T.C.

MARMARA NVERSTES FEN BLMLER ENSTTS

ELEKTRK SSTEMLERNDE ELEKTROMANYETK UYUM

Erkan DURSUN (Teknik retmen)

YKSEK LSANS TEZ ELEKTRK ETM ANABLM DALI

DANIMAN Yrd.Do.Dr. Caner AKNER

STANBUL 2006

T.C. MARMARA NVERSTES FEN BLMLER ENSTTS

ELEKTRK SSTEMLERNDE ELEKTROMANYETK UYUM

Erkan DURSUN (Teknik retmen) (141101220020322)

YKSEK LSANS TEZ ELEKTRK ETM ANABLM DALI

DANIMAN Yrd.Do.Dr. Caner AKNER

STANBUL 2006 2

T.C. MARMARA NVERSTES FEN BLMLER ENSTTS

KABUL VE ONAY BELGES

ELEKTRK SSTEMLERNDE ELEKTROMANYETK UYUM
Erkan DURSUNun Elektrik Sistemlerinde Elektromanyetik Uyum isimli Lisansst tez almas, M.. Fen Bilimleri Enstits Ynetim Kurulunun 30/01/2006 tarih ve 324 sayl karar ile oluturulan jri tarafndan Elektrik Eitimi Anabilim Dal Elektrik Eitimi Programnda YKSEK LSANS Tezi olarak Kabul edilmitir.

Danman :Yrd.Do.Dr. Caner AKNER (Marmara niversitesi)

ye : Prof.Dr.rfan GNEY (Marmara niversitesi)

ye : Do.Dr. Fevzi BABA (Marmara niversitesi)

Tezin Savunulduu Tarih : 03/ 03/ 2006

ONAY
M.. Fen Bilimleri Enstits Ynetim Kurulunun .............................. tarih ve .......................................sayl karar ile Erkan DURSUNun Elektrik Eitimi Anabilim Dal Elektrik Eitimi Programnda Y.Lisans (MSc.) derecesi almas onanmtr. Marmara niversitesi Fen Bilimleri Enstits Mdr

NSZ

Bu almada; elektrik sistemlerinde elektromanyetik uyumluluk (EMC) zerinde durularak, oluan elektromanyetik parazitlerin (EMI) oluma nedenleri, elektromanyetik giriimin etkileri; AB ne girmeyi hedefleyen lkemizdeki EMC lmleri ve sonular standartlar erevesinde incelenmitir. Bu alma, elektromanyetik uyumluluk, elektromanyetik parazitler, yaplan EMC testleri ve bu konudaki standartlar zerinde alan ve konuya ilgi duyanlara yardmc olabilir. Yksek lisans tezimin bu aamaya gelmesinde ve tamamlanmasnda yardmc olan danmanm sayn Yrd.Do.Dr.Caner AKNER e ve katklar olan tm arkadalarma teekkrlerimi sunarm.

NDEKLER

ZET.....................................................................................................VI ABSTRACT.........................................................................................VII YENLK BEYANI (CLAIM FOR ORIGINALITY)....................VIII SEMBOL LSTES...............................................................................IX EKL LSTES.....................................................................................X TABLO LSTES..................................................................................XI BLM I GR VE AMA .............................................................. 1
I.1. GR ..................................................................................................1 I.2. AMA .................................................................................................2

II BLM II ELEKTROMANYETK DALGA ............................... 3

II.1. GR ..................................................................................................3 II.2. ELEKTROMANYETK DALGANIN UZAYDA YAYINIMI.........5 II.2.1. Elektromanyetik Dalga Trleri ...........................................7

III BLM III ELEKTROMANYETK TANIMLAR..................... 9

III.1. GR ..................................................................................................9 III.2. ELEKTROMANYETK ALAN KURAMI .......................................9 III.2.1. III.2.2. III.2.3. III.2.4. III.2.5. III.2.6. III.2.7. III.2.8. letken Malzemeler ............................................................11 Yaltkan Malzemeler..........................................................11 Kaypl Malzemeler............................................................11 Manyetik Malzemeler ........................................................12 Dalga Empedans ...............................................................12 Dalga Polarizasyonu...........................................................12 Elektromanyetik Dalgann Gc ve Alan iddeti.............13 Dzlem Dalga .....................................................................14 II

III.2.9. Deri Kalnl......................................................................14 III.2.10. Dalga Yaylm Modlar ......................................................14 III.3. ANTEN KAVRAMI .........................................................................15 III.3.1. Giri Empedans.................................................................16 III.3.2. Duran Dalga Oran ............................................................16 III.3.3. Ima Gc ve Direnci........................................................17 III.3.4. Anten Verimi......................................................................17 III.3.5. Yakn alan-Uzak Alan........................................................17 III.3.6. Ima Diyagramlar ............................................................18 III.3.7. Anten Ynelticilii ve Kazanc...........................................18 III.3.8. Anten Faktr....................................................................18 III.4. ELEKTRK VE MANYETK DPOLLER ....................................19 III.4.1. Tipik EMC Dipolleri ..........................................................20

IV BLM IV LETM HATTI TANIMLARI............................... 22

LETM HATTI TANIMLARI ................................................................22 IV.1. GR ................................................................................................22 IV.2. K LETKENL HAT MODEL ....................................................22 IV.2.1. IV.2.2. IV.2.3. IV.2.4. Karakteristik Empedans....................................................23 letim sabiti.........................................................................24 Yansma Katsays..............................................................24 Duran Dalga Oran ............................................................25

V BLM V GRLT VE FREKANS ANALZ....................... 27

V.1. GR ................................................................................................27 V.2. ISIL GRLT ...............................................................................28 V.3. EVRE GRLTS ....................................................................29 V.4. GRLT FAKTR ...................................................................30 V.5. FREKANS ANALZ .......................................................................30 V.5.1. Tipik Alc Devresi .............................................................31

VI BLM VI ELEKTROMANYETK GRM (EMI) ............. 33

VI.1. GR ................................................................................................33 VI.2. EM GRM KAYNAKLARI ........................................................34

VII BLM VII BYO-ELEKTROMANYETK (BEM) ............... 39

VII.1. GR .............................................................................................39 VII.2. BEM ...............................................................................................39 VII.3. BEM VE LGL KURULULAR ...............................................44

VIII BLM VIII ELEKTROMANYETK UYUM (EMC) .......... 46

III

VIII.1. GR .............................................................................................46 VIII.2. ELEKTROMANYETK UYUM ..................................................46 VIII.3. ELEKTROMANYETK UYUM TEST VE LMLER ........51 VIII.3.1. Doruluk.............................................................................56 VIII.3.2. Hassasiyet ...........................................................................56 VIII.4. EMI ALICILARI VE DEDEKTR TPLER ............................57 VIII.4.1. RMS Deeri ........................................................................59 VIII.5. TPK EMC TEST VE LM ORTAMLARI .........................59 VIII.5.1. Elektromanyetik Parazit Yaynm lmleri ...................61 VIII.5.2. Elektromanyetik Parazit Baklk Testleri.....................69

IX BLM IX EMC VE KORUNMA YNTEMLER ................. 76

IX.1. GR ................................................................................................76 IX.2. EKRANLAMA .................................................................................77 IX.2.1. Elektrik ve Manyetik Dipoller iin Ekranlama Etkinliinin Frekansla Deiimi........................................................................................79 IX.2.2. Manyetik Ekranlama:........................................................80 IX.2.3. Elektriksel Alan Ekranlama:.............................................80 IX.2.4. Kablolar ve Ekranlama Etkinlii ......................................83 IX.3. TOPRAKLAMA...............................................................................84 IX.3.1. Ortak ve Farksal Mod Akmlar........................................86 IX.4. FLTRELER.....................................................................................90 IX.4.1. Elektronik filtreler .............................................................91 IX.4.2. Ferrit Filtreler ....................................................................93 IX.5. KABLO VE KONNEKTRLER ....................................................96

X BLM X EMC, CE ARET, STANDARTLAR VE AVRUPA BRL........................................................................ 104

X.1. GR ..............................................................................................104 X.2. ULUSLARARASI KURULULAR...............................................105 X.2.1. IEC (International Electrotechnic Commission) ............105 X.2.2. CISPR (Comite International Special des Perturbations Radioelectriques) ........................................................................................106 X.2.3. CENELEC (Comite Europeen de Normalisation Electrotechnique) ........................................................................................106 X.2.4. DENETLEYEN KURULULAR ....................................108 X.3. EMC VE STANDARTLAR ...........................................................110 X.4. EMC VE AVRUPA BRL YNERGES ................................115 X.5. EMC VE TRKYE.......................................................................121 X.5.1. Trk Standartlar Enstits (TSE) .................................123 IV

X.5.2. Trkiyenin Teknik Mevzuat Uyumu almalarnda Son Durum..125

XI BLM XI. EMCST RNEKLER ......................................... 127

XI.1. GR ..............................................................................................127 XI.1.1. Dijital Uydu Alcsna Uygulanan Inm Yollu Yaynm lm Testi (TS EN 55022) ........................................................................127 XI.1.2. im Bime Makinasna Uygulanan letim Yollu Yaynm lm Testi (TSE EN 55014-2) ..................................................................131 XI.1.3. im Bime Makinasna Uygulanan Harmonik Akm lm Testi (TSE EN 61000-3-2) ...............................................................134

XII BLM XII DEERLENDRME VE LER ........................ 140 KAYNAKLAR.................................................................................. 143 ZGEM...................................................................................... 147

ZET

ELEKTRK UYUMLULUK

SSTEMLERNDE

ELEKTROMANYETK

Teknolojinin ok hzl ilerlemesi, kullandmz elektriksel cihazlara her geen gn bir yenisinin eklenmesi, bilgisayarlarn ilemci hzlarnn ykselmesi, zel radyo ve televizyonlarn saylarnn artmas, cihazlarn birbirine yakn ve bir arada almak zorunda olmalar nedenleriyle bir elektromanyetik karmaa olumaktadr. Bu karmaa ierisinde cihazlarn, birbirini ve biz kullanclar zararl olarak etkilemeden almas EMC konusunun nemini ortaya karmtr. Avrupa Birlii, elektromanyetik uyumluluk almalarna seneler nce balam ve bu konuda standartlarn gelitirmitir. Ortak Pazar olan AB pazarna girecek elektrikle alan her rn EMC markas CE (Conformity Europe) yi tamak zorundadr. Bu marka hem retici hem de tketici asndan rnn gvenilirliini ifade etmektedir. Trkiye bir Avrupa Birlii yesi lke olmay hedefledii iin bu rn gvenilirliini salamak ve korumak durumundadr. Trkiye bu Ortak Pazar da yerini almas iin EMC konusunda altyapsn bir an nce tamamlamaldr. Konuya sadece Avrupa Birlii asndan bakmak hata olur. Elektriksel bir rnn, retiminden sat aamasna, satndan kullanm aamasna kadar hatta kullanm sonras srete bile gvenilirliini ve kalitesini korumas nemlidir. Bu almada; ncelikle elektromanyetik giriimin nasl ve neden olutuu, elektrik sistemi zerindeki etkileri, bu etkilerden korunma yntemleri, yaplan elektromanyetik uyum lm testleri incelenmitir. Daha sonra rnek olarak uydu alcsna ve im bime makinasna EMC lm testleri uygulanm ve sonular incelenmitir.

Ocak, 2006

Erkan DURSUN

VI

ABSTRACT

ELECTROMAGNETIC COMPATIBILITY OF ELECTRICAL SYSTEMS

Technological breakthroughs, fast growing electrical devices industry , high speed computer processors, increasing number of private TV and radio stations cause an electromagnetically chaos. All those instruments in daily life use have to work close each others. It is so important that keep all devices properly working without bad affection each others and human being, therefore EMC (Electro Magnetic Compatibility) is significant in this chaotic environment. There have been studies about Electro Magnetic Compatibility in European Union for years and some standards have already been created above the issue. All products which run by electricity have to carry CE (Conformity Europe) stamps in order to be sold in European market. This (CE) stamp indicates reliability of products to consumers as well as the producers. Turkey has to keep and supply theses standards as a candidate country of E.U. Therefore Turkey has to take this issue very seriously and complete its defectiveness about E.M.C. It is also important to keep quality and reliability of any electrical products from production line to home use for people. In this thesis I try to explain how and why electromagnetic interference is generated and its effect on electrical devices and humans as well as the protection ways. I finally applied and evaluated outcomes of E.M.C measurements tests to digital TV receiver and lawn mower according the standards.

January, 2006

Erkan DURSUN

VII

YENLK BEYANI (CLAIM FOR ORIGINALITY)

ELEKTRK UYUM

SSTEMLERNDE

ELEKTROMANYETK

Bu almada; elektromanyetik giriimin nasl ve neden olutuu, elektrik sistemi zerindeki etkileri, bu etkilerden korunma yntemleri, yaplan

elektromanyetik uyum testleri incelenmitir. Daha sonra rnek olarak, gnlk hayatta artk ska kullanlan uydu alcsna ve im bime makinasna EMC lm testleri uygulanm ve sonular standartlar asndan incelenmitir. Bu almann amac, elektrik sistemlerinde oluan elektromanyetik giriimin (EMI) etkilerini, cihaz-cihaz ve cihaz-insan asndan irdeleyerek elektromanyetik uyum (EMC) konusunun nemini ortaya karmaktr. Ayrca AB uyum srecinde ilerleyen Trkiyenin EMC konusundaki son durumu ele alnm ve bu konudaki eksikleri belirtilmitir. AB pazarna girecek elektrikle alan her rn EMC markas CE (Conformity Europe) yi tamak zorundadr. Tasarm ve prototip retimi yaplan elektrikli rn Avrupa Ortak Pazarnda sata sunulmadan gerekli EMC testlerinin yaplp rn zerine CE iaretinin konulmas gerekmektedir. retimden sata kadar geen sre ierisinde yaplan EMC lm testleri rnn Avrupa Ortak Pazarnda yer bulmas asndan nemlidir. Ortak Pazarda, rnlerimiz ne kadar ok yer alrsa, lkemizin gelecei asndan da o kadar faydal olacaktr. Konuya sadece Avrupa Birlii asndan bakmak hata olmakla birlikte kaliteli rnn piyasada yer bulmas, rekabeti arttracak dolaysyla rn ve insan saln koruyacaktr.

Ocak, 2006

Yrd.Do.Dr.Caner AKNER

Erkan DURSUN

VIII

SEMBOL LSTES

:Dalga boyu (m) :Frekans (Hz) :Ik hz (m/s) :Manyetik alan vektr :Elektrik alan vektr :Yzey akm younluu (A/m2) :Hacimsel yk younluu (kulon/m3) :Ortam dielektrik katsays (farad/m) :Ortam iletkenlii (siemens/m) :Ortam manyetik geirgenlii (henry/m) :Boluk dalga empedans :Antenden kan g :G younluu :Anten kazanc :Asal hz (Rad/sn) :Ima direnci :Antenin ma gc :Zayflama sabiti (dB/km) :Yansma katsays :Duran dalga oran :Boltzman sabiti :Grlt faktr :Gerilimin Toplam Harmonik Distorsiyonu :Akmn Toplam Harmonik Distorsiyonu

c r H r E
j

Z0 Pv pv GV

w
Rr P s
k F

THDV

THDI

IX

KISALTMALAR
AB CE EM EMC EMI BEM ESD EFT LISN :Avrupa Birlii :Avrupa Uygunluk Markas (Conformity Europe) :Elektromanyetik (Electromagnetic) :Elektromanyetik Uyum (Electromagnetic Compatibility) :Elektromanyetik Giriim (Electromagnetic Interference) :Biyoelektromanyetik (Bioelectromagnetic) :Elektrostatik Dearj (Electrostatic Discharge) :Elektriksel Hzl Gei (Electrical Fast Transient) :Hat Empedans Uygunlatrc ebeke (Line Empedance Stabilazation Network) RF IEC :Radyo Frekans (Radio Frequency) :Uluslararas Elektroteknik Kurumu (International Electrotechnical Commission) CISPR :Telsiz Giriimi Uluslararas zel Komitesi (Comite International Special des Perturbations Radioelectriques) CEN :Avrupa Standartlatrma Komitesi (Comitee Europeen de Normalisation) CENELEC :Avrupa Elektroteknik Standartlatrma Komitesi(Comite Europeen de Normalisation Electrotechnique) FCC :Ulusal letiim Komisyonu-Amerika Birleik Devletleri (Federal Communications Commission) TC WG ISO :Teknik Komiteler (Technical Committe) :alma Grubu (Work Group) :Uluslararas Standartlama Kurulu (International Standardisation Organisation) TCF :Teknik Yaplanma Dosyas (Technical Construction File) X

ETSI

:Avrupa Haberleme Standardizasyon Enstits (European Telecommunication Standardisation Institute)

ITU

:Uluslararas Telekomnikasyon Birlii (International Telecommunication Union)

SC EFTA EN TRKAK TSE AR-GE GSM

:Alt Komiteler ( Sub- Committe) :Avrupa Serbest Ticaret Birlii ( European Free Trade Association) :Avrupa Standart (European Normalization) :Trk Akreditasyon Kurumu :Trk Standartlar Enstits :Aratrma Gelitirme :Mobil letiim iin Kresel Sistem. (Global System for Mobile Communications)

ETSI

:Avrupa Telekomnikasyon Standartlar Enstits (European Telecommunications Standarts Institute):

CB AM FM VLF MF HF VHF UHF SHF MHz PC DC AC WHO UNEP

:Halk Band (Civilization Band) :Genlik Modlasyonu (Amplitute Modulation) :Frekans Modlasyonu ( Frequency Modulation) :ok Alak Frekans Band ( Very Low Frequency ) :Orta Frekans Band ( Medium Frequency) :Yksek Frekans Band (Hgh Frequency) :ok Yksek Frekans Band ( Very Hgh Frequency) :Ultra Yksek Frekans Band ( Ultra High Frequency ) :Sper Yksek Frekans Band (Super High Frequency) :Megahertz :Kiisel Bilgisayar (Personal Computer) :Doru Akm (Direct Current) :Alternatif Akm (Alternating Current) :Dnya Salk rgt (World Health Organisation) :Birlemi Milletler evre Program (United Nations Environment Programme)

IRPA

:Uluslararas Radyasyondan Korunma Kurulu (International Radiation Protection Association) XI

INIRC

:Uluslararas yonlatrmayan Radyasyon Komitesi (International Non- Ionizing Radiation Committe) :Uluslararas yonlatrmayan Radyasyondan Koruma Komitesi (International Committe on Non- Ionising Radiation Protection)

ICNIRP

SE AG OG IEEE

:Ekranlama Etkinlii (Shielding Effectiveness) :Alak Gerilim :Orta Gerilim :Elektrik ve Elektronik Mhendisleri Enstits (Institue of Electrical and Electronic Engineers)

EEA EUT PCB ISM ITE

:Avrupa Ekonomik Blgesi (Europan Economic Area) :Test Altndaki Cihaz (Equipment Under Test) :Bask Devre (Printed Circuit Board) :Endstriyel, Bilimsel, Tbbi (Industrial, Scientific, Medical) :Enformasyon Teknolojileri Cihazlar (Information Technology Equipment)

UME

:Ulusal Metroloji Enstits

XII

EKL LSTES
ekil II.1: Elektromanyetik Dalgann Oluumu...........................................................4 ekil II.2: Elektromanyetik Dalgann Oluumu Ve Yaynm.....................................4 ekil II.3: Hava Tabakalar..........................................................................................6 ekil II.4: Elektromanyetik Dalga Trleri...................................................................7 ekil II.5: Uzay Dalgas...............................................................................................7 ekil II.6: Yzey Dalgas.............................................................................................8 ekil III.1: ubuk Anten ve Oluturduu Elektrik Alan Dalm............................16 ekil III.2: Elektrik ve Manyetik Dipol.....................................................................19 ekil III.3: Elektrik ve Manyetik Dipollerin Davranlar.........................................20 ekil IV.1: ki letkenli Hat Modeli...........................................................................22 ekil V.1: Grlt eitleri........................................................................................28 ekil V.2: Tipik Alc Devresi....................................................................................32 ekil VI.1: EMI Giriim rnekleri ...........................................................................34 ekil VI.2: Baz Kaynaklarn Oluturduu Grlt Deerleri...................................37 ekil VI.3: Baz Kaynaklarn Oluturduu Grlt Deerleri..................................37 ekil VII.1: Tipik Drtl ve Yedili Gsm Yaplar.....................................................42 ekil VII.2: Kadkyde Baz stasyonu.......................................................................43 ekil VII.3: Modada Baz istasyonu...........................................................................43 ekil VII.4: engelky ar.....................................................................................44 ekil VIII.1: Cihaz-Cihaz Etkileimi.........................................................................46 ekil VIII.2: EMC Problemlerinin Temel Unsurlar.................................................47 ekil VIII.3: EMC Limitleri......................................................................................49 ekil VIII.4: ki Farkl Bilgisayar Kasasnn EMC lmleri..................................50 ekil VIII.5: EMC lmleri....................................................................................51 ekil VIII.6: EMC lm ve Test Mant...............................................................52 ekil VIII.7: Tipik Bir EMC lm Dzeni.............................................................54 ekil VIII.8: lm Doruluu.................................................................................55 ekil VIII.9: lm Hassasiyeti................................................................................55 ekil VIII.10: Dedektr Tanmlar.............................................................................57 XIII

ekil VIII.11: Elektromanyetik Parazit Yaynm Test Dzenei..............................61 ekil VIII.12: Ak Alan Test Dzenei...................................................................62 ekil VIII.13: Elektromanyetik Parazit Yaynm lm in Ak Alan Test Dzenei..........................................................................................62 ekil VIII.14: Dk Maliyetli Ekranl Oda..............................................................63 ekil VIII.15: Tipik EMI Alcs Ekran....................................................................64 ekil VIII.16: Akm Probu........................................................................................64 ekil VIII.17: Kapasitif Kuplaj Kelepesi le Yaplan lm Dzenei..................65 ekil VIII.18: Kapasitif Kuplaj Kelepeleri..............................................................65 ekil VIII.19: Akm Probu Ve Kondansatr Kullanlarak Yaplan lm Dzenei.............................................................................................66 ekil VIII.20: LISN...................................................................................................67 ekil VIII.21: Tipik LISN Devresi............................................................................67 ekil VIII.22: Zayflatc............................................................................................68 ekil VIII.23: Tipik letim Yollu Baklk Test Dzenei.....................................69 ekil VIII.24: TEM Hcresi......................................................................................70 ekil VIII.25: Tipik GTEM Hcresi..........................................................................71 ekil VIII.26: Tipik EFT Test Dzenei...................................................................72 ekil VIII.27: Tipik ESD Test Dzenei...................................................................73 ekil VIII.28: ESD Tabancas...................................................................................73 ekil IX.1: Ekranlama lm..................................................................................77 ekil IX.2: Elektrik ve Manyetik Dipoller in Ekranlama Karlatrlmas............77 ekil IX.3: Kalnl T Olan Bir Duvarn Ekranlama Etkinlii Bileenleri...............78 ekil IX.4: Delik ve Yarklar in Frekansla Ekranlama Etkinliinin Deiimi.......81 ekil IX.5: Ekranlama rnei....................................................................................81 ekil IX.6: letim Hatt Tipleri ve Ekranlama Etkinlii Performaslar......................82 ekil IX.7: Topraklama Ortak ve Farksal Mod Akmlar..........................................84 ekil IX.8: Ortak ve Farksal Mod Akm Tanmlar...................................................86 ekil IX.9: Ortak ve Farksal Mod Akmlarnn Simlasyonu in Basit Bir Devre..86 ekil IX.10: Ortak ve Farksal Mod Akmlarnn Frekansla Deiimi.......................87 ekil IX.11: Topraklamada Yldrm Etkisi...............................................................87 ekil IX.12: Temel Devre Elemanlar ve Filtre Frekans Karakteristikleri................90 ekil IX.13: Temel Devre Elemanlarnn Davranlar..............................................91 XIV

ekil IX.14: Filtre rnekleri......................................................................................93 ekil IX.15: Ferrit Bilezik Filtre Edeeri.................................................................94 ekil IX.16: Gnmzde Kullanlan Tek ve ift Ekranl Tipik Kablolar.................96 ekil IX.17: Kablo Ekranlamas ve Ekran Kesim Frekans.......................................97 ekil IX.18: Kablolarda Toprak Balant rnekleri..................................................97 ekil IX.19: Faz ve Ntr letken Boylarnn EMC Etkisi..........................................98 ekil IX.20: Conta Tipleri.........................................................................................99 ekil IX.21: Elektriksel Ekranlama Asndan Edeer Kanallar............................101 ekil IX.22: Enerji ve aret Kablolarnn Kanal erisinde Yerleimi....................101 ekil IX.23: Enerji ve aret Kablolarnn Ayn Kanalda Yerleimi.......................102 ekil X.1: Uluslararas EMC Kurulular ve Etkileimleri......................................104 ekil XI.1: Ekranl Oda erisine Yerletirlen Dijital Uydu Alcs.......................126 ekil XI.2: Pnmatikle Kontrol Edilen Anten.........................................................127 ekil XI.3: Rohde&Schwarz ESCS 30 Tipi Em Alcs.........................................127 ekil XI.4: EMI Alcsnn Kaydettii Quasi-Peak Deerleri..................................128 ekil XI.5: im Bime Makinasna Uygulanan letim Yollu Yaynm Testi..........130 ekil XI.6: letim Yollu Yaynm Testinde Kullanlan EMI Alcs........................130 ekil XI.7: CISPR ve FCC in letim Yollu Yaynm Limitleri.............................131 ekil XI.8: CISPR EN 55022 Standartna Gre letken Yollu Yaynm Testi........131 ekil XI.9: Temel Dalga ile 2., 3., 4., 5. Harmonikler ve Bunlarn Bilekesi Olan Toplam Dalgalar..................................................................................132 ekil XI.10: Tek Fazl Donanm in Ts En 61000-3-2 lme Devresi..................133 ekil XI.11: Fazl Donanm in Ts En 61000-3-2 lme Devresi...................133 ekil XI.12: TS EN 61000-3-2 Standartna Gre A Snf Donanm in Snr Deerler.............................................................................................135 ekil XI.13: TS EN 61000-3-2 Standartna Gre C Snf Donanm in Snr Deerler.............................................................................................135 ekil XI.14: TS EN 61000-3-2 Standartna Gre D Snf Donanm in Snr Deerler.............................................................................................135 ekil XI.15: im Bime Makinasna Uygulanan Harmonik Akm lm Testi.....137 ekil XII.1: CE areti in zlenecek Yol...............................................................140

XV

TABLO LSTES

TABLO III.1: Elektromanyetikte Kullanlan Byklkler ............................. ....- 10TABLO III.2: Telin Etrafndaki Elektromanyetik Sznt ................................... - 21TABLO VII.1: GSM ebekeleri in Baz lkelerdeki Limit Deerleri ............. - 43TABLO XI.1: CISPR-16 (3 m) Inm Yollu Yaynm in Elektrik Alan Limit Deerleri ................................................................................... - 129TABLO XI.2: CISPR-11 (3 m) Inm yollu Yaynm in Manyetik Alan Limit Deerleri ................................................................................... - 129-

XVI

BLM I GR VE AMA

GR VE AMA

I.1. GR
Avrupa Birliinin 1992 ylnda balatt yasal elektromanyetik uyumluluk (EMC) dzenleme almalar, drt yllk gei srecinden sonra 1996 ylnda zorunlu hale gelmitir. 1996 ylndan sonra AB pazarna girecek elektrikle alan her rn EMC markas CE (Conformity Europe) yi tamak zorundadr. lgili yasaya gre tasarm ve retimi tamamlanan her elektrikli rn iin, gerekli test raporlarn ieren bir teknik dosyann hazrlanarak on yl resmi denetime hazr tutulmas beklenmektedir. Henz bu resmi denetim etkinlik kazanmamtr. Ancak AB uyum almalar srasnda gndeme gelecek konularn ilk sralarnda teknik uyum almalar kesinlikle yer alacaktr. Sorunu sadece yasal adan ele almamak gerekir. Konunun bir de reticileri dorudan ilgilendiren ekonomik boyutu vardr. retici rnn mterisine beendirip satmak ve bir gelir elde etmek durumundadr. te bu noktada AB, mteri beenisine sunulacak rnlerin; kullanc sal, gvenlii ve evrenin korunmasna uygun olmasn ngrmektedir. Bu konuyla ilgili yaplan almalardan sonra satlacak rnn kontrolleri gerekli standartlarca yaplr ve hangi koullarda kullanlmas gerektii en ince ayrntsna kadar anlatlr. retici, bu nedenle, rn sorumluluunun sadece kendisinde olduunu gz nne alarak, rnle ilgili tm bilgilerin bulunduu "Teknik Dosya" y eksiksiz ve yanlsz hazrlamak ve retildii tarihten itibaren 10 yl sre ile saklamakla ykmldr. rn kullanmnda oluacak herhangi bir kaza v.b. olaynda, AB lkelerinden biri rnn gereklere uymadn iddia ederse, retici CE aretini ilitirebilmek iin gerekli tm nlemleri aldn ve rn iin yanl kullanm olduunu ispatlamak durumundadr.[1]

I.2. AMA
Teknolojiyi yakalamaya abalayan kurulular, tasarmdan retim aamasna kadar geen srede elektromanyetik problemlere zm bulmaya almaktadrlar. Basit birka sarg ile trafo imal eden fabrikalardan, birka katl bask devre zerinde RF (Radio frequency) kat, optik dzenler, sensr vb. yerletirmek durumunda olan AR-GE laboratuvarlarna kadar hemen hemen tm reticiler EMC problemleriyle ba etmek zorundadr. Kiisel bilgisayarlarn ilemci hzlarnn ykselmesi, zel radyo ve televizyonlarn saylarnn artmas, ara ve cep telefonlar gibi cihazlarn birbirine yakn ve bir arada almak zorunda olmalar nedenleriyle EMC konusu nem kazanmaya balamtr. lgi alan valiliklerden belediyelere, silahl kuvvetlerden evre, salk, ulatrma gibi eitli bakanlklara, niversitelere, meslek odalarna, TUBTAK, TSE (Trk Standartlar Enstits) gibi ulusal kurumlardan sokaktaki vatandaa kadar genitir. Bu almada, EMC ve EMI nin nemi zerinde durularak, elektromanyetik giriimin nasl ve neden olutuu, bu giriimin cihazlar ve canllar zerindeki etkileri, bu etkilerden korunma yntemleri, yaplan elektromanyetik uyum lm testleri incelenmitir. AB ne girmeyi hedefleyen Trkiyede yaplan EMC testleri aratrlm, standartlar incelenmi Daha sonra rnek olarak, uydu alcsna ve im bime makinasna EMC lm testleri uygulanm ve sonular incelenmitir.

II

BLM II ELEKTROMANYETK DALGA

ELEKTROMANYETK DALGA

II.1. GR
Birbirine dik konumlu manyetik ve elektriksel alanlarn oluturduu dalga trne Elektromanyetik Dalga denir.[2] Elektromanyetik dalgann oluum biimini en belirgin olarak u ekilde aklayabiliriz. ekil II.1 de grld gibi halka eklindeki bir iletkenin iinden deiken I akmnn getiini dnelim. Bu akm
H harfi ile gsterilmi olan halka biimli devinen bir manyetik alan yaratr. Halkalar

manyetik alann ak izgileridir. I akmna baml olarak deien H manyetik alan, kendisine dik konumlu deiken E elektriksel alan yaratr. E alanndaki deiim yeni H alanlar yaratr ve bu durum srekli olarak devam eder. Eer iletkenden geen akmn deiimi genellikle olduu gibi, sinzoidal ise H ve E alanlarnn deiimi de ekil II.2 de gsterildii gibi birbirine dik konumlu iki sins dalgas eklindedir.[2,3] H ve E alanlar tarafndan iletilen ve kendi deiimlerine benzer biimde deiim gsteren elektromanyetik enerji dalgasna Elektromanyetik Dalga ad verilmektedir. Genellikle elektromanyetik dalgann E ve H alanlar ekil II..2 de gsterildii gibi tek bileenlidir. Elektromanyetik dalgann yaynm yn E H dzlemine dik dorultudadr.[2,3]

ekil II.1. Elektromanyetik Dalgann Oluumu

ekil II.2. Elektromanyetik Dalgann Oluumu ve Yaynm

Elektromanyetik dalgann dalga boyu ve dolaysyla frekanslar farkl olduu halde, yaynm (propagasyon) hzlar ayndr. Bu hz bolukta k hzna eittir ve yaklak olarak, c =300 000 km/sn dir. Elektromanyetik dalgann dalga boyu, frekans, ve hz arasnda u bant vardr. . f = c Bu banty fizik kurallarna gre ksaca aadaki gibi uygulayabiliriz. (I.1)

Uzaklk= Hz Zaman olduu bilinmektedir. Bu forml elektromanyetik dalgaya uyguladmzda. Uzaklk yerine dalga boyu, zaman yerine T periyot zamann, hz yerine c k hzn yerletirirsek, = c T T= 1 f 1 f (I.2) (I.3) (I.4) (I.1)

=c

. f = c eklini alr.[2,3]

Elektromanyetik (EM) dalgalarn yaantmzdaki rol artk tartlmayacak boyutlardadr. Haberleme sistemlerinden, uzaktan alglamaya, tbbi tan ve tedavi cihazlarndan evre, eitim, pazarlama, savunma sistemlerine, hemen hemen her yerde EM dalgalardan yararlanlmaktadr. EM dalgalar bir yerden bir baka yere ses, grnt gibi haber iaretlerini tamada kullanldklar gibi, istenmeyen giriimkarm iaretlerini tayan EMC problemleri olarak da kabilmektedir.

II.2. ELEKTROMANYETK DALGANIN UZAYDA YAYINIMI

Elektromanyetik dalgann uzayda yaynmn daha iyi tanmlayabilmek iin, yerin ve boluun yapsn bu ynden tanmak gereklidir. Yeryz ne tam bir iletken ne de tam bir yaltkandr. Yerin yapsna, nemine, yer altndaki madenlere gre iletkenlik derecesi deimektedir. Elektromanyetik dalgann yeryzndeki yaynm yerin iletkenlik derecesine gre deitii gibi dalga frekansna gre de deimektedir. Alak frekanslarn iletkenlii byk zeminlerde gre daha az zayflarken yksek frekanslar daha ok zayflamaktadr. Dier taraftan yeryzndeki engeller yksek frekansl dalgalar yanstarak ynlerini deitirmekte, vadiler ise bir su kanal gibi dalgalara ak vermektedir. Bu etkenler nedeniyle elektromanyetik dalgann yeryzndeki yaynm frekansa gre deimektedir. Bolukta ise daha deiik durumlar etkinlik gstermektedir. Yeryznden ykseldike atmosfer gazlarnn iyonize olmas, yani elektronlarn atomlarn terk 5

etmesi sonucu, elektronlardan oluan negatif iyonlarla, geride kalan pozitif elektrik ykl atomlardan oluan pozitif iyonlar bir takm hava tabakalar yaratmaktadr. Bu ekilde iyonlamann ok olduu tabakaya iyonosfer ismi verilir. yonosfer tabakas kalnl 50 kilometre ile 500 kilometre arasnda deimektedir. Yaynlanan elektromanyetik dalgalar geli asna ve frekansna gre bu hava tabakalarndan ya yansyarak yeryzne dnmekte ya da yoluna devam etmektedir. Hava tabakalar yksekliine gre eitli isimler almaktadr. ekil II.1 de hava tabakalar ve ykseklikleriyle elektromanyetik dalgalarn durumlar gsterilmitir.[2]

ekil II.3. Hava Tabakalar

yonosferin elektromanyetik dalgalarn yaynmna etkisi, gece veya gndze, mevsimlere, gne zerindeki lekelere ve gne frtnalarna gre deimektedir. Zira btn bu durumlarda havadaki iyonlama oran deimektedir. Gndzleri gne nedeniyle fazla iyonlaan havann younluu artmakta ve daha ok yanstc olmaktadr. Geceleri ise gne bulunmadndan iyonlatrc etken ortadan kalkmaktadr. Yaplan aratrmalar geceleri de iyonlamann tamamen

kaybolmadn gstermektedir.[3,4]

II.2.1.
Verici

Elektromanyetik Dalga Trleri

anteninden yaynlanan dalga alc antenine eitli yollardan

ulamaktadr. Bu ekilde alc antene ulaan dalgalar ekil II.4 deki gibi snflandrmak mmkndr.

ekil II.4. Elektromanyetik Dalga Trleri

Yerden olduka yksek bir A verici anteninden yaynlanan elektromanyetik dalga, antenler arasnda hibir engel yoksa yani antenler birbirini gryorsa iki yoldan alcya ular. Direkt Dalga Yansyan Dalga

Bu iki dalgaya birden uzay dalgas denilmektedir [2].

ekil II.5. Uzay Dalgas

Eer antenler alak ise dalga yeryzn yalyarak gelecektir. Buna da yzey dalgas denir. [2]

ekil II.6. Yzey Dalgas

Yzey ve uzay dalgalarnn tmne birden yerdalgas ad verilir. Dnyann yuvarlak olmas ve yeryznn dalgalar zayflatmas nedeniyle yer dalgalar ok uzaklara ulaamaz. Halbu ki iyonosferden yansyp gelen dalgalar bazen ok uzaklara gidebilmektedir. Bunlara da gk dalgas denilmektedir. Atmosferde bulutlarn bulunduu ve hava olaylarnn olutuu alak tabakalara troposfer ad verilir. Troposferin yerden ykseklii kutuplarda 6-7 kilometreye, ekvator civarnda ise 1520 kilometreye kadar kmaktadr.[2,4] Troposfer tabakasndaki nem ve scaklk etkileriyle ar younlaan blgeler zaman zaman radar ve televizyon dalgalarn yanstmakta, yer ile troposfer arasnda sanki bir dalga klavuzundan ilerliyormuasna yaynan elektromanyetik dalgalar bazen normalinden ok daha uzaklara kadar gidebilmektedir. Fakat bu durum srekli olmamakta birka saat ierisinde deimektedir. Bu ekildeki dalgalara troposfer dalgas denilmektedir.[1,4]

III

BLM III ELEKTROMANYETK T

ELEKTROMANYETK TANIMLAR

III.1. GR
Elektrik mhendisliinde iki temel kuram vardr. Bunlar; alan kuram ve devre kuramdr. Alan kuram, elektrik ve manyetik alanlarla ilgilenilirken devre kuramda akm ve gerilimlerle ilgilenir. Ancak, her iki kuram birbirinden bamsz deildir. Bir kuramdan dierine edeerlik kurmak ve bylece dier kurama ait byklkleri elde etmek kolaydr. Herhangi bir elektrik problemi hem alan hem de devre kuram ile zlebilmektedir.[3,5]

III.2. ELEKTROMANYETK ALAN KURAMI

Alan yada dalga kuram iki bamsz deiken ile gsterilir. Bunlar elektrik alan ve manyetik alanlardr. Duran elektrik ykleri etrafnda elektrik alan oluur. Hareketli ykler etrafnda manyetik alan oluur. Hareketli ykler zamanla deiiyorsa (AC), hem elektrik hem de manyetik alan oluur. Buna elektromanyetik dalga ad verilir. [5] Elektromanyetik olaylar Maxwell tarafndan dzenlenen drt temel denklemle gsterilir. Maxwell denklemleri u iki temel kurala dayanmaktadr. 1- Zamana gre deien elektrik alan bir manyetik alan yaratmaktadr. 2- Zamana gre deien manyetik alan bir elektrik alan yaratmaktadr.

r r r r H(r , t) Rot E( r, t) = - t r r r r r E( r , t) Rot H( r, t) = J + t r Div E = r Div H = 0

(III.1) (III.2) (III.3) (III.4)

Denklem III.1 de elektrik alann konuma gre davrannn, manyetik alann zamana gre davrann etkilediini, denklem III.2 de manyetik alann konuma gre deiiminin, elektrik alann zamana gre davranndan bamsz olmadn gstermektedir. Elektrik ve manyetik alanlar birbirine dalga empedans ile baldrlar. Denklemlerde grlen , , ortam parametreleridir. Yani herhangi bir ortam elektriksel olarak bu parametre ile belirlidir. Boluun (hava da belli oranda boluk kabul edilebilmektedir) parametreleri ( 0 , = 0, 0 ) genelde referans olarak kullanlr. Denklemlerde grlen J ve ise ortamdaki bamsz elektromanyetik olaylara neden olan kaynaklar gsterir. Byklkler ve birimleri Tablo III.1. de verilmitir. [2-7]
Tablo III-I. Elektromanyetikte Kullanlan Byklkler

Sembol E H J

Byklk Elektrik Alan Manyetik Alan Yzey Akm Younluu Hacimsel Yk Younluu Ortam Dielektrik Katsays Ortam letkenlii Ortam Manyetik Geirgenlii

Birim Volt/m Amper/m Amper/m2 Kulon/m3 Farad/m Siemens/m Henry/m

Alan kuramndaki elektrik alan, manyetik alan, yzey akm younluu vektr boyutundadr. Hem iddetleri hem de ynleri vardr. Bir elektrik alandan sz etmek gerektiinde hem iddeti hem de yn belirtilmelidir. Elektrik alan, birim yke etki eden kuvvet olarak tanmlanr. Bu kuvvetin yn art ykten eksi yke dorudur. Elektrik alanlar ynl oklarla gsterilir. Elektrik potansiyelden dk potansiyele dorudur.[3] 10 alan izgileri yksek

Manyetik alan, bir noktada V kuvvetini oluturan alan vektrdr.

hzyla hareket eden bir q yknde F

letkenlik, iletken akm younluunun elektrik alan iddetine orandr ve metre bana Siemens birimi ile llr

j [ S / m] E Dielektrik katsays, elektrik ak younluunun

(III.5) elektrik alana

blnmesiyle tanmldr = D [ F / m] E (III.6)

Manyetik geirgenlik, manyetik ak younluunun manyetik alana oran olarak tanmlanr

B [ Henry / m] H

(III.7)

parametre (, , ) ile belirlenen ortamlar elektriksel olarak deiik gruplara ayrlrlar.

III.2.1. letken Malzemeler

( 0, = 0 ) letken olan malzemeler yaplarnda serbest hareket

edebilen elektronlar barndrrlar. letken grubu malzemeler EM etkileime duyarl olduklarndan EMC/EMI iin ayr bir neme sahiptirler.[5-8]

III.2.2. Yaltkan Malzemeler

( = 0, = 0 ) Yaltkan malzemeler ise yaplarnda serbeste hareket anlamda

edebilen elektronlar bulundurmazlar ve EM davran ierisinde bir pasif yaplar olarak yer alrlar.[5-8]

III.2.3. Kaypl Malzemeler

( 0, , = 0 ) lerinde snrl oranda serbest elektronu bulunan malzemeler ieren bu tr malzemelerde EMC/EMI nem tamaktadr.[5-7]

11

III.2.4. Manyetik Malzemeler

( 0 ) Manyetik alan iyi bir ekilde ynlendirme zelliine sahip olan bu grup malzemeler EMC/EMI iin nem tamaktadr. Elektromanyetik dalga, Maxwell denklemleri ile tanml ve birbirine bal elektrik ve manyetik alan bileenlerini ieren dalgadr. Zamanla deiim gsteren bir akm kayna tarafndan yaratldnda oluturaca etki kaynan evresine k hz ile yaylr. Dalga yaylm olarak adlandrlan bu olay sistemlerin temas etmeden de birbirleri ile etkileimini salar. Bolukta k hz (c=3.10 8 m/s) ile ilerleyen bir dalgann deiim yaps ilerledii ynde belirli aralklar ile kendisini tekrar eder. Bu tekrarlama uzakl EM dalgann dalga boyu ( ) olarak adlandrlr. [5-8]

III.2.5. Dalga Empedans

EM dalgalar karmak yaplardan yaylsalar bile kaynaklarndan uzaklatka kresel ve dzlemsel dalgalara dnrler. Elektrik ve manyetik alanlar birbirlerine ortam parametreleri ile tanml dalga empedans ( Z ) ile balanr. Bu deer kaynaktan yeterince uzakta Z 0 = E = 377 olup, boluk dalga empedans adn H

alr. Karmak yaplardan yaylmalarna karn elektromanyetik dalgalar kaynaklarn saran bir kre zerinde her yne, kaynan yapsna bal olarak, deiik iddetlerde yaylrlar. Enerjilerini kaynaktan uzaklatka daha geni bir yzeye yayarak etkilerini azaltrlar. Etkilerinin bu azalmas kresel dalga zayflamas olarak adlandrlr. R yarapl bir krenin yzey alan 4R 2 olduuna gre zayflama mesafenin karesi ile azalr. Bu nedenle EM etkilerden korunmann en basit ve etkili yolu kaynak ile olan mesafeyi arttrmaktr. Zayflamann mertebesi mesafe ve kaynan frekans ile de orantldr.[2-8]

III.2.6. Dalga Polarizasyonu

Dzlem dalga yaylmnda elektrik alannn bir noktadaki zamanla deien davran polarizasyon olarak adlandrlr. Bir baka deyile elektrik alan vektrnn zamanla izdii ekle dalga polarizasyonu ad verilir. Balca polarizasyon biimleri lineer polarizasyon ve eliptik polarizasyondur. Lineer polarizasyonun iki zel ekli 12

vardr; yatay ve dey polarizasyon. Eer elektrik alan vektr dalga ilerledii srece yeryzne dik ise dey polarizasyon, paralel ise yatay polarizasyon ad verilir. Televizyon ve frekans modlasyonlu (FM) dalga yaynlar ounlukla yatay polarizasyonlu iken genlik modlasyonlu (AM) radyo yaynlar, kara-deniz uzak mesafe haberlemeleri genelde dey polarizasyonlu dalgalarla gerekleir. Eliptik polarizasyonun bir zel hali dairesel polarizasyondur.[2-6]

III.2.7. Elektromanyetik Dalgann Gc ve Alan iddeti

G bir enerji birimidir. Antenin bir gc vardr. Anten bu gc elektromanyetik dalga eklinde, dier bir deyimle elektromanyetik enerji halinde uzaya yayar. Dier taraftan elektromanyetik dalgann bulunduu herhangi bir yerde yine bu dalgann gcnden bahsedilebilir. Zira, elektromanyetik enerji belirli bir hzla yaylmaktadr. Bir noktadaki ortalama enerji younluunun hz ile arpm o noktadaki dalga gcn verecektir. Bir anteni nokta eklindeki bir g kayna olarak dnrsek yaratt elektromanyetik dalgalar kresel olarak etrafa yaylr.[2] Antenden kan g Pv olsun, d yarapndaki bir kresel yzeyden darya kan g younluu krenin yzeyi 4d 2 olduuna gre; pv = PV 4d 2 (III.8)

eitlii salanr. Grld gibi g younluu uzakln karesiyle ters orantldr. Yani uzakln karesiyle azalmaktadr. Eer antenin maksimum g yayd dorultuda dier dorultulara gre GV defa daha byk g veriyorsa bu dorultudaki g younluu aadaki gibi yazlr: p vmak = GV PV 4d 2 (III.9)

Burada GV antenin kazanc olmaktadr. Bir etki olan elektromanyetik dalga, bu etkiye kaynaklk eden enerjisini elektrik ve manyetik alan yardm ile tar. Elektrik alan ile manyetik alann arpm g younluu boyutundadr P harfi ile gsterilir ve Poynting vektr olarak da isimlendirilir. zellikle, dzlem dalga iin 13

r v r P = E H [W/m 2 ]

(III.10)

eklinde verilir. Poynting vektrnn yn dalgann ilerleme ynn (enerjisini tad yn) gsterir.[2-6]

III.2.8. Dzlem Dalga

Kaynaklardan yeterince uzakta, elektrik ve manyetik alan bileenleri birbirine, dalga yaylm yn de her iki bileene dik ise buna dzlem dalga yaylm denir. r E = Z 0 = 377 Dalga yaylm yn k vektr ile gsterilir. Dzlem dalgalarda H geerlidir. Gerekte boyutlu uzayda bir noktasal kaynaktan yaylan EM dalgalar kresel yaylrlar. Kaynaktan yeterince uzakta sz konusu kre zerinde bir noktada kresel yaylm yzeyi yerine dzlemsel bir yzey kullanlabilir. Bu bir yaklaklktr ve kaynaktan yeterince uzakta olduka iyi sonu verebilmektedir.[2-6]

III.2.9. Deri Kalnl

Elektromanyetik dalgalarn iletken cisimlere nfuz etmedikleri kabul edilse de mkemmel olmayan iletken cisimlere bir miktar nfuz edebilirler. EM dalgalar iletken ortam ierisinde ilerledike genlikleri stel olarak azalr. Bu zayflamann hz frekans ve iletkenlik ile orantldr. EM dalgann genliinin (iddetinin) 1 / e ' ye dt derinlik, deri kalnl (cidar kalnl) olarak adlandrlr, d ile gsterilir ve = 2f olmak zere; = 2 [m] (III.12) (III.11)

denklemi ile verilir.[5]

III.2.10. Dalga Yaylm Modlar

Genelde EM dalgalar, bulunduklar ortamda fiziksel yap ile belirli temel deiim gsterecek ekilde yaylrlar. TE modu dalgalar: lerleme ynnde elektrik alan iermez. TM modu dalgalar: lerleme ynnde manyetik alan iermez. TEM modu dalgalar: lerleme ynnde elektrik ve manyetik alan iermez. 14

lk iki grup yaylm sadece klavuzlanm yaplarda gzlemlenir. nc grup dalgalar ise serbest uzayda gzlemlenir.[2-6]

III.3. ANTEN KAVRAMI

EMC problemlerinin nemli bir blm iaret tayan her elemann (iletken tel, toprak levhas, ekran kutusu gibi) belli koullarda elektromanyetik szntya neden olmasndan kaynaklanmaktadr. Yani bu elemanlarn bir ou anten gibi davranabilmektedirler. Anten bir dntrcdr. Besleme noktalarna uygulanan volt byklndeki gerilimi volt/metre byklndeki elektrik alana dntrr. Buna verici anten denir. Antenler resiprok elemanlardr. Yani, verici anten ayn zamanda alc anten gibi de kullanlabilir. O halde belli bir ortamda bulunan elektromanyetik dalgalardan kapt volt/metre byklndeki elektrik alan etkisini ularna volt byklnde bir gerilim fark olarak dntrr.[7] Ksacas antenler yaym ve alm salayan u elemanlardr. ekil III.1 de tipik bir ubuk anten ve etrafnda oluturduu elektrik alan dalm gsterilmitir. Ortasndan beslenen l uzunluundaki bir iletken ubuk anten grevi grr ve ekil III.1 de gsterildii gibi oluan elektromanyetik dalgalarn elektrik alan bileeni ubuk eksenine paraleldir. ekil III.1 de sada verilen boyutlu deiim ise elektrik alann youn olduu yerleri gstermektedir. Bu durumda antenden uzaklatka belli yerlerde alan iddeti yksek, belli yerlerde ise sfr olmaktadr. Antenin yayd g anten boyu ile alma frekans ilikisine baldr. Anten boyu iaret dalga boyundan ok kk ise yaylan gte kk olur. Bunun nedeni anten ma direncinin ok kk olmasdr. Oysa anten boyu yarm dalga boyuna yakn ise yaylan g en fazla olur. Bu tip antenlere rezonansl antenler ad verilir. [2-6]

15

ekil III.1. ubuk Anten ve Oluturduu Elektrik Alan Dalm

Bir anten iin nemli parametreler; Giri empedans, ma direnci, giriindeki duran dalga oran (DDO) Giri gc, ma gc, verim Yatay yada dey ma diyagramlar, polarizasyon Etkin yzey, ynelticilik ve kazan Demet genilii, yakn alan-uzak alan Anten faktr, anten kalibrasyonu olarak sralanabilir. [7]

III.3.1.

Giri Empedans

Bir anten, besleme noktasnda iki kapl bir devrenin giri kaps gibi davranr. Bu noktada, besleme gerilim kaynann balanaca ular arasnda bir empedans deeri gsterir. Bu deere giri empedans denir.[2-6]

III.3.2.

Duran Dalga Oran

Genelde, anten giri empedans kaynan ularndaki empedanstan farkldr. Bu nedenle kaynak ile anten girii arasnda bir empedans uygunsuzluu sz konusu olur. Bu farkn belirledii oranda girite geri yansyan g olur. Anten giriinde yansyan ve giden gerilim dalgalarnn oluturduu maksimum gerilimin minimum gerilime oran duran dalga oran olarak isimlendirilir. DDO, anten giriinde geri yansyan 16

gc belirten bir parametredir. Uygulamada geri yansmalar en aza indirmek iin anten giriinde, kaynak ile anten arasnda empedans uygunlatrc devre kullanlr. Tek frekansta empedans uydurmak kolaydr. Ancak, eldeki anten genelde olduka geni bir frekans bandnda kullanlr. Bu durumda giriindeki empedans frekansla deiir. Empedans uydurucu da bu deiime gre uygunluk salamak zorundadr. Bu ise belli limitler arasnda salanabilir. Pratikte DDO belli bir frekans bandnn ortasnda (en iyi) ve kenarnda (en kt) verilir. Parametreler bandn ortasna gre optimize edildiinden band kenarnda en kt performans beklenir.[2-7]

III.3.3. Ima Gc ve Direnci

Antenin ma gc ( P ), uzaya elektromanyetik dalga olarak yayd gtr. Anten ma gc ile zerinden akan akm arasnda ohm yasasna gre bulunan dirence de ma direnci denir ve ( Rr ) ile gsterilir. ( Rr = P ) I2 (III.13)

Ima direnci sanal bir direntir ve anten gc ile akmn birbirine balar.[7]

III.3.4. Anten Verimi

Antenin kaynaktan ektii gcn bir ksm sl kayp olarak antende harcanr. Ima gc ve sl kayplarn toplam kaynaktan ekilen gce eittir. Anten verimi ma gcnn kaynaktan ekilen gce oran olarak tanmlanr. Isl kayplar ne kadar az ise verim o kadar yksek olur.[7]

III.3.5. Yakn alan-Uzak Alan

Anten yada herhangi bir ma elemanna yakn olan blge yakn alan olarak tanmlanr. Yakn alan, elektrik ve manyetik alan bileenlerinin dzlem dalga karakteri gstermedikleri blgedir. Bu blgede her iki bileen de karmak karakter gsterir ve llmesi ok zordur. Uzak alan ise dzlem dalga yaklam yaplabildii blgedir. Yakn ve uzak alan tanmlar anten cinsine ve etkileimlere gre, frekans, anten boyutlar, gibi parametreler cinsinden belirlenir.[5,8]

17

III.3.6. Ima Diyagramlar

Ima diyagramlar, antenlerin hangi yne ne kadar g yaydn gsteren ekillerdir. Ima diyagram her hangi bir dzlemde sz konusu olsa da, genelde, yatayda yada deydeki diyagramlarla ilgilenilir. Polarizasyon, elektrik alannn zamanla izdii ekle gre tanmlanr. Antenin yayd elektromanyetik dalgalar iin iletim boyunca elektrik alan eer zemine dik ise dey, paralel ise yatay polarizasyonlu dalga adn alr. En genel polarizasyon elips biimindedir. Bunun zel hali dairesel polarizasyon, dairesel polarizasyonun iki bileeni de yatay ve dey polarizasyondur.[2-8]

III.3.7. Anten Ynelticilii ve Kazanc

Anten ynelticilii ve kazanc belli bir referans antene gre tanmlanan iki nemli parametredir. Bir noktasal kaynak her yne eit ma yapar. Bu kaynaa izotropik kaynak ad verilir ve referans olarak kullanlr. zotropik kaynan her yne yayd gce eit gc belli bir dorultuya yayabilme zelliine anten ynelticilii denir. Kaypsz antenlerde ynelticilik ayn zamanda anten kazancdr. Ancak, kaypl antenlerde kazan, ynelticilik ile kayp orannn (verimin) arpmna eittir. Anten ynelticiliinin analitik olarak hesaplanabilmesine karn kazan ancak

referans antene gre yaplan llerle bulunabilir. Anten kazanc ile dorudan ilgili olan dier parametre ise etkin yzeydir. Anten etkin yzeyi, uzaydaki elektrik alanlardan anten ularna g aktarabilme yetenei olarak tanmlanr. Demet genilii, ynelticilii olan antenlerde ynelticiliin bir lsdr. Maksimum ma dorultusundaki gcn yarya dt (yatayda yada deyde) asal genilik anten ma demeti olarak tanmlanr.[9]

III.3.8. Anten Faktr

zellikle EMC problemlerinde nemli bir tanm ve kavram anten faktrdr. Aslnda anten faktr tanm, antenin tanmnda yer almaktadr. Anten ift ynl (elektrik alan gerilime, gerilimi elektrik alana) bir dntrc olarak tanmlanmt. te bu dntrmenin uygulamadaki katsays anten faktrdr. Anten Faktr= E / V eklindeki anten faktr tanmnn teorik deerinden ok pratik deeri anlamldr. Ele alnan bir elektrik alan l aleti ve ona bal bir alc anten ile 18

ortamdaki elektrik alan deeri llmektedir. Bir ubuk anten, bunun ularna deiik konnektrlerle balanm bir koaksiyel kablo, bu kablonun bir baka konnektrle alc giriine balanmasnn tm etkileri anten faktr olarak tanmlanr. Bu nedenle, kullanlan kablonun zerindeki imalat hatalar, ezilmeler veya bklmelerin anten faktr zerinde dorudan etkisi vardr. Ortamdaki iaret alc ekranna gelinceye dek konnektr kayplar, kablo kayplar, empedans

uygunsuzluklar, vb. benzeri etkiler sonucu farkl deer alarak ekrana yansr.[9,10]

III.4. ELEKTRK VE MANYETK DPOLLER

Bu alt blmde verilen alan kuram tanmlarnn EMC problemlerine ynelik olduu unutulmamaldr. Bu temelde bakldnda btn EMC problemlerinin ardnda iki temel elektriksel kaynak sz konusudur. Bunlar elektrik dipol ve manyetik dipoldr. ekil III.5 de bu iki dipol ve yarattklar alanlarn baskn bileenleri gsterilmitir. Elektrik dipol birbirine ok yakn iki zt yk ya da edeer olarak iinden akm akan ok kk dorusal bir iletken ile oluur. Elektrik dipol etrafnda elektromanyetik alanlar oluturur. Elektrik dipolnn yakn civarndaki elektromanyetik alanlarn baskn bileeni elektrik alandr. Elektrik alann manyetik alana gre iddeti ok daha yksektir.[5,9,10]

ekil III.2. Elektrik ve Manyetik Dipol

Manyetik dipol ise iinden akm akan halka eklindeki yaplara verilen isimdir. Manyetik dipollerin de etrafnda elektrik ve manyetik alanlar oluur. Elektrik dipoln 19

aksine, manyetik dipoln yakn civarnda iddet olarak manyetik alan bileeni ok gldr. ekil III.3 de tipik elektrik ve manyetik dipollerinin uzakla bal

davranlar tipik olarak resmedilmitir. Pratikte buna benzer davran gzlenir ama bu kadar dzgn olmayp, salnm yapabilir.[11]

ekil III.3. Elektrik ve Manyetik Dipollerin Davranlar

ekil III.3 de yatay eksen dipolden itibaren uzakl, dey eksen ise dalga empedansn gstermektedir. Grld gibi elektrik dipoln yaratt dalgalarn dalga empedans dipol yaknnda ok yksektir. Oysa manyetik dipoln yaratt dalgalarn empedans birka ohmlar mertebesinde olabilmektedir. Dalga boyu cinsinde olan uzaklk / 2 yi atnda her iki dipol iin de ayn dalga empedansna ulalmaktadr. Bu deer boluktaki dzlem dalga empedans olan 377 ohm dur. / 2 deeri (bazen gvenlik pay olarak bunun bir iki kat alnr) yakn alan uzak alan snr olarak kabul edilir. Elektromanyetik problemlerde yakn alan, uzak alan tanmlar anten boyutlar ile de tanmlanr. Uzak alan, uzakln dalga boyundan ok fazla olduu blgedir. Yakn alan, uzakln dalga boyundan kk olduu blgedir. Konu edilen tanm daha ok antenlerin birbirinden bamsz, birbirini etkilemeyecekleri uzaklk olarak izgisel antenlerde kullanlr.[5-11]

III.4.1. Tipik EMC Dipolleri

EMC problemlerinde elektrik ve manyetik dipol tanmlar son derece nemlidir. nk hemen hemen btn istenmeyen elektromanyetik szntlar ya 20

elektriksel dipol gibi yada manyetik dipol gibi davranan bir nesneden kaynaklanmaktadr. stenmeyen EMI kaynann elektrik dipol m yoksa manyetik dipol m olduu alnacak EMC nlemleri asndan da belirleyicidir. Tablo III.2 de biri elektrik dieri manyetik dipol gibi davranan iki iletkenin zerinden 1 mA akm getiinde iletkenlerden 3 m ileride oluan elektromanyetik szntnn deiik frekanslardaki deerleri gsterilmitir. Grlecei zere 10 cm uzunluundaki bir tel parasndan 1 mA gibi dk deerli bir akmn akmas bile birka dBmV/m lik sznt elektrik alanlarna neden olabilmektedir.[11]
Tablo III-II. Telin Etrafndaki Elektromanyetik Sznt

Frekans [MHz]
30 50 100 200 300

Manyetik Dipol [dBV/m]

6 15 27 39 46

Elektrik Dipol [dBV/m]

16 20 26 32 36

21

IV

BLM IV LETM HATTI TANIMLARI

LETM HATTI TANIMLARI IV.1. GR

EMC problemlerinin byk ounluu kablo konnektr gibi balant elemanlarndan yada ehir ebekesi, enerji nakil hatlar gibi datm aralarndan gelmektedir. Yani, sznt kayna ile etkilenen arasndaki kuplaj yollar nemlidir. Bu etkilerin niteliklerini anlayabilmek ve modelleyebilmek iin devre kuram ve bu kuramn da bir alt kmesi saylabilen iletim (transmisyon) hatlar modeli kullanlr.[8-11]

IV.2. K LETKENL HAT MODEL

ekil IV.1.de iki iletkenli hat modeli gsterilmitir. Bamsz Deikenler v( z, t ) i(z, t) olmak zere Hat denklemleri v( z , t ) i ( z , t ) = Ri( z , t ) + L z t i ( z , t ) v( z , t ) = Gv( z, t ) + C z t (IV.1)

(IV.2)

ekil IV.1. ki letkenli Hat Modeli

22

ekil IV.1 deki kaynak ve yk, bir g kayna ve anten iftini, ya da bir l aleti ve devreyi gsterebilir. Kaynak ve yk ne olursa olsun aradaki balanty iki iletkenli iletim hatt modeli edeerine indirgemek olasdr. Aradaki balant, koaksiyel kablo, dalga klavuzu, hatta boluk olabilir. Devre kuram cinsinden ele alnan iletim hatt modellemesinde bamsz deikenler gerilim (V) ve akm (I) olacaktr. Volt/metre boyutundaki elektrik alan birim boya etkiyen gerilim fark diye tanmlamak olasdr. Benzer ekilde amper/metre olan manyetik alan da birim boydan akan akm olarak tanmlanabilir. Denklem (IV.1) ve (IV.2) de verilen diferansiyel denklemler iletim hatlarnn karakteristik tanm denklemleridir. Denklemlerde grlen bamsz gerilim ve akm deikenleri v(z,t) ve i(z,t) zamanla ve konumla (burada iletim hattnn z-ekseni boyunca yerletirildii varsaylmtr) deiir. Maxwell denklemlerinde olduu gibi, birinin zamana gre deiimi dierinin konuma gre deiimine baldr. Denklemlerde grlen R, L, C, G parametreleri birincil hat parametreleri olarak isimlendirilir: R: Birim boy direnci [/m] L: Birim boy endktans [H/m] C: Birim boy kapasitesi [F/m] G: Birim boy iletkenlii [S/m] Pratikte bu drt birincil hat parametreleriyle uramak zordur. Bu nedenle daha llebilir, kullanl ikincil parametreler tretilmitir. Z 0 = Hattn karakteristik empedans, = + j hattn kompleks iletim sabitidir. Yksek frekanslarda hat zerinde akm ve gerilim dalga karakterindedir. Yani, yksek frekanslarda iletim hatlarnda gerilim dalgas ve akm dalgas sz konusudur.[5,7,8]

IV.2.1. Karakteristik Empedans

Karakteristik empedans, sonsuz uzun homojen hattn bandan grlen empedans diye tanmlanr. Ya da yansmasz bir hattn her noktasndaki gerilimin akma oran diye de tanmlanr. Zaten sonsuz uzun hattn bana bir kaynak uygulandnda iaretin hat sonuna ulap geri yansmas sz konusu

olamayacandan iki tanm rtmektedir.[10]

23

IV.2.2. letim sabiti

Hattn kompleks iletim sabiti hattn iaret zayflatma ve faz dndrme oranlarn belirleyen sabittir. aret zayflatmasn belirleyen iletim sabitinin reel ksmdr ve [dB/km] ile gsterilir. Zayflama sabiti , birim boy bana iarette hattn yarataca zayflatmay gsterir. letim sabiti nn sanal ksm birim boy bana faz dnmesini gsteren [rad/km] dr. Bu parametre hattn birincil parametreleri verildiinde kolayca hesaplanabilir. Birincil parametreler cinsinden karakteristik empedans ve iletim hatt sabiti Z0 = R + jL G + jC [ ] (IV.3) (IV.4)

= [( R + jL)(G + jC )]1 / 2 denkleminden elde edilir. Kaypsz hatlarda R = G = 0 , dolaysyla =0 olacandan, Z 0 = LC = j = j LC elde edilir.

(IV.5) (IV.6)

Pratikte iletim hatlar kaypsz kabul edilerek ikincil parametreler olarak reel karakteristik empedans ve saf sanal iletim sabitinden sz edilir. Yani, iletim hatlarnn sadece yansmalara ve faz dnmelerine neden olduu kabul edilir.[9,10]

IV.2.3. Yansma Katsays

Karakteristik empedans Z 0 olan bir iletim hattnn her hangi bir yerine bir Z empedansna sahip eleman balandnda bir sreksizlik olumu olur. Sreksizlik, hat zerinde karakteristik empedansndan farkl bir etkinin olumas demektir. Sreksizliklerin olduu noktalarda gerilim ve akm dalgalarnda yansmalar olur. Yani, byle sreksizlik noktalarnda toplam gerilim dalgas bir ynde genelde yke doru giden gerilim dalgas ile yansyan genelde kaynaa doru gerilim dalgasnn toplamndan oluur. Bu toplam fazrel olacandan giden ve yansyan gerilim dalgalar e fazl olup maksimum deerlere kabilir, zt fazl olup minimum deerlere inebilir. Sreksizlik noktalarndaki etkiler minimum deerlere inebilir.

24

Sreksizlik noktalarndaki etkiler yansma katsays ile modellenir ve giden ( V + ) ve geri yansyan ( V ) gerilim dalgalar cinsinden == V Z Z0 = V + Z + Z0 (IV.7)

denklemiyle belirlenebilir. Denklemden grlecei zere herhangi bir noktada sreksizlie neden olan Z empedans, hattn karakteristik empedans Z0 dan ne kadar farkl ise yansma o kadar fazla olacaktr. Yansma katsays iin u u deerler nemlidir: Z= Z0 ise (yani hatta herhangi bir sreksizlik yok ise) yansma katsaysnn deeri sfr olur. O halde karakteristik empedans ile sonlandrlm bir hatta verilen gcn tamam yke aktarlm olacaktr. Z=0 (yani ksa devre, KD) ise yansma katsaysnn deeri -1 olacaktr. Yani, sonu kendi kendine eklenen bir hatta verilen iaret zt fazl olarak kaynaa doru geri dnecektir. Z (yani ak devre, AD) ise yansma katsaysnn deeri 1 olacaktr. Yani, sonu ak braklan bir hatta verilen iaret e fazl olarak kaynaa doru geri dnecektir Z yk genelde kompleks olabileceine gre yansma katsays da kompleks olabilir. Genlii sfr ile bir arasnda deiir. Sfr, hi yansma yok, bir ise tam yansma var demektir.[8]

IV.2.4. Duran Dalga Oran

letim hatt zerinde sreksizlik olmas giden ve yansyan gerilim ve akm dalgalarnn olumas demektir. Bu iki yndeki dalga hareketi giriim anlamna gelir. Giden ve yansyan gerilimler hat zerinde belli yerlerde gerilim maksimumlar ve minimumlar oluturur. Bu ekildeki oluuma duran dalgalar ad verilir. Gerilim maksimumu ile minimumu arasndaki, s= Vmaks 1 + = Vmin 1 (IV.8)

bantya duran dalga oran (DDO) denir ve s harfi ile gsterilir. DDO bants ile ilgili nemli noktalar unlardr:

25

Hat zerinde sreksizlik yoksa (yansma katsays sfr ise) DDO=1 olur. s=1 demek kaynaktan ekilen btn gcn yke aktarlmas ve hat zerinde gerilim maksimum ve minimumlarnn olumamas demektir.

Hat sonunun AD ya da KD (yani tam yansma) olmas durumunda DDO sonsuz olur (s). Bu durumda gerilim minimumu sfrda demektir. Hat zerinde gerilim dalgalanmas en yksektir. Yani, belli yerlerde gerilim dalgalanmas en yksektir. Yani, belli yerlerde gerilim verilenin iki katna kabilir.

DDO bir ile sonsuz arasnda pozitif tam saydr.[8,9,10]

26

BLM V GRLT VE FREKANS ANAL

GRLT VE FREKANS ANALZ

V.1. GR
Elektrik sistemleri bulunduklar ortamlarda deiik kaynaklardan gelen etkilere maruz kalrlar. stenen iaret dndaki tm istenmeyen etkiler genelde grlt olarak tanmlanr. ekil V.1 de sistemlerde sorun yaratan grlt eitleri ve etkin yada dier grlt eitlerine gre baskn olduklar frekans blgeleri grlmektedir. ekil V.1 de yatay eksen frekans, dey eksen ise 1 kHz lik bantta llen ve dBmV/m cinsinden verilen elektrik alan iddetidir. Grlt; nedeni, kayna ve cinsi ne olursa olsun geni frekans blgesini kapsar. Ele alndklar ve etkin ya da baskn olduklar frekans blgesinde alc band genilii arttka grlt seviyesi dorusal olarak artar. Band geniliini 10 kat arttrmak grlt seviyesini de 10 kat arttrr. dB = 10 log 10 ( P1 / P2 ) dB = 20 log 10 (V1 / V2 ) dB = 20 log 10 ( I 1 / I 2 ) (V.1) (V.2) (V.3)

Elektrik sistemlerinde grlt analizinde kullanlan genel formller yukarda gsterilmitir. P1 ,V1 , I 1 grlt llecek devre iin giri deerleri, P2 ,V2 , I 2 deerleri k deerleridir. Mikrodalga frekanslarnda baskn grlt sl grltdr. ekil V.1 de kaln izgi ile gsterilen sl grltdr ve grld gibi yksek frekanslara doru gidildiinde etkisi hzla artar. 300-400 MHz frekanslarnn stnde baskn grlt bileeni olur. Ancak, bu frekanslarn altnda evre grlts etkilidir. ekil V.1 de kesik izgilerle gsterilen evre grlts, insan yaps yapay

27

etmenlerden dolay oluur. Yerleimin youn olduu yerlerde taraya gre daha fazladr. Doal evre grlts olarak da adlandrlan atmosferik grlt daha ok ekvator blgesindeki yalar ve bu yalar srasnda gnde 100-300 defa tekrarlanabilen imek akmalardr. Ayrca yeryznn manyetik alan etkileri de atmosferik grltye neden olabilir. Atmosferik grlt gece daha baskn olur. zellikle HF (3-30MHz) ve biraz da aa VHF (30-100 MHz) frekanslarnda baskn grlt evre grltsdr. Zaman zaman gneteki patlamalar ve kozmik grltler de sz konusu olabilir.[9,10,12]

ekil V.1. Grlt eitleri

V.2. ISIL GRLT

Sistemlerde bulunan iletken elemanlarn serbest elektronlar ortamn

scaklna bal olarak istem d hareket ederler. Bu istem d hareket sistemin kna bir elektriksel iaret olarak yansr. Bu elektriksel iaret, ilgilenilen faydal iareti bozucu nitelikte olup, grlt adn alr. Isl grlt k =1.610-23 Boltzman sabiti, T kelvin olarak scaklk ve B band genilii olmak zere, N = k T B [W] (V.4)

28

denklemiyle hesaplanabilir. Denklemden grlecei zere, sl grlt devrenin frekans band ve scaklk ile doru orantldr. 290K oda scaklnda bulunan BHz band genilikli bir kanalda sl grlt N = 204 + 10 log BHz [dBw] bants kullanlarak belirlenebilir.[9,10] (V.5)

V.3. EVRE GRLTS

evre Grlts HF frekans bandnda belirleyicidir. Bu bandda sl grltden tipik olarak 40-70 dB daha baskndr. evre grlts g younluu, uzun sreli gzlemlere dayanan, N = N 0 + 12.6 ln f MHz [dBw / Hz ] (V.6)

bants ile hesaplanabilir. Burada N 0 ; yerleim blgesinde 126, yerleim blgesi yaknnda 136, ssz blgelerde 146 olarak alnr. Bu ampirik bantya dB olarak band genilii eklenerek evre grlts hesaplanr. Isl ve evre grltsnn mertebelerinden sz etmek iin iki deiik frekansta rnek alclar dnelim. Tayc frekans 10 GHz olan1 MHz frekans bandna sahip bir alc iin sl grlt seviyesi N =-110 dBm bulunur. Gerek deer olarak g 10 pW a denk der. Gerilim olarak bu deer, giri empedans 50W olan alcda V= -22 V a denk der. Bu ise 13 dBV demektir. Grld gibi, mikrodalga frekanslarnda sl grlt seviyeleri 50 W luk alc ekrannda pW lar mertebesinde g deerleri ya da V lar mertebesinde gerilim deerleri demektir. Bu deerler, tipik mikrodalga alclarnda eik seviyelerini gsterir. Bu eik seviyelerinin altndaki iaretler grlt seviyesinin altnda kalacandan

saptanamayacak demektir. Ayn alc ve band genilii iin 5 MHz tayc frekansn ele alalm. Isl grlt, frekanstan bamsz olarak alc band genilii ile belirlendiinden, mikrodalgalardaki deerinde olacaktr. evre grlt g younluu -105.7 dB/Hz olacaktr. 1 MHz band iin 60 dB eklenirse evre grlts eik seviyesi youn yerleim blgelerinde -50.7 dB, sakin taralarda ise -70.7 dB olur. Isl grlt seviyesinin -140 dB olduu dnlrse evre grltsnn sl grltden yerleim blgelerinde 90 dB, tarada 70 dB daha baskn olacaktr. Bu nedenle, zellikle HF

29

frekanslarnda evre grlts eik seviyesini belirlediinden sl grlt etkiler ihmal edilir.[7,12]

V.4. GRLT FAKTR

Alc devresinin band-snrl sl ya da evre grltsne ek olarak neden olduu performans dklnn saysal gstergesi grlt faktr olarak isimlendirilir. Baka bir deyile, analog iaret ileme srasnda iarete katlan istenmeyen ek grlt bileeninin seviyesidir. Grlt faktr F harfiyle gsterilir. deal alcda F =1 kabul edilir. Isl ya da evre grlts ve grlt faktr iaret seviyesinin belirlenmesinde nemli tanmlardr. aret S , grlt N harfleriyle gsterilirse, S / N oranna iaret/grlt oran ad verilir. S = N durumu alc hassasiyetini belirler.[7-12]

V.5. FREKANS ANALZ

EMC problemlerinde grlt kadar nemli bir dier konu frekans analizidir. Elektriksel iaretlerin zaman-frekans ilikileri ve davranlar tasarmda EMC problemlerinin ele alnn belirler. Zamanla deien iaretler enerjilerini belirli frekanslarda tarlar. Fourier analizi, ele alnan iaretin frekans davrann irdeler. Frekans analizinde, Zamanda sonsuz sreli iaretin enerjisi tek frekansta younlar. Zamanda anlk iaretlerin (drt yada ksa darbe) enerjisi hemen tm frekans eksenine yaylr. Darbe eklindeki iaretler geni bandldr

Fourier dnm matematiksel olarak 1 A( ) = 2

a (t )e

jt

dt

(V.7)

eklinde tanmlanr. Burada a (t ) haberi tayan iareti, = 2f asal frekans, A( ) ise iaretin Fourier dnmn gsterir. Matematiksel olarak tanmlanan ve frekans analizinde kullanlan bu dnm incelendiinde u noktalarn altn izmek gerekir: Fourier dnm srekli zaman iaretleri iin tanmlanmtr. 30

Bir iaretin frekans analizini yapabilmek iin tm zamanlarda (sonsuz sreli olarak) gzlenmesi gerekir. Bu koullar altnda verilen bir a (t ) iaretinin btn frekans davran fourier dnm ile bire bir belirlenir. Matematiksel olarak istenen her frekansta ve frekans sklnda zm elde edilebilir. Fourier analizi, zaman iaretlerinin enerji iareti ya da g iareti

olmasna, zamanda periyodik olup olmamasna gre deiik ekillerde yaplr. Fourier dnm, periyodik iaretlerde Fourier serilerine dnr. [13,14]

V.5.1.

Tipik Alc Devresi

Tipik bir alc blok emas ekil V.2 de gsterilmitir. Alcya gelen iaret bir haber iareti (ses yada grnt) olabilecei gibi bir radar hedefine ait salma bilgisi de olabilir. Gelen iaret ne olursa olsun, genelde, yksek frekansl bir tayc ( f 0 ), habere ait iaret (band B olan iaret) ve kuvvetlendirme ve iaret dzgnletirme ilemlerinin yaplabildii uygun ara frekans band ( f IF iareti) bulunur. Bu tip alclara heterodin tipi alclar denir. Bu tip alclarda en az bir kuvvetlendirici ve bir kartrc bulunur. Detektr devresini de kartrc olarak saymak olasdr. nk dedektr devresi de ara frekanstaki iareti alak frekansl haber iaretine dntrr (ara frekans szer).[2]

31

ekil V.2. Tipik Alc Devresi

Kartrc

ve

kuvvetlendiriciler

dorusal

olmayan

elemanlardr.

Girilerine gelen tek frekansl iaretler yannda birok farkl frekansl iarette yaratrlar. Bu nedenle oluan istenmeyen iaretler harmonikler ve i arpmlar olarak isimlendirilir.[2,4]

32

VI

BLM VI ELEKTROMANYETK GR)

ELEKTROMANYETK GRM (EMI)

VI.1. GR
Radyo, TV gibi tek ynl haberleme sistemleri ile telefon, radar gibi iki ynl sistemler haber iaretlerinin bir yerden baka bir yere elektromanyetik dalgalarla iletilmesi ile gerekleir. Genelde her trl haber iareti yksek frekansl bir taycnn srtna bindirilerek iletilir. Bu ileme modlasyon ad verilir ve tayc iaretin iletim ortamnda daha dayankl olmas ve ayn anda birok kiiyi ayn iletim kanallarndan grtrebilmek, haberletirebilmek amalaryla yaplr.[4] Haber tayan EM iaretlerin baka EM iaretlerle karmasna EMI (electromagnetic interference), yani EM giriim ad verilir. Haber iaretine faydal iaret, bozucu iarete ise istenmeyen iaret ad verilir. Amaca ve ortama gre faydal ve istenmeyen iaretler deiebilir. Telefonu kullanan bir konumacnn iareti kendisine gre faydal, ama dier telefon kullancsna gre istenmeyen iaret olabilir. Bozucu EM giriim iaretleri ok deiik olabilir. Bozucu iaretler; Genliklerine gre : Dk gl Yksek gl Frekans bandlarna gre: Dar bandl sinzoidal Darbesel Oluum srelerine gre: aret ekillerine gre : Anlk Srekli Analog Saysal olarak snflandrlabilir. 33

ekil VI.1. EMI Giriim rnekleri [9]

VI.2. EM GRM KAYNAKLARI

Elektromanyetik giriim doal bozucu iaretler olabilecei gibi (gne patlamalar, yldrm dmesi, kozmik dengesizlikler vb.) insanlarn neden olduu yapay bozucu iaretler de (ara motorlar, TV vericileri, elektrik makinalar vb.) olabilir. Sadece dar bir frekans band ieren elektromanyetik yaynm kaynaklar da vardr. Yksek gerilim g iletim hatlar, 50-60 Hz lik g frekanslarnda elektromanyetik yaynmlar retirler. Radyo vericileri ve radar vericileri de bu snfa girerler. nemli ve nemi gittike artan bir dier yaynm kayna, zellikle saysal bilgisayarlar ve genelde saysal elektronik (mobil telefonlar vb.) aygtlardr. Saysal aygtlar, bir ikili sayy belirtmek iin darbelerden faydalanrlar. 0 (kapal), 1 (ak). Darbenin kapaldan aa veya tersine gei zaman darbenin spektral ieriini belirlemekte belki de en nemli etkendir. Hzl (ksa) gei zamanlar, daha yava (daha uzun) gei zamanlarna gre daha geni bir frekans blgesi olutururlar. Saysal aygtlarn spektral ierii genellikle geni bir frekans blgesi olutururlar. Saysal aygtlarn spektral ierii geni bir frekans sahasn igal eder ve ayrca elektriksel aygtlarda giriime yol aarlar.[12,14] Bilgisayar banda alrken veya mzik setinden mzik dinlerken cep telefonumuzun almas, bilgisayar ekranmz bozulmasna yada mzik setinin 34

hoparlrnde czrtlara yol amasna sebep olur. Bu da bir eit elektromanyetik giriim rneidir. ok bilinen rneklerden biri de, bir elektrikli blender, elektrikli sprge yada bir doru akm motoru ieren ev cihazlar altrld zaman, bir televizyon ekran yzeyinde oluan izgilerdir. Bu problem DC motorun fralarnda oluan ark yzndendir. Bylece ortaya kan grlt iareti spektral ierik bakmndan ok zengindir ve bu iaretin televizyon antenine dorudan nmas ve aygtn AC g kablosu vastasyla evdeki ortak g ebekesine geii ile problem oluur. Yeni bir otomobil modelinde mikroilemci kontroll emisyon ve yakt izleme sistemine sahip olarak tasarlanr. Otomobilin belirli bir caddeden geerken durduu ikayeti yaplr. Bu cadde etrafnda yaplan lmelerde yasad bir FM radyo vericisi bulunduu belirlenir. Bu vericiden yaylan iaretler, ilemciye giden iletken tellerle badamakta ve onun almamasna neden olmaktadr. Bro donanm reticilerinden biri yeni bir kopyalama makinesinin ilk prototipini i yerine yerletirir. yerindeki bir idareci, birisi bir kopyalama ilemi yaptnda, koridordaki dijital saatlerin bazen sfrlandn yada deitiini fark eder. Problemin kopyalama makinesinin g reglatr devresindeki SCR (silikon kontroll dorultucular yznden olduu anlalr. Bu elemanlar dzenli DC akm retmek amacyla AC akm kymak iin alp kapanrlar. Bu iaretler de akmdaki ani deiim yznden spektral ierik bakmndan zengindirler ve kopyalama makinesinin AC g kablosu yoluyla binann ortak g hattna badar. Bu da saatlerin, bu iaretleri sfrlama iareti olarak alglamasna sebep olur. 1982de ngiltere bir destroyerini bir Exocet fze yznden Falkland savanda kaybeder. ngiltere ile haberleme iin kullanlan destroyerin radyo sisteminin, geni anti-fze alglama sistemi alyorken, iki sistem arasndaki giriim yznden uygun ekilde alamad ortaya kar. ngiltere ile bir haberleme srasnda giriimi nlemek iin anti-fze sistemi geici olarak kapatlr. Bu srada da kar taraftan frlatlan bir fze destroyerin batmasna neden olur. 1982den beri ABD ordusundaki Black Hawk helikopterlerinin kazalarnn ouna helikopterlerin radyo vericilerine ve muhtemelen bir halk band (CB) vericisine ok yakn uular olduunu gstermektedir. Bu kazalarda yirmiiki kiinin ld rapor edilmektedir. Helikopterin elektronik olarak kontrol edilen uu kontrol

35

sisteminin bu elektromanyetik yaynmlara duyarl olmasnn bu kazalara neden olduu deerlendirilmitir. 1967de Kuzey Vietnamda bir ABD uak gemisinde bulunan uaklardaki fzelerden bir istemeyerek harekete geer ve bir baka uaa arpar. Bunun sonucunda yakt tanklar patlar ve 134 grevli lr. Problemin sebebinin geminin yksek gl arama radarnn ekranlanm bir konnektrn kontaklar arasnda radyo frekansl voltajlarndan kaynakland sanlmaktadr.[12,14] Son olarak Trkiyeden bir rnek vermek gerekirse 2005 ylnda Balkesir jet stnden havalanan bir F16 sava uann geri dn srasnda kuleyle olan irtibat kopar ve initen vazgeer. Yaplan aratrmalar gsterir ki o blgede bulunan bir uydu alcsnn neden olduu parazitler radarla uan balantsnn kopmasna neden olmutur. Bunun zerine Hava Kuvvetleri bir genelge yaynlayarak Trk Telekominikasyon Kurumunun tm uydu alcs reticilerinin toplantya arlmasn salar. Uydu alcs reticileri uyarlarak tm EMC lmlerinin yaplmas istenir. Aksi halde tm uydu alclar toplatlacaktr. Gndelik yaantmzda sk karlatmz: Den bir yldrmn telefon sistemlerini, evlerdeki elektronik cihazlar alamaz duruma getirmesi Evdeki yada ofisteki bilgisayarn radyo yaynlarn bozmas Elektrik sprgesinin televizyonda karlanmaya yol amas Floresant lambalarn yandnda bilgisayar ekrannn krpmas Klima her devreye girdiinde video cihaznn saatinin sfrlanmas Radyo dinlerken polis telsizlerinin araya girmesi Havaalan radarlarnn dizst bilgisayarlardan etkilenmesi Cep telefonlarnn yada bilgisayarlarn aralarn ABS fren sistemini kilitlemesi ve klima sistemini bozmas Radyo kulesi yaknnda uan bir helikopterin kontrolden kmas Bilgisayar ana kartna eklenen ilave bir kartn yada bellek elemannn daha takarken yanmas elektromanyetik giriim olaylarndan birkadr.

36

ekil VI.2. Baz Kaynaklarn Oluturduu Grlt Deerleri

ekil VI.3. Baz Kaynaklarn Oluturduu Grlt Deerleri

Kayna ve nitelii ne olursa olsun bir EM giriim probleminde unsur sz konusudur. EM giriim kayna, EM giriimden etkilenen ve kaynak ile etkilenen arasndaki iletim (kuplaj ortam). Giriim kayna ile etkilenen arasnda iki nemli 37

kuplaj yolu grlmektedir. Bunlardan birincisi kaynak ile etkilenen arasnda iletkenlerden olumu balant yolunun neden olduu iletkenlik yollu giriimdir (conducted interference). Dieri ise kaynak ile etkilenen arasnda balant olmadan direkt atmosfer yoluyla oluan kuplajdr. Bu giriime de nm yollu giriim (radiated interference) ad verilir.[12] EM giriimin ortadan kaldrlmas ekilde olabilir. 1. Giriim kayna yok edilebilir. Yani giriimin nedeni bulunup ortadan kaldrlabilir. rnein, giriime neden olan bir kiisel bilgisayarn kt tasarlanm bir bask devresi olabilir. Bu devre deitirilerek sorun zlebilir. Yada kablolarn gereksiz yere uzun tutulmas, iyi denmemi olmas da giriim kayna olarak etki yapar. 2. Etkilenen salamlatrlabilir. Birok elektriksel cihaz artk bir arada yaamak zorunda olduundan istenmeyen bozucu iaretlere kar daha dayankl cihazlar gelitirilebilir. 3. Giriim yollar tkanabilir. Yani kaynak ile etkilenen arasndaki giriim kuplaj engellenebilir. Bu amala elektromanyetik iaretleri yutan, engelleyen dzenlerden yararlanlabilir. letkenlik yollu giriimde filtrelerle bozucu iaretler szlebilir. Yada nm yollu giriimin n ekranl duvarlar ile kesilebilir.[9-10] Elektromanyetik giriim etkileri ok farkl olabilir. Bu etki televizyonda seyircinin gz zevkini bozan hafif bir karlanma olabilecei gibi tamamen televizyonun alamaz duruma gelmesi eklinde de ortaya kabilir. Bunun tesinde bir ara ABS fren sistemini kilitleyerek kazalara neden olabilir. Elektromanyetik giriimin cihaz-cihaz etkileri yannda insan saln tehdit eden, kansere yol aabilen, uykusuzluk, ba ars, mide bulantsna neden olan etkileri de olabilir.[15]

38

VII

BLM VII BYO-ELEKTROMANYETK (

BYO-ELEKTROMANYETK (BEM)

VII.1. GR
Bu blmde cihazlarn canl dokularla olan etkileri ele alnmtr. nsan sal, toplum sal gibi boyutlar olduundan konu hem daha duyarl hem da daha karmaktr. Bilinenler henz bilinmeyenler yannda ok ama ok az olduundan sknt olduka fazladr. Gncel bir konu olan cep telefonlar ve baz istasyonlarnn insan salna etkileri konusundaki youn tartmalar bu sknty aka yanstmaktadr.

VII.2. BEM
BEM farkl frekanslarda farkl konular ele alr. Bunlardan en nemlileri Alak frekanslar ve yksek gerilim hatlar Gezgin iletiim ve GSM (Global System Mobile) ebekeleri Mikrodalga stma olarak sralanabilir. Radyasyon szc, madde iine nfuz edebilen nlar iin

kullanlmaktadr. Madde iine nfuz edip atomlar iyonlatrmas (elektron koparmas) ya da iyonlatrmamasna gre; Elektromanyetik Radyasyon (iyonlatrmayan); DC ile 300 GHz aras, Nkleer Radyasyon (iyonlatran); ntron, proton, alfa, beta tanecikleri, x ve gama nlar. olarak ikiye ayrlr.[15]

39

Elektromanyetik spektrumda 3 Hz-3 kHz aras ok ok dk frekans blgesi, 3 kHz-30 kHz aras ok dk frekans blgesi, 1012 Hz lere kadar olan blge radyo dalgalar (RF) diye anlr. 1012 Hz ler kzl tesi ma blgesidir. Btn nesneler bu frekanslarda nm yaparlar. rnein vcudumuzdaki snn yaklak % 60 kzl tesi nm ile dar atlr. Isl kamera denen cihaz kzl tesi frekanslara duyarl bir alcdr. Grnr k frekanslar 1014 Hz lerdir. Bu frekanslarn st iyonlatrc radyasyon blgesi olup mor tesi, x ve gama nlar bu blgededir. ok ok dk frekanslar blgesinde en nemli BEM konusu 50 Hz ve 60 Hz lerdeki yksek gerilim hatlardr. Yksek gerilim hatlar ve BEM problemleri uzun sredir inceleme ve aratrma konusu olmutur. Bilimsel deneyler ve bulgular yannda salkl istatistiksel veri toplanabilecek kadar uzun sreli ve geni katlml almalar gerekleebilmitir. Elektromanyetik dalgalarn davranlarn belirleyen en nemli zellik bu dalgalarn frekansdr. Frekans, manyetik alann bir saniye iindeki 1800lik yn deitirme saysdr. EM dalgalarin dalga boylari ve sahip olduklar enerji miktari frekans ile dorudan ilikilidir. Dalga boyu frekans arttka azalr, tanan enerji miktar ise frekans ile doru orantldr. [15-17] Trkiyede cep telefonlar ve GSM yer (baz) istasyonlarnn yaantmza girmesi henz ok yeni saylr ve insan-toplum sal zerindeki etkileri konusunda salkl ve bilimsel temellerde tartacak ve hkm verecek ne sre ne de istatistiksel veri sz konusudur. Cep telefonlar ve baz istasyonlar gezgin iletiim denen GSM (Global System Mobile) ebekelerinin birer paralardr. Konunun tartmalar iki ynde

younlamaktadr. Birincisi, her binaya, her atya yada balkona kurulmaya balanan baz istasyonlar antenleriyle ilgilidir. kincisi ise insan beyninin birka milimetre tesinde 1-2 wattlar mertebesinde g yayan cihazlarn olumsuz etkilerinin ne olacayla ilgilidir. Olas etkileri ve tehlikeleri ok daha fazla olabilecei ortada iken tartmann daha ok baz istasyonlarnda younlamas, cep telefonu kullanmann kiisel seim olmas, te yandan baz istasyonlarnn kiisel istencin dnda gelimesinden kaynaklanmaktadr. Ayrca, cep telefonu istendii yada gerektii anda ve geici srelerle kullanlrken baz istasyonlar antenlerinin etkilerinin 24 saat 40

kesintisiz yaanmas da belirleyicidir. Cep telefonlar, baz istasyonlar ile hcre denen belli alanlarda haberleir. Bu nedenle GSM ebekelerine hcresel sistem de denir. Bu hcreler yaraplarna gre e ayrlr.

Makro hcre Mikro hcre Piko hcre Makro hcre, yaklak 25-35 km yarapl alanlar kullanr. k gleri

onlarca watt olabilir. Makro hcrelerin anten kulelerinden yaylan EM enerjinin standartlarca belirlenen limitlerin ok altnda olduuna dair birok lm yaplmtr. Ancak, her makro hcre anten sisteminin benzer olduu, bunlarn kurallara uygun monte edilip edilmedii ynnde kukular vardr. Mikro hcreler, daha ok yerleimin youn olduu ve makro hcresel kapsamay gelitirici ve tamamlayc olarak kurulan sistemlerdir. Havaalan, ana tren istasyonlar, byk alveri kompleksleri gibi yerlerde kurulur. Birka yz metrelik yarapa sahip alanlar kapsar ve k gleri makro hcrelere gre dktr. Piko hcreler ise daha ok bina ii haberlemelerde kullanlr ve birka watt k gcne sahiptir. Hcresel sistem ierisinde en ok yaygnlaaca tahmin edilen hcre tipidir. Hangi tip olursa olsun bir hcre ile belli bir alan kapsanabilir. Daha geni blgeleri kapsamak iin ekil VII.1 de gsterildii gibi, yan yana hcrelerden

olumu yaplar kullanlr. Ayn rakaml hcreler tamamen birbiriyle ayn frekanslar kullanmaktadr. Bu nedenle aralarndaki uzaklk birbirlerinin almasn olumsuz etkilememeleri asndan nemlidir. Drtl sistemde uzaklk, bir hcre ap kadar byklkte iken, yedili sistemde bu uzaklk iki katna kar. Cep telefonlarna, bu nedenle, hcresel haberleme sistemi de denmektedir.[15-17]

41

ekil VII.1. Tipik drtl ve yedili GSM yaplar

Hcresel sistem hem kapsama nedeniyle hem de GSM haberlemesi iin tahsis edilen frekanslarn snrl olmas nedeniyle olumutur. 900 MHz frekans blgesinde cep telefonlar iin ayrlan frekans band 35 MHz dir. Bir abone bunun 120 kHzlik blmn kullanr ve buna bir kanal kapasitesi denir. Bu durumda bir hcrede (35 MHz/120 kHz) 175 kanal bulunur. TDMA (Time Division Multiple Access) denen zaman oullama teknii ile kanal kapasitesi sekiz kat arttrlarak 1400 aboneye karlr. Yani bir hcrede ayn anda en fazla 1400 abone konuabilir. ekil VII.1 de gsterilen hcre yerleimi ile birbirine komu olmayan hcreler de ayn frekanslar kullanlr. Drtl sistemde ayn frekanslar kullanan hcreler arasnda birer farkl hcre bulunur. Oysa yedili sistemde bu aralk iki hcredir. Bu durumda drtl sistemde istenmeyen etkileim yedili sisteme gre daha fazla olacaktr. Daha fazla abonenin yaad youn yerleim blgelerinde mini veya mikro hcreler kullanarak ayn frekanslar kullanma olana arttrlr. Youn yerleim blgelerinde kk hcreler demek; dk gl baz istasyonlarnn, binalarn atlar, okul duvarlar gibi yerleim blgelerinde grlmesi demektir. stanbul, Ankara gibi youn yerleim blgelerinde baz istasyonlar arasndaki uzaklk birka yz metrelere dek drlmek zorunda kalnmtr. Konunun toplum sal ve evre boyutlar asndan nemi artt iin evre, Ulatrma ve Salk gibi bakanlklar BEM ile ilgili almalarn srdrmektedir. Konuya dzenleme getirmek amacyla evre Bakanl Mays 2000 de bir Genelge, Ulatrma Bakanl ise Austos 2000de bir Ynetmelik yaynlamtr. Her iki belgede Avrupa Birliini referans alarak baz istasyonlar ya da 42

dier elektriksel tesisler civarnda 900 MHz ve 1800 MHz frekanslarnda izin verilen en yksek elektrik alan iddeti deerleri verilmi ve buna uyulmas istenmitir. Tablo VII.1 de GSM ebekeleri iin baz limit deerler verilmitir. evre Bakanl genelgesi ve Ulatrma Bakanlnn ynetmelii ile Trkiyenin kabul ettii limit deerler 900 MHz blgesinde 10 [V/m], 1800MHz blgesinde ise 14 [V/m] olarak belirlenmitir. Tablo VII.1 incelendiinde limit deerlerin lkelere gre deitii grlecektir. Trkiye nin 900 MHz de uygulad elektrik alan iddet snr 10 [V/m] iken, Rusya 6 [V/m], sve 4 [V/m] snr deerlerini kullanmaktadr. Snr deerlerindeki farklln nedeni, BEM konusunun karmak yaps ve etkilerinin tam olarak anlalamamasndan kaynaklanmaktadr.[17,18]
Tablo VII-I. GSM ebekeleri in Baz lkelerdeki Limit Deerleri

SINIR DEERLER TRKYE RUSYA TALYA SVE

E [V/m] E [V/m]
900 MHz 1800 MHz 10 14 6 6 4 6 6 6

S S [W/cm2] [W/cm2]
900 MHz 450 10 10 .. 1800 MHz 900 10 10

ekil VII.2. Kadkyde baz istasyonu

ekil VII.3. Modada baz istasyonu

ekil VII.2 de Kadky ardaki bir baz istasyonu grlmektedir. Kadky arda yaplan lmlerde 2,0 V/m ile 4,5 V/m aras deerler elde edilmitir. ekil VII.3 de Kadky Moda da bulunan bir baz istasyonu grlmektedir. Kadky Moda da yaplan lmlerde ise 1,5 V/m ile 7,0 V/m aras deerler elde edilmitir.

43

ekil VII.4. engelky ar

engelky arda yaplan lmlerde 1,0 V/m ile 13,0 V/m aras deerler elde edilmitir. ller baz istasyonlar civarnda, atlarda, sokak aralarnda ve evlerde gerekletirilmitir. llerin tamam ICNRP ((International Committe on NonIonising Radiation Protection) nin 900 Mhz iin belirledii limit deer 42 V/m nin altnda kmaktadr. Kaydedilen en yksek deerler 15-16 V/m civardr. lmler tekrarlanarak yaplmtr. Tekrarlamalar telefon konumalarnn en youn ve en dk olduu zamanlar seilerek yaplmtr.[15,16]

VII.3. BEM VE LGL KURULULAR

1974 ylnda IRPA (International Radiation Protection Association) Uluslararas Radyasyondan Korunma Kurulu, NIR (Non-Ionizing Radiation) iyonlatrmayan Radyasyon alma grubunu oluturdu ve DC 300 GHz arasnda BEM konusunu incelemekle grevlendirdi. 1977 ylnda Pariste yaplan IRPA kongresinde bu alma grubu INIRC (International Non-Ionizing Radiation Committe) Uluslararas yonlatrmayan Radyasyon Komitesine dntrld. IRPA/INIRC kurumu WHO (World Health Organisation) Dnya salk rgtnn evre sal birimi ile birlikte; UNEP (United Nations Environment Programme) Birlemi Milletler evre Proramnca desteklenen bir dizi alma sonucu evre salk kriterlerini oluturdu. Bu dkmanlarda iyonlatrmayan radyasyon konusunda problemin fizii, kaynaklar, l teknikleri ve cihazlar, vb. bilgiler derlendi. Bu bilgiler srekli gzden geirildi, yenilendi ve zamanla konuulan temel ve tretilmi limitlerin kayna oluturuldu. IRPA nn 1992 ylnda Kanada da yaplan sekizinci uluslararas kongresinde bamsz ICNIRP (International Committe on Non- Ionising

44

Radiation Protection) Uluslararas yonlatrmayan Radyasyondan koruma komitesi kuruldu ve bu kurul IRPA/INIRC kurumunun yerini ald.[11-15]

45

VIII

BLM VIII ELEKTROMANYETK UMC)

ELEKTROMANYETK UYUM (EMC)

VIII.1.

GR
uyum (EMC), elektrik sistemlerin ngrlen bir

Elektromanyetik

elektromanyetik ortamda, amalanan verimlilikte alabilmeleri ve ilevlerini yerine getirebilmeleri olarak tanmlanr. Bir uluslararas elektroteknik kuruluu olan IEC (International Electrotechnical Commission) nin tanm ise; Bir sistem veya cihazn iinde bulunduu elektromanyetik ortamda fonksiyonlarn, bu ortamda telafi edilemez bir elektromanyetik bozulma yapmakszn yerine getirebilme yetenei eklindedir. [19]

VIII.2.

ELEKTROMANYETK UYUM

Bir EMC (elektromanyetik uyum) probleminde unsur bulunur. 1. Elektromanyetik giriim kayna 2. Giriimden etkilenen 3. Kaynak ile etkilenen arasndaki giriim yolu Giriim kayna ya da etkilenen bazen ayrt edilemese bile bu unsur bir arada EMC problemini oluturur. EMC probleminin bir zel hali, etkilenenin canl olmas durumudur. Bu durumda elektromanyetik etkileim, EM enerji ile canl dokular arasndadr. Bu etkileimle ilgilenen bilim dalna da BiyoElektroManyetik (BEM) ad verilmitir. EMC mhendislii; giriim kaynann etkilerini en aza indirmek, giriimden etkilenen glendirmek ya da giriim yolunu ortadan kaldrmak zerinde

46

younlar. BEM mhendisliinin amac ise EM enerjinin canl dokularda yarataca ksa, orta ve uzun sreli etkileri incelemek ve en aza indirmek ynndedir.[19-20]

ekil VIII.1. Cihaz-Cihaz Etkileimi

EMC, cihaz-cihaz etkileimini gz nne alr. Bu etkileim ekil VIII.1. de karikatrize edilmitir. Elektronik cihazlarn bir arada, birbirini rahatsz etmeden ve birbirinden en az etkilenerek alabilmesi iin gerekli dzenlemelerle ilgilenir. EMC mhendisliinin gz nne ald konularla ilgili baz gncel rnekler unlardr. Evlerde kullanlan buzdolab, amar makinesi gibi ehir ebekesinden yksek akm eken cihazlarn alabilmeleri iin ehir ebekesinden enerji ekerken ehir ebekesine grlt aktarmamas iin reticinin almas gereken nlemleri ayrntl olarak sralar. Televizyon reticisine rnnn ne tr etkilere kar dayankl olmas gerektiini belirtir. Kiisel bir bilgisayardan evreye istenmeyen szntnn frekansa ve uzakla gre en fazla ne olmas gerektiini belirler. Kalp pili, iitme cihaz gibi zel duyarllk gerektiren cihazlarn alma koullarn sk skya belirler.[20] Bir EMC probleminin temel unsurlar ekil VIII.2 de gsterilmitir. Yaynm (EM Emission) ve baklk (EM Immunity) balklaryla verilenler giriim 47

kaynann iki tr yaynm sz konusudur; iletkenlik yollu yaynm ve nm yollu yaylm.[21]

ekil VIII.2. EMC Problemlerinin Temel Unsurlar

Etkilenen iin baklk iki yollu olabilir; iletkenlik yollu giriime kar baklk ve nm yollu giriime kar baklk. Bakln tersi alnganlkda (susceptibility) EMC tanmlarnda yer almaktadr. Bir cihazn bakl ne kadar yksek ise alnganl o kadar dktr, ya da tersine bir cihaz ne kadar alngan ise o denli dk baklk seviyelerine sahiptir. Uygulamada iletkenlik yollu giriim ile nm yollu giriim iin 30 MHz frekans kabaca snr olarak gsterilir. Yani, iletkenlik yollu giriim iin doru akmdan 30 MHz frekansa kadar olan blge sz konusudur. nk kablolar, metal gvdeler gibi yaplar zerinden gelen iletkenlik yollu giriim iaretleri 30 MHz frekansnn stnde hzl olarak sner. iletkenlik yollar genelde 30 MHz in stndeki giriim iaretlerini sndrdnden bu frekansn stnde etki beklenmez. Benzer ekilde nm yollu giriim de 30 MHz in altnda etkili deildir. Elektriksel iaret ileten her iletken, kablo, levha, vb., yksek frekanslarda birer anten gibi davranr. Yani, iletimin tesinde EM ma yapar. Inm yollu giriim iin 30 MHz frekansnn alt, bu frekanslarda nm ihmal edilebilecek boyutlarda olduundan, gz nne alnmaz.[21] Benzer tanmlama baklk iin de sz konusudur. 30 MHz frekansnn altnda iletkenlik yollu giriimlere kar baklk, stnde ise nm yollu giriimlere kar baklk istenir. ESD (elektrostatik dearj) statik yk birikimi ve ani yk boalmasn gstermektedir. Gndelik yaamda, zellikle sentetik ortamlarda, buzdolabnn ya da arabann kapsn aarken statik yk boalmas olabilmektedir. Aratrmalar, zellikle kuru havada ve sentetik bir hal zerinde 8-10 adm atarak yrmenin bile 10-15 kV deerinde bir statik yklenmeye neden 48

olabileceini gstermitir. Bu denli yksek statik elektrik yk zellikle parmak gibi ucu sivri noktalarn metal nesnelere yaklatrlmas ile aniden boalabilir. Dier baklk alt balklar da darbesel iaretlere ve yksek deerli akm ya da gerilimlere kar dayankl olmak anlamna gelir.[21] EMC yaynm ve baklk cihaz-cihaz etkileimlerinde sz konusudur. Bu durum bozucu iaretlerin iddeti kadar frekansyla da ilgilidir. ekil VIII.3 de EMC limitleri ve yaynm ve bakln test edilmesi rnei gsterilmitir. ekilde altta kesikli izgi ile belli bir cihaz iin yaynm st snrnn frekansla deiimi gsterilmitir. stte ise srekli izgi ile bakln alt snrnn frekansla deiimi gsterilmitir. Zikzak eklindeki grafikler ise llen yaynm seviyeleri ile test edilen baklk seviyelerini gstermektedir. Belli bir frekansta aradaki farklar ise o rnn tasarm gvenlik payn verir. Gvenlik pay ne kadar yksek ise cihaz o denli az istenmeyen szntya neden olur ve o denli yksek baklk seviyesine sahiptir. Genelde EMC yaynm limitleri birka mV/mler yada mV lar mertebesinde iken baklk limitleri genelde kV/m ler yada kV lar mertebesinde olur. Limitler 30 MHznin stnde mV/m cinsinden elektrik alan iddeti , 30 MHzin altnda mV cinsinden gerilim olarak verilir.[21] EMC problemleriyle ba etmenin en iyi yolu her aamada tasarm ilkelerini gzden geirmektir. Yani ; proje gelitirme, tasarm, retim, test , kalite kontrol,

aamalarnn tmnde EMC zm teknikleri yer almaldr.[11]

49

ekil VIII.3. EMC Limitleri

EMC belli bir rnde tasarm aamasndan pazarlama aamasna kadar gz nnde tutulmas gerekir. EMC problemlerinin zmnde mhendislik bilgisinden ok zlen her problemde kazanlan deneyim etkili olmaktadr. Problemin karmakln ve yasalara uymamasn gstermek amacyla ekil VIII.4 de tipik bir EMI l sonular gsterilmitir. Ayn zelliklere sahip ancak biri yatay dieri dey konumda kullanlan iki kasaya yerletirilmi kiisel bilgisayarn neden olduu EMI llm ve elde edilen deerler frekansa gre izilmitir. ekildeki grafikte yatay eksen 10 MHz ile 10 GHz arasndaki frekanslar gstermektedir. Dey eksen ise logaritmik olarak zayflatmay gstermektedir. Zayflatmann yksek olmas o frekansta bilgisayarn darya daha az istenmeyen sznt yapmas anlamna gelir. stteki srekli ve kesik izilen ift dey kasa durumuna aittir. Alttaki srekli ve kesik izgiler ise yatay kasa durumunu gsterir. Srekli izgiler normal durumda yaplan l sonularn, kesik izgiler ise ek EMC nlemleri alnarak (rnein havalandrma delikleri ve disket srcleri alminyum folyo ile kaplanarak) tekrarlanan llere aittir ekillerden dey kasann yatay kasaya gre daha az istenmeyen sznt yaratt grlmektedir[12]. Ancak, bu ekillerde vurgulanmak istenen nokta EMC problemlerinde genel bir kuraln olamayacadr. Grld gibi, ilave nlemler alnmas sznty baz frekanslarda drrken baz frekanslarda arttrabilmektedir. Sznty alak frekanslarda azaltmak iin u yaplr yada yksek frekanslarda u nlemler alnmaldr gibi genel kurallar 50

koyabilmek ve uygulayabilmek olas deildir. Her EMC problemi kendine zgdr ve deneme-yanlma ile zlmek zorundadr.[11,21]

ekil VIII.4. ki Farkl Bilgisayar Kasasnn EMC lmleri

EM sznt, kabaca benzetmek gerekirse, su yada hava gibidir. Suyun yada havann geebilecei her delikten veya yarktan EM enerji de szabilir. Hangi boyuttaki delikten ya da yarktan ne kadar geebilecei iin iki parametre belirleyicidir. Bunlar EM szntnn frekans ve delik yada yark boyutlardr. Frekans f olan bir EM iaretin dalga boyu = 3 x10 8 / f (m) ile gsterilir. Frekans saniyedeki titreimi, dalga boyu ise iaretin uzaydaki sinzoidal bir tam turunu gsterir. Delik yada yarklarn en ksa uzunluu l ile gsterilirse, l = ilikisi EM szntda nemlidir. Genel kural olarak, kabaca, l << koulunun salanmas durumunda EM sznt en aza indirilmi olur. Yani delik yada yark boyutlar iaret dalga boyuna gre ok kkse EM sznt ihmal edilebilecek boyuttadr.[22]

VIII.3.

ELEKTROMANYETK UYUM TEST VE

LMLER
EMC problemleri istenmeyen elektromanyetik enerjinin bir sistemden dier bir sisteme kuple olmas nedeniyle oluur. Pratikte btn sistemlerde istenmeyen enerji 51

sznts kanlmaz olarak var olacandan EMC problemleri de var olacaktr. Her EMC problemi bir kaynak ve bir de kaynaktan etkileneni ierir. Bu nedenle EMC istenmeyen iaretin yaylmn ve istenmeyen iarete kar bakl ierir. Her cihaz hem yaynm hem de baklk koullarn salamaldr.[23] Uluslararas uzman kurulular EMC yaynm ve baklk limitlerini ve gerekli standartlar belirler. Bu standartlar sz konusu cihazlarn evresindeki dier cihazlarla bir arada kendilerinden beklenen performanslar yerine getirmeleri iin salanmas zorunlu kurallar belirler. Bu kurallar maksimum istenmeyen yaynm seviyeleri ile minimum dayankllk (baklk) seviyelerini belirtir. Bu seviyeler iin cihazlardan ne kadar uzakta bu limitlerin salanmas gerektiini vurgular. rnein, bir radyo alcs ile bir bilgisayar ayn ofiste birbirini rahatsz etmeden alabilmelidir. Ancak, standartlar radyonun bilgisayar stnde alma

zorunluluunu sylemez. Bu etkileimin minimum uzakln belirtir. EMC test ve lmleri karmak deildir. Standartlar her testin yada lmn koullarn ayrntl biimde verir. Test ve lmlerde yaplmas gerekenleri adm adm sralar. Ancak, kullanlacak cihazlarn ve test/l yaplan ortamn nemi byktr. Bu blmde EMC test ve lmleri, tipik test-lm ortamlar ve yaplmas gerekenler sunulmutur.

ekil VIII.5. EMC lmleri

Tanm olarak EMC test ve lmleri dense de aslnda bunlara test demek,lm deyimini kullanmamak daha dorudur. Her ne kadar, rnein sznt testlerinde belli bir frekansta szntnn deeri llse de aslnda yaplan o frekansta izin verilen snr deerin alp almadnn test edilmesidir. ekil VIII.5 de 52

gsterildii

gibi,

EMC

testleri,

ele

alnan

cihazn

yayd

istenmeyen

elektromanyetik sznt miktarnn frekansa gre belirlenmesi ve bu cihazn elektromanyetik olarak kirli bir ortamda kendisinden beklenen ilevlerini belirlenen limitler ierisinde yerine getirip getirmediinin incelenmesi olmak zere ikiye ayrlmaktadr. Her iki durum (yani hem yaynm hem de baklk testleri) iin de iletkenlik yollu ve nm yollu olmak zere iki alt balk sz konudur. Yaynm iin, ele alnan cihazn hem kablo, konnektr gibi balant yollarnn neden olduu hem de elektromanyetik nm yollu etkilerin belirlenmesi gerekir. Ayn ilem baklk iin de geerlidir [21]. Cihazn, belirlenen limitler ierisinde hem (iaret, besleme kablolar gibi) balant yollar zerinden hem de nm yollu (balantsz) giriimlere kar dayankll test edilmelidir. EMC testlerinin zorluu ve mant ekil VIII.6 da gsterilmitir. ekil VIII.4 te bir mutfak kartrcsnn neden olduu elektromanyetik sznt llmek istendiinde karlalacak sorunlar ve nemli noktalara dikkat ekilmek istenmitir.

ekil VIII.6. EMC lm ve Test Mant

ekil VIII.6 da mutfak robotu EMC testi uygulanacak cihazdr. Bu test bir EMI alcs ile gerekleecektir. EMC testleri cihazlarn normal alr durumlarnda yapldndan mutfak robotu ehir ebekesine balanacaktr. letkenlik yollu yaynm lmelerinde cihazn kablolarnda dolaan istenmeyen iaretler saptanacaktr. Inm yollu lmelerde ise EMI test cihaz mutfak robotunun belirlenen bir civarna yerletirilerek testler yaplacaktr. Bu senaryoda u sorulara net yantlar verilmesi, EMC testlerinin salkl yaplmas asndan kanlmazdr. Mutfak robotu (yada herhangi test edilmek istenen cihaz) ebekeye balandnda ebekeden gelebilecek istenmeyen EMC etkileri nasl kontrol altna alnacaktr? 53

EMI cihaz, ister balantl ister balantsz, mutfak robotunun civarna yerletirildiinde kaydedilen istenmeyen iaretlerin EMI cihazndan deil de mutfak robotundan kaynakland nasl garanti altna alnacaktr?

Son olarak, testlerin yaplaca ortamda kaydedilen sznt deerlerinin mutfak robotundan deil de civarda bulunan baka cihazlardan olumad nasl anlalacaktr? [9,10] EMC testlerinde bu nemli noktalarn stnde tek tek durmak gerekir. ehir

ebekesi en youn EMC kaynadr. Evlerde, i yerlerinde hatta sokaklarda birok cihaz ebekeye baldr. ebeke, bu cihazlarn oluturduu tm istenmeyen etkileri birbirine ulatran kaynakla etkilenen arasndaki en nemli EMC giriim yoludur. Ancak, deiik filtrelerle hem 50 Hz frekansl g kablolar zerinden hem de yksek frekansl iaret tayan kablolar zerinden gelebilecek etkiler szlebilir. EMC testlerinde kullanmak zere hassas ve istenen zelliklerde EMI test cihazlar mevcuttur. Dier alclardan daha hassas ve duyarl parametrelere sahip olarak retilen bu EMI cihazlar kullanarak test eden cihazn, test edilen cihaza etkilerinin nne geilebilmektedir. Son olarak kaydedilen istenmeyen etkilerin sadece test edilen cihazdan geldiinin garanti edilebildii test ortamlarnda almak gerekir. ekil VIII.7 de tipik bir l dzeni resmedilmitir. Gnmzde kullanlan bir l dzeninde llecek bamsz parametre (scaklk, basn, elektrik alan, g, akm, gerilim, vb) belirlenir. Bu parametreyi lmek zere bir dntrc kullanlr. rnein EMC giriim llerinde kullanlan anten bir dntrcdr. Anten verici olarak kullanldnda, ularna uygulanan gerilimi uzaydaki elektrik alana dntrr. Alc olarak kullanldnda ise anten, uzayda (ilgilenilen frekanstaki) elektrik alanlardan ald etkiyi ularna gerilim fark olarak yanstr. Bu dnme anten faktr ad verilir ve kullanlan l dzeninde bu faktrn her frekansta bilinmesi zorunludur. Yani EMI cihaznda okunan gerilim deeri ile ortamda cihazdan bamsz bulunan elektrik alan iddeti hakknda nasl bire bir bilgi verecektir? Bunu salayan anten faktrdr ve EMI cihaz ile birlikte kullanlan anten, ara balant ve uzatma kablolar dahil tm etkileri ierir. Bu ise ancak salkl bir l ile elde edilebilir, yada EMI l setinin reticisi tarafndan salanmaldr.[9,10]

54

ekil VIII.7. Tipik Bir EMC lm Dzeni

EMC testlerinde nemli olan l cihaznn ekranndaki gerilim yada g deeri deildir. nemli olan bu deerin ortamdaki hangi gerek elektromanyetik etkiyi ve ne derece dorulukla verdiidir. EMC lmleri ve testleri zaman ve frekans domeninde yaplr. Yaynm testleri daha ok frekans domeninde gereklenirken, baklk testleri daha ok zaman domenindedir. Frekans domeninde gereklenen testlerde spektrum analizr denen ve istenen her frekanstaki etkiyi szp verebilen cihazlar kullanlr. EMI l cihaz tipik bir spektrum analizr olmasna karn belli alardan daha hassas l yapabilme yeteneine sahiptir. EMI cihazlar grltye kar daha duyarl, grlty szmede gerekli olan daha dar banda sahip ve dinamik snr asndan daha etkilidir. EMC testlerinde en nemli zelliklerden birisi testlerin tekrarlanabilirlii ve hassasiyet, doruluk ve duyarlk gibi tanmlardr. Hibir zaman, ardk gereklenen iki lme dahi, ayn sonucu vermez. Bir parametre yzlerce kez llse bile belli bir deiim aralnda farkl deerleri verir. Grlt gibi rasgele karaktere sahip istenmeyen iaretlerin bulunduu ortamlarda yaplan test ve ller de rasgele karakter tayacaktr. Bu durum, iki nemli tanmn netlemesi gereini iaret etmektedir. Bunlar l doruluu (accuracy) ve l hassasiyeti (precision) dir. ekil VIII.8.de l doruluu tanmlanmtr.[9,10]

55

VIII.3.1.

Doruluk

ekil VIII.8. lm Doruluu

Doruluk, llen deerin gerek deer yada bir fiziksel sabit ile karlatrlmasdr. Tekrarl yaplan llerde kaydedilen deerler ekilde grld gibi bir ortalama etrafnda ylr. l says artka bu ylma daha belirginleir. Doruluk, bu ortalama deer ile gerek deer arasndaki farkn gerek deere bal olarak oran diye tanmlanr. Ancak, pratik lmelerde ou kez gerek deer bilinmez. Bu nedenle doruluk hakknda kesin yarglara varmak ou kez zor hatta olanakszdr.

VIII.3.2.

Hassasiyet

Hassasiyet bir lnn tekrarlanabilirliinin gstergesidir. ekil VIII.9 da hassasiyet tanm ve aklamalar verilmitir

ekil VIII.9. lm Hassasiyeti

Birok kez tekrarlanarak elde edilen llerin en dk ve en yksek deerleri arasndaki fark l deer aral diye tanmlanr. Hassasiyet, bu deer aralnn

56

ortalama deere oran eklinde tanmlanr. llerde deer aral ne kadar dar ise o denli hassas l yaplyor demektir.[9,10]

VIII.4. TPLER

EMI ALICILARI VE DEDEKTR

EMC test ve llerinde geni bandl ve spektrum analizrne gre daha duyarl, daha dk grlt faktrne sahip ve daha yksek dinamik snr olan EMI alcs kullanlr. EMI alcsnda farkl karakterdeki iaretlere kar farkl duyarllk gsteren dedektr tipleri bulunur. Evrensel kullanm iin EMI test alclar en az 3 tip dedektre (ortalama, tepegibi ve tepe dedektr) sahiptir. Tepe dedektr (peak), zamanla deien bir iaretin en yksek seviyesini kaydeder. Ortalama dedektr (average), zamanla deien bir iaretin belli bir sre boyunca ortalamasn kaydeder. Tepe-gibi (quasi-peak) dedektr ise belli bir sre boyunca iaretin genliini ve tekrarlama skln kaydeder. ekil VIII.10 da tepe (TP), tepe-gibi (TG) ve ortalama (OR) dedektrlerle iaretin nasl kaydedildii resmedilmitir.[21] Tepe-gibi (TG) dedektrnde k iaretin genliine ve tekrarlama sklna baldr. Srekli sinzoidal bir iarette TG deeri , TP deerine eittir. Dk tekrarlama hzl darbesel iaretlerde ikisi arasnda byk fark vardr.

57

ekil VIII.10. Dedektr Tanmlar

Darbesel iaretlerin giriimi durumunda EMC llerinde elde edilen deerler darbe tekrarlama frekansna baldr. Deneyler 10 Hzlik bir giriim iaretinin 150 Hz lik iarete gre daha az rahatsz edici olduunu gstermektedir. Bu tepe-gibi dedektr iaretin seviyesi yannda tekrarlama skln da gstermektedir. nsanlar sinzoidal iaretlerden kaynaklanan giriime kar zel bir duyarllk gstermektedir. Ses alcsnda byle bir giriimin sonucu slk gibidir. Darbeli giriimdeki srekli darbelerin lm bir ortalama dedektr gerektirir. Eer giriim kayna bir bilgisayar , askeri yada endstriyel bir kontrol sistemi ise giriim tekrarlama oran genellikle nemli deildir. Yeterince gl tek bir darbe dahi bir bilgisayarn kmesine yol aabilir. Bundan dolay askeri alandaki EMC lmleri iin belirli bir bant geniliindeki giriimin tepe deeri tespit edilir ve bir tepe limit deeri ile karlarlar. Ksacas; nce en yksek deeri verdiinden tepe deer dedektr ile l yaplr. Tepe deer o frekansta verilen ortalama limitin altnda ise test geer. Tepe deer, tepe-gibi limitini ayorsa tepe-gibi dedektr ile lm tekrarlanr. llen tepe-gibi deeri ortalama deerin altnda ise test geer. Tepe deer, ortalama deer ile tepe-gibi deeri limiti arasnda ise ortalama deer ile lm tekrarlanr ve elde 58

edilen l deeri ortalama deerin altnda ise test geer. Bunlarn dnda test kalr.[20,21,23]

VIII.4.1.

RMS Deeri

Dedektrler sz konusu olduunda kaydedilen iaretlerin RMS (rootmeansquare) deerlerinin anlamnn da verilmesi gerekir. ok sk kullanlmasna karn ounlukla kartrlan bir terimdir. Bir zaman iaretinin RMS deeri, tanmndan da anlalaca gibi, iaretin karesinin belli bir sre ortalamasnn kare kkdr. Matematiksel tanm bir anlam vermese de fiziksel tanm basit ve anlalr ekildedir. Bir dirente harcanan g cinsinden DC davrana edeer akm ve gerilim anlamnda kullanlr. Yani DC bir akm (I) ve DC gerilim (V) cinsinden g, P =V I R deerindeki bir dirente harcanan g, P =V2 /R ya da P = I2 /R olarak verilir. Benzer ekilde ayn dirente harcanan AC g ise P = VRMS I RMS (VIII.4) (VIII.3) (VIII.2) (VIII.1)

olarak hesaplanabilir. O halde, zamanla deien bir gerilim iaretinin RMS deeri bir diren zerinde ayn gc harcamaya neden olacak DC gerilim deerine edeerdir.[9]

VIII.5.

TPK EMC TEST VE LM

ORTAMLARI
EMC iin yaplan testler temelde ikiye ayrlr. Birincisi yaynm (emission) testleri, ikincisi baklk (immunity) testleridir. Bunlar kendi arasnda iletkenlik yollu ve nm yollu olmak zere ikiye ayrlr.[23] EMISSION TESTLER (YAYINIM)

Conducted Emission (letkenden yaynm) 59

Click Measurement (Ama kapama darbe yaynm) Power Disturbance (G Bozulmas) Radiated Magnetic Field (Inm yoluyla magnetik alan yaylm) Radiated Emission (Inm yoluyla yaynm) Harmonics (ebeke gerilimindeki harmonik distorsiyon) Flicker (Gerilim Sramalar)

IMMUNITY TESTLER (BAIIKLIK)

Electrostatic Discharge ,(ESD) Electrical Fast Transients (EFT/Burst) ,(EFT' ye baklk) Surge Transient (Yldrm, imek yada endktif motor altrma darbelerine kar balk)

Power frequency magnetic field (50 Hz Magnetic alana kar baklk) Radiated Immunity (Inm alanlarna kar baklk) Conducted Immunity (letkenlik yoluyla baklk) EMC test ve lleri cihazlarn gerek alma ortamlarnda ve alr

durumdayken yaplr. Cihazlarn alma ortamlar geni anlamda tanmlandndan EMC test ve llerinde ayn ortam yaratmak ancak yaklak olarak olasdr. EMC llerinde istenmeyen giriimin test edilen cihazdan kaynaklandndan emin olunmaldr. iletkenlik yollu yaynm llerinde bunu salamak kolaydr. letkenlik yollu yaynm besleme ve iaret kablolarndan kaynaklandndan bu kablolar filtrelemek kolaydr ve iyi bir zmdr. rnein besleme kablolarnda 50Hz ve harmonikleri szlerek sadece iaret frekanslarnn etkileri ile ilgilenmek iin bir st geiren filtre kullanlabilir. Oysa nm yollu yaynm lleri iin evre etkilerinden arndrma ekranlanm l ortamlar gerekir. Ekranlanm oda sadece llerin yapld i ortam, d ortamdan izole eder ve ortamdaki istenmeyen yaynmn sadece i ortamdan kaynaklandn garanti eder. Ancak ekranlanm odann kendisi cihazdan kaynaklanan yaynma etki edebilir. nk ekranlanm oda belli frekanslar sndren, belli frekanslar da kuvvetlendiren bir anten gibi davranabilir. Bu davrann hangi frekanslarda olduu oda boyutlarna baldr. Eer ekranlanm oda, ayn zamanda i duvarlar, taban ve tavan yutucu maddelerle kaplanarak yansmasz oda haline getirilmilerse sorun ortadan kalkar. [19-21] 60

Tam yansmasz bir odada llen yaynm sadece test edilen cihazdan kaynaklanacaktr. Ancak, dk frekanslarda yansmasz oda gereklemek pratik olmaktan uzaktr. Askeri amalarla olduu gibi, iaret gvenlii istendiinde de test ve lmlerin ekranl ve filtreli ortamlarda yaplmas gereklidir. Yaynm lmlerinde istenen, cihazn neden olduu istenmeyen elektromanyetik sznt seviyesini lp belirlenen limitlerle karlatrmaktr. Bu ilemi cihaz iin sorun olabilecek btn frekanslarda tekrarlamak gerekir. rnein evsel cihazlar iin nm yollu yaynm lmleri 30 MHz ile 1 GHz frekans aralnda yaplr. 30 MHz frekansnn altnda nm yollu yaynm hemen hemen ihmal edilebilecek seviyelerdedir. Bu frekans blgesinde btn yaynm iletkenlik yolludur. Sonu olarak, 30 MHz frekansnn altnda iletkenlik yollu yaynm lmleri, stnde ise nm yollu yaynm lmleri yaplr.[19-21]

VIII.5.1. lmleri

Elektromanyetik Parazit Yaynm

Elektromanyetik parazit yaynmnda aadaki lmler sz konusudur. Elektromanyetik dalga radyasyonunun llmesi (radiated magnetic field emission) Cihaz balant iletkenlerinde parazit dalga geriliminin llmesi (conducted emission) Parazit dalga gcnn llmesi (disturbance power) Alak frekans ebeke parazit dalgalar. (ebeke harmonikleri ve gerilim krpmalar) ekil VIII.11 de tipik bir elektromanyetik dalga radyasyonunun lm iin l dzeni gsterilmitir. ekilde bir bilgisayardan kaynaklanan nm yollu yaynm llerine rnek gsterilmitir. Bilgisayar test edilecek cihazdr. Cihaz 360 dnebilen tahta bir masa stne yerletirilmitir. Tahta masann yerden ykseklii 0,8 m dir. Bilgisayardan kaynaklanan nm yollu yaynm kaydetmek iin bir EMI l seti kullanlr. Bu l seti, bir spektrum analizr, geni bandl bir alc anten ve balant kablolarndan oluur. Bu tip llerde nemli olan ortamdaki V/m boyutundaki elektrik alan iddetinden alc giriinde watt byklnde alc gcne eviren anten faktrnn ilgilenilen frekans aralnda bilinmesi yada llmesidir. Bu olmadan gereklenen EMC testleri anlamsz olur.[13] 61

ekil VIII.11. Elektromanyetik Parazit Yaynm Test Dzenei

Elektromanyetik parazit yaynm lmlerinde yukardaki test ortam dnda birde ak alan test ortam bulunmaktadr. Ak alan test ortam ekil VIII.12 de gsterilmitir. ekil VIII.13 de; c cihazn bulunduu noktay, d ise cihazla anten arasndaki mesafeyi temsil etmektedir. Genelde cihaz ile alc anteni arasnda 1m/3m/10m uzaklklar kullanldndan, rnein d=3m ise byk ap 6m kk ap ise 5m olur. Benzer ekilde d=10m ise byk ve kk aplar srasyla, 20m ve 17m olmak zorundadr. Bu ekilde belirlenen elips ierisinde herhangi bir yanstc duvar, aa, vb bulunmamas gerekir. Elektromanyetik dalgalar iin zemin kaypl bir yanstcdr. Yanstma ve yutma oranlar frekansa, dalga polarizasyonuna ve dalga geli asna gre deiebilir. Bu farkl etkilerden kurtulmak iin iki teknik kullanlr. Ya zemin, ekilde grld gibi mkemmel iletken levha ile kaplanr, yada zemine cihaz ile anten arasna yutucu bir plaka konur. Yutucu plaka konmas durumunda antene gelen yaynmn sadece cihazdan kaynakland sylenebilir. ekildeki gibi, topraklama a ile kaplandnda ise cihazdan kp alc anten dorudan ve yerden tam yansyarak gelen yaynmlarn giriimi gz nne alnmak zorundadr. ki farkl yoldan gelen dalgalar fazlarna gre yada birbirini yok eder yada kuvvetlendirir. Eer iki fakl yoldan gelen dalgalar e fazl ise alan iddeti iki katna, g ise drt katna kabilir. Bu farkn etkisi alc anten tutucusu zerinde yukar aa oynatlarak grlebilir.[19-23]

62

ekil VIII.12. Ak Alan Test Dzenei

ekil VIII.13. Elektromanyetik Parazit Yaynm lm iin Ak Alan Test Dzenei

63

Inm yollu yaynm lmleri genelde ekranl odalarda ve yansmasz odalarda yaplmaktadr. Bunun nedeni lm yaplrken llen parametrenin lm yaplan cihazdan kaynaklandnn garanti altna alnmasdr. Inm yollu yaynm lmlerinde en nemli kriter budur. Yani szntnn baka yerden deilde cihazdan kaynaklandnn garanti altna alnmasdr. Bu nedenle kullanlan ekranl odalar (faraday kafesi) ferrit malzemelerden oluabildii gibi dk maliyetli alminyum liflerinden de oluabilir. (ekil VIII.14) Inm yollu yaynm lmlerinde, llecek olan cihaz yansmasz odada yada ekranl odada bulunmaktadr. Test edilecek cihaz ekranl oda ierisinde 1 metre yksekliindeki tahtadan yaplm 360o dnebilen bir masa zerinde bulunmaktadr. Bu masann 3metre, 10 metre veya 30 metre tesinde tabi ki gene ekranl oda ierisinde bir de anten bulunmaktadr. Anten hem yatay polarizasyonda hemde dikey polarizasyonda lm yapabilmektedir. Bunu salayan pnmatik bir motor bulunmaktadr. Anten k da spektrum analizrne balanmtr. Spektrum analizr 30 MHz ile 1000 MHz aras tarama yapar. Spektrum analizr yerine daha kaliteli ve kullanl EMI alclar kullanlmaktadr. EMI alcs kullanmak lmlerin daha kaliteli ve doru olmasn salarken lme maliyetini arttrmaktadr.[23]

ekil VIII.14. Dk Maliyetli Ekranl Oda

64

ekil VIII.15 de tipik bir EMI alcsnn ekran gzkmektedir. Krmz erit eklinde gzken standarta gre grltnn snr deeridir. Bu snr deeri aan yerlerde cihaz EMC kriterlerinde geer not alamamaktadr. Ancak lmler belirli aralklarla yaplmakta ve ortalama deerleri gz nne alnmaktadr. Ayrca lm yaplan test ortamnn yani ekranl odann ve lm yapan cihazlarnda belirli aralklarla kalibrasyonun yaplmas gerekmektedir. Aksi takdirde bu parazitin cihazdan kaynaklandn sylemek hata olur.[12]

ekil VIII.15. Tipik EMI Alcs Ekran

Parazit dalga gerilimi llmesi genellikle yksek frekansl gerilimin dolat iletkenlere uygulanan testlerdir. ounlukla elektrik ebekesi, balant iletkenleri, komnikasyon ve yk k iletkenleri zerinde lm gerekletirilir. ekil VIII.16 da akm probuyla yaplan lm gzkmektedir. Akm probunun ucu EMI alcsna baldr. EMI alcs yerine spektrum analizrde kullanlabilir.[13]

65

ekil VIII.16. Akm Probu

Evlerde kullanlan kk cihazlarda 30-300 MHz arasnda elektromanyetik yaynmn temel kayna ebeke veya dier kablolardr. Parazit dalga gcnn llmesinde 30 MHz zerindeki lmlerde ak alan testi yerine bir kapasitif kuplaj halkas kullanlr. (ekil VIII.17) Cihaz her eyden 0,4 metre uzakta tahta masa zerine konulur. ebeke kablosu en byk dalga boyunun yars ( 30 MHzde 5 metre) ve kelepe uzunluu (0,6 metre) uzatlr ve cihaza balanr. Bir kuplaj halkas bozucu dalga gcnn maksimum deerini belirlemek zere ebeke balant kablosu zerinde hareket ettirilir. Kaydedilen dBV deerine dzeltme faktr eklenir ve limitlerle karlatrlr. Dzeltme faktr 17 dB alnr. Uzunluu 0,25 metreden kk dier enerji kablolarnn llmesine gerek yoktur. 0,25 metreden byk fakat kelepe uzunluundan kk kablolar, uzunluklar iki katna karlarak ayr ayr test edilmelidir. Sonular limitlerin 6 dB den daha aasnda ise cihaz testi geer. [12,21]

ekil VIII.17. Kapasitif Kuplaj Kelepesi ile Yaplan lm Dzenei

66

ekil VIII.18. Kapasitif Kuplaj Kelepeleri

Alak frekans ebeke parazit dalgalarnn llmesi iki ksma ayrlr. Birincisi ebeke harmonik distorsiyonu ikincisi gerilim krpmalardr. letkenlik Yollu Yaynm lmlerinde 10 F lk kondansatr ile ebekeden gelecek grltler szlr (ekil VIII.19). Akm probu ile llen sadece cihaz yaynmdr.

ekil VIII.19. Akm Probu ve Kondansatr Kullanlarak Yaplan lm Dzenei

ou kez LISN (Line Empedance Stabilazation Network), Hat Empedans Uygunlatrc ebeke kullanlr. Drt kapl LISN 10 f lk kondansatrden daha fazla izolasyon salar. LISN rnei ekil VIII.20 de gsterilmitir. ekil VIII.20 de tipik LISN devresi gsterilmitir. Gvenlik asndan LISN kutusu topraklanmaldr. lmelerin ekranl oadada yaplmas nerilir. llecek cihaz 2 metre x 2 metre lik topraklama levhas zerine konulmaldr. LISN ile cihaz arasnda en ksa mesafe 0,8 metreden az olmamaldr. Bir metreden uzun ebeke kablosu iin ap 0,4 metreyi amayacak ekilde endktans etkisi yaratmamas iin demet yaplmaldr. Cihazn toprak balants LISN n toprana balanmaldr. Toprak hatt ebeke hattna paralel 10 santimetreden yakn ve 1 metreden ksa olmaldr. Cihaz topraklama 67

levhasndan 0,4 metre, dier metal yzeylerden 0,8 metre uzakta olmaldr. Ekranlanm odada, cihaz 0,8 metrelik tahta masada ve yan duvarlardan 0,4 metre uzakta olmaldr. Cihaz-ebeke arasndaki tm kablolar teste tabi tutulmaldr. LISN n varsa bo ular 50 ohm ile uygun sonlandrlmaldr. EMI test l cihazn ark ve yksek glerden korumak iin LISN ile EMI cihaz arasna 10-20 dB zayflatc ve darbe snrlandrc konulmaldr (ekil VIII.22). Test srasnda cihaz gereksiz yere alp kapatlmamaldr.[12,23]

ekil VIII.20. LISN

ekil VIII.21.Tipik LISN Devresi

68

LISN devresinin temel ilevleri unlardr. 1. ehir ebekesinden gelen besleme enerjisini szerek cihaza temiz enerji salar. 50 Hzlik ebeke gerilimi zerinde 40. harmonie kadar (2 kHz) etkili olabilen istenmeyen bileenler dolamaktadr. Bu istenmeyen iaretlerin cihaza kuplajn LISN devresi nler. 2. Cihazdan kaynaklanan (genelde 9kHz den byk) yaylmlarn sadece EMI l aletine ulamasn salar. Bu istenmeyen bileenlerin ebekeye aktarlmasna engel olur. 3. ebeke ile cihaz arasnda 150 kHz -30 MHz blgesinde empedans uygunluu salar ve bylece istenmeyen yansmalar nlenmi olur.[12]

ekil VIII.22. Zayflatc

VIII.5.2.
Baklk

Elektromanyetik Parazit Baklk Testleri

testlerinde, cihazlarn performanslarn etkileyecek yksek

seviyelerde alan iddetleri ile yksek genlikli ve geni bandl giriim iaretleri yaratlmak zorundadr. Yaratlan yksek seviyeli alanlar ve giriim iaretleri altnda cihazlar belirlenen sreler altrlarak performanslar gzlenir. Baklk testlerinde tip performans kriteri belirlenmitir: 69

A: Cihaz test sresince normal almasn srdrr. Fonksiyonel bozukluk yada performans dkl olmaz. B: Cihaz testlerden sonra normal almasn srdrr. Herhangi bir fonksiyonel bozukluk yada performans dkl olmaz. C: Cihazda, testten sonra kendi kendine ya da operatr ayar ile dzelen bozukluklar ve performans dkl olur. Baklk testleri de yaynm testlerinde olduu gibi iletkenlik ve nm yollu giriim iaretlerine kar baklk olarak ikiye ayrlr. Yani, eldeki cihaz hem besleme ve iaret kablolarna verilecek yksek seviyeli tipik iaretlere kar hem de nm yollu yksek seviyeli alanlar altnda test edilecektir. Tipik iletim yollu baklk test dzenei ekil VIII.23 de gsterilmitir.[12,23]

ekil VIII.23. Tipik letim Yollu Baklk Test Dzenei

Baklk testlerinden en nemli olanlar Inm yollu giriime kar baklk Hzl ve yksek seviyeli darbelere (EFT, electrical fast transients and bursts) kar baklk Elektrostatik dearja (ESD) kar baklk

olmak zere balk altnda toplanabilir. Bu testin uygulanmas da ayn sralama ile olur. ESD ve EFT testleri srasndan cihazn alamaz duruma gelme olasl dierine gre yksek olduundan nce nma kar baklk testleri gereklenir. Ardndan EFT ve son olarak ESD testleri uygulanr. Inma kar baklk testleri, 70

ticari cihazlar iin genelde 30 MHz ile 1 GHz arasnda uygulanr. Bu frekans blgesinde yksek seviyeli ve homojen elektromanyetik alanlar altnda cihazlar test edilir. Yksek seviyeli homojen elektromanyetik alanlar ekranl oda ierisinde erit hatlarla TEM hcreleri ile GTEM hcreleri ile ekil VIII. 24 de tipik bir TEM (Transverse Electromagnetic Mode) Enine Elektromanyetik Durum hcresi gsterilmitir. ekildeki TEM hcresi, metal bir kutu gibidir. Ekranlanm TEM hcresine bir utan yksek gl RF iareti verilir. Dier u 50 Ohm ile sonlandrlr. Ortada bir septum zerine konan cihaz etrafnda yksek seviyeli ve homojen alanlar yaratlr. Cihaz ykseklii (h) ve TEM hcre genilii (d) kullanlabilecek en yksek frekans belirler. erit hatlar ve TEM hcreleri ile birka yz MHz lere kadar klabilir ve telefon, dizst bilgisayar, vb. kk boyutlu cihazlar test edilebilir. Daha yksek frekanslar iin GTEM (Giga TEM) hcreleri kullanlr.[9,10,12,23]

yaratlr.

ekil VIII.24. TEM Hcresi

ekil VIII. 25 de tipik bir GTEM hcresi fotoraf gsterilmitir. Piramit eklindeki GTEM hcresinde u taraf giritir, dier taraf ise yutucu maddelerle kapldr. stenirse ieride ayrca yutucu maddelerle kapl duvarlar kullanlabilir. TEM ya da GTEM hcrelerinde birka 10 V/m ler mertebesinde yksek seviyeli alanlar 10-20 W lk kuvvetlendiricilerle salanabilir.[12,13]

71

ekil VIII.25. Tipik GTEM Hcresi

EFT (electromagnetic fast transient) denilen hzl elektromanyetik gei testleri, cihazn kablolarndan gelen istenmeyen iaretlere kar bakln test etmek iindir. EFT genelde endktif yk besleyen akm aniden kesildiinde oluur. Anahtar ularnda oluan yksek frekansl akm darbesi evreye kuple olur. Etkileneni hem besleme hemde iaret hatlar zerinden etkileyebilir. Enerjisi dk olmasna ramen birka kV genlie ulaabilir. Etkilenenin saysal devrelerini bozabilir ve veri iletimini engelleyebilir, analaog devrelerini etkileyebilir ve distorsyona neden olabilir. l gerekleri ESD testlerindeki gibidir. Tipik EFT test dzenei ekil VIII. 26 da gsterilmitir. ekilden grld gibi, test edilecek cihaz ve evre birimleri boyutlar belirlenmi tahta bir masa zerine yerletirilir. Zemin, l dzeninin tamamn kapsayacak biimde topraklama levhas ile kaplanm ve kullanlan btn cihazlar topraklanmtr. Yksek seviyeli darbe katarlarna kar testler iin EFT simlatrleri kullanlr. Bu simlatrler ilgili standartlarn belirledii koullarda darbe katarlar oluturur. Simlatr k bir kapasitif kuplaj kelepesi yardmyla cihazn besleme ya da iaret kablolarna aktarlr. EFT darbesi btn enerji kablolarna tek tek yada hepsine birden uygulanr. Her EFT testinde sre en az 1 dakikadr. Simlatr k kablosu ile cihaz kablolar arasnda dorudan hibir balant olmadan istenmeyen iaretler cihaz kablolarna aktarlr. [12,13,20]

72

EFT Test Simlatr 1 metre Uzunluunda Balant Kabllosu Toprak Gvenlii

Dier Cisimlerden en az 0.5 metre uzaklkta

Toprak Gvenlii

0.8 metre

Toprak Levhas

Kapasitif Kuplaj Kelepesi

ekil VIII.26.Tipik EFT Test Dzenei

ESD (elektrostatik dearj) baklk testleri iin tipik bir dzen ekil VIII. 27 de resmedilmitir. nsan sa, cam, mika, naylon, ipek, pamuk gibi maddeler statik elektrik yklenebilir. Statik elektrik yklenmesi kuru havalarda 10-15 kV mertebesine ulaabilir. Elektrostatik yk, ykselme/boalma zaman 5/100 ns olan srede 35-40 A lik akm darbesi yaratabilir. Tipik bir ESD dalga ekli 200 MHz zerinde EMI etkisi yaratabilir. Test edilecek cihaz ve evre birimleri topraklama levhas zerinde bulunan bir tahta masa zerine yerletirilir. Cihazn topraa gre kaak kapasitesi nemli olduundan cihaz masa st testinde zeminden 0,8 metre, yer testinde zeminden 10 santimetre yukar konur. Toprak levhas cihazdan her ynde 0,5 metre daha geni olmaldr. Testler standartlarn belirledii dearj seviyelerinde iaret retebilen bir ESD tabancas yardmyla gerekleir. Tabancann konumu, cihaza hangi uzaklktan ne seviyede ESD uygulanaca ilgili standartlarda ayrntl olarak tanmlanr. ESD tabanca probu cihazn normal kullanm srasnda temas edilen noktalarna, cihazn balant, soket, havalandrma yada k yarklarna dik ekilde uygulanr.Standartlara gre bu blgelere en az on defa ESD uygulanr. Yukarda belirtildii gibi, genelde ESD baklk testleri en son gerekleir. nk dier iki baklk testleri ounlukla geici arzalara neden olurken ESD testleri kalc cihaz bozulmalarna yol aabilir.[21,24]

73

ekil VIII.27. Tipik ESD Test Dzenei

ESD testlerinde en nemli ksm ESD tabancas denilen cihazdr (ekil VIII. 28).

ekil VIII.28. ESD Tabancas

Gerilim Dalgalanmalar ve Baklk Testleri ise ani ve yksek seviyeli gerilim dalgalanmalarna (surge) kar baklk iin yaplr. Hat zerinde arzalar, anahtarlamalar ya da imek akmas nedeniyle ebeke zerinde ani byk dalgalanmalar oluabilir. Bu dalgalanmalar ebekede canl ve ntr arasnda her tarafa yaylr. Binalardaki dalgalanma gidericileriyle genlikleri birka kV a drlebilir. Ani oluan bu dalgalar yayldka yksek frekansl bileenleri uzaklkla hzla zayflar, bu nedenle spektrumu geni deildir. Ancak kaynak empedans dk 74

olduundan EFT darbesinin aksine yksek enerjilidir. Testlerde uygulanacak ani ve yksek genlikli darbe ekli cihaza gre deiir. Test darbeleri hat-hat aras ya da hattoprak arasna her iki kutuplama iin de uygulanr. Uygulanan darbeler tipik 1.2 s ykselme ve 50 s darbe sresine sahiptir. Darbe tekrarlama periodu 1 dakikadr. AC/DC besleme hatlar, ekranlanmam giri/k (I/O) ve veri hatlarna ortak ve farksal modda uygulanr.[12,21]

75

IX

BLM IX EMC VE KORUNMA YNLER

EMC VE KORUNMA YNTEMLER

IX.1. GR
EM uyumluluk (EMC) problemleri, tasarmdan retime dek her aamada gz nnde bulundurulmas gerekir. EMC problemlerinin zmleri tasarm aamasna tandg oranda basitlemekte ve zm maliyeti azalmaktadr. Aksine, rn ortaya ktktan sonra karlalan EMC problemlerinin koruyucu yntemlerle zlmek istenmesi giderek zorlamakta ve zm maliyeti artmaktadr. karlalan bir EMC problemi iin balca korunma yntemleri, 1. ekranlama, 2. topraklama, 3. kablo ve konnektrler, 4. filtreler olmak zere drt ana balk altnda toplanmaktadr. EMC korunma yntemlerinin temel birka ilkesi yle sralanabilir. Olas EMC etkileri en batan en sona, her aamada gz nnde tutulmal, Tasarmda elektrik dipol (anten) gibi davranacak uzun baglantlardan kanlmal, Gerekmedike yksek hzl elemanlar kullanmamal, EMC problemleri iin en yksek frekansl bileenleri gz nnde bulundurulmal, Daha hzl eleman ailesine geite mutlaka devre yerleim dzeni yeniden ele alnmaldr. Bir rnde

76

EMC test ve llerinde nemli sorunlardan birisi istenmeyen giriim kaynagnn test edilen cihaz oldugunu garanti etmektir. Yani cihaz test sresince diger etkilerden izole etmek gerekir. Ayrca, karmak devrelerin bir arada almas iin de ogunlukla devre elemanlar arasnda izolasyon gerekir. Bu izolasyonu saglamak ekranlama ile gerekleir. Benzer ekilde, devrelerde istenmeyen iaretlerin olumasnn nemli nedenlerinden birisi de topraklama

bozukluklardr.[21-23]

IX.2. EKRANLAMA
Ekranlama; kart, devre ya da cihaz dzeyinde iki ortam birbirinden elektromanyetik anlamda izole etmek diye tanmlanr. Ekranlamann etkili olmas ekranlanacak kaynagn cinsine bagldr. EMC problemlerinde iki tip giriim kaynag sz konusudur; 1. Elektrik dipol gibi davranan kaynaklar. 2. Manyetik dipol gibi davranan kaynaklar. inden akm akan iletken tel paralar elektrik dipol gibi, iinden akm akan halka eklindeki paralar ise manyetik dipol gibi davranr. Elektrik dipol yaknnda gl elektrik alan, manyetik dipol ise yaknnda gl manyetik alan oluur. Uzak alanda iki kaynagn etkileri asndan bir fark yoktur. yleyse; Elektrik dipol gibi davranan giriim kaynag yaknnda elektriksel ekranlama Manyetik dipol gibi

davranan giriim kaynag yaknnda manyetik ekranlama gereklidir. Ekranlamann tipik bir ls olarak ekranlama etkinligi (SE) kullanlr. SE (Shielding effectiveness), kaynak ile etkilenen arasnda ekran yok iken ki alan iddetinin ekran varken oluan alan iddetine orandr. SE, ekil IX.1' de gsterildigi gibi, kaynak ile etkilenen arasnda ekran yok iken llen (ya da hesaplanan) elektrik alan iddetinin ekran varken oluan alan iddetine desibel (dB) olarak oran eklinde

tanmlanmaktadr. Yksek SE iyi ekranlama etkinligi anlamna, Negatif SE ise nlama (rezonans) yani ekranlama bir yana iaretin kuvvetlenmesi anlamna gelmektedir.[12,21]

77

ekil IX.1. Ekranlama lm

Ekranlama Etkinlii, E( f ) SE ( f ) = 20 log 10 E0 ( f ) [dB] (IX.1)

Ekranlama performans asndan bu iki kaynagn karlatrmas ekil IX. 2' da gsterilmektedir. ekil IX.2 de zde ve kalnlg d olan iki metal kre grlmekte. Krelerden birinin yaknnda yksek elektrik alan yaratan elektrik dipol bulunurken digerinin yannda ise yksek manyetik alan yaratan bir manyetik dipol yer almakta. Her iki krenin iinde ekranlama etkinliginin frekansla degiimi ekilde gsterilmektedir. Metal krenin ekranlama etkinligi elektrik dipol tipi giriim kaynaklar iin alak frekanslarda yksek iken manyetik dipol tipi giriimler iin ekranlama etkinligi neredeyse yok olmaktadr. Yksek frekanslara kldgnda ise her iki tip kaynak iin de ekranlama etkinligi frekans arttka artmaktadr.[9,10]

ekil IX.2. Elektrik ve Manyetik Dipoller in Ekranlama Karlatrlmas

78

IX.2.1. Elektrik ve Manyetik Dipoller iin Ekranlama Etkinliinin Frekansla Deiimi

Elektriksel ekranlama iin mkemmel iletken duvarlar kullanlrken, manyetik ekranlama ferro-manyetik malzemelerden oluan filtrelerle salanr. Alminyum folyodan oluan ince metal perdeler bile bazen yeterli elektriksel ekranlama salayabilir. ekil IX.3 de elektriksel ekranlama iin mekanizma gsterilmitir. Kalnlg t olan kaypl bir duvar elektromanyetik dalgalar ekilde zayflatr. Birincisi duvardan yansmalardr. kincisi duvar iindeki zayflamalar (yutulma), ncs ise duvar ierisindeki ardl yansma kayplardr.

ekil IX.3.Kalnl t Olan Bir Duvarn Ekranlama Etkinlii Bileenleri

SE = A + R + B [dB]

(IX.2)

A= Yutulma Kayb, R: Yansma Kayb, B: kincil Yansma Etkileri Pratikte u noktalar nemlidir. Ekranlama elektrik alann dk frekanslarda yanstlmas yksek

frekanslarda yutulmas ile gerekleir. Ekranlama manyetik alann dk frekanslarda yutulmas ile gerekleir. Yksek iletkenlik, yansma ve yutulmay pozitif ynde etkiler. 79

Yksek manyetik geirgenlik yksek yutulmaya neden olurken, dk yansma oluturur. ok dk frekansl manyetik kaynaklarn ekranlanacag hallerde yksek manyetik geirgenlikli malzemeler kullanlr Ekran kalnl arttka yutulma artar. Manyetik alan iin kaln ekranlara ihtiya duyulurken elektrik alan iin ince yaplar (folyo kalnlnda) kullanlabilir. Kaynak ile ekran arasndaki uzaklk yansma zeliklerini deitirir. Elektrik kaynaklar ekrana yerletirilmelidir. yakn, manyetik kaynaklar ekrana uzak

Uygulamaya ynelik zel notlar ise; Ekranlama yapsn tasarlamadan nce, elektrik, manyetik yada her ikisine de ihtiya duyulduunun belirlenmesi gereklidir (ou durumda elektriksel ekranlama gereksinimleri karlamak iin yeterli olmaktadr). Manyetik ekranlama frekansn artmas ile ykselir. Elektriksel ekranlama ise belli bir frekansta minimum gsterir. Sonu olarak bir ekranlamann EMC performans, kullanlan malzemelerin zelliklerine, alma frekansna ve dikkate alnan kaynaklara baldr. Ancak, pratikte Giriim kaynana gre ekrann konumu, Farkl ekran paralarnn arasndaki balantlar, Ekran zerindeki delikler ve boluklar,

ve benzeri baka etkenler de baskn rol oynar.[12,21]

IX.2.2. Manyetik Ekranlama:

Pratik olarak dk frekanslarda ( f < 30 MHz) nemlidir. Manyetik

ekranlama da zayflama frekansla artar. Ekran iindeki diren mmkn olduunca dk tutulmaldr. Delikler ve aklklar daha az nemlidir.[21]

IX.2.3. Elektriksel Alan Ekranlama:

Pratik olarak yksek frekanslarda (f > 30 MHz) nemlidir. Deiik paralar arasndaki kontak direncinin kalitesi nemlidir, izole edilmi paralar anten gibi 80

davranr. Delikler ve aklklar frekansa baml olarak nemlidir. Kablo balants yada havalandrma nedeniyle braklan aklklar ekranlamay etkiler. Deiik kaynaklarda verilen yaklak formller genelde yark says ve uzakla bal olarak ekranlama etkinliini verir. Sorun bu formllerin birka lme ile test edilememesidir. ounlukla teori ile pratik arasnda 30 dBden byk farklar gzlenir. Bunun nedeni verilen formllerin hangi uzaklk ve konumda geerli olduunun belirtilmemesidir. Deneyimler 10 MHze kadar materyal ve balantnn 10 MHzin stnde ise aklk geometrisinin ekranlama etkinliini belirlediini sylemektedir. Ekranlama amacyla seilecek malzemeler grupta toplanabilir. 1. Yksek performansl malzemeler: elik, bakr, paslanmaz elik gibi malzemelerden yaplm ve tamamen metal kapl kutu (80-120 dB ekranlama etkinlii) 2. Standart performansl malzemeler: letken metal tabakalar ya da Metal parackl plastikler (20-40 dB ekranlama etkinlii) 3. Zayf performansl malzemeler: Metalletirilmi kuma yaplar, iletken kat malzemeler (iletken polimerler), (15-30 dB ekranlama etkinlii) 30 dB ekranlama etkinlii ortalama deer olarak kabul edilmektedir. Pratikte birok sorunu 40 dB ekranlama etkinlii zebilir. Askeri sistemlerde 100-120 dB ekranlama etkinlii istenebilmektedir. Telefon kablolar iin artnamelerde istenen deerler 80-90 dB civarndadr. Ekranlama performansn azaltan etmenlerin banda; Ekran duvarndaki sreksizlikler (balantlar, lehimler, perinler), Ekran duvarnda zorunlu braklan aklklar (havalandrma delikleri, dmeler,sinyal lambalar, grnt ekran, vb) gelmektedir. Bu aklklarn tasarmnda zel dikkat gsterilmelidir. Pratikte kullanlan eitli aklk trleri kk ya da dar yarklar, delik ve yark dizileri, zgara yada rgl tabakalar ve kafes yaplar olarak sralanabilir. Aklklarn boyutlar engellenmek istenen elektromanyetik nmn dalga boyundan kk olmaldr. Akln (kesitin) en byk boyutu nemlidir. Engellenmek istenen nmn en yksek frekans gz nne alnmaldr. Burada kk ten kastedilen dalga boyunun 81

en az onda biridir (/10). ekil IX.4 de delik ve yarklar iin frekansla ekranlama etkinliinin deiimi gsterilmitir.[10]

ekil IX.4. Delik ve Yarklar in Frekansla Ekranlama Etkinliinin Deiimi

Grld gibi, 25 cm boyunda bir yark 10 kHz frekansnda 90 dB ekranlama salarken bu deer 500 MHzin stne kldnda 0 dB ye dmektedir. 600 MHz de iaret dalga boyu 50 cm olduundan yark boyu dalga boyunun yarsna denk der. Bu durumda da iaret olduu gibi yarktan teye szar. zellikle binalarda, ilerinde yksek gl trafolarn bulunduu odalarda soutma ve ekranlama ayn anda gereklenmek istendiinde ekil IX.5 teki yaklam kullanlabilir. Havalandrma panelindeki delik saysna, derinlie ve delik aplarna bal olarak formlden ekranlama etkinlii hesaplanabilir. ekil IX.4 deki rnekten grlecei zere 100 dB civarnda ekranlama etkinlikleri salamak olasdr. ekildeki formln kesim frekansnn olduka (birka kat) stnde geerli olduu unutulmamaldr.[12]

82

ekil IX.5. Ekranlama rnei

Yksek zayflama elde edebilmek iin iki koul vardr. 1. Ekran kalnl, aklk apnn en az iki kat olmaldr. 2. Akln byk kenar ekran kalnlnn 1/6sndan kk olmaldr. Aklk malzemesinin direnci eitli paralar arasndaki direnler de dahil olmak zere kk olmaldr. Bunun anlam zgaral yaplar yerine delikli levhalarn tercih edilmesi demektir. Bo bir akln yada deliin iine hi bir zaman bir iletken yerletirmemelidir. Bu durumda, klavuzun kesim frekans deitirilmi olur.[12,23]

IX.2.4. Kablolar ve Ekranlama Etkinlii

Ekranlama etkinlii asndan bir karlatrma da hemen her trl elektriksel cihazda kullanlan balant elemanlar, yani kablolardr. ekil IX.6' da deiik tipte kablo ve iletim hatlar ve oluan elektrik alan izgileri gsterilmitir. ekilde gsterilen alan izgileri daglmndan da iletim hatlarnn ekranlama etkinlii performanslar belli olmaktadr. rnein, iki iletkenli hat ile mikroerit hatlar ak hatlar olduklarndan ekranlama performanslar ktdr. Oysa, koaksiyel ve dier hatlar doal ekranlara sahip olduklarndan iyi ekranlama etkinlii performans vermektedirler.

83

ekil IX.6. letim Hatt Tipleri ve Ekranlama Etkinlii Performaslar

Ekranlama etkinlii frekansla deimekte ve deiimin nasl olaca ise (kestirimi ok zor olduundan) ancak l ya da saysal benzetimler yoluyla saptanabilmektedir. Bu yzden EMC mhendisliinin temeli hassas ve tekrarlanabilir llere ve gereki modeller zerinden yaplan simlasyonlara dayanr.[9,10]

IX.3. TOPRAKLAMA
stenmeyen cihaz - cihaz etkileimi diye de tanmlanabilen EMC problemleri birka milimetre boyutundaki bir krmk (chip) ya da birka cm2' lik alan kapsayan bir bask devre iin sz konusu olabilecei gibi yzlerce metre kare alana yayl byk tmleik bir sistem iin de sz konusu olabilir. ekil IX.7' de tipik bir orta lekli EMC problemi resmedilmitir. Bir orta gerilim (OG) hattndan enerji alan bu iletmenin elektrik enerjisi bir alak gerilim (AG) hatt ile (OG /AG ana istasyonu zerinden) salanmaktadr. Bu istasyon ynetim binasna 220 V'luk besleme salarken retim ve laboratuar alanlarna 340 V luk gerilim ulatrmakta. Ynetim binasnda miliwattlar mertebesinde glerle alan ve mikrovolt/metre deerlerinde elektrik alanlarna duyarl bilgisayar, faks makinas, cep telefonu benzeri haberleme cihazlar kullanlrken, retim alannda onlarca kilowattlar mertebesinde glerle alan makinalar, motorlar kullanlmaktadr. Bu tip ortamlarda hassas cihazlarn 84

korunmas temel EMC problemlerinden olup genel zm yntemi iyi bir topraklama sistemi kurmaktr. Elektriksel potansiyel, iki nokta arasnda i yapabilme kapasitesidir. Volt birimiyle anlan elektriksel potansiyel bir noktann belirlenen bir baka noktaya gre gerilim fark diye tanmlanr. rnein V AB gerilim fark dendiinde A noktasnn B noktasna gre gerilim fark kastedilir. Ancak bu iki noktann gerek potansiyel deerlerinin bilinmesi, belirlenen bir referans noktasnn varlna baldr. Bu referans noktas, bir bask devresi zerinde taban yzeyi olabilecei gibi, cihazn metal kutusu, bina ierisinde bir nokta ya da mutlak referans diye bilinen yeryz olabilir. Mutlak referans sfr volt olarak kabul edilen yeryzdr. Gerek anlamda bir topraklama iin tm cihazlarn bu mutlak sfr noktasna getirilmesi zorunludur. Uluslararas yetkin kurum olan IEEE (Institue of Electrical and Electronic Engineers) topraklama tanmn, bir elektrik devresi ya da cihaznn, iletken bir ara balant ile, istemli ya da istem d olarak, yeryz (toprak potansiyeline) ya da toprak yerine geebilecek byklkte referans olan bir yzeye balanmas eklinde vermektedir. Topraklama gereksinimleri ve teknikleri temel olarak mantk devreleri, paratoner sistemleri, AC Sistemler, ebeke datm sistemleri ve arza nleme, elektromekanik cihaz tasarmlar gibi hem yksek hem de dk frekansl sistemlerle, analog tasarmlarda sz konusudur. Pratikte toprak yerine geebilecek yaplardan bazlar, elik kafes binalar Ara gvdesi (otomobil, uak, gemi, uzay gemisi) Su borular Toprak elektrodlu sistemler Topraklama plakas ve kafesi vb. Elektrik g datm ebekelerindeki toprak referans dnda dier sistemlerde de toprak gereken ekilde kullanlr. Topraklamada en nemli problem yeryznn her noktasnda eit potansiyelde olmamasdr. Farkl noktalardan yaplan balantlar, farkl potansiyellere ulalmasna neden olur. Bunu nedeni yeryz empedansnn sfr olmamas ve nemli deiiklikler gstermesidir. Sonuta, topraa akan bu akmlar potansiyel fark olutururlar. Bu durum zellikle yldrm gibi iddetli boalmalarda ya da yksek seviyeli akmlarda gzlenir. Topraa akan akmlar, 85

olarak sralanabilir.

topraklama empedansnn farkl olmas nedeni ile farkl potansiyel deiimleri yaratrlar. ekil IX.7 de ideal topraklama durumu ve pratikte yaanan durum resmedilmitir.[19,20]

ekil IX.7. Topraklama Ortak ve Farksal mod akmlar

ekil IX.7 de, iki devre ve arasndaki iaret kablolarndan akan akm (farksal mod akmlar) gsterilmitir. Devreler A ve B noktalarndan toprak yerine geecek bir referans seviyeye balanmlardr. AB noktalar arasnda gerilim fark olumad srece topraklama gereklenmi olur. Ancak uygulamada A ve B noktalar ayn potansiyelde olamazlar. Bu iki nokta arasndaki empedansn sfr olmamas nedeniyle oluacak gerilim fark iaret kablolar ile toprak arasnda ayn ynde (ortak modda) akmlarn akmasna neden olur.[20,21]

IX.3.1. Ortak ve Farksal Mod Akmlar

letkenleri arasnda 1,2 mm mesafe bulunan 1 m uzunluundaki bir kablonun 30 Mhz deki 20 mA farksal mod akm 3 m uzaklkta 100 V/m lik bir elektrik alan retir. Buna karn ayn mesafede ayn seviyede bir elektrik alan oluturmak iin kablodan 8 A lik bir ortak mod akmn gemesi yeterlidir. Bu nedenle, bir elektronik cihazn EM masna en byk katk ortak ve farksal mod akm ve gerilimlerinden geldiinden yaptklar iin bu akm ve gerilimler EMC asndan ayr bir neme sahiptir.

86

Ortak mod iaretleri ekil IX.8 de gsterildii gibi, kablonun iletkenlerinden ayn ynlerde akan iaretlerdir. Aralarnda potansiyel fark olmad iin ykten hibir akm akmaz ve devre iletkenler ile toprak zerinden tamamlanr. Farksal mod akmlar iletkenler zerinden devreyi tamamlarlar ve toprak zerinden hibir akm akmaz [(ekil IX.8.a)]. Ayn genlikte ve zt ynlerde aktklar iin bu akmlarn oluturaca alanlar da birbirlerinin etkilerini azaltrlar. Buna karn ortak mod akmlar ayn byklkte ancak ayn ynde olduklar iin, bu akmlarn oluturduklar alanlar birbirlerini kuvvetlendirirler. Ortak ve farksal mod akmlarnn neden olduu EM ma, srasyla, frekansn kendisi ve karesiyle orantldrlar. Bu durumda alak frekanslarda farksal mod, yksek frekanslarda ise ortak mod EM malar baskn olur.[21]

ekil IX.8. Ortak ve Farksal Mod Akm Tanmlar

IX.3.1.1. Ortak ve farksal mod akmlar ait bir simlasyon rnei

Elektrik devrelerinde farksal mod akmlar genelde faydal iaretlere ait akmlar iken ortak mod akmlar istenmeyen akmlardr. Ortak ve farksal mod akmlarnn tanmlarna ve frekansla deien etkilerine bir rnek olmas asndan ekil IX.9 daki basit devre ele alnsn. Devrede 500 deerinde bir yk her biri 25 cm olan iki iletkenli bir hat zerinden bir AC gerilim kaynana balansn. Devre bu haliyle tam simetrik olacandan sadece farksal mod akmlar akacaktr. Ayn devrenin alt iletkenine ekilde grld gibi 25 cm'lik bir iletken daha balandnda devrenin simetrisi bozulacak ve farksal mod akmlar yannda ortak mod akmlar da akacaktr. letkenlerden akan akmlar I1 ve I2 (I1 = -I2) ise farksal ve ortak mod akmlar, I OM = I FM = (I1 + I 2 ) 2 ( I1 I 2 ) 2 87 (IX.3) (IX.4)

olarak tanmlanr.

ekil IX.9. Ortak ve Farksal Mod Akmlarnn Simlasyonu in Basit Bir Devre

ekil IX.10 da Moment yntemini kullanan NEC (Numerical EM Code) simlasyonu ile elde edilen tipik sonular gsterilmitir. DC' den 300 MHZ frekansa kadar olan frekanslar incelendiinde alak frekanslarda, beklendii gibi, farksal mod akmlar baskn iken, yksek frekanslarda ortak mod akmlar baskn olmaktadr. Bir anten gibi davranacak olan hattn toplam uzunluu 50 cm olduundan devre 300 MHz civarnda (dalga boyunun yars uzunlukta) rezonansa gelmekte ve farksal mod akm tepe deerine ulamaktadr.
0,004 0,0035
Mod Akm [A]

0,003 0,0025 0,002 0,0015 0,001 0,0005 0 0 50 100 150 200 250 300 350 ORTAK MOD FARKSAL MOD

Frekans [MHz]

ekil IX.10. Ortak ve Farksal Mod Akmlarnn Frekansla Deiimi

Yetersiz topraklamann neden olabilecei olumsuz etkilere bir rnek ekil IX.11 de verilmitir. ekildeki iki kabinli bir yerleimde kabinler aras 10-15 m uzaklk olsun. Mikro saniyelerde birka on kiloamperler akm boaltan bir yldrm dmesi sonucu oluacak gerilim fark ekilde gsterilmitir. Yksek frekanslarda metrede yaklak 1H endktans etkisi gsteren 16-17 m lik bir topraklama kablosunun neden olaca gerilim fark 200 kV lara dek kabilmektedir. Bu ise iki kabin arasnda gl bir sramann olmas anlamna gelir.[23,26] 88

ekil IX.11. Topraklamada Yldrm Etkisi

A-B

aras

mesafe l = 15,24 metre,

toprak

iletkeni

self

endktans

LG = 0,4.10 6 , kuleye arpan akm iin birim zamandaki akm deiim oran di 10kA = iken; topraklama iletkenleri zerindeki endktif gerilimin deeri dt s VF = LG l di 10 4 = 0,4.10 6 50 6 = 200 kV olmaktadr. dt 10

Bu rnek bize uygun topraklama olmamas durumunda zaman zaman den bir yldrm sonucu, rnein, bir iletmenin tm bilgisayarlarnn a balant kartlarnn niin yandn aka gstermektedir.[9,10,23,26]

IX.3.1.2. Topraklamada nemli hususlar

Tm iletken yaplar bir empedansa sahiptir. Bu empedanslar (diren ve endktans) uzun hatlar ile topraa balanrsa nemli etkiler yaratrlar. zellikle yksek frekans ve yksek hzl saysal dalga ekilleri iin byledir (akm ve/veya gerilimin hzl deitii durumlar). ki ya da daha fazla noktadan topraa olan balantlar, balant noktalar arasnda ortak modda gerilim dmelerine neden olur. Tek noktadan topraklama sadece dk frekanslarda etkilidir. Topraklama hattnn en uzun boyu, en yksek frekanstaki en kk dalga boyu ile karlatrlr. Pratik olarak topraklama boyu < /10 kural kullanlabilir. 89

Dk frekanslarda (DCden birka kHze kadar) DC empedans toprak hattnn empedans iin kabul edilebilir bir tahmin verir. Tek noktadan topraklama uygulanabilir. Yksek frekanslarda, dalm kapasite ve endktansn topraklama hatt boyunca yerleimi, rezonanslara ve topraklama empedansnn deiimine neden olur. Topraklamann iyi yaplamamasnn en fazla etki yaratt devrelerin banda bask devreler gelmektedir. Bask devrelerde iyi bir topraklama gerekletirebilmek iin; Endktans etkilerini azaltmak gerekir. Bunun iin L yada akmn deiim hz (di/dt) minimize edilmeli (Endktansn azaltlmasnda devre yerleimi en nemli faktrdr), evrim kapatan devre yollarnn alanlar olabildiinde kltlmeli, Eleman bacaklar ksa tutulmal, aret gidi ve dn yollar birbirine yakn tutulmal, Mmkn ise burgulu (twisted pair) hatlar kullanlmal, Ana iaret hatlar referansn yaknnda olmal, Yzey montajl elemanlarn kullanm tercih edilmeli, Unutulmamaldr ki, 0 olmas gereken toprak iletkeninin iki noktas arasnda 0.3-0.5 ' luk normal koullarda ihmal edilebilecek bir empedans farknn olmas 200 kA' lik bir yldrm dmesi durumunda on binlerce voltluk bir potansiyel fark yaratabilmekte ve ciddi kayplara neden olabilmektedir.[26]

IX.4. FLTRELER
Elektrik-elektronik cihazlarn birbirine olumsuz etkileri (istenmeyen giriim ve elektromanyetik sznty) en aza indirmek ve byle olumsuz etkilerin olduu ortamlardaki performanslarn maksimum dzeye karmak EMC mhendisliinin temel ilkesidir. EMC problemlerinin giderilmesinde kullanlan yaygn ve etkili tekniklerden birisi filtre kullanmaktr. Yararl olsun istenmeyen olsun, tm elektriksel iaretler frekans blgesinde belli bir blge kapsar. Eer yararl iaret ile istenmeyen iaret farkl frekanslarda ise filtre kullanarak istenmeyen iaretler szlebilir. Filtreler elektronik filtreler ve ferrit bilezikler diye snflandrlabilir.[26]

90

IX.4.1. Elektronik filtreler

ekil IX.12 de temel devre elemanlarnn seri/paralel kullanm ile elde edilebilecek basit, 2-kapl filtre dzenleri gsterilmektedir.

ekil IX.12. Temel Devre Elemanlar ve Filtre Frekans Karakteristikleri

ki kapl bir devrede giri k arasna balanan seri bir endktans alak frekanslar geirir, endktansn deerine bal olan belli bir kesim frekansndan tesini geirmez, hzla zayflatr. Benzer ekilde yine seri bal bir kondansatr st geiren bir filtre gibi davranr. DC ve alak frekanslarda kondansatr ak devre gibi davrandndan alak frekanslar bloke edilir. Kondansatrn sasna bal olarak belli bir frekansn st geirilir. Giri k arasna seri balanan LC elemanlar band geirirken, paralel LC elemanlar band sndren karakteristie sahiptirler. Filtrelerin ekil IX.12 deki davranlar ideal durumu yanstmakta. Oysa pratikte bu davranlar belli bir frekanstan sonra tamamen farkl olabilir. Bunun nedeni temel pasif elektronik devre elemanlarnn ideal davranlarn gsterememesidir. ekil IX.13 de temel elemanlar ve pratikteki davranlar gsterilmektedir.[26]

91

ekil IX.13. Temel Devre Elemanlarnn Davranlar

Grld gibi, bir tel paras alak frekanslarda bir diren etkisi yaratrken yksek frekanslarda endktans etkisi de gstermeye balar ve seri RL devresi gibi davranr. Diren eleman iin de davran benzer ekildedir. Bir kondansatr yksek frekanslara doru gidildiinde balant ve lehim noktalarndaki istenmeyen kaak etkiler nedeniyle seri bir LC devresi gibi davranr. Bir endktans ise, yine yksek frekanslarda balant noktalar arasnda oluan kaak kapasite etkileri nedeniyle paralel LC devresi gibi etki yapar. Yani hibir basit devre eleman yksek frekanslarda sadece kendisinden beklenen etkiyi gsteremez. EMC sorunlarn gidermek amal kullanlan filtreler ebeke g kayna filtreleri, DC g kayna filtreleri ve telekomnikasyon filtreleri olarak snflandrlabilir. ebeke g kayna filtreleri lineer yapda olup elektromanyetik grltnn sisteme girmesini engellemek amac ile ekran iine ve ebeke g kayna giriine konulur. DC g kayna filtreleri de ebeke g kayna filtreleri ile ayn yapdadr. Telekomnikasyon filtreleri ise her trl olabilir. Filtre seiminde alma zellikleri (gerilim, akm ve scaklk), gvenilirlik (maksimum sznt akm, rutubet snrlar, ar yk akm), elektriksel zellikler (yksek gerilim karakteristikleri, izolasyon direnci) ve mekanik zellikler (boyutlar, montaj sorunlar) en nemli seim parametreleridir. Seilen filtreden beklenen EMC zellikleri ise araya girme kayb, kesim frekans, ykn kapasif ya da endktif oluu, yksek frekanslardaki cihaz empedansnn belirlenmesi ve ortak mod ve/veya farksal mod filtre gereklilii nemli 92

EMC zellikleridir. Filtre performansn belirleyen en nemli faktr, filtrenin ekrana monte edili eklidir. Bu nedenle iyi bir performans iin filtre, ekranl gvdeye, g kablosunun girdii noktada monte edilir. Giri kablolar, k kablolarndan olduka iyi dekuple edilmelidir. Gvde montajl filtreler tercih edilir. Aksi halde filtreyi ekranlayp giri ve klar birbirinden izole etmek gerekir. Filtre gvdesi ile toprak arasnda iyi bir elektriksel temas salanmaldr. Balant teli kullanlmamaldr. Galvanik uyumlulua dikkat edilmelidir.[26]

IX.4.2. Ferrit Filtreler

Elektronik devrelerde istenmeyen yaynmlarn nemli bir ksm balant kablolar ve iaret yollar zerinde oluur. Kablolar, yksek frekanslarda birer anten gibi davranr. Bu nedenle, elektronik devrelerde EM szntnn nlemini almak balant kablolar ve iaret yollarndaki grltleri azaltmak anlamna gelir. Ferrit filtreler kablolara bilezik gibi geirilerek kullanldklarndan tercih edilmekte. Ayrca bilgisayarlarn i ve d veri kablolarnda (ekran, yazc, klavye, CPU), tanabilir ve sabit disklerin plastik erit kablolarnda, elektronik devrelerin i ve d enerji kablolarnda ve kartlar aras balantlarda da yaygn olarak kullanlmaktadr. ekil IX.14 te ferrit bilezik mant ve deiik filtre fotoraflar gsterilmekte. Ferit bilezikler ferromanyetik zellie sahip olduklarndan manyetik alan depolama zelliine sahiptirler. Amper yasas, iinden akm akan bir telin etrafnda manyetik alan oluur. Kablo boyunca ilerleyen iaretlerin oluturduu manyetik alan bloke etmek iin tel etrafna ferrit bilezik taklr. ekilde grld gibi, istenmeyen yksek frekansl iaretleri szmek iin ferrit bilezik iersinde iaret kablolar sarg eklinde dolatrlabilir. Sarg says ferrit bileziin empedans etkisini arttrr ancak ferromanyetik rezonans frekansn drr. Pratikte, sarglar aras kaak kapasitif etki olutuundan, ikiden fazla sarm kullanlmaz. Ferit bilezik etki ettii frekans blgesindeki istenmeyen iaretleri szerken faydal iaretleri etkilemez.

93

ekil IX.14. Filtre rnekleri

Kablolarn ekranlamasnda ferrit kullanldnda alak frekanslar fazla etkilenmezler. Bu frekanslarda, ferrit endktans sabit ve az kaypldr. Bu nedenle toplam empedans az arttrr. Yksek frekanslarda ferritin manyetik kayplar hzla artar ve ferromanyetik rezonans denen bir frekans blgesinde permeabilite hzla der, empedans maksimum olur. Bir hatta ile grlty szerken iareti korumak iin ortak mod davranndan yararlanlr. Yani iaret hattnn hem gidi hem de dn iletkeni ayn ferrit filtre halkasndan geirilir. Bu hatlarda iaret (gidi-dn) zt fazl olduundan birbirini yok eden zt manyetik alan olutururlar. Oysa, grlt her iki iletkende de ayn fazl olduundan filtre ile szlrler. Ferrit filtre seiminde gz nne alnacak noktalar unlardr. En fazla araya girme kaybnn gerektii frekans blgesi belirlenir. Kablo tipine gre ferrit filtre yaps seilir. Uygulanacak kabloya gre tm ya da para halinde olmas istenir. Etkili olaca frekans blgesindeki zayflatma miktar ve empedans belirlenir. Uygulama durumuna gre deiebilen zellikler saptanr (rnein scakla ballk, DC akm, vb.). ekil IX.15 te ferrit filtre edeeri verilmitir. Ferrit bilezik kaynak ile yk arasna seri bir empedans gibi etki yapar. Bu durumda edeer devreden de grlecei gibi araya girme kayb ferrit bilezik varken ve yokken basit devredeki yk gerilimlerinin logaritmik oranndan elde edilir. Bu durumda araya girme kayb, kaynak ve yk empedanslar ve ferrit bilezik edeer empedans tarafndan belirlenir. 94

Ferrit bilezik empedans dier ikisine gre ne kadar byk olursa o kadar iyi araya girme kayb elde edilir.

ekil IX.15. Ferrit Bilezik Filtre Edeeri

VF = Ferrit varken yk gerilimi V0 = Ferrit yokken yk gerilimi Araya girme kayb IL = 20 log 10 (V0 / V F ) Z + ZF + ZL IL = 20 log 10 K ZK + ZL (IX.5)

(IX.6)

zellikle bilgisayarlarda ve bask devrelerde veri/iaret iletimi oklu (drtl, sekizli yada on altl) kablolarla salanr. Bu durumda sadece bir veri yoluna (yani bir kabloya) ferrit bilezik geirmek zm olmayacaktr. Tek bir kabloya taklan ferrit bilezik 1 dB lik bir araya girme kayb bile salayamazken, bu deer sekiz balantnn beine ferrit bilezik takldnda 5 dB e kmaktadr.[9,10,21,26]

95

IX.5. KABLO VE KONNEKTRLER

EMC (Elektromanyetik uyumluluk) disiplinler aras karmak bir konudur. EMC problemleri ile tasarmdan retime, planlamadan pazarlamaya kadar herkes karlamaktadr. Genelde EMC problemlerinin nemli bir ksm uygun tasarmla balangta ortadan kaldrlabilmektedir. EMC nlemleri tasarma doru baa ekildii oranda zm kolaylamakta ve ucuzlamaktadr. EMC probleminin zm ne kadar sonraya braklrsa problem daha karmak hal alr ve zm pahalya mal olur. EMC zmlerinde bilinen ama ou kez gz ard edilen basit nlemler de yeterli olabilmektedir. Bu nedenle, EMC mhendislii ve uygulamalar teknolojide bir yaam biimi haline getirilmelidir. Ekranlama, topraklama ve filtreleme yannda bir dier nemli EMC konusu da kablolardr. EMC kalitesini belirleyen ana etkenlerden birisi kablolardr. nk, istenmeyen iaretleri bir noktadan dierine ilettikleri gibi (iletkenlik yoluyla giriim), zerlerinde dolaan iaretleri bir anten gibi uzaya da yayarlar (ma yoluyla giriim). Bir devrede, bir sistemde deiik boylardaki kablolar farkl frekanslarda rezonansa gelen yarm dalga dipol anten gibi davranrlar (geni bandl giriim). Ayrca, yine bir devrede yada sistemde en geni evrimi oluturduklarndan halka anten gibi de davranrlar. Bu nedenle kablolar hem gl elektrik hem de gl manyetik giriim kayna gibi etki edebilirler. Kablo etkileimi sz konusu olduunda kuplajn tipi (manyetik, elektrik) ve gerek duyulan performans nem kazanmaktadr. Kablo performansn belirleyen iki temel unsur ekranlama malzemesi/kalitesi ve kablo ekran topraklamasdr. Kablo, iarete (EM enerjiye) sistemdeki son noktaya (yke) kadar klavuzluk eder. evre giriiminin nem kazand durumlarda kablolar ekranlanr ya da ekranl kablo kullanlr. Koaksiyel hatlar doal ekranl kablolardr (ekran iletim hattnn bir parasdr). Bunlarn dnda ekranlanm oklu kablolar da kullanlr. ekil IX.16' da gnmzde kullanlan tek ve ift ekranl kablolara rnekler gsterilmitir. stte bakr ekran korumas altnda imal edilmi oklu iletkenli bir kablo gsterilmektedir. Dardan gelebilecek giriimlere kar iyi bir elektriksel ekranlama salayan bu kablolar yaknnda oluan manyetik alan giriimlerine kar korumaszdr. Altta, iki bakr ekran arasnda ferrit izolasyon bulunan ok iletkenli bir kablo rnei grlmektedir. Bakr ekran

96

elektriksel

koruma

salarken

ferrit

bilezik

manyetik

ekranlama

etkisi

gstermektedir.[26]

ekil IX.16. Gnmzde Kullanlan Tek ve ift Ekranl Tipik Kablolar

Kablo ekrannn etkin olmas ekranda endklenen akmlarn i iletkene kuplajnn engellenmesine ve elektrik alanlarnn (aklklardan ekran zerinde endklenen gerilim) durdurulmasna baldr. Her iki durum da iten da enerji giriimini engellemek gerekir. Kablolarda ekranlama bozukluu uygun filtre kullanlmamas ve iyi ekranlama yaplmamas sonucu oluur. Belli bir manyetik alan ierisinde bulunan bir kablo zerinde, birim boy direnci ve birim boy endktans ile belirlenen bir gerilim dm oluur. Bu gerilim dm ekransz kablolarda frekans arttka artar ve yksek frekanslarda kabul edilemez grlt gerilimleri oluturur. Oysa ekranl kablolarda bu durum kablo kesim frekansna dek sz konusudur. Yani, kablo direnci ve endktansnn belirledii kesim frekans stnde ekranl kabloda grlt gerilimi frekansla artmaz. Dolaysyla kullanlan kablonun kesim frekansnn bilinmesi gerekir. Bu frekanstan dk frekanslarda ekranlama etkili deildir. Ancak frekans kesim frekansnn stne knca ekranlama etkili olmaya balar. Pratikte iyi bir manyetik ekranlama ancak frekans kesim frekansnn be katndan byk olunca salanmaktadr. ekil IX.17 de kablo ekranlamas ve kesim frekans tanmlar verilmitir.[26,27]

97

ekil IX.17. Kablo Ekranlamas ve Ekran Kesim Frekans

ekil IX.18 deki kablonun kendi ekran hem bandan hem sonundan topraga baglanm durumdadr.

ekil IX.18. Kablolarda Toprak Balant rnekleri

98

ekil IX.19. Faz ve Ntr letken Boylarnn EMC Etkisi

ekil IX.19 de grld gibi faz ve ntr kablo boylarnn farkl olmas bile bir EMC problemine yol aabilir. Sadece ince balant elemanlaryla gereklenen topraklama genelde ie yaramaz, sk geme ve erit hatlarla gerekleen topraklamalar ise mkemmele yakn etki yapmakta. Kablo, genelde kaynak ile yk arasnda iaret iletiminde kullanldndan ekranlamann ne tarafta yaplaca ve topraklama nemlidir. Sadece yk tarafndan ekranlanm bir kabloda istenmeyen elektrik alanlar iyi ekranlanr. Ancak bu manyetik alanlarn ekranlanmasna yetmez. Hem yk hem de kaynak tarafnda topraklama uygulandnda elektrik alan ekranlamas daha iyi olur (10-20 dB ekranlama etkinlii artar) ve manyetik ekranlama da salanm olur. Burgulu ift iletken kullanarak (iletkenler arasndaki alan kltlerek ve burgu sayesinde zt ynl akmlar akmas salanarak) manyetik sznt azaltlmtr. Her iki taraftan da topraklama uygulandnda elektrik ve manyetik ekranlama etkin biimde salanm olur. Kablolarda ekranlama ve etkileri Etkili elektrik alan ekranlama salanrken manyetik alan ekranlanmaz. Etkili elektriksel ekranlama salanrken manyetik alan da etkili biimde zayflatlr. EMC nlemlerinde kablolar kadar nemli olan elemanlar konnektrlerdir. ki kablonun balants, iki yzeyin szdrmaz montaj EMC asndan ok nemlidir. EM sznt su ve k gibidir. Yarklardan, atlaklardan ya da aralk braklm ayrtlardan su ve k nasl szarsa EM enerji de (frekansna bal olarak) yle szar. Bu nedenle olas btn sznt yerleri kapanmaldr. Elektronik devrelerde ve cihazlarda kapaklar, gvdeler, giri panelleri, havalandrma yarklar, vb birok sreksizlik kanlmaz olarak braklr. Bu durumda bu sreksizliklerden elektromanyetik sznty nlemek

99

iin kontak ve balant elemanlar kullanlr. Sreksizliklerin EMC etkileri asndan nemli baz noktalar unlardr. Kablolar birbirine, belli bir panele ya da yzeye balarken sk temas ok nemlidir. Sk geme yannda geni eritlerle topraklama salanmas da nemlidir. evre yzeylerin iyi temas asndan iletken katkl plastikler, contalar ya da yaylar kullanlr. letken katkl plastikler ve contalar ucuz ve kolay monte edilebilir olmalarna karn izolasyonu dk ve mrleri ksadr. ekil IX.20 de conta tipleri gsterilmitir. Uygulamada plastik, rgl, tekstil, karbon katkl conta tipleri kullanlr. Yaylar sk geme saladndan iyi izolasyon salarlar, kendi kendilerini anmaya kar korurlar, ancak pahal ve montaj zordur.

ekil IX.20. Conta Tipleri

Yzey montajlarnda iletkenlerin kontak yzeyleri temiz olmal ve tam temas salanmaldr. Yzeyler arasnda ya, toz ve pas gibi maddeler

bulunmamaldr. Balantnn uzun dnem dman paslanmadr. Yzey montajlarnda zamanla paslanma nemli bir EMC sorunu oluturur. Paslanmann deiik nedenleri vardr: En nemlileri galvanik etki ve elektrolitik etkidir. Galvanik etki, farkl trden iki metalin oluturduu kontak yzeyindeki rutubetten kaynaklanr. Zamanla bir pil gibi yzeyi andrr. Elektrolitik etki, nem ve balantlar zerinden akan akm balant zerinde elektrolitik etkiler oluturur. Bu etki kullanlan metallerden bamszdr. Ayn veya farkl metallerde gzlemlenebilir. Yzey montajlarnda: Olabildiince galvanik hareketlilik tablosu dk olan metaller kullanlmal, 100

Birletirilecek metallerin elektro-kimyasal zellikleri birbirine yakn olmal, Direk balant teknikleri kullanlmal. (Gereken durumlarda atlamal balantlar kullanlabilir. Metalden metale temiz balant yzeyi kurulduundan emin olunmal, Balant noktalar nemden korunmal, Gereken durumlarda bu denetlenmelidir. nemli bir konu da cihazlarn ya da kablolarn CE markal olmasnn, bir arada noktalarn fiziksel ve elektriksel durumu

sistem kurulduunda EMC koullarnn salanmas anlamna gelmeyeceidir. Sistem ierisindeki her parann EMC karakteristii farkldr. Uyumsuzluk olmas durumunda nce gvenlik kurallar salanmal, cihazn talimatlarna uyulmal, en sonunda EMC koullar ele alnmal. Elektriksel iaretler (tm g beslemeleri, analog, saysal veri iaretleri), bir gidi bir dn iletkeni zerinden, farksal modda iletilir. Gerilim iletkenler arasnda oluur. Genelde toprak empedansnn

dzensizlikleriyle oluan ortak mod akm tm iletkenle de ayn ynde akar ve toprak hatt zerinden geri dner. Kablolar arasnda ortak modda iletilen yksek frekans (YF) parazitler en temel EMC sorunudur. Ekranl balantlarn uygun olmas durumunda, tek rgl kablo kullanarak koruyucu etki birka MHzden birka yz MHz e karlabilir. [26,27] Kablo / cihaz ekrannn tek taraftan balanmas alak frekanslarda etkilidir, yksek frekanslarda bu tip bir balant etkili olmaz. Ekrann ift taraftan topraklanmas en iddetli parazitlere kar (YF ortak mod) koruma iin kullanlr. ift tarafl balantlarla ilgili sorun, alak frekanslarda ekranlama zerinden bir akmn akabilmesidir. Bu akm, baz durumlarda vnlama ad verilen bir alak gerilim veya ift kablo tarafnda 50 Hz grlts yaratr. Tm saysal veya elektrik kablolarnda d ekranlamalarn her iki ucu, cihaza giri noktalarnda makine toprana balanmaldr. Tek bir uca sadece dk seviyeli alak frekansl ekransz analog balantlar yaplabilir. ebeke, besleme, g, analog/saysal iaret kablolar, mmknse topraklanm kanal ierisinde denmelidir. Mmkn olan her yerde biri enerji, rle ve hz kontrol cihaz kablolar ve dieri sinyal kablolar (sensrler, veri, haberleme, vb.) iin iki metal kanal kullanlmaldr [26,27]. Baz kanal rnekleri ekil IX.21 da gsterilmitir.

101

ekil IX.21. Elektriksel Ekranlama Asndan Edeer Kanallar

Grld gibi, elektriksel alann dey polarizasyonlu olmas durumunda kanallarn stnn ak ya da kapal olmas ekranlama performansn fazla etkilememekte. Ancak, dairesel polaizasyonlu elektriksel alanlarn olabilecei ortamlarda kanallarn tmden kapal olmas kanlmaz. Gnmzde akll binalar, haberleme ve bilgisayar alar, internet balantlar, kablolamann nemini aka ortaya koyan sistemlerdir. Bir yandan a ierisinde hassas haberleme kablolar denirken dier yandan yksek gl besleme kablolar denmekte. Ekonomik olmas asndan birlikte denmesi zorunlu olduundan enerji kablolarnn olas olumsuz etkilerine kar iaret kablolarnn korunmas nem kazanmakta. ekil IX.22' de tipik kablo kanal ve deme tipleri gsterilmitir.

ekil IX.22. Enerji ve aret Kablolarnn Kanal erisinde Yerleimi

Tipik olarak kablo kanal uzunluklar 30 m den ksa ise kanallar birbirine ve kablolara temas edebilir. Kanal uzunluu 30 300 m arasnda ise aralarnda yan yana veya st ste 10 cm boluk braklmaldr. Uzunluk 300 myi atnda aralarnda 30 cm boluk olmaldr. Gidi ve dn iletkenleri her zaman birbirine komu olmaldr. YF koruyucu etkisinden yararlanmak amacyla, tm balantlarn, toprakl e potansiyel yaplara balanmas tavsiye edilir. Yalnzca analog, saysal 102

veya haberleme sinyalleri iin kullanlan kablo iftleri ayn demette birbirine yakn olabilir veya ayn kablo grubu iinde denebilir [13,26,27]. ekil IX.23 de bir baka kanal deme rnei gsterilmektedir.

ekil IX.23. Enerji ve aret Kablolarnn Ayn Kanalda Yerleimi

ekil IX.23 de grld gibi, iaret kablolar ile enerji ve rle kablolar birbirlerine olabildiince uzak yerletirildii gibi, aralarnda EMC asndan daha dayankl olan ekranl analog kablolar denerek yaltm arttrlmaya

allmtr.[26]

103

BLM X ERTLAR VE AVRUPA BRL

EMC, CE ARET, STANDARTLAR VE AVRUPA BRL

X.1. GR
AB pazarnda dolaacak her trl elektriksel alet yada rn CE (EMC uyumluluk) markas tamak zorundadr. EMC problemleriyle profesyonelce uraan, ilkelerin, teknik kurum ve kurullarn ayn dili konumalarn salayan, teknik gereksinimleri karlamak zere organizasyonlara giden nemli kurulular ekil X.1 de gsterilmitir. Bu kurulular IEC, CISPR ve CENELEC tir. [28]

104

X.2. ULUSLARARASI KURULULAR

ekil X.1. Uluslararas EMC Kurulular ve Etkileimleri

X.2.1.

IEC (International Electrotechnic Commission)

IEC 1906 ylnda kurulmutur ve sanayilemi 50 ye yakn lkenin ulusal elektroteknik kurullarndan olumutur. rlanda hari tm Avrupa lkeleri yedir. ISO (International Standardisation Organisation) Uluslararas Standartlama Kurulu nun elektrik ve elektronik koludur. Baz zel konular dnda elektrik, elektronik ve haberleme sistemlerindeki standartlar organize eder. Haberleme alan ITUye (International Telecommunication Union), motorlu aralar ISOya braklmtr. almalar 100 teknik komiteye datlmtr. Her bir komite genel bir alan kapsar ve birok rn komitesi mevcuttur. Teknik komiteler (TC, Technical Committe), alt komiteler (SC, Sub- Committe) ve alma gruplarndan (WG, Working Group) oluur. TC 77, Elektromanyetik Uyumluluk SC 77A, Alak Frekans Davranlar SC 77B,Yksek Frekans Davranlar 105

SC 77C, EM darbelere kar baklk TC 65, Endstriyel proseslerin lm ve kontrol WG 4, Elektromanyetik Karmaa TC xx XYZ rn gibi yzlerce alt kurumlar ve alma gruplar vardr.[28,29]

X.2.2.

CISPR (Comite International Special des

Perturbations Radioelectriques)
CISPR 1936 da kurulmutur. lk amac nm kaynakl EMC problemleridir. u anda alma alanlar IEC ile paralel duruma getirilmitir. Ana amac radyo ve TV yaynlarnn haberleme teknolojisi cihazlarndan korunumudur. almalar 7 komiteye datlmtr. Bunlardan bir tanesi lme; dier alts ise farkl alanlar kapsar. almalarn sonular CISPR Yaynlar olarak duyurulur. Yaynm lmeleri konusunda referanslar oluturur. Alt gruplar olarak CISPR/A , Radyo giriim lmleri ve istatistiksel yntemler, CISPR/B , Endstriyel, bilimsel ve tbbi cihazlar ile ilgili giriim, CISPR/C, Yksek gerilim, havai hatlar ile ilgili giriim CISPR/D, Motorlu cihazlar ve iten yanmal motorlarla ilgili giriim, CISPR/E, Radyo alclar ile ilgili giriim, CISPR/F, Aydnlatma, evsel cihazlarla ilgili giriim, CISPR/G, Haberleme cihazlar ile ilgili giriim,

ile ilgilenir.

X.2.3.

CENELEC (Comite Europeen de

Normalisation Electrotechnique)
CENELEC 1961 de 300 farkl komiteden oluturulmutur. CEN okgeni alanda standardizasyon ilemlerini yrtr. CENELEC elektrik-elektronik ve dolaysyla EMC alanndaki standardizasyon ile snrlandrlmtr. Avrupa yesi 28 lkeyi, 4 EFTA yesi lkeyi (zlanda, Norve, svire, Linheytayn) ve ulusal

standardizasyon komitelerini bir araya getirmektedir. Hedefi Avrupa Standard (EN)

106

oluturmaktr. 100 den fazla teknik komiteden olumutur. 1972 de, CENELCOM (1958) ve CENEL (1960)n birletirilmesi ile oluturulmutur. Teknik kurullar arasnda, TC 110 Elektromanyetik Uyumluluk, WG 1 Genel Standartlar, WG 2 Temel Standartlar, WG 3 ebekenin haberleme hatlarna etkisi, WG 4 Yansmasz odalar, SC 110A EMC rnleri (CISPR/B/E/F/G) bulunur. IEC, CISPR ya da CENELEC EMC dzenlemeleriyle de ilgilenir. Deiik rnler iin salanmas gereken limitleri belirler, bu limitlerin nasl denetleneceini, hangi tip l ve test dzenekleriyle llebileceini ve test edilebileceini, sz konusu l ve testlerin nasl yaplmas gerektiinin belgelerini ayrntl olarak hazrlar. Standart ad verilen bu belgelerin hazrlanmas ve oluumunda; Katknn %80 ini IEC almalar salar. Katknn bir ksm CENELEC in kendi teknik kurullarndan ve alma gruplarndan gelir. Ayrca CENELEC ile ortak alan kurululardan katk gelir. Son olarak, ulusal komiteler tarafndan oluturulan katklar gelir. Bir belgenin standart olabilmesi bir sreci kapsar. Bu srete nce sorgulama, daha sonra oylama ve son olarak numaralama gerekletirilir. Sorgulama Standart tasla CENELEC e sunulmak zere ulusal komitelere verilir. Bu sre yaklak alt aydr. Alnan yorumlar, tasla hazrlayan teknik komite tarafndan oluturulan belge ile birletirilerek oylamaya sunulur. Oylama Oylama genellikle ay srer. Oylama lkelerin temsil edilme arlklarna gre deerlendirilir. Almanya, Fransa, talya ve ngiltere 10 oy hakkna, dierleri ise daha az oy hakkna sahiptirler. Oylamada standart taslann geer kabul oylar, toplam oylarn %71 ni geerse taslak kabul edilir.

107

Numaralama European Standard olarak kullanlr. Standardn numaras EN ile balar, bir boluk braklarak ilgili saylar ile devam eder (yani, ilk iki hane standardn kaynan belirtir). rnein, EN 50225:1996 (Ayr bir kolonda yrrle girdii yl bildirilir) EN 50157-2-1:1996 (Alt blmleri - ile ayrlr.) Belli aralktaki numaralar deiik amalarla nceden ayrlmtr. Numaralar, 40000 den 44999 a kadar olanlar Bilgi Teknolojileri (IT, Information Technologies) alanndaki CEN/CENELEC almalarn kapsar, 45000 den 49999 a kadar olanlar IT dndaki CEN/CENELEC almalarn kapsar, 50000 den 59999 a kadar olanlar CENELEC almalarn kapsar, 60000 den 69999 a kadar olanlar IEC dokmanlarnn CENELEC uygulamalarn kapsar. IEC ve ISO yayn numaralarn kendi aralarnda u ekilde vermektedirler.1 den 59999 a kadar ISO, 60000 den 79999 a kadar IEC in standar numarasdr.[29-31]

X.2.4.

DENETLEYEN KURULULAR

EMC mhendislii ile ilgili IEC yada CISPR gibi uluslararas kurulular yannda, rnlerin EMC/EMI kontrol ve denetlenmesi ile ilgili kurulular da oluturulmutur. Bunlar; Uzman Otorite (Competent Authority): ye lkelerin ykmllklerini yerine getirmek iin oluturduklar

mekanizmadr. Uzman Kurulu (Competent Body): EMC Direktiflerini salar. EN 45001 uyumluluun denetler. Atanm kurulu (notified) olmasna gerek yoktur. Teknik raporlarn onaylanmas ve

belgelenmesinden sorumludur. Yeterlilii, uzman otorite veya ye lke uzman 108

otoritesini temsil eden akreditasyon kuruluunca tannr. Test merkezi olmas gerekli deildir.

Atanm Kurulu (Notified Body): Avrupa Birlii mevzuat, CE Uygunluk areti tamas gereken rnlerden yksek risk tayan rnlerin, piyasaya arz edilmeden nce konusunda uzman, nc bir taraf olan ve AB resmi gazetesinde yaymlanm kurulular tarafndan uygunluk deerlendirmesine tabi tutulmasn art komaktadr. te, bu rnlerin test, muayene ve/veya belgelendirmesini yapmak zere ye lkeler tarafndan altyaps yeterli grlen uygunluk deerlendirme kurulular arasndan seilerek AB Resmi Gazetesinde yaymlanan kurulular onaylanm kurulu (notified body) statsn almaktadr. ye lkelerce belirlenen onaylanm kurulularn listesi Avrupa Birlii Komisyonuna gnderilmekte ve dier ye lkelere duyurulmas amacyla bu listeler AB Resmi Gazetesinde yaymlanmaktadr. Bu kurulularn teknik adan yetkin olmalar gerekmektedir. Teknik mevzuat uyumunun tamamlanmasyla birlikte, Trkiyede yerleik kurulular da bu grevi yapmak zere yetkilendirilecekler ve AB Komisyonuna bildirilecektir. Bylece, reticilerimiz, AB yesi lkelerdeki bu kurululara bavurmak zorunda kalmadan lkemizde bu ilemlerini

yaptrabileceklerdir. Bu kurulularn alma usul ve esaslarna ilikin ynetmelik tasla D Ticaret Mstearl (D Ticarette Standardizasyon Genel Mdrl) tarafndan hazrlanm ve belli bal rn gruplar itibariyle onaylanm kurulu adaylar belirlenerek AB Komisyonuna bildirilmitir. Bunlar AB Komisyonunun gerekli deerlendirmeyi tamamlamasn beklemektedirler. Bu deerlendirme olumlu sonulandnda veya eksiklerimiz giderildiinde greve balayabilir hale

geleceklerdir. ye lkelerin Atanm Kurulu oluturmalar zorunlu deildir. Akreditasyon ve Akredite Laboratuarlar: lgili EMC standartlarna uygun olarak oluturulmu yasal uzman

kurululardr. Yalnz AB lkelerinde yer alrlar, lme laboratuvar ve belge dzenleme kurululardr.[29-31]

109

X.3. EMC VE STANDARTLAR

AB, EMC tanmlarndan yola karak baz direktifler hazrlamtr. Bu direktiflerin temel referanslar EMC standartlardr. Drt tip standart mevcuttur.

Temel Standartlar (Basic Standards) Belirli bir EMC oluumunu belirleyici zelliktedir. Bakla ilikin Temel EMC standartlar IEC, yaynma ilikin Temel EMC standartlar CISPR tarafndan dzenlenmektedir. rnein, IEC 1000-4-2 Elektrostatik Dearj Standartdr. Yani zel bir cihaza ynelik olarak uygulanmazlar. Genel Standartlar (Generic Standards) Belirli bir ortama zgdr. Minimum temel gereksinimleri ve test yntemlerini belirtir. Ortamda alan tm rn ve sistemlere uygulanabilir. rn, rn ailesi, sistem ya da kurulum standartlarnda ikinci dereceden nemlidir. Temel EMC Standartlarna kaynak oluturur. Yaynm ve bakl ilgilendiren test ve gereksinimleri ierir. Teknik ve ekonomik olarak en az sayda testleri ve snrl saydaki gereksinimleri belirler. rn Ailesi Standardlar (Product Familiy Standards) Bir grup rn ailesi iin tanmlanan EMC standartlardr. rnein CISPR 22, Bilgi Teknolojisi Cihazlar iin yaynm standarddr. rn Ailesi Standard bir ok temel standard ierebilir. rne zel Standart (Product Specific Standard) zel bir rn iin tanmlanan standartlardr. rnein, EN 50220 iitme cihazlar iin baklk standarddr. AB EMC direktiflerine uyum iin standartlarn uygulan biimi aadaki gibidir. ncelik, varsa, rne zel standartlardadr. rne zel standart yoksa ya da uygulanamyor ise rn ailesi standard uygulanr. rne yada rn ailesine zel standartlar uygulanamyor ise genel standartlar uygulanr.

110

AB nin 3.4.1998 tarihli resmi gazetesinde ve ulusal resmi gazetelerde yaynlanm ve sonunda Ulusal EMC yasalar ile birletirilen EN tipi standartlar ve kapsama alanlar yle dzenlenmitir. [29-31] EN 50 065-1:1991 Dk gerilimli elektriksel donanmlarn frekans spektrumunda gsterilimi, 3 kHz 148.5 kHz Blm 1:Genel ihtiyalar, frekans bantlar, EM etkiler. EN 50 081-1:1992 EM Uyumluluk (EMC); Genel yaylm standard Blm 1: Ticari, hafif endstri.

EN 50 081-2:1993 EM Uyumluluk (EMC); Genel yaylm standard Blm 2: Endstriyel evre. EN 50 082-1:1992 EM Uyumluluk (EMC); Genel baklk standard Blm 1: Ticari, hafif endstri evresi EN 50 082-1:1997 EM Uyumluluk (EMC); Genel baklk standard Blm 1: Ticari, hafif endstri evresi EN 50 082-2:1995 EM Uyumluluk (EMC); Genel baklk standard Blm 1: Endstriyel evre. EN 50 083-2:1995 TV, Ses ve Etkileimli oklu Ortam aretleri iin Kablo Datm Sistemi EN 50 090-2-2:1996 Ev ve Iyeri Elektronik Sistemleri Blm 2-2: Sistemin gzden geirilmesi.Genel Teknik gereksinimler. EN 50 091-2:1995 Kesintisiz G Kayna Blm 2: EMC Gereksinimleri. EN 50130-4:1995 Alarm Sistemleri Blm 4:EMC . rn ailesi Standard : Ate, dman ve sosyal alarm sistemleri bileenleri iin baklk gereksinimleri EN 50 148:1995 Elektronik Taksimetreler EN 50 199 EM Uyumluluk Ark Kaynak cihaz iin rn standard. EN 50 227:1997 Kontrol Devre cihazlar ve anahtar elemanlar yaknlk alglaycs, d.c. yaknlk alglaycs ve anahtarlama kuvvetlendiricileri iin arayz. EN 55 011:1991 Endstriyel, bilimsel ve tbbi radyo frekans cihazlarnn radyo etkisi karakteristiklerinin lm iin limitler ve yntemler.

111

EN 55 013:1990 Yayn alclar ve bal cihazlarn ma etkileri karakteristiklerinin lm iin limitler ve yntemler EN 55 014-1:1993 EM Uyumluluk Ev aletleri, Elektrik aletleri ve benzeri aletler iin gereksinimler Blm 2:Baklk . rn ailesi standard. EN 55 014-2:1997 EM Uyumluluk Ev aletleri, Elektrik aletleri ve benzeri aletler iin gereksinimler Blm 2:Yaylm . rn ailesi standard. EN 55 015:1993 Elektriksel aydnlatma ve benzeri cihazlarn radyo etkileri karakteristiklerinin lm iin limitler ve yntemler EN 55 015:1996 Elektriksel aydnlatma ve benzeri cihazlarn radyo etkileri karakteristiklerinin lm iin limitler ve yntemler EN 55 020:1998 Yayn alclarnn ve bal cihazlarn radyo giriimlerine kar bakl EN 55 020:1994 Yayn alclarnn ve bal cihazlarn radyo giriimlerine kar bakl EN 55 022:1987 Bilgi Teknolojileri tehizat radyo giriim karakteristiklerinin lm iin limitler ve yntemler EN 55 022:1994 Bilgi Teknolojileri tehizat radyo giriim karakteristiklerinin lm iin limitler ve yntemler EN 55 103-2:1996 EMC Ses, video, ses-grsel ve profesyonel kullanm iin elence aydnlatmalar kontrol cihazlar iin rn ailesi standard EN 55 104 Ev aletleri ve benzeri cihazlar iin baklk gereksinimleri EN 60 118-13:1997 Iitme cihazlar . Blm 13: EM Uyumluluk EN 60 439-1:1994 Dk gerilimli anahtar dii ve kontrol dii niteleri Blm 1: cinsi test edilmi ve cinsi ksmen test edilmi niteler EN 60 521:1995 0.5,1,2 snf deiken akm watt-saat metreler EN 60 555-2:1987 Kaynak sistemlerinde, ev aletleri ve benzeri elektriksel tehizat sebebiyle oluan etkiler Blm 2: Harmonikler EN 60 555-3:1987 Blm 3:Gerilim dalgalanmalar EN 61 000 Blm 3: Limitler 112

Ksm 2: Harmonik akm yaylmlar iin limit ( tehizat giri akm 16 A / faz). D snf tehizatlar iin haziran 1998.e kadar gei periodu nerilmitir. Ksm 3: Gerilim dalgalanmalar ve krpma iin limitler ( tehizat giri akm 16 A / faz ) EN 60 601-1-2:1993 Tbbi elektrik tehizat . Blm 1: Gvenlik iin genel gereksinimler, - 2. Paralel standart: EM Uyumluluk gereksinimler ve testler EN 60 669-2-1:1996 Ev aletleri ve benzeri sabit elektrik donanmlar iin anahtarlar Blm 2: Belirli gereksinimler . Ksm 1: Elektronik Anahtarlar EN 60 669-2-2:1997 Ev aletleri ve benzeri sabit elektrik donanmlar iin anahtarlar Blm 2: Belirli gereksinimler . Ksm 1: EM uzaktan kontroll anahtarlar EN 60 669-2-3:1996 Ev aletleri ve benzeri sabit elektrik donanmlar iin anahtarlar Blm 2: Belirli gereksinimler . Ksm 1: Zaman gecikmeli anahtarlar. EN 60 687:1992 Aktif enerji iin deiken akml sabit watt-saat metreler ( 0.2 S ve 0.5 S snflar ) EN 60 730-1:1995 Ev ii veya benzeri kullanm iin otomatik elektrik kontrol Blm 1: Genel gereksinimler EN 60 730-2-5:1995 Ev ii veya benzeri kullanm iin otomatik elektrik kontrol Blm 2: Otomatik elektriksel yanma kontrol sistemleri iin belirli gereksinimler EN 60 730-2-6:1995 Ev ii veya benzeri kullanm iin otomatik elektrik kontrol Blm 2: Mekanik gereksinimleri ieren otomatik elektriksel basn alglama iin belirli gereksinimler EN 60 730-2-7:1995 Ev ii veya benzeri kullanm iin otomatik elektrik kontrol Blm 2:Zamanlayclar ve zaman anahtarlar iin belirli gereksinimler EN 60 730-2-8:1995 Ev ii veya benzeri kullanm iin otomatik elektrik kontrol Blm 2: Mekanik gereksinimleri ieren elektriksel olarak alabilen su vanalar EN 60 730-2-9:1995 Ev ii veya benzeri kullanm iin otomatik elektrik kontrol Blm 2: scaklk alglama kontrol iinbelirli gereksinimler EN 60 730-2-11:1995 Ev ii veya benzeri kullanm iin otomatik elektrik kontrol Blm 2: Enerji reglatrleri iin belirli gereksinimler EN 60 870-2-1:1996 Telekontrol tehizat ve sistemleri . Blm 2: alma koullar . G kayna ve EM uyumluluk EN 60 945:1997 Deniz yolculuu ve radyo haberleme tehizatve sistemleri Genel gereksinimler gerekli test sonular ve test yntemleri 113

EN 60 947-1:1991 Dk gerilimli anahtar-dilisi ve kontrol-dilisi . Blm 1: Genel kurallar EN 60 947-2:1996 Dk gerilimli anahtar-dilisi ve kontrol-dilisi . Blm 2: Devre krclar. EN 60 947-3:1992 Dk gerilimli anahtar-dilisi ve kontrol-dilisi . Blm 3: Anahtarlar, Balant kesiciler, anahtar- balant kesiciler ve sigorta kombinasyon birimleri EN 60 947-4-1:1992 Dk gerilimli anahtar-dilisi ve kontrol-dilisi . Blm 4: Daraltclar, motor balatclar . Ksm 2: Elektromekanik daraltclar ve motor balatclar EN 60 947-4-2:1992 Dk gerilimli anahtar-dilisi ve kontrol-dilisi . Blm 4: Daraltclar, motor balatclar . Ksm 2: A.C. yariletken motor denetleyiciler ve balatclar EN 60 947-5-1:1991 Dk gerilimli anahtar-dilisi ve kontrol-dilisi . Blm 5: Kontrol devresi cihazlar ve anahtarlama elemanlar . Ksm 1: Elektromekanik kontrol devresi cihazlar EN 60 947-5-2:1997 Dk gerilimli anahtar-dilisi ve kontrol-dilisi . Blm 5: Kontrol devresi cihazlar ve anahtarlama elemanlar . Ksm 2: Yaknlk anahtarlar EN 60 947-6-1:1991 Dk gerilimli anahtar-dilisi ve kontrol-dilisi . Blm 6: ok fonksiyonlu tehizat - Ksm 1: Otomatik transfer anahtarlama tehizat EN 60 947-6-2:1993 Dk gerilimli anahtar-dilisi ve kontrol-dilisi . Blm 6: ok fonksiyonlu tehizat - Ksm 2: Kontrol ve koruyucu anahtarlama cihazlar ( veya tehizat ) EN 61 000-3-2:1995 EMC Blm 3: Limitler Ksm 2: Harmonik akm yaylm iin limitler (Tehizat giri akm 16 A / faz ) EN 61 000-3-3:1995 Yerini alacak standart EN 60 555-3, 1.1.2001 tarihine kadar kullanlabilir. Ksm 3: Gerilim dalgalanmalar ve krpmalar ( Tehizat giri akm 16 A / faz ) Yerini alacak standart EN 60 555-3, 1.1.2001 tarihine kadar kullanlabilir. EN 61 008-1:1994 Elektrik aksesuar . Ev ii ve benzeri kullanmlar iin integral fazla akm korumal olmayan artan akm almal devre ayrclar . 114

Blm1: Genel kurallar EN 61 036:1996 Aktif enerji iin deiken akm sabit watt-saat metreler (snflar 1 ve 2 ) EN 61 037:1992 Tarif ve yk kontrol iin elektronik krplma kontrol alclar EN 61 038:1992 Tarife ve yk kontrol iin zaman anahtarlar EN.61.131-2:1994 Programlanabilir denetleyiciler Blm 2:Tehizat

gereksinimleri ve testleri EN 61 543:1995 Ev ii ve benzeri kullanmlar iin artan akm almal korumal cihazlar EN 61 547:1995 Genel aydnlatma amalar iin tehizat . EMC baklk gereksinimleri EN 61 800-3:1996 Hz ayarlamal elektrik g src sistemleri . Blm 3:zel test yntemleri ieren EMC rn standard

X.4. EMC VE AVRUPA BRL YNERGES

AB tarafndan 1993 senesinde bir tek Avrupa Pazar uygulamas balatlmtr. AB yaklak 456 milyon insanyla birlikte giyim, hizmet ve parann ak olarak dolamna olanak saland bir pazar durumundadr. Avrupa pazarnn toplam nfusu bir ok lkenin tek bana nfusundan az olmasna karn satn alma gc ve refah seviyesi gz nne alndnda dnyadaki nemi ortaya kar. Ortak bir pazarn ilevsellii ise tekel yapl, yasama yetkisi olan kurallara baldr. Bu kurallar, Brkseldeki AB Konseyi tarafndan belirlenmi ve yaynlanmtr. EMC alannda, AB Konseyi, Elektromanyetik Uyumlulukla ilgili ye lkelerin kanunlarna yaklamlar temelinde 3 Mays 1989 Tarihli Konsey Ynergesini (89/336/EEC) yaynlad. Bu ynergenin uygulanmasyla birlikte tm AB lkeleri, ayn ierie sahip ulusal EMC yasalarna sahip olacaklardr. Ynerge, Avrupa Ekonomik Blgesi (Europan Economic Area-EEA) ile ilgili 1993 ylndaki bir anlamadan dolay sonradan birka ynergeyle birlikte deiiklie uramtr (91/263/EEC, 92/31/EEC, 93/68/EEC ve 93/97/EEC Ynergeleri). Bylece zlanda, Liechtenstein ve Norve, AB pazarnn bir yesi olarak EMC Ynergesinde yer aldlar.[29,30] EMC Ynergesi, elektrik veya elektronik eleman ieren tm cihazlara uygulanmaktadr. Yalnz, dier AB Ynergeleriyle elektromanyetik uyumluluu dzenlenmi cihazlar bunun dndadrlar. Darda tutulanlar: 115

Motorlu tatlar (AB Ynergesi 72/245/EEC) 2-3 tekerli motorlu tatlar (AB Ynergesi 97/24/EC) Tarm ve ormanclk iin traktrler (AT Ynergesi 72/322/EEC) Tbbi tesisler (AB Ynergesi 90/385/EEC) Haberleme terminal donanm (AB Ynergesi 91/263/EEC)

olarak belirlenmilerdir. AB EMC Ynergesi nemli maddeler iermektedir. Bunlardan bazlar aada verilmitir. Madde 2: lgi Alan Bu madde, EMC Ynergesinin, elektromanyetik bozuculua neden olabilen veya performans bundan olumsuz etkilenebilen cihazlara ilikin olduunu ifade eder.

Madde 4 EMC Gereksinimleri AB Ynergesi sadece korunma amalarn tanmlar. EMC snrlarn veya lm tekniklerini vermez. Ynerge 13 maddeye blnmtr. Elektronik rn reticisi iin en nemlisi madde drdnc maddedir. Madde 2 ye ilikin cihazlar aadaki snrlamalara uygun retilmelidirler: Elektromanyetik bozuculuu, radyo ve televizyon haberleme donanmnn istenilen dzeyde almasn olumsuz etkileyecek bir seviyeyi amamaldr. stenilen performansta alabilmeleri iin elektromanyetik bozuculua kar uygun bir baklk seviyesine sahip olmalar gerekir.[29,30] Madde 7 - Uyumlatrlm Standartlar AB ye lkeleri, cihazlarn Madde 4 te belirtilen korunma gereksinimlerine uyumluluunu dikkate alarak, ilgili ulusal standartlarn uyumlatrlm standartlarla deitirmelidirler. ETSI (European Telecommunication Standardisation Institute) Avrupa Haberleme Standardizasyon Enstits ile ibirlii ierisindeki CENELEC (Comitte European de Normalisation Electrotechnique), ilgili uyumlatrlm standartlar salamakla ykmldr. Ulusal standartlar uyumlatrlm

standartlardan sapamazlar. Madde 9 - Yrtme

116

AB ye lkeri, aada Madde 10 da belirtilen srelere gre lisans alm bir rnn Madde 4 teki korunma gereksinimlerine uyumsuzluunu grd zaman, gerekli lmleri yaparak, Cihaz pazardan (AB pazarndan) geri ekmeli, Pazarda (AB pazarnda) yer almasn engellemeli, Pazarda (AB pazarnda) serbest dolamn kstlamaldr.

Bunlara ek olarak Avrupa Komisyonu nu lmlerden haberdar etmelidir. Madde 10 - Lisans lemleri Elektronik cihaz ieren ticaret eyasnn reticisi veya ithalats iin en nemli maddedir. Aada ayrntl olarak aklanmtr. Madde 10 bir elektronik cihazn AB pazarnda yer almasna ynelik farkl lisans alma srelerini ve ilemlerini ierir. Madde 10/1 z-Belgelendirme Eer ayn zamanda farkl lkelerde milli standart olan bir Avrupa Standard (EN) varsa bu fkra uygulanr. Toplulukta bulunan retici veya onun yetkili temsilcisi bu ynergeyle, uygunluu AB Bildirisi ile belgelendirir. Bu bildiri, rnn markette yer almasn takip eden 10 sene boyunca yetkili idarede tutulmaldr. Ayrca retici veya retici temsilcisi CE markasn rne, ambalajna, kullanm klavuzu veya garanti belgesine basmaldr. AB Uygunluk Bildirisi unlar iermelidir, Cihazn ne amala retildiine dair tanmlama Ynergenin hkmleri dorultusunda cihazn uygunluunun belirlenmesi iin yaplan milli lmlerin dayand referanslar retici veya yetkili temsilcisini yasal olarak balamak iin yetkili imza sahibinin tanm CE (Conformity Europe) uygunluk markas (zel biime sahip) C ve E harflerinden ve basm ylndan oluur. Cihaz, CE uygunluk markasn salayan dier ynergelerin konusu olmas durumunda (rnein Makinalar ve Dk Gerilim -low voltageYnergesi), CE markasnn baslmas, dier ynergelerin ilgili

gereksinimlerini karlayacak uygunlukta olduunu da gsterir.[29,30] Madde 10/2 Uzman Kurulu Tarafndan Belgelendirilme Bu hkm, eer bir Avrupa Standard yoksa veya mevcut bir standardn herhangi bir sebeple uygulanmam olduu durumda uygulanr. Bu durumda retici 117

veya yetkili temsilcisi, ilgili uzman otoritelerin kontrolnde bir Teknik Yaplanma Dosyas (Technical Construction File - TCF) oluturur. Bu dosya, uzman kurulutan elde edilebilen teknik bir rapor veya bir sertifika iermelidir. Teknik Yaplanma Dosyas, uzman otoritede 10 sene sakl kalmaldr. Genel olarak TCF; Uygulanabilir karma EMC standartlarnn bulunmad durumda, Karma standartlar ksmen uygulanabiliyorsa, Test edilecek cihazn fiziksel boyutlarnn karma standartlarla test edilmeye uygun olmad durumlarda, ok fazla sayda rn trevinin olmas halinde, Avrupa Birlii tarafndan tannmayan EMC standartlarn salamas,

durumlarnda kullanlr.[28-30]

Madde 10/5 Radyo Haberleme Donanmnn Belgelendirilmesi Bu hkm, radyo haberlemesi iin tasarlanm cihazlara uygulanr. Uygunluk; retici veya yetkili temsilcisi AB Tipi Deneme Belgesi ni aldktan sonra, Madde 10/1 de (AB Bildirisi ve CE Uygunluk Markas) belirtildii zere belgelenir. Madde 10/6 Uzman Otoritenin ve Atanm Kuruluun Teblii Madde 10/6, uzman otorite nin ve atanm kurulu un Madde 10 Hkm 1 ve 2ye uygun olarak tebli srecini ierir. Komisyon, bu otoritelerin bir listesini bilgilendirme amacyla AB Resmi yaynnda yaynlamaldr ve gncellemelidir.. EMC Ynergesinin Uygulamas zerine Rehberler AB Komisyonu (Directorate-General III in Rue de la Loi, B-1049 Brussels, Belgium 89/336/EEC-3.Mays.1989), Konsey Ynergesi Uygulamas zerine rehberler yaynlamtr. Bu rehberler, ye lkelerin hkmet uzmanlarnn, Avrupa Endstrisi Temsilcileri, Avrupa Standardizasyon Kuruluu ve uygunluk

deerlendirme srelerindeki teknik konularla ilgili sorumlu kurulularn oluturduu grupla ibirlii ierisinde Komisyonun uzman servisleri tarafndan hazrlanmtr. Bu rehberler okunmal ve Ynergenin yorumlarna uyacak dorultuda kullanlmaldrlar. Deiiklik yerine kullanma amal deildirler. Ynergenin uygulamalara ilikin nemli taraflarn aklamaktadrlar. Bu aklamalar, ye lkelerin hkmet 118

uzmanlar ve ilgili dier partiler arasnda ulalan ortak karar dorultusunda rnlerin AB marketinde serbest dolamn salayacak biimdedirler. Bu uyumlatrlm yorumlarn, aklamalarn varl, koruyucu madde uygulamalarnn saysn azaltaca umulmaktadr. Ulusal EMC yasalar bu rehberleri gz nne alan eklere sahip olmaldrlar. Bylece ulusal yasalar Ynerge den daha ok ayrntya sahip olacaktr. Bununla birlikte ulusal yasalar arasnda hala kk olsa da farkllklar sz konusu olabilir. Rehberler, EMC Ynergesinde belirtilen terimlerin tanmlamalarn

iermektedir. EMC Ynergesi (yaynm ve baklk) ilgi alan ierisinde akca belirtilen cihazlar; kstlayc olmayan liste (cihazlarn byk bir ksm - Elektrikli ev aletleri, tanabilir aletler ve benzer donanm - Starterli floresant aydnlatmalar - Endstriyel retim donanm - Bilgi teknolojisi donanm - Oda ii radyo ve TV alclar - Radyo ve TV yayn ileticileri - Hava ve deniz radyo cihazlar - Eitim amal elektronik donanm - Amatr radyo bandnda kullanlan radyo donanm - Haberleme ebekesi ve cihazlar - Radyo haberlemesi vericileri (uygunluk deerlendirme prosedr Madde 10-5) EMC Ynergesinde, akm veya gerilim anahtarlama (veya salnm)

oluturmayan ve elektromanyetik bozuculuktan etkilenmeyen EM donanm pasif olarak nitelendirilmitir. rnein, kablolar ve kablolama sistemleri, kablo aksesuarlar, sadece diren yk ieren donanm, piller ve akmlatrler bu tanma girerler [28-30]. EMC Ynergesinden ksmen ya da tamamen hari tutulmu cihazlar da u ekilde sralanabilir: Tamamen hari tutulan cihazlar: 1. Cihazn ticareti olmad srece radyo amatrleri tarafndan kullanlan radyo donanm 2. zel Ynergelerle kapsanm motorlu tatlar 72/245/EEC ve 97/24/EC (2 ve 3 tekerli tatlar).

119

14 Temmuz 1998 tarihinde sona eren gei periyodundan sonra Ynerge 93/42/EEC ile kapsanan tbbi cihazlar gei periyodunun sonuna kadar retici, EMC Ynergesi ya da tbbi cihazlar ynergesinden birisini uygulayabiliyordu. Ksmen hari tutulan cihazlar; otomatik olmayan tart cihazlar, tarm ve ormanclkta kullanlan traktrler. Radyo ve Televizyon Yayn Alclar Bunlar iin tam standartlar mevcuttur (EN 55 013 ve EN 55 020) ve retici bildirimi ilemi uygulanabilir. rnein Asyadaki bir yayn alc sistemi reticisi, eer AB iindeki yetkili temsilcisi retici bildirisini 10 sene sakl tutarsa, lm ilemlerini yapabilir demektir. Ev Aletleri, Aralar ve Benzer Donanm Yaynm (EN 55 014) ve baklk (EN 55 104) standartlar resmi gazetede listelendiinden dolay retici bildirisi kullanlarak CE markalamas mmkndr.

Elektrik Aydnlatmas ve Benzer Donanm CE markalamas, retici bildirisine ek olarak uzman kurulu tarafndan verilen TCF-teknik yaplanma dosyasna da ihtiya duyar. Baklk standard henz olmasa da (yakn gelecekte IEC 1547 ile uyumlatrlm EN 61 547) baklk standard (EN 55 015) listelenmitir. EN 61 547 listelendikten hemen sonra TCF yoluna ihtiya duyulmayacaktr.[30] ISM Cihazlar ve Bilgisayarlar (ITE) CE markalamas, ISM cihazlar iin EN 55 011 ve ITE cihazlar iin EN 55 022 yaynm standard esaslarna gre mmkndr. Her iki cihaz trnn bakl EN 50 082-1 genel standard ile ayn hatta olmaldr. ITE cihazlarna, baklk (EN 55 024) iin bir rn aile standard hazrlanmaktadr. Bu standart, son srm yaynlandktan ve uluslararas ve farkl milli resmi gazetelerde basldktan sonra uygulanacaktr. Endstriyel ortamda kullanm iin tasarlanan ISM cihazlarnn bakl iin genel standart EN 50 082-2 uygulanmaktadr.[30] Radyo letim Cihazlar 120

Atanm Kurulu tarafndan test ve AB tipi deneme belgesinin yaynlanmas gereklidir. Tanmlama, CE markas ve test eden atanm kuruluun tip uygunluk markas ile yaplr.[30] Haberleme Terminal Donanm Atanm Kurulu tarafndan test ve AB tipi deneme belgesinin yaynlanmas gereklidir. Tanmlama, CE markas ve test eden atanm kuruluun tanmlama numaras ile yaplr. Markalama, kamu ana (public networks) balanmas planlanan ve planlanmayan donanm iin farkldr.[30] Mikrodalga Frnlar Eer yerleim blgesi, ticari ve hafif endstri blgelerinde kullanm iin dnldlerse, yaynm iin B snf EN 55 011 ve baklk iin EN 55 104 ihtiyalaryla uygun olmaldrlar. Endstriyel blge iin EN 55 011 snf A ve EN 50 082-2 uygulanr.[30] Amatr Radyocular in Alclar Bunlar radyo haberlemesi iletimi iin kullanlan cihazlar olarak

deerlendirilmedii iin bir atanm kurulu tarafndan verilmi herhangi tip deneme belgesi gerekli deildir. u an bir rn aile standard olduundan (ETS 300 684) CE markalamas zbelgelendirme ile mmkndr.[30]

X.5. EMC VE TRKYE

lkemizdeki laboratuvar, muayene ve belgelendirme kurulularnn

uluslararas kabul grm teknik kriterlere gre, bamsz ve tarafsz bir kurulu tarafndan deerlendirilmesi ve denetlenmesi, bu kurulularn uluslararas platformda bir gven oluturulabilmesi ve bu kurulularca yaplan testlerin ve bu testlerin sonucuna ilikin olarak dzenlenen belgelerin uluslararas alanda tannmas iin lkemizde de bir akreditasyon sisteminin kurulmasna gerek duyulmutur. Bu amala hazrlanan, uluslararas standartlara uygun, ilgili tm taraflarn katlm ile, devlet gvencesi altnda, ekonomik ve idari ynden bamsz ve tarafsz, zel hukuk hkmlerine tabi, test ve belgelendirme kurulular ile hibir organik ba bulunmayacak ekilde faaliyet gsterecek bir sistemin olumasn salayacak Trk Akreditasyon Kurumu (TRKAK) Kurulu ve Grevleri Hakknda Kanun, 27 Ekim 1999 tarihinde TBMM tarafndan kabul edilmitir.[ TRKAKn tekilatlanma faaliyetleri ve AB yesi lkelerdeki akreditasyon kurulular ile temaslar devam 121

etmekte olup, halihazrda akreditasyon faaliyetlerini srdrmektedir. TRKAKn grev ve yetkileri unlardr; Kurum faaliyetleri ile ilgili dzenlemeleri yapmak, akreditasyon ile ilgili gerekli kriter ve nlemleri belirlemek, bunlar uygulamak ve gerektiinde deitirmek, dzeltmek ve yrrlkten kaldrmak Akredite edilmek zere bavuruda bulunan; laboratuvar, rn/hizmet, sistem, personel vb. belgelendirme konularnda faaliyet gsteren zel ve/veya kamu kurum ve kurulularnn ilgili standartlara ve kriterlere gre

deerlendirmesini yapmak ve bu deerlendirme sonucunda kuruluun akredite edilip edilmemesine karar vermek, akredite edilen kurulular izlemeye almak ve gerektiinde geici veya devaml olarak akreditasyon kararn durdurmak ve bu alanlarda faaliyette bulunacak tm kurum ve kurulular arasnda koordinasyonu salamak Akredite edilmi kurulularca dzenlenen iaret ve belgelerin kullanmn zendirici dzenlemeler yapmak. Uluslararas, blgesel ve dier lkelerin akreditasyon kurulular ile ilikiler kurmak, ibirliinde bulunmak. Akreditasyon amacyla bavuran kurulularn mracaatnn deerlendirilmesi ve akredite edilmesi ile ilgili olarak elde edilmi bilgilerin gizliliini salamak. Akreditasyonun nemini ve kalite bilincini arttrc faaliyette bulunmak Grev alanna giren konularda eitim, aratrma ve yayn faaliyetlerinde bulunmak. Faaliyet alanna giren konularda hizmet satn almak. Hizmetlerin yrtlmesi iin gerekli olan tanr ve tanmaz mal satn almak, yaptrmak, satmak, kiralamak, rehin ve ipotek tesis etmek. Faaliyet alanyla ilgili dier grevleri yerine getirmek. [32] Ayrca, Trkiyede Yeni Yaklam Direktiflerinin ynetmelik olarak

yaymlayp yrrle konmas uyumun tamamlanmas iin yeterli olmayp, bunun yansra uyumun tam olarak salanmas iin bu direktiflerde atfta bulunulan harmonize standartlarn da Trk standard haline getirilmesi gerekmektedir. Bu grev de kurulu kanunu gerei TSE tarafndan yerine getirilmektedir. ABnin Yeni Yaklam kapsamndaki direktiflerinde atfta bulunulan AB uyumlatrlm 122

standartlarnn Trk standard haline getirilmesi konusunda Trk Standardlar Enstits (TSE) tarafndan yrtlen almalar byk lde tamamlanmtr. Ayrca, CEN ve CENELECe yelik bavurusunda bulunan TSE, bu kurulular tarafndan hazrlanan standartlarn yaklak %70ini Trk standard haline getirmi bulunmaktadr.[32,33]

X.5.1.

Trk Standartlar Enstits (TSE)

Trk Standardlar Enstits; her trl madde ve mamller ile usul ve hizmet standardlarn yapmak amacyla 18.11.1960 tarih ve 132 sayl kanunla kurulmutur. Enstitnn ilgili olduu bakanlk Babakanlktr. Enstit, tzel kiilii haiz, zel hukuk hkmlerine gre ynetilen bir kamu kurumu olup, ksa ad ve markas TSE'dir. Bu marka eitli ekillerde gsterilir. Trk Standardlar Enstits'nn izni olmadan bu marka hibir ekil ve art altnda kullanlamaz. Yalnz Trk Standardlar Enstits tarafndan kabul edilen standardlar Trk Standard adn alr. Bu standardlar ihtiyari olup, standardn ilgili olduu bakanln onay ile mecburi klnabilir. Bir standardn mecburi klnabilmesi iin Trk Standard olmas arttr. Mecburi klnan standardlar Resmi Gazete'de yaymlanr. Trk Standardlar Enstits'nn grevleri unlardr : Her trl standard hazrlamak ve hazrlatmak. Enstit bnyesinde veya harite hazrlanan standardlar tetkik etmek ve uygun bulduu takdirde Trk Standardlar olarak kabul etmek. Kabul edilen standardlar yaymlamak ve ihtiyari olarak uygulanmalarn tevik etmek, mecburi olarak yrrle konmalarnda fayda grlenleri ilgili bakanln onayna sunmak. Kamu sektr ve zel sektrn talebi zerine standardlar veya projelerini hazrlamak ve gr bildirmek. Standardlar konusunda her trl bilimsel teknik incelemelerle aratrmalarda bulunmak, yabanc lkelerdeki benzer almalar takip etmek, uluslararas ve yabanc standard kurumlar ile ilikiler kurmak ve bunlarla ibirlii yapmak. niversiteler ve dier bilimsel ve teknik kurum ve kurulularla ibirlii salamak, standardizasyon konularnda yaym yapmak, ulusal ve uluslararas standardlardan arivler oluturmak ve ilgililerin faydalanmalarna sunmak. 123

Standardlarla ilgili aratrma yapmak ve ihtiyari standardlarn uygulanmasn kontrol etmek iin laboratuvarlar kurmak, kamu sektr veya zel sektrn isteyecei teknik almalar yapmak ve rapor vermek.

Yurtta standard ilerini yerletirmek ve gelitirmek iin elemanlar yetitirmek ve bu amala kurslar amak ve seminerler dzenlemek. Standardlara uygun ve kaliteli retimi tevik edecek almalar yapmak ve bunlarla ilgili belgeleri dzenlemek. Metroloji ve kalibrasyon ile ilgili aratrma ve gelitirme almalar yapmak ve gereklilaboratuvarlar kurmak

Trk Standardlar Enstits'nn bu grevlerinin ncelik esasna gre tanzimi Genel Kurul'ca kararlatrlr ve ilgililere duyurulur. Trk Standardlar Enstits'nn idari yaps u birimlerden oluur : Genel Kurul Teknik Kurul Ynetim Kurulu Denetleme Kurulu htisas Kurullar Genel Sekreter ve Hizmet Birimleri

Genel Kurul : TSE'nin en yksek ve yetkili organ olan Genel Kurul; ilgili bakanlklarn, zel kesim ve bilim kurulularnn gnderdii temsilcilerden olumaktadr. Teknik Kurul : Teknik Kurul, ilgili Hazrlk Gruplar'nca hazrlanan standard tasarlarn Trk Standard olarak kabul eder, gerekli grdkleri hakknda mecburi uygulamaya koyma karar alr, tasarlarda deiiklik yapar veya standardlar iptal eder. Ynetim Kurulu : TSE'nin yrtme organdr. Genel Kurul tarafndan kendi iinde 3 yl iin seilen Bakan dahil 5 kiiden meydana gelir. Bakan yelerden birini Bakan Vekili, birini de Muhasip ye olarak grevlendirir. TSE'yi Bakan temsil eder. Denetleme Kurulu : TSE harcamalarn ve bunlara dair hesap ve kaytlar denetlemekle grevli kuruldur.

124

htisas Kurullar : Bakan ve yeleri Ynetim Kurulu tarafndan seilen "Hazrlk Gruplar", bunlara bal olarak "Teknik Komiteler" ve ihtiyaca gre kurulan "zel Daimi Komiteler" in btnne "htisas Kurullar" denir. Genel Sekreter ve Hizmet Birimleri: Enstit hizmetleri Genel Sekreterlie bal olarak Merkezde Daire Bakanlklar ve Mdrlkler ile Tarada Blge Mdrlkleri ve Temsilcilikler olarak ifa edilmektedir. TSE, Avrupa Standardizasyon Tekilatlar olan CEN ve CENELECe bal ye (affiliate) konumundadr. 1991 ylndan itibaren balatm olduumuz almalar neticesinde CEN ve CENELEC tarafndan hazrlanan standardlarn % 85inin uyumu tamamlanarak Trk Standard olarak kabul edilmitir.[33]

X.5.2.

Trkiyenin Teknik Mevzuat Uyumu

almalarnda Son Durum

Trkiye ile AB arasnda gmrk birliini tesis eden 1/95 sayl Ortaklk Konseyi Kararnn (OKK) 8-11. maddeleri, mallarn serbest dolamnn en iyi ekilde temini amacyla ticarette teknik engellerin kaldrlmas konusundaki AB aralarnn lkemiz i mevzuatna dahil edilmesini ngrmektedir. Bu kapsamda, ABnin ticarette teknik engellerin kaldrlmas konusundaki mevzuatnn listesi ile bu mevzuatn Trkiye tarafndan uygulanma koul ve kurallar 2/97 sayl OKK ile belirlenmitir. D Ticaret Mstearlnn koordinasyonunda yrtlen almalar neticesinde sz konusu Topluluk mevzuatn uyumlatracak olan kamu kurulular 15.1.1997 tarihli ve 97/9196 sayl Bakanlar Kurulu Karar ile tespit edilmitir. Anlan Bakanlar Kurulu Karar ile yaplan bu grevlendirme erevesinde, ilgili kamu kurulular tarafndan yrtlmekte olan mevzuat uyum almalarnn bir ksm

sonulandrlm, bir ksmnn almalar ise devam etmektedir. Uyum almalar devam eden bir ksm AB Direktifi rnlere CE iaretinin ilitirilmesini ngrmektedir. Uyumu yaplan teknik mevzuatn hukuki altyapsn oluturmak zere, ilgili kamu kurulularnn da katksyla, D Ticaret Mstearl tarafndan hazrlanan 4703 sayl rnlere likin Teknik Mevzuatn Hazrlanmas ve Uygulanmasna Dair Kanun, 11 Temmuz 2001 tarihli ve 24459 sayl Resmi Gazetede yaymlanm olup; 11 Ocak 2002 tarihi itibariyle yrrle girmitir. Bahse konu Kanuna istinaden hazrlanan "Uygunluk Deerlendirme Kurulular ile 125

Onaylanm Kurululara Dair Ynetmelik", "CE Uygunluk aretinin rne litirilmesine ve Kullanlmasna Dair Ynetmelik" ve "rnlerin Piyasa Gzetimi ve Denetimine Dair Ynetmelik" 17 Ocak 2002 tarihli ve 24643 sayl Resmi Gazete'de yaymlanarak, 11 Ocak 2002 tarihinden itibaren geerli olmak zere yrrle girmitir. Ancak sz konusu Kanun ile uygulama ynetmeliklerinin 11 Ocak 2002 tarihi itibariyle yrrle girmesi, rnlere CE iareti ilitirilme zorunluluunun da bu tarihte balayaca anlamna gelmemektedir. lkemizde retilerek i piyasaya arz edilecek olan rnlerin CE iareti tamasnn zorunlu olmas, ilgili bakanlklar ve kamu kurulular tarafndan hazrlanan ve rnlere CE iareti ilitirilmesini ngren teknik mevzuatn Trkiyede yrrle girmesi ile balamtr. Bu erevede, reticilerimizin bilgi destei amacyla rnleriyle ilgili direktifin uyumlatrlmasndan sorumlu yetkili kamu kurulular ile iliki kurmalar nem tamaktadr. [32,33]

126

XI

BLM XI. EMCST RNEKLER

EMC TEST RNEKLER

XI.1. GR
Bu blmde dijital uydu alcsna uygulanan TS EN 55022 nm yollu yaynm lm testi ile im bime makinasna ugulanan TSE EN 55014-2 iletim yollu yaynm lm testi ve harmonik akm lm testi incelenmitir.

XI.1.1. Dijital Uydu Alcsna Uygulanan Inm Yollu Yaynm lm Testi (TS EN 55022)
Testler ESM Test Hizmetleri San. Ve Tic. A.. nin laboratuarlarnda gerekletirilmitir. ESM Test Hizmetleri San. ve Tic. A.. 1998 yl banda TESD (Trkiye Elektronik Sanayicileri ve adamlar Dernei) nclnde, ESM (Elektronik Sanayi htisas Merkezi) Vakf, TTGV (Trkiye Teknoloji Gelitime Vakf), KOSGEB (Kk ve Orta lekli Sanayi Gelitirme ve Destekleme daresi Bakanl), EMSAD (Elektromekanik Sanayicileri Dernei) ve KEMA Quality B.V. 'n ortakl ile KEMA - ESM olarak kurulmutur. Kobilerin kendi balarna bireysel olarak gze alamayacaklar test laboratuvar ve lm hizmetleri ihtiyacn karlamak zere kurulan KEMA - ESM zamanla yeniden yaplanm ve 2001 Nisan aynda ESM Test Hizmetleri A.. olarak ulusal bir irket haline gelmitir.[34] TS EN 55022, Bilgi teknolojisi cihazlar - Radyo bozulma zellikleri - lme metotlar ve snrlarn ieren TSE standartna gre uydu alcs teste tabi tutulmutur. Bu standardn amac, kapsamda belirtilen cihazlarn radyo bozulma seviyesi iin standard kurallar oluturmak, bozulmann snr deerlerini sabitlemek, lme 127

metotlarn tarif etmek, alma artlarn ve sonularn yorumlanmasn standard hale getirmektir. Bu test 3.20 geniliinde 7 metre uzunluunda 3 metre yksekliindeki ekranl odada (anechoic chamber) gerekletirilmitir.

ekil XI.1. Ekranl Oda erisine yerletirlen Dijital Uydu Alcs

retici firma tarafndan teste getirilen rnek rn, uydu alcs, ekranl oda ierinde yer alan yerden 0,8 metre yksekliindeki yaltkan masa zerine yerletirilmitir (ekil XI.1). Tamamen ferrit malzemeden yaplan ekranl oda ierisinde aatan yaplm bir masa, teste tabi tutulan sistemi (EUT) gsteren bir

kamera ve pnmatik piston ile kontrol edilen anten bulunmaktadr (ekil XI.2).

128

ekil XI.2. Pnmatikle Kontrol Edilen Anten

Antenin pnmatikle dardan kontrol edilmesinin nedeni, testin lm gvenilirliini salamakla birlikte ekstra enerji kablolarnn sisteme dahil olmasn engellemektir. Antenin k ucu darda bulunan Rohde&Schwarz ESCS 30 tipi EMI alcsna balanmtr (ekil XI.3). EMI alcs 9 kHz ile 2750 Mhz frekans aralnda tarama yapmaktadr.

ekil XI.3. Rohde&Schwarz ESCS 30 tipi EMI alcs

129

Inm yollu yaynm lm 30 MHz ile 1 GHz frekans aralnda yaplr. EMI alcs 50 kHz aralklarla lt elektrik alan grlt deerini dBV / m biriminde kaydetti. 30 MHz frekansnn altnda nm yollu yaynm hemen hemen ihmal edilebilecek seviyelerdedir. EMI alcs lmleri antenin ilk nce yatay konumunda daha sonra dikey konumunda iken yapt taramalar kaydetti. lk nce peak

dedektrle llen deerler daha sonra quasi-peak dedektrle yaplan lmler kaydedildi. Peak dedektr snr deerlere ne kadar yaklatn ve getiini lmektedir. EMI alcs nm yollu yaynm lmleri standartlarca belirtilmi limit deerlerine gre kalibre edilmitir. stenildii zaman yeni limit deerlerine gre tekrar kalibre edilebilir.

ekil XI.4. EMI Alcsnn Kaydettii Quasi-Peak Deerleri

ekil XI.4 de grld gibi dijital uydu alcsnn, 324 MHz, 364,5 MHz, 486 MHz ve 607,5 MHz de limit deerlerini at gzlendi. Inm yollu yaynm iin elektrik alan ve manyetik alan limit deerleri Tablo XI.1 ve Tablo XI.2 de belirtilmitir. EMC testlerinin en zor yan, alan bu limit deerlerinin test altndaki cihazn hangi parasndan kaynaklandnn tespit edilmesidir. 324 MHz, 364,5 MHz, 486 MHz ve 607,5 MHz frekans blgelerinde alan ksmlar pheli ksmlar olarak kayda geirildi. Dijital uydu alcsnn osilatr devresi ve PCB (bask devre) 130

dizayn gzden geirilmek zere uydu alcs, retici firmaya teslim edildi. Bu ksmdan anlalaca zere EMC problemleri genel geer kurallar dnda daha ok deneme yanlma sistemine gre zlmeye allmaktadr. Bu nedenle bazen zm maliyeti ve sresi artmaktadr. Test yapan ESM firmasyla, retici firma arasnda yaplan gvenlik szlemesi gerei test yaplan uydu alcsnn marka ve modeli bu almada verilmemitir.
Tablo XI-I. CISPR-16 (3 m) Inm Yollu Yaynm in Elektrik Alan Limit Deerleri[30] FREKANS BLGES 30-230 MHz 230-300 MHz 300 MHz-1GHz CISPR-16 (3 m) Elektrik Alan Limit Deerleri (dBV/m) 40 47 47

Tablo XI-II. CISPR-11 (3 m) Inm yollu Yaynm in Manyetik Alan Limit Deerleri[30] FREKANS BLGES 9- 70 kHz 70-150 kHz 150 kHz-2,2 MHz 2,2-3 MHz 3-30 MHz CISPR-11 (3 m) Manyetik Alan Limit Deerleri (dBA/m) 68 68-38 38-6 38 22-10

XI.1.2. im Bime Makinasna Uygulanan letim Yollu Yaynm lm Testi (TSE EN 55014-2)
im bime makinas, iletim yollu yaynm TSE EN 55014-2 ev aletleri, elektrik aletleri ve benzeri aletler iin gereksinimler standartna gre LISN devresine balanmtr. Makinann gvdesi LISN cihaznn toprak hattna ortak balanmtr (ekil XI.5).

131

ekil XI.5. im Bime Makinasna Uygulanan letim Yollu Yaynm Testi

LISN cihaz da EMI (Rohde&Schwarz ESCS 30 tipi) alcsna balanmtr. letimden kaynakl yaynmn makinadan kaynaklandn garanti altna almak iin iletim yollu yaynm testi topraklanm alminyum levhayla kapl zeminde gerekletirilmitir. Bu testte im bime makinasnn iletim yolluyla oluturduu parazitler llm ve standartlarda belirtilen limit deerlerle karlatrlmas yaplmtr. Yaplan lmlerde im bime makinas, TSE EN 55014-2 standartna gre testi gemitir. lmler, tepe-gibi (quasi-peak) ve ortalama (avarage) dedektrleriyle gerekletirilmitir (ekil XI.6).

ekil XI.6. letim Yollu Yaynm Testinde Kullanlan EMI Alcs

132

EMI alcs 148,5 kHz ile 30 MHz arasnda tarama yaparak lm sonularn limit deerleriyle karlatrmtr. Test sonucunda im bime makinasnn yayd iletim yollu yaynm deerleri limitlerin altnda kmtr. ekil XI.7 de CISPR ve FCC (Federal Communications Commission) ye gre iletim yollu yaynm limit

deerleri verilmitir.[12]

ekil XI.7. CISPR ve FCC iin letim Yollu Yaynm Limitleri

ekil XI.7 de gsterilen A snf (class A); EN 55011, EN 55022 ve EN 50081-2, B snf (class B); EN 55013, EN 55014 EN 50081-1 standartlarnda belirtilen cihazlar iin limit deerleridir.[12]

ekil XI.8. CISPR EN 55022 Standartna Gre letken Yollu Yaynm Testi [12]

133

XI.1.3. im Bime Makinasna Uygulanan Harmonik Akm lm Testi (TSE EN 61000-3-2)

TSE EN 61000-3-2 standard, CENELEC tarafndan kabul edilen EN 610003-2 (2000) standard esas alnarak, TSE Elektronik Hazrlk Grubunca Elektromagnetik Uygunluk ve Radyo TV zel Daimi Komitesince hazrlanm ve TSE Teknik Kurulunun 3 Mart 2003 tarihli toplantsnda Trk Standard olarak kabul edilerek yaymna karar verilmitir. Bu standard, genel elektrik ebeke sistemi iine enjekte edilen harmonik akmlarn deerlerini kapsar. Bu standard, belirlenmi artlar altnda deneyden geirilen donanm tarafndan oluturulabilen giri akmnn harmonik bileeninin snr deerlerini belirler. Bu standard , dk gerilim datm sistemlerine balanmas dnlen ve faz bana giri akm 16 A e (16 A dahil) kadar olan elektrik ve elektronik donanmlara uygulanabilir.[33] Temel dalga dndaki sinsoidal dalgalara harmonik ad verilir. Harmonikli akm ve gerilimin g sistemlerinde bulunmas, sinsoidal dalgann bozulmas anlamna gelir. Bozulan dalgalar nonsinsoidal dalga olarak adlandrlr. Bu dalgalar, Fourier analizi yardmyla temel frekans ve dier frekanslardaki bileenler cinsinden ifade edilebilir. Bu analiz ile nonsinsoidal dalgalar, frekanslar farkl sinsoidal dalgalarn toplam eklinde matematiksel olarak yazlabilir. Bu sayede harmoniklerin analizi kolaylkla yaplabilir. Harmonikler g sistemlerinde; ek kayplar, ek gerilim dmleri, rezonans olaylar, g faktrnn deimesi vb. gibi teknik ve ekonomik problemlere yol aar.[35,36]

ekil XI.9. Temel Dalga le 2., 3., 4., 5. Harmonikler Ve Bunlarn Bilekesi Olan Toplam Dalgalar

134

ekil X1.10 ve ekil X1.11 de TS EN 61000-3-2 standartna bir fazl ve fazl alan cihazlarda harmonik akm lm devreleri gsterilmitir. Bu devrelerde;
S = g besleme kayna

Z M = lme donanmnn giri impedans

M = lme donanm

Z S = Besleme kaynann i impedans DGD =Deneyden geirilen donanm I n =Hat akmnn n. dereceden harmonik bileeni
U = Deney gerilimi

G = Besleme kaynann ak evrim gerilimidir.[37]

ekil XI.10. Tek Fazl Donanm in TS EN 61000-3-2 lme Devresi

135

ekil XI.11. Fazl Donanm in TS EN 61000-3-2 lme Devresi

Deney gerilimi (U) donanmn beyan gerilimi olmaldr. Bir gerilim blgesinde, deney gerilimi tek fazl veya fazl beslemeler iin srayla 230 V veya 400 V olmaldr. Deney gerilimi, anma geriliminin % 2,0 iinde ve anma geriliminin % 0,5 frekans deerinde korunmaldr. fazl bir kaynak durumunda, fazl bir kaynan her faz ifti zerindeki temel gerilim arasndaki a 120 1,5 olmaldr. Deney geriliminin (U) harmonik oranlar, normal alma durumunda bal olan DGD ile aadaki deerleri gememelidir.[37] 3. dereceden harmonik iin % 0,9 5. dereceden harmonik iin % 0,4 7. dereceden harmonik iin % 0,3 9. dereceden harmonik iin % 0,2 2.den 10. dereceye kadarki ift harmonikler iin % 0,2 11.den 40. derece arasndaki harmonikler iin % 0,1 Deney geriliminin tepe deeri, etkin deerinin 1,40 ve 1,42 kat olmal ve sfr geiinden sonra 87 ile 93 arasnda bu deere erimi olmaldr. Bu art snf A veya snf B donanm deneyden geirildii zaman uygulanmaz. Harmonik akm snrlama amacyla,donanm aadaki biimde snflandrlr: A snf; - Dengelenmi fazl donanm, - D snfnda belirlenmi donanmlar hari tutulan, ev aletleri, - Tanabilir aletler hari tutulan, aletler - Akkor lmbalar iin k zayflatclar, - Ses donanm. Dier snfn birinde belirlenmeyen donanm A snf donanm olarak dnlmelidir. B snf; - Tanabilir aletler, - Mesleki olmayan ark kaynak donanm. C snf; - Aydnlatma donanm. D snf; Aadaki tiplerin 600 W a eit veya daha az belirlenmi bir gce sahip olan 136

donanm: - Personel bilgisayarlar ve personel bilgisayar monitrleri, - Televizyon alclar.[37]

ekil XI.12. TS EN 61000-3-2 Standartna Gre A Snf Donanm in Snr Deerler

ekil XI.13. TS EN 61000-3-2 Standartna Gre C Snf Donanm in Snr Deerler

ekil XI.14. TS EN 61000-3-2 Standartna Gre D Snf Donanm in Snr Deerler

B snf donanm iin, giri akmnn harmonikleri ekil X1.12 de verilen deerlerin 1,5 faktr ile arplm halini gememelidir.[37]

137

XI.1.3.1 Toplam Harmonik Distorsiyonu (THD)

Sistemdeki harmoniklerin snrlandrlmasn amalayan standartlarda ok yaygn olarak kullanlan Toplam Harmonik Distorsiyonu (THD), akm ve gerilim iin ayr ayr tanmlanmaktadr. Gerilim iin,

THDV =

V
n= 2

2 n

V1

(XI.1)

eklindedir. Akm iin ise,

THDI =

I
n= 2

2 n

I1

(XI.2)

eklinde tanmlanabilir. Burada, THDV : Gerilimin Toplam Harmonik Distorsiyonu, THDI : Akmn Toplam Harmonik Distorsiyonu, Vn : Devreye uygulanan gerilimin n inci mertebedeki harmoniinin etkin deeri, I n : Devreden geen akmn n inci mertebedeki harmoniinin etkin deeri, V1 : Devreye uygulanan gerilimin temel frekanstaki etkin deeri, I1 : Devreden geen akmn temel frekanstaki etkin deeridir. Akm ve gerilim iin tanmlanan THD deerleri genel olarak yzde cinsinden ifade edilirler. XI.1 ve XI.2 denklemlerinden elde edilen sonular 100 ile arplarak sistemin THD deerleri yzde cinsinden ifade edilir. Sadece temel frekanstan oluan tam bir sinsoidal dalga iin THD deeri sfrdr.[35,36]

138

Tablo XI-III. eitli lkelerin Harmonik Standartlar [35]

LKE A.B.D. GERLM (kV) 2,4 - 69 Genel 115< 2,4 - 69 zel 115< Tm Gerilimler (15. Harmonie Kadar) Datm AVUSTURALYA 33< 22 - 33 - 66 letim 110< 1 20 30 - 45 110 Tm Gerilimler 0,415 6,6 - 11 33 - 66 132 0,43 - 0,25 3,3 - 2,4 84< THDv (%) 5 1,5 8 1,5 10 5 3 1,5 5 4 3 1,5 1,6 5 4 3 1,5 4 3 1

ALMANYA

FNLANDYA FRANSA NGLTERE

SVE

im bime makinasna uygulanacak harmonik akm lm testi iin ekil XI.10 daki devre kurulmutur. Bu devreye gre im bime makinas toplam 30 dakika altrlarak harmonik akm lm gerekletirilmitir. Bu lm sonularna gre im bime makinasnn oluturduu harmonik akmlar snr

deerlerinin altnda kmtr. Ksacas im bime makinas TS EN 61000-3-2 standartna gre geer not almtr. ESM A.. ile retici firmalar arasndaki antlamalar gerei cihazn markas ve numaras verilememektedir.

ekil XI.15. im Bime Makinasna Uygulanan Harmonik Akm lm Testi

139

XII

BLM XII DEERLENDRME VE LER

DEERLENDRME VE NERLER

Tketici, salksz, gvenli olmayan, evreye zarar veren, kalitesiz mal satn almak zorunda deildir veya baka bir deyile retici, salksz, gvenli olmayan, evreye zarar veren, kalitesiz mal retme hakkna sahip deildir. Dolaysyla CE Uygunluk areti Avrupada bir rnn pasaportudur. CE Uygunluk areti bir kalite iareti deildir. rnn kalitesinden ziyade rnn gvenliiyle ilgilidir. CE areti, bir sistem belgelendirmesi deildir, bir rn belgelendirmesidir. ou kalite iareti istee bal olmasna ramen CE Uygunluk areti rn iin zorunludur. rne CE iareti ilitirmek iin izlenecek yol ekil XII.1 de gsterilmitir. CE Franszca Conformit Europenn ibaresinin ksaltlm halidir. CE Uygunluk areti, zerine ilitirildii rnn Avrupa Direktifleri ile dzenlenmi mevzuatta belirlenen temel gereklere uygunluunu ve bu uygunluun bir onaylanm kurulu veya reticinin kendisi tarafndan dorulandn ifade eder. Temel gerekler ise ; rnn, insan sal, can ve mal gvenlii, hayvan ve bitki yaam ve sal, evre ve tketicinin korunmas asndan sahip olmas gereken asgari gvenlik koullardr. Avrupa Birlii lkeleri 1957 ylnda imzalanan Roma Antlamasndan beri bir i pazar oluturmak iin uramlardr. Oluturulacak bu tek pazarda mallarn, hizmetlerin, insanlarn ve sermayenin serbest olarak dolamas salanacaktr. Mallarn serbest dolam, Avrupa Birliine ye lkelerin kendi ulusal gvenlik ve salk koullarn kendilerinin dzenlemesi serbestisi yznden uzun yllar boyunca engellenmitir. Farkl teknik rn dzenlemeleri ve test prosedrleri Avrupa Birliine ye lkeler arasnda ticari engellerin olumasna neden olmu bu da tek pazar amacna ters dmtr. Sonuta Avrupa Komisyonu, Avrupa Adalet Divannn birok kararndan esinlenerek ye 140 lkelerin ulusal yasalarn

uyumlatrarak ticari engelleri kaldrmay amalamtr. lkelerin eitli tketim ve sanayi rnleri iin geerli olan mevzuatlar birbirleriyle uyumlatrlacaktr. Bu uyumlatrmann sonularndan biri olan CE Uygunluk iaretinin faydalarn sralarsak. - Tek pazar oluumu zendirilir, - reticilerin maliyetleri azaltlr, - rnlerin gvenlii artrlr, - rn yetkili kurulularca kontrol edilir. Bu durumda CE Uygunluk areti reticilere ve tketicilere yarar salayacaktr. Avrupa pazarnda, CE Uygunluk areti rn iin bir eit ticari pasaporttur ve rnlerin 28 Avrupa lkesi ve ABnin karlkl tanma anlamas olan lkelerle arasnda serbeste dolamasn salar. Uygunluk areti sadece Avrupa Ekonomik Alan (EEA) iindeki lkelerde gereklidir. Avrupa Ekonomik Alan, Avrupa Birliinin (EU) 25 ye lkesi Avusturya, Belika, Danimarka, Finlandiya, Fransa, Almanya, Yunanistan, rlanda, talya, Lksemburg, Hollanda, Portekiz, spanya, sve, ngiltere, ek Cumhuriyeti, Estonya, Macaristan, Malta, Litvanya, Letonya, Gney Kbrs Rum Kesimi, Polonya, Slovakya ve Slovenya ile Avrupa Serbest Ticaret Alan (EFTA) yesi lkeden; zlanda, Norve ve Lihtentayndan olumaktadr. svire EFTA yesi olmamasna ramen Avrupa Ekonomik Alan iinde yer almamaktadr.[38] Trkiyede EMC zerine yaplan almalar malesef henz yeterli seviyeye ulamamtr. Gerek konunun neminin, retici firmalar tarafndan bilinmemesi

gerekse test iin oluturulacak altyap maliyetlerinin ok yksek olmas konunun bilinmezliini daha da arttrmaktadr. Trkiyede bata Tbitak-UME olmak zere EMC lm testlerini yapan toplam yedi adet merkez bulunmaktadr. Bunlardan bir tanesi Sakarya niversitesi bnyesinde yer alan Elektrik ve Elektronik Mhendislii Blmnde, bir dieri stanbul Gebze de Gebze Yksekteknoloji Enstitsnde bulunmaktadr. Bir dieri Trkiye Elektronik Sanayicileri ve adamlar Dernei nclnde kurulan ESM Test Hizmetleri A.. dir. Geriye kalan test merkezleri devletten bamsz zel irketlerdir. Grld zere Trkiye henz bu konuda yeterli altyapya sahip olmad gibi konunun nemi de henz yeteri kadar anlalamamtr. Bu durumda EMC almalarnn niversite-sanayi erevesinde ele alnmas ve EMC AR-GE laboratuvarlarnn saysnn artmas gereklilii ortaya 141

kmtr. Ayrca EMC konusunda yetimi teknik eleman ann kapatlmas gerekmektedir. Bu an kapatlmasnda niversiteler nc olmal ve EMC konusuyla ilgili blmlerin bir an nce alp eitime balamas gerekmektedir.
Mamul Yeni Yaklam Direktif Kapsamna Giriyor mu? Hayr CE areti Zorunlu Deil

Evet Hangi Direktif / Direktiflerin Kapsamna Giriyor?

Harmonize Standartlar Mevcut mu?

Hayr

Uluslararas Standartlar, Milli Standartlar Evet

Hayr

Direktif Gerekleri Esas Alnr

Evet

Onaylanm Kurulu ngryor mu?

Hayr

malatnn Kendi Lab. mkan Var m? Evet

Hayr Muayene ve Deney Kuruluu

Evet Uygun Modl Seer

Uygunluk Deerlendirmesi Yapar/Yaptrr

Teknik Dosyay Hazrlar

AT Uygunluk Beyann Hazrlar

CE aretini Mamle litirir

ekil XII.1CE areti in zlenecek Yol [38]

142

KAYNAKLAR

[1]

Kse, H.; CE Uygunluk areti, T.C. Babakanlk D Ticaret Mstearl GEME-hracat Gelitirme Etd Merkezi, Ankara, Trkiye, (2005)

[2]

zkan, T.; Mikrodalga, Gazi niversitesi Teknik Eitim Fakltesi Matbaas, Ankara, Trkiye, (1987)

[3]

Jordan E.C.; Balmain K.G.; Electromagnetic Waves and Radiating Systems, Prentice-Hall, Englowood Cliffs, NJ, (1968) Ataman, A; Propagasyon stanbul Teknik niversitesi, stanbul, Trkiye, (1975)

[4]

[5]

Staelin D. H.; Morgenthaler A. W.; Kong J. A.; Electromagnetic Waves Prentice Hall, (1994)

[6]

K. S. Yee, Numerical solution of initial boundary value problems involving Maxwells equations, IEEE Transactions on Antennas and Propagat, V-14, no. 3, pp. 302-307, (1966)

[7]

Saunders S.R.; Antennas and Propagation For Wireless Communication Systems, John Wiley & Sons, Ltd., United Kingdom, (1999)

[8]

Collin.R.E.; Foundations for Microwave Engineering, Mc Graw Hill, (1966)

[9]

Sevgi, L.; Elektromanyetik Kirlilik ve EMC

Mhendislii I,

TBTAK-MAM Teknolojik birlii Dergisi, stanbul, Trkiye, (2000)

143

[10]

Sevgi, L.; Elektromanyetik Kirlilik ve EMC

Mhendislii II,

TBTAK-MAM Teknolojik birlii Dergisi, stanbul, Trkiye, (2000)

[11]

Sevgi L.; Elektromanyetik Yaynevi,

Problemler

ve

Saysal

Yntemler, Birsen

stanbul, Trkiye, (1999)

[12]

Williams T.; EMC for Product Designers, Newnes, London, England (2001)

[13]

Keith Armstrong, EMC for Systems and Installations Parts 1 through 6, EMC+Compliance Journal (2002)

[14]

Goedbloed J. J.; Electromagnetic Compatibility, Prentice-Hall, ISBN 0-13-249293-8 (1992) Sevgi L.; Elektromanyetik Kirlilik, Cep Telefonlar ve Baz stasyonlar Elektrik Mhendisleri Odas Merkez zel Says, stanbul, Trkiye, (2000) Sevgi L.; Elektromanyetik Kirlilik, Cep Telefonlar ve Baz stasyonlar, Cumhuriyet Bilim Teknik Dergisi, (2000) eker S.; erezci O.; evremizdeki Radyasyon ve Korunma Yntemleri, Boazii niversitesi, stanbul, Trkiye, (1997)

[15]

[16]

[17]

[18]

http://www.tk.gov.tr (Eriim Tarihi: Mays 2005)

[19]

Tihanyi

L.;

Electromagnetic

Compatibility

in

Power

Electronics

Butterworth Heinemann ISBN 0-7506-2379-9, (1995)

[20]

Williams T.; Armstrong K.; EMC for Systems and Installations Newnes, (2000)

144

[21]

Weston

A.

D.

Electromagnetic

Compalibility-

Principles

and

Applications, Markel Dekker Inc., Canada (1991)

[22]

Chatterton P. A.; Houlden M. A.; Electromagnetic Theory to Practical Design John Wiley& Sons Liverpool, UK, (1992)

[23]

Clayton P.; Introduction to Electromagnetic Compatibility Wiley, ISBN 0-471-54927-4 (1992)

[24]

Boxleitner W.; Electrostatic Discharge and Electronic Equipment, IEEE Press, (1989)

[25]

William H. H.; Engineering Electromagnetics 5th edition, McGraw-Hill, (1988)

[26]

Morrison R.; Grounding and Shielding Techniques in Instrumentation 4rd Edition, Wiley, USA (1998)

[27]

Bromley K.; Electromagnetic compatibility of building cables BRE, IEE Proceedings-A, Vol 141 No 4, (special issue on EMC), pp 263-265 (1994)

[28]

Guide to the implementation of Directives based on the New Approach and the Global Approach European Commission, Brussels, (2000)

[29]

Guidelines on the application of Council Directive 89/336/EEC European Commission, Brussels, (1997)

[30]

Marshman C.; The Guide to the EMC Directive 2nd Edition, EPA Press ISBN 0-9517362-7 (1995)

[31]

http://www.cenelec.org (Eriim Tarihi: Eyll 2005)

[32]

www.turkak.org.tr (Eriim Tarihi: Mays 2005) 145

[33] [34]

http://www.tse.org.tr (Eriim Tarihi: Mays 2005) www.esim.com.tr (Eriim Tarihi: ubat 2005)

[35]

Kocatepe, C.; Uzunolu, M.; Harmoniklerin Snrlanmas ve Harmonik Standartlar, Kaynak Elektrik Dergisi, Say:150, (2001).

[36]

http://grouper.ieee.org/groups/harmonic , Group, (Eriim Tarihi : Mays 2005).

IEEE

Harmonic Working

[37]

TS EN 61000-3-2 Mart 2003 Elektromanyetik Uyumluluk (EMU)-Blm 32: Snr Deerler-Harmonik Akm Emisyonlar in Snr Deerler (Faz Bana Donanmn Giri Akm 16 A) Electromagnetic compatibility (EMC) -Part 3:Limits-Section 2:Limits for harmonic current emissions (equipment input current kleiner 16 A per phase (IEC 1000-3-2:1995)

[38]

www.sanayi.gov.tr (Eriim Tarihi: Nisan 2005)

146

XIII

ZGEM

Erkan DURSUN, 1977 ylnda Kayseri de dodu. lkrenimini Kayseri Klarslan lkokulunda, orta ve lise renimini Kayseri Fevzi akmak Lisesinde tamamladktan sonra 1996 ylnda Marmara niversitesi Teknik Eitim Fakltesi Elektrik Eitimi Blmn kazanarak bu blme kaydn yaptrd. 2001 ylnda Elektrik Eitimi Blmnden mezun oldu. 2002 ylnda Marmara niversitesi Fen Bilimleri Enstits Elektrik Eitimi Blm Yksek Lisans Programnda Yksek Lisans renimine ve Marmara niversitesi Teknik Eitim Fakltesi Elektrik Eitimi Blmnde Aydnlatma ve Tesisat Anabilim Dalnda Aratrma Grevlisi olarak almaya balad. Halen grev yeri olan Marmara niversitesi Teknik Eitim Fakltesi Elektrik Eitimi Blmnde Aratrma Grevlisi olarak almaktadr.

147