GSTERGEBLM

Bahar Derviicemallollu Bahar Derv cema o u 1. 1. GSTERGEBLMN TANIMI Gstergebilim (semiotics, semiology) 1, en genel ve en bilinen tanmyla gstergeleri ve gsterge dizgelerini inceleyen bilimdir. Ancak bu tanm, gstergebilimin ele ald konuya gre yaplm bir tanmdr. Gstergebilimi kulland metoda gre de tanmlayabiliriz. Buna gre gstergebilim, dilbilimsel metotlar nesnelere uygulayan, her eyi (oyunlar, jestler, yz ifadeleri, dini ayinler, edebiyat eserleri, mzik paralar) dille tasvir etmeye ve dilsel olmayan btn olgular da dil metaforuna dntrerek aklamaya alan bir bilimdir. Gstergebilimin temel konusunu oluturan gstergeyi (sign) anlamadan

gstergebilimi anlamak imkanszdr. Gsterge, genel olarak bir baka eyin yerini alabilecek nitelikte olduundan kendi dnda bir ey gsteren her trl nesne, varlk ya da olgu 2dur. Daha geni bir tanmla, gsterge, insanlarn bir topluluk yaam iinde birbirleriyle anlamak amacyla yarattklar ve kullandklar doal diller (Trke, ngilizce, Franszca vb.), eitli jestler (el, kol, ba hareketleri), sar-dilsiz alfabesi, trafik iaretleri, baz meslek gruplarnda kullanlan flamalar, reklam afileri, moda, mimarlk dzenlemeleri, yazn, resim, mzik gibi eitli birimlerden oluan ve ses, yaz, grnt, hareket gibi gereler vastasyla gerekleen dizgelerin oluturduu anlaml btnn birimleridir. Mesela bir tablodaki bir renk esi ya da bir figr bir gsterge olarak deerlendirilebilecei gibi, bir yaznsal yaptta bir kahramann amac ya da davran, veya moda asndan bir bluz, bir etek, bir kazak vb. evresindeki br birimlerle ilikiye girmi bir gsterge olarak deerlendirilebilir. 3 Sonuta gstergebilim, sadece dilsel gstergeleri deil, temsil olan ve anlaml bir btn oluturan her eyi inceler. 4 Btn bu gstergeleri de drt ekilde inceleyebilir: znel bir gsterge tr olarak gstergeleri

Semiology ve semiotics terimleri ayn alan kapsamaktadr ancak Avrupallar daha ok semiologyyi, Anglosaksonlar ise semioticsi tercih etmektedir. 1970li yllardan beri Avrupallarn da semiotics terimini kullanmaya balad grlmektedir. Bkz. Guiraud, Pierre, Gstergebilim, mge Yay., Ankara, 1994, s.18,19. 2 Vardar, Berke ynetiminde, Aklamal Dilbilim Terimleri Szl, ABC Yay., stanbul, 1988, s.111. 3 Rifat, Mehmet, Gstergebilimin ABCsi, Simavi Yay., stanbul, 1992, s.6. 4 Pierre Guiraud, doal dili dilbilimin bir konusu olarak vurgular ve gstergebilimi, dilsel olmayan iletiim biimlerinin bilimi eklinde ele alr. Bkz. Guiraud, a.g.e. s.12.

aratrr, gstergelerin anlamn aratrr, gstergelerin kullanm zerinde odaklanr, gstergelerin etkileri zerinde odaklanr. 5 Gstergebilimin gsterge ve gsterge dizgelerini inceledii zerinde btn aratrmaclar mutabktr ancak gstergebilimin bir bilim olup olmad konusunda tartmalar vardr. Charles Morris, gstergebilimi gstergelerin bilimi diye tanmlarken 6, baz aratrmaclar henz bir yntem birlii olumad ve ounluk tarafndan kabul grm teorik modelleri ya da deneysel metodolojileri bulunmad iin gstergebilimi kendi iinde bir bilim deil, bilimleraras bir inceleme yntemi, bilimsel bir tasar ve henz geliimini tamamlamam bir yaklam olarak grrler. 7 Zira gstergebilim kuramclar hl gstergebilimin alann ve genel ilkelerini saptamaya almaktadr.

2. 2.

GSTERGEBLMN TARHES

Gstergebilimin kuruluu 20.yyda gereklemekle birlikte, gstergelerin anlamlar zerine antik adan beri eitli grler ileri srlmtr. nsan dncesinin ve bildiriimin (communication) gstergeler araclyla iledii fikri eitli filozoflar tarafndan ok eski alarda dile getirilmitir. Sofist filozof Prodicus, uygun seilmi kelimelerin etkili bir bildiriim iin art olduunu savunmutur. Platon, kelimelerin evrensel ve objektif anlamlara sahip olduunu belirterek, dilsel gstergenin nedensiz olduunu ortaya koymutur. Platona gre bir eye hangi ismi verirseniz verin dorudur; verdiiniz ismi deitirip baka bir isim verirseniz o da dorudur. Aristo ve Augustine ise dilsel gstergenin bir ara olarak nemi zerinde durmutur nk onlara gre insann ilerlemesi ve bilgi bu ekilde olumaktadr. 8 Stoac filozoflar, gsteren ile gsterilen arasndaki kartlktan sz ederek, bir gstergeler retisi oluturma yolunda adm atmlardr. 9 Orta aa gelindiinde, skolastik felsefeciler dneminde anlamlama biimleriyle ilgili ok sayda kitap yazld, biim ve ierik arasndaki ilikinin ortaya karlmaya alld grlr. 10 zellikle Roger Baconn (1214-1293) daha sistemli fikirler ne srd sylenebilir. Bacon, De Signis (1267) isimli eserinde tabi gstergeleri (dumann atee
On Types of Semiotic, http://www.lchc.ucsd.edu/MCA/Mail/xmcamail.1996_01.dir/0238.html Chandler, D., Semiotics for Beginners, http//www.aber.ac.uk/media/Documents/S4B/sem01.html 7 A.J. Greimas, gstergebilimi,geliimini tamamlamam bilimsel bir tasar ve bilimsel iarl bir dal olarak grr. Bkz.Ycel, Tahsin, Genel Gstergebilim, Gstergebilim Tartmalar, Multilingual Yay., stanbul, 2001, s.9; Guiraud, Pierre, a.g.e., s.13. 8 Semiotics: Language and Culture, http://www.carbon.cudenver.edu/~mryder/semiotics_este.html 9 Rifat, Mehmet, a.g.e., s.18. 10 Rifat, Mehmet, a.g.e., s.18.
6 5

delalet etmesi gibi), dilsel ve dilsel olmayan gstergelerden ayrd. l bir gstergebilimsel model ortaya att ve bu modelde gsterge (sign), bu gstergenin gnderimi (reference) ve bunu yorumlayan kii (human interpreter) arasndaki banty betimledi. Baconun bu l modeli, hl modern gstergebilim aratrmalarnda temel bir fikir olarak yer almaktadr. Bacondan sonra John Poinsot (1589-1644) bu l modeli dikkatle inceledi ve Tractatus de Signis (1612) isimli eserinde temel bir gstergeler bilimi ne srd. 11 Gstergebilime adn veren ilk kii ise ngiliz filozof John Locke (1632-1704) olmutur. Locke, An Essay Concerning Human Understanding (1690; nsann Anlama Yetisi zerine Bir Deneme) isimli eserinde ilk kez semeiotike terimini kullanarak gstergeler retisi (doctrine of signs) olarak niteledii semiyotiin, bilimin temel branndan biri olmas gerektiini ne srd. 12 Lockea gre bu gstergeler retisinin amac, zihnin eyleri anlamak ya da bilgilerini bakalarna anlatmak iin kulland gstergelerin niteliini incelemektir. Lockeun bu nemli eserinden etkilenen Fransz matematiki J.H. Lambert ise gstergeler retisinin Lockedan sonraki en nemli temsilcilerinden biri olmutur. Lambert, iki ciltten oluan Neues Organon (1764; Yeni Organon) adl yaptnn her iki cildini kendi iinde iki blme ayrr ve toplam olarak drt ayr bilim daln ele alr: Dianoioloji (mantk yntemi); aletioloji (metafizik dersi); semiyotik (genel dilbilgisi dersi); fenomenoloji (gerei gerek gibi grnenden ayran yntem). J.H. Lambert, Semiyotik blmnde dncelerin ve nesnelerin adlandrlmasyla, belirtilmesiyle ilgili bir reti gelitirir. Daha ok dilsel gstergeler stnde durmakla birlikte br gsterge trlerine de deinir. Bunlar arasnda mzik, koreografi, arma, amblem, trenler vb. yer alr. 13 Locke ve Lambertden sonra Hoene-Wronski, B. Bolzano, E. Husserl gibi filozoflar ve aratrmaclar dilsel ve dilsel olmayan gstergeler konusunda incelemeler yaptlar. Daha ok dil felsefesi kapsamnda ele alnan semiyotikin bu ilk dnemi, ada gstergebilimin de temelini oluturmutur. ada gstergebilimin kurulu temelleri 20.yyn balarnda atlmaya balamtr. Amerikal filozof Charles Sanders Peirce (1839-1914) ve svireli dilbilimci Ferdinand de Saussure (1857-1913) neredeyse ezamanl olarak, birbirlerinden habersiz ekilde ada gstergebilimin temellerini atmlardr. Mantk ve ayn zamanda pragmatizmin kurucusu olan C. Peirce semeiotic terimini kullanarak genel bir gstergeler kuram tasarlamtr. Peircee gre geni anlamyla mantk, semiyotike eittir ve tenkid mantk, semiyotiin
11 12

Deely, John, Basics of Semiotics, Indiana University Press, Bloomington, 1990, ss.112,113. Deely, John, a.g.e., ss.113,114. 13 Rifat, Mehmet, a.g.e., ss. 18, 19.

ana blmnden biridir. Tenkid mantk dnda kalan dier iki blm ise nazar gramer ve nazar retoriktir. Mantksal kkenli bir gstergebilim anlayn savunan Peirce, gstergelerin mantksal ilevi zerinde durmu ve gstergebilimsel olgular eksiksiz bir ekilde snflandrmak amacyla llere dayal, altm alt snfl bir gstergeler sistemi oluturmutur. Peircen bu snflandrmasnda en temel olan ve en ok gnderme yaplan gstergeleri nesneleri asndan varlksal bant, benzerlik ya da saymacalk iermelerine gre belirti (indices), grntsel gsterge (icon) ve simge (symbol) olarak e ayrd tasniftir. 14 Peircee gre grntsel gsterge, belirttii eyi dorudan doruya temsil eder, canlandrr. Mesela geometrik bir izgiyi canlandran, kurunkalemle izilmi bir izgi ya da bir fotoraf buna rnektir. Belirti, nesnesi ortadan kalktnda kendisini gsterge yapan zellii hemen yitirecek olan ama yorumlayan bulunmadnda bu zellii yitirmeyecek olan gstergedir. Mesela iinde ate edilmi olabileceini gsteren bir kurun deliinin bulunduu bir mulaj buna rnektir. Eer ate edilmemi olsayd, delik olmayacakt. Ama herhangi biri bunu ate edilmi olmasna balasn ya da balamasn, burada bir delik vardr. Yani belirti, iki e arasndaki gerek bir arma dayanr. Simge ise yorumlayan olmasayd kendisini gsterge yapan zellii yitirecek olan bir gstergedir.Bir baka deyile simge, insanlar arasnda bir uzlamaya dayanan bir gstergedir. Mesela doal dillerdeki szckler, uzlamaya dayal birer simgedir; nk bir szck, belirttii eyi yalnzca bu anlama geldiini anlamamz sayesinde belirtmi olur. 15 Gstergebilimin bamsz bir bilim dal olmasn salayan Peirce grlerini bu ekilde sistemletirirken, svireli dilbilimci Ferdinand de Saussure, lmnden sonra rencileri tarafndan kitap haline getirilen Cours de linguistique gnrale (1916; Genel Dilbilim Dersleri)de smiologie ad altnda tasarlad bilimin tanmn yapar: Gstergelerin toplum iindeki yaamn inceleyecek bir bilim tasarlanabilir; bu bilim toplumsal ruhbilimin bir blmn oluturacaktr. Biz bu bilimi gstergebilim (smiologie) olarak adlandracaz. Gstergebilim, bize gstergelerin ne gibi zellikler ierdiini, hangi yasalara bal olduunu retecektir. Henz byle bir bilim var olmadndan, onun nasl bir ey olacan syleyemeyiz ama kurulmas gereklidir, yeri de nceden belirlenmitir. Dilbilim, bu genel bilimin bir blmnden baka bir ey deildir. 16 Grld gibi Peircen gstergelerin mantksal ilevini vurgulamasna karn, Saussure gstergelerin toplumsal ilevi zerinde durur. Ayrca Peirce gstergeyi yorumlayan (interpretant), nesne (object) ve
14 15

Vardar, Berke, Dilbilimin Temel Kavram ve lkeleri, Multilingual Yay., stanbul, 2001, s.86. Rifat, Mehmet, a.g.e., ss.21,22. 16 Saussure, Ferdinand de, Genel Dilbilim Dersleri, ev. Berke Vardar, Multilingual Yay., stanbul, 2001, s.46.

gsterge (representatum)den oluan l bir model eklinde aklarken, Saussure yaklamn gsteren (signifiant) ve gsterilenden (signifi) oluan ikili bir model zerine kurmutur. Aslnda iki aratrmacnn tasnifi de birbirine benzer; Peircen representatumu Saussuren gsterenine karlk gelir ancak Peirce, Saussureden farkl olarak gsterileni nesne (object) ve yorumlayan (interpretant) olarak iki paraya ayrr. 17 Modern dilbilimin babas saylan Saussure, 19.yyn artsremli (diachronique) anlaynn tersine, dilin esremli (synchronique) bir kesit iinde incelenmesi gerektii savunmu ve grleriyle yapsalcln da en byk ncs olmutur. Dilin i gerekliinin ele alnmasn neren ve dil/sz (langue/parole), artsrem/esrem (diachronie/synchronie) ayrmlarnn yaplmasn zorunlu gren Saussure, bireysel nitelikli szden ziyade toplumsal nitelikli dil zerinde odaklanmtr. 18 Saussure geleneini benimsemi gstergebilimciler de bu grten hareketle, bir gstergebilimsel dizgenin belirli edimler ya da pratikleri yerine daha ok bir btn olarak o dizgenin altnda yatan yaplar ve kurallar zerinde durmulardr. Saussuren dizgeye esremli bir yntemle yaklamas, yapsalc kltr kuramclarn da etkilemi ve onlar da gstergebilimsel dizgeler dahilinde sosyal ve kltrel olgularn ilevleri stnde odaklanmlardr. 19 Saussure ve Peircen temelini att ve ncln yapt gstergebilim, 1960lardan sonra bamsz bir bilim dal haline gelmitir. Louis Hjelmslev, Roland Barthes, Claude Lvi-Strauss, Julia Kristeva, Christian Metz, Algirdas J. Greimas ve Jean Baudrillard gibi aratrmaclar Saussuree dayanan Avrupa geleneini; Charles W. Morris, Ivor A. Richards, Charles K. Ogden, Umberto Eco ve Thomas Sebeok gibi aratrmaclar ise Peircee dayanan Amerika geleneini benimsemitir. Bu aratrmaclardan Foundations of the Theory of Signs (1938; Gstergeler Kuramnn Temelleri) isimli eseriyle dikkat eken Charles Morris, Peircen semiyotiini davranla uygulam ve gstergebilimi blme ayrmtr: Konuan zne ile gstergeler arasndaki bantlar inceleyen edimbilim (pragmatics), gsterge ile gsterilen ey (designatum-nesneler snf) arasndaki bantlar inceleyen anlambilim (semantics) ve gstergelerin kendi aralarndaki bantlar inceleyen szdizim (syntax). 20 Ayrca Morris, tr gstergebilim tasarlamtr. Salt gstergebilim, gstergelerden sz etmeyi salayacak bir

17 18

Deely, John, a.g.e., s.115. Vardar, Berke, a.g.e., ss. 29-31. 19 Chandler, D., Semiotics for Beginners, http//www.aber.ac.uk/media/Documents/S4B/sem01.html 20 Filizok, Rza, Anlam Analizine Giri, Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi Yay., No: 115, zmir, 2001, s.42.

stdil hazrlar; betimleyici gstergebilim, belirlenmi gstergeleri inceler; uygulamal gstergebilim ise gstergeler bilgisini deiik amalarda kullanr. 21 Kopenhag dilbilim evresinin kurucusu olan Louis Hjelmslev, Saussuren grlerini soyut, mantksal, biimsel ve tmdengelimli bir bak asndan kalkarak gelitirmi, doal dillerin yan sra btn dillere uygulanabilecek bir tr dilsel mantk, dil cebiri, salt kuramsal nitelikli bir bilim tasarlamtr. 22 Ayrca Saussuren ortaya koyduu gsteren/gsterilen kartln anlatm/ierik dzlemleriyle karlam ve her dzlemde de tz/biim kartln ngrmtr. 23 Hjelmsleve gre genel dil kuram ya da gstergebilim, tzleri deil biimleri aratrmaldr. Dilin bir olu, bir sre olduunu temel ilke olarak benimseyen Hjelmslev, gstergebilimin amacnn da bu srece denk decek, onu belli sayda ilkeyle zmleyip betimleyebilecek bir dizge kurmak olduunu syler. Hhelmslev, dil kuramnn temellerini saptad Omkring Sprogteoriens Grundlaeggelse (Dil Kuramnn Temel lkeleri) adl Danca eserinin son blmlerinde, dil d gsterge dizgelerini de ele alarak, mantksal biimselletirmeye dayal bir gstergebilim kuramnn temellerini atmtr. Ona gre btn gsterge alanlarna ynelik olan gstergebilim, konudili yani inceleme konusu bilimsel olmayan bir stdildir. Ama Hjelmsleve gre bilimler de gstergebilimin inceleme alanna girebilir. Bu durumda bir stgstergebilim sz konusudur. 24 ada gstergebilimin nemli bir dier ismi olan Roland Barthes, gelitirmi olduu zgn yaklamla daha ok popler kltr zmlemeleri zerinde almtr. Barthesn gelitirdii yapsal zmleme yntemi, bildiriim amac iermemekle birlikte anlam tayan eitli olgular (giyim, mobilya vb.) ierir. Barthes btn bunlar anlamlama (signification) kavram araclyla gstergebilime balar, gstergelerle ikincil gsterilenler ya da yananlam gsterilenleri arasndaki bantlar zerinde durur. 25 Barthesn Mytologies (1957; ada Sylenler) ismini tayan mehur eseri, hl gnmzdeki eletiri kuram zerindeki etkisini srdrmektedir. Barthes bu eserinde, mitleri, beraberlerinde ok geni kltrel anlamlar tayan gstergeler ve baskn snfn ideolojik amalarna hizmet eden karmak ve iyi biimlenmi bildiriim dizgeleri olarak tanmlar. 26 Barthes, Elments de Smiologie (1965; Gstergebilim lkeleri), Introduction Lanalyse Structurale des Rcits (1966; Anlatlarn Yapsal zmlemesine Giri), Systme de la Mode (1967; Moda Dizgesi) gibi eserleriyle de
21 22

Rifat, Mehmet, a.g.e., s.25. Vardar, Berke ynetiminde, Aklamal Dilbilim Terimleri Szl, ABC Yay., stanbul, 1988, s.144. 23 Vardar, Berke ynetiminde, a.g.e., s.119. 24 Rifat, Mehmet, a.g.e., ss.27,28. 25 Vardar, Berke, Dilbilimin Temel Kavram ve lkeleri, Multilingual Yay., stanbul, 2001, s.88. 26 Semiotics: Language and Culture, http://www.carbon.cudenver.edu/~mryder/semiotics_este.html

gstergebilimin salam temeller zerine oturmasnda etkili olmutur. Ayrca Barthes, Saussure geleneinin temsilcilerinden biri olmakla birlikte, Saussuren tersine, dilbilimin gstergebilimin bir paras deil, gstergebilimin dilbilimin bir paras olmas gerektiini savunmutur. 27 Litvanya kkenli Fransz dilbilimci ve gstergebilimci Algirdas-Julien Greimas, gelitirdii yapsal anlambilim kuramyla ve bu konuda yazd Smantique Structurale (1966; Yapsal Anlambilim) adl eseriyle dikkat ekmi ve Greimas gstergebilimi birok aratrmac tarafndan benimsenip uygulanmtr. Gstergebilimin gstergelerden ziyade anlamlama dizgeleri zerinde durmas gerektiini savunan Greimasn gstergebilim anlay olduka geni kapsamldr. Greimasn kurduu gstergebilimin temeli bir yanyla simgesel manta, matematie, Hjelmslevin dilbilim ve gstergebilim kuramna, bir yanyla da etnolojiye dayanr. Temelde insan ile doa ve insan ile insan arasndaki ilikileri incelemeyi amalayan Greimas, bu ilikileri anlamlandrmaya ynelirken, kat ve deimez kurallar olan betimleyici bir bilim dal yaratmak yerine, tasar biiminde ortaya att bir bilimsel yaklam, evresindeki en aratrmaclarla zellii, birlikte kavramsal srekli ve gelitirmitir. adan Greimas bir stdil gstergebiliminin oluturmasdr. 28 Fransz antropolog Claude Lvi-Strauss, Saussuren dilbilime uygulad yeni yaklam antropolojiye uygulam ve Fransz yapsalclnn nde gelen isimlerinden biri olmutur. Lvi-Strauss, kltrn de dil gibi bir anlam dzgs olarak ele alnabileceini savunmutur. 29 Bulgar asll Fransz gstergebilimci Julia Kristeva, gstergezm ya da anlamzm (smanalyse) diye tanmlad zmleme yntemiyle tannm ve almalaryla gstergebilime baka bir boyut getirmitir. Dilbilimin yan sra mantn, matematiin, psikanalizin ve diyalektik maddeciliin kavramlarndan yararlanan J. Kristeva, gstergebilimi bir eletirel bilim, ve/veya bilimin eletirisi olarak grmtr. Kristeva gstergebilimsel zmleme iin nerdii gstergezm ya da anlamzm kavramyla metin zmleme anlayn temelde psikanalize baladn gstermitir. Ayrca Kristeva, Bahtinin metinleraras ilikiler kavramn da gelitirmitir. 30 belirgin bilimsel

27 28

Erkman, Fatma, Gstergebilime Giri, Alan Yay., stanbul, 1987, s.28. Rifat, Mehmet, a.g.e., s.48. 29 De Saussures Structural Linguistics, http://www.heartfield.demon.co.uk/de_saussure.htm 30 Rifat, Mehmet, a.g.e., s.55, 56.

talyan gstergebilimci Umberto Eco ise almlama gstergebilimi zerinde alm ve gstergebilimin geni bir okuyucu evresinde tannmasn salamtr. 31 Ayrca A Theory of Semiotics (1976; Bir Gstergebilim Teorisi) isimli eserinde Peircen nemini vurgulamtr. Saussure, Peirce ve Jacobsonun grlerinden hareketle kendine zg bir almlama gstergebilimi gelitirmi olan Eco ada gstergebilimin gelimesine byk katk salamtr. Amerikal gstergebilimci Thomas A. Sebeok, Contributions of the Doctrine of Signs (1976; Gstergeler retisinin Katklar), The Sign and its Masters ( 1978; Gsterge ve Gsterge Ustalar), Semiotics (1979; Gstergebilim) gibi eserleriyle gstergebilime byk katklarda bulunmu ve zellikle zoosemiyotik ve biosemiyotik alannda deerli almalar yapmtr. 32 Gstergeyi yalnzca insana ve insan kltrne zg bir kavram olarak deil de btn canllar dnyasna ilikin bir kavram olarak gren Sebeokun gstergebilimi btn canllar dnyasn kapsar. Edeb gstergebilim, stilistik ve yapsal dilbilimle ilgilenen aratrmac ve eletirmen Michael Riffaterre, yapt almalarla dikkat ekmitir. zellikle Semiotics of Poetry (1978; iirin Gstergebilimi) ve La Production du Texte (1979; Metnin retimi) isimli eserlerinde metinlerdeki, zellikle de iirdeki anlamlarn retiliinde devingenlii aratrd. Bir iirin bize bir ey syleyip bir baka ey belirttiini vurgulayan Riffaterre, bu ayrmn bir iirsel metnin kendi anlamn reti biimiyle aklanmas gerektiine inanr. Ayrca iirin okunmasn belirleyen deiik alglama, allmama biimlerini ele alrken, okurlarn bir metni kendi kltrlerinin almlaryla almlamas stnde durur. Buna bal olarak da metinleraras ilikileri deerlendirir. iiri her zaman iin bir motif stne bir eitleme, bir szcn ya da bir tmcenin bir metne dntrlmesi ya da metinlerin daha geni bir btne dntrlmesi olarak gren Riffaterrein gstergebilimsel zmleme anlaynda bu adan metinleraraslk kavram geni yer tutmaktadr. 33 Gstergebilimin kurulmasnda Saussure ve Peircen dnda Rus Biimcilerinin katksn da belirtmek gerekir. Rus Biimcileri zellikle anlat yaplar, dzyaz ve iir kuram ilgili zmlemeleriyle ada gstergebilimin gelimesini salamlardr. zellikle Vladimir Propp, Rus halk masallarn inceledii Morfolojiya Skazki (1928; Masaln Biimbilimi) isimli eserinde, bir btndeki birimleri teker teker ve birbirinden bamsz olarak ele almak

31 32

Rifat, Mehmet, XX. Yzylda Dilbilim ve Gstergebilim Kuramlar 2, Om Yay., stanbul, 2000, s.287. The Field of Cultural Semiotics, http://www.iupress.indiana.edu/instruct_guide/anacult/chapter2.html 33 Rifat, Mehmet, Gstergebilimin ABCsi, Simavi Yay., stanbul, 1992, s.34.

yerine, bunlar, iinde yer aldklar dizgede bulunan teki elerle ilikileri asndan ele almak gerektiini savunmutur. Propp, bundan hareketle, inceledii olaanst Rus halk masallarnda 31 temel ilev belirlemitir. Bylece masallarn grnteki ok eitlilii altnda, deimeyen ortak bir yap olduunu kantlamtr. 34 Rus asll Amerikal bilim adam Roman Jacobson, hem Rus Biimcileri arasnda yer alm, hem Prag Dilbilim evresinin kurulmasna katkda bulunmu, hem de Avrupada ve Amerikada dilbilim, gstergebilim ve edebiyat biliminin gelimesini uzun yllar etkilemi ok ynl bir bilim adamdr. Edebiyat ayr bir inceleme konusu olarak ele alan ve bu konuyu bilimsel kavram ve ilkelerle incelemek gerektiini belirten R. Jacobson edebiyat bir dil olay olarak grr ve bata iir olmak zere eitli edeb ve sanatsal rnleri inceler. 35 Edeb eletiri, edebiyat bilimi ve edebiyat sosyolojisiyle ilgilenen Mihail Bahtin, yazlarnda diyalog kuram, parodi kuram, romanda uzam ve zaman sorunlar, metinleraras ilikiler stne grlerini dile getirir. Bahtin, zellikle metinleri aklamada bavurduu diyalojizm kavramyla ilgi uyandrmtr. 1960l yllarda Fransada bata Julia Kristevann etkisiyle metinleraras ilikiler (intertextuality) kavramyla karlanan diyalojizm, insanlararas bir karlkl etkileim ve syleim olgusunun varln belirtir. Bahtin, sylemlerin ya da metinlerin tarihsel, toplumsal, kltrel gemileri ve evreleriyle birlikte ele alnmas gerektiine inanr. Bylece bir metnin hem kendinden nceki metinlerle, hem de bu metni okuyanlarn ya da dinleyenlerin yaratacaklar metinlerle oksesli bir iliki iinde olduunu belirtir. Bahtine gre metinleraras ilikilerin en youn olduu yaznsal tr romandr; nk roman btn br trlerin bir birleimidir, karlkl etkileimler, syleimler dizgesidir. 36 nceleri Rus Biimcilerinin, zellikle de Jacobson2un grlerinden, sonralar da M. Bahtinin kavramlarndan esinlenen Tzvetan Todorov, ortaya koyduu edebiyat bilimi anlayyla dikkat ekmitir. Metinleri dilbilim kategorilerinden yararlanarak inceleyecek bir anlat zmleme modeli gelitirmi, ayrca yaznsal eletiri ve denemeleriyle de dikkat ekmitir. zellikle Grammaire du Dcamron (1969; Dekameronun Grameri), Potique de la Prose (1971; Dzyaznn Yaznbilimi), Potique (1973; Yaznbilim), Thories du Symbole

34 35

Moran, Berna, Edebiyat Kuramlar ve Eletiri, letiim Yay., stanbul, s.215. Rifat, Mehmet, a.g.e., s.25. 36 Rifat, Mehmet, a.g.e., ss.40, 41.

(1977; Simge Kuramlar), Les Genres du Discours (1978; Sylemin Trleri) gibi eserleri bu konularla ilgilidir. 37

3. 3.

GSTERGEBLM TRLER Gstergebilimin trleri konusunda henz tam bir uzlamaya varlmam olmakla

birlikte, almamz srasnda incelediimiz Avrupa ve Amerika niversitelerinin hazrlam olduu internet sitelerinde ortak olarak yer alan gstergebilim trlerine ksaca deinmek istiyoruz. Genel Gstergebilim (General Semiotics), kuramsal esaslar ve disiplinleraras bir yntem gelitirmeye alr. Gelitirdii yntemlerin dilbilim, toplumbilim, edebiyat, mimari gibi birok alanda uygulanmasn salamaya alan genel gstergebilim, olduka kapsamldr. 38 Kuramsal Gstergebilim (Theoretical Semiotics), gstergeleri kuram ve modeller eklinde sistemletirir; olas yaplar ve gsterge dizgelerinin ilevlerini aratrr. 39 Uygulamal Gstergebilim (Applied Semiotics), gstergebilim aratrmalarn pratie dker; bunlar bilim, toplum, eitim, ticaret, edebiyat vb. alanlara uygular, bu alanlardaki sorunlara yant bulmaya alr ve gerekirse yeni gsterge dizgeleri nerir. 40 Betimsel Gstergebilim (Descriptive Semiotics), eitli gsterge olgularn aratrr ve betimler. Karlatrmal Gstergebilim (Comparative Semiotics) ise ortak yntemsel teknikler oluturmaya alr. 41

4. 4.

GSTERGEBLMN ALT DALLARI

Her geen gn nemi biraz daha artan ve yaygnlaan gstergebilimin alan da gittike genilemekte, alt dallar oalmaktadr. Biz, gstergebilimin btn alt dallarn burada sralamak yerine, bir ksmna ksaca deinip, tezimizin esas konusunu oluturan yaznsal ya da edeb gstergebilim (literary semiotics) zerinde biraz daha fazla duracaz.
37 38

Rifat, Mehmet, a.g.e., ss.57, 58. General: What is Semiotics?, http://www.ling.kgw.tu-berlin.de/semiotik/english/index_e.htm 39 General: What is Semiotics?, http://www.ling.kgw.tu-berlin.de/semiotik/english/index_e.htm 40 What is Applied Semiotics?, http://www.labweb.education.wisc.edu/Semiotics/definitions/index.html 41 What is Applied Semiotics?, http://www.labweb.education.wisc.edu/Semiotics/definitions/index.html

Toplumsal Gstergebilim (Social Semiotics), gstergebilimsel dizgeleri ve bunlar ilevlerini toplumsal boyutlaryla ele alr. Biliimsel Gstergebilim (Computational Semiotics), semiosis srecini bilgisayarda uygulamaya alr. Tbb Gstergebilim (Medical Semiotics), hastalarn kendi rahatszlklarn yani hastaln semptomlarn nasl betimlediklerini aratrr. Canl Gstergebilimi (Biosemiotics), btn canl sistemlerindeki bildiriimi ve anlamlamay inceler. Hayvan gstergebilimi (Zoosemiotics), hayvanlararas bildiriimi ve semiosisi aratrr. Grsel Gstergebilim (Visual Semiotics), dilsel anlatm dndaki ekil, grafik, fotoraf gibi gstergeleri inceler. almamzn k noktasn oluturan Yaznsal ya da Edeb Gstergebilim (Literary Semiotics) ise genel olarak gsterge ve bildiriim kuramlarn edeb eserlere yani metinlere uygulamaya ve anlatnn gramerini yapmaya alr. Bunun iin de metin zmlemesi (textual analysis), anlat zmlemesi (narrative analysis), yapsal zmleme (structural analysis) ve sylem zmlemesi (discourse analysis) gibi yntemler kullanr. Metin zmlemesinde sz konusu metnin oluturduu dil, okuyucuya anlam ileten bir sembol ve gsterge dizgesi olarak ele alnr. 42 Dolaysyla metindeki anlam evrenine girmeye ve anlat ilevleri ortaya koyulmaya allr. 43 Anlat zmlemesinde, anlatnn drt aamasn oluturan eyletim (manipulation), edin (competence), edim (performance) ve yaptrm (sanction) aamalar ele alnarak, anlatlarn genel yaplar aklanmaya allr. 44 Yapsal zmlemede, metin, bir gstergeler dizgesinin ya da bir anlamlama dizgesinin sylemsel olarak gereklemesi biiminde tanmlanr ve dilbilimdekine benzer yntemlerle betimlenir. Sylem zmlemesi ise metindeki szceleme edimleri, szceleme ilemleri ve szcelemede grev alanlarn (anlatclar, gzlemciler) metin iinde canlandrlmas gibi konular el alr. 45 Edeb gstergebilim, zellikle Paris Okulunun gelitirdii mantksal-matematiksel gstergebilimin kuruluuyla 1960-1980 aras n plana kmtr. Bu dnemde uygulama alan olarak daha ok yazn ya da edebiyat seilmi ve halk edebiyat rneklerinden olan olaanst masallar inceleme konusu yaplmtr. Edeb metinler stnde yaplan bu zmleme almalarnda, bir yandan kuramsal zmleme modeli oluturulurken, te yandan da

Textual Analysis in Human Geography, Semiotics http://www.geography.dur.ac.uk/teaching/level1/module3/3_7/docs/textanalysis_3-html 43 Gnay, Doan V., Gstergebilim Yazlar, Multilingual Yay., stanbul, 2002, s.56. 44 Gnay, Doan V., a.g.e., s.121 45 Rifat, Mehmet, XX. Yzylda Dilbilim ve Gstergebilim Kuramlar 2, Om Yay., stanbul, 2000, s.385.

42

edebiyatn ne olduu, ne tr metinlere edeb metin dendii, edeb diye adlandrlan metinleri br metin trlerinden ayran zelliklerin neler olduu aratrlmtr. 46

5. 5.

BALICA GSTERGEBLM OKULLARI Gstergebilim ad altnda yaplm ve yaplmakta olan deiik almalar yle bir

gzden geirdiimiz zaman, bir deil, birka gstergebilim karsnda bulunduumuzu grrz. 47 Gstergebilimin Tarihesi ksmnda da belirttiimiz gibi ou Saussure ve Peirce geleneinden kaynaklanmakla birlikte, gstergebilime birok farkl yaklam sz konusudur. Dolaysyla her yaklamn kendine has zmleme yntemleri, gsterge ve gstergebilim tanmlar ve anlaylar vardr. ada gstergebilimin geliimde birbirine yakn yaklamlar benimsemi olan gstergebilimcilerin belli bir okul oluturduu gze arpar. almamzda yer verdiimiz gstergebilim okullar ayn zamanda birer dilbilim okuludur. Dilbilim ve gstergebilim arasndaki ilikiye Gstergebilim ve Dier Bilim Dallar ksmnda deineceiz. 5.1 5.1 Kopenhag Okulu: Danimarkal dilbilimciler Louis Hjelmslev (1899-1966) ve Viggo Brndal (1887-1953) tarafndan kurulmu olan yapsalc (structuralist) ve biimci (formalist) bir okuldur. Roman Jacobson (1896-1982) da 1939-1949 yllar arasnda bu grupla ibirlii iinde olmutur. Saussure geleneine bal olan Kopenhag okulunun en nemli temsilcisi olan Hjelmslev, glosematik adn verdii dilbilim kuramyla bu alana yeni bir yaklam kazandrmtr. Hjelmslevin glosematii hem dilsel hem de dilsel olmayan dilleri iermektedir. Hjelmslevin gelitirdii kuramlar, A.J. Greimas, R. Barthes ve film kuramcs Christian Metz gibi aratrmaclar etkilemitir. Kopenhag okulu, gsterge dizgelerini, iinde bulunduklar toplumsal balam dikkate almadan inceleyen biimci bir yaklam benimsemitir. 48 5.2 5.2 Moskova Okulu: Moskova Dilbilim evresi, 1915 ylnda Rus dilbilimciler Roman Jacobson (1896) ve Pjotr Bogatyrev (1893-1971) tarafndan kurulmutur. Moskova okulu, Rus Biimciliinin kaynan oluturmutur. Bu okulun yeleri dilin edeb kullanmlarna dilbilimsel bir yaklamla odaklanmlar ve ierikten ziyade biim, yap, teknik gibi konular zerinde durmulardr. Biimci eletiri, 1930larn banda Rus hkumeti
46 47

Rifat, Mehmet, Gstergebilimin ABCsi, Simavi Yay., stanbul, 1992, s.64. Ycel, Tahsin, a.g.e., s.9. 48 Vardar, Berke ynetiminde, a.g.e., s.144; Chandler, Daniel, Semiotics for Beginners, Glossary of Key Terms, http://www.aber.ac.uk/media/Documents/S4B/sem-gloss.html#C

tarafndan bask altna alnnca bu grup dalm ve R. Jacobson ekoslovakyaya g edip Prag Dilbilim Okuluna katlmtr. Moskova okulunun biimci anlay, 1960larda gstergebilimde de ortaya kmtr. 49 5.3 5.3 Prag Okulu: Prag okulu 1926 ylnda ek ve Rus dilbilimciler tarafndan kurulmu ancak Prag okulu terimi 1932 ylndan sonra kullanlmaya balanmtr. Yapsalc ve ilevselci bir anlay savunan dilbilimci ve gstergebilimcilerin oluturduu Prag okulunun yeleri arasnda Vilem Mathesius (1882-1946), Bohuslav Havranek (18931987), Jan Mukarovsky (1891-1975), Nikolay Trubetzkoy (1890-1938) ve Roman Jacobson (1896-1982) vardr. Prag okulu, gsterge dizgelerinin zmlenmesinde ilevselci bir yaklam benimsemi; Saussure ve Hjelmslevin aksine gsterge dizgelerini bildiriim gibi toplumsal ilevlerle bantl olarak ele almtr. Her ne kadar dilin ayrc zellikleri (distinctive features)ni tespit etmekle bilinseler de, Prag okulu yeleri ayn zamanda kltr ve estetik zerine de aratrmalar yapmtr. Nazizmin ortaya kyla birlikte, bu aratrmaclarn bazlar, Jacobson da dahil, A.B.D.ye g etmilerdir. 50 5.4 5.4 Tartu Okulu: Moskova-Tartu okulu eklinde de anlan bu okul, 1960l yllarda, Estonyadaki Tartu niversitesinde alan Yuri Lotman (1922-1993) tarafndan kurulmutur. Lotman biimci-yapsalc gelenee bal kalarak almalarn srdrmtr. Ayrca, btnc bir gstergebilimsel kltr kuram gelitirmek amacndan hareketle kltr gstergebilimini kurmutur. 51 Balangta edebiyat tarihiyle ilgilenen Lotman, yapsal yntemi benimseyerek, sanata, edebiyata, sinemaya, ksacas toplumsal kltr dizgelerine ilikin bir gstergebilim anlay gelitirmitir. Ona gre, insanlk tarihinde birbirinden bamsz ama birbirine eit iki kltr gstergesi vardr: Szck ve izim (desen). Birinci kltr gstergelerinden dilsel sanatlar, ikincilerdense figratif sanatlar domutur. Bu iki gsterge dizgesinin i ie geecei durumlar da sz konusu olabilir. Mesela bir airin metni dilsel bir gsterge olmann yan sra figratif bir gsterge olarak da kabul edilebilir; te yandan bir desen de figratif olmann yan sra bir eyi anlatabilir. Lotman, btn bu fikirleriyle Batda byk ilgi uyandrmtr. 52 5.5 5.5 Paris Okulu: Litvanya asll Fransz gstergebilimcisi Algirdas J. Greimas (19171992) tarafndan kurulan ve yapsalc bir gstergebilim anlay benimsemi olan Paris
49 50

Chandler, Daniel, a.g.e., http://www.aber.ac.uk/media/Documents/S4B/sem-gloss.html#M Chandler, Daniel, a.g.e., http://www.aber.ac.uk/media/Documents/S4B/sem-gloss.html#P 51 Chandler, Daniel, a.g.e., http://www.aber.ac.uk/media/Documents/S4B/sem-gloss.html#T 52 Rifat, Mehmet, a.g.e., s.42.

okulunun yeleri arasnda J.C. Coquet, C. Chabrol, M. Arriv, J. Courts ve F. Rastier gibi aratrmaclar vardr. Byk lde Hjelmslevden etkilenmi olan Paris okulu, anlamlamann (signification) temel yaplarn belirlemeye alr. Bu okula gre, gstergebilimin tasars, anlamlama dizgelerinin genel bir kuramn oluturmaktr. 53 Greimas daha ok metinsel yaplarn anlam zmlemesi zerinde odaklanmtr ancak Paris okulu yapsal zmleme yntemini hareket dili, yasal sylem ve sosyal bilimler gibi kltrel olgulara da uygulayarak geniletmitir. Bununla birlikte Paris okulu, gsterge dizgelerini toplumsal balam iinde ele almaktan ziyade kendi ierisinde ele almas asndan biimseldir. 54

6. 6.

GSTERGEBLM ve DER BLM DALLARI Birok kaynaktan beslenen gstergebilimin nemi teknolojik gelimelerle birlikte her

geen gn artmakta ve buna bal olarak da ok eitli disiplinlerle iliki kurmaktadr. Tarihsel olarak bakldnda, gstergebilimin, mantk, matematik ve dilbilim gibi disiplinlerin temsilcileri tarafndan ortaya atld grlr. (Bkz. Gstergebilimin Tarihesi) Gstergebilim, Saussuren etkisi ve dilbilimin kkl bir disiplin olmas nedeniyle dilbilime ve dilbilimsel kavramlara ok yakndr. Dilbilim mi gstergebilimin bir parasdr yoksa gstergebilim mi dilbilimin bir parasdr meselesi bir yana, her ikisi de birbiriyle yakn iliki iindedir. Gstergebilimcilerin Saussure, Hjelmslev, Jacobson, Benveniste gibi nde gelen temsilcilerinin ayn zamanda dilbilimci olduu grlmektedir. Saussuren gelitirdii dilbilimsel modele dayanan yapsal yntem, birok gstergebilimci tarafndan benimsenmitir. Gerek dilsel gerekse dilsel olmayan anlamlama dizgelerini inceleyen gstergebilim, zgl anlamlama dizgeleri olan doal dilleri de kapsamna alr. 55 Dilbilimsel kavramlarn ve modellerin gstergebilimsel zmlemedeki yeri yadsnamayacak ldedir. Gstergebilimin mantk ve matematikle olan ilikisi en az dilbilimle olan ilikisi kadar nemlidir. Nitekim gstergebilimin iki temel geleneinden birini temsil eden Peirce, mantksal bir gstergebilim anlayn savunmu hatta mantkla gstergebilimi ayn ey olarak grmtr. (Bkz. Gstergebilimin Tarihesi) Viyana mantk okulundan Rudolphe Carnap ve Polonya matematik dnce okulundan Alfred Torskinin de gstergebilimin bilimsel temelini oluturmada katklar olmutur. Bu okullara bal olan gstergebilim, bir bakma
53 54

Rifat, Mehmet, a.g.e., s.374. Chandler, Daniel, a.g.e., http://www.aber.ac.uk/media/Documents/S4B/sem-gloss.html#P 55 Vardar, Berke ynetiminde, a.g.e., s.113.

simgesel mantk ve modern matematik diliyle kendisini anlatyordu. Greimasn kuramnda da bunun etkisi grlmektedir. 56 Antropoloji, gstergebilimin ska etkileim iinde olduu bir baka bilim daldr. Marcel Mauss, V. Propp, G. Dumzil, Lvi-Strauss gibi aratrmaclar, Saussuren grlerinden hareketle, gstergebilimsel zmlemeyi kendi alanlaryla ilgili almalarda uygulamlardr. Gstergebilim; anlambilim (semantics), edimbilim (pragmatics) ve szdizimi (syntax) ile de yakn iliki ierisindedir. Hatta C. Morris, gstergebilimin bunlar ierdiini dnmektedir. (Bkz. Gstergebilimin Tarihesi) ada gstergebilimciler gstergeleri tek balarna deil, gstergebilimsel dizgelerin bir paras olarak incelerler. Baka bir ifadeyle anlamn nasl oluturulduunu incelerler; yani sadece bildiriimle deil, gerekliin (reality) oluturulmas ve srdrlmesiyle de ilgilenirler. Dilbilimin bir dal olan anlambilim ile gstergebilim, gstergelerin anlamlaryla ilgilenmeleri asndan bir ortaklk tarlar ancak John Sturrock, anlambilimin kelimelerin ne anlama geldiiyle ilgilendiini, gstergebilimin ise gstergelerin nasl anlam kazandyla ilgilendiini belirterek bir ayrm yapar. 57 Sonuta dille ve toplumlar aras iletiimde kullanlan gstergelerle ilgilenen hibir bilim, anlam olgusunu gz ard edemez. Yani anlam darda brakarak, dille ilgili deerlendirme ya da zmleme yaplamaz. Bu da bize gstergebilimin zorunlu olarak anlam ve onu inceleyen anlambilimi ierdiini gsterir. 58 Gstergebilim, gstergelerle onlar yorumlayanlar arasndaki ilikiyi inceleyen edimbilimle de etkileim iindedir. Dilin balam iindeki kullanmn aklamaya alan edimbilim, zellikle anlat zmlemelerinde gstergebilime katk salamaktadr. Gstergeler arasndaki biimsel ve yapsal bantlar inceleyen szdizim (syntax) ise gstergebilimsel zmlemeye tmce dzeyinde katklar salamaktadr. Teknolojinin n planda olduu gnmzde, bilgisayar bilimiyle gstergebilim arasnda ok sk bir etkileim mevcuttur. zellikle Avusturyal filozof Karl Poppern etkisiyle, bilgisayar uzmanlar yapay zeka aratrmalarnda ve semiosis srecini bilgisayarda uygulama konusunda gstergebilimden faydalanmaktadrlar.

56 57

Gnay, Doan, a.g.e., 8, 9. Chandler, D., Semiotics for Beginners, http//www.aber.ac.uk/media/Documents/S4B/sem01.html 58 Gnay, Doan, a.g.e., s.10.

http://www.ege-edebiyat.org