T. C.

CUMHURYET NVERSTES MHENDSLK FAKLTES METALURJ VE MALZEME MHENDSL

MET2016 RETM METALURJ LABORATUVARI DENEYN ADI KALSNASYON VE KALSNASYON KNET DENEY HAZIRLAYAN

mer Hacismailolu
2010136058 DENEY SORUMLUSU Do. Dr. Mehmet KUL Ar. Gr. K. Emre KSZ Ar. Gr. smail Can ALBAYRAK Ar. Gr. Krad Ouz OSKAY DENEY TARH 29.03.2012 RAPOR TESLM TARH 05.04.2012

KALSNASYON VE KALSNASYON KNET DENEY

Deneyin Amac:Minerallerde stlmaya bal oluan deiikliklerin gzlenmesi ve mineral zenginletirmede kalsinasyonun neminin gsterilmesi. KALSNASYON Kalsinasyon, bir bileiin scaklk tesiriyle paralanmasdr. Pirometalurjik proseslerde zellikle karbonat ve hidratlarn kalsinasyonuyla her an karlamak mmkndr. Kire ta (CaCO3), magnezit (MgCO3) ve dolomit (xCaCO3.yMgCO3) gibi toprak alkali karbonatlar zellikle retim metalurjisinde temel curuf yapc ve refrakter hammaddesi olarak yaygn kullanm alan bulurlar. Bu bileikler prosese katlmadan nce ya ilem srasnda mutlaka bir kalsinsyona tabi tutulurlar. Tm kalsinasyon reaksiyonlarnda olduu gibi, karbonatlarn paralanmas da endotermik karakter gsterir. Termodinamik adan sabit scaklkta bir karbonatn paralanmas CO2 ksmi basncnn bir fonksiyonudur.

MeCO3(k) = MeO(k) + CO2 reaksiyonunun denge sabiti, kat madde aktiviteleri bire eit olduundan CO2 ksmi basncna eittir. Bir karbonat bileiinin tam paralanma scakl P0CO2 basncnn bir atmosfere eit olduu scaklktr. Buna gre CaCO3 900C, MgCO3 400C ve FeCO3 200C civarnda tam olarak paralanrlar. Kalsinasyon reaksiyonlarnn endotermik karakterli olmas dolaysyla CaCO3n paralanmasn kontrol eden temel etmen snn kondksiyonla dardan ieriye doru iletim hzdr. CaO / CaCO3 ara yzeyinde oluan CO2in darya doru tanm da reaksiyon hzna etki eden dier nemli bir parametredir. Ancak paralanma hzn kontrol eden bu iki parametre, tane boyutu ve porozite gibi kire tann fiziksel zelliklerine de bamldr. Kire tann kalsinasyonu endstriyel uygulamada deiik frnlarda yaplmaktadr. ri paral kire ta iin dey frnlar, ince taneli malzeme iin dner frnlar kullanlmaktadr. Dzgn tane dalm gsteren ince boyutlu kire ta akkan yatak tipi frnlarda kalsine edilebilir. Kalsinasyon frnlar kat, sv ve gaz yaktlarn tmyle stlabilmektedir.

Kalsinayson iki kademeden oluur: Kurutma Kavurma Kurutma: Kurutma ilemi, malzeme zerinde bulunan nemi (kimyasal olarak bal olmayan) uzaklatrmak iin uygulanr Genelde nemli katlar, fosil yaktlarn yanmas sonucu ortaya kan scak gazlarla kurutulur Bir kurutma ileminde gereken s miktar, kat malzeme zerindeki nemi buharlatrmak iin gereken sya eittir Kurutma ileminde, scaklk genelde, suyun buharlat 100 C'nin zerinde bir deere ayarlanr Yksek scaklk kat malzemeye de zarar verebileceinden, bu ilem iin belirlenen scaklk genelde 105 C'dir Bununla birlikte, baz durumlarda ise 120 C zerinde scaklk gerekebilir Endstride kurutma ilemleri iin kullanlan birok farkl ekipman vardr Bunlardan bazlar: Dner kurutucular, akkan yatakl kurutucular ve fla kurutucular'dr Bunun dnda kullanlan sprey kurutucularda ise, malzeme nce iinde znmeyecei bir sv ile kartrlr.Sv ile kartrlan malzeme, zel enjektrlerle stlm bir odaya pskrtlr Burada svlar buharlarken, kat alttan alnr Ancak bu tr kurutucularda kullanlacak malzeme iin belirlenmi olan tane boyut aralklar vardr Bu sebeple kullanlacak malzeme nce klasifikatrlerle snflandrlabilir. Kavurma: Kavurma ileminde, kat malzeme scaklk etkisiyle belli kimyasal deiimlere urar Kavurma ilemi srasnda, metal temel olarak oksitlenir Kavurma ileminin en tipik uygulamas slfrl metallerde grlebilir Slfrl metaller, kimyasal yaplar sebebiyle, ileri rafinasyonda ve yksek frnlarda problem kartmaktadrlar Ayrca tepkimeye girme sreleri uzun olduu iin enerji ve zaman giderlerini arttrmaktadrlar Ancak kavurma ilemi ile, metal slfrn zerine O2 flenmesiyle malzeme tepkimeye girer Tepkime sonunda SO2 gaz oluurken, metal oksitlenmi olarak reaksiyondan kar Bu ilem srasnda, metaldeki tm slfr oksitlenirse, bu olaya Tam kavurma (dead roasting) ad verilir Baz durumlarda ise, kavurma ilemi n hazrlk olarak tercih edilir ve metaldeki tm slfrn oksitlenmesi istenmez Bu tr kavurmaya da Ksmi kavurma ad verilir Bunun dnda ikiden fazla metalin ortamda olduu durumlarda, bir metal oksitlenirken, dieri slfat formuna dnr Buna da Selektif kavurma denir

TALK VE STEATT

Talk: 3MgO.4SiO2.H2O %31.8 %63.5 %4.7

Steatit: 4MgO.5SiO2.H2O %33.5 %62.7 %3.8

Talkn sertlii birdir. Daha sert olana steatit denir. Talk tabakal yapya sahiptir ve tabakalar aras ba kuvvetli olmadndan tabaka tabaka ayrlr. Tabakalar birbiri zerinde kolaylkla kayd iin insana yalym gibi bir his verir. nce tldkten sonra su katlrsa bir miktar plastik zellik gsterir. Talkn rengi gri veya kahverengi beyazdan, koyu yeile kadar deime gsterir. 1350C de piirildikten sonra beyaz olmaldr. Talk saf halde bulunmaz. erisinde bir miktar Al2O3, Fe2O3, CaCO3, SiO2 ve bir miktar da alkali ierikli yabanc madde bulunur. Steatit kristal suyunu talka gre daha dk scaklkta kaybeder. Talk 120-200C arasnda kristal suyunun %0.4n, 600-1050C arasnda da geri kalann kaybeder. Ayn zamanda bir miktar silika ayrlr. 1200C civarnda Enstiteye, 1300C civarnda Klinoenstiteye dnr. Bu bileiklerin termal genleme katsaylar ok dktr. Bu zellikleri nedeniyle birok seramik bnyeye katlrlar. Talkn seramik alannda kullanld belli bal alanlar unlardr: Steatit porselende ve elektroporselen rizolatr imalinde %70-90 orannda kullanlr. Rutubet genleme katsays dk olan fayanslarda (ABD) %50ye kadar talk kullanlr. Termal genleme katsays ok dk ve termal ok dayanm ok yksek olan kordiyeritte %40a kadar kullanlr. Pudra imalinde, boyaclk ve kat endstrisinde kullanlr.

PLASTK NCE SERAMK KLLER nce taneli, pitikten sonra beyaza yakn renk alan (bej, krem, ak gri), plastisitesi yksek killerdir. Genellikle kaolinit minerallerinden oluurlar. Bazen az miktarda montmorilonit kil minerali de ierirler. Yerden karldktan sonra kaolenlerde olduu gibi szme ilemine tabi tutmadan kullanlabilirler. Seramik alannda, ince seramik rnlerin retiminde bu killerden yararlanlr. Porselen retiminde saf olduklar taktirde plastisiteyi arttrmak iin az miktarda kullanlrlar. Kaolenler gibi ok saf olmadklarndan porselenlerin saydamlk, elektrik iletkenlii gibi zelliklerini olumsuz ynde etkilerler.

REFRAKTER KLLER Atee dayankl kil grubunu olutururlar. zellikle Al2O3 yzdesi yksek killerdir. Esas itibariyle kaolitten olumulardr. Refrakter retiminde kullanlrlar (amot da denilir). nceden piirilmi ate kiline amot veya grog denir. Piirme srasnda kristal bal su ve organik maddeler kilden uzaklatrlr. Bylece pime ve kuruma klmesi en aza indirilir. Refrakter killer zellikle kmr yataklar ile birlikte olumulardr. Oluumlar srasnda kmr ortamnn kard organik asitler, kilin ierdii alkali ve toprak alkali bileikler kilden uzaklatrm olduundan kmr ile oluan bu killerde alkali ve toprak alkali bileikler ok azalmtr. Bunun sonucunda bu killer refrakter hale gelmitir. Sert killerdir. Bu tr sert killere killere iferton denir. Alkaliler, kilin ergime scakln drr.

FELDSPATLAR

Feldspatlar plastik olmayan malzemelerdir. Seramik sanayinde (seramik bnye ve glazr iin) cam faz oluturmak iin kullanlan en nemli hammaddedir. Demiroksiti dk olanlar tercih edilir. Bileimleri olduka deime gsterir. Al2O3-SiO2 tektii 1595C dir. Bu tektik scakla kmak ok zordur ve pahaldr. Alkali ve toprak alkali metaller bileikleri daha dk scaklklarda tektik olutururlar. Bu tektikten yararlanarak seramik tozlar sinterleyebiliriz. Na2O-SiO2 790C de bir tektik oluturur. Esas itibariyle 3 tip feldspat vardr: Na2O.Al2O3.6SiO2 K2O.Al2O3.6SiO2 CaO.Al2O3.2SiO2 Albit Ortoklas Anortit

Ortoklas ve albitten meydana gelen feldspatlara alkali, Ca ve Nalu olanlara plajioklas denir. Ortoklas ergidii zaman viskozitesi yksek bir sv oluturur, yani akcl fazla deildir. Bu sebepten fayans tr seramikler de gvdede kullanlr. Grevi cam faz meydana getirip, taneleri balamak Albit ise ergidii zaman viskozitesi dk, yani akc bir sv oluturur. Bu sebepten sr malzemeye katlr. Feldspatlar granit tr kayalarda %60a kadar bulunabilirler. Pegmatit tr kayalarda feldspatn rn rengi deitirilebilir. Bu tr killerde genellikle kalker (CaCO3) bulunur.

Kalkerin bulunmas baz ynden avantaj baz ynden dezavantajdr. Eer kalker ince taneli ise kili dk scaklkta vitrifiye ederek rnn pime scakln drrler. CaO + Kil Ca-Al-Silikat (vitrifiye) Eer kaba taneli ise: CaCO3 CaO + CO2 d ksmda ve i ksmda meydana gelir. D ksmda vitrifikasyon olur ama merkezde bir ksm CaO reaksiyona girmeden kalr. Duvar rlrken CaO su ile reaksiyona girer. Ca(OH)2 meydana gelir. Reaksiyon blgesi hasar grr. Bu nedenle kaba taneler zararldr. Yer karosu ve fayans retiminde hammaddeye tane ap belli bir deerin altnda olmak zere kalsit katlr. Bu killerde CaSO4 de bulunur. Fakat 1200C de paraland iin tula-kiremit, fayans, yer karosu retiminde sorun olmazlar. Tula ve kiremitler 950-1050C arasnda piirilir. CaSO4 suda znerek kalnt olarak tula yzeyinde birikirler. Yzeyde benekler olutururlar. Buna ieklenme veya Efloresans denir. Bu durum tula ve kiremitlerde genellikle istenmeyen durumdur. Bunun iin tula kiline BaCO3 katlr. CaSO4 + BaCO3 CaCO3 + BaSO4 reaksiyonu ile iki rnde ker ve suda znme, dolays ile efloresans olay zlm olur. Ancak BaCO3 olduka pahaldr. Bu tula ve kiremitler killeri arzn yzeyinde olumulardr, genellikle kmr paralar, aa ve yaprak kalntlar gibi organik maddeler ierirler. Bu organik maddeler retim esnasnda problem kartrlar. rnn zelliklerini etkiler. zellikle siyah merkezileme olutururlar. Bu da zararldr. Pime srasnda nce tulann d yzeyindeki organik maddler yanar. Bu tr killerde vitrifikasyon dk scaklkta olur. Eer piirme srasnda i ksmdaki organik maddeler yanmadan, d ksmda vitrifikasyon balarsa bundan sonra i ksm oksitlenmeden kalr. Merkez siyah olarak kalr. Merkez gevrek ve krlgandr. Bu killer organik maddelerin yand scaklkta bol oksijenle uzunca bir sre bekletilmelidir. Pime rejimini buna gre ayarlamaldr. NCE SERAMKLER nce seramiklerin retiminde ar maddeler kullanldndan genellikle beyazdrlar. Fakat bunun istisnalar vardr. Glazrler (sr) ise eitli renklerde olabilirler. nce seramik reten fabrikalarda Harman Forml kullanlr. Miktarlar, kuru hammadde arlklar dikkate alnarak verilir.

SEVR PORSELENNN HARMAN FORML (Arlk) Hammadde Zettlitz Kaolin Kuvars Ortoklaz Mermer (CaCO3) Toplam Arlk (kg) 219.0 26.8 48.8 20.5 315.1 %Arlk 69.5 8.5 15.5 6.5 100 Hammaddenin Mineral Bileimi %95 kaolinit - %5 kuvars %100 kuvars %88 alkali feldspat + %10 silika + %2CaCO3 %100 CaCO3

Bileimin verilmesinde allagelmi yolun bu olmasna ramen fazla kullanl deildir. nk hammaddelerin mineralojik ve kimyasal analizleri yreden yreye deiir. Bir fabrika yre hammaddelerini kulland iin pratik bir yoldur. Fakat baka bir yerde o blge hammaddelerine gre harman forml hazrlayabilmek iin mineralojik analizin bilinmesi gerekir. YKSEK ALMNALI KLLER Bu tr killer kaolinit mineralinden Al2O3 mineralleri de ierirler. Bu yzden refrakterlikleri ykselmi olur. Yurdumuzda sadece stanbul yresinde baz yerlerde bulunur, Fe2O3 oran yksektir. TULA-KREMT KLLER Bunlar tula ve kiremit retiminde kullanlan killerdir. Genellikle Fe2O3, alkali oksitler ve toprak alkali oksitler ynnden zengindirler. Bu yzden dk scaklk derecelerinde vitrifiye (camlama) olurlar. Genellikle pitikten sonra krmz renk alrlar. Fe+3 krmz, Fe+2 bej rengindedir. Bundan dolay frn atmosferi ayarlanabilir. Deneyin yapl:

1. Toz ve pelet haldeki kalsiyum karbonat seramik kaplar ierisine konularak hassas terazide tartld. 2. Deney numuneleri, nceden istenilen scakla stlm sl ilem frnnda 15,30,45,60 dakkalk srelerde bekletildi. 3. Belirli zaman aralklarnda frndan kartlan kalsineler tekrar tartld ve arlk kayplar hesapland. DENEY RAPORU VERLER: Kalsinasyona Tane Boyutunun Etkisi: Kalsine edilecek kiretann tane boyutu, kalsinasyon koullarn etkileyeen en nemli deikenlereden biridir.

Ayrma, taneciin yzeyinden merkeziene doru ilerledii iin, byk apl tanelerin tamamen ayrmas ok zordur ve fazla zaman gerektirmektedir. Byk tanelerde, tanecik iinde oluan karbondioksit gaznn aa kmak iin geecei yol uzad iin, gazn kabilmesi iin gerekli basnca olduka yksek scaklklarda ulalabilmesi ise tanecik yzeyinde sinterlemenin balamasna neden olmaktadr. Olumsuz ayrma koullarnda tanecik yzeyinde sinterleme ve tekrar karbonatlama olabilmekte, tanecik merkezinde ise ayrmam karbonat ekirdei kalabilmektedir. Bu koullar altnda younluu fazla, aktiflii ve yzey alan dk bir kire olumaktadr. Sabit bir scaklktaki kalsinasyon hgz, tanecik ap ile ters orantl olmakta; yani tanecik ap kldke kalsinasyon hz artmaktadr. Kalsinasyona Scaklk ve Srenin Etkisi:

Hammaddenin zellikleri ne olursa olsun, kalsinasyon scaklnn yksek olmas ve kalsinasyon sresinin uzun tutulmas, yanm kire oluumuna neden olmaktadr. Younluu ve bzlme orannn yksek olmasndan tr yanm kirecin gzeneklilii ve kimyasal aktiflii dktr. Kalsine kiretau ve dolomitin kimyasal katiflii, genellikle, kalsiyum oksidin suda hidratlama hzyla llmektedir. Ar yanm kalsiyum oksidin kristal kafesi ok skdr ve oksit moleklleri birbirine ok yakndr; bu durum hidratlama hzn olduka yavalatmaktadr. Scaklk artnn etkisi srenin uzatlmasnn etkisinden fazladr. Mathers 20 Klik scaklk artnn kalsinasyon etkisinin 2-10 saatlik kalsinasyon sre artna denk etki gsterdiini saptamtr. Kireta iddetli kalsinasyon koullarnda kalsine edilirse sinterleme balar; kiretal ar yanm hale gelir ve balang boyutunun %25-50 orannda bzlr. Bu bzlmenin sonucunda gzenek ve atlaklar kapanmakta ve kiretann younluu artmaktadr. Serbest Su Maddenin iinden kimyasal olarak ayrlan ileri geri hareket ederek d bask uygulayarak buharlamaya yardmc olan serbest halde dolaan suya serbast su denir Kimyasal su Katya kimyasal olarak balanm sudur. Uzaklatrldnda kimyasal yaps deiir. Kaynaklar: 1. BOR, F.Y. retim Metalurjisi Laboratuar El Kitab, 1988, s.89-92 2. YAMAN, C., Seramik Ders Notlar, 2001 3. Do.Dr. CANKUT, SEZA, EKSTRAKTF METALURJ PRENSPLER, STANBUL Teknik niversite Matbaas 1972, Sayfa 53. 4. [3] ] Prof. Dr. NAL, Gven, Prof. Dr. ATEOK, Gndz, Cevher Hazrlama El Kitab, Haziran 1994, Yurt Madenciliini Gelitirme Vakf, ISBN 975-7946-00-1,Sayfa 65-67.