine dnlmesi soylu aile mlklerinin glenmesini engellemitir. defterlerinde tutulur . Anlald zere Osmanl devlet yapsnda isyanlara ve zerk g oluumlarna kar gleneni paralama ve kontrol altnda tutma politikas hakimdi. Bu yersiz bir paranoya deildir, zellikle Anadolunun siyasi ve sosyal yaps gz nnde bulundurulduunda. Ancak bunun sonucunda bir dng Tmar blgelerine tayin beratlar rzname

olumutur ve tarihin ilerleyii devaml olarak kesintiye uratlmtr.

Yksek rtbeli zabitlerin terfisine sancaa kmak denir.

Yenieri

aalarna 500 bin; emir-i alemlere 450 bin; kapucba, anigirba, emir-i ahrlere (saray aalar) 350-400 bin; sipahi olan, ulufeci aalar, silahdarlara 200-300 bin; yayabalara 20-30 bin akelik tmar tahsis edilirdi. Cebeci, topu, sara, nalbant, vb. pozisyonlardakilere de gndelik ulufelerinin 1000 kat
65

byklnde tmar verilirdi. Beylerbeyinin bir olu varsa 40 bin akelik; 2-3 olu varsa 20-25er bin akelik tmar verilirdi. (Barkan, 25)

Prof. Dr. mer Ltf Barkann 1520-1535 senelerini kapsayan aratrmasna gre Anadolu eyaletinde ekinci tmar sahiplerinin kontrolndeki kasabalardaki yetikin erkek nfus 280.830 kadard. Bunlarn padiah

haslarna ait olanlar 107.415; Evkafda olanlarn saylar 79.621; Mlklerde barnanlarn saylar 3.113 kadard. 1534 ylnda Rumeli eyaletindeki 26 Bunlarn

liva=blgedeki dirlik sahiplerinin 11.588i de dirlik sahibiydi.

4.534nn geliri 3 bin akeden az; 4.445inin geliri 3-6 bin ake aras; 2.225inin geliri 6-20 bin ake arasyd. ok byk tmar sahiplerinin (zaimler) says

384d. Osmanl topraklar genelindeki tmar sahiplerinin toplam 37.521dir. Bu saynn 9.653 kala muhafz tmar, geri kalan 27.868i de ekinci tmardr. 16. yzyl sonunda tmarl sipahilerin toplam 42 bine ulamtr. Bunlara daha sonra deineceimiz cebeliler de eklenince saylar 120 bini bulmaktadr. 17. yzyl ortasna gelindiinde tmarl sipahilerin says 60-80 bin arasndadr. Cebelilerle birlikte ele alndklarnda saylar 200bini amaktadr.
81

Buna karlk stanbuldaki kapkulunun says 37 bin kadardr.

1527

senesi itibariyle Rumeli topraklarnn % 46s; Anadolunun % 56s; Diyarbekirin % 63; Halep-amn % 38i; Msr hari hesaplandnda tm Osmanl topraklarnn % 49.8i tmar topra olarak tahsis edilmitir. Anadolu eyaletinde bu dnemde toplam 12.701 ky, 76 ehir, 78 kasaba, ve 1967 cemaat vard. 66 ky, 41 cemaat ve mlk sahiplerinin kontrolndeydi. 19 ehir, 9 kasaba, 615 ky ve 935 cemaat Sultann haslarnn kontrolndeydi. 6 ehir, 7 kasaba, 1415 ky

81

Kaynak: Prof. Dr. mer Ltf Barkan; Trk Tarih Semineri

66

ve 41 cemaat vakflarn kontrolndeydi. Bunlara karlk 19 ehir, 49 kasaba, 9.182 ky ve 580 cemaat 195 zaim ve 7.311 ekinci tmarnn kontrolndeydi.
82

II. Bayezid devrinde 17 sancakl Anadolu eyaletinde 103 zeamet toplam 7.603 dirlik sahibi vard. Bunlarn emrinde 5.372 cebeli vard. Anadolu Beylerbeyinin emrinde olan bu askerlerin toplam13 bin civar idi. Bu say 16. yzyln sonlarnda 40 bini amtr.
83

Bu demografikten yola karak Osmanl

askeri ve sosyal yapsnn byk orann, kapukullar deil tmar sahipleri ve sipahiler olduunu syleyebiliriz.

Osmanlda eyalet askerlerinin tmarl sipahiler dnda kalanlarna geri hizmet ktalar denirdi. 17. yzyl ortalarnda geri hizmet blkleri kaldrlmtr ve boalan grevler tmarl sipahilere verilmitir. 16. yzyln sonlarndan

itibaren bozulan ocak, 17. yzyl ortalarnda tamamen ilevsizleti. Zamannda sadece Rumelide 40 bin atl karan tmarl sipahiler 8 bin karr hale geldi. Aksamaya balayan tmar sistemi sonucunda blgesel valiler emirlerinde levent, sarca, sekban gibi Anadolu reayasndan oluturulan grece niteliksiz askerlere ihtiya duyar oldu. Reayann silahlanmasna yol aan bu durum merkezi

devletin otoritesinin azalmasyla celali olarak anlan ekya gruplarnn kmasnn bal sebebidir.

82 83

Kaynak: Prof. Dr. mer Ltf Barkan; Trk Tarih Semineri Kaynak: Halaolu sf 49

67

Hcum kuvvetleri:

Eyalet askerlerinin nc kuvveti kabul edilenler byk oranda svarilerdi. Bu svariler aknclar, deliler, gnlller, ve beliler ocaklarndan oluurdu.

Hcum kuvvetlerinin banda Trklerden oluturulmu aknclar gelirdi. Hafif svari olan aknclar snrlarda konumlanr, aknc kumandannn emriyle dman blgelere aknlar gerekletirirlerdi. Silistredeki Malkooullar,

Moradaki Turahanoullar, Arnavutluk ve Dalmayadaki Evranosoullar, Bosna ve Srbistandaki Mihaloullar nemli aknc kumandan soylaryd. Aknclar asl olarak ordunun keif hizmetinde grev alrd. Dman arazilerini kefederek orduya yol aarlar, ordunun geecei blgelerdeki tarm rnlerini emniyet altna alrlar ve geri kalann yakarlar, esirleri sorgulayarak dman ordusunun yerini saptarlar, nehirlerin ve geitlerin krokisini kartarak kprler kurarlard. Aknclar gslerine zrh giyer, mzrak ve kalkan tar, atlarnn eerinde de ba topuzlu bir bozdoan tarlard. 1532 Alman seferinde saylar 50 bine ulamt.
84

16. yzyl sonlarnda tekilat dalarak yerini Tatarlara ve

Krm kuvvetlerine brakt.

Deliler de aknclara benzer bir tekilattr. Genelde Trklerden tekil edilen delilerin balarnda benekli srtlan derisinden yaplm bir balk bulunurdu. Baln stnde de kartal kanatlar vard. Altlarna kurt veya ay derisinden yaplma alvar giyerlerdi. Bosna sancakbeyi Gazi Hsrev Beyin kumandasnda 10 bin civar deli kuvveti vard.85 Delilerin asl fonksiyonu fazla

84 85

Kaynak: Halaolu sf 51 Kaynak: Halaolu sf 51

68

askerlik bilgisi olmayan cengaverlerin nc kuvvet olarak hem dman korkutmas hem de eitimli askerlerin kayplarnn azaltlmasyd.

Gnlller, reayadan oluturulurdu. 15. yzyldan itibaren tekilatlanan gnlller snr blgelerini muhafaza ederlerdi. meydana gelirdi. Beliler de yerli halktan

Hafif svari olan beliler snrdaki kaleleri ve palangalar

korurlar, gerektiinde aknlara katlrlard. Her 5 aileden 1 kii beli olarak alndndan isimleri beli koyulmutur.

Kale Kuvvetleri:

Atl farisanlar ve yaya cebeci, topu, lamc, martalos86 tekilatlar ve azablar kale muhafazasnda kullanlrd. Azaplar asl olarak yenierilerin nc hcumuydu. Sonralar bir blm kale azaplar ad altnda sadece

kaleleri korumak zere tekilatland. Azaplar ayrca donanmada da kullanlrd. ortadan meydana gelen farisanlar sancaktaki kalelerde hizmet eden atl birliklerdi.

Geri Hizmet Ktalar:

Osmanl devletindeki ilk askeri tekilatlanmada yayalar ve msellemler kullanlmt.

86

Eyalet askeri tekilatna mensup olan yayalarn grevi sava

Martaloslar yenierilere ek kuvvet olarak II. Murat dneminde tekilatlanmtr. Mslmanlatrlmayan hristiyanlardan meydana gelirler. 1721de III. Ahmet tarafndan kaldrlmtr.

69

zamannda yol amak, hendek ve siper kazmak, glle ve top tamak, ordu arlklarn alana nakletmek idi. Bar zamannda ise kale tamirinde, maden ve tersanelerde ii gc olarak kullanlrlard. Cerahorlar da genelde yol yapm, kale tamiri, maden ileri gibi alanlarda ii olarak kullanlrd. Canbazlarn ve Tatarlarn akn dndaki grevleri ise ileri gelen devlet adamlarnn atlarna bakmakt. Bunlarn onda biri sefere gider, dierleri gndelik ileriyle megul olurlard. 16. yzyl sonlarna doru bu geri hizmet ktalarnn topraklar zeamet ve tmara verildi, tekilatlar kapatld.

Derbend Tekilat:

Osmanl devletinde vergi yaps erevesinde 3 snf vardr: vergiden muaf reaya, vergiye tabi reaya, muaf ve msellem reaya. Muaf ve msellem reaya snfna dahil derbentilerin tccar ve iftilerden topladklar paradan vergi alnmazd; ancak yaptklar zirai ilerden r vergisi alnrd. Derbentlerden87 vergi alnmamas iin her padiah deitiinde yenilenen muafnameler verilirdi.

Kk kaleler olan derbentler zamannn jandarma karakollaryd. Derbentler kasaba eklinde rgtlenmiti; her derbendin yannda en asgari bir han, cami, okul, ve ar bulunurdu. Derbentler zellikle tehlikeli arazilerin

islah edilmesi ve ticaret yollarnn gvenliinin salanmas iin stratejik blgelere kurulurdu. Derbentler evredeki ky ve kasabalarda yaayan yerli halktan seilirlerdi. Mslman ve hristiyan milislerden meydana gelen

derbentler kendi blgelerinin yollarnn ve geilerin gvenliini salarlard. Ayrca geen yolculara rehberlik hizmetinde bulunurlard. Bunlarn yan sra yol

87

der=geit. bend=tutmak. Farsa.

70

tamirinde alrlar, ssz alanlar imara amak zere slah ederlerdi.

Bu

hizmetlere karlk ticaret yollarndan geen kervanlardan geit akesi alnrd.

Devletin ilk zamanlarndan beri sregelen derbent gelenei lhanllarda tutkavulluk adyla yol ve geitlerin emniyete alnmas amacyla kurulmutu.88 ki eit derbent rgtlenmesi vard: yurtluk ve ocaklk olarak tmar yoluyla elde edilenler; ve tehlikeli blgelere memur edilmi halktan meydana getirilen derbentler.

Derbentler drt ekilde rgtlenmiti:

1) Kaleleri muhafaza eden derbentler 2) Byk vakflar eklindeki kolonyal derbentler 3) Ayrca han ve kervansaray olarak ilev veren derbentler 4) Kprlerden sorumlu derbentler.

Bir derbentte en az 5 en fazla 100 derbendci bulunurdu. Normal derbentler yan sra derbentte maal veya taeron olarak alan beldarlar ile hristiyanlardan meydana getirilmi ve derbent bekilii yapan, snrlarda kale muhafzl ve aknlar da yapan martoloslar bulunurdu. olarak alan yedek zabtiye neferleri olan pandorlar Ayrca yine cretli vard. Bunlarn

cretlerini iktisadi anlamda zerk olan derbent tekilatlar derdi. Derbentiler bulunduklar blgenin zirai koullarna gre tarmla veya hayvanclkla urarlard. Buradan elde ettikleri kazanlar vergilendirilirdi. Bir nevi

jandarma olan derbentiler nbetlee karakollarn korurlard. Gzcler tehlike

88

Kaynak: Halaolu sf 156

71

haberi verdiinde derbent davullar alnarak komu derbentlere mesaj iletilirdi. Derbentilere ancak ok tehlikeli blgelerde grevdeyseler silah Derbentilere

kullanma izni verilirdi; bunun dnda silahsz bir kuvvetti. verilen silahlar devlet tarafndan tespit edilirdi.

Derbentinin emekliliinde

yerine varsa olu geirilirdi. Derbentiler derbentlerini terk ettiklerinde sresiz arama emri kard.

18. yzyln sonlarnda Derbendat Nazrl kuruldu. Derbendat ba nazr her yl en az bir defa derbentleri tefti eder hale geldi. Bu tekilatlanma 19. yzyl sonunda farkl bir yaplanmaya girdi ve finansal adan merkeze baland. Derbent masraflarn ve cretlerini devlet hazinesi karlamaya

balad. Byk ehirlerde polis, kasabalarda jandarma tekilatlar kuruldu. Bu kolluk kuvvetlerine zabtiye tekilat ad verildi. 2 ubat 1904te karlan

jandarma nizamnamesi ile derbent tekilat ortadan kalkt. Bu srada 20 bin civar derbenti mevcuttu.

72

BLM VI:

YEN ER LER N 1500den VAKAY HAYR YEye TOPLUMDA ve S YASETTE YER

Ayaklanmalar:

Yenieriler, konumlandrlm

ulema zel

ve sultan

ynetici

kadrosuna

kar Bundan

padiahn tr

lehine

korumalardr.

Osmanl

topraklarndaki dier g odaklaryla srekli atma halindedir. Ancak bazen, genellikle de Kanuni devri sonras, kendi karlarnn korunmadn Yenieri Ksaca

hissettiklerinde yenieriler padiaha kar da ayaklanmlardr. ihtilallerinin ve isyanlarnn balca motivasyonu ekonomiktir.

deinirsek, 16. yzyln ikinci yarsndan itibaren Amerika altn ve gmnn pazara egemen olmasyla birlikte Osmanl paras devale edilmeye balanmtr. Bunun yan sra fetihlerle hazine doldurma ynnde evrilmi bir devlet artk genileyemeyecek duruma gelmiti. stanbul eski ticari deerini yeni bulunan

ticaret yollarndan tr kaybetmeye balamt. Sonu olarak devlet hazinesi darboaza girdi, yenieri yevmiyelerine enflasyonu kompanse edecek lde zam
73

yaplamaz oldu. Yenierilerin padiaha kar isyan bayra ekmelerinin balca drts budur. Bir baka sebep de padiahlarn zaman zaman baka g

odaklarnn tarafnda bulunmalar, yenierilerin aidiyet balarn zedeleyerek kimliklerini baka dzlemlerde aramalarna yol at. Kulu olduklar sultanlarn kendilerinin aleyhine ulema veya ynetici kadronun yannda yer almas zellikle 17. yzyldan itibaren ocakl arasnda yeni kimlik araylarna gidilmesinin nn amtr. Reha amurolunun tabiriyle insanlamaya balayan

yenieriler, zamanla sisteme kar tepkili ve pheci hale geldiler.

Buuktepe Vakas olarak anlan ilk yenieri ayaklanmas 1444te Sultan Muratn taht 14 yandaki II. Mehmete brakmasyla yaand. Bu isyann drts devlet tarafndan ihanete uramak veya ekonomik olmaktan ziyade Fatih Sultan Mehmedin kiiliine kar bir tepkidir. Kendi karlar ihmal edilir ve devlet ynetilemez dncesi buradaki hakim drt olabilir. Devletin ba zayfken iktidarda daha fazla sz sahibi olma istei de phesiz nemli bir motivdi. Devletin zlmesi ocan son bulmas anlamn tadndan yenieriler ou zaman devlet karn sultanlarn stnde tutmulardr. Fatihin lmyle meydana gelen ikinci yenieri ayaklanmasyla Ocakl, ilk defa stanbulda, dnemin sadrazam Karamanl Mehmet Paaya kar ayakland. Bu iki ayaklanma yaps itibariyle benzerdir ve 17. yzyl ayaklanmalarndan farkldr; nk yenierilerin niyeti taht kavgasnda kendilerine en iyi sahip kacak sultan tahta yerletirmekten ibarettir. nc ayaklanma da, 1509

ylnda yine kim tahta gemeli kavgasdr, sonuta Yavuz Sultan Selim galip kmtr.

Bir dier isyan sebebi de, ya savalarn fazla uzun srmesinden, ya da zafer sonunda vaat edilen ulufelerin eksik datlmasndan kaynakldr. Yavuzun aldran seferi srasnda bu sebepten dolay isyan giriimleri yaanmtr. Ancak bu tip ayaklanmalar
74

yenierilerin padiaha

olan

ballklarn zedeleyecek nitelikte deildir;

Foucoultun tabiriyle basit,

gndelik iktidar mcadeleleridir-ki yenierilerin sistemden uzaklamasna sebep olmamtr.

Tarih yorumcularnn geneli Ocak disiplininin ve lke ynetiminin bozulmasn Kanuniden sonra ele alrlar. Halbuki 16. yzyl dnyada

Renaissance dncesinin oturduu, yeni dnsel ve teknolojik paradigmalarn ald, erken kapitalizme gei dnemidir. Byle bir zamanda Yavuzun

douya ynelmesiyle snni kkleri glenen bir Osmanl, Avrupann aksine kendini yeniliklere kapatm, dinsel adan banazlamtr. Bu yzylda

teknolojik ilerleme askeri alan dnda topluma neredeyse hi yansmamtr. Kanuni dneminde de yaklak yarm asr boyunca hatr saylan bir sosyal geliim-dnm gereklememitir. Sonu itibariyle Osmanl deien dnyaya ayak uydurmak yerine kendini dnyadan soyutlamtr. Bunun sonular ancak bir asr sonra kendini gsterir hale gelecektir.

Nitekim Kanuniden sonraki ayaklanmalar padiahn otoritesine kar ve ok daha saldrgan tavrl oldular. III. Murat, 1582de ilk defa devirme

olmayan, ocak bnyesinden yetimeyen kiilerin ocaa katlmasn mmkn klmak durumunda kald. Bu tarihten sonra yenieriler ilk defa askeri kullar olarak deil, siyasi figrler olarak sultan emrine kar ayaklandlar. Yemii Hasan Paa Vakas olarak anlan isyanda yenieriler yine sultann zel kadrosundan olan kapkulu sipahileriyle kar karya geldiler. Artk isyann drts ekonomik veya halden rahatszlk deil; bir nevi iktidar kavgasdr. 6 Ocak 1603 senesinde kapkulu sipahileri ayaklannca Sadrazam Hasan Paa eyhlislam Eblmeyamin Mustafadan fetva alarak yenierilerle sipahileri birbirine drd. Bu olay yenierilerin alanlarn iaretlemesine ve sistemdeki yerini salamlatrmasna olanak salad. Padiahn kullarna kar zafer

kazanan yenieriler, bu olaydan sonra Osmanl siyasetinin yar-zerk bir g oda olarak var olmutur.
75

1622de zaten ocakl tarafndan sevilmeyen Gen Osman hacca gidince ounlukla alevi mezhebinden olan yenieriler devlet bnyesinde hzla

glenmekte olan snni eilimlere kar tavr alarak padiah tahttan indirdiler.

Bu ihtilalle birlikte

stanbul sonraki on yl boyunca askeri dikta

tarafndan ynetildi. IV. Muratn oca kanl bir ekilde bastrmasyla anari devri sona erdi; ancak yenierilerle sarayn arasndaki mesafe artt. hanete

uradklarna inanan ve merkezi otoriteye kar ballklar azalan yenieriler artk ehri ve sultan koruyan kullardan ok ehirliyi soyan ve otoriteye itaat etmeyen bir belaya dnt. Teknolojik geliimlere kapanan kaplar sonucu

yenilenemeyen sistemden tr askeriye de zayflad ve dnemin teknolojik ynden gl devletleri Rusya ve Avusturya karsnda bozgunlar yaand.

Yenieriler ayaklandklarnda bazen ehirleri atee verirlerdi.

1554te

yenieriler Rstem Paaya kar ayaklanarak Amasyay yaktlar ve yangnn sndrlmesini engellediler.89 Bazen de kendiliinden kan yangnlar ehri yamalamak uruna sndrlmezdi. 1588de kan yangn yenierilerin hem

yama yapmasna hem de III. Murat protesto etmelerine olanak salamtr. Sokollu Mehmed Paann ina ettirdii ve Osmanlda bilimin sembol olan Cihangir gzlemevi ulemann yenierileri kkrtmasyla yaklmtr.

Ocan kaldrlmas Osmanl tarihinde gndeme pek ok kez geldi, ancak yenierilerin saylar merkeze ramen artmaya devam etti. Bu sebepten dolay neredeyse devletin son nefesine kadar siyasal sistemden atlamadlar.

89

Goodwin, sf 98

76

1517de Selimin Msr almasyla halifelik Osmanl hkmdarna geti ve devlet, Sunni Ortodoks izgisini salamlatrd. Bundan sonra Bektai

retisiyle eitilen yenieriler sisteme uymaz bir g oda haline gelerek merkezden uzaklatlar. Halifeliin Osmanlya gemesiyle Erken Osmanl

dneminden kalan devlet gelenekleri de deiim gsterdi. Bayezit ocuklarnn isimlerini Musa, Muhammed, Sleyman, Erturul, ve sufi ismi olan Mustafa btn evre kltrleri entegre etmek zere koymuken; son dnem Osmanl padiahlar adlarnn bana abd eki getirerek Snniliklerini ne kardlar. nceki dnem Osmanl hkmdarlarnn salar Mool tarznda uzunken; son dnem Osmanl padiahlar mslman stili ksa sa benimsediler.90

16. yzylda Anadoludaki Trkmenler zerinde ii etkisi desteiyle artmt.

rann

Devlet artk bakaldrya meyilli Alevilerden balarn

kopartmak durumundayd. Douda, ah smail Alevileri ve Bektai dzenini savunanlar yanna ekmeye balamt. Selim, Byk Dou Seferine

ktnda Anadolunun karmak yapsn Osmanl merkezi ynetimine entegre etmek zere iilerin zerine yrd. Selim 1519da Krehirde bir Bektai

tekkesini, ayaklanan Trkmen kabileleriyle ibirlii yapt gerekesiyle kapatt. Bundan byle Osmanl kendini tekrar tanmlayarak bir Ortodoks Snni hegemonyas haline evrildi. Alevilere kar konumlanmaya balayan ve Snni slam erevesinde yeniden rgtlenen devlet bnyesi, yenierilere de pheyle yaklamaya balad. 1577de ah smailin yolundan giden bir asi Malatyadaki Hac Bekta trbesinde kurban kesti ve yanna yolda toplad.91 Devlet, bu gibi olaylar karsnda dervilere para yardm yapan yenierileri dost grmez oldu.

90 91

IV. Murat bir istisnadr. Goodwin, sf 150

77

Yenieriler artk devletin stabilizasyonu nnde bir engel tekil ediyordu ancak bir rpda sistemden atmak mmkn deildi. Toplumsal olaylar birikim sonucu ortaya kar. Buradan yola karak bir sonraki yzyldan itibaren

derinleerek artan yenieri ayaklanmalarnn ve sistemden kopu srecinin tohumlar Yavuz Sultan Selim dneminde atlmtr denebilir. Bunun dnda hazinesini nihai olarak fetihlerle doldurma ynnde rgtlenen ancak artk genileyemeyen bir Osmanl, gelien kapitalizmin getirdii altn ve gm enflasyonu ile de ekonomik olarak skm durumdadr. yi eitimli bir ordu

olmasna ramen yenieriler 16. yzyln sonlarna doru devlet perspektifinde getirisi az ama gideri ok olan bir kurumdur. Buna ramen saylar artan

yenieriler, sadece ekonomik olarak bile devletin bir numaral sorunu haline gelmitir. Deien bir dnyada eski model bir rgtlenmeye sahip Osmanl

giderek topallamaya balad. Ancak Osmanl ylesine kemikli kurumlamt ki, yeni dzene entegre olmak devleti ykp batan kurmak anlamna gelecekti. Osmanlnn knn dier bir sebebi de eski sistem kurumlar erevesinde fazla glenmesi ve devletlemesidir.

Siyasi Mdahaleler ve Ekonomik Bozulma:

1544 ylnda veziriazam olan Rstem Paa ilk olarak Osmanl parasn devale etti. Arttrlan vergilerle yara alm devlet hazinesi bir sre iin dolu kald. Bu sayede yenierilere paralar denebildi ve olas ayaklanmalarn nne geildi. Ancak bu uygulama bir sonraki yzyl iin daha beter sonular dourdu. Selimin Anadoluda bastrd kaos, Rstem Paa dneminde tekrar cereyan etti. Artan vergiler Anadolu halkn merkezden tekrar uzaklatrd. Ekonominin

bozulmas ve tmar sisteminin kne bal olarak merkezi otoritenin zayflamas sonucunda Celali syanlar diye anlan Anadolu halknn

silahlanarak merkezi hkmete kar tavr almas ve iftilerin topraklarn terk

78

ederek ekyalamas vukua geldi. 1603ten 1611e kadar veziriazam Kuyucu Murat Paann srekli ataklar karsnda celali isyanlar bir nebze hafifletildi; ancak hibir zaman tam olarak ortadan kaldrlamad.

Kanuninin lmesiyle ortaya kan otorite boluu yenieriler tarafndan zorla dolduruldu. II. Selimden sonra tahta oturan III. Murat yeni bir

devalasyon yapmak zorunda kald. Bunun sonucunda 1584te kazan kaldran yenieriler hazine bakann, darphane efendisini, ve Avrupa beylerbeyini ldrdler. stanbula dnerken de halk yamalayp hrpaladlar. Bu tarz

ayaklanma nceki yzyldakilerden farkl olarak devlete kar bir tavrla ortaya kmtr. Devletin Bektai balarn sindirmeye alt bir dnemde ynetimi ele geiren yenieriler, Bektai dervilerini 99. Ortaya kaydettirdi ve ocakl saysnn artmasn salad. Merkantil kapitalizmin egemen ekonomik sistem olarak feodal pratikleri deitirdii bir dnemde ticaretle ili dl olan Bektailer yenierilerle beraber hareket etti ve ticareti etkileyecek gce ulatlar. tccarlarla Ahiler ve zanaatkarlar yakn ilikiler kurdular. Yerel araba,

elenceye, ve snni Ortodoks islamn kabul etmedii pek ok eye scak bakan Bektai dzeni, Osmanlnn Snnilie drt elle sarlmaya balad bir dnemde yenierileri merkezden uzaklatrd. Yenieriler artk halife de olan

sultanlarnn kendi karlarn koruyacana inanmaz oldular. sipahiler de melameti dzenine mensup olmaya baladlar.

Bu dnemde

Melameti dzeni

Bektailiin karsnda konumlanan, Nakibendilie daha yakn duran bir tarikattr.

Gen Osman yenierilerin saysn azaltmak, hatta mmknse onlar sistemden atmak iin ok istekliydi. Ancak Hotin malubiyeti zerine paralar denmeyen yenieriler ayakland. Bunun zerine stanbulu hacca gitme ve

Sidondaki ayaklanmay bastrmak bahanesiyle terk etmeyi planlayan padiah yerel askerler ve sipahileri toplayarak yenierilere kar sava amay dnd. Ancak yenieriler padiah saraydan kartmadlar ve veziriazam doradlar.
79

Yenieriler Osmann yerine akli dengesi salam olmad sylenen Mustafay kukla olarak tahta oturttu.

Bundan sonra yenieriler devlete ramen glendiler ve sistemdeki yerlerini salamlatrdlar. elindeydi. IV. Murat baa getiinde devlet yenierilerin

Toprak zerinde miras hakk tannmayan tmarl sipahilerin

topraklar terk etmesiyle Osmanlnn hinderland merkezin kontrolnden kmt. Tmara dayal ziraat yerini iftliklere brakyordu. IV. Murat

iftilerden vergi toplamak zere iftiyi soyan vergi tahsildarlarn blgeye gnderdi. Tmarl sipahilerin zlmesiyle az da olsa toprak sahibi olabilen

kyller bir kere daha ar smrye tabi tutuldular. Blgeye gnderilen vergi tahsildarlarndan bazlar yerel halkn tarafnda yer alarak glendiler. Bunun sonucunda kk yneticilerden oluan yeni bir snf; ayan snf, meydana geldi. Bu dnemde celali isyanlaryla balayan sre sonucunda dalar (ehir d alanlar) ekiyalarn kontrolne geti. Baz airetler ylesine glenmiti ki merkez stlerine gitmekten ekinir durumdayd. Airetler zamanla glenerek

emirlikler halini aldlar ve Anadolu zerkleti. Bu durum belki de Osmanlnn paralanmasn geciktirmitir; nk zerkleen ve tahtta gz olmayan Anadolu emirlikleri kendilerini idare eder duruma gelmi ve stanbulun ynetim ykn hafifletmitir.

IV. Murattan sonra tahta geen olmutur.

brahim de yenierilerin kuklas

Sonraki padiah IV. Mehmet henz 6 yandayken yenierilerin

etkisiyle tahta oturtuldu. 1656da kanlmaz olarak vukua gelen devalasyon bir kez daha ayaklanmaya sebep oldu. Yenieriler yerel tccarlar ve eski

hasmlar sipahilerle ibirlii yaparak 7 gn boyunca stanbulu yamaladlar. Birok devlet adamnn kellesi istendi, sultan kabul etmek durumunda kald. Kprl Mehmet Paa 14 yandaki sultan tm ynetim haklarn kendisine

80

vermek zere ikna etti ve ehirde terr estirmekte olan yenierilerin zerine yrd. 4 bini akn yenieri cesedi boaza atld.92

Yenieriler bir kez daha Kprller tarafndan disipline edildi. Mehmet Paa ve olu Fazl Ahmet Paa yenierilerin saylarn dzenli olarak azaltt ve yenierilerin karsna yeni bir ordu kurmaya alt; fakat baarl olamad. Bunun zerine yeni bir politika ile sefer bana gnll/paral askerler toplanmaya baland. Bu askerler eitimli yenieriler kadar baarl olmasalar da sava kazanldnda ulufe alp, kaybedildiinde datldklar iin devlet hazinesine yk olmuyordu. Ayrca Ocaktan yetimedikleri iin sonraki

seferlerde kadro sorunu yaanmyordu; gnll/paral askerler sonsuzdu. 1683e gelindiinde devlet 200 bin yenieriyi savaa gnderecek kadar sermaye toplamt.93 salanamad. Bunun zerine Viyana seferi dzenlendi; ancak baar

Hazinesi tkenen devlet 1687de tm terfileri yasaklad.

Anadoluda ktlk ba gsterdi nk yemek fiyatlar tavan yapmt. Parasn alamayan yenieriler tekrar ayaklandlar. II. Sleyman halifeliini kullanarak verdii bir fetvada tm mslmanlar ayaklananlara kar savaa ard. Ayaklanma bastrld ve ticari vergilerin zayflatlmasyla sultan baz

yenierilerin desteini ald. 1699da Polonya, Rusya, ve Venedikle imzalanan atekes antlamas bir sredir devam eden ulema-yenieri ittifakn bozdu. Geen yzyl boyunca ekonomik olarak birbirinden fayda salayan bu iki g oda bir sonraki yzylda ulemann sultana yanamasyla ba dman oldular.

17. yzylda ziraatn tmar sistemine bal olarak kmesinin ve celali isyanlarnn da etkisiyle Osmanl topraklarnda ehre g olgusu balad. yzylda g hareketi hzland. stanbul vasfsz emek gcyle doldu. 18. Lale

Devri diye anlan dnemde batc reformlar hzlandrld. Ulema snf reform hareketine
92 93

varlna

tehdit

olarak

grdnden

sultandan

uzaklat.

Goodwin, sf 172 Goodwin, sf 174

81

Yenieriler de reform hareketinin arkasnda yeni bir ordu kurmak olduunun farkndaydlar ve geri plana itilmekten endie ediyorlard. 1730da esnafn

vergileri arttrld ve kk esnaf ar yara ald, isizlik artt. Yzyln ortasna gelindiinde sultann karsnda yenieriler, ulema snf, ve stanbul esnafnn bir blm vardr ve devlet ynetilemez haldeydi. Nitekim ilerleyen sahnelerde fakirleen halk ulema snfnn karlarn, sultann karlarndan daha yakn bulmaya balad ve ulema snfna yaklat. Karsndaki muhalefetin boyutu sultann elini kolunu balad ve Lale Devri son buldu. zlmekte olan Osmanl bundan sonra snni Ortodoks islama drt elle sarlarak kendi iine dnm ve yapc reformdan uzaklamtr. zalla balayan benzer bir sre 1990l yllarn Trkiyesinde yaand: Enflasyonist ve batc denebilecek merkez sa

hkmetlerinin baarsz ynetimleri sonucunda halk pan-islamist izgiye yneldi.

Devirme sisteminin II. Mahmutla sona ermesi ve yenieri ocann kaldrlmasyla Osmanlnn dalma sreci ironik olarak hzland. Merkezle

balar tamamen kopan Avrupa kkenli devirmeler batda gelien lke bilincinin de etkisiyle kendi topraklarnn bamszln talep eder oldu.

Charles Tillynin ifadesiyle sermaye birikimi ehirleri, zor birikimi devletleri oluturur. Devletin kurulma aamasndaki konjonktre gre 3 farkl devlet tipi gelimitir. Zor aralarnn birikim dzeyi dk, elde edilebilen

aralarn youn olduu durumlarda hara alan imparatorluklar oluur.94 Dier devlet tipleri ehir devletleri ve ulus-devletlerdir. Hara alan

imparatorluk olarak gelien Osmanlda zor aralarnn (askeri teknoloji ve iktidar alan) birikim dzeyi dk, elde edilebilen aralarn (asker says) youndu. Dardan gle, baz dier orta Asya kavimleriyle kararak

Anadoluya yerleen kavimler doal olarak fazla kalc yaplar oluturmadan

94

Tilly, sf 50

82

aknlar yoluyla sermaye ve tahakkm alan oluturmak zere bir yama dzeni erevesinde gelimitir. Sonu olarak geni bir askeri yap ve el koyma

rgtlenmesi gelitirmilerdir. Orduyu beslemek zere merkez iktidarn byk bir blm yerel yneticilere dalmtr ve ileride merkezden kopma olgusu vukua gelmitir. Ulusal lekte kalc devlet rgtlenmesi zayf olan bu dzen, sonralar ortaya kan yeni dzen erevesince rgtlenmi imparatorluklar (Prusya, Rusya, Avusturya) ve zor aralarnn birikim dzeyi yksek ulusal devletleri karsnda yenik kalacaktr. Fakat Osmanlda feodal dzene uygun, olduka kkl bir devlet rgtlenmesi vard. Osmanl devleti k dneminde bile zor aralarnn birikimini yksek, elde edilebilen zor aralarn youn tutmutur. yleyse Osmanlnn modern Avrupa karsnda yenilmesi nihai

olarak bir hara alan imparatorluk sistemi olmasna balanamaz.

Tilly,

mparatorluklar

yama

dzeni

erevesinde

kurulduundan

kemiklemi rgt yaplar yaratamaz diyor ve sonucunda ordu finansman zora girerek iktidar ksacan belirtiyor. Osmanl hazinesi zellikle kapitalist dnya sisteminin rgtlenmesiyle yaanan gm bolluundan yara almtr ve saylar fazla artan yenierileri finanse etmekte zorlanmtr. Ancak silahlanmada hep

son moday yakalam Osmanlda ordu formasyonunun modernlemesinin salanamamas da yenilgi iin nemli bir etmendir. Osmanl devleti ulusal

devletlere kar niteliksiz asker kartmasndan ziyade modern dnyaya ayak uyduracak tarihsel geliimi paral yaadndan dald. Snfszlatrlan bir toplum kapitalistleemedi ve gelien bir burjuva olmadndan eski dzen erevesince youn olarak kurumsallam Osmanl devletini dntremedi. Buna karn bir hanedan yaps hatta uzun sredir bamsz bir devlet yapsna sahip olmayan toplumlar Osmanldan koparak ksa srede ulus-devletler oluturabilmilerdir.

Osmanlnn modernleememesinin bir sebebi de eski dzende stn baar gsterdiinden feodal dzene bal olarak youn ekilde rgtlenmi
83

olmasdr; nk baarl bir sistem kkl rgtlenecektir ve deiime direnecektir. Yunanistan, Osmanldan nce ulusal devlete getiyse, bunun

sebebi kkl bir feodal gemiinin olmamasdr. Devletin elindeki sermayenin yetersizlii bir neden deil, sonutur.

Hibir sistem mcadele verilmeden deitirilemez; nk sistemin smrc konumunda olanlar her zaman deiime souk bakacaklardr. Fransa gibi Avrupa lkelerinde krallarn tahakkm alanlar ve zor kullanm kapasiteleri hayli youndu, ancak gelien kapitalistler nihayetinde hkmdarlarn iktidar alanlarn daraltt. Osmanlda ulema snf ve asker dnda sultann otoritesini ksacak yeni bir g odann gelimesi iin imkan yoktu, nk toplum Fatih ile aristokrasiyi sindirmi ve snfsz rgtlenerek evrilmiti.

Hkmdarn mutlak ynetimini ve rgtlenme modelini sorgulayacak farkl g odaklarnn (kapitalistlerin) oluamamas Osmanly tarihsel

geliimde geri brakmtr.

Bir devletin topraklarndaki toplumsal snflarn

rgtlenileri ve devletle ilikileri iktidar sahiplerinin kaynaklara el koyma biimini dorudan etkiler.95 Osmanlda zorun younluu ve zor birikiminin

ykseklii, ulemann toplum zerindeki daraltc etkisiyle birleince toplumsal alan genileme imkan bulamamtr.

95

Tilly, sf 61

84

SONSZ

Sonu olarak Merkantil dnemin sonundan itibaren sanayileen Avrupada gelien burjuva iktidar sayesinde kapitalist devletler savalar iin daha abuk sermaye bulma avantajn yakaladlar. Osmanl devleti ise geni bir zor

rgtlenmesini hazrda bulundurmasna karlk lojistik olarak hareket ve sava iin rgtlenebilme kabiliyetini yitirmeye balad. sistemi oluturan elerin yeni dzende Osmanlnn k yitirmesinden

fonksiyonlarn

kaynaklanr. Tek tek devletin kurumlarnda sorun aramak yetmez. Asl sorun devletin ina edildii temelde yatar. Yenieriler kurumsal yaplaryla ve kltrel pratikleriyle 17. yzyldan itibaren bir sorun haline gelmitir; ancak Osmanl devleti iin her zaman nemli bir rgt niteliini tamtr. Osmanl devleti yenierilerden ayr dnlemez. Yenieriler, faydalar ve zararlaryla

yzyllarca Avrupay titreten bir tekilat olmutur ve hala gnmzde toplumsal pratik alannda varln srdrmektedir.

85

KAYNAKA

Ord. Barkan, mer Ltfi. Feodal Dzen ve Osmanl Tmar. Trk ktisat Tarihi Semineri. Hacettepe Uni. Boazii ni. ktisat, Eitim ve Aratrma Projesi Seminer almalar. 8 10 Haziran, 1973. Becker, C. H. Der Islam: Zeitschrift fr Geschichte und Kultur der Islamischen Orients. Walter de Gruyter & co, 1965. Prof. Dr. Cin, Halil. Osmanl Toprak Dzeni ve Bu Dzenin

Bozulmas. Boazii Yaynlar, 1985. amurolu, Reha. Yenierilerin Bektailii ve Vaka-i erriye. Ant Yaynlar , 1991. elik, Seydi. Osmanldan Gnmze Devlet ve Asker. Askeri

Brokrasinin Anayasal Sistem erisindeki Yeri. Salyangoz Yaynlar, Ocak 2008. Goodwin, Godfrey. The Janissaries. Saqi Books, 1997. Prof. Dr. Halaolu, Yusuf. XIV-XVII. Yzyllarda Osmanllarda

Devlet Tekilat ve Sosyal Yap. Trk Tarih Kurumu, 1991.

nalck, Halil. Military and fiscal transformation in the Ottoman Empire, 1600-1700. [Peeters-Leuven. Archivum Ottomanicum VI] 1980.

86

gven, Hazm. Otlukbeli Meydan

Trk Silahl Kuvvetleri Tarihi Osmanl Devri (11 Austos 1473) [Cilt:
III/2 Ek]

Muharebesi

Genelkurmay Basmevi, 1986.

Kou, Read Ekrem. Yenieriler. Kou Yaynlar [Nurgk Matbaas], 1964. Moalla, Asma. The Regency of Tunis and the Ottoman Porte: (17771814). Routledge, 2004. Palmer, J.A.B. The Origin of the Janissaries. [Bulletin of the John Rylands Library: Vol 35 No 2]. Manchester University, Mart 1953. Sevin, Necdet. Matbaas, 1985. Shaw, Stanford J. The Origins of the Ottoman Military Reform. The Nizam- Cedid Army of Sultan Selim III. The Journal of Modern History, [Vol 37; No 3] Eyll, 1965. akir, Ziya. Tanzimat Devrinden Sonra Osmanl Nizam Ordusu Osmanl Sosyal ve Ekonomik Dzeni. Erenler

Tarihi. eltt matbaas, 1957. imek, Veysel. Ottoman Military Recruitment and The Recruit:

1826-1853. Tez. Eyll, 2005. Tilly, Charles. Zor, Sermaye ve Avrupa Devletlerinin Oluumu. mge Kitabevi Yaynlar, 2001. Do. Dr. Timur, Taner. Osmanl Toplumsal Dzeni Kurulu ve

Ykseli Dnemi. Turhan Kitabevi, 1972. Ord. Prof. Uzunarl, smail Hakk. Osmanl Devlet Tekilatndan Kapukulu Ocaklar II. Cebeci, Topcu, Top Arabaclar, Humbarac, Lamc Ocaklar ve Kapukulu Svarileri. Trk Tarih Kurumu, 1988.

87

Werner, Ernst.

Byk Bir Devletin Douu Osmanllar (1300

1481) 2. Halk Ayaklanmalar ve Askeri Feodalizm. Alan Yaynclk, Ocak 1988. Prof. Dr. Ycel, Yaar. Osmanl Devlet Tekilatna Dair Kaynaklar Kitab- Mstetab Kitabu Mesalihil Mslimin ve Menafiil Mninin Hrzl Mluk. Trk Tarih Kurumu, 1988.

88