1.

BLM

KLTR VE TOPLUMSAL KURUMLAR

A. KLTR 1. Kltrn Anlam 2. Kltrn zellikleri 3. Kltrn levleri 4. Kltrn Kazanlmas B. TOPLUMSAL KURUMLAR 1. Toplummsal Kurumun Anlam 2. Kltr-Toplumsal Kurum likisi 3. Toplumsal Kurumlarn eitleri C. ALE VE AKRABALIK 1. Temel Kurum Olarak Aile a. Ailenin Anlam b. Aile ve Akrabalk c. Ailenin zellikleri d. Ailenin Temel levleri 2. Evlilik Trleri 3. Aile Trleri 4. Boanma ve Sonular 5. Kadnn Toplumdaki Yeri D. DN 1. Sosyolojik Adan Din 2. Din ve Toplumsal Dzen 3. Din ve Liklik E. EKONOM 1. Ekoniminin Anlam 2. Ekonominin Temel Unsurlar a. retim (doa, emek, sermaye, giriim) b. Tketim c. Blm 3. Ekonomik Sistemler F. SYASET 1. Siyasetin Anlam 2. Siyasetin Temel Kavramlar 3. Siyasal Ynetim ekilleri 4. Atatrk Dnce Sistemi a. Btnlk Nitelii b. Yabanc deolojilerden Fark

SOSYOLOJ 2

BU BLMN AMALAR

Bu blm altktan sonra, Kltr kavramnn ne olduunu kavrayacak, Kltrn, kendisini oluturan kltrel unsurlarla arasndaki ilikiyi kavrayacak, Kltrn kazanlmasnn nemini kavrayacak, Toplumsal kurum kavramnn anlamn renecek, Kltr-toplumsal kurum ilikisini kavrayacak, Aile kurumunun yapsal zelliklerini kavrayacak, Ailenin toplumsal ilevini kavrayacak, Aile trlerini renecek, Boanma ve sonularn kavrayacak, Kadnn toplum iindeki yerini kavrayacak, Din kurumunun yapsn kavrayacak, Din ve liklik ilikisini kavrayacak, Ekonominin temel kavramlarn renecek, Ekonominin temel konularn kavrayacak, Ekonomik sistemlerin zelliklerini kavrayacak, Siyasal kurumlarn ne olduunu kavrayacak, Siyasal ynetim ekillerinin neler olduunu sayabileceksiniz.

BU BLME NASIL ALIMALIYIZ?

Dier blmler iin yaplan nerileri tekrar okuyup uygulamaya alnz. eitli alma yntemlerinden birini ya da bir kan deiik konularda uygulaynz. Kendiniz iin en verimli alma yntemlerini tespit edip uygulaynz.

HAZIRLIK ALIMALARI 1. Kltr, kurum ve kurulu kavramlarnn anlamlarn szlklerden reniniz. 2. Ulusal kltr, evrensel kltr ve kltrl insan kavramlar arasnda ne tr ilikiler olabileceini dnnz. 3. Aile ya da evlilik kurumunun hayatnzdaki yerini dnnz. 4. Birey olarak sahip olduunuz hak ve sorumluluklarn neler olduunu aratrp bir listesini yapnz. 5. Demokratik ynetimin zellikleri zerinde dnnz.

SOSYOLOJ 2

A. KLTR 1. Kltrn Anlam Kltrn szlk anlam; srmek, ekipbimek,tohumlarn iyiletirilmesidir. Kimi eserlerde kltr yerine ekin kavram da kullanlmaktadr. Gnlk dilde kltrl olma bilgili, alkan, eitim dzeyi yksek, dnce zenginlii olan, saygl gibi anlamlarda kullanlr. Kltrl insan sosyal faaliyetlerde aktif, bilim, sanat ve felsefe alannda bilgili anlamnda kullanlr.

Okumak, kltrl bir insan olabilmenin ilk artdr.

KAVRAMLAR Kullanm Genel Alanlarna Gre Bilimsel alanda kltr Beer alanda ve gnlk dilde kltr Uygarlk

ANLAMLAR zel in, Hint, Fransz, Bat ve slm kltr ya da uygarl anlamnda Genel, meslek ve teknik eitim; tp, hukuk, din, sanat ve fen eitimi; rgn ve yaygn eitim anlamnda Barok, Rnesans ve modern sanat; resim sanat, mzik sanat, ilkel ve modern sanat; romantik ve gereki sanat anlamnda. Avclk, tarm ve endstri kltr anlamnda

NTELKLER GREVLER Tarihsel, btnsel ve evrimsel Deerlendirici, eletirici, gelitirici, retici ve yayc Eletirici, yaratc eitici, deerlendirici gzel ya da gzelletirici estetik. Gnlk toplum sal yaam destekleyici: retitici, deneyici, oaltc ve besleyici.

Eitim

Estetik alanda kltr

Sanat

Madd (teknolojik) ve biyolojik alanda kltr

retim

(Kaynak: Bozkurt GVEN, nsan ve Kltr adl kitabndan alnmtr.) eitli kltr tanmlar ve anlamlar

SOSYOLOJ 2

Kltr, bir toplumda ilerlemenin, retimin, eitimin, bilimin, gzel sanatlarn, insan ve toplum anlaynn geliim dzeyini gsterir. nsanlar doayla ilikisinde, ihtiyalarn gidermek iin retimde bulunurlar. Ayn zamanda yaamlarn srdrmek iin dier insanlarla toplumsal ilikilere girerler. te bu retim etkinlii ve toplumsal ilikiler sonucunda kltr ortaya kmtr.

Madd ve Madd Olmayan Kltr geleri Kltr kavram ok anlaml ve geni kapsaml olduundan, ieriini daha iyi anlayabilmek iin madd ve madd olmayan kltr geleri eklinde ayrm yaplmaktadr. Kltrn bu iki temel gesini aadaki tabloda gsterebiliriz. KLTR Madd Kltr geleri nsan emeinin toplumsal gelime sreci iinde yaratt ara ve gerelerdir. Toplumun herhangi bir geliim aamasndaki teknolojik ilerlemesini, retim, teknik, hner ve becerilerini ifade eder. Okullar, fabrikalar, kitaplar, otomobiller, giydiimiz elbiseler vb.madd kltr geleridir. Manev Kltr geleri nsanlarn birbiriyleriyle kurduu ilikiler sonucu yaratt yazl ve yazsz kurallardr. Toplumun yaamn dzenleyen deer, yasa, gelenek, grenek, ahlk ve inanlardr.

Dil, sanat vb. manev kltr geleridir.

Kltrn iki temel gesi

Kltrn bu iki temel gesi birbirinden bamsz deildir, birbirleriyle karlkl etkileim iindedir. Bu iki ge bir btn olarak kltr oluturur. Madd kltr gelerine anlam veren manev kltr geleridir. rnein; ilkel toplumlarda verimlilik ve dourganlk anlamlarna gelen Vens heykeli, gnmzde estetik deerler tayan bir sanat eseridir. Oysa, bu heykel, belirtilen anlamna kavumadan nce bir mermer parasndan ibaretti.

SOSYOLOJ 2

Kltr ve Uygarlk Kltr ile uygarlk (medeniyet) arasnda bir ilikiden sz edebileceimiz gibi, aralarnda bir ayrm da sz konusudur. Uygarl da kltr de ortaya kartan, insanlarn birbiriyle girdikleri sosyal, ekonomik ve siyasal ilikilerdir. rnein, madd kltrn bir gesi olan televizyon, sadece onu icat edenler tarafndan deil, btn insanlk tarafndan kullanlmaktadr. Yine, birtakm deerler (insan haklar gibi) tm insanln kabul ettii evrensel deerler olarak benimsenip uygarln bir paras saylmaktadr. lk sosyologlarmzdan Ziya Gkalp, kltr konusunda hars (kltr) ve medeniyet (uygarlk) ayrm yapmtr. Hars ile mill kltr anlatmaya alr. Hars, Bir milletin kendine zg olan dil, hukuk, ahlk sanat ve din gibi unsurlarn btndr. Medeniyet ise kltrn evrensel ynn ifade eder. Kltrn birok tanm yaplmtr. kartabiliriz: Bu tanmlamalardan u sonular

Ne kadar toplum varsa o kadar kltr vardr. Kltrsz toplum yoktur. Her toplumun kendine zg kltrel deerleri varr. Bu deerler toplumlar birbirinden ayrt eder. Kltrler, toplumlarn tarihsel geliim sreci iinde olumutur. Her zaman bir deiim ve gelime gsterir. Kltr, gemii gelecee balar. Bylece kltrel mirasn birtakm yenilikler eklenerek gelecek kuaklara devredilmesiyle toplumsal sreklilik salanr. Kltr en genel anlamyla insann doayla mcadelesi ierisinde yaratm olduu her eydir. Kltr nasl ortaya kar? Kltr ile uygarlk arasnda nasl bir iliki vardr?

a. Kltrel Gecikme Deime olgusu kltr iin de bir anlam ifade eder. Kltrler ve kltrel geler deimeden var olamaz. Deime sonucu kltrel gelimeler ortaya kar. Yalnz, kltr gelerindeki (madd ve manev) deime sreleri birbirinden farkl dzeyde gereklemektedir.

SOSYOLOJ 2

Kltrel gecikme, kltrn madd unsurlarnn hzl deimesine ramen, manev unsurlarnn yava deimesi sonucunda ortaya kan dengesiz durumdur. Madd kltr gelerindeki deimeler, manev kltr gelerinden daha hzl olmaktadr. Kltrel deiim srecini ortaya karan geler bulu, birikim, yaylma ve uyum salamadr. Kltrel gecikme, kltrel deiim srecinde ortaya kar.

Bulular kltrel deiimi salayan en nemli gelimelerdir.

Yeni bir bulu ya da retilen teknolojik aracn, baka bir lkeye hzl bir ekilde sokulmas kltrel gecikmelere neden olur. rnein, lkemizde 1950den sonra gerekleen tarmda makineleme youn bir ge neden olmutur. Kr yaantsndan kopan birey, kent yaantsna uyum salamakta zorluklar ekmitir. Kltrdeki deimeler sonucu ortaya kan kltrel gecikmeler, uyumsuzlua ve anomiye (kuralszlk) yol amaktadr. Bir toplumun kltrne, baka toplumlarn kltrnden kimi madd ve manev gelerin gemesi ve kltrn greli btnlnn bozulmas kltrel yozlamaya neden olur. Kltrel atma: Bir kltre dier kltrlerden (dardan) giren baz gelerin, toplumdaki baz gruplar ve bireyler tarafndan benimsenmemesi sonucu ortaya kar. Kltrel atma, vurma, krma, hor grlme olarak ortaya karsa kavga ve terre neden olabilir. Tam tersine atma, toplumlarn geliim srecinde doal olarak alglanp kabul edilirse, hogr ve karlkl iletiim ile alabilir.

SOSYOLOJ 2

b. Alt Kltr Her toplumda, egemen olan kltrden farkl olan alt kltr gruplar vardr. Bu farkllklar; davran birimleri, giyim, dil, inan, gelenekler vb. biimlerde ortaya kabilir. zellikle metropollerde, farkl etnik, snfsal, dinsel temelde oluan alt kltr geleri youndur. Bunlar ayn zamanda, o toplumun kltrel zenginliini oluturur. Kltrel hogr, farkl toplumsal kltrlerin ve alt kltrlerin varlna saygy gerektirir.

Kltrel gecikme nasl ortaya kar? Kltrel atmaya rnekler veriniz?

2. Kltrn zellikleri a. Kltr Toplumsaldr: Kltr bir toplumun ya da toplumsal grubun temel zelliidir. Toplumlarn doal varlk alannda var olmas gibi, kltrler de toplumsal varlk alannda var olurlar. b. Kltr Tarihseldir: Her kltr ve kltr gesi toplumlarn tarihsel geliim srelerinde oluur. Tarihten bamsz bir toplumdan sz edilemeyecei gibi, kltrden de sz edilemez. Bugnk kltrel deerlerimiz gemiteki kltrel deerlerden etkilenerek ekillenmitir. c. Kltr Hem renilir Hem retilir. Kltrn renilmesinin ve retilmesinin arac dildir. nsan, doduu toplumun kltrel gelerini dil yoluyla aile kurumundan balayarak renir. Kltrel aktarm eitim kurumlar, dernekler, vakflar, kitle iletiim aralar vb. ile devam eder. Doum ile birlikte balayan toplumsallama, bireyin yaad toplumun kltrel gelerini renip benimsemesiyle gerekleir. Kltr, toplumsallama yoluyla gelecek kuaklara aktarlr. d. Kltr Greli Bir Sreklilie Sahiptir: Kltrel geler toplumsal gelime ile birlikte deiim gsterir. Kltr gelerindeki deime, eitli bulular yoluyla veya kltrlerin birbirleriyle karlkl etkileimleri sonucunda gerekleir. Kltrel deime, ncelikle madd kltr gelerinde olur. Bulularn ya da teknolojik gelimelerin yeni bir kltre aktarlmas, manev kltr gelerinin de deimesine neden olur. Kltrel gelerdeki bir yenilik, ayn zamanda dilin de zenginlemesini salar. Madd kltr gelerindeki bir deime, manev kltr

SOSYOLOJ 2

gelerini de zamanla deitirir. rnein, retimin kara sabanla yapld bir toplum ok ocuklu ve geni aile yapsn gerektirir. Teknolojik bir rn olan traktrn, bierdverin tarma girmesi, kydeki aile yapsn zamanla deitirecektir. Tarihsel bir sre iinde, toplumlarn deiimi ve geliimi sonucunda oluan kltrel geler, kuaktan kuaa aktarlarak greli sreklilik gsterirler. Kltrel deimeler toplumdan topluma, zamandan zamana deiebildii gibi ayn toplumda da zamanla deiir. Bir kltrde doru olan bir deer veya norm, baka bir kltr iin vahi, aptalca gelebilir. rnein, spanyollarn boa greleri bir Hintliye yanl gelebilir. Hindistanda ineklere gsterilen inan ise bir spanyol iin anlamsz olabilir. Farkl kltrlerin ve alt kltrlerin olmas, farkl yaam tarzlarndan, coraf koullardan, inanlardan, deer ve normlardan kaynaklanmaktadr. Farkllklar olmakla birlikte, bir arada yaama toplumsal bir gerektir. Bu nedenle bir toplumda farkl kltrel deerlerin olmas bir arada yaama zorunluluunu engellemez. Farkl kltr gelerinin bir btn iinde birbirine balanmasna kltrel btnleme (entegrasyon) ad verilmektedir.

Kltrn zellikleri nelerdir? Kltrel farkllklara rnekler veriniz. Kklemi Kltr erikleri rf, det, gelenek ve grenekler gibi yazsz kurallar kklemi kltr ieriklerini olutururlar. Toplumlar ve hatta bir toplumdaki farkl gruplar deiik gelenek, grenek, rf ve detlere sahiptir. rf, det ve geleneklerin, tarm toplumlarnda yaptrm ok glyken modern sanayi toplumlarnda yaptrm zayftr. Dier taraftan hukuk kurallar gibi yazl kurallar kent yaamnda insanlar aras ilikileri dzenleyen en etkili kltr ierikleri hline gelmitir. Gnmzde bireylerin, toplum iinde dier insanlarla birlikte ortak bir yaam srdrebilmeleri, ncelikle hukuk kurallarna uygun davranmalar ile gerekleebilir. Kklemi kltr ierikleriyle gerekletirilen ortak davranlar toplumun btnl ve devam asndan gereklidir. Her kltr devamlln salamak zorundadr. rf, det, gelenek ve grenekler, hukuksal normlar, insan haklar, kltrn madd geleri yoluyla uzun bir zaman srecinde ekillenmi kltr geleridir.

SOSYOLOJ 2

Deer

Deerler her toplumda, toplumsal gruplarda ve toplumsal kategorilerde farkl biimlerde karmza kar. Ulusal, toplumsal ve grupsal farkllklar gsterebilir. Ahlk ve din, kalplam kltr ierikleri sunar. Toplumdan topluma farkllk gsterebilir. Toplumlarn tarihsel geliim srecinde olumutur. Birlikte yaamaktan doan, yazl olmayan normlardr. Blgesel, grupsal, etnik, farkllklar gsterebilir. Yazl kurallardr. Kaynaklar, ahlk, din, rf, det uluslar aras belgelerdir. Dier normlara gre yaptrm daha kesindir. Toplumlarn tarihsel geliim srecinde olumutur. Ulusal hukuk normlarna kaynaklk eder. nsan Haklar Evrensel Bildirgesi, ocuk Haklar Szlemesi gibi bel geler uluslar aras nitelik tarlar.

Ahlk ve din rf, gelenek, det, grenek Hukuk normlar

Evrensel normlar

Kklemi kltr ierikleri

Kltrel merkeziyetilik (etnosantrizm), kiinin kendi kltrn, temel alarak, dier kltrleri kendi kltr asndan deerlendirmesidir. Ar merkeziyeti gr karlkl anlay ve hogry kabul etmez. rnein, rklk etnosantrik bir grtr.

Kklemi kltr ierikleri nelerdir? 3. Kltrn levleri Kltrn temel ilevlerini u ekilde sralayabiliriz: Kltr en genel anlamda bireylere, gruplara, toplumlara yaam iin gerekli davran kalplarn (deerler, yazl ve yazsz normlar, ara ve gereler) sunar. Kltr, toplumlar, uluslar, gruplar, birbrinden ayran, onlar zgn klan bir ileve sahiptir. Kltr, ierdii zelliklerle bir toplumu kendine zg klar. Bir toplumda, kltrn temel deerleri birey ve gruplara benimsetilerek toplumsal btnlk ve uyum salanr.

SOSYOLOJ 2

Kltr bireye toplumsal bir kiilik (kltrel kimlik) kazandrr. Kltr, bireylerin doal evreyi kendi istek ve karlar dorultusunda yeniden ekillendirmesini, anlam vermesini salar. nsan, kltrn madd geleri ile doal evreye ekil verir. Atatrkn aadaki szleri, kltrn bu zelliklerini ok iyi deerlendirmektedir: nsanlar, geleneklerini, ahlklarn, duygularn, eilimlerini, hatt dncelerini eitmede iinden kt ve iinde yetitii toplumun genel eiliminden kurtulamazlar. Ama baz byk yaradll olanlar vardr ki, onlar yalnz bal olduklar topluma deil, btn insanla kar kalplerini ve ruhlarn ayn durumda tutarlar. (1922) Milletimizi geni refah, ara ve kaynaklara sahip klacaz. Mill kltrmz ada uygarlk dzeyinin zerine kartacaz. (29 Ekim 1933) Uygarln yeni bulularnn, bilimin olaanst baarlarnn, dnyay deimeden deimeye srkleyip durduu bir ada, yzyllarn eskittii khne davran ve dnlerle gemie saplanp kalmakla varlmz korumamz mmkn deildir. (1924) lkeler eitlidir. Fakat uygarlk birdir. Ve bir ulusun ilerlemesi iin de bu tek uygarla katlmas gerekir. (1924) Kltrn Dil, Eitim ve Sanatla likisi a. Kltr-Dil likisi: Dil, kltrn madd olmayan gesidir. nsanlar duygularn, dncelerini, ihtiyalarn dil ile ifade ederler. Diller, insanlarn ok uzun sre birlikte yaamalar sonucu ortaya kmtr. nsanlarn dilini kullanmas toplumlarn geliiminde en nemli devrimlerden biridir. Bir millet, dilini koruduu ve gelitirdii srece var olabilir. Milletler bugnk durumlarn, dillerine ve dillerinin ilevlerine borludur. Dil ve onun sembollerle ifadesi olan yaz araclyla, kltr geleri kuaktan kuaa aktarlr. Atatrkn bu konudaki dnceleri, dilin toplumsal ilevini daha iyi anlamamza yardmc olacaktr. Dilin mill ve zengin olmas, mill duygunun gelimesinde balca etkendir. lkesini ve yksek istikllini korumasn bilen Trk milleti, dilini de yabanc dillerin boyunduruundan kurtarmaldr. Kltr emperyalizmine kar en gl kltrel aralardan biri, dildir. Dilimizin gelitirilmesi, yabanc szckler yerine, Trke szcklerin kullanlmasna baldr.

10

SOSYOLOJ 2

Kltrel geliim ve dnme direnme sonucu, ilevini kaybetmi eski kltr gelerinin bir ksm varln devam ettirir. Madd olmayan kltr geleri, deimeye daha fazla diren gsterir. Kltrel deiimin etkenlerinden biri olan kltr emperyalizmi ise kltrel yozlamaya neden olmaktadr.

Yabanc dilleri bilim ve iletiim alanlarnn yan sra gnlk hayatta da kullanma yanlgs kltr emperyalizminin etkilerinin bir sonucudur. Bu ise kendi dili-mizi gelitirmemizin nnde nemli bir engeldir. Dilimizin gzel kullanlmas ve gelitirilmesinde toplumun her kesimine, zellikle sanatlara ve bilim adamlarna byk grev dmektedir. b. Kltr-Eitim likisi: Kltrel geler dil yoluyla aktarlr. Dil (sz ve yaz) ile aktarmann kurumlamas sonucu eitim ortaya kmtr. Eitim kurumu ile kltrel deerler dzenli ve bilimsel bir ekilde yeni kuaklara gelitirilerek aktarlr. Kltrn temel zelliklerinden biri olan renilirlik eitim yoluyla sistemletirilmitir. Toplumsallama (sosyalleme) ve kltrel deerleri kazanma ncelikle aile kurumunda balar. Aile kurumunda balayan bu sre eitim kurumlarnda belirli bilimsel kurallara uygun ve sistematik bir ekilde devam eder. Eitim, madd ve madd olmayan kltr gelerini aktararak bireyin belli bir meslekte uzmanlamasn salar. Kltrn madd unsurlarndaki deimelere ve bilimsel yeniliklere ancak eitim yoluyla ulaabiliriz. Atatrkn eitim alannda yapt devrimler, kltrel gelerin bilimsel, ada ve lik bir anlayla aktarlmasn salamtr. Hzl toplumsal gelimeler ve kltrel deimeler, kltrn bilimsel olarak aktarl-masnda eitimin nemini daha fazla hissettirmektedir.

11

SOSYOLOJ 2

c. Kltr-Sanat likisi: Sanat, duygularn, dncelerin estetik olarak ifade edilii sonucu ortaya kar. Duygularn ve dncelerin ifadesiyle toplum, doa ve birey yeniden yorumlanr ve anlamlandrlr. Mzik, iir, edebiyat, resim, sinema vb. yollarla ifade edilen sanat, yaratc bir etkinliktir. Sanat, hem kiisel hem de toplumsal bir zellik tar. Sanat, sanatlar araclyla kltre yeni manev geler katar. Sanat, yaamda gzlemledii herhangi bir olay ya da sorunu kendi duygu ve dncelerini katarak estetik imgelerle yorumlayan kiidir. Bu anlamda sanat, insanlara toplumsal gereklikleri gstererek onlar bir adm daha ilerleten bir aydndr. Kltr emperyalizmine kar en gl ara, sanat ve sanatlarn yaratc, retken etkinlikleridir. Sanat bireyden balar, bireyin yaad kltr etkiler ve kltrleme yoluyla evrensel boyuta ulaarak tm dnyaya yaylr. Kltrel yozlama, bir kltrn dardan devaml ve youn olarak kltrel geleri almas ve bu geleri kendi iinde yourup biimlendirememesi sonucu, kltrel btnln bozulmasdr. Kendi sanatsna ve sanat rnlerine yeterli derecede nem vermeyen ve sahip kamayan toplumlarn kltrleri daha ok yozlamaktadr. Bu konuda Atatrk unlar sylemitir: Bir milleti yaatmak iin birtakm temeller lzmdr ve bilirsiniz ki, bu temellerin en nemlilerden biri sanattr. Bir millet sanattan ve sanatdan yoksunsa, tam bir hayata malik olamaz. Sanatsz kalan bir milletin hayat damarlarndan biri kopmu demektir... Trk milletinin tarih vasf da gzel sanatlar sevmek ve onda ykselmektir.

Kltr-dil ilikisine bir rnek veriniz. Kltrn aktarlmas hangi yollarla olmaktadr? rnekler veriniz.

4. Kltrn Kazanlmas Sosyalleme bireyin iinde yaad toplumun kurallarn ve deerlerini renmesidir. Sosyalleme yoluyla birey yaad toplumun kltrn kazanr. Bireyin toplumda trafik kurallarna uygun hareket etmesi, yallara toplu tam aralarnda yer vermesi, sorumluluklarn yerine getirmesi vb. sosyallemenin salad sonulardr.

12

SOSYOLOJ 2

Kltrel kimlik, bireyin, yaad toplumun genel ve zel kltrel unsurlarna katlmas ve kiisel zelliklerini katmasyla edinilir. Bylelikle birey, kendini iinde yaad toplumun bir yesi olarak tanmlar. Bireye, Kimsiniz? Kimlerdensiniz? gibi sorular sorulduunda verdii cevaplar bireyin kltrel kimlii hakknda bilgi verir.

Kltr nasl kazanlr?

a. Kltrel Katlma: nsann iinde yaad toplumun, kltrn kazanma ve kazandrma srecini ifade eder. Bir dernee ye olma veya zorunlu eitim sreci kltrel katlma rnekleridir. Kltrel katlma genellikle ekilde gerekleir: Kltrn genel unsurlarna katlma: Kltre katlma ana dilin renilmesiyle balar. Birey, iinde bulunduu toplumun giyim tarzn, inan sistemini, genel davran kalplarn renerek bu genel unsurlara katlr. Kltrn genel unsurlarna katlma kendiliinden gerekleir ve uyulmas zorunludur. Kltrn zel unsurlarna katlma: Birey, toplumsal geliim srecinde birok gruplara zorunlu ya da gnll olarak girip kar. Bireyler, toplumsal geliim dzeylerine uygun birtakm toplumsal gruplara ve bu toplumsal gruplarn kltrel unsurlarna katlmak zorundadr. rnein bireyler, zorunlu eitim aamalarndan geerek retmen, hemire, teknisyen olabilirler. Her birey yetenekleri lsnde eitim srecine katlr. Belli alanda uzmanlaan birey, ayn zamanda bir meslek edinmi olur. Seenekler yoluyla kltrel unsurlara katlma: Kltre katlmann zorunlu olmayp istee bal olarak gerekletii durumlar da vardr. Bireye birok kltrel seenekler sunulmaktadr. Birey ekonomik, sosyal, siyasal karlar dorultusunda bu deikenleri seer. Bireyin, yetenei ve ilgisi dorultusunda eitli mesleklere ynelme zgrl vardr. Birey ilgisi, zevkleri, karlar dorultusunda toplumsal gruplar araclyla istedii kltrel unsurlara katlabilir. rnein; bireyin istedii bir partiye, bir sendikaya, bir sanatsal etkinlie katlmas kendi isteine baldr.

13

SOSYOLOJ 2

b. Kltrel Farkllk ve Kltrel Benzeme Toplumlar birbirinden ayran kltrel zelliklerin btnne kltrel farkllk ad verilir. Toplumda farkl kltrel gruplarn olmas o toplumun kltrel zenginliini gsterir. Kltrel farkllklar da ancak kltrel hogryle gelitirilip zenginletirilir. Toplumlar, kltrel farkllklarn koruyup gelitirdikleri gibi ortak kltrel zellikleri de gelitirmeye alrlar. Bir lkede farkl kltrlerin birbirleriyle kaynamas kltrel benzemeyi gelitirir. zellikle kitle iletiim aralarnn gelimesi ve yaygn kullanlmas, kltrlerin birbirlerini daha yakndan tanmasn salamtr. Farkllklarla birlikte yaknlama ya da benzeme gerek ulusal gerekse de uluslar aras kltr zenginletirir. rnein; bir insann gerek ana dilini konumas gerekse de bir baka dili renmesi kltrel yaknlamay ve zenginlii gsterir. Bireylerin farkl kltrel zelliklere hogr ve saygyla bakmalar, toplumsal uyumun ve beraberliin salanmasnda nemlidir.

Kltrel katlma nasl gerekleir? rnekler veriniz.

Halk oyunlarmz blgesel farkllklar gstermekle birlikte, toplumun btn tarafndan benimsenen nemli kltrel zenginliklerimizdendir.

14

SOSYOLOJ 2

c. Kltrleme, Kltrlenme ve Kltrleme Kltrleme: Bireyin doumdan lme kadar toplumun istek ve beklentilerine uyacak ekilde etkilenmesi ve deitirilmesidir. Kltrleme, eitimden daha geni bir anlam ierir. Eitim, kltrlemenin bilinli, amal veya istendik artlandrmalarn iermektedir. Oysa kltrleme bilinsiz, yaygn, kendiliinden, rastgele, bireysel renmeleri ve artlandrmalar da kapsar. ocuun ya da gencin, byklerinin olumlu ya da olumsuz davranlarn model alarak kendiliinden davranmas bir kltrlemedir. Kltrlenme: Kltrler arasnda etkileim sonucunda, gerekleir ya da farkl toplumlardan kopup gelen birey ve gruplarn bulumas ve bir etkileim srecine girmesiyle balar. Bir bireyin ya da grubun kendi kltrnde bulunmayan yepyeni bir birleime varmasyla kltrlenme gerekleir. Kyden byk kente g eden bir bireyin, kendi blgesine zg kltrel geleri ve kentte karlat yeni kltrel geleri kendinde birletirmesiyle kltrlenme ortaya kar. Kltrleme: Bir kltrn baka bir kltrden birtakm unsurlar almasdr. Kltrleme insanln kendi kltrnden rendiklerinin tm olduu hlde; kltrleme insann baka toplumlardan rendikleri veya bir toplumun dierinden ald, geler ve farkl toplumlarn karlkl olarak birbirinden etkilenmesidir. Kltrleme, bir kltrn zorlamasna dayal olarak gereklemez. Toplumsal, ekonomik, dnsel gelimeler yoluyla olur. Kltrleme ile her iki kltr gesi de deiime urar. Kltrel yaylma: Belli bir toplumda kltrn madd ve manev gelerinin dtan ie ya da iten da doru yaylmasdr. Gemi yllarda misyonerler, tccarlar, kifler, gmenler araclyla gerekleen kltrel yaylma, gnmzde kitle iletiim aralaryla gereklemektedir. Bu durum kltrel yozlamaya neden olabilir. Kltrel deime: nsann doal ve toplumsal evresini denetimi altna almasn salayan kltrel gelerin zaman ierisinde ve uygun koullarda dnm anlamna gelir. Teknolojik alandaki ilerlemeler madd kltrel gelerin, geleneklerdeki deimeler manev kltrel gelerin deiimine rnek gsterilebilir. d. Kltr Emperyalizmi ve Kltrel Yozlama Emperyalizm, bir milletin, baka bir milleti, siyas ve ekonomik egemenlii altna alarak yaylmas ya da yaylmay istemesidir. Emperyalist politikalar, kltr alannda da kendini gstermektedir. zellikle, ekonomik ve asker alanda gl olan lkeler, dier lkeleri smrmenin yolu olarak emperyalist kltr politikalar gelitirip uygulamaktadrlar. Kltr emperyalizmi bir lkenin ekonomik ve siyas karlarn gerekletirmek iin baka lkelere uygulad kltr politikasdr.

15

SOSYOLOJ 2

Kltr emperyalizmi ve kltrleme sonucunda, bir toplumun, kltrel gelerinde bozulma balarsa kltrel yozlama ortaya kar. Kltrlemenin kltrleri birbirine tantp kaynatran olumlu bir yn olduu gibi, kltrlerde yozlamaya neden olabilecek olumsuz yn de vardr. zellikle lkelerin ulusal kltr politikalarn oluturamamas, kltrel yozlamann kendini daha ok hissettirmesine neden olmaktadr. Kltr emperyalizminin neden olduu bir dier sonu ise kltrel asimilasyondur. Kltrel asimilasyon; bir kltrn baka bir kltr kendi iinde eriterek yok etmesidir. Asimilasyon, kltr emperyalizminin gizli ya da ak olarak izledii zora dayal politikalar ile gerekletirilmeye allabilir. Bu duruma zorla kltrleme ad verilir. Kltrler, ancak kendi zgrlkleriyle ve farkllklaryla var olabilirler. Bir kltrn, dier kltr zerindeki zora dayal politikalar kltrel atmalara neden olur. Kltrel atma, hem ulusal boyutta hem de uluslar aras boyutta gereklemektedir. e. Atatrkn Kltr Konusunda Grleri Kltr konusunda Atatrk, dncelerini net bir ekilde ifade etmi ve bu ynde gerekli politikalar oluturmutur. Atatrk Varlmzn temeli kltrdr., Trkiye Cumhuriyetinin temeli kltr olacaktr. diyerek kltre verdii nemi aka belirtmitir. Atatrk, Cumhuriyetimizin 10. yl kutlamalarndaki sylevinde Trk milletinin kltr hedefini gstermitir. Atatrk bu konuda unlar sylemektedir. Yurdumuzu dnyann en bayndr ve uygar lkeleri dzeyine karacaz. Milletimizi en geni refah ara ve kaynaklarna sahip klacaz. Mill kltrmz ada uygarlk dzeyinin stne kartacaz... Atatrkn nderliinde gerekleen nemli kltrel gelimelerin balcalar unlardr: apka Kanununun karlmas (25 Kasm 1925) Trk Harfleri Hakknda Kanunun karlmas (1 Kasm 1928). Kltrleme ile gerekleen bu yenilikler ile ama Trkiye Cumhuriyetini ada uygarlk dzeyinin ze-rine kartmaktr. Atatrk, zellikle kltr emperyalizminin etkileri zerinde unlar sylemitir: Kltr, dine karm masallardan, yaradl ve varlmzla ilgisi olmayan fikir ve inanlardan, doudan ve batdan gelen etkilerden uzak, mill karakter ve ta-rihimize uygun bir kltrdr. lkesinin yksek istikllini korumasn bilen Trk milleti dilini de yabanc dillerin boyunduruundan kurtarmaldr. Atatrk devrimleri de ite bu gerekelerle gerekletirilmitir. Atatrk; toplumsal, ekonomik, siyasal gelimelerle birlikte kltrel gelimelere de nem vermitir. Kltr emperyalizmi nedir? Sonular nelerdir? Cumhuriyetin ilk yllarnda, kltr alannda Atatrkn nderliinde gerekletirilen balca yenilikler nelerdir?

?
16

SOSYOLOJ 2

ZET

Kltr, insann doayla ilikileri ierisinde yaratm olduu her eydir. Olduka kapsaml olan kltr kavramn daha iyi anlamak iin madd ve manev kltr geleri ayrm yaplmtr. Madd kltr geleri insann doa ile ilikisi sonucu yaratt btn ara ve gereleri ifade eder. Madd olmayan (manev) kltr geleri ise insanlar aras ilikiler sonucu ortaya kan yazl, yazsz btn normlar ve deerleri ifade eder. Kltr kavramnn eitli zellikleri vardr: Kltr toplumsaldr, tarihseldir, renilir, retilir ve greli bir sreklilie sahiptir. Kltrn en genel ilevi bireylere, gruplara, toplumlara yaam iin gerekli davran kalplar sunmasdr. Kltrn dil, eitim ve sanatla ayrlmaz ilikisi vardr. Kltr dil, eitim ve sanat yoluyla retilip, kuaklara aktarlr. Kltrn kazanlmas sreci en genel anlamyla sosyalleme olarak adlandrlr. Kltr emperyalizmi, kltrel yozlamaya ve kltrel asimilasyona yol aar, ulusal kltrn bozulup yok olmasna neden olur. Kltr alannda Atatrkn nderliinde gerekletirilen yenilikler kltr emperyalizminin etkilerini de ortadan kaldrmaya yneliktir.

17

SOSYOLOJ 2

B. TOPLUMSAL KURUMLAR 1. Toplumsal Kurumun Anlam Szlk anlamyla kurum; kurulu, messese, tesis anlamlarna gelir. rnein; Sosyal Hizmetler ve ocuk Esirgeme Kurumu, Trk Dil Kurumu, Sosyal Sigortalar Kurumu ifadelerinde geen kurum szc bu anlam ierir. Sosyoloji alannda ise kurum kavram daha geni bir anlam iermektedir. Toplumsal kurum; Bir toplumda rgtlenmi, greli bir btn oluturan dnceler, davranlar, deerler ve normlardr. Toplumsal kurumlar (aile, eitim, siyaset gibi), kendi iinde ve dier kurumlarla karlkl ilikileri sonucunda toplumsal sistemleri olutururlar. Toplumsal kurumlar, insanlar aras ilikiler sonucu ortaya kan toplumsal bir olgudur ve btn toplumlarn kendilerine zg yaplarna gre biimlenir. Her toplumsal kurumun, toplumsal yapya bal olarak kendine zg kurallar dizgesi, davran rntleri, belirlenmi rol ve statleri vardr. Toplumsal Kurum Kavramnn ki Yn Toplumsal kurumlar, bir ynyle somut, bir ynyle soyuttur. rnein; yneten-ynetilen ilikisi sonucu oluan deerler, normlar ve davran kalplar araclyla siyaset kurumu olumutur. Bu ynyle siyaset kurumu soyut bir kavramdr. Dier ynyle ise kurum kavram toplumsal kurulu, rgt gibi anlamlar ierir. rnein, siyaset kurumu; siyas partiler, sivil toplum kurulular parlmento vb. ile somut kurulular da ierir.

Sosyolojinin toplumsal kurumlar incelemesinin nedeni nedir?

Bir toplumun yapsn en iyi biimde anlayabilmek, toplumsal kurumlar tek tek ele almak ve aralarndaki ilikiyi aklamak yoluyla gerekletirilebilir. Kurumsal zmleme, belli bir aileyi, ekonomik, hukuksal ya da din yapy zmleme demektir. rnein; gnmzn sanayi toplumlarnda ekonomik bunalmlar, lm, doum, intihar, su, evlenme, boanma, isizlik gibi olgular etkilemektedir. Toplumsal sorunlarn incelenmesi, toplumsal kurumlarn yaplarn, ileyilerini ve toplumsal yap ile karlkl etkileimlerini incelemekten geer. Toplumsal Kurumlarn Temel zellikleri a. Toplumsal kurumlar, hem kendi ilerinde, hem de dier kurumlarla organik ve greli bir btnle sahiptir. Bir btn olarak toplumsal sistemi olutururlar. b. Toplumsal kurumlar, bireylerin, deerlerin, normlarn mrnden daha uzun sre devam eder. rnein; Tanr buyruklu (teokratik) hukukun yerini lik hukukun almas, saltanat ynetiminin yerini parlmenter ynetimlerin almas kurumlarn zaman iindeki deiimini ve dnmn gsterir.

18

SOSYOLOJ 2

c. Her toplumsal kurum, zorunlu olarak birtakm toplumsal gereksinimleri gidermektedir. rnein; eitim kurumu, bireyin toplumsallamasn ve bir meslek edinmesini salar. d. Herhangi bir toplumsal kurumdaki deime, dier toplumsal kurumlar da etkiler. Kurumlar arasndaki deime, zincirleme olarak gerekleir. e. Bir kurumun ilevleri, baz bireyler o kuruma katlmasa da toplumun ounluu tarafndan genel olarak kabul edilmitir. f. Bir toplumda btn kurumlar birbirine bal olsalar bile, her kurumdan beklenen birtakm kural, deer ve davran rntleri farkldr.

Toplumsal kurum nedir?

2. Kltr ve Toplumsal Kurum likisi Kltr, bir toplumsal yapya anlam verir, onu kendine zg yapan madd ve madd olmayan geleri oluturur. Kltrn madd geleriyle toplumlar birbirlerine yaknlap benzemekte, madd olmayan geleriyle kendine zg bir yapya sahip olmaktadr. Kltr gibi, toplumsal kurumlar da toplumsal yap iinde yer alrlar. Toplumsal kurumlar toplumsal yapy oluturan kklemi ilikiler, kurulular ve gruplardr. Bu ilikiler btnn tablo hlinde gsterelim. TOPLUMSAL YAPI KLTR Madd Kltr geleri Manev Kltr geleri KURUMLAR Aile Eitim Ekonomi Din Siyaset Konut Eitim aralar retim aralar Cami, kilise Parlmento Meden kanun Okul kurallar alma yasalar Dinsel kurallar Hukuk kurallar

Toplumsal yap; kltr ve toplumsal kurumlarn etkileimi ile olumutur. Kltr, toplumsal kurumlara kendine zg bir yap kazandrr.

19

SOSYOLOJ 2

Toplumsal yap, kendini oluturan kurumlarn toplamn aan, kltrel gelerle ekillenen kendine zg bir btndr. Kurumlar somutlam nesnel gerek yapan temel faktr kltrdr. rnein; aile, eitim, siyaset, ekonomi gibi kurumlar kltrn gstergeleridir. Toplumsal Kurum ve rgtlenme likisi evremizde, gnlk yaantmzn bir paras olan, okul, dernek, banka, karakol gibi birimleri rgte rnek gsterebiliriz. Buna karlk aile, arkada ya da i yeri gruplar, birer rgt deildir. rgtleri, dier toplumsal birimlerden ayran zellik, sosyal yaplarnn belirlenmi bir amaca ynelik olarak plnlanm (organize edilmi) olmasdr. rgt, Toplumsal gruplarn uzmanlamasyla oluan, yelerinin resm statlere sahip olduu, nceden belirlenmi amalar geerletirmek iin etkinlik gsteren brokratik bir yaplanmaldr. Toplumsal ilikilerin dzenlenmesiyle oluan, bireylerin rgtler oluur. Kurumlam ya da organize edilmi bir yap iindeki toplumsal ilikiler, belirli bir dzen iinde gerekleir. rgtler; rol ve statlerin belirlendii, amaca uygun i blmnn yapld, yetki ve sorumluluklarn basamaklandrld aklc ve resm ilikilerle oluturulan yaplanmalardr.

Kltr ile toplumsal kurum arasnda ne tr ilikiler vardr?

20

SOSYOLOJ 2

3. Toplumsal Kurumlarn eitleri Toplumsal yapy oluturan temel toplumsal kurumlar aadaki tablo ile gsterebiliriz. TOPLUMSAL KURUMLAR Aile
Toplumsal likiler Anne, baba, ocuk Aile

Ekonomi
Alc, satc, ii, patron

Eitim
renci, retmen, veli Lise, niversite

Siyaset
Yneten, ynetilen

Din
Din adam, cemaat

Toplumsal gruplar

irket, sendika retim, blm ve tketimin dzenlenmesi.

Bask gruplar, partiler

Cemaatler, tarikatlar

Temel Grevleri

Neslin devamnn salanmas

Meslek edin- Yasa ve yne- Grupsal dayadirme ve toplu- tim ilikilerinin nmay salamun temel de- dzenlenmesi. mas. erlerinin kazandrlmas

Temel toplumsal kurumlarn toplumsal sistemi oluturma biimi.

Toplumsal kurumlar gerek kendi ilerinde gerek dier kurumlarla iliki ve etkileimleriyle toplumsal bir sistem veya yap olutururlar. Toplumsal sistemi ve kurumlar da kendine zg yapan ve somutlatran kltrdr.

TOPLUMSAL KURUMLAR
TOPLUM TPLER lk yerleik toplumlar Feodal toplumlar

TEMEL TOPLUMSAL KURUMLAR Aile

Geni aile

Ekonomi
obanlk ve tarm Tarmsal retim ve ticaret Sanayi, ticaret ve hizmet

Eitim
Eitim aile iinde yaplr. Dine dayaldr.

Siyaset
Kabile efleri

Din
Fetiizm ve ok tanrclk Tek tanrclk

Ataerkil aile

Totaliter, monarik ynetimler Demokratik ynetim

Sanayi toplumlar

ekirdek aile

Lik-bilimsel eitim yaplr.

Tek tanrclk, liklik ilkesi egemen

Farkl toplum tiplerinde ortaya kan toplumsal kurumlarn zellikleri.

21

SOSYOLOJ 2

Temel toplumsal kurumlarn genel bir aklamasn yaptktan sonra aile, din, ekonomi ve siyaset kurumlarn ayrntl ekilde inceleyelim.

Temel toplumsal kurumlar nelerdir?

C. ALE VE AKRABALIK 1. Temel Kurum Olarak Aile a. Ailenin Anlam Aile btn toplumlarda temel kurumdur. Bunun nedenlerini u ekilde sralayabiliriz: Aile, toplumlarn tarih boyunca eitli deimeler geirse de varln srdrmtr. Ksaca aile evrensel bir zellie sahiptir. Aile, cinsel davranlarn dzenleyicisidir. Neslin devamn da sr-drmek gibi temel bir ilevi vardr. nsann doum ile birlikte karlat temel kurum ailedir. Birey, ncelikle aile iinde sosyalleir. Ailedeki temel ba sevgidir. Aile, Evlilik, kan ba veya evltlk yoluyla birbirine bal bireylerden oluan ve aralarnda karlkl hak ve devler bulunan kk toplumsal birimdir. Aile, birincil grubun ve ilikilerin en iyi rneklerinden biridir. Toplum, tarihsel sre ierisinde ne gibi deiikliklerden gemise, o btnn bir paras olan aile de benzer deiikliklerden gemitir. zellikle sanayileme ve kentleme ailede nemli deiikliklerin olmasna neden olmutur. rnein; geni ailenin yerini ekirdek aile almtr. b. Aile ve Akrabalk Akrabalk, Birbirine kan, evlilik ya da evltlk szlemesi gibi bir bala balanm olanlar arasndaki ilikiye denir. Akrabalk ikiye ayrlr. Bunlar; Kan akrabal; biyolojik ynden birbiriyle ilikili kiilerin akrabaldr. Akrabalk ya anadan ya babadan ya da her ikisinden gemektedir. Gnmz toplumlarnda akrabalk hem babadan hem de anadan gemektedir. Szlemeden doan akrabalk; Evlenme ile birleen kiilerin kan akrabalarna gre oluan akrabalktr. Evlilik sonucu kadnn kan akrabalaryla koca, kocann kan akrabalaryla kadnn arasnda oluan bir akrabalktr.

22

SOSYOLOJ 2

Bireylerin en scak ve yakn ilikiler kurduklar kurum ailedir. zellikle karmak kent yaantsnda ailede dayanmann salanmas zel bir neme sahiptir. Ailede dayanmann temelinde sevgi ve sayg vardr. Ailenin varln srdrmesini ve bireylerin zveride bulunmasn salayan en gl ba sevgidir. c. Ailenin zellikleri Aile toplumlarn en eski kurumudur. Aile toplumun temel kurumudur. Dier kurumlara kaynaklk eder. Birey ncelikle aile kurumunda sosyalleir. nce aile iinde toplumsal kimlik kazanmaya balar. Birey ncelikle sevgi ve saygy, dayanmay aile iinde yaayp renir. Ailenin temel zelliklerinden biri de cinsel ilikilerin dzenlendii bir kurum olmasdr.

Ailenin tanmn yapnz. Sizin aileniz kimlerden olumaktadr? Sizce ailenin en nemli zellikleri nelerdir?

d. Ailenin Temel levleri Ailenin temel ilevleri unlardr: Toplumsallatrma ilevi: ocuun iinde yaad toplumun kltrn renme sreci ilk nce ailede balar. Psikolojik ilev: Aile, yelerinin duygusal ihtiyalarn salar. Psikolojik ihtiyalarnn temelinde de sevgi ve sayg vardr. Ekonomik ilev: Aile yelerinin beslenme, barnma ve korunma gibi ihtiyalarn karlar. Cinsel davranlarn dzenlenmesi ve neslin devamn salama ilevi: Aile, elerin cinsel ihtiyalarn karlad gibi neslin devamn salama ilevine de sahiptir.

23

SOSYOLOJ 2

2. Evlilik Trleri Modern toplumlarda evlilik, elerin zgr iradesiyle, sevgi bayla ve hukuksal olarak onaylanmayla gerekleir ve devam eder. Toplumlarn tarihsel geliim srecinde eitli evlilik trleri gzlenmitir. imdi evlilik trlerini grelim. EVLLK TRLER

Ein seildii gruba gre evlilik trleri Egzogami Endogami

E saysna gre evlilik trleri Monogami Poligami -Polijini -Poliandri

Oturulan yere gre evlilik trleri Matrilokal Patrilokal Neolokal

a. Ein Seildii Gruba Gre Evlilik trleri Egzogami (Dtan evlenme) : Bireyin yesi olduu grubun dndan evlenmesidir. Endogami (ten evlenme) : Bireyin yesi olduu grubun iinden evlenmesidir. Yaygn deildir. Genellikle kabul grmeyen bir evlilik trdr. b. E Saysna Gre Evlilik Trleri Monogami (Tek eli evlilik) : Kadn ve erkein tek ele evlenmesidir. Gnmzde grlen en yaygn evlilik trdr. Poligami (ok eli evlilik) : Erkek ya da kadnn ayn anda birden fazla ele evlenmesidir. ki farkl biimi vardr. Poliandri: Bir kadnn ayn anda birden fazla erkekle evlenmesidir. Az rastlanan bir evlilik trdr. Tibette ve Alaskada bu evlilik tr grlr. Polijini: Bir erkein ayn anda birden fazla kadnla evlenmesidir. Afrikann ve Orta Dounun baz blgelerinde yaygndr.

24

SOSYOLOJ 2

c. Oturulan Yere Gre Evlilik Trleri Matrilokal : Evlenen erkein, kadnn ailesiyle birlikte oturmasdr. Patrilokal : Evlenen kadnn, erkein ailesiyle birlikte oturmasdr. Baba otoritesinin etkin olduu geni ailelerde grlr. Neolokal : Elerin ana babalarndan ayr evde oturmasdr. Bunun sonucunda ekirdek aile ortaya kar. Gnmzn sanayi toplumlarnda, yukarda saydmz evlilik trlerinden egzogami, monogami ve neolokal evlenmeler yaygn olarak grlr. Bu durumun temel nedenlerinden biri, kadnn toplumdaki statsnn ykselmesidir. Ailenin ilevlerini hatrlaynz. Sizin hayatnzda en nemli olan ilevi hangisidir? Dnnz. Yaadnz evrede yaygn olan evlilik tr hangisidir? 3. Aile Trleri Aile trlerini otoriteye gre ve ye saysna gre gruplandrarak ele alabiliriz. ALE TRLER Otoriteye gre Anaerkil aile Ataerkil aile ye saysna gre Byk (geni) aile Kk (ekirdek) aile

Anaerkil aile : Otoriteyi (erki) annenin byk erkek kerdei kullanr. Akrabalk kadn soyundan geer. Kalabalk aile zellii gsterir. Ataerkil aile : Otorite babaya aittir. Baba mutlak bir otoriteye (byk yetkilere) sahiptir. rnein, btn mlkiyet babaya aittir. Akrabalk erkek soyundan geer. Bu aile tr de kalabalk aile zelliine sahiptir. Byk aile : Geleneksel ya da geni aile olarak da adlandrlr. Bu aile, evli bir ifti, bunlarn evlenmemi ocuklar, evlenmi erkek ocuklar, gelin, torun gibi akrabalar da kapsar. Sanayi ncesi toplumlarda ve krsal kesimde yaygn olarak grlen bir aile trdr. Ailenin reisi genellikle en yal erkektir. Bu aile anaerkil ve ataerkil zellikler gsterir. Kk aile : ekirdek ya da modern aile olarak da adlandrlmaktadr. Anne, baba ve evlenmemi ocuklardan oluur. Sanayi toplumlarnda zellikle kentlerde grlen ailedir. Ailenin temel geleri elerdir. ocuklar evlenince aileden

25

SOSYOLOJ 2

ayrlr. Gnmzdeki kk ailenin genel zellikleri unlardr: Bu aile ncelikle eitlik ilkesine dayanr. rnein, ekirdek ailede evlenme, kadnla erkein gnll istek ve onayna baldr. Bireyler bir ekilde evlenmeye zorlanamaz. Evlilik, herhangi bir din kuralna gre kurulmaz. Evlenme ve boanma hukuk kurallaryla gerekleir. Tek eliliin olduu bir ailedir. Akrabalk hem anne hem de baba tarafndan gemektedir. Ancak akrabalarn ekirdek aile iindeki etkisi ve rol azalmtr. ekirdek aile yeni evli iftin anne ve babasnn yannda olmayan, yeni ve bamsz bir yerde kurulur. Bu anlamda neolokal evlilik zellii gsterir.

Fatma ve Kadir 13 Maysta evlendiler.

Frat kendisini evlat edinen Morgl ifti ile birlikte yaamaktadr.

Ltfiye ve Fadl, Ltfiyenin ana babas ve kardeiyle birlikte yaamaktadr.

Annesiyle babas boandndan beri mer, babasyla birlikte yayor.

Yukardaki resimlerde farkl aile tipleri ifade edilmitir.

26

SOSYOLOJ 2

Aile konusunda, Anayasamzn 41. maddesinde aadaki dzenlemeye yer verilmitir: Devlet, ailenin huzur ve refah ile zellikle anann ve ocuklarn korunmas ve aile plnlamasnn retimi ve uygulanmasn salamak iin gerekli tedbirleri alr, tekiltd kurar. 4. Boanma ve Sonular Boanma; evlilik ilikisinin yasal olarak ortadan kalkmasdr. Ailenin toplumun temel birimi olarak grlmesi, aileyi koruyucu ve boanmay zorlatrc nlemler alnmasna yol amtr. rnein; Hristiyanln katolik mezhebi boanmay yasaklamtr. Yine, Musevlik ve Hristiyanlkta kadnlarn evlenirken getirdii mal boanrken geri almas, boanmalar zorlatrc nlemlerdendir. Gnmzn sanayilemi toplumlarnda ise boanma oranlar artmaktadr. Trk toplumunda evlenme ve boanma ile ilgili hkmler Meden Kanunda belirlenmitir. Meden Kanunda boanma nedenleri yle sralanmtr: Zina : Elerden herhangi birinin bir bakasyla cinsel ilikide bulunmasdr. Akl hastal : Elerden birinin srekli olarak davran bozukluu gstermesidir. Cana kast : Elerden birinin dierine eziyet etmesi, dvmesi ya da ldrmeye teebbs etmesi gibi davranlardr. Terk : Kadn ya da erkein evden ayrlmasdr. Su ileme : Elerden birinin utan verici bir su ilemesi ya da toplum tarafndan kabul edilmeyecek davranlarda bulunmasdr. Geimsizlik : Kadn ve erkek arasnda grlen uyumsuzluklardr. Boanma ile elerin birbirinden ayrlmas, hem eleri ilgilendiren hem de tm toplumu etkileyen birtakm sorunlarn yaanmasna neden olur. Boanmann ortaya kard en nemli sorun ocuklarn bakmdr. Anne ya da babann yokluu ve ayrlmann yaratt toplumsal, ekonomik ve psikolojik sorunlar, ocuun kendisinden beklenen davranlar kazanmasn engelleyebilir. Boanma, eler zerinde de olumsuz etkiler yapabilir. Boanmadan sonra, eler hem ekonomik, hem de toplumsal sorunlarla karlaabilirler. rnein; ekonomik gvenceden yoksun eler ve zellikle alma yaamndan yoksun kadnlar, boanma sonucunda geim sorunuyla kar karya kalabilirler.

27

SOSYOLOJ 2

Gnmzdeki kk ailenin genel zelliklerini hatrlaynz. Sizce ideal bir ailenin zellikleri neler olmaldr?
5. Kadnn Toplumdaki Yeri Erkek ve kadn arasnda ilkel toplumlardan beri var olan cinsiyete dayal ilk i blm gnmzde hl devam etmektedir. Kadnlar zellikle ev ilerinde erkeklere gre daha etkindir. ocuklarn bakm aile iinde byk oranda kadnlar tarafndan yaplmaktadr. Sanayileme ve kentlemenin artmasyla retim srecinin iine tekrar giren kadnlar, verdikleri mcadeleler sonucunda daha saygn bir konuma ulamaya balamlardr. Ancak gnmzn toplumlarnda bile, kadnlar hak ettikleri yere gelebilmi deillerdir. Kadnlarn eit ie eit cret almak, siyasal haklara eit oranda sahip olmak ve kullanmak, doum izni sresinin artrlmas vb. haklara sahip olmak ve bylelikle toplumda ikincil konumdan kurtulmak iin yaptklar mcadeleler devam etmektedir. Birok lke yasalarnda deiiklikler yaparak kadnn toplumsal konumunu ykseltmeye ve yaam biimini iyiletirmeye almaktadr. 8 Mart tm dnyada ve lkemizde Dnya Kadnlar Gn olarak kutlanmaktadr.

Atatrk ve Trk Kadn Atatrk, 1923 ylnda yapt bir konumada kadnlarn Cumhuriyet Trkiyesinde nasl bir yere sahip olmalar gerektiini ak bir ekilde belirtmitir. Milletimiz gl bir millet olmaya kesin karar vermitir. Bugnn ihtiyalarndan biri de kadnlarmzn her konuda ykselmelerini salamaktr. Bundan dolay kadnlarmz da bilgin ve bilgili olacaklar ve erkeklerin getikleri btn renim aamalarndan geeceklerdir. Kadnlar gelecee

Trk kadn her alanda faaliyet gstermektedir.

28

SOSYOLOJ 2

doru erkeklerle birlikte yryecekler ve birbirinin yardmcs ve destekleyicisi olacaklardr. Cum-huriyetin kurucusu Atatrk, kadnlarn ikincil konumda olmas gibi insan haklarna aykr olan yaklam reddetmi ve kadnn sosyal ve siyasal haklarn kazanmasnn ncs olmutur. Bu konuda yaplan deiimler unlardr: 1924 ylnda kabul edilen Tevhid-i Tedrisat Kanunu (retimin birletirilmesi yasas) ile dinsel eitim yerine ada, lik, bilimsel eitim anlayna geilmitir. Eitimin likletirilmesi kadnn eitim imknlarndan geni lde yararlanmasn salamtr. Meden Kanunun 1926da karlmasyla, kadn haklar hukuksal bir temele dayandrlmtr. Erkein birden fazla kadnla evlenmesi yasaklanm, tek elilik getirilmitir. Kadna da boanma hakk tannmtr. Ayrca boanmann mahkeme karar olmadan gereklemi saylmayaca hkme balanmtr. 2001 ylnda TBMM tarafndan kabul edilen yeni Meden Kanun ile aile yelerine yeni haklar tannmtr. 1930 ylnda kadnlara belediye seimlerinde, 1934 ylnda ise milletvekili seimlerinde seme ve seilme hakk verilmitir. Anayasamzda, kadn erkek arasnda herhangi bir ayrm yaplmamtr. Trk kadn yasal ynden hemen hemen tm haklara sahiptir. Ancak bu haklarn kullanlmasnda baz geleneklerin olumsuz etkileri olduunu syleyebiliriz. zellikle ky toplumsal gruplarnda ve ekonomik bamszl olmayan kadnlar haklarn kullanmakta zorluklar yaamaktadr. Bireylerin eitim dzeyleri ykseldike, insan haklar ve demokratik lik anlay yaygnlatka; kadn haklarnn kullanlmasndaki sorunlar da gittike azalacaktr. D. DN 1. Sosyolojik Adan Din Din; Kutsal olduu varsaylan doast bir gce ya da glere tapnma ve ibadet etmedir. Toplumlar deiik kltrel zelliklere sahip olduklar iin dinsel inanlar da farkl olmutur. Ancak, btn dinlerin temelinde kutsal olduu varsaylan olaylar ya da varlklar ve bunlara tapnma vardr. zellikle, lm korkusu ve baz doa olaylar karsnda gsz kalmak insan birtakm inanlara ve dncelere gtrmtr. nsanlar bu olaylar doast, gizemsel nitelikli glerle aklamaya ynelmilerdir. nsanlk tarihi boyunca da eitli dinler ortaya kmtr. O hlde ilk dinler nelerdir? Hemen belirtmek gerekir ki ilk dinler arasnda tam bir zaman sralamas yaplamamaktadr. Totemizm: Totem denilen bir bitki, hayvan ya da cansz bir nesneye

29

SOSYOLOJ 2

tapnmaya dayal dinsel inan ve toplumsal dzendir. Totemcilik (totemizm) klnda grlen din eklidir. Totem ayn zamanda klnn ad ve semboldr. Fetiizm : Totem adn alan bitki ya da hayvann bir resmi ya da heykeli yaplm ve ona taplmasyla fetiizm ortaya kmtr. Resim ya da heykele feti (put, uurlu nesne) ad verilmitir. nsanlar bu nesnelere (fetiler) sahip olmann ya da onlarla ilikide bulunmann uur getirdiine, tehlikeleri nlediine inanyorlard. Gnmzde de eitli nesnelerin uur getirdiine inanlmaktadr. Animizm : Ruha tapma anlamna gelir. Doadaki tm varlklarn bir ruha sahip ve canl olduu, tm evrenin ruhlarla ynetildii inancdr. Animizmin ryalardan domu olduu varsaylr. Rya gren bir insan uyandnda yatt yerden ayrlmadn anlar. Bu sonutan da grlmeyen bir eyin (ruhun) olduu kansna varr. Natrizm : Natrizm, doa glerine (gne, ay, yldzlar gibi) tapma biimindeki din anlaydr. Politeizm : ok tanrl din anlamna gelir. ok sayda tanrya inanmadr. Tanrlarn, kendi aralarnda sralanmtr ve onlarn da insanlar gibi yaayp insan zellikleri tadna inanlmtr. Eski Msr, Yunan ve Roma gibi toplumlarda grlmtr. Monoteizm : Tek tanrl din anlamna gelir. Bu dinlerde her eyin yaratcs ve yneticisi olarak bir tanr kabul edilir. Tanr, cisimlikten tmyle kartlarak soyut bir kavram olarak kabul edilmitir. Musevlik, Hrstiyanlk ve Mslmanlk tek tanrl dinlerdir. zetle toplumlarn tarihsel geliim srecinde inan ve tapnmalar da deimitir. Fiziksel glere, yldzlara, kahramana, ataya tapmadan soyut bir gce tapmaya doru bir deiim gereklemitir. Evreni yaratan ve yneten Tanrnn varln savunmak teizm (tanrclk) olarak adlandrlr. Tanrnn varln kabul etmeyen gr ise ateizm (tanrtanmazlk)dir. Tek tanrl dinlerin, Tanrnn evreni yaratt inanc yerine, Tanrnn evrenin bizzat kendisi olduu ve var olan her eyin onun deiik grnm olduu inanc ise panteizm (tm tanrclk) dir. 2. Din ve Toplumsal Dzen Din kurumunun birtakm toplumsal ve bireysel ilevleri vardr. Dinin toplumsal ilevleri unlardr: Dinler birtakm kurallar koyarak toplumsal dzeni salamaya alr. Dinler, inananlar arasnda dayanmay artrr.

30

SOSYOLOJ 2

Dinin bireysel ilevleri ise unlardr: Dinsel trenler insanlarn psikolojik olarak rahatlamalarn salayabilir. Bireyin, korkularndan, gnlk kayglarndan uzaklamasna yardmc olur. Bireyin nasl bir hayat srmesi gerektii hakknda birtakm neriler sunar. 3. Din ve Liklik Ltince kkenli olan lik kelimesinin szlk anlam, herhangi bir dinsel ilevi ve unvan olmayan kiiyi belirtmek iin kullanlmtr. Liklik hem hukuk, hem de siyas anlamlar tar. Liklik, Siyas bir kurulu olan devleti, din kurallarna dayandrmayan ve kiilerin dinsel inan ve tapnma zgrlklerini inan ve din fark gzetmeksizin gvence altna alan bir sistemdir. Dinsel ilkelerin egemenlii anlamna gelen teokratik devlet sisteminden, bireylerin her tr inancn zgrce yaadklar ve ifade ettikleri demokratik devlet ve toplum sistemine geiin vazgeilmez ilkesi likliktir. Lik bir devlette, bireyler din, vicdan ve inan zgrlne sahiptir. Devletin grevi bu zgrlkleri gvence altna almaktr. Lik devlet din karsnda tamamen tarafszdr. Lik bir devlette, devletin rgtlenii ve ileyii, toplumsal yaam dzenleyen yasa ve kurallar, dinsel ilkelere deil, akl ve mantk ilkelerine dayanr. Atatrk Dncede Liklik Anlay Atatrk, Cumhuriyetin ilnndan sonra 3 Mart 1924te halifelii kaldrd. Anayasann 2. maddesi olan Trkiye Cumhuriyetinin din slmdr ifadesi 1928 tarihinde kaldrld. Tekke ve zaviyeler kapatld. Lik ilkeleri ieren Trk Medeni Kanunu 17 ubat 1926da yrrle girdi. Atatrk, liklik konusunda unlar sylemitir: Kii, her istediini dnmek, istediine inanmak, kendine gre bir siyas fikre sahip olmak, setii bir dinin artlarn yerine getirmek veya getirmemek hak ve hrriyetine sahiptir. Liklik ilkesinin kabul ayn zamanda demokratik bir lke olmann koullarndan biridir. Demokrasilerde, hangi dine mensup olursa olsun, btn bireyler birer yurtta olarak Anayasa ile gvence altna alnm temel hak ve zgrlklerden eit biimde yararlanma olanana sahiptirler.

nsanlk tarihi boyunca grlen balca dinler nelerdir? Din ve liklik baln tekrar gzden geirin ve birey olarak likliin yaamnz nasl etkilediini aklaynz.

31

SOSYOLOJ 2

E. EKONOM

1. Ekonominin Anlam Her toplumsal olgu gibi ekonomi de toplumdan topluma ve zamanla deiir. Her ekonomik faaliyetin temelinde ihtiyalarla kaynaklar arasnda denge kurma amac vardr. Hangi mallar, ne miktarda retilmelidir? Kimler, ne lde ekonomik faaliyetlere katlmaldr? Toplumdaki i blm nasl olmaldr? retilen mallar nasl paylalmaldr? Mal ve hizmetlerin fiyat nasl belirlenmelidir? gibi sorulara verilen cevaplar ekonomik yaamn temel unsurlarn oluturur. htiya, nsanda yokluk duygusuyla birlikte sknt douran ve karlanmas gereken biyolojik ve toplumsal bir olgudur. htiyalarmz giderme niteliine sahip her ey mal olarak adlandrlr. rnein; kuma bir mal, terzinin kuma biip dikmesi ise bir hizmettir. Tabii ki insann ihtiyalarn karlayabilmesi iin ncelikle retimde bulunmas gerekir. Serbest mal; Elde edilmesi iin herhangi bir emek ve maliyet gerektirmeyen mallardr. rnein; hava ve gne serbest maldr. Ekonomik mal; Elde edilmesi emek ve maliyet gerektiren mallardr. Gnmzde serbest mallar giderek azalmaktadr. rnein; kyde serbest mallar arasnda yer alan su, kentte ekonomik bir maldr. Ekonomik mallar, ihtiyalarmz giderme biimine gre ikiye ayrlr. Bunlar: retim mal; ihtiyalarmz dolayl olarak karlayan ve zellikle yeni bir maln retiminde kullanlan mallardr. Her trl retim arac (makineler, traktr gibi) ve ham maddeler (kmr, petrol, imento gibi) birer retim maldr. retim mallar dayankl ve dayanksz mallar olarak ikiye ayrlr. Dayankl retim mallar retim aralarndan oluurken, dayanksz retim malar ham maddelerden oluur. Tketim mal; insan ihtiyalarn dorudan doruya karlayan mallardr. Gda rnleri, yiyecek ve giyecekler gibi. Tketim mallar da dayankl ve dayanksz tketim mallar olmak zere iki trldr. Televizyon, mobilya, amar makinesi gibi mallar dayankl, her trl gda rnleri ve giyecekler dayanksz tketim mallarna rnektir.

32

SOSYOLOJ 2

MAL Serbest mal Tketim mal Dayanksz

Ekmek, st, elma vb.

Ekonomik mal retim mal Dayanksz

Hammaddeler demir, kmr, imento vb.

Dayankl
Araba, ev, televizyon vb.

Dayankl
retim aralar, makine, traktr

retim sonucu ortaya kan mallar farkl zelliklere sahiptir.

Bir mal, kullanm biimine gre tketim mal ya da retim mal olabilir. rnein; eker evde ay ierken kullanldnda tketim mal, lokum yapmak iin kullanldnda bir retim mal olur. Ayn biimde, kmr snmak iin kullanldnda tketim mal, enerji elde etmek iin kullanldnda retim maldr. nsan ihtiyalar sadece mallarla karlanmaz. Toplumsal ve kltrel gereksinimleri karlamak amacyla yaplan birtakm faaliyetler vardr. Bunlara hizmet ad verilir. Berberin, retmenin, arkcnn, doktorun yapt faaliyetler hizmet retimidir. Hizmet de mal gibi deiime konu olur, yani alnp satlr. nsanlar ihtiyalarn giderirken rasyonel, yani aklc davranmak zorundadrlar. Bu durum rasyonellik olarak ifade edilir. Ekonomide rasyonellik, bir maln ya da hizmetin en etkin ve verimli biimde retilmesidir. Bu amala, ekonomide rasyonellik, retim iin en uygun ara ve yntemlerin kullanlmasn gerektirir. Ekonomide rasyonellik insann ihtiyalar arasnda bir tercih sralamas yaparak, ilk nce temel ihtiyalarn gidermesini de gerektirir. yleyse insann var olan kaynaklarla ihtiyalarn giderebilmesi iin en doru davran yapmas gerekir. rnein; karn a olan bir insann elindeki para ile sigara almas rasyonel bir davran deildir. nk aln gidermesi beslenmeyle ilgilidir ve insan ihtiyalarnda ncelikli bir yere sahiptir. Kirada oturan bir ailenin ev almak yerine tatil yapmak iin yazlk ev almas rasyonel bir davran deildir.

33

SOSYOLOJ 2

2. Ekonominin Temel Unsurlar Ekonominin temel unsurlar; retim, tketim ve blmdr. a. retim retim; nsanlarn ihtiya duyduklar mal ve hizmetleri elde etmek iin giriilen etkinliklerin tmdr. retim; bir nesnenin yapsnda, biiminde ya da yerinde deiiklik yapma etkinliidir. retimde ama fayda yaratmaktr. Fayda, mal ve hizmetlerin ihtiyalar karlama zelliidir. rnein; ekmek, eker, sabun, konut vb. faydaldr. retim iin mutlaka bir nesnenin yaratlm olmas gerekmez. retmenin ders vermesi, hkimin adalet datmas, ressamn resim yapmas da retim saylr. retimin yaplabilmesi iin doa, emek, sermaye ve giriimin bir araya gelmesi gerekir. Doa: Doa, retim iin vazgeilmez kaynaktr. Doa, retim iin gerekli olan yeri, enerjiyi ve ham maddeyi bize verir. Tarmsal retim yapabilmek iin toprak parasna, tohuma, su ve enerjiye ihtiya vardr. Btn bunlar bize veren de doadr. Emek (i gc): Doadan elde edilen maddelerin yaplarnda, biimlerinde veya yerinde deiiklik yapmak iin harcanan insan emeine denir. Emek, hem bedensel hem de dnsel almay kapsar. Sermaye (anamal) : retimde kullanlan aralara sermaye ad verilir. Sermaye retim sonucu elde edilen, fakat tketim amacyla deil, yeniden retim amacyla kullanlan deerlerdir. Sermaye, retim aralarn, makineleri, binalar, atlyeleri vb. kapsar. Giriim (teebbs): Doal kaynak, emek ve sermayeyi bir araya getiren ve amac kr olan kurulu veya kiidir. rnein; bir otel iletmesi, bir hava yolu iletmesi vb. birer giriimdir. Giriimi gerekletiren kii ya da kurulua giriimci denir.

34

SOSYOLOJ 2

b. Tketim ve Tasarruf Tketim; Mal ve hizmetlerin insan ihtiyalarn karlamak amacyla kullanlmasdr. Bir maln tketilmesi mutlaka o maln yok edilmesi anlamna gelmez. Gda maddelerinden yararlanmak bir tketim olduu gibi, bir resim sergisini izlemek, bir filmi izlemek, ulatrma hizmetlerinden yararlanmak da tketimdir. Baz mallar tek bir kullanla tkenir. rnein; ekmek yenilince, kmr yaklnca, madd varlklar ile birlikte faydalar da tkenir. Baz mallar uzun sre kullanlabilir. Hal, buzdolab, otomobil gibi mallar bu trdendir. Tketimi belirleyen, ekonomik ve kltrel olmak zere iki etken vardr. Bireylerin ekonomik etkinlikler sonucunda elde ettikleri gelir ekonomik etkendir. Gelir, retime katlma karlnda, belli bir dnemde ele geen para miktardr. Toplumlarn ve bireylerin gelir dzeyleri arttka tketim eilimleri de artar. Toplumun kltrel deerleri de tketimi etkileyici zellik tar. Din inan, eitim, stat, gelenekler, reklm gibi etkenler tketimimizi etkiler. Tasarruf, elde edilen gelirin bir ksmnn tketilmemesi ile oluan birikimdir. Tasarruflar iki grupta toplayabiliriz: Gnll tasarruflar, bireylerin ve kurumlarn kendi istekleriyle yaptklar tasarruflardr. Zorunlu tasarruflar, hem devlet hem de kurumlarca yaplr. Vergiler, sosyal sigorta primleri ve kamu iletmelerinin krlarndan oluur. Bir lkenin kalknmas iin nemli olan nokta tasarruflarn yatrma dnmesidir. Bu durumun nemini yle gsterebiliriz: RETM
Fayda elde etmek amacyla mallarn biiminde deiiklik yaplmasdr.

YATIRIM
Tasarruflarn retim iin yeniden kullanlmasdr. lkenin kalknmas iin tasarruflarn yatrma dnmesi zorunludur.

BLM
retimden elde edilen gelirin bllmesidir. Gelir iki biimde kullanlr.

TASARRUF
Gelirin tketilmeyen ksmdr.

TKETM
Fayda elde etmek amacyla bir mal ya da hizmetten yararlanlmasdr.

retim, blm, tasarruf ve yatrm ilikisi.

35

SOSYOLOJ 2

Yukarda grld gibi, tasarruf ve yatrm arasnda ok yakn bir iliki vardr. Ne kadar tasarruf yaplmsa o kadar yatrm yaplabilir. Ekonomik gelime bu yolla salanabilir. O hlde, tasarruflar yatrmlarda kullanlarak sermayeye dntrlmezse gelime olmaz. retim azalr ve isizlik artar. Bu nedenle, tasar-ruflar iyi bir ekilde deerlendirilmeli, yatrma dntrlmeledir.

retimin faktrlerini belirtiniz. Para ve lgili Kavramlar stenilen mal ya da hizmetten yararlanmay salayan parann, birtakm ilevleri vardr. Bu ilevleri u ekilde sralayabiliriz: 1. Para ortak bir deiim aracdr. 2. Her trl maln ve hizmetin deeri parayla llebilir. 3. Para ayn zamanda bir tasarruf aracdr. 4. Para, alacakl-borlu ilikisinde yasal deme aracdr. Deiim arac olarak kullanlan ek, senet, tahvil gibi her trl kymetli kt da para kavramnn iine girer. Paraya para olma zelliini ve gcn veren ey, toplum tarafndan benimsenmesi ve kabul edilmi olmasdr. Enflsyon : Mal ve hizmetlerin fiyatlarnn srekli bir biimde artmas sonucu parann alm gcnn dmesidir. Enflsyon iki farkl biimde grlr: Maliyet enflsyonu, mal ve hizmetlerin retimi iin kullanlan girdilerin fiyatlarnn artmas ile oluur. Genel olarak, ham madde girdilerindeki fiyat art, retim iin gerekli enerji (petrol, elektrik gibi) giderlerindeki art ve kullanlan yeni teknolojinin maliyeti artrmas maliyet enflsyonunun balca nedenleridir. Talep enflsyonu, talebin arzdan fazla olmas ile oluur. Kamu sektrndeki harcamalarn gelirlerden fazla olmas, elde edilen gelirlerin yatrma dntrlmeyip hazine borlarna harcanmas gibi nedenleri vardr. Srekli artan enflsyon, hem ekonomik etkinliklerde hem de toplumsal yaamda birtakm olumsuz sonulara neden olur. Bunlar yle zetleyebiliriz: Ulusal paradan ka ve mala hcum balar. Para srekli deer kaybettii iin, insanlar, fiyatlar srekli artan mallar almaya ynelir. Enflsyonun nlenmesi iin yatrmclarn retimi artracak nlemler almas gerekir. Oysa yatrmclar, daha ok ksa vadede kr getirecek alanlara ynelirler.

36

SOSYOLOJ 2

Gelir dalm sabit ve dar gelirliler aleyhine bozulur. Bu nedenle sabit gelirli ii ve memurlar ile ylda bir kez belirlenen tarm taban fiyatlar nedeniyle kyller enflsyondan en fazla etkilenen kesimi oluturur. thalat artar, ihracat azalr. Enflasyonun yaratt en nemli sorunlardan biri, hayat pahall ve geim zorluu nedeniyle ortaya kan toplumsal sorunlardr. rnein; su oran artar, toplumsal huzursuzluk grlr. Devalasyon : Ulusal para deerinin devlet eliyle drlmesidir. Enflsyon sonucu para deerinde oluan i ve d piyasa farkn kapatmak iin devalasyona bavurulur. Devalasyon ithalat azaltr, ihracat artrr. Deflsyon : Fiyatlarn dmesi ile birlikte parann alm gcnn ykselmesidir. retimin tketimden fazla ya da ihracatn ithalattan fazla olmas hlinde grlr. Ancak, retilen mallar iin d pazar bulunmazsa ekonomi olumsuz etkilenir, stoklar artar, iten karmalar balar. Revalasyon : Ulusal para deerinin altn ve dviz karsnda devlet eliyle ykseltilmesidir. Genel olarak ihtiyatan fazla altn ve dviz birikmesi sonucu oluur. Enflsyon ve deflsyon piyasa koullarnda oluur. Devalasyon ve revalasyon ise devlet eliyle gerekletirilir.

Tasarruflar yatrmlara nasl dntrlr? lkemizde daha ok ne tr enflsyon grlmektedir? Enfasyon sonucunda hangi sorunlar ortaya kmaktadr? c. Blm Blm, retim sonucunda elde edilen gelirin retime katlan unsurlar arasnda paylalmasdr. Gelir, tek bir birey, tek bir iletme iin sz konusu olduu gibi, btn bir lke iin de sz konusu olabilir. Btn bir lke iin sz konusu olan gelire mill gelir denir. Mill gelir, bir lkede bir yl ierisinde retilen mal ve hizmetlerin piyasa fiyatlarna gre deerlerinin toplamdr. lke ierisinde blm, mill gelirin nfusa blnmesi ile gerekletirilir. Buna kii bana den mill gelir ad verilir. Kii bana den mill gelir, bir toplumun gelimilik dzeyinin temel gstergesini oluturur. Mill gelirin bu ekilde dalmna bireysel dalm ad verilir. Mill gelir retime katlan unsurlar arasnda datlyorsa buna fonksiyonel (ilevsel) dalm ad verilir.

37

SOSYOLOJ 2

Daha nce, retimin gerekleebilmesi iin doa, emek, sermaye ve giriim unsurlarnn bir arada olmas gerektiini belirtmitik. Blm, bu drt unsur arasnda yaplr. Bu blmde, doann ald paya rant, retime emeiyle katlanlarn ald paya cret, sermayenin gelirine faiz, giriimcinin gelirine kr ad verilir. Doa Emek Sermaye Giriim ................................................................ ................................................................ retim Mill gelir Blm Faiz Kr ................................................................. ................................................................. Rant cret

Mill gelirin retime katlan unsurlar arasnda dalm (fonksiyonel dalm).

Trkiyede 1973 ve 1988 yllarnda gelir dalm aadaki tabloda verilmitir. (lke nfusu, gelir durumlar dikkate alnarak be eit blme ayrlr.) Gelir yzdesi % 1973 1988 5.5 8.0 12.5 19.5 56,5 4.0 7.0 13.0 21.0 55.0

Gelir Gruplar 1. %20 2. %20 3. %20 4. %20 5. %20

Kaynak : Bankaclar in Ekonomi Bilgisi, Prof. Dr. Ahmet Gkdere.

Blm blm, ilerin farkllamasna bal olarak farkl ilerin farkl kiilerce yaplmasdr. mesleklere ya da kendi iinde blmlere ayrlr. lkel toplumlarda i blm cinsiyete ve yaa balyd. Toplayc-avc toplumlarda, kadnlar, ocuklar ve yallar ounlukla bitki toplarken, gl ve salkl erkekler avlanyordu. Nfus art, eitli aletlere ihtiya duyulmasna, eitli zanaatlarn, mesleklerin ortaya kmasna neden olmutur. rnein; dokumaclk, mlekilik, retmenlik, demircilik gibi. Bu mesleklerin olumas ilerin farkllamas demek olan meslek i blmnn ortaya kmasna neden olmutur. Toplumlarn gelimesine bal olarak teknik i blm grlmeye balanmtr. zellikle teknolojinin gelimesi, sanayilemenin ve teknik i blmnn ortaya kmasna neden olmutur. rnein; bir tekstil fabrikasnda retilen bir ceketin her blm farkl kiiler tarafndan retilir.

38

SOSYOLOJ 2

Gnmzde i blmnn yararlar unlardr: Ksa bir srede daha fazla i yaplmasn olanakl klar. Bylelikle emek ve zamandan tasarruf salanr. Kiiye, istekli ve yetenekli olduu alanda alma olana salar. Birey bylelikle daha baarl ve verimli olur. blm ayn zamanda toplum yeleri arasnda i birliini de gelitirir. Bireyin ihtiyalarn giderme zorunluluu dier bireyler arasnda bir kar birliinin gelimesine neden olur. blm sonucu ortaya kan birtakm olumsuzluklar ise unlardr: Hep ayn ii yapmak zorunda olan birey zamanla bir makinann paras gibi almaya balar. Yapt iten zevk almaz. Bu durumda yabanclama ortaya kar. Uzmanlamann artmas bireylerin eitimi iin daha fazla zaman ve masrafa mal olur.

Mill gelir ve kii bana den mill gelir arasndaki fark nedir? Aile yeleriniz retimin hangi unsurlar iinde yer almaktadr. 3. Ekonomik Sistemler Ekonomik sistemler, ekonomi ile ilgili sorunlara yant arama abas sonucu olumutur. Karlalan bu sorunlar unlardr: Hangi mallar ne miktarda retilecektir? retimde hangi yollar izlenecektir? Mallarn blm nasl gerekletirilecektir? Gnmzde deiik ekonomik dzenden sz edebiliriz. a. Kapitalist Ekonomi Sistemi Kapitalizm Avrupada 18. yzyln sonlarndan itibaren egemen olmaya balamtr. Kapitalist ekonomik sistemin temel zellikleri unlardr: retim aralarnn (makinalar, atlyeler) mlkiyeti bireylerin elindedir. retim aralarnn zel mlkiyeti sz konusudur. Hangi mallarn ne miktarda retilecei kra gre belirlenir. retimde temel ama kr etmektir. Mallar, satn alma gcne sahip olanlar iin retilir. Mallarn, sermayenin ve emein fiyat arz ve talep yasasna gre belirlenir.

39

SOSYOLOJ 2

Kapitalist ekonomi sistemi, devletin ekonomiye mdahalesinin en alt dzeyde olmasn savunur. Kapitalizm gelimi lkelerde ve gelimekte olan lkelerde nemli sorunlara yol amaktadr. Gelimi lkeler ar retim iin daha ok ham madde ve daha ok pazar bulmak zorundadr. nk temel ama daha fazla kr elde etmektir. Kapitalizm; almalarn smrlmesine, gelir dalmndaki uurumun artmasna ve ar retim nedeniyle doal kaynaklarn israfna yol amaktadr. Piyasa koullarnda serbest rekabet, ok uluslu tekellerin ortaya kmasna neden olmutur. Bylelikle baz mallarn retiminde ve pazarlanmasnda serbest rekabet ortam kalkmtr. rnein; trst, kartel gibi tekeller eit rekabet ortamn ortadan kaldrmaktadr. b. Sosyalist Ekonomi Sistemi Sosyalist ekonomi sistemi, kapitalizmin hzla gelitii 19. yzylda ortaya kmtr. Sosyalizm, kapitalizmin yaratt toplumsal, ekonomik eitsizlikleri ortadan kaldrma iddiasyla gelitirilmi bir ekonomik sistemdir. Sosyalist ekonomi sisteminin temel zellikleri unlardr: retim aralarnn mlkiyeti devletin elindedir. Hangi mallarn ne miktarda retileceini devlet nceden merkez plnlama yoluyla belirler. retimde temel ama toplum yelerinin ihtiyalarnn karlanmasdr. Mallarn fiyat ekonomik plnlama ve maliyete gre belirlenir. c. Karma Ekonomi Sistemi zellikle, 1929 ekonomik krizi ve II. Dnya Savann ykntlar, kapitalist sistemin iyiletirilmesini zorunlu klmtr. Bylece devlet, vergilendirme politikalar ve sosyal gvenlik nlemleriyle ekonomik hayata daha ok mdahale etmeye balamtr. Devlet, birok alanda yatrmlar yaparak retim faaliyetlerine katlmtr. Karma ekonomi sisteminin kapitalist sistemden en nemli fark da bu noktada ortaya kmaktadr. Karma ekonomik sistemde bireyler de retim faaliyetinde bulunabilirler. Ancak, bu sistemde kamu kesimi ve zel kesimin arl zaman iinde koullara gre deiir. Kimi toplumlarda kamu yatrmlar, kimilerinde ise zel yatrmlar daha fazladr.

40

SOSYOLOJ 2

Farkl ekonomik sistemlerin ortaya k nedenleri nelerdir? Kapitalist ve sosyalist ekonomi sistemlerinin zelliklerini karlatrarak sralaynz. Atatrkn Ekonomik Sistemlerle lgili Grleri Trkiye Cumhuriyeti, kuruluu ile birlikte yeni bir ekonomi politikas benimsemek zorunda kalmtr. Atatrk, 1923 zmir ktisat Kongresinde bu zorunluluu yle belirtmitir: Siyas, asker baarlar ne kadar byk olursa olsunlar, iktisad baarlar ile desteklenmezse, baarl olamaz, az zamanda sner. Bu itibarla ekonomimizin gelitirilmesi lzmdr. ktisat kongresinde ekonomik kalknma iin zel giriimcilik benimsenmitir. 1923-1929 yllar arasnda ekonomi politikas yani serbest piyasa ekonomisi benimsemiti. Acak, bu uygulama o gnk koullarda baarl olamamtr. Bu nedenle, 1931 ylndan sonra devletilik ad altnda karma ekonomi sisemi benimsenmi ve baaryla uygulanmtr. Atatrk yazd Vatandalar in Meden Bilgiler adl kitapta devletilik ilkesini aklamtr. Atatrk kitabnda ekonomi ile ilgili grlerini u ekilde aklar: Ekonomi ve kimi toplumsal iler iinde, dolayl olarak btn milletin ortak yararn ilgilendiren noktalar da vardr. zel karlar, en sonunda rekabete dayanr. Oysa, yalnz rekabetle bir lkede ekonomik dzen kurulamaz. Serbest rekabetin toplumsal sakncalar da vardr: zayflarla glleri yarmada kar karya brakmak gibi. Ayrca bireylerin, kimi byk ortak yararlar salamaya gleri yetmez ya da yeterince krl bulmazlar. Oysa bunlar, ulus asndan hayat nem tarlar. Devlet, herkesin ortak yararn ve ilerlemesini dnr. Bireylerin ise zel kar duygusundan ne lde uzaklatrlabilecei sorulmaya deerdir. Emek harcayanlarn emeklerinin karln alabilmeleri ve mill servetin dalmnda daha yetkin bir adaletin salanmas, mill birlik bakmndan da byk nem tar. Grlyor ki devletin kimi ekonomik ilerde dzenleyiciliini ve fiil olarak ilgilenmesini ilke olarak kabul etmek gerekir. Ancak, bu ilginin snrn belirlemek bir doktrinle deil, ulusun iradesini tayan hkmetlerin takdiriyle olacaktr. Bu adan, devletin kendi etkinlikleriyle bireylerin yerini almaya kalkmamas gerekir. Tersine, ekonomik gelimenin ana kayna bireysel giriim olmakta devam etmelidir.

41

SOSYOLOJ 2

Devletilik, bireysel giriimler temel alnmakla birlikte, toplumun tmnn karna olan alanlarda devletin giriimlerde bulunmas demektir. Bu amala devlet, zellikle ekonomik yaamda yatrmlar yapabilir. lkemizde, ekonomide devletilik uygulamas toplumun ihtiyalarndan domutur. Bu tercihin temel nedeni, zel giriimcilerin daha ok kr getirecek alanlara ynelmesi ve cumhuriyetin ilk yllarnda zel giriimcilerin gl olmamasyd. Bu nedenle, devletin ekonomik yaama mdahalesi kanlmazd. Atatrk, devleti anlayla ekonomik yaamda devleti yapc, ynetici ve dzenleyici olarak kabul etmektedir. Atatrk bu anlayyla, ekonomiyi hem bireyin hem de devletin almalaryla ynlendirmek istemitir. Sizce en ideal ekonomik sistem hangisidir? Dnnz. Atatrkn ekonomik sistemlerle ilgili grlerini sralaynz.

F. SYASET 1. Siyasetin Anlam Siyaset, lke ynetimini ilgilendiren olay ve olgularn btndr. Siyasal olaylar toplumsal yaam sonucu ortaya kar. Siyaset, toplumsal dzeni salamak ve toplumu ynetme ilevini yerine getiren temel toplumsal kurumlardan biridir. Siyaset kurumu ve onun alt kurumlar gnlk yaammzn ayrlmaz bir parasn oluturur. Siyas kurumlar dier toplumsal kurumlarn hepsini etkiledii gibi, onlardan da etkilenip ekillenerek toplumsal yapy oluturur.

42

SOSYOLOJ 2

2. Siyasetin Temel Kavramlar Siyasetin temel kavramlar ve alt kurumlarn u ekilde sralayabiliriz: Siyasetin temel kavramlar Devlet G ve otorite Meruyet Egemenlik Demokrasi Ynetim Seim, halk oylamas vb. Temel kurulular (alt kurum) Devlet rgt Parlmento (meclis) Hkmet Siyas partiler Bask gruplar Sivil toplum kurulular Seim kurumu vb.

a. Devlet Devletin szlk anlam elden ele geen g, iktidar demektir. Devlet, snrlar belli bir toprak paras zerinde yaayan insan toplumlar zerinde otoriteye sahip siyas ve hukuk bir rgttr. Siyasal gc (otoriteyi) en st dzeyde ve etkin biimde elinde tutup kullanan devlettir. Devlet egemenliin (gcn) rgtleni biimi olarak karmza kar. Siyaset sosyolojisinin en nemli kavramlarndan olan g, egemenlik, iktidar, otorite gibi kavramlar bir toprak parasnda (lkede) var olabilen devlet rgtnde somutlar. rgtlenmi yap olarak devletin temel ilevleri unlardr: Kanunlar yapmak, uygulamak ve uygulama srasnda kabilecek sorunlar gidermek, Vatandalarn ekonomik, sosyal ve kltrel ihtiyalarn gidermek, ve d tehlikelere kar lkenin bamszln korumak, Bireylerin temel hak ve zgrlklerini gvence altna almak ve adaleti salamak. lke snrlar iinde ve dnda mill karlar korumak. Devletin temel unsurlar vatan, halk, iktidar ve egemenliktir.

43

SOSYOLOJ 2

Vatan, snrlar belli bir toprak parasdr. Devlet, vatan ad verilen topraklar zerinde egemenlie sahiptir. Bir toprak paras zerinde egemenliini kuran devlet, o lkede yaayan insanlar yani halk ile var olur. Gnmzdeki demokratik devletler gcn halktan alarak iktidarlarn srdrrler. Demokratik devlet halkn mutluluu ve refah iin alan ve gcn siyasal kurumlaryla ve evrensel hukuk normlaryla kullanan st rgttr. ktidar, bir toplumda egemenlii elinde bulunduranlar ifade eder. ktidarlar devlet otoritesini kullanma yetkisine sahiptir. Toplumlarn tarihsel geliim srecinde siyasal gcn kaynana gre devletleri u ekilde snflandrabiliriz: Egemenliin kaynan bir kiiden alan devlet biimleri: Ben devletim, G benim. diyen bireylerin kiisel yeteneklerine (fiziksel, dnsel, zek gibi) dayanan devlet biimleridir. Baz liderler kendisini tanrnn olu olarak grmlerdir. Egemenliin kaynan tanr buyruklarna dayandran devlet biimleri: Tarm toplumlarnda ticaretin gelimesiyle birlikte baz haklarn gvence altna alnmas, insan emeinin neminin artmas, ilkel kabile ilikilerine kar yeni kurallarn gelitirilmesiyle tek Tanrl dinlere dayanan devlet biimleri ortaya kt. Yeni toplumsal, ekonomik, dinsel deerler hemen arkasndan kendine zg siyasal kurumlarn da ortaya kartmtr. Devlet gcn elinde bulunduranlar, artk Ben devletim. demek yerine stn gcn (Tanrnn) temsilcisi olarak egemenlii elinde bulundurmaya balamtr. Kral, padiah, ah vb. liderler egemenlik yetkisini Tanrdan alarak, insanlar Tanrnn buyruklaryla ynetmeye balamlardr. Egemenliin kaynan halkn gcne (iradesine) dayandran devlet biimleri: Artk, Ben devletim. ve Ben Tanrnn yeryzndeki temsilcisiyim. diyen yneticiler yerine, Ben halkn temsilcisiyim. diyen yneticiler ortaya kmtr. Ynetme gcn halka dayandran ve meruluunu da halkn ounluundan alan yeni siyasal yaplar gelimitir. Buna halk egemenliine dayanan demokratik devlet denir. b. Hkmet Devlet, ynetme gcn eitli kurulu, rgt ve hukuksal kurallarla gerekletirir. Gnmzn toplumlarnda, devletin gc farkl organlar (yasama, yrtme ve yarg) arasnda datlmtr. Bunlardan birisi olan hkmet, Anayasamza gre Cumhurbakan ile birlikte yrtme organn oluturur ve yrtme grevini devlet adna gerekletirir.

44

SOSYOLOJ 2

Devlet ile hkmet birbirinden farkl kurumlardr. Hkmet, devletin yrtme gcn kullanr.

Devletin temel unsurlar nelerdir? Devlet ile hkmet arasndaki fark nedir? Hkmetin meru olmas ne anlama gelir? c. Parlmento (Millet Meclisi) Parlmento devletin yasama organdr. Seim yoluyla gelen milletvekilleri devlet ilerinin daha iyi ve hzl yaplabilmesi amacyla yeni yasalar karrlar. Bu yasalar uygulayacak organ hkmettir. Ayrca milletvekilleri karlan yasalarn hkmet tarafndan uygulanp uygulanmadn denetleme hakkna sahiptirler. Gerekirse oy okluu ile hkmeti drebilirler. Parlmento, gnmzde halkn veya toplumun tmn ilgilendiren sorunlar hakknda, en st dzeyde zm yollarnn retildii ve uygulamaya geirildii siyasal kurulutur.

Demokratik bir lkede parlamentonun temel ilevi nedir?

d. Siyas Partiler Siyas parti, lkeyi ynetmek iin kurulan ve belirli bir program olan rgtlenmi gruplardr. Siyas partilerin temel amac, bir program erevesinde iktidara gelmek ya da iktidar paylamaktr. Parlmento gibi siyas partiler ve sivil toplum kurulular da demokrasinin gelime srecinde vazgeilmez siyas kurululardr. Demokratik toplumlarda parlmenter sistemin almas, ancak ve ancak siyas partilerin ve sivil toplum rgtlerinin ileyiiyle gerekleebilir.

45

SOSYOLOJ 2

Gnmzde demokrasinin olmazsa olmaz. ilkesinin en nemli rgtleri, siyasal partiler ve sivil toplum kurululardr. Siyasal partiler ve sivil toplum kurulular ancak parlmenter sistemde ilevsel bir neme sahip olurlar.

Anayasamza gre Siyas partiler, demokratik siyas hayatn vazgeilmez unsurlardr.(Madde 68). Siyas partiler temel amalarn gerekletirmek iin eitli toplumsal grup-lar bnyesine almaya alr. Bunu gerekletirmek iin program ve tzn kamuoyuna sunar. Siyas partilerin program ve tzkleri anayasaya uygun olmaldr. rnein; Anayasamza gre, siyas partiler, siyas partilerin tzk ve programlar, devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnlne, insan haklarna, millet egemenliine, demokratik ve lik cumhuriyet ilkelerine aykr olamaz. (Madde 68) Siyas partiler dikey ve yatay yapl partiler olarak ikiye ayrlabilir: Dikey yapl partiler; farkl toplumsal grup ya da snftan insan iine alan partilerdir. rnein; muhafazakr, liberal, sosyal demokrat partiler bu gruplamann iine girer. Yatay yapl partiler; bir grubun ya da toplumsal snfn karlarn savunmak iin kurulan partilerdir. rnein; ii, iveren ya da ifti partileri bu grubun iine girer.

?
46

Siyas partiler ne amala kurulur?

SOSYOLOJ 2

Bask Gruplar Bask gruplarnn varl gnmzn demokratik toplumlarnda bir gerekliliktir. Toplumda ok eitli karlar ve farkl koullara sahip olmaktan doan deiik grler, siyasal dnceler ve zm nerileri vardr. te bu toplumsal, siyasal farkllklardan bask gruplar ortaya kar. rnein; sendikalar, dernekler, meslek rgtleri ve odalar bask gruplarn olutururlar. Siyas partiler, bask gruplarn belirli seenekler etrafnda buluturma ilevine sahiptir. Siyas partiler programlarn kamuoyuna propaganda aralarn kullanarak duyururlar. Bata kitle iletiim aralar olmak zere, paneller, seminerler, mitingler, gsteri ve yryler, reklmlar siyas partilerin programlarn kamuoyuna duyurmak iin kullandklar aralardandr. Bu aralar yalnzca siyas partiler kullanmaz. Sivil toplum kurulular hatta bireyler bu aralar; fikirlerini, duygu ve dncelerini, siyas, ekonomik taleplerini kamuoyuna duyurmak iin kullanrlar. Seim Sistemi ve zellikleri Demokratik parlmenter sistemlerde siyas partilerin iktidar olabilmeleri ya da iktidara ortak olabilmeleri nasl gerekleir? Bunun kurumsal, hukuksal yolu seimdir. Seim, lke yneticilerini belirlemenin en demokratik yoludur. Seimin serbest ve drst yaplmas da demokratiklemenin bir gstergesidir. Seim sistemleri, oylarn deerlendirilii asndan ikiye ayrlmaktadr: a. ounluk sistemi : Seim blgelerinde en fazla oy alan siyas parti seimi kazanm olur. Bu sistem ikiye ayrlr: 1. Tek turlu (basit) ounluk sistemi: Bir seim blgesinde en fazla oy alan bir parti btn milletvekilliklerini kazanr. 2. ki turlu (mutlak) ounluk sistemi: Bir parti birinci turda bir seim blgesinde oylarn yardan bir fazlasn alamazsa ikinci oylama yaplr. kinci turda en ok oy alan parti seimi kazanr. Bu seim sistemi siyas istikrarn salanmas ve gl iktidarlarn kurulmas amacyla uygulanr. Bu sistemle parlmentoya en fazla iki ya da siyas parti girebilir ve ok zayf, clz bir muhalefet oluur. Birok parti de parlmentoda temsil edilmez. Dolaysyla halkn iradesi parlmentoya btnyle yanstlmam olur. Gl iktidar, zayf muhalefet ortaya kar. b. Nisp temsili sistemi: Bu sistemde bir parti ald oy lsnde milletvekili kartr. Bu sistem ile partiler, kendilerini destekleyen semen oranna gre parlmentoda temsil edilir. Bu sistem dier sisteme oranla daha adil ve

47

SOSYOLOJ 2

oulcudur. Btn partiler aldklar oy orannda parlmentoya girer. Bylelikle, temsil ettikleri semen kitlesinin sesini parlmentoda duyurabilirler. Birok parti parlmentoya girdiinden muhalefet gl olur. Ayrca, bir siyas partinin hkmet kurmas olana ok gtr. Bu durumda birden fazla parti birleir ve koalisyon hkmeti kurulur. Koalisyon hkmetinin almas, ortaklaa hazrlanan siyasal programla gerekleir.

Bask gruplarnn ilevleri nelerdir? lkemizde nasl bir seim sistemi uygulanmaktadr? 3. Siyasal Ynetim ekilleri Siyasetin temel ilevi, ynetim ilerinin yrtlmesi ve kamu dzeninin salanmasdr. Ynetim olgusu, kabile yaamndan gnmze kadar hep var olmu, toplumlarn tarihsel geliim srecinde gelierek yeni biimler almtr. Bir toplumda siyasal kurumlarn nasl iledii ve rgtlendii, meruluun dayanaklar ve iktidarn el deitirme biimleri, siyasal ynetim ekillerini belirler. Siyasal ynetim ekillerini baskc ynetimler ve zgrlk ynetimler olarak iki ana grupta ele alabiliriz. a. Baskc Ynetimler Yrtme gcn elinde bulunduranlarn denetlenmesinin olanaksz olduu ynetimlerdir. Monari, oligari, teokrasi ve aristokrasi biiminde grlr. Monari: ktidar tek bir kiinin elindedir. rnein; Msr firavunu, gcn kendinden alr ve egemenlii mutlaktr. 20. yzylda diktatrler egemenliklerinin kaynan rka mutlak devlete, orduya dayandrarak ortaya kmlardr. rnein; Adolf Hitler Alman rknn stn olduu anlayna, talyan Benitto Mussolini (Benito Mussolini) mutlak devlete dayanarak iktidar olmulardr. Yzylmzda eitli lkelerde ksa ya da uzun sreli birok baskc ynetimler kurulmutur. Teokrasi: zellikle tek tanrl dinlerin ortaya kyla beraber, egemenliklerinin kaynan mutlak gten yani Tanrdan aldklarn syleyen yneticiler kmtr. Teokratik ynetimlerde yneticiler Tanrnn temsilcileri saylr. Ynetim dinsel kurallara gre dzenlenir. Oligari: Birden fazla kiinin, bir grubun ya da zmrenin egemenliine

48

SOSYOLOJ 2

dayanarak kurulur. Aristokrasi: Ynetimin soylularn ya da din adamlarnn elinde bulunduu bir sistemdir. Baskc ynetimler, halk siyaset dnda tutmaya alrlar. Siyaset yapmann kt ve tehlikeli olduunu savunurlar. Btn politikalar kendilerinin oluturacaklarn, toplumun btn sorunlarnn en iyi biimde kendileri tarafndan zmlenebileceini ve bunlar tartmaya gerek olmadn dayatmaya alrlar. Baskc ynetimler, kitle iletiim aralarn zgr brakmayp onlarn halka deil, kendilerine hizmet etmesini ister. Kendilerine uygun yasalar kararak sivil toplum kurulularnn olumasn engellerler. Kitle iletiim aralarn tek elde toplarlar. Monist (tekci) zelliklerini toplumun her alanna (kltrel, siyasal, dnsel) yaymaya ve yasalaryla kurumlatrmaya alrlar. Kendi resm ideolojilerini mutlak doru ve ebediyen deimez olarak kabul ederler. Kendileri dndaki siyas partilerin ve bask gruplarnn zgr etkinliklerine izin vermezler. b. Hrriyeti (zgrlk) Ynetimler zgrlk ynetim kavram yerine daha ok demokratik ynetim kavram da kullanlmaktadr. Gnmzde ynetim biimleri, tek bir kiinin ya da bir toplumsal grubun egemenliine dayal otoriter ynetim biimleri yerine, demokratik ynetim biimlerine doru bir ynelim gstermektedir. Bilim ve teknolojideki gelimeler ynetim biimlerini hzla deitirmekte ve gelitirmektedir. Toplumsal hayatn her alannda demokrasiye doru bir ynelim sz konusudur.

Siyasal ynetim ekilleri nelerdir?

Demokrasinin Geliimi ve Demokratik Ynetimlerin lkeleri Demokrasinin szck karl halkn gc ya da halk hkmeti demektir. Demokratik ynetimlerde g ve otorite tek bir kiinin veya grubun elinde deil, halkn egemenliindedir. Demokratik ynetimlerde toplumun btn kesimleri rgtlenme zgrlne sahiptir. Toplumun eitli kesimleri, siyas partiler ve sivil toplum kurulular araclyla rgtlenir. Demokratik ynetimin en nemli ltleri eitlik, zgrlk ve adalettir.

49

SOSYOLOJ 2

Eitlik, zgrlk ve Adalet Hukuksal alanda eitlik; bedensel ve psikolojik farkllklar ne olursa olsun, insanlar arasnda toplumsal ve siyasal haklar ynnden ayrm bulunmamasn ifade eder. Anayasamzn 10. maddesinde de eitlik ilkesi u ekilde ifade edilmitir: Herkes; dil, rk, renk, cinsiyet, siyasal dnce, felsef inan, din, mezhep ve benzeri sebeplerle ayrm gzetilmeksizin kanun nnde eittir. zgrlk; insanlarn doa ve toplumun nesnel yasalarna hkim olmalardr. Toplumsal gelimeyi amal ve bilinli olarak gerekletirebilmeleri, toplumun ve bireyin geliimi iin zorunlu olan btn madd ve manev n koullar salayabilmeleri anlamna gelir. zgrlk ve eitlik arasnda ok yakn bir ba vardr. nsanlar ancak eit olursa zgr olabilirler. Ayn zamanda zgrlk, bireysel ve toplumsal gelimenin temel kaynadr. Adalet ise, ancak zgrlk ve eitliin var olduu yerde sz konusu olabilir. Adalet, herkesin hakkn verme, herkes hakknda doru hkm verme anlamna gelir. Eitlik ve zgrl uygulamak adalet ilkesini kurumsallatrmakla gerekleir. Grld gibi, bu kavram birbiriyle ok yakndan ilikilidir. Birinin olmad yerde dierleri de var olamaz. Bu nedenle, her de demokratik ynetimlerde var olmas gereken temel ilkelerdir. Demokrasinin bir lkede tam olarak yerleebilmesi, zgrlk, eitlik ve adaletin tam olarak uygulanmasyla gerekleebilir. Herkesin temel hak ve hrriyetlerine sahip kmas ve kullanmas demokratik toplumu gelitirir. Temel hak ve zgrlkler, herkesin kiiliine bal dokunulmaz, devredilmez, vazgeilmez nitelie sahiptir. Gler ayrl ilkesi, devlet gcnn; yasama, yrtme, yarg organlar arasnda paylalmas esasna dayanr. Anasayamza gre gler ayrl temel ilke olarak benimsenmitir. Gler ayrl ilkesi demokrasinin ilemesi asndan nemli bir ilkedir. Yasama, yrtme ve yarg organlarnn tek elde toplanmas baskc ynetimlere neden olur. nk bireyler, baskc ynetimlerde kendi haklarn devlete kar koruyacak yarg organlarndan yoksundur. Oysa demokratik toplumlarda bireyler, yarg organn kullanarak yrtme organnn herhangi bir uygulamasna kar kendi haklarn koruyabilirler.

?
50

Demokrasi ile teokrasi arasndaki farklar nelerdir?

SOSYOLOJ 2

4. Atatrk Dnce Sistemi Milletin stikllini, yine milletin azim ve karar kurtaracaktr. (1919) diyen Atatrk, ncelikle, halkn iradesine dayal yeni bir hkmete ihtiya duymutur. Atatrkn ifadeleriyle Yeni Trkiyenin eski Trkiye ile hibir alkas yoktur. Osmanl hkmeti tarihe gemitir. imdi yeni bir Trkiye domutur... ynetim biimi deimitir... hkim olan ve her eyi idare eden merci Millet Meclisidir... bizim ekli hkmetimiz tam bir demokrat hkmettir. Ve lisansmzda bu hkmet halk hkmeti olarak adlandrlr. (1922). Kurtulu Sava emperyalist smr ve igale kar byk bir zaferle baarya ular. Zaferi kazanan Milletin azmi ve karardr. Zaferi kazanmakla yetinmeyen halk, yeni bir toplumsal, siyasal, ekonomik yaplanmann temellerini de Atatrk nderliinde oluturmaya balamtr. Trkiye Cumhuriyeti, Atatrk dnce sisteminin ilke ve devrimlerden ayr dnlemez. nk Atatrk dnce sistemi btnsel bir nitelie sahiptir. Atatrk dnce sisteminin btnlk niteliini ve yabanc ideolojilerden fark aada ele alnmtr. a. Btnlk Nitelii Atatrk dnce sistemini oluturan ilkeler; cumhuriyetilik, milliyetilik, halklk, devletilik, liklik ve devrimciliktir. Bu alt temel ilke birbirini tamamlayc nitelie sahiptir. Bu nedenle birini dierinden ayrmak mmkn deildir. Sz gelimi, liklik olmazsa cumhuriyetilik ilkesinin uygulanmas da olanakl olamaz. Bu yzden, bu dnce sistemini i tutarlla sahip bir btn olarak grmek gerekir. Atatrk dnce sistemi, btnlk niteliini ve kendine zg oluunu, ilke ve devrimlerin yeni Trk devletini kurumlatrmas srecinde kazanmtr. b. Yabanc deolijilerden Fark deoloji, herhangi bir toplumun ya da toplumsal grubun yaamna yn veren ve kendi iinde uyumlu bir dzen oluturan dnce, inan ve dn biimlerinin tmn ifade eder. Bir ideolojinin toplumda uygulanabilmesi ancak uygun koullarn var olmasyla gerekleebilir. Atatrk dnce sistemi Anadolu topraklarnda yeermi, Kurtulu Savayla ekillenmeye balam, devrimlerle somut bir g hline gelmitir.

51

SOSYOLOJ 2

Atatrk dnce sistemi, ilke ve devrimleri ile dier ideolojilerden ayr kendine zg bir dnce sistemi hlini almtr. Biz ldrlmedike, bizim kafalarmzdaki cereyan bomadka baladmz devrim ve yenilik bir an bile durmayacaktr. Bizden sonraki devirlerde de byle olacaktr. (1923, Atatrkn zmir Basn Toplantsndaki konumas). Byk dvamz, en meden ve en mreffeh millet olarak varlmz ykseltmektir. Bu yalnz kurumlarnda deil dncelerinde temelli devrim yapm olan byk Trk milletinin dinamik idealidir. (1937) Atatrk dnce sistemi tamamlanm, donmu bir ierikte deildir. Toplumun her zaman geliip glenmesini, demokratikleme srecinde ilerlemesini ngrr. Atatrk Dnce Sisteminde; nsanlk, Hak ve Sorumluluk Atatrk dnce sistemi insanlk, hak ve sorumluluk kavramlar zerine ekillenir. nsanlk, tm toplumlarn bir arada bar iinde gelimesini ifade eder. Atatrk, tm insanlarn bar iinde yaamasnn nemini ve gerekliliini Yurtta bar, dnyada bar. sz ile ifade etmitir. Bireyler, hak ve zgrlklerle geliir. Hak ve zgrlkler ise bireylerin sorumluluu ile anlam bulur. Atatrkn insanlk anlay sadece kendi milletinin yelerine gre ekillenmez. Atatrke gre, nsan mensup olduu milletin varln ve saadetini dnd kadar, btn dnya miletlerinin varln ve saadetini dnmeli ve kendi milletinin saadetine ne kadar deer veriyorsa, btn dnya milletlerinin saadetine hizmet etmeye elinden geldii kadar almaldr. Btn akll insanlar takdir ederler ki, bu yolda almakla hibir ey kaybedilmez. nk dnya milletlerinin saadetine almak, dier bir yoldan kendi huzur ve saadetini temine almak demektir. Baskc ynetim biimleri ile demokratik ynetimler arasndaki farklar nelerdir? Atatrk dnce sisteminin zelliklerini sralaynz.

52

SOSYOLOJ 2

ZET Toplumsal kurumlar, insanlar aras ilikilerden ortaya kmtr. Her toplumsal kurum bir takm toplumsal gereksinimleri gidermektedir. rnein; eitim kurumu bireyin toplumsallamasn ve bir meslek edinmesini salar. Toplumsal yap: fizik, kltrel ve toplumsal kurumlarn etkileimi ile olumutur. Toplumsal yapy oluturan temel toplumsal kurumlar, aile, ekonomi, eitim, siyaset ve dindir. Ayrca toplumsal kurumlar, toplumlarn bulunduu aamaya ve gelimilik dzeyine gre farkl yap ve ilevlere sahip olmutur. lk temel toplumsal kurum ailedir. Aile toplumun en kk birimidir. Aile, toplumlarn tarihsel geliim srecinde bir takm deiikliklere uramtr. Ailenin, neslin devamn salama, cinsel davranlarn dzenlenmesi, ocuun sosyalletirilmesi, ekonomik gereksinimlerin giderilmesi, sevgi ve sayg vb. psikolojik doyumlarn salanmas gibi temel ilevleri vardr. Aileler evlenme yoluyla oluur. Evlilikler de toplumlarn tarihsel geliim srecinde eitli deiimler gstermitir. Ein seildii gruba gre, e saysna gre ve oturulan yere gre evlilik trleri ortaya kmtr. Gnmzn sanayilemi kent toplumlarnda daha ok egzogami, monogami ve neolokal evlilik grlmektedir. Aileler de, otoriteye ve ye saysna gre eitli trlere ayrlmaktadr. Gnmzde daha ok ekirdek aileler grlmektedir. Evliliin var olduu her toplumda ayn zamanda boanmalar da grlr. Boanmann eitli nedenleri ve sonular vardr. lkemizde Cumhuriyet dneminde aile yapsnda ve zellikle kadnn toplumdaki yerinde nemli deimeler olmutur. Dier bir toplumsal kurum ise dindir. Din, insanlarn aklayamadklar, karsnda gsz kaldklar olaylara ya da nesnelere tapnmas sonucu ortaya kmtr. Din anlay da toplumlarn tarihsel geliim dneminde farkllklar gstermitir. Farkl dinler ortaya kmtr. Totemizm, fetiizm, animizm, natra-lizm, politeizm ve monoteizm gibi din anlaylar ortaya kmtr. Din, yeleri arasnda dayanmay ve paylamay salayan bir kurumdur. Gnmzn modern toplumlarnda din liklik ilkesi ile gerek yerini bulmu, kiilerin vicdannda yer almtr. lkemizde de liklik; Cumhuriyetin iln ile her alanda yerlemi, farkl inan, ibadet ve dncelere sahip insanlar bir arada yaama hogrs gelitirmilerdir.

Temel toplumsal kurumlardan biri de ekonomidir. Ekonomik yaamn

53

SOSYOLOJ 2

temel unsurlar retim, tketim ve blmdr. retim, doa, emek, sermaye ve giriimin bir araya gelmesiyle gerekleir. htiyalarn karlanmas retimi gerektirir ancak elde edilen gelirin hepsi tketilmez; bir ksm yeni retim alanlarnda kullanlmak yani yatrm yapmak amacyla ayrlr. retimin kullanlmayan bu ksmna tasarruf denilir. Blm ise retim sonucunda elde edilen gelirin retime katlan unsurlar arasnda paylatrlmasdr. retim ayn zamanda bir i blmn gerektirir. Ekonomik sistemler insanlarn toplumsal yaamda karlatklar ekonomik sorunlara zm bulma abas sonucu ortaya kmtr. Kapitalist, sosyalist ve karma olmak zere ekonomik sistem vardr. Temel toplumsal kurumlardan biri olan siyasetin alt kurumlar devlet, parlmento, hkmet, siyas partiler ve bask gruplardr. Gnmzn demokratik parlmenter sistemlerinde siyasal partiler vazgeilmez unsurlardr. Siyasal partiler zgr seimler yoluyla iktidara gelmek isteyen kurululardr. Hkmet devletin yrtme gcdr. Modern devletler gler ayrl ilkesine gre rgtlenir. Bu gler yasama, yrtme ve yarg organlarndan oluur. Seim sistemleri de iki temel gruba ayrlr. Bunlar; ounluk ve nisp temsil sistemleridir. Siyasal ynetim ekillerini de iki temel gruba ayrarak inceleyebiliriz. Bunlar; baskc ve zgrlk ynetimlerdir. Monari, teokrasi, oligari ve olarak adlandrlan ve bir kiininya da belirli bir grubun egemenliine dayanan ynetimler baskcdr. zgrlk ynetimler temel hak ve zgrlkleri tanyp yasal gvence altna alr. Demokrasiler eitlik, zgrlk ve adalet zerine kurulur. Atatrk, Milletin istikllini, yine milletin azim ve karar kurtaracaktr. diyerek halkn iradesine dayal bir ynetim eklini savunmutur. Gerek kurtulu sava, gerekse yeni Trkiye Cumhuriyetinin kurulmas halkn iradesi ile gereklemitir. Atatrk dnce sistemi btnlk niteliine sahiptir ve yabanc ideolojilerden farkldr.

54

SOSYOLOJ 2

TEST 1 1. Aadakilerden hangisi, kltrn madd unsurlarndandr? A. spanyollarn boa grei B. Eski Msrllarn yeniden dou inanc C. ngilizlerin be ay D. inlilerin apkas 2. Toplumda; I. Kltrel birikimi gelecek nesillere aktarma II. Dzeni salama ve koruma III. Mal ve hizmet retimini ve dalmn salama IV. Neslin devamn dalama levlerini yerine getiren kurumlar aadakilerin hangisinde doru olarak adlandrlmtr? I II III IV A. Siyaset Ekonomi Eitim Din B. Eitim Siyaset Ekonomi Aile C. Siyaset Eitim Aile Ekonomi D. Aile Siyaset Eitim Ekonomi 3. Bir eyann mal ya da hizmet saylabilmesi iin aadakilerden hangisi gerekli deildir? A. htiyaca cevap vermesi C. Emek sonucu elde edilmesi B. Tketilebilir olmas D. ok miktarda retilmesi 4. Aadakilerden hangisi ailenin psikolojik fonksiyonunu anlatr? A. Neslin devamn salamak B. ocuklarn sosyallemesini salamak C. yelerinin duygusal ihtiyalarn salamak D. yelerinin ekonomik ihtiyalarn salamak 5. Baba soyu sisteminin egemen olduu topluluklarda amca kz ile evlenilmez. nk sistemin mant gerei amca, oluna dardan gelin alacak, kendi kzn ise darya verecektir. Bu topluluklarda gelinler soy dndan gelir, kz evlatlar ve kz kardeler soy dna verilir. Burada sz edilen evlilik tr aadakilerden hangisidir? A. Poligami B. Matrilokal C. Endogami D. Egzogami

55

SOSYOLOJ 2

6. Ailenin anaerkil, ataerkil ve modern aile olarak snflandrlmasnda hangi lt kullanlmtr? A. Ailedeki e says B. Ailenin yerleim yeri C. Ailede kararlarn aln biimi D. Aile yeleri arasndaki iblm 7. Tarmla uraan bir kiinin traktr Balklkla geinen bir kiinin a Bir terzinin diki makinesi Bu ifadelerde belirtilen aralar, ekonomide aadaki kavramlardan hangisine birer rnektir? A. retim ilikisi B. retim arac C. retim mal D. retim sistemi 8. Sosyoloji alannda din, aadakilerden hangisi iinde ele alr? A. Sosyal kural B. Sosyal deer C. Sosyal iliki D. Sosyal kurum 9. Aadakilerden hangisi retim faktrlerinden deildir? A. gc B. Sermaye C. Blm

D. Doa

10. Aadakilerden hangisi baskc ynetimlerin belirgin zelliidir? A. Devleti glendirmek B. Temel haklar gvence altna almak C. Sivil toplum kurulularnn faaliyetlerini desteklemek D. Evrensel hukuk normlarn uygulamak 11. Demokratik devletin temel zelliklerinden biri de yasama, yrtme ve yarg yetkilerinin farkl organlara verilmesidir. Bu zellik aadaki kavramlardan hangisi ile ifade edilir? A. Hukukun stnl B. Bamsz yarg organlar C. Kuvvetler ayrl D. Kuvvetler birlii 12. Aadakilerden hangisi devleti oluturan geler iinde yer almaz? A. Halk B. Vatan C. Egemenlik D. Demokrasi

56