Galeri Tahkimat Tasarımında Kullanılan Kaya Kütlesi Sınıflama Sisteminin Sonlu Elemanlar Yöntemiyle Analizi

ERTUROK
ERTUROCK
T.C. NN NVERSTES FEN BLMLER ENSTTS
ERTKX
E E R R T T U E U R R R O T O K K C X K
GALER TAHKMAT TASARIMINDA KULLANILAN KAYA KTLES SINIFLAMA SSTEMNN SONLU ELEMANLAR YNTEMYLE ANALZ ERTURUL KARAKAPLAN YKSEK LSANS TEZ MADEN MHENDSL ANABLM DALI MALATYA 2012
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
Tezin Bal :
ERTUROCK
ERTKX
Galeri Tahkimat Tasarmnda Kullanlan Kaya Ktlesi Snflama Sisteminin Sonlu Elemanlar Yntemiyle Analizi
Tezi Hazrlayan : Erturul KARAKAPLAN Snav Tarihi : 16.04.2012
Dalnda Yksek Lisans Tezi olarak kabul edilmitir. Snav Jrisi yeleri nn niversitesi Fen Bilimleri Enstits Onay Enstit Mdr
Yukarda ad geen tez jrimizce deerlendirilerek Maden Mhendislii Ana Bilim
...................................................... ...................................................... ......................................................
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
ONUR SZ
ERTUROCK
ERTKX
_________________________________
Yksek Lisans Tezi olarak sunduum Galeri Tahkimat Tasarmnda Kullanlan Kaya Ktlesi Snflama Sisteminin Sonlu Elemanlar Yntemiyle Analizi balkl bu almann bilimsel ahlak ve geleneklere aykr decek bir yardma bavurmakszn tarafmdan yazldn ve yararlandm btn kaynaklarn, hem metin iinde hem de kaynakada yntemine uygun biimde gsterilenlerden olutuunu belirtir, bunu onurumla dorularm.
ERTUROK ERTUROCK
Erturul KARAKAPLAN
ERTKX
ERTUROK
ERTUROCK
ZET Yksek Lisans Tezi
ERTKX
GALER TAHKMAT TASARIMINDA KULLANILAN KAYA KTLES SINIFLAMA SSTEMNN SONLU ELEMANLAR YNTEMYLE ANALZ
Erturul KARAKAPLAN
ER TU ER TU RO TK RO K X CK
nn niversitesi Fen Bilimleri Enstits Maden Mhendislii Anabilim Dal XVII + 101 sayfa 2012 Danman: Do. Dr. Hakan BAARIR Anahtar Kelimeler: Tahkimat Tasarm, Kaya Ktle Snflamas, Phase2, Sonlu Elemanlar Yntemi. III
Bu almada, madencilikte kullanlan yeralt aklklarnn tahkimat tasarmnda yaygn olarak kullanlan deneysel sistemlerinden (RMR) kaya ktlesi snflama sisteminin gzden geirilmesi ve sistemce nerilen tahkimat tasarm nerilerinin revizyonu amalanmtr. Bunun iin aklk durayll ve tahkimat performans hakknda miktarsal bilgiler veren saysal modelleme teknii kullanlmtr.
ER
Bu tez almasnda farkl aratrmaclar tarafndan yrtlen, zayf ve orta kalite kaya ktleleri gibi farkl koullar ieren, inaat ve maden mhendislii projelerinin sonular saha verileri olarak kullanlmtr. Bu saha verileri ile farkl derinliklerde ve hidrostatik gerilme koullar altnda oluturulan yeralt aklklarnn saysal modellemeleri yaplm ve bu aklklar etrafnda oluacak olan deformasyonlar elde edilmitir. Kullanlan saysal modellere ve elde edilen deformasyonlara bal olarak aklk durayll ve tahkimat performanslarna dair deerlendirmeler yaplmtr. Bu yksek lisans tez almas sonucunda RMR sistemince nerilen tahkimat tasarmndaki eksiklikler tespit edilmi ve iyiletirici neriler getirilmitir.
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
ERTUROCK
ABSTRACT Master of Science Thesis THE ANALYSIS OF THE ROCK MASS RATING SYSTEM
ERTKX
USED IN DRIFT SUPPORT DESIGN BY FINITE ELEMENT METHOD
Erturul KARAKAPLAN
nn University Graduate School of Natural and Applied Sciences Department of Mining Engineering XVII + 101 pages 2012 Supervisor: Assoc. Prof. Dr. Hakan BAARIR Keywords: Support Design, Rock Mass Rating, Phase2, Finite Element Method. IV
The subject of this thesis is to revise the RMR system, one of the most widely used rock mass classification systems in designing support of underground openings used in mining operations and to make recommendations for revising support design proposed by the system. Within this purpose numerical modeling technique that can give quantitative information about the stability of an opening and support performance is used. In this study, the information obtained from the mining and civil engineering projects, including different conditions such as weak and fair quality rock masses, conducted by different researchers are used as field data. Using the field data, underground openings excavated in different depth and under different stress conditions are modeled numerically and the deformations occurring around underground openings are obtained. Evaluations about the opening stability and support performance are made based on numerical models and obtained deformations. As a result of this master thesis deficiencies included in the support design proposed by the RMR system are defined and remedial suggestions are made.
ER
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
ERTUROCK
TEEKKRLER
ERTKX
Bu almann her aamasnda yardm, neri ve desteini esirgemeden beni ynlendiren danman hocam Sayn Do. Dr. Hakan BAARIR 'a;
almalarmn skntl ve ok youn olduu dnem boyunca beni stresten kurtaran, Eflatun Film tarafndan yaplan Leyla ile Mecnun dizisine;
V
Yksek lisansm boyunca gerek ders gerekse tez almalarm srasnda desteini grdm blmmz retim yesi Sayn Prof. Dr. Mustafa KUMRAL 'a; almalarn deneysel aamasnda bilgisayar yazlmlar hakknda her trl yardmn grdm Fen-Edebiyat Fakltesi retim yelerinden Yrd. Do. Dr. Mustafa KARAKAPLAN 'a; Gerek lisans gerekse yksek lisans renciliim boyunca bana yardmc olan nn niversitesi'nin akademik ve idari personellerine; Ayrca tm hayatm boyunca olduu gibi bu srete de benden desteklerini esirgemeyen ailem ve teyzem
teekkr ederim.
ER
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
ERTUROCK
NDEKLER
ERTKX
ZET ........................................................................................................................................................ III ABSTRACT ............................................................................................................................................. IV TEEKKRLER .......................................................................................................................................V
ERTUROK ERTUROCK
NDEKLER ......................................................................................................................................... VI SMGELER VE KISALTMALAR ............................................................................................................ X EKLLER DZN.................................................................................................................................XII ZELGELER DZN.......................................................................................................................... XVI
1. GR ....................................................................................................................................... 1 1.1. Ama ............................................................................................................................................. 1
1.2. Kapsam ........................................................................................................................................ 2
2. TASARIM YNTEMLER ................................................................................................... 3 2.1. Deneysel Yntemler ............................................................................................................... 3

2.1.1. Kaya ktlesi snflama sistemlerinin kazanmlar ..............................................................6
ER
2.2. Analitik Yntemler .................................................................................................................. 6 2.3. Saysal Yntemler .................................................................................................................... 9

2.3.1. Diferansiyel yntemler ............................................................................................................... 11 2.3.1.1. Sonlu elemanlar yntemi .................................................................................................. 12
2.3.1.2. Sonlu farklar yntemi......................................................................................................... 15
2.3.2. Snr elemanlar yntemi ........................................................................................................... 16
2.3.3. Melez yntemler ........................................................................................................................... 18 2.3.4. Ayrk elemanlar yntemi ........................................................................................................... 19
3. RMR SINIFLAMA SSTEM ............................................................................................. 21 VI
ERTKX
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
3.1. Sistemin Geliimi ve Esaslar ........................................................................................... 21 3.2. Sistemin 1973'teki lk Hali ................................................................................................ 22 3.3. Sistemin 1989'daki Son Versiyonu ................................................................................ 25 3.4. RMR Parametrelerinin Belirlenmesi ............................................................................. 26
3.4.1. Kaya malzemesinin dayanm .................................................................................................. 26
VII
3.4.2. Kaya kalite gstergesi ................................................................................................................. 27
3.4.3. Sreksizlik aral ......................................................................................................................... 29
3.4.4. Sreksizlik yzeyinin koulu ................................................................................................... 30 3.4.5. Yeralt suyu ..................................................................................................................................... 31 3.4.6. Sreksizlik ynelimi dzeltmesi............................................................................................. 32
3.5. RMR Sistemi Puan Dzeltmesi ........................................................................................ 34

3.5.1. Gerilme dzeltmesi ...................................................................................................................... 34
3.5.2. Patlatma dzeltmesi .................................................................................................................... 35 3.5.3. Balca zayflk dzlemleriyle ilgili dzeltme .................................................................... 36
ER
3.6. RMR Sisteminin Tahkimat Tasarmnda Kullanm ................................................. 36
3.7. RMR Sisteminin Eksiklikleri ............................................................................................. 39
4. MATERYAL ........................................................................................................................ 41 4.1. Saysal Modelleme Girdi Parametreleri ....................................................................... 41

4.1.1. Hoek-Brown parametreleri ...................................................................................................... 42
4.1.2. Yeralt gerilme deerleri........................................ Hata! Yer iareti tanmlanmam.
4.2. Saha Verileri ........................................................................................................................... 44

4.2.1. Bilecik stanbul karayolu (Osmangazi) tneli ............................................................... 44
4.2.2. Mashhad Kallat karayolu (Kallat) tneli.......................................................................... 47 4.2.3. Kavak Merzifon karayolu (ehzadeler) tneli .............................................................. 50
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
5. YNTEM ............................................................................................................................. 52 5.1. Phase2 Yazlm Veri Aktarm ve Analizi ..................................................................... 52 5.2. Gerek Geometri ve Derinlik Analizleri ....................................................................... 54 5.3. Tahkimatsz Analizler ......................................................................................................... 71 5.4. Edeer Tahkimatl Analizler .......................................................................................... 72
VIII
5.5. Gerekli Tahkimat Basnc Analizleri .............................................................................. 73
6. ARATIRMA BULGULARI VE TARTIMA ................................................................. 75 6.1. Bilecik stanbul Karayolu (Osmangazi) Tneli ...................................................... 76
6.1.1. Formasyon 1 - sahip olduu RMR puan 37....................................................................... 76
6.1.2. Formasyon 2 - sahip olduu RMR puan 50....................................................................... 77 6.1.3. Formasyon 3 - sahip olduu RMR puan 55... Hata! Yer iareti tanmlanmam. 6.1.4. Formasyon 4 - sahip olduu RMR puan 63....................................................................... 79
6.1.6. Formasyon 6 - sahip olduu RMR puan 63... Hata! Yer iareti tanmlanmam. 6.1.7. Formasyon 7 - sahip olduu RMR puan 65....................................................................... 81
ER
6.2. Mashhad Kallat Karayolu (Kallat) Tneli ................................................................ 83

6.2.2. Formasyon 2 - sahip olduu RMR puan 46... Hata! Yer iareti tanmlanmam. 6.2.3. Formasyon 3 - sahip olduu RMR puan 40....................................................................... 84
6.3. Kavak Merzifon Karayolu (ehzadeler) Tneli ..................................................... 86

6.3.3. Formasyon 3 - sahip olduu RMR puan 51....................................................................... 88 6.3.4. Formasyon 4 - sahip olduu RMR puan 34... Hata! Yer iareti tanmlanmam.
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
6.4. Gerekli Tahkimat Basnc Sonular .............................................................................. 89 6.5. Elde Edilen Verilerin oklu Regresyon Modellemesi ............................................. 92
6.5.1. Regresyon Modeli Oluturulmas........................................................................................... 93 6.5.2. Regresyon Modeli Geerlilikleri ............................................................................................. 93
7. SONULAR VE NERLER ............................................................................................. 96
IX
KAYNAKLAR .......................................................................................................................... 98
Z GEM ..........................................................................................................................................101
ER
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
ERTUROCK
SMGELER VE KISALTMALAR
ERTKX
A AB AS AW a B
Alan RMR snflamasnda patlatma hasar dzeltme faktr RMR snflamasnda gerilme dzeltme faktr RMR snflamasnda zayflk dzlemleri dzeltme faktr Hoek-Brown yenilme lt Tnel genilii rselenme faktr
D db Ei Ec Es Kaya saplamas ap Kaya malzemesinin elastisite modl Kaya ktlesinin elastisite modl Jeolojik dayanm indeksi Kaya ktlesi tepki erisi Pskrtme beton deformasyon modl Em Kaya saplamasnn deformasyon modl GSI GRC ks L m ISRM Uluslararas Kaya Mekanii Dernei Uzunluk Belirlenen maksimum deformasyon snr Boyutsuz malzeme sabiti mb mi Q P Kaya ktlesine ait boyutsuz malzeme sabiti Deformasyon yk sabiti Tahkimat basnc Kaya malzemesine ait boyutsuz malzeme sabiti Pg Pi Gerekli tahkimat basnc tahkimat basnc Prmr Picr R RMR sisteminin nerdii tahkimat basnc Kritik tahkimat basnc Galeri ap Psmax R2 Tahkimat elemannn uygulayaca maksimum basn oklu belirleme sabiti Plastik blge ap Rpl RMR RQD s S Kaya ktlesi snflamas Kaya kalite gstergesi Gerilme faktr Hoek-Brown parametresi
ER
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
ERTUROCK
SMGELER VE KISALTMALAR (Devam)
ERTKX
sc SCC sl sm S0 tc Tbf ur '
Tnel kesitinde saplamalar aras evresel uzaklk Tahkimat karakteristik erisi Tnel ekseni boyunca saplamalar aras uzaklk Hoek-Brown parametresi Normalletirilmi birincil gerilme Pskrtme beton kalnl Deformasyon miktar Etkin normal gerilme Kaya saplamas maksimum tama kapasitesi
cc ci h v Pskrtme betonun tek eksenli basn dayanm Kaya malzemesinin tek eksenli basn dayanm Kaya ktlesinin tek eksenli basn dayanm Yatay ynde etkiyen gerilme Dey ynde etkiyen gerilme En byk asal gerilme En kk asal gerilme Poisson oran cm 0 1 Tnel etrafndaki kaya ktlesine ait gerilme deeri En byk etkin asal gerilme En kk etkin asal gerilme '1 '3 '3 c z Pskrtme beton poisson oran Birim hacim arl Derinlik
ER
XI
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
ERTUROCK
EKLLER DZN
ERTKX
ekil 2.1. Galeri etrafndaki oluan parametrelerin gsterimi...................................................... 7 ekil 2.2. Gerilme - deformasyon grafii ...................................................................................... 7 ekil 2.3. Saysal yntemlerin snflandrlmas ........................................................................... 11
XII
ekil 2.4. okgenler yardm ile daire evresi ve alannn hesaplanmas .................................... 12 ekil 2.5. Sonlu elemanlar ynteminde aklk etrafnda oluturulan rgler ........................... 13 ekil 2.6. Sonlu farklar hesaplama yntemi yapan program grseli ......................................... 16 ekil 2.7. Snr elemanlara ayrlm yeralt boluu .................................................................... 18 ekil 2.8. Melez yntem ile elemanlara ayrlm kaya ktlesi .................................................... 19 ekil 2.9. Snr elemanlara ayrlm yeralt boluu ................................................................... 20 ekil 3.1. RMR sisteminde 1973'ten 1989'a kadarki puanlama deiimlerinin grafiksel gsterimi ................................................................................................................. 25 ekil 3.2. Gnmzde kullanlan RMR sistemi iin girdi parametreleri ...................................... 26 ekil 3.3. Tek eksenli basn dayanm puan grafii ................................................................. 27 ekil 3.4. Kaya kalite gsterge deerinin elde edilii .................................................................. 28 ekil 3.5. Kaya kalite gstergesi puan grafii ........................................................................... 29 ekil 3.6. Sreksizlik aral puan grafii .................................................................................. 29 ekil 3.7. Sreksizlik zellikleri .................................................................................................... 30 ekil 3.8. Kaya ktlelerinde sreksizlikler boyunca su ak ve olas etkileri .............................. 31 ekil 3.9. Sreksizlik ynelimine bal galeri yn seimi........................................................... 33 ekil 3.10. Gerilme dzeltmesi ................................................................................................... 34 ekil 3.11. Bieniawski tarafndan nerilen "tahkimatsz aklk boyutu tahkimatsz durma sresi" ilikisini gsteren grafik .................................................................. 37 ekil 3.12. RMR puan deerlendirmesi ve tahkimat tasarmnda yaplan hatalar ..................... 40
ER
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
ERTUROCK
EKLLER DZN (Devam)
ERTKX
ekil 4.1. Arazide kaya malzemesinden kaya ktlesine geii gsteren kesitler ....................... 41 ekil 4.2. Osmangazi tnelinin konumu...................................................................................... 44 ekil 4.3. Osmangazi tneli kesit grn ................................................................................ 45
XIII
ekil 4.4. Osmangazi tneli gnmz grnts........................................................................ 47 ekil 4.5. Kallat tnelinin konumu .............................................................................................. 47 ekil 4.6. Kallat tneli jeolojik haritas ........................................................................................ 48 ekil 4.7. Kallat tnelinin gnmzdeki grnts .................................................................... 49 ekil 4.8. ehzadeler tnelinin konumu ..................................................................................... 50 ekil 4.9. ehzadeler tnelinin gnmzdeki grnts ........................................................... 51 ekil 5.1. Sonlu elemanlara ayrlm kaya ktlesi ....................................................................... 52 ekil 5.2. Phase2 yazlm hesaplama kts ................................................................................ 53 ekil 5.3. Osmangazi tneli gerek geometrisi ........................................................................... 54 ekil 5.4. Osmangazi tneli formasyon 1; tavan, yan duvar ve plastik blgeHata! Yer iareti tanmlanmam. ekil 5.5. Osmangazi tneli formasyon 2; tavan, yan duvar ve plastik blge ............................. 56 ekil 5.6. Osmangazi tneli formasyon 3; tavan, yan duvar ve plastik blge ............................. 57 ekil 5.7. Osmangazi tneli formasyon 4; tavan, yan duvar ve plastik blge ............................. 58 ekil 5.8. Osmangazi tneli formasyon 5; tavan, yan duvar ve plastik blgeHata! Yer iareti tanmlanmam. ekil 5.9. Osmangazi tneli formasyon 6; tavan, yan duvar ve plastik blge ............................. 60 ekil 5.10. Osmangazi tneli formasyon 7; tavan, yan duvar ve plastik blge ........................... 61 ekil 5.11. Kallat tneli gerek geometrisi .................................................................................. 62 ekil 5.12. Kallat tneli formasyon 1; tavan, yan duvar ve plastik blge ................................... 63 ekil 5.13. Kallat tneli formasyon 2; tavan, yan duvar ve plastik blgeHata! Yer iareti tanmlanmam.
ER
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
ERTUROCK
EKLLER DZN (Devam)
ERTKX
ekil 5.14. Kallat tneli formasyon 3; tavan, yan duvar ve plastik blge ................................... 65 ekil 5.15. ehzadeler tneli gerek geometrisi ......................................................................... 66 ekil 5.16. ehzadeler tneli formasyon 1; tavan, yan duvar ve plastik blge ........................... 67
XIV
ekil 5.17. ehzadeler tneli formasyon 2; tavan, yan duvar ve plastik blge ........................... 68 ekil 5.18. ehzadeler tneli formasyon 3; tavan, yan duvar ve plastik blgeHata! Yer iareti tanmlanmam. ekil 5.19. ehzadeler tneli formasyon 4; tavan, yan duvar ve plastik blge ........................... 70 ekil 5.20. Tahkimatsz analizlerde izlenen yol ........................................................................... 71 ekil 5.21. Edeer tahkimatl analizlerde izlenen yol ................................................................ 72 ekil 5.22. Dairesel galeri etrafna uygulanan tahkimatn grnts ........................................ 73 ekil 5.23. Gerekli tahkimat basncn hesaplarken izlenilen yol ................................................ 74 ekil 6.1. Osmangazi tneli 1. formasyon; tavan, yan duvar ve plastik blge ............................ 76 ekil 6.2. Osmangazi tneli 2. formasyon; tavan, yan duvar ve plastik blge ............................ 77 ekil 6.3. Osmangazi tneli 3. formasyon; tavan, yan duvar ve plastik blgeHata! Yer iareti tanmlanmam. ekil 6.4. Osmangazi tneli 4. formasyon; tavan, yan duvar ve plastik blge ............................ 79 ekil 6.5. Osmangazi tneli 5. formasyon; tavan, yan duvar ve plastik blge ............................ 80 ekil 6.6. Osmangazi tneli 6. formasyon; tavan, yan duvar ve plastik blgeHata! Yer iareti tanmlanmam. ekil 6.7. Osmangazi tneli 7. formasyon; tavan, yan duvar ve plastik blge ............................ 82 ekil 6.8. Kallat tneli 1. formasyon; tavan, yan duvar ve plastik blge .................................... 83 ekil 6.9. Kallat tneli 2. formasyon; tavan, yan duvar ve plastik blgeHata! Yer iareti tanmlanmam. ekil 6.10. Kallat tneli 3. formasyon; tavan, yan duvar ve plastik blge .................................. 85 ekil 6.11. ehzadeler tneli 1. formasyon; tavan, yan duvar ve plastik blge .......................... 86 ekil 6.12. ehzadeler tneli 2. formasyon; tavan, yan duvar ve plastik blge .......................... 87
ER
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
ERTUROCK
EKLLER DZN (Devam)
ERTKX
ekil 6.13. ehzadeler tneli 3. formasyon; tavan, yan duvar ve plastik blge .......................... 88 ekil 6.14. ehzadeler tneli 4. formasyon; tavan, yan duvar ve plastik blgeHata! Yer iareti tanmlanmam. ekil 6.15. Osmangazi tneli, derinliklere gre uygulanmas gereken tahkimat basnc ............ 90
XV
ekil 6.16. Kallat tneli, derinliklere gre uygulanmas gereken tahkimat basnc .................... 90 ekil 6.17. ehzadeler tneli, derinliklere gre uygulanmas gereken tahkimat basnc............ 91 ekil 6.18. Derinlie bal olarak deien gerekli tahkimat basncnn RMR sisteminin nerdii edeer tahkimat basncna normalize grafii ......................................... 92 ekil 6.19. Pg/Prmr ile RMR ve derinlik arasndaki iliki ................................................................ 93 ekil 6.20. Regresyon sonucunda elde edilen Pg/Prmr ile RMR ve derinlik arasndaki iliki ......................................................................................................................... 95 ekil 7.1. Regresyon sonucunda elde edilen Pg/Prmr ile RMR ve derinlik arasndaki iliki ......................................................................................................................... 97
ER
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
ERTUROCK
ZELGELER DZN
ERTKX
izelge 2.1. Kaya ktlesi ile ilgili gnmze kadar gelitirilen snflama sistemleri, gelitirildikleri lkeler, gelitirenler ve uygulama alanlar ........................................ 4 izelge 3.1. RMR sisteminin 1973 ylnda kullanlan, tek eksenli basn dayanm ve sreksizlik aral parametrelerinin tanmlanma ltleri ...................................... 23
XVI
izelge 3.2. RMR sisteminin 1973 ylnda kullanlan, bozunma parametrelerinin tanmlanma ltleri .............................................................................................. 23 izelge 3.3. RMR sisteminde 1973 ylnda kullanlnan parametrelerin tanmlama ltleri ve deiim aralklar .................................................................................. 24 izelge 3.4. RMR sisteminde 1973'ten 1989'a kadarki puanlama deiimleri ........................... 24 izelge 3.5. Tek eksenli basn dayanm ve nokta yk dayanmna gre snflandrma ........... 27 izelge 3.6. RQD tanm .............................................................................................................. 28 izelge 3.7. RMR kaya ktlesi snflama sistemi'nin son versiyonu ........................................... 32 izelge 3.8. Galeride sreksizlik eim ve dorultusunun etkisi ................................................. 33 izelge 3.9. Sreksizlik ynelimine gre dzeltme puanlar ....................................................... 33 izelge 3.10. Patlatma dzeltmesi .............................................................................................. 35 izelge 3.11. Zayflk dzlemleri ile ilgili dzeltme ..................................................................... 36 izelge 3.12. RMR sisteminin 1973'teki versiyonunda kaya ktlesi snflar ve her snf iin RMR puan deiim aralklar ........................................................................... 37 izelge 3.13. RMR sisteminde n tahkimat sisteminin seimi klavuzu ...................................... 38 izelge 4.1. Osmangazi tneli kaya parametreleri .................................................................... 45 izelge 4.2. Yeralt derinlik koullarna bal gerilme deerleri .................................................. 46 izelge 4.3. Kallat tneli kaya parametreleri ............................................................................ 48 izelge 4.4. Yeralt derinlik koullarna bal gerilme deerleri .................................................. 49 izelge 4.5. ehzadeler tneli kaya parametreleri .................................................................... 50
ER
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
ERTUROCK
ZELGELER DZN (Devam)
ERTKX
izelge 4.6. Yeralt derinlik koullarna bal gerilme deerleri .................................................. 51 izelge 6.1. Tneller ve deformasyon snrlar ............................................................................ 75 izelge 6.2. Regresyon modeli ve ayarlanm R2 deeri ........... Hata! Yer iareti tanmlanmam.
XVII
izelge 6.3. ANOVA tablosu ve hesaplanan F deeri ................ Hata! Yer iareti tanmlanmam.
ER
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
1. GR
ERTUROCK
ERTKX
Maden iletmecilii amal yeraltnda alan galeriler, kuyular, gaz depolar gibi geni yeralt aklklarnn tasarmlar karmak jeolojik ve jeoteknik zelliklerden dolay olduka gtr. Yeralt madencilik aklklarnn mhendislik tasarm yaklamlar ana
olarak kullanld grlmektedir. deiiklikler yaplmas gerekip gerekmedii konusu deerlendirilmitir. kullanlarak ok sayda hesaplamalar yaplmtr. dzeltilmesine ynelik neriler deerlendirilmitir.
gruba ayrlabilir. Bunlar; deneysel, saysal ve analitik yaklamlardr. Gnmzde kullanm kolayl nedeniyle deneysel yntemlerin uygulamaclar tarafndan yaygn
Bu yntemlerden birisi olan kaya ktle snflama (RMR) sisteminin tahkimat
tasarmnda bir takm eksiklikleri bulunmaktadr. Bu almada, bu eksikliklerden birisi olan yeraltndaki gerilme koullarna bal olarak RMR sisteminin tahkimat nerilerinde
Belirlenen amalar dorultusunda aklk durayll ve tahkimat performans
hakknda miktarsal bilgiler verebilen ve yaygn olarak kullanlan sonlu elemanlar yntemi esasl Phase2 bilgisayar program ve farkl koullar ieren gerek saha verileri
ER
almalar neticesinde RMR sisteminin nerdii tahkimat elemanlarnn
1.1. Ama
Bu almann amac; madencilik galerilerinin tahkimat tasarmnda yaygn
olarak kullanlan deneysel yntemlerden birisi olan kaya ktle snflama (RMR) sisteminin gzden geirilmesi ve sistemin ierisinde bulunan eksikliklerin, saysal modelleme yntemiyle belirlenerek giderilmesidir.
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
1.2. Kapsam
ERTUROCK
ERTKX
Bu alma kapsamnda tahkimat tasarm ve kaya ktle kalitesi belirlenmesinde gnmzde yaygn olarak kullanlan deneysel sistemlerden RMR sistemi gzden geirilmitir. Sz konusu sistemin kullanm ve temel ileyiine deinildikten sonra sistemin uygulama alanlar ile ilgili bilgiler aktarlmtr.
belirlenmitir. gerekli tahkimat basnlar bulunmaya allmtr. bavurulacak bir kaynak olacaktr. 2
Literatr aratrmas yaplarak RMR sistemi kullanlan almalardan gerek saha
verileri belirlenmitir. Bu verilerin belirlenmesi ve seilmesi srasnda zellikle farkl kalitede kaya ktleleri iermeleri konusuna dikkat edilmitir. Seilen gerek saha verilerine dayal olarak sistemce nerilen tahkimat elemanlarnn performanslar farkl koullar iin saysal modelleme yntemi kullanlarak test edilip mevcut eksikliler
Eksikliklerin tespitinden sonra aklk boyutu, gerilme koullar, kaya malzeme
ve ktle zelliklerinin ve RMR sisteminin nerdii tahkimat elemanlarnca retilecek olan i tahkimat basncnn bire bir kullanld saysal modelleme almalar yaplmtr. Modelleme sonucunda tahkimat performanslar ve aklk durayll zerine deerlendirmeler yaplarak akl istenilen deformasyon snrnda tutmak iin
ER
Belirlenen bu tahkimat basnlar ileride yaplacak almalar iin RMR deeri ve
derinlie bal tahkimat basnc belirlenmesi yada tahkimat eleman seiminde
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
2. TASARIM YNTEMLER
ERTUROCK
ERTKX
Yeraltndaki cevherin karlmas iin madencilik aklklar tasarmnda gnmzde yaygn olarak kullanlan ana yntem mevcuttur. Bunlar deneysel, analitik ve saysal tasarm yntemleridir. Her bir yntemin kendine has avantaj ve dezavantajlar bulunmaktadr. Konu ile ilgili ayrntl bilgiler alt blm 2.1, 2.2 ve 2.3te verilmitir.
detayl bir ekilde durulmutur.
Literatrde seilen almalar; deneysel olarak RMR sistemini ve saysal olarak
sonlu elemanlar yntemi ieren almalar olduundan bu yntemler zerinde daha
2.1. Deneysel Yntemler
Yeralt galerilerinin durayllnn salanabilmesi iin koullara bal olarak
galeriye tahkimat uygulanmas gerekebilmektedir. En gvenli ve ekonomik tahkimat sisteminin belirlenmesi yeralt yaplar iin nemlidir. Arazi incelemesinde elde edilen veriler ok zengin bile olsa, teorilerin mhendislik koullarna uygulanmasnda problemler sz konusu olabilir. Bunun bir sonucu olarak kaya ktle snflama sistemleri gelitirilmitir. Bu snflamalar, teorinin eksiksiz olarak kullanld ve kaya zelliklerinin tamamen ihmal edildii iki u durum arasnda bir uzladan ibarettir *1].
ER
Snflama sistemlerinin hepsi kilit rol oynad dnlen kaya ktlesi ve
malzeme zelliklerini dikkate alr ve bunlara saysal deerler vererek elde edilen toplam puana gre kaya ktlesini snflara ayrr. Deneysel yntemler alma srasnda dier yntemlere gre pratik olmalar nedeniyle, mhendisler tarafndan daha ok tercih edilirler. Kaya ktlesi snflandrldktan sonra rnein bir galeri iin gerekli tahkimat sisteminin seiminde bu yntemler dorudan klavuzluk eder.
izelge 2.1de yer alan, Terzaghi tarafndan nerilen Kaya Yk snflama
sisteminden itibaren ok sayda aratrmac eitli snflama sistemi nerilerinde bulunmutur. Bieniawski 1973 ylnda Kaya Ktle Snflama (RMR) sistemini nermi, sistem zerinde birok kez deiiklie gitmi ve 1989'da sisteme son eklini vermitir. 3
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
Snflama sistemlerinden yaygn kullanlanlar, bunlar neren aratrmaclar ve nerildikleri lkeler izelge 2.1'de yer almaktadr.
izelge 2.1. Kaya ktlesi ile ilgili gnmze kadar gelitirilen snflama sistemleri, gelitirildikleri lkeler, gelitirenler ve uygulama alanlar [1]
Snflama Sisteminin Ad 1. 2. 3. 4. 5. 6. Kaya yk Desteksiz durma sresi NATM (Yeni Avusturya Tnelcilik Yntemi) RQD RSR Gelitiren(ler) Terzaghi, 1946 Lauffer, 1958 Gelitirildii lke A.B.D. Avusturalya Avusturya A.B.D. A.B.D. Uygulama Alanlar elik destekli tneller Tnelcilik Tnelcilik
Pacher vd., 1964 Deere vd., 1967 Karot lolama, tnelcilik Tnelcilik Wickham vd., 1972 Bieniawski, 1973 G. Afrika A.B.D RMR Sistemi (son versiyon 1989) RMR Sistemi ile ilgili deiiklikler: Weaver, 1975 Olivier, 1979 G. Afrika G. Afrika G. Afrika spanya A.B.D. Sklebilirlik Madencilik Laubscher, 1977 Bozunabilirlik Tnelcilik Tnelcilik Temeller Ghose ve Raju, 1981 Kendorski vd., 1983 Nakao vd., 1983 Serafim ve Pereria, 1983 Hindistan Kmr madencilii Moreno Tallon, 1982 Sert kaya madencilii Japonya Portekiz spanya A.B.D. Gonzalez De Vallejo, 1983 nal, 1983 Tnelcilik Dzeltilmi RMR '85 Romana, 1985 Newman ve Bieniawski, 1985 Sandback, 1985 spanya A.B.D. A.B.D. Kmr madenciliinde tavan saplamas uygulamalar ev durayll Kmr madencilii Delinebilirlik Madencilik Basitletirilmi RMR '85 Brook ve Dharmerante, 1985 Smith, 1986 Sri Lanka A.B.D. Taranabilirlik Venkateswarlu, 1986 Robertson, 1988 Sheorey, 1993 Hindistan Kanada Trkiye Kmr madencilii ev durayll Madencilik M-RMR nal ve zkan, 1990 Dzeltilmi RMR '93 Hindistan Kmr madencilii
Tneller, madenler, (evler, temeller.)
ER
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
izelge 2.1. (Devam)
Snflama Sisteminin Ad 7.
ERTUROCK
ERTKX
Gelitiren(ler)
Gelitirildii lke
Uygulama Alanlar Tneller ve yeralt boluklar (odalar), madencilik
Q Sistemi
Barton vd., 1974
Norve
Q Sistemi ile ilgili deiiklikler: Kirsten, 1982 Kirsten, 1983 Grimstad ve Barton, 1993 Sheorey, 1993 Franklin, 1975 ISRM, 1981 G. Afrika G. Afrika Norve Kazlabilirlik Tnelcilik Tneller, yer alt boluklar, madencilik Kmr madencilii Tnelcilik
Modifiye Q Modifiye Q Hindistan Kanada 8. 9. Dayanm-boyut Temel jeoteknik snflama MBR RMS Uluslararas A.B.D. sve Genel amal 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. Cummings vd., 1982 Stille vd., 1982 Sert kaya madencilii Metal madencilii Birletirilmi snflama sistemi RMZ RTR Williamson, 1984 Dong vd., 1989 Inyang, 1991 A.B.D. Genel iletiim amal Kmr madencilii in Halk Cumhuriyeti A.B.D. Tnelcilik, madencilik, evler Madencilik Kmr madencilii Kmr madencilii Kmr madencilii Tnelcilik SGDM GC Milne ve Potvin, 1992 Mendes vd., 1993 Molinda ve Mark, 1993 Singh vd., 1994 Palmstrom, 1985 Kanada Portekiz A.B.D. CMRR RFI Hindistan Norve RMI
ER
Grld zere pek ok snflama sistemi olmasna ramen bu almada, en
yaygn olarak kullanlan RMR sistemi esas alndndan nc blmde sistemin detayl bir ekilde tantmna yer verilmitir.
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
2.1.1. Kaya ktlesi snflama sistemlerinin kazanmlar Kaya ktlesi snflama sistemlerinden elde edilebilecek kazanmlar ise u ekilde sralanabilir; En az sayda snflama parametresi esas alnarak, toplanan verilerle saha almalarnn kalitesinin arttrlmas,
iletiimin salanmas [1].
Tasarma ynelik amalar iin saysal veri salanmas,
Daha doru mhendislik kararlarnn alnabilmesi ve projelerde daha etkin bir
2.2. Analitik Yntemler
Bu ksmda en gncel ve yaygn kullanlan analitik yntemlerden birisi olan
Carranza-Torres *2+ tantlacaktr. Analitik yntemlerde; galeri aklk boyutu,
yeraltndaki gerilmeler, tek eksenli basn dayanm, Hoek-Brown parametreleri, poisson oran, jeolojik dayanm indeksi (GSI), kaya ktlesinin birim hacim arl gibi
birok parametre hesaba katlmaktadr. Bu hesaplamalar sonucunda uygulanmas gereken tahkimat zellikleri, oluabilecek deformasyon miktarlar, oluacak gerilme deiimleri hesaplanabilmektedir. Carranza-Torres *2+ tahkimat tasarm ile ilgili almasnda bu hesaplamalarn yan sra, bir yeralt aklna yaplacak tahkimatn uygulayaca basnlar hesaplam ve bunu formlize etmitir. almann yntem ksmnda bu formllerden faydalanlarak RMR sisteminin nerdii tahkimat elemanlarnn kaya ktlesine uygulad basnlar hesaplanmtr. Hesaplanan bu basnlar galeri etrafna eit olarak datlp modellemeler yaplmtr. Analiz sonularnda elde edilen gerekli tahkimat basnlarna gre kaya saplamas veya pskrtme beton miktar hesaplamalarnda kullanlabilecektir.
ER
ekil 2.1'de kaya ktlesinde alan bir galeri ve etrafndaki farkl parametreler
tanmlanmtr. Aklk etrafnda oluan gerilme deerleri, akln duraylln srdrmek iin gerekli kritik tahkimat basnc (Picr), uygulanan tahkimat elemannn
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
kaya ktlesine etki ettii basn (Psmax) ve oluacak deformasyonlar (ur) gsteren kaya ktle reaksiyon erisi ekil 2.2'de verilmitir *2].
ekil 2.1. Galeri etrafndaki oluan parametrelerin gsterimi [2] Pi ur R Rpl : Uygulanan tahkimat basnc (MPa) : Galeri etrafnda oluan deformasyon miktar (m) : Galeri ap (m) : Plastik blge ap (m) ekil 2.2. Gerilme - deformasyon grafii [2] GRC : Kaya ktlesi reaksiyon (tepki) erisi SCC : Tahkimat karakteristik erisi
ER
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
Carranza-Torres tarafndan oluturulan, tahkimat elemanlarnn tahkimat basnlarna evriminde kullanlan formller aada verilmitir. tahkimat basnc (Pi) forml; {1} Normalletirilmi birincil gerilme (S0) forml;
{2} Elastik limitteki kritik i tahkimat basnc (Picr) forml; [1 1 1 ] {3} Kritik i tahkimat basnc forml; ] [ {4} Burada;
Picr mb s ci o So : Kritik i tahkimat basnc (MPa) : Hoek-Brown parametresi : Hoek-Brown parametresi : Kaya malzemesini tek eksenli basn dayanm (MPa) : Tnel etrafndaki kaya ktlesine ait gerilme deeri (MPa) : Birincil gerilme (MPa)
ER
Pskrtme beton tahkimat basn forml; *1

( )
{5}
Pskrtme betonun elastik sertlik durumunda kullanlan forml;

( )
) (
{6}
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
Burada;
ERTUROCK
ERTKX
Psmax : Pskrtme beton basnc (MPa) : pskrtme betonun tek eksenli basn dayanm (MPa) : Pskrtme betonun deformasyon modl : Pskrtme betonun poisson oran : Pskrtme beton kalnl (m) : Tahkimatn d yarap (m)
Kaya saplama tahkimat basn forml;
{7} Kaya saplamasnn elastik sertlik durumunda kullanlan forml; [ ] {8} Burada;
Psmax : Kaya saplamas basnc (MPa) db : Kaya saplamas ap (m) l : Kaya saplamas uzunluu (m) Tbf : Kaya saplamas maksimum tama kapasitesi (MPa) Q : Deformasyon yk sabiti Es : Kaya saplamasnn deformasyon modl sc : Tnel kesitinde saplamalar aras evresel uzaklk (m) sl : Tnel ekseni boyunca saplamalar aras uzaklk (m)
ER
Bu formller ile RMR sisteminin nerdii; kaya saplamas ve pskrtme beton
tahkimatlarnn basnlar (MPa olarak) hesaplanarak, saysal modellemeye dhil edilmitir. Aratrma bulgularndaki gerekli tahkimat basnlar da bu formller
yardmyla pskrtme beton ve/veya kaya saplamas gibi tahkimat elemanlarna dntrle bilinecektir.
2.3. Saysal Yntemler
Madencilik aklklar tasarmnda son yllarda en etkili olarak kullanlan
yntemlerden birisi de saysal hesaplama yntemleridir. Sonlu eleman, sonlu farklar, snr eleman ve ayrk eleman gibi farkl dzeyde analiz yaplabilen bu yntemlerde, bir model oluturulmakta ve modeller farkl ykleme ve geometri koullarnda, boyut 9
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
etkisi de dikkate alnarak analiz edilmektedir. Birim deformasyon veya gerilme kontroll olarak zm yaplabilmektedir. Saysal yntemler dier yntemlere oranla daha az maliyete ihtiya duyduu ve birok farkl alanlarda da kullanlabilmesi ynnden, ksa sre ierisinde hzlca gelierek yaylmtr. Saysal yntemler madencilikte; galeri, kuyu, kaz arn, ev gibi nemli zellie sahip blgelerin tasarmlarnda, kaz ncesi, kaz sras ve sonras iin gerilme durumlar kestiriminde,
genellikle modelleme yapldktan sonra tasarlanrlar. Gerekten de olmas nedeniyle ancak bilgisayar yardm ile gerekletirilir [3]. mhendis seviyesindeki aratrmaclar dahi saysal modellemeyi baar dnda sreksizlikler ieren, plastik ya da anizotropik ortamlar 10
arazi davran analizi hesaplamalarnda kullanlmaktadr.
Gnmzde ok yksek yatrmlarla alan yeralt boluklar ve yeryz yaplar doru
kullanldnda modelleme alma blgesinde emniyetin ve retimin artrlmas iin vazgeilmez bir n aratrma aracdr. Analitik modelleme ile bir problemin zmnde genellikle, diferansiyel ya da integral denklem takmnn zm gibi karmak matematiksel ilemler kullanlr. Bu denklemler dairesel ya da elips eklindeki boluklar
gibi basit yaplar zerinde yaplan analizlerde analitik olarak zlebilirler. Ancak kaya iindeki yaplar genellikle farkl ekillerde ve homojen olmayan ortamlarda
oluturulduklarndan denklemler ancak saysal yaklamlar ile zmlenebilir. Saysal yntemler yardmyla en basit problemlerin zlmesi, aritmetiksel ilem says fazla
ER
Kaya ktleleri 1960'l yllarda kullanlan ilk saysal yntemlerde homojen,
izotrop ve elastik olarak kabul edilerek iki boyutta modellenmi ancak bu basit algoritmalar bile aratrma merkezlerinin bilgisayarlarnda uzun zaman alarak almtr. Gnmzde kiisel bilgisayar ve programlama tekniklerinin gelimesi ile ile
kullanabilmektedir. Gnmzdeki modelleme teknikleri ile statik gerilme analizinin yannda termik, dinamik nedenli ya da akkan basncndan doan gerilme ve stabilite analizleri de yaplabilmektedir. Ayrca, homojen izotrop ve elastik kaya ktlelerinin da
modellenebilmektedir. Hatta tahkimat yaplm kaya ktleleri, aamal kaz, yerekimi
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
etkisi, kayann yenilmeden sonraki davran, atlak mekanii analizlerini yapmak da olanakldr [3]. Yeralt madencilik galerileri tasarm, modelleme asndan hem problemin az bilindii hem de verilerin az ve deiken olduu bir alandr. Bu yzden makina ve inaat mhendisliinde olduu gibi saysal modelleme tasarm iin direkt olarak kullanlmaz. Genellikle jeolojik detayn bilinmemesi modelin kabul edilmemesine yol aabilir.
yntemler ekil 2.3'te gsterilmektedir.
Sonlu Elemanlar Diferansiyel Yntemler Sonlu Farklar Saysal Yntemler Direkt Snr Eleman ntegral Yntemler Melez Yntemler Hayali Gerilme Snr Eleman Yer Deitirme Sreksizlii Snr Eleman Ayrk Eleman Yntemi
Modelcinin istenilen verileri toplamas ise pahal laboratuvar deneyleri ve arazi lmleri gerektirir. Modellemeye veri toplamak iin bu ilemlere fazla yatrm yapmak saysal modellemenin ucuzluk avantajn ortadan kaldrabilir [3]. Bu sebeplerden dolay aratrmac tarafndan, gerekli jeolojik verilerin elde edilmesi saysal hesaplama ynteminin seilmesi gerekmektedir. Gnmzde yaygn olarak kullanlan saysal
ER
ekil 2.3. Saysal yntemlerin snflandrlmas [3]
2.3.1. Diferansiyel yntemler
Diferansiyel yntemde kaya ktlesinin tm elemanlara ya da blgelere ayrlr
ve hesaplamalar bu elemanlar zerinde yaplarak sonular elde edilir. Sonlu eleman ve sonlu farklar en ok kullanlan diferansiyel yntemlerdir [3]. 11
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
2.3.1.1. Sonlu elemanlar yntemi Sonlu elemanlar yntemi, birok mhendislik trnde bulunan problemlerin hassas bir ekilde zlmesi iin kullanlr. Bu sebepten sonlu elemanlar yntemi hzl bir ekilde gelimi ve en yaygn kullanlan yntemlerden birisi olmutur. Sonlu elemanlar ynteminin temelleri birka yzyl ncesine dayanmaktadr.
adlandrlmaktadr.
ekil 2.4. okgenler yardm ile daire evresi ve alannn hesaplanmas
Yntem ilk olarak matematikiler tarafndan kullanlmtr. Matematikiler dairenin evresini, okgenler yardmyla hesaplamlardr (ekil 2.4). Burada dairenin evresi, dnda ve iinde bulunan okgenlerin evre uzunluklarnn arasnda bir lye sahiptir. okgenlerin kenar says arttka dairenin gerek evresine yaklalmaktadr (8a <dairenin evresi< 8b). Gnmzde ise bu okgenin her bir kenar sonlu eleman olarak
ER
Kse'nin tanmna gre [4] sonlu elemanlar ynteminde pratik boyutlarda
seilen alan bir rg (mesh) oluturacak ekilde, iki boyutlu problemlere genellikle
gen ya da drtgen elemanlara blnr [3].
ekil 2.5'te iki boyutta bir yeralt boluunun (galeri kesitinin) etrafndaki kaya
ktlesinin sonlu elemanlar ile rgye ayrlm temsili ekli grlmektedir. rgde bitiik elemanlarn keleri ayn dm noktasn paylar. Ayn eleman paylaan bu dm noktalarnda yer deitirmenin sonuta eit olmas amac ile lineer bir denklem sistemi kurulur. Modele etki eden kuvvetler ve yer deitirmeler denklem sisteminde bilinenler 12
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
olarak yer alrlar. Denklemin zm ile bulunan dmlerdeki yer deitirmenin trevi ile birim deformasyon ve her dm noktas iin Hoek kanunu ile gerilmeler bulunabilir. ki boyutlu problemlerde dm saysnn iki kat kadar denklem ortaya kar. rnein, orta boyutta bir arazi kontrol modelinde 1000 kadar dm kullanldnda 2000x2000'lik bir denklem sisteminin zm gerekir. Bu zmn sonulanmas ise uzun zaman alabilir [3].
ekil 2.5. Sonlu elemanlar ynteminde aklk etrafnda oluturulan rgler
ER
Sonlu elemanlar ynteminde fiziksel olarak eleman rijitesini belirlemek
gerekmektedir. Bir elemann her dm noktasndaki yer deitirmeleri, bu noktalara etkiyen kuvvetlerle orantldr. Eleman rijitesi mutlak bir sabit olmayp, yklerin deimesi ile deiir ve krlma noktas altnda yklenmi elemanlarn durumu iin
geerlidir. Gerekte elemann yke kar olan reaksiyonu, malzemenin deneysel yoldan belirlenmi gerilme - birim deformasyon ilikisi olarak hesaplamalara yansmaktadr. Eleman reaksiyonunun belirlenmesi iin diferansiyel denklemlerden oluan bir cebirsel denklemler sistemi kurulur. Bu cebirsel sistemle, saysal olarak dm noktalarndaki yer deitirmelerin elemanlardaki gerilme ve birim deformasyonlarn zmne gidilir. Belirlenen eleman gerilmeleri, bir krlma lt olarak rg iindeki tm elemanlarn
13
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
emniyet faktrlerinin hesaplanmas ve yapnn bir btn olarak stabilitesinin salanmas iin kullanlmaktadr *5]. Yeralt galerilerinin sonlu elemanlar yntemi ile analizinde birtakm zorluklar vardr. Bu zorluklardan biri; sonsuz genilikte varsaylan zemin ktlelerinin temsil edilmesi, bir baka ifade ile akl saran malzeme ktlesi iindeki ilgi sahasnn snr artlarnn belirlenmesidir. Bu amala baz almalar yaplm ve sonular uluslararas
modelleme iin birer lt olmaktadr *5]. Sonlu elemanlar ynteminin avantaj ve dezavantajlar aada aklanmtr.
Avantajlar;
toplantlarda tartlmtr. Bu almalardan biri, Kulhawy tarafndan 1974 ylnda dzlem birim deformasyon artlar iin yaplandr. Kulhawy'e [6] gre, sonlu elemanlarn tnel merkezinden uzakl en az tnel yarapnn 6 kat olmaldr. Sonlu eleman ann snr artlarnn belirlenmesinde en etkili faktr, tnelin ald ortamdr. Bu ortamn kaya ve zemin olmas, sreksizliklerin varl, yeralt suyu durumu
En ok kullanlm olan yntemdir, arazi kontrolnde birok baarl uygulamas vardr,
ER
Kaya ktlelerinde oluturulan mesh boyutlar deitirilerek hesaplama sreleri ksaltlabilmektedir,
Farkl zellikli tabakalar modellenebilir,
Zamana bal deformasyon, visko-elastisite, elasto-plastik malzeme, aamal kaz, [7]; dorusal olmayan elastisite, [8]; sreksizlikler modele katlabilir *3].
Dezavantajlar;
o Tm kaya ktlesinin, hatta kazdan birka cm uzann bile elemanlara ayrlmas gerekebilir. Bu durum hesaplama saysn arttrr,
o Sonsuzdaki snr artlar yaklak olarak hesaplanr,
o Kayacn ilerleyen yenilmesinde ortaya kan yksek yer deitirmeler normal d sonular verir [3].
14
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
Yaplan bu almada avantaj ve dezavantajlarda dikkate alnarak sonlu elemanlar yntemi saysal yntem olarak seilmitir. Bu yntemin seiminde rol oynayan ana sebep ise sonlu elemanlar ile hesaplama yapan yazlmlarda kaya ktle zellikleri, gerilme deerleri gibi girdi parametrelerinin kolay bir ekilde deitirilip farkl trde blgeler iin hesaplama yaplabilir olmasdr. 2.3.1.2. Sonlu farklar yntemi
olan olaylar daha kolay ele alnabilir [3]. grnts verilmitir. Sonlu farklar ynteminin avantaj ve dezavantajlar aada aklanmtr.
Avantajlar;
Sokohnikoff [9+ tarafndan sonlu farklar yntemi snr deer problemlerindeki
diferansiyel denklemlerin saysal olarak zm iin kullanlmtr. Bu yntemde de sonlu elemanlarda olduu gibi tm kaya ktlesi elemanlara ayrlr ve elemana farkl zellikler atanabilir; kayacn ilerleyen yenilmesi gibi byk yer deitirmelere neden
Entegre sonlu farklar ynteminde zm kk bir zaman parasnda yaplr.
Her dmn yer deitirmesi sadece o zaman parasnda komu dmleri etkiler. rnein modelin bir kesinden etkiyen kuvvetin tm ortama yaylmas iin her biri kk bir zaman parasnda modeldeki yer deitirmeleri yeniden hesaplayan birok iterasyon gerekir [3]. ekil 2.6'da sonlu farklar hesaplamas yapan bir programn ekran
ER
Farkl zellikli tabakalar ve kayacn ilerleyen yenilmesi modellenebilir,
Zamana bal deformasyon, visko-elastisite, elasto-plastik malzeme, aamal kaz, *7+; dorusal olmayan elastisite, *8+; sreksizlikler modele katlabilir,
Sonlu farklar ile kayacn ilerleyen yenilmesinde ortaya kan yksek yer deitirmeler normal sonular verir,
Byk matrisler ortaya kmadndan gereken bilgisayar hafzas ve zm zaman sonlu elemanlardan azdr [3].
15
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
Dezavantajlar;
ERTUROCK
ERTKX
o Sonlu elemanlarda olduu gibi tm kaya ktlesinin, hatta kazdan birka cm uzann bile elemanlara ayrlmas gerekebilir, o terasyon zaman araln belirleme deneyim ister, o Basit elastik problemler sonlu elemanlardan daha uzun zamanda zlr *3].
ekil 2.6. Sonlu farklar hesaplama yntemi yapan program grseli [10]
ER
Yaplan almann hesaplama ksmnda, basit problemler hesaplanmtr ve ok
sayda farkl blgenin modellemesi yaplmtr. Bu sebepler gz nne alndnda sonlu farklar ynteminde hesaplamalarn uzun zaman alaca dnlm ve ayrca yntemin dezavantajlar da dikkate alnarak yntem seilmemitir. 2.3.2. Snr elemanlar yntemi
nceleri makine ve inaat bilim dallarnda gelitirilmi fakat jeoteknik ile ilgili
aratrmaclar tarafndan daha fazla rabet grmtr. Buna neden olarak, bu yntemde sadece kaz snrlarn rgye ayrmann yeterli olmas, btn kaya ktlesini rglemek gerekmedii gsterilebilir [3].
ekil 2.7'deki iki boyutlu rg sadece tnel kesitini doru paralarna blmek 16
yoluyla elde edilmitir. trl snr eleman yntemi mevcuttur. Bunlar; direkt snr
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
eleman yntemi, hayali gerilme snr eleman yntemi ve yer deitirme sreksizlii snr eleman yntemidir. Matematiksel olarak birbirlerinden ok az farkldrlar. Direkt snr eleman yntemi, hayali gerilme snr elaman yntemi; iki boyutlu elastik problemlerin zmne, yer deitirme sreksizlii snr eleman yntemi; sreksizlik ieren ktlelerin elastik analizine uygundur [3]. Snr elemanlar ynteminde snr deer problemi sadece snr zerindeki komu
kyasla daha kk matrisler ortaya kar [3]. Snr elemanlar ynteminin avantaj ve dezavantajlar aada aklanmtr.
Avantajlar;
elemanlarn dmlerindeki yer deitirmelerin eit olmas varsaymna dayanr. Sonuca ulamak iin sonlu elemanlarda olduu gibi byk bilgisayar hafzas gerektiren lineer denklem sisteminin zm gerekir. Ancak ayn problem iin sonlu elemanlara
Sonsuzdaki snr artlar yntemin yaps gerei otomatik olarak bulunur,
Sreksizlikler (kaya eklemleri ve faylar), yer deitirme sreksizlii yntemi ile ele alnabilir,
ER
Snr elemanlar, boyutlu problemleri iki ve iki boyutlular bir boyuta indirgeyen bir yntem olduundan rgye ayrma basitlemitir *3].
Dezavantajlar;
o Snr elemanlarda kuramsal kavramlarn anlalmas problemin zmnde integral denklemler ortaya kardndan, diferansiyel yntemden daha zordur. Snr elemanlar konusunda kuramsal ilerleme yaplmas iin tansr analizinin bilinmesi de gerekir,
o Farkl elastik zellikli tabakalar farkl kuramsal zmler gerektirirler. Bylece problem eitlerine gre yazlm gelitirmek gerekir.
o Lineer olmayan gerilme, zamana bal deformasyon, visko-elastisite, elastoplastik malzeme, aamal kaz, dorusal olmayan elastisite, tahkimat elemanlarnn modellemeye katlmas ok zordur [3]. 17
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ekil 2.7. Snr elemanlara ayrlm yeralt boluu
Yaplan almada kaya ktlesinde oluacak gerilmeler ve aklk etrafndaki
yenilmi zonun nemi byktr, bu yntemde ise sadece kaz snr zerinden
hesaplamalar yaplabilmektedir. Bu zellikle birlikte dier dezavantajlarda yntemin seilmemesinde byk rol oynamtr. Ayrca bu almada kullanlacak olan kaya ktlesi elasto-plastik malzeme olduundan bu yntem seilmemitir. 2.3.3. Melez yntemler
ER
Melez yntem, genellikle snr elemanlar ynteminin sonlu elemanlar ya da
ayrk elemanlar yntemleriyle matematiksel olarak birletirilmesinden oluur.
ekil 2.8'de sonlu ve snr elemanlarndan oluan bir melez yntem ile
modellenen yeralt boluu grlmektedir. Boluun etraf, rnein galeri kesiti gibi; apn 2-3 katna kadar sonlu eleman rgsne ayrlm, sonlu eleman rgnn snrna ise snr elemanlar yerletirilmitir. Bylece hem sonsuzdaki snr artlar otomatik olarak salanm, hem de btn kaya ktlesinin sonlu elemanlara ayrlmas nlenerek bilgisayar hafzas ve zamandan tasarruf edilmitir. Kaznn etrafnda sonlu elemann tm avantajlarndan faydalanlabilirken sonsuzda snr artlar otomatik olarak hesaplanmtr. Melez yntemlerin arazi kontrolnde kullanm zerine fazla alma yaplmadndan dikkatle uygulanmalar gerekmektedir [3]. 18
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
Yntem zerinde fazla alma olmamas ve sonsuzdaki snr artlar otomatik olarak hesaplandndan yntem tercih edilmemitir.
ekil 2.8. Melez yntem ile elemanlara ayrlm kaya ktlesi
2.3.4. Ayrk elemanlar yntemi
Cundall [11+ tarafndan ayrk elemanlar yntemi kaya ktlesinin sreksizlikler
ierdii ortamlarn modellenmesi iin gelitirilmitir. Bu yntemde sreksizliklerle komu bloklardan ayrlm kaya paras tek bir eleman olarak kabul edilir [3].
ER
ekil 2.9'daki kaya ktlesi birok faylanma dzlemi iermektedir. Bu ortamda
alacak bir galerinin stabilitesi oluan kamalarn yerekimi etkisi ile yer deitirme ve dnmelerine baldr. ekil 2.9'daki faylardan dolay tnelin tavannda ve yan duvarlarnda bulunan, bota kalan bloklar belli srtnme artlar gerekletiinde boluk iine kayabilir. Ayrk elemanlarla bu tr ortamlar modellenebildii gibi, eer deformasyon ve gerilme analizi de gerekiyorsa sreksizliklerle snrlar belirlenmi her kaya paras, sadece kendi iinde sonlu farklar ile alt elemanlara ayrlr. Bylece gerilme
ve yerekimi etkisinin bir arada stabiliteye etkisi incelenebilir [3].
Ayrk elemanlar ynteminin temeli sonlu farklara benzer. zm kk bir
zaman paras iin yaplr. Her parann yer deitirmesinden sadece komu paralar etkilenir. Problem ardk iterasyonlar ile zlr. Modelleme yapan kii problemin 19
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
zm zamann deneyimleri ile saptar. rnein ekil 2.9'daki bloklarn kaymaya balamas modellemeyi durdurmak iin yeterli koul olabilir. Ayrk elemanlar ynteminin avantaj ve dezavantajlar aada aklanmtr.
Avantajlar;
Sreksizlikler (eklemler ve faylar), aamal kaz, dolgu, kayacn ilerleyen
etkisi kolayca ele alnabilir, Snr elemanlar ile bu yntem kaynatrlabilir [3].
Dezavantajlar;
yenilmesi, visko-elastik, tahkimat elemanlar, termal gerilme ve yerekimi
o Byk modellerde, uzun zm zaman gerekir,
o Kaya eklemlerinin zelliklerinde rnein dalm yn gibi; kk bir art sonular deitirebilir, rnein durayl olan kama kayabilir *3].
ER
ekil 2.9. Snr elemanlara ayrlm yeralt boluu [12]
zm metodu snr elemanlar gibidir ve oluturulan galeri etrafndaki kaya
ktlesinin ierdii sreksizliklerin hesapland bir yntemdir. Yaplan almada sreksizlikler ile ilgili bir hesaplama yaplmayacaktr. Bu sebeplerden ayrk elamanlar yntemi tercih edilmemitir.
20
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
3. RMR SINIFLAMA SSTEM

RMR snflama sistemi, kaya ktlesinin snflandrlmas ve tahkimat tasarmnda kullanlan deneysel tasarm yaklamdr. Bu sistemin seilmesinin ana sebepleri, sistemin yaygn olarak kullanlmas ve sistemden elde edilen verilerin kolayca saysal yaklamlara girdi parametresi olarak dntrlebilmesidir. Bu ksmda sz konusu bu sistem ile ilgili bilgiler verilip temel algoritmasna deinilmitir.
3.1. Sistemin Geliimi ve Esaslar
kazanlan deneyimler erevesinde sistem son eklini almtr [1]. amalarn aadaki gibi belirtmitir *1]. Kaya ktlesinin davrann etkileyen nemli parametreleri tayin etmek, kalitedeki kaya ktlesi snflarn belirlemek, Her kaya ktlesi snfnn zelliklerinin anlalmas amacyla esaslar oluturmak, dier sahalarda elde edilen koullarla karlatrp iliki kurmak, Mhendislik tasarm iin saysal veri taban ve bir klavuz oluturmak, Mhendisler arasnda ortak temele dayal teknik iletiimi salamak. 21
RMR snflama sistemi, ilk kez 1972-1973 yllar arasnda Bieniawski tarafndan
gelitirilmitir. Balangta bu sistem, Bieniawski'nin sedimanter kayalarda alm tnellerde yapt gzlemler ve bu gzlemlerden kazand deneyimler esas alnarak gelitirilmitir. Bieniawski [13] tarafndan 1973'ten 1989'a kadar tneller, byk yeralt aklklar, maden iletmeleri ile ilgili toplam 351 farkl uygulamadan derlenen veriler ve
Bieniawski [14+, bir grgl yntem olan kaya ktlesi snflama sisteminin balca
ER
Kaya ktlesini kendi ierisinde benzer zellikler gsteren blgelere ayrarak deiik
Herhangi bir sahadaki kaya ktlesi koullaryla ilgili olarak kazanlan deneyimleri
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
3.2. Sistemin 1973'teki lk Hali

lk kez 1973'te nerilen sistemde aada belirtilen 8 parametre esas alnmakta ve snflama bu parametrelere verilen puanlara gre yaplmaktayd [1]. Bu parametreler; Kaya malzemesinin tek eksenli basn dayanm
Bozunmann derecesi Sreksizlik aral Sreksizlik akl Sreksizliklerin devamll Yeralt suyu ak Sreksizlik ynelimi'dir. tanmlamalar ve deiim aralklar ise Bieniawski [16] tarafndan nerilmitir. 22
RQD (Kaya kalite gstergesi)
ISRM [15] tarafndan yukardaki parametrelerin tanmlanmas amacyla daha
sonraki yllarda nerilen ve yaygn bir kullanm alan bulan tanmlama ltleri ve
deiim aralklar sistemin nerildii o dnemde henz gndeme gelmediinden, RQD'nin dndaki parametreler deiik aratrmaclarn 1973'e kadar nerdikleri tanmlama ltlerine gre deerlendirilmitir. O dnemde dayanm (a), sreksizlik aral (b) ve bozunma (c) gibi parametrelerin tanmlanmas iin sistem tarafndan kullanlan ltler izelge 3.1 3.2'de verilmitir. Dier parametrelere ilikin
ER
izelge 3.3'te sistemin ierdii be kaya snf iin her parametrenin tanm
ve/veya saysal olarak deiim aral grlmektedir. Bu izelgedeki tm parametreler, birbirleriyle olan etkileimlerine gre kaya ktlesinin davran zerinde tek balarna veya birlikte rol oynamaktadr. Eim ve dorultu parametresi, tneller ve yap temelleri
gibi ve herhangi bir saysal veri esas alnmakszn, "ok uygun" ile "hi uygun deil" arasnda deien be farkl tanmlamaya bal olarak belirlenmekteydi (izelge 3.3).
Ancak bu amala verilen tanmlamalar iin esas alnabilecek, rnein sreksizlikler ile tnelin ynelimi arasndaki iliki vb. gibi ltlere sistemde yer verilmemi olmas,
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ynelim parametresinin ve dolaysyla kaya ktlesi snflama puannn tayininde belirsizlie yol amakta ve sistemin, o tarihteki durumu asndan tartmaya ak bir konu olarak grlmekteydi [1].
izelge 3.1. RMR sisteminin 1973 ylnda kullanlan, tek eksenli basn dayanm ve sreksizlik aral parametrelerinin tanmlanma ltleri [1]
(a) Kaya Malzemesinin Tek Eksenli Basn Dayanm
(b) Sreksizlik Aral
Tanm ok dk dayanm Dk dayanm Orta derecede dayanm Yksek dayanm ok yksek dayanm
Tek eksenli basn dayanm (MPa) 1-25 25-50 50-100 100-200 >200
Tanm ok geni aralkl Geni aralkl Orta aralkl Yakn aralkl ok yakn aralkl
Aralk >3m 1-3m 0.3-1.0m 50-300mm <50mm
Kaya ktlesi tanm Salam Masif Bloklu / katmanl Krkl Paralanm
izelge 3.2. RMR sisteminin 1973 ylnda kullanlan, bozunma parametrelerinin tanmlanma ltleri [1]
ER
(c) Bozunma
Tanmlama lt
Bozunmam kaya
Az bozunmu kaya
Orta derecede bozunmu kaya
ok fazla bozunmu kaya Tamamen bozunmu kaya
Kayada bozunmann belirtileri gzlenmiyor. Kaya taze ve mineraller parlak. Birka sreksizlik yzeyinde ok az oksitlenme izi gzlenebilir. Ak sreksizlik yzeylerinde kayaya nfuz eden bir bozunma gzlenmekle birlikte, kaya malzemesi ok az bozunmu. Sreksizliklerde renk deiimi sz konusu ve deiim sreksizlik yzeyinden itibaren kayann iine doru 10mm kadar ilerlemi. Kaya ktlesinin nemli bir blmnde hafif renk deiimi gzleniyor. Zayf imentolanm sedimanter kayalar hari, kaya malzemesi krlgan deil. Sreksizlik yzeyleri oksitlenmi ve/veya bozunmu malzemeden oluan dolgu malzemesi ile kapl. Bozunma, tm kaya ktlesinde gzleniyor ve kaya malzemesi ksmen krlgan zellikte. Kayada parlaklk yok. Kuvars hari, tm malzemede renk deiimi gzleniyor. Kaya, jeolog ekicinin darbeleriyle kazlabilecek derecede zayf. Kaya, orijinal rengini tamamen yitirmi, bozunmu ve krlgan, ayrca kayann yap ve dokusunu koruyan paracklar gzleniyor. Kaya, d grn itibariyle toprak zemin zelliine sahip.
23
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
izelge 3.3. RMR sisteminde 1973 ylnda kullanlnan parametrelerin tanmlama ltleri ve deiim aralklar [1]
No Parametre 1 ok iyi 90-100 Bozunmam >200 >3m 2 yi 75-90 3 Orta 50-75 4 Zayf 25-50 5 ok zayf <25 Tamamen bozunmu <25 <50mm >5mm
1 RQD(%) 2 Bozunma 3 Kaya malzemesinin dayanm (MPa)
Az Orta derecede ok fazla bozunmu bozunmu bozunmu 100-200 1-3m 50-100 0.3-1m 25-50 50-300mm 1-5mm Srekli ve dolgulu
4 Sreksizlik aral Sreksizliin devamll 5 Sreksizlik akl 6 <0.1mm <0.1 mm Yok 0.1-1mm Srekli deil Srekli dolgu yok Az <25 lt/dk Yeralt suyu ak 7 (akln her 10m'sinde) Yok Yok 8 Eim ve dorultu ok uygun Uygun Orta Uygun deil
Srekli ve dolgulu
Orta 25-125 Fazla >125 lt/dk lt/dk Hi uygun deil
Sistemde birok kere deiiklie gidilmitir. izelge 3.4'te bu deiimlerin yllara
gre hangi belirleyici zellie, hangi puan aral verildii ve ekil 3.1'de bu puanlandrmalarn grafiksel gsterimi sunulmutur.
ER
izelge 3.4. RMR sisteminde 1973'ten 1989'a kadarki puanlama deiimleri

Kaya dayanm RQD Sreksizlik aral Eklemlerin ayrlmas Eklemlerin sreklilii Yeralt suyu Ayrma Eklemlerin durumu Dalm ynelimi Tnelde dalm ynelimi 1973 10 16 30 5 5 1974 10 20 30 1975 15 20 30 1976 15 20 30 -
1989 15 20 20 -
10 9 -
10 15 15 -
10 30 -
10 25 -
15 30 -
3 (-15)
0 (-12)
0 (-12)
0 (-12)
24
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
RMR Sisteminde 1973'ten 1989'a kadarki puanlama deiimleri grafii
1973
1974
30 20 10 0 -10 -20
1975
1976 1989
3.3. Sistemin 1989'daki Son Versiyonu
gibi sralanabilir *1]. "parametre-puan" grafiklerinden (ekil 3.3, 3.5 ve 3.6 ) dorudan belirlenmesi, puanlamann yaplmas, 25
ekil 3.1. RMR sisteminde 1973'ten 1989'a kadarki puanlama deiimlerinin grafiksel gsterimi
lk nerildii 1973'ten bu yana birok kez modifiye edilen sistem, Bieniawski
[13] tarafndan yaplan deiikliklerle son eklini alm ve bu haliyle gnmze kadar
ER
kullanlagelmitir. Sistemde yaplan balca deiiklikler ve getirilen yenilikler aadaki
Kaya malzemesinin dayanmna, RQD'ye ve sreksizlik aral parametrelerine ait puanlarn, snflama parametreleri izelgelerinde (izelge 3.1 3.2) verilen
aralklarn yan sra, daha duyarl bir puanlama amacyla yeni gelitirilen
Sreksizlik kouluna ait; sreksizlik devamll, aral ve przll ile dolgu ve bozunmann derecesi gibi parametrelerin ISRM [15] tarafndan nerilen
tanmlamalara gre gruplandrlp, her gruba ayr puan verilerek daha duyarl bir
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
zellikle yeralt maden iletmecilii amacyla alan galerilerde; patlatma, faylara yaknlk ve gerilme deiimlerinin kaya ktlesi snflamas (RMR) zerindeki etkilerinin de dikkate alnmas amacyla bir dizi dzeltme faktrnn nerilmesi, Uzun sreli gzlemler ve lmler esas alnarak, tahkimatsz durma sresi grafiinin (ekil 3.11) yeniden dzenlenmesi.
3.4. RMR Parametrelerinin Belirlenmesi
ilgili ayrntl bilgi aada verilmitir.
Kaya Malzemesinin Dayanm
Puan: 1-15 RQD Puan: 3-20 Temel RMR Sreksizlik Aral Puan: 5-20 Sonu RMR Sreksizlik Yzeyinin Durumu Puan: 0-30 Yeralt Suyu Koulu Sreksizlik Ynelimi Dzeltmesi Puan: 0-15 Puan: (-60) - 0
RMR sisteminin girdi parametreleri ekil 3.2'de verilmitir. Bu parametrelerle
ER
ekil 3.2. Gnmzde kullanlan RMR sistemi iin girdi parametreleri
3.4.1. Kaya malzemesinin dayanm
Kaya malzemesi dayanm deeri birok snflamada girdi olarak kullanlr. Sondaj
karotlarndan boy/ap oran 2,5 3 arasnda olacak ekilde, st ve alt dzeltilerek
hazrlanan rneklerde deney yaplarak tek eksenli basn dayanm elde edilir [15]. Deney yaplamayan durumlarda nokta yk dayanm indeksi deerinden de faydalanlabilir. izelge 3.5'te snflama ve tanmlar verilmitir *17]. Kaya malzemesinin 26
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
dayanm puannn daha kolay elde edilebilmesi iin Bieniawski *13+ ekil 3.3'teki grafii nermitir.
izelge 3.5. Tek eksenli basn dayanm ve nokta yk dayanmna gre snflandrma [1]
Snf A B C Tek eksenli basn dayanm (MPa) Tanm Nokta yk dayanm (MPa)
> 250 100 - 250 50 - 100 25 - 50 < 25
ok yksek direnli Yksek direnli Orta direnli Dk direnli
> 10 4 - 10 2-4 1-2 <1
D E
ok dk direnli
ER
15 14 13 12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0
Puan
20
40
60
80
100
120
140
160
180
200
220
240
260
Tek eksenli basn dayanm - (MPa)
ekil 3.3. Tek eksenli basn dayanm puan grafii [13]
3.4.2. Kaya kalite gstergesi (RQD)
Kaya ktlesi tanmlamalarnda sklkla kullanlan bir girdi olup, ilk olarak Deere
[18] tarafndan gelitirilmitir. RQD (%), sondajda boyu 10 cm'den fazla olan salam
karotlarn toplam uzunluunun kademe ilerlemesine (toplam sondaj uzunluu) oran olarak tanmlanmtr (ekil 3.4). Kaya kalitesinin RQD tanm izelge 3.6'da yer almaktadr.
27
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
100
{9}
100
ekil 3.4. Kaya kalite gsterge deerinin elde edilii [19] izelge 3.6. RQD tanm [18] RQD % 0 - 25 25 - 50 50 - 75 75 - 90 90 - 100 Kaya kalitesi ok dk Dk Orta yi ok iyi
ER
RMR puan hesaplanmas iin gerekli olan RQD deeri, Bieniawski'nin [13]
oluturduu kaya kalite gstergesi puan grafiinden faydalanlarak kolay bir ekilde elde edilir (ekil 3.5).
200cm
28
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
20 18
16
14 Puan 12 10 8 6 4
2 0 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 RQD - (%)
ekil 3.5. Kaya kalite gstergesi puan grafii [13]
3.4.3. Sreksizlik aral
Faylanma, atlak, dayk gibi oluumlar aras ortalama uzunluktur. Hesaplamann kolay yaplabilmesi iin Bieniawski tarafndan ekil 3.6'daki grafik
daha
oluturulmutur. Bu uzunluk ne kadar fazla olursa grafikte grld gibi kaya kalitesi
de o kadar yksek olacaktr.

20 18 16 14 12 10
Puan
ER
8 6 4 2
200
400
600
800
1000
1200
1400
1600
1800
2000
Sreksizlik Aral - (mm)
ekil 3.6. Sreksizlik aral puan grafii [13]
29
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
3.4.4. Sreksizlik yzeyinin koulu Her ne kadar ayn kaya tr iin niform bir yap olsa da kaya tr iinde bile sreksizlik sklndaki ve bozunmann derecesindeki deiimler, ayrca fay, makaslama zonu ve dayk vb. yapsal unsurlarn varl nedeniyle kaya ktleleri niformluunu koruyamazlar. Bu sebepten kaya ktlesinde bulunan bu sreksizliklerin ve ekillerin belirlenmesi nemlidir (ekil 3.7).
gre gruplandrlr ve her gruba ayr puan verilerek RMR sistemine dhil edilir.
ekil 3.7. Sreksizlik zellikleri [20]
Belirlenen; sreksizlik devamll, aral ve przll ile dolgu ve
bozunmann derecesi gibi parametrelerin ISRM [15] tarafndan nerilen tanmlamalara
ER
30
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
3.4.5. Yeralt suyu
ERTUROCK
ERTKX
Kaya ktlelerinde suyun ak, birbirleriyle balantl sreksizlikler arasnda gemesiyle oluur *1]. Yeralt suyu kaya ktlesindeki faylanma ve atlaklara bal olarak artmaktadr. ekil 3.8'de bu sreksizliklerdeki suyun ak durumu ve olas etkileri (basn vs.) mevcuttur. RMR sisteminde yeralt suyu puanlandrlmas yaparken suyun ak miktarna bal olarak puanlandrma yaplmaktadr. RMR sisteminin son
sunulmutur.
ekil 3.8. Kaya ktlelerinde sreksizlikler boyunca su ak ve olas etkileri [20]
versiyonunda bulunan bu 5 parametrenin nasl puanlandrld izelge 3.7'de
ER
31
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
izelge 3.7. RMR kaya ktlesi snflama sistemi'nin son versiyonu [13]
Nokta yk Dk aralklar iin tek dayanm > 10 MPa 4 - 10 MPa 2 - 4 MPa 1 - 2 MPa eksenli dayanm Kaya indeksi 1 malzemesinin Tek eksenli dayanm 100 - 250 50 - 100 5 - 25 1 - 5 <1 basn > 250 MPa 25 - 50 MPa MPa MPa MPa MPa MPa dayanm Puan 15 12 7 4 2 1 0 Kaya kalite gstergesi, RQD 90 - 100 75 - 90 50 - 75 25 - 50 < 25 2 (%) Puan 20 17 13 8 3 200 > 2m 0.6 - 2m 60 - 200mm < 60mm 3 Sreksizlik aral 600mm Puan 20 15 10 8 5 Srtnme izli yzeyler ok kaba Az kaba Az kaba veya fay yzeyler yzeyler Yumuak fay dolgusu yzeyler dolgusu Srekli deil Ayrlma yok 4 Sreksizlik koulu Ayrlma <1mm Ayrlma <1mm >5 mm kalnlkta veya <5mm veya ak eklemler 1mm
Yumuak Sert eklem eklem Sert eklem yzeyleri yzeyleri yzeyleri 30 25 Puan Tnelin 10m'lik ksmndan gelen su Sreksizlik su basnc Yok 10 It/dk >5 mm devaml 5mm ak sreksizlikler eklemler, srekli eklemler 20 10 0 25 - 125 < 25 lt/dk > 125 lt/dk It/dk 5 Yeralt suyu En byk asal gerilme ORANI 0 0.0 - 0.1 0.1 - 0.2 0.2 - 0.5 > 0.5 ___Veya___ Tamamen kuru 15 Genel koullar Puan Nemli 10 Islak 7 Damlama 4 Su ak 0
ER
___Veya___ ___Veya__ ___Veya__ ___Veya___ _______Veya________
___Veya__ ___Veya__ ___Veya___ _______Veya________
Elde edilen bu be parametre ile Temel RMR puan ve sreksizlik ynelimi
dzeltmesi ile Sonu RMR puan elde edilmektedir. 3.4.6. Sreksizlik ynelimi dzeltmesi
Sreksizlik ynelimi, yeraltnda oluan aklkta kaya ktlesinin hareket
durumunu belirleyen dier parametreler kadar nemli bir parametredir. ekil 3.9'da 45'lik ada, tabakalara sahip kaya ktlesinde yatay eksen boyunca alacak olan galeri 32
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
kesiti bulunmaktadr. Eer galeri beyaz ok ynnde alrsa eime kar, siyah ok ynnde alrsa eim ynnde olacak ve izelge 3.8 ve izelge 3.9'dan yararlanlarak bu parametre puan hesaplanacaktr.
ekil 3.9. Sreksizlik ynelimine bal galeri yn seimi izelge 3.8. Galeride sreksizlik eim ve dorultusunun etkisi [21, 22] izelge 3.9. Sreksizlik ynelimine gre dzeltme puanlar [21]
Sreksizliklerin dorultu ve eimi Galeriler - Tneller Puan Temeller evler ok uygun 0 0 0 Uygun Orta Uygun deil -2 -5 -10 -2 -7 -15 -5 -25 -50 Hi uygun deil -12 -25 -60
Dorultu tnel eksenine dik Dorultu tnel eksenine Dorultuya Eime kar ynde paralel baklmakszn Eim ynnde ilerleme ilerleme 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 Eim 45 - 90 Eim 20 - 45 Eim 45 - 90 Eim 20 - 45 Eim 45 - 90 Eim 20 - 45 Eim 0 20 Hi uygun ok uygun Uygun Orta Uygun deil Orta Orta deil
ER
Bieniawski [16], RMR sisteminin ilk versiyonu iin eyl ve iebilen kayalarla
karlaldnda, snflama yaplrken dikkatli olunmasn nermitir. Mhendislik zellikleri asndan geni bir aralkta deiim gsteren bu tr kaya ktleleri, zellikle slanma ve kuruma sreleri sonucunda bozunmaya ve dalmaya kar dk dirence
sahiptirler. Bu husus, snflama sisteminin gelitiricisi olan Bieniawski [16] tarafndan bir snrlama olarak deerlendirilmitir. O dnemde bu tr kaya ktlelerinden alnm rneklerde Franklin ve Chandra [23] ile Gamble [24] tarafndan tanmlanan suda dalmaya kar durayllk deneyinin yaplmas veya Olivier'in [25] gelitirdii bozunabilirlik snflamasnn ek bir snflama lt olarak uygulanmas nerilmitir [1].
33
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
3.5. RMR Sistemi Puan Dzeltmesi

RMR sistemini kullanan birok aratrmac, sistemin gelimesinde byk rol oynamtr. Sistem kullanlmaya balandktan sonra Kendorski *26+ tarafndan tr dzeltme nerilmitir. Bu dzeltmeler gnmzde de RMR puan hesaplanrken kullanlmaktadr [1].
pratik dzeltme faktrne ihtiya duyulmaktadr.
ekil 3.10. Gerilme dzeltmesi [26]
3.5.1. Gerilme dzeltmesi (As)
Yeraltndaki yatay ve dikey gerilmelere bal olarak Kendorski [26] tarafndan
gerilme dzeltmesi nerilmitir. Hesaplanan yatay ve dikey gerilmelerin birbirleri ile olan ilikisine baklarak ekil 3.10'daki eriler yardmyla bu katsay bulunur. Bu dzeltmenin uygulanabilmesi yksek maliyet getirdiinden, genellikle uygulamaclar
tarafnda hesaplamaya katlmamaktadr. Bu nedenle hesaplamaya katlabilecek daha
ER
34
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
3.5.2. Patlatma dzeltmesi (AB) Eer alacak yeralt aklnda patlatma yaplacaksa, Dzeltilmi RMR deerine Kendorski [26+ tarafndan nerilen patlatma dzeltmesini (AB) eklemek daha doru bir RMR puan salayacaktr. izelge 3.10'dan bu katsay elde edilmektedir [1].
izelge 3.10. Patlatma dzeltmesi [26]
Patlatma Dzeltmesi (AB)
Koullar / Yntem Uygulanabilir terim Dzeltme
katsays, (AB)
1 Makineyle kaz 2 Denetimli patlatma a. Pratik olarak patlatmada tm deliklerin izleri gzlenebilir.
b. Gevemi bloklar veya alm sreksizlikler sz konusu
Hasarsz ok az hasar -
1.0 0.94 - 0.97 -
deildir. c. Ar sklme: genellikle 15cm'den az, ender olarak 30cm'den azdr.

d. Eklemler arasnda yeni krklar yok veya ok azdr.
3 yi klasik patlatma
a.
ER
Baz patlama deliklerinin izleri gzlenebilir. b. Az sayda gevek bloklar sz konusu olabilir ve baz eklemler alabilir. c. Ar sklme: yaygn olarak 30cm, yerel olarak 30cm'yi aabilir. d. Salam kaya bloklarnda ve eklemler arasnda klcal atlaklar geliebilir.
Orta derecede hasar -
0.90 - 0.94 -
4 Kt klasik patlatma
a.
iddetli hasar -
Patlatma deliklerinden sadece birka gzlenir.
0.90 (en iyi) 0.80 (en kt) -
b. Akln tavannda ok sayda gevemi blok gzlenir. ok c.
sayda eklem alm ve bloklar debilecek hale gelmitir.
Ar sklme: genellikle 30cm'den byk, yerel olarak 1m veya daha fazladr.
d. Patlamayla ilgili herhangi bir bilgi yok.
Orta derecede hasar
0.90 (greceli)
35
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
3.5.3. Balca zayflk dzlemleriyle ilgili dzeltme (Aw) Bir dier RMR dzeltme parametresi olan balca zayflk dzlemleriyle ilgili dzeltme (Aw) puan izelge 3.11'den elde edilmektedir.
izelge 3.11. Zayflk dzlemleri ile ilgili dzeltme [26]
Koul 1 Zayflk dzlemi yok 2 Sert dayklar 3 Yumuak cevher zonlar 4 Ana kaya/cevher dokanak zonlar veya homojen olmayan tavan kayas 5 Kvrmlar (senklinal ve antiklinaller) 6 Mnferit fay zonlar Dzeltme, Katsays Aw 1.0 0.90 0.85 0.80 0.75 0.70
aadaki forml (10) kullanlmaktadr. Dzeltilmi RMR Burada; Sonu RMR * AS*AB* AW
AS: Gerilme dzeltmesi AB: Patlatma dzeltmesi AW: Balca zayflk dzlemleri dzeltmesi
Bu 3 dzeltme elde edildikten sonra Dzeltilmi RMR puannn hesab iin
{10}
ER
3.6. RMR Sisteminin Tahkimat Tasarmnda Kullanm
Yeralt aklklarnda kullanlacak tahkimat sistemlerine gelecek basn, RMR
puanndan yararlanlarak tahmin edilebilmektedir. nal [27] kmr madenlerinde yapt almalar sonucunda, yeralt aklklar iin RMR' kullanarak tahkimat
basncnn tahmin edileceini ne srmtr. nal'n nerdii ifade en son ekliyle aadaki forml (11) verilmitir. *( ) +
{11}
Burada;
P: Tahkimat basnc (MPa) : Kayann birim hacim arl (MN/m3) B: Tnelin genilii (m) S: Gerilme faktr
36
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
Tahkimatsz aklk boyutu kavram ilk kez Lauffer *28] tarafndan nerilmitir. Lauffer'in orijinal snflamas o dnemde ender olarak kullanlm, ancak bu kavramn modifiye edilerek RMR sistemi'ne dhil edilmesiyle kullanm yaygnlamtr. ekil 3.11'de RMR puanna bal olarak, yeraltndaki bir akln boyutu ile akln tahkimatsz durma sresi arasndaki balant grlmekte. ekil 3.11'de bulunan RMR blmnn daha anlalr olabilmesi iin Bieniawski tarafndan oluturulan izelge 3.12
puan deiim aralklar [16]
I ok salam kaya 10090 Snf No. Snf tanm II Salam kaya 9070 Toplam RMR puan III Orta derecede salam kaya 7050 IV Zayf kaya 5025 <25
kullanlmaktadr. Sz konusu grafikten bilinen veya seilen bir aklk boyutu iin uygulama snrlar ve o akln tahkimatsz durabilme sresi tahmin edilmektedir [1].
izelge 3.12. RMR sisteminin 1973'teki versiyonunda kaya ktlesi snflar ve her snf iin RMR
V ok zayf kaya
ER
ekil 3.11. Bieniawski [16] tarafndan nerilen "tahkimatsz aklk boyutu tahkimatsz durma sresi" ilikisini gsteren grafik [29]
37
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
Bieniawski yeralt aklklarnda uygulanmas gereken tahkimat ile ilgili olarak izelge 3.13'te bulunan n tahkimat seimi klavuzunu nermitir. Bu izelgeden kaya snflandrldktan sonra hangi tahkimat veya tahkimatlarn seilmesi gerektii ve ne kadar miktarda uygulanmas gerektii elde edilmektedir. Yaplan bu almada uygulanmas gereken tahkimat miktar ve tr seiminde izelge 3.13'ten faydalanlmtr.
izelge 3.13. RMR sisteminde n tahkimat sisteminin seimi klavuzu [16]
Tahkimatsz Kaya durayl KAYA SAPLAMALARI ktlesi kalabilme snf sresi (aklk) Aralk Ek tahkimat 1 10 yl (5m) TAHKMAT SSTEMLER PSKRTME BETON Yan duvarlar ELK BALAR Tr Kemer Ek tahkimat GENELLKLE TAHKMAT GEREKMEZ 2 6 ay (4m) Tavan 1.5 kemerinde yer 2.0m yer hasr elik 50mm Ekonomik deil 3 1 hafta (3m) 1.0 1.5m 4 5 saat (1.5m) 0.5 1.0m elik hasr ve gerektiinde kemerde 100mm 50mm 30mm'lik pskrtme beton elik hasr ve gerektiinde kemer ve yan duvarlarda 30 - 150mm 100 mm 50 mm'lik pskrtme beton elik hasr ve 1.5m aralkla 3m uzunluunda kaya saplamalar Orta aralkl profiller ve 50mm kalnlnda pskrtme beton 5 10 dakika (0.5m) nerilmez
Aralk
ER
Gerekli durumlarda yer Hafif elik ba 1.5 yer elik hasr profiller 2.0m ve kaya saplamalar
0.75 1.5m
Ar elik profiller elik hasr, yerletirildikten kaya hemen sonra 200mm 150mm saplamalar ve 0.7m 80mm hafif elik kalnlnda balar pskrtme beton
38
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
3.7. RMR Sisteminin Eksiklikleri

Sistem yaygn olarak kullanlmasna ramen baz eksiklikler iermektedir. Bunlardan nemlilerini yle sralayabiliriz; RMR sistemi arlkl olarak yeralt aklklarnn kazs srasnda kullanlan ve ok sayda gzleme dayal deneysel bir yntem olduu iin, mhendislik uygulamalar
allm olsa da, bu sistem iin snrlayc bir eksikliktir. bir parametrenin bulunmamas. ihtiya duyulan boyutta rnek hazrlanmas ou kez olanakszdr. eksik kalmaktadr. eksiklikler meydan gelebilecektir. snf puannn hesaplanmasnda da olumsuz ynde etkiye yol amaktadr. 39
ve tasarm asndan hatal deerlendirmelerin yaplmasna neden olabilir.
Sreksizliklerin ynelimi ve bunlarn puanlandrlmas her ne kadar dzenlenmeye
Sistemde; yeralt su koullar bir parametre olarak dikkate alnsa da, suyun ince tabakal ve kil ieren zayf kaya ktlelerinde yapaca olumsuz etkileri tanmlayacak
Sistemde, kaya malzemesinin dayanm da bir snflama parametresi olarak dikkate alnmakta ve bu amala tek eksenli basn dayanm veya nokta yk dayanm
indeksi kullanlarak puanlamann yaplmas nerilmektedir. Ancak lamina, itozite yzeyi vb. gibi sk aralklarla tekrarlanan zayflk dzeylerini ieren kaya ktlelerinden alnm kaya malzemesi rneklerinde bu deneylerin yaplmas iin
ER
erisinde farkl zellikte kaya trleri barndran kaya ktleleri de deerlendirmede
Dnya zerindeki hibir maden birebir ayn zellikleri tamamaktadr, bu nedenle farkl yeralt aklklarnda farkl davranlar grebiliriz. RMR sistemi de deneysel bir yntem olduundan yaplacak tasarmda bu farkl davranlardan dolay bir takm
Deneyim eksiklii veya snflama sisteminde yaplan baz deiikliklerin iyi izlenmemesi nedeniyle parametrelerin tanmlanmasyla ilgili hatalar, kaya ktlesi
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ekil 3.12 (a)'da grld gibi bir tnelin gzergh boyunca yaplan sondajlarda tnel tavan kotunun hemen zerindeki blgedeki kaya ktleleri, tnel kazs nedeniyle rtden aktarlacak yklerin tanmas asndan en kritik kesimi olutururlar. Bu nedenle kaya ktlelerinin puanlamasnn iyi yaplmas gerekir [1]. RMR sistemindeki nemli eksikliklerden birisi de tahkimat tasarm ile ilgili olandr. Derinlie dolays ile uzak saha gerilmelerine bal tahkimat sisteminin
beklenmektedir.
ekil 3.12. RMR puan deerlendirmesi (a) ve tahkimat tasarmnda (b) yaplan hatalar
deitirilmesinde direkt olarak kullanlan bir parametre bulunmamaktadr. ekil
3.12 (b)'de grld gibi ayn kaya ktlesi ierisinde farkl derinliklere sahip blgelerde bulunan galerilerde, RMR sistemi neredeyse ayn tahkimatn
uygulanmasn nermektedir. Buda tasarmda ar gvenli veya ar gvensiz bir yapya yol amaktadr. Yaplan alma neticesinde bu eksikliin giderilmesi
ER
40
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
4. MATERYAL
ERTUROCK
ERTKX
Bu almada; gerek saha verileri kullanlmtr. Bu veriler, literatrde yer alan bilimsel almalardan derlenmitir. almalarn ortak noktas, kaya snflandrmasnda ve tahkimat tasarmnda, RMR sisteminden ve sonlu elemanlar yntemi ile hesaplama yapan yazlmlardan yararlanm olmalardr. Bu balk altnda saysal modellemede kullanlan girdi parametreleri ve farkl aratrmalar tarafndan literatrde sunulan
gerek saha verilerine deinilmitir.
4.1. Saysal Modelleme Girdi Parametreleri

Saysal modellemede kaya malzemesine
ait
girdi
parametrelerinden;
deformasyon modl (Ei), poisson oran (), zgl arlk () ve malzemenin tek eksenli basn dayanm deeri (ci) laboratuvarda elde edilir. Bu elde edilen veriler kullanlarak kaya ktlesinin gerekli deerleri literatrde nerilen formller yardmyla
hesaplanmaktadr. ekil 4.1'de laboratuvarda kullanlan kaya malzemesinden, arazideki kaya ktlesine gei gsterilmitir.
ER
ekil 4.1. Arazide kaya malzemesinden kaya ktlesine geii gsteren kesitler [19]
41
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
4.1.1. Hoek-Brown parametreleri Hoek-Brown parametreleri *30+ kaya ktlesinin yenilmesi ile ilgili yaygn kullanlan parametrelerdir. RMR puan saysal modellemede direkt girdi parametresi olarak kullanlmamaktadr. Elde edilen RMR puanlar Hoek-Brown yenilme
parametrelerine kolay bir ekilde dntrlerek saysal modellemeye girilmektedir. Hoek *31+ zayf ve orta kalitedeki Bu kaya ktlelerinde de elastik mkemmel saysal
kullanlabileceinden bahsetmitir. sebepleri dikkate alarak, modellemede Hoek-Brown yenilme kriterleri dolays ile ilgili kullanlacaktr. Kaya ktlesi iin Hoek-Brown yenilme lt u tanmlanmaktadr; ( ) {12} dayanmdr *19+. edildiinden bu deerin hesaplamas yaplmayacaktr. RMR puan ve GSI puan arasndaki dnm aadaki salanmaktadr *1+. {13} [30]. 42
parametreler ekilde
Burada 1' ve 3' yenilme anndaki maksimum ve minimum efektif gerilmeler,
mb kaya ktlesi iin Hoek-Brown sabiti, s ve a deerleri kaya ktlesinin karakteristiine bal olan Hoek-Brown sabitleri ve ci ise salam kaya parasnn tek eksenli basn
ER
Girdi parametreleri hesaplamalarnda RMR esasl eitlikler veya GSI (Jeolojik
dayanm indeksi) esasl olan formller kullanlacaktr. Kaya ktle sabitlerinden a deeri Phase2 yazlmnda (0.5) sabit deerinde otomatik olarak hesaplamaya dhil
eitlikten
Jeolojik dayanm indeksi (GSI) ve kaya malzemesi sabiti (mi) deerlerine bal
olarak kaya ktlesinin sabiti (mb) ve s deeri forml (14 ve 15)ten hesaplanmaktadr
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROCK
BU SAYFA KAPALIDIR
43
ER
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
4.2. Saha Verileri
ERTUROCK
ERTKX
Saha verileri olarak; farkl karayolu tneli iin deiik aratrmaclarca *12, 33 ve 38] elde edilmi veriler kullanlmtr. Bu verilere bal olarak hesaplanan dayanm ve deformasyon parametreleri Phase2 yazlm iin girdi olarak kullanlmtr. Programa girilen deerler arasnda laboratuvar verileri ve RMR puan kullanarak hesaplanan Hoek-Brown parametreleri de bulunmaktadr.
4.2.1. Bilecik stanbul karayolu (Osmangazi) tneli tnel kesiti verilmektedir.
ekil 4.2. Osmangazi tnelinin konumu [34]
Trkiye'nin Bilecik ilinde bulunan Osmangazi tneli 12.5 m genilie, 9.6 m
yksekliinde olup yaklak 2.5 km uzunlua sahiptir. Tnel boyunca 7 farkl formasyondan geilmektedir [33]. ekil 4.2'de tnelin bulunduu konum ve ekil 4.3'te
ER
44
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ekil 4.3. Osmangazi tneli kesit grn [33]
ekil 4.3'te verilen kesitten tnelin alan 103m2 olarak hesaplanm ve dairenin
alan formlnden (18) edeer dairesel ap ise 11.44m olarak hesaplanmtr.
Aratrmaclar tarafndan sunulan 7 formasyona ait; RMR, ci, Ei, , , mi
deerleri yaplm olan almadan direkt alnarak izelge 4.1'de verilmitir [33]. izelge 4.1'de bulunan; GSI, Em, mb, sm deerleri ise saysal modelleme girdi parametreleri
ER
No 1 2 3 4 5 6 7
blmnde verilen formller (12, 13, 14, 16) kullanlarak hesaplanm ve izelgeye aktarlmtr.
izelge 4.1. Osmangazi tneli kaya parametreleri

Kaya zellii 1 32-42 37 1-5 3
RMR puan aral RMR puan* Tek eksenli basn dayanm deer aral MPa (ci) Tek eksenli basn dayanm deeri MPa (ci)* GSI deeri Kaya malzemesinin deformasyon modl MPa (Ei) Kaya malzemesinin HoekBrown sabiti (mi)
2 48-53 50 63-82 72 45
3 50-60 55
Formasyon 4 5 60-66 62-70 63 66 47-77 63 58
6 60-66 63 59-88 75 58
7 63-68 65
75-100 90 50
57-110 81 61
63-110 85 60
27
3976 4
6905
8715
6698
7873
7675
7703
12,79
18,04
22,68
23,38
20,83
18,27
45
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
izelge 4.1. (Devam)
8 9 10 11 12 13 14
ERTUROCK
ERTKX
gnmzdeki grnts ekil 4.4'te verilmitir.
izelge 4.2. Yeralt derinlik koullarna bal gerilme deerleri
Derinlik (m) 50 100 200 300 400 500 600 700 800 900 1000 1 Gerilme (MPa) 1,315 2,63 5,26 7,89 10,52 13,15 15,78 18,41 21,04 23,67 26,3 2 Gerilme (MPa) 1,335 2,67 5,34 8,01 10,68 13,35 16,02 18,69 21,36 24,03 26,7 3 Gerilme (MPa) 1,34 2,68 5,36 8,04 10,72 13,4 16,08 18,76 21,44 24,12 26,8 Formasyon 4 Gerilme (MPa) 1,345 2,69 5,38 8,07 10,76 13,45 16,14 18,83 21,52 24,21 26,9 5 Gerilme (MPa) 1,345 2,69 5,38 8,07 10,76 13,45 16,14 18,83 21,52 24,21 26,9 6 Gerilme (MPa) 1,325 2,65 5,3 7,95 10,6 13,25 15,9 18,55 21,2 23,85 26,5
Kaya ktlesinin 121 878 1648 2389 deformasyon modl (Em) Kaya ktlesinin Hoek0,29 1,79 3,02 5,06 Brown sabiti (mb) Kaya ktlesinin Hoek0,15 0,89 1,51 2,53 Brown sabiti (mb)* Kaya ktlesinin Hoek0,0003 0,0022 0,0039 0,0094 Brown sabiti (sm) Kaya ktlesinin Hoek0,0002 0,0011 0,0019 0,0047 Brown sabiti (sm)* 0,25 0,28 0,31 0,30 Poisson oran () 0,0263 0,0267 0,0268 0,0269 Birim arlk - MN/m3 () (*) Ortalama olarak hesaplanan ve modellemeye aktarlan deer
3564 5,81 2,90 0,0131 0,0065 0,29 0,0269
2738 4,65 2,32 0,0094 0,0047 0,32 0,0265
3221 4,38 2,19 0,0117 0,0058 0,31 0,0263
Osmangazi tneli iin varsaylan derinliklere bal gerilme deerleri forml (17)
kullanlarak hesaplanm ve izelge 4.2'ye aktarlmtr. na edilmi tnelin
7 Gerilme (MPa) 1,315 2,63 5,26 7,89 10,52 13,15 15,78 18,41 21,04 23,67 26,3
ER
46
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ekil 4.4. Osmangazi tneli gnmz grnts [35]
4.2.2. Mashhad Kallat karayolu (Kallat) tneli
ran'n Mashhad ilinde bulunan Kallat tneli 8 m genilie, 8.4 m ykseklie ve
725 m uzunlua sahiptir. Tnel boyunca 3 farkl formasyondan geilmektedir [12]. ekil 4.5'te tnelin bulunduu konumun haritas verilmitir. Aratrmaclar tarafndan sunulan tnele ait jeolojik harita ekil 4.6'da verilmitir.
ER
ekil 4.5. Kallat tnelinin konumu [12]
47
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ekil 4.6. Kallat tneli jeolojik haritas [12]
Tnelin alan 64 m2 olarak verilmitir ve forml (18) kullanlarak edeer
dairesel ap 9.03 m olarak hesaplanmtr.
Aratrmaclar tarafndan sunulan tnel boyunca geilen 3 formasyona ait; RMR,
ci, Ei, , , mi deerleri yaplm olan almadan direkt alnarak izelge 4.3'te
sunulmutur [12]. izelge 4.3'te bulunan; GSI, Em, mb, sm deerleri ise saysal modelleme girdi parametreleri blmnde verilen formller (12, 13, 14, 16) kullanlarak hesaplanm ve izelgeye aktarlmtr.
ER
No 1 2 3 4 5 6 7
izelge 4.3. Kallat tneli kaya parametreleri

Kaya zellii
8 9 10
RMR puan Tek eksenli basn dayanm deer aral MPa (ci) Tek eksenli basn dayanm deeri MPa (ci)* GSI deeri Kaya malzemesinin deformasyon modl MPa (Ei) Kaya malzemesinin deformasyon modl MPa (Ei)* Kaya ktlesinin deformasyon modl MPa (Em)* Kaya ktlesinin Hoek-Brown sabiti (mb) Kaya ktlesinin Hoek-Brown sabiti (mb)* Kaya ktlesinin Hoek-Brown sabiti (sm)
1 53
Formasyon 2 46 42,8 - 50 45 41
3 40
52,5 - 60 55 48
31,6 - 39,2 35,1 35
9000 - 20200 18000 3965
10100 - 23100 19000 2397
9000 - 14000 12000 1496
0,8 0,4 0,0004
0,3 0,15 0,00013
0,1 0,05 0,0001
48
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
izelge 4.3. (Devam)
11 12 13 14 15
ERTUROCK
ERTKX
Kaya ktlesinin Hoek-Brown sabiti (sm)* 0,0002 0,26 - 0,32 Poisson oran () 0,3 Poisson oran ()* 0,0241 - 0,0262 Birim arlk MN/m3 () 3 ()* 0,0255 Birim arlk MN/m (*) Ortalama olarak hesaplanan ve modellemeye aktarlan deer
0,00006 0,21 - 0,34 0,31 0,021 - 0,034 0,027
0,00005 0,22 - 0,36 0,32 0,022 - 0,036 0,0265
Kallat tneli iin derinliklere bal gerilme deerleri forml (17) kullanlarak
ise ekil 4.7'de verilmitir.
Derinlik (m) 50 100 200 300 400 500 600 700 800 900 1000 1 Gerilme (MPa) 1,275 2,55 5,1 7,65 10,2 12,75 15,3 17,85 20,4 22,95 25,5 Formasyon 2 Gerilme (MPa) 1,35 2,7 5,4 8,1 10,8 13,5 16,2 18,9 21,6 24,3 27 3 Gerilme (MPa) 1,325 2,65 5,3 7,95 10,6 13,25 15,9 18,55 21,2 23,85 26,5
hesaplanm ve izelge 4.4'e aktarlmtr. na edilmi tnelin gnmzdeki fotoraf
ER
ekil 4.7. Kallat tnelinin gnmzdeki grnts [36]
49
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
4.2.3. Kavak Merzifon karayolu (ehzadeler) tneli Trkiye'nin Amasya ilinde bulunan ehzadeler tneli 12 m genilie, 9 m ykseklie ve 345 m uzunlua sahiptir. Tnel boyunca 4 farkl formasyondan geilmektedir. ekil 4.8'de tnelin bulunduu konum verilmitir.
ekil 4.8. ehzadeler tnelinin konumu [37]
Aratrmaclar tarafndan hesaplanan 4 formasyona ait; RMR, ci, Ei, , , mi
deerleri yaplm olan almadan direkt alnarak izelge 4.5'te sunulmutur [38]. izelge 4.5'te bulunan; GSI, Em, mb, sm deerleri ise saysal modelleme girdi
ER
No 1 2 3 4 5 6 7 8 9
parametreleri blmnde verilen formller (12, 13, 14, 16) kullanlarak hesaplanm ve izelgeye aktarlmtr.
izelge 4.5. ehzadeler tneli kaya parametreleri

Kaya zellii
RMR deeri Tek eksenli basn dayanm deeri (ci) GSI deeri Kaya malzemesinin deformasyon modl (Ei) Kaya malzemesinin Hoek-Brown sabiti (mi) Kaya ktlesinin deformasyon modl (Em) Hoek-Brown sabiti (mb) Hoek-Brown sabiti (mb)* Hoek-Brown sabiti (sm)
1 58 65 53
Formasyon 2 3 43 51 45 55 38 46
4 34 10 29
19000 17
10000 11
13000 9
10000 12
4280
1212
2210
790
2,566 1,28 0,0039
0,632 0,316 0,0003
0,757 0,38 0,0010
0,271 0,135 0,00005
50
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
izelge 4.5. (Devam)
10 11 12 Hoek-Brown sabiti (sm)* Poisson oran () Birim arlk MN/m3 () (*) Ortalama deer
ERTUROCK
ERTKX
0,0019 0,3 0,025
0,0002 0,3 0,022
0,0005 0,3 0,023
0,00002 0,3 0,024
Tnelin alan 82 m2 olarak verilmitir ve dairenin alan formlnden (18) edeer dairesel tnel ap 10.20m olarak hesaplanmtr.
gnmzdeki fotoraf ise ekil 4.9'da verilmitir.
Derinlik (m) 50 100 200 300 400 500 600 700 800 900 1000 1 Gerilme (MPa) 1,25 2,5 5 7,5 10 12,5 15 17,5 20 22,5 25 2 Gerilme (MPa) 1,1 2,2 4,4 6,6 8,8 11 13,2 15,4 17,6 19,8 22 Formasyon 3 Gerilme (MPa) 1,15 2,3 4,6 6,9 9,2 11,5 13,8 16,1 18,4 20,7 23
ehzadeler tneli iin derinliklere bal gerilme deerleri forml (17)
kullanlarak hesaplanm ve izelge 4.6'ya aktarlmtr. na edilmi tnelin
ER
4 Gerilme (MPa) 1,2 2,4 4,8 7,2 9,6 12 14,4 16,8 19,2 21,6 24
ekil 4.9. ehzadeler tnelinin gnmzdeki grnts [39]
51
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
5. YNTEM
ERTUROCK
ERTKX
Bu blmde kullanlan hesaplama ve analiz yntemi sunulmutur. Hesaplama yntemi olarak sonlu elemanlar yntemi seilmitir. Bu yntemin seiminde rol oynayan ana sebep ise sonlu elemanlar ile hesaplama yapan yazlmlarda kaya ktle zellikleri, gerilme deerleri gibi girdi parametrelerinin kolay bir ekilde deitirilip farkl trde blgeler iin hesaplama yaplabilir olmasdr. Bu almada sonlu elemanlar ile hesaplama yapan ticari yazlmlarndan Phase2 yazlm kullanlmtr. Bu yazlma nasl verilerin aktarld ve analizlerin nasl yapld ilerleyen blmde yer almaktadr.
5.1. Phase2 Yazlm Veri Aktarm ve Analizi
alan sonlu elemanlar rgsne (mesh) ayrlmaktadr (ekil 5.1).
ekil 5.1. Sonlu elemanlara ayrlm kaya ktlesi
Hazrlanan saha verilerinin Phase2 yazlmna giriinde Kulhawy [6] dikkate
alnarak, d snrlar galeri apnn 5 kat olacak ekilde oluturulmaktadr. Daha sonra
ER
52
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
Bu ilemlerin ardndan kaya ktlesi zellikleri, gerilme zellikleri ve gerektii durumlarda tahkimat zellikleri yazlma girilip hesaplamalar yaptrlmaktadr. Bu hesaplamalarn sonularndan (ekil 5.2) akln tavan ve yan duvar snrlarndaki deformasyonlar ve tnel etrafndaki kaya ktlesinde oluan plastik blge aplar kaydedilmektedir.
kesikli izgilerle ayrlm alan) belirtmektedir.
ekil 5.2. Phase2 yazlm hesaplama kts
ekil 5.2'de hesaplama sonucunda galerinin tavan ve yan duvardaki
deformasyonlarn alm blgeleri ve kaya ktlesinde oluan plastik blge ap (siyah
ER
53
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
5.2. Gerek Geometri ve Derinlik Analizleri

Phase2 yazlmnda yeralt akl olarak, gerek tnel geometrisi
oluturulmutur. Ardndan d snrlar oluturularak alan sonlu elemanlar ana ayrlm, kaya ktlesi zellikleri ve varsaylan derinlie bal hesaplanan gerilme zellikleri yazlma aktarlmtr. Daha sonra bu aklklara RMR sisteminin nerdii tahkimat (kaya saplamas ve/veya pskrtme beton trnden) uygulanm ve sonular
verilmitir.
ekil 5.3. Osmangazi tneli gerek geometrisi
elde edilmitir. ekil 5.3'te Osmangazi tnelinin Phase2 yazlmnda oluturulmu ekli
ER
Osmangazi tneli iin 7 farkl formasyona ait, tnel tavan ve yan snrlarndaki
deformasyon deerleri ile tnel etrafndaki oluan plastik blgelerin aplar ekil 5.4,
5.5, 5.6, 5.7, 5.8, 5.9 ve 5.10'da verilmitir. Aadaki grafiklerde bulunan 'RMR sistem tahkimat' olarak adlandrlan ekil; RMR sisteminin nerdii tahkimat elemanlarn kullanlarak yaplan analizler sonucu elde edilen deformasyon deerini belirtmektedir. 54
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROCK
BU SAYFA KAPALIDIR
55
ER
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
Osmangazi tneli 2. formasyon; RMR puan: 50
Tavan snr
Deformasyon miktar (m) 0.20 0.15 0.10 0.05 0.00
0 200 400 600 800 1000 Derinlik (m)
Yan duvar snr
Deformasyon miktar (m)
0.14 0.12 0.10 0.08 0.06 0.04 0.00
0.02
200
400
600
800
1000
ER
Derinlik (m)
Plastik blge
Plastik blge yarap (m)
0.12 0.1
0.08 0.06
0.04
0.02 0
200
400
600
800
1000
Derinlik (m)
RMR sistem tahkimat
ekil 5.5. Osmangazi tneli formasyon 2; tavan, yan duvar ve plastik blge
56
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
Tavan snr
Deformasyon miktar (m) 0.12 0.10 0.08 0.06 0.04 0.02 0.00
0 200 400 600 800 1000 Derinlik (m)
Yan duvar snr
0.10 0.08 0.06 0.04 0.02 0.00
200
400
600
800
1000
ER
Derinlik (m)
Plastik blge
0.12 0.1
0.08 0.06
0.04
0.02 0
200
400
600
800
1000
Derinlik (m)
RMR sistem tahkimat
57
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
Tavan snr
Deformasyon miktar (m) 0.10
0.08
0.06 0.04 0.02 0.00
0 200 400 600 800 1000 Derinlik (m)
Yan duvar snr
0.10 0.08 0.06 0.04 0.02 0.00
200
400
600
800
1000
ER
Derinlik (m)
Plastik blge
1.2
0.8 0.6
0.4
0.2
200
400
600
800
1000
Derinlik (m)
RMR sistem tahkimat
58
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROCK
BU SAYFA KAPALIDIR
59
ER
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
Tavan snr
0.08
0.06 0.04 0.02 0.00
0 200 400 600 800 1000 Derinlik (m)
Yan duvar snr
0.07 0.06 0.05 0.04 0.03 0.02 0.00
0.01
200
400
600
800
1000
ER
Derinlik (m)
Plastik blge
0.8 0.7 0.6 0.5 0.4 0.3 0.2 0.1 0
200
400
600
800
1000
Derinlik (m)
RMR sistem tahkimat
60
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
Tavan snr
0.08 0.07 0.06 0.05 0.04 0.03 0.02 0.01 0.00 Deformasyon miktar (m)
0 200 400 600 800 1000 Derinlik (m)
Yan duvar snr
0.06 0.05 0.04 0.03 0.02 0.01 0.00
200
400
600
800
1000
ER
Derinlik (m)
Plastik blge
0.7 0.6 0.5 0.4 0.3 0.2 0.1
200
400
600
800
1000
Derinlik (m)
RMR sistem tahkimat
61
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ekil 5.11'de Kallat tnelinin Phase2 yazlmnda, gerek geometri ve RMR sisteminin nerdii tahkimat elemanlar ile oluturulmu ekli verilmitir.
ekil 5.11. Kallat tneli gerek geometrisi
ER
Kallat tneli iin 3 farkl formasyona ait, tnel tavan ve yan snrlarndaki
5.13 ve 5.14'te verilmitir.
62
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
Kallat tneli 1. formasyon; RMR puan: 55
Tavan snr
0.08
0.06 0.04 0.02 0.00
0 200 400 600 800 1000 Derinlik (m)
Yan duvar snr
0.20 0.15 0.10 0.05 0.00
200
400
600
800
1000
ER
Derinlik (m)
Plastik blge
5 4 3 2 1 0
200
400
600
800
1000
Derinlik (m)
RMR sistem tahkimat
ekil 5.12. Kallat tneli formasyon 1; tavan, yan duvar ve plastik blge
63
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROCK
BU SAYFA KAPALIDIR
64
ER
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
Kallat tneli 3. formasyon; RMR puan: 40
Tavan snr
0 200 400 600 800 1000 Derinlik (m)
Yan duvar snr
2.50 2.00 1.50 1.00 0.50 0.00
200
400
600
800
1000
ER
Derinlik (m)
Plastik blge
40 35 30 25 20 15 10 5 0
200
400
600
800
1000
Derinlik (m)
RMR sistem tahkimat
ekil 5.14. Kallat tneli formasyon 3; tavan, yan duvar ve plastik blge
65
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ekil 5.15'te ehzadeler tnelinin Phase2 yazlmnda, gerek geometri ve RMR sisteminin nerdii tahkimat elemanlar ile oluturulmu ekli verilmitir.
ekil 5.15. ehzadeler tneli gerek geometrisi
ER
ehzadeler tneli iin 4 farkl formasyona ait, tnel tavan ve yan snrlarndaki
5.17, 5.18 ve 5.19'da verilmitir.
66
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ehzadeler tneli 1. formasyon; RMR puan: 58
Tavan snr
Deformasyon miktar (m) 0.07 0.06 0.05
0.04
0.03 0.02 0.01 0.00
0 200 400 600 800 1000 Derinlik (m)
Yan duvar snr
0.07 0.06 0.05 0.04 0.03 0.02 0.00
0.01
200
400
600
800
1000
ER
Derinlik (m)
Plastik blge
2.5
1.5
0.5
200
400
600
800
1000
Derinlik (m)
RMR sistem tahkimat
ekil 5.16. ehzadeler tneli formasyon 1; tavan, yan duvar ve plastik blge
67
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
Tavan snr
Deformasyon miktar (m) 0.14 0.12 0.10
0.08
0.06 0.04 0.02 0.00
0 200 400 600 800 1000 Derinlik (m)
Yan duvar snr
0.30 0.25 0.20 0.15 0.10 0.05 0.00
200
400
600
800
1000
ER
Derinlik (m)
Plastik blge
4 3.5 3 2.5 2 1.5 1 0.5 0
200
400
600
800
1000
Derinlik (m)
RMR sistem tahkimat
68
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROCK
BU SAYFA KAPALIDIR
69
ER
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
Tavan snr
0 200 400 600 800 1000 Derinlik (m)
Yan duvar snr
3.50 3.00 2.50 2.00 1.50 1.00 0.00
0.50
200
400
600
800
1000
ER
Derinlik (m)
Plastik blge
40 35 30 25 20 15 10 5 0
200
400
600
800
1000
Derinlik (m)
RMR sistem tahkimat
70
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
Gerek tnel geometrileri ve derinlikleri iin RMR sisteminin nerdii tahkimat performanslar iyi olsa bile derinlik arttrldnda, bu nerilen tahkimat sistemlerinin yetersiz kald yukardaki grafiklerde de anlalmaktadr. zm amal olarak edeer dairesel tnel kesiti ve farkl derinliklerde tahkimatsz, edeer tahkimat basnc ve gerekli tahkimat basnc olmak zere 3 farkl tipte modelleme yaplmtr.
5.3. Tahkimatsz Analizler
oluturulmu ve tahkimat uygulanmadan ekil 5.20'deki yol izlenmitir.
1 2 Galeri ve d alan snrlarnn oluturulmas Alann sonlu elemanlara ayrlmas 4 3 Gerilme zelliklerinin girilmesi Kaya ktle malzeme zelliklerinin girilmesi 5 6 Hesaplama ileminin yaptrlmas Elde edilen sonularn kaydedilmesi ekil 5.20. Tahkimatsz analizlerde izlenen yol
Tahkimatsz analizlerde aklk boyutlar edeer apl dairesel olarak
ER
71
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
5.4. Edeer Tahkimatl Analizler

Bu analizlerde aklk boyutlar edeer apl dairesel olarak oluturulmutur. Galerilere uygulanacak tahkimat iin RMR sisteminin nerdii n tahkimat seimi klavuzu baz alnmtr (izelge 3.13). Bu klavuzdan kaya iin RMR puanna gre uygulanmas gereken, kaya saplamas ve pskrtme beton zellikleri alnmtr. Bu tahkimat zellikleri, analitik yntem (Carranza-Torres *2+) formlleri kullanlarak (MPa
izlenmitir.
1 2 Galeri ve d alan snrlarnn oluturulmas Alann sonlu elemanlara ayrlmas 4 3 Gerilme zelliklerinin girilmesi Kaya ktle malzeme zelliklerinin girilmesi
cinsinden) i tahkimat basnca dntrlmtr. Bu blmde ekil 5.21'deki yol
ER
Elde edilen edeer i tahkimat basnlarnn girilmesi
Hesaplama ileminin yaptrlmas
Elde edilen sonularn kaydedilmesi
ekil 5.21. Edeer tahkimatl analizlerde izlenen yol
72
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
5.5. Gerekli Tahkimat Basnc Analizleri

Hoek'a [31] gre bir galeride deformasyon miktar, galeri apnn %2'sini geerse nlenemez durayllk problemleri ile karlalaca dnlmektedir. Bu makale dikkate alarak yaplan bu almada maksimum deformasyon galeri apnn %2'si snrn gemeyecek ekilde tahkimat uygulanmtr. Tahkimatsz modellemelerin sonularna gre galeri apnn %2'sini geen deformasyona sahip derinliklerden
izlenilen yol ise ekil 5.23'te verilmitir. Galeri snr Tahkimat
ekil 5.22. Dairesel galeri etrafna uygulanan tahkimatn grnts
itibaren galeriye tahkimat uygulanmaya balanmtr. Uygulanan tahkimat basnlar her derinlik iin sfrdan balatlarak deformasyon miktar istenilen snra gelinceye kadar 0.1 MPa hassasiyetinde arttrlmtr. Dairesel olarak modellenen galerinin ve
galeride uygulanan tahkimatn grnts ekil 5.22'de verilmitir. Yaplan ilemlerde
ER
Bu almada 3 farkl blgedeki toplam 14 fakl formasyon kullanlmtr. Her
formasyon deeri iin 11 farkl derinlikte, tahkimatsz, edeer tahkimatl ve gerekli tahkimat basnc analizi olmak zere toplamda 462 farkl kouldaki galeri iin analiz yaplmtr.
73
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ekil 5.23. Gerekli tahkimat basncn hesaplarken izlenilen yol
ER
74
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
6. ARATIRMA BULGULARI VE TARTIMA

Yaplan modellemeler neticesinde derinlik - deformasyon ilikisini gsteren grafikler oluturulmutur. Bu grafikler tavan ve yan duvar snrndan alnan deformasyon deerleri ve kaz sonras kaya ktlesinde oluan plastik blge yaraplar olmak zere eittir. Her formasyon iin bu deerlerden elde edilen grafikler balklar altnda ayr ayr olarak sunulmutur.
tercih edilmitir. edilen deformasyon miktarlarnn bu snrlar gemedii grafiklerde grlmektedir.
izelge 6.1. Tneller ve deformasyon snrlar
Tnel smi Osmangazi Kallat ehzadeler Tnel ap 11,44m 9,03m 10,20m Tnel apnn %2'si 0,23m 0,18m 0,20m
Oluturulan galeriler dairesel apl olduu iin galeri tavan ve yan duvarndan
elde edilen deformasyon deerleri birbirlerine ok yakndr. Bu sebepten sunulan grafiklerde galeri tavan ve yan duvar deformasyonlar birbirlerine benzerlik
gstermektedir. Grafiklerden RMR puan 50'nin altnda olan blgelerde; tahkimatsz ve
edeer tahkimatl hesaplamalarn sonularnda ok fazla deformasyon olduu gzlenmitir. Bu sebepten dolay grafiklerin daha anlalr olmas adna logaritmik lek
Gerekli tahkimat basncnn uygulanmasnda kullanlan deformasyon snr
aadaki gibi hesaplanmtr (izelge 6.1). Hoek *31+ dikkate alnarak, galeri apnn
%2'si snr deer olarak belirlenmitir. Gerekli tahkimat basnlar uygulandnda elde
ER
Aadaki grafiklerde bulunan 'Tahkimatsz' olarak adlandrlan ekil; herhangi
bir tahkimat uygulamadan elde edilen deformasyon deerlerini belirtmektedir. 'Edeer tahkimat' olarak adlandrlan ekil; RMR sisteminin nerdii tahkimat
basnlar uygulanarak elde edilen deformasyon deerlerini belirtmektedir. 'Gerekli tahkimat' olarak adlandrlan ekil; gerekli tahkimat basnc uygulandktan sonra elde
edilen deformasyon deerlerini belirtmektedir.
75
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
6.1. Bilecik stanbul Karayolu (Osmangazi) Tneli

6.1.1. Formasyon 1 - sahip olduu RMR puan 37
Maksimum %2'lik deformasyon snr (ks); 0.23 m Tavan snr
ks
0 200 400 600 800 1000 Derinlik (m)
8.00 4.00 2.00 1.00 0.50 0.25 0.13 0.06
Yan duvar snr
ER
8.00 4.00 2.00 1.00 0.50 0.25 0.13 0.06
ks
200
400
600
800
1000
Derinlik (m)
Plastik blge
40 30 20 10
200
400
600
800
1000
Derinlik (m)
Tahkimatsz
Edeer tahkimat
Gerekli tahkimat
ekil 6.1. Osmangazi tneli 1. formasyon; tavan, yan duvar ve plastik blge
76
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX

0 200 400 600 800 1000 Derinlik (m)
ks
Yan duvar snr
0.60 0.40 0.30 0.20 0.10 0.00
0.50
ks
200
400
600
800
1000
ER
Derinlik (m)
Plastik blge
5 4 3 2 1 0
200
400
600
800
1000
Derinlik (m)
Tahkimatsz
Edeer tahkimat
Gerekli tahkimat
77
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROCK
BU SAYFA KAPALIDIR
78
ER
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX

ks
0 200 400 600 800 1000 Derinlik (m)
Yan duvar snr
ks
0.20 0.15 0.10 0.05 0.00
200
400
600
800
1000
ER
Derinlik (m)
Plastik blge
1.5
0.5
200
400
600
800
1000
Derinlik (m)
Tahkimatsz
Edeer tahkimat
Gerekli tahkimat
79
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX

ks
0 200 400 600 800 1000 Derinlik (m)
Yan duvar snr
ks
Deformasyon miiktar (m)
0.20 0.15 0.10 0.05 0.00
200
400
600
800
1000
ER
Derinlik (m)
Plastik blge
1.2 1 0.8 0.6 0.4 0.2 0
200
400
600
800
1000
Derinlik (m)
Tahkimatsz
Edeer tahkimat
Gerekli tahkimat
80
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROCK
BU SAYFA KAPALIDIR
81
ER
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX

ks
0 200 400 600 800 1000 Derinlik (m)
Yan duvar snr
ks
0.20 0.15 0.10 0.05 0.00
200
400
600
800
1000
ER
Derinlik (m)
Plastik blge
1.2 1 0.8 0.6 0.4 0.2 0
200
400
600
800
1000
Derinlik (m)
Tahkimatsz
Edeer tahkimat
Gerekli tahkimat
82
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
6.2. Mashhad Kallat Karayolu (Kallat) Tneli

0.25 0.20 0.15 0.10 0.05 0.00
0.30
ks
200
400
600
800
1000
Derinlik (m)
Yan duvar snr
0.30 0.25 0.15 0.10 0.05 0.00
0.20
ks
ER
200
400
600
800
1000
Derinlik (m)
Plastik blge
15 10
200
400
600
800
1000
Derinlik (m)
Tahkimatsz
Edeer tahkimat
Gerekli tahkimat
ekil 6.8. Kallat tneli 1. formasyon; tavan, yan duvar ve plastik blge
83
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROCK
BU SAYFA KAPALIDIR
84
ER
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX

ks
0 200 400 600 800 1000 Derinlik (m)
Yan duvar snr
4.00 1.00 0.25 0.06 0.02 0.00 0.00
ks
200
400
600
800
1000
ER
Derinlik (m)
Plastik blge
40 30
20
10
200
400
600
800
1000
Derinlik (m)
Tahkimatsz
Edeer tahkimat
Gerekli tahkimat
ekil 6.10. Kallat tneli 3. formasyon; tavan, yan duvar ve plastik blge
85
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
6.3. Kavak Merzifon Karayolu (ehzadeler) Tneli

ks
0 200 400 600 800 1000 Derinlik (m)
Yan duvar snr
ks
0.20 0.15 0.10 0.05 0.00
ER
200
400
600
800
1000
Derinlik (m)
Plastik blge
3 2.5 2 1.5 1 0.5 0
200
400
600
800
1000
Derinlik (m)
Tahkimatsz
Edeer tahkimat
Gerekli tahkimat
ekil 6.11. ehzadeler tneli 1. formasyon; tavan, yan duvar ve plastik blge
86
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX

Deformasyon miktar (m) 2.00 0.50 0.13 0.03 0.01 0.00
ks
0 200 400 600 800 1000 Derinlik (m)
Yan duvar snr
2.00 0.50 0.13 0.03 0.01 0.00
ks
200
400
600
800
1000
ER
Derinlik (m)
Plastik blge
20 15
10
5 0
200
400
600
800
1000
Derinlik (m)
Tahkimatsz
Edeer tahkimat
Gerekli tahkimat
87
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX

Deformasyon miktar (m) 0.50 0.40 0.30 0.20 0.10 0.00
0 200 400 600 800 1000 Derinlik (m)
ks
Yan duvar snr
0.50 0.40 0.30 0.20 0.10 0.00
ks
200
400
600
800
1000
ER
Derinlik (m)
Plastik blge
12 10 8 6 4 2 0
200
400
600
800
1000
Derinlik (m)
Tahkimatsz
Edeer tahkimat
Gerekli tahkimat
88
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROCK
BU SAYFA KAPALIDIR
89
ER
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
6.4. Gerekli Tahkimat Basnc Sonular

Derinlie gre, deformasyon miktarn galeri apnn %2'sini gemeyecek snrda tutmak iin uygulanmas gerekli tahkimat basnlar aadaki grafiklerde verilmitir (ekil 6.15, 6.16, 6.17). RMR puan arttka gerekli tahkimat basnc sfra (0) yaklamaktadr, bu sebepten ekil 6.15'te grlmeyen RMR deerleri iin gerekli tahkimat basnlar sfrdr.
ekil 6.15. Osmangazi tneli, derinliklere gre uygulanmas gereken tahkimat basnc Kallat tneli derinlik - gerekli tahkimat basnc grafii
Gerekli tahkimat basnc (MPa) 16 14 12 10 8 6 4 0 RMR=40 RMR=46 RMR=55
ER
200
400
600
800
1000
Derinlik (m)
ekil 6.16. Kallat tneli, derinliklere gre uygulanmas gereken tahkimat basnc
90
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ehzadeler tneli derinlik - gerekli tahkimat basnc grafii

18 Gerekli tahkimat basnc (MPa) 16 14 12 10 8 6 4 2 0 RMR=34 RMR=43 RMR=51 RMR=58
0 200 400 600 800 1000 Derinlik (m)
ekil 6.17. ehzadeler tneli, derinliklere gre uygulanmas gereken tahkimat basnc
Bir yeralt akl iin uygulanacak olan tahkimat seiminde RMR puan kadar,
aklk etrafndaki kaya ktlesinin ve gerilme koullarnn da byk nemi olduu stteki grafiklerden grlmektedir. Alan galerinin durayl bir ekilde kalmas isteniyorsa uygulanacak olan tahkimatnda o galerinin ald derinlie bal olarak deimesi gerekmektedir. Bu deiim iin bulunan gerekli tahkimat basnlarn (Pg),
ER
RMR sisteminin nerdii edeer tahkimat basnlarna (Prmr) gre normalize edilerek ekil 6.18'de sunulan grafik elde edilmitir.
91
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
Derinlie bal olarak deien gerekli tahkimat basncnn edeer tahkimat basncna normalize grafii
50.00 45.00 40.00 35.00
Pg/Prmr
25.00 20.00 15.00 10.00 5.00 0.00 0 200 400 600 800 1000 Derinlik RMR=66 RMR=55 RMR=40 RMR=65 RMR=55 RMR=43 RMR=63 RMR=51 RMR=34 RMR=63 RMR=50 RMR=37 RMR=58 RMR=46
30.00
ekil 6.18. Derinlie bal olarak deien gerekli tahkimat basncnn RMR sisteminin nerdii edeer tahkimat basncna normalize grafii
ER
6.5. Elde Edilen Verilerin oklu Regresyon Modellemesi
Yaplan almada elde edilen gerekli tahkimat basnlarnn (Pg), RMR
sisteminin nerdii tahkimat basnlarna (Prmr) oran ile derinlik ve RMR puan arasndaki iliki ekil 6.19'da verilmitir. ekil 6.19'da grlen verileri daha verimli ve pratik bir ekilde sunmak iin oklu regresyon modellemesi yaplmtr. Modellemenin ierii ilerleyen ksmlarda sunulmutur.
92
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ekil 6.19. Pg/Prmr ile RMR ve derinlik arasndaki iliki
6.5.1. Regresyon Modeli Oluturulmas
Yaplan almada kullanlan RMR puanlar, derinlik deerleri ve Pg/Prmr deerleri
arasndaki ilikilerin daha kolay ve anlalr bir ekilde belirlenmesi iin oklu regresyon modellemesi kullanlmtr. Modellerdeki baml parametre gerekli tahkimat basncnn, RMR sisteminin nerdii tahkimat basncna oran (Pg/Prmr) olarak seilirken bamsz parametreler ise RMR puan ve derinlik deerleri olarak seilmitir. 6.5.2. Regresyon Modeli Geerlilikleri
ER
Oluturulan regresyon modeline ait bilgiler izelge 6.2'de verilmitir.
Ayarlanm oklu belirleme sabiti deerleri (R2) izelgeden de grlebilecei gibi
%88.27'dir. Bu yksek deerlerden de anlalaca zere, nerilen modelin seilen parametreler arasndaki ilikiyi doru bir ekilde kurduu belirtmektedir.
93
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROCK
BU SAYFA KAPALIDIR
94
ER
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ekil 6.20. Regresyon sonucunda elde edilen Pg/Prmr ile RMR ve derinlik arasndaki iliki
nerilen regresyon eitliinin geerlilik ve performans istatistiksel testlerle
kontrol edilmitir, bu regresyon eitlii kullanlarak ok farkl kaya ve gerilme koullar iin cevap yzeyleri oluturulabilir. Bu yzey veya eitlik kullanlarak tasarmn ilk aamalarnda faydal olabilecek olan galeri tahkimat basnlar farkl gerilme ve kaya koullar iin tahmin edilebilecektir.
ER
95
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
7. SONULAR VE NERLER
Bu alma kapsamnda tahkimat tasarm ve kaya ktle kalitesi belirlenmesinde gnmzde yaygn olarak kullanlan deneysel sistemlerden birisi olan RMR sistemi gzden geirilmi ve sistemde bulunan eksikliklerden gerilme koullarna bal tahkimat nerisinin dzeltilmesine ynelik analizler yaplmtr. Kaya ktlesi snflandrlmasnda RMR ve GSI sistemlerinden yararlanlmtr. RMR sisteminin nerdii tahkimat
elemanlar analitik yntem yardmyla edeer tahkimat basncna deerlerinin grafiksel gsterimi kontur haritas olarak ekil 7.1'de verilmitir. ngrlebilir. kullanlmal veya sreksizlik esasl modelleme teknikleri kullanlmaldr. kullanlan varsaym ve snrlamalara dikkat edilmelidir. 96
(MPa)
dntrlmtr. Hesaplamalarda sonlu elemanlar tabanl hesaplama yapan Phase2 yazlm kullanlmtr. Farkl kalite ve gerilme koulunda alacak bir yeralt galerisi iin uygulanmas gereken tahkimat basnlar RMR'a bal olarak bulunmutur. Bu deerler RMR sisteminin nerdii tahkimat basnlarna oranlanp derinlik ve RMR puanna bal olarak oklu regresyonla modellemesi yaplmtr. Elde edilen bu regresyon
ekilde gsterilen yzeyler pratik bir tasarm arac olarak projelerin ilk
aamalarnda kullanlabilirler. Bu ekil yardmyla derinlik deerleri ve RMR puan bilindii takdirde Pg/Prmr yaklak tahmin edilebilir, dolaysyla tahkimat elemanlar
ER
Bu almada baz snrlama ve kabuller mevcuttur. Kaya ktlesinin elastik
mkemmel plastik malzeme zellikleri tad varsaylmaktadr. rnein kaya ktlesi belirli ynelimde etkin bir sreksizlik ieriyorsa, mekanik davrann anizotropik olmas
beklenir ve bu gibi durumlarda Hoek-Brown yenilme kriterinin kullanlmamas gerekir. Bu gibi durumlarda elasto-plastik malzeme davran ve anizotropik modelleme
Kaya ktle zellikleri, derinlik ve gerilme koullar inaat ve maden mhendislii
amal aklklarda sklkla deien parametreler olduundan bu almada nerilen
eitlik ve yzeyler zellikle snrl verinin elde edilebildii projenin tahkimat tasarm nerilerinde erken safhalarnda kullanlabilirler. Bu kullanm srasnda almada
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ekil 7.1. Regresyon sonucunda elde edilen Pg/Prmr ile RMR ve derinlik arasndaki iliki
ER
97
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
KAYNAKLAR
ERTUROCK
ERTKX
[1]
[2] [3] [4] [5] [6]
[7] [8] [9] [10] [11] [12] 98
R. Ulusay ve H. Snmez, Kaya Ktlelerinin Mhendislik zellikleri TMMOB Jeoloji Mhendisleri Odas Yaynlarn, No. 60, Gncellenmi 2. Bask, Ankara, 2007, s. 1 225. C. Carranza-Torres ve C. Fairhurst, Tunnelling and Underground Space Technology, Vol. 15, No. 2, Minneapolis, 2000, p. 187 213. S. Yazc ve E. Nasuf, Arazi Kontrolunda Saysal Modelleme, Madencilik, Cilt. 32, Say. 3 4, Ankara, 1993, s. 1 14. H. Kse, Finite Element Ynteminin Kaya Mekanii Dalndaki Problemlerin zmnde Kullanl, Madencilik, Cilt. 19, Say. 3, Ankara, 1980, s. 26 34. E. Ak, Tnel Tasarmnda Sonlu Eleman Metodu ile Gerilme ve Deformasyon Analizleri Yksek Lisans Tezi, Osmangazi niversitesi Trkiye, 2005. F.H. Kulhawy, Finite Element Modelling Criteria for Underground Openings in Rock, Int. J. Rock mech. Min. Sci. Geomech. Abstr., Vol. 11, No. 12, New York, 1974, p. 465 472. A. Bilgin, Sonlu Eleman Yntemi ve Madencilie Uygulama Olanaklar, Trkiye Bilimsel ve Teknik 5. Kongresi, TMMOB Maden Mhendisleri Odas Yayn, Ankara, 1977, s. 24. M. Doktan, Galeri Yan Duvarlarnda Mevcut Yumuak Tabakalarn Galeri Durayllna Etkisi zerine Bir Sonlu Elemanlar Analizi, Madencilik, Cilt. 30, Say. 1, Ankara, 1991, s. 21 25. I.S. Sokolnikoff, Mathematical Theory of Elasticity, Mc-Graw Hill Book Company, 1956, p. 475. H. Baarr, M. Geni, A. zarslan, The analysis of radial displacements occurring near the face of a circular opening in weak rock mass, International Journal of Rock Mechanics & Mining Sciences, Vol. 47, 2010, p. 771 783. P.A. Cundall, Distinct Element Models of Rock and Soil Structure. Analytical and Computational Methods in Engineering Rock Mechanics edited by E.T. Brown, Allen and Unwin, London, ISBN 0-04-620020-7, 1987, p. 129-163 M. Ghafoori, G. R. Lashkaripour, H. Sadeghi, S. Tarigh Azali, Comparison of Predicted and Actual Behaviour and Engineering Geological Characterization of the Kallat Tunnel, Iran, The Geological Society of London, Paper number 809, 2006, p. 1 8.
ER
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
[13] [14] [15]
ERTUROCK
ERTKX
[16] [17]
[18] [19] [20] [21] [22] [23] [24] [25] [26] [27] 99
Z.T. Bieniawski, Engineering Rock Mass Classifications, John Wiley & Sons, Inc., ISBN 0-471-60172-1, New York. 1989, p. 1 205. Z.T. Bieniawski, Rock Mass Classification as a Design Aid in Tunnelling, Tunnels and Tunneling International, 1988, p. 19 22. ISRM (International Society for Rock Mechanics), Rock characterization, Testing and Monitoring. ISRM Suggested Methods, Pergamon Press, Oxford, E.T. Brown, 1981. Z.T. Bieniawski, Engineering Classification of Jointed Rock Masses, Trans. S. African Instn. Civ. Engrs.,Vol. 15, No. 12, 1973, p. 335 344. D. U. Deere, R. P. Miller,Engineering Classification and ndex Propreties of ntract Rock, Air Force Laboratory Tecnical Report No. AFNL-TR-65-116, Albuquerque, 1966. D. U. Deere, Technical Description of Rock Cores for Engineering Purposes, Rock Mechanics and Rock Engineering, 1964, p. 17 22. H. Baarr ve M. Karaku, Kaya Mhendislii Evert Hoek TMMOB Maden Mhendisleri Odas Yayn, ISBN. 9944-89-149-5, Ankara, 2006, p. 1 304. J. A. Hudson, Rock Mechanics Principles in Rock Engineering Practice, Butterworths, 1989, p. 72. Z.T. Bieniawski, Geomechanics Classification of Rock Masses and its Application in Tunnelling, Proceedings of the 3rd Congress of International Society for Rock Mechanics, Denver, Vol. 2, 1974, p. 27 32. E. Hoek, The Challenge of Input Data for Rock Engineering, ISRM News Journal, 1995, p. 4 23. J. A. Franklin, and R. Chandra, The Slake-Durability Test, International Journal of Rock Mechanics and Mining Sciences, 1972, p. 41 325. J. C. Gamble, Durability-Plasticity Classification of Shales, PhD Thesis, University of Illinois, Urbana, 1971. H. J. Olivier, Swelling Properties and Other Related Mechanical Parameters of Karroo Strata as Encountered in the Orange-Fish Tunnel, Proceedings of the 15th Annual Congress, Geological Society of South Africa, 1973. F. S. Kendorski, R. A. Cummings, Z.T. Bieniawski and E. H. Skinner, Rock Mass Classification for Block Caving Mine Drift Support, Proceedings of the 5th International Congress on Rock Mechanics, ISRM, Melbourne, 1983, p. B51 B63. E. nal, Design Guidelines and Roof Control Standards for Coal Mine Roofs, PhD Thesis, Pennsylvania State University, 1983, p. 355.
ER
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
[28] [29]
ERTUROCK
ERTKX
[30]
[32] [33] [34] [35] [36] [37] [38] [39] [40] 100
[31]
H. Lauffer, Gebirgsklassifizierung fr den Stollenbau, Geologie und Bauwesen 24, 1958, p. 46 51. C. Karpuz ve M. A. Hindistan, Kaya Mekanii lkeleri ve Uygulamalar, TMMOB Maden Mhendisleri Odas Yayn, 2. Bask No. 116, ISBN. 9944-89-166-5, 2008, Ankara, p. 3 336. E. Hoek, C. T. Carranza-Torres and B. Corkum, Hoek-Brown Failure Criterion 2002 Edition, Proceedings of the 5th North American Rock Mechanics Symposium, Toronto, Canada, Vol. 1, 2002, p. 267 273. E. Hoek, Big Tunnels in Bad Rock, 2000 Terzaghi Lecture, ASCE Journal of Gotechnical and Geoenvironmental Engineering, Vol. 127, No. 9, 2001, p. 726 740 E. Hoek and M. S. Diederichs, Empirical estimation of rock mass modulus, International Journal of Rock Mechanics and Mining Sciences, Vol. 43, 2006, p. 203 215. Y. D. Sar, A. G. Paamehmetolu, E. etiner and S. Dnmez, Numerical Analysis of a Tunnel Support Design in Conjunction with Empirical Methods, International Journal of Geomechanics, Vol. 8, No. 1, 2008, p. 74 81. Bilecik l Haritas, http://tr.wikipedia.org/w/ index.php?title=Dosya:Bilecik_districts.png&filetimestamp=20081228210645, 2012. Osmangazi Tneli Fotoraf, http://www.kgm.gov.tr/ Sayfalar/KGM/SiteTr/Galeri/DevletveIlyollariTuneli.aspx, 2012. Kallat Tneli Fotoraf, http://www.panoramio.com/ photo/25427038?comment_page=3, 2012. Amasya l Haritas, http://upload.wikimedia.org/ wikipedia/commons/5/53/Amasya_districts.png, 2012. . Satc, Kavak Merzifon Yolu T4 (Kkbelvar) Tneli Durayllk Analizi Yksek Lisans Tezi, Hacettepe niversitesi Trkiye, 2007. ehzadeler Tneli Fotoraf, http://www.tunel.com.tr/ ?p=Tamamlanan-Projeler&a=ayrinti&no=17# H. Baarr, Prediction of the Deformations Around the Face of an Circular Opening in Weak Rock Mass, The 3th International Balkan Mining Congress, 2009, zmir, p. 391 401.
ER
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX
ERTUROK
ERTUROCK
Z GEM
ERTKX
Erturul KARAKAPLAN 1988 ylnda Malatya'da dodu, ilk ve orta renimini ayn ehirde tamamlad. 200 ylnda nn niversitesi Maden Mhendislii Blmnde lisans eitimine balad. 2010 ylnda mezun oldu ve ayn yl ierisinde nn niversitesi Fen Bilimleri Enstits Maden Mhendislii Ana Bilim Dalnda yksek lisans eitimine balad.
letiim Bilgileri Tel :0 :0 :0 : GSM-1 GSM-2 E-posta-1 E-posta-2 : erturok@gmail.com @ogr.inonu.edu.tr 101
ER
ERTUROCK ERTUROK ERTKX
ERTUROK
ERTUROCK
ERTKX

Galeri Tahkimat Tasarımında Kullanılan Kaya Kütlesi Sınıflama Sisteminin Sonlu Elemanlar Yöntemiyle Analizi

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Galeri Tahkimat Tasarımında Kullanılan Kaya Kütlesi Sınıflama Sisteminin Sonlu Elemanlar Yöntemiyle Analizi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ERTUROK

Tezi Hazrlayan : Erturul KARAKAPLAN Snav Tarihi : 16.04.2012

Yukarda ad geen tez jrimizce deerlendirilerek Maden Mhendislii Ana Bilim

...................................................... ...................................................... ......................................................

USED IN DRIFT SUPPORT DESIGN BY FINITE ELEMENT METHOD

1. GR ....................................................................................................................................... 1 1.1. Ama ............................................................................................................................................. 1

1.2. Kapsam ........................................................................................................................................ 2

2. TASARIM YNTEMLER ................................................................................................... 3 2.1. Deneysel Yntemler ............................................................................................................... 3

2.2. Analitik Yntemler .................................................................................................................. 6 2.3. Saysal Yntemler .................................................................................................................... 9

2.3.1.2. Sonlu farklar yntemi......................................................................................................... 15

2.3.2. Snr elemanlar yntemi ........................................................................................................... 16

2.3.3. Melez yntemler ........................................................................................................................... 18 2.3.4. Ayrk elemanlar yntemi ........................................................................................................... 19

3. RMR SINIFLAMA SSTEM ............................................................................................. 21 VI

3.4.2. Kaya kalite gstergesi ................................................................................................................. 27

3.4.3. Sreksizlik aral ......................................................................................................................... 29

3.5. RMR Sistemi Puan Dzeltmesi ........................................................................................ 34

3.6. RMR Sisteminin Tahkimat Tasarmnda Kullanm ................................................. 36

3.7. RMR Sisteminin Eksiklikleri ............................................................................................. 39

4. MATERYAL ........................................................................................................................ 41 4.1. Saysal Modelleme Girdi Parametreleri ....................................................................... 41

4.1.2. Yeralt gerilme deerleri........................................ Hata! Yer iareti tanmlanmam.

4.2. Saha Verileri ........................................................................................................................... 44

5.5. Gerekli Tahkimat Basnc Analizleri .............................................................................. 73

6.1.5. Formasyon 5 - sahip olduu RMR puan 66....................................................................... 80

6.2. Mashhad Kallat Karayolu (Kallat) Tneli ................................................................ 83

6.3. Kavak Merzifon Karayolu (ehzadeler) Tneli ..................................................... 86

6.3.2. Formasyon 2 - sahip olduu RMR puan 43....................................................................... 87

7. SONULAR VE NERLER ............................................................................................. 96

sc SCC sl sm S0 tc Tbf ur '

Bu yntemlerden birisi olan kaya ktle snflama (RMR) sisteminin tahkimat

Belirlenen amalar dorultusunda aklk durayll ve tahkimat performans

almalar neticesinde RMR sisteminin nerdii tahkimat elemanlarnn

Bu almann amac; madencilik galerilerinin tahkimat tasarmnda yaygn

Literatr aratrmas yaplarak RMR sistemi kullanlan almalardan gerek saha

Eksikliklerin tespitinden sonra aklk boyutu, gerilme koullar, kaya malzeme

Belirlenen bu tahkimat basnlar ileride yaplacak almalar iin RMR deeri ve

derinlie bal tahkimat basnc belirlenmesi yada tahkimat eleman seiminde

Literatrde seilen almalar; deneysel olarak RMR sistemini ve saysal olarak

sonlu elemanlar yntemi ieren almalar olduundan bu yntemler zerinde daha

2.1. Deneysel Yntemler

Yeralt galerilerinin durayllnn salanabilmesi iin koullara bal olarak

Snflama sistemlerinin hepsi kilit rol oynad dnlen kaya ktlesi ve

izelge 2.1de yer alan, Terzaghi tarafndan nerilen Kaya Yk snflama

Tneller, madenler, (evler, temeller.)

Uygulama Alanlar Tneller ve yeralt boluklar (odalar), madencilik

Barton vd., 1974

Grld zere pek ok snflama sistemi olmasna ramen bu almada, en

Tasarma ynelik amalar iin saysal veri salanmas,

Daha doru mhendislik kararlarnn alnabilmesi ve projelerde daha etkin bir

2.2. Analitik Yntemler

Bu ksmda en gncel ve yaygn kullanlan analitik yntemlerden birisi olan

Carranza-Torres *2+ tantlacaktr. Analitik yntemlerde; galeri aklk boyutu,

Pskrtme beton tahkimat basn forml; *1

Pskrtme betonun elastik sertlik durumunda kullanlan forml;

Kaya saplama tahkimat basn forml;

Bu formller ile RMR sisteminin nerdii; kaya saplamas ve pskrtme beton

2.3. Saysal Yntemler

Madencilik aklklar tasarmnda son yllarda en etkili olarak kullanlan

arazi davran analizi hesaplamalarnda kullanlmaktadr.

Gnmzde ok yksek yatrmlarla alan yeralt boluklar ve yeryz yaplar doru

Kaya ktleleri 1960'l yllarda kullanlan ilk saysal yntemlerde homojen,

modellenebilmektedir. Hatta tahkimat yaplm kaya ktleleri, aamal kaz, yerekimi

ekil 2.3. Saysal yntemlerin snflandrlmas [3]

2.3.1. Diferansiyel yntemler

Diferansiyel yntemde kaya ktlesinin tm elemanlara ya da blgelere ayrlr

_Veya_ _Veya _Veya _Veya_ _Veya__

_Veya _Veya _Veya_ _Veya__