You are on page 1of 566

T.C.

GENELKURMAY BAKANLII ANKARA

ARV BELGELERYLE ERMEN FAALYETLER 1914-1918 CLT VI


ARMENIAN ACTIVITIES IN THE ARCHIVE DOCUMENTS 1914-1918 VOLUME VI

Genelkurmay Asker Tarih ve Stratejik Ett Bakanl Yaynlar ANKARA GENELKURMAY BASIMEV 2006

Kapak Resmi: zmitin Kullar kynde Ermeniler tarafndan balta ile katledilmi Trklerin olay yerinde ekilmi fotoraflar. Sadan sola: 1. Bonak Malik, 2. Abdlhamit olu Ali, 3. Ali olu Seyid 14 yanda, 4. mer olu Abdlgani, 5. Abdlgani olu Mecid, 6. Abdullah olu Hseyin, 7. Bekir olu Yusuf, 8. Osman olu smail. Cover photo: Photo, taken on the spot, of some of the Turkish victims assassinated with hatchets by Armenians in the village of Kullar, Izmit. From right to left: 1. Bosnian Malik, 2. Abdlhamids son Ali, 3. Alis son Seyid aged 14 years, 4. mers son Abdlgani, 5. Abdlgani olu Mecid, 6. Abdullahs son Hseyin, 7. Bekirs son Yusuf, 8. Osmans son smail.

T.C. GENELKURMAY BAKANLII ANKARA

ARV BELGELERYLE ERMEN FAALYETLER 1914-1918 CLT VI (1914-1915)

ARMENIAN ACTIVITIES IN THE ARCHIVE DOCUMENTS 1914-1918 VOLUME VI (1914-1915)

Genelkurmay Asker Tarih ve Stratejik Ett Bakanl Yaynlar

ANKARA GENELKURMAY BASIM EV 2006

NCELEME KURULU / INSPECTION COMMITTEE


Prof.Dr. Hikmet ZDEMR Do.Dr. Yusuf SARINAY Dr.J..Alb. Hidayet VAHAPOLU Dr. lknur ALTINTA Dr..Yb. Zekeriya TRKMEN

YAYIN KURULU / PUBLICATION COMMITTEE


Yayna Hazrlayan / Editor Dr. . Alb. Ahmet TETK ngilizce eviri ve Sayfa Dzeni / English Translation and Page Design Uzm. Yusuf Serdar DEMRTA Belge Aratrma ve eviri / Document Research and Transcription Uzm. Sema KPER Uzm. Aye SEVEN Uzm. Melike CEYHAN Uzm. idem ALAR Uzm. Mehmet KORKMAZ Dzelti / Redaction Uzm. Mahmut Yksel CANBAZ Uzm. brahim KILI Belge Ayrm / Document Classification Uzm. Nuri BAYRAK Belge Onarm / Document Restoration Trkan YILMAZ Belge ekim / Document Scanning Uzm. Mesut GVENBA Erhan KANDEMR Veri Hazrlama / Data Processing Nuray ALIKAN

SUNU Osmanl Devletinin en nemli idari zelliklerinden biri de yurttalar arasnda ayrm yapmamas, btn yurttalarna adil ve eit muamele etmesidir. Bunlar arasnda Ermeni yurttalar, yzyllar boyunca huzur ve refah iinde yaamlar millet-i sdka olarak anlmlardr. Dileri Bakanl bata olmak zere Devletin ok nemli makam ve mevkilerinde grev yapmlardr. Btn bunlara ramen XIX. yzyl sonlarndan itibaren ayrlk Ermeni terr rgtleri d glerin piyonu olarak Osmanl Devletine isyan etmilerdir. D balantl olarak tekilatlanan ve eylemler yapan Ermeni terr rgtlerinin savunmasz Trkleri nasl katlettikleri belgelerde aka grlmektedir. Genelkurmay Asker Tarih ve Stratejik Ett (ATASE) Bakanlnca yaymlanan belgelerin bu cildinde, Tanakstyun rgtnn stanbul merkezli olmak zere gsterdii faaliyetleriyle ilgili olarak yakalananlarn ifade tutanaklar yer almaktadr. Bu ifadelerde aka grlecektir ki ayrlk Ermeni hareketinin temel dncesinde hibir deiiklik yoktur. D balantlar muhafaza edilerek Devlete isyan srdrlmtr. Bu orijinal belgeler; Trkleri hakl iken haksz duruma drmeye alanlara verilebilecek en gzel kantlardr. Tarihte yaanm gereklerin orijinal belgeleri Osmanlca, Trke ve ngilizce olarak bu kitapta yer almtr. Bylece bu belge yayn, konuyla ilgili gerekleri grmeden ve bilmeden yorum yapanlara en gzel cevap niteliindedir. Eyp KAPTAN Korgeneral ATASE Bakan

PRESENTATION One of the most important administrative characteristics of the Ottoman State was to treat all her citizens justly and equally without any discrimination. The Armenian citizens who lived in peace and prosperity for long centuries came to be known as the Millet-i sadka [faithful nation]. They were appointed to the most important positions in the government, the Ministry of Foreign Affairs being the first. Despite all these, the separatist Armenian terror organizations rebelled against the Ottoman State as the pawns in the hands of the foreign states. The documents clearly reveal how the Armenian terror organizations, who were organized and indulged in various terror activities in affiliation to the foreign powers, massacred the defenseless Turks. In this volume of the series, published by the Turkish General Staff Directorate of Military History and Strategic Studies (ATASE), the testimonies of the members of the Daschnakzoutioun organization who were detained for having indulged in terrorist activities incited from Istanbul. It will clearly be seen through the documents that there is no difference between the basic ideologies of the separatist Armenian engagements. Insurgencies against the State continued in affiliation to foreign states. These original documents are the best proofs to be given to those who are trying to alter the truth by depicting the righteous Turks unjust. The facsimiles, transcriptions, Turkish and English translations of the original documents of the facts lived in history are presented in this volume as well. Thus, this document-publication constitutes a firm stance against the ignorant and blind interpreters of the truth. Eyp KAPTAN Lieutenant General Chief of ATASE

NDEKLER / CONTENTS

Birinci Blm / Part One .. 3 Belgelerin Gnmz Trkesi ve ngilizce Tercmeleri Turkish and English Translations of the Documents

kinci Blm / Part Two .... 289 Belgelerin Tpkbasmlar ve evrim Yazlar Facsimiles of the Documents and Transcriptions

III

TOPLUMSAL ETK Ermeni rgtlerinden Tanakstyunun, 1916 ylnda, stanbuldaki yasa d faaliyetleriyle ilgili olarak ele geirilen rgt yelerinin ifade tutanaklar bu rgtn almalar hakknda artc bilgileri ortaya koymaktadr. Tanakstyun rgtnn tehcire ramen faaliyetlerini srdrd ifadelerde aka belirtilmektedir. rgtn merkez otoriteye dayanan bir yaps vardr. Sorumlu Kurulun ne olduuna dair bir soruya verilen cevapta unlar syleniyor: Siyasi kuruldan bir ve asker kuruldan da bir kii gider. Bunlar toplanrlar ve grrler. Buna karma meclis derler. Bu karma meclis toplanr ve mzakere eder. ubelerin ve kiilerin kendi balarna hareketlerde bulunmamasna karar vermiler. (s. 80) rgtl ve organize bir su rgt olarak Tanakstyunun d balantlar da Balkanlar zerinden yrtlr. Balkanlardaki rgt ynetimine stanbuldaki tutuklamalar haber verdik ve para istedik. Elilere de tutuklamalardan dolay, olay protesto etmelerini bildirdik (s. 6). Tehcir kararnn alnmasndan ve uygulanmasndan sonra yasa d Ermeni rgt mensuplarndan yakalanamayanlar faaliyetlerine devam etmi, stanbul genelinde mahalle seviyesinde bir rgtlenme dahi yapabilmilerdir. Kullandklar yntem, deimez yasa d rgt yntemleridir. rgt faaliyetlerinde kadnlar kullanmak bunlarn banda gelir. Mahalledeki tutuklamalar ve uzaklatrmalar hakkndaki bilgileri elde etmek iin kadnlar da aralarndaki postaclkta istihdam etmiler ve buna da Agravani, Leylak heyetleri adn vermilerdir. zellikle Anadoludaki duruma dair aldklar bilgiler hayret verici derecede olup bunlar tamamen Avrupaya ulatrm ve gndermilerdir (s. 29). Yasa d rgtlerin siyasi ve asker kanatlarna uygun yap Tanaklarda da vardr. Her rgtn bir silahl birlii olduu gibi, Tanaksaanlarn da bir silahl birlii olsa gerekir. Esas amac da gerektii zaman silahl savunma (!) yapmaktr (s. 12). Birinci kurul siyasi ilerle megul olurken, ikinci kurul silahtan anlayan yani rgt ilerinde biraz tecrbesi olan adamlardr. Yerel ubeler ise mahallelerde nceden bulunan ve Tanaksaan merkez rgtne bal ubelerdir (s. 79). Tanakstyunun Osmanl Devleti snrlar iinde ubeleri olduu gibi darda da ubeleri vardr. rgtn yurtdndaki ubeleri de merkez olarak, Cenevreye baldr (s. 82). Tehcirin uygulanmaya balanmasndan sonra, stanbulda yeraltnda faaliyet gsteren Tanakstyunun kuruluunu masum sebeplere balayan, kilit isim Sevari Misakyan (s. 78), rgt kararlarnn kaydedildii defterdeki Biz orada ve burada isyana teebbs taraftaryz ifadesini aklarken baka yollara sapar (s. 110). Bu ayn zamanda rgtn temel dncesinde hi bir deiiklik olmadnn bir gstergesi olmas bakmndan dikkat ekicidir. V

Bu ciltte yer alan ifadeler okunduunda grlecektir ki ayrlk Ermeni hareketleri, Ermeni toplumunun btnne nfuz ederek her kesimden destek bulmulardr. Karar verme noktalarnda bulunanlar bu nfuzu bertaraf ederek, ayrmann nn alma abasn gsterirken, bir anlamda toplumsal zlmenin de nn almaya almlardr. Ahmet TETK Dr. . Alb. Ariv ube Mdr

VI

SOCIAL IMPACT The minutes of the questionings of the members of the Armenian Daschnakzoutioun organization who were detained in relation to the illegal activities in Istanbul, 1916, reveal surprising information about the activities undertaken by the organization. The testimonies clearly reveal that the Daschnakzoutioun organization continued its activities despite the relocation measures taken. The organization was established in reliance to a central authority. In reply to the question on the establishment of the Responsible Committee it is said; A member of the political committee and a member of the military council get together and hold talks. They call this a joint assembly. This joint assembly convenes and holds discussions. It seems that they decided to warn the branches and the individuals not to act alone, (p. 224). The international connections of the Daschnakzoutioun organization, which was indulged in carrying out organized crime, were executed through the Balkans. We informed the organization board in the Balkans about the detentions in Istanbul and asked for money. We told foreign ambassadors to protest the detentions, (p. 147). Following the issuing and putting of the relocation decisions into effect, the members of the illegitimate Armenian organization who could not have been detained continued their activities. They even succeeded in establishing organizations on the district basis in Istanbul. The method they used was that of unyielding illegal organization methods In order to gather the information on the detentions and banishments in the districts they employed women as messengers for themselves, and named the committee composed of women as Agravani (lilac) Committee. They transferred the information they gathered about the situation in Anatolia to Europe thoroughly, in an astonishing manner (p. 171). The Daschnaks had the same organization with the illegitimate organizations both in terms of political and military flanks. Daschnaksaghans must have an armed committee just like every other organization. Its main aim is to make an armed defense [!] whenever needed, (p. 153). While the first committee was indulged in political issues, the second committee, although it is referred to as the military council, they are not army soldiers; they are men who are acquainted with guns, and having enough knowledge of the organizations activities. Local branches are the branches that were established in the districts and are affiliated to the Daschnaksaghan Central Headquarters (p. 223). The Daschnakzoutioun has branches outside the Ottoman State as well. The branches abroad are all affiliated to Geneva (p. 226). Sevaresh Misakian, the key figure, who relates the establishment of the Daschnakzoutioun that was carrying out underground activities in VII

Istanbul to innocent claims (p. 222), while trying to explain the phrase written in his notebook, We are of the opinion that we should take initiatives here and there, (p. 253) diverts his explanations. This, in the meantime, is extremely noteworthy in proving that the basic ideology of the organization had never changed. A thorough interpretation of the testimonies presented in this volume will put forward that the separatist Armenian activities had penetrated deep into the Armenian community at large; moreover, found support from all of its layers. While the authorities holding the decision making bodies were trying to eliminate this penetration; they were, in a sense, tried to curb the social disintegration. Ahmet TETK, Ph.D. Ins. Col. Archives Director

VIII

BRNC BLM PART ONE

Papaskprsnde1 ikamet eden, Bulgar uyruundan ve Manastrl olduunu iddia eden Dimitro olu Nikolann alnan ifadesidir. (8 Nisan 1916)
Adn ve knyeni syle? Adm Nikola ve babamn ad Dimitrodur. Henz Osmanl uyruunda Bulgarm ve Manastrlym. Kkken babamla stanbuldaydm. St. Joseph Okulunda2 okudum. Ardndan bir ilingir yannda altm. Daha sonra da Galatada Tikof adnda bir manifaturacnn yannda yazclk yaptm. Bulgar seferberliine kadar oradaydm. Bunlar memlekete gittiler, ben de yanmdaki para ile biraz geindikten sonra Bulgaristana gitmek zere Galatadaki salona gittiimde, polisler beni burada yakaladlar. Baban ve annen var m? Evli misin? Babam 15 yl nce memlekette vefat etmitir. Annem ise sadr. Baka da akrabam yoktur. u bo szleri brak. Gerek adnn ne olduunu syle. Biz senin kim olduunu biliyoruz. Sen, Tanakstyun rgt yelerinden Sevari Misakyansn. Biz de resmin bile vardr. z gemiini ayrntlaryla biliyoruz. Evet gerek adm Sevari Misakyandr. Babamn ad da Aleksandr. Sivasn Zmara3 kynde dodum. 28 yandaym. Bulgar adn kullanmamn sebebi, firarm kolaylatrmas iindi. Ben gerekte Tanaksaanm. Grnrde bu partiye mensubum. Eyleme girmi bir adam deilim. rgttekiler kovuturmaya uram, srlyorlard. Ben de bunun zerine bir hayli saklandktan sonra kamak istedim. imdiye kadar Pangalt Dolapdere Caddesinde, Madam Mgrdiyann evinde oturuyordum. Kz Siranula nianlydm. Kulam sar olduu iin askerlikten affedildim. Yanmda izin kdm var. Kendim nceleri yazardm. Azadamardda yazdm, sonralar Mahmutpaada kitap dkkn atm ve kitaplk yaptm. Efendi! Bo yere inkr etme. Yakalandn zaman, seninle beraber Tanakstyun rgtnn geen yl 1915 Nisan ayndan beri olan kararlarn gsteren u defter ele gemitir ki, bu defter senin yaznla
1 2

stanbul, Kurtulu.

Fransz Katolik misyonerler 16 nc yzyln sonlarna doru Osmanl topraklarna gelerek dini kurumlar kurmu ve bunun yan sra stanbuldaki yabanclarn ve aznlklarn eitimi ile ilgilenmek zere eitli okullar amlardr. St. Joeseph Okulu ise, 1860 ylnda Fransann Reims ehrinde Saint Jean-Baptiste de la Salle tarafndan temelleri atlm olan Fransz Rahipleri Cemiyetine bal bir eitim kurumdur. zmir ve stanbulda okul eitimini srdrmektedir. Erzincan, li, Altnta Ky.

yazlmtr. Bu defterin iindekilerden, senin bir yldan beri rgtn sorumlu ynetim kurulu yesi, maslahatgzar ve hesap memuru olduun anlalyor. Dorusunu syle! Bu defter benim deildir. Yalnz adma ait olan Osmanl tezkeresi ile asker vesika benimdir. Baka bir bilgim yoktur. Nasl yok! Byle iki kiilikte grnmeye karar veren adam elbette inkra sapar. Bu defterleri yazdn nasl inkr edersin? Senin el yaznla yazlm. Bu yazlar buradan kap, yabanc lkelerde gerek rgtn iin, gerekse yazar olan ahsn iin gzel bir sermaye olarak kullanacaktn deil mi? Doruyu syle! Evet, bu defter de benimdir. Geen yl 1915 Nisan aynda meydana gelen tutuklamalardan sonra, rgtn ald kararlarn zetleridir. Defterde, 14 Nisan tarihli yazda bahsettiiniz Kisak kimdir? Bu ahs eski Erzurum Milletvekili Vartkes Efendidir. Bamzda bulunuyordu. leri yzst brakmamak iin, u defterde kurulduu bahsedilen rgtte, Kisak ile grmeler yapan arkadalar kimlerdir? Grmeye giren arkadalar, burada kalanlardr. Vartkes, Profesr Haaturyan, Agop Colalyan, ben yani Sevari ve dierleridir. Dierleri dediin kimlerdir? Bunlar sorumlu ynetim kurulu yesi olarak tayin olan Rozan, Aravir ve Ardavazat midir? Bunlarn gerek adlar nedir? Rozan, daha sonra stanbuldan ayrlan Madam Zartaryandr. Ardvazet, Malhasyan adyla da bilinir. Araviri ise bilmiyorum. Araviri nasl bilmezsin! Biraz nce benim dedin ve bu defterin sonunda imzan da atp, ii Vagare adndaki arkadaa teslim etmisin. imdi de inkr m ediyorsun? Madam Zartaryann kurulda ne ii var? Bu bir kadndr. Rozan denilen kimse, defterdeki imza hanesinde ad bulunan ve defterde ad geenlerin tutuklanm olmalarndan sonradan bahsettiine gre baka bir kimsedir. Evet, Aravir benim. Rozan da, Kirkor Mercanof adnda Rus uyruklu bir Ermeniydi. Bulgar pasaportu ile buradan ubat aynda gitmitir. Ardvazete gelince, bu da Barunak Hosebyan adnda ran uyruklu bir genti. Temmuz aynda gizlice kat. Yerine Samuel Tarpanyan adnda Robert Kolej mezunlarndan bir ocuk geirildi. Bu da kazara Austos aynda tutuklandndan, o yer bo kald. Madam Zartaryan ise kurula girmemitir. Sorumlu ynetim kuruluna kar ykml olmak zere kurulacandan bahsedilen asker kurul, kimlerden ibarettir? 4

Eskiden beri her rgtn asker kurulu veyahut silahl kuvveti vardr. Tutuklamalar ve uzaklatrmalardan nce bizim de vard. Yaplan tutuklamalar bunu datt iin yeniden iki kii tayin edildi. Bunlar da Harutyun Biberyan adnda bir musluku ve Armon kod adn tayan ran uyruklu Dikran Vartanyandr. Harutyun buradan kap gitmitir. Hatta rgtn parasn da gtrmtr. Armon ise buradadr. Sanrm kendisi Trabzonluymu. Gerekte asker kurulun iine grevli olanlardan bakas karamaz. Bu konuda fazla bir bilgim yoktur. Sorumlu ynetim kurulu ve asker kurulun grevleri nedir? Sorumlu kurul, geici bir kurul olarak tekil edildi. Amac ileri yzst brakmamak ve grlecek siyasi ileri idare etmektir. Asker kurulun grevi, olas bir saldrya kar savunma yapmaktr. Fakat bizde aslnda savunma yapacak hl bile kalmamtr. Toplant nerede yaplyordu? Toplant bir iki defa Madam Zartaryann evinde yaplmsa da, daha sonra tutuklamalar devam ettiinden, korku sebebiyle urada burada, bir ya da iki arkada -nadiren - birka dakika bir araya gelmekten ibaretti. Tara ubelerinin tekilat nasldr? Genel olarak, kurulun ve ubelerin belgeleri nerede bulunur ve ubeler nerelerdedir? Tarada arkadalar bulunur. Kimse bir kiiden fazla adam tanmaz. Merkezden irtibat memuru onlarla temas eder. ubeler skdar, Kumkap, Gedikpaa, Yenikap, Beyolu ve Bakrky semtlerindedir. ubelerde kurul yoktur. Birer sorumlu kii tarafndan ynetilir. skdar, Edirneli Mgrdi Bardezyan adnda bir ahs tarafndan ynetiliyordu. Kendisi Avusturyalyd. Bu ahs daha sonra gitmitir. Yerini de kimse dolduramad. Zaten daha sonra Austos ayndan imdiye kadar, taral bekrlarn tutuklanma ve sevkleri sebebiyle hemen hemen hibir arkada kalmad. Beyolunda zaten merkez mevcut olduu iin kimse yoktu. Kumkapda adn hatrlamadm ranl bir ahs vard. Galiba Dikran ismiyle anlyordu. ubelerde evrak yoktur. Tebliler, szl yaplyordu. Gerekte rgtn de yle ayrntl evrak yoktur. Kararlar, pek zet haliyle yazlyordu. Bu rgtn silah, bombas, dinamiti nerdedir? Silahtan benim bir bilgim olamaz. Silahl kuruldan eer kimin silah varsa, bunu silahl kuruldan iki kiinin bilmesi dzenimiz gereidir. Ben, sizi temin ederim ki, burada saklanacak silah yoktur. Eer silah varsa, unun bunun ahs tabancalarndan ibarettir. Balkana yazlan mektup ve olaylar hakknda verilen bilgiler; burada elilere yaplan bavuru hakknda aklama yapnz.

Balkandaki rgt ynetimine, stanbuldaki tutuklamalar haber verdik ve para istedik. Elilere de tutuklamalardan dolay, olay protesto etmelerini bildirdik. Tara ubelerine verilen emirler nedir? Durumun naziklii, ekinceli davranmay gerektiriyordu. Yardm paras toplamaktan ekinen ve rgtmz iinde durumundan phe edilen kimseleri rgtten uzaklatrmak gibi eylerdi. ubelere kimleri gnderdiniz? Barunak Hosebyan gnderdik. Karma meclis hakknda aklamalar yapnz. Karma meclis; geici sorumlu kurul, silahl kurul ve tara ubeleri mdrlerinin bir araya toplanmasndan ibarettir. Fakat gerektii gibi bir toplant yaplamamtr. i rgte yneten, geici sorumlu kuruldur. Gerektii zaman birlikte hareket edecek ete reisleri kimlerdir? ete reisi yoktur. Gerektii zaman birlikte alacak gruplar vardr. Bunlar er beer kiiden ibarettir. Bunlarla Barunak temas kurmutu. zel bir toplant dahi yoktu. Gnderilen ye bunlarn yerini bildii iin bunlarla grr, syleyecei eyi syler ve srgne giden arkadalar hakknda bilgiler alrd. Kisakla yaplan grme, ne zerineydi? Bu grme; srgne giden arkadalara para salamak ve bir de srgne giden arkadalara herhangi bir suikast olursa, stanbulda grlt karmak ve harekete gemek iin yaplmt. Fakat bu da anlamsz bir szden ibaret kalmtr. Balkan araclyla bildirge yaynlayacak olan dardaki sorumlu kurulda kimler vardr? Ermenilere gvence verilmezse [aksi takdirde ...] gibi tehdit edercesine szden amacnz nedir? Dardaki sorumlu kurulu tanmayz. rgtte, stteki kurulu tanmak usulden deildir. Halka gvence verilmedii takdirde yaplacak eye gelince; meclisimizde hararetle [fena olur] sz geti. Ben de bunu kayda geirdim. Bundan gerek bir ihtilal ve grlt karmak gibi bir tehdit anlam karsa da, sylentiden baka bir ey deildir. Son zamanlarda Kavaran olarak adlandrdnz Konya ile birok haberlemeleriniz var. Orada Aram, Sahak ve Jamhar gibi arkadalarnz varm. Bu kiiler kimlerdir, haklarnda bilgi veriniz? Benden fazla bir bilgi istemeyiniz. Bildiim budur. Ben bu defterleri yazmakla, btn ilerden haberli deilim.

O halde, kurulda sadece bir ye ve ktip isen bakan kimdir? Bizim bildiimize gre bir bakan olmas gerek. Bu kurul be kiiden ibarettir. Birinci ye olarak da sen bulunuyordun. Fazla bir bilgim yoktur. kinci defterin sonunda Kavaran olarak adlandrdnz Konyaya nakledilenler eklinde birtakm numaralar yazldr ki, bundan rgte birtakm silahlar naklettiiniz anlalyor. Bunlar hangi arala ve ne ekilde gnderdiniz? Bu durumu baka nasl aklayabilirsiniz? Nasl aklayaym! Biz silah falan gndermedik. Bunlar bo hesaplardr. O halde ifadenizi imzalaynz. Dorudur, onaylarm ve imzalarm. Sevari Misakyan (mza)

----------

-----

----------

Sivas, Kohisarl4, gnadyos Andonyann ifadesidir. (17-18 Nisan 1916)


Adnz ve knyenizi syleyiniz? Adm gnadyos Andonyandr. 32 yandaym ve Kohisarlym. Mesleim marangozluktur. Anderya Pasajnda kapclk da yaptm. imdi botaym. Babamn ismi Kirkordur. Annem Manuak ile beraber Tozkoparan eme Sokann yanndaki sokakta, Mari adnda bir kadnn evinde oturuyorum. Bu ayn ikinci Cumartesi gn, le st, Taksimde Bulgar Elilii kavaslarndan5 Stemo ile ne amala bulutunuz ve grtnz? Ben Stemoyu drt hafta nce bir meyhanede tanmtm. Akamlar bo olduum zamanlarda meyhane arkadal yapyorduk. Adn bilmediim bir kz, bana gelip, Kavas tandmdan dolay benden bir hizmet beklediini syledi. Bana, tandklarndan birisini karan bir Bulgarn, bu adam karmayp yetkililere yakalattn ve bunun zerine karlmak istenilen ahsn birtakm deerli belgelerini de yannda bulundurmas sebebiyle, onlar kurtarmak iin Bulgarlarn nezdinde sz
4 5

Sivas, Hafik. Elilik ve konsolosluklarda grev yapan hizmetli veya koruma grevlisi.

geen Stemo araclyla alp, Sevarii grmemi syledi. Aklama yapmak iin beni alp, kartn vererek Azadamard Matbaasnda postacyken tandm Dikran adnda, cadiyede nianlsnn evine ara sra gelen bir kiinin yanna gnderdi. Orada bana bu evrakn nemli, ticari ve deerli olduunu; eer alabilirsem 20 lira verebileceklerini sylediler. Ben de bu ii stlendim. Sz konusu gnde Taksime geldim ve Stemo ile grtm. O Bulgar da buldum ve konutuk. Ktlar bana teslim edeceini syledi ve gitti. Bu Bulgarn ad Vlademirdir. Saat 11:00e kadar bekledim. Tekrar gelecekti. Ne bu kz, ne de Vlademir geldi. te bu konu hakkndaki bildiklerim budur. Bu mecliste verilmi bir karardr. Bu kararn elbette ki kuvvetleri salamlatrmaya ve yaplacak bir hazrl takiben, gerekletirilmesi dnlen bir harekete dayand phesizdir. Siz sorulan sorulara neden hep byle karanlk cevaplar veriyorsunuz? Bu konuda hibir kesin karar yoktur. nceki szmde srar ediyorum. Viab kimdir ve bunun yok edilecek evrak nedir? Viab, Tanakstyun rgtnn ynetim kuruluna verilen bir lakaptr. Kelimenin gerek anlam ejder demektir. Belgelerin bir ouna zaten yetkililer el koymutu. Elde nemli bir belge yoktu. Bu konu grld. Elde kalan baz eyleri toplayp getirdiler. Onlar da yok edildi. Bu belgeleri getiren kz, bizim rgtteki Manuak adndaki kzd. Arnavutky Kz Kolejinde6 renciydi. Belgeleri Maniaka Parseh ahbaz vermitir. Parseh ahbaz rgtn merkez brosunda nceleri grev yapmt. Daha sonraki tutuklamalarda Parseh srgne gnderilmitir. Gnlk istihbarattan ama nedir? erideki durum ve olaylar uradan buradan reniyorduk. Yazdklarmz darya giden yolcularla, darya gnderiyorduk. Biz de yazdmz notlar saklyorduk. Kurul yelerinden kimlerin araclyla haberleiyordunuz? Mercanof, Baz Bulgarlar araclyla bu konuda bize yardm etmitir. T.S. harfleriyle yazdnz nedir ve kimdir? Para haberlemesi nedir? Cenevreden gvence konusundaki istenilen ihtarname nedir? Vartkesin kars Balkandan gelen paray T.S. adresine getirterek, eine teslim etmi. O da rgtn giderleri iin harcamt. Harfler, bu kar koca

1871 yl Ekim aynda Amerikal misyonerlerin desteinde, renciyle Gedikpaada Amerikan Kz Koleji ald. 1914 ylnda da kolej Arnavutkye tand. 1931-1932 yllarnda Trkiye'de 11 Amerikan okulu kalmt. stanbul'da; Robert Kolej, Arnavutky Amerikan Kz Koleji, Gedikpaa Karma Okulu ve skdar Amerikan Kz Koleji. 1971'de kampsnn Boazii niversitesi'ne devredilmesinden sonra Robert Kolej, Arnavutky Amerikan Kz Lisesi'yle birlemi ve zel stanbul Amerikan Robert Lisesi adn almtr.

tarafndan biliniyordu. Ben bilmiyorum. Gvence, Ermenilere verilecek gvencedir. Bu konuyu Cenevre bromuza yazmtk. Taradaki durum ve olaylara dair birok mektuplar almsnz. Bu mektuplardan bazlarnn dorudan doruya size geldii, bazlarnn da Patrikhane denetiminden geerek geldii anlalyor. Buna ne diyeceksiniz? Bir ey diyemem. Bu mektuplar nereden geliyorsa geliyordu. Belki Patrikhaneden gelen de vardr. Daha sonra birka rgt kurmusunuz. Bu rgtlerin ierisinde Hrayer, Haik, Jamhar ve ukuryan gibi isimler var. Bunlarn gerek adlar nedir ve bu kiiler kimlerdir? Hatrlayamyorum. Son zamanlarda baka bir rgtle birleilmi gibi kararlar var. Birletiiniz rgtler Veragazmiyallar veya Hnakyanlar mdr? Hayr, hibir rgtle birleilmemitir. Son ynetime giren Haik, Hra, D.Y.K., M.G. ve sizin yerinize geen Vagare kimlerdir? Hatrlayamyorum. nkr etmeyiniz! Bunlar hatrlanmayacak eyler deildir. Mesela Vagare Konyadan gelmi bir kiidir. Biz bunun Hsrev Babayan adnda bir ahs olduunu dnyoruz. Bu konuda bir ey bilmiyorum. Yalnz Hsrev adnda bir arkadamz vardr. Fakat imdi nerede olduunu bilmiyorum. Bir aralk arkadalar, bu adama ii terk et diye bana teklif etmilerdi. Bouna saklama. Sen kaan da, kamak isteyeni de ve burann iyzn de pekl biliyorsun. Sen de bu sisteme dahilsin. Boboazlk ettin, azndan kardn. Mademki Dikran tanyorsun; sen de onun arkadalarndansn. Bu konuda Bulgara da para teklif etmisiniz. Ben, kamak isteyen kiiyi bilmiyorum. Yalnz ad Nikola Dimitriyefmi ki; bunun da sahte bir isim olduu ortada. nk bunu bana soran kz Ermeniydi. Bildiim bu kadardr. Bu kz kimdi, tanyor musun? Bu kzn ad Siranutur. Dolapdere Caddesinde bir evde oturuyor. Bu kza Sevariin dostudur, diyorlard; fakat gerei bilemem. fadenizi okuyorum, imzalaynz. Dorudur, onaylarm ve imzalarm. (mza) -------------9 ----------

Bulgar Elilii kavaslarndan ifadesidir. (18 Nisan 1916)

Stemo

Mintcheffin

alnan

gnadyos adnda bir adam tanyor musun? Bu kiiyi ne sebeple tanrsn? Zamannda Anderya Apartmannda kapclk yapan bir Sivasly tanyordum. Bu kiiyi Galatada eri Nikola Godof araclyla tanrm. Bir iki defa kendisiyle meyhanede oturdum. Sonradan bana bavurarak; Bulgar uyruundan Vlademir adnda bir ihtiyarn, Bulgar pasaportuyla ve Nikola Dimitriyef adyla bir kiiyi kartmak iin giriimde bulunduunu ve kendisini resm makamlara teslim ettiini; sz konusu kaan Sevari olduunu ve nemli belgelere sahip bulunduunu; Bulgarlarn, yannda olmas muhtemel bu belgelerin alnmas halinde, be on kuru bahi alnabileceini syledi. Ben de Vlademirle grtm. Fakat Vlademir bana bu adamn katn ve belgelerin de kendisinde olmadn syledi. Bu durumdan unu anladm ki; gnadyos, bu Sevarii tanyor. Bu Sevari, gya retmenmi! Ben de Vlademirden aldm cevab gnadyosa bildirdim. Bu konudaki bildiklerimi konsolosa da ilettim. Bildiklerim bundan ibarettir. fadenizi imzalaynz. Dorudur, onaylarm ve imzalarm. S. Mintcheff

----------

-----

----------

Beyolu aylak Sokak 88 numarada Madam Eva Kseyann evinde oturan Samuel Tarpanyann ifadesidir. (22-23 Nisan 1916)
Adnz ve knyenizi syleyiniz? Adm Samuel, babamn ad Sahak ve lakabm Tarpanyandr. 20 yandaym, Vanlym. Robert Kolejden mezunum ve imdilik botaym. Siz geen defa da Emniyet Mdrlne, evinizde bulunan silahlar sebebiyle gelmi ve Merkez Komutanlna gnderilmitiniz. Siz bir rgte dahilsiniz. Bu defa anlald ki, Tanaksaanlar ile berabersiniz, geen yl yaplan tutuklamalardan sonra bir rgtn iinde bulunduunuz anlalyor. Ayrntlar aklaynz. Efendim, bildiimi syleyeyim. Dinleyiniz. Ben geen sefer, Harutyun adnda bir ocuun belasna uradm. Evime brakt bir anta 10

ierisinde ortaya kan silahlar sebebiyle sorumlu tutuldum. G bela Merkez Komutanlndan ayrlabildim. Asl sorun, zamannda yaptm bir cahilliktir. 1915 yl Nisan ay ierisinde, okulda mutemet yardmclndayken, rencilerden Ohansof adnda Rus uyruklu birisi, bana baz tekliflerde bulundu. Verdii mektup ve gnlkleri yaz makinesiyle ikier nsha kopyalamam syledi. Bunlar bana, kapal bir zarfta verdi. Zarfn iindekiler; illerde Ermenilere kar meydana gelen hareket, tehcir ve uzaklatrmalarla ilgiliydi. te, ben de bunlarn her bir iftini yarm lira cret karlnda kopyalayp, param alyordum. Daha sonra yava yava bu gnlklerin ierii hakknda benim de analiz yapmam istendi. Bana mektuplar gnderildi. Ben de meydana gelen durum iin dncelerime gre cevaplar verdim. Ohansof, -ki imdi Ankarada srgndedir- Kirkor Mercanof adnda, atletizme merakl bir kiiyle, beni, Beyolunda Belv gazinosunda grtrd. Bu Kirkor da, beni Aravir adnda biriyle grtrd. Bu iki kiinin rgt yesi olduklarn hissettim. Ben rgte girmedim ve grmelere katlmadm. Beni gstermelik olarak Temmuz ayna doru rgte katmlar. Bu durumu da bana bildirdiler. Benden, olaylar hakkndaki grleri Aravir alyordu. Bu kiileri o kadar nemli zannetmiyordum. Ben, gerekte bu ilerin arkasnda Vartkes gibi Haaturyan gibi adamlarn bulunduunu tahmin ediyordum. Fakat bunlarla grmek nasip olmad. Sen rgtte Ardavazat adyla bulunmusun. Geri tutuklanp hapsedildikten sonra, senin polisle baz temaslarn olmusa da, sen bizi o zaman lykyla aydnlatmadn. Ben Temmuz ayndan beri rgte dahil edilmiim. Bir iki defa tara ubeleriyle temas etmek iin gnderildim. Fakat ondan nce yaptm, mektup kopyalamaktan ibarettir. Resmen Tanaksaan olduum ve yemin ettiim de yoktur. Beni tayin ettikleri ite, benden nce Vanl Vapranosyan maazasnda alm ve daha sonra stanbulda yerlemeye karar vermi Barunak adnda birisi bulunuyormu. Grevlendirildiim i bundan ibarettir. Benden yazyla, gizlenen arkadalara yardm edip edemeyeceim soruldu. Ben de: Bunlar alktan lecek deiller ya! cevabn verdim. Biz, hibir zaman bir araya gelip, toplant yapmadk. Bazen Belv gazinosunda buluurduk. Daha nce ifade ettiim ekliyle bu ileri yneten nemli bir kii de, Aravir takma adn tayan Sevari Misakyandr. nk imdi de gryorum ki, defterde bana gsterdiiniz yazlar, bana nceden gelen mektuplarn yazsna uyuyor. Bir de ben hapse girip ktktan sonra gveni kaybettim. Bunu bilmeniz gerekir. Ben rgte girip ubelerle temas iin grevli olduum zaman vazifem, yardmc konumunda gibiydi. ubelerin says hakknda da bilgim yoktur. 11

Yalnz birer kiiyle gryor, temasta bulunuyordum. Blgelerde srgne gidenlerin saysn toplardm. Yaptnz iler hakknda biraz daha ayrnt veriniz. rgtn bir miktar paras olmutur. Zannedersem bu para da Haykaganbankta idi. Balkandan gelen para ise bankaya yatrlmam ve Kirkor Mercanofun elinde kalmtr. Azadamard Matbaasnda bulunan paray gidip oradan alnmas konuulmu, bunu Kirkor Mercanof yapmak istemise de, sz konusu yer koruma altnda olduundan vazgeilmitir. Her rgtn bir silahl birlii olduu gibi, Tanaksaanlarn da bir silahl birlii olsa gerekir. Esas amac da gerektii zaman silahl olarak savunma yapmaktr. Fakat ben kimlerde silah olduunu bilemem; yalnz urasn bilirim ki, Ermeniler stanbulda bir saldrya maruz kalmayacaktr, diye zannediliyordu. Bunun iin hibir zaman harekete karar verilmemitir. stanbulda tehcir olursa, ne yaplaca her ynden dnlyordu. Bu konu Balkan ve Cenevreden de sorulmutur. Onlarn da olaylarn akna gre hareketi stanbula brakm olduklarn ve stanbulda ise harekete taraftar hi kimse olmadn iitmitim. Benim bu konudaki dncem; yabanclarn ve Tanakstyundan ziyade Ermenilerin kaderine hkmedecek seviyede olan bu rgtn resm makamlarla uyumasyd. Patrikhane ile temasta olan adamlarn, balangta Vartkes ve Profesr Haaturyan olduklarn biliyordum. rgt yelerinin stanbuldaki saysn bilmem. Her eyden nce merkezde bile lykyla alan bir adam yoktu. Daha sonra yava yava baz arkadalar ortaya kt. Baz kzlar da mahallelerden bilgiler toplar, getirirlerdi. Bu arkadalar, Durum ne olacak? diye soru sorar dururlard. Onlara da Hibir eye kalkmaynz. Olaylarn gidiatn gzlemleyiniz. deniliyordu. Beyolu ubesinin banda Agop Colalyan vard. Bu adam sorumlu ynetim kuruluna iddetle karyd. Bu adamn Sevarile epey kavgalar olmutur. Colalyan merkezi tanmak istemiyordu. Sevari ok tedbirliydi. Onun bulunduu yeri asla renememiimdir. stanbulun dmesi meselesi grld. Eer derse, Hristiyanlara saldrlr m dncesi ortaya kt. Bundan sonra Hristiyanlara saldr olamaz. Hkmet asayii korumakla ykmldr. nk eer bir saldr meydana gelirse, buraya dman girdiinde dman da Mslmanlara saldrr, dncesinde birleildi. Suskun ve sakin kalnd. Patrikhaneden dorusu mevcut durum ve olaylara dair bilgiler de alnyordu. Ben ubelerle grevli olduum zaman Kumkap, Yenikap, skdar ve Bakrky gibi yerleri biliyordum. Sizin sylediiniz gibi Mahak, Vart ve oan (?) gibi takma adl ube isimlerini bilmem. Bunlar yazana sorunuz. Benden nce Kumkap ubesinde Kirkor veya Dikran adnda birisinin bulunduunu duymutum. Benim zamanmda Kumkap 12

ve Yenikapda Mgrdi olu Samuel adnda akrabalarmdan bir ocuk vard. Daha sonra bu ocuk kat. Bir de ilingir Hamazasb vard. Bu Hamazasb, Taksim Talimhanesine gelir ve benimle grrd. stanbul srgn sonrasnda oluturulan kurula Agop Colalyan itiraz etmitir. Siz bu kurulu semediniz, tayin ettiniz demitir. Barunak da Colalyan ile ayn dncedeydi. Ben nceleri bu tartmalar duyardm. Bakrky ubesinde Kegam adnda bir ocuk vard. Mahmutpaada saatilik yapard. Kendisiyle kuyumcular iinde gryordum. skdarda da Mgrdi Bardezyan adnda birisi vard. Kumkapda biraz yalca olan A Melkon adnda birisini de tanyorum. Bu kii imdi asker olsa gerek. imdilik ifadenizi imzalaynz. Dorudur, onaylarm ve imzalarm. Samuel Tarpanyan (mza)

----------

-----

----------

Surp Agop civarnda, 53 numarada oturan, Madam Virgin Haeryann ifadesidir. (24 Nisan 1916)
Adnz ve knyenizi syleyiniz? Adm Virgin, babamn ad da Artin Mercanoftur. Lakabm Haeryandr. Edirnede dodum. 32 yandaym ve dulum. Eim Yakop Haeryan vefat etmitir. Babam, annem ve kardeim Arakla beraber oturuyorum. Geen gnlerde Macar Caddesinde Ohannes Haoyann evinde tutuklanan ve Michael Abrahamov takma adn kullanan kimdi? Mihail Abrahamof denilen kii, benim kardeimdi ve gerek ad da Kirkor Mercanoftur. Rus uyruklu olduu iin kendisi byle bir takma ad kullanm ve saklanmt. Kardeiniz Tanaksaandr. Siz de ona yardmc oldunuz ve gizlediniz. Kardeim Rus uyrukludur. Ben, vefat etmi eimden dolay Osmanlym. Kardeimin saklandn biliyordum. Fakat kardei olduum iin yetkililere haber verseydim, ahlksz olurdum. Kusurum ve kabahatim budur. Kardeim, daha sonra Bulgar pasaportuyla buradan gitti. Sevari Misakyan tanyor musunuz? Ben Sevarii tanmam. Geenlerde bir Bulgar bana bavurarak, Bulgaristanda bulunan kardeimden bir mektup getirdi. Kardeim 13

drbnn istemi. Ben de bu Bulgarla gnderecektim. Sevari adnda birisini bu Bulgar karacakm, orada duydum; yoksa Sevarii tanmam. fadenizi okuyorum, imzalaynz. Dorudur, onaylar ve tasdik ederim. (mza) -----------------------

Vanl Karabet Kendirciyan olu Kirkorun ifadesidir. (28 Nisan 1916)


Adn ve knyeni syle? Adm Kirkor, babamn ad Karabet ve lakabm Kendirciyandr. Vanlym ve 1871 doumluyum. Kahvecilik yaparm. 13 aydr askerim. imdi alt ay hava deiimi istirahat aldm. Kz kardeimin kz ve onun ei olan Kirkor olu ranl Sahakn ahin Sokakta bulunan evinde oturuyorum. Sen eskiden beri Azadamard Matbaasnda kapclk etmi, bir Tanaksaan fedaisisin. Seni polis bilir. Tutuklamalar srasnda asker olduun iin ele gemedin deil mi? Hayr, ben fakir bir adamm. Eniten kimdir? Enitem, eski elbise satan bir fakirdir. Ya evinizde tutuklanan Bulgar pasaportunu tayan Mgrdi olu Moses kimdir? Ben hava deiimi istirahat alp eve geldiim zaman onu eve snm buldum. Kendisini tanmyorum. ranl Kahveci Balasan tanyor musun? Evet, tanrm. Kahveciydi ve Azadamardda alrd. Senin Azadamard ile ilgin neydi de onu orada grrdn? Efendim, Azadamard da makinede alr. Palabyk Moses adnda bir Vanl hemehrim vard. Onun yanna gider grrdm. Balasanla da kahve ierdim. Oradan tanrm. Hava deiimi istirahat kdn nerededir? Kaybettim. 14

Senin eniten Kirkor olu Sahak da geen yl buradan srlmt. Hayr efendim. Ben enitemi burada braktm ve askere gittim. Ondan haberim yoktur. fadeni okuyorum imzala. Dorudur, onaylarm ve imzalarm. (mza)

----------

-----

----------

Sivasl, sara ra, Haoyan olu Ohannesin ifadesidir. (30 Nisan 1916)
Adn ve knyeni syle? Adm Ohannes ve babamn ad Matyostur. Lakabmza Haoyan derler. 47 yandaym. Macar Caddesinde 32 numaral evde oturan kaynpederim Mardiros Kevonyann yannda ikamet ediyorum. Beyolunda 151 numarada bulunan Tomas kardeler yannda saralk yapyorum. Geen defa senin evinde yakalanan ve Bulgar olduunu iddia eden Mihail Abrahamof adl kiinin gerek kimliini biliyordun. Niin doruyu sylemedin? Efendim, ben bu adam yldan beri Mihail Abrahamof adyla tanrm. Komisyoncuydu. Hl yalan sylyorsun. Bu kiinin ad Kirkor Mercanoftur. Bulgar pasaportunu bu ahs eline alal bir yl bile olmamtr. Mademki yldr tanyorsun, phesiz gerek kimliini bilmen gerekir. Sen de Tanaksaan olan sz konusu kiinin avenesindensin. Bu kii, yani Kirkor Mercanof senin evinde, seninle beraber rak ierken grevliler tarafndan yakalanm ve kimlii sorulup daireye getirilerek sorgulandnda, Bulgar olduunu sylemitir. Buna ne diyeceksin? Bir diyeceim yoktur efendim. Ben onu Bulgar ve Mihail Abrahamof olarak bilirim. Yaptmz aratrmalarmza gre sz konusu ahs, senin evinde geceleyerek gizlenmitir. Sen onu t Yeilkyde yl nce otururken tanm ve bilmisin. nkra yer yoktur. Bilmiyorum efendim. 15

fadeni okuyorum imzala. Dorudur, onaylarm ve imzalarm. (mza)

----------

-----

----------

Sinemky7 Eref Sokakta oturan Mgrdi olu Mosesin ifadesidir. (11 Mays 1916)
Adn ve knyeni syle? Adm Moses ve babamn ad Mgrditir. Dedeaata dodum. 40 yandaym ve Bulgarm. Zamannda limon satardm. drt aydr ki, almyorum. Piremehmet Sokakta, dostum, Maryam adnda Bahecikli bir kadn vardr. Onunla oturuyordum. imdi onun yanndan ayrldm ve kendime baka bir dost tuttum. Ad da Nektardr. Onunla beraber Sinemkyde oturuyorum. Evli deilim. Sen Dedeaal deilsin. iven, Anadolu Dedeaalsn, orada kimleri tanrsn, syle? ivesidir. Mademki

Ben, Dedeaatan kk yalarda ayrldm iin, orada hi kimseyi tanmam. Senin gerek adn Moses deildir. Bu pasaport da sana ait deildir. kamet tezkeresinde e ve ocuk yazldr. Hlbuki sen bekrsn. Buna ne diyeceksin. Sen, Azadamard Matbaas kaps nnde yumurta ve limon satan; orann da korumaln ve fedailiini yapan bir ahssn. Tutuklamalar srasnda da gizlenerek hl saklanyordun. Saklandn yeri haber alarak seni yakaladk. Hayr efendim! Yanlyorsunuz. kamet tezkeresinde yazl olan benim karm deil, dostum ve onun ocuudur. fadeni okuyorum, imzala. Dorudur, onaylarm ve imzalarm. (mza)

----------

-----

----------

stanbul, Kurtulu.

16

Sinemky ahin Sokak 6 numarada oturan Kirkor olu Sahakn ifadesidir. (11 Mays 1916)
Adn ve knyeni syle? Adm Sahak, babamn ad Kirkor ve lakabm Mosesyandr. rann Salmas ehrinde dodum. 35 yandaym. yldr stanbuldaym. Karm da Vanldr. imdiye kadar stanbulda nerelerde vakit geirdin? Hemen hemen hep bo geirdim desem, dorudur. Sen Azadamard Matbaasnda ne aryordun? Vaktiyle yakalanp srldn. imdi de firar ederek gizlice stanbula geldin. Sen de orann fedailerindendin. Hepiniz de byle yalan sylemeye karar vermisiniz. Ben vaktiyle Azadamard idarehanesine bir iki ay kadar gittim. Gazete alr, satar ve datcln yapardm. fadeni okuyorum, imzala. Dorudur, onaylarm ve imzalarm. (mza)

----------

-----

----------

Yeildirek Kocahanda bulunan Siirtli Moses olu Samonun ifadesidir. (11 Mays 1916)
Adn ve knyeni syle? Adm Samo ve babamn ad Mosestir. 19 yandaym ve Siirtliyim. stanbula yl nce geldim. Babam memlekettedir. Kullanlm kt toplar, satarm. Sen, Gedikpaadaki Tanakstyun rgtnn yelerindensin. Sen de silah varm; neredeyse syle? Efendim, ben de silah yoktur. Ben Siirtli bir Sryaniyim. Ermeniliin ne olduunu bilmem ve benim de silahm yoktur. Arkadalarndan Karakin Klyann sana bir byk onlu mavzer tabanca ile bir kk tabanca teslim ettiini haber aldk. Bu silahlar neredeyse syle ve teslim et! Haberim yoktur efendim. 17

Doru syle. Eer doru sylersen, madem ki bu tabancalar senin deildir, sana hibir ceza verilmez. Efendim gerekte bu tabancalar Karakinindir ve bana teslim edilmitir. Beni serbest braknz, size teslim edeyim. Bendedirler. fadeni imzala. Dorudur, onaylarm ve imzalarm. Moses olu Samo -----------------------

Mgrdiyan olu Mosesin tekrar alnan ifadesidir. (12 Mays 1916)


Piremehmet Sokaktaki evin sahibi kimdi ve ka kuru kirayla oturdun? Sz konusu evin sahibesinin ad hatrmda yoktur. Dostumla beraber bir odasnda, mecidiyeye oturduk. Madam Virgini grsen tanr msn? Hatrlarm. fadeni okuyorum, imzala. Dorudur, onaylarm ve imzalarm. (mza) -----------------------

Yeil Sokak 9 numarada oturan Virgin Karayann ifadesidir. (12 Mays 1916)
Bu size gsterdiimiz Moses adl kiiyi tanr msnz? Hayr, tanmyorum. lk defa olarak burada gryorum. O da beni tanmaz. Baknz bir ey sylemiyor. Ben byle kopuk herifleri evime kesinlikle almammdr. Bu adam, yalanc ve terbiyesizdir. fadenizi imzalaynz. Dorudur, onaylarm ve imzalarm. (mza) -------------18 ----------

Matmazel Siranuun ifadesidir. (15 Mays 1916)


Adnz ve knyenizi syleyiniz? Adm Siranu, babamn ad Zakar ve lakabm da Mgrdiyandr. Pangalt Dolapdere Caddesinde, 56 numaral evde ikamet ediyorum. Annem Aznif, byk kz kardeim Madam Zarohi ve kk kz kardeim Matmazel Peranohi ile birlikte ikamet ediyorum. Diki dikiyorum. Babam vefat etmitir. nceleri Esayan Okulunda biraz renim grdm. 22 yandaym. Sevari Misakyan tanr msnz? Ne suretle tandnz? Evet, kendisini geen yl yaplan tutuklamalardan biraz nce sokakta grm ve tanmtm. Kendisine ilgi ve sevgi gsterdim. Pansiyoner olarak evimize aldm. Bir yldan beri evimizde oturuyor. nceleri serbeste darya kard daha sonra kamaz oldu. Sevari bir kaak olduu halde onuevinizde nasl sakladnz? Baka arkadalar kimlerdir? Ne yapaym efendim. Sevgim buna sebep oldu. nceden kaak olduunu bilmiyordum. Zaten kendisi asker kaa deildi. Arkadalarndan da kimseyi tanmam. Kendisi arada srada darya kar ve ne yaparsa yapard. Siz, Sevariin yakalanmasndan sonra belgelerini ele geirmek iin Dikran Vartanyann evine gittiniz. Orada gnadyos ve o Bulgarla buluup, grtnz ve konutunuz. Hayr, efendim. Ben, Sevarii sevdiim iin, o kaarken baz emanetlerini ve bir kk tabancasn Bulgarn evine braktm. Dier eylerden haberim yoktur. fadenizi okuyorum imzalaynz. Onaylarm ve imzalarm. Siranu Mgrdiyan (mza)

----------

-----

----------

19

Boaziinde Boyackyde8 oturan Doktor Emirze Ketenciyann ifadesidir. (18 Mays 1916)
sminizi ve knyenizi syleyiniz. Adm Emirze, babamn ad Toros ve lakabm da Ketenciyandr. Urfada dodum. 32 yandaym. Antepte Amerikan Okulunda okudum. Beyrut Amerikan Okuluna da gittim. Sonra stanbula gelerek Tp Fakltesine devam ettim. 1911 ylnda diploma aldm. Urfann Harran ilesinde belediye doktorluu yaptm. Bir yl sonra dnmde Boyackyde Deruyan Serkisin kzyla evlendim. Balkesirde zel doktorluk yaptm. Oradan anakkalede Seyyar Jandarma Taburunda grevlendirildim. Geen yln 1915 Nisan aynda polis tarafndan yakalanarak, ankrya srgn edildim. ankrdan ne ekilde stanbula geldiniz? ankrda be ay kaldm. 22 Temmuzda (1915), stanbuldan baka her yere gitmek zere serbest brakldm. Bir ay kadar ankrda kaldktan sonra Kastamonuya gittim. stanbuldan diplomam getirterek, doktorlua baladm. Drt ay Kastamonuda kaldm. Sonra 5 nci Kolordu Komutanlndan gelen telgrafla ankrya grev iin davet edildim. Asker elbiseyi giyerek ankrya gittim. Beni, oradaki ngiliz esirlerine bakmak zere doktor olarak atadlar. Daha sonra Harbiye Nezaretinden gelen emirle esirler Pozantya gnderildiler. Ben de doal olarak esirlerle beraber Ankaraya gittim. Ankarada Merkez Hastanesinde doktor oldum. Harbiye Nezareti, beni 20 gn sonra 2 nci Orduya tayin ettiinden, stanbula geldim. Burada Eskiehire tayin olduumu renerek oraya gittim. Eskiehirde de iki ay grev yaptktan sonra 26 Martta (1916) Haydarpaa Dkn ve Yarallar Sevk Komisyonuna tayin oldum. 3 Nisanda (1916) Eskiehirden hareket ederek stanbula geldim ve grevime baladm. Burada bulunduum zaman ierisinde de bir defa Halep ve am dknleriyle, grevli olarak Pozantya kadar gittim ve geldim. Siz niin ankrya gnderildiniz? Niin gnderildiimi bilmiyorum ve hibir partiye de mensup deilim. Siz Tanaksaansnz ve vaktinde srlme sebebiniz de budur. Beyolu Hamalbandaki merkeze de srekli olarak devam ediyordunuz. Ben Tanaksaan deilim. Geri Tanaksaanlarn merkezi olan yere gider gelirdim. yi bir yazar olan ve kendisine kar byk bir hrmet beslediim Azadamard bayazar Rupen Zartaryan ve ei ile benim
8

Saryer, stanbul.

20

eim ayn okulda okuduklarndan dolay iyi tandm olan Hayk Teryakyan grp, konumak zere giderdim. Yoksa baka bir amala deil. Siz ankrya gittikten sonra orada Doktor enikriyan (?), Hayk Teryakyan ve dierleri ile parti iin epeyce almtnz. Bu konuda bilginiz vardr. Dier alt tabakadan olan Tanaksaanlar da evrenize toplamtnz. Hayr, ankrda parti hesabna almadm. fadenizi okuyorum, doru ise imzalaynz. Dinledim, dorudur. Onaylarm ve imzalarm. Doktor Emirze Ketenciyan (mza)

----------

-----

----------

Matmazel Nazek Keeciyann ifadesidir. (19 Mays 1916)


Adnz ve knyenizi syleyiniz? Adm Nazek, babamn ad Serkis ve lakabm da Keeciyandr. 24 yandaym. Sinemkyde Dericiler Sokak 64 numarada ikamet ediyorum, Ermeni Okulunda retmenim. Matmazel doruyu syleyiniz. Matmazel Siranuu tanr msnz ve o kzla nasl bir ilikiniz vardr? Evet, tanrm. Bu kz akrabalarmdandr. Benim nianlm olan ve nceden firar eden Harutyun adndaki ahs, onun akrabasdr. Matmazel, bu kz hakknda daha ne biliyorsunuz? Bu kz, size Sevariin belgeleri iin bavurmutu. Evet, bu kz Sevarii severdi. Sevarii tanmam. Sevari yakalandktan sonra, Siranu bana bavurup, belgelerini bulmak zere Bulgar Vlademir iin arac olmam istedi. Ben de Bulgarn yerini bildiim iin Siranua syledim. Sizin Harutyun Biberyan adnda bir nianlnz vard deil mi? Evet vard. Ovakim Biberyann oluydu. Beni de aldatt. Getiimiz yl (1915) Austos aynda firar etti. Bana Allaha smarladk bile demedi. Ben fakir bir kzm; retmenlik yapar, ailemin btn geimini salarm. 21

fadenizi imzalaynz. Onaylarm ve imzalarm. (mza)

----------

-----

----------

Mihran dareciyann ifadesidir. (25 Mays 1916)


Adnz ve knyenizi syleyiniz? Adm Mihran, babamn ad da Avadisdir. Lakabmza dareciyan derler. stanbulluyum, 41 yandaym. u an almyorum. Pangalt Cedidiye Sokak 154 numaral evde, bekr kz kardeim Virginle birlikte oturuyorum. Geen yl Azadamard gazetesi kapanncaya kadar, gazetede idare memuru olarak alr ve abonelerin hesabn tutardm. renimimi stanbulda Galata Byk Merkez Okulunda9 yaptm. Gazete kapandktan sonra i bulamadm. Zaten son zamanlarda be alt aydr hastaydm ve hi darya kmyordum. Sizin baka kardeiniz var mdr? Evet, vard. Ad, Haik dareciyand. Geen yl yaplan tutuklamalarda onu da tutukladlar10. Kendisi retmendi. Biz sizi, kardeinizi ve hatta kz kardeinizi eski Turuak Yeni Tanak rgts olarak biliriz. Gemiteki olaylarda da siz idama mahkum olmutunuz. u halde de yine rgttesiniz ve kod adnz da Hrayerdir. Hastalandnz ve son zamanda da rgtten ayrldnz. Efendim bu durumu kabul etmem. Benim imdi bir eyle alakam yoktur. Eskiden, ikinci banka olaynda, rgt eleman olduum iin tutuklandm ve idama mahkum oldum. Cezam, krek cezasna evrildi. 11 yl hapis yattm. Merutiyetin ilanndan sonra affedildim. Kardeimin bu ile alakasn bilemem. Ben oysaki banka olaynda da bu ie karm biri deildim. O zaman rgte giriim beni yakt. u anda da hibir alakam olmadn tekrar ediyorum. Sizin bundan bir buuk yl nce, bir defa bu daireye birisi hakknda araclkta bulunmak zere gelmi olduunuz biliniyor. O zaman Vartkes Efendiden bahsederek, skdarl Arda Sirabyan ve eski hapishane
9

19 ncu yzyl sonunda Getronagan Okulunun ilk ksm Galata Ermeni Mektebi Sagirler, lise ksm ise Galata Ermeni Mektebi Merkezi Kebir adn almtr. 27 Nisanda yaplan tutuklamalarda

10

22

arkadanz olan bulunmutunuz.

bir

kiinin

tutuklanmasndan

dolay

bavuruda

Evet dorudur, gelmitim. Askerlikle iliiiniz olduu halde, niin bir yldr gizlendiiniz yerden kmadnz? Efendim hastaydm ve kardeimin urad akbetten de korkuyordum. Bamda sabkallm da vard. fadenizi imzalaynz. Onaylarm ve imzalarm. (mza)

----------

-----

----------

skdar Selamszda Ekmekiba Sokak 2 numaral evde ikamet eden Bedros olu Aktr Aotun ifadesidir. (9-10 Haziran 1916)
Adnz ve knyenizi syleyiniz? Adm Aot. Babamn ad Bedros ve lakabm da Matatyandr. Tahranda dodum. 35 yandaym ve bekrm. Selamszda ilkokulda okudum. Sonra da Berberyan Okulunda11 okudum. Daha sonra aktrle merak saldm ve bir yl kadar da Bedros Hallayann yannda ktiplik yaptm. Siz hangi rgte mensupsunuz? Ben bir rgte ve partiye mensup olmadm. Yalnz skdardaki Rafi Kulbne mensubum. Son ylda da ynetim kurulunda yeydim. Zaten Rafi Kulbnn kurucular da Tanaksaandr. Sen Tanaksaan merkezine de gider gelirdin. Bu da bizim tarafmzdan bilinmektedir. Askerliin olduu halde de bir buuk yldan beri saklanyordun. Bunlara, bir de evinde ve hatta odann konsolunda ortaya kan, u byk onlu mavzer tabancasyla birok kuruna ne diyeceksin? Evet, geen yl ben Tanaksaanlarn idare merkezine gider gelirdim. Fakat oyuncu olduum iin Azadamard Matbaasna ilan bastrmak iin giderdim. Elimdeki silah skdarda Onnik Deveciyan adnda bir
11

Eskiden gerek stanbulda, gerekse Anadoluda Patrikhaneye bal bulunmayan birok okul vard. Cemiyete ait okullar, kiliselere ait okullar olmak zere bunlar iki ksma ayrlyordu. Berberyan, kiliselere ait okullardand.

23

adamdan ticaret iin satn almtm. Fakat sava balaynca elimde kald. imdi Deveciyan askerdir ve nerede olduunu bilmiyorum. tiraf ediyorum; kabahatim byktr. Silahlar yetkililere teslim etmedim. Senin evinde yara sarmak iin bir hayli sarg bezi, kan durdurmak iin ila ve laudanum12 kmtr. Bunlar nedir? Eczac msn nesin? Sen galiba rgtn Kzlhana mensupsun. Efendim, oyuncu olduum iin geen yl Bykderede oynadm bir oyunda, Tanaksaan Yetovk ahin beni bir iki yerimden baklamt. Bu sebeple doktor ve eczac bulunamad. Ben de o zamandan beri tedbir olarak pamuk ve benzeri ecza malzemesi bulunduruyorum. fadenizi imzalaynz. Onaylarm ve imzalarm. (mza) -----------------------

Beyolu Tnel banda Sarrafolu Apartmannda, Karabet ukuryan olu Terzi Ohannesin ifadesidir. (21 Haziran 1916)
Adnz ve knyenizi syleyiniz? Adm Ohannes, babamn ad Karabet ve lakabm da ukuryandr. Gmhanede dodum. 36 yandaym ve bekrm. Mesleim terziliktir. lk renimimi Gmhane ve Trabzonda yaptm. 12 yl nce Marsilyaya gittim ve orada terzilik yaptm. Sonra Amerika ve Kanadaya gittim. Drt yl nce de stanbula geldim. Bir kardeim Dikran ukuryandr. airdir. Geen yl Nisan aynda (1916), rgt mensubu diye srgne gnderildi. Sen, zamannda yakalanp Divan- Harbe Tarpanyana, oradan knda kefil olmutun. gnderilen Samuel

Efendim, kefil olan ben deilim. Ortam Kigork Aa kefil oldu. Ben de ses karmadm; hatta kendisini tevik ettim. nk kefil olduu ocuk, bizim mterimizdi. Kefil olan Kigork Aadr. fadenizi imzalaynz. mzalarm. Ohannes ukuryan -----------------------

12

Afyon. lenmemi haha tohumundan elde edilen, alkanlk yapabilen bir tr ar kesici ve uyuturucu madde. Afyon ile hazrlanan, kfurlu afyon tentr, morfin ve eroin gibi bileiklere eskiden verilen isim.

24

Doktor Emirze Toros Ketenciyann tekrar alnan ifadesidir. (24 Haziran 1916)

Tahminen ubat aynda Konyada bulunduunuz zamanda Piskopos Naroyanla grtnz zaman, sz konusu ahstan bir mektubu Patrikhaneye getirmisiniz. Kesinlikle ne piskoposu grdm ve ne de kendisini tanrm. Patrikhaneye de byle bir mektup getirdiim yoktur. Zaten Konyaya uramadm. Yalnz 23 Nisanda, dknlerle beraber giderken saat kadar Konya stasyonunda bulundum. Apik Mbayaaciyan, size Patrikhane tarafndan denek balanmas iin ricada bulunmu. Bu durumu Patrikhaneye bildirdiniz mi? Apik Mbayaaciyann adn sadece iitmiimdir. Kendisini tanmam. Bana da byle bir ey sylememitir. Gerekte ben Patrikhaneye de gitmiyorum. Konyada veyahut baka bir yerde Dikran Cemil ile Bahecik Okulu Osmanl retmeni Hsrev Babayanla grmsnz. Bu grme ne zerineydi? Bunlar tanmadm gibi, byle bir grmeden de haberim yoktur. Patrikhaneye getirdiiniz mektup neden bahsediyordu? Bu mektup, Patrikhaneden gnderilen parann Konyada datldna ilikin listeyi mi ieriyordu? Yukarda da sylediim gibi kimseden mektup alp getirmedim. Patrikhaneye de gittiim yoktur. Yine yukarda sylediim gibi Konyada, o da istasyonda olmak zere saat kadar kalmtm. fadenizi okuyorum, imzalaynz. Dorudur, onaylarm ve imzalarm. Doktor Emirze Ketenciyan (mza)

----------

-----

----------

25

Gedikpaadaki Ermeni Kilisesi civarnda Klyann ifadesidir. (24 Haziran 1916)


Adnz ve knyenizi syleyiniz?

oturan,

Karakin

Adm Karakin, babamn ad Avadis ve lakabmz da Klyandr. 17 yandaym ve Ermeni Kilisesinin karsnda ikamet ediyorum. Aslen Divriiliyim. nceden eski elbisecilik yapyorduk. imdi bir ile megul deilim. Babam ve annem hayattadr. Henz evli deilim. Memlekette okula gittim, burada renim grmedim. Gedikpaada Samo adnda birisini tanr msn? Bu ocuun yannda bir emanetin var mdr? Amcam Ohannes Klyann akmaklardaki kt dkknnda, kt satyordum. Bir iki defa kt ald. Bu sebeple tantk. Yannda bir emanetim vesaire bir eyim yoktur. Senin iki tane silahn, buna saklanmas iin verilmitir. Bu Samo nasl bir adamdr? Buna nasl gvenilip de silahlar verilmitir? Mercanda Rtpaa Hannda bir arkadam vard. Bunun ad Karakin Sevgineydi. Bu silahlar benimdir. Fakat Karakinde duruyordu. Ad geen ahs taral ve bekrdr. Srgne gideceinden, akmaklar Yokuunda bulunan Paac Vahram adndaki ahstan bu silahlar aldm ve eve getirdim. O gn de tutuklandm. Amcamn ei Elizabeth de bu silahlar gtrp saklam. Senin Tanaksaanl baz genlerle arkada olduunu ve dp kalktn biliyoruz. Bu silahlar da o sebeple aldn deil mi? Akla? Bu silahlar Paac Vahramdan satn almtm. Devretmek zere Karakine verdim. Karakin srgne gitmeden az nce bana silahlar verdi. Ben de silahlar alarak eve getirdim. Mesele byle cereyan etti. Tanaksaanlarla da kesinlikle dp kalkmadm. Yalnz Karakin, Vanl Samuel Keyerir ve Rtpaa Hanndaki Armenakn adn biliyorum. Bunlar da srgne gitmilerdir. Yalnz Tanak olmak zere bunlar benim arkadalarmd. Bakalaryla temas etmezdim. fadenizi okuyorum, imzalaynz. Dorudur onaylarm ve imzalarm. (mza)

----------

-----

----------

26

stanbul Emniyet Genel Mdrl Siyasi ube Mdrl Say 257

1915 yl Nisan aynda, Ermenilerin her tarafta devlet ve hkmete kar gsterdikleri byk hyanetin kesinlemesi zerine, stanbulda Ermeni komitaclarndan ele geen ve haklarnda bilgi edinilebilen ksm srgn edilmitir. Ancak Tanakstyun rgtnn, kuruluundaki temel dzeninden dolay bsbtn snmeyerek, burada saklanp kalabilen ve ortaya kan baz ahslarla hemen yeniden oluturulup, faaliyete balam olduu hissedilmektedir. Fakat bu konuda gerekli belgeler ele geirilemedii ve zaten bu rgtn kuruluu pek salam, kurallar pek sk ve seilmi ahslar da pek dayankl bulunduu iin ileyi tarzlar ve dnceleri, durumlar tamamyla renilememitir. Bununla beraber rgtten arta kalan ahslardan urada burada yava yava ele geen kimseler ierilere sevk edilmilerdir. Bu arada zellikle Vartkes, Profesr Haaturyan ve Kirkor Yepranosyan gibi bilinen kiilerle beraber; taral bekr Ermenilerin sevkinde de birok faal rgt organlar stanbul evresinden uzaklatrlmlardr. Bunlarn stanbulda yapmalar muhtemel olan zararl faaliyetler engellenmi, teden beri bilinen Sevari Misakyan adndaki ahs da aranmasna ramen bulunamamtr. Bu durum geen ubat ayna kadar byle devam etmi ve sz konusu ayda yaplan baz zel ayrntl aratrmalar zerine, Sevariin stanbulda gizlendii yerde nemli bir rol oynad anlalmtr. Bulunduu yer bir taraftan aratrlmakla beraber, dier taraftan da ad geen ahsn stanbulu terk edip, kamak arzusunda bulunduu; Bulgar pasaportuyla Bulgaristana firar eden arkada Kirkor Mercanofun, kendisine bir arac ile gnderdii mektup sayesinde haber alnmtr. Bu ekilde ele gemesini salamak zere zel bir tertibat alnm ve firarinin annda yakalanmas iin hazrlklar tamamlanmtr. Sevari Misakyan, 8 Nisan 1916da firar iin dzenlenen zel tertibata kaplarak yakalanm ve geen ylki yaplan tutuklamalardan sonra kurulan stanbul rgt sorumlu ynetim kurulunun 11 aylk karar defteri de kendisiyle beraber ele geirilmitir. Bu belgelere, asl ve tercmesi de iliik olan, sz konusu kararlar ieren iki nsha defterin ieriine gre; tutuklamalardan sonra stanbulda Erzurum eski milletvekili Vartkesin ynetimi altnda, Sevari Misakyan ve Rus uyruundan olup, Bulgar pasaportuyla nceden stanbuldan kaan Kirkor Mercanof ve yine ran pasaportuna sahip olarak, Ermenilerin Osmanl Devleti dna kmasnn 27

yasak olmad bir zamanda stanbuldan ayrlan Barunak Hosebyandan oluan bir geici ynetim kurulmu ve bunlarn ilk ii derhal silahl bir kurul oluturularak, bana da geen yl Austos aynda stanbuldan Bulgarlarla beraber firar eden Harutyun Biberyan ile hl stanbulda gizlenmi olup ele geirilemeyen ve Ermon kod adn kullanan Dikran Vartanyan geirmek olmutur. Bir taraftan da tara ubelerinin yeniden dzenlenmesine allm ve bunlara baz tavsiyelerde bulunulmu; rgt iin para toplanmas ve militanlardan uzaklatrlanlarn salverilmesi; rgtn, yetkililerin eline gemeyen belgelerinin imhas; yabanc devletler nezdinde Osmanl Devletinin Ermenilere kar olan hareketi hakknda protesto ve muhtralar dzenlenmesi ve takdimi; Almanya Hkmetine bavuru; Anadolu ehirlerindeki Ermeni harekt hakknda toplanacak istihbarat ve aratrmalarn darya, mesela Balkanlar, svire ve Amerikaya ulatrlmas; bir taraftan da gerekli grdkleri zaman bir eylemde bulunup, Devleti tehdit altna almak iin fedaileri cesaretlendirerek tevik etmeleriyle onlarn emirlere uymalarn salamak ve boyun edirmek gibi ilere girimilerdir. Ancak bu son giriimlere kar fedailerin ounluu tarafndan da muhalefet edildii, yine defterin ieriinden anlalmtr. Bu defter; Ermeni harektnn Osmanl Devletinin savaa girmesinden sonra nasl hain eller tarafndan idare edilmekte olduunu ispat etmektedir. Savan ilanndan sonra stanbuldan kaan Erzurum eski Milletvekili Karakin Pastrmacyann, Viken ve daha baka arkadalaryla Rusyada bamsz bir Ermenistan kurmak iin Babakanlk ve Dileri Bakanl nezdindeki giriimleriyle faaliyetlerini, Emiyazin Katogigosunun buna yardmc olduunu ve Bogos Nubar Paann da bu eyleme katldn anlatmakta ve iermektedir. Bu iki defter, Ermenilerin yalnz militanlarnn deil byk ounluunun savan ilanndan sonra nasl bir hrs ve iddetle ulusal bamszlk sevdasna derek ve eylemlere girierek, Osmanl Devletine kar byk hyanette bulunduklarna, nemli ve tarih bir delil olarak saylmaya deer bulunmaktadr. Bu rgtn ileri gelenlerinin Nisan ayndan itibaren ard arkas kesilmeksizin tarafsz devletler nezdinde trl trl giriimlerden ve bavurulardan geri kalmadklar gibi; hkmetin ileri gelenlerinden kiiye suikast yapmak iin bir liste hazrladklar ve her naslsa fedailerin bunlar dinlememeleri sebebiyle baarl olamadklar; illerin ileri gelen memurlarndan 11 kiiye de suikast yapmak iin bir liste hazrladklar anlalmaktadr. Ayaa srgn edilen Tanakstyun yeleriyle

28

haberletikleri; ebinkarahisar ihtilal ve isyanndan13 ayrntl olarak haber aldklar; stanbulun dmesi halinde uygulamak zere zel bir dzende bulunduklar; dardan bir hayli paralar alarak, gizlenen rgt ileri gelenlerinin ailelerine verirken kendilerinin de bu paradan yararlanp, urada burada saklanan rgt militanlarna yardmda bulunduklar ak olarak anlalmaktadr. Hayret edilecek bir ruh haliyle, Osmanl Devletinin i ilerine yabanc mdahalesini davet etmeyi teden beri kendi harektna yardmc kabul eden bu unsur, devaml olarak yabanc elilere bavurmaa devam etmi ve Amerikan Bakannn Osmanl Devletini tehdit etmesini bile bu militanlar hayszca kararlar arasnda bahis konusu yaparak grmlerdir. Bunlar Beyolu, Gedikpaa, Kumkap, Yenikap, Bakrky, Yeilky ve skdardaki ubelere vart = gl, mehak = karanfil, oan = zambak ve hasmik = yasemin gibi isimler vermilerdir. Mahallelerdeki tutuklamalar ve uzaklatrmalar hakkndaki bilgileri elde etmek iin kadnlar da aralarndaki postaclkta istihdam etmiler ve buna da Agravani = leylak heyetleri adn vermilerdir. zellikle Anadoludaki duruma dair aldklar bilgiler, hayret verici bir derecede olup, bunlar tamamen Avrupaya ulatrm ve gndermilerdir. Austos ay ierisinde polis memurlarna onlu byk mavzer tabancasyla gece hcum ederek, silah atan ve tutukluyken daha sonra hastaneden firar eden Mike olu Arakilin de bu rgte mensup olduu, yine bu defterlerin ieriinde, 9 Eyll 1915 tarihindeki Mehak Olay ad altnda belirtilmekte ve kaytl olmasndan anlalmaktadr. eriden alnan bu aralksz ihbarlar ve mektuplar, sonunda stanbul rgtn Ermenilerin illerde en fazla youn olarak bulunduklar Konya ile de alkadar etmi ve dzenli olarak haberleme salanarak, oradan birka kiinin firar olarak stanbula gelip, arkadalarnn arasna katlmalarna ve daha ileriye sevk edilen baz kimselerin evrilip, Tanakstyun yesi arkadalar ve Ermeni demiryolu alanlarnn abalaryla Konyada ikamet etmelerine ve hatta stanbuldan Konyaya birka para silah nakline sebep olmutur. Bu rgt ile Patrikhanenin de birok ite ilikili olduu ve rgtn, faaliyette bulunduu zaman ierisinde de, yabanc devletlerin elilerine dzenli
Anadoluda Van syanndan baka bir ok blge de Ermeni ayaklanmalar grld. Bunlardan biri de 5 Haziran 1915 tarihinde ebinkarahisarda balad. Sivasl Murat (Hamparsum Boyacyan) adnda bir Ermeni ete reisi, 500 kadar adamyla ebinkarahisar bast. Trk ordusunun Dou Cephesindeki, ana ikmal yolu buradan getii iin blgenin stratejik nemi vard. Ermeniler bu blgeyi ele geirdikleri takdirde Ordunun ikmal ve geri hizmetleri aksayacak, Rus ordusunun ileri harekt kolaylaacakt. eteciler ebinkarahisarn Mslman mahallesini yaktlar. Rastladklar Trkleri, ikenceler yaparak, ldrmeye baladlar. evreden toplanm olan asker ve jandarma mfrezelerine de saldrdlar. Bu durum karsnda baka blgelerden kuvvet tasaarruf edilerek ebinkarahisara getirildi ve Ermeni isyanclar kuatld ve isyan bastrld. Belgelerle Ermeni Sorunu, Genelkurmay ATASE Bakanl Yaynlar, Ankara 1992, s. 230-241.
13

29

olarak Anadoludaki durum hakknda yedi muhtra takdim ettii ve Patrik zerinde dikkat ekici bir etki yaparak, istifasna engel olduu da anlalmaktadr. 29 Kasm tarihli gndemden anlaldna gre; Tanakstyun rgt, henz anlalamayan dier rgtlerden birinin kalntlaryla, mesela Hnakyan veyahut Veragazmiyallar Hnakyanlar ile birleme arzusunu gstermektedir ki, bunun da sebebi yine sz konusu gndemden anlalaca zere stanbul halknn tehcirine karar verildiine dair rgt tarafndan elde edilen bilgilerdir. eitli tarihlerde ynetimde deiiklik olmu ise de Sevari Misakyan; Anadoluya srgn edilmiken firarlerden olan ve stanbulda gizlenen Aram Kitapyan; Bahecik srgnlerinden olup, Konyadan firar ederek dnen Hsrev Babayan kod adl Vagare; gerek ad bilinemeyen arih; gerek adnn Mihran dareciyan olduu belirlenen ve tutuklu olan Hrayer; gerek ad belirlenemeyen Falak; gerek ad Haik olan Pantuht; gerek ad Dikran Vartanyan olan Eberfon; stanbula gelmek zere ankrda srgn iken tekrar asker hizmete giren ve Pozant, Konya, Ankara, Eskiehir ve stanbul arasnda gidip gelen Doktor Emirze Toros Ketenciyan; D.Y.K. harfleriyle gsterilen Dikran ve M.G. harfleriyle gsterilen mehul ahsn aralarnda ynetim kurulu yelii dnml devam etmitir. 4 Mart (1916) tarihinde en son kurulan ynetim de, Aravir, Hra, Aram, Dikran ve M.G.den ibarettir. 12 Martta Aravir firar iin hazrla balayacandan, iten ekilerek yerine Vagarei brakmtr. Konyada da Marzebet, Bahecikli Sabuncu Dikran Cemil, zmit Jandarma Taburunda grevliyken Divan- Harbe sevk edilip daha sonra cezalandrlarak Afyonkarahisara gnderilen ve oradan her naslsa Konyadaki arkadalarna katlan Jandarma Temeni Dikrann da bunlarn arkadalarndan olduu anlalmaktadr. te defterlerin yukardaki zet ieriklerinden ve bu konuda sank olarak yakalanan ve sorgulanan ahslarn ifadelerinden anlalaca zere; yakalananlardan Sevari Misakyan, Mihran dareciyan, Doktor Emirze Toros Ketenciyan, Aot Matatyan, Samuel Tarpanyan, Vanl Karabet Kendirciyan, Ohannes Haoyan, gnadyos Andonyan, Moses Mgrdiyan, Kirkor olu Sahak, Moses olu Samo, Karakin Klyan, Terzi Ohannes ukuryan ve firar Mike olu Arakil isimli ahslar ile defter ve bu fezleke ieriinden gerek adlar anlalan ve anlalamayan dier kimselerin sava zamannda Osmanl Devletine kar iledikleri sava ihaneti ve cinayet eyleminden, vicahen ve gyaben yarglamalar yaplarak, haklarnda verilecek ceza snr belirlenecek ve tamamlanacaktr. Henz ele geirilemeyenler hakknda da takibat devam etmekte olup, yakalandklarnda onlar da yava yava Divan- Harb-i rfye 30

gnderileceklerdir. Ad geen ahslar bu fezlekeli soruturma evrak ile iliik yazl belgeleri ve eyann Divan- Harb-i rfye gnderilmesi iin Genel Mdrle yolland ve takdim edildi.

24 Haziran 1916 Siyasi ube Mdr (mza) Merkez Komutanlna 24 Haziran 1916 Emniyet Genel Mdr (mza) Kanuni ileminin yaplmas iin Divan- Harb-i rf Bakanlna verildi. 26 Haziran 1916 Merkez Komutan adna Yardmcs (mza) gelii 26 Haziran 1916 Basavcla 27/6/1916 (Mhr)

----------

-----

----------

31

Sank: Uzun boylu, kestane siyah sa ve kal, bykl, ela gzl, az eri burunlu, esmer. Tatavla14 Sinemky Eref Soka, 61 numaral evde ikamet eden, kahvecilik yapan, Van merkez doumlu, 44 yanda, Karabet Kendirciyan olu Kirkorun ifadesidir. (26 Haziran 1916)
Sen ne zaman stanbula geldin? Geleli drt be sene oldu. Nereden geldin? Memleketten geldim. Memlekette ne i yapardn? Kahvecilik yapardm. Seni niin yakaladlar? Niin yakaladklarn bilmiyorum. Askerdeydim. Lapsekide15 Burgaz skelesinde mekre kolundaydm. Hastalandm, geldim. Sonra beni yakaladlar. Niin yakalandm bilmiyorum. Sizin sorduunuz gibi baz eyler sordular. Baka bir ey sylemediler. Buraya gnderdiler. fadeni imzala mzalayaym. (mza)

----------

-----

----------

Sank: Uzun boylu, siyah sal, enli atk kal, normal burunlu, pala bykl, uzun yzl ve uzun eneli, esmer tenli. Sinemky, Eref Soka, 61 numaral evde oturan, gezgin konaklk seyyar (iki) satcl yapan, rana bal Salmasn Merhem kynde doan, 35 yanda, ran uyruklu Kirkor Mossesof olu Sahakn ifadesidir. (27 Haziran 1916)
Pasaportun var m? Siyasi ubede aldlar.
14 15

stanbul, Kurtulu. anakkaleye bal ile.

32

stanbula ne zaman ve nereden geldin? ki sene nce randan geldim. Seni niin yakaladlar? Bilmiyorum. Beni Siyasi ubeden ardlar. Seni srdmz halde yine gelmisin. dediler. Bundan dolay tutukladlar ve buraya gnderdiler. Seni ne zaman srdler? Ben srlmedim. fadeni imzala. mzalayaym. (mza) Ktip (mza)

----------

-----

----------

Sank: Ortaboylu, siyah sal, ak kal, ince bykl, az erice burunlu, uzun yzl, buday tenlidir. Gedikpaa Kilise Sokanda, Lokantac Dikrann evinde oturup, ar iinde eski elbisecilikle itigal ederken, buray terk edip Divriide Ermeni Okulu altnda Hordenek Sokanda 170/2 numaral evde oturduu nfus kadndan anlalan 1899 doumlu Avadis Klolu Karakinin ifadesidir. (27 Haziran 1916)
stanbula ne zaman geldin? Sekiz seneden beri buradaym. Hangi okulda okudun? Okumadm. Seni niin yakaladlar? Bundan haberim yok. 25 gn kadar nce bir kere daha yakalayp brakmlard. imdi tekrar yakalayarak buraya getirdiler. Hibir ey sormadlar. Daha nce yakalandmdaki silah meselesini sordular. Evden birisini yakalamlar, benim zerime atmlar. Silah benim deildir. Brovnik marka bu silah, olak Vartazyanndr. Bir kk 33

mavzer daha bulmular. O da olak Vartazyanndr. Ayn evde yayoruz. Kendisi de enitemin ocuu olduundan bir ktlk gelmesin diye suu stme almtm. fadeni imzala mzalayaym. Ktip Mehmet (mza)

----------

-----

----------

Sank, Orta boylu, kvrck siyah sal, ince kal, az bykl, ela gzl, sivri eneli, sivri burunlu, buday tenli. Mahmutpaa Yeildirek Kocahanda 13 numarada seyyar kt satcs, Siirtin Sorek Nasif Mahallesinden, 1897 doumlu, Moses olu Samonun ifadesidir. (27 Haziran 1916)
stanbula ne zaman geldin? drt sene oldu. Seni niin yakaladlar? 26 Nisanda beni yakaladlar. Siyasi ubede; Nerelisin? Okula gittin mi? Ne zaman geldin? gibi sorular sordular. Bana bir silah verilmi olduunu sylediler. Garbisin kz kardei Yaisa, biri kk dieri byk iki silah vermiti. Bunlar syledim. Beni tutukladlar. Ben, silah Garbise geri vermitim. Silahlardan birisini Siyasi ubeye teslim ettim. fadeni imzala mzalayaym Moses olu Samo (mza) Ktip (mza)

----------

-----

----------

34

Sank: Az uzun boylu, siyah sal ve kal, ukur eneli, uzun burunlu, esmer tenli, uzun ehreli. Beyolu Sinemky Eref Soka 61 numaral evde oturup, limon ve yumurta satan, Dedeaa doumlu, 40 yanda Mgrdi olu Moses Mgrdiyann ifadesidir. (27 Haziran 1916)
stanbula ne zaman geldin? ki sene, iki ay nce Seni niin yakaladlar? Gelip evden aldlar Nezarethaneye gtrdler. Belgemdeki adres yanlm. Belgemi aldlar. Bundan dolay buraya gnderdiler. Baka bir ey sormadlar. stanbula nereden geldin? Msrdaydm. Msrdan Dedeaaa, oradan da stanbula geldim. Msrda ne i yapardn? Kahirede Benlisren Ermeni Kilisesinde zangotum. fadeni imzala. mzalayaym (mza) Ktip (mza)

----------

-----

----------

Sank, Uzun boylu, siyah sal ve siyah kal, kumral bykl, sivri burunlu, ufak eneli, beyaz tenli. Boyacky Frn Sokak 7 numaral evde ikamet eden, Haydarpaa Dknler ve Yarallar Komisyonu yelerinden, Toros Ketenciyan olu Doktor Yzba Emirze Efendinin ifadesidir. (27 Haziran 1916)
Ka yandasnz? 32 yandaym.

35

Nerelisiniz? Urfada dodum. stanbula ne zaman geldiniz? Yedi yl nce geldim. Tp tahsilini nerede yaptnz? Beyrut Amerikan Okulunda okudum. Daha sonra Tp Fakltesinden diploma aldm. Ne zaman doktor oldunuz? 1911 yl Nisan aynda. Sivil doktor olarak nerede altnz? Urfada Harran Belediyesinde, bir yl tabip olarak altktan sonra istifa ederek stanbula geldim. Burada evlendim. Balkan Sava srasnda skdarda Nuhkuyusu Hastanesinde altm. Niin yakaladlar? Niin yakaladklarn bilmiyorum ancak geen sene kaytl bulunduum ubeden, yani Selimiye Asker Alma ubesinden davet ettiler. Edirneye gnderilmek zere hazrken, Emniyet Mdrlnden ankrya srldm. Hibir ey sorulmadndan, be ay orada kaldm. Be ay sonra ileri Bakanlnn 4 Austos 1915 tarihli ve 29 genel numaral emriyle affedilerek serbest brakldk. O zaman Kastamonuya gittim. Doktorluk yaptm. Oradayken askere alndm. ankrda bulunan ngiliz esirlerine doktor olarak atandm. Esirler Pozantya gnderilince beni de nce Ankara Hastanesine, oradan da Eskiehir Hastanesine gnderdiler. Sonra da Haydarpaadaki grevime atandm. Burada grev yaparken yakaladlar. 20 gn kadar oldu. Niin yakaladklarn bilmiyorum. Hibir ey sormadlar m? Yukarda arz ettiim gibi nasl asker olduumu ve rgte mensup olup olmadm sordular. Ben bir rgte mensup deilim. Baka bir ey sormadlar. fadenizi imzalaynz. mzalayaym (mza) Doktor Emirze Ketenciyan (mza) Ktip (mza)

----------

----36

----------

Sank: Uzun boylu, kr sal, kara kal, siyah bykl, uzun burunlu, beyaz tenli. Beyolu Tnel Caddesi Sarrafolu Apartmannda 3 numarada oturan, ayn apartmanda terzilik yapan, Gmhaneli, 36 yanda, Karabet olu Ohannes ukuryann ifadesidir. (27 Haziran 1916)
Sen, stanbula ne zaman, nereden geldin? Kanadann Montreal ve Amerikann Rochester ehrinde bulundum. Liverpool yoluyla Londraya, Marsilya yoluyla da 4 sene nce stanbula geldim. Amerikada ne i yapardn? Terzilik yapardm. Amerikaya ne zaman gitmitin? 1907de Kanadaya gittim. stanbuldan m gittin? Memleketten gittim. Seni niin yakaladlar? Samuel adl bir adama, teyzemin kocas Kigork kefil olmutu. Ailesi rica etmi. ktktan iki hafta sonra Samuel arand. O vakit adresini vermemiti. Samuelin nianls ve yaknlar gelmilerdi. Kendilerine syledim. Samuel Siyasi ubeye gitti, geldi. Ardndan beni de yakaladlar. Sekiz gn nce Teyzenin kocas neden kefil oldu? dediler. Sen Samueli daha nceden tanyor muydun? dediler. Ben de Tanmyorum. dedim. Bundan dolay tutuklandm. Sebebini bilmiyorum. fadeni imzala. mzalayaym (mza) Ktip (mza)

----------

-----

----------

37

Sank: Uzun boylu, kr sal, kara kal, kara bykl, orta burunlu, uzun yzl ve eneli, esmer tenli. skdar Selamsz Bekiba Sokanda 2 numaral evde oturan, nceleri Manakyan Kumpanyasnda ve dier tiyatrolarda aktrlk yapan, Tahranl, 1881 doumlu, Osmanl uyruundan Bedros Muratyan olu Aotun ifadesidir. (27 Haziran 1916)
Ka senedir stanbuldasn? Yedi yamdan beri stanbuldaym. Baka meslein var m? Yoktur. Nerede okudun? Berberyan Okulunun son snfndan tahsilimi tamamlamadan ayrldm. Seni niin yakaladlar? Ben savatan beri fazla i olmadndan dolay evimdeydim ve hastaydm. Oyun zamannda byklarm tralyd. Emniyet gleri baka birisini aryorlarm, benim evimi gstermiler. Aramaya geldiler. Onnik adnda bir arkadam bundan bir sene nce silah satmak istiyordu. Nasl olduysa beni ortak etti. Ald, satt. ki revolver brakmt. Bunlar buldular. Bundan dolay beni yakaladlar. fadeni imzala mzalayaym (mza) Ktip (mza)

----------

-----

----------

Sank: Orta boylu, kestane siyah sal, seyrek kal, ince bykl, uzun yzl, ukur eneli, buday tenli, ela gzl. Beyolu Feridiye aylak Soka 88 numaral evde kirac olarak oturur. Daha nce Bebekteki Amerikan Okulunda corafya, matematik derslerinde ngilizceden Trkeye evirmenlik yapan, Vanl, 1896 doumlu, Sahak Tarpanyan olu Samuelin ifadesidir. (27 Haziran 1916)
stanbula ne zaman geldin? 11 sene nce geldim. 38

Hangi okulda okudun? Bebekteki Robert Kolejde okudum. Baka yere gittin mi? Hayr, gitmedim. Seni niin yakaladlar? Beni birisiyle mnasebetim olduu iftirasyla yakaladlar. Aravir adnda birisinden dolay beni tutukladklarn anlyorum. Aravirin ne yaptn bilmiyorum. Kendisini ahsen tanrm. Fakat grmemitim. Gazetelere baz makaleler yazyordu. Oradan tanyorum. fadeni imzala mzalayaym. (mza) Ktip (mza)

----------

-----

----------

Sank: Uzun boylu, siyah sa ve kal, az bykl, ela gzl, uzun burunlu, uzun eneli, buday tenli. Beyolu Tozkoparan Ate Ahmet Soka 13 numaral evde oturan, kooperatifte alp, ayn zamanda Beyolunda Anderya Pasajnda kapclk yapan, Sivas Kohisar doumlu, 33 yanda, Kirkor Andonyan olu gnadyosun ifadesidir. (27 Haziran 1916)
stanbula ne zaman geldin? Alt sene nce. Hangi ile urayordun? Marangozluk yapyordum. Seni niin yakaladlar? Bulgar Kavas Stemoyu tandm iin beni yakaladlar. (Bu Kavasn, bir adam darya gittii zaman, dier adamda antas kalmt.) Matmazel Nazyef adndaki biri beni gnderdi. antay kavas alsn. demiti. Bundan dolay tutuklandm. Okur yazar msn? Evet. Bir sre ky okulunda okumutum. 39

fadeni imzala. mzalayaym (mza) ---------Ktip (mza) --------------

Sank; orta boylu, siyah sal, siyah kal, sar bykl, uzunca yzl, yuvarlak eneli, buday tenli, skdar cadiyede, iftebakkal Sokanda numarasz evde ikamet eden, Marpuular Ubud Efendi Hannda 19/20 numaral dkknda kitaplk yapan, Sivasn Zmara kynde doup kk yalarda stanbula geldii iin skdarl olarak kaydedildiini syleyen Aleksan Misakyan olu Sevariin ifadesidir. (27 Haziran 1916)
Hangi okulda okudun? nce Galata Ermeni lkokulunda16, daha sonra Gedikpaada Amerikan Okulunda renim grdysem de diploma almadm. Ka senedir kitapsn? Merutiyetten beri kitapym. nce ne i yapardn? Okuldan knca, Srhantak gazetesinde yaz yazyordum. Seni niin yakaladlar? 8 Nisanda Romanyaya gidiyordum. Vlademir adnda bir Bulgar sahte pasaport vermiti. Bu sahtekrlktan dolay yakaladlar. Romanyaya niin gidiyordun? Franszca ve ngilizce biliyorum. yapmak iin gidiyordum Askere gitmek iin mracaat etmedin mi? Seferberlik srasnda muayene edildim. Kulam duymad iin raporum vard. Askerlikten affedildim. fadeni imzala. mzalayaym (mza) ---------16

Ktip (mza) --------------

Getronagan Okulu, bkz. s. 22

40

Sank; ksa boylu, kr sal, siyah kal, byke sivri burunlu, ela gzl, sivri eneli, buday tenli, Beyolunda Pangalt Cedidiye Sokandaki eski 154 numaral evde ikamet eden, Azadamard gazetesinin muhabiriyken gazete kapand iin bota olduunu syleyen, stanbullu, 42 yanda, Avadis dareciyan olu Mihrann ifadesidir. (27 Haziran 1916)
Gazetede ka sene altn? Gazetenin yayma balamasndan kapanncaya kadar idari blmnde altm. Alt sene oldu. Seni niin yakaladlar? Azadamardda altm iin mi yakaladlar, bilmiyorum. Ben de bunu anlamak istiyorum. Sana hibir ey sormadlar m? Kimliimi sordular. rgt yesi misin? diye, sordular. Ben rgt yesi deilim. nce hapishanedeydim. Dileri Bakanlna bomba atlmas meselesinden 11 yl hapis yattm. Merutiyet ilan edilince ktm. Hakkmdaki idam cezas kalebentlik cezasna dntrlmt.17 Demek ki rgte yesin. Hayr. fadeni imzala. mzalayaym (mza) Ktip (mza)

----------

-----

----------

Sank Sevari Misakyann tekrar alnan ifadesidir. (3 Temmuz 1916)


Sen nerede dodun? Sivasta Zmara kynde dodum. Drt yanda stanbula geldim. Nerede oturdun?

17

Mihran dareciyan 25 Mays 1916 tarihli ifadesinde de, ikinci banka olaynda rgt eleman olduundan dolay tutuklanarak idama mahkum olduunu ve 11 yl hapis yattn belirtmitir.

41

Kumkapda, sonra da skdar cadiye Sokanda numarasz evde ikamet ettim. Baban hayatta m? Hayattadr. Topalyan Hannda Tccar Kirkor Msryann yannda muhasebecidir. Ad Aleksandr. Drt yandan sonra hangi okullarda okudun? Bir sene Kumkapda Patrikhane Sokandaki Mervejeren Okulunda, iki sene Galata Ermeni Kilisesindeki okulda, iki sene de Gedikpaada Amerikan Okulunda okudum. Okulu bitirdiimde 15 yandaydm. Merutiyete kadar Srhantak gazetesinde evirmenlik yaptm. Merutiyette gazete kapand. Sonra Marpuularda Ubud Efendi Hannda 19 ve 20 numaral brolarda kitaplk yaptm. Yalnz mydn? Leon Garibyan ile ortak atk. imdiye kadar beraberdik. Hangi rgttensin? Merutiyetten sonra Tanaksaan rgtne girdim. 1910 ylna kadar rgtteydim. Seni kim kaydetti? Kendim yazldm. Herkese rgtn propagandasn yapmak iin geziyorlard. skdara da geldiler. Ben de kaydoldum. Kaydeden adam kimdi bilemiyorum. Bu rgte nasl hizmet ettin ve ne yaptn? rgte hibir ey yapmadm. Parta evri (?) altm. Parta evri altm ne demek? Yazarm. Azadamard gazetesine makale yazdm. Bu makalelerde ne yazardn? Okullarmz, Ermeni genleri, Trk ve Ermeni dostluu hakknda makaleler yazmtm. Sen kendine Nikola adn vermisin? Neden? Vlademir adnda bir Bulgar vard. Alt ay nce Kamak isteyenleri Avrupaya gnderiyor. diye duymutum. 20 lira verirsen, pasaport dzenleyeceini sylemi ve 20 lira ile fotorafn gnder. demiti. Ben de gnderdim. Emniyet gleri beni yakaladlar. Vlademir sahtekrlk yapm. Osmanl uyruundan Manastrl ad altnda Osmanl pasaportu dzenlemi. 31 lira ve yanmda ne kadar para varsa ald. 20 42

liradan baka, 15 lira, vapur iin 1 lira yolda da 2 mecidiye daha ald. Yanmda yalnz 5 lira kalmt. Onu da salonda gvenlik gleri aldlar. Pasaporta ne yazmt? Nikola Dimitriyef yazm. Bana sylememiti. Pasaporta Makinist, Manastrl diye yazm. Salona gittik. Orada Sen Nikola Dimitriyef deilsin. Sevari Misakyansn. diyerek beni yakaladlar. Bana kalpak getirecekti. Bulgar gitmiti. Komiser bey beni ararak resmimi gsterdi. Sen Nikola deilsin. diyerek, tutuklad. Buradan niin gidiyordun? Ben bir seneden beri Beyolu Pangaltda Dolapdere Caddesinde, Akarca karsnda, 56 numaral Mgrdiyan ailesinin evinde nianlm Siranuun yannda saklanmtm. Mgrdiyann ad ne? Madam Aznif Mgrdiyan derler. Kocas yoktur. kz vardr. Ne kadar saklandn? Geen sene Maysnda gittim. Bu sene Marta kadar oradaydm. Tanaksaan rgtnden ne zaman ayrldn? 1910da ayrldm. Hibir ilerine karmadm. Niin bu Bulgar araclyla kayordun? Neden dorudan doruya mracaat etmedin? Yoksa asker kaa mydn? Askerlik yapmadm. Kulaklarmdan dolay Haydarpaa Hastanesinden raporum var. Beni aradklarn duydum. Bir Rum kz ile birbirimizi seviyorduk. 1914te, evlenelim. dedi. Babamla aramz iyi deildi ve beni kovdu. ki ay kadar Beyolunda gezdim. Sonra bu eve gittim. Bekr Ermenileri aryorlard. Korktum. Beni de aradklarn iittim. ngilizce, Franszca bildiim iin i bulmak zere Romanyaya kaacaktm, yani gidecektim. Madem sen rgtten 1910 ylnda ayrlmtn, niin korkuyordun? Azadamard ile ilikisi bulunan kim varsa soruyorlarm. Beni de aramlar. Bundan dolay korktum. Sana Tanaksaan ve Azadamardla ilikisi olanlar soruluyor. diye kim syledi ? Tutuklamalar gryordum ve serbeste geziyordum. Tutuklananlar gryordum. Bunlarn, nce rgtte ve Azadamardda bulunanlar topladklarn anladm ve korktum.

43

Sen yalnz Gazeteye memleket iin makale yazdm. ve rgt yesi oldum. diyorsun. Gazeteye makale yazmak ve rgt yesi olmaktan neden korkuyorsun? Soruturma yaplmadn ve toplayp gtrdklerini grdkten sonra korktum. ki kii de sylemiti. Fakat ben yine geziyordum. Sonra anladm ki nceden ilikisi olanlar da topluyorlar. Ben de korktum. Salonda seni yakaladklar zaman sende ne gibi eyalar vard? Benim zerimde palto, kalpak, gzlk, tarak, mendil, 5 lira ve Bulgar banknotu vard. Baka bir ey yoktu. Bulgar, Seni orada tanrlar, yakalarlar. dediinden dolay belgemi, nfus kadm, kalemimi ve kulakla ilgili reetemi verdim. Yannda bavul, sandk ve sair eyan yok muydu? Yoktu. Senin zerinde kt, defter falan bulamadlar m? Hayr. Hibir ey yoktu. Kirkor Mercanofu tanr msn? Tanrm. Bu adam imdi nerede? Nerede olduunu bilmiyorum. nceleri neredeydi ve ne i yapard? Pangaltda Surp Agopun karsnda evi vard. Okullarda jimnastik retmenlii yapard. Komisyonculukla urard. Ben bu adam, Eyllden sonra grmedim. Kirkor Mercanof da Tanaksaan mdr? Tanaksaandr. Barunak Hosebyan tanr msn? Tanrm. Geen yaz Bulgaristana gitti. Bu da ayn rgtten midir? Evet. Sen yakalandnda zerinden, senin yazdn iki defteri almlar? Bu defterler benim zerimde bulunmad. Fakat bu defterlerdeki yazlar benimdir. 44

Bu yazlarn hepsi senin mi ? Baka yazlar da var. Hepsi benim deil. Barunakn, Kirkor Mercanofun ve benim yazlarm var. Bu defterleri hangi tarihte yazdn? Bu defterlerdeki yazlarn msveddelerini zaman zaman getirirlerdi. Ben de kopya ederdim. Sonra msveddeleri alr, gtrrlerdi. Msveddeleri sana kim getirirdi? Mercanof ve Barunak getirirdi. Ben serbesttim. Yolda grrdm, verirlerdi. Bana gelmezlerdi. Bunu ne zaman yazmaya baladn ve ne zaman braktn? Geen sene Nisan sonunda getirmilerdi. Bu senenin ubat sonunda braktm. Sen bu defterleri kim ve hangi rgt adna yazyordun? Tanaksaan olarak yazyordum. yeleri sorunuz ayrntl bilgi vereyim. Tanakstyun ve Tanaksaan ne demektir? Tanakstyun genel bir addr. Buna gre Tanakstyun rgtn genel ad, Tanaksaan da bu rgte ye olan ahslara verilen addr. Buna gre bu defterleri hangi sfatla yazdnz? Bunlar Tanaksaan sfatyla yazyordum. Bu i, Tanakstyun ii deildi. Kendileri Tanaksaan olduundan i de Tanaksaan iidir. rgtn bunlara yetki verdii yoktur. Kirkor Mercanofun Tanaksaan olmas dolaysyla mevkisi nedir? yelii vesairesi var m? Kirkor Mercanof, Barunak Hosebyan, Mgrdi daha bakalaryla grmler. Yetkililer tutuklamalar yapyor. Kalan ailelere bakmak iin teebbslerde bulunmak zere grmlerdir. Bir rgt oluturarak ailelere yardm edeceklerdi. nk ilgilenecek adam olmadndan oluk ocuk ortada kalmt. Hatta Hkmet aleyhinde hibir hareket yapmayacaklard. Bana da bu ekilde mracaat ettiler. Ne diye mracaat ettiler. Sen de gel katl. Bu ailelere bakalm. Bir sorun kmasn. dediler. Peki sen ne yaptn? Ben reddettim. Birinci sebep, yarn, br gn belki beni yakalarlar ve herkes Tanaksaan olduum iin beni tanr. kincisi, idare heyeti oluturmak ve ileri idare etmekte benim hi tecrbem yok. ncs, bu heyete hi gerek yok. nk iler kendi kendine oluyor. Bu bir 45

frtnadr, geecektir. dedim. Drdnc bir sebep olarak da kulam syledim ve Toplantlarda sylenecek eyleri duyamayacam. dedim. Onlar kabul ettiler mi? Onlar kabul etmediler. Aramzda bir anlama yaptk. leri biz idare ederiz. Tartrz. Senin yazn iyidir. zetleriz ve sana getiririz, sen de yazarsn. dediler Sen de bunu kabul ettin, deil mi? O artla kabul ettim. Getirdikleri, sorumluluk gerektirmeyen ktlar kopyalardm. Gerekte de fikirlerini yazamyorlard. On sayfa yazmak baka, zet yazmak bakadr. Kopya ettikten sonra size getirilen msveddeleri ne yapardnz? Kopya ettikten sonra Kirkor defteri alp gtrrd. Bende brakmazlard. Ben ynetimde deildim. Onlar, okuyup onaylayacaklard. Ben zaten ynetim dnda brakldmdan bu defterler bende kalmaz, ynetimin masasna braklrd. imdilik ifadeni imzala. mzalayaym (mza) Ktip (mza)

----------

-----

----------

Sank Sevari Misakyann tekrar alnan ifadesidir. (4 Temmuz 1916)


Niin sana Sevari diyorlar? Ermenice isimdir. Tanaksaan olduun zaman baka isim verdiler mi? Her ey akt. Kod adlarn stibdat Dneminde koyarlard. Ad aynen kaydederlerdi. Baka adm yoktur. Bazen Aravir de diyorlarm, yle mi? Evet, Aravir ismini vermilerdir. Sebebini syleyeyim. Ynetimi oluturduklar zaman bana da mracaat ettiler. Ben de dn sylediim gibi reddettim. Sebeplerini de ifade etmitim. Fakat, aradan drt be ay getikten sonra Acaba u ynetimdekiler kimlerdi. diye merak ettim. Tahmin olarak Barunak Hosebyan ve Kirkor Mercanofu biliyordum. Dierlerini de renmek istedim. Asker kanattan olanlarn isimlerini 46

renmek istemedim. Benimle bir ilgisi olmazd. Ancak bunlar srekli bana gelip gittikleri iin ikisinden bakasn da renmek istedim. Kirkor Mercanofa sordum Sizden baka ye kim? diye sordum. Aravir ismini gizlice koyduk. O senin kod adndr. nk ynetimi biraz aaal gstermek gerek. Be kiinin ye olmas gerektiinden ve sen de bizden fazla tanndndan sana Aravir kod adn koyduk. ye olanlara da gerek adn ve bize katldn syledik. dedi. O zaman ben sinirlendim. nk bana yaptklar teklifi reddettiim halde, sonra gizlice byle yapmalarnn iyi olmadn syledim. Kesinlikle ekileceim. dedim. Biz, dnr, gerekeni yaparz ve sana bildiririz. dedi. Bu geen sene Eyllde oluyor. Cevap beklediim gnlerde bir de duydum ki Barunak gitmi. Sonradan da asker kanatta olduklarn anladm birka kiiyle birlikte, byk ksm da yabanc lkelere gidiyorlarm. Kirkoru bir daha grmedim. Sonra bir pasaport meselesinden hapsedildiini duydum. Bunlarn hepsi birdenbire oluyor ve ben ortada kalyorum. Kirkor Mercanof, Barunak Hosebyan, Aravir ki sensin, oldu ye. Toplam be ye olacana gre dier iki ye kimlermi? Dier ikisi asker kanattanm. Bu ikisi asker kanattansa hangi ksmndan? de siyasi kanattan. Yukarda kisi asker kanattanm, bunlar gitmiler.demitin. Bunlarn isimlerini rendin mi? Bunlardan birinin ismini, gittikten sonra rendim. smi Harutyunmu. Bunu da, Harutyunun gitmesi ile ilgili meseleler konuulduu srada rendim. Harutyunun gitmesiyle ilgili meseleler neymi? Harutyunun kendi greviyle ilgili baz hesaplar varm. Hi kimseye sylemeyerek brakp gittiini, konuulduu srada rendim. Evrak arasnda bulunan 1 ve 2 numaral defterleri sana gsteriyorum. Bunlarn isimleri nelerdir ve Harutyuna ait hesaplar bul? Bu defterlerden 1 numarals bu ynetimin zabt defteri, 2 numarals da devamdr. Harutyunun hesaplar, bana gsterdiiniz bu defterlerden 2 numaralsnn 24 nc sayfasndadr. Samuel Tarpanyan tanr msn? Bu adam aslnda tanmam. Fakat bir gn Barunak Ben ayet bir yere gidersem, Samuel Tarpanyan isminde biri var. Yerime o geecek ve benim kod adm alacak. dedi. Bu sz syledikten bir iki ay sonra Barunak gitti. Yerine geecek olan Samuel Tarpanyan merak edip soruturdum. Tecrbesiz, gen bir ocuk olduunu anladm. Fakat bu ocuk Barunakn yerine geip grevini yerine getiremedi. nk hapse 47

girmiti. Bununla beraber onun grevini Kirkor Mercanof vesaire yerine getirmiti. Zira onlar henz buradaydlar. Barunakn kod ad neydi? Ardavazattr. Kirkor Mercanofun kod ad neydi? ki kod ad vard. Biri Rozan, ikincisini hatrlayamyorum. Harutyunun kod ad nedir? Bilmiyorum. Harutyun burada ne i yaparm? Bilmiyorum. Aada seninle birlikte tutuklu olanlar var? Onlar kimlerdir? dareciyan, Samuel Tarpanyan, Haoyan, gnadyos. Bunlardan hangisini tanyorsun? Mihran dareciyann dndakileri tanyorum. Mihran dareciyan Tanaksaan mdr? Vaktiyle Tanaksaan olmutu. Merutiyetten nce hapishaneye girmiti. Bunun hakknda bize bilgi ver? Ben Azadamard gazetesindeyken, bu ocuk, abone ilerine bakard. Mahcup, korkak ve insanlardan kaan bir adamd. imdilik imzala. mzalayaym (mza) Ktip (mza)

----------

-----

----------

Sank, Samuel Tarpanyann tekrar alnan ifadesidir. (8 Temmuz 1916)


Nerede dodun? Vanda Barutuolu Mahallesinde dodum. stanbula ka yanda geldin? 48

On bir, on iki yalarnda geldim. Neden ve kiminle geldin? renim grmek iin yalnz geldim. Babam buradayd ve onun vastasyla Robert Kolejde okumak iin buraya geldim. Buraya hangi yl geldin? 1906da geldim. Robert Kolejde ka sene okudun? Buraya geldikten sonra bir sene babamn yannda kaldm. Sonra okula girdim ve dokuz sene okudum. O zaman baban ne i yapard? Babam buradayken akmaklar Yokuundaki erifpaa Hannda komisyoncuydu. Evi neredeydi? Evi yoktu ve handa oturuyordu. Babam Vanda Protestan topluluunun vaizi ve okulda da retmendi. Burada komisyoncuydu. Hl hayatta m? sene nce ld. Babanz, Vandaki vaizliini ve retmenliini niin terk edip gelmiti? Maa dk olduundan sevmiyordu. Kendisi ticareti seviyordu. Birka ortak buldu ve ticaret yapmak iin geldi. Memlekette bu maala geinebilirdi. Niin ayrld? Baka bir sebep olmasn? Hayr. ki buuk lira ile geinilmezdi. Bunun iin ayrld. Robert Kolejden ne zaman mezun oldun? 1914 ylnda mezun oldum. Orada veznedar muavinlii ve retmenlik yaptm. Bir partiye ye oldunuz mu? Hibir partiye ye olmadm. Tekrar edelim. Hangi partiler var ki sen ona ye olmadn? Hnakyan, Tanaksaan, Veremya gibi bilinen bu partilere ye deilim. Bunlar dnda parti var m? Bilmiyorum. Bunlar da gazetelerde tartma falan olduundan biliyorum. Bir de Tanakstyun Partisi varm, biliyor musun? 49

Tanaksaan ile Tanakstyun ayndr. Tanakstyun ile Tanaksaan ikisi ayn olduu halde neden baka isimleri var? Yani Tanaksaandr demek, Tanakstyun demektir. Bu nedenle ikisi de ayndr. Hnak da byle mi? Hnak o rgtn genel ad olup, ona ye olanlara da Hnakyan denir. ki seneden beri Ermeniler tarafndan dardan ve ieriden yaplan propagandalar zerine, Msrda, stanbulda ve dier yerlerde Hnak veya Tanaksaan olanlardan bazlar tarafndan hcreler oluturulduu ve bunlarn da Ermenilerin geliimi iin Ermeni genliine el attklar biliniyor. Size de byle bir ey oldu mu? Olmad. yle bir ey iin de frsat vermedim. Mensubu olduunuz millete yardm etmek istemez miydiniz? sterdim. renimimi tamamladktan sonra millet ve vatanm iin memleketime dnmek ve onlar aydnlatmak isterdim. Barunak Hosebyan Efendi isminde birini tanr msnz? Bundan alt, alt buuk ay nce tandm. Nerede ve ne ekilde tandn? Okuldayken jimnastik gsterileri sebebiyle Msy Kirkor adnda biri, alt okulun bir iki snfyla beraber okulumuza geldi. Bu vesileyle kendisiyle tantm. 10-15 Temmuz 1915te hava deiiklii iin Beyoluna geldim. Birka gn sonra Msy Kirkora rastladm. Beraber Belv Bahesine gitmemizi rica etti. Oradaki konumalarmz, okulumuzdaki son jimnastik gsterileri hakkndayd. Baka hibir ey hakknda konumadk. Sekiz on gn sonra (Tarihi net olarak hatrlayamyorum) yine Belv Bahesine gittiimde Msy Kirkor ile baka iki kiinin daha oturduunu grdm. Beni de yanlarna davet ettiler. Tanmadm bu iki kii Barunak ile Kegam isimleriyle bana tantld. Barunak ile eskiden Van Amerikan Okulunda snf arkadaydk. Fakat uzun sre grmediimden kendisini tanyamadm. Burada olan olaylar hakknda konutuk. Kegamn Bakrky hakknda syledii yeni bir olay yoktu. Barunak da skdardan Kumkapdan konuarak, hatrladma gre A Melkon isminde birinin gnderildiini syledi. stanbulda bekr Ermenilerin rahat hareket edemediklerini dolaysyla bundan sonra haber toplama grevini kzlarn yerine getirmesini tercih ettiler. Yarm saat kadar bu konular hakknda konutuktan sonra daldk. Kirkor ile gelecek cumartesi iin randevulatk. Cumartesi gn ikimiz bulutuk ve konutuk. Kendisi son zamanlarda milletimizin maruz kald zulm ve basky anlatt. 50 Cemiyetine ye

Barunakn aile ad nedir? Hosebyandr. Kegamn aile ad nedir? Bilmiyorum. Bu Kegam nereli? stanbullu olmal. Sizle tantrlan Kegamn ne i yaptn rendiniz mi? Evet rendim. Kendisiyle arda grrdm. Bana saati olduunu syledi. Bu grmemiz de bir rastlantdr. Barunak ve Kegamla ka defa grtnz? Ka ay devam etti? Ben birinci grmeden sonra yalnz bir defa Kegama rastladm. Barunak bir veya iki defa Taksim civarnda yol stnde grdm. Barunak, Taksim civarnda ikamet eder. Karlamalarnz, ilk grmelerinizden ne kadar sonra yok oldu? Ne kadar sre grmediniz? Bu grmeler, ilk grmelerimizden 20-25 gn sonra oldu. Geen Eyll bandan beri bir daha grmedim. Bu dostunuzun stanbulda olup olmadn ve niye gremediinizi merak etmediniz mi? Kendisini eski bir dost olarak deil, bir snf arkada gibi kabul etmitim. Merak edip sormadm. Askerlik iiyle meguldm. Sormaa vaktim yoktu. Askerlik iinin nesiyle meguldnz? 1896 doumlu olduumdan askere gitmem gerekirdi. Bir kiinin tavsiyesiyle Fatih Asker Alma ubesi Bakanna gittim. Czdanm aldm. Sen git. Gerekince seni arrz. dediler. Yakalandm zamana kadar da armadlar. A Melkon kimdir? smini duydum. Kim olduunu bilmiyorum. Nerede Aym? Bilmiyorum. Bu adam uzaklatrlm. Bunun hakkndaki bilgin ne? Onu da bilmiyorum. Lkin orada bahsetmilerdi. Niin bunun gnderildiinden bahsettiler? Bilmiyorum. 51

Tanmadn bir adamdan sana bahsetmenin ne anlam var? Bunu syleyenler deli miydi? Hayr, deli deillerdi. Gnlk haberleri vermek amacyla, bir olay olarak bahsetmilerdi. Bakrky hakknda syledi. diyorsunuz. Bu ne demek? Kegam, Bakrkyde otururdu. Bizim tarafta yani Bakrkyde dikkate deer bir olay yoktur. dedi. Dikkate deer bir olay ne olabilir? Bakrkyde yangn gibi, sel gibi bir olay olmamtr. Sel olmam, yangn olmam haberini Kegam Efendi niin sylyor? Bununla aranzda ilgilenen kimse var m? Genel bir konu olarak syledi. inizden biri kendi oturduu yerde yangn ve sel gibi bir ey olduundan bahsetti mi? Etmemiti. O halde Kegam Efendinin bunlardan bahsetmesinin anlam ne? Bunlardan bahsetmedi. Lkin anladm kadaryla, Bakrkyde bir ey yok, demek istedi. A Melkonun gnderilmesinden bahsedildikten sonra Bakrkyde bir ey yok. diye sylerse bu ne demek? Kegam

A Melkonun gnderilmesi Kumkapda olan bir olaydr. Bakrkyde bir ey yok. demek Gnlk hayatta bir ey yoktur. demek anlamna gelir. Barunak ve Kegam sizin kendileriyle tantrlmanzdan sonra konumalarn deitirir grndler mi? Yoksa eskisi gibi konumalarna devam ettiler mi? Ne anladnz? Ben onlar grdm. Onlar da beni grnce ardlar. Yanlarna gittim, oturdum. Daha nce ne konutuklarn bilmiyorum. Yukarda Msy Kirkor beni onlarla tantrd. demitiniz Kirkor da beraberdi. Beni yalnz Kirkor tanyordu. Beni Kirkor arp onlarla tantrd. Bekrlarn stanbuldan gnderilmesi sebebiyle toplamasn tercih ettiler. diyorsun. Bu ne demek? kzlarn haber

Bunlarn yanna oturduktan sonra, uradan buradan bahsettiler. Sz, bekr Ermenilerin stanbuldan gnderilmesine geldi. Bu arada Kegam ve Barunak Bekrlar Belvye gelmesinler. Gerektii takdirde onlarn 52

yerine kzlar gelsin. Haberleri de kzlar getirsin. diye aralarnda konutular. Barunak, ertesi cumartesi gnne randevu vermi ve sizinle yalnz grm. Ermenilerin urad mezalim zerine Hkmetin tekrar Ermenilere gvenmesi iin ibirlii yapmanz teklif etmi. Siz de gcnz az olmasna ramen kabul etmisiniz. Bu ibirliini nasl yapacaktnz? Bu ahs, Barunak deil Kirkor idi. Bu amaca ulamak iin ne yapmak gerektiini, ne yapabileceimi bana sylemedi. Zaten grmemiz ksa srd. Size ibirlii teklif eden bu ahs ne yapabilecekti ki siz daha iin asln anlamadan, kendisiyle ibirlii yapmay kabul ettiniz? birlii yapmay kabul ettim. Onlarn artlarn kaytsz ve artsz kabul etmitim. leride edilecek teklife gre dnp kabul veya reddedecektim. Yalnz esas itibaryla bu ama iin almaya hazrdm. Yazdnz Franszca dileke neydi? Kime hitap edildiini bilmediim genel bir ricayd. Yalnz bunun yaz makinesinde yazlmasn benden rica etmitiler. Ben de yazdm. Hangi dilde yazlmt? Franszca. Size, yazmanz iin kim getirmiti? Kirkor getirmiti. Ne demiti? Bunun aynsn yaz makinesinde yaz. demiti. Genel dilde diyorsunuz Genel Ermeni dili mi demek? Evet. Altnda imza var myd? Yoktu. Ka tane yazdn? Bir tane. indekilere gre bir ahsa m hitap ediliyordu, yoksa halka m hitap ediliyordu? indekilere gre, halk tarafndan halka hitap ediliyordu. ahs deildi. Bu halkn hangi milletten olabileceine ihtimal veriyorsunuz? Hitap tarzndan bir ey anlayamadm. 53

yice dnseniz. indekileri hatrlayamaz msnz? Hayr, efendim. Msy Kirkoru az tanmanza ramen byle halk adna ve halka hitaben dileke yazmak iin size mracaat ettiinde, Kirkor hakknda sizde bir merak olumad m? Hayr. Dileke zel bir ey deil. Bu sebeple kendisinin kim ve ne ile ykml olduunu bilmek istemem. Kirkor, milletvekili midir? Hayr, kendisi beden eitimi retmeniydi. Patrikhanece din yetkilere sahip bir kii miydi? Bilmiyorum, kendisi din adam deildi. Fakat, patrikhaneyle bir irtibat olup olmadn bilmiyorum. u duruma gre; halk adna dileke yazdrabilme yetkisi seni artmad m? Bu dilekenin kendisi tarafndan m, bir milletvekili tarafndan m, yoksa patrikhane tarafndan m yazlp yazlmadn bilmiyorum ve merak edip sormadm da. Bu dileken ka satrd? Tahminen 15-20 satr. Hatrladn kadaryla bu dileke ieriini koruyarak Franszca veya Trke olarak yazabilir misin? Yazdm dilekenin genel ierii hatrladma gre yleydi: Milletimizin karlat sknty hafifletmek ve Hkmetle aray dzeltmek iin yardm isteniyordu. Hitap edilen tarafn, Osmanl Hkmetiyle pek dosta ilikisinin olduu anlalyordu. yle ki; onun tarafndan yaplacak giriim, bir araclktan ok, Ermeniler tarafndan Osmanl Hkmeti nezdinde istekte bulunmakt. Anlaldna gre, bu dileke yabanc bir Hkmete veriliyordu, deil mi? Muhtemelen baz ahslara veya bir partiye hitap ediyordu. Fakat Franszca yazlm olmasndan dolay yabanc bir Hkmete verilme ihtimali de vard. Kirkordan bu dilekeyi nerede aldnz? Taksim bahesinde bulutuk. Orada verdi. Siz, dilekeyi nerede geri verdiniz? Yine, Taksimde bahede verdim. 54

Yukarda dediniz ki kendileri bekrdr. Belki tehcir ederler. Etmemeleri iin kzlar gelip haberleri verecekler. Kzlar bu haberleri kime vereceklerdi. Ben, onlarn ileyileri hakknda bilgi sahibi olmadm iin kime haber verileceini bilmiyorum. Kendileri bunu biliyorlard. Sen evli misin? Nikhlym. Kiminle nikhlsn? Beyolu Feridiyede akal Soka 88 numarada Sonader Sahakyan ile nikhlym. Dn yaptnz m? Hayr efendim, henz nikhl, yani daha dorusu nianlym. Sen de bir anlamda bekr saylrsn. Evet, yar bekr saylrm. Hem taralsn, hem de bekrsn. Sen de dierleri gibi kendine haber getirecek bir kz semedin mi? Haber renip tebli etmek grevim deildi. Ben tesadfen orada bulunuyordum. Sevari Misakyan tanyor musun? Kendisini yeni yetime bir edebiyat sfatyla tanyorum. Bir iki eserini okudum. ahsen tanmyorum. Bu bir partiye mensup mudur? Bilmiyorum. Merak etmedin mi? Etmedim. Sevari Misakyan seni merak etmi. Hangi partiye mensup olduunu sylyor ne diyeceksin? Yalan ve iftiradr. Neden yalan syleyip, iftira etsin? Bilmiyorum. Seni, neden nce yakaladlar da sonra braktlar. Daha sonra tekrar neden yakaladlar? Harutyun isminde birisini Beyolundan nakledilmemden sonra tandm. Eylln 20lerinde, siyah bir antasnn bir iki gn odamda durmasn 55

rica etti. Dediine gre, odasn deitirecekti. Yeni bir kiralayamad, iin bir iki gn bir arkadann evinde kalacakt.

oda

Bizim yaknlarmzda bir oda tutma ihtimali bulunduundan, antann benim odamda kalmasn rica etti. ki gn sonra tramvayda bir sivil grevliyle tarttm iin tutuklandm. Odamda arama yapld. Eyalarm toplayp merkeze gitmem emredildi. O zaman ev sahibime antay gstererek Bu anta benim deil. Birisi gelip anahtar gsterecek olursa ona teslim ediniz dedim. antay getirdiinde ben evde deildim. Ev sahibesine de teslim etmemiti. antann iinde kendine ait amarlarn bulunduunu syledi. Yakalannca, benim bu meselede tamamen susuz olduumu kabul etti. Bunun zerine beni serbest braktlar. imdilik ifadeni imzala mzalayaym (mza) Ktip (mza)

----------

-----

----------

Samuel Tarpanyann tekrar alnan ifadesidir. (9 Temmuz 1916)


Harutyunu ne zamandan beri tanyorsun? Geen Eyll aynn balarndan beri. Ne i yapar? Nerede oturur? Bilmiyorum. Aramzda sk bir yaknlk olmad. Harutyunla nasl tantn? Bir gn Taksimden iliye doru giderken bana kendi kendini tantt. Beni nereden tandn bilmiyorum. Beni, bir bira imek zere Bomontiye davet etti. O vesileyle kendisini tandm. Tanyal ka ay oldu? Geen Eyllde tantm. 10-15 gn sonra da buradan gitmiti. Nereye gitmiti? Kendi ifadesine gre, Bulgaristana gitmiti. Gidecei sabah bana urad. Zaten bende olan antasn brakt ve paketini ald. 56

antaya ne oldu? Tramvayda bir grevliyle tarttm iin beni tutukladlar. Bu yzden odamda arama yaptlar. Eyam da merkeze getirdiler. Beni o zaman srgne yollayacaklard. Ev sahibesine antann bana ait olmadn ve anahtarlar kim getirirse ona teslim etmesini syledim. anta ev sahibinde kald. Ev sahibesinin ismi nedir? Kendisi nerededir? Tarlaba Altunbakkal Soka 7 numaradadr. smini hatrlamyorum. Kendisi Rumdu. Zannedersem Siyasi ube ismini biliyordur. antaya ne oldu? Evet, antay sonra almlar. Tarlaba Merkezine getirdiler. Galiba iinde yasak silahlar ortaya km. Baka ey; kt, kalem, kitap kmad m? Bilmiyorum. Bu nasl bir antayd? Bavul kadar byk bir eydi. Siyaht ve ok ar deildi. Zaten ben bakmamtm. Harutyun, ev sahibesine teslim etmi. Kadn da kapnn arkasna koymu. Akam geldiimde antay odama gtrdm. Harutyun bu antay senden ne zaman geri alacakt? Odasndaki oturma sresi bitmiti. Bir iki gn iin antasn bana brakt. Yeni oda tutunca oraya gtrecekti. Bulgaristana giderken oday nasl tutacakt? Bana, daha nce gideceini sylememiti. Gidecei sabah syledi. Sen, antasn ona geri vermek istemedin mi? Vermek istedim fakat alacan syledi. Birisiyle anahtar gndereceini ve anahtar getirene antay teslim etmemizi, syledi. Ben de tamam dedim. Harutyunun bu antadan baka bir eyi yok muymu? Bundan baka eyasnn olup olmadn sylemedi. Ben evine hi gitmedim. Esasen kendisinden holanmamtm. Bana byk paket ile bu antadan baka bir ey brakmamt. Holanmadn adamn eyasn neden saklyorsun? Kk bir iyilik yapmaktan, bir ey kmaz. Kendisi saklamam rica etmiti. Ben de aldm. 57

Harutyun bir partiye mensup mudur? Bilmiyorum. Mensup olduunu da sanmyorum. Kendisi sradan bir adamd. Kendisiyle grmemizde pek lzumsuz eylerden bahsederdi. Harutyun ne i yaparm? Neyle uratn bilmiyorum. Bunun aile ad nedir? Bilmiyorum. Kim tantrmt? Kendisi. O, beni nceden tanyormu. Bana, hemehriyiz diye kendini tantt. imdilik ifadeni imzala. mzalayaym (mza) Ktip (mza)

----------

-----

----------

Sank gnadyos Andonyann tekrar alnan ifadesidir. (9 Temmuz 1916)


Nerelisin? Sivasn Kohisar kazasndanm. stanbula geleli ka sene oldu? Alt sene oldu. Alt sene ncesine kadar hep memleketinde mi oturdun? Evet. Memlekette ne i yapardn? nceleri renperlik ve obanlk yapardm. Sonra marangozluk yaptm. Okumay bilir misin? Biraz bilirim. Nerede okudun? Kyn okulunda. 58

Ermeniceden baka dil bilir misin? Biraz Trke okumay bilirim. Baka dil bilmem. Hrriyet ilan edildikten sonra Kohisarda da partiler kuruldu mu? Hayr, Kohisarda byle bir ey yoktu. stanbula geldiinde, partileri rendin mi? stanbula geldiimde iimle megul oldum. Partileri iittim. Hangi partiler olduunu iittin? Turuak ve Hnak Partileri olduunu iittim. Bir de Tanakstyun var. itmedin mi? Turuak ile Tanak ikisi ayndr. Ermenicede Turuak ve Tanakstyunun manas nedir? O kadar ok okumuluum olmadndan bunlarn anlamn bilmiyorum. Sen bu partilere girmedin mi? Hayr, girmedim. Alt sene nce, kyden nereye, nasl geldiini, anlat. Kyden doruca buraya geldim. Galatada kooperatif irketinde be sene marangozluk yaptm. Evin neredeydi? Kaledibinde, ngiliz Okulu civarnda. Babam ngiliz Okulunda kapcyd. Baban hl yayor mu? smi nedir, ne i yapar? Babamn ismi Kirkordur. Hl yayor ve bir ile uramyor. Sonra ne yaptn? Oradan ktm. Pasaj Anderyada kapc oldum. Galatada Kuma Nikola Godofu tanyor musun? Evet. Nasl tantn? Kooperatifin yanndaki meyhaneye srekli gelirdi. Orada tandm. Tanmama vesile de Feriky Ermeni Okulunda18 retmen Nazek
18

stanbul Ermeni Patrikhanesinin nderliinde Zenop Efendi Merametiyann balad arsa zerinde Feriky Kilisesinin bahesinde bir okul ina edilmesine karar alnd. Zamann Osmanl Padiah Sultan II nci Beyaztn emirleriyle ahap bir binann yapmna baland. Kurum, Surp Vartanans Ermeni Kilisesi Vakfdr. Kurumun ilk kurucusu Vahan Hdaverdidir. Kurum 03-121912 tarihinde ilkokul olarak faaliyete gemitir. Cumhuriyet dneminde okul byk bir yangn

59

isminde bir kz vard. Matmazel Nazek bir gn o meyhaneye gelmiti. Godofu dar armt. Ben de o srada dar ktm. Ne olduunu sordum. Godof bana, Bu Matmazel Bulgaristana gitmek istiyor. Kendisi Ermenidir. dedi. Bulgar Sava baladktan iki ay sonrayd. Tahminen be ay oldu. Bu Matmazel kimdir? diye, sorduumda, Perembe pazarndan Musluku Artinin nianlsdr. dedi. Musluku Artini tanyordum. Kendisinden 100 kuru alacam vard. Paray elden vermemitim. Nian Manukyan isminde bir hemehrimin alacayd. Nian Manukyan Amerikaya gidecei iin, Artinden alaca olan 100 kuruu kendisine verdim. Bu ekilde, Artinden 100 kuru alacakl oldum. Nikola Godofa Bu Matmazele yardm edip gnder. dedim. O da cevap olarak, imdi durum msait deil, Ermeni kzlara izin vermiyorlar. dedi. Bundan sonra ayrldk ve bir daha kendisini grmedim. Hezaran Sokandaki Bugikann meyhanesine her zaman giderdim. Orada, Nikola Godofla Bulgar kavaslarndan Stemo isminde birisi srekli beraber bulunurdu. Meyhanede ierken, ucuzluk pahallk gibi nemsiz eylerden konuurken Stemo bana, Benim be kyye kadar kahvem var. Bunu satar msn? diye sordu ve kahveyi getirdi. Ben de sattm. Kalyoncu Kulluunda sokak ierisinde, sa kolda bir kuru kahveci var, ona sattm. 50-60 kuru kadar tuttu. Parasn gtrp kendisine verdim. Bylece Stemoyu da tanm oldum. Bundan bir gn sonra yine ayn meyhanede Nikolay grdm. Bana Matmazel Nazekin kendisine geldiini, tandklarmzdan Nikola Dimitriyefin Bulgaristana giderken yakalandn ve antasnn Vlademirde kalm olduunu, Bulgar Kavasna haber vererek antay Vlademirden almasn istediini sylemi. Meyhaneden kp apartmana gittim. Matmazel Nazek, yanma gelerek beni davet etti. Nereye dedim. Burada iki matmazel var. Onlarla greceksin. dedi. Matmazellerden birinin ismi Mari, dierinin ismi de Siranu idi. Bu isimleri kendilerinden iittim. Mari, Nikola Dimitriyefin kz kardei olduunu sylyordu. Siranu da Nianlsym. demiti. Birlikte Pangaltda cadiye Sokann en sonunda bir eve gittik. Bu kzlarla orada grtm. Bu matmazeller bana, Dimitriyefin antasnn iinde, 45 lira parasnn, elbiselerinin, bir de fotorafn olduunu sylediler. Ayn evde Dikran isminde ksa boylu birisi vard. ran uyruklu olduunu sylyordu. Onun da nianls bu kzlarla ayn okuldaym. Dikran da bu antann geri alnmas iin ricada bulunmutu. Oradan kp meyhaneye
geirmitir. Kevork-Sirvant Karamanukyann balaryla kat ve blm inaat yaplarak, derslik saylar arttrlm ve 29-08-1952 tarihli izne bal olarak 04-11-1952 tarihinde ortaokula dnmtr. lke genelinde 8 yllk kesintisiz eitime geilmesiyle 1998-99 retim ylndan beri ilkretim okulu olarak faaliyetini srdrmektedir. Normal retim yapmakta olan zel aznlk okuludur.

60

gittim. Nikola Godof ve Bulgar Kavas oradaydlar. Bu antayla ilgili olarak kendileriyle konutum Vlademiri biz tanyoruz. Kendisine syler antay alrz. dediler. Nikola ve kavas anta hakknda, birer defa gidip Vlademirle konumu. Vlademir de bunlara cevaben; Bana birka kii geliyor. Kime vereceimi bilemiyorum. antann asl sahibi, kime teslim edileceine dair haber gndersin. demi. Ben de gidip Matmazel Mari ve Siranuu buldum. Meseleyi anlattm. Matmazeller bana; Sen git, Vlademiri gr ve unlar syle: Biz salona kadar kendisinin arkasndan gittik. Vlademir bize orada tesadf etmi ve sizin adam vapura bindirdim sizi de yaknda gndereceim. diyerek, eliyle srtmza vurmutu. Vlademir bu suretle bizi tanyacak ve antann sahibi olduumuzu anlayacaktr. antay Bulgar Kavasna teslim etsin, biz ondan alrz. dediler. Ben Vlademire kavas ile beraber gidip matmazellerin ifadelerini aynen syledim. Vlademir, Yarn Saat:11.00de antay getireceim. antay Bulgar Eliliinde, kavasa teslim ederim. dedi. Ertesi gn Saat:11.00de Bulgar Elilii karsndaki bir kahvede oturdum. Vlademir de oraya gelmiti. Yannda anta yoktu. Ben, nce kendisini tanyamamtm. O beni tanm. Darya ard. O esnada kavas da geldi. kimize; Sizin iinizi akam saat on birde greceim. dedi ve benim srtma eliyle vurdu. Oradan ktm, evime gittim. Arkamdan sivil memurlar beni takip ediyorlarm. Gece vakti gelip evimde tutukladlar. imdilik ifadeni imzala mzalayaym (mza) Ktip (mza)

----------

-----

----------

Sank Kirkor Karabet Kendirciyann tekrar alnan ifadesidir. (9 Temmuz 1916)


Sen nerelisin? Vanlym. Vann iinden misin? inden. Solakolu Mahallesindenim. Ne zamandan beri stanbuldasn? Be seneden beri. 61

Vanda ne i yapardn? Kahvecilik yapardm. Buraya ne amala geldin? almak iin gelmitim. Nerede alyordun? nce Kapalarda kahvecilik yaptm. Sonra Kumkapda ve Taraklarda Matyo Hannda. Bir sre de Azadamardda kfecilik, ondan sonra birka ay da Yenikapda kahvecilik yaptm. Bir gn Beyoluna kmtm, belgemi sordular. Olmad iin beni yakalayp askere sevk ettiler. Askerde hastalannca buraya geldim. Hastaneden knca da eve geldim. Birka gn sonra beni evde yakalayp, tutukladlar. Sen nerede askerlik yapyordun? nce anakkale 2 nci Amele Taburunda ameleydim. Sonra 3 nc Karacabey Merkep Koluna verdiler. Orada hastalannca buraya geldim. Hibir partiye girdin mi? Hayr, efendim. Hangi partilere girmedin? Parti nedir, anlamyorum. Matbaada alrken Sevari Misakyan grdn m? Hayr. Eniten kimdir? Sahak Kirkoryandr. ranl bir ocuktur. Ne i yapar? Koltukuydu. Sonra gazete satarm. Azadamard da alrd. Oraya geldiini grdm. Moses Mgrdi kimdir? Bu adam, enitemin tandym. Limon satarm. Hasta olarak geldiimde, evde bir iki defa grdm. Enitem, kendisini bacanak etmek istermi. Harutyunu tanr msn? Hayr. Kirkor Mercanofu tanr msn? Hayr. 62

Sahakn babasnn ad nedir? Kirkordur. Vanl Barunak Hosebyan tanr msn? Hayr. Hi grmedin mi? Hayr grmedim. Balasanyan tanr msn? Bu isimde bir kahveci vard. Azadamard Matbaasnda kahvecilik yapard. Onu tanrm. Ben askere giderken kendisi oradayd. imdi ne olduunu bilmiyorum. Moses Mgrdi sizin evde ka gn kald? Bilmiyorum. Ama kendi ifadelerine gre, sekiz on aydan beri enitemle beraber oturuyormu. Ben geldiimde kendisini evde buldum. Sekiz on ay orada oturduuna gre, ne i yapyormu? Limon, portakal satarm. Eve harcama yapyor muydu? Nianls evde olduu iin, harcama yapmas da doaldr. Kimin yannda nianlanmlar? Bilmiyorum. Bana, sadece nianlanm olduunu sylediler. Evlenecei kzn ismi nedir? Nektar. imdilik ifadeni imzala mzalayaym (mza) Ktip (mza)

----------

-----

----------

Sank, Haoyan olu Ohannesin tekrar alnan ifadesidir. (9 Temmuz 1916)


Sen nerelisin? Sivaslym. Zaradanm. Kk yalarmda buraya gelmiim. 63

Okula gittin mi? Hayr. Ne i yaparsn? Saralk yapardm. 20 sene Sarahanede altm. Sonra Beyolunda Tomas kardelerin yannda altm. Hrriyetin ilanndan sonra hibir partiye girdin mi? Hayr. Zaten partilere girmeyi sevmem. Niin sevmezsin? Ben kendi iimle urarm. Parasal durumum, mesleim yle partilere girmeyi kaldrmaz. Kirkor Mercanofu nereden tanyorsun? Kirkor Mercanofu tanmam. Kimi tanrsn? Michael Abrahamovu tanrm. Nereden tanyorsun? Gmrkten. Ben mal karmaya giderdim. O da orada mal karrd. Orada bir iki defa grdm. Ka seneden beri tanyorsun? Bir buuk iki sene ncesinden beri tanrm. Emniyette Ben, bunu seneden beri tanyorum demisin. Byle demedim, Bir buuk iki seneden beri dedim. Bu adam imdi nerede? Bunu Siyasi ubeden Bulgaristana gnderdiler. Alt ay nce bununla birlikte beni de tutukladlar. 25 gn sonra serbest brakldm. Michael Abrahamov iki ay kadar hapiste kald. Bulgar uyruklu olduundan Bulgaristana gnderildi. Bu adam hangi partidendi? Bilmiyorum. Kendisi sylemedi mi? Sylemedi. Onunla Bulgar diye konuuyordum. Hangi dille konuurdunuz? Kendisi Ermenice bilir miydi? 64

Trke konuurduk. Ermenice bilip bilmediini bilmiyorum. Ben onu Bulgar zannediyordum. stanbula niye geldin? Para kazanmak iin geldim. Ne i yapacaktn? Ne i olsa yapardm. nce orap, mendil sattm. Sonra limon, portakal ve yumurta sattm. Kiliseyi temizlemek iin ne kadar cret alrdn? lira alrdm. Neden bu creti braktn da geldin? Bktm. Msrdan ktnda sava balam myd? Hayr. Buraya geldiin zaman sava balam myd? Buraya geliimden drt ay getikten sonra balamt. Sen evli misin? Nianlym. Kerdiryan Kirkorun kardeinin kzyla nianlandm. fadeni imzala mzalayaym (mza) Ktip (mza)

----------

-----

----------

Kumkap Hisardibi 99 numaral evde ailesiyle birlikte ikamet etmekte olduunu syleyen asker, A Melkonun ifadesidir. (10 Temmuz 1916)
Adn ve kimliini syle! Adm Melkon. Babamn ad Agop. Lakabm Agopyandr. Vanda dodum. Dokuz yanda stanbula geldim. Babam Vanda vefat etmitir. Annem ise benden 15 sene sonra stanbula geldi. Kendisi 10 sene nce vefat etmitir. 40 senedir stanbuldaym. nceleri evlerde a rakl 65

yapyordum. 25 senedir Kumkapda Patrikhane kesinde 28 numaral dkknda alk yapyorum. Seferberlik ilan edilince asker oldum ve Hadmkye gnderildim. Halen orada bulunuyorum. Ailem Kumkapda Hisardibi 99 numaral evde ikamet etmektedir. 51 yandaym. Hangi partidensin? Yani Tanak msn, Hnak msn? Aklaynz. Hibir partiye mensup deilim. Merutiyetten iki sene sonra Kumkapda, evimin yaknnda Asperez adnda bir kulp ald. Bu kulbe iki sene kadar devam ettim. Kulbe yeydim. Daha sonra mesleimin bu tr faaliyetlere elverili olmamas nedeniyle kulp yeliinden ayrldm. Tekrar sylyorum, bir partiye mensup deilim. Senin Tanak olduunu biz biliyoruz. Bunun iin dorusunu syle, saklama. Tekrar sylyorum, hibir partiye mensup deilim. Yalnz milletvekili seimlerinde Kumkap civarnda, kulp yeleriyle birlikte oy toplamak iin dolatm. Bundan dolay beni Tanak olarak bilirler. Devam etmekte olduunu sylediin kulp Tanaklarn ynetiminde midir? Tanak Partisinin ynetiminde deilse de birok Tanak gidip gelirler. Dier zamanlarda da nutuk ekerler. Tanaklardan kimleri tanyorsun? Kulbe gidip, gelen ve konferans veren, uzun boylu, Hajak adl birisiyle; Vartkes Efendiyi ve biroklarn tanrm. Ancak isimlerini bilmiyorum. Samuel adnda tandn kimler vardr? Samuel adnda hi kimseyi tanmyorum. aherikyan isminde ihtiyar birisini tanyorum.Bu ahs da bazen kulbe gelir konuma yapard. Devam ettiin kulbn ynetim kurulu yeleri kimlerdir? simleri nedir? Benim zamanmda ynetim kurulu yeleri; Patrikhane bakcs Kirkor Sryan, Avukat Bogos Tanilyan, Halc Agop, retmen Kigork Mesropdan oluuyordu. Bu kulp nasl ynetilirdi? yeleri ka kiiden oluuyordu? Kulbn iindeki kahve kiraya veriliyor ve devam eden yelerden aylk birer kuru cret alnyordu. alg renmek isteyenlerden de bir cret alnyordu. Ara sra da kulp yararna tiyatro gsterileri yaplrd. yeleri de 60 kii kadard. Seferberlikte asker olduunu sylyorsun. Ne vakit ve hangi tarihte asker oldun? 66

Mays 1915 tarihinde asker oldum. 1871 doumluyum. Kumkapda Asperez adnda iki kulp vardr. Bunlardan hangisine devam ediyordun? Hisardibindekine. lk nce alan kulbe devam ediyordum. imdilik ifadeni imzala. Dorudur. mzalarm. (mza) ---------Ktip (mza) --------------

Sank Kirkor olu Sahakn tekrar alnan ifadesidir. (12 Temmuz 1916)
Nerelisin? rann Salmas kasabas civarnda bulunan Merhem ky halkndanm. stanbula geleli ka sene oldu? sene. Memlekette ne i yapardn? Demircilik. Buraya ne iin geldin? Amerikaya gitmek iin. Amerikadan, yolda harcamak zere bana para gelecekti, gelmedi. Kalmaya mecbur oldum. Kirkor Karabet Kendirciyan senin neyin olur? Kaynbiraderimdir. O nerelidir? Vanl. Sen nerede evlendin? Memlekette. Kirkor Kendirciyan randa myd da sen onun kz kardeini aldn? 18 sene nceki karklkta rana gelmilerdi. O zaman evlendim. Moses Mgrdiyan tanr msn? Evet. 67

Nasl tandn? Alverite tandm. Benim de bir baldzm var. Mosesle evlenecekti. Nianlandlar. Moses nerelidir? Bulgaristanl. Bulgarca bilir mi? Bilmiyorum. Ermenice bilir mi? Evet. Baka hangi dilleri bilir? Bilmem. Senin karnn ad nedir? Kalupse. Baldznn ad? Nektar Kaynvaliden var m? Yok. fadeni imzala. mzalayaym (mza) ---------Ktip (mza) --------------

Sank Doktor Emirze Ketenciyan Efendinin tekrar alnan ifadesidir. (12 Temmuz 1916)
z gemiiniz hakknda bilgi veriniz. Urfada dodum. lk eitimimi, on drt yama kadar orada aldm. 1898 tarihinde Antep Amerikan Okuluna gittim. Be yl kadar devam ettim. Sonra Beyrut Amerikan Okuluna gittim. Be sene kadar da orada okudum. Bu okulun tp fakltesinin son senesindeyken, brakarak 1909 yl banda stanbula geldim. Osmanl Darl-fnun [stanbul niversitesi] Tp Fakltesine girdim. 20 Nisan 1911 ylnda diplomam aldm. ki ay sonra Urfa Sancana bal Harran belediye doktorluu greviyle 68

Urfaya gittim. Bir sene kadar grevde kaldm 1912 yl banda stanbula dndm. Burada evlendim. Boyacky Frn Sokanda ailemin evinde oturdum. Balkan Sava srasnda stanbul Belediyesi tarafndan skdar Nuhkuyusu Kolera Hastanesinde grevlendirildim. Sonra serbest doktorluk yapmak zere Balkesire gittim. Seferberlik ilanndan evvel Balkesirde kurulan Seyyar Jandarma Taburu doktorluuna tayin edilerek, taburla beraber anakkaleye gittim. ki ay sonra tabur lav edildi, ben de stanbula dndm. Mensup olduum Selimiye Partisi tarafndan arlarak Edirneye gnderilmek zere hazr bulunduruldum. Bu srada, geen sene Nisan ay banda polis tarafndan yakalanarak ankrya srldm. Orada be ay kaldm. Sonra ileri Bakanlnn 4 Austos 1915 tarihli ve 29 genel numaral emriyle serbest brakldm. Kastamonuya gittim. Orada doktorluk yaparken, askere arldm. Oradan ankr, Ankara, Eskiehir ve sonunda stanbula getirildim. Harbiye Nezaretinin emriyle Haydarpaada Dknler ve Yarallar Komisyonundayken yakalanarak Emniyet Mdrl nezarethanesine getirildim. Seni niin srmler? Niin olduunu bilemiyorum. Bir gn evimden ardlar, sorgusuz sualsiz ankrya gnderdiler. Yine bir gn orada arp bir soru sorulmakszn serbest braktlar. Bir rgte mensup musunuz? Hayr, deilim. Hangi rgtlere mensup deilsiniz? Hnak, Tanak ve son olarak Merut Demokrat diye bir rgt de kurulduunu sanyorum. Bunlarn hibirine dahil deilim ve bunlardan baka rgt olup olmadn da bilmiyorum. Tanaksaan merkezine gider miydiniz? Hayr. Azadamard matbaasnda tandklarnz var m? Varsa kimlerdir? Var. Birisi Hayk Teryakyan, dieri de Rupen Zartaryandr. Sevari Misakyan tanr msnz? Hayr. fadenizi imzalaynz. mzalayaym. Doktor Emirze Ketenciyan ---------Ktip (mza) ----69 ----------

Moses olu Samonun tekrar alnan ifadesidir. (12 Temmuz 1916)


stanbula geleli ne kadar oldu? Drt sene oldu. Memlekette ne i yapardn? Talk. Burada ne i yapyordun? Sabahleyin kan Trke gazeteleri satyordum. Sonra seyyar ktlk yapmaya baladm. Halen bu ile urayorum. Sende silah bulunmu. Bu silah kimindir? Garbis Vartazyanndr. Ad geen ahsn kz kardei bir paket ierisinde bir emanet verdi. Bunun iinde ne var, ne yok bilmiyordum. Emanet bende iki gn kald. nc gn, Garbis srgnden gelmi. Satlk kt var. diyerek, evlerine ardlar. Pazarlk ettik. Kaparo olarak bir miktar para verdim. kacam srada, Garbis kz kardeine seslenerek, Silahm nerede? diye sordu. Samoya teslim ettim. dedi. Ben bunu iitince, Verdiin paket silah myd? dedim. Evet. dedi. Bunun zerine, Ben korkarm. Bunu resm makamlara teslim edeceim. dedim. Teslim edemeden, beni yakaladlar. Bu silahlar nelerdi? Biri byk, biri kk iki tabancayd. Cinslerini bilmiyorum. Bunlar neden yetkililere teslim etmedin? Zaman bulamadm. Fakat, bir tanesini yani byn yakalandktan sonra ben kendim ihbar ederek teslim ettim. Sen polise bu silahlarn Karakin Klyana ait olduunu sylediin halde, burada Garbis Vartazyann olduunu sylyorsun. Bu nasl eliki? Hayr, Karakin Klyana ait deil. Karakin Klyan nereden tanyorsun? Bu adam kitap. Ben de ktym. Tabii olarak al veri sebebiyle tantm. Garbisin kars var m? Hayr, yalnz kz kardei var. Gedikpaada Ermeni Kilisesinin karsndaki evde oturuyor. smi Yagisabet. fadeni imzala. mzalayaym Samo Musa ---------Ktip (mza) ----70 ----------

Sank Mihran dareciyann tekrar alnan ifadesidir. (13 Temmuz 1916)


Nerelisin? stanbulluyum. Hangi okulda okudun? Galatada Ermeni Okulunda. Bir ie girmedim. Eski Ermeni olaylarnda, beni rgt diyerek yakaladlar. kincisinde, Babli Olaynda19 beni de rgtten diye yakaladlar. Geri ben Tanakstyun rgtne yeni katlmtm. Bir i yapmamtm Tanaksaan diyerek yakaladlar. Evimden aldlar. Arkadam Ardais isminde birisi Sanat Okulunda renciydi. Onu da beni de yakalayp karakola gtrdler. Ar ceza mahkemesine kardlar. dam cezasna mahkum ettiler. Dileri Bakanlna bomba atld gn olan 1897 senesi Mart aydr. Merutiyetin ilanna kadar 11 sene yattm. Beyolu Taksimde Leylak Sokanda ikamet ederdim. O zaman okuldan ayrlmtm. Baka bir ite almadm. Sekiz kii mahkum olmutuk. Karabet, Ardais, Bogos Armanek, Serkis ve Mertad vard. Mertad ld. Bir de Abraham isminde birisi vard. Merutiyetin ilanndan sonra ktm. Hastaydm, bir sene kadar tedavi grdm. yapmak istediysem de yapamadm. Azadamardda yazcydm. Kapand gne kadar orada altm. Sen poliste, kinci banka meselesinden dolay beni yakaladlar. demisin. Babli ve Banka Olay ikisi de ayn gnde olmutu. Senin kardein kimdir? Son zamanlarda taraya gnderdiler. Kumkapda ve Kadkyde retmenlik yapard. Kendisi hastayd. rgte dahil deildi. Kendisinin bir gz kr, dier gz de bulank gryordu. Niin taraya gnderdiler, bilmiyorum.

19

Hnaklar tarafndan 18 Eyll 1895 gn gerekletirilmitir. Bu olaydan iki gn nce Ermeniler, alt yabanc devletin elilerine, Ermenilerin, slahatn uygulanmasn istemek amacyla grltsz bir gsteri yapacaklarn, hkmet tarafndan asker, jandarma, polis vastasyla bu hareket nlendii takdirde bundan ar sonular kabileceinden btn sorumluluu imdiden hkmete yklediklerini birer bildiri vermek suretiyle bildirdiler. 18 Eyll gn Kumkapdaki Patrikhane Kilisesinde 3-4 bin kadar Ermeni toplanyor. Ermeniler ya lm veyahut hrriyet istiyor! diyerek Kumkapdan Babliye doru ilerlemeye balyorlar. Yollarda sk sk ate ederek etrafa saldryorlar. Yrylerin says Babli yaknnda 5.000i bulmutur. Bunlarn Babliye saldrlar nlenmitir. Mslmanlar kkrtmak iin yaptklar hareketler de istenilen sonucu vermedi. Ermenilerin byk ounluu, Beyolu, Galata, Kumkap kiliselerine snyorlar ve kilisede bulunan masum insanlar da dar brakmyorlard. Emniyet ve gvenlik salannca, hepsi de serbeste yerlerine dndler. Esat Uras; Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, stanbul, 1987, s. 478-491.

71

Merutiyetin ilann takiben hapishaneden ktktan sonra, rgt ile birlikte almadn m? Ben hastalandm. Tedavi olmak istedim. 11 sene hapishanede kaldm yetmedi mi ki tekrar yle ilere gireyim. Merutiyetten almadn? sonra rgt faaliyetini aktan yapyordu. Niin

Asla almadm. Sevari Misakyan tanr msn? Drt be sene nce Azadamardda yazarlk yapt. Oradan tanyorum. rgtten midir? Bilmem Kirkor Mercanofu tanr msn? sminden tanmyorum. fadeni imzala. mzalayaym (mza) ---------Ktip (mza) --------------

Sank Aotun tekrar alnan ifadesidir. (13 Temmuz 1916)


Nerede dodun? Tahranda dodum. Yedi yanda stanbula geldim. skdardaki Berberyan Okulunda okudum. Son snfta ayrldm. Sonra evde kendi kendime altm. Bir sene kadar evde geirdim. Hallayan Bedros Efendi Avrupadan yeni gelmiti. 11 ay kadar onun yannda kaldmsa da bykbabamn gzn boyamak iin kaldm. Katlanamadm. Oyunculua meylim vard. Manakyan Kumpanyasna girmitim. Cilt hastalna yakalandm. Be sene ektim. Bykbabamn hali vakti yerindeydi. Geimimize bakyordu. Sonra da ayrast Efendi Kumpanyasnda oyunculuk yaptm. Cilt hastalna yakalanmtm. Sonra Fehim Efendiyle beraberken Merutiyet ilan edildi. Ermeni Kumpanyasnda altm. dare edemedik. Hastalm engel olduundan her zaman burada bulunamazdm. Zaten ahlkszlklar olduundan dolay da duramazdm.

72

Bir rgte mensup musun? Hayr. Oyunculua merakm olduundan, baka bir eyle uramyordum. Bykderede Tanaksaan Yetovk ahin seni baklam. Neden baklad? Oyunda benim vurulmam gerekiyordu. Elindeki bak gerek deildi. Bilerek deildi, kazayla vurdu. ok tehlikeliydi. Davac olmadm nk, kazayla oldu. fadeni imzala mzalayaym (mza) ---------Ktip (mza) --------------

Sank, Karabet ukuryan olu ifadesidir. (13 Temmuz 1916)


Nerede domusunuz?

Ohannesin

tekrar

alnan

Gmhanede dodum. 15 16 yalarnda Trabzona geldim. Orada iki sene kadar okula devam ettim. Birka sene terzilikle uratm. 21 - 22 yandayken Marsilyaya gittim. Orada iki, iki buuk sene kadar kaldm. Terzi olarak altm. Oradan da Kanadaya gittim. Kanadada iki seneye yakn kaldm. Hastalandm ve Amerikada Dorchester ve Brooklyn ehirlerinde drt buuk be sene kadar kaldm. Daha sonra Liverpool-Paris-Marsilya yoluyla bundan drt yl nce stanbula geldim. Buraya geldikten iki ay sonra buradaki evi tuttum. O zamandan beri burada terzilik iiyle megulm. Samuel Tarpanyan tanr msn? Evet. Bunun nianls ve nianlsnn annesi benim teyzemle grrler. Ben de teyzeme gider gelirim. Bundan birka ay nce Samuel hapsedilmiti. Nianls teyzeme gelip, kocasnn Samuel iin kefil olmasn istemi. O da kefil olmu. Samuel hapisten ktktan sonra tekrar aradlar. Enitemi alp Samueli aramaya gittiler. Samuel, bize haber vermeden yerini deitirmi. Eniteme bir iki gn izin verdiler. Ben bu srada Samuel meselesine kartm nk bulunamyordu. Nianls annesiyle bize gelmilerdi. Sorduk, hasta olduunu sylediler. Samueli bulmak iin yine de elimden geldii kadar alyordum. Samuelin meydana kmas geciktike, ben merak etmeye balamtm. Acaba Meydana kmak istemiyor mu? Enitem bundan dolay sorumlu tutulacak m? diye, merak ediyordum. 73

Bir gn Siyasi ube memurlarndan birisi eniteme gelerek, Sen bu adam iin nasl kefil oldun? Bu adam, zararl bir adamdr. zerinde yasak silahlar km. deyince, enitem endielendi. Samuelin nianlsn sktrmaya baladm. Teyzemi, Samuelin nianlsnn evine gnderdim. O da ayrca sktrp Samuelin meydana kmasn isteyecekti. Bylece be alt gn kadar geti. Samuelin nianls, onun elbiselerini tletmek iin maazaya getirdi. Bunlar hazr olsun. Yarn Samuel gelip bunlar giyecek ve Siyasi ubeye gidecek. dedi. O gn Samuel gelmedi. Elbiseleri almak zere baka bir kz gndermiti. O kzn ismini bilmiyorum. Kza, Samuelin nerede olduunu sorduysam da cevap vermedi. Ben de Samuelin yerini renmek iin, bu kz takip ettim. Ziba Sokanda bir eve girdiini grdm. O akam eniteme syledim. O da memurlara haber verdi fakat Samuel orada bulunamad. Bizim hann kapcsna meseleyi anlatm. Bize yardm etmesini rica etmitim. Hatta enitemle birlikte, memurlara Samuelin Ziba Sokandaki ikametghn haber vermilerdi. Ertesi gn Samuel nianlsyla dkkna geldi. Niin bu kadar geciktiini sordum. fadeni imzala mzalayaym (mza) ---------Ktip (mza) --------------

Karabet ukuryann tekrar alnan ifadesidir. (13 Temmuz 1916)


fadenizi tamamlaynz. Hasta olduunu syledi ve enitemle beraber Siyasi ubeye gittiler. Enitem hemen dnd. Bir iki saat sonra da Samuel geldi. Ne istediklerini sorduk. Samuel dedi ki Reat Bey, geen defa ki tutukluluum srasnda, hapisten kmak iin kimseye para, bir ey verip vermediimi sormak iin beni arm dedi. Ben bu yzden biraz iimden gcmden ayr kalm olduumdan, evdekileri bunlarla fazla temasta bulunmamalar konusunda uyardm. Robert Kolej rencilerinin ou benim mterimdir. Samuel de zannedersem Robert Kolej rencileriyle birlikte bir iki defa dkknma gelmiti. imdilik ifadenizi imzalaynz. mzalayaym (mza) Ktip (mza) -------------74 ----------

Karakin Klyann tekrar alnan ifadesidir. (13 Temmuz 1916)


Nerede dodun? Divriide dodum. stanbula sekiz dokuz yanda geldim. Elbisecilik yaptm. Hi okula gitmedin mi? Divriide ilkokula gittim. Gedikpaada Samo isminde birini tanyor musun? Kocaman Hannda oturuyor. Tanyorum. Kendisi amcamn dkknna gelir, kt vs. alr. Buradan tanyorum. Gizlemesi iin iki silah vermisin? Bu iki silah, Gedikpaadaki kilise karsnda Lokantac Dikrann evinde oturan teyzemin olu Garbis Vartazyanndr. Bir gece hapishaneye geldi. Silahlar Elizabeth Samoya brakm. Silahlar bulununca Garbis srgn edilmiti. Buraya kaak olarak gelmi olduundan, bana Bu silahlar benim dersin. diye sylememi rica etti. Ben de kendisini ok sevdiim iin kramadm. Bunlar benimdir. dedim. Hlbuki benim deildir. Mesele de bundan ibarettir. Hangi rgte mensupsun? Hibir rgte mensup deilim. rgt mensubu kimleri tanrsn? Karakin, Vanl Samuel ve Rtpaa Hannda Armanak var. Yalnz rgte mensup olup olmadklarn bilmiyorum. Bunlar srgne gittiler. Benim arkadalarmdr. ahsen tanrm. rgtten olduklarn bilmiyorum. Bunlarn Tanak olduunu sylemisin. Hayr. fadeni imzala mzalayaym. (mza)

----------

-----

----------

75

FEZLEKE
Kumkap Hisardibinde 99 numaral evde ikamet eden ve Hadmky santral alanlarndan Agop olu, A Melkonun Tanak rgt yelerinden ve geen seneki tutuklamalardan sonra kurulan geici heyetle temasta bulunduu, Divan- Harpte tutuklu bulunan Samuel Tarpanyan tarafndan da ihbar edilmitir. Ad geen ahs, Merkez Komutanl araclyla arlarak ifadesine bavurulduunda; alt sene nce Kumkap Hisardibinde alan ve Tanaksaanlar tarafndan ynetilen ve Asperez ad verilen kulbe devam ettii, seimlerde bu kulp yetkilileriyle dolat iin kendisinin Tanak olduunun dnldn, aslnda kendisinin rgte mensup olmadn aklamtr. Bu ahsn, Tanaksaanlar tarafndan ynetilen ve bu rgtn bir ubesi hkmnde bulunan ad geen Asperez Kulb yetkililerinden olmas ve bunlarla birlikte seimlerde alm ve hatta son seimde nispi temsil talebiyle oy vermekten kanan rgt yetkilileriyle beraber olmas Tanaksaanln dolayl olarak kabul ve itiraf ettikleri iin 24 Haziran 1916 ve 257 numaral fezleke ile Divan- Harb-i rfye verilmek zere Merkez Komutanlna gnderilmi olan Sevari Misakyan ve arkadalaryla beraber ad geen ahsn da yarglamasnn yaplmas arzyla bu ahsla birlikte bu fezlekeli sorgu tutana Merkez Komutanlna gnderilmek zere Emniyet Genel Mdrlne sunulmutur. 14/15 Temmuz 1916 Siyasi ube Mdr (mza) Merkez Komutanlna takdim 14/15 Temmuz 1916 Emniyet Genel Mdr (mza) Grlmtr. 15 Temmuz 1916 Koruma altna alnarak evrakn derhal Mahkemeler ubesine verilmesi iin Tutukevi Memurluuna 15 Temmuz 1916 Ad geen ahs alkonulmutur. Evrak takdim olunur. 15 Temmuz 1916 Tutukevi Arz Memuru stemen (mza) 76

Bahsi geen evrakla birletirilerek gerei yaplmak zere Divan- Harb-i rf Bakanlna verildi. 15/16 Temmuz 1916 Merkez Komutan Cevat Gelii 18 Temmuz 1916 Savclk Makamna 18 Temmuz 1916 (Mhr) Savc 639

----------

-----

----------

77

Sank Sevari Misakyann tekrar alnan ifadesidir. (15 Temmuz 1916)


Bu rgtn kuruluu ve alma ekli hakknda genel bilgi veriniz. Tutuklamalardan sonra bir dernek kurma ihtiyacn duymular. u dnceyle hareket etmiler. Birincisi srgn olanlarn ailelerine bakmak. kincisi burada sorumsuz ilere meydan brakmamak. ncs Azadamard gazetesinin yaz ileri kuruluna ait olan ve idarehane basldnda el konulan 450 liray, yaz ilerinin paras olduundan dolay geri almak. Grev verilmeyen arkadalara verilecek bir talimatla, gze arpan hareketlerden kanarak, yardm toplamaktan vazgemeleri salanacak. Yani duruma gre hareket ederek, macerapereste bir hareketle bir yandan milletvekilleri araclyla bir yandan da srgn olanlarn aileleri araclyla Hkmetin dikkatini ekmekti. kinci defa kuruluuna gelince: Birinci ynetim daldktan sonra, ynetim yelerinden Kirkorun tavsiyesiyle Hrayer Kulyan isminde bir arkada yeni bir heyet oluturulmasn stlenmi ve bu ynetim kiiden oluup mzakere heyeti adn almtr. Bu yelerin isimleri Hrayer Kulyan, Falak ve Haiktir. Aravir istifa etti, yani ben heyetten ayrldm. Ayn ama ile ie baladklarm dnda her trl giriim uygun olmadndan kesinlikle reddetmek lazmd. ubatn 20sinde be kii ile nc bir heyet oluturulmu ki bunlar da Hra, Aram, Dik Mgr, bir de Aravir ki ben istifa ettikten sonra yerime geen Vagare idi. Bu son iki heyetin asl hareket tarz da hibir giriime meydan vermemektir. Bahsettiin kiiler ve kimlikleri hakknda bilgi ver. Birinci heyetin yeleri hakknda bilgi verdim. kinci heyetten 30 yanda, orta boylu ve eski heyet tarafndan tavsiye edilen Hrayer Kulyan [birinci heyeti] kendisi kurduu iin isimlerini bildirmi ve deftere de kaydetmitir. Ben de giriimden ekildiim iin kimlerin olduunu sormadm, bilmiyorum. Hrayer Kulyan Tarlabanda ikamet eder. nceden bir tccarn yanndayd. u anda botadr. nc heyetin yeleri de yine kendi teklifi zerine oluturulmu ve isimleri kendisi bildirmi aynen deftere yazlmtr. Aile isimlerini bilmiyorum. Bunlar Hrayer bilir. Hrayer hl orada m ikamet ediyor? Ben buuk aydr tutukluyum. stanbulda olacak. fadeni imzala mzalayaym (mza) ---------Ktip (mza) ----78 ----------

Sank Sevari Misakyann tekrar alnan ifadesidir. (16 Temmuz 1916)


Kesak kimdir? Vartkesdir. Bu Kesak tabiri Vartkes Tanaksaan olduundan dolay m verilmi, yoksa heyet tarafndan m bu isim verilmitir? Bilmiyorum. Fakat uzun zamandr Kesak diye tannmtr. Bir numaral defterin 14 Nisan 1915 tarihli birinci sayfasnda Kesak da dahil olduu halde mzakere edilerek bir sorumlu heyet oluturulmasna karar. -yeler- Rozan, Aravir, Ardavazat deniliyor. Bu fkra hakknda aklama yapnz. Rozan = Kirkor Mercanof. Aravir = Sevari Misakyan yani ben. Ardavazat = Barunak Hosebyandr. Kirkor Mercanoftan duyduuma gre bu heyeti oluturmak iin grme yapanlar komisyoncu Mgrditir. skdardan gelmitir. Dier hazr bulunanlar tanmyorum. Bu heyetle irtibatm salayan arac Kirkordu. Sonra bunun altnda ayn zamanda bu heyete kar sorumlu bir asker kurul ve yerel ubeleri yeniden dzenleme. Bu asker kurul nedir? Bu asker kurul yelerinden yalnz Harutyunu tanyorum. Onun yelerden biri olduunu duydum. Birinci kurul siyasi ilerle megul olurken, ikinci kurul ise, - bunlara asker kurul deniyorsa da bunlar ordu askeri deil, - silahtan anlayan yani rgt ilerinde biraz tecrbesi olan adamlardr. Yerel ubeler ise mahallelerde nceden bulunan ve Tanaksaan merkez rgtne bal ubelerdir. Tutuklamalar dolaysyla bu ubeler dalm olduundan, bunlar yeniden dzenlenecektir demektir. Balkanlarda Tanakstyun rgtne mektupla olaylar bildirilmi ve para yardm talep edilmitir. deniliyor. Bu rgt Balkanlarn neresindedir? Sofyadadr. Burayla nasl haberleiliyordu? Mektuplarn nasl gittiini Kirkor Mercanof bilir. Kirkor Mercanofa Mihail Abrahamof da derler mi? Bilmiyorum. Ben Rozan ve Kirkor Mercanof olarak biliyorum. 15 Nisan, yerel ubelerle ilikilerin yenilenmesi deniliyor. Bu iliki nceden yok muydu? 79

Bu i yeniden balad iin ilikiler de yeniden kuruluyor. Sorumlu Kurul, asker kurul ve ube delegeleri de dahil olarak bir karma meclis oluturulmutur deniliyor. Bu nedir? Siyasi kuruldan bir ve asker kuruldan da bir kii gider. Bunlar toplanrlar ve grrler. Buna karma meclis derler. Bu karma meclis toplanr ve mzakere eder. ubeleri ve kiileri kendi balarna hareketlerde bulunmamas konusunda uyarmaya karar vermiler. Bu asker kurulun kurulu amac neydi? Bu asker kurul yeniden oluturulmutur, nceden yoktu. Ermeniler aleyhinde bir ldrme olay olursa, savunma yapan kiilerin bana geip onlarn hareketlerini idare edecek. Tarafsz elilere stanbulda bir ihtarname gnderilerek Ermenilere gvence verilmesi isteiyle, srgne gnderilenlerin dnmesine izin verilmedii taktirde ... bu fkra nedir? Bu tercme eksiktir. Sonra cevap veririm. imdilik ifadeni imzala. mzalayaym (mza) Ktip (mza)

----------

-----

----------

Sank Sevari Misakyann tekrar alnan ifadesidir. (18 Temmuz 1916)


nceki sorumuzu tercme et. Osmanl Devleti topraklar dnda oluturulmu olan yetkili kurul tarafndan Balkan ubesi araclyla gerek Osmanl Hkmeti ve gerek tarafsz elilere bir beyanname gnderildi. Bu beyannamede btn milletin zellikle srgn edilenlerin hayatnn gvence altna alnmas yoksa ... Yetkili olan kurul hakknda aklama yapnz. Bunlar hakknda bir bilgim yoktur. Sen, Tanaksaan deil misin? Evet. 80

Balkandaki bu kurula bavuruyu kararlatran kurul da Tanaksaan deil mi? Evet. O halde buradaki kurulun Tanaksaan deil mi? bavuraca Balkandaki kurul da

Bu baka bir kurul da olabilir. Mutlaka Tanaksaan olmas gerekmez. Bundan nceki oturumda Sofyada bir Tanaksaan kurulu olduu ve bunlarla Kirkor Mercanofun haberletiini sylemitin. Yoksa o kurul bu kurul olabilir mi? Olabilir. Fakat doru olup olmadn bilmiyorum. Sofyadaki rgt mensuplarndan kimseyi tanmyor musun? Tanmyorum. Niin tanmyorsun? nk byle rgtlerde yelerin isimleri kullanlmaz. Yalnz, falan merkez kurulu diye genel isim kullanlr. Bu Tanakstyun rgt gizli rgtlerden midir ki kiileri bilmiyorsunuz? Bilmiyorum. undan dolay ki bu kurullarn seimi gizli yaplr. Bu rgt yasal m, yoksa yasa d m faaliyet gsteriyor? Tanakstyun hem stanbulda hem Sofyada yasaldr. O halde gizli olmamas gerekmez mi? Seimler gizli olur. Buradaki bir Tanaksaan oradaki kuruldakilerin isimlerini bilemez. Seim gizli olur fakat seilenleri bilinemez mi? Bilinebilse bile yabanc lkelerdedir. Tabii buradakiler bilemez. stanbul kurulu kimlerden oluuyor? stanbulda olan kurul derken u andakini mi soruyorsunuz? u anda stanbuldaki Tanaksaanlardan oluan Tanakstyun rgt iinde bulunan kurul yelerinin isimlerini syle. Burada bildiim, yani iinde olduumdan dolay bildiim kurul ki bunu darda olanlar bilmez. Bunlarn isimlerini nceden birka defa sylemitim. stanbul kurulu nereye baldr? Bamszdr. Osmanl Devleti dnda nerelerde Tanakstyun ubeleri vardr? 81

Sofyada, Amerikann kuzeyinde, Almanyada bir Ermeni-Alman rgt vardr ama bunlar Tanakstyun deildir. Hatta savatan nce yeni kurulmutu, bunu gazeteler de yazmt. Fransada var m? Bilmiyorum. Bir kurul yok. ngilterede? Yok. Rusyada? nceden varm. Sonra kovuturma zerine daldlar. Rusyada gizli alyordu, kovuturma balaynca daldlar. svirede var m? Vardr. Defterde svire brosu diye geen bu kurul, svirenin neresindedir? Cenevrededir. Osmanl Devleti iinde nerelerde vardr? Her bir ehirde vard. Savatan nce Osmanl Devletinin btn byk ehirlerinde vard. Trabzon, Erzurum, stanbul, Sivas, Van, Diyarbakr, Mu, Merzifon ve Harputda. Daha baka yerlerde vardr. Bunlar zetlemek gerekirse, inklbn ardndan yasal bir ekil ald iin stanbul merkezine bal her yerde ubeler ald. Yurt dnda bulunan saydmz ubeler de stanbula bal myd? Hayr. kisi birbirinden bamsz eylerdir. Osmanl Devleti iindeki ubeler stanbula bal olduuna gre yabanc ubeler yurt dndaki hangi ubeye balyd? Cenevreye bal. Tanakstyun rgt merkeziyeti deildir. Her yerde bamsz fakat genel bir merkeze baldr. Osmanl Devleti iindeki ubelerin merkezi stanbul olmas itibariyle buradaki kurulun seimleri nasl oluyor? Bu kurulun seimleri iin iileri tz vardr. O ekilde seilir. Baka bilgim yoktur. Kim seer? ube kurulunun gnderdii delegelerle burada seilir. Yurt dnda bulunan ubelerin merkezi olan Cenevredeki kurul yelerini kimler seer? Yurt dndaki kurullarn setii delegeler tarafndan seilir. 82

Cenevre merkez heyetine seilen delegelere stanbuldan da bir heyet gitmez mi? Gitmez. nk bamszdr. Trkiyedeki Tanakstyun rgt Merutiyetten beri yasal olduundan delege gnderip seimlere karmaz. Cenevredeki kurulla, yurt dndaki kurullar yasal mdr? imdi yurt dndakiler de yasaldr. stibdat Dneminde Tanakstyun rgt yasa dyd ve Cenevreye balanmt. Osmanl inklb [Merutiyet] yapldktan sonra Tanakstyun rgt yasallat ve darda saklanmaya gerek kalmad. rgt halen yasal olarak devam ediyor mu? Hkmet verdii onay feshetmediine gre doal olarak yasal olmas gerekir. Byle yasal olunca da Cenevreye bal olmamas gerekir. O halde sonradan Kirkor Mercanof, Barunak Hosebyan ve senden oluan son kurul oluturulurken resm makamlara haber verdiniz mi? Hayr. Hkmetin, rgtlerin serbestlii hakkndaki karar feshetmediinden sz ettin. Buna gre siz, son kurulu, resm makamlara haber vermeniz gerekirken vermediniz. Bunun zerine siz o kanuna uymay reddettiniz mi acaba? Yani rgt kendini gizledi mi? Bu kurul, tutuklamalardan sonra kurulduundan hkmetin bu ilerdeki tutumunun ne olaca da bilinmediinden haber verilmemitir. Hkmetin nasl hareket edecei bilinemedii iin haber verilmemi ve bunun zerine bu ynetim ister istemez kendini saklamtr. Bu itibarla svire brosuyla haberlemek ve haberlemelerin de ona baml olmak zorunda kald anlalyor yle mi? Hayr, bu ynetim burada kendiliinden kurulmutur. zellikle buradaki tutuklamalardan sonraki duruma gre, amacn nceden sylediim gibi, hareket etmek olduundan Cenevreye baml olmaya lzum yoktu. Oysa bu defterin birok yerinde Osmanl Devletinin eitli ehirlerinden alnan bilgilerin svire brosuna bildirildii, svire brosundan para istenildii, svire brosunun uyarlarnn okunduu, svire brosunun elilere bavurmas gerekeceinin yazld gibi... ifadeleri ieren fkralar buna iaret etmez mi? Sonra cevap veririm. fadeni imzala. mzalayaym. (mza) -------------83 ----------

Sevari Misakyann tekrar alnan ifadesidir. (19 Temmuz 1916)


Ynetimin svire brosuna tbi olduu anlalyor. Ne diyeceksin? Bu ynetim bamsz oluturulmutur. Hibir yere tbi deildir. svire brosuyla neden bu kadar haberleiliyor? Bu ynetim ona tbi deil de, ne? Yanllk var, haberlemeler hep Balkan araclyla olmutur. yleyse btn haberlemeler mademki Balkan merkezi araclyla oluyor, o halde Balkan merkezine tbisiniz. Balkan da bamsz, buras da bamsz. Birbirlerine tbi deildirler. Zehrab Efendinin vefat vakit kaybetmeksizin svire brosuna bildirilmitir diye yazl. Buna ne diyeceksin? Eer defterleri sonuna kadar okumusanz, bu kesinlikle yanltr. Bu byle olduu gibi 27 Mays 1915 tarihli oturumda Zehrab Efendinin tutuklandnn ve Konyaya sevk olunacann iitildii, bu duyumun da vakit kaybedilmeksizin svire brosuna haber verildii yazl. Ayn oturumda Cenevreden bildirildiine gre tilf hkmetleri, Osmanl kabinesine Ermeni olaylarndan dolay Bakanlar Kurulunun ahsen sorumlu tutulacan bildirmilerdir. diye de yazldr. Bylece yukardaki fkrada, bu oturumu takip eden oturumlar da ifade edilmitir, ne diyeceksin? Bu yanltr. Cenevreye bir ey yazlmamtr, Balkana haber verilmitir. svire ile kesinlikle ilgisi yoktur. 30 Mays tarihli oturumda En sonunda elimizdedir. P.G.den mektup aldk, sorumlu ynetimin mal durum hakknda uygun grd tarzla harekete yetkili olduu bildiriliyor. Bulamadm. fadeni imzala mzalayaym (mza) Ktip (mza)

----------

-----

----------

84

Sank; orta boylu, kr sal ve siyah kal, krca bykl, uzun sivri burunlu, el gzl. Kumkap Hisardibi 99 numaral evde ikamet eden, Saryer Domuzderede 2 nci Amele Taburu 4 nc Blk 2 nci Takmda askerlik yapan, Vann Esyarge kynden 51 yanda olduunu syleyen Agop olu Melkonun ifadesidir. (20 Temmuz 1916)
Sen daha nce ne i yapyordun? Kumkapda aydm. stanbula ne zaman geldin? 40 senedir, stanbuldaym. Hangi okullarda okudun? Okula hi gitmedim. Sen burada herhangi bir rgte girdin mi? Kumkap Hisardibinde Asperez Kulb almt. Ayda 40 para verirdim. Seferberlikten sonra askere gittim. Kulpte vazifen var myd? Hayr. Bu kulp hangi partidendir? Oy topland zaman Tanaksaanlar oy toplarlard. Bu kulbn bakan kimdi? Patrikhanede bakc Kirkor Sryan, Bogos Tanilyan, Kigork Mesrop bir de Halc Agop. Kulpte ileri vard. Bunlardan hangisi bakand bilemiyorum. Bu kulbn ye says ne kadard? Kirkor 45 kii kadar olduunu sylerdi. Seni niin yakaladlar? Niin yakaladklarn bilmiyorum. Taburdan getirdiler. Niin getirdiklerini de bilmiyorum. imdilik ifadeni imzala. mza edeyim. (mza) Ktip (mza)

85

Melkonun tutuklanmas hakknda mtalalar arz olunur. 20 Temmuz 1916 Mhr (mza) Tutuklanmas gerekir mtalasyla iade edilmitir. 20 Temmuz 1916 (mza) Suun ieriine gre sank Melkonun tutuklu olarak soruturmasnn neticelendirilmesinin gereine, oy birliiyle karar verildi. 20 Temmuz 1916 (mza) Tutuklama karar onaylanmtr. 20 Temmuz 1916 Mhr (mza)

----------

-----

----------

86

Sevari Misakyann tekrar kaydedilen ifadesidir. (7 Austos 1916)


Defterlerinizin 20 Mays tarihli hatralarnda Bozanete bir oda tutulmutur diye yazl. Bozanet kimdir? Defterlerde byle bir ey yoktur. (Tercme ile karlatrlmas gerekir.) 24 Mays tarihli ksmda Zartaryan, Bercohi, Hajak, Serope Noradonikyan, ahbaz, Beki Karabet, Madam Sofi diye bir takm isimler var. Bu kiilere maa tahsis edilmi. Bunlar kimdir? Buradaki Zartaryandan kast olunan Madam Zartaryandr. Geen Haziranda Avrupaya gitti. Kocas Msy Zartaryan tutuklanmt. Nereye gnderildiini bilmiyorum. Madam Bercohi ise srgne gnderilenlerden birinin karsdr. Kocas kimdir, bilmiyorum. Kendinin nerede oturduunu bilmiyorum. Hajaka gelince o da srlenlerdendir. Kendisine maa tahsis edilen Madam Hajakn nerede olduunu bilmiyorum. Serope Noradonikyan srgn olanlardandr. Kars Madam Serope Noradonikyan burada olmal fakat nerede oturuyor bunu da bilmiyorum. Msy ahbaz da srgnlerdendir, Madam ahbaz buradadr. Evini bilmiyorum. Beki Karabet kimdir, bilmiyorum. Benim defterimde Madam Sofi yoktur, Madam Minasyan vardr. Msy Minasyan ilk tutuklamalarda srlenlerdendir. Kars burada olmal, oturduu yeri bilmiyorum. Ayn seri iinde Hayk Teryakyandan mektup alnd yazyor. Bu Hayk Teryakyan kimdir? Defterimde byle bir ey yok. Msy Paayan kimdir? Doktor Paayandr. srlenlerdendir. aherikyan kimdir? Avukattr, nerede olduunu bilmiyorum. 25 tarihli fkralarda Madam Zem, Matmazel Sona, Madam Sofiden bahsediliyor. Bunlar kimdir? Defterimde yle eyler yok. Ayn seride TKYye teslim edilecektir, diye yazl. TKY kimdir? Bilmiyorum. Defterde de zaten byle bir ey yok. Ayn seride, Azadamardn paras olan 550 lira gelince B.H.ye veyahut baka bir adama verilecektir. deniyor. Evet defterde byle bir ey var. Fakat ne olduunu ben de bilmiyorum. Bu fkray takip eden fkrada Aravir var. Kimdir? 87 Evini falan bilmiyorum. Bu adam ilk

Bu Aravir, benim Hra kimdir? Bilmiyorum Viramyan kimdir? Van milletvekilidir. Vana gitmiti. Nerdedir bilmiyorum. Akroti (?) kimdir? lk tutuklamalarda srgn olanlardandr. Azadamard yazarlarndandr. Dagavaryan ve Cihan Glyan kimlerdir? Doktor Dagavaryan eski belediye danmandr. Tutuklamalarda srld. Cihan Glyan Hnaktr. Tutuklamalarda bu da srlmt. Mehak Varat (?)nedir? Grup isimleri olmaldr. Gereini bilmiyorum. Soren kimdir? Bilmiyorum. Defterimde yoktur. Hocasar kimdir? Bilmiyorum. Defterimde yok. Vahak, Polat kimlerdir? Defterimde yle eyler yok. Madam Ohannesyan ile Madam Yakop Mardikyan kimlerdir? Bilmiyorum. Doktor Lepsiyus kimdir? Bilmiyorum. (M) ve (B) ve 3,3 lira ne demektir? (M) ve (B) kimlerdir bilmiyorum. Zehrabn olu kimdir? Defterimde (Z)nin olu var. Doal olarak bunun kim olduunu bilmiyorum. Viab (?) nedir? stanbul ynetiminin ismi. Gusyan kimdir? ran uyruklu bir gentir. Haydarpaada otururdu. imdi nerededir bilmiyorum. Madam oanik kimdir? Bilmiyorum. 88

Asamof veya Armof kimdir? Defterimde yle bir isim yok. Tomlu kimdir? Bilmiyorum. Profesr Haaturyan olmasn? Bilmiyorum. Madam Kesak kimdir? Vartkesin karsdr, Avrupaya gittiydi. Cemil kimdir? Tanmyorum. Bilmiyorum. 3 Temmuz tarihli hatralarda Vart, Mehak, oan, ahokram, Hasmik ..., gibi bir takm isimler geiyor. Bunlar nedir? Bunlarn her biri bir gruptur. Vart=gl, mahak=karanfil, oan=zambak, ahokram=ebboy, hasmik=yasemin demektir. Bunlar ziyaret eden (H-B), (H), () kimlerdir? Tanmyorum. An Mozok (?) nedir? Bu da bir gruptur. Szlk anlam unutma beni ieidir. Bunu ziyaret eden (M) kimdir? Bilmiyorum. Yagrevani nedir? Bu da bir grup addr. Leylk demektir. Rozan kimdir? Aram kimdir? Rozan, Kirkor Mercanoftur. Geen eylle kadar buradayd. Sonra nereye gitti bilmiyorum. Aram tanmyorum. Vahab kimdir? Bilmiyorum. Vahak kimdir? Kimdir bilmiyorum. Avroni (?) kimdir? Bilmiyorum. Pit kimdir? Defterimde byle bir ey yok.

89

11 Temmuza geelim? Mihr (?) kimdir? Bilmiyorum. Mgr kimdir? Bilmiyorum. Seramos kimdir? Defterimde byle bir ey yok. Zevanet var. Bu adam da tanmam. A.M.H. kimdir? Bilmiyorum. 13 Temmuza geelim. Doktor Lepsiyus kimdir? Defterimde byle bir ey yok. Bununla beraber bu bir Alman limidir. Bir aralk buraya gelmiti. Tekrar Almanyaya gitti. 2 Austosa baknz. Asadoryan kimdir? Defterimde yle ey yok. 15 Austosa baknz A.M., M.., P.F kimdir? Bilmiyorum. Austosa baknz. Halas kimdir? Halas deil, Halar. Ermenice divane demektir. Kime mahsus (?) olduunu bilmiyorum. 7 Eylle bakalm. Hrant, Vartabet Hosebyan kimlerdir? Bilmiyorum. Naroyan Mesrop kimdir? Konya Ermeni Piskoposuydu. imdi nerededir bilmiyorum. Hemayak, Aya, Aram, Karabet, Leon kimlerdir? Bilmiyorum. Ahb Vahon kimdir? Bilmiyorum. Nerses Zakaryan kimdir? Tanmyorum. 14 Eylle bakalm. Buradaki Haatur kimdir? yle bir ey yok. Yalnz ha kelimesi var. Bunun da ne demek olduunu bilmiyorum. 16 Eylle bakalm. Tayan kimdir? Bilmiyorum. Piskopos Simpat kimdir? 90

Erzurum Ermeni Piskoposudur. Nerede olduunu bilmiyorum. Dedeyan, Koyunyan, Muegyan, Tulacyan, Piskopos Knke kimdir? Piskopos Knke Sivas Ermeni Piskoposudur. Nerede olduunu bilmiyorum, dierlerini tanmyorum. Doktor Dat kimdir? Konyada, Amerikal bir doktormu. Gelelim 19 Eylle. Piskopos Karabet kimdir? Defterimde byle ey yok. Paragam kimdir? Paragam isim deildir. Sfattr. Ne demek olduunu bilmiyorum. Hao kimdir? Bilmiyorum. Rahip Nerses, Karabet Miharyan kimlerdir? Bilmiyorum. Doktor Ayan ve Hrayan kimlerdir? Bilmiyorum. 22 Eylle bakalm. Orta tarafta (?) (H) hakknda mektup bekliyoruz. denilmektedir. H kimdir? Bilmiyorum. N. Y. nedir ve kimdir? Defterde byle bir ey yok. Bilmiyorum. 30 Eylle bakalm. A.M. kimdir ve nedir? Bilmem. mza (mza) Ktip

----------

-----

----------

Sevari Misakyann tekrar alnan ifadesidir. (14 Austos 1916)


13 Ekimde Halak geiyor. Kimdir? ark Felek tanmyorum. adnda birisi olduunu 91 biliyorum, fakat kendisini

15 Ekimde yazl olan Madam Sofi kimdir? Balkan komitesi Sofyada olduu iin, Madam Sofi diye ben koydum. 24 Ekimde yazl Rozan kimdir? Kirkor Mercanoftur. 27 Ekimde kaytl Dumlu kimdir? Bilmiyorum. .M..A. nedir? simdir. Bunlar srlmler fakat ben tanmyorum. B.G.G. nedir? Balkan adresidir. Akaje nedir? Akaye deniliyor, bilmiyorum. 2 Kasmda Kegam Derkarabetyan yazl. Yoktur. K.K.B. ksa ksa yazlm isimdir. Ne olduunu bilmiyorum. 9 Kasmda K L B Haik Aravir nedir? Aravir benim. Dierlerini bilmiyorum. Yine burada Aram K L B Armoni nedir? Bunlarn hibirini bilmiyorum. Sansor, Noren, Anzort bunlar nedir? Bilmiyorum. En sonunda Vart N S bu nedir? Vart nceden sylediim gibi grup ismidir. Dierleri yoktur. 15 Kasm sonunda ... Geici heyet ML Aram arkada Bilmiyorum. kinci defterin ba taraflarnda para gnderen ubeler, deniliyor. Burada baz harfler var. Bunlar nedir? Bunlar Kirkor yazmtr, benim yazm deil. 18 Kasmda Araroni var bu kimdir? Piskopos Araronidir. Eski patriktir, buradadr. 19 Kasmda Hrayer Minergine gidecektir. deniliyor. Bu nedir? Bilmiyorum. Bir yer ismidir. 92

20 Kasmda Hayk Kibritciyan kimdir? Tanmyorum. Kirkor olu Hanukun (?) olu Gazar (?) Para gndermek iin adresi olabilir, bilmiyorum. 22 Kasmda yazl Hac nedir? Bilmiyorum. 23 Kasmda geen Hran kz kardei kimdir? Hra bilmiyorum ki kz kardeini bileyim. K. Hra kimdir? Bilmiyorum. Oknuk (?) ve Darunes yardmlarna bavuru, deniliyor. Bu nedir? Oknuk nemli demektir. Darunes Darunlu demektir. Darun Dou Anadoluda Hizan, apakur blgesidir. Zavenyan kimdir? Zaven Efendidir, patriktir. 28 Kasmda yazl olan nedir ve kimdir? Bilmiyorum. 1 Aralkta yazl Varojak, nedir? Ermeni airdir. Srgn edilmiti. Ankarada olduu yazl. 6 Aralkta geen Virgon nedir? Grup demektir. S.H.G. Bu nedir? Byle bir ey yoktur. fadeni imzala. mzalayaym. (mza) Ktip (mza)

----------

-----

----------

93

Sank: Orta boylu, siyah ve seyrek sal, el gzl, bykl, esmer. Beyolu Suterazisi Soka 7 numaral Gomik ve Yorginin mobilya maazasnda hamallk yapan, Mulu, 17 yanda olduunu syleyen Samo olu Sogomonun ifadesidir. (14 Austos 1916)
Nfus czdann nerede? Memlekettedir. stanbula ne zaman geldin? Hrriyetten bir yl sonra geldim. nceden ne i yapardn? Memlekette Hac Veli Aann kahvesinde alyordum. Sen hi okula gitmedin mi? Hayr, gitmedim. Ky okulunda iki ay kadar okudum. stanbula niin geldin? almak iin geldim. Seni niin yakaladlar? Bir grevli geldi, seni arad. dediler. Ben de gitmek zereyken grevli geldi. Beni ald. Galatasaraya gtrd. zerimde bir tabanca ile bir bak buldular. Bunun zerine beni tutukladlar. Memur beni srgne gndermek iin aram. Tabanca ve ba zerinde niin tayordun? Benim yanmda, arkadam Misak bunlar bir askerden emanet olarak almt. Misak srdler. Geldi Jandarma ile silahlar bana emanet olarak brakt. Memurun beni aram olduunu sylediklerinde, Galatasaraya gideceim srada sandktan paray ve bu silahlar yanma aldm. Silah dar karp bir yere atacaktm. Dar karken daymn ailesi Maryam ile konuuyordu. Memur gelip beni alnca, silahlar bir yere atamadm. zerimde kald. stanbulda kimleri tanrsn? Esnaflardan tandklarm vardr. Arkadan Misak ne zaman gnderdiler? Alt ay kadar oldu. Sen hangi rgttensin? Hibir rgtten deilim. 94

zerinden ka lira kt? Be lira eyrek kt. mecidiye kt, beer kuruluk kt ufak para ile 25 kuru kadar para vard. Sandkta 12 ngiliz lirasyla, 48 mecidiye, 65 eyrek mecidiye 12 yarm mecidiye ile 100 kuru kadar da ufaklk vard. Senin zerinde bir nfus kd bulunmu. Bu kimindir? Mezattan mal alyoruz. Bu nfus kd da bir ekmecede ktlarn yanndayd. Senin adna olmayan bir nfus kdn neden stnde tayordun? Ktlarn arasnda kalm. Sen evli misin? Bekrm. Kyde kimlerin vardr? Annem Eskohi ve babam Samson. Sonra Mslmanl kabul etti. smi Muhsin oldu. Burada ka kuru aylk alyorsun? 240 kuru aylk alyorum. Hamallktan da ayrca kazancm vardr. Bu evraka gre yksek miktarda para gndermi olduun anlalyor. Bu paralar kime gnderdin? Babama gnderdim. Bu paralar nereden aldn? altm. Kazandm. Sen karakolda silahlar bam skt zaman intihar etmek iin tayorum demisin. Hayr. Silah niin tayorsun? dedi. Ben de burada sylediim gibi anlattm. Bunu tamaktaki amacn birini mi vurmakt? dedi. Ben de, Olsa olsa kendimi vururum, dedim. fadeni imzala Parmak basaym. (mza) Ktip (mza)

95

Sogomonun tutuklu olarak, soruturmann devam etmesi iin tutuklanmas talep olunur. 14 Austos 1916 (mza) (Mhr) Sank Sogomona isnat edilen suun i ve d gvenlii ihll ettii grldnden, tutuklu olarak soruturmasnn sonulandrlmasna oy birliiyle karar verildi. 15 Austos 1916 (mza) (mza) (mza) (mza)

Bu tutuklama karar onayland. 15 Austos 1916 (Mhr)-(mza)

----------

-----

----------

96

Divan- Harb-i rf 280 Emniyet Genel Mdrlne Haydarpaa Dknler ve Yarallar Komisyonu doktorlarndan Hsrev Efendinin, Tanakstyun rgt mensuplarndan Doktor Emirze Toros Ketenciyann arkadalarndan olduu; kendisine verilen makamdan istifade ederek Tanaklardan rgtte bulunanlarn haberlemelerine araclk ettii ve kendisinin de rgtn yolunda gidenlerden olduu, bir iki defa Patrikhane ile temas kurarak, mektup verdii, yaplan soruturma sonucunda anlalmtr. 1 Temmuz 1916 ve 280 numaral yaznzda belirtildii ekilde bu konudaki bilgilerine bavurulmak zere ad geen ahs takip eden grevlilerle evrak ve belgelerin Soruturma Kuruluna gnderilmesine izin verilmesi iin tekrar resm yaz yazlmtr. 14 Austos 1916 (mza)-(Mhr) -----------------------

Siyasi ube Mdrlne 20 Austos 1916 Bu konuda bilgisi olan Harun Efendi ve mer Efendi Soruturma Kuruluna gnderileceklerdir. Ancak, Dairenin gizli istihbarata devam edebilmesi iin bilgilerin gerek kayna aklanamayacaktr. Bu durumda gizli tutularak Divan- Harpte yarglama, savunma ve yzlemeye tbi tutulmamas da gerekeceinden ilgili makama ulatnda iade edilmek zere Genel Mdrle sunulmas. 22 Austos 1916 Siyasi ube Mdr (mza) -----------------------

Divan- Harb-i rf Soruturma Kurulu Bakanlna Memurlar gnderiliyor. Fakat evrak dosyas, Siyasi ube Mdrlnn ek bilgi yazsna gre bundan sonraki grevlerin, sekteye uramasna ve durmasna sebep olmas ihtimaliyle uygun grlmemitir. Memurlarn ifadeleriyle sonucun elde edilebilmesinin mmkn olduunu onaylayacanza inanyorum. 23 Austos 1916 Genel Mdr (mza) -------------97 ----------

Divan- Harb-i rf 292 Emniyet Genel Mdrlne Haydarpaa Dknler ve Yarallar Komisyonu doktorlarndan olup, Tanakstyun rgt mensuplarndan olduu beyan edilerek Divan- Harb-i rfye sevk edilen Doktor Hsrev Efendinin sorgulanmak zere Soruturma Kuruluna gnderilmesi iin yazlan resm yaz takdim edilmitir. 31 Austos 1916 (Mhr) (mza)

----------

-----

----------

stanbul 3229 Ad geen ahs, hlen asker grevde bulunduundan Merkez Komutanl araclyla arlmas iin Divan- Harb-i rf Soruturma Kurulu Bakanlna 31 Austos 1916 Emniyet Genel Mdr (mza)

----------

-----

----------

98

Haydarpaa Dknler ve Yarallar Sevk Komisyonu doktorlarndan, Haydarpaa Mandra Soka, Madam Glya Apartman, 3 nc katta ikamet eden, 46 yanda, Bahecikli Doktor Karabet olu htiyat Yzba Hsrev Efendinin kaydedilen ifadesidir. (31 Austos 1916)
Arkadalarnzdan Doktor Emirze Ketenciyan tanr msnz? Evet, tanrm. Kendisiyle grr msn? Kendisi 1916 Martnda bizim komisyonumuza ye tayin olunmutu. Kendisi de Yzba sivil ykmldr. Bu nedenle yaknlmz oldu. Be ay nce kendisini tutukladlar. Emniyet Mdrlne gtrdler. Sonradan ne yaptklarn bilmiyorum. Patrikhaneye braktnz mektuplarn ieriklerini zetleyiniz. Hayr. Patrikhaneye hi mektup brakmadm. Siz, hangi rgte mensupsunuz? Hibir rgte mensup deilim. Konyada tandklarnz var m? Teyzem var. Teyzemin olu Onnik ve dier akrabalarm var. Haberleiyor musunuz? Hayr. Yalnz bir defa eimin amcasyla haberletim. Bir kere de Eczac stepan Efendiyle. Kendisi, Bileciklidir. Einizin amcasyla, Eczac stepan Efendiler hangi rgte yedirler? Bunlar da hibir rgte ye deillerdir. fadenizi imzalaynz. mzalayaym. (mza) Ktip (mza)

----------

-----

----------

99

Hsrev Efendinin sankl ve tutuklanmas hakkndaki mtalalarnn arz. 31 Austos 1916 Hsrev Beye isnad edilen eylemleri tespit eden delillerin bulunmamasndan dolay gerek sanklna ve gerekse tutukluluuna imdilik gerek grlmedii mtala olunmutur. 31 Austos 1916 (Mhr)-(mza)

----------

-----

----------

100

Aklama yapmak zere arlan; Pangalt Poyraz Sokandayken, Romanya Konsolosluunda hademelik yapan, Tebrizli, 31 yanda, Bogos Vartanyan olu Dikrann ifadesidir. (7 Eyll 1916)
Senin pasaportun var m? ran uyruklu olduuma dair pasaportum vard, mdrlkte aldlar. Bir hrszlk olayndan dolay tutukluyum. Tutukluluuma dair resm kdm vardr (stanbul Sorgu Hakimliinin 1327 / 173 numaral ve Sorgu Hakimi Behet Bey odasnda tutulan 24 Austos 1916 tarihli geici olmayan tutuklama resm yazs grlmtr) Sen ka senedir stanbuldasn? Birinci Dnya Harbinden alt ay nce stanbula geldim. Nereden stanbula geldin? Bakden geldim. stanbulda kimleri tanrsn? Tepeba Tiyatrosunda bulunuyordum. Oyuncular tanyorum. Aotu tanr msn? Tanrm. Sevari Misakyan tanr msn? Tanmyorum. Hangi toplulukta oynuyordun? Zarifyann tiyatrosunda oynuyordum. Tarpanyan tanr msn? Tanmam. Sen hangi rgttensin? Ben hibir rgte dahil deilim.

101

Armon takma adyla Tanakstyun rgt reislerinden olduun ihbar ediliyor. Ne diyeceksin? Hayr. fadeni imzala. mzalayaym. (mza) Ktip (mza)

----------

-----

----------

102

Emniyet Mdrlnden gelen yazya gre Bogos olu Dikrann sankl ve tutuklanmas hakkndaki mtalalar arz olunur. 7 Eyll 1916 (Mhr) (mza) Ad geen Bogos olu Dikrann rgt meseleleriyle ilgili bulunmas ve dier bir konudan dolay mahkemece tutuklanmasna ve bu konunun neminden dolay ad geen kiiye ait olup mahkemede bulunan evraknn da birletirilerek tutuklu olarak, soruturmaya devam edilmesi mtala edilmitir. 7 Eyll 1916 (Mhr) (mza) Mahkemece hrszlktan dolay tutuklu bulunan Bogos olu Dikrann rgt meseleleriyle ilgisinin bulunmas ve bu meselenin neminden dolay, mahkemede bulunan evraknn da birletirilerek tutuklu olarak soruturmann sonulandrlmasna oy birliiyle karar verildi. 7 Eyll 1916 (mza) Onay 7 Eyll 1916 Divan- Harb-i rf (mza) 167

----------

-----

----------

103

Sevari Misakyann tekrar alnan ifadesidir. (10 Eyll 1916)


Tanakstyun Partisinin kongresi var mdr? Bilmiyorum Hi duymadn m? Duymadm. Defterde siyasi ve asker kurullardan bahsediliyor. Bunlarn bir yerde toplanarak oy verdikleri gerek deil midir? Bu iki kurulun tekil olunmasnn ayrntlarndan benim haberim yok. Daha nce dediim gibi, birinci kuruldan bana baz artlarla katl diye, sylediler. Defterde 28 Nisan 1915 tarihli sayfada, Trkiye ve Kafkasya Ermenilerinin balca istei Osmanl Devletinde kalmak artyla otonomi zerk ynetim kurulmas yazl. Bunun hakknda bize aklama yap? Bu haber, Balkan habercisinden alnarak yazlm olduundan fazla bilgim yoktur. Bu defterdeki kararlar gsteriyor ki stanbul da dahil olmak zere Osmanl Devletinden bilgiler alarak, darya bildiren Tanakstyun Partisi adyla bir rgt kurulmutur, deil mi? Evet, darya bilgiler verilmitir. Fakat tekrar sylyorum, ben bu ynetimin yapt ilerden ancak birka tanesini biliyorum. nk ben, bu defteri kendim yazmadm. Kopya ettim. Kopya iin sana ka kuru maa verdiler? Benim paraya ihtiyacm yoktu. Bundan nce de sylemitim. Param vard. Ticaretten ekilmi olduumdan, bor olarak 30, 40 lira verdiler. Kendilerinin sorumlu olmamas iin defterde aylk olarak da yazlmtr. Dardan, Balkan ile haberleerek ald bilgileri bu rgt ieriye genelgeyle bildiriyor muydu? Ben iyi bilmiyorum. u kadarn biliyorum ki sadece ynetimdeki yelere iletilirdi. Yalnz ynetimdeki yeler bilirdi. Van ve evresi Rusyann elinde olduu halde, oralardan hangi yolla bilgi alyorlarm? D bilgilerin hepsi Balkan muhbiri tarafndan gnderilmitir. Onun dnda hibir temas olmamtr. Nasl olduu defterde de grlyor. Armon kimdir? Armonu ben tanmyorum. Yalnz Armonyan lakabyla, dardan gelen biri olduunu duydum. 104

Dardan ne zaman ve nereden gelmi? Bilmiyorum. Ne i yaparm? Meslei nedir? Hi bilgim yok. Asker ocuklar ne demektir? Akla. Asker ocuklar eski ve biraz silahtan anlayanlar demektir. Asker ocuklarn iknasnn son kez denenmesi. Eer yine bunlarn hibiri ykmllk kabul etmezlerse, onlara kar hibir sorumluluk kabul edilemez. ne demektir? Bundan ne anlyorsun? Asker ocuklar siyasi ynetime bal olduklarndan sorumsuz bir halde bulunurlarsa onlara kar hibir ykmllk kabul edilmeyecek. Bundan ok iyi anlalyor ki hibir durumda kendi kendilerine hareket etmek haklar yoktur. taat etmedikleri zaman, onlar sorumlu olurlar. yleyse bu Asker ocuklar alacaklar emri yerine getirmekten baka bir eyle ykml deiller mi? Yani bu asker ocuklarn ii siyasi heyetin verdii emirleri yapmak mdr? Baka hizmetleri yok mudur? Kendiliklerinden bir ey yapamazlar m? Evet. yleyse; mademki asker ocuklar silahla oynamaya alm adamlardr ve mademki kendiliklerinden bir i yapamyorlar, aldklar emre gre hizmet ediyorlar, demek ki bunlar rgtn fedaleridir. Yanl anlyorsunuz. Asker ocuklarn ne olduunu yukarda syledim. Bunlarn dierlerinden hibir fark yoktur. Silah meselesine gelince, kendilerinin eskiden beri renmi olduklarn bildirdiklerinden dolay belki de yle yazlmtr. Bunlar dier yelerden farkl olmasalar, niin bunlara Asker ocuklar densin? Bunlar ikna etmek iin son bir deneme yaplmas, diye niye yazlsn? Defterden anlyoruz ki bunlar birka kiiler. Kendi kendilerine asker ss vermiler. Biraz babozukluk huylar olduundan onlar kandrmak iin giriimlerde bulunulmu. Aksi halde onlarn yznden dierleri, birbirinin aleyhinde olmalar halinde uygunsuz durumlar meydana gelebilirdi. imdilik ifadeni imza. mza edeyim. (mza) Ktip (mza) -------------105 ----------

Sevari Misakyann tekrar alnan ifadesidir. (12 Eyll 1916)


1 Mart 1916 tarihinden itibaren hesap iini ve maslahatgzarl Vagaree teslim ederek iten ekiliyorum. mza Aravir cmlesi senin yazn ve imza da senin takma adn deil mi? Bundan nce sylediim gibi Aravir adnn benden habersiz bana verilmi olduunu drt, be ay sonra duydum ve yle de kald. Bu yaz ve imza senin deil mi? Evet, benimdir. O halde bu tarihe kadar birlikte altn anlalmaz m? Bu imza yalnz bir iki satr iindir. Benim bu ile ilgimin ne seviyede olduunu zaten sylemitim. Bu iki satrdan da bende olan paray benimle temas olan Hrayere, yerine ulatrmak iin verdiim anlalr. Onlar inkr etmem. Birka i yaptm. O ilerin birincisi, srgn olanlarn ailelerine benim serbest olduum zamanlarda yardm etmemdir. Ayrca her ne zaman ki benim dncelerim sorulmusa, dndklerimi kendilerine sylememdir. Maslahatgzarlk nedir ki onu da Vagaree brakyorsun? Birinci ynetim daldktan sonra bir ara duydum ki ortada kimse kalmam. Ben hibir gvenilir arkada tanmadmdan, bana nerilen Hrayere syledim, yeni bir ynetim olutursunlar. Defterde yazl. Bu ynetim kurulmu ve bana haber vermeksizin ii idare etmek amacyla beni de ye atamlar. te budur maslahatgzarlk. Ben kabul etmeyip kendilerine, baka birisine teslim etmelerini teklif ettim. Bunun zerine Vagaree teklif edilmitir. Vagare kimdir? Gerek ad nedir? Vagarei tanmyorum. Ben, Hrayere teslim ettim. O zaman Vagarei grmemi miydin? Hayr. 26 ubat 1915 tarihinde Vagare geldi. deniliyor. Bu adam nereden gelmitir? Bilmiyorum. Vagare ka seneden beri Tanaksaandr? z gemiini aklaynz? Tanmadm adamn z gemiini doal olarak aklayamam. Benim tavsiye ettiim adam deil. Bakalar tarafndan tavsiye edildii iin ben hi merak bile etmek zorunluluunda deildim. nk sorumluluk asndan benim aracm vard. 106

Kavaran nedir? Defterden anlalyor. Kavaran, Konya taraflarna verilen isimdir. Ne ismidir? Grup ismi. Ne grubu ismidir? Gruplar iin, bundan nce de sylemitim. ki kiinin birlikte oluturduklarna Franszcada grup deniliyor. Size mensup olan grup mudur? yle olmaldr. Hesap iini ve maslahatgzarl sizin yaptnz anlalyor. Bu grevlerinizi aklaynz? Hesaba gelince, bana gsterilen liste zerine demeler yapmtm. Ailelere yardm etmeye devam ettim. Ortada sorumsuz davranlara meydan vermemek iin, imdiye kadar olduu gibi ii devam ettirecek bir ynetimin oluturulmasn istedim. 20 ubat 1915 tarihinde uygun ve yeni bir heyet yazl. Ne demektir? Defterde grld gibi yeni bir ynetim meydana getirmek iin bir takm giriimler yaplm ve sonu olarak bu ekilde bir ncekine uygun bir ynetim meydana getirilmitir. 1. Aravir 2. Marah 3. Aram 4. Difer 5. Mgr. Bu bataki Aravir sizsiniz. Bu heyetin oluumunu aklaynz? Bu heyet benim haberim yokken oluturulmu. Sonradan bana sylediler. Benim de ilerinde olduumu duyduumda kabul etmedim. Bir bakasn bulunuz diyerek ne kendileriyle bir toplantda bulundum ne de ilerini ve kim olduklarn biliyorum. Zaten defterden de anlalyor, ubatn 20sinde tekil edilmi ve 24nde de Vagare gelip grevine balam. Marah Aram Difer Mgr kod adlarn tayan ahslarn gerek isimlerini syleyiniz? Ne tanyorum ne de isimlerini biliyorum. Bu yeni heyetin oluturulmasnn nedeni nedir? Biraz nce de syledim. Sorumsuz davranlarn olumamas iin ihtiya sahibi ailelere yardm etmek ve halk ile devletin gzel ilikileri iin almaktr. Vagarak ile Vagare ayn isimler midir? Hayr, ayr ayr isimlerdir. 107

Vagarak tanr msn? Bilmiyorum. Bu yeni heyetin seimi nasl olmutur? Karlkl uygunluk biiminde oluturulduu defterde yazldr. Fazla bir ey bilmiyorum. Karlkl uygunluk demek; iki tarafn isteiyle olmu demektir. Bu iki taraf kimler ki istekleriyle yaplmtr? Kendi kendilerine drt kii, karlkl uygunlukla yani kendi kendilerini kandrmlar ve tekil etmiler. Bunlar kimin teklif ettiini ben bilmiyorum. 12 ubat 1915 tarihinde yazl olan, Gvenilir kiilerden 30 kiilik blkler tekil edildi. cmlesindeki Gvenilir kiiler kimlerdir? Blkler tekili ne demektir? Bunlar defterden anlald gibi, Hkmet askeridirler. gvenlii salamak amacyla kurulmutur. O tarihteki gazetelere baklrsa o olaylardan anlalr. Gazetelerden alnm olsa, olaylar hakknda da bir aklama olurdu. Bu defter, gazeteleri kopya defteri midir? O tarihteki gazetelerde yazlm olan olaylarn sonucu olduunu syledim, yanl anlalmasn. Bu blkleri tekil eden 30ar kii eer rgte dahil olmayp da Devlete ait asker tekilat olsayd bunlar hakknda, gvenilir kelimesinin kullanlmasna yer yoktu, nk Devletin askeri hakknda gvenilir, gvenilmez kelimesi kullanlamaz. Bu ifade, rgt azdr. Arkadalar gvenilirler veya gvenilmezler, deniliyor. Kesinlikle yanltr. Bu blklerin Devletin askeri olduu o kadar aktr ki. Ermenice olarak asker bl yazlmtr. Baka haberler srasndadr. rgte hibir ey olmad aktr. nk hibir yerde ve hibir zamanda byle 30ar kiilik blk sz kullanlmaz. Byle bir ey de mmkn deil. Hkmet askerine gelince: doal olarak gvenilir veya gvenilmez asker olamaz fakat ierisindeki bir olaydan veya bir yanl anlamadan dolay Devlet baz tedbirlere ihtiya duyar. Baz yerlerin gzetim altna alnmasn uygun grr. rneklerini her gn gryoruz. Eer yanlmyorsam bu areler Yusuf zzettin Efendi20 hazretlerinin lmnden sonra alnmtr. Ermenicede deil ki, gvenilir kiilerden
20

1857 ylnda stanbulda dodu. Sultan Abdlazizin oludur. Babasnn intihar ederek lmesinin ok etkisinde kald. Kendisinin de intihar ederek lecei dncesine kaplmt. 1 ubat 1916da Zincirlikuyudaki kknn harem dairesinde ustura ile kol damarn keserek intihar etti. Sultan Mahmud trbesine gmld. Bunun zerine veliahtlk, Mehmed Vahidddine geti.

108

gvenilir olanlardan blkler yazlmtr. Bu da Hkmet ve ordu ii olduuna delildir. Gvenilirlerden blk, resm syleme yakmad gibi Yusuf zzettin Efendinin lm neden byle bir kurulua sebep olabilsin? Gvenilir szn defterde yazan yazm. Resm ifade deil. kinci soruya gelince: Belki Hkmet asndan baz pheler veya dzensizlikler grlrse, bunlar iin Hkmetin gerekli tedbirleri almas gerekir. Bak bakalm o defterdeki gvenilir kelimesini, sen mi yazmsn? Ben kopya ettiime gre, benim yazmdr. Yazdn zaman bunun manasn anlamadn m? Manasn anladm iindir ki bu aklamalar yaptm. Gvenilir kelimesinin manasn oturtamadn m? Gvenilir kelimesinin hem Trkede hem Ermenicede ancak bir anlam vardr. Yani bu defterde yazlan olayn alt izilmitir. Haberden anlaldna gre, Hkmetin biraz daha gvenini kazanm olan blkler demektir. 1 ubat 1915 tarihinde Vagare gelsin. Sahak gelmesin. deniyor. Sahak niin gelmiyor ve nerededir? Sahakn gelmemesi iin yazlmtr. Nerede olduunu bilmiyorum. Niin yazldn da bilmiyorum. nk o zamanki geici ynetimce yazlmtr. Geici ynetimde kimler var? nceden ifademde sylemitim. kiilik bir ynetimmi. 28 Ocak 1915te yazl olan Jamhar Cehenneme gidiyor. ahslarn tertibine oralardan balayarak para gnderiniz. cmlesini aklaynz. ahslarn tertibi ne demektir? Defterde yazldndan unu anlyorum ki birisi baka bir yere gidecek olursa onun yerine baka birisini atamak gerekir. ahslarn tertibi bu demektir. Ermenicesi daha iyi anlalyor. Cehennem yer ismidir. Neresi olduunu bilmiyorum. ahslarn tertibine oradan balamalar sz de biraz nce sylediim gibi buradaki ynetimce ahslar deiiklii izelgede gsterilmitir. Bizim gibi biri var m dierinin yerine gesin. Para ihtiyalar varm, para istemiler. Kimin ihtiyac varm? Mektubu yazanlarn. Zaten ayrnts da var. Alktan hastalktan sz ediyor. 109

24 Ocak 1915 tarihiyle yazl Kavarandan be ifti aldk. Ayrca 20 lira Jamharn hareketi iin en azndan 30 lira gndermek Yeni adresler durum iyi Ayallarn bir ksm Hamidiyededir Vahak, kasmn balarnda idam. Osmaniyede Ermeni yoktur. Hamidiye Hapishanesinde on, on iki kii katledilmitir. Biz orada ve burada isyana teebbs taraftaryz. cmlesini aklaynz? Be ift dedii pek aktr. Yani bir gnde ayn tarih ile iki mektup alnm. 20 lira gnderilmi, almlar. Jamhar yola kacakm, 30 lira istemiler, yeni adresler veriniz, demiler. Durumun iyi olduunu ve Ayallar dedii Ayaa srgn olanlarn, yani bunlarn bir ksmnn Hamidiyede olduunu yazyorlar. Vahak isminde birinin Adanada idam edildiini, Osmaniyedeki Ermenilerin baka yerlere gnderilmi olduunu yazyor. Bir yolcunun ifadesine gre Hamidiye Hapishanesinde on, on iki kiinin ldrldn yazyor. Defterde yazld ekilde isyan deil giriimdir ki Franszcada ki ilerlemek demektir. Biz orada ve burada teebbs yanlsyz. ne demektir? Bunu aklamak iin baka bir mektup da okunmaldr ki, onda gmenlerin alktan ve hastalktan krldklarn yazyor ve bavurmalarn teklif ediyor. Benim anladm, hem orada hem burada bu durumun aresi iin yardm paras toplamaya teebbs etmek demektir. Bu yzden defterde nceki evirinin ok sayda ve ar eviri yanllklarndan dolay ikayetiyim. 23 Ocak 1915 tarihinde Elma hakknda devam iin Rozana soru sorduk. Mmkn deildir. diyor. Buradaki elma bomba demektir. Bu cmleyi akla? Bu tercme, zamannda da syledim Rozana sorulan elma iin deil yani Ensa (?) ki Rozann tand ve belki de mektup aracs olan bir Bulgar kzdr. Bununla mektup gndermek iin sorulmutur. Ermenice elma yoktur. Elmann bomba olduunu da sizden duyuyorum. Aravir ii dzeltecek. Ardavazatn meselesi. Sen bu ii nasl dzeltecektin? Mesele neydi? 23 Ocakta yazlan bu i, bir fakir ocuk iin ayda 60 kuru oda kiras verilmesidir. ok iyi anlalyor ki bu itir. Aravire nerilmi o da yapmam ylece kalmtr. Ardavazatn meselesi dedii de yazlmtr. Yani gidip teslim olmal, yoksa kefili kendi yerine yakalanr. Bundan nce yazlm olduu gibi, bu Ardavazat hapisten beraat ederek km fakat sonra yine arlm olduu iin teslim olmal, diyor. 110

Ne yapm da Ardavazat hapsedilmi? Nerede hapsedilmi? Ne yapm olduunu bilmiyorum fakat burada yani stanbul Divan- Harbinde hapsedilmi olduunu duydum. Tarihini iyi bilmiyorum. Benim tutuklanmamdan ncedir. Ardavazatn baka ismi nedir? Ardavazat ismi ile Barunak Hosebyan var. Ondan sonra o isim ile Samuel Tarpanyann teklif edildiini nceden sylemitim. imdilik ifadeni imzala. mzalayaym. (mza)

----------

-----

----------

Sevari Misakyann tekrar alnan ifadesidir. (Eyll 1916)


Aravir karar gereince hareket etmek zere tam yetkili silahl bir heyetin kuruluunu teklif ediyor. Bunu akla? Bunda yanllk var. Aravirin teklif ettii yeni bir ynetim tekil edilmesidir. nk o tarihlerde ynetim olmadndan bir yeni deneyim yaanm. Nasl olduu defterde grlyor. Bu tekliften sonra, baka ekilde yeni ynetim tekil edilmitir. Silahl kelimesi yoktur Ermenicesi mahakr (?) olarak megul olmak yani ileri idare etmek iin megul olacak bir ynetim. Ayrca mantken ve kanunen de mmkn deil ki dardan bir kiinin teklifiyle tam yetkili bir ynetim tekil edilsin. Kararda, bundan nce ve bu tarihe kadar olan dorultuda harekete devam etmek demektir. Bunun iindir ki devaml bir ynetim tekili teklif edilmi. arih, Armon, Haik, Hrayer, proje, tertip ve dzenlemek. Bunlar akla? arih, Armon, Haik, Hrayer tarafndan yeni ynetime ye olmak iin teklif edilmilerdir. Bunlardan kendi dnceleri hakknda bir proje istenmidir. 5 Ocak 1915 tarihinde F.H ise cehennem, mezarla ne demektir? Bu Kavarandan yazlm bir mektuptur. Yazld gibi de anlalr yani F.H adndaki adam, cehennem, mezarlk denilen yere gidecek. Bu ismin bir yer ismi olarak onlar tarafndan icat edilmi olduu aktr. 111

Size yardm etmek iin Vagarei gnderelim kendisi Osege (?), Hanka (?) gidiyor. deniliyor. Demek ki Vagare nceden buradaym. Bu yazlandan yle anlamak ok yanltr. Bundan u anlalr ki mektubu yazan orada Vagare isminde birini buraya gndermeyi teklif ediyor. nceden burada olup olmadna dair hibir ey yoktur. 1 Mart 1916da tekrar gelmi, siz ona grevinizi brakmsnz. Buralar aklaynz. Vagarein tekrar gelmi olduuna dair hibir kelime yoktur. Benim grevimi ona brakm olduum meselesini de dn akladm yani benim aracm olan adamla, bu defterde ailelere benim tarafmdan verilmi parann hesaplarn kendisine vermitim. Benim zel bir grevim olmamtr yalnz bir ara ortada sorumlu bir ynetim olmadn duyunca merak etmitim ve bu durum iin bir are dnmek istemitim. 25 Aralk 1915 tarihinde yazl olan bte iin yeni ifre cetveli ne demektir? Bunlar akla. O tarihte yazlm olan mektuptan anlalr. Kendilerine bir bte tahsisini teklif etmiler. Yeni ifre cetveli gelince, 2 ubat tarihinde yle bir ifre cetveli yaplm olduu grlyor. Haberleme iin Kavarandan teklif edilmitir. 23 Kasm 1915te 22, 25 Kasm tarihiyle Aravir tarafndan geici ynetime sunulan meseleler denilerek, be madde teklif edilir. (Madde madde defterden okuyarak) Bunlar hakknda aklama yap? Birinci madde: tede beride olan ocuklarn listesini yapmak iindir. Yani stanbulda bulunan ihtiya sahibi ve bizimle temas olan ocuklar demektir. Bu yeni yaplacak listeye gre, ubelerin yeniden tekili. kinci madde: Paraya ihtiya vard. Bunun iin bir are dnld. htiya sahibi ocuklara yardm edebilmek iin srgn olanlarn ailelerini Patrik veya Talat Beye gndererek Azadamardn 400 lirasnn aileler iin harcamak aresi planland. Bu mnasebetle fakir ocuk ve ailelerin ynetimden hemen are beklememeleri kararlatrld. nc madde: Gmenlerin gnderildikleri yerlerden haber almak plan yapmak. Drdnc madde: lm arkadalardan geri kalanlar ve fotoraflarn korumak. Beinci madde: Var olan arkadalarn bulunduklar yerleri ve durumlarn incelemek iin soru. Ayatakilerin emriyle burada verilen para toplam ve bunu alanlar sayfasnda, size de 40 lira verdikleri yazldr. Bunu da aklaynz? Evet, Ayata bulunanlara buradan para gndermi olduum defterde var. Daha nce sylediim gibi hesaplar ve tertipler bakas tarafndan yaplm ve baka yazyla yazlm olduundan fazla bir bilgim yok. Ben de 45 lira dn para aldm. kinci defterin ikinci sayfasnn banda yazlmtr. 112

Bu paralar Ayatakilere nasl gnderiyorlard? Haberleme nasl yaplyordu? Paralarn Ayaa Osmanl postasyla gnderilmi olduu defterde yazldr. Haberlemeye gelince, ben ailelerin bazlarnn mektuplarn grmtm. Bunlarn emniyet gleri araclyla ve Trke olarak postadan alnm olduunu biliyorum. Ayn ekilde aileler posta ile haberlemilerdir. Bu mektuplar bulmak da zor deil zannederim, belki kopyalar Emniyet Genel Mdrlnde vardr. 9 Kasm 1915te Baz arkadalarn memnun olmamas hakknda eski ynetim tarafndan son defa olarak aklama, Aravir. deniliyor ve sizden sz ediliyor. Aklaynz? Evet, baz arkadalar eski ynetimin tekilinden memnun olmam olduklarndan, son defa olarak aklama yapmak iin Aravire teklif edilmi fakat kendisinin de bu konuda bilgisi olmadndan sorun ylece kalmtr. Yine bu tarihte Hrayer K L. P Haik. Aravir heyetin tekili iin grme deniliyor. Bunu da akla? Madde ok ak. Yeni bir ynetim oluturmak iin isimleri yazlm kiiler konumular. Madde madde yazlmtr. KLP bunlarn kim olduklarn bilmiyorum. nceden sylemitim, yalnz Hrayeri tanyorum ki aracmd. Bu tartmaya sen de dahilsin? Ne bu tartmaya ne de gelen giden bir iki heyetin grmelerine ben katlmadm. Nedenini de bundan nce syledim. Birincisi benim odadan dar kmam mmkn deildi. kincisi kulak meselesinden ve hibir defa grmeye veya ynetime katlmay kabul edemediimden, ara sra benim dndklerimi onlara syledim. 28 Ekim 1915 ve 1 Kasm 1915 yeni bir geici ynetim, Falak, Hrayer, Haik, Aravir ekiliyor deniliyor. Sen niin ekiliyordun? Bu iki tarihte yeni geici ynetime katlmak iin bana teklif geldi fakat ben sylediim nedenlerden dolay ve baka kiisel dncelerimden dolay reddedip ekildim. Bu defterde Ermeni gnlllerinin Rus ordusunda emekli general ... yannda grevli olduklarndan, Ermeniliin bamszl hakknda iten ve dtan, Rus ve ngiliz siyasi merkezlerinden iitilen olaylardan sz edilmektedir. fadenizle, imzanzla, el yaznzla bu defterin ieriine gre sizin de bu rgte dahil olduunuz ortaya kmaktadr. Osmanl Devletini paralamak zere isyan edip Rusya tarafna geen kiilerle ve henz burada bulunanlar da bu ekilde harekete geirmeye alan rgtn faal yelerinden bulunduunuz anlalyor. Bu nedenle aleyhinize dava alyor. Ne diyeceksin? 113

Defterde yalnz Balkan habercisinden baz bilgiler bulunuyor. ngiltere, Rusya veya baka bir devlet ile hibir temas olmamtr. Yalnz Osmanl topraklarnda meydana gelen ve Ermeni halknn durumlaryla ilgili tarafsz devletlere bavurulmu olduu grlyor. Bu da defterde yazldr. Hkmet tarafndan, Patrik veya Osmanl milletvekilleri tarafndan olan bavurularn kabul edilmesi dualar kabul olunmadndan denize den ylana sarlr gibi, halkn feryadn duyurmak giriimlerinden ibarettir. Ermeni istiklli hakknda hibir kelime yoktur. Darda ne olup olmadn ben bilmiyorum. Defterin bir yllk olaylarn ksaltlm ve tarafsz bir tarihesi olduu ok aktr. Tekrar srar ediyorum. Rusya tarafna geen kiilerle veya isyan etmi adamlarn hibiriyle dorudan doruya ve isteyerek ilgim olmam olduu, buradan anlalyor ki Balkan habercisi ile - darda yalnz onunla olan haberleme yalnz birka ay devam etmi ve buradan asl halkn fakirliine dair bilgiler verilmitir. Onun verdii birka haberin bizce hibir nemi yoktur. Mektuplarda da grlyor. ok kere kendisinden ikyet olmu sonunda Eyllden bu ana kadar, yani benim tutuklanmama kadar temas kesilmi ve ondan sonra da defterde yazlanlarn hepsi gnlk haber eklinde kalmtr. Sz edilen rgtn ancak halkn durumunu incelemek ve srgn olanlarn ailelerine yardm etmek, birtakm bavurulara, halkn dertlerine areler bulmak, ok ikyet olduu halde hibir gn zorluk veya uygunsuz durumlara frsat vermemek amacyla oluturulduu aktr. Bana gelince tekrar sylyorum, bu ekilde olduu halde benim aktif olarak hibir itirakim olmamtr. Yaptm ileri de syledim. Bu defterler benim deil. Defterlerin her bir sayfasndaki yazlar da benim deil. Evet, ben bu defterleri aynen kopya ettim. Bu ekilde aklama yapmaya mecbur olmadm halde, sizi aydnlatmak iin bildiklerimi syledim. Davaya gelince bunu da sizin vicdannz ve byk adaletinize brakyorum. unu da unutmayalm ki defter 12 Nisan 1915ten balar ve ondan nceki olaylar hakknda yalnz baz bilgiler vardr. fadeni oku, doruysa imzala. Okudum, imzalayaym. (mza)

----------

-----

----------

114

Dikran ile Sevariin yzletirilmeleridir. (13 Eyll 1916)


Dikran, Sevarii tanyor musun? Tanmyorum. Sevari, sen Dikran tanyor musun? Tanmyorum. fadenizi imzalaynz. mzalayaym (mza)-(mza) Ktip (mza)

----------

-----

----------

Samuel Tarpanyan Efendinin tekrar alnan ifadesidir. (13 Eyll 1916)


Sen, Ardavazat adyla, stanbulda tekil edilen ynetime katlmsn. Hayr. Sevari Misakyan yle sylyor ne diyeceksin? ftiradr. Sevari Misakyann senin hakknda syledii ifadeyi okudun, dinledin, ne diyeceksin? Katiyen yalandr. Sen askere yazldn m? Fatih Asker Alma ubesine kaydolmutum. Fakat tutuklandm. 1896 doumluyum. fadeni imzala. mzalayaym. (mza) Ktip (mza)

----------

-----

----------

115

Sevari Misakyann tekrar alnan ifadesidir. (13 Eyll 1916)


Sen yukarda Barunakn Ardavazat adyla, kendi yerine Samuel Tarpanyan brakmak istediini sylemitin. Samuel Tarpanyan, Tanaksaan mdr? Samuel Tarpanyann Tanaksaan olup olmadn bilmiyorum. Yalnz Barunakn bir kez onun hakknda konutuunu duydum. Kendisini ne tanm ne de grmm. Eer Samuel Tarpanyan Tanaksaan deilse Barunakn yerine Ardavazat adyla nasl geecekti? Elbette rgte mensuptu ki Barunakn yerine geecekti ve kod adn alacakt. in bu ynn bilmiyorum. Barunakn yalnz sz arasnda byle bir ey syledii aklmda. rgt ve gizli isme gelince; defterlerde grnyor ki, Tanaksaan olmak ya da olmamak art bulunmamtr. Barunak niin kendi ismini ona teklif etmiti, bilmiyorum. Ayrca defterde pek aka grnyor ki hibir zaman katlmamtr. Bu Tanaksaan m, deil mi? Tanaksaan deilse nasl kabul edilecekti? Elbette byle bir teklif olduu zaman yetkili makamca karar verilecek ve tze gre baklacakt. Hlbuki birinci ynetimin nasl kurulduundan bilgim olmadndan, bu meselenin de nasl zleceini bilmiyorum. fadeni imzala. mzalayaym. (mza) ---------Ktip (mza) --------------

Samuel Tarpanyann tekrar alnan ifadesidir. (13 Eyll 1916)


Sevari Misakyana Barunakn Tanaksaan olduun anlalyor. mzalayaym. (mza) ---------tavsiye edildii ve senin de

Onlarn ne konutuklarn bilmiyorum. Ben Tanaksaan deilim. Ktip (mza) ----116 ----------

Moses olu Samonun tekrar alnan ifadesidir. (13 Eyll 1916)


Sen askere gittin mi? Sleymaniye Asker Alma ubesine bavurdum. Czdan verdiler. Byk ftk hastalm vard. Birinci muayeneyi oldum, ikincisine gideceim zaman tutuklandm. (Sleymaniye Asker Alma ubesinin 1897 doumlu 1002 numaral czdan grlmtr.) fadeni imzala. mzalayaym. (mza) Ktip (mza)

----------

-----

----------

Moses Mgrdiyann tekrar alnan ifadesidir. (13 Eyll 1916)


Sen askere gittin mi? Dedeaal ve bavurmadm. Pasaportun nerede? Mdrlkte aldlar. fadeni imzala. mzalayaym. (mza) Ktip (mza) Bulgar uyruklu olduumdan, burada ubeye

----------

-----

----------

Ohannes ukuryann yeniden alnan ifadesidir. (13 Eyll 1916)


Sen askere gittin mi? Belgem var. 117

[(Kl Ali Paa Asker Alma ubesinin cilt 102, sra 6/4328 numaral muayene edilerek askerliimi on ay sreyle ertelettii 5 nci Tmen Fatih Asker Alma Kalemi Salk Kurulunun 28 Ekim 1915 tarih ve 1548 numaral raporun ieriinden anlalmtr.) ube Bakan Feyzi olu Mehmet Vehbi, 1 nci Blk Komutan Rafet olu Yzb. Mehmet efik mhrleriyle mhrlenmi, 28 Ekim 1915 tarihli belge grlmtr.] On ay izin verilmi. Sonra neden bavurmadn? Tutuklandm. Dolaysyla bavuramadm. fadeni imzala. mzalayaym. (mza) Ktip (mza)

----------

-----

----------

Bedros olu Aotun yeniden alnan ifadesidir. (13 Eyll 1916)


Sen askere gittin mi? skdar ubesinde tecil edilmiti. Nisan aynda sre bitti. Sre bitince neden gitmedin? Hastaydm, gidemedim. Sonra da korktum. fadeni imzala. mzalayaym. (mza) Ktip (mza)

----------

-----

----------

118

Karabet Kendirciyan olu Kirkorun tekrar alnan ifadesidir. (13 Eyll 1916)
Sen askere gittin mi? Pangalt ubesinde hava deiimi aldm. Eylln 23nde srem bitiyor. Belgem evdedir. fadeni imzala. mzalayaym. (mza) Ktip (mza)

----------

-----

----------

Kirkor olu gnadyosun tekrar alnan ifadesidir. (13 Eyll 1916)


Sen askere gittin mi? Kl Ali ubesine kaytlym. Bedelli paras verdim. Belgemi Siyasi ubeden aldlar. Dikran Vartanyan tanr msn? Dikran Vartanyan tanmyorum. ranl Dikran isminde birisini, nianlsnn evinde grdm. Beyolunda cadiye Sokanda dere stndeki bir evde oturuyor. Buna Armon da diyorlar m? Bilmiyorum. Ben kendisini nianlsnn evinde bir defa grdm. Beni armlard. Bulgar elilik Birinci Kavas Nikolayedof Stemo Vlademirden antay alp getirmemi sylediler. Matmazeller syledii zaman, Dikran oturmu hibir eye karmyordu. Sonra bana Matmazeller alyorlar. Elinden gelirse bu ii yap. dedi. Ben Stemoya gittim. Meyhaneye, oradan da Vlademire gittik, syledik. Vlademir kime gtreceimi sordu. antay Bulgar Eliliine gtreceksin. Matmazeller gelip alacak, dedi. anta kiminmi? Nikola Dimitriyef isminde birisinin. Matmazellerin ismi nedir? Matmazel Mari, Nikola Dimitriyefin kz kardeiyim, diyordu. Dikrann nianlsnn evinde grdm. Nianlsnn adn Anjel olarak duydum. 119

Grdn Dikran, bu imdi gsterdiimiz adam mdr? Evet, bu adamdr. imdilik ifadeni imzala. mzalayaym. (mza) Ktip (mza)

----------

-----

----------

Mihran dareciyann tekrar alnan ifadesidir. (13 Eyll 1916)


Sen askere gittin mi? Hapisten ktmda hastaydm. Tevikiye Muayene iin dileke vermitim. Tutuklandm. fadeni imzala. mzalayaym. (mza) Ktip (mza) ubesine kaydoldum.

----------

-----

----------

Matos Haoyan olu Ohannesin tekrar alnan ifadesidir. (13 Eyll 1916)
Sen askere gittin mi? Cihangir ubesine kaytlym. 1869 doumluyum. 20 gn kadar ubede postaclk yaptm. Sonra braktlar. Belgem var. Emniyette aldlar. Sonra beni armadlar. fadeni imzala. mzalayaym. (mza) Ktip (mza)

----------

----120

----------

Sogomonun tekrar alnan ifadesidir. (14 Eyll 1916)


Senin zerinde kan nfus kd, kimin adnayd? Simpat olu Mgr adnayd. Mgr bu nfus kdnda ka doumludur? Bilmiyorum. Sen ka yanda olduunu syledin? 17 yanda olduumu syledim. Mgrn bu nfus kdnn 1900 doumlu gstermesine ve senin de 17 yandaym demene gre, bu nfus kd ile hviyetini gizlediin anlalyor. Ne diyeceksin? Hayr, ben bu nfus kdn kullanmyordum. Sen 1914 senesinde Beyolu Ermeni Muhtarlndan nfus kdn kaybettiini syleyerek aldn. Bu ilmhaber evraknn arasnda mevcuttur. Bu ilmhabere gre; senin ad geen tarihte yan 18 gzkyor. Bu yl 1916 olduuna gre, senin yann 20 olmas gerekiyor. Hlbuki sen 17 yandaym, diyordun. Buradan hviyetini gizlediin anlalmyor mu? Benim iki sene nce yam 17 idi. Senin 22 Eyll 1909 senesinde Erzurumdan stanbula gelirken alm olduun gei belgesi, evrakn arasnda mevcut. Sana verilen gei belgesinde yann 15 olduu grlmtr, diye aklama vardr. 1909 senesinde 15 yanda olursan 1916 senesinde tam 22 yanda olduun anlalyor, ne diyeceksin? Ben yam bilmiyorum. ubeye kaydoldun mu? Kaydolmadm. fadeni imzala. mza edeyim. Parmak basarm. (mza) -------------121 ---------Ktip

Melkonun tekrar alnan ifadesidir. (14 Eyll 1916)


Sen Kumkapda hangi kulbe devam ederdin? Asperez Kulbne devam ederdim. Hangi zamanlarda devam ettin? Seferberlikten bir sene ncesine kadar giderdim. Bu kulbe kimler devam ederdi? Kimler konuma yapard? Haak, milletvekili seiminde bir kez gelip konuma yapt. Bu kulbe devam edenler Tanaksaanm. Hayr, Tanaksaan deildir. Hatta bu kulbn yelerinin son seimde Tanaksaan ileri gelenleriyle birlikte oy vermiler. Baka yerde konuturulmuyordu. Onun iin Kirkor Zehrab ve dier Tanaksaan reisleri yetkililerin izniyle bizim kulbe gelip konutular. Senin Tanaksaan olduunu Tarpanyan da sylyor. Ben Tarpanyan tanmam. fadeni imzala. mzalayaym. (mza) Ktip (mza)

----------

-----

----------

Tarpanyann tekrar alnan ifadesidir. (14 Eyll 1916)


Sana Melkonu gsteriyorum. Bu adam tanyor musun? Ben kendisini ahsen tanmam, fakat Barunak bir gn bana Belv gazinosunda, daha nce ifade ettiim gibi, olaan konumalarmzn arasnda nceleri dkknnda yemek yediim A Melkonu, Kumkapda yetkililer yakalayp srmler, diye bir sz geti. Barunakn bununla ilikisi neydi? Bilmiyorum. Sen bu Melkonun hangi rgte mensup olduunu biliyor musun? Bilemiyorum. 122

Sen nerelisin? Vanlym. Nfus belgesini burada m aldn, Vanda m aldn? Asker czdanm burada, nfus belgemi Vanda aldm. Czdann nerede? Evde. Syledim getirecekler. fadeni imzala. mzalayaym. (mza) Ktip (mza)

----------

-----

----------

Sevari Misakyann tekrar alnan ifadesidir. (14 Eyll 1916)


Bu pasaport sizde mi bulundu? (Nikola adna yazl) Benim zerimde bulunmad. Vlademir pasaportu yaptrm ve bana tembih etmiti. Komiser bize... Bunu kimden aldnz? Vlademir isminde bir Bulgar, benim adma Bulgaristana gitmek iin bu pasaportun ilemlerini yaptryordu. Senin belgende 29 Austos 1914 tarihli bir aklama parasna gre sabit ve hafif hizmette istihdamn kabul grm. 29 Austos 1914 tarihinden bugne gelinceye kadar niin askere gitmedin? imdiye kadar armadlar. fadeni imzala. mza edeyim. (mza) Ktip (mza)

----------

-----

----------

123

Aotun tekrar alnan ifadesidir. (14 Eyll 1916)


Sen Osmanl uyruundan msn? Evet. Sen, evinde bulunan revolverin sylemitin. Bu Onnik kimdir? Onnik tarafndan brakldn

Hukukulardand. Sonra yedek subay aday oldu. Onnik Deveciyan. Evi skdarda Selamsz karakolundan Yenimahalleye gidilen yerdeki pansiyonda bulunuyordu. Halepli midir, nerelidir, kendisi nerededir bilmiyorum. Bana bu revolveri borcuna karlk emanet brakmt. Sen, son kanun gereince revolverinin mracaat edip yazdrarak bir belge aldn m? Hayr. fadeni imzala. mzalayaym. (mza) Ktip (mza) bulunduunu yetkilere

----------

-----

----------

Karakin Klyann tekrar alnan ifadesidir. (14 Eyll 1916)


Senin nfus belgen nerede? Yanmda. (1899 doumlu olduu grlmtr.) Senin evinde bulunan silahlarn olak Vartazyana ait olduunu, daha nce Bu silahlar benimdir. diye vermi olduun ifadenden vazgetiini beyan etmitin. Bu Vartazyan kimdir? Enitemin oludur. Gedikpaa Kilise Sokanda benim oturduum evde birlikte oturuyoruz. Ne i yapar? sizdir. Enitenin ad nedir? Kirkor. 124

fadeni imzala. mzalayaym. (mza) Ktip (mza)

----------

-----

----------

Moses olu Samoun tekrar alnan ifadesidir. (14 Eyll 1916)


Sende bir silah bulunmu olduunu daha nce sylemitin. olak Vartazyann kz kardei Yagisabetten aldm. Niin aldn? Silah olduunu bilmiyordum. Bu paket sende kalsn. diye brakt. Gelip alacam. dedi. O gn verdi, ertesi gn olak Vartazyan geldi, Benim silahm sendedir. Ver. dedi. Ben de bir tanesini verdim. Dierini de ertesi gn verecektim ki o gn beni yakaladlar. Yagisabet bu silahlar sana niin teslim etti? Ben, onu bilemem. Yagisabet ile ayn evde mi oturuyorsun? Ben Kocahanda ktym. ki karde de Smbll Han karsnda kitapdr. Kt alrdm. Oradan tanrm. Bunlarn evi nerededir? Gedikpaada Ermeni Kilisesi karsndadr. Sen de silah bulunduunu kim haber vermi? olak, haber vermi. Polis de bunu bana sordu. Ben de burada anlattm gibi anlattm. fadeni imzala. mza edeyim. (mza) Ktip (mza)

----------

-----

----------

125

Karabet olu Kirkorun tekrar alnan ifadesidir. (14 Eyll 1916)


Sen nerelisin? Vanlym. fadeni imzala. mza edeyim. (mza) Ktip (mza)

----------

-----

----------

Pangalt Dolapdere Caddesi Akarca karsnda 56 numaral evde ikamet eden, stanbullu, 23 yanda, Zakar kz Siranuun aklama yapmak zere alnan ifadesidir. (16 Eyll 1916)
Hangi okulda okudunuz? Sr de arite Okulunda okudum; sonra Esayan Okulunda21 okudum. Esayan Okulunda tahsilimi tamamlamadan, diki iin ayrldm. Sizi Emniyet Mdrlnde sorguladlar m? Sevari ile mnasebetiniz nedir? Emniyete bundan ay nce ardlar. Sevari neyindir? Arkadalar kimlerdir? diye sordular. Sevari, benim nianlmdr. Arkadalarn tanmyorum. dedim. Sevarie bir buuk yl nce Beyolunda sokakta

1895 ylnda Esayan ailesi tarafndan Beyolunda yaptrlmtr. Okul iin gerekli eitim ara gereleri tamamlanp 1895-1896 retim ylnda karma olarak eitim ve retime almtr. Ayn semtte olan Naregyan lkokulu rencileri de Esayan Okuluna tanmtr. Bir sre sonra Kzlarn Tamamlaycs ile tanmlanan bir st ksm alp 1901 ylnda Esayan Okulu ilk mezunlarn vermitir. 1908 ylnda maarif tm okullara alma izni ve okullarn derecelerini belirlerken Esayan Okulunun kzlar iin olan yksek ksmn dadiye denk kabul eder. 19181922 yllar arasnda Esayan Okulunun bir ksm yetimhane olarak kullanlr ancak 1922 ylnn sonlarna doru hkmetin isteiyle okul eitim ve retime ara vererek sadece yetimhane olarak hizmet vermitir. 1 Ocak 1923te tekrar okul binas olarak kullanlmaya balanmtr. 1931-1932 ylnda Esayan Okulu ilk lise mezunlarn vermitir. Ancak 1935-1936 retim ylnda baz mali zorluklardan lise ksm kapatlr. 1951-1952 ylnda tekrar lise ksmnn almas iin izin alnr. 1953-1954 ylnda okulun bahesinde, kiliseye bitiik olan okul binas onarlr ve ana okulu olarak hizmete girer. 1991-1992 retim ylnda ngilizce retim yapan hazrlk snf almtr. 1998-1999 retim ylnda itibaren okulun ilk ve ortaokul ksmlar birleerek ilkretime dntrlmtr. 2002-2003 retim ylnda ikinci yabanc dil olarak Almanca okutulmas kararlatrlmtr. 2005-2006 retim ylnda lise retiminin 4 yla karlmasndan dolay hazrlk snf kapatlmtr.

21

126

rastladm. Kendisine k oldum. Evime gider gelirdi. Evimde yatar kalkard. Babanz, anneniz var m? Babam yok, annem var. Ka senedir byle konuuyorsunuz? Ben kendisini tanyal, iki yl oldu. Evinize kimler gelir giderdi? Evinizde kimler var? Annem Aznif, Zarohi ve Beranoy adlarnda iki kz kardeim var. Kiracmz Haikin olu asker Kirkor ve ailesi, ocuklar da Takohi, Zabil, Kegamdr. Bersona isminde bir kirac da yeni geldi. Dostlarmz ve komularmz gelir gider. Nian merasiminiz yapld m? Kimler bulundu? Byk bir ey yapmadk. Kendi aramzda oldu. Karmzdaki komumuz Madam Varbar Yabikyan ile Araksi Yabikyan bulunmulard. Baka kimse bulunmad m? Bulunmad. Nazek Keeciyan tanr msn? Tanrm. Nazek, benim daymn olu Harutyunun nianlsdr. Harutyun nerededir? Bilemiyorum. Bazlar darya kam, bazlar da srgn diyorlarsa da gereini bilmiyorum. Siz Matmazel Nazeke, Sevariin evrak hakknda birtakm bavuruda bulundunuz mu? Sevari, Romanyaya gidecekti, Cumartesi gn gitti. Pazar sabah Mari geldi. Sevari yakalanm. Evrak varm. dedi, gitti. Ben de ktlar Bulgarn yannda m, acaba? dedim. Kendisini Bulgar gtrmt. Nazeke gittim, meseleyi anlattm. Nazek de dostu varm, Fransz m ngiliz mi bilmiyorum, Onu gnderen, onlar. dedi. Bu evraklar, Sevariin kendisini sulayacak mahiyetteymi. Nazekin dostuna birlikte gitmitik. Avrupaya gitmesinde arac olan ve gtren, Vlademir ismindeki Bulgar gidip arad. Geri dndnde Vlademirin gnlne zmite gittiini, bize syledi. Sonra yine Vlademiri bulmu ve ondan bu evrakn vapurda veya yannda olduuna dair belirsiz cevaplar alm olduundan, ad geen evrakn da ele geirilmi olduuna karar verdik. Bu evraklar neyin iindeymi? Vlademirin yanndaym. 127

Mari kimdir? Sevari bizde oturduu zaman gelip giden bir kzd. Sinemkyde otururdu. Evini, sokan, numarasn bilmiyorum. Gidersem bulabilirim. Sizin Sevariin evraklarn alabilmek zere gittiiniz adam gnadyos deil midir? Hayr. Siz Dikran Vartanyann bulumusunuz. Hayr. Bulgarn (Vlademirin) evi nerededir? Semare Otelinin karsndadr. Bulgarn evine eya brakmsnz. Neydi? Bulgarn evine Sevariin revolverini gtrdm. Ne zaman gtrdnz? Sevari gitmeden, bir gn nce gtrdm. Kime teslim ettiniz? Vlademirin kars m, kz m bilmiyorum, bir kadna teslim ettim. Revolveri niin oraya gtrdnz? Sevari revolverini beraber gtrecekmi. Revolverimi Vlademirin evine brak. dedi. Ben de gtrdm, oraya braktm. Ben Mariden iittim. Mari nasl anlam bilmiyorum. Anjel isminde birisini tanr msn? Tanmam. Sevariin bir antas varm. Ben sonradan iittim, emniyette de sordular. Ben grmedim. Hlbuki bu matmazel Nazek vastasyla apartmanda Mari ile birlikte gnadyosu grmsn ve Pangaltda cadiye Sokann en sonundaki bir eve gitmisiniz. Orada uzun uzadya konumusunuz. Hayr. gnadyosa Sevariin antasndan bahsetmi ve antann ierisinde 45 lira para, elbise, fotoraf da olduunu sylemisin. Bu antann ne olursa olsun kurtarlmasn rica etmisiniz. Bu esnada evde ran uyruklu olduunu syleyen Dikran isminde birisi de varm. 128 gtr, evine giderek orada gnadyos ile

Siz, Sevariin yannda zararl evrak bulunduuna nasl karar verdiniz?

Hayr, bunlar yanl. fadenizi imzalaynz. mza edeyim. (mza) Ktip (mza)

----------

-----

----------

gnadyos ile Matmazel Siranuun yzletirilmeleridir. (16 Eyll 1916)


gnadyos, bu matmazel kimdir? Siranutur. Siranu, sen tandn m? Hayr, tanmyorum. gnadyos, ifadeni okuduk. Byle midir? Evet byledir. Siranu: Sen yzne kar gnadyosun syledii szleri iittin. Dikrann evinde Mari ve Nazek ile buluarak antann kurtarlmas iin alayarak yalvardn, gnadyos sylyor. Ne diyeceksin? yle bir ey olmad. fadelerinizi imzalaynz. mzalayaym. (mza) Ktip (mza) (mza)

----------

-----

----------

gnadyosun tekrar alnan ifadesidir. (16 Eyll 1916)


Dikrann ve nianlsnn evini tarif et. cadiye Sokann en alt banda sol koldaki evdir. Oradan aaya dereye iner. Bu eve nianlmn evi demiti. Matmazel Nazek ve Mari nerede oturuyor? 129

Matmazel Nazek, Feriky Ermeni Okulunda oturuyor. Marinin evini bilmiyorum, Dikrann evinde grdm. antann ierisinde zararl evrak varm, yle deil mi? Zararl evrak sylemediler. Elbiseler ve 45 lira para var. dediler. Zararl evrak iin benden nce Vlademire iki kii gndermiler. Kim olduunu Vlademir biliyor. fadeni imzala. mzalayaym. (mza) Ktip (mza)

----------

-----

----------

Dikrann tekrar alnan ifadesidir. (16 Eyll 1916)


Sen nerede oturuyordun? nceden Pangaltda, Poyraz Sokandaydm. Sokann alt tarafnda 64 numaral evde oturdum. Bekr msn, evli misin? Bekrm. Anjel isminde bir nianlm var. Anjel ile ayn evde mi oturuyorsun? cadiyedeki 64 numaral evde Anjel oturuyor. 10 ay oldu, ben oradan kal. Sen Siranuu tanyor musun? Tanmyorum. Matmazel Nazeki tanyor musun? Tanmyorum. fadeni imzala. mzalayaym. (mza) Ktip (mza) Sonra cadiye

----------

-----

----------

130

Ali Galip Efendiyle Dikrann yzletirilmeleridir. (16 Eyll 1916)


Dikran, bu efendiyi tanyor musun? Tanmyorum. Ali Galip Efendi bu kimdir? Vahanyan Bogostur. Arkadam Ethem ile iskele khyas Yahya Efendi de bunu tanrlar. Ali Galip Efendi bu adam nerede grdn? Trabzondan kendisini tanrm. Bir kere de eski Harbiye Nazr Nazm Paa stanbula armt. Vapurda beraber geldik. Nazm Paay stibdat Dneminde Avrupaya karttndan, aralarnda oradan bir iliki domu. fadenizi imzala. mzalayaym. (mza) Ktip (mza)

----------

-----

----------

Aklama yapmak zere arlan; Gedikpaada Uzun Savenin evinde ikamet eden Ohannes Klyann ei, 23 yanda, Divriili, Vartazyann kz Yagisabetin ifadesidir. (16 Eyll 1916)
Baban hayatta mdr? Burada, hayattadr. Botadr. nce elbiseciydi. Srgne gitti, geldi. imdi bir i yapmyor. Ohannes Klyan, nerede? Srgne gitti. nce Ayatayd. Bir sene iki aydr, mektup alamyorum. Kocan ne zaman srgne gitti? Bir buuk sene oldu. Kendisi akmaklar Yokuunda kitapyd. Sen, Mosesin olu Samoya bir paket iinde silah vermisin. Bilemiyorum. Hatta bir mddet sonra Garbis, sana Silahm nerede? diye sormu. Sen de Samoya teslim ettim. demisin. 131

Bir paket verdim ama ne olduunu bilmiyorum. Kardein, sana Burada bir paket var. Samoya teslim et! diye sylememi miydi? Hayr. O halde paketi, niin Samoya teslim ettin? Hi, verdim. O halde paketin ierisinde ne olduunu bildiin anlalyor. Samonun ifadesinin geree uygun olduu anlalyor. Ne diyeceksin? ... (sessizlik) fadeni imzala. mzalayaym. (mza) Ktip (mza)

----------

-----

----------

Yagisabet ile Samonun yzletirilmeleridir. (16 Eyll 1916)


Samo bu kimdir? Garbis Vartazyann kardei Yagisabettir Yagisabet, bunu tanyor musun? Evet, tanyorum. Samonun ifadesi okundu. Yagisabet bu szlere kar ne diyeceksin? Ne diyeyim bilmem. Paketi ald, gitti. Evet silah paketin iindeydi. fadenizi imzalaynz. mzalayaym. (mza) Samo Musa (mza) Ktip (mza)

----------

-----

----------

132

Aklama yapmak zere arlan; Beyolu Sinemky, Dericiler Soka, 64 numaral evde ikamet eden, nceleri makinistlik yapan, imdi srgn olan Harutyunun nianls, stanbullu, 24 yanda, Serkis kz Nazekin ifadesidir. (17 Eyll 1916)
Annen ve baban hayatta mdr? Babam, Yeniehirde terziydi. Geen Austosta srgn edildi. Nerede olduunu bilmiyorum. Annemin ismi Vartohidir. Hayattadr, yanmdadr. Harutyunun evi nerede? Meslei neydi? Sinemkyde bir evde ikamet ediyordu. Avakim Berberyandr. Avakim buradadr. Galatada Pirevelyu Fabrikasnda makinistti. Birden bire geen senenin Eyllnde kayboldu. Ne olduunu bilmiyorum. Sen, Harutyun ile ne zaman yaknlamaya baladn? ki sene nce evimin nnden geerdi. Bu suretle yaknlatk, nianlandm. Evinizde yatar, kalkar myd? Bazen gelir, evde kalrd. Matmazel Mariyi tanr msn? Tanrm, fakat bir mnasebetim yok. Mari nerede oturuyor? Bizim mahallede, bizim sokakta oturuyor. Babas stdr. Bekr mdr, evli midir? Bekr. Sen Siranu ile birlikte, Sevariin bir antas iin bazlarna gidip ricada bulunmusun. Nasl oldu? Bir gn bana Siranu gelmiti. Alad, zrlad. Sebebini sordum. Nianlm Sevari yakalanm. antas var. Kurtaralm. dedi. Nerede olduunu sordum. Sevarii karacak adam, Papaskprsnde anta da kendisindedir. dedi. nce kendisi o adama bavurmusa da bir ey yapamadn syledi. Ben bu adam tanrm, dedim. Anlayalm, dinleyelim, yapabilecek bir eyse yapalm, dedim. Papaskprsnde, Corci isminde bir tandm var, nce soralm dedim. Siranu ile ikimiz Corciye gittik. Corci Bulgara gitti. Bulgar evinde bulamam. Corciye Bulgarn evinde yalan dolan cevaplar vermiler. Bunun zerine bir sonu alamadan dndk. Ben bir daha gitmedim. Bu Corci hangi uyruktandr? 133

Ya Amerikan ya ngiliz. Papaskprsnde oturur. Mahallesini, sokan bilmiyorum, fakat oturduu yeri biliyorum. Siranu, sana Sevariin yannda zararl evrak varm. diye bir ey sylemi. yle mi? Hayr. Galiba tccar ktlar var diye bir eyler sylemiti. Defteri vardr. dedi. Bulgarn evi nerededir? Biliyor musun? Bilmiyorum. Anjel isminde birisini tanr msn? Hayr. gnadyos isminde birisini tanr msn? Hayr. Nikola Timurof isminde birisini tanr msn? Hayr. Musluku Artini tanr msn? Evet, nianlmdr. Harutyun kimdir? Harutyun, Artin ayn eydir. Kooperatifin yanndaki meyhaneden birisini artp grtn m? Hayr. fadeni imzala. mzalayaym. (mza) Ktip (mza)

----------

-----

----------

gnadyos ile Nazekin yzletirilmeleridir. (17 Eyll 1916)


gnadyos, bu gen kimdir? Nazektir. Nazek, bu adam kimdir? 134

Bilmem, tanmyorum. gnadyos, ifadeni okuyoruz Dinle, doru mudur? Evet, dorudur. Hatta benden evvel Corciyi ve Nikola Godofu, Vlademire gndermi olduunu; gerek kendisi ve gerek Godof bana sylemilerdi. Nazek, dinledin. Ne diyeceksin? Hayr, byle bir ey konumadm. Bulgaristana gidebilmek iin adam buldunuz mu? Evet, Bulgaristana gidecektim. Pavli isminde bir Bulgar gtrecekti. Fakat kendisi gitti, beni gtrmedi. Hi tanmadn bir adam senin Bulgaristana gideceini nasl bilebilir? Bylece, anlalyor ki gnadyosun ifadesi dorudur. Ne diyeceksin? Kim bilir! Bilir ya! gnadyos, Matmazel Nazek ile konutuklarnz neyle ispatlayabilirsin? Apartman arkadam Bedros ile ispatlayabilirim. mzalaynz. mza edelim. (mza)-(imza) Ktip (mza)

----------

-----

----------

Aklama yapmak zere arlan; Pangaltda, cadiye Caddesinde, 64 numaral evde oturan; 20 yanda, telefon irketinde alan, Karlo kz Matmazel Agilin ifadesidir. (18 Eyll 1916)
Bogos Vartanyan tanr msn? Evet, nianlmdr. Hangi uyruktandr? Acem milletindendir. Nerelidir? ranldr. Nerede domutur? Bilmiyorum. 135

Dikran Vartanyan tanr msn? Tanyorum, nianlmdr. Yukarda sorduunuz zannettim. Bogos, Dikrann babasdr. Bogosu Dikran

Dikran Vartanyan ile ne zaman ve nerede buluup, grrdnz? Dikran Vartanyan iki buuk senedir tanyorum. Sokakta grrdk. Bir buuk sene nce nianlandk. Nianlandktan sonra ounlukla akamlar bizim eve gelirdi. Geen yaza kadar haftada iki kez gelirdi. Sonralar hi gelmemee balad. Tahminen bir seneden beri bizim eve hi gelmedi. gnadyos isminde birisini tanr msn? Hayr. Bu isimde bir ahs sizin eve geldi mi? Hayr. Mariyi tanr msn? Hayr. Harutyunun nianls Nazeki tanr msn? Hayr. Evinde kimlerle oturuyorsun? Annem, bykannem ve kz kardelerimle oturuyorum. Bir gn Matmazel Mari, Nazek, Siranu ve gnadyos Andonyan sizin evde bulumular ve gnadyostan baz eyler rica etmiler, doru mu? Yalan sylersen hapse gireceksin. Hayr bunlar tanmyorum. Bizim eve gelmediler. fadeni imzala. mzalayaym. (mza) Ktip (mza)

----------

-----

----------

gnadyos ile Matmazel Anjelin yzletirilmeleridir.


gnadyos, bu kadn kimdir? ok iyi tanmyorum. Anjel, sen bu adam tanyor musun? 136

Tanmyorum. gnadyos sen, Anjelin evinde Mari, Siranu ve Nazekle bulutuunuzu sylemitin. imdi neden tanmadn sylyorsun? Bir gece siyah elbise giymi olarak grdm. Onun iin tanyamadm. Yannda be alt yanda bir kz ocuu vard. Anjel, senin siyah elbisen var m? Evinizde be, alt, on yalarnda ocuk var mdr? Siyah elbisem yoktur. Evimizde on yana kadar ocuk da yoktur. fadelerinizi imzalaynz. mza edelim. (mza)-(mza) Ktip (mza)

----------

-----

----------

Aklama yapmas iin arlan; Gedikpaada, Ali Paa Yokuunda, numarasz evde oturan; elbise ticaretiyle uraan, 19 yanda, stanbullu, Kirkor Vartazyan olu Garbisin kaydedilen ifadesidir. (18 Eyll 1916)
Sen askerlik yaptn m? Yaptm. ofr olmak iin bavuru yaptm. lemleri takip ediyorum. Belgen var m? Var. (Gsteriyor) Senin Emniyet Mdrlnden alm olduun bu belgede 3 Hazirana kadarki ilemi olduun baz sulardan dolay emniyette tutulduun ve bu tarihten sonra serbest brakldn anlalyor. Bu tarihten sonra herhangi bir asker alma ubesine giderek bavuru yaptn m? Hayr. Sen Mosesin olu Samodan bir revolver aldn m? Evet. Niin aldn? Evimizde Karakin Klyan oturuyordu. Bu adam bir mavzer tipi tfek ile bir de brovnik revolverini bir paket ierisinde kz kardeime vermi. Kz kardeim de Samoya vermi. Daha sonra Reat Bey bu revolver konusunu duymu. Bunlar bulup getirmem iin beni grevlendirdi. Ben de 137

Samodan tahminen revolverlerin bir tanesini ele geirdim ve doru polise gtrp teslim ettim. Dierini de almadan Samoyu tutukladlar. fadeni imzala. mzalayaym. Garbis Vartazyan Ktip (mza)

----------

-----

----------

Garbisnin tekrar kaydedilen ifadesidir. (18 Eyll 1916)


Kz kardein Yagisabet bu silahlar Karakin Klyandan ald hakknda burada bir aklamada bulunmad. Ben burada deilken kardeim, Karakin ile grm. Bu silahlarn Benim araclmla yetkililere teslim edildii hakknda bilgi edinerek Karakini haberdar etmi. Bylelikle Samodan dier silahn alnmasna da engel olmutu. Bu sebepten dolay, doaldr ki o paket iindeki silahlarn kimden alnm olduunu sylememitir. fadeni imzala. mzalayaym. Garbis Vartazyan Ktip (mza)

----------

-----

----------

138

Yagisabetin tutuklu olarak soruturmaya mtalalar arz olunur. (18 Eyll 1916) (mza)

devam

edilmesine

ilikin

(Mhr)

Soruturmalara ve zellikle Samo ile Yagisabetin ifadeleri ve yzletirilmelerine gre tutuklanmalarnn gerektii mtala olunmutur. (19 Eyll 1916) (mza) (Mhr)

Ad geenin, soruturmalarn sonradan beliren ekline gre imdilik tutuklanmasna yer olmadna oy birliiyle karar verildi. 20 Eyll 1916 (mza) (mza) (mza)

----------

-----

----------

139

Beiktata, Ihlamurcada, Trabzonlu, Deniz Yzbalarndan Ahmet Efendinin evinde oturan; Trabzonlu, 28 yanda, mabeyn memuru Ethem Efendi ile Dikrann yzletirilmeleridir. (18 Eyll 1916)
Ethem Efendi, bu gsterdiimiz adam tanr msn? Kimdir? Tanrm. Kendisi Bogostur. Trabzonda tfek kaakl yapard ve birlikte olduu arkadalar vard. Dikran, ne syleyeceksin? Ben ne syleyeyim! Dikran, sen Ethem Efendiyi tanmyor musun? Tanmam. Ethem Efendi, bunun arkadalar kimlerdi? emid, Vanl stepan ve Repake (?) ve Ayori Lostromos (?) bir de Varakt. Bunlar hep birlikte tfek kaakl yaparlard. Dikran, senin emid, stepan ve Varak isminde arkadan var m? Hayr yok. ayet bu isimlerde arkadalarm varsa niin o zaman beni yakalatmadlar. fadeni imzalaynz. mza edelim. (mza)-(Mhr) Ktip (mza)

----------

-----

----------

Aklama yapmak zere arlan; Kumkap stasyon Caddesi 1 nolu evde oturan Karabet kz Meryemin ifadesidir. (20 Eyll 1916)
Sevarii nereden tanyorsun? Syleyeceklerin var m? Sevarii ktphaneden tanyorum. Ben, Bulgar Hastanesinde alyordum. Sevari adna Bulgaristandan bir mektup geldi. Sevari benim adresimi vermi olmal. Sevarie mektubu verdim. Bulgaristana gidecekti. Sevari, Siranuun evinde kalrd. Sevariin Bulgaristana giderken yakalandn, Dikrann evinde duydum. Dikran Vartanyann ne ekilde yakalandn syledi? Sevari evraklaryla beraber yakalanm, dedi. 140

Siranu ve Nazek, Sevariin evraklarn kurtarmak iin sana geldiler mi? Bir ey sylediler mi? Hayr gelmediler ve bir ey sylemediler. Sevari yakalandktan sonra ben bunlar grmedim. Dikran seni Anjelin evine davet etti mi? Evet, davet etti. Dikran ile Sevari beraber mi alyor? Ben, Dikran sonradan grdm. Beni eve davet ettiinde Sevariin yakalandn syledi. Dikran, Evraklar kurtardm. diye bir ey syledi mi? Sylemedi. Sevarie Bulgaristana ben de giderim demi olduumdan dolay Dikran, Sevarile beraber altm dnd. Sen Siranu ve gnadyosla bu evraklarn kurtarlmas iin konutun mu? Dikrann evine gittiim zaman, evde tanmadm bir adam vard. gnadyosa bir ey sylemedim. Siranu benim ismimi vermi olabilir. Siranu ile beraber bulunmadm. gnadyosun ifadesini okuyorum. Dinle. Byle oldu mu? Ben, o eve yalnz gittim. Dikran oradayd. Siranu ve Nazek yoktu. Orada bulunan baka bir adam da gnadyos muydu, bakas myd bilemiyorum. fadeni imzala. mza edeyim. (mza) Ktip (mza)

----------

-----

----------

141

Aklama yapmak zere arlan; Pangalt 53 numaral evde oturan, stanbullu, 17 yanda, Artin kz Nektar Mercanofun ifadesidir. (23 Eyll 1916)
Sen Susannann nesi olursun? Onu tanmam. Senin kz kardein var m? Var. Ad Virgindir. Bulgaristanda olan dier kz kardeimin ad Dirohidir. Bulgaristanda erkek kardein var m? Var. smi Kirkordur. Sen Vlademir isminde bir Bulgar tanr msn? Evet, tanrm. Vlademirle bir eyler yaamsnz. Ne olduysa anlat. Mari isminde bir kz, evimize gelerek 53 numaral ev sizin mi? diye sordu. Ben de Evet. dedim. Bulgaristandan bir Bulgar gelmi. Sizinle grmek istiyor. dedi. Buyursun. dedim. Geldi. Bulgaristandaki kardein ok iyidir. Drbn istiyor. dedi. Drbn Bulgara teslim ettik. Ben onunla iki defa grtm. Bir defa da Mari ile grtler. Bulgarla birlikte bir eve gittiniz mi? Evet, Poyraz Sokanda, ikinci kapdaki evi kastederek Bulgara bahsedilen evi gster. dedi. Ben de gtrdm, oraya braktm. eriye girdin mi? Kapdan braktm. eriye girmedim. Bulgar o eve niin gitmek istemi? Bilmiyorum. O evi neden Mari gstermemi de sizi arac olarak kullanmt? Bilmiyorum. Sen Bulgar, o evde Sevari isminde birisine gtrmsn. Mari, bana O eve teslim et. dedi. Ben de gtrdm teslim ettim. Orada beni bir kadn karlad. Bu adam size gelecekmi. dedim. Adam ieri ald. Ben geri dndm. Vlademir dorudan doruya seninle mi grt? Yoksa seni ona kz kardein mi tavsiye etti? Kz kardeim o gn yoktu. 142

Kz kardeinin baka ismi yok mu? Var. Virgin Haeryan. fadeni imzala. mzalayaym. (mza) Ktip (mza)

----------

-----

----------

143

The testimony of Dimitros son Nikola, living in Papaskprs1, Bulgarian subject, claiming to be from Manastr. (April 8, 1916)
Your name and identity? My name is Nikola and my fathers is Dimitro. I am a Bulgarian Ottoman subject. I am from Monastir2. I was in Istanbul when I was young. I attended St. Joseph School3. Then I worked with a locksmith. Later I worked as a clerk at a draper Tikov in Galata. I worked there until the declaration of the Bulgarian mobilization. They went to their hometowns, and I lived with all I had for a while. When I went to the passengers lounge in Galata to go back to Bulgaria, the police caught me. Are your parents alive? Are you married? My father died 15 years ago at our hometown. My mother is alive. I have no other relatives. Stop this nonsense. Now, tell us what your real name is. We know who you are. You are Sevaresh Misakian from the Daschnakzoutioun Organization. We even have your photograph. We know your history in full detail. Yes, my name is Sevaresh Misakian; my fathers is Alexander. I was born in Zimara4 village, Sivas. I am 28 years old. The reason for my using a Bulgarian name is to ease my escape. In reality, I am a Daschnaksaghan. In appearance, I am a member of the party. I have never been in action. People from the organization were questioned and they were being sent to other places. Consequently, I wanted to escape after hiding for a considerable amount of time. I used to live in Madam Mgrdichians house on Dolapdere Street, Pangalti. I was engaged to her daughter Siranoush. I was excused from the military service for being deaf. I have the dismissal paper. I was a writer previously. I wrote in Azadamard; then I opened a bookstore in Mahmutpaa. Effendi! Your denial is useless. This book, showing the decisions of the Daschnakzoutioun Organization, since April 1915, was found on you, and is written with your very own handwriting. This book proves that you have been in the organizations executive board, were the
1 2 3

Istanbul, Kurtulu Macedonia, Bitola


th

French Catholic missionaries coming to the Ottoman lands towards the end of the 16 Century established religious foundations, and opened schools for the education of the foreigners and ethnics. The St. Joseph School is a school affiliated to French Clerics Association that was established in Reims, France, by St. Jean-Baptiste de la Salle in 1860. It is currently offering education in Izmir and Istanbul. Erzincan, li, Altnta village

144

charg daffaires, and the accountant of the organization for a year. Tell the truth! This book is not mine. Only the Ottoman discharge paper and the military document are mine. I do not know anything else. How can you say so? A person who pretends to be more than one person will of course deny it. How can you deny to have written these notebooks? They are all written with your handwriting. You were going to take these out and use them for your organization and for your own benefit as an author, is not that right? Tell the truth. Yes, that notebook is also mine. They are the summaries of the decisions taken by the organization following the detentions of April 1915, last year. Who is Kisag whom you mentioned in your writing dated April 14, in the notebook? This person is the former Erzurum delegate Vartkes Effendi. He was our chief. Who are the friends that held talks with Kisag in the organization, which was established not to let the works unfinished? The friends who went to the meeting were the ones who stayed here. Vartkes, Professor Hatchaturian, Agop Djelalian, and I, I mean Sevaresh, and others. Who are the others? Are these the ones were appointed as the official board members: Rozan, Arshavere, and Ardvazet? What are their real names? Rozan is Madam Zartarian who later left Istanbul. Ardvazet is known as Malhassian, I do not know Arshavere. How come you do not know Arshavere! You gave the notebook which you have just said, It is mine. to Vagaresh after having had signing it. Do you deny it now? What has Madam Zartarian got to do with the committee? She is a woman. Since, as the bearer of the signature talks about the people whose names are mentioned in the book after their detentions, Rozan should be someone else. Yes, I am Arshavere. Rozan is a Russian subject Armenian named Kirkor Merdjanov. He left here in February with a Bulgarian passport. As for Ardvazet, he was a young Iran subject Armenian named Baronak Hosebian. He fled secretly in July. Samuel Tarpenian, Robert College graduate, replaced him and because he was detained accidentally in August, the position was empty. Madam Zartarian has not been in the committee. 145

Who are the members of the military committee that was to be formed in subordination to the executive committee? Every organization has a military council or an armed force ever since the olden times. We also had one before the dismissals and detentions. Since the detentions have dispersed this, two people were recently assigned. They are, Haroutioun Biberian, a plumber, and Armon codenamed Iran subject Dikran Vartanian. Haroutioun fled the country. He even took the organizations money with him. Armon is here. I think he is from Trabzon. Actually, nobody has the right to interfere the military committees affairs except for those who are appointed. I do not know much about it. What are the duties of the executive committee and the military council? The executive committee was formed as a temporary committee. It was found not to let the works unfinished, and to take care of the political affairs. The military was found to act in defense in case of killings. But, in fact, we are not powerful enough to make defense. Where were the meetings held? The meetings were held in Madam Zakarians house for a couple of times. Then, because the continuing detentions, and due to fear they were held here and there for a few minutes with the joining of two, or rarely three, friends. How are the provinces organized? In general, where are the councils and the branches documents kept, and where the branches. There are friends in the provinces. Nobody knows more than one person. The liaison officer from the headquarters gets in touch with them. The branches are in the districts of skdar, Kumkap, Gedikpaa, Yenikap, Beyolu, and Bakrky. The branches do not have executive committees. An official runs the branch. Mgrdich Bardezian managed skdar. He was an Austrian. He left a while ago. Nobody was able to fill his place. Because of the relocations and the detentions of the singles in the provinces since August, almost none of the friends were left anyway. There was nobody in Beyolu since it is the central headquarters. There was an Iranian in Kumkap, whose I name do not remember. I think he was called Dikran. There are no documents at the branches. Notifications are made orally. Actually, the organization does not have detailed documents. The decrees were briefly summarized. Where are the arms, bombs, and dynamites of the organization? I do not have any information about the arms. Our regulations only allow two people from the military council to know about the person who has a 146

weapon. I assure you that there are no weapons to hide here. Even if there are arms here, they are the personal arms of one or two. Explain the letters written to the Balkans, the information they contained about the incidents, and the applications made to the ambassadors here. We informed the organization board in the Balkans about the detentions in Istanbul and asked for money. We told foreign ambassadors to protest the detentions. What are the orders given to the branches in the provinces? The fragility of the situation called for caution. The orders were things like: to avoid collecting donations, to expel the suspicious members. Who did you send to the branches? We sent Baronak Hosebian. Tell us about the combined assembly. The combined assembly consists of the temporary authorized council, the military council, and of the directors of the provinces. However, the meeting could not have been realized as it had been planned. The temporary authorized council administers the organization. Who are the gang leaders that will act together when necessary? There is no gang leader. There are groups that will act together when necessary. These are consisted of three or five people. Baronak got in touch with these people. There was not even a special meeting. The delegates sent there held meetings with them since they knew who and where they were; told them what they had to say and received information about our friends who were banished. What was the subject of the meeting with Kisag? This meeting took place in order to provide money for our banished friends; to take action in case of any attempt on the lives of any of these friends; and consequently to incite trouble in Istanbul. However, this proved to be only a vain speech. Who were the members of the council that was going to publish a proclamation via Balkans? What do you mean by these threatening words, If no guarantee is given to the Armenians [otherwise]? We do not recognize the executive board abroad. It is not appropriate to our procedures to recognize the superior council abroad. As for the things to be done if no guarantee is given to the public: in the meeting, the phrase It will have undesirable consequences! was pronounced vehemently. I noted it. Although you could derive a meaning of threat from this phrase, it is nothing but a rumor. 147

You have lots of correspondences with Konya, which you refer to as Kavaran. It is said that you have friends like, Aram, Sehak and Jamhar there. Who are these people, tell us about them. Do not ask for more information. This is all I know. My writing these notes do not mean I know everything. Then, if you are only a member and the clerk at the committee, who is the president? As far as we know, there has to be a president. This council consists of five people. You were the first member. I do not know much. There are certain numbers pertaining to the material transferred to Konya, which you refer to as Kavaran, at the end of the second notebook; this proves that you have transported certain arms to the organization. By what means and how did you send these? How else can you explain this situation? How can I! We did not send arms or anything alike. These are wrong evaluations. Then please sign your testimony. It is true, I confirm and sign it. (Signed: Sevaresh Misakian)

----------

-----

----------

The testimony of Ignatius Andonian, from Kohisar5, Sivas. (April 17-18, 1916)
Your name and identity? My name is Ignatius Andonian. I am 32 years old, and from Hafik. I am a carpenter. I worked as a doorkeeper Andoria covered shopping arcade. I am currently unemployed. My fathers name is Kirkor. I am living in Maris house with my mother, Manushak, on a street next to Tozkoparan eme Street. On the second Saturday of this month, about noon, why did you meet with Stemo, one of the kavasses6 at the Bulgarian Embassy, in Taksim?
5 6

Sivas, Hafik Kavass: An armed constable, an armed servant or courier working at an embassy.

148

I met Stemo at a pub three or four weeks ago. We used to accompany each other at a pub when I had time at nights. A girl, whose name I do not know, came to me and said that she wanted me to do a favor for her because I knew the kavass. She told me that a Bulgarian had kidnapped someone she knew; however, that this person in fact surrendered the kidnapped over to the authorities; that the man she new had some important documents on him; that in order to save the documents she told me to get in touch with Sevarish through Stemo who was an influential person among the Bulgarians. Then to make some explanations, giving his card, she sent me to Dikran, whom I knew from the times I worked as a mail carrier at the Azadamard newspaper, who sometimes came to his fiances house in cadiye. There they told me that this document was important, mercantile, and precious; and that they would give me 20 liras, if I could get hold of those documents. I accepted it. On the mentioned day, I came to Taksim and met Stemo. I found the Bulgarian and talked to him as well. He said he would bring the papers to me and left. His name was Vladimir. I waited until 11:00 oclock. He was going to come back. Neither this girl nor Vladimir returned. This is all I know about it. It is a decision taken at the council. It doubtlessly aims at an action after certain strengthening of the forces and preparation. Why are you always giving vague answers to the questions? There is no absolute decision taken on this subject. I do insist on my previous statement. Who is Vishab and what are his documents to be destroyed? Vishab is a nickname given to the Daschnakzoutioun Organization Executive Board. The denotation of this word is dragon. The officials had already seized most of the documents. There were not many important documents left. This subject was discussed. They brought remaining documents and destroyed them. The girl who brought these documents was the girl named Manishak from our organization. She was a student in Arnavutky School for Girls7. Parsih ehbaz must have given the documents to Manishak. Parsih ehbaz had worked in the organization headquarters. Parsih was dislocated during the detentions that followed.

The American School for Girls was opened, with three students, in Gedikpaa under the auspices of the American missionaries in October 1871. The school moved to Arnavutky in 1914. There were eleven American schools remaining in Turkiye in 1931-1932 term. Arnavutky American School for Girls, Gedikpaa Coed School, and the skdar American Girls School were the ones in Istanbul. After the schools campus was handed over to the Boazii University in 1971, the Robert College was united with the Arnavutky American School for Girls and was named Private American Robert High School of Istanbul.

149

What is the aim of the daily intelligence? We used to hear the internal news from here and there. We were sending our letters abroad with the passengers going abroad. We were keeping the notes we had in safe. Which members of correspondences? the committee were helping with your

Merdjanov, he helped us through some Bulgarians. The initial T.S. what is it, or for whom does it stand for? What is money correspondence? What is the notarized statement asked for A guarantee from Geneva? Vartkess wife brought the money coming from Balkans to the address T.S. and handed it over to her husband. He spent it for the organizations expenses. This couple knew the initials. In do not know. The guarantee is the guarantee to be given to the Armenians. We wrote this to our Geneva office. You received so many letters about the situation and the incidents in the provinces. It is evident that some of these letters come directly to you, and some you received after the inspection of the patriarchate. What do you say? I cannot say anything. They came from wherever they were sent from. There might be some coming from the patriarchate. You later founded some organizations. In these organizations there are names like Hrayer, Hadjik, Jamhar, and Chukurian. Who are those people, and what are their real names? I do not remember. There are some decisions taken lately implying that your organization united with another organization. Are the organizations you united with Verakazmiyals or the Hntchagians? We did not unite with any party. Who are Hadjik, Hrach, D.Y.K, and M.G, who were in the last board; and Vagaresh who replaced you? I cannot remember. Do not deny it! These are not difficult to remember. For instance, Vagaresh is a person coming from Konya. We think he is Husrev Babaian. I do not know anything about it. However, we do have a friend named Husrev. I do not know where he is now. Once some friends told me to quit and leave everything I was dealing with over to him. 150

Do not hide it. You do well know those who escaped, the ones who want to escape, and what is going on in here. You are a part of this system yourself. You have been talking indiscreetly and let it slip out. Since you know Dikran, you are one of his friends. It is said that you offered money to the Bulgarian for this. I do not know the person who wants to escape. However, I heard that his name is Nikola Dimitriev, it is evident that this is a false name. I know it because the girl who asked this to me was an Armenian. This is all I know. Who was this girl? Do you know her? Her name is Siranoush. She lives in a house on Dolapdere Street. It is said that she is a friend of Sevaresh, but I do not know the reality. I am reading your testimony please sign it. It is true. I confirm and sign it. (Signed)

----------

-----

----------

The testimony of Stemo Mintcheff, kavass at the Bulgarian Embassy. (April 18, 1916)
Do you know a man named Ignatius? How did you get to know this man? I used to know a doorkeeper from Sivas working at the Andoria Apartment. I know this man via Nikola Godov, a peddler in Galata. I sat with him at a pub for a couple of times. He came to me and said that Vladimir, a Bulgarian subject, attempted to help some Nikola Dimitriev escape with a Bulgarian passport, and that he denounced him to the authorities. He further said, that the person trying to escape was Sevaresh, and that he had important documents for which the Bulgarians would pay a gratuity of about 5 or 10 kurushes. So I talked to Vladimir. However, Vladimir told me that this man had escaped and that he did not have any documents. Then I understood that Ignatius knows Sevaresh. This Sevaresh is said to be a teacher. I reported the answer Vladimir gave me to Ignatius. I told all I know to the consul. This is all I know. Sign your testimony. It is all correct. I confirm and sign it. (Signed: S. Mintcheff)
-----------------------

151

The testimony of Samuel Tarpenian, living at Madam Eva Koeseians house, number 88, on aylak Street, Beyolu. (April 22-23, 1916)
Your name and your identity? I am Samuel, my fathers name is Sehak, and my family name is Tarpenian. I am 20 years old, and am from Van. I am a Robert College Graduate, and am currently unemployed. You were brought to the police station earlier because of the arms you had in your house, and then sent to the Office of the Provost Marshall. You are a member of an organization. It is once more understood that you are together with the Daschnaksaghans; following the detentions last year it is evident that you are a member of an organization. Tell us the details. Sir, let me tell you all I know. Listen please. The last time I was troubled by a boy named Haroutioun. I was held responsible for the arms in the bag this boy left at my house. I left the Office of the Provost Marshall after long questionings. The real problem is my ignorance in the past. In April 1915, when I was assisting the fiduciary in the school, Ohansov, a Russian subject and a student at the school, made me some offers. He wanted me to write two copies of the letters and diaries he gave me with a typewriter. He gave these in a closed envelope. The things in the envelopes were about the relocations, dislocations, and dismissals of the Armenians in the other cities. I copied these for half a lira for two pages, and gained money. Later, I was asked to make some analyses on the content of these diaries. They sent me letters. I wrote my comments on the events. Ohansov now banished to Ankara introduced me to Kirkor Merdjanov, who was interested in athletics, at the Beyolu Belle Vue Night Club. Then this Kirkor introduced me to someone called Arshavere. I felt that these two people were organization members. I did not join the organization and took part in the meetings. They signed me up to the organization as a showpiece only towards July. They informed me. Arshavere was the one who took my comments on the events. I did not think these people were important. I was in fact thinking that people like Vartkes and Hatchaturian were behind all this. However, I never had the chance to meet them. You were in the organization under the name Ardvazet. Although you were in touch with the police a few times after your detention and imprisonment you did not inform us properly then. 152

They had signed me up for the organization in July. I was sent to the provinces to contact the branches for a few times. However, before that the only thing I did was copying letters. I have never officially been a Daschnaksaghan or sworn in. The person who worked at the post before they appointed me was Baronak who had previously worked at Vapranosians store, from Van, and later settled in Istanbul. This was my entire duty. They wrote to ask if I could help the friends who were hiding. I replied, They are not going starve to death, are they? We never gathered and held a meeting. We occasionally met at the Belle Vue Night Club. As I have already said, another important person who conducted the affairs is Sevaresh Misakian, alias Arshavere. Now I see that the writings you show me from the notebook, matches with the writings in the letters I had received before. I also lost his confidence in me after my imprisonment. You need to know this. When I was appointed to the post to contact the branches I was only acting as an assistant. I do not know how many branches are there. I was talking and getting in touch with only one person from each branch. I used to take took account of the people who were banished. Please give more details about the works you do. The organization has some money. I think this money was in Haykaganbank. The money coming from the Balkans was not deposited in the bank but remained in Kirkor Merdjanovs hands. The money was at the Azadamard printing house and it had to be taken from there. Although Kirkor Merdjanov volunteered to take the money he changed his mind as the place was under protection. Daschnaksaghans must have an armed committee just like every other organization. Its main aim is to make an armed defense whenever needed. However, I do not know who has arms; but the belief was that the Armenians in Istanbul would never be the subjects of any attack. Because of this, it was never activated. The things to be done were thought in all its dimensions if relocations were put to practice in Istanbul. The Balkans and Geneva asked for information on the issue. I had heard that they decided to leave Istanbul to decide on its own will, and that nobody in Istanbul ever intended for rebellion. At this point, I believe that the organization ought to be on the same wavelength with the authorities in a situation where only the officials were on the level of ruling the Armenians rather than the foreigners or Daschnakzoutioun. At the beginning, I knew that Vartkes, and Professor Hatchaturian were the ones who were in contact with the patriarchate. I do not know how many members are there in Istanbul. Above all, there was nobody dedicated to work even at the headquarters. Then steadily emerged some friends. Some girls used to collect information from the neighborhood and bring it to us. Those 153

friends always kept on asking, What will happen? They were told, Do not attempt to do anything. Just observe the events. Agop Djelalian was the chief of the Beyolu branch. This man was strictly against the executive board. This man quarreled with Sevaresh frequently. Djelalian did not want to recognize the headquarters. Sevaresh was very cautious. I never was able to learn where he was. The fall of Istanbul was discussed. The idea If she falls, would the Christians be attacked? was discussed. There cannot be an attack on the Christians anymore. The government is responsible for keeping the public order. The idea If any assault happens, when the enemy comes here they will attack on the Muslims, was adopted. Everybody kept silent and calm. Actually, the Patriarch informed people about the current situation and the incidents. When I was working with the branches, I used to know places like, Kumkap, Yenikap, skdar, and Bakrky. I do not know the nicknames of the branches like the ones you have mentioned: Mehak, Vart and Shoshan. You should ask these to whoever wrote it. I heard that there was somebody, Kirkor or Dikran, before me at the Kumkap branch. During my time, one of my relatives, Mgrdichs son Samuel, was in Kumkap and Yenikap. Later, this boy ran away. There was also locksmith Hamazasb. This Hamazasb used to come to Taksim military drill field and meet me there. Djelalian rejected the council that was founded after the beginning of the banishments from Istanbul. He said, You did not elect this council but appointed it. Baronak was of the same opinion with Djelalian. I used to hear about these quarrels earlier. There was a boy at the Bakrky branch, Kegam. He was making and selling watches in Mahmutpaa. I used to meet him in the goldsmiths bazaar. There was also some Mgrdich Bardezian in skdar. I know an old cook Melkon in Kumkap. He must be in the army now. Please sign your testimony for the time being. It is all correct. I confirm and sign it. (Signed: Samuel Tarpenian)

----------

-----

----------

154

The testimony of Madam Virgin Hatcherian, living at number 53, near Surp Agop Church. (April 24, 1916)
Your name and identity. My name is Virgin and my fathers name is Artin Merdjanov. My family name is Hatcherian. I was born in Edirne. I am 32 years old and a widower. My spouse Yakop Hatcherian died. I live together with my father, mother, and my brother Arshak. Who was the person using the nickname Michael Abramov, detained in Ohannes Hatchoyans house on the Macar Street? The person called Mihail Abramov was my brother and his real name is Kirkor Merdjanov. He used this name because he was a Russian subject he was hiding. Your brother is a Daschnaksaghan. You helped him and sheltered him. My brother is Russian subject. I am an Ottoman subject because of my late spouse. I knew my brother was hiding. Were I to denounce him to the authorities I would be an unscrupulous person. This is my entire fault and my guilt. Then my brother left with a Bulgarian passport. Do you know Sevaresh Misakian? I do not know Sevaresh. A little while ago a Bulgarian came and brought me a letter from my brother living in Bulgaria. My brother was asking for his binoculars. I was going to send it with that Bulgarian. This Bulgarian was going to kidnap someone called Sevaresh, that is how I heard of him but I do not know him. I am reading your testimony, please sign it. It is correct, I confirm and sign it. (Signed)

----------

-----

----------

The testimony of Karabet Kendirdjians son Kirkor from Van. (April 28, 1916)
Your name and identity? I am Kirkor, my fathers name is Karabet and my family name is Kendirdjian. I am from Van. I was born in 1871. I am running a 155

coffeehouse. I have been serving in the military for 13 months. Now I am on a sick leave for six months. I am living in my sisters daughters spouse Kirkors son Sehaks, from Iran, house on the ahin Street. You are a Daschnakzoutioun fedayeen and have worked as a doorkeeper at the Azadamard Printing house. Police knows you. You were not caught during the detentions because you were a soldier, right? No, I am a poor man. Who is your brother-in-law? My brother-in-law is a poor man who sells clothes. Who is the Bulgarian subject Mgrdichs son Moses who was detained in your house? I saw him having had taken shelter in our house when I came back for sick leave, I do not know him. Do you know the Iranian subject Balasan, coffeehouse owner? Yes I do. He was a coffee dealer, and used to work at Azadamard. What was your connection with Azadamard that made you see him there? Well, sir. He works at the machine at Azadamard. I had a customer from my hometown, Van, Moses the thick mustache. I used to see him whenever I went there to have coffee with Balasan. That is how I got to know him. Where is your sick leave document? I lost it. Your brother-in-law, Kirkors son Sehak was also banished from here last year. No sir. I left my brother-in-law here and went to complete my military service. I do not know about him. I am reading your testimony. Sign it. It is correct. I confirm and sign it. (Signed)

----------

-----

----------

156

The testimony of Hatchoians son Ohannes, from Sivas, apprentice of a harness maker. (April 30, 1916)
Your name and identity. My name is Ohannes and my fathers is Matyos. Our family name is Hatchoian. I am 47 years old. I live with my father in law Mardiros Kevonyan at number 32 on Macar Street. I am working as a saddler at the Thomas brothers shop, at number 151, in Beyolu. Last time you knew the real identity of the person caught in your house, Michael Abrahamov, who is claimed to be Bulgarian. Why did not you tell the truth? Sir, I have known this person for three years as Michael Abrahamov. He was a commission agent. You still are lying. This mans name is Kirkor Merdjanov. This person has gained his Bulgarian passport less than a year ago. So, if you have known him for three years, you should definitely know his real identity. You are one of this Daschnaksaghans accomplices. This man, Kirkor Merdjanov was caught in your house, as you two were drinking raki. When he was brought to the police station and asked for his identity he said he was Bulgarian. What do you say? I have nothing to say sir. I know him as Bulgarian Michael Abramov. According to our investigations, this person took shelter in your house at night. You have known him ever since he started living in Yeilky three years ago. There is no need for denial. I do not know sir. I am reading your testimony. Sign it. It is correct. I confirm and sign it. (Signed)

----------

-----

----------

157

The testimony of Mgrdichs son Moses, living in Eref Street, Sinemky8. (May 11, 1916)
Your name and identity? I am Moses; my fathers name is Mgrdich. I was born in Dedeaa9. I am 40 years old and a Bulgarian. I used to sell lemons. I have been unemployed for the last three or four months. I have a mistress in Piremehmet Street, Mariam, from Bahecik. I was living with her. I moved from there, and found another mistress. Her name is Nektar. I live in Sinemky with her. I am not married. You are not from Dedeaa. You have an Anatolian accent. So if you are from Dedeaa, tell us whom do you know there? I do not know anybody there since I left there at an early age. Your real name is not Moses. This passport is not yours either. In the residential permit it writes wife and children. But you are single. What do you have to say? You sell lemons and eggs in front of Azadamard printing house and you are their fedayeen and bodyguard. You were hiding during the detentions. We learned where you were and caught you. No, sir! You are mistaking. The persons written in my residential permit are not my wife but my mistress herself and her child. I am reading your testimony, sign it. It is true. I confirm and sign it. (Signed)

----------

-----

----------

The testimony of Kirkors son Sehak, living at number 6, on the ahin Street, Sinemky. (May 11, 1916)
Your name and identity? My name is Sehak, my fathers is Kirkor, and my family name is Mosessian. I was born in Salmas, Iran. I am 35 years old. I have been in Istanbul for three years. My wife is from Van.
8 9

Istanbul, Kurtulu Today, Greece, Alexandropolis

158

How did you spend your time in Istanbul until now? It will not be a mistake to say that I was usually idling around. What were you doing at the Azadamard printing house? You were caught before and banished; but you escaped and came to Istanbul secretly. You were one of their fedayeens. It is clear that you all have decided to lie in the same manner. I went to the Azadamards executive office for a couple of months. I used to buy, sell, and distribute newspapers. I am reading your testimony, sign it. It is correct. I approve and sign it. (Signed)

----------

-----

----------

The testimony of Mosess son Samo, from Siirt, currently at the Kocahan, Yeildirek. (May 11, 1916)
Your name and identity? I am Samo and my father is Moses. I am 19, and from Siirt. I came to Istanbul three years ago. My father returned to our hometown. I collect and sell waste papers. You are from the Gedikpaa Daschnakzoutioun organization. It is said that you have arms. Tell us where they are. Sir, I do not have any arms. I am a Syriac from Siirt. I do not know what being an Armenian is, and I do not have any arms. We have heard that your friend Karakin Kilindjian gave you a large caliber Mauser gun holding a cartridge of ten, and a small gun. Tell us where these guns are, and surrender them. I do not know anything sir. Tell the truth. If you tell the truth, and if the guns are not yours just as you said, you will not be punished. Sir, these guns are actually Karakins; but were given to my care. Let me go, and bring them to you. I have them. Sign your testimony. I confirm and sign it. (Signed: Mosess son Samo)
-----------------------

159

The testimony of Mgrdichians son Moses, taken again. (May 12, 1916)
Who was the owner of the house on the Piremehmet Street, and how much did you use to pay for the rent? I do not remember the owners name. I used to stay in a room together with my mistress for three mecidiyes. Would you recognize Madam Virgin if you see her? I would. I am reading your testimony, sign it. It is correct. I confirm and sign it. (Signed)

----------

-----

----------

The testimony of Virgin Karajan, living at number 9, on Yeil Street. (May 12, 1916)
Do you know this person, Moses, we are showing you? I do not. This is the first time I see him. He does not know me either. Look, he does not say anything. I have never let this sort of lunatics into my house. This man is an ill bred and a liar. Sign your testimony. I approve and sign it. (Signed)

----------

-----

----------

The testimony of Mademoiselle Siranoush. (May 15, 1916)


Your name and identity please? I am Siranoush, my family name is Mgrdichian, and my fathers name is Zakar. I live at number 56, on the Dolapdere Street, Pangalt, together with my mother Azniv, elder sister Madam Zarouhi, and younger sister 160

Mademoiselle Paranohi. I am a tailor. My father passed away. I studied at the Esayan School for a while. I am 22 years old. Do you know Sevaresh Misakian? How did you get to know him? I met him on the street a little before the detentions, last year. I showed him care and affection. I took him to our house as a boarder. He has been in our house for year; he used to go out freely, but later could not. Although Sevaresh is a fugitive, why did you hide him in your house? Who are his other friends? What could I do sir? My love for him made me do this. I did not know he was a runaway at first. He was not a deserter. I do not know any of his friends. He used to go out occasionally, and did whatever he did. When Sevaresh was caught, you went to Dikran Vartanians house to seize his documents. You met Ignatius and that Bulgarian there and talked to them. No sir. I left Sevareshs small gun and his belongings to the Bulgarians house, since I love Sevaresh. I do not know anything else. I am reading your testimony, please sign it. I confirm and sign it. (Signed: Siranoush Mgrdichian)

----------

-----

----------

The testimony of Doctor Emirze Boyacky10, Boazii. (May 18, 1916)


Your name and identity?

Ketendjian,

living

in

I am Emirze, my fathers name is Toros, and my family name is Ketendjian. I was born in anlurfa. I am 32 years old. I attended the American School in Gaziantep. Also to Beirut American College. Then I came to Istanbul and attended the Medical School. I received my diploma in 1911. I was the municipality doctor in Harran district in anlurfa. A year later, when I returned I married Deruyan Serkiss daughter in Boyacky. I was a private doctor in Balkesir. Then I was assigned to anakkale Mobile Gendarme Battalion. I was caught and banished to ankr by the police last year, in April 1915.
10

Istanbul, Saryer

161

How did you come to Istanbul from ankr? I was in ankr for five months. On July 22, (1915) I was set free to go to anywhere but Istanbul. I stayed in ankr for a month and then went to Kastamonu. I had my diploma brought from Istanbul and I started to work as a doctor. I stayed in Kayseri for four months. Upon an invitation telegraph message I received from the 5th Army Corps Command I went to ankr for duty. I put on military uniform and went to ankr. They assigned me to examine the English prisoners of war. Later, they transferred the prisoners of war to Pozant, upon the orders of the Ministry of Defense. And naturally I went as far as to Ankara together with the prisoners of war. I became a doctor in Ankara Central Hospital. I came to Istanbul as the Ministry of Defense appointed me to the 2nd Army twenty days later. Here I learned that I was appointed to Eskiehir, so I went there. After working for two months in Eskiehir, I was assigned to Haydarpaa Commission for the Dispatch of the Poor and the Wounded, on March 26 (1916). On April 3 (1916) I left Eskiehir, came to Istanbul, and started to work. When I was here, I went as far as to Pozant with the poor people of Aleppo and Damascus, and came back. Why were you sent to ankr? I do not know why I was sent; furthermore, I am not a member of any party. You are a Daschnaksaghan and this is why you were banished. You were a frequenter of the center in Hamalba, Beyolu. I am not a Daschnaksaghan. In fact, I used to go to the Daschnaksaghans place. I used to go there to visit Roupen Zartarian, a good writer, whom I greatly respect, the editor of Azadamard; and Hayk Teryakian whose wife and my wife were close friends from school. I had no other aim. You worked with Doctor Tchenikrian, Hayk Teryakian and with others for the party after you went to ankr. You should know about this. You also gathered lower ranking Daschnaksaghans around you.. No, I did not work for the party in ankr. I am reading your testimony; sign your testimony if true. I listened. It is all true. I confirm and sign it. (Signed: Doctor Emirze Ketendjian)

----------

-----

----------

162

The testimony of Mademoiselle Nazig Kechedjian. (May 19, 1916)


Your name and identity please? My name is Nazig, my fathers is Serkis, and my family name is Ketchedjian. I am 24 years old. I am living at number 64 on Dericiler Street, in Sinemky. I am a teacher at the Armenian school. Mademoiselle please tell the truth. Do you know Mademoiselle Siranoush, and what is your relation to her? Yes, I do. She is one of my relatives. My fianc Haroutioun, who ran away earlier, is her relative. Mademoiselle what do you know about this girl? This girl had come to you for Sevareshs documents. Yes, this girl loved Sevaresh. I do not know Sevaresh. After Sevaresh was detained, she came to me and asked me to be a mediator between her and the Bulgarian Vladimir, for she wanted to find the documents. I told Siranoush where the Bulgarian was, because I knew where he was. You had a fianc named Haroutioun Biberian right? Yes, I had. He was Ovakim Biberians son. He betrayed me. He ran away in August last year (1915); he did not even say farewell. I am a poor girl; I teach and gain money, and I take care of my family. Sign your testimony please. I confirm and sign it. (Signed)

----------

-----

----------

The testimony of Mihran Idaredjian. (May 25, 1916)


Your name and identity please? My name is Mihran, my fathers is Avadis. Our family name is Idaredjian. I am 41 years old. Istanbul is my hometown. I am currently unemployed. I live with my single sister Virgin, at number 154 on Pangalt Cedidiye Street. I used to work at Azadamard newspaper as an accountant and a manager until it was closed last year; I kept the accounts of subscribers.

163

I attended Galata Great Central School11 in Istanbul. I could not find a job after the newspaper was closed down. I have been sick for the last 5-6 months, and could not go out anyway. Do you have any brothers or sisters? Yes, I do. His name was Hadjik Idaredjian. He was also detained during the detentions last year12. He was a teacher. We know you, your brother and even your sister were former Turushaks, New Daschnaks. You were sentenced to death in events took place in the past. Now you are still in the organization and your code name is Hrayer. You have gotten sick and resigned from the organization recently. I cannot accept this sir. I do not have any connection with anything now sir. In the past, the second bank incident, I was arrested and sentenced to death because I was a member of the organization. My sentence was changed to condemnation to the galleys. I was in prison for ten years. I was released after the declaration of the Constitutional Monarchy. I do not know if my brother has any connection to this. I was not even involved in the bank incident. I suffered from joining the organization at the time. I repeat that I have no connection whatsoever now. It is known that you came to this office to act as a mediator for someone one and a half years ago. Then you talked about Vatkes and applied to us about the detention of Ardash Sirabian and of your former prison friend. Yes, it is true. I did. Even though you were supposed to perform your military service why did you keep on hiding? Sir, I was sick and afraid of ending up the same like my brother. Moreover, I was previously convicted. Please sign your testimony. I confirm and sign it. (Signed)

----------

-----

----------

The section offering primary school education of the Getronagan School was named Galata Ermeni Mektebi Sagirler [Galata Armenian Elementary School]; and the section offering high school education was named Galata Ermeni Mektebi Merkezi Kebir [Galata Armenian Central th High School] at the end of the 19 Century.
12

11

Detentions carried out on April 27.

164

The testimony of Bedross son actor Ashod, living at number 2, on the Ekmekiba Street, Selamsz, skdar. (June 9-10, 1916)
Your name and identity? My name is Ashod. My fathers is Bedros, and my family name is Matatijan. I was born in Tehran. I am 35, and single. I attended primary school in Selamsz. Then I attended Berberian School13. Later I took interest in acting, and worked as Bedros Halladjians clerk for about a year. Which organization are you a member of? I am not a member of any organization or a party but the Rafi Club in skdar. I was member in the board last year. In reality, the founders of the Rafi Club are Daschnakzoutiouns. You used to go to Daschnakzoutioun headquarters as well. We know this already. You have been hiding for a year and a half even though you had your military service to complete. What will you say about this, about the Mauser gun with a ten-piece cartridge, and about the great amount of cartridges found in your console, in your house? Yes, I used to go to the Daschnakzoutioun Headquarters. However, I used to go there to print advertisements in the Azadamard newspaper since I am an actor. I bought the gun from Onnik Devedjian in skdar for commercial purposes. Upon the breaking out of the war I could not sell it and kept it. Devedjian is completing his military service and I do not know where he is. I confess my guilt is big. I did not surrender the arms to the authorities. A large amount of absorbent gauze, medicine to stop bleeding, and laudanum14 was found in your house. What are these? Are you a pharmacist or what? You must be a member of the Red Cross branch of the organization. Sir, since I am an actor, the Daschnakzoutioun Yetovk Shahen stabbed me a couple of times during the play we were staging in Bykdere last year. We could not find a doctor or a pharmacist. I have been keeping cotton and other first aid equipment ever since.
There were numerous schools that were not affiliated to the Patriarchate in Istanbul as well as in Anatolia earlier. They were grouped into two: Schools affiliated to the associations, and those affiliated to the churches. The Berberian School was affiliated to the church.
14 13

Opium. An addictive drug derived from the unripe seedpods of the opium poppy. Preparations of opium were formerly called laudanum. Derivatives of laudanum include paregoric, morphine, and heroin.

165

Sign your testimony please. I confirm and sign it. (Signed)


-----------------------

The testimony of Karabet Tchukurians son tailor Ohannes, living at the Sarrafoghlu Apartment in Tnelba, Beyolu. (June 21, 1916)
Your name and identity please? My name is Ohannes, my fathers is Karabet. My family name is Choukourian. I was born in Gmhane. I am 36 years old and single. I am a tailor. I attended primary school in Gmhane and Trabzon. I went to Marseille 12 years ago, and worked as a tailor. Then I went to America and Canada. I came to Istanbul four years ago. One of my brothers is Dikran Choukourian. He is a poet. Last year (1916), in April he was banished on the charge of being a member of the organization. You paid Samuel Tarpenians bail, who was detained and sent to the Marshal Court once. Sir it was not me who paid the bail. My partner Kigork Agha did. I did not stand against him but encouraged him because the boy whose bail he paid was our customer. Kigork Agha paid the bail. Sign your testimony please. Yes, sir. (Signed: Ohannes Tchukurian)

----------

-----

----------

The testimony of Doctor Emirze Toros Ketendjian, taken again. (June 24, 1916)
It is said that you brought a letter to the Patriarchate from Bishop Naroian in Konya, when you were in Konya, sometime in February. I have never seen the bishop, let alone know him. I did not bring such a letter to the Patriarchate. I did not stop in Konya anyway. However, on 166

April 23, I stopped at Konya station for three hours when I was going with the poor and the needy. Apik Mubaayagjian had asked the Patriarchate to allocate you some money. Did you inform the Patriarchate? I only heard Apik Mubaayagjians name. I do not know him in person. He did not tell me such a thing either. In fact I do not go to the Patriarchate at all. It is said that you met with Dikran Djemil and with Husrev Babayan, Ottoman Lecturer at the Bahecik School, in Konya or somewhere else. What was this meeting about? I do not know anything about this meeting; furthermore, I have never heard of these people. What did the letter, which you brought to the Patriarchate, say? Did this letter include the list pertaining the money, sent by the Patriarchate and distributed in Konya? As I have said above, I did not bring any letter to anybody from anyone. I do not go to the Patriarchate at all. Again as I said above, I stayed only for three hours at the Konya station. I am reading your testimony, please sign it. It is correct. I affirm and sign it. (Signed: Doctor Emirze Ketchejian)

----------

-----

----------

The testimony of Karakin Kilindjian, who lives near the Armenian Church in Gedikpaa. (June 24, 1916)
Your name and identity? I am Karakin. My fathers name is Avadis. My family name is Kilindjian. I am 17 years old, and living across the Armenian Church. I am originally from Divrii. We used to sell second hand clothes. I am unemployed now. My parents are alive. I am not married yet. I attended school in my hometown but not here. Do you know anybody named Samo in Gedikpaa? Does he have any of your belongings?

167

I used to sell paper in my uncle Ohannes Kilindjians paper store in akmaklar district. He bought papers a few times. This is how we met. He does not have any of my belongings or anything. Your two guns are given to him to hide. What kind of a man is Samo? How and why were the guns entrusted to him? I had a friend at the Rtpaa Inn, in Mercan. His name was Karakin Sevgine. Those arms are mine. But Karakin was keeping them. He is a provincial person and single. Since he was going to be banished, I took the arms from Paac15 Vahram on the akmaklar Hill, and brought them home. I was detained the same day. My uncles wife Elizabeth took these arms away and hid them. We know you are close friends with some Daschnaksaghans and hanging around with them. You bought these arms for that reason, did not you? Explain! I bought these arms from Paac Vahram. I gave them to Karakin to transfer. Karakin gave me the arms just before he was banished. So I brought the guns home. This is how the events occurred. I never hang around with the Daschnaksaghans. However, I know the names of Karakin, Samuel Keyerir from Van, and Armenak at the Rtpaa Inn. They are all sent away. Being Daschnaks, they are my friends. I never contacted others. I am reading your testimony, please sign it. It is correct. I confirm and sign it. (Signed)

----------

-----

----------

15

Owner of a small restaurant specializing in dishes made of trotters.

168

Directorate of National Police Organization, Istanbul Department of Political Affairs Number 257 As the great treachery of the Armenians committed in April 1915 against the state and the government has become definite; some of the Armenian komitadjis detained in Istanbul, as they were found to be guilty of committing treason under the light of the investigations carried out, were banished. Moreover, it has been determined that the Daschnakzoutioun organization was immediately revived and assumed its former state by the people who remained here secretly in line with its most fundamental principles of organization. However, due to the lack of documents, to its rigid establishment, its rigid rules, and to its carefully chosen resolute members, no further information could have been learned about their ideas, how they functioned, or about what their current status was. Nevertheless, the remaining members who are being detained here and there are being sent to the inner regions. Moreover, aside from the famous Vartkes, Professor Hatchaturian, and Kirkor Ypranossian, some of the single rural Armenians as well as numerous active organization members have been banished from Istanbul and its environs. Thus their possible attempts have been curbed in Istanbul; and Sevaresh Misakian who has been sought for a long time could not have been detained despite all the searches carried out. This situation continued in the same manner until February, and upon the conducting of some especially detailed investigations it was understood that Sevaresh had been in Istanbul and that he had been playing very important role where he was hiding. Although his whereabouts are being searched, it has been understood from a letter sent by Kirkor Merdjanov his friend who fled to Bulgaria with a Bulgarian passport via an intermediary that the mentioned person is in pursuit of means of fleeing Istanbul. Special measures were taken to seize the hiding fugitive wherever he is seen. Sevaresh Misakian was caught on April 8, 1916 in accordance with the plan devised for his detention; the book of decisions containing the decisions of eleven months taken by the Liable Executive Committee that was established after the launching of the detentions last year in Istanbul was also seized on him. Considering the information in those documents, whose original forms and translations; and in analyzing of the two notebooks containing the decision it is understood that a transitional executive committee was established in Istanbul under the leadership of the former Erzurum MP Vartkes by Sevaresh Misakian, Kirkor Merdjanov a Russian subject who fled the country with a Bulgarian passport earlier and Barunak Hosebian, who fled the country with an Iranian passport at a time when the 169

Armenians were free to leave the country. Their first goal was to set up an armed committee, and to appoint Haroutioun Biberian, who fled the country together with the Bulgarians from Istanbul last year in August; and Dikran Vartanian, alias Ermon(?), who is still hiding in Istanbul, immediately to the chair of the committee mentioned. At the same time, they tried to reorganize the branches in the rural areas and gave them some advise; to collect money for the organization and free the komitadjis that were banished; to destroy documents that could not have been seized by the authorities; to devise and present diplomatic notes and letters of protest against the Ottoman States attitude towards the Armenians on behalf of the European states; apply to the German Government; conveying of the intelligence and study reports to be drawn about the Armenian movements in the Anatolian cities, on to the foreign states, for example to the Balkans, Switzerland, and to the United States; and attempted to threaten the State by encouraging and instigating the fedayeens, and to have them obey the orders by suppressing them. However, as it is understood from the contents of the note books that most of the fedayeens have been opposing their last attempts. This notebook proves how the Armenian movements are steered by the treacherous hands after the Ottoman States entering the war. It also embodies and reveals the information on how former Erzurum MP Karakin Pastirmadjian undertook the task of establishing a free Armenian State in Russia together with Viken and with his other friends; how he started an initiative at the Prime Ministry and at the ministry of Foreign Affairs; how the Edzmijazin Cathegikhos supported him; and how Bogos Nubar Pasha has taken part in this initiative. These two notebooks are two vitally important historical proofs in proving how the majority of the Armenians, not only the fedayeens, attempted to take part in the activities by falling into passion for national freedom and how they acted feverishly and fanatically after the declaration of war and betrayed the Ottoman State by committing treason beyond match. The leaders of the organization not only seceded from taking initiative in the presence of the neutral states and in applying them unceasingly ever since last April; but they prepared a list for the assassination of the three prominent members of the cabinet but upon the fedayeens rejection of the attempt they could not succeed; moreover, it has been understood that that they also devised a list for the assassination of the eleven prominent administrators in various cities. It has also been understood clearly that they have been corresponding with the members of the Daschnakzoutioun organization who were banished to Aya; that they were well informed about the insurgence and revolution realized in ebinkarahisar16; that they had
Numerous Armenian rebellions, other than Van rebellion, broke out in Anatolia. One of those rebellions broke out in ebinkarahisar on June 5, 1915. An Armenian gang leader Murat of
16

170

formed a special organization to be put into action if Istanbul were to fall; that they have been receiving important amounts of money, to be given to the families of the organization leaders who were hiding, and used this money to their own benefit and helped the members of the organization hiding here and there. In an amazingly strange psychological attitude, those people who have been considering the intervention of the foreigners in the Ottoman States internal affairs as an aid to their own goals for over a long time, kept on applying the foreign ambassadors, and those komitadjis even discussed on making the American President threaten the Ottoman State in their vilest decisions brazenly. They also named the branches in Beyolu, Gedikpaa, Kumkap, Yenikap, Bakrky, Yeilky, and skdar as vart (rose), mehak (carnation), shoshan (lily), and hasmik (jasmine). In order to gather the information on the detentions and banishments in the districts they employed women as messengers for themselves, and named the committee composed of women as Agravani (lilac) Committee. They transferred the information they gathered about the situation in Anatolia to Europe thoroughly, in an astonishing manner. The escaping of Mikes son Arakil, who attacked the police officers with his ten-piece cartridge Mauser gun in August, and who ran away from the hospital while he was under detention, takes place as the Mehak Incident, September 9, 1915 in the notebook; it has also been understood from the writings that he was a member of the organization. Those unceasing denunciations and letters received from within at last affected the Istanbul headquarters in taking interest in Konya, where Armenians lived densely; by establishing a systematic correspondence they brought a couple of fugitives to Istanbul to amalgamate with their friends; they stopped their friends who were banished to distant regions and settled them in Konya by the helps of the friends and members of the Daschnakzoutioun as well as of the Armenians working at the railway construction; and even more they instigated the smuggling of weapons from Istanbul to Konya. The contents of the notebook also reveal that they had sent seven notes pertaining to situation in Anatolia to the ambassadors of the foreign states on regular basis at the time when the Patriarchate was indulged in numerous

Sivas (Hamparsum Boyadjian) attacked ebinkarahisar together with his 500 men. The region was extremely important as it was situated on the main supply lines of the Turkish army on the Eastern Front. If the Armenians were to get the control of the region the supply and maintenance lines of the army would have been hindered; and the Russian armys forward movement would have been eased. The gang members set the Muslim districts in ebinkarahisar afire. They started killing the Turks they met in the streets by torturing and massacring. They attacked on the soldiers and the gedermerie forces gathered in the town. Additional forces were brought to ebinkarahisar, the insurgents were surrounded, and the insurgence was put to an end. [Armenian Issue in the Documents. Ankara: Turkish General Staff ATASE Directorate Publications, 1992. pp. 230-241.]

171

activities and when the organization was active; they also prevented Patriarchs resignation by influencing him heavily. As it is understood from the agenda dated November 29; the Daschnakzoutioun organization is in pursuit of unification with the remnants of another organization, may it be Hntchagian or Verakazmial Hntchagians, for the reasons that are not known at the moment; however, as it is also understood from the agenda, the main reason for this seems to be the information received on the relocation of the people in Istanbul. Although there were some changes in the administration on various dates Sevaresh Misakian; Aram Kitapdjian, a fugitive who was banished to Anatolia, still hiding in Istanbul; Husrev Babaian, alias Vagaresh, one of the people banished from Bahecik, who ran away from Konya and came back; he, whose real name is unknown, alias Charh; the detainee Hrayer, whose real name is found out to be Mihran Idaredjian; Falak, whose real name has not been determined yet; Pantuh, whose real name is Hadjik; Eberfon, whose real name is Dikran Vartanian; Doctor Emirze Toros Ketendjian who was not to return to Istanbul, but who was taken into military service when he was in ankr, and who travels back and fro among Pozant, Konya, Ankara, Eskiehir, and Istanbul; Dikran who is referred to with the initials D.Y.K.; and the unknown person referred to with the initials M.G., have all taken part in the executive committee in turns. The latest executive committee established on March 4 (1916) was composed of Arshavere, Hrach, Aram, Dikran, and M.G. As Arshavere was preparing to flee, he resigned and left his place to Vagaresh on March 12. It has been understood that Marzebet in Konya; Dikran Cemil, soap maker from Bahecik; Gendarmerie Lieutenant Dikran, who was sent to the Martial Court when he was on duty at the Izmit Gendarmerie battalion, and banished to Afyonkarahisar as punishment, and who somehow fled and joined his friends in Konya were all their friends. Consequently, as it has been understood from the summaries above, and from the testimonies of the people who were detained as suspects, and from the testimonies of the people who were questioned, it has been decided that the detainees Sevaresh Misakian, Mihran Idaredjian, Doctor Emirze Toros Ketendjian, Ashot Matatijan, Samuel Tarpenian, Karabet Kendirdjian from Van, Ohannes Hatchoian, Ignatius Andonian, Moses Mgrdichian, Kirkors son Sehak, Mosess son Samo, Karakin Kilindjian, tailor Ohannes Chukurian, and Mikes son fugitive Arakil, as well as those whose real names are mentioned in those notebooks and in this report and those whose names could not have been deciphered shall be tried personally, and in their absence for the war crimes, treason, and murders they committed against the Ottoman State and their due sentences shall be determined. The investigations are still undergoing for those who could not have been determined yet, they shall also be sent to the Martial Court for due process upon their detentions. The people mentioned are hereby presented and transferred to the General Directorate together with the summaries of 172

investigation documents, their signed testimonies, and personal belongings to be forwarded to the Martial Court.

June 24, 1916 Director of the Department of Political Affairs (Signed) To: Office of Provost Marshall, June 24, 1916 Director of National Police Organization (Signed)

Forwarded to the Office of Martial Court for the completion of the due legal procedures. June 26, 1916 On behalf of the Provost Martial (Deputy) (Signed) Received: June 26. 1916 To: Office of Attorney General 27/06/1916 (Sealed)

----------

-----

----------

173

The testimony of Karabet Kendirdjians son suspect Kirkor, 44, tall, dark chestnut-color hair and eyebrows, hazel eyes, a little bended nose, swarthy skin. Living at number 61 on the Eref Street, Sinemky, Tatavla17, runs a coffee shop, born in Van. (June 26, 1916)
When did you come to Istanbul? It has been about four or five years. Where did you come from? I came from my hometown. What was your job there? I used to run a coffee shop. Why did they detain you? I do not know why. I was in the army. I was at the Burgaz port, in Lapseki18, in charge of carriage horses and mules. I got sick and came back. Then they detained me. I do not know why they detained me. They asked me the same things you are asking. They did not say anything else. They sent me here. Sign your testimony. Certainly. (Signed)

----------

-----

----------

The testimony of Kirkor Mossesovs son, suspect Sehak, 35, born in Merhem, Salmas, Iran, an Iranian subject, tall, black hair, wide browse, regular nose, thick mustache, long face and long chin, and swarthy skinned, living at number 61 on Eref Street, Sinemky, a peddler selling alcoholic beverages. (June 27, 1916)
Do you have a passport? They took it at the Department of Political Affairs.
17 18

Istanbul, Kurtulu An administrative district in anakkale.

174

From where and when did you come to Istanbul? I came from Iran two or three years ago. Why did they detain you? I do not know. They called me from the Department of Political Affairs and said, You came back again although we had banished you from here. This is why they detained and brought me here. When were you banished? I was not banished. Sign your testimony. Certainly. (Signed) Clerk (Signed)

----------

-----

----------

The testimony of Avadis Kilindjioghlus son, suspect Karakin, born in 1899, mid-height black hair, brown eyebrows, thin mustached, a little bended nose, long face and dark skinned, used to live in restaurant owner Dikrans house on the Kilise Street, Gedikpaa, deals with buying and selling old clothes, moved to Divrii, lives at number 170/2 on the Hordenek Street below the Armenian School. (June 27, 1916)
When did you come to Istanbul? I have been here for eight years. Which school did you go? I did not go any school. Why were you detained? I do not know why. They detained and set me free about 25 days ago. They detained me once again and brought me here. They did not ask anything. They asked me the same arm issue they had ask when I was detained before. They caught someone from my house and put the blame on me. The gun is not mine. This Browning made gun belongs to Tcholak Vartazian. They also found a small Mauser. That also belongs to Tcholak Vartazian. We live in the same house. I took all the blame on me because he is my aunts husbands child. 175

Sign your testimony. Certainly. (Signed) Clerk (Signed: Mehmed)

----------

-----

----------

The testimony of Mosess son, suspect Samo, from Sorek Nasif District, Siirt, born in 1897, mid-height, curly hair, thin eyebrows, thin mustache, hazel eyes, sharp chin, sharp nose, and dark skinned, itinerant paper seller at number 13, at the Kocahan, Yeildirek, Mahmutpaa. (June 27, 1916)
When did you come to Istanbul? It has been about three or four years. Why are you detained? They detained me on April 26. At the Department of Political Affairs they asked questions like, Where are you from? Did you attend any school? When did you come? They told me that I was given a gun. Garbiss sister Yahisa gave me two guns, one big, and one small. I told this. They detained me. I had given one of the guns back to Garbis. I gave the other to the Department of Political Affairs. Sign your testimony. Certainly . (Signed: Mosess son Samo) Clerk (Signed)

----------

-----

----------

The testimony of Mgrdichs son, suspect Moses Mgrdichian, born in Dedeaa, 40, rather tall, black hair and eyebrows, concave chin, swarthy skin, long face, lives at number 61, on the Eref Street, Senimky, Beyolu, sells lemon and eggs. (June 27, 1916)
When did you come to Istanbul? Two years and two months ago. 176

Why were you detained? They took me from my house to the detention room. The address on my certificate was wrong. They took my documents. This is why they sent me here. They did not ask anything else. From where did you come to Istanbul? I was in Egypt. I came to Dedeaa from Egypt and from there to Istanbul. What were you doing in Egypt? I was a sexton at the Benlisren Armenian Church. Sign your testimony. Certainly. (Signed) Clerk (Signed)

----------

-----

----------

The testimony of Toros Ketendjians son, suspect Doctor Captain Emirze Effendi, black hair, black eyebrows, brown mustache, sharp nose, small chin, light skinned, lives at number 7, on the Frn Street, Boyacky, a member of Haydarpaa Commission for Poor and Wounded. (June 27, 1916)
How old are you? I am 32 years old. Where are you from? I was born in Urfa. When did you come to Istanbul? Seven years ago. Where did you study medicine? I studied at the Beirut American School. Then I received my diploma from the Faculty of Medicine. When did you become a doctor? In April 1911. 177

Where did work as a civilian doctor? I worked as a doctor for a year at the Harran Municipality, Urfa, then I resigned and came to Istanbul. I married here. I worked in Istanbul Nuhkuyusu Hospital during the Balkan War. Why did they detain you? I do not know why, but last year they invited me to the Recruiting Office to which I am registered to, I mean the Selimiye Recruiting Office. The police headquarters banished me to ankr, at a time when I was ready to be sent to Edirne. I stayed there for five months because nothing was asked. I was forgiven after five months upon the orders of the Ministry of Interior issued on August 4, 1915, numbered 29, and set free. Then I went to Kastamonu. I worked as a doctor; I was called for the military service when I was there. I was assigned a doctor for the English prisoners of war in ankr. When they were sent to Pozant, they first sent me to Ankara Hospital, and then to Eskiehir Hospital. Later, I was appointed to my position at the Haydarpaa Hospital. They detained me there. It has been about 20 days. I do not know why they detained me. Did not they ask anything? As I said above, they asked how I was called to the military, and which organization I was a member of. I am not a member of any organization. They did not ask anything else. Please sign your testimony. Certainly. (Signed: Doctor Emirze Kechedjian) Clerk (Signed)

----------

-----

----------

The testimony of Karabets son, suspect Ohannes Chukurian, 36, from Gmhane, tall, gray hair, black eyebrows, black mustache, long nose, white skinned, living at number 3, in Sarrafolu block, on the Tnel Street, Beyolu. (June 27, 1916)
When and from where did you come to Istanbul? I have been to Montreal Canada, and Rochester in America. I went to London through Liverpool, and to Istanbul via Marseille four years ago. What were you doing in America? I was a tailor. 178

When did you go to America? I went to Canada in 1907. Did you go there from Istanbul? I went from my hometown. Why did they detain you? My aunts husband Kigork acted as a guarantor for somebody named Samuel. His family requested. People looked for Samuel after he came out. We did not have his address then. Samuels fiance and his relatives had come. I told them. Samuel went to the Department of Political Affairs and came back. Then they detained me as well. Eight days ago they asked, Why did your aunts husband became a guarantor? Did you know Samuel before? I said, I do not know him. This is why I was detained. I do not know the reason. Sign your testimony. Certainly. (Signed) Clerk (Signed)

----------

-----

----------

The testimony of Bedros Murattians son, suspect Ashod, born in 1881 from Tahran, an Ottoman subject, tall, gray hair, black eyebrows and mustache, regular nose, long face and chin, dark skin, lives at number 2 on the Bekiba Street, Selamsz, skdar, former actor of the Manakian Troupe and the other theaters. (June 27, 1916)
How long have you been living in Istanbul? I have been in Istanbul since I was seven. Do you have any other job? No. Where did you go to school? I quit Berberian School in my final year before completing my education. Why did they detain you? I was at home as there was not much to do because of the war, and I was sick. I had no mustache during the plays. The police were looking 179

for somebody else; the people showed them my house. They came to search. My friend Onnik, was trying to sell a firearm a year ago. He somehow got me involved. He bought and sold some. He left two revolvers. The police found them. This is why they detained me. Sign your testimony. Certainly. (Signed) Clerk (Signed)

----------

-----

----------

The testimony of Sehak Tarpanians son, suspect Samuel, from Van, born in 1896, mid-height, black hair, sparse eyebrows, thin mustache, long face, concave chin, dark-skinned, hazel eyes, tenant at number 88, aylak Street, Feridiye, Beyolu, translates geography and mathematics courses from English to Turkish. (June 27, 1916)
When did you come to Istanbul? 11 years ago. Which school did you attend to? I attended the Robert College in Bebek. Have you been anywhere else? No I have not. Why were you detained? They detained me upon a libeling that I had a connection with somebody. I understand that they detained because of somebody named Arshavere. I do not know what Arshavere does. I know him in person. But have never met him. He used to write articles in the newspapers, that is how I know him. Sign your testimony. Certainly. (Signed) Clerk (Signed)

----------

-----

----------

180

The testimony of Kirkor Andonians son, suspect Ignatius, 33, born in Kohisar, Sivas, tall, black hair and eyebrows, small mustache, hazel eyes, long nose, long chin, dark- skinned, lives number 13 on the Ate Ahmet Street, Tozkoparan, Beyolu, working in a cooperative, and also a doorkeeper at Anderia Arcade, Beyolu. (June 27, 1916)
When did you come to Istanbul? Six years ago. What was your occupation? I was a carpenter. Why did they detain you? They caught me for I know the Bulgarian kavass. This kavasss suitcase remained in the hands of someone, when the other person went abroad. Some Mademoiselle Naziev sent me and said, The kavass should get the suitcase. This is why I was detained. Are you literate? Yes. I have attended the village school for some time. Sign your testimony. Sure. (Signed) Clerk (Signed)

----------

-----

----------

The testimony of Alexian Misakians son, suspect Sevaresh, claims to have born in Zmara Village, Sivas, registered from skdar due to his arrival to Istanbul at a very early age, midheight, black hair, black eyebrows, fair mustache, long face, round chin, dark skin, living in at the house without a door number, on the iftebakkal Street, cadiye, skdar, a bookseller at number 19/20, Marpucular Ubud Effendi Inn. (June 27, 1916)
Which school did you attend? Even though I attended the Galata Armenian School first, and then the American School in Gedikpaa, I do not have a diploma. 181

For how long have been selling books? Since the Declaration of the Constitutional Monarchy. What was your occupation before? When I quit school, I wrote in Srhantak19 newspaper. Why were you detained? I was going to Romania on July 8. A Bulgarian, Vladimir, gave me a fake passport; this is why they caught me. Why were you going to Romania? I know French and English. I was going for business. Did not you apply for completing your military service? I had a check up when the mobilization was declared. I got a report because I cannot hear. I was excused from the military service. Sign your testimony. Certainly. (Signed) Clerk (Signed)

----------

-----

----------

The testimony of Avadis Idaredjians son, suspect Mihran, 42, from Istanbul, short, gray hair, sharp chin, dark skin, lives in an old house, number 154, on the Cedidiye Street, Pangalt, Beyolu, used to be a reporter at Azadamard newspaper, currently unemployed as the newspaper is closed. (June 27, 1916)
How long did you work at the newspaper? I worked in the administrative board from the day it was founded until it was closed. It has been six years. Why were you detained?

The section offering primary school education of the Getronagan School was named Galata Ermeni Mektebi Sagirler [Galata Armenian Elementary School]; and the section offering high school education was named Galata Ermeni Mektebi Merkezi Kebir [Galata Armenian Central th High School] at the end of the 19 Century.

19

182

I do not know if they detained me because I worked in Azadamard. I really want to learn. Did not they ask you anything? They asked my identification. They asked, Are you a member of the organization? I am not a member of the organization. I was in prison earlier. I was imprisoned for 11 years for the bombing of the Ministry of Foreign Affairs. I was released after the Declaration of the Constitutional Monarchy. My death penalty was changed to an imprisonment in a fortress.20 So you are from the organization. No. Sign your testimony. Of course. (Signed) Clerk (Signed)

----------

-----

----------

The testimony of suspect Sevaresh Misakian, taken again. (July 3, 1916)


Where were you born? Zimmare Village, Sivas. I came to Istanbul when I was four. Where did you live? In Kumkap, then in the house that had no door number on the cadiye Street, skdar. Is your father alive? Yes, he is. He is the accountant of merchant Kirkor Misirian in Topalian Inn. His name is Alexan. After the age of four, which schools did you attend? A year at Mervejeren School on the Patriarchate Street, two years at the Galata Armenian School, and two years at Gedikpaa American School. I was 15 when I finished school. I worked as a translator at the
Mihran Idaredjian had earlier testimony declared that dated May 25, 1916 he was detained and sentenced to death for being a member of the organization, and that he was imprisoned for 11 years, following the second bank incident.
20

183

Syrhantak Newspaper until the Declaration of the Constitutional Monarchy. The newspaper was closed then. Then, I worked as a bookseller in Ubud Effendi Inn in Marpucular, at offices numbered 19 and 20. Were you alone? Leon Garibian was my partner. We were together until recently. Which organization are you a member of? After the Constitutional Monarchy, I joined the Daschnakzoutiouns. I was in the organization until 1910. Who signed you up? I signed up myself. They were propagandizing the organization to everyone. They came to skdar. And I signed up. I do not know who registered me. How did you serve this organization and what did you do? I have done nothing for the organization. I used to work parta evri(?). What does I worked parta evri mean? I wrote. I wrote articles at the Azadamard newspaper. What did you write about in these articles? I wrote about our schools, Armenian youth, Turkish and Armenian friendship. You named yourself Nikola, why? There was a Bulgarian named Vladimir. Six months ago I heard that he was helping the ones who wanted to escape to Europe. I heard that he would help anybody for 20 liras, and that he would prepare a passport as well; he asked me to send 20 liras and a photograph. So I did. The security forces caught me. Vladimir committed a fraud. Prepared an Ottoman passport as Ottoman subject from Monastir. He took 31 liras and all the money I had. Besides the 20 liras, he took extra 15 liras, 1 lira for the ferry, and two mecidiyes more on the way. I had only 5 liras left. The police in the passengers lounge took that money. What did he write in the passport? He wrote Nikola Dimitriev. He had not told me. In the passport, he wrote Machinist, from Monastir. We went to the hall. They caught there me saying, You are not Nikola Dimitriev, but Sevaresh Misakian. He was going to bring me a kalpak. The Bulgarian was gone. The Police Commissioner called me and said, showing my photograph, You are not Nicola! and detained me. 184

Why were you leaving? I had been hiding in fiances familys, the Mgrdichians, house, number 56, across the Akarca on the Dolapdere Street in Pangalt, Beyolu, for almost a year. What is Mgrdichians name? They call her Madam Azniv Mgrdichian. She is a widow, with three daughters. How long did you hide there? I went in May last year, and was there until March this year. When did you quit the Daschnakzoutioun organization? I quit in 1910. I have never been in any of their activities. Why were you running away with the help of this Bulgarian? Why did not you personally apply? Or were you a draft dodger? I have not done my military service. I have a health report on my ears from the Haydarpaa Hospital. I heard they were looking for me. I had fallen in love with a Greek girl. She said, Lets get married! in 1914. We were not getting along well with my father and he kicked me out. I hung around Beyolu for two months. Then I went to this house. They were looking for single Armenians. I was afraid. I heard that they were also looking for me. I was going to runaway to, I mean go to Romania, as I knew English and French, to look for a job there. Since you left the organization in 1910, why were you scared? Heard that they were looking for whoever had a connection with the Azadamard. They had looked for me as well. I was scared because of this. Who told you, They are looking for people who have a connection with the Daschnakzoutioun? I saw the detentions and walked around freely. I saw those who were detained. I understood that, they were detaining those who were in the organization first, and then those at the Azadamard , they were worried. You say, I wrote to the newspaper for the country; and, I became a member at the organization. Why are you scared of writing for the newspaper and being a member of the organization? I was scared having seen them detaining without any investigation. Two people had already told this to me. However, I was still going around. Then, I realized that they were also detaining the ones who had connection before. So I was scared. 185

When they caught you in the hall, what did you have on you? I had a coat, a kalpak, a pair of glasses, a comb, a handkerchief, 5 liras, and few Bulgarian banknotes. I had nothing else. As the Bulgarian said They would recognize you there and detain you! I gave my certificate, ID, pen, and the recipe for my ear. Did not you have a suitcase, a box, or anything else when you were caught? No. Did not they found a paper or a notebook when they caught you? No, I did not have anything. Do you know Kirkor Merdjanov? Yes. I do. Where is this man now? I do not know. Where was he before and what was he dealing with? He had a house across Surp Agop in Pangalt. He was a gymnastics teacher. He was also a broker. I have not seen this man since September. Is Kirkor Merdjanov Daschnaksaghan? He is a Daschnaksaghan. Do you know Baronak Hosebian? Yes I do. He went to Bulgaria last summer. Is he from the same organization? Yes. They took two notebooks that were on you when you were caught? These notebooks were not found on me, but the writings are mine. Are all these writings yours? There are some others. Not all are mine. There are Baronaks, Kirkor Merdjanovs and my writings. When did you write these in to the notebook? They brought the drafts of these writings from time to time. I copied them and they took the drafts back. 186

Who brought you the drafts? Merdjanov and Baronak used to bring them. I was free. We used to meet on the street, and they would give them to me. They did not come to me. When did you start writing, and when did you stop? They brought them to me at the end of April last year. I stopped writing at the end of February this year. For whom and which organization, were you keeping these notebooks? I wrote as a Daschnaksaghan. Ask about the members and I will inform in detail. What do Daschnakzoutioun and Daschnaksaghan mean? Daschnakzoutioun is a general name. So, Daschnakzoutioun is the name of the organization, and Daschnaksaghan is the name given to the members. Considering this, with what status did you write these notebooks? I was writing these as a Daschnaksaghan. This was not a Daschnakzoutioun business. It was a Daschnaksaghan issue since they themselves were Daschnaksaghans. The organization did not bestow them any authority. What is Kirkor Merdjanovs status as a Daschnaksaghan? Does he have a membership or anything? Kirkor Merdjanov, Baronak Hosebian, and Mgrdich had met with others. The authorities were continuing detentions. They met in an attempt to take care of the families left behind. They were going to found an organization and take care of the families. The women and children were all left in a difficult situation, as there was nobody to take care of them. They even were not going to do anything against the government; this is how they came to me. What did they tell you? They said, Join us. Let us take care of those families. So they will not have any problems. Then, what did you do? I refused it. I said, First, because they might catch me some day and everyone would recognize me since I am a Daschnaksaghan. Secondly, I do not have experience in forming an executive board, management, 187

and in administrative issues. Thirdly, there is no need for such a committee because things are done automatically. This is a storm and it will soon be over. I told my ear problem as a fourth reason saying, I would not be able to hear anything said in the meetings. Did they accept this? They did not. We made a deal. They said, We will handle the administrative issues. We will discuss the issues. Your writing is good. We will summarize the meetings and bring it to you to write them. You accepted this, did not you? With that condition, I did. I used to copy the papers they brought me. Indeed, they could not even write their own ideas. Writing ten pages is one thing, summarizing is another. What did you do with the drafts after copying them? Kirkor used to take the notebook after I copied the writings. They did not leave it on me. I was not in the board. They used to read it and approve. Because I was already left outside the executive board, the notebook was not left with me, but on the boards desk. Sign your testimony for now. Certainly. (Signed) Clerk (Signed)

----------

-----

----------

The testimony of suspect Sevaresh Misakian, taken again. (July 4, 1916)


Why are you called Sevaresh? It is a name in Armenian. Did they give you another name when you became a Daschnaksaghan? Everything was clear. They were taking code names during the autocratic regime. They used to record the names as they were. I have no other name. You are sometimes called Arshavere, is it true? Yes, they gave me the name Arshavere. Let me tell you why. When they established the board, they came to me. I refused this, as I have told you yesterday. I expressed the reasons. However, after 4-5 months 188

I wondered, Who are the members of the executive board? I knew Baronak Hosebian and Kirkor Merdjanov much or less. I wanted to learn the others. I did not want to learn the names of the people on the military wing. I had nothing to do with them. However, I wanted to learn the others as they frequently came to me. I asked Kirkor Merdjanov, Who are the other members? He said, We secretly named you Arshavere. This is your code name. We need to show the board pompous. We needed to have five members and because you were known more than us, we gave you the name Arshavere. We told the members your real name, and that you have joined us. Then I got angry. I told them that it was wrong to do this secretly, especially after my refusal of their proposal. I said, I will definitely withdraw. He said, We will think about it, do whatever we need to do and let you know. This was in September, last year. As I was waiting for an answer, I heard, to my amazement, that Baronak had left. I heard that they were going abroad with the persons whom I heard were from the military wing. I did not see Kirkor again. Afterwards, I heard that he was imprisoned about a passport issue. All of these are happening so fast, and I always end up alone. Kirkor Merdjanov, Baronak Hosebian, and Arshavere, which in fact you, all make three members. Who are the other two since there needs to be five people set up a board? The other two were from the military wing. If those two are from the military wing, which side are the other three from? The other three were from the political wing. Above you said, Two were from the military side, they had left. Did you learn their names? I learned the name of one, Haroutioun. I learned this when they were talking about Haroutiouns leave. What did they talk about Haroutiouns leaving? Haroutioun had some calculations about his own duty. As they were talking I learned that he left without any notice. I am showing you the notebooks, numbered 1 and 2, which were among the documents. What are their names? And find Haroutiouns calculations. The notebook, numbered 1, is boards book of minutes; and number 2 is the continuation. Haroutiouns calculations are on page 24 in the notebook, number 2.

189

Do you know Samuel Tarpenian? I actually do not know him. However, Baronak once told us, If I ever leave, Samuel Tarpenian will replace me and take my code name. Two months after saying this, Baronak left. I got curious about his replacement, Samoil Tarpenian, and inquired about him. I realized that he was a young, inexperienced boy. But this boy could not replace Baronak, and could not handle the post. Because he was imprisoned. However, Kirkor Merdjanov and some others handled the post on his behalf, because they were still here. What is Baronaks code name? Ardavazat. What is Kirkor Merdjanovs code name? He had two; one was Rozan, I cannot remember the other. What is Haroutiouns code name? I do not know. What did Haroutioun used to do? I do not know. There are some other detainees downstairs. Who are they? Idaredjian, Samuel Tarpenian, Hatchoian, and Ignatius. Which ones do you know? I know all but Mehran Idaredjian. Is Mehran Idaredjian Daschnaksaghan? He was. He was imprisoned before the declaration of Constitutional Monarchy. Tell us about him? When I was at the Azadamard newspaper this boy used the deal with the subscriptions. Sign your testimony, for now. Certainly. (Signed) Clerk (Signed)

----------

-----

----------

190

The testimony of suspect Samuel Tarpenian, taken again. (July 8, 1916)


Where were you born? In Barutuolu District, Van. How old were you when you came to Istanbul? When I was about eleven or twelve. Why and with whom did you come? I came by myself for education. I came here to attend the Robert College, as my father was here. Which year did you come here? In 1906. How long have you attended the Robert College? I lived with my father for a year. Then I started the school and studied there for nine years. What was your fathers profession? When he was here, he used to work as a commission agent at the erifpaa Inn on akmaklar Hill. Where was his house? He did not have a house and lived at the inn. My father was the preacher of Protestant Community in Van, and worked as a teacher at the school. Here, he was a commission agent. Is he still alive? He died three years ago. Why did your father quit teaching and preaching in Van, and came here? He did not like it because of the low salary. He liked trade. He found couple of partners and came here to deal with trade. He could have lived on with the money he gained. Why did he leave? Could there be another reason? No. He could not live on two and a half liras. This is why he left. When did you graduate from Robert College? I was graduated in 1914. I worked as an assistant cashier, and taught there. 191

Did you signed up for any party? No, I am not a member of any party. Lets repeat. What parties are there that you did not sign up for? Hntchagian, Daschnaksaghan, and Veremia. I am not a member of any these parties. Are there parties other than these? I do not know. I know these because of the discussions in the newspapers. There is a Daschnakzoutioun party, have you heard of it? Daschnaksaghan and the Daschnakzoutioun are the same. Why do Daschnaksaghan and Daschnakzoutioun have different names although they are the same? Daschnaksaghan means a member of Daschnakzoutioun Association This is why they are the same. Is Hntchagian the same? Hntchagian is the general name given to the organization, and the members are called Hntchagians. It is known that for the last two-three years the Armenians have been propagandizing inside and outside the country, and for this they have established cells in Istanbul, Egypt and some other places; that these cells consist of Hntchagians and Daschnaksaghans and they are trying to direct the Armenian youth. Did anything like this happen to you? No, it did not. I did not give them the chance to do so. Would not you like to help to the nation, which you are a part of? I would. After I finished school, I would like to go back and enlighten them for the welfare of my nation and my country. Do you know Baronak Hosebian Effendi? I have known him for the last six, or six and a half months. Where and how did you meet him? When I was at school, Monsieur Kirkor came to our school with two of his classes for the gymnastics show. I met him by this reason. I was in Beyolu from the tenth until the July 15 for a change of air for medical reasons. I met Monsieur Kirkor a few days later. He asked me to go to Belle Vue Gardens with him. There, we talked about the gymnastics show at the school. We did not talk about anything else. 8 or 10 days later (I cannot remember the date exactly) when we went to Belle Vue 192

Gardens again, I saw two other people sitting with Monsieur Kirkor. They invited me. These two men, whom I do not know, were introduced to me as Baronak and Kegam. We were classmates with Baronak at Van American School; I could not recognize him since I had not seen him for a long time. Here we talked about the daily events. Kegam did not say anything new about Bakrky. Baronak talked about skdar, Kumkap, and told that cook Melkon, as far as I remember, was sent away. They talked about preferring girls in gathering information because the single Armenians could not act freely enough in Istanbul. We talked about these for half an hour and then left. We decided to meet with Kirkor the following Saturday. On Saturday we two met and talked. We met on Saturday and talked. He talked about the injustice and the pressure our nation was facing with. What is Baronaks family name? It is Hosebian. What is Kegams family name? I do not know. Where is this Kegam from? He must be from Istanbul. Did you learn Kegams, who was introduced to you, occupation? Yes I did. I used to meet him in the bazaar. He told me he sold watches. This meeting is also coincidental. How many times have you met Baronak and Kegam? How long did these meetings continued? I came across Kegam only once after our first meeting. I met Baronak a couple of times on the street around Beyolu. Baronak lives near Beyolu. Your coming across with them, when did it come to an end? How long after you first met? For how long did not you see each other? These meetings happened 20-25 days after our first meeting. I have not seen him since the beginning of last September. Were not you curious about your friend being in Istanbul or not, and why you did not see each other? I accepted him as a classmate, not as an old friend. I did not think of asking. I was dealing with my military service. I did not have time to ask.

193

What about the military service? I was born in 1896 so I had to do my military service. I went to the chief of the Fatih Recruiting Office upon someones recommendation. I took my ID. They said, You may go, we will call you when necessary. They did not call me until the day I was detained. Who is Melkon the cook? I heard of him. I do not know who he is. Where is he working at? I do not know. This man was sent. What do you know about him? I do not know that either. However, they talked about him there. Why did they talk about his sending away? I do not know. What is the reason of talking to you about a man whom you do not know? Were these people out of their minds? No, they were not. They told this in order to inform me about the daily events. You said, He talked about Bakrky. What does this mean? Kegam used to live in Bakrky. He said, There is nothing special on our side, in Bakrky. This special incident, what could it be? Nothing like fire or flood happened in Bakrky. Why would Kegam Effendi inform you about flood or fire? Is there anybody interested in these events among you? He talked about it in general. Did any of you talk about a flood or a fire incident where he lived? No. Then what is the reason of Kegam Effendi telling this? He did not talk about these. But as far as I gathered, he meant there is nothing in Bakrky. If Kegam says, There is nothing in Bakrky; after mentioning about the sending of Melkon the cook, what would this mean? 194

The sending of the Melkon the cook is an incident happened in Kumkap. There is nothing in Bakrky, means, There is nothing extraordinary in daily life. Did Baronak and Kegam seem to change the subject of their conversation after you were introduced? Or did they keep on talking just like they had been? What did you understand? I saw them. They called when they saw me. So I sat with them. I do not know what they were talking about earlier. Above you said, Monsieur Kirkor introduced me to them. Kirkor was also with them. Only Kirkor knew me. Kirkor called and introduced me. You are saying, Since the single Armenians were sent away from Istanbul, they preferred the girls to gather the news. What does this mean? After I sat with them, they talked about this and that. The subject came to the issue of sending single Armenians away from Istanbul. Right then, Kegam and Baronak talked between them, The singles should not come to Belv. Let the girls come instead if necessary. Let the girls bring the news. Baronak gave you an appointment for the following Saturday and met you alone. He offered you to cooperate in making the government trust the Armenians again, after the injustice the Armenians faced. It is said that you accepted it despite the little power you have. How were you going to cooperate? This person was not Baronak; he was Kirkor. He did not tell me what to do, or how I could be of help in order to achieve this goal. Our meeting was short anyway. What could this person, who proposed cooperation, do? You accepted cooperating with him even before understanding the reality behind it? I accepted to cooperate. I accepted their conditions unconditionally. I was going to accept or turn down the offer depending on the offer they were going make in the future. However, I was ready to work for this aim. What was the petition about that you wrote in French? It was a general request that I did not know to whom it was addressed. They just asked me typewrite it. So I did. In which language was it written? In French. 195

Who brought it to you? Kirkor brought it. What did he say? He said, Typewrite this as it is! You say in general language, is this general mean Armenian language? Yes. Was there a signature under the writing? No. How many did you write? Just one. Considering the things written there, did it address an individual or to the public? Public was addressing to the public. It was not private. Which nation do you think this public is? I could not understand from the way it addressed. Try to think carefully. Cannot you remember what was in it? No sir. Although you knew Monsieur Kirkor much or less, when he came asking you to write something on behalf of the public for the public, did not this raise any curiosity? No. Petition is not something special. He wants to understand who he is and what he is responsible of. Is Kirkor a member of parliament? No. He was a physical education teacher. Did he have any religious authority at the Patriarchate? I do not know. He was not was not a cleric. However, I do not know if he has any connection with the patriarchate. Then, did not his authority to have you write a petition for the people surprise you? I do not know if this letter was written by him, or by a member of the parliament, or by the patriarchate, I did not ask.

196

How many lines did this petition have? Approximately fifteen or twenty lines. Can you write the contents of the petition, as much as you remember, in French or in Turkish? As far as I can remember the contents of the petition were as follows: Help was asked to ease the trouble our nation encountered and to settle the disputes with the government. It was clear that the addressee was not in friendly terms with the Ottoman Government. In other words, the attempt to be performed before the Ottoman Government was more of a request rather than a negotiation. Can it be concluded that this was going to be submitted to a foreign government? It is possible that it was addressed to some people or to some party. However, there was a possibility of being addressed to a foreign government, since it was in French. Where did you get this petition from Kirkor? We met in the Taksim Gardens. He gave it to me there. Where did you give it back to him? Again in the Taksim Gardens. As you said above that he was single. He may well be subjected to relocation. The girls will come and inform someone to stop his relocation. Whom the girls were going inform? I do not know whom they were going to inform since I do not know how they function. They knew it. Are you married? I am wedded. Who are you wedded to? I am wedded to Soghnader Sahakian who lives at number 88 on the akal Street, Feridiye, Beyolu. Did you have a wedding ceremony? No sir. I actually am wedded yet. In fact, I am engaged. In other words you are still single? Yes, I can be considered semi-single. You are from the provinces and single. Did not you, just like the others, pick up a girl who would bring you the news? 197

Receiving and conveying the news was not my duty. I was there by chance. Do you know Sevaresh Misakian? I know him as a novice man of letters. I read a few of his works. I do not know him in person. Is he a member of any party? I do not know. Did not you think of it? No, I did not. Sevaresh Misakian wanted to meet you. He says what party are you a member of. What will you say? It is a lie and libeling. Why should he lie and libel you? I do not know. Why did they detain you at first and then let you go? Then detain you once again later? I met a person named Haroutioun after my transfer from Beyolu. Around September 20, he asked me keep his black bag in my room for a few days. According to what he said, he was going to change his room. He was going to stay over at his friend for a few days as he could not rent a new room. He asked me to keep his bag in my room for a few days since there was a chance for him to rent a room close to us. Two days later I was detained because I quarreled with a civilian police officer on the tram. They researched my room. They told me to pack everything and go the police station. Then I told my landlord, This bag is not mine, if someone comes here and shows you the key please hand him the bag. I was not home when he brought the bag. He did not give it to the landlord. He said that there were some underwear and clothes in the bag. When he was caught he accepted that I was totally innocent in this matter. They released me upon this. Sign your testimony, for now. Yes, sir. (Signed)
----------

Clerk (Signed)
--------------

198

The testimony of Samuel Tarpenian, taken again. (July 9, 1916)


How long have you known Haroutioun? Since the beginning of September, last year. What does he do? Where does he live? I do not know. We have never been that close. How did you meet Haroutioun? One day, when I was going from Taksim towards ili he introduced himself. I do not know from where he knows me. He invited me to have beer in Bomonti. This is how I got to know him. For how many months have you known him? I met him last September. He left here 10 or 15 days later. Where did he go? He said he went to Bulgaria. He came to see me the morning he was leaving. He left the bag, which was on me, and took his parcel. What happened to the bag? They detained me because I quarreled with an official on the tram. They searched my room because of this and brought my belongings to the police station. I told the house owner that the bag was not mine and to give the bag to whoever should bring the keys. The bag was left with the housekeeper. What is the house owners name? Where is she from? She is at number 7, on the Altunbakkal Street, Tarlaba. I do not remember her name. She was a Romaic. The political branch should now her name. What happened to the bag? Yes, they have taken the bag later. They brought it to the Tarlaba Police Station. I heard some banned arms were found in it. Was not there anything else in it; such as paper, pen, or a book? I do not know. What kind of a bag was this? It was as big as a suitcase; it was black but not very heavy. I have never looked in it. Haroutioun had given it to the house owner. So the lady left 199

it behind the door. I took the bag to the room when I came home that night. When was Haroutioun going to take the bag back from you? His term as a tenant was over. He left the bag for a few days. He was going to take it to his new room. How was he going to rent a new room as he was going to Bulgaria? He did not tell he was going until the day he was leaving. Did not you want to give the bag back to him? I wanted to but he said he was going to take it later. He also added that he was going to send someone with a key, and that we should give the bag to this person. I said, fine. Did not Haroutioun have anything else besides this bag? He did not say whether he had any other belongings. I have never been to his house. In fact, I did not like him. He did not leave anything but this bag and a big parcel. Why can you hide someone elses belongings if you do not like him? There is nothing wrong in doing a small favor. He asked me to keep the bag for him, so I did. Is Haroutioun a member of any party? I do not know. I do not think he is. He was an ordinary man. He talked nonsense whenever we met. What is Haroutiouns occupation? I do not know. What is his family name? I do not know. Who introduced him to you? Himself. He said he had known me before. Saying we were from the same hometown and introduced himself. Sign your testimony for now. Certainly. (Signed) Clerk (Signed)

----------

-----

----------

200

The testimony of suspect Ignatius Andonian, taken again. (July 9, 1916)


Where are you from? From Kohisar District, Sivas. How long have you been in Istanbul? It has been six years now. Were you always at your hometown until the last six years? Yes. What was your occupation back at your hometown? First I was a shepherd, and a laborer. Then I dealt with carpentry. Can you read? A little. Where did you go to school? At the village school. Do you know any other languages besides Armenian? I can read Turkish a little, but not any other language. Were there any party established in Kohisar after the declaration of the Constitutional Monarchy? No. Not in Kohisar. Did you learn the parties when you came to Istanbul? I got busy with my work when I came to Istanbul. I have only heard of the parties. Which parties have you heard of? Troschak and Hntchagian. There is also Daschnakzoutioun, have not you heard of it? Troschak and Daschnak, they are the same. What does Troschak and Daschnakzoutioun mean in Armenian? I do not know because I am not educated well enough. Have not you joined these parties? No. I have not. Tell us how and where did you come from the village, six years ago? 201

I directly came here from the village. I worked as carpenter at a cooperative in Galata for five years. Where was your home? Near the English School in Kaledibi. My father was a doorkeeper at the English School. Is your father still alive? My fathers name is Kirkor. He is still alive, and unemployed. What did you do afterwards? I quit. And started to work as a doorkeeper at the Andoria Arcade. Do you know Nikola Godov, draper, in Galata? Yes. How did you meet him? He frequently came to pub next to the cooperative. I met him there. Nazek, a teacher at the Feriky Armenian School21, introduced us. Mademoiselle Nazek came to the pub one day and asked Godov to come out. I also went out and asked what was happening. Godov said, Mademoiselle wants to go to Bulgaria, she is an Armenian. It was two moths after the Bulgarian war. It has been approximately mean five months. When I asked who she was he said, She is plumber Artins fiance from Perembe Bazaar. I knew the plumber Artin. He owed me 100 kurushes. I did not give him my own money personally. It was Nishan Manokians, my fellow townsman, money. I gave the 100 kurushes Artin owed to Nishan Manokian since he was going to America. This is how Artin owed me this money. I told Nikola Godov, Help the lady and send her to Bulgaria. He replied, It is not possible now, they do not allow the Armenian girls go. Then we split. I have not seen him ever since. I used to go to Bugikas pub on the Hezaran Street frequently. Nikola Godov was there together with the Bulgarian kavass, Stemo, all the time. When we were drinking and talking about life being expensive, he
21

Under the auspices of the Istanbul Armenian Patriarchate a school was decided to be established in the gardens of the Feriky Church, on the lot donated by Xenop Effendi Merametchian. A wooden school was built upon the approval of Sultan Beyazid II, by its first founder Vahan Hdaverdi. The school, a waqf of the Surp Vartanans Armenian Church, started giving primary school education as of December 3, 1912. The school was burned down as a result of a fire in the Republican Era. The school was reconstructed with the donations of Kevork-Sirvant Karamanukian, a flight was added and the number of classrooms were increased. The school started its education facilities as of November 4, 1952 as a secondary school following the approval of the Ministry of Education dated August 29, 1952. Upon the acceptance of eight years primary education in Turkiye, the school adopting the new education reform of 1998-1999 continues to offer standard private education for the minority.

202

asked me, I have about five kyyes22 of coffee. Would you sell it for me? and brought the coffee. I sold it. I sold it to a coffee store on the right side Kalyoncukulluu Street. It was 50-60 kurushes. I took the money to him. This is how I got to know Stemo. Next day I saw Nikola at the same pub. He said Mademoiselle Nazek came to him and told him that Nikola Dimitrov, one of our acquaintances, was detained on his way to Bulgaria; that he left his bag with Vladimir; and that he was asking him to go to the Bulgarian kavass to take his bag. I left the pub and went to my apartment. Mademoiselle invited me. I asked, Where? She said, There are two Mademoiselles. You will talk to them. One of the Mademoiselles was Mari and the other was Siranoush. I heard these names from them. Mari was saying that she was Nikola Dimitrovs sister. Siranoush said, I am his fiance. We went to house at the end of the Icadiye Street in Pangalt together. I talked with these girls there. These ladies told me that Dimitrov had forty-five liras, some clothes, and a photograph in his bag. There was someone called Dikran, a small built person, in the same house. He was claiming that he was an Iranian subject. His fiance was from the same school with these girls. Dikran also asked me to take this bag back. I left there and went to the pub. Nikola Godov and the Bulgarian kavass were there. I told them about the bag. They said they knew Vladimir and they would get the bag. Nikola and the kavass had already told about the bag to Vladimir separately. Vladimir told them, A few people came to me about the bag. I do not know to whom should I give the bag. The real owner of the bag should send a message to me about whom I shall give bag. Then, I went to see Mademoiselle Mari and Siranoush. I told them about the issue. They said, Go find Vladimir and tell him that we followed him until the passengers lounge. Vladimir met us coincidently and said, I have just sent your man, and soon I will send you two, and patted us. Thus, Vladimir will remember us and know that we are the real owners of the bag. Tell him to give the bag to the Bulgarian kavass, and we will get it from him. I went to see Vladimir, together with the kavass, and told whatever the ladies had told me. Vladimir said, I will bring the bag at eleven oclock tomorrow and give it to kavass at the Bulgarian Embassy. The other day at eleven oclock, I sat a coffeehouse across the Bulgarian Embassy. Vladimir came. He did not have the bag. I first did not recognize him. But he did. He called me out. At that moment the kavass came. He said, I will see to your issue at 11:00 oclock tonight, and patted my back. Then, leaving them there I went home. The civilian
22

Kyye: Okka, weight equivalent to 1283 grams.

203

police officers had been following me. They came to my house that night and detained me. Sign your testimony for the time being. Certainly. (Signed) Clerk (Signed)

----------

-----

----------

The testimony of suspect Kirkor Karabet Kendirdjian, taken again. (July 9, 1916)
Where are you from? I am from Van. Are you from the central town? Yes. From the Solakolu District. How long have you been in Istanbul? For five years. What were you doing in Van? I had a coffeehouse. Why did you come here? To work. Where were you working? I ran a coffeehouse in the Kapalar. Then, in Kumkap, and at the Matyo Inn, in Taraklar. I worked as a porter at Azadamard for a while, and later, I ran a coffeehouse in Yenikap again. I was in Beyolu one day when they asked my documents. As did not have my documents they sent me to do my military service. I fell sick at the army and came here. I went home after getting discharged from the hospital. A few days later they detained me at home. Where were you doing your military service? First, I was a laborer at the 2nd Labor Battalion in anakkale. Then they transferred me the 3rd Compound Column in Karacabey. I got sick there and came here. Have you ever signed up for any party? 204

No sir. Which parties did not you sign up for? I do not understand what a party is. Did you see Sevaresh Misakian while you were working at the printing house? No. Who is your brother-in-law? Sehak Kirkorian, an Iranian youngster. What does he do? He used to make and sell furniture. He also sold newspaper. He used to buy Azadamard, I saw him going there. Who is Moses Mgrdich? He is said to be someone my brother-in-law knows. He sells lemons. I saw him a couple of times when I was sick at home. My brother-in-law wants to make him his brother-in-law. Do you know Haroutioun? No. Do you know Kirkor Merdjanov? No. What is Sehaks fathers name? It is Kirkor. Do you know Baronak Hosebian from Van? No. Have not you ever seen him? No. I have not. Do you know Palasanian? There was a coffeehouse owner with this name. He used to run a coffeehouse at the Azadamard Printing House. I know him. He was there when I went to do my military service. I do not know what happened to him now.

205

How long did Monsieur Mgrdich stay in your house? I do not know. However, according to what he says, he has been living with my brother-in-law for eight or ten months. He was at home when I came here. What did he deal with during this eight or ten months there? He sold lemons and oranges. Did he share the expenses at home? It is natural for him to share the expenses since his fiance is with him. Who witnessed their engagement? I do not know: I was only told that they were engaged. What is the name of the girl he is going to marry? Nektar. Sign your testimony for now. Certainly. (Signed) Clerk (Signed)

----------

-----

----------

The testimony of Hatchoians son suspect Ohannes, taken again. (July 9, 1916)
Where are you from? From Zara, Sivas. I came here when I was young. Did you go to school? No. What is your job? I was a harness maker. I worked in Sarahane for 20 years. Following this I worked with Dumas brothers in Beyolu. Did you join any party after the declaration of the Constitutional Monarchy? No, I do not like signing up for the parties. 206

Why not? I like doing my own business. My economical situation and occupation is not appropriate for joining such parties. From where do you know Kirkor Merdjanov? I do not know Kirkor Merdjanov. Whom do you know? I know Michael Abrahamov. From where do you know him? From the customs. I used to export goods. He also exported goods there. I saw him there a couple of times. For how long have you known him? I have known him for the last one-and-a-half or two years. At the police headquarters you said, I have known him for three years. It did not say that; I said, For the last one-and-a-half or two years. Where is he now? The political branch sent him to Bulgaria. Six months ago I was detained together with him. I was released 25 days later. Michael Abrahamov was under detention for about two months. He was sent to Bulgaria because he was a Bulgarian subject. Which party is he a member of? I do not know. Did not he tell you? No. I used to call him Bulgarian. Which language did you speak together? Did he know Armenian? We spoke in Turkish. I do not know if he knows Armenian. I thought he was Bulgarian. Why did you come to Istanbul? To earn money. What work did you plan to do? Whatever I had the chance to do. First I sold socks and handkerchiefs. Then, lemons, oranges, and eggs. How much did you make in cleaning the church? I used to make three liras.

207

If you were earning so much why did you quit and came here? I got tired of it. Had the war started when you left Egypt? No. Had the war started when you came here? It started three or four months later. Are you married? I am engaged. I am engaged to Kerdirian Kirkors sisters daughter. Sign your testimony. Sure. (Signed)

----------

-----

----------

The testimony of cook Melkon, doing his military service, living with his family at number 99, Hisardibi, Kumkap. (July 10, 1916)
Your name and identity! My name is Malkon. My fathers name is Agop. My family name is Agopian. I was born in Van. I came to Istanbul when I was nine. My father died in Van. My mother came to Istanbul fifteen years later. She died 10 years ago. I have been living in Istanbul for forty years. I worked as apprentice to cooks in houses. I have been working as a cook at the shop, number 28, for twenty-five years, on the corner next to Kumkap Patriarchate. When mobilization was announced I joined the military and I was sent to Hadmky. I am still there. My family is at number 99, Hisardibi, Kumkap. I am 51 years old. Which party are you a member of? In other words, are you a Daschnak or an Hntchaq? Please explain. I am not a member of any party. Two years after the declaration of Constitutional Monarchy a club called Aspirez opened up in Kumkap close to my house. I went to this club for 2 years. I was a member. Then having realized that my job was not appropriate for this membership, I quit. I repeat I am not a member of any party.

208

We know you are a Daschnak. Therefore tell the truth, do not hide it. I repeat it again; I am not a member of any party. However, in the elections, I toured around Kumkap with the members of the club in order to direct the votes. They think I am a Daschnak just because of this. The club which you said that you attended, was it affiliated to the Daschnakzoutiouns? Although it is not dependent to the Daschnakzoutioun, great many Daschnaks go there. Other times they address the members. Whom do you know from the Daschnaks? Someone named Hajak a tall man, who frequently goes to the club and gives conferences Vartkes Effendi and many others. However, I do not know their names. Whom do you know with the name Samuel? I do not know anybody named Samuel. I know an old man named Shaherikian, he used to give conferences at the club. Who are the executive board members of the club you attend? What are their names? At my time, the members of the executive board were; the Patriarch janitor Kirkor Suerian, Lawyer Bogos Tanilian, carpet dealer Agop, and the teacher Kigork Housrev. How was this club managed? How many members were there? The coffeehouse in the club was rented, and each member had to give one kurush per month. Those who wanted to learn playing an instrument had to give an extra fee for that. Sometimes there were plays performed for the clubs benefit. There were about 60 members. You said that you were doing your military service during the mobilization. When did you start doing your military service? I started doing my military service in May 1915. I was born in 1871. There are two clubs named Aperez in Kumkap. Which one did you attend? To the one in Hisardibi. The one opened first. Sign your testimony for the time being. It is correct. I shall sign it. (Signed)
-----------------------

209

The testimony of Kirkors son suspect Sehak, taken again. (July 12, 1916)

Where are you from? I am from the Merham Village near Salmas, Iran. How long have you been in Istanbul? Three years. What was your job back at home? I was a blacksmith. Why did you come here? To go to America. I was going to get money from America to spend on my trip to America. I was compelled to stay. What is your relation with Kirkor Karabet Kendirdjian? He is my brother-in-law. Where is he from? He is from Van. Where did you get married? In my hometown. Was Kirkor Kendirdjian in Iran, when you married to his sister? They came to Iran 18 years ago during the turmoil. I got married then. Do you Moses Mgrdichian? Yes. How did you get know him? At shopping. I have a sister in law. She was going to marry Moses. They got engaged. Where is Moses from? Bulgaria. Does he speak Bulgarian? I do not know. Does he speak Armenian? Yes. 210

What other languages does he speak? I do not know. What is your wives name? Kalipseh . What your sister in laws name? Nektar. Is your mother-in-law alive? No. Sign your testimony. Certainly. (Signed) Clerk (Signed)

----------

-----

----------

The testimony of suspect Doctor Emirze Ketendjian Effendi, taken again. (July 12, 1916)

Tell us about your background. I was born in Urfa. I took my primary school education there until I was 14. In 1898 I went to Antep American School. I attended there for five years. Then I went Beirut American School. I attended that school for another five years. When I was a senior student at the Faculty of Medicine there, I quit school and came to Istanbul at the beginning of 1909. I studied at the Ottoman Darl-fnn23 Faculty of Medicine. I received my diploma on April 20, 1911. Two months later, I was appointed as a doctor to Harran Municipality, Urfa. I served there for a year. I came back to Istanbul in the beginning of 1912. I got married here. I lived in my familys house on the Frn Street, Boyacky. During the Balkan War, I was appointed to skdar Nuhkuyusu Cholera Hospital by the Istanbul Municipality. Then I went to Balkesir to work as a practitioner. I was appointed to the Mobile Gendarme Battalion, found in Balkesir, before the declaration of the mobilization, and went to anakkale together with the battalion. Two months later the battalion
23

Higher education institution offering university degrees. It was renamed Istanbul University by a law issued on August 1, 1933.

211

was abrogated and I came back to Istanbul. Selimiye Party, of which I am a member, called me and I was prepared to go to Edirne. In the meanwhile, I was detained by the police in the beginning of last April and banished to ankr. I stayed there for five months. Then I was released in accordance with the order number 29, issued by the Ministry of Internal Affairs, on August 4, 1915. I went to Kastamonu. As I was serving as a doctor there, I was called to do my military service. From there, I was taken to ankr, Ankara, Eskiehir, and Istanbul. I was detained upon the orders of the Ministry of Defense, as I was in the Haydarpaa Commission for the Poor and Wounded and brought to the Police Headquarters custodial prison. Why were you banished? I do not know why. One day they called me from home and sent me to ankr without any questioning at all. Then one day, they called me and released me, again without a question or a word. Are you a member of any organization? No, I am not. Which parties are you not a member of? I think there were the Hntchagian, Daschnakzoutioun, and the Constitutional Democrat that was established recently. I am not a member of any of these; moreover, I do not know if there are any other parties other than those. Did you use to go to the Daschnaksaghan headquarters? No. Do you know people from the Azadamard printing house? If so, who are they? Yes, there are. One of them is Hayk Teryakian and the other is Roupen Zartarian. Do you know Sevaresh Misakian? No. Sign your testimony. Certainly. (Signed: Doctor Emirza Ketendjian) Clerk (Signed)

----------

-----

----------

212

The testimony of Mosess son Samo, taken again. (July 12, 1916)

How long have you been in Istanbul? It has been four years. What was your job back at home? I was a stonemason. What do you do here? I used to sell Turkish newspapers that came out in the morning. Then I sold regular papers traveling around. I still do the same job. A weapon was found on you, whose gun is it? It is Garbis Vartazians. His sister gave me something to keep in a package. I did not know what was in it. I kept it for two days. The third day, Garbis got back from where he was banished. They said, We have papers to sell, and called me to their home. He bargained. I paid him a certain amount as deposit. As I was leaving the house, Garbis called at her sister and asked, Where is my gun? She said, I gave it to Samuel. When I heard this I asked her, The package you gave me had a gun?, she said, Yes. Upon this, I told them I was afraid, and that I was going to hand the gun over to the authorities. They caught me before I surrendered the arm. What were these arms? A big one and a small one. Two guns. I do not know what make are they. Why did not you surrender these guns to the authorities? I did not have time. However, I surrendered one, the big one, after having caught. Although you said to the police that these guns belonged to Karakin Kilindjian, here, you are saying that the guns belong to Garbis Vartazian. Is not that a contradiction? No, they do not belong to Karakin Kilindjian. How do you know Karakin Kilindjian? He has a bookstore. I sell papers. Naturally I met him due to business. 213

Is Garbis married? No, he just has a sister. He lives across the Armenian Church in Gedikpaa. Her name is Yagisapet. Sign your testimony. Certainly. (Signed: Samo Musa) Clerk. (Signed)

----------

-----

----------

The testimony of suspect Mihran Idaredjian, taken again. (July 13, 1916)
Where are you from? I am from Istanbul. Which school did you attend? The Armenian School in Galata. I have not started working yet. They detained me for being the organizer of the former Armenian actions. The second time, in the Babli incident24, they detained me for being a member of the organization. However, I had just joined the organization. I did not do any thing. They detained me because I was a Daschnaksaghan. They took me from home. One of my friends, Ardashes, was a student in the School of Arts. They took both of us took to the police station. They took us to the Criminal Court. Sentenced us to death. The date the Ministry of Foreign Affairs bombed was March 189725. I was in prison for 11 years until the declaration of the Constitutional Monarchy. I used to live in Leylak Street, Beyolu,
It was realized by the Hntchagians on September 18, 1895. The Armenians sent a note to the ambassadors of the six foreign states and said, The Armenians will set up a silent demonstration for the implementation of the reformation decisions; and if the government sends troops, gendarmeries, or a police force to curb the demonstrations, it will be the only responsible body for the violent actions to occur. On September 18, 1895, some 3.000-4.000 Armenians gathered around the Patriarchate Church in Kumkap, and started to walk towards Babali shouting, Armenians want either death or freedom! They started to shoot around as they were walking. When they reached Babali their numbers reached to 5.000. Their attack on Babali was curbed. Their attempts in provoking the Muslim community was not successful. Most of the Armenian demonstrators took refuge in the churches in Beyolu, Galata, Kumkap, and were not letting the innocent people in those churches out. When the public order was secured they have all returned their homes freely. Esat URAS, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi [History of the Armenians and the Armenian Issue]. stanbul: 1987, pp. 478-491.
25 24

214

Taksim. I had to quit school then. I did not work anywhere else. Eight of us were condemned. Karabet Ardashis, Bogos Armanak, Serkis, and Mertad were also with us. Mertad died. There was also someone named Abraham. I was released after the declaration of the Constitutional Monarchy. I was sick and received treatment for about a year. Even though I wanted to work I could not. I worked was a clerk at Azadamard. I worked there until the day it was closed. You told the police that you were caught for The second bank incident. The Babli and the bank incident happened on the same day. Who is your sibling? They sent him to the provinces recently. He used to be a teacher in Kadky and Kumkap. He was sick. He was not in the organization. One of his eyes was blind and the other had a blurred vision. I do not know why he was sent to the provinces. Have not you worked with the organization after your release following the declaration of the Constitutional Monarchy? I was sick. I wanted to receive treatment. I had enough by staying in prison for 11 years, so why should I get in such things again. After the declaration of the Constitutional Monarchy the organization was functioning overtly. Why did not you work? I have never worked. Do you know Sevaresh Misakian? He was a writer in Azadamard four or five years ago. That is how I know him. Is he from the organization? I do not know. Do you know Kirkor Merdjanov? I just know his name. Sign your testimony. Yes, sir. (Signed) Clerk (Signed)

----------

-----

----------

215

The testimony of suspect Ashod, taken again. (July 13, 1916)


Where were you born? I was born in Tahran. I came to Istanbul when I was seven. I attended Berberian School in skdar and quit in my last year. Then I studied at home by myself. I was at home for a year. Halladjian Bedros Effendi had just come from Europe. Even though I stayed with him for 11 months it was just to please my grandfather. I could not stand it. I had a tendency towards acting. I joined the Manukian Troupe. I had a skin disease. I suffered for five years. My grandfather was a wealthy man. He was taking care of us. Then I acted in Chayrast Effendis Troupe. I had a skin disease. Then, when I was with Fehim Effendi, the Constitutional Monarchy was declared. I worked in an Armenian Troupe. We could not make it. I could not be here always because of my illness. I could not stay with them either; there were immorality. Are you a member of any party? No, I did not deal with anything else since I was interested in acting. It is said that Daschnaksaghan Yetovk ahin stabbed you in Bykdere. Why? I had to be stabbed in the play. His knife was fake. He did not mean it. It was an accident. It was very dangerous. I did not sue him because it was only an accident. Sign your testimony. Certainly. (Signed) Clerk (Signed)

----------

-----

----------

The testimonies of Karabet Tchukurians son suspect Ohannes, taken again. (July 13, 1916)
Where were you born? I was born in Gmhane. I went to Trabzon when I was 15 or 16. I attended school for 2-3 years there. I worked as a tailor for a few years there. I went to Marseille when I was 21 or 22. I stayed there for two or two-and-a-half years. I worked as a tailor. Then I went to Canada. I stayed in Canada for about two years. I got sick and stayed in 216

Dorchester, and Brooklyn cities in America for four-and-a-half or five years. Then I came to Istanbul via Liverpool Paris Marseille four years ago. Two months later I rented the house where I am living now. I have been a tailor since then. Do you know Samuel Tarpenian? Yes. His fiance and her mother are friends with my maternal aunt. I visit my aunt occasionally. A few months ago Samuel was imprisoned. His fiance asked my aunt to ask her husband to be the guarantor for Samuel. So he did. They came again looking for Samuel after he was released. They took my aunts husband and went to look for Samuel. Samuel had changed his place without telling us. They gave a few days permission to my uncle. I got involved in Samuel business then; he could not have been found. His fiance and mother-in-law came to us. We asked about him and they said he was sick. I still worked as hard as I can to find Samuel. I started to wonder, as Samuel did not show up. I was asking myself, Does not he want to show up? Is my uncle going to be held responsible for this? One day, one of the political branch officers visited my uncle and said, How come you bail this man? He is a foul person. Some banned arms were found on him! This made my uncle worry. I started to pressurize Samuels fiance asking where he was. I sent my maternal aunt to Samuels fiances house. She was going to force her and ask Samuel to come out. 5 or 6 days past. Samuels fiance brought his clothes to the store for ironing and said, Prepare these for tomorrow. Samuel will wear these tomorrow and go to the Department of Political Affairs. Samuel did not come on that day. He sent another girl to pick his suits up. I do not know her name. Although I asked her where Samuel was, she did not say a word. So, I followed the girl to learn where Samuel was. I saw her entering a house on the Ziba Street. That night I told my aunts husband. He informed the authorities but they could not find him there. He told the matter to the doorkeeper of our inn. I had asked him to help us. He even gave the same address on the Ziba Street to the authorities. The next day Samuel came to the store with his fiance. I asked him what took him so long. Sign your testimony. Certainly. (Signed) Clerk (Signed)

----------

-----

----------

217

Karabet Tchukurians testimony, taken again. (July 13, 1916)


Complete your testimony. He said he was sick and went to the Department of Political Affairs together with my uncle. My uncle came back in no time. A few hours later Samuel came back. We asked what they wanted. Samuel said, Reat Bey called to ask if I had given money to anybody to get out of prison during my detention last week. As I had been kept away from my work for a while I told my household not to get in touch with them. Most of the Robert College students are my customers. I believe that Samuel came to my shop several times together with the Robert College students. Sign your testimony for now. Sure. (Signed) Clerk (Signed)

----------

-----

----------

The testimony Karakin Kilidjian, taken again. (July 13, 1916)


Where were you born? I was born in Divrii. I came to Istanbul at the age of 8 or 9. I worked as a tailor. Have not you ever attended school? I attend a primary school in Divrii. Do you know somebody named Samo in Gedikpaa? He lives at the Kocaman Inn. I know him. He comes to my paternal uncles shop and buys paper and etc. This is how I know him. You gave him two guns to hide? These two guns belong to my maternal aunts son, Garbis Vartazian, who lives in restaurant owner Dikrans house across the church in Gedikpaa. He came to prison one night. He said he left the guns to Elizabeth Samo. When the guns were found Garbis was banished. As he came here secretly he asked me to say Those guns are mine. I 218

could not say no because I liked him so much. I said, These are mine. In fact, they are not mine. This is all about it. Which party are you a member of? I am not a member of any party. Which organization members do you know? Karakin, Samuel from Van, Armanak at the Rt Paa Inn. However, I do not know if they are members or not. They were banished. They are my friends. I know them personally. I do not know if they are from the organization. It is said that you claimed they were Daschnaks. No. Sign your testimony. Certainly. (Signed)

----------

-----

----------

219

REPORT
Samuel Tarpenian, who is under detention at the Martial Court denounced that Agops son Melkon the cook, living at number 99 in Hisardibi, Kumkap; working at the Hadmky switchboard is a member of the Daschnak organization, and that he was in contact with the temporary board that was established after the beginning of the detentions last year. In his testimony the mentioned person, who was invited to the Office of the Provost Martial, claimed that he frequently attended the Aspirez club that was established in Hisardibi, Kumkap, and ran by the Daschnaksaghans; that the people thought he was a Daschnak as he had toured around with the authorities of the club; that in fact he was not a member of the organization. As this person indirectly admitted that he was a Daschnak and one of the authorities of the Aspirez club run by the Daschnaksaghans and functioning as a branch of the organization that he worked together with them at the elections; that, he was one of the members of the organization who abstained from giving his vote in accordance with the proportional representation along with the other authorities in the organization. It is hereby requested from the General Directorate of National Police Organization that the mentioned persona, whose testimony and summary are attached, be sent to the Office of the Provost Marshall for his due trial at the Martial Court along with Sevaresh Misakian and friends who were sent to the Martial Court upon the report number 257, dated June 24, 1916. July 14/15, 1916 Department of Political Affairs Director (Signed)

To be submitted to the Office of Provost Marshall July 14/15, 1916 General Director of National Police Organization (Signed) Approved 15/5/1916 The document shall be submitted to the Department of Judicial Courts immediately under protection by the Custodians Office. 15/5/1916 220

The mentioned person has been detained. Papers are hereby presented. July 15, 1016. Custodian First Lieutenant (Signed) The document is hereby submitted to the Martial Court for necessary procedures for the attachment to the above mentioned documents. July 15/16,1916. Provost Marshall Signed Received July 18, 1916 To the Office of Attorney General 18/5/1916 (Sealed) Attorney General 639

----------

-----

----------

221

Testimony of the suspect Sevaresh Misakian, taken again. (July 15, 1916)
Tells us about the organization and the function of the organization. They felt the need for establishing an association after the detentions. They acted on these premises: First, to take care of the families of those who were banished. Second, not to give way to the undesirable consequences. Third, to take the 450 liras belonging to the Azadamard newspaper executive board that was seized when the administrative office was searched. By issuing regulations, to curb the eye-catching activities of our friends, who were not given any duties; and keep them from collecting money. In other words, by taking a stance under the new prevailing circumstances, to take bold action to attract the attention of the Government on one hand by the Members of the Parliament, and by the families of the banished on the other. As for its second establishment: After the dissolving of the first administration, upon the recommendation of Kirkor, one of the members of the executive board, one of our friends Hrayer Kulian undertook the establishing of a new committee, this committee of three was referred to as the Dialogue Committee. The names of the members are Hrayer Kulian, Falak, and Hatchik. Arshavere resigned, I mean I resigned from the committee. All the attempts those were not appropriate to those I started with had to be rejected whatsoever. On the 20th of February they formed a third committee of five. They were: Hratch, Aram, Dik Mgr, and Arshavere, my successor was Vegaresh. The main aim of these last two committees was not to give way to any initiative. Tells us about the people and their identities whom you mentioned. I have already told you about the members of the first committee. Hrayer Kulian of the second committee, 32 years old, middle height who was recommended by the former committee had registered the names of the members and informed the authorities as he himself had established it. As I had withdrawn fro the initiative, I did not ask about the members. I do not know. Hrayer Kulian lives in Tarlaba. He was working with a merchant previously. He is unemployed now. The names of the members of the third committee were established upon his recommendations and the names were registered into the book. I do not know their family names. Hrayer knows them. Is Hrayer still living there? I have been under detention for three-months- and-a-half. He must be in Istanbul. 222

Sign your testimony. Yes, sir. (Signed) Clerk (Signed)

----------

-----

----------

Testimony of the suspect Sevaresh Misakian, taken again. (July 16, 1916)
Who is Kesak? He is Vartkes. Was this name Kesak given to Daschnaksaghan, or by the committee? him because he was a

I do not know. But, he is known as Kesak for a long time. On the first page dated April 14, 1916, of the notebook numbered one, it says, In the presence of Kesak, it has been decided that a responsible committee shall be established. Members: Rozan, Arshavere, Ardavazat. Please make explanations on this paragraph. Rozan = Kirkor Merdjanov, Arshavere = Sevaresh Misakian, I mean me. Ardavazart is Baronak Hosebian. As far as I heard, it was Mgrdich who started the talks for the establishment of the committee. He is a broker. He came from skdar. I do not know the others but I heard of him from Kirkor Merdjanov. The mediator between the committee and me was Kirkor. And, below that it says, Reorganization of the local branches and establishment of a military council responsible to the committee. What is this military council? Among the members of the military council I only know of Haroutioun. I heard that he is one of the members. While the first committee was indulged in political issues, the second committee, although it is referred to as the military council, they are not army soldiers; they are men who are acquainted with guns, and having enough knowledge of the organizations activities. Local branches are the branches that were established in the districts and are affiliated to the Daschnaksaghan Central Headquarters. As those braches were dissolved due to detentions, it means they are to be reorganized.

223

It says, The incidents have been reported t the Daschnakzoutioun organization in the Balkans, and financial aid is requested. Where in the Balkans is this organization? In Sofia. How did you correspond with it? Kirkor Merdjanov knows how the letters were sent. Do they refer to Kirkor Merdjanov as Michael Abrahamov? I do not know. I know them as Rozan and Kirkor Merdjanov. It says, April 15, the revitalization of the relations with the local branches. Were not there such relations before? As everything started anew the relations were being established all over again. It says, A joint assembly has been established by the coming of the Responsible Committee, Military Council, and the delegates from the branches. What is this? A member of the political committee and a member of the military council get together and hold talks. They call this a joint assembly. This joint assembly convenes and holds discussions. It seems that they decided to warn the branches and the individuals not to act alone. What was the aim in establishing this military council? This military council was newly established, it did not exist earlier. Should there be any killing of the Armenians, they were to lead and conduct the people who would launch a defensive action. A notarized statement shall be sent to the neutral ambassadors demanding guarantee for the Armenians, and if those who were banished are not allowed to return What does this paragraph say? This is not the full translation. I will answer later. Sign your testimony for the time being. Yes, sir. (Signed) Clerk (Signed)

----------

-----

----------

224

Testimony of the suspect Sevaresh Misakian, taken again. (July 18, 1916)
Translate our previous question. A declaration is sent to the Ottoman Government, as well as to the neutral ambassadors by the authorized committee established outside the borders of the Ottoman State via the Balkans branch. This declaration foresees the guaranteeing the life of the nation and especially of those who are banished, or else Explain the authorized committee. I do not have any knowledge about it. Are not you a Daschnaksaghan? Yes. Is not the committee that decided for applying to the committee in the Balkans Daschnaksaghan? Yes. Then, is not the committee that the committee here would apply in the Balkans also a Daschnaksaghan? It can be any other committee. It does not have to be a Daschnaksaghan. In the previous session you said that there was a Daschnak committee in Sofia, and that Kirkor Merdjanov used to communicate with them. Can that committee be this committee? Might be. But I do not know if it is. Do you know any members of the organization in Sofia? I do not know. Why do not you? In such organizations, the names of the members are not used. But a general name as such and such central committee is used. Is the Daschnakzoutioun organization one of the secret organizations that you do not know the members of? I do not know. Because the members of those committees are elected secretly. Does this organization function legally or illegally? Daschnakzoutioun is legal both in Istanbul and in Sofia. 225

Then, should not it be overt? The elections are held secretly. A Daschnaksaghan cannot know the names of the members of the committee there. The elections are held secretly, but he cannot know the elected is that so? Even if they are known, they are in another country. It is natural that those who are here do not know. The Istanbul committee, who is it composed of? When you are saying the committee in Istanbul, are you asking about the present committee? Tell us the names of the members of the committee of the Daschnakzoutioun organization that is composed of the Daschnaksaghan. The one I know, I mean the committee that I know as being a member of, people outside do not know. I have told you their names couple of times earlier. Where does the Istanbul committee affiliated to? It is independent. Where are the Daschnakzoutioun branches outside the borders of the Ottoman State? In Sofia, in Northern America, there is an Armenian-German organization in Germany but they are not Daschnakzoutioun. They were established just before the war, the newspapers wrote about it. Is there any in France? I do not know. There is no committee. In England? No. In Russia? There was once. They were dissolved after an investigation. It was functioning secretly in Russia; they dissolved upon the beginning of investigations. In Switzerland? Yes, there is. This committee, which is referred to as the Swiss bureau in the notebook, where is it located in Switzerland? In Geneva. 226

Where are they in the Ottoman State? In all the cities. Before the war they were in all of the major cities of the Ottoman State. Trabzon, Erzurum, Istanbul, Sivas, Van, Diyarbakr, Mu, Merzifon, and in Harput. There are others in other places. If I were to summarize, after the reformations, as they assumed legality lots of branches affiliated to the Istanbul Headquarters were opened everywhere. The branches you have mentioned abroad, were they affiliated to Istanbul? No. They are two different entities. Since the branches in the Ottoman State were affiliated to Istanbul; where were the foreign branches affiliated? To Geneva. Daschnakzoutioun organization is not centralist. They are all independent, but they are affiliated to a general headquarters. Since Istanbul is the general headquarters of all the branches in the Ottoman State, how are the board elections held? There is an internal charter for the election of the board. It is carried out in accordance to that. I do not know anything else. Who elects? The delegates sent from the branch committees elect it. Who elects the board members of the Geneva that is the general headquarters of the branches abroad? The delegates appointed by the branches abroad elect it. Does not a delegation visit the delegates that are chosen to the central board in Geneva? No, they do not. Because it is independent. As the Daschnakzoutioun in Turkiye is a legal entity since the declaration of the Constitutional Monarchy they do not send any delegates and interfere in the elections. Are the committees in Geneva and elsewhere abroad legal? Now, all the branches abroad are legal as well. The Daschnakzoutioun organization was illegal during the autocratic regime, and were all affiliated to Geneva. Following the Ottoman reformation26 the Daschnakzoutioun organization became a legal entity, and there was no need to hide abroad any longer.

26

Second Constitutional Monarchy

227

Is the organization functioning legally? Since the government did not annul the approval, it had granted it should naturally be legal. And as it became legal, it should not be affiliated to Geneva. Then, you did inform the government authorities when the last committee composed of Kirkor Merdjanov, Baronak Hosebian, and you, did not you? No. You said the government did not annul its decision about the freedom of the organizations. Thus, in contrary, although you were supposed to inform the government authorities you did not. Does that mean you refused to abide by the law you mentioned or did the organization hid itself? As this committee was established after beginning of detentions, and as the attitude of the government could not have been determined it was not found appropriate to inform the authorities. Since they could not determine how the government would act they did not inform the authorities, and thus the board hid itself knowingly or unknowingly. Thus, it can be concluded that they had to correspond with the Switzerland bureau and the correspondences were to be made under its control is not that so? No. This board here was established by itself. Especially under the prevailing circumstances after the beginning of detentions, its aim was to act in the manner I stated earlier therefore there was no need to be affiliated to Geneva. However, in most of the pages of this notebook, it is mentioned that various information gathered from the various cities of the Ottoman State were transferred to the Swiss bureau; that money was requested from the Swiss bureau; that all the warnings of the Swiss bureau were read; that there is great benefit for the Swiss bureau in applying to the embassies, do not these articles embodying such statements denote this? I will answer it later. Sign your testimony. Yes, sir. (Signed)

----------

-----

----------

228

The testimony of Sevaresh Misakian, taken again. (July 19, 1916)


It is evident that the board is affiliated to the Switzerland office. What do you say? This board is established independently. It is not affiliated to anywhere. Why is there so much correspondence with the Switzerland office? If it is not affiliated what is this board then? There is a mistake. All the correspondences have been through the Balkans. In that case, since you have been corresponding with the Balkans it means you are affiliated to the Balkans. The Balkans office and the office here are independent. They are not affiliated to each other. What will you say to the note, The Switzerland office was immediately informed about the death of Zohrab Effendi? If you only have read the book cover to cover, this is totally wrong. In relation to the meeting held on May 27, 1915 it is written that Switzerland office was informed immediately upon the hearing of Zohrab Effendis detention and his transfer to Konya. In the same session it is written, As it has been declared by the Switzerland office, the Entente governments notified the Ottoman government that they shall hold the Council of Ministers responsible for the Armenian events. Thus, the same paragraph was rewritten in the successive sessions continuously. What will you say? This is wrong. Nothing was written to Geneva. But to the Balkans. It definitely has nothing to do with Switzerland. In the session dated May 30 it says, Eventually we have received it. We received a letter from P.G. It declares that the board in charge is authorized to act as it wishes on the financial issues. I could not find it. Sign your testimony. Certainly. (Signed) Clerk (Signed)

----------

-----

----------

229

The testimony of Agops son suspect Melkon, claims to be 51, from Esyarge village, Van; middle height, gray hair, black eyebrows, gray mustache, long and sharp nose, hazel eyes; living at number 99 in Hisardibi, Kumkap; serving in the military, 2nd Workers Battalion, 4th Company, 2nd Platoon in Domuzdere, Saryer. (July 20, 1916)
What were you doing previously? I was a cook in Kumkap. When did you come to Istanbul? I have been living in Istanbul for forty years. Which schools did you attend? I have never attended a school. Have you ever joined any organization here? The Aspirez Club was opened in Hisardibi, Kumkap. I used to pay 40 paras monthly. I joined the military after the declaration of mobilization. Did you have any duties at the club? No. Which party does this club affiliated to? When the votes were collected, the Daschnaksaghans used to collect it. Who was the president of this club? The Patriarchate janitor, Kirkor Surian, Bogos Tanilian, Kigork Mesrop, and the carpet dealer Agop. They had duties in the club. I do not know which of these was the president. How many club members were there? Kirkor used to speak of some 45 people. Why did they detain you? I do not know why they detained me. They brought me here from the battalion. I do not know why they brought me here for either. Sign your testimony for the time being. Of course. (Signed) Clerk (Signed)

230

Considerations are hereby submitted for the arresting of Melkon. July 20, 1916. (Sealed) (Signed) Returned with the considerations of his arrest. July 20, 1916 (Signed) It has unanimously been decided that the suspect Melkon shall be subjected to due trial in accordance within the context of his offense, July 20,1916 (Signed) The decision for his arrest is hereby approved. July 20, 1916 (Sealed) (Signed)

----------

-----

----------

231

Sevaresh Misakians testimony recorded again. (August 7, 1916)


In your notebook, on page dated May 20, it says, A room is rented for Bozanet. Who is Bozanet? There is no such thing in the notebooks. [It should be compared to the translation.] On the section dated May 24, there are names like: Zartarian, Berdjohi, Hadjak, Serope Noradonikian, Shehbaz, night-watchman Karabet, Madam Sophie. They were allocated salaries. Who are they? Zartarian here refers to Madam Zartarian. She went to Europe last year in June. Her husband Monsieur Zartarian was detained. I do not know where he was sent. Madam Berdjohi is the wife of one of those who were banished. I do not know who her husband is. I do not know where she lives. As for Hadjak, he is one of the banished. I do not know where Madam Hadjak, who was allocated a salary, is. Serope Noradonikian is among the banished. His wife Madam Serope Noradonikian might be here, but I do not know where she lives. Monsieur Shehbaz is banished. Madam Shehbaz is here. I do not know her house. I do not know who night-watchman Karabet is. My notebook does not contain the name Sophie. There is Madam Minassian. Monsieur Minassian is one of those banished at the beginning of the detentions. His wife should be here, I do not know where she lives. On the following pages it says a letter was received from Hayk Teryakian. Who is this Hayk Teryakian? There is no such thing in my notebook. Who is Monsieur Pashaian? He is Doctor Pashaian. I do not know his house. He is one of the first banished. Who is Shaherikian? He is a lawyer. I do not know where he is. The paragraphs dated 25 mentions about Madam Zem, Mademoiselle Sonia, and Madam Sophie. Who are they? There are no such things in my notebook. Within the same series it says, It will be given to TKY. Who is TKY? I do not know. There is no such thing in my notebook any way. Within the same series it says, Azadamards 550 liras will be given to B.H. when he comes, or to someone else. 232

Yes, there is such a note in the notebook. But I do not know what it is either. In the paragraph following it there is Arshavere. Who is he? It is me. Who is Hratch? I do not know. Who is Viramian? He is an MP from Van. He went to Van. I do not know where he is. Who is Akroti? He is one of those who were first banished following the beginning of the detentions. He is one of the writers of Azadamard. Who are Daghavarian and Dzjihan Glian? Doctor Daghavarian is the former advisor of the municipality. He was also banished during the detentions. What is mahak? What is varat? They must be the names of groups. I do not know what they really are. Who is Soren? I do not know. It is not in my notebook. Who is Hodjasar? I do not know. It is not in my notebook. Who are Vahak and Polak? There are no such things in my notebook. Who are Madam Ohannessian and Madam Jacop Mardikian? I do not know. Who is Doctor Lepsius? I do not know. What are the meanings of M and B, and what is 3,3 liras? I do not know who M and B are. Who is Zehrabs son? There is Zs son in my notebook. I naturally do not know who he is. What is Vishab? It is a name given to Istanbul administration. 233

Who is Gussian? He is a young Iranian subject. He used to live in Haydarpaa. I do not know where he is now. Who is Shoshanik? I do not know. Who is Asamol or Armol? There is no such a name in my notebook. Who is Tomlu? I do not know. Cannot he be Professor Hatchaturian? I do not know. Who is Madam Kesak? She is Vartkes spouse. She went to Europe. Who is Cemil? I have never met him. I do not know him. On the pages dated July 3, there are names like: Vart, Mahak, Shoshan, Shahokram, Hasmik. What are those? Each of them is a group: Vart = Rose, Mahak = Carnation, Shoshan = Lily, Shahokram = Gillyflower, Hasmik = Jasmine. Who are H.B, H, and S who visited them I do not know. What is An Mozok? It is also a group. Its dictionary meaning is forget-me-not. Who is M who visited him? I do not know. What is Yaghrevani? It is also a name of a group. It means Lilac. Who is Rosanne? Who is Aram? Rosanne is Kirkor Merdjanov. He was here until September last year. I do not know where he has gone afterwards. I do not know Aram. Who is Vahab? I do not know. 234

Who is Vahak? I do not know who he is. Who is Avroni? I do not know. Who is Pitt? There is no such thing in my notebook. Let us move on to July 11. Who is Mihr? I do not know. Who is Mgr? I do not know. Who is Seramos? There is no such thing in my notebook. There is Xevanet. I do not know this man either. Who is A.M.H? I do not know. Let us move on to July 13. Who is Doctor Lepsius? There is no such thing in my notebook. However, he is a German scientist. He once came here. He went back to Germany. Look at August 2. Who is Asadorian? There is no such thing in my notebook. Look at August 15. Who are A.M. M.S. and P.F.? I do not know. Look at August. Who is Halas? It is not Halas, but Halar. It means mad in Armenian. I do not know to whom it refers. Let us look at September 7. Who are Hrant, Vartabet Hossebian? I do not know. Who is Naroyan Mesrop? He was the Konya Patriarchate. I do not know where he is now. Who are Aghia, Aram, Karabet, and Leon? I do not know. Who is Ahb Vahon? I do not know. 235

Who is Nerses Zackharian? I do not know. Let us look at September 14. Who is this Hatchatur here? There is no such thing. There is only the word cross. I do not know what it means either. Let us look at September 16. Who is Tashdjian? I do not know. Who is Patriarch Smbat? He is the Armenian Partriarch in Erzurum. I do not know where he is. Who are Dedeian, Koyunian, Mushegian, Tughladjian, and Patriarch Kinke? Patriarch Kinke is the Armenian Patriarch in Sivas. I do not know where he is. I do not know the others. Who is Doctor Dot? He happens to be an American doctor in Konya. Coming to September 19. Who is Pariarch Karabet? There is no such thing in my notebook. Who is Paragam? Paragam is not a name. It is an adjective. I do not know what it means. Who is Hatcho? I do not know. Who are Priest Nerses and Karabet Miharian? I do not know. Who are Doctor Ashdjian and Hratchian? I do not know. Let us look at September 22. In the middle it says, We are waiting a letter about H. Who is H? I do not know. What or who is N.Y.? There is no such thing in the notebook. I do not know. Let us look at September 30. Who or what is A.M.? I do not know. (Signed) Clerk (Signed)
-----------------------

236

Sevari Misakians testimony taken again. (August 14, 1916)


On October 13, Halak is mentioned. Who is it? As far as I know he is someone called Passionflower, but I do not know him. Who is Madam Sophie that is mentioned on October 13? I named it Madam Sophie. Because the Balkans Committee is in Sofia. Who is Rosanne mentioned on October 24? He is Krkor Merdjanov. Who is Dumlu, mentioned on October 27? I do not know. What is S.M.S.A.? Names. They are banished, but I do not know them. What is B.G.G.? An address in the Balkans. What is Akadje? It is pronounced akaje, I do not know. On November 2, Kegam Derkarabetian is written. No there is not. K.K.B. is a name written in short. I do not know what it is. What is KLCB Hatdjik Arshavere, written on November 9? Arshevere is me. I do not know the others. Again in the same page. What is S. Aram KLCB Harmony? I do not know any of them. What are Sansor, Noren, Anzot? I do not know. Finally it says Vart NS what is it? Vart as I said before is the name of a group. There are no others. At the end of [the page dated] November 15 Temporary delegation friend ML Aram I do not know.

237

In the beginning of the second notebook it says, The branches that sent money. There are some letters. What are they? Kirkor must have written them, they are not my writings. There is Arsharoni on November 18, who is he? It is Bishop Arsharoni. The former patriarch, he is here. On November 19, it says, Hrayer will go to Minergin. What is it? I do not know. It is a place name. On November 20, who is Hayk Kibridjian? I do not know. Kirkors son Hanuk(?)s son Gazar(?)... If their names must have been written to send money, I do not know. What is Cross written on November 22? I do not know. Who is Hratchs sister that is mentioned on November 23? I do not know Hrtach, so how am I supposed to know his sister. Who is K. Hratch? I do not know. It says, Apply to Oknuk(?) and Daruness help. What is it? Oknuk means important. Darunes means from Darun. Darun is the apakur region, Hizan, in the Eastern Anatolia. Who is Zavenian? He is Zaven Effendi, the Patriarch. Who or what is C, written on November 28? I do not know. What is Varoyak written on December 1? He is an Armenian poet. He was banished. It says that he is in Ankara. What is Virgon mentioned on December 6? It means a group. What is S.H.G.? There is no such thing. 238

Sign your testimony. Yes sir. (Signed) Clerk (Signed)

----------

-----

----------

Testimony of Samos son Sogomon, claims to be 17 middle height, thin black hair, hazel eyes, mustache, swarthy from Mu, porter at Gomik and Yorgis furniture shop, at number 7, on the Suterazesi Street, Beyolu. (August 14, 1916)
Where is your identity booklet? In my hometown. When did you come to Istanbul? A year after the declaration of the Constitutional Monarchy. What were you doing previously? I was working at the Hadji Velis coffeehouse in my hometown. Did not you ever attend a school? No, I did not. I attended the village school for two months. Why did you come to Istanbul? To work. Why did they detain you? They said, An officer came over, and asked for you. As I was getting ready to leave the officer came back. Took me to Galatasaray. They found a gun and a knife on me. Upon this they detained me. The officer was asking for me to send me away. Why were you carrying the gun and the knife on you? A soldier entrusted them to my friend Misak in my presence. They banished Misak. He came to me with the gendarmeries and entrusted the weapons to me. When they had told me that an officer was looking for me I took the money and the weapons from the chest to go to Galatasaray. I was going to throw the gun somewhere out there. He was taking to my maternal uncles wife Maryam. When he took me, I could not get rid of the weapons. They remained on me. 239

Whom do you know in Istanbul? There are some tradesmen. When did they send your friend Misak away? It has been some six months. Which organization are you from? I am not from any organization. How many liras were found on you? Five liras and three quarters. Three banknote mecidiyes, three fivekurush banknotes, and some 25 kurushes. There were twelve English liras, 48 mecidyes, 65 quarters of mecidiyes, twelve half a mecidiye, and some 100 kurush change. An identification booklet was found on you. Whose is it? We buy goods from auction. That identification booklet was among the papers in a drawer. Why were you carrying the identification booklet that was not yours? It remained among the papers. Are you married? I am single. Who do have back in your village? My mother Eskohi and my father Samson. He chose Islam later. His took the name Muhsin. How many kurushes do you make a month here? I have 240 kurushes salary. I have additional income from porterage. According to this document it is evident that you sent considerable amount of money. To whom did you sent money? To my father. From where did you take the money? I worked. I earned. At the police station, you said, I am carrying the guns to commit suicide whenever I fell into trouble. No. He said, Why are you carrying the gun? I said the same thins I have just said here. He said, Was your aim in carrying it to shoot someone? I said, I can only shoot myself at the most. 240

Sign your testimony. I shall fingerprint. (Signed) Clerk (Signed)

It is hereby requested that Sogomon should be arrested for the continuation of the investigation. August 14, 1916 (Signed) (Signed)

It is hereby unanimously decided that the suspect Sogomon be further questioned under arrest until the completion as the offense he is charged with is understood to be infringing the internal and external security. August 15, 1916. (Signed) (Signed) (Signed) (Signed)

The decision for his arrest is hereby approved. August 15, 1916. (Sealed) (Signed)

----------

-----

----------

241

Martial Court 280 To: General Directorate of National Police Organization Following the completion of the investigations it has been understood that Doctor Hsrev Effendi working at the Haydarpaa Commission for the Poor and the Wounded is a friend of Doctor Emirze Toros Ketendjian, a member of the Daschnakzoutioun organization; that by making use of his authority he acted as a mediator between the members of the Daschnakzoutioun organization; that he has been acting in line with the principles of the organization; and that he by establishing contact with the Patriarchate for a couple of times gave some letters. An official communiqu has been rewritten for the sending of the officers who have been following him together with the documents to the Department of Investigations in order to have their further information on the issue, in accordance with your notification dated July 1, 1916, and numbered 280. August 14, 1916. (Signed) (Sealed)

----------

-----

----------

To: Department of Political Affairs August 20, 1916 Harun Effendi and mer Effendi who have information on the issue shall be sent to the Department of Investigations. However, the Department requests their immediate return in order to be able to continue gathering secret information and under the consideration that the real source of information will not be revealed thoroughly. Therefore, the situation ought to be kept secret, and they shall not be subject to defense, trial, or to confrontation at the Martial Court. August 22, 1916. Department of Political Affairs Director (Signed)

----------

-----

----------

242

To: Chair of Department of Investigations at the Martial Court The officers are sent. However, the document dossier has not been sent as stated by the Department of Political Affairs in order to prevent the ceasing and stopping of the future duties. I am of the conviction that the results can be obtained by the testimonies of the officers. August 23, 1916. General Director (Signed)

----------

-----

----------

Martial Court 292 To: General Directorate of National Police Organization The official statement for the transfer of Doctor Hsrev Effendi working at the Haydarpaa Commission for the Poor and the Wounded, claimed to be a member of the Daschnakzoutioun organization is hereby submitted to the Department of Investigations for his due trial at the Martial Court. August 31, 1916 (Sealed) (Signed)

----------

-----

----------

Istanbul 3229 As the above-mentioned person is still serving in the army, it is hereby kindly requested from the Department of Investigations at the Martial Court that he be called in via the Office of Provost Marshall. August 31, 1916 General Director of National Police Organization (Signed)

----------

-----

----------

243

Testimony of Doctor Karabets son Captain Hsrev Effendi, 46, a reserve officer, from Bahecik, doctor at the Haydarpaa Dispatch Commission for the Poor and the Wounded, living on the third floor of Madam Gulya Apartment on the Haydarpaa Mandra Street. (August 31,1916)
Do you know Doctor Emirze Ketendjian, who happens to be a friend of yours? Yes. I do. Do you meet him? He was appointed as a member to our commission in March 1916. He is also a reserve officer, a captain. Thus, we developed a kind of closeness. He was detained five months ago. They took him to the Police Headquarters. I do not know what happened afterwards. Please summarize the contents of the letters you left to the Patriarchate. No. I have never given any letters to the Patriarchate. Which organization are you a member of? I am not a member of any organization. Do you have any relatives in Konya? My maternal aunt is there. Her son Onnik, and some other relatives. Do you correspond with each other? No. But I once corresponded with my spouses paternal uncle. And once with the pharmacist Stephen Effendi, he is from Bilecik. Which organization are your wifes paternal uncle and the pharmacist Stephan Effendi members of? They are not members of any organization either. Sign your testimony. Of course. (Signed) Clerk (Signed)

Considerations on accusation and arresting of Hsrev Effendi are hereby submitted. August 31, 1916 244

As no proof pertaining the charges laid against Hsrev Bey were obtained it is hereby concluded that his accusation and arrest is not necessary. August 31, 1916 (Sealed) (Signed)

----------

-----

----------

Testimony of Bogos Vartanians son Dikran, 31, from Tabriz, invited in to make some explanations; living on the Poyraz Street, Pangalt, janitor at the Romanian Consulate. (September 7, 1916)

Do you have a passport? I had a passport proving that I was an Iranian subject; they took it at the police headquarters. I am under arrest because of a theft. I have an official document proving that I am under arrest. [The permanent official decree issued by the Istanbul Court of Interrogation, numbered 1327/173, and dated August 24, 1916; kept in the office of Judge of Interrogation Behet Bey, is seen.] How long have you been in Istanbul? I came to Istanbul six months prior t o the beginning of the First World War. From where did you come to Istanbul? I came from Baku. Who do you know in Istanbul? I was with the Tepeba Theatre Company. I know the players. Do you know Ashot? I do. Do you know Sevaresh Misakian? I do not. Which troupe were you playing with? I was acting in Zarifians theatre. 245

Do you know Tarpenian? I do not. Which organization are you a member of? I am not a member of any organization. It is claimed that you are one of the leaders of the Daschnakzoutioun organization and known as Armon. What do you say? No. Sign your testimony. Of course. (Signed) Clerk (Signed)

Considerations on accusation and arresting of Bogoss son Dikran in accordance with the documents received from the Directorate of National Police Organization are hereby submitted. September 7, 1916 (Sealed) (Signed) It has been concluded that as the above-mentioned Bogoss son Dikran shall be subjected to further questioning under arrest, as he had already been arrested by the court for another offense, due to the importance of the issue and due to his close connection with the organization. That all the documents found at the court shall be joined together. September 7, 1916 (Sealed) (Signed) It has been unanimously decided that all the documents pertaining to Bogoss son Dikran, who is under arrest on the charge of theft, shall be joined together for further questioning and completion of the case due to his connection with the organization and due to the importance of the issue. September 7, 1916 (Signed) Approved September 7, 1916 Martial Court (Signed)

167

----------

-----

----------

246

Sevaresh Misakians testimony taken again. (September 10, 1916)


Does the Daschnakzoutioun Party hold a congress? I do not know. Have not you ever heard of it? I have not. In the notebook political and military committees are being mentioned of. Is not it right that they convened somewhere and voted? I do not have detailed information on the establishment of these two committees. As I said before the first committee told me to join under certain conditions. On the page dated April 28, 1915, it says, The major intention of the Armenians living in Turkiye and in the Caucasus is the have an autonomy within the boundaries of the Ottoman State. Explain it. As this news was written upon information obtained fro the Balkan correspondent I do not have enough knowledge about it. The decisions in this notebook denote that an organization under the name of Daschnakzoutioun Party was established in order to convey the information obtained from the Ottoman State, including Istanbul, abroad. Is not that so? Yes, some information is sent abroad. But, I repeat again, I only know a couple of the activities the administration has done. I did not write this notebook myself. I copied it. How much salary did they give you for copying? I did not need any money. I said it earlier. I had money. As I had quit trade they gave me some 30 or 40 liras as a loan. And recorded it as a monthly salary in the book to keep themselves away from responsibility. Was this organization informing the other branches in the country on the information received from abroad via the Balkans? I do not know that much. As far as I know it used to convey them to the members in the board. Only the board members knew it. Although Van and its environs were under the Russian occupation how and by what means did they receive information? All the information gathered abroad were all send by the Balkan informer. There have been no other contacts except him. The rest is evident in the book. 247

Who is Armon? I do not know Armon. But I had heard about somebody alias Armonian who came from abroad. When and from where did he come? I do not know. What did he do? What is his profession? I have no knowledge about it. What is the meaning of Young Soldiers? Explain. Juvenile soldiers means those who are acquainted with guns much or less. What is the meaning of, Young soldiers should be persuaded for the last time; if none of them undertake any responsibility, no responsibility shall be borne for them? What do you make of these lines? As the young soldiers are affiliated to the political administration, if they ever indulge in any irresponsible behavior no responsibility shall be borne for them. Here, it is evident that under no circumstances they have the right to act alone. Should they not abide they are held responsible. Then, are not those young soldiers responsible for anything else other than the orders they take? In other words, do the young soldiers only carry out orders given by the political committee? Do not have any other duties? Do not they act by themselves? Yes. Then, as the young soldiers are the people who play with guns, they do not by themselves, and since they act on the orders they receive, they are the fedayeens of the organization. You are mistaking. I have told you what young soldiers are. They are not different from others. As for the weapons issue, it might have been written so probably they declared what they were taught through the years. If they are not different from the other members, why should they be called Young Soldiers? Why would they write, They should be persuaded for the last time? As it is understood from the notebook they are a group of people. They assumed the role of a soldier by themselves. As they rather had irresponsible behavior, some attempts were made to deceive them. 248

Otherwise, some people might have experience difficulty just because of them. Sign your testimony for the time being. Of course. (Signed) Clerk (Signed)

----------

-----

----------

Sevaresh Misakians testimony taken again. (September 12, 1916)


I am resigning as of March 1, 1916, and leaving all the accounts and the my duty charg daffaires over to Vagaresh. Signed: Arshavere. This statement is your own handwriting and your nickname is not it? As I said before I learned only four or five months later that the name Arshavere was given to me, and it remained that way. Is not this writing and signature yours? Yes, they are mine. Then, would it be wrong to think that you had worked with them until the date mentioned? This signature is only for one or two lines. I have already told you the level of my relation to the issue. These two lines denote that I had given the money I had to Hrayer to transfer it to where it belonged. I cannot deny them. I did a couple of things. First of those was to help the families of the banished in my spare time. And, on the other hand, to tell them whatever I thought whenever they asked for my opinion. What is the duty of charg daffaires you left to Vagaresh? After the dissolving of the first administration board I once heard that there were nobody left. As I did not know anybody reliable, I told Hrayer, who was recommended to me, for the forming of a new administration. It is written in the book. It was established, and without my consent they appointed me as a member to get things settled. This is what charg daffaires is. Refusing the duty I recommended them to appoint someone else. Thus, it was offered to Vagaresh. Who is Vagaresh? What is his real name? I do not know Vagaresh. I handed it over to Hrayer. Had not you seen Vagaresh then? No. 249

It says, Vagaresh came on February 26, 1915. Where did he come from? I do not know. How long has Vagaresh been a Daschnaksaghan? Tell us about his identity please. I cannot tell you about the identity of a man whom I do not know. He is not the man I recommended. As the others recommended him I could not care less. Because, in terms of responsibility I had a mediator. What is Kavaran? It can be understood from the book. Kavaran is a name given to the environs of Konya. What kind of a name is it? It is a group name. What groups name is it? For the groups, I said it before. When two or three people get together they form a group, it is a French term. Are your members groups? It must be. It is understood that you were the accountant and the charg daffaires. Explain your duties? For the accounts, I made some payments on the list I was given. I continued to help the families. I wanted the formation of an administration to take care of the things as if no changes were made, and to curb the irresponsible actions. On February 20, 1915, it says, an appropriate and a new committee. What does it mean? As it can be observed from the book, new attempts were made in order to form a new administration; and consequently a new administration parallel to the previous administration was established. 1. Arshavere, 2. Marah, 3. Aram, 4. Difer, 5. Mgr. Arshavere at the beginning is you. Tell us about the formation of this committee. This committee was established in my absence and without my knowledge. They told me later. When I heard that I was in the committee I refused it. I called them for a meeting and told them Find someone else! I do not know what they do or who they are. It is evident in the book anyway. It was established on February 20, and Vagaresh took the post on February 24. 250

Please tell us the real names of the people code-named Marah Aram Difer Mgr? I neither know them nor their names. What is the reason behind the formation of this new committee? I have just said. To curb the irresponsible actions, to help the families in need, and to work for setting up moderate relations between the public and the government. Are Vagarshak and Vagaresh the same names? No they are different names. Do you know Vagarshak? I do not know. How was this committee elected? It is written that it was formed on reciprocal basis. I do not have further information. The meaning of reciprocal basis means it is formed in accordance with the wills of the both sides. Who are those two sides, that they willed so? By themselves, those four people deceived each other by reciprocal basis and formed it. I do not know who recommended them. Who are the reliable people that is mentioned in the phrase Companies of 30 have been formed by the reliable people, written on page dated February 12, 1915? What is the meaning of formation of companies? As it can be understood from the content of the book, they are government soldiers. They were established in order to maintain the internal security. If you would look at the newspapers of the day it will be understood. If they were taken from the newspapers of the day there should have been some explanations on the events. Is this notebook a copybook for the newspapers? Do not misunderstand; I said they are the consequences of the events published in the newspapers of the day. If those 30 people forming the companies were not the members of the organization, but military organizations of the State, there would be no need for the use of the word reliable; because the terms reliable and unreliable cannot be used for the military powers of the State. This statement is evidently uttered by the organization. It says, Friends are either reliable or unreliable. 251

It is definitely wrong. It is so evident that those companies are State soldiers, it written companies of soldiers in Armenian. It takes place among the other pieces of news. It is clear that they are not of the organization. Because, nowhere else, and in no other place the term companies of 30 is used. Besides such a thing is not possible. As for the government soldiers; it is natural that there cannot be a reliable or unreliable soldier, but the State might take some measures upon an internal affair or upon a misunderstanding. It might demand and approve taking of certain areas under supervision. We see ample examples of it everyday. If I am not mistaking these measures were taken after the death of His Highness Yusuf zzettin Effendi27. It is not even in Armenian, it is written of the reliable people, of the reliable. This is enough proof for its being an action of the government and military. As companies formed by the reliable is not appropriate for an official jargon; on the other hand, how would Yusuf zzettin Effendis death cause the formation of such a unit? Whoever wrote the word reliable wrote it. It is not an official statement. As for the second question; if there are some suspicious events from the point of view of the government or there are some improper events the government ought to take some measures. Look at it; is the word reliable in the notebook your handwriting? Since I had copied it, it is my handwriting. Did not you understand its meaning when writing it? As I did not understand its meaning, I felt the necessity of making those explanations. Could not you conceive the meaning of the word reliable? The word reliable has only one meaning in Turkish and in Armenian. In other words, the event in this notebook is underlined. As it is understood from the news, it means the companies that won the governments confidence more. On February 1, 1915 it says, Let Vagaresh come. Do not let Sehak come. Why is not Sehak coming, and where he is? It is written to stop Sehak from coming. I do not know where he is. I do not even know why is it written. Because it is written during the term of the temporary administration.

27

Sultan Abdlazizs son, born in Istanbul, 1857. He was extremely overwhelmed by his fathers committing suicide. He was obsessed with the idea that he was also going to die by committing suicide. He committed suicide by cutting his wrists with a straight razor in his harem at the Zincirlikuyu pavilion on February 1, 1916. He was buried to Sultan Mahmuts Shrine. Heir apparent Mehmed Vahidttin succeeded him.

252

Who are the members of the temporary administration? I mentioned it in my previous testimony. It was an administration of three. Explain the phrase Jamhar is going to Cehennem [hell]. Sent money to peoples dispositions starting from there, which is written on page dated January 28, 1915. What is the meaning of peoples dispositions? What I understand from the lines written in the book is that if someone leaves to go somewhere else someone will be appointed as his successor. This is what is meant by peoples disposition. The text in Armenian is understood better. Cehennem is name of a place. I do not know where it is. The meaning of the phrase peoples dispositions starting from there, as I have just said, is the replacing of the people by the administration here, and they are shown in the table. Is there anybody, like us, to succeed? They needed money, and asked for money. Who needed it? Those who wrote the letter. The detail is there already. It talks about hunger and diseases. Explain the sentence We took five couples from Karavan. And 20 liras at least 30 liras be sent for Jamhars leave new addresses situation is good some of the people from Aya are in Hamidiye Vahak execution in the beginning of November. There are no Armenians in Osmaniye. Ten, twelve people are killed in the Hamidiye Prison. We are of the opinion that we should attempt rebellion here and there; written on page dated January 24, 1915. Five couples is evident. In other words, they received two letters with the same date on the same day. Twenty liras is sent, and they received it. Jamhar is going somewhere, asked for 30 liras and new addresses. They say the situation is good. The people from Aya are those who were banished to Aya, and some of them are said to be in Hamidiye. It says Vahak was hanged in Adana. The Armenians in Osmaniye are sent elsewhere. It says, according to a passenger ten or twelve people were killed in the Hamidiye Prison. It is not rebellion as written in the book but initiative, in French it means mobilit. What is the meaning of We are of the opinion that we should take initiatives here and there? In order to explain this, another letter should be read as well; in that letter, it says the people subjected to relocations are suffering from hunger and diseases, and recommends them to apply. As far as I gather it is urging people to help them for the betterment of the situation. Here, 253

I have to make a complaint against the numerous fatal mistranslations of the writings in the notebook. On January 23, 1915, it says, We asked Rosanne about continuation of the apple. It is impossible. Apple here denotes a bomb. Explain this sentence. This is translation. I said it before, the question asked Rosanne was not about apple, but for Ensa (?), it might even be Bulgarian courier girl carrying letters. It is asked to send letters through her. There is no word for apple in Armenian. This is the first time I hear of an apple as a bomb. Arshavere will settle the issue. Ardavazats case, how were you going to settle the issue? What was the issue about? The issue mentioned here, written on January 23, is the paying of 60 kurushes monthly for a room rented for a poor boy. It is evident that it is this. It had been proposed to Arshavere, but he did not do it. The phrase Ardavazats case is also written wrongly. In other words, he should go and surrender; otherwise his guarantor will be detained on his behalf. As it was written earlier, Ardavazat was acquitted and released from the prison, but he was called back again, that is why he is saying he should surrender. What did Ardavazat do to be imprisoned? Where was he imprisoned? I do not know what he did, but I heard that he was imprisoned at the Martial Court, here in Istanbul. I do not know the date for sure. It was before my detention. Does he have another name? There is Baronak Hosebian with the name Ardavazat. As I said before the name was later proposed for Samuel Tarpenian. Sign your testimony for the time being. Of course. (Signed)

----------

-----

----------

254

Sevaresh Misakians testimony taken again. (September 1916)


Arshavere is proposing the formation of a fully authorized armed committee with in accordance with a decision taken. Explain it. There is a mistake. Arshavere is proposing the formation of a new administration. As there was no administration then new changes were experienced. It can be seen in the notebook easily. After this proposal, a new administration was formed. There is no word as Armed. In Armenian it is mahakr(?) means, to deal with; in other words, an administration to manage the issues. Moreover, it is logically and legally impossible for someone from outside to propose the formation of a fully authorized administration. The decision taken claims that everything will continue as they have always been. This is why a continuous way of administration was proposed. Tchareh, Armon, Hatchik, arrangement. Explain these. Hrayer, and project planning and

Tchareh, Armon, Hatchik, and Hrayer were recommended for the membership of the new administration. They were asked to submit projects on their own ideas. On January 5, 1916, it says, and, F.H. to Cehennem, cemetery. What does it mean? It is a letter written from Karavan. It is understood as it is; in other words someone called F.H. will go to the place called Cehennem, cemetery. It is clear that they invented it as a place name. It says, We will send you Vagaresh to help you; he is going to Oseg(?), and Hank(?). That means Vagaresh was previously here. It will be a mistake to interpret the writings thus. It can be said that the writer of the letter is proposing to send here someone named Vagaresh. There is no evidence as to whether he was here earlier or not. He came back on March 1, 1916, and you handed your post over to him. Explain it please. There is not even a single word on Vagareshs coming here again. I have explained my leaving of my duty to him yesterday; I mean through my mediator. I gave the accounts showing the money I had given to the families listed in the book. I have never had a special assignment; but I once wondered about finding a solution when there was not a responsible administration. What is the meaning of New code table for the budget, written on page dated December 25, 1915? Explain. 255

It can be understood from the letter written on that date. They proposed an allocated budget. As for the new code table, it can be seen that a table is made on February 2. It is proposed from Karavan for communication. On November 23, 1915, it says, Five issues Arshavere presented to the temporary administration on November 22-25 [sic]. [Each article is read.] Explain these. First article: pertains to the making the list of the children living here and there. In other words, the poor children who contacted us. The reformation of the branches in accordance with the newly drawn list. Second article: there was a need for money. A remedy was thought. It was planned that in order to be able to help the children in need and the families of the banished be sent to the Patriarch or to Talt Bey to take Azadamards 400 liras. Thus, it was decided that the poor children and the families should not expect speedy recovery in this issue. Third article: to sort out ways to receive news from those who were banished. Fourth article: to keep the belongings and the photographs of the deceased friends. Fifth article: to find the places and investigate the current situation of the friends living. On the page where it talks about the collecting of money upon the orders of those who are in Aya and those who received it; it says you were given 40 liras. Explain it as well. Yes, it written in the book that I sent money to those who were in Aya from here. As I said before some other people made the calculations and the organization. As they are written in different handwriting I do not have enough information about it. I took 45 liras as a loan. It is written on top of the second page of the second notebook. How were they sending the money to those in Aya? How did they correspond? It is said in the book that the money was sent to Aya through the Ottoman Post. As for the correspondences, I saw some of the letters of the families. I know that the letters written in Turkish were taken from the post office and delivered by the security forces. The families corresponded in the same manner, through the post office. I think it would not be hard to find these letters; their copies might be available at the General Directorate of National Police Organization. On November 9, 1915, it says, Former administrations last explanation for the non-satisfied friends, Arshavere. And your name is mentioned. Explain. Yes, as some friends were not satisfied with the formation of the former administration it was asked from Arshavere to make a final explanation; but as he had no relation with the issue the problem remained as it was. 256

Again on the same date, it is said, Hrayer, K, L, C, P, Hatchik. Arshavere meeting for the formation of the delegation. Explain this as well. The article is clear. The people whose names are mentioned convened for the formation of a new administration. It is written one by one. K,L,C,P I do not know who they are. I said it before, I only know Hrayer, who was my mediator. You were also in this discussion? I have never attended to this discussion or to the meetings of the delegations. I have told you the reasons earlier. First it was impossible for me to leave the room. Secondly, as I had an ear disease, and as I had never accepted participating in any of the meetings or joining in the administration, I used to tell them my opinions occasionally. A temporary administration October 28, 1915, and November 1, 1915, Falak Hrayer, Hatchik Arshavere withdraw. Why were you withdrawing? On those two dates they invited me to take part in the temporary administration. But due to the reasons I have stated, and due to my own personal ideas I refused and withdrew. It is understood from this notebook that the Armenian volunteers are at the service of a retired Russian General . The book contains internal and external information on the freedom of Armenia, and information received from the Russian and English political headquarters. And according to the contents of book it is understood that you are also a member of this organization with your own words, signature, and writing. Moreover, it is understood that you are one of the active members of the organization trying to incite the people who joined the Russians and those remained here for the collapsing of the Ottoman State. These are the charges directed against you. What will you say? The book contains only the information received from the Balkan correspondent. There have been no contacts with England or Russia, let alone with any other country. But it is evident that they applied to some of the neutral states about the events and situation of the Armenian people living on the Ottoman soil. This is also stated in the book. This is nothing but voicing of peoples requests. It is expecting help from the devil as all the applications and the pleas turned down by the government, by the Patriarch, and by the members of Ottoman Parliament. There are no words on the Armenian freedom. I do not know what happens abroad. It is evident that the book contains a neutral and chronological summary of the events of a year. I insist over again. I have no intentional connection with the people who joined the Russians or with those who rebelled whatsoever. This reveals that there 257

was only a few months contact with the Balkan correspondent abroad, to whom only the poor situation of the people here was conveyed. A couple of information we received from him had no importance for us. This is also evident in the letters. There were lots of complaints about him; and the contact was broken since September, I mean until the time I was detained. Later, the rest of the writings in the book remained as daily news. It is clear that the mentioned organization was established only to investigate the situation of the people, to help the families of the banished, to find solutions to the peoples problems with certain applications, and to curb the mounting of the difficulties and inappropriate behaviors although there were plenty of complaints. As for me, I repeat again, although the things happened thus I had never took an active part in any of them. I talked about the things I had done. These notebooks are not mine. The writings on the pages of the notebooks are not mine. Yes, I did copy all these notebooks as they were. Although I was not compelled to make such explanations, I did, just to help you out. And as for the trial, I am leaving it to your conscience and to your eminent justice. Let us not forget that the notebook starts on April 12, 1915; there are only brief information about the events that took place before that date. Read your testimony, sign it if true. I read it. I shall sign it. (Signed)

----------

-----

----------

Confrontation of Dikran and Sevaresh. (September 13, 1916)


Dikran, do you know Sevaresh? I do not. Sevaresh, do you know Dikran? I do not. Sign your testimony. Of course. (Signed)
----------

Clerk (Signed)
--------------

258

Samuel Tarpenian Effendis testimony, taken again. (September 13, 1916)


It is said that you joined the board established in Istanbul under the name of Ardavazat. No. Sevaresh Misakian says so. What will you say? It is libeling. You have just read Sevaresh Misakians testimony about you, and heard him. What will you say? It is utterly a lie. Did you enroll the army? I was registered to Fatih Recruitment Office. But I was detained. I was born in 1896. Sign your testimony. Yes, sir. (Signed) Clerk (Signed)

----------

-----

----------

Sevaresh Misakians testimony taken again. (September 13, 1916)


Above you said Baronak wanted to leave his office to Samuel Tarpenian under the name of Ardavazat. IS Samuel Tarpenian a Daschnaksaghan? I do not know whether he is Daschnaksaghan. However, I heard Baronak talking about him. I have never met or saw him. If Samuel Tarpenian was not a Daschnaksaghan how was he going to succeed Baronak under the name of Ardavazat? Of course, he was a member of the organization, he was going to succeed Baronak and take his code-name. I do not know that part. But I remember Baronak saying such a thing as a passing remark. As for the organization and code-names: it is clear in the notebooks that there were no conditions suggesting being a Daschnaksaghan. I do not know why Baronak proposed his name to 259

him. Moreover, it is evident in the notebooks that he had never taken part. Is he a Daschnaksaghan or not? How was he going to accept it if he were not a Daschnaksaghan? Of course, in such a case the authorized committee was to decide in accordance with the regulations governing the organization. However, as I do not have enough knowledge on the establishment of the first board, I do not have any idea how this issue would be settled. Sign your testimony. Yes, sir. (Signed) Clerk (Signed)

----------

-----

----------

Samuel Tarpenians testimony, taken again. (September 13, 1916)


It is understood that Baronak was recommended to Sevaresh Misakian, and that you are a Daschnaksaghan. I do not know what they talked about. I am not a Daschnaksaghan Sign your testimony. Of course. (Signed) Clerk (Signed)

----------

-----

----------

Testimony of Mosess son Samo, taken again. (September 13, 1916)


Did you complete your military service? I applied to the Sleymaniye Recruitment Office. They gave me a document. I was suffering from heavy hernia. I went through the first medical examination. I was detained as I was going for the second. [The document, numbered 1002, issued by the Sleymaniye Recruitment Office prepared for the person born in 1897 is seen.] 260

Sign your testimony. Of course. (Signed) Clerk (Signed)

----------

-----

----------

Testimony of Moses Mgrdichian, taken again. (September 13, 1916)


Did you enroll the army? I did not apply. I am a Bulgarian subject from Dedeaa. Where is your passport? They took it at the police headquarters. Sign your testimony. Of course. (Signed) Clerk (Signed)

----------

-----

----------

The testimony of (September 13, 1916)


Did you enroll the army? I have my document.

Ohannes

Tchukurian,

taken

again.

[It is understood from the content of the report issued by Kl Ali Pasha Recruitment Office Vol: 102, registered 6/4328 that he deferred his military service for ten months after being examined medically. Approved by the report dated October 28, 1915, and numbered 1548 issued by the 5th Division Fatih Recruitment Office Health Department is seen. The document dated October 28, 1915 sealed, and signed by the Chief of Department Feyzis son Mehmet Vehbi, and the commander of the 1st Company Rafets son Captain Mehmet efik is seen.] 261

You were given ten months leave. Why did not you apply later? I was detained. Therefore, I did not apply. Sign your testimony. Of course. (Signed) Clerk (Signed)

----------

-----

----------

The testimony of (September 13, 1916)


Did you enroll the army?

Bedros

son

Ashot,

taken

again.

It was deferred by the skdar Office. The period finished in April. Why did not you go when the period finished. I was sick, I could not go. Later I was scared. Sign your testimony. Of course. (Signed) Clerk (Signed)

----------

-----

----------

The testimony of Karabet Kendirciyans son Kirkor, taken again. (September 13, 1916)
Did you enroll the army? I was sent for a change of air for medical reasons by the Pangalt Office. The period ends on September 23. My document is at home. Sign your testimony. Of course. (Signed) Clerk (Signed)

----------

-----

----------

262

Testimony of Kirkors son Ignatius, taken again. (September 13, 1916)


Did you enroll the army? I am registered to Kl Ali Office. I paid a sum for exemption from the military service. They took my document at the Department of Political Affairs. Do you know Dikran Vartanian? I do not know Dikran Vartanian. I saw an Iranian subject called Dikran at his fiances house. She is living in a house above the creek in the Icadiye Street, Beyolu. Do they also call him Armon? I do not know. I saw him at his fiances house only once. They had called for me. They wanted me to take a suitcase from the first kavass of the Bulgarian Embassy, Nikolaidov Stemo Vladimir. When the Mademoiselles were talking to me, Dikran was sitting quietly. Then he said, Mademoiselles are crying. If you can do it, do it. I went to see Stemo. We first went to a pub, and then we went to see Vladimir and told him about it. Vladimir asked to whom was I going to give the suitcase. He said, You will take the suitcase to the Bulgarian Embassy, and the Mademoiselles will come and take it. Whose suitcase was it? Someone called Nikola Dimitriev. Who were the Mademoiselles? Mademoiselle Mary was saying, I am Nikola Dimitrievs sister. I saw her at Dikrans fiances home. I heard that her fiances name was Angel. Is Dikran, whom you saw, this man? Yes, that is him. Sign your testimony for the time being. Of course. (Signed) Clerk (Signed)

----------

-----

----------

263

The testimony of Mihran Idaredjian, taken again. (September 13, 1916)


Did you enroll the army? I was sick when I was released from the prison. I registered to Tevikiye Office. I had given a written petition for medical examination. I was detained. Sign your testimony. Of course. (Signed) Clerk (Signed)

----------

-----

----------

Testimony of Matyos Hatchoians son Ohannes, taken again. (September 13, 1916)
Did you enroll the army? I am registered to Cihangir Recruitment Office. I was born in 1869. I served as a messenger at the office for some 20 days. Then they released me. I have my documents. They took it at the police headquarters. They did not call me again. . Sign your testimony. Of course. (Signed) Clerk (Signed)

----------

-----

----------

Sogomons testimony taken again. (September 14, 1916)


Whose identification paper was found on you? It belonged to Smbats son Mgr. When was Mgr born according to this paper? I do not know. 264

How old were you, you said? I said I was seventeen. As Mgrs identification papers reveal that the was born in 1900; and your saying that you were seventeen is enough proof for your hiding your identity with this paper. What will you say? No. I was not using this identification paper. In 1914 you took a new identification paper from the Beyolu Armenian Mukhtars Office saying that you had lost it. This application is among your documents here. According to this application your age seems to be eighteen. And, since the year we are in is 1916 you must be at the age of twenty. However, you were claiming to be at the age of seventeen. Is not this an enough proof for your hiding your identity? I was seventeen two years ago. Your travel papers, which you had taken while coming to Istanbul from Erzurum on October 22, 1909, is among your documents here. In the travel papers there is an explanation saying, It has been approved that he is fifteen. If you were fifteen in 1909, then it means you are exactly 22 by the year 1916. What will you say? I do not know how old I am. Did you register the Recruitment Office? No I did not. Sign your testimony. Yes, sir. I shall finger print it. (Signed) Clerk (Signed)

----------

-----

----------

Melkons testimony taken again. (September 14, 1916)


Which club were you a frequenter of in Kumkap? I used to go to Aspirez Club. When did you go there? I quit going there a year before the declaration of mobilization. 265

Who were the other people who attended the club? Who were the speakers? Hatchak came once, during the elections of the members of parliament to make a speech. It is claimed that the frequenters of this club were Daschnaksaghans? No. They are not Daschnaksaghans. Moreover, it said that the members of this club voted the same together with the prominent Daschnaksaghans. They were not allowed to speak anywhere else. Thus, Kirkor Zohrab, and other Daschnaksaghan leaders came to our club upon the approval of the authorities and made their speeches. Tarpenian says you are a Daschnaksaghan. I do not know Tarpenian. Sign your testimony. Of course. (Signed) Clerk (Signed)

----------

-----

----------

Tarpenians testimony taken again. (September 14, 1916)


I am showing you Melkon. Do you know him? I do not know him personally; but Baronak once said in one of our meetings, which I had told you about earlier Authorities detained and banished Mekon, the cook at the Belle Vue Restaurant where I used to eat. What was Baronaks relation with him? I do not know. Do you know which organization is this Melkon a member of? I do not know. Where are you from? I am from Van. 266

Where did you receive your identification papers here or in Van? I took my military service documents here, and my identification papers back in Van. Where are your papers? At home. I told them. They will bring them. Sign your testimony. Of course. (Signed) Clerk (Signed)

----------

-----

----------

Sevaresh Misakians testimony taken again. (September 14, 1916)


Was this passport found on you? [Issued fro Nikola] No it was not found on me. Vladimir had the passport prepared and warned me. The police commissioner From whom did you take it? A Bulgarian subject named Vladimir. I was going to go to Bulgaria, he was undertaking the paper work and having it prepared on my behalf. According to a piece of explanation dated August 29, 1914 written on your documents it is claimed that you were to serve a permanent small-scale service. Why did not you go to fulfill your military service since August 29, 1914? They did not call me until now. Sign your testimony. Of course. (Signed)
----------

Clerk (Signed)
--------------

Ashots testimony taken again. (September 14, 1916)


Are you an Ottoman subject? Yes. It is reported that you claimed the revolvers found in your house were left by Onnik. Who is this Onnik? 267

He was one of the lawyers. Then he became a candidate reserve officer. Onnik Devedjian. He was living in skdar. At a boardinghouse on the way to Yenimahalle from the Selamsz Police Station. I do not know whether he is from Aleppo or from somewhere else. He had entrusted these revolvers to me for the money he owed me. Did you inform the authorities about the revolvers, in accordance with the law issued recently, and took a document? No. Sign your testimony. Of course. (Signed)
----------

Clerk (Signed)
--------------

Testimony of Karakin Kilindjain, Taken again. (September 14, 1916)


Where is your identification document? Here, it is with me. [It has been observed that he was born in 1899] It has been reported that you are claiming the guns found in your home belong to Tcholak Vartazian, and that you withdrew your testimony where you said, They are mine. Who is this Vartazian? He is my brother-in-laws son. We live in the same house on the Gedikpaa Church Street. What does he do? He is unemployed. What is your brother-in-laws name? Kirkor. Sign your testimony. Of course. (Signed) Clerk (Signed)

----------

-----

----------

268

Testimony of Mosess son Samo, taken again. (September 14, 1916)


You earlier declared that a weapon was found on you. I took it from Tcholak Vartazians sister Yagisebat. Why did you take it? I did not know it was a gun. She left it to me saying, Keep this package. I will come back and take it. She gave it to me that day, the next day Tcholak Vartazian came. He said, You have my gun. Give it to me. And gave one of them. I was going to give the other the next day but I was detained. Why did Yagisebat entrusted these guns to you? I do not know. Are you living with Yagisebat in the same house? I am dealing with paper trade at the Koca Inn. Both brothers are bookseller across the Snbll Inn. I used to buy paper from them. That is how I know them. Where is their house? In Gedikpaa, across the Armenian Church. Who denounced that you had a gun? Tcholak did. Police same the same question. I told them the same things I have just said here. Sign your testimony. Of course. (Signed) Clerk (Signed)

----------

-----

----------

Testimony of Karabets (September 14, 1916)


Where are you from? I am from Van.

son

Kirkor,

taken

again.

269

Sign your testimony. Of course. (Signed) Clerk (Signed)

----------

-----

----------

Explanatory testimony of Zakars daughter Syranoush, 23, from Istanbul, living at number 56 on the Pangalt Dolapdere Street, across the Akarca. (September 16, 1916)
Which school did you attend? I attended the Sir de Charity School. Then I attended the Eseyan School28. I left the Eseyan School before completing my education; I took up tailoring. Were you questioned at the Police Directorate? What is your relation with Sevaresh? The called me to the directorate three months ago from now. They asked, Who it is your relation with Sevaresh? Who are his friends? I said, Sevaresh is my fianc. I do not know his friends. I met Sevaresh one-and-a-half years ago in a street in Beyolu. I fell in love with him. He used to come over to my house. HE used to stay in my house. Do you have parents? I do not have a father; I have a mother.
28

The school was established in Beyolu by the Esayan family in 1895. The school started education in 1895-1896 term as a coed school following the completion of the education materials. The students of the Naregian School, in the same region moved to the Esayan School. Soon a department under the name of Complementary School for Girls was opened on the upper flights of the school. The first graduates of the Esayan School were the class of 1901. When the Ministry of Education granted right of education for all the schools and determining the degrees of schools the Complementary School for Girls was accepted as an Idadi [Academy]. A part of the Esayan School served as an orphanage during 1918-1922; upon the governments request the school quit its educational facilities and started serving only as an of orphanage towards the end of 1922. The school took up education as of January 1, 1923. The Esayan School gave its first lyce (high school) degrees in the 1931-1932 term. The lyce section was closed down in the 1935-1936 term due to the financial crisis the school faced. The school received permission for the reopening of the lyce section. The school building, adjacent to the church, was repaired and started giving kindergarten education. A preparatory language school was introduced to the school that was giving education in English. The primary and the secondary schools of the Esayan School was united in line with the law issued by the government in 1998-1999 term. The school started offering Germen as a secondary language as of 2002-2003 term. The preparatory class was closed down as of 20052006 term as the high school education was increased to four years in Turkiye.

270

How long have been talking to him? It has been two years since I knew him. Who were your visitors? Who lives in your house? My mother Aznif, and my sisters Zarohi and Beranoy. Our tenant Hatchiks son Kirkor, a soldier, and his family, their childrens names are Takohi, Zabil, and Kegam. And a new tenant named Bersona. Our friends and neighbors visit us. Did you hold an engagement ceremony? Who were there? We did not do anything much. Only we were there. Our neighbor, living across, Madam Varbar Yabikian, and Araksi Yabikyan were also there. Were not there anybody else? No. There were not. Do you know Nazek Ketchedjian? I do. Nazek is my maternal uncles son Haroutiouns fiance. Where is Haroutioun? I do not know. Although some say he ran abroad, and some say he is banished, I do not know the truth. Did you ever apply to Mademoiselle Nazek about Sevareshs documents? Sevaresh was going to Romania. He went on a Saturday. The Sunday morning Mary came. She left having said, Sevaresh was detained. There are documents. Then, I wondered, Might the Bulgarian have those documents? The Bulgarians had taken him away. I went to see Nazek and told her all about it. Nazek had a friend; I do not know French or English. She said, They are the ones who sent him. Those documents happened to be documents accusing Sevaresh. We went to see Nazeks friend together. Nazeks friend visited the Bulgarian subject Vladimir who helped him going to Europe. When he came back he told us that Vladimir left for Izmit for three days. Later, he found Vladimir, and as he received trivial answers from him on whether the documents were on board or on him; then we decided that the documents mentioned were also seized. Where were those documents? On Vladimir.

271

Who is Mary? She was a girl who used to come to us when Sevaresh was living with us. She lived in Sinemky. I do not know her house, street, or number. I can find it if I go there. Was not the man whom you visited to take Sevareshs documents Ignatius? No. It is said that you went over to Dikran Vartanians house to meet Ignatius. No. Where is the Bulgarians (Vladimirs) house? Across the Semare Hotel. You left something at the Bulgarians house. What was it? I took Sevareshs revolver to the Bulgarians house. When did you take it there? A day before Sevaresh left. To whom did you give it? I gave it to a lady. I do not know whether she was Vladimirs wife or sister. Why did you take the revolver there? Sevaresh was going to take his revolver with him. He said, Take my evolver to Vladimirs house. And I took it over, and left it there. How did you decide that Sevaresh had a malicious document on him? I heard it from Mary. I do not know how Mary understood it. Do you know anybody called Angel? I do not. Sevaresh had a suitcase. I heard about it later, they asked me at the Police Directorate. I have not seen it. However, you met this Ignatius via this Mademoiselle Nazek at home with Mary. Then you went into a house at the end of the Icadiye Street, Pangalt. And had a very long conversation there. No. 272

It is claimed that you told Ignatius about Sevareshs suitcase, and told him that there were 45 liras, clothes, and a photograph. And asked him to save this suitcase no matter what it cost. There was also an Iranian subject named Dikran at home. No these are wrong. Please sign your testimony. Of course. (Signed) Clerk (Signed)

----------

-----

----------

The confrontation of Ignatius and Mademoiselle Syranoush. (September 16, 1916)


Ignatius, Who is this Mademoiselle? She is Syranoush. Syranoush, do you know him? No I do not. Ignatius we have just read your testimony. Is it as it is? Yes, it is as it is. Syranoush, you have just heard the words Ignatius told you. Ignatius is claiming that you begged him to save the suitcase together with Mary and Nazek at Dikrans house crying. What will you say? No such thing happened. Sign your testimony. Of course. (Signed) Clerk (Signed)

----------

-----

----------

273

Ignatiuss testimony taken again. (September 16, 1916)


Define where Dikrans and his fiance live. It is the house located on the left at the lower end of the Icadiye Street. A brook runs down. He said it was his fiances house. Where do Mademoiselles Nazek and Mary live? Mademoiselle Nazek lives at the Feriky Armenian School. I do not know Marys house. I saw her at Dikrans house. There were some harmful documents in the suitcase, were not there? They did not say anything about the harmful documents. They said, There are some clothes, and 45 liras in it. They said they sent two other people to Vladimir for the harmful documents. Vladimir knows who they are. Sign your testimony. Of course. (Signed) Clerk (Signed)

----------

-----

----------

Dikans testimony taken again. (September 16, 1916)


Where were you living? Previously in Pangalt, on the Poyraz Street. Then I moved to a house at the lower end of the Icadiye Street, at number 64. Are you single or married? I am single. My fiances name is Angel. Are living in the same house with Angel? Angel lives at number 64, in cadiye. It has been ten months since I moved out. Do you know Syranoush? I do not. Do you know Mademoiselle Nazek? I do not. 274

Sign your testimony. Of course. (Signed) Clerk (Signed)

----------

-----

----------

Confrontation of Ali Galip Effendi and Dikran. (September 16, 1916)


Dikran, do you know this gentleman? I do not. Ali Galip Effendi, who is this gentleman? He is Vahanian Bogos.My friend Ethem and Yahya Effendi, the steward at the port, both know him. Ali Galip Effendi, where did you see him? I know him from Trabzon. Nazm Pasha, the Defense Minister, had once called him to Istanbul. We came on board the same ship. A close relation developed between him and Nazm Pasha as he helped Pasha run away to Europe during the aristocratic regime. Sign your testimony. Of course. (Signed) Clerk (Signed)

----------

-----

----------

Testimony of Vartazians daughter Yagisabet, 23, called in to make some explanations, Ohannes Kilindjians spouse living at Long Saves house in Gedikpaa. (September 16, 1916)
Is your father alive? He lives here. He is unemployed. He used to deal with ready-made clothing. He was banished, and came back. He is not doing anything now. 275

Where is Ohannes Kilindjian? He was banished. He was in Aya before. I have not been receiving any letters from him for two years and two months now. When was your husband banished? It has been a year and a half. He was a bookseller on the akmaklar Hill. It is claimed that you had given a gun, in a box, to Mosess son Samo. I do not remember. What is more, it is said that a little later Garbis asked you, Where is my gun? And you said, I gave it to Samo. I gave him a package, but I do not know what it is. Had not your sibling told you, There is a package here, give it to Samo? No. Then, why did you give the package to Samo? For no reason. I just gave it to him. Then, it is obvious that you know what was in it. It is understood that Samos testimony reflects the truth. What will you say? [Silence] Sign your testimony. Of course. (Signed) Clerk (Signed)

----------

-----

----------

Confrontation of Samo and Yagisabet. (September 16, 1916)


Samo, who is she? She is Garbis Vartanians sister Yagisabet. Yagisabet, do you know him? Yes, I do. Samos testimony has just been read. What will you say to these words Yagisabet? 276

I do not know what to say. He took the package and left. Yes, the gun was in the package. Please sign your testimony. Yes, sir. (Signed) Samo Moses (Signed) Clerk (Signed)

----------

-----

----------

Testimony of Serkess daughter Nazek, , called in to make some explanations, 24, from Istanbul, the fiance of the banished technician Haroutioun, living at number 64, on the Dericiler Street, Sinemky, Beyolu. (September 17, 1916)
Are your parents alive? My father was a tailor in Yeniehir. He was banished last August. I do not know where he is. My mothers name is Vartohi. She is alive, and lives with me. Where is Haroutiouns house? What was his profession? He used to live in a house in Sinemky. He is Avakim Berberian. Avakim is here. He was a technician at the brouwerij(?) [brewery] Factory in Galata. He got lost all of a sudden in September last year. I do not know what happened to him. When did you get to know Haroutioun? He used to pass by my house two years ago. This is how we met. We gat engaged. Did he use to stay in your house? He used to come from time to time and stay over. Do you know Mademoiselle Mary? I do, but I have no relation with her. Where was Mary living? In our district, in our street. Her father is a milkman. Is she a spinster or married? A spinster.

277

It is claimed that you asked some people for Sevareshs suitcase together with Syranoush. How did it happen? Syranoush came to my visit. She cried and wept. I asked her what the reason was. She said, My fiance Sevaresh got caught. He has a suitcase. We have to save it! I asked where the briefcase was. The man who is going to help Sevaresh run away has it. He is in Papaskprs. She said although she applied to this man before, she could not do anything. I said, I know this man. Let us go and see him, listen to him, and if it is something plausible we will deal with it. I said, I know someone called Georgie in Papaskprs, let us ask him first. We, Syranoush and I, went to see Georgie. Georgie went to see the Bulgarian. He said, he could find the Bulgarian at home. They gave false answers and lied to Georgie at the Bulgarians house. We returned without getting at anything. I did not go there again. What nationality is this Georgie? He is either American or English. He lives in Papaskprs. I do not know his district or street, but I know where he lives. It is claimed that Syranoush told you Sevaresh has some harmful documents. Is that so? No. But she said something like, There are some business papers. She said, His book is there. Where is this Bulgarians house? Do you know? I do not know. Do you know anybody called Angel? No. Do you know anybody called Ignatius? No. Do you know anybody called Nikola Timurnov? No. Do you know the plumber Artin? Yes, he is my fianc. Who is Haroutioun? Haroutioun, Artin are the same. Did you call anybody from the pub next to the company and talked to him? No. 278

Sign your testimony. Of course. (Signed) Clerk (Signed)

----------

-----

----------

The confrontation of Ignatius and Nazek. (September 17, 1916)


Ignatius who is this young woman? Nazek. Nazek, who is this man? I do not know. Ignatius, we are now reading your testimony. Listen to it. Is it right? Yes, it is right. What is more, she, herself, and Godov told me that she sent Georgie and Nikola Godov to Vladimir before me. Nazek, you have heard him. What will you say? No. I have never said such a thing. Did you find anybody to go to Bulgaria? Yes, I was going to go to Bulgaria. Someone named Pauli was gong to take me there. But, he left alone. He did not take me. How can a man, whom you are not acquainted with, know that you were going to Bulgaria? Thus, it becomes evident that Ignatiuss testimony is right. What will you say? Who knows! He knows! Ignatius, how can you prove the things you talked with Nazek? I can prove it with my roommate Bedros. Sign your testimony. Of course. (Signed) Clerk (Signed)

----------

-----

----------

279

The testimony of Carlos daughter Mademoiselle Agil, called in to make some explanations, 20, working at the telephone company, and living at number 64, Icadiye Street, Pangalt. (September 18, 1916)
Do you know Bogos Vartanian? Yes, he is my fianc. What nationality is he? He is an Persian. Where is he from? From Iran. Where was he born? I do not know. Do you know Dikran Vartanian? I do, he is my fianc. I thought Bogos you have asked above was Dikran. Bogos is Dikrans father. When and where did you use to meet and talk with Dikran Vartanian? I know him for the last two-and-a-half years. We used to meet in the street. He used to come to our house frequently in the evenings after out engagement. He used to come twice or three times a week until the last summer. Later he did not come at all. I believe he did not come to our house for almost a year. Do you know anybody called Ignatius? No. Did anyone with this name come to your house? No. Do you know Mary? No. Do you know Haroutiouns fiance Nazek? No. Whom do you live with? My mother, grandmother, and with my sisters.

280

It is claimed that Mademoiselle Mary, Nazek, Syranoush, and Ignatius Andonian met at your house, and asked a favor from Ignatius, is it right? You will be imprisoned if you lie! No. I do not know them. They did not come to our house. Sign your testimony. Of course. (Signed) Clerk (Signed)

----------

-----

----------

The confrontation of Ignatius and Mademoiselle Angel.


Ignatius, who is this woman? I do not know her well. Angel, do you know this man? I do not. Ignatius, who earlier said that you had met Mary, Syranoush, and Nazek at Angels house. Why are you saying that you do not know her now? I saw her one night in black dress, there was a five or six years old female child with her. Angel, do you have a black dress? Are there children at the age of five, six, or ten in your house? I do not have a black dress. There are no children under 10 years of age in our house. Sign your testimony. Of course. (Signed) Clerk (Signed)

----------

-----

----------

281

Testimony of Kirkor Vartazians son Garbis, 19, called in to make some explanations, living at an unnumbered house on the Ali Pasha Hill, Gedikpaa, deals with readymade clothing. (September 18, 1916)
Did you enroll the army? I did. I applied to be a driver. I am following the procedures. Do you have a document? Yes. [He is showing his document.] This document, which you took from the Directorate of National Police, says that you were detained at the directorate for a couple of offenses you had committed until June 3, then you were released. Did you apply to any recruitment office after this date? No. Did you take a revolver from Mosess son Samo? Yes. Why did you take it? A man named Karakin Kilindjian was living in our house. This man gave a Mauser rifle and a revolver, a Browning, to my sister in a package. My sister gave it to Samo. Later, Reat Bey learned about this revolver issue. He told me to find those and bring them to him. I believe I seized one of the revolvers Samo had, and took it directly to the police. They detained Samo before finding the other one. Sign your testimony. Yes, sir. (Signed: Garbis Vartazian) Clerk (Signed)

----------

-----

----------

Garbiss testimony taken again. (September 18, 1916)


Your sister Yagisabet did not declare anything about her taking these weapons from Karakin Kilindjian. My sister had talked to Karakin, when I was not here. She informed Karakin having acquired information about my surrendering the 282

weapons to the authorities. Thus, she impeded taking of the other weapons from Samo. For this reason, it is natural that she did not say anything about the person from whom the weapons, in that package, were taken. Sign your testimony. Of course. (Signed: Garbis Vartazian) Clerk (Signed)

----------

-----

----------

283

It is hereby requested that Yagisabets questioning should be continued under detention. For your further considerations. (September 18, 1916) (Signed) (Sealed)

Under the light of the testimonies given especially by Samo and Yagisabet; and under the light of their confrontations; it is hereby requested that they should be taken under arrest. (September 19, 1916) (Signed) (Sealed)

Under the light of the consequences of the questionings, it has been hereby concluded that there is no necessity in arresting of the above mentioned person. (September 20, 1916) (Signed) (Signed) (Signed)

----------

-----

----------

284

The confrontation of Ethem Effendi 28, from Trabzon, an officer at the palace quarters, living at Navy Lieutenant Ahmed Effendis house in Ihlamurca, Beikta and Dikran. (September 18, 1916)
Ethem Effendi, do you know this man we are showing you? Who is he? I do. He is Bogos. He used to smuggle rifles in Trabzon, he had other friends. Dikran, what do you say? What can I say! Dikran, do not you know Ethem Effendi? I do not. Ethem Effendi, who were his friends? Tchemshid, Stephen from Van, Repake(?), Ayori Lostromos(?), and Varshak. They used to smuggle rifles together. Dikran, do you have friends whose names are Tchemshid, Stephen, and Varshak? No. I do not. If I had those friends, why did not they arrest me then? Please sign your testimony. Of course. (Signed) Clerk (Signed)

----------

-----

----------

Testimony of Karabets daughter Mariam, called in to make some explanations, living at number 1, on the Istasyon Street, Kumkap. (September 20, 1916)
Where do you know Sevaresh from? Do you have anything else to say? I know Sevaresh from the library. I was working at the Bulgarian Hospital. There was a letter from Bulgaria for Sevaresh.Sevaresh must have given my address. I gave the letter to Sevaresh. He was going to go to Bulgaria. Sevaresh used to stay at Syranoushs house. I heard about Sevareshs detention on his way to Bulgaria, when I was in Dikrans house. 285

What did Dikran say about Vartanians detention? He said Sevaresh was detained together with his documents. Did Syranoush and Nazek come to you for saving Sevareshs documents? Did they tell you anything? No. They did not come; and did not say anything. I did not see them after Sevareshs detention. Did Dikran invited you to Angels house? Yes, he did. Do Dikran and Sevaresh work together? I saw Dikran later. He told me that Sevaresh was detained when he invited me to his house. Did Dikran say anything like I saved the documents? No. He did not. Dikran thought I was working with Sevaresh as I had said I might go to Bulgaria as well. Did you talk to Syranoush and Ignatius for saving the documents? There was a man, whom I do not kow, when I went to Dikran^s house. I did not tell anything to Ignatius. Syranoush might have given my name. I never came together with Syranoush. I am now reading Ignatiuss testimony. Listen to it. Is it how it happened? I went alone to that house. Dikran was there. Syranoush and NAzek were not there. I do not know whether the man there was Ignatius or someone else. Sign your testimony. Of course. (Signed) Clerk (Signed)

----------

-----

----------

286

Testimony of Artins daughter Nektar Merdjanov, 17, from Istanbul, called in to make some explanations, living at number 53, Pangalt. (September 23, 1916)
What is your relation to Susannah? I do not know her. Do you have a sister? Yes. Her name is Virgin. My other sisters name is Dirohi, she lives in Bulgaria. Do you have a brother in Bulgaria? Yes. His name is Kirkor. Do you know Vladimir, a Bulgarian subject? Yes, I do. It is claimed that you shared an experience with Vladimir. Tell us what happened. A girl named Mary came to our house and asked, Is the house numbered 53 yours? I said, Yes. She said, A Bulgarian came from Bulgaria. He wants to talk to you. I said, He is mostly welcome. He came. He said, Your brother in Bulgaria is very well. He wants the binoculars. We gave the binoculars to the Bulgarian. I talked to him twice. Mary met him once. Did you go to a house together with the Bulgarian? He said, Take me to the house, the Bulgarian was told about. He meant to say the second house on the Poyraz Street. I took him there and left. Did you go inside? I left him at the door. I did not enter. Why did the Bulgarian want to go that house? I do not know. Why did not Mary show the house, but made used of you as a middleman? I do not know. It is claimed that you took the Bulgarian to somebody named Sevaresh in that house. 287

Mary told me Take him to that house. I took him there. A woman met me there. I said, This man wants to visit you. She took the man in. I left. Did Vladimir talk to you directly? Or did your sister recommended you to him? My sister was not there that day. Does not your sister have another name? She has. Virgin Hatcherian. Sign your testimony. Of course. (Signed) Clerk (Signed)

----------

-----

----------

288

KNC BLM PART TWO

291

292

293

294

295

296

297

298

299

300

301

302

303

304

305

306

307

308

309

310

311

312

313

314

315

316

317

318

319

320

321

322

323

324

325

326

327

328

329

330

331

332

333

334

335

336

337

338

339

340

341

342

343

344

345

346

347

348

349

350

351

352

353

354

355

356

357

358

359

360

361

362

363

364

365

366

367

368

369

370

371

372

373

374

375

376

377

378

379

380

381

382

383

384

385

386

387

388

389

390

391

392

393

394

395

396

397

398

399

400

401

402

403

404

405

406

407

408

409

410

411

412

413

414

Papaskprsnde ikametini ve Bulgar tebaasndan olduunu ve Manastrl bulunduunu iddi eden Nikola veled Dimitrofun ahz olunan ifdesidir / 26 Mart 332
sm ve hviyyetini syle smim Nikola pederimin ismi Dimitrodur. Henz Osmanl tbiiyyetinde Bulgarm Manastrlym kk iken babamla stanbulda idim Sen Jozef mektebinde okudum bade ilingir yannda aldm bade Galatada Tikof nmnda bir manifaturacnn yannda yazclk etdim Bulgar seferberliine kadar orada idim. Bade bunlar memlekete gitdiler bende yedimdeki para ile birz geindikden sonra Bulgaristana gitmek zre Galata Salonuna gitdim polisler beni tutdular. Peder ve vliden var mdr ve mteehhil misin? Pederim on be sene akdem slada iken memleketde veft etmidir vlidem memleketde sadr baka akrabm yokdur. u bo szleri brak asl isminin ne olduunu syle biz senin kim olduunu tanrk sen Tanakstyun komitesi azsndan evare Misakyansn biz de resmin dahi mevcddur. Ve senin terceme-i hlini mufassalan biliyoruz Evet fi-l-hakika asl ismim evare Misakyandr babamn ismi Aleksandr Sivasn Zmara karyesinde tevelld etdim yirmi sekiz yandaym Bulgar ismini taknmaklm firrm teshl iin idi ben fi-l-hakika Tanaksaanm fakat nazariyyt itibryla bu frkaya mensbum fil ie girmi bir adam deilim komiteciler takibta uram srlyordu ben de bunun zerine bir hayli saklandkdan sonra kamak istedim. imdiye kadar Pangaltda Dolabdere Caddesinde Madam Mgrdiyann hnesinde oturuyordum. Kz Siranua dahi ninl idim. Kulam sar olduu iin askerlikden afv edildim yedimde veska vardr kendim evvel muharrir idim Azadamardda yaz yazdm sonralar Mahmudpaada kitbc dkkn adm kitblk etdim. Efendi bo yere inkr etme sen tutuldun senin ile berber Tanakstyun komitesinin geen sene Nsnndan beri olan mukarrertn ntk u defter ki [senin yazn ile yazlmdr] o da berber tutuldu bunun ierisinde senin bir seneden beri komite heyet-i meslesinin azs ve maslahat-gzr ve hesb memru olduun anlalyor dorusunu syle Bu defter benim deildir yalnz ismime olan Osmnl nfs tezkeresi ile asker veskas benimdir bakasndan malmtm yokdur. Nasl yok byle iki ahsiyyetde grnmee karr veren adam elbetde nceleri inkra sapar bu defterlerin yazsn nasl inkr edersin 415

senin hatt- destindir. Bu yazlar buradan savuub memlik-i ecnebiyyede gerek komiten iin ve gerek muharrir(?) olan ahsn iin gzel ser-mye ittihaz edecek idin doruca syle Evet bu defter de benimdir komitenin geen sene Nsnda vuku bulan tevkiftdan sonraki mukarrertn hulsalardr Defterde 14 Nsn trihli yevmiyyede bahs etdiiniz Kisak(?) kimdir Bu Erzurum mebs- sbk Varteks Efendidir ki bamzda bulunuyordu. leri yzst brakmamak iin u defterde tekl edildii bahs edilen heyetde Kisak ile mzkere eden arkadalar kimlerdir Mzkereye giren arkadalar burada kalan kimselerdir. Varteks, Profesr Haaturyan, Agob Colalyan, ben = avare ve siredir. Sire dediin kimlerdir bunlar heyet-i mesle azs olarak tayn olunan Rozan(?), Aravir, Ardvazet midir ve bunlarn asl isimleri nedir Rozan bilhire stanbuldan azmet eden Madam Zartaryandr Ardvazet Malhasyan isminde birisidir. Araviri bilmiyorum. Araviri nasl bilmiyorsun birz evvel (benim) dedin ve bu defterin sonunda imz edib ii Vagare nmndaki arkadaa teslm etmisin imdi inkr m ediyorsun Madam Zartaryann heyetde ne ii vardr. Bu bir kadndr. Rozan denilen kimse defterdeki zhtdan ve merkumun tiyen tevkf edilmi olmasndan bahs klndna gre baka bir ahsdr Evet Aravir benim Rozan dahi Kirkor Mercanof isminde Rus tebaasndan bir Ermeni idi Bulgar pasaportu ile buradan ubatda gitmidir Ardvazete gelince bu dahi Baronak Hosebyan isminde ran tebaasndan bir gen idi Temmuzda savudu yerine Samuel Tarpeniyan isminde Robert Kolej meznlarndan bir ocuk ikame edildi bu da kazr Austosda tevkf olunduundan o yer bo kald Madam Zartaryan ise heyete girmemidir. Heyet-i mesleye kar mesl olmak zre tekl klnacandan bahs edilen heyet-i askeriyye kimlerden ibretdir Eskiden beri her komitenin heyet-i askeriyye ve-yhd msellhas vardr tevkift ve tebdtdan evvel bizim de mevcd idi tevkift bunu datd iin yeniden iki kii tayn edildi bunlar da Harutyun Biberyan isminde bir muslukcu ve Armon nm- mstern tayan ran tebaasndan Dikran Vartanyandr. Harutyun buradan savuub gitmidir hatt komitenin parasn da gtrmdr. Armon ise buradadr sanrm kendisi Trabzonlu imi essen heyet-i askeriyye iine memr olanlardan bakas karamaz bu bbda fazla malmtm yokdur. Heyet-i mesle ve askeriyyenin vazifi nedir Heyet-i mesle muvakkat bir heyet hlinde teekkl etdi maksad ileri yzst brakmamak, grlecek siys ileri idre etmekdir heyet-i 416

askeriyyenin vazfesi bir ktl vuku bulursa mdfaa etmekdir fakat bizde essen mdfaa edecek hl bile kalmamdr. ctim nerede vki oluyordu ctim bir iki defa Madam Zartaryann evinde olmu ise de bilhire tevkift devm etdiinden havf sebebiyle urada burada bir nihyet iki arkada [ ender] birka dakika biraraya gelmekden ibret idi. Mahallt ubeleri teklt nasldr ale-l-umm heyetin ve ubelerin evrk nerede bulunur ubeler nerelerdedir Mahalltda arkadalar bulunur kimse bir kiiden fazla adam tanmaz merkezden tems memru onlarla tems eder ubeler skdar, Kumkap, Gedikpaa ve Yenikap ve Beyolu ve Makriky semtlerindedir ubelerde heyet yokdur birer mesl ahs tarafndan idre edilir. skdar Edirneli Mrd Devm ediniz Bardezyan isminde bir ahs tarafndan idre olunuyordu kendisi Avusturyal idi bu ahs bilhire gitmidir yerini de kimse tutamad. Zten bilhire Austosdan imdiye kadar taral bekrlarn tevkif ve sevki hemn arkada brakmad Beyolunda zten merkez mevcd olduu iin kimse yok idi. Kumkapda ismini htrlamadm ranl bir ahs var idi galib Dikran tesmiye olunuyordu ubelerde evrk yokdur teblgt ifhen vki oluyor. Asl komitenin de uzun boylu evrk yokdur mukarrert pek hulsa sretiyle yazlyor. Bu tekiltn silh bombas dinamiti nerdedir Silhdan benim malmtm olamaz heyet-i msellhadan deilim eer silh mevcd ise bunu heyet-i msellhadan iki kiinin bilmesi nizmmz iktizsndandr ve ben sizi temin ediyorum ki burada mddahar silh yokdur eer silh mevcd ise unun bunun ahs tabancalarndan ibretdir. Balkana yazlan mektb ve vakayi hakknda verilen malmt ve burada sferya vuku bulan mrcaat hakknda zht verin Balkandaki komite heyetimize stanbuldaki tevkiftdan haber verdik para taleb etdik ve sfer nezdinde tevkiftdan dolay protesto yapmalarn bildirdik. Mahallt ubelerine verilen talmt nedir Ahvlin nezketi ihtirz-kr davranma cb ediyordu derc-i ineden ekinmek iimizde icr-y amel eden ve ahvlinden bhe edilen kimseleri tekltn harminden uzakladrmak gibi eyler idi. ubelere kimleri gnderdiniz Baronak Hosebyan gnderdik. 417

Meclis-i muhtelit hakknda izht veriniz Meclis-i muhtelit heyet-i muvakkate-i mesle ve heyet-i msellaha ve mahallt ubesi mdrlerinin bir araya toplanmasndan ibretdir fakat lykl bir ictim akd edilememidir ii ksaca idre eden heyet-i muvakkate-i mesleden ibretdir. Hin-i hcetde tevhd-i harekt edecek ete resleri kimdir? ete resi yokdur hn-i hcetde tevhd-i mes edecek gruplar vardr bunlar er beer kiiden ibretdir ve bunlarla Baronak tems etmi idi mahss bir mahll-i ictim dahi yok idi gnderilen az bunlarn yerini bildii iin bunlara mlk olur ve syleyecei eyi syler ve srgn giden arkadalar hakknda malmt alrd. Kisakla cereyn eden mzkere ne zerine idi Bu mzkere srgn giden arkadalara para tedrik etmek ve bir de srgn giden arkadalara bir s-i kasd olursa stanbulda bir grlt karmaa teebbs. Fakat bu da mansz bir szden ibret kalmdr. Balkan vstasyla beyn-nme ner edecek olan hricdeki heyet-i mesle kimlerdir. Ermeni milletine temnt verilmezse [aksi takdirde ...] gibi tehdd-krne szden maksadnz ne idi Hricdeki heyet-i mesleyi tanmayz komitede m-fevkdeki heyeti tanmak det deildir. Millete temnt verilmezse yaplacak eye gelince meclisimizde harretle [fen olur] sz gedi ben de bunu zabt etdim bundan fi-l-hakika bir ihtill ve grlt karmak gibi bir tehdd mans karsa da blfden baka bir ey deildir. Son zamanlarda Kavaran tlak etdiiniz Konya ile birok muhbertnz var orada Aram, Sehak, Jamhar gibi arkadalarnz varm onlar kimlerdir haklarnda malmt veriniz Benden fazla malmt istemeyiniz. Bildiim budur ben bu defterleri yazmakla kffe-i umra vkf deilim. O hlde heyetde yalnz bir az ve ktib isen res kimdir bizim bildiimize gre bir res olmasa gerek son heyet be kiiden ibretdir birinci az olarak da sen bulunuyordun Fazla malmtm yokdur kinci defterin sonunda Kavaran = Konyaya nakl olunanlar diye birtakm numrolar yazldr ki bundan Konyaya birtakm silhlar nakl etdiiniz anlalyor bunlar ne vsta ile ve ne sretle gnderdiniz bunu baka drl zh edebilir misiniz Nasl zh edeyim biz silh falan gndermedik bunlar baz hesblardr. 418

u hlde ifdenizi imz ediniz Dorudur imz ve tasdk ederim. evare Misakyan (mza)

----------

-----

----------

Sivas Kohisarl gnadyos Andonyann ifdesidir / 4-5 Nsn 332


sm ve hviyyetinizi syleyiniz smim gnadyos Andonyandr 32 yandaym Kohisarlym sanatm marangozlukdur Pasaj Anderyada kapclk da etdim imdi bodaym pederim Kirkor vlidem Manuak ile Tozkoparanda eme Sokann yanndaki sokakda Mari kadnn hnesinde oturuyorum. Mh- hlin ikinci Cumartesi gn le st Taksimde Bulgar Sefret-hnesi kavvslarndan stemo ile ne maksadla birlediniz ve grdnz Ben stemoyu drt hafta evvel bir mey-hnede tanm idim ve baz akamlar mey-hne arkadal ediyorduk ismini bilmediim bir kz bana gelib kavvs tandm cihetle benden bir hidmet beklediini syledi ve bana tandklarndan birisini karan bir Bulgarn bu adam karmayb hkmete tutdurduunu ve binen-aleyh karlmak istenilen ahsn birtakm kymetli evrkn da nezdinde bulundurduu cihetle onlar kurtarmak iin Bulgarlar nezdinde nfzlu olan stemo vstasyla alb evarii grmemi syledi zht vermek iin beni alb vaktiyle Azadamard matbaasnda postac iken tandm Dikran isminde cdiyede ninlsnn evine ara sra gelir bir ahsn yanna gtrd ve orada bana bu evrkn mhimm ve ticr ve kymetli olduunu ve alabilirsem yirmi lira vereceklerini sylediler. Ben de bu ii der-uhde etdim yevm-i mezkrda Taksime geldim stemo ile grdm o Bulgar da buldum konuduk kadlar bana teslm edeceini syledi ve Bulgar gitdi bu Bulgarn ismi Vilademirdir sat onbire kadar bekledim tekrr gelecek idi ne bu kz ve ne de Vilademir geldi ite bu mesele hakkndaki bildiim budur Bu meclisde verilmi bir karrdr bu karr elbetde bir kuvve-i teydiyyeye ve bir hazrlk vukuundan sonra filen bir hareket tasmmine istind etdii bhesizdir siz sullere hep byle muzlim cevblar veriyorsunuz Bu bbda hibir karr- kat yokdur evvelki szmde srr ediyorum. 419

Viab kimdir ve bunun imh olunacak evrk nedir Viab Tanakstyn komitesinin heyet-i idresine verilen bir lakabdr kelimenin man-y aslsi ejder demekdir evrkn bir ounu zten hkmet zabt etmidi elde ehemmiyyetli bir evrk yokdu bu mzkere edildi elde kalan baz eyleri toplayb getirdiler imh edildi bunlarn getiren bizim kz tekiltda Maniak ismindeki kz idi Arnavudky Kz Kolejinde talebe idi bu evrk merkumeye Parsih ehbaz vermidir Parsih ehbaz merkez brosunda akdemce bulunmudu. Bilhire tevkiftda Parsih srlmdr. stihbrt- yevmiyyeden maksad nedir Dhildeki ahvl ve vukut uradan buradan renirdik hrice giden yolcularla yazb hrice gnderiyorduk biz de not saklyorduk. Heyet azsndan kimlerin delletiyle muhbere ediyordunuz Mercanof bize baz Bulgarlar vstasyla bu hussda yardm etmidir. T.S harfleriyle yazdnz nedir ve kimdir para muhberesi nedir Cenevreden temnt hussundaki ihtr-nme nedir Varteksin kars Balkandan gelen paray T.S adresine getirterek zevcine teslm etmi o da komite masraf iin ortaya koymudu bu harfler bu kar kocaca malm idi ben bilmiyorum. Temnt Ermeni milletine verilecek temntdr keyfiyyeti Cenevre bromuza yazm idik Tara ahvl ve vukutna dir birok mektblar almsnz bu mektblarn bazs dorudan doruya size gelebilir bazsnn da Patrik-hne mahfilinden geerek size geldii anlalyor buna ne diyeceksiniz Bir ey diyemem mektblar nereden geliyorsa geliyor idi belki Patrikhneden gelen de vardr. Bilhire birka heyet tekl etmisiniz bunlarn ierisinde Hrayer, Haik, Jamhar gibi (kryan) gibi isimler vardr bunlarn asl isimleri nedir ve kimlerdir Htrlayamyorum. Son zamanlarda baka bir heyetle birlemi gibi karrlar vardr birlediiniz heyetler Veregazmiyallar veya Hnakyanlar mdr Hayr hibir heyetle birlememidir. Son heyete dhil olan Haik, Hra, D.Y.K, M.G, ve sizin yerinize geen Vagare kimlerdir Htrlayamyorum.

420

nkr etmeyiniz bunlar htrlanmayacak eyler deildir. Mesel Vagare Konyadan gelmi bir ahsdr biz bunun Husrevo Babayan isminde bir ahs olduuna ihtiml veriyoruz Bu bbda bir ey bilmiyorum. Yalnz Husrof isminde bir arkadamz vardr fakat imdi nerede olduunu bilmiyorum. i bir aralk arkadalar bu adama terk et diye bana teklf etmiler idi. Bouna saklama sen kaan da kamak isteyeni de ve vurann mahiyyetini de pekl biliyorsun sen de bu kumpanyada dahilsin? Boboazlk etdin azndan kardn m-dm ki Dikran tanyorsun sen de onun arkadalarndansn bu bbda Bulgara da para vad etmisiniz Ben kamak isteyen ahs bilmiyorum yalnz ismi Nikola Dimitriyef imi ki bunun da sahte bir ism oldu meydnda nki bunu bana soran kz Ermeni idi. Bildiim bu kadardr. Bu kz kim idi tanyor musun Bu kzn ismi Siranudur Dolapdere Caddesinde bir evde oturuyor ve bu kz evariin dostudur diyorlar idi fakat hakikati bilmem. fdenizi okuyorum imz ediniz Dorudur imz ve tasdk ederim. (mza)

----------

-----

----------

Bulgar sefreti kavvslarndan stemo Mintcheffin ahz olunan ifdesidir / 5 Nsn 332
gnadyos isminde bir adam tanyor musun ve bunu ne sretle tandn ve ne i hakknda grdn Vaktiyle de Anderya apartmannda kapclk eden bir Sivasly tanyorum bunu Galatada eri Nikola Godof vstasyla tandm ve bir iki defa mey-hnede oturdum ahren bana mrcaat ederek Bulgar tebaasndan Vilademir isminde bir ihtiyrn Bulgar pasaportuyla ve Nikola Dimitriyef nmyla bir ahs kartmak iin teebbsde bulunub kendisini hkmete teslm etdiini ve firr-i merkumun da evari isminde bulunduunu ve mhimm evrk hmil olub Bulgar nezdinde olmas muhtemel bulunan evrk alnrsa be on guru bahi alnabileceini syledi ben de Vilademir ile grdm fakat Vilademir bana bu adamn kadn ve evrkn da kendisinde olmadn syledi bundan anladm ki gnadyos bu evarii tanyor. Bu evari gy 421

muallim imi ben Vilademirden aldm cevb gnadyosa teblg etdim ve bu bbdaki malmtm konsolotoya da bildirdim malmtm bundan ibretdir fdenizi imz ediniz Dorudur imz ve tasdk ederim. S. Mintcheff

----------

-----

----------

Beyolunda aylak Sokanda 88 numroda mukm Madam Eva Kseyann hnesinde Samuel Tarpenyann ifdesidir / 9-10 Nsn 332
sm ve hviyyetinizi syleyiniz smim Samuel pederimin ismi Sehak lakabm Tarpenyandr 20 yandaym Vanlym Robert Kolejden meznum imdilik bodaym. Siz geen defa da Polis Mdriyyetine hnenizde bulunan silhlar dolaysyla gelmi ve Merkez Kumandanlna gnderilmidiniz siz bir komiteye de dhilsiniz ve bu defa anlaldki Tanaksaanlar ile berbersiniz ve geen seneki tevkiftdan sonra bir heyetin iinde bulunmusunuz tafslt veriniz Efendim bildiimi syleyeyim dinleyiniz. Ben geen sefer Harutyun isminde bir ocuun belsna uradm Devm et hneme brakd bir anta dernunda zuhr eden silhlar dolaysyla dr- mesliyyet oldum ve gle Merkez Kumandanlna syrldm(?) ess mesele vaktiyle etdiim bir chillikdir yle ki: 331 senesi Nsn iinde mektebde kasa-dr muvinliinde iken talebeden Ohansof isminde Rus tebaal bir ocuk bana baz teklflerde bulundu tevd etdii mektb ve muhtralar yaz makinesiyle ikier nsha istinsh etmemi syledi ve bu eyleri bana kapal bir zarf ile verdi muhteviyyt- mazrf vilytda Ermenilere kar vuku bulan hareket, tehcr ve tebd ilerine mtedir idi. te ben bunlar beher sayfasn yarm lira cretle istinsh edib creti alyor idim bade yava yava u muhtralarn mfd hakknda benim de efkr ve mtlaatm istihrc edildi bana mektblar gnderildi ben de vuku bulan ahvl iin fikrime gre cevblar verdim bu Ohansof ki imdi Ankarada menfdir Kirkor Mercanof isminde idmna merakl bir ahs idi beni Beyolu Belov gazinosunda grdrd birz sonra bu Kirkor beni Aravir nmnda biri ile de grdrd bu iki ahsn 422

teklt adam olduunu hiss etdim ben heyete dhil olmadm mzkerelere girimedim beni gstermelik olarak Temmuza doru heyete dhil etmiler ve bana tebl eylediler. Benden ahvl ve vukut hakkndaki mtlaalarn Aravir alyordu ben bu ahslar o kadar mhimm zann etmiyordum ben asl ide Varteks gibi ve Haaturyan gibi adamlardan bulunduuna hkm ediyordum fakat bunlarla mlkat nasb olmad. Sen heyetde Ardvazet nmyla bulunmusun geri tevkif edilib mahbs kaldkdan sonra senle polisin baz temasslar olmu ise de sen bizi o vakt lykyla tenvr etmedin Ben Temmuzdan itibren heyete dhil edilmiim bir iki defa mahallt ubeleriyle temss iin sevk edildim fakat ondan evvel yapdm mektb istinshndan ibretdir ve resmen Tanaksaan olduum ve tahlf edildiim de yokdur. Beni tayin etdikleri ide benden evvel Vanl Vapranosyan maazasnda alm ve bilhire stanbulda karar etmi Baronak isminde birisi bulunuyormu. Memr edildiim i bundan ibret olduu gibi benden tahrren gizlenen arkadalara muvenet edilib edilmemesi soruldu ben de [bunlar alkdan lecek deildir ya] cevbnda bulundum biz hibir defa bir araya gelib meclis yapmadk bazen Belov gazinosunda buluurduk. Evvel ve hir arz etdiim vechle bu ileri idre eden mhimm bir ahs da Aravir nm- mstern tayan evari Misakyandr. nki imdi de gryorum ki defterde bana ire etdiiniz yazlar bana evvelce gelen mektblarn yazsna tevfuk ediyor. Bir de ben habse girib kdkdan sonra emniyyeti gaib etdim bunu bilmeniz lzmdr. Ben heyete girib uabtla temsa memr olduum zaman vaziyyetim muvin vaziyyetinde gibi idi ubelerin mevcdu hakknda da malmtm yokdur yalnz birer ahs ile grr mnsebetde bulunurdum. Mntakalarda srgne gidenlerin adedini toplardm. Yapdnz iler hakknda biraz daha tafslt veriniz Komitenin bir mikdr paras olmudur bu da Haykagan Bankda idi zann ederim Balkandan gelen para bankaya verilmemi Kirkor Mercanofun yedinde kalmdr Azadamard matbaasnda bulunan paray gidib oradan almak konuulmu ve bunu Kirkor Mercanof yapmak istemi ise de mahll-i mezkr taht- muhfazada olduundan vz geilmidir. Her komitenin heyet-i msellhas olduu gibi Tanaksaanlarn da heyet-i msellhas olsa gerekdir maksad- asl da ind-el-hce msellahan mdfaadr fakat ben kimlerde silh olduunu bilemem yalnz urasn bilirim ki Ermeniler stanbulda bir tecvze marz kalmayacakdr zann- kavsinde bulunuluyordu. Bunun iin hibir zamn harekete karr verilmemidir. stanbulda Devm ediniz tehcr olur ise ne yaplaca her tarafa dnlyordu. Bu cihet Balkandan Cenevreden(?) sorulmudur onlar ahvl ve vukuta gre 423

hareketi stanbula brakm olduklarn ve stanbulda ise harekete taraf-dr hi kimse olmadn iitmi idim. Benim bu bbdaki fikrim ecneblerin ve Tanakstyundan ziyde Ermenilerin mukaddertna hkm edecek mhiyyetde olan u heyetin hkmetle uyumas idi. Patrik-hne ile temss eden adamlarn bidyetde Varteks ve Profesr Haaturyan olduunu biliyorum. Komite efrdnn stanbuldaki aded-i sahhini bilmem evvel emrde merkezde bile lykyla adam yokdu bilahire yava yava baz arkadalar meydna kd baz kzlar da mahallelerden havdis toplar getirir idi baz arkadalar vaziyyet ne olacak diye sul sorar dururlard onlara hibir eye teebbs etmeyiniz cereyn- vukuta intizr ediniz deniliyor idi. Beyolu ubesinde bada Agob Colalyan var idi bu adam heyet-i mesleye iddetle kar idi bunun evari ile epey nizlar olmudur bu ahs merkezi tanmamak istiyordu. evari ok ihtiyt-kr idi ben onun bulunduu yeri asl renememiimdir. stanbulun sukutu meselesi dnld eer sukut ederse Hristiyanlara taarruz edilir mi fikri geldi binen aleyh Hristiyanlara taarruz edilemez hkmet asyii muhfaza ile mkellefdir nki eer taarruz vki olursa buraya dman girdii hlde dman da Mslimnlara taarruz eder mtlaasnda karr klnd ve skit ve skin kalnd. Patrik-hneden fi-l-hakika ahvl ve vukuta dir malmt alnyordu. Ben ubelere memr olduum zaman Kumkap, Yenikap, skdar, Makriky gibi yerleri biliyorum sizin dediiniz gibi Mahak, Vart, oan(?) gibi mster ube ismleri bilmem. Bunlar yazana sorunuz benden evvel Kumkap ubesinde Kirkor veya Dikran isminde biri bulunduunu iitmi idim benim zamanmda Kumkapda ve Yenikapda Samuel veled Mgrdi isminde akrabmdan bir ocuk var idi bilhire kad bir de ilingir Hamazasb(?) mevcd idi bu Hamazasb Taksim Talim-hnesine gelir ve benimle berber gryordu. stanbul srgnn mtekb tekl edilen heyete Agob Colalyan itirz etmidir. Siz bu heyeti intihb etmediniz tayn etdiniz demidir. Baronakda Colalyan ile hem-fikr idi ben evvelce bu grltleri duyardm Makriky ubesinde Mahmudpaada satcilik eden Kegam isminde bir ocuk var idi kendisi ile kuyumcular iinde gryordum. skdarda da Mgrdi Bardezyan isminde birisi var idi Kumkapda ihtiyrca ac Melkon isminde birisini de tanyorum merkum imdi asker olsa gerekdir. imdilik ifdenizi imz ediniz Dorudur imz ve tasdk ederim Samuel Tarpeniyan (mza)

----------

-----

----------

424

Surb Agob civrnda 53 numroda ikamet eden Madam Virgini Haeryann(?) ifdesidir / 11 Nsn 332
sm ve hviyyetinizi syleyiniz smim Virjini pederimin Artin Mercanofdur lkabm Haeryandr Edirnede tevelld etdim 32 yandaym dulum zevcim Yakob Haeryan veft etmidir pederim ve vlidem ve birderim Arak ile berber oturuyorum. Geenlerde Macar caddesinde Ohannes Haoyann hnesinde der-dest edilen ve Mihail Abrahamof nmn taknan kim idi Mihail Abrahamof denilen ahs benim birderim idi ve asl ismi de Kirkor Mercanof idi Rus tebaasndan olduu iin kendisi byle bir nm taknm ve saklanm idi. Birderiniz Tanaksaandr. Siz de ona mun oldunuz ve ketm etdiniz Birderim Rus tebaasndandr ben mteveff zevcim itibryla Osmanlym kardeimin saklandn biliyordum fakat karde olduu iin hkmete haber verse idim ahlksz olurdum kusrum kabhatim bundadr sonra da kardeim Bulgar pasaportuyla buradan gitdi! evari Misakyan tanyor musunuz Ben evarii tanmam geende bana bir Bulgar mrcaat ederek kardeimden Bulgaryadan mektb getirdi kardeim dr-bnini istemi ben de Bulgarla onu gnderecek idim evari isminde birisini de bu Bulgar karacak imi onu da duydum. Yoksa ben evarii tanmam. fdenizi okuyorum imz ediniz Dorudur imz ve tasdk ederim. (mza)

----------

-----

----------

Vanl Kirkor veled Karabet Kendirciyann ifdesidir / 15-16 Nsn 332


sm ve hviyyetini syle smim Kirkor babamn ismi Karabet lkabm Kendirciyandr Vanlym 87 tevelldlym kahveciyim on aydr askerim imdi alt mh tebdl-i hev 425

aldm. Hemirem kz ve onun zevcesi ranl Sehak veled Kirkorun ahin Sokandaki hnesinde oturuyorum. Sen eskiden Azadamard matbaasnda kapclk etmi bir Tanaksaan fedsisin seni polis bilir tevkift esnsnda asker bulunduun iin ele gemedin yle deil mi Hayr ben fukar bir adamm. Eniten kimdir Enitem mstamel elbise satan bir fakrdir. Ya hnenizde der-dest edilen Bulgar pasaportunu hmil Moses veled Mgrdi kimdir Ben tebdl-i hev eve geldiim zaman onu evde snm buldum kendisini tanmyorum. ranl kahveci Balasan tanr msn Evet tanrm kahveci idi Azadamardda alr idi Senin Azadamard ile alkan ne idi de onu orada grrdn Efendim Azadamardda makine alr Palabyk Moses(?) isminde Vanl bir hem-ehrim var idi onun yanna gider grrdm Balasandan kahve ierdim oradan tanrm. Tebdl-i hev kadn nerededir Gaib etdim. Senin eniten Sehak veled Kirkor da geen sene buradan srlm idi Hayr efendim ben enitemi burada brakdm askere gitdim ondan haberim yokdur fdeni okuyorum imz et Dorudur imz ve tasdk ederim. (mza)

----------

-----

----------

426

Sivasl sara ra Ohannes veled Haoyann ifdesidir / 17 Nsn 332


sm ve hviyyetini syle smim Ohannes pederimin ismi Matyosdur lkabmza Haoyan diyorlar krk yedi yandaym Macar Caddesinde 32 numrolu hnede mukm kaynpederim Mardiros Kevonyann yannda ikamet ediyorum Beyolunda yz elli bir numroda Tomas birderler yannda saralk ediyorum. Senin geen defa hnende tutulan ve Bulgar olduunu iddi eden Mihail Abrahamof nm ahsn hviyyet-i asliyyesini biliyordun? Ne iin doru sylemedin Efendim ben bu adam seneden beri Mihail Abrahamof nmyla tanrm komisyoncu idi. Hl yalan sylyorsun bu ahsn ismi Kirkor Mercanofdur Bulgar pasaportunu bu ahs eline alal bir sene bile olmamdr m-dm ki senedir tanyorsun hviyyet-i asliyyesini bildiin bhesizdir sende Tanaksaan olan merkumun avenesindensin o ahs yan Kirkor Mercanof senin hnende seninle rak ierken memrlar tarafndan tutulmu ve hviyyeti sorulub direye getirilerek isticvbnda Bulgar olduunu sylemi idi buna ne diyeceksin Efendim diyeceim yokdur ben onu Bulgar ve Mihail Abrahamof bilirim. Bizim tahkikatmza gre ahs- merkum senin hnende beyttet ederek gizlenmidir ve sen onu t Ayastefanosda sene evvel otururken tanm ve bilmisin inkra mahll yokdur. Efendim bilmiyorum. fdeni okuyorum imz et Dorudur imz ve tasdk ederim. (mza)

----------

-----

----------

427

Sinem kynde Eref Sokanda Moses veled Mgrdiin ifdesidir / 28 Nsn 332
sm ve hviyyetini syle smim Moses pederimin ismi Mgrdidir Dedeaada tevelld etdim 40 yandaym ve Bulgarm vaktiyle limon satardm drt aydr ki i yapmyorum Pire Mehmed Sokanda dostum Maryam nmnda Baecikli bir kar vardr onunla oturuyordum imdi onun yanndan kdm imdi baka bir dost tutdum ismi Nektardr onun ile Sinem kynde oturuyom. Evli deilim Sen Dedeaal deilsin lisnn Anadolu Dedeaalsn orada kimleri tanrsn syle lisndr m-dm ki

Ben Dedeaadan kk kdm orada hi kimseyi tanmam Senin asl ismin Moses deildir ve pasaport senin deildir ikamet tezkeresinde zevce ve evld yazldr hl-bu-ki sen bekrsn buna ne diyeceksin sen Azadamard matbaas kaps nnde yumurta ve limon satar orann mdfi ve fedlerinden bir ahssn tevkift esnsnda da ihtif ederek el-yevm muhtef bulunuyordun ihtif-ghn haber alarak seni tutduk. Hayr efendim yanlyorsunuz ikamet tezkeresinde yazl olan benim karm deil dostum ve onun ocuudur. fdeni okuyorum imz et (mza) Dorudur imz ve tasdk ederim. (mza)

----------

-----

----------

Sinem kynde ahin Sokanda 6 numroda Sehak veled Kirkorun ifdesidir / 28 Nsn 332
sm ve hviyyetini syle smim Sehak pederimin ismi Kirkor lkabm Mosesyandr. rann Salmas ehrinde dodum otuz be yandaym senedir stanbuldaym karm da Vanldr. 428

imdiye kadar stanbulda nerelerde vakt geirdin Hemn bo geirdim desem cizdir. Sen Azadamard matbaasnda ne aryordun ve oradan vaktiyle tutulub srldn imdi firr ederek gizlice stanbula geldin sen de orann fedlerinden idin hepiniz byle yalan sylemeye karr vermisiniz Ben vaktiyle Azadamard idre-hnesine bir iki ay kadar gitdim gazete alr satar ve mvezzilik ederdim. fdeni okuyorum imz et! (mza) Dorudur imz ve tasdk ederim (mza)

----------

-----

----------

Yeildirekde Kocahanda Siirdli Samo veled Mosesin ahz olunan ifdesidir / 28 Nsn 332
sm ve hviyyetini syle smim Samo pederimin ismi Mosesdir 19 yandaym Siirdliyim stanbula senedir ki geldim pederim memleketdedir mstamel kad toplar satarm. Sen Gedikpaada Tanakstyun grubunun bulunursun sende silh varm nerede ise syle hem-demlerinden

Efendim bende silh yokdur ben Siirdli Srynyim Ermenilik nedir bilmem ve benim de silhm yokdur Hem-plarndan Karakin Klnyann sana bir mavzer onlu byk tabanca ile bir kk tabanca teslm etdiini haber aldk bunlar nerede ise syle ve teslm et Haberim yokdur efendim. Doru syle eer doru sylersen m-dm ki bu tabancalar senin deildir sana hibir cez terettb etmez! Efendim bu tabancalar fi-l-hakika Karakinindir ve bana teslm edilmidir beni serbest braknz size teslm edeyim ve benim nezdimde bulunuyor.

429

fdeni imz et (mza) Dorudur imz ve tasdk ederim. Moses olu Samo

----------

-----

----------

Moses veled Mgrdiyann tekrren ahz olunan ifdesidir / 29 Nsn 332


Pire Mehmed Sokandaki hnenin sahibi kim idi ve ka guru kir ile oturdun Mezkr hne shibesinin ismi htrmda yokdur bir odasnda dostumla mecdiyyeye oturduk. Madam Virjini grsen tanr msn Htrlarm. fdeni okuyorum imz et (mza) Dorudur imz ve tasdk ederim. (mza)

----------

-----

----------

Yeil Sokakda 9 numroda mukm Virjini Karayann ifdesidir / 29 Nsn 332


Bu size ire etdiimiz Moses denilen ahs tanr msn Hayr tanmyorum. Birinci defa olarak burada gryorum o da beni tanmaz baknz bir ey sylemiyor ben evime byle kopuk hrfleri katiyyen almammdr bu adam yalanc ve edebsizdir 430

fdenizi imz ediniz (mza) Dorudur imz ve tasdk ederim (mza)

----------

-----

----------

Madmazel Siranuun ahz olunan ifdesidir / 2 Mays 332


sm ve hviyyetinizi syleyiniz smim Siranu babamn ismi Zakar lkabm Mgrdiyandr. Pangaltda Dolapdere Caddesinde 56 numrolu hnede ikamet ediyorum. Vlidem Aznif byk hemrem Madam Zarohi kk hemrem Madmazel Devm ediniz Peranohi ile birlikde ikamet ediyorum ve diki dikiyorum pederim mteveffdr akdemce Eseyan mektebinde birz tahsl etdim 22 yalarndaym. evari Misakyan tanr msnz ve ne sretle tanrsnz Evet kendisini geen sene tevkiftdan birz evvel sokakda grm ve tanm idim kendisine sevd ile alka peyd etdim. Ve pansiyoner olarak evimize aldm bir seneden beri evimizde oturuyor. nceleri serbest darya kard bilhire kmaz oldu. evari bir kaak olduu hlde evinizde nasl sakladnz ve baka arkadalar kimlerdir Ne yapaym efendim sevd buna sebeb oldu evvelce kaak olduunu bilmiyordum zten kendisi asker kaa deildi. Arkadalarndan kimseyi tanmam. Kendisi arada srada darya kar ne yaparsa yapard Siz evariin der-destinden sonra evrklarn elde etmek iin Dikran Vartanyann hnesine gitdiniz ve orada grb konudunuz gnadyos ile ve Bulgarla buludunuz Hayr efendim ben evari kaarken sevdiim iin baz emnetlerini ve bir kk tabancasn Bulgarn hnesine brakm idim sir eylerden haberim yokdur.

431

fadenizi okuyorum imz ediniz mz ve tasdk ederim. Siranu Mgrdiyan (mza)

----------

-----

----------

Boaziinde Boyac kynde skin Doktor Emirze Ketenciyann ifdesidir / 5 Mays 332
sm ve hviyyetinizi syleyiniz smim Emirze pederimin ismi Toros lkabm Ketenciyandr. Urfada tevelld etdim otuz iki yandaym Ayntab Amerika mektebinde okudum Beyrut Amerikan mektebine gitdim sonra stanbula gelerek Tbbiyye Mektebine devm etdim 327 senesinde diploma aldm Urfann Abram(Harran) kazsnda belediye doktorluu etdim bir sene sonra avdetle Boyac kynde Deruyan(?) Serkesin kzyla izdivc etdim Balkesirde huss doktorluk etdim oradan anakkala da Seyyar Jandarma Taburuna memr oldum geen senenin Nsnnda polis tarafndan tutularak Kengrya nefy edildim. Kengrdan ne sretle stanbula geldiniz Be ay Kengrda kaldm 22 Temmuzda stanbuldan m-ad her yere gitmek zre serbest brakldm bir ay kadar Kengrda kaldm Kastamonuya gitdim stanbuldan diplomam getirdim tabbete baladm drt mh orada kaldm. Sonra Beinci Kolordu Kumandanlndan telgrafla davet edildim. Elbise-i askeriyye giyerek Kengrya gitdim. Orada beni ngiliz sersna bakmak zre beni doktor tayin etdiler. Birz sonra Harbiyye Nezretinin emriyle ser Pozantya gnderildi ben de tab olarak ser ile Ankaraya gitdim. Ankarada Merkez Hasta-hnesine tabb oldum. Yirmi gn sonra Harbiyye Nezreti beni kinci Orduya tayn etdiinden stanbula geldim ve Eskiehire tayn olduumu anlayarak oraya gitdim Eskiehirde iki ay f-yi vazfe etdim Martn yirmi altsnda Haydarpaa Devm ediniz Zuaf-y Mecrhn Sevk Komisyonuna tayn olundum. Nsnn nde oradan hareket ederek geldim vazfeme baladm burada bulunduum mddet zarfnda da bir defa Haleb ve am Zuafsna memren Pozantya kadar gitdim ve geldim. 432

Siz ne iin Kengrya gnderildiniz Ne iin gnderildiimi bilmiyorum hibir frkaya mensb deilim. Siz Tanaksaansnz ve vaktiyle sebeb-i nefyiniz de budur Beyolu Hammlbandaki merkeze mtemdiyen devm ediyorsunuz Ben Tanaksaan deilim geri Tanaksaanlarn merkezi olan mahlle gider gelirdim o da iyi bir muharrir olan ve kendisine kar byk bir hrmet beslediim Azadamard ser-muharriri Rupen Zartaryan ve ilem ile ilesi bir mektebde okuduklarndan dolay iyi tandm Hayk Teryakyan Efendileri grb grmek zre giderdim baka bir maksadla deil. Siz Kengrya gitdikden sonra orada Doktor enikriyan(?) Hayk Teryakyan ve sire ile frka iin haylice aldnz bu bbda malmtnz vardr diger aa tabakadan olan Tanaksaanlar da etrfnza toplamsnz Hayr Kengrda frka hesbna almadm. fdenizi okuyorum doru ise imz ediniz! Dinledim dorudur imz ve tasdk ederim. Doktor Emirze Ketenciyan (mza) -----------------------

Madmazel Nazek Keeciyann ahz olunan ifdesidir / 6 Mays 332


sm ve hviyyetinizi syleyiniz smim Nazek pederimin ismi Serkis lkabm Keeciyandr. 24 yandaym Sinem kynde Dericiler Sokanda 64 numroda ikamet ederim Ermeni mektebinde muallimeyim. Madmazel doruca syleyiniz Madmazel Siranuu tanr msnz ve o kzla ne mnsebetiniz vardr Evet tanrm bu kz akrabmdandr. Benim ninlm olub akdemce firr eden Harutyun isminde bir ocuk onun akrabsndandr. Daha bu kz hakknda ne biliyorsunuz Madmazel bu size evariin evrklar iin mrcaat etmidir Evet bu kz evarii sever idi ben evarii tanmam evari tutuldukdan sonra Siranu bana mrcaat edib evrkn bulmak zre Bulgar Vilademir iin vsta olma teklf etdi ben de Bulgarn yerini bildiim iin Siranua syledim. 433

Sizin Harutyun Biberyan isminde bir ninlnz var idi deil mi Evet var idi Ovakim Biberyann olu idi beni de aldatd geen Austosda firr etdi ve bana Allaha smarladk bile demedi ben fakir bir kzm muallimelik eder btn familyam ben geindiririm. ifdenizi imz ediniz mz ve tasdk ederim. (mza)

----------

-----

----------

Mihran dareciyann zabt olunan ifdesidir / 12 Mays 332


sm ve hviyyetinizi syleyiniz smim Mihran pederimin ismi Avadisdir lkabmza dareciyan diyorlar stanbulluyum krkbir yandaym imdiki hlde bodaym Pangaltda Ceddiye Sokanda 154 numrolu hnede bkir hemrem Virgini ile birlikde oturuyorum. Geen sene Azadamard gazetesi kapanncaya kadar gazetede idre memru ve abonelerin hesbn tutar idim. Tahslim stanbulda Galata Merkez Mekteb-i Kebrindedir gazete kapandkdan sonra i bulamadm. Son zamanlarda zten be alt aydr hasta mizc idim hi darya kmyordum. Sizin baka birderiniz var mdr Evet var idi ismi Haik dareciyan idi geen seneki tevkiftda onu da tutdular ne olduuna dir haberim yokdur muallim idi. Biz sizi ve birderinizi ve hatt hemrenizi eski Turuak Yeni Tanak komitecisi olarak tanrz vukut- sbkada dahi siz idma mahkm olmudunuz fi-l-hlde yine komitede dhilsiniz ve lkabnz da Hrayerdir hasta oldunuz ve son zamanda heyetden ekildiniz Efendim bunu kabl etmem imdi benim bir eyle alakm yokdur mukaddem ikinci banka vukutnda teklt adam olduumdan tevkif olundum ve idma mahkm oldum cezm kree tahvl olundu on bir sene mahbs kaldm Mertiyyetde avf olundum kardeimin bu i ile alkasn bilmem hl-bu-ki ben banka vakasnda da z-medhal deildim komiteye intisbm o zaman beni yakd hl-i hzrda hibir alkam olmadn tekrr ediyorum. Sizin bundan bir buuk sene akdem bir defa bu direye birisi hakknda efat sadedinde gelmi olduunuz htrlanyor ol-vakt Varteks Efendiden bahs ederek tevkif edilmi olan Arda Sirabyan nmnda 434

skdarl ve eski mahbs-hne arkadanz bir ahsn tevkifinden dolay mrcaatda bulunmusunuz Evet dorudur gelmi idim Askerlikle alka-dr olduunuz hlde ne iin bir senedir ihtif-ghnzdan kmadnz Efendim hasta idim ve kardeimin urad kbetden de korkuyordum serde sbkallk var idi. fdenizi imz ediniz mz ve tasdk ederim. (mza)

----------

-----

----------

skdarda Selmszda Etmekiba Sokanda 2 numrolu hnede ikamet eden aktr Aot veled Bedrosun ahz olunan ifdesidir / 27-28 Mays 332
sm ve hviyyetinizi syleyiniz smim Aot pederimin ismi Bedros lkabm Matatyandr. Tahranda tevelld etdim 35 yandaym mcerredim Selmszda btid Mektebinde okudum sonra Berberyan Mektebinde okudum sonra aktrle merk etdim bir sene kadar da Bedros Hallacyann yannda ktiblik etdim. Siz hangi komiteye mensubsunuz Ben bir komiteye ve frkaya mensb olmadm. Yalnz skdardaki Rafi Kulbne mensb oldum son sene de heyet-i idre azs idim. Rafi Kulbnn messisleri de zten Tanaksaandr sen Tanaksaan merkezine de gider gelirdin bu da bizce malmdur ve askerliin olduu hlde de birbuuk seneden beri muhtefsin bunlara ve bir de evinde ve hatt odann konsolunda zuhr eden kebr u onlu mavzer tabancasyla birok fienge ne diyeceksin Evet geen sene ben Tanaksaanlarn merkez-i idresine gider gelirdim fakat oyuncu olduum iin Azadamard matbaasna iln tab etdirmek iin giderdim elimdeki silh skdarda Onnik Deveciyan isminde bir adamdan ticret iin satn almdm fakat muhrebe balad ve benim elimde kald imdi Deveciyan askerdir nerede olduunu 435

bilmem ve kabhatim de bykdr onlar hkmete teslm etmedim itiraf ederim. Senin hnende odanda yara sarmaa mahss bir hayli sarg ipi ve deformeli gaz kan dindirmek ilc ve lavdanum(?) kmdr bunlar nedir eczc msn nesin galib sen komitenin Salb-i Ahmerine de mensbsun Efendim ben oyuncu olduum iin geen sene Bykderede oynadm bir oyunda Tanaksaan Yetovk(?) ahin beni bir iki yerimden vurmudu bu mnsebetle doktor ve eczc bulunamad ben de o zamandan beri ihtiyt olarak pamuk ve sir ecz bulundururum. fdenizi imz ediniz mz ve tasdk ederim. (mza)

----------

-----

----------

Beyolunda Tnelbanda Sarrafolu apartmannda terzi Ohannes veled Karabet kryann ifdesidir / 8 Haziran 332
sm ve hviyyetinizi syleyiniz smim Ohannes pederimin ismi Karabet lkabm kryandr Gmhanede tevelld etdim 36 yandaym mcerredim sanatm terzilikdir ilk tahsli Gmhane ve Trabzonda grdm on iki sene mukaddem Marsilyaya gitdim. Orada terzilik ile megul oldum bade Amerikaya Kanadaya gitdim drt sene evvel stanbula geldim. Bir birderim Dikran kryandr uardan idi geen sene komiteci diye Nsnda srgn oldu. Sen vaktiyle yakalanb Dvn- Harbe gnderilen Samuel Tarpenyana oradan hurcunda kefl olmudun Efendim kefl olan ben deilim ortam Kigork Aa kefl oldu ben de ses karmadm hatt tevk etdim nki kefl olduu ocuk bizim mterimiz idi kefl olan Kigork Aadr fdenizi imz ediniz mz ederim. Ohannes kryan

----------

----436

----------

Doktor Emirze Toros Ketenciyann ifdesidir / 11 Haziran 332

tekrren

ahz

olunan

Tahmnen ubat mhnda Konyada bulunduunuz zamanda Piskopos Naroyan ile grdnz vakt mm-ileyhden bir mektb Patrik-hneye getirmisiniz Katiyyen ne piskoposu grdm ve ne de kendisini tanrm Patrik-hneye byle bir mektb getirdiim yokdur zten Konyaya uramadm yalnz Nsnn 23nde zuaf ile berber giderken sat kadar Konya stasyonunda bulundum. Apik Mbyaaciyan size Patrik-hne tarafndan tahsst balanmas iin istirhmda bulunmu bunu Patrik-hneye ibl etdiniz mi Apik Mbyaaciyann ismini yalnz iitmiimdir kendisini tanmam bana byle bir ey sylememidir essen ben patrik-hneye de gitmiyorum Konyada ve-yhd dger bir yerde Dikran Cemil ile Baecik Mektebi Osmanl Muallimi Hsrof(?) Babayan grb mlkat etmisiniz bu mlkat ne zerine idi Bunlar da tanmadm gibi byle bir mlkatdan da haberim yokdur Patrik-hneye getirdiiniz mektb neden bahs ediyordu ve bu mektb Patrik-hneden gnderilen parann Konyada tevz listesini mi hv idi Blda sylediim gibi kimseden mektb alb getirdiim ve Patrik-hneye gitdiim yokdur yine blda sylediim gibi Konyada istasyonda olmak zre sat kadar kalmdm. fdtnz okuyorum imz ediniz Dorudur imz ve tasdk ederim Doktor Emirze Ketenciyan (mza)

----------

-----

----------

Gedikpaada Ermeni kilsasnn karsnda Karakin Klnyann ahz olunan ifdesidir / 11 Haziran 332
sm ve hviyyetinizi syleyiniz smim Karakin pederimin ismi Avadis lkabmz Klnyandr 17 yandaym Gedikpaada Ermeni kilsasnn karsnda ikamet ediyorum 437

aslen Divrikliyim(?) evvelce eski elbisecilik yapyorduk maa-m-fh hl-i hzrda bir ile megul deilim peder ve vlidem ber-haytdr henz mteehhil deilim. Memleketimde mektebde okudum burada tahsl grmedim. Sen Gedikpaada Samo isminde birisini tanr msn ve bu ocuun yedinde emnetin var mdr akmaklarda amucam Ohannes Klnyann kadc dkknnda kad satyordum bir iki defa kad ald bu mnsebetle tandk nezdinde bir emnetim ve sirem yokdur. Senin iki dne silhn buna saklanmaa verilmidir bu Samo nasl adamdr buna nasl emniyyet edilmi de silhlar verilmidir Mercanda Rdpaa Hannda bir arkadam var idi bunun ismi Karakin Sevgine(?) idi bu silhlar benimdir fakat Karakinde duruyordu merkum taral ve bekr olduundan srgne gideceinden ben giderek akmaklar Yokuunda Paac Vahram nmndaki ahsdan aldm eve getirdim ve o gn tevkif olundum amucamn familyas Elizabet bu silhlar gtrb Samoya vermi Senin Tanaksaanl diye baz kimselerle hem-p olduunu ve db kalkdn biliyoruz bu silhlar da o mnsebetle aldn zh et Bu silhlar ben Paac Vahramdan satn alm idim ve durmak zre Karakine verdim Karakin srgne gideceinden az evvel bana silhlar verdi ben de alarak eve getirdim mesele bylece cereyn etdi ben Tanaksaanlarla da katiyyen db kalkmadm yalnz Karakin, Vanl Samuel ki pederinin ismini bilmiyorum. Rdpaa Hannda Armenak ki srgne gitmilerdir yalnz Tanak olmak zre bunlar benim arkadam idi bakalaryla temss etmezdim. fdtnz okuyorum imz ediniz Dorudur imz ve tasdk ederim (mza)

----------

-----

----------

438

stanbul Polis Mdriyyet-i Ummiyyesi Ksm- Siys Mdriyyeti Aded 257 Geen yz otuz bir senesi Nsnnda Ermenilerin her tarafda devlet ve hkmete gsterdii hynet-i uzm sbit olmas zerine stanbuldan Ermeni komitecilerinin ele geen ve haklarnda istihsl-i malmt edilebilen ksm ihrc edilmi ve ancak Tanakstyun komitesinin tekltndaki intizm- essye binen bsbtn entka(?)-pezr olmayarak burada saklanb kalabilen baz ehs- mteayyinesi ile hemn yeniden teekkl edib icr-y faliyyete balam olduu hiss edilmekde bulunmu idi fakat bu bbda vesik-i lzmeye dest-res olunamad ve zten bu komitenin teklt pek salam ve nizmt pek sk ve ehs- mntahabe ve muhtresi pek metn bulunduu iin tammiyle mhiyyet-i cereyn ahvl-i milliyyeye infz- nazar kabil olamam ve maa-m-fh komiteden bakyye olarak kalan ehsdan urada burada pey-der-pey ele geen kesn dhile sevk edilmekde bulunmu idi bi-l-hssa bu miynda Varteks, Profesr Haaturyan ve Kirkor Yepranosyan gibi ehs- marfe ile berber taral bekr Ermenilerin sevkinde dahi birok komite uzv- fali muht-i Py- tahtdan def ve tard edilmekle bunlarn Py- tahtda ka edebilmeleri muhtemel olan mazarrat tahdd edilmi add olunabilmekle berber teden beri marf olan evari Misakyan nmndaki ahsn da aranmasna ramen bulunamam idi. Bu hl sl-i sbk ubatna kadar bylece devm etmi ve mh- mezkrda baz istitlat ve tefahhust- mahssa zerine evariin stanbulda muhtef olduu mahllde mhimm rol oynad anlalm ve bulunduu mahll bir tarafdan tahkik edilmekle berber dger tarafdan merkumun stanbulu terk edib savumak rzsunda bulunduu arkadalarndan olub Bulgar pasaportuyla Bulgaryaya firr eden Kirkor Mercanofun kendisine bi-l-vsta gnderdii mektb dolaysyla da haber alnarak bu sretde ele gemesi temn edilmek zre bu cihetden de tertbt- mahssa alnm ve firr nnda der-desti esbb istikml klnmd. Fi-l-hakika merkum evari Misakyan sl-i hl Martnn yirmi altnc gn firr iin tanzm olunan tertbt- mahssaya kaplarak yakalanm ve kendisi ile berber ele geen geen seneki tevkiftdan sonra teekkl eden stanbul komitesi heyet-i meslesinin on bir aylk mukarrert defteri de ele geirilmidir. bu evrka asl ve sret-i mtercemesi merbt olan mezkr mukarrert hv iki nsha defterin mnderictna nazaran bade-t-tevkift stanbulda Erzurum mebs- sbk Varteksin idresi altnda bu defa ele geen evari Misakyan ve Rus tebaasndan olub Bulgar pasaportuyla akdemce stanbuldan savuan Kirkor Mercanof ve yine ran pasaportunu hmil olarak Ermenilerin memlik-i Osmniyye hricine kmas memn olmad bir zamanda stanbuldan kan Baronak Hosebyandan mrekkeb bir heyet-i muvakkate tekl edilmi ve bunlarn ilk ii derhl bir heyet-i msellha tekl ederek bunun bana da geen sene Austosda stanbuldan Bulgar efrdyla berber firr eden 439

Harutyun Biberyan ile el-yevm stanbulda muhtef olub elde edilemeyen ve Ermon(?) nm- mstern tayan Dikran Vartanyan geirmek olmudur. Bir tarafdan da mahallt ubelerinin yeniden tenskine allm ve bunlara baz vesyda bulunulmala berber komite iin para tedriki ve komitecilerden tebd edilenlerin tahliye ve tlak ve komitenin hkmetin eline gemeyen evrk ve vesikinin imhs ve dvel-i ecnebiyye nezdinde Hkmet-i Osmniyyenin Ermenilere kar olan hareketi hakknda protesto ve muhtralar tanzm ve takdmi ve Almanya Hkmetine mrcaat ve Anadolu vilytndaki Ermeni harekt hakknda istihbrt ve vuku bulan istitlt hrice ve mesel Balkanlara, svire ve Amerikaya ibl ve bir tarafdan da lzm grdkleri zaman bir hareketde bulunub hkmeti taht- tehdde almak iin fedleri tec ve tevk ve onlar emre mut ve mnkad klmak gibi ilere girimilerdir ancak bu son teebbse kar fedlerin eksersi tarafndan muhlefet olunduu da yine defter mfdndan anlalmakda bulunmudur. Bununla berber ibu defterde Ermeni harektnn Hkmet-i Osmniyyenin harbe girimesini mtekb nasl urac ve mhn eller tarafndan idre edilmekde olduunu isbt etmekde ve iln- harbi mtekb stanbuldan savuan Erzurum mebs- sbk Karakin Basdrmacyann Viken ve daha sir hem-plaryla Rusyada mstakill Ermenistan tekli iin Baveklet ve Hriciyye Nezreti nezdindeki teebbst ve faliyyetini ve Amiyazin Katogigosunun da buna mun bulunduunu ve Bogos Nubar Paann dahi bu file itirkini hikye ve ihtiv eylemekdedir ki ibu iki defter Ermenilerin yalnz komitecilerinin deil ekseriyyet-i azmesinin iln- harbi mtekb nasl bir hrs ve iddetle istikll-i mill sevdsna derek ve file girierek Hkmet-i Osmniyyeye kar hynet-i uzmda bulunduklarna byk ve trih bir dell addine yn bulunmakdadr. Bundan baka bu komitenin erkn Nsndan itibren mtevliyen b-taraf devletler nezdinde drl drl teebbst ve mrcatdan hl kalmadklar gibi erkn- hkmetden kiiye s-i kasd iin bir liste tertb eyledikleri ve maa-mfh her naslsa fedlerin adem-i itati sebebiyle muvaffak olamadklar gibi vilyt erkn- memrninden on bir kiiye de s-i kasd iin onbir kiilik bir liste tertb etdikleri mnfehim olmakda ve Ayaa nefy edilen Tanakstyun efrdyla da muhbertda bulunduklar ve Karahisar ihtill ve isynndan mufassalan haber aldklar ve stanbulun sukutu hlinde tatbk etmek zre tertbt- mahssada bulunduklar ve hricden bir hayli paralar alarak nefy edilen komite erknnn ilelerine vermekle berber kendileri de bu paradan mstefd olub urada burada ihtif eden komite askerlerine muvenet eyledikleri mstebn olmakdadr. yn- hayret bir hlet-i rhiyyeye tebean Hkmet-i Osmniyye umr- dhiliyyesine ecneb mdhalesini davet etmei teden beri kendi harektna mun ittihz eden bu unsur mtemdiyen sfer-y ecnebiyyeye mrcaatda devm eylemi ve Amerika res-i cumhrunun Hkmet-i Osmniyyeyi tehddini bile bu komiteciler bil-hay mukarrertlar miynnda mevz-i bahs ve muzkere eylemilerdir. Bunlar Beyolu, Gedikpaa ve Kumkap ve Yenikap, Makriky ve Ayastefanos, skdardaki ubelere (Vart = Gl, Mehak = Karanfil, oan = Zambak, Hasmik = Ysemn) gibi 440

isimler koymular ve aralarnda postaclk ve mahallelerdeki tevkift ve tebdt hakknda istihsl-i malmt etmek iin kadnlar da istihdm eylemiler ve buna da Agravani = Leylk heyetleri nm vermiler ve bi-l-hssa Anadolu ahvline dir aldklar malmt yn- hayret bir derecede olub bunlar kmilen Avrupaya sl ve ibl eylemilerdir. Austos mh zarfnda memrn-i zbtaya leylen onlu mavzer tabancasyla hcm ve istiml-i silh eden ve mevkuf iken bilhire hasta-hneden firr eyleyen Arakil veled Mikenin dahi bu komiteye mensb olduu yine defterler muhteviyytnda 27 Austos trihinde [Mehak vakas] nm altnda kayd ve iret edilmekde olmasndan anlalmakdadr. Dhilden alnan bu mtemd ihbr ve mektb nihyet stanbul komitesi heyetini vilytdan en ziyde Ermenilerin mteksifen bulunduu Konya ile de alka-dr etmi ve muntazaman tess-i muhbere edilerek oradan birka kiinin firren stanbula gelib arkadalar miynna iltihkna ve daha ileriye sevk edilen baz kesnn evirilib Tanakstyun hem-plar ve Ermeni imendfer mstahdemni himmetiyle Konyada ikamelerine dahi stanbuldan Konyaya birka para silh nakline sebeb olmu ve bu komite ile Patrik-hnenin dahi birok ilerde mnsebetdr ve komitenin faliyyetde bulunduu mddet zarfnda dvel-i ecnebiyye sfersna muntazaman Anadolu ahvli hakknda yedi muhtra takdm etdii ve Patrik zerinde yn- nazar bir tesr icr ederek istifsna mni olduu da anlalmakdadr. 16 Tern-i sn trihli rz-nmeden istidll olunduuna gre Tanakstyun komitesi henz anlalamayan dger komitelerden birinin enkazyla ve mesel Hnakyan ve-yhd Veragazmiyal Hnakyanlar ile birlemek rzsunu izhr etmekdedir ki bunun da sebebi yine rz-nme-i mezkrdan mstebn olduuna nazaran stanbul ahlsinin tehcrine karr verildiine dir komitece istihsl olunan malmtdr. Muhtelif trihlerde heyet-i idrede tebeddlt olmu ise de (evari Misakyan) ve Anadoluya nefy edilmiken firrlerden olan ve stanbulda muhtef bulunan (Aram Kitabyan) ve Baecik menflerinden olub Konyadan firrla avdet eden (Vagare) nm- dger (Hsrev Babayan), ism-i hakksi anlalamayan (arh), ism-i hakksinin (Mihran dareciyan) olduu maznn bulunan (Hrayer), ve ism-i hakksi anlalamayan (Falak), ism-i hakksi (Haik) olan (Pantuht), ism-i hakksi (Dikran Vartanyan) olan (Eberfon), stanbula gelmemek zre Kengrda menf iken hidmet-i askeriyyeye dehletle mkerreren Pozant, Konya, Ankara, Eskiehir ve stanbul arasnda med d eden Doktor (Emirze Toros Ketenciyan), D.Y.K harfleriyle gsterilen (Dikran), M.G harfleriyle gsterilen ahs- mehl aralarnda heyet-i idre azl devern edegelmidir ki 20 ubat trihinde en son tekl edilen heyetde Aravir, Hra, Aram, Dikran, M.Gden ibret olub 28 ubatda Aravir firr iin hazrla balayaca cihetle iten ekilerek yerine Vagarei brakmdr. Konyada dahi arkadalardan (Marzebet), Sabuncu Baecikli (Dikran Cemil), zmit Jandarma Taburunda mstahdem iken Dvn- Harbe sevk edilib bilhire tebriye edilerek Afyonkarahisarna gnderilen ve oradan her naslsa Konyadaki arkadalara iltihk eden Jandarma Mlzm- snsi (Dikran) dahi bunlarn hem-plarndan olduu anlalmakda bulunmudur. te defterlerin bldaki hulsa-i mfdndan ve bu bbda maznn add 441

edilerek der-dest ve isticvb klnan ehsn ifdtndan anlalaca zre elde bulunanlardan (evari Misakyan), (Mihran dareciyan), (Doktor Emirze Toros Ketenciyan), (Aot Matatyan), (Samuel Tarpenyan), (Vanl Karabet Kendirciyan), (Ohannes Haoyan), (gnadyos Andonyan), (Moses Mgrdiyan), (Sehak veled Kirkor), (Samo veled Moses), (Karakin Klnyan), (Terzi Ohannes kryan) ve firr (Arakil veled Mike) nm ehs ile defter ve ibu fezleke mnderictndan esm-i hakikiyyesi anlalan ve anlalamayan dger kesn hl-i harbde Hkmet-i Osmniyyeye kar hynet-i harbiyye ve cinyet-i uzm filinden vichen ve gyben icr-y muhkeme olunarak haklarnda tayn ve tahdd-i cez esbbnn istikmli ve henz elde edilemeyenler hakknda icr-y tahkikat edilmekde olub der-destlerinde onlarn da pey-der-pey Dvn- Harb-i rfye izm edilecekleri arzyla ehs- merkume ibu fezlekeli evrk- tahkikiyye ile merbt melfft varakasnda muharrer evrk ve ey Dvn- Harb-i rfye bery-i sevk ve irsl Mdriyyet-i Ummiyye-i Aliyyeye izm ve takdm klnd / 11 Haziran 332 Ksm- Siys Mdri (mza) Merkez Kumandanl Cnib-i Vlsna / 11 Haziran 332 Polis Mdr-i Ummsi (mza) Muktezayt- kanniyyenin icrs zmnnda Dvn- Harb-i rf Riysetine tevd olundu Merkez Kumandan nmna Muvin 13 Haziran 332 (mza) vrdu / 13 Haziran 332 Mdde-i Ummlik Memriyyet-i Aliyyesine 14/4/332 (Mhr)

----------

-----

----------

442

Maznn- aleyh: Uzun boylu kestane siyah sa ve kal ve bykl el gzl az erice burunlu esmer benizli: Tatavlada Sinem Kynde Eref Mahallesinin sokanda 61 numrolu hnede skin kahvecilik eden Vann iinde tevelld eden krk drt yanda Kirkor veled Karabet Kendirciyann ahz olunan ifdesidir 13 Haziran 332
Sen ne vakt stanbula geldin Drt be sene oldu geleli Nereden geldin Memleketden geldim Memleketde ne i yapardn Kahvecilik ederdim Seni niin tutdular Niin tutduklarn bilmiyorum askerde idim Labsekide Burgaz skelesinde idim mekre kolunda idim hasta oldum geldim. Sonra beni tutdular niin der-dest edildiimi bilmiyorum. Sizin sorduunuz gibi baz eyler sordular baka bir ey sylemediler. Posta edib buraya gnderdiler fdeni imz et (mza) (mza) (mza) mz edeyim

----------

-----

----------

Maznn- aleyh: Uzun boylu siyah sa ve enli atk kal det burunlu pal bykl uzun yzl ve uzun eneli esmer benizli Sinem Kynde Eref Sokanda 61 numrolu hnede skin: Get gzr koltukculuk eden rann Salmasn Merham(?) Kynde mtevellid otuz be yanda ran tebaasndan Sehak veled Kirkor Mossesofun ahz olunan ifdesidir 14 Haziran 332
Pasaportun var m Ksm- Siysde aldlar 443

stanbula ne vakt ve nereden geldin randan iki sene evvel stanbula geldim. Seni niin tutdular Bilmiyorum beni Ksm- Siysden celb etdiler. Seni nefy etdiimiz hlde yine gelmisin dediler bundan dolay tevkif etdiler buraya gnderdiler Seni ne vakt nefy etdiler Ben nefy olmadm fdeni imz et mz edeyim (mza) Ktib (mza) (mza) (mza)

----------

-----

----------

Maznn- aleyh: Orta boylu siyah sa ve ak kal ter bykl az erice burunlu uzun ehreli buday benizli: Gedikpaada Kilsa sokanda Lokantac Dikrann hnesinde skin: ar iinde eski elbisecilik ederken terk ederek boda olduunu syleyen Divrikin iinde Ermeni mektebi altnda Hordenek Sokanda 170/2 numrolu hnede skin olduu nfs tezkeresinden anlalan 315 tevelldl Karakin veled Avadis Klncc olunun ahz olunan ifdesidir 14 Haziran 332
stanbula ne vakt geldin Sekiz seneden beri buradaym Hangi mektebde okudun Mektebde okumadm. Seni niin tutdular Bundan haberim yok yirmi be gn kadar evvel bir daha tutmular idi brakdlar idi. imdi tekrr tutdular buraya getirdiler. Hibir ey sul etmediler. Evvelki der-dest edildiim silh meselesini sordular hneden birisinden tutmular. Benim zerime atmlar silh benim deildir. Bir brovnik silh olak Vartazyan nmnda bir adamn. Dier bir ufak 444

mavzer bulmular o da olak Vartazyanndr. Bundan dolay bir hnede bulunduumuzdan ve kendisi enitemin ocuu olduundan bir felket gelmesin diyerek benim stme almdm. fdeni imz eyle mz edeyim (mza) Ktib Mehmed (mza) (mza)

----------

-----

----------

Maznn- aleyh: Orta boylu kvrck siyah sa ve ince kal az bykl el gzl sivri eneli sivri burunlu buday benizli: Mahmudpaada Yeildirekde Koca Hannda 13 numroda skin seyyar okkalk kad frht eden Siirdin Sorek Nasif Mahallesinden yz on tevelldl Musa olu Samonun ahz olunan ifdesidir / 14 Haziran 332
stanbula ne vakt geldin drt sene oldu Seni niin tutdular Nsnn yirmi altsnda beni tutdular Ksm- Siyside nerelisin mektebe gitdin mi ne vakt geldin diyerek sordular bana bir silh verilmi olduunu sylediler: Garbisin kz karda Yaisa: Bir ufak dier byk silh vermi idi bunlar syledim beni tevkif etdiler. Ben silh Garbise ide etmi idim dier birisi kalm idi. Ksm- Siysye teslm etdim fdeni imz eyle mz edeyim Musa olu Samo Ktib (mza) (mza) (mza)

----------

----445

----------

Maznn- aleyh: Az uzunca boylu siyah sa ve kal ukurca ene byke uzunca burunlu esmer benizli uzun ehreli: Beyolunda Sinem Kynde Eref Sokanda 61 numrolu hnede skin limon ve yumurta frhtuyla megul Dedeaan iinde tevelld eden krk yanda Mgrdi olu Moses Mgrdiyann ahz olunan ifdesidir / 14 Haziran 332
stanbula ne vakt geldin ki sene iki ay evveldi Seni niin tutdular Evden geldiler aldlar msfir-hneye(?) gtrdler veskamda adres yanl olmu. Veskam aldlar. Bundan dolay buraya gnderdiler baka bir ey sormadlar stanbula nereden geldin Msrda idim Msrdan Dedeaacna geldim oradan stanbula geldim Msrda ne i yapardn Kahirede Benlisren Ermeni kilsasnda zango idim fdeni imz eyle mz edeyim (mza) Ktib (mza) (mza) (mza) -----------------------

Maznn- aleyh: Uzunca boylu siyah sa ve kal kumralca bykl sivri burunlu ufak eneli beyazca beniz: Boyac Kynde Furun Sokanda 7 numrolu hnede skin: Haydarpaa Zuaf Mecrhn Komisyonunda azdan Doktor Yzba Emirza Efendi veled Toros Ketenciyann ahz olunan ifdesidir 14 Haziran 332
Ka yandasnz Otuz iki yandaym Nerelisiniz Urfada tevelld etdim 446

stanbula ne vakt geldiniz Yedi sene evvel geldim Doktorluk tahsliniz nerededir Beyrut Amerikan Mektebinde okudum. Bilhire Tb Fakltesinden ahdet-nme aldm Ne vakt doktor oldunuz Nsnda yirmi yedi senesinde doktor oldum Sivil doktor olarak nerede istihdm olundunuz Urfada Harran kazs belediye tabbetinde bir sene kaldkdan sonra istf ederek stanbula geldim burada teehhl etdim Balkan Muhrebesi zamnnda ehr-emneti tarafndan skdarda Nuhkuyusu Hasta-hnesinde istihdm olundum Niin tutdular Niin tutduklarn bilmiyorum ancak geen sene id bulunduum ubeden yan Selimiye Ahz- Asker ubesinden davet olundum Edirneye gnderileceim esnda hzr iken Polis Mdriyyetinden Kengrya nefy edildim hibir ey sorulmadndan be ay orada kaldm be ay sonra Dhiliyye Nezret-i cellesinden 22 Temmuz 331 trihli ve 29 umm numrolu emr-nme ile afv edilerek serbest brakldk o zamn Kastamonuya gitdim tabbetde bulundum orada asker edildim Kengrda bulunan ngiliz sersna tabb tayn olundum ser Pozantya gnderildi beni de Ankara Hasta-hnesine ve oradan Eskiehir Hasta-hnesine gnderildim ise de sonra Haydarpaadaki vazfeye tayn olundum burada f-y vazfe esnsnda der-dest etdiler yirmi gn kadar oldu niin tutduklarn da bilemiyorum. Hibir ey sormadlar m Blda arz etdiim gibi nasl asker olduumu ve komiteye mensb olub olmadm sordular ben de bir komiteye mensb deilim. Baka bir ey sormadlar fdenizi imz ediniz mz edeyim Doktor Emirza Ketenciyan Ktib (mza) (mza) (mza) -----------------------

447

Maznn- aleyh: Uzunca boylu kr sa ve kara ka ve siyah bykl uzunca burunlu beyazca benizli: Beyolunda Tnel Cddesinde Sarrafolu Apartmannda 3 numroda mukm mezkr apartmanda terzilik eden Gmhaneli otuz alt yanda Karabet olu Ohannes kryann ahz olunan ifdesidir. 14 Haziran 332
Sen stanbula ne vakt nereden geldin Amerikann Kanadada Montreal ehrinde sonra Amerikann Rocester ehrinde bulundum Liverpol tarkiyle Londraya ve Marsilya tarkiyle Der-sadete drt sene evvel geldim Amerikada ne i yapardn Terzilik yapardm Amerikaya ne vakt gitmi idin 1907de Kanadaya gitdim stanbuldan m gitdin Memleketden gitdim Seni niin tutdular Samuel isminde bir adama teyzemin kocas Kigork buna kefl olmu idi. ilesi ric etmidi. kdkdan iki hafta sonra Samuel arand. O vakt adresini vermemi idi. Samuelin ninls ve sire gelmi idi. Kendilerine syledim Samuel Ksm- Siysye gitdi geldi. Bilhire beni de tutdular. Sekiz gn evvel teyzemin kocas neden kefl olduunu sordular. Sen Samueli evvelden tanmaz msn dediler ben de tanmam dedim bundan dolay tevkif olundum sebebini bilmiyorum fdeni imz eyle mz edeyim (mza) Ktib (mza) (mza) (mza)

----------

-----

----------

448

Maznn- aleyh: Uzun boylu kr sal kara kal ve kara bykl orta burunlu uzunca yzl ve eneli esmer benizli: skdarda Selmszda Bekiba Sokanda 2 numrolu hnede skin evvelce Manakyan Kumpanyasnda ve dier tiyatrolarda aktrlk eden Tahranl doksan yedi tevelldl tebaa-i Osmniyyeden Aod veled Bedros Muradyann ahz olunan ifdesidir / 14 Haziran 332

Ka senedir stanbuldasn Yedi yamdan beri stanbuldaym Baka sanatn var m Yokdur Nerede okudun Berberyan Mektebinin son snfnda ikml-i tahsil etmeden kdm Seni niin tutdular Ben muhrebeden beri i az olduundan evimde hasta idim. Oyun zamnnda byklarm matr idi. Zbtadan baka birisi aranyormu benim hnemi gstermiler taharriyyta geldiler. Onnik nmnda bir arkadam bundan bir sene mukaddem silh satmak istiyordu beni naslsa ortak etdi ald satd iki revolver brakm idi bunu buldular bundan dolay beni tutdular fdenizi imz edin mz edeyim (mza) Ktib (mza) (mza) (mza)

----------

-----

----------

449

Maznn- aleyh: Orta boylu kestane siyah sa ve seyreke kal ter bykl uzunca yzl ukur eneli buday benizli el gzl: Beyolunda Feridiyede aylak Sokanda 88 numrolu hnede msteciren skin evvelce Bebekde Amerika Mektebinde corafya hesab dersleri ngilizceden Trkeye terceme etdiren muallimlik eden Vanl yz on iki tevelldl Samuel Efendi veled Sehak Tarpenyann ahz olunan ifdesidir 14 Haziran 332
stanbula ne vakt geldin Bundan on bir sene akdem geldim Hangi mektebde tahsl etdin Bebekdeki Rober Kolejde tahsl etdim Baka yere gitdin mi Hayr gitmedim Seni niin tutdular Bende-nizi birisiyle alka-dr olduum iftirsyla tutdular. Aravir nmnda birisi iin beni tutduklarn anlyorum. Aravirin ne yapdn bilmiyorum kendisini ahsen tanrm grmemi idim gazatelere baz makaleler yazyordu ondan tanyorum fdeni imz eyle mz edeyim (mza) Ktib (mza) (mza) (mza)

----------

-----

----------

450

Maznn- aleyh: Uzunca boylu siyah sa ve kal az bykl el gzl uzunca burunlu uzunca eneli buday benizli: Beyolunda Tozkoparanda Ate Ahmed Sokanda 13 numrolu hnede skin kooperatifde alb sonra Beyolunda Pasaj de Anderyada kapclk eden Sivasn Kohisarn iinde mtevellid otuz yanda gnadyos veled Kirkor Andonyann ahz olunan ifdesidir 14 Haziran 332
stanbula ne vakt geldin Alt sene evveldi Ne sanatda idin Marangozluk ederdim Seni niin tutdular Bulgar kavvs stamoyu tandm iin beni tutdular. Bu kavvsa bir adamn darya gitdii zamn dier adamda antas kalm idi. Madmazel Nazyef isminde birisi beni gnderdi antay kavvs alsn demi idi. Bundan dolay tevkif olundum. Okur yazar msn Evet birz mektebden kmadm. Ky mektebinde okumu idim fdeni imz eyle mz edeyim (mza) Ktib (mza) (mza) (mza)

----------

-----

----------

451

Maznn- aleyh: Orta boylu siyah sa ve kal sar bykl det burun ve aza uzunca yzl mdevver eneli buday benizli skdarda cadiyede iftebakkal Sokanda bil numro hnede mutasarrfen skin: Marpucularda Ubud Efendi Hnnda 19-20 numrolu dkknda kitbclk eden Sivasn Simare(?) karyesinde mtevellid olub stanbul kk geldiinden skdarl mukayyed olduunu syleyen Sevare veled Aleksan Misakyann ahz olunan ifdesidir 14 Haziran 332
Hangi mektebde okudun Galata Ermeni ibtid ve sonra Gedikpaada Amerikan Mektebinde tahsl grdm ise de ahdet-nme almadm Ka senedir kitbcsn Hrriyyetden beri kitbcym Evvelce ne i yapardn Mektebden knca Surhantag gazetesinde muharrirlik etmidim Seni niin tutdular Martn yirmi altnc gn Romanyaya gidiyordum sahte pasaport vermi idi Vilademir isminde bir Bulgar shte-krlndan dolay tutdular Romanyaya niin gidiyordun Franszca ngilizce biliyorum i yapmak zre gidiyordum Askere mrcaat etmedin mi Seferberlikde muyene olundum kulam iitmediinden raporum var idi afv olundum fdeni imz eyle mz edeyim (mza) Ktib (mza) (mza) (mza)

----------

-----

----------

452

Maznn- leyh ksaca boylu kr sa ve siyah kal byke sivri burunlu el gzl sivri eneli buday benizli: Beyolunda Pangaltda Cedidiye Sokanda atk 154 numrolu hnede skin: Azadamad gazetesinin hesb memru iken gazete kapandndan boda olduunu syleyen stneli krk iki yanda Mihran veled Avadis dareciyann ahz olunan ifdesidir 14 Haziran 332
Ka sene gazetede bulundun Gazetenin ibtid-y nerinden kapanncaya kadar idre-hnesinde bulundum alt sene kadar oldu Seni niin tutdular Ben bilmiyorum Azadamardda aldm iin mi tutdular bilmiyorum ben de bunu anlamak istiyorum Sana hibir ey sormadlar Hviyyetimi sordular. Komite misin diye sordular ben komite deilim. Evvelce mahbs-hnede idim. Hriciyye Nezretine bomba meselesinden on bir sene hapis yatdm hrriyyet iln olunca kdm. dm cezas idi kala-bendlie tahvl olunmudu Demek komiteye mensbsun Hayr fdeni imz eyle mz edeyim (mza) Ktib (mza) (mza) (mza)

----------

-----

----------

453

Maznn- leyh evari Misakyann tekrr alnan ifdesidir / 20 Haziran 332


Sen nerede tevelld etdin Sivasda Zmara karyesinde tevelld etdim drt yanda stanbula geldim. Nerede oturdun Kumkapda sonra skdarda cadiye Sokanda bil-numro hnede ikamet etdim Baban haytda m Hayttadr. Topalyan Hannda Tccr Kirkor Msryann yannda muhsebecidir. smi Aleksandr. Drt yandan sonra hangi mekteblerde okudun Bir sene Kumkapda Patrik-hne Sokanda Mervejeren Mektebinde iki sene Galata Ermeni kilsasndaki mektebde sonra Gedikpaada Amerikan Mektebinde iki sene okudum kdkdan sonra on be yanda idim Srhantak gazetesinde mtercimlik etdim Hrriyyete kadar bulundum Hrriyyetde gazete kapand sonra Marpucularda Ubud Efendi Hannda 19 ve 20 numrolu odalarda kitapclk etdim. Yalnz m idin Leon Garibyan ile mtereken adk imdiye kadar berber idik Hangi komitedensin Tanaksaan komitesine Hrriyyetden sonra girdim bin dokuz yz on senesine kadar komitede bulundum Seni kim yazd Kendim yazldm herkes umm propaganda olurken geziyorlar idi skdara da geldiler ben de yazldm yazan adam kim idi bilemiyorum Bu komiteye nasl hizmet etdin ne yapdn Komiteye hibir ey yapmadm parta evri(?) aldm Parta evri(?) aldm ne demek Muharririm Azadamar gazetesine makale yazdm Bu makalelerde ne yazar idin Mekteblerimiz ve Ermeni genleri Trk Ermeni uhuvveti hakknda makaleler yazmm 454

Sen kendine Nikola ismini vermisin neden yle Evvelden Vilademir isminde bir Bulgar var idi alt ay evvel kamak isteyenleri Avrupaya gnder idi diye iitmi idim. Yirmi lira verirsen pasaport yaparm dedi yirmi lira ile fotorafn gnder demi idi ben de gnderdim zbtada beni tutdular. Vilademir shte-krlk yapm. Devlet-i lyye tebaasndan Manastrl diyerek Osmnl pasaportu yapm otuz bir lira ald. Yanmda ne kadar para var ise ald. Yirmi liradan baka on be lira ve bir lira da vapur iin ald ve yolda da iki mecdiyye daha ald. Yanmda yalnz be lira kalm idi onu da salonda zbtadan aldlar Pasaporta ne yazm idi Nikola Dimitrof yazm. Bana sylememi idi pasaporta makinist Manastrl diye yazm. Salona gitdik orada sen Nikola Dimitrof deilsin evari Misakyansn diyerek beni tutdular. Ve bana kalpak getirecek idi Bulgar gitmi idi komiser bey beni ararak resmimi gstererek sen Nikola deilsin diyerek tevkif etdi Niin buradan gidiyordun Ben bir senedir evde saklanm idim. Beyolunda Pangaltda Dolabdere Caddesinde Akarca karsnda elli alt numrolu Mgrdyan familyasnn evinde nianlm Siranu var orada saklandm. Mgrdyann ismi nedir Madam Aznif Mgrdyan derler kocas yokdur kz vardr Ne kadar saklandn Geen sene Maysda gitdim Marta kadar orada idim. Sen bu Tanaksaan komitesinden ne zamn kdn Dokuz yz onda kdm hibir ilerine karmadm Niin bu Bulgar vstasyla kayordun da dorudan doruya mrcaat etmedin yoksa asker kaa m idin Askerliim yokdur. Kulaklarmdan dolay Haydarpaa Hasta-hnesinden raporum vardr. Ben iitdim ki beni arayorlar. Bir Rum kz ile seviiyor idim bin dokuz yz on drtde evlen dedi. Babamla mnsebetimiz olmad babam beni kodu iki ay kadar Beyolunda gezdim sonra bu eve gitdim. Ermeni bekrlar arayorlard ben de korkdum beni de aradklarn iitdim ngilizce, Franszca bildiim iin i bulmak zre Romanyaya kaacak idim yan gidecek idim. M-dmki sen komiteden dokuz yz onda ekilmi idin niin korkuyordun Azadamard ile mnsebtda bulunuyor kim varsa soruyorlarm. Ve beni de aramlar bundan dolay korkdum 455

Sana kim syledi Tanaksaan ve Azadamarda mnsebeti olanlar soruluyor diye kim syledi Tevkift gryordum ve serbest geziyordum tevkif edilenleri gryordum ki bunlar evvelce komitede bulunmu ve Azadamarda bulunmular topladklarn anladm bundan sonra korkdum Sen yalnz gazeteye memleket iin makale yazdm diyorsun komiteci oldum diyorsun gazeteye makale ve komitecilikden ne korkuyorsun Korkduum tahkikat yaplmyordu toplatb gtrdklerini grdm ondan sonra korkdum. ki kii de sylemidi fakat ben yine geziyordum sonra anladm evvelce mnsebetde bulunmu olanlar da toplayorlar ben de korkdum Salonda seni tutduklar vakt sende ne gibi ey var idi. Benim zerimden palto kalpak ve gzlk tarak ve mendil be liram. Bulgar banknotu vermi idi onlar var idi. Baka bir ey yokdu veska ile nfs kadn ve kalemimi ve kulak iin reetemi Bulgar seni orada tanrlar tutarlar demi olduundan Bulgara verdim Berberinde bavul sandk ve sir eyn yok mu idi Yokdu Senin zerinden kad defter falan karmadlar m Hayr hibir ey yok idi Kirkor Mercanofu tanr msn Tanrm Bu adam imdi nerededir Nerde olduunu bilmiyorum Evvelden nerde idi ne i yapard Pangaltda Surb Agobun karsnda evi var idi mekteblerde jimnastik yapard komisyonculuk ederdi Eyllden sonra bu adam ben grmedim. Bu Kirkor Mercanofda Tanaksaan mdr Tanaksaandr Baronak Osebyan tanr msn Tanrm geen yazn Bulgaryaya gitdi Bu da ayn komiteden midir Evet 456

Sen tutulduun zamn senin zerinde senin yazn ile iki defter almlar Bu defterler benim zerimde bulunmad fakat bu defterlerdeki yazlar benimdir Bu yazlarn hepsi senin midir Baka yazlar da vardr hepsi benim deildir. Baronakn ve Kirkor Mercanofun ve benim yazlarm vardr Bu defterleri hangi trihte yazdn Bu defterlerdeki yazlarn msveddelerini vakt vakt getirirler idi ben de kopya ederdim msveddeleri alrlar gtrrler idi Msveddeleri sana kim getirir idi Mercanof getirir idi Baronak getirir idi ben serbest idim yolda grr idim verirler idi. Bana gelmezler idi Bunu ne zamn yazmaa baladn ne zamn brakdn Geen sene Nsn sonunda getirmiler idi bu senenin ubat sonunda brakdm Bu defterleri sen kimin ve hangi komite hesbna yazyordun Tanaksaan olarak yazyordum azlar sorunuz da tafslat vereyim Tanakstyun ve Tanaksaan ne demekdir Tanakstyun demek bir nm- ummidir. Tanaksaan demek dahi bu itibrla Tanakstyun komitenin nm- ummisi ve Tanaksaan da bu komiteye mensb ehsa verilen nvndr. Binbern bu defterleri ne sfatla yazdnz Bunlar Tanaksaan sfatyla yazyordum Bu i de Tanakstyun ii deil kendileri Tanaksaan olduundan i de Tanaksaan ii olur komitenin bunlara bir salhiyyet verdii yokdur Kirkor Mercanofun bu Tanaksaan olmak itibryla mevkii nedir azl ve siresi var m Bu Kirkor Mercanof, Baronak Osebyan sonra Mgrd daha dierleriyle grmler Hkmet tevkift yapyor ileler kalyor. Bunlara bakmak ve teebbstda bulunmak zre grmler bir komite tekl ederek familyalara menfaat edecekler, nki ortada mesl adam kalmam oluk ocuk kalm hatt Hkmet aleyhinde hibir hareket yapmayacaklar bana da bu sretle mrcaat etdiler. Ne diye mrcaat etdiler Dediler ki sen de gel itirk et bu ilelere bakalm bir bel kmasn dediler 457

Ne yapdn Ben redd etdim nki evvel beni yarn br gn belki beni tutarlar sebebi Tanaksaan olduum iin herkes de beni tanrlar. kincisi byle ilerde yan heyet-i idre tekl etmek iler idre etmek benim hi tecrbem yokdur ncs bu heyetin hi lzmu yokdur nki iler kendi kendine oluyor bir frtnadr geecekdir dedim. Drdnc bir sebeb de kulam syledim Meclisde sylenecek eyleri iidemeyeceim dedim. Onlar kabl etdiler mi Onlar kabl etmediler aramzda bir itilf yapdlar. Byle ileri bir idre ederiz mzkert yaparz senin yazn iyidir. Hulsa ederiz sana getiririz sen yazarsn dediler Sen de bunu kabl etdin deil mi O artla kabl etdim. Mesliyyeti olmayan getirdikleri kadlar ben de kopya ederdim. Hakikat- hlde de fikirlerini yazamyorlard. On sahfe ile yazmak baka hulsa yazmak bakadr Size msvedde getiriyorlar kopya etdikden sonra ne yapardn Kopya etdikden sonra Kirkor defteri alb gtrr idi. Bende brakmazlar idi. Ben heyetde deildim onlar okuyub tasdk edecekler idi. Ben zten hric braklm olduum iin bu defterler bende kalmaz, heyetin masasnda braklr idi. imdilik ifdeni imz eyle. Edeyim. (imza) Ktib (mza) (mza) (mza) -----------------------

Maznn- aleyh evari Misakyann tekrr alnan ifdesidir / 21 Haziran 332


Sana niin evari diyorlar Ermenice ismdir Tanaksaan olduun zamn baka ism verdiler mi Her ey alen idi gizli ismler stibddda koyarlar idi. smi aynen kayd ederler idi baka ismim yokdur. 458

Aravir de diyorlarm bazen byle mi Evet vermilerdir sebebini syleyeyim. Heyeti tekl etdikleri zamn bana da mrcaat etdiler ben de dn sylediim vechle redd etdim esbbn da ifde etmidim fakat vakt gedikden aradan drt be ay gedikden sonra merk etdim aceb u heyeti tekl edenler kimdir. Tahmnen Baronak Osebyan ve Kirkor Mercanofu biliyordum dierlerini renmek istedim. Heyet-i askeriyye kelimesinin dellet etdii ismleri renmek istemedim bana taalluk etmez idi. Ancak dim bunlar bana gidib geldikleri iin ikiden bakasn renmek istedim Kirkor Mercanofa sordum sizden baka az kimdir diye sordum. Senden gizli Aravir ismi senin iin koyduk o senin nm- msterndr. nki heyeti birz aal gstermek lzm ve be kii az olmak iktiz edeceinden ve sen de bizden ziyde tannm olduundan sana bu Aravir kelimesini nm- mster olarak koyduk ve dhil olanlara da ism-i hakikni syleyerek bize dhil olduunu syledik dedi o vakt ben hiddetlendim nki birinci defa bana teklf etdikleri zamn ben redd etdiim hlde muahharen gizli olarak byle yapmalarnn iyi olmadn syledim ve katiyyen ekileceim dedim. Biz dnrz cbna bakarz sana kanat veririz dedi. Bu geen sene Eyllde oluyor. Gnden gne cevb beklerken bir de iitdim ki Baronak gitmi. Sonradan heyet-i askeriyyede olduklarn anladm birka kii ile dier oklar o zamn diyr- ecnebiyyeye gidiyorlarm gitmiler bir daha Kirkoru grmedim. Sonra bir pasaport meselesinden mahbs olduunu iitdim. Bunlarn hepsi birdenbire oluyor ben ortada kalyorum Kirkor Mercanof, Baronak Osebyan, Aravir ki sensin oldu aznn mecm be olacana gre dier iki dnesi kimlermi Dier ikisi heyet-i askeriyyeden imi Bu iki dnesi heyet-i askeriyyeden ise dnesi hangi heyetden dahi siys heyetdedir. Sen yukarda dedin ki iki dnesi heyet-i askeriyyeden imi bunlar gitmiler demi idin bunlarn ismlerini rendin mi Bunlardan bir dnesi gitdikden sonra rendim ismi Harityun imi ve bunun gitdii meseleler konuulduu sralarda rendim Bunun gitdii meseleler ne imi Bu Harityunun birtakm kendi vazfesine dir hesblar var imi hi kimseye sylemeyerek brakb gitmi olduunu konuulduu srada rendim Evrk miynnda bulunan 1 ve 2 numrolu defterleri sana gsteriyorum bunlarn ismleri nedir ve Harityuna aid hesbt bul

459

Bu defterlerden bir numrolusu bu heyetin zabt defteri iki numrolusu da m-baddr Harityunun hesbt bana gsterdiiniz bu defterlerin iki numrolusunun yirmi drdnc sahfesinde mndericdir. Samuel Tarpenyan tanr msn Bu adam essen tanmam. Fakat bir gn Baronak dedi ki ben yed bir yere gidersem Samuel Tarpenyan isminde biri vardr. Yerimde o bulunacak ve ismi benim gizli ismim olacak. Dedi. Bu sz syledikden bir iki ay sonra Baronak gitdi, yerine geecek olan Samuel Tarpenyan merk edib tahkik etdim tecrbesiz gen bir ocuk olduunu anladm. Fakat bu ocuk Baronakn yerine geib if-y vazfe edemedi nki habse girmi idi. Maa-m-fh onun vazfesini Kirkor Mercanof ve sire tedvr etmilerdi zr: Onlar henz burada idiler. Baronakn gizli ismi ne idi Ardavazatdr. Kirkor Mercanofun gizli ad ne idi? ki ismi var idi. Biri Rozandr, ikincisini htrlayamyorum. Harityunun gizli ismi nedir Bilmiyorum. Harityun burada ne i yapar imi Bilmiyorum. Aada seninle mevkuf olanlar var, onlar kimlerdir dreciyan, Samuel Tarpenyan, Haoyan, gnadyos. Bunlardan hangisini tanyorsun Mihran dreciyandan m-adsn tanyorum. Bu Mihran dreciyan Tanaksaan mdr Vaktiyle olmu idi. Devr-i sbkda habs-hneye girmi idi. Bunun hakknda bize malmt ver Ben Azadamard gazetesinde iken bu ocuk abone memru idi. Mahcb, korkak ve merdm-girz bir adam idi. imdilik imz eyle Edeyim. (mza) Ktib (mza) (mza) (mza) -------------460 ----------

Maznn- aleyh: Samuel Tarpenyann tekrr alnan ifdesidir 25 Haziran 332


Tevelldn neresidir Tevelldm Van iinden Barutcuolu Mahallesindendir stanbula ka yanda geldin On bir on iki yalarnda geldim Ne mnsebetle ve kiminle geldin Bende-niz yalnz ve tahsl iin geldim. Pederim burada bulunuyordu tavassut etdi Rober Kolejde okumak iin buraya geldim Hangi sene buraya geldin Bin dokuz yz alt senesinde geldim Rober Kolejde ka sene okudun Bir sene buraya geldikden sonra pederimin yannda kaldm ondan sonra mektebe girdim dokuz sene mektebde okudum O zamn pederin ne i yapard Pederim burada bulunuyorken akmaklar Yokuunda erifpaa Hannda komisyoncu idi Evi nerede idi Evi yokdu handa oturuyordu. Pederim Vanda Protestan cemiyyetinin vizi idi ve mektebde muallim idi. Burada komisyoncu idi Haytda mdr hl sene evvel veft etdi Vandaki vizliini ve muallimliini pederiniz niin terk edib gelmi idi Mann dn olduundan sevmiyordu. Kendisi ticreti seviyordu birka erk buldu ticrete geldi Memleketde bu mala geinebilirdi niin terk etdi baka bir sebeb olmasn Hayr iki buuk lira geindirmez idi bunun iin terk etdi Rober Kolejden ne zamn kdn Bin dokuz yz on drtde mezn oldum orada vezne-dr muvini ve muallim oldum 461

Bir frkaya intisb etdiniz mi Hibir frkaya mensb olmammdr Tekrr edelim hangi frkalar var ki ona sen mensb olmamsn Malm olan Hnakyan, Tanaksaan, Veremga bu frkalara dhil deilim Bunlar hricinde frka var m Bilmiyorum bunlar da gazetelerde mnkaa falan olduundan biliyorum Bir de Tanakstyun Frkas varm biliyor musun Tanaksaan ile Tanakstyun ikisi birdir Bu Tanaksdyun ile Tanaksaan ikisi bir olduu hlde neden baka baka ismleri var Yan Tanaksaandr demek Tanakstyun Cemiyyetine mensb demekdir ve bu itibrla ikisi bir demekdir Hnak da byle midir Hnak da o komitenin nm- ummsi olub ona mensb olanlara da Hnakyan denir ki seneden beri Ermenilik lemince hricden ve dhilden vuku bulan propagandalar zerine Msrda stanbulda ve daha baka yerlerde Hnak veya Tanaksaan olanlardan bazlar taraflarndan baz komitemsi heyetler teekkl etdii ve bunlarn da Ermeni milletini terfh edebilmek iin Ermeni gencliine mrcaat etmekde olduklar vki size de byle bir mrcaat oldu mu Olmamdr. Ve yle bir mrcaat iin de zemn gstermedim Mensb olduunuz millete yardm etmek istemez miydiniz sterdim. Tahslden sonra millet ve vatanm iin memleketime avdet ile tenvr etmek isterdim Baronak Osebyan Efendi isminde kimseyi tanr msnz Bundan alt alt buuk ay evvelisi tandm Nerede ve ne vesle ile tandn Mektebde bulunurken idmn nmyiler mnsebetiyle Msy Kirkor isminde birisi mensb bulunduu mektebin bir iki snfyla berber mektebimize geldi. Bu mnsebetler ile kendisiyle kesb-i vukuf eyledim. 1915 senesinin Temmuzun 10-15lerinde bery-i tebdl-i hev Beyoluna geldim. Birka gn sonra slif-z-zikr Msy Kirkora tesdf ederek berber Belov baesine gitmesini ric etdi. Orada mbhasemiz mektebimizin son idmnlar hakknda cereyn etdi ve baka hibir ey hakknda konumadk sekiz, on gn mteakb(?) 462

(Tarihi? pek sahh olarak der-htr edemem) yine Belov baesine gitdiimde Msy Kirkor ile baka iki kiinin oturduunu grdm ve beni de berber oturmaa(?) davet etdiler. Bence mechl olan bu iki kiiyi Baronak ile Kigam ismler ile bana takdm eyledi. Baronak ile eskiden Van Amerikan Mektebinde snfdalk etmidik fakat uzun mddet grmediimden kendisini tanyamazdm. Burada cr havdisler hakknda konuduk Kigam Makriky hakknda syledi ki yeni bir hdise yok idi. Baronak dahi skdardan Kumkapdan konuarak, der-htr etdiim Ac Melkon isminde birisinin tebd olunduunu syledi. O mnsebetle Der-sadetden bekr olanlarn tagrbi dolaysyla bundan sonra kzlar bu cem-i havdis etmek vazfesini der-uhde etmesini terch etdiler. Yarm sat kadar bu mevzlar hakknda konudukdan sonra dandk(?). Yalnz Kirkor ile gelecek Cumartesi iin bir randevu tayn etdik. Cumartesi gn ikimiz yalnz olarak konuduk kendisi bu son zamnlarda bizim milletimizin marz kald zulm ve tazykini nakl Baronakn familya ad nedir Hosebyandr Kegamn familya ad nedir Bilmiyorum Bu Kegam nerelidir stanbullu olmaldr Size takdm edilen bu Kegamn neci olduunu rendiniz mi Evet rendim. Kendisiyle arda grrdm. Sati olduunu bana syledi. Bu grmemizde tesdf sretiyle olmudur. Bu Baronak ve Kegamla mlkatnz ka defa oldu ve ka ay devm etdi Bende-niz birinci mlkatdan sonra yalnz bir defa olarak Kegama tesdf etdim. Baronak bir veya iki defa Taksim civrnda yol stnde grdm. Baronak Taksim civrnda ikamet eder. Bu tesdfleriniz ilk mlkatnzdan ne kadar zamn sonra oldu ve ne kadar mddet grmediniz. Bu mlkatlar ilk mlkatmzdan yirmi yirmi be gn sonra vuku buldu. Geen Eyll ibtidsndan beri bir daha grmedim. Bu dostunuzun stanbulda olub olmadn ve niye gremediinize merk etmediniz mi Kendisini bir eski dost diye deil bir snf arkada gibi kabl etmidim. Merk edib sormadm. Ben askerlik iiyle megul idim. Sormaa vaktim yok idi. 463

Askerlik iinin nesiyle meguldnz Bende-niz 312 tevelldl olduumdan askere gitmekliim cb ederdi. Bir ztn tavsiyesiyle Fatih Ahz- Asker ubesi Resi Ummsine gitdim. Cz-dnm aldm. Sen git cb edince seni arrz dediler. Der-dest edildiim zamna kadar armadlar. Ac Melkon kimdir smini iitdim. Kim olduunu bilmiyorum Nerede ac imi Bilmiyorum. Bu tebd olunmu bunun hakknda malmatn nedir Onu da bilmiyorum. Lkin orada bahs etmilerdi Ne mnsebetle bunun tebd edildiinden bahs etdiler. Bilmiyorum. ahs(?) bilmediin bir adamla size kar bahs etmekde ne man var idi bunu syleyenler deli mi idi. Hayr deli deiller idi. Havdis-i yevmiyye vermek maksadyla bir vaka olmak zre bahs etmilerdi. Makriky hakknda syledi diyorsunuz bu ne demek. Kegam Makrikynde oturur idi. Dedi ki Makrikynde yn- dikkt bir hdise yokdur. yn- dikkt bir hdise ne olabilir Makrikynde yangn gibi bir seyl gibi bir vukut olmamdr. Bu seyl olmam yangn olmam havdisini Kegam Efendi niin sylyor bununla aranzda alka-dr kimse var m Umm bir bahs olmak zre syledi. inizden birisi kendi oturduu yerde yangn ve seyl gibi bir ey olduundan bahs etdi mi idi. Etmemidi O hlde Kegam Efendinin bunlardan bahs etmesinde man ne Bunlardan bahs etmedi. Lkin anladma gre Makrikynde bir ey yokdu demek istemedi Ac Melkonun tebdinden bahs olunmas akabinde Makrikynde bir ey yokdur diye Kegam sylerse bu ne demekdir bizim tarafda yan

464

Ac Melkonun tebd olunmas Kumkapda bir hdisedir. Ve Makrikynde bir ey yok demek de hayt- ummiyyede bir ey yokdur demek olur. Baronak, Kegam sizin kendilerine takdm olunmanz mtekb muhaverelerini tahvl eder grndler mi yoksa eski tarz mushabelerine devm ediyorlar m idi ne anladnz. Ben onlar grdm. Onlar da beni grnce ardlar. Yanlarna gitdim oturdum. Binen aleyh evvelce ne konuduklarn bilmiyorum. Yukarda Msy Kirkor beni onlara takdm etdi demidiniz Kirkorda berber idi. Ve beni tanyan yalnz Kirkor idi. Beni Kirkor arb onlara takdm etdi. Bekrlarn stanbuldan tagrbi mnsebetiyle kzlarn cem-i havdis etmesini terch etdiler diyorsun. Bu ne demek Ben bunlarn yanna oturdukdan sonra uradan buradan bahs etdikden sonra sz bekr Ermenilerin stanbuldan tagrbine intikal etdi. Bu myanda onlarn yan Kegam Baronak ve byle bekr olanlar Belove gelmesinler cb takdrde onlarn yerine kzlar gelsin ve havdis de kzlar getirsin diye aralarnda dediler. Baronak sizinle ertesi Cumartesi gnne randevu vermi sizinle yalnzca grm ve Ermeni milletinin dr olduu mezlim zerine tekrr Hkmetin Ermenilere hsn-i teveccch eylemesi iin terk-i mes etmenizi teklf eylemi. Siz de iktidrnzn zaf olmasna ramen kabl etmisiniz. imdi bu mesyi ne sretle if edecekdiniz Bu ahs Baronak deil Kirkor idi. Artk bu gyeye vsl olmak iin ne yapmak cb eder ve ne yapabileceimi bana sylemedi. Zten mlkatmz pek az mddet devm etdi. Size terk-i mesyi teklf eden bu ahs ne yapabilecekdi ki siz daha ess anlamadan kendisiyle terk-i mesyi kabl etdiniz. Terk-i mesyi kabl etdim onlarn eritini bil-kayd art kabl etmi idim. leride edecek teklfe gre dnb kabl veya adem-i kabl edecekdim. Yalnz ess itibryla bu maksada almaya hzr ve mde idim. Yazdnz Franszca istid ne idi Kime hitb edildiini bilmediim umm bir ric-nme idi. Yalnz bunun makinede yazlmasn benden ric etmidiler. Ben de yazdm. Mnderict ne lisn idi Franszca idi Kim size yazmak zre getirmidi. Kirkor getirmidi. 465

Ne demidi. Bunun aynn yaz makinesinde yaz demidi. Umm lisnnda diyorsunuz umm Ermeni lisnnda m demekdir Evet Altnda imz var m idi Yok idi Ka dne yazdn Bir dne Mnderictna gre bir ahsa m hitb ediliyordu. Yoksa umma hitb ediliyordu. Mnderictna nazaran umm tarafndan umma hitb ediliyordu. hs mnferid deil. Bu umm hangi milletden olabilmek ihtimlini veriyorsunuz Tarz- hitbndan bir ey anlayamadm. yice dnseniz. Mnderict htrlasanz bulamaz msnz Hayr efendim Msy Kirkorun sizin tarafnzdan pek az tannmasna gre byle umm nmna ve bir ummiyyete hitben size istid yazmak iin mrcaat etdiinde Kirkorun vaziyyeti(?) hakknda siz de bir merk hsl olmad m Hayr. stid huss bir ey deil. Bu sebeble kendisinin kim ve ne ile mkellef olduunu anlamak istiyor. Kirkor mebs mudur Hayr kendisi idmn muallimi idi. Patrik-hnece bir vazfe-i rhnyye ve cismniyyeyi hiz mi idi Bilmiyorum. Kendisi rhn deil idi. Fakat Patrik-hneye bir irtibt olub olmadn bilmem. u hle gre umm nmna istid yazdrabilmek salhiyyeti seni mteaccib etmedi mi Bende-niz bu istid kendi tarafndan m bir mebs tarafndan m yoksa Patrik-hne tarafndan m idi bilmiyorum. Ve merk edib sormadm. Bu istid-nme mnderict ka satr tutmudu. Makine kad zerinde tahmnen on be yirmi satr tutmudu. 466

mkn diresinde bu meli muhfaza ederek yaznz ister Franszca ister Trke yazabilirsiniz. Yazdm istidnn mel-i ummsi der-htr etdiime gre ber vech-i tdir. Milletimizin marz kald meakkati tahff ve hkmet ile kesb-i slah eylemek iin hsn-i manet ric olunuyordu hitb olunan tarafn hkmet-i seniyye ile pek dost-ne revbtda bulunduu anlalyordu yle ki onun tarafndan yaplacak teebbs bir tavassutdan ziyde Ermeni milleti tarafndan hkmet-i aliyye nezdinde ircaatda bulunmak idi u mele gre bu istid bir ecneb hkmete veriliyordu deil mi htimlki baz ehsa yhd bir frkaya hitb ediliyordu. Fakat Franszca yazlm olmasndan da bir ecneb hkmete verilmek ihtimli de var idi. Bu istid Kirkordan nerede aldnz Taksim baesinde grmdm. Orada verdi. Siz ona istidy nerede ide etdiniz Yine Taksimde baede verdim. Yukarda dediniz ki kendileri bekrdr belki tebd ederler bae inmemeleri iin kzlar gelib havdis verecekler bu havdisi kzlar kime vereceklerdi Ben onlarn tekltna vkf olmadm iin kime tebl olunaca bilmiyordum tab kendileri buna vkf idiler Sen evli misin Nikhlym Nerde nikhlsn Burada. Beyolunda Feridiyede akal Sokanda 88 numroda Sonader Sehakyana nikhlym. Dn yapdnz m Hayr efendim. Henz nikhl yan daha dorusu ninlym. Sen de bu itibrla bekr saylrsn Evet yar bekr add olunurum. Hem taralsn hem de bekrsn sen de dierleri gibi kendi tarafndan havdis verecek bir kz intihb etmedin mi. Havdis renib tebl etmek vazfem deil idi. Ben orada tesdfen bulunuyordum. avare Misakyan tanr msn Kendisini yeni yetime bir edb sfatyla tanyorum. Bir iki eserini okudum. Kendisini ahsen tanmyorum 467

Bu bir frkaya mensb mudur Bilmiyorum. Merk etmedin mi Etmedim. avare Misakyan seni merk etmi. Hangi frkaya mensb olduunu sylyor ne diyeceksin Yalan ve iftirdr. Neden yalan sylesin ve niin iftir etsin Bilmiyorum. Seni evvel neden tutdular sonra neden brakdlar ve bilhire yine neden tutdular. Harutyun isminde birisi ki Beyolunda nakl olunduumdan sonra tandm, Eylln 20lerinde siyh bir antasnn bir iki gn odamda durmasn ric etdi nki dediine gre odasn tebdl edecekdi ve yeni bir oda istcr edemediinden dolay bir iki gn bir arkadann evinde duracakd fakat bizim yaknlarnda bir oda tutmasna ihtiml olunduundan antann benim odamda braklmasn ric etdi iki gn sonra tramvayda bir taharr memr ile mnazadan(?) dolay tevkif olundum ve odam dahi taharr olundu. Kendi eym toplayb merkeze gitmek emr edildi. O hlde ev sahibime antay gstererek syledim ki bu anta benim deil ve fakat eer birisi gelib anahtar gsterecek olursa ona teslm edersiniz. antay getirdikde ben evde bulunmuyordum ve ev shibesine teslm etmedi. Muhteviyyt kendi amarndan mrekkeb olunduu syledi. Der-dest olunub bu meseleden kmilen b-gnh olduum sbt etdi ve beni tahlyye etdiler. imdilik ifdtn imz et mz edeyim (mza) Ktib (mza) (mza) (mza)

----------

-----

----------

468

Samuel Tarpenyann tekrr zabt edilen ifdesidir. 26 Haziran 332


Harukyunu ne zamndan beri tanrsn Geen Eyll aynn ibtidlarndan beri tanrm Ne i yapar ve nerede oturur Bilmiyorum. nki aramzda sk bir mukarenet olmad Bu adam nasl tandn Bu adam Taksimden yukar iliye doru giderken bir gn bana kendi kendini takdm etdi. Beni nereden tandn bilmiyorum. Ve beni Bomontiye bir bira imek zre davet etdi. Oradan kendisini tanrm. Ka ay oldu tanyal Geen Eyllde tandm. On on be gn sonra buradan gitmidi Nereye gitmidi Kendi ifdesine gre Bulgaryaya gitmidi. nki gidecei sabh bana urad. Bende olan antasn brakd ve yine bende olan bagajn ald. Bu anta ne oldu Bende-niz tramvayda bir memr ile mnazaa etdim. Beni tevkif etdiler. Bu mnsebetle odam taharr etdiler. Kendi eym merkeze getirdiler. Beni o zamn tebd edeceklerdi. Ev shibesi kadna antann bana id olmadn ve anahtar kim getirirse ona teslm etmesini syledim. anta ev shibesinde kald. Ev shibesinin ismi nedir ve o nerdedir Tarlabanda Altunbakkal Sokanda 7 numrodadr. Kadnn ismi htrmda deildir. Bir Rum kadn idi. Ksm- Siysce zann edersem ismi malmdur Ne oldu anta Evet antay bilhire almlar. Tarlaba merkezine getirdiler. Galib iinde baz esliha-i memna zuhr etmi. Baka bir ey kad kalem kitb kmad m Bilmiyorum. Bu nasl anta idi Bu bir byk det bir bavul kadar bir ey idi. Siyh idi ve ok ar deildi. Zten ben bakmamdm. Harukyun ev shibesi kadna teslm etmi. Kadn da kapnn arkasna koymu. Akam geldiimde ben alb odama gtrdm. 469

Harukyun bu antay ne zamn senden geri alacakd Eski odasnn vadesi bitmidi. Yeni bir oda aryordu. Bir iki gnlk antasn bende brakd. Yeni oda tutunca oraya gtrecekdi. Bulgaristana giderken nasl oda tutacakd Bende-nize evvel gideceini sylememidi. Ancak gidecei sabh syledi. Sen bu antasn ona ide etmek istemedin mi de etmek istedim. Lkin o alamayacan syledi. Ve birisiyle anahtar gndereceini syledi. Ve anahtar getirene antay teslm etmemizi syledi. Ben de pekl dedim Bu Harukyunun bu antadan baka bir eyi yok mu imi Bana bundan baka eys olub olmadn sylemedi. Ben evine hi gitmedim. Essen kendisinden holanmam idim. Bana bir bagaj ile bu antadan baka bir ey brakmamd. Hazz etmediin adamn eysn nasl saklyorsun. Kk bir iyilik yapmakdan bir ey kmaz. Kendisi saklamaklm ric etmidi. Ben de aldm. O bir frkaya mensb mudur Bilmiyorum. Mensb olduunu da zann etmem. nki kendisi baya bir adam idi. nki kendisiyle mlkatmzda pek ad eylerden bahs ederdi. Bu neci imi Neci olduunu bilmiyorum. Bunun familya ad nedir Bilmiyorum. Kim prezante etmidi. Kendisi. O beni evvelce tanyormu. Bana hem-ehryiz diye kendini prezante etdi. imdilik ifdeni imz et Edeyim (mza) Ktib (mza) (mza) (mza) -------------470 ----------

Maznn- aleyhimden gnadyos Andonyann tekrr zabt olunan ifdesidir 26 Haziran 332
Nerelisin Sivasn Kohisar kazasndanm. stanbula geleli ka sene oldu Alt sene oldu. Alt sene evveline gelinceye kadar hep memleketinde mi oturdun Evet Orada ne i yapardn Evvel renc-berlik ve obanlk ederdim. Bilhire marangozluk etdim Okumak bilir misin Birz bilirim Nerede okudun Kyn mektebinde Ermeniceden baka lisn bilir misin Birz Trke okumak bilirim. Baka lisn bilmem Hrriyyet iln olundukdan sonra Kohisarda da frkalar tekl olundu mu Hayr Kohisarda yle ey yok idi. stanbulda geldiinde frkalar rendin mi stanbula geldiimde iimle megul oldum. Fakat iitdim Ne frkalar olduunu iitdin Truak ve Hnak frkalar olduunu iitdim Bir de Tanakstyun var iitmedin mi Truak ile Tanak ikisi birdir. Ermeni dilinden Truak ve Tanakstyunun mans nedir O kadar ok okumuluum olmadndan bunlarn mansn bilmiyorum Sen bu frkalara girmedin mi Hayr girmedim. Alt sene evvel kyden nasl geldin nereye indin nasl oldu Kyden doru buraya geldim. Burada Galatada kooperatif irketinde be sene marangozluk etdim. 471

Evin nerde idi Kaledibinde ngiliz Mektebi civrnda. Pederim ngiliz Mektebinde kapc idi. Pederin eln sa mdr ismi nedir ve ne i yapar Pederimin ismi Kirkordur. Eln sadr ve bodadr Be seneden sonra ne yapdn Oradan kdm. Sonra Pasaj de Anderyada kapc oldum Galatada Abac Nikola Godofu tanyor musun Evet Ne mnsebetle tandn Kooperatifin yannda bir mey-hne vardr. Dim sretde oraya gelirdi. Orada tandm. Tanmaklm da Ferikynde Ermeni mektebinde muallime Nazek isminde bir kz var idi. Madmazel Nazek bir gn o mey-hneye gelmidi. Godofu dar armd. Ben de o esnda dar kdm. Nedir diye sordum. Godof bana bu madmazel Bulgaryaya gitmek istiyor. Kendisi Ermenidir dedi. Bu vaka Bulgar Muhrebesi baladkdan iki ay sonra olmudu. Tahmnen be ay oldu. Bu madmazel kimdir diye sordum. Penenbede Muslukcu Artinin nianlsdr dedi. Muslukcu Artini ben tanyordum. Ve kendisinden yz guru alacam var idi. Kendisine bu paray elden vermemidim. Nian Manukyan isminde bir hem-ehrmin alaca idi. Merkum Amerikaya gideceinden Artinde alaca olan yz guruu kendisine verdim. Bu sretle Artinde benim yz guru alacam oldu. Nikola Godofa dedim ki bu madmazele yardm edib gnder. O da cevben imdi yol yok. Ermeni kzlarna ruhsat vermiyorlar dedi. Bundan sonra ayrldk. Bir daha kendisini grmedim. Hezaran Sokanda olan Bugikann mey-hnesine her vakt giderdim. Orada Nikola Godof ile berber Bulgar kavvslarndan stafo isminde birisi de dim berber bulunurdu. Mey-hnede ierken ucuzluk bahallk gibi hev eylerden bahs ederken stafo bana syledi ki benim be kyye kadar kahvem var bunu satar msn diye sordu. Ve kahveyi bana getirdi. Ben de satdm. Kalyoncu Kulluunda sokak ierisinde sa kolda bir kuru kahveci var ona satdm. Elli il altm guru kadar tutdu. Parasn gtrb kendisine verdim. Bu yolda merkum stafoyu da tanm oldum. Bundan bir gn sonra yine mezkr mey-hnesinde Nikolay grdm. Dedi ki Madmazel Nazek bana geldi. Ve dedi ki Vilademir isminde bir Bulgar var Nikola Dimitriyef isminde tandklarmzdan birisinin Bulgaryaya giderken tutulmu ve antas Vilademirde kalm. Bunu Bulgar kavvsna syleyiniz. Vilademirden alsn. Ben mey-hneden kb apartmana gitdim. Madmazel Nazek benim yanma geldi. Beni davet etdi. Nereye dedim. Burada iki madmazel var onlarla greceksin dedi. O madmazellerden birinin ismi Mari dierinin de ismi 472

de Seranu idi. Bu ismleri kendilerinden iitdim. Mari Nikola Dimitriyefin kz kardei olduunu sylyordu. Seranu da nianlsym demidi. Pangaltda cdiye Sokann en nihyetinde bir hneye berber gitdik. Bu kzlarla orada grdm. Bu madmazeller bana Dimitriyefin antas iinde krk be lira para ve elbiseleri ve bir de fotoraf olduunu sylediler. Yine mezkr hnede Dikran isminde ksa boylu birisi var idi. Kendisi ran tebaasndan olduunu sylyordu. Onun da nianls bu kzlarla bir mektebde imi. O da bu antann istirdd iin ric etmidi. Oradan kb mey-hneye gitdim. Nikola Godof ve Bulgar kavvs orada idiler. Bu anta iin kendilerine syledim. Vilademiri biz tanyoruz kendisine syler antay alrz dediler. Nikola bir defa anta iin Vilademire sylemi. Bir defa da kavvs gidib sylemi Vilademir ise bunlara cevben bana birka kii geliyor. Kime vereceimi bilmiyorum. antann asl shibi kime teslm edileceine dir haber gndersin demi. Ben de gidib Madmazel Mari ve Seranuu buldum. Meseleyi anlatdm. Bu madmazeller bana dediler ki sen git Vilademiri gr. Ve bizim tarafmzdan syle ki biz salona kadar merkumun arkasndan gitmiiz. Ve Vilademir bize orada tesdf etmi. Ve demidi ki sizin adam vapura koydum sizi de yaknda gndereceim diyerek eliyle srtmza vurmudu. Merkum bu sretle bizi tanyacakdr. Ve antann shibi olduumuzu anlayacakdr. antay Bulgar kavvsna teslm etsin biz ondan alrz dediler. Ben Vilademire kavvs ile berber gidib madmazellerin ifdtn aynen syledim. Vilademir yarn sat on birde antay getireceim dedi. Bulgar Sefret-hnesine antay kavvsa teslm ederim dedi. Ertesi gn sat on birde Bulgar Sefret-hnesi karsnda bir kahveye oturdum Vilademir dahi oraya gelmidi. Yannda anta yok idi. Ben ibtid kendisini iyice tanyamam idim. O beni tanm. Darya ard. Ve o esnda kavvs da geldi. kimize birlikde dedi ki sizin iinizi akam sat on birde grrm dedi ve benim srtma eliyle vurdu. Oradan kdm. Evime gitdim. Arkamdan sivil memrlar beni takb ediyorlarm gece vakti gelib evimde tevkif etdiler. imdilik ifdeni imz et Edeyim (mza) Ktib (mza) (mza) (mza)

----------

-----

----------

473

Maznn- aleyh Kirkor Karabet Kendirciyann tekrr zabt olunan ifdesidir. 26 Haziran 332
Sen nerelisin Vanlym Vann iinden misin inden. Solakolu Mahallesindenim Ne zamn beri stanbula gelmisin Be seneden beri. Vanda ne i yapardn Kahvecilik yapardm Buraya neye gelmisin almak iin gelmidim. Nerde alyordun btid Kapal arda kahvecilik etdim. Bilhire Kumkapda ve Tarakclarda Matyo Hannda bir mddet de Azadamadda kfecilik etdim. Onlar sonra birka ay da Yenikapda kahvecilik etdim. Bir gn Beyoluna kmdm veskam aradlar. Olmadndan beni tutub askere sevk etdiler. Askerde hastalanb buraya geldim. Haste-hneden kb eve geldim. Birka gn sonra beni evden tutub tevkif etdiler. Sen nerede askerlik ediyordun. btid anakkale kinci Amele Taburunda amele idim. Sonra nc Karacabey Merkeb Koluna verdiler. Orada hastalanb buraya geldim. Hibir frkaya girdin mi Hayr efendim Hangi frkalara girmedin Frka nedir anlamyorum. Matbaada aldn zamn Sevari Misakyan grdn m Hayr. Eniten kimdir Sahak Kirkoryandr. ranl bir ocukdur. Ne i yapar. Koltuku idi. Sonra gazete satarm. Azadamard dahi alrd. Oraya geldiini grdm. 474

Moses Mgrdi kimdir. Bu adam enitemin tand imi. Limon satarm. Hasta olarak geldiimde evde bir iki defa grdm. Enitem kendisini bacanak etmek istermi. Harutyunu tanrmsn Hayr Kirkor Mercanofu tanr msn Hayr Sahakn babasnn ad nedir Kirkordur Vanl Baronak Osebyan tanr msn Hayr Hi grmedin mi Hayr grmedim Palasanyan tanr msn Bu ismde bir kahveci var idi. Azadamad Matbaasnda kahvecilik ederdi. Onu tanrm. Ben askere gitdiimde kendisini orada brakdm. imdi ne olduunu bilmiyorum. Moses Mgrdi sizin evde ka gn kald. Bilmiyorum. Lkin kendi ifdelerine gre sekiz on aydan beri enitemle berber oturuyormu. Ben geldiimde kendisini evde buldum Sekiz on ay orada oturuyor da ne i gryormu. Limon portakal satarm. Eve masraf ediyor mu idi Ninls evde olduu iin masraf grmesi de tabdir Kimin yannda nin olmular Bilmiyorum. Bana yalnz ninlanm olduunu sylediler. Buna varacak kzn ismi nedir Nektardr. imdilik ifdeni imz et Edeyim (mza) Ktib (mza) (mza) (mza) -------------475 ----------

Maznn- aleyh Ohannes veled Haoyann tekrr zabt edilen ifdesidir / 26 Haziran 332
Sen nerelisin Sivaslym. Zaradanm. Kk yamdan beri buraya gelmiim. Mekteb grdn m Hayr Ne i yaparsn Sarrclk yapardm. Yirmi sene Sarrc-hnede aldm. Sonra Beyolunda Dumas birderlerin yannda aldm. Hrriyyet ilnndan sonra hibir frkaya girdin mi Hayr. Zten frkalara girmeyi sevmem Niin sevmezsin Ben kendi iimle urarm. Vakt-i hlim sanatm yle frkalara girmeyi kaldrmaz Kirkor Mercanofu nerden tandn Kirkor Mercanof tanmam Kimi tanrsn Miel Abrahamofu tanrm Ne diye tanrsn Gmrkden tanrm. Ben mal karmaa giderdim. O da orada mal karrd. Orada bir iki defa grdm. Ka seneden beri tanrsn Bir buuk iki sene evvelinden beri tanrm Zbtada ben bunu seneden beri tanyorum demisin Byle demedim. Bir buuk iki seneden beri dedim. imdi bu adam nerdedir. Bunu Ksm- Siysden Bulgaryaya gnderdiler. Alt ay mukaddem bununla beni tevkif etdiler. Ben yirmi gn sonra tahlyye edildim. Merkum iki ay kadar habsde kalb Bulgar tebaas olduundan Bulgaryaya tebd edildi. Bu adam hangi frkadan idi Bilmiyorum. 476

O sylemedi mi Sylemedi. Onunla Bulgar diye konuuyordum Ne lisnla konuurdunuz ve merkum Ermenice bilir mi idi Trke konuurduk. Ermenice bilib bilmediini bilmiyorum. Ben onu Bulgar zann ediyordum. stanbula neye geldin Para kazanmak iin geldim Ne i yapacakdn Ne i olsa yapardm. btid orab mendil satdm. Bilhire limon portakal ve yumurta satdm. Kilsay temizlemek iin ne ma alrdn lira alrdm Neden bu ma brakdn da geldin Bkdm Msrdan kdn zamn muhrebe balam m idi Hayr Buraya geldiin zamn muhrebe balam m idi drt aydan sonra balamd. Sen evli misin Ninlym. Kendiryan Kirkorun kardann kzyla ninlandm. fdeni imz et Edeyim (mza) Ktib (mza) (mza) (mza)

----------

-----

----------

477

Kumkapda Hisardibinde 99 numrolu hnede maa-ile ikamet etmekde olduunu ifde eden asker Ac Melkonun zabt edilen ifdesidir. 27 Haziran 332
sm ve hviyyetin nedir beyn et smim Melkon pederinin ismi Agob lakabm Agobyandr Vanda tevelld etdim dokuz yamda Der-sadete geldim pederim Vanda veft etmidir vlidem ise Der-sadete benden on be sene sonra geldi ve on sene mukaddem veft etmidir krk senedir Der-sadetde bulunuyorum evvelce hnelerde ac rakl yapyordum ve yirmi be senedir Kumkapda Patrik-hne kesinde 28 numrolu dkknda aclk yaparm sefer-berliin ilnnda asker oldum ve Hadmkyne gnderildim ve el-yevm orada bulunuyorum ve ilem Kumkapda Hisardibinde 99 numrolu hnede ikamet etmekdedir elli bir yandaym Hangi frkadan bulunuyorsun yani Tanak m ve-yhd Hnak m beyn ediniz Hibir frkaya intisbm yokdur u kadar ki Mertiyyetden iki sene sonra Kumkapda hnemin kurbunda (Asperez) nmnda bir kulb gd edildi bu kulbe iki sene kadar devm etdim ve az olarak bulunuyordum muahharen sanatmn msadesizlii hasebiyle vz gedim tekrr arz ediyorum bir frkaya intisbm yokdur Senin Tanak olduunu biz biliyoruz bunun iin dorusunu syle saklama Tekrr sylyorum hibir frkaya mensb deilim yalnz mebs intihbnda Kumkap civrnda kulb azlar ile berber rey iin gezdim ve bundan dolay beni Tanak bilirler. Mdvim bulunduunu sylediin kulb Tanaklarn idresinde midir Tanak Frkasnn idresinde deilse de birok Tanaklar gidib gelirler dier vakt dahi nutk rd ederler. Tanaklardan kimleri tanrsn Kulbe gider gelir ve nutk rd eder uzun boylu Hajak nmnda birisiyle ve Varteks Efendiyi ve biroklarn tanrm velkin ismlerini bilmiyorum Samuel nmnda tandn kimler vardr Samuel nmnda hi kimseyi tanmam ve birde aherikyan(?) isminde ihtiyr birisini tanrm bu da baz vaktler kulbe gelip nutk ird ederdi Mdvim bulunduun kulbn heyet-i idre azlar kimlerdi ve ismleri nedir Benim zamnmda heyet-i idre azlar Patrik-hne bakcs Kirkor Sryan, dav vekli Bogos Tanilyan Halc Agob Muallim Kigork Mesrobdan ibretdir 478

Bu kulb nasl idre edilirdi ve azs ka kiiden ibretdir Kulbn iindeki kahveyi icra vermek ve mdvim azlardan mhiyye birer guru cret alnb ve alg retmek rz edenlerden dahi bir cret alrlard ve ara sra da kulbn menfaatine tiyatro verirlerdi ve azlar dahi altm kii kadardr Sefer-berlikde asker olduunu ifde ediyorsun ne vakt ve hangi trihde asker oldun Mays 331 trihinde asker oldum ve 87 tevelldlym Kumkapda (Asperez) nmnda iki kulb vardr bunlarn hangisine mdvim bulunuyordun Hisardibindeki ve ilk evvel gd edilen kulbe mdvim idim imdilik ifdeni imz et Dorudur imz ederim (mza) (mza) -----------------------

Maznn- aleyh Sehak veled Kirkorun tekrr zabt edilen ifdesidir 29 Haziran 332
Nerelisin rann Salmas kasabas civrnda kin Merhem ky ahlsindenim. stanbula geleli ka sene oldu sene. Memleketde ne i yapardn Demircilik. Buraya ne iin geldin Amerikaya gitmek zre. Amerikadan yolda sarf etmek zre bana para gelecekdi gelmedi. Kalmaa mecbr oldum. Kirkor Karabet Kendirciyan senin nen olur Kim-birderimdir. O nerelidir Vanl. 479

Sen nerede evlendin Memleketde. K irkor Kendirciyan randa m idi de sen onun kz karndan aldn On sekiz sene evvelki itida rana gelmiler idi o zamn evlendi idim. Mosis Mgrdiyan tanr msn Evet. Nasl tandn Al veride tandm. Benim bir de baldzm var evlenecekdi Mosisle ninlandlar. Mosis nerelidir Bulgaristanl. Bulgarca bilir mi Bilmiyorum. Ermenice bilir mi Evet. Daha ne dillerden bilir Bilmem. Senin karnn ad nedir Kalupse. Baldznn ad Nektar. Kim-ann var m Yok. fdeni imz eyle. Edeyim. (mza) Ktib (mza) (mza) (mza)

----------

----480

----------

Maznn- aleyh Doktor Emirze Ketenciyan Efendinin tekrr zabt edilen ifdesidir / 29 Haziran 332
Terceme-i hliniz zerine bize malmt veriniz. Urfa Sanca dhilinde tevelld etmiim on drt yama kadar terbiye-i ibtidmi orada aldm 1898 trihlerinde Ayntab Amerikan Mektebine gitdim be sene kadar mezkr mektebe devm etdim bade Beyrut Amerikan Mektebine gitdim be sene kadar dahi orada okudum mezkr mektebin tb ubesinin son senesinde iken orasn terkle 1909 evilinde Der-sadete geldim ve Darl-fnn- Osmn Tb Fakltesine dhil oldum / 7 Nsn 327 trihinde ehdet-nmemi alarak iki mh sonra Urfa Sancann Harran kazas Belediye Tabbeti memriyetiyle Urfaya gitdim bir sene kadar memriyetde kaldm 328 evilinde Der-sadete avdet etdim burada evlendim ve Boyac kynde Frn Sokanda familyamn hnesinde ikamet etdim Balkan Harbi esnsnda ehr-emneti tarafndan skdar Nuhkuyusu Kolera Haste-hnesinde istihdm edildim bade huss tabbet icr eylemek zre Balkesire gitdim sekiz on ay kadar orada kaldm ve bundan iki sene mukaddem umm seferberlik ilnndan evvel Balkesirde tekl edilen Seyyr Jandarma Taburu Tabbetine tayn edilerek anakkaleye gitdim Taburla berber iki ay sonra Tabur terhs edildi ben dahi Der-sadete avdet etdim ve buradan mensb bulunduum Selimiyye Frkas tarafndan bil-celb Edirneye gnderilmek zre hzr bulunduruldum bu srada geen sene Nsn ibtidsnda polis tarafndan celb edilerek Kengrya nefy edildim orada be mh kaldm bade Dhiliyye Nezret-i Cellesinin / 22 Temmuz 331 trihli ve 29 umm numrolu bir emr-nmesiyle serbest brakldm. Kastamonu gitdim orada icr-y tabbet ederken vazfe-i askerye davet edildim oradan Kengr Ankara Eskiehir ve encm Der-sadete getirildim Harbiyye Nezretinin emriyle ve Haydarpaada Zuaf ve Mecrhn Komisyonunda bulunurken der-dest edilerek Polis Mdriyyeti nezret-hanesine getirildim. Niin seni nefy etmiler Niin olduunu bilmiyorum. Bir gn beni evimden ardlar. Hibir sul sormakszn ankrya gnderdiler. Yine bir gn orada arb kez bir sul sorulmakszn serbest brakdlar. Bir komiteye mensb musunuz Hayr deilim Hangi komitelere mensb deilsiniz Hnak, Tanak ve ahren Mert Demokrat diye bir komite de teekkl etdiini zann ediyorum. Bunlarn hibirisine dhil deilim ve bunlardan baka komite olub olmadn da bilmiyorum. 481

Tasnaksaan merkezine gider miydiniz Hayr Azardamad matbaasna tandklarnz var mdr ve kimlerdir Vardr. Birisi Hayk Teryakyakyan birisi de Rupen Zartaryandr. evari Misakyan tanr msnz Hayr fdenizi imz ediniz Edeyim Doktor Emirze Ketenciyan Ktib (mza) (mza) (mza)

----------

-----

----------

Samo veled Musann tekrr zabt edilen ifdesidir 29 Haziran 332


stanbula geleli ne kadar oldu Drt sene oldu. Memleketde ne i tutardn Taclk. Burada ne i tutuyordun Sabahleyin intir eden Trke gazetelerini satyordum, sonra seyyr kadclk yapmaa baladm. Hlen bu ile itigl ediyorum. Sende silh bulunmu kimindir bu silh Garbis Vartazyanndr. Merkumun hemresi bir paket dernunda bir emnet verdi. Ben bunun iinde ne var ne yok bilmiyordum. Bu emnet bende iki gn kald. nc gn Garbis srgnden gelmi. Beni satlk kad vardr diyerek evlerine ardlar. Pazarlk etdik. Kaparo olarak bir mikdr para verdim. kacam srada Garbis, hemresine hitben silhm nerededir? Diye sordu Samoya teslm etdim dedi. Ben, bunu iidince verdiin paket silh m idi? Dedim. Evet dedi. Bunun zerine ben korkarm bunu hkmete teslm edeceim dedim. Nihyet hkmete teslm edemedim beni tutdular. 482

Bu silhlar nasl silhlardr ki tabanca idi. Biri kk biri byk idi. Cinslerini bilmiyorum. Bunlar sen neden hkmete teslm etmedin Vakt bulamadm. Fakat bir dnesini yan byn tutuldukdan sonra hkmete ben kendim ihbr ederek teslm etdim. Sen bu silhlarn Karakin Klyana aid olduunu zbtada sylediin hlde burada Garbis Vartazyann olduunu sylyorsun. Bu nasl mbyenet Hayr Karakin Klyana idiyyeti yok. Karakin Klyan ne mnsebetle tanyorsun Bu adam kitbcdr. Ben mnsebetiyle tems etdim. Garbisin kars var m Hayr, yalnz hemresi var. Gedikpaada karsndaki hnede skinedir. smi Yagisapet. fdeni imz eyle Edeyim. Samo Musa Ktib (mza) (mza) (mza) Ermeni kilsasnn ise kadcym. Bi-t-tabi al veri

----------

-----

----------

Maznn- aleyh Mihran dareciyan Efendinin tekrr zabt olunan ifdesidir 30 Haziran 332
Nerelisin Der-sadetliyim Hangi mektebde okudun Galatada Ermeni mektebinden kdm. Bir ie girmedim eski Ermeni vukutnda beni tutdular. Komite diyerek tutdular ikinci Bb- l vukutnda beni de komiteden diye tutdular ben vk Tanakstyun komitesine yeni dhil olmudum bir i yapmamdm Tanaksaan diyerek tutdular. Evimden aldlar. Arkadam Ardaes isminde birisi 483

Mekteb-i Sanyide talebe idi onu tutmular sonra beni tutdular zabtiyyeye gtrdler mahkeme-i cinyete kardlar dm cezsna mahkm etdiler Hriciyye Nezretine bomba atld gnk yz on iki nihyeti vey yz on senesindedir. Mertiyyet ilnna kadar on bir sene yatdm Beyolunda Taksimde Leylak Sokanda ikamet ederdim o vakt mektebden km idim baka bir ide bulunmadm sekiz kii mahkm olduk idi Karabet Ardaes Bogos Armanak var idi Serkes ve Mertad var idi bu Mertad veft etdi bir de Abraham isminde birisi var idi. Mertiyyet ilnndan sonra kdm hasta idim bir sene kadar tedvide bulundum i yapmak istedim ise de yapamadm Azadamardda yazc idim girdiimden kapand gne kadar orada bulundum Sen zbtada ikinci banka meselesinden dolay beni tutdular demisin Bb- l ve banka meselesi ikisi bir gnde olmudu. Senin kardan kimdir Son zamnda taraya tebd etdiler. Kumkapda ve Kadkynde muallimlik eder idi kendisi hastalkl idi. Komiteye dhil deil idi ve kendisinin bir gz all dier gzn de pertevsiz ile bakarak okuyor niin tebd etdiler bilmiyorum Habs-hneden iln- Mertiyyeti mtekb kdkdan sonra komite ile terk-i mes etmedin mi Ben hastalkl oldum kendimi tedv etmek istedim on bir senelik habs-hnede kaldm yetimedi mi de tekrr yle ilere gireyim Mertiyyetden sonra komite faliyyetini alenen yapyordu. Niin almadn Asla almadm. Sevare Misakyan tanr msn Drt be sene evvel Azadamardda muharrirlik yapd bundan tanrm Komiteden midir Bilmem Kirkor Mercanofu tanr msn sminden tanmam fdeni imz eyle mz edeyim (mza) Ktib (mza) (mza) (mza) -------------484 ----------

Maznn- aleyh: Aodun tekrr alnan ifdesidir 30 Haziran 332


Nerede tevelld etdin Tahranda dodum. Yedi yamda stanbula geldim. skdardaki Berberyan Mektebinde okudum son snfnda kdm sonra evde kendi kendime aldm bir sene kadar evde geirdim idi Hallacyan Bedros Efendi Avrupadan yeni gelmi idi. Kendi yannda on bir ay kadar yannda kaldm ise de byk pederimin gzn boyamak iin bulundum tahamml edemedim oyunculua temylm var idi Manakyan Kumpanyasna girmi idim cild hastalna mbtel oldum be sene yle kaldm. Byk pederim hl vakti yerinde idi idremize bakyordu. Sonra da ayrast Efendi Kumpanyasnda oyunculuk etdim sonra cild hastalna tutulmu idim. Sonra Fehim Efendi idaresinde bulundum Mertiyyet iln oldu. Ermeni kumpanyasnda bulundum idre edemedik ben hastalm mni olduundan okluk bulunamazdm. Zten ahlkszlklar olduundan duramaz idim Sen bir komiteye mensb musun Hayr. Oyunculua merkm olduundan baka bir ey ile itigl etmiyordum Bykderede seni Tanaksaan Yetovk ahin seni vurmu neden vurdu Oyunda beni vurmak icb ediyordu elindeki bak hakik deil idi kasd deildi kazen vurdu. Epeyce tehlikeli idi. Dav etmedim nki kazen oldu fdeni imz eyle mz edeyim (mza) Ktib (mza) (mza) (mza) -----------------------

Maznn- aleyh: Ohannes veled Karabet kryann tekrr zabt edilen ifdesidir. / 30 Haziran 332
Nerede domusunuz Gmhanede dodum. On be on alt yanda Trabzona geldim. Orada iki sene kadar mektebe devm etdim. Birka sene de terzilik sanatyla kaldm. Yirmi bir yirmi iki yanda Marsilyaya gitdim. Orada iki 485

iki buuk sene kadar kaldm. Terzilie aldm. Oradan Kanadaya gitdim. Kanadada iki seneye yakn durdum. Hastalandm ve Amerikada Durestr ve Broklayn ehirlerinde drt buuk be sene kadar kaldm. Oradan Liverpol Paris Marsilya tarkiyle bundan drt sene mukaddem stanbula geldim. Buraya geldiimden iki ay sonra buradaki ikamet-ghm tutdum. Ve orada o zamndan beri terzilik ile itigl etmekdeyim. Samuel Tarpenyan tanyor musun Evet. Bunun ninls ve ninlsnn vlidesi benim teyzem ile grrler ben de teyzeme gider gelirim. Bundan birka ay mukaddem bu Samuel habs olmudu ninls teyzeme gelib zevcinin merkum iin kefl olmasn taleb etmi. Merkum da kefl olmu. Samueli mahbsdan kdkdan sonra tekrr aradlar. Enitemi alb Samueli aramaa gitdiler. Merkum bize haber vermeden yerini deidirmi. Eniteme bir iki gn msade etdiler. Ben bu esnda Samuel meselesine kardm. nki bulunmuyordu. Ninls vlidesiyle bize gelmilerdi. Sorduk. Hastadr dediler. Samueli bulmak iin yine de elimden geldii kadar alyordum. Samuelin meydna kmas teehhr etdike ben merk etmee balamdm. Acab meydna kmak istemiyor mu ve enitem bundan dolay mesl tutulacak m diye merk ediyordum. Bir gn Ksm- Siys memrlarndan birisi eniteme gelerek sen nasl bu adam iin kefl oldun. Bu muzrr bir adamdr ve nezdinde esliha-i memna zuhr etmi deyince endem ziydeledi. Ve merkumun ninlsn tazyk etmee baladm. Ve teyzemi merkumun ninlsnn evine gnderdim. O da ayrca tazyk edib Samuelin meydna kmasn taleb edecekdi. Bylece be alt gn kadar gedi. Samuelin ninls merkumun elbiselerini tletmek zre maazaya getirdi. Ve dedi ki bunlar hzr olsun yarn Samuel gelib bunlar giyecek ve Ksm- Siysye gidecekdir. O vaktde Samuel gelmedi. Elbiseleri almak zre baka bir kz gndermidi. O kzn ismini bilmiyorum. Kza Samuelin nerede olduunu sormu isem de cevb vermedi. Ben de Samuelin yerini anlamak iin bu kz takb etdim. Ve Ziba Sokanda bir eve girdiini grdm. Bunu o akm eniteme syledim. O da memrlara haber verdi. Fakat orada arand. Samuel bulunamad. Bizim hnn kapcsna dahi meseleyi anlatm ve bize muvenet etmesini ric etmidim. Hatt enitemle memrlara Samuelin Ziba Sokandaki ikamet-ghn berberce haber vermilerdi. Ertesi gn Samuel ninls ile dkkna geldi. Niin bu kadar teehhr etdiini sordum. fdeni imz eyle mz edeyim (mza) Ktib (mza) (mza) -------------486 ----------

Karabet kryann tekrr alnan ifdesidir 30 Haziran 332


fdeni ikml eyle Hasta olduunu syledi ve enitem ile bareber Ksm- Siysye gitdiler. Ve enitem hemn avdet etdi bir iki sat sonra da Samuel geldi. Ne istiyorlard sorduk. Samuel dedi ki Red Bey geen defaki mahbsiyyetim esnsnda mahbsdan kmak iin kimseyi para bir ey verdi mi diye sormak iin beni arm dedi. Ben bu mnsebetle birz iimden gcmden kalm olduumdan eve bunlarla pek o kadar mnsebetde bulunmamalar iin tenbh etdim. Robert Kole kirdnndan byk bir ksm benim mterimdir bu Samuel de zann edersem Robert Kole talebesiyle bir iki defa dkknma gelmidi. imdilik ifdenizi imz ediniz Edeyim (mza) Ktib (mza) (mza) (mza)

----------

-----

----------

Karakin Klyann tekrr alnan ifdesidir 30 Haziran 332


Sen nerede tevelld etdin Divrikde tevelld etdim stanbula sekiz dokuz yanda geldim. Elbisecilik etdim Hi mektebde okumadn m Divrikde ibtid mektebinde okudum Sen Gedikpaada Samos isminde birisini tanr msn Kocaman Hannda oturuyor tanrm. Kendisi amucamn dkknna gelir kad ve sire alr bu cihetden tanrm. Sen iki silh vermisin saklatmak iin Gedikpaada kilsa karsnda Lokantac Dikrann hnesinde skin teyzemin olu Garbis Vartazyann silhlar olub bir gece mey-hneye geldi silhlar Elizabet Samoya brakm silhlar bulunmu Garbis nefy olunmudu buraya kaak olarak gelmi olduu cihetle bana ric etdi bu 487

silhlar benim dersin diyerek ric etdi ben de kendisini pek ziyde sevdiimden hatrndan kamadm bunlar benimdir dedim hl-bu-ki benim deildir mesele bundan ibretdir Sen hangi komiteye mensbsun Hibir komiteye mensb deilim Komiteye mensb kimleri tanrsn Komiteye mensb olduklarn bilmem yalnz Karakin Vanl Samuel ve Rdpaa Hannda Armanak bunlar srgne gitmilerdir. Bunlar benim arkadamdr ahsen tanrm komiteden olduklarn bilmiyorum Bunlar Tanak olduunu sylemisin Hayr fdeni imz eyle mz edeyim (mza) (mza) (mza)

----------

-----

----------

488

FEZLEKE Kumkapda Hisrdibinde 99 numrolu hnede mukm ve Hadmky santral efrdndan Ac Melkon veled Agobun Tanak mensbninden ve geen seneki tevkiftdan sonra teekkl eden heyet-i muvakkate ile temsda bulunduu dvn- harbde mevkuf bulunan Samuel Tarpenyan tarafndan da ihbr edilmekle berber merkum Merkez Kumandanl vstasyla bi-l-celb ifdesine mrcat olundukda alt sene mukaddem Kumkapda Hisrdibinde gd edilen ve Tanaksaanlar tarafndan idre ve Asparez tesmiye olunan kulbe mdvim bulunduunu ve intihbtda mezkr kulb efradyla doladndan kendisinin Tanak zann edildiini ve hl-bu-ki hakkatde komiteye mensb bulunmadn der- miyn eyledi merkumun Tanaksaanlar tarafndan idre edilen ve mezkr komitenin bir ubesi hkmnde bulunan mrr-z-zikr Asparez kulb efrdndan bulunmas ve bunlar ile berberce intihbtda almas ve hatt son intihbda intihb- nisb talebiyle rey vermekden istinkf eden mezkr komite efrdyla berber olmas Tanaksaanln mevvelen ikrr ve itirf hkmnde olmasyla / 11 Haziran 332 ve 257 numrolu fezleke ile Dvn- Harb-i rfye bery-i tevd Merkez Kumandanlna izm klnm olan evari Misakyan ve rfeksyla berber merkumun da icr-y muhkemesi arzyla merkumla berber ibu fezlekeli isticvb-nme Merkez Kumandanlna izm ve irsl klnmak zre Mdriyyet-i Ummiyye-i liyyeye takdm klnd 1/2 Temmuz 332 Ksm- Siys Mdri (mza) Merkez Kumandanl cnib-i vlsna takdm 1/2 minh. Polis Mdri Ummisi (mza) Grlmdr 2/5/32 Taht- muhfazaya alnarak evrkn derhl Mahkim ubesine tevdi zmnnda Tevkif-hne Memrluuna 2/5/32 Merkum alkonulmudur evrk takdm klnr / 2 Temmuz 332 Tevkif-hne arz memru Mlzm- evvel (mza) 489

Evrk- mezkre ile birledirilerek muktezayt f klnmak zre Dvn- Harb-i rf Riysetine tevd olundu 2/3 minh Merkez Kumandan Cevad Vrdu 5 Temmuz 332 Mdde-i Ummlik Memriyyet-i Aliyyesine 5/5/332 (Mhr) Mdde-i Umm 639 -----------------------

490

Maznn- aleyh evari Misakyann tekrr alnan ifdesidir / 2 Temmuz 332


Bu komitenin sret-i teekkl ve tarz- messi hakknda malmt- ummiyye veriniz Tevkiftdan sonra bir cemiyyet tekl etmek lzmu grmler u nokta-i nazarlardan birincisi srgn olanlarn familyalarna bakmak. kincisi burada gayr-i mesl ilere meydn brakmamak. ncs Azadamardda olan drt yz elli liray ki idre-hne basld vakt hkmet alm olduundan bu para heyet-i tahrriyyenin paras olduundan - hkmete mrcaat ederek almak. Meydnda kalan arkadalara talmt vermekki gze arpan hareketlerden saknsn ine toplamakdan vzgesinler. Hatt- hareketi olmudur. Yan ahvle gre hareket etmek ve sergzet-cyne olarak bir tarafdan mebslar vstasyla bir tarafdan da srgn olanlarn familyalar vstasyla hkmetin nazar- dikkatini celb etmek idi. kinci defa teekklne gelince: Birinci heyet daldktan sonra heyet azlarndan Kirkor tavsiyesiyle Hrayer Kulyan isminde bir arkada kendisi yeni bir heyet tekl edilmesini der-uhde etmi ve bu heyet kiiden ibret olub mzkere heyeti nmn almdr. Bu azlarn ismleri Hrayera Kulyan Falak, Haikdir. Aravir istif verdi yan ben iinden ekildim. Fazla olarak ayn maksad ile ie baladklarndan m-ad her gn teebbst gayr-i mnsib olduundan katiyyen redd etmekden ibret idi ubatn yirmisinde nc bir heyet tekl olunur be kii ile ki bunlarda Hrac Aram, Dik Mgr bir de Aravir ki ben istif ederek yerime geen Vaare idi. Bu son iki heyetlerin ess hatt- hareketi de hibir teebbse meydn brakmamakdr. Bu geen ismlerin ism ve hviyyetleri hakknda malmt ver Birinci heyetin azlar hakknda malmt verdim ikinci heyetden Hrayer Kulyan isminde otuz yanda orta boylu ve eski heyet tarafndan tavsiye olunmu Hrayer Kulyan kendisi tekl etdiinden ismlerini tebl etmi ve defterde yazlmdr. Ben iden ekildiimden kimler olduunu sormadm bunun iin bilmiyorum. Hrayer Kulyan Beyolunda Tarlabanda ikamet eder. Evvelce bir tccr yannda bulunmu idi hl-bu-ki son zamnda bodadr. nc heyetin azlar da yine kendi teklfi zerine teekkl edilmi ve ismleri kendisi tebl etmidir. Ve aynen deftere yazlmdr. Familya ismlerini bilmiyorum bunlar Hrayer bilir. Hrayer eln orada m ikamet eder Ben buuk aydr mevkufum stanbulda olacak 491

fdeni imz eyle mz edeyim (mza) Ktib (mza) (mza) (mza)

----------

-----

----------

Maznn- aleyh evari Misakyann tekrr alnan ifdesidir / 3 Temmuz 332


Kesak kimdir. Vartaksdr. Bu Kesak tabri Vartaks Tanaksaan bulunmak itibriyle mi verilmi yoksa bu heyet tarafndan m bu ism verilmidir. Bilmiyorum fakat epey zamndan beri Kesak diye tannmdr 1- numrolu defterin 14 Nsn 915 trihli birinci sahfesindeki (Kesak da dhil olduu hlde mzkere olunarak bir heyet-i mesle tekline karr azs Rozan, Aravir, Ardavazat-) deniliyor bu fkra hakknda zht veriniz Rozan = Kirkor Mercanof. Aravir = Sevare Misakyan yan ben. Ardavazat = Baronak Hosebyandr. Bunlar tekl etmek iin mzkere edenler iitdiime gre Mgrd. Komisyoncudur skdardan bu gelmi dier hzr bulunanlar bilmiyorum bunu da Kirkor Mercanofdan iitmidim bu heyetle benim aramda vsta Kirkor idi. Sonra bunun alt tarafnda [ayn zamnda bu heyete kar mesul bir heyet-i askeriyye ve mahallt ubeleri yeniden tensk] bu heyet-i askeriyye nedir. Bu heyet-i askeriyye azlarndan yalnz Harityunu tanyorum azlardan birisinin Harityun olduunu iitdim. Birincisi siys ileriyle megul ve ikinci heyet bunlara heyet-i askeriyye deniyorsa da bunlar ordu askeri deil silhdan anlayanlardr yan komite ilerinde birz tecrbesi olan adamlar demek mahallt ubeleri. Mahallelerde evvelce mevcd bulunan ve Tanaksaan Merkez Cemiyyetine tabi ubeler tevkift ve tebdt dolaysyla bozulmu olduundan bunlar yeniden slah olunacakdr demekdir. 492

[Balkanlarda Tanakstyun Komitesine mektbla vakayi bildirilmi ve muvenet-i nakdiyye taleb edilmidir] deniliyor bu Balkanlarn neresindedir bu komite Sofyadadr Ne vsta ile muhbere ediliyordu buraya Mektblarn nasl gitdiini Kirkor Mercanof bilir Kirkor Mercanofa Mihil Abrahanof da derler mi Bilmiyorum ben Rozan ve Kirkor Mercanof olarak biliyorum (15 Nsn mahallt ubeleriyle tecdd-i mnsebt) deniliyor bu mnsebet evvelden yok mu imi Bu i yeniden balad iin mnasebt da yeniden balyor [Heyet-i mesle heyet-i askeriyye ve ube murahhaslar da dhil olarak bir meclis-i muhtelit tekl edilmidir] deniliyor bu nedir Heyet-i siysyyeden bir ve heyet-i askeriyyeden de bir kii gider bunlar toplanrlar mzkere ederler buna meclis-i muhtelit derler ve bu meclis-i muhtelit toplanm ve mzkere etmiler ubelerin ve efrdn bal bana harektda bulunmamasn ihtra karr vermiler Bu heyet-i askeriyyenin teklinden maksad nedir . Bu heyet-i askeriyye yeniden tekl olunmudur evvelden yokdu. Ermeniler aleyhinde bir ktl vuku bulursa mdfaa eden ehsn balarna geib onlarn harektn idre edecek [B-taraf sferya stanbulda bir ihtar-nme gnderilerek Ermeni milletine temnt- kavyye verilmesinin talebiyle tebd edilenlerin avdetine msade edilmedii takdrde ..] bu fkra nedir Sonra cevb veririm. Bu terceme noksndr. imdilik ifdeni imz eyle mz edeyim (mza) (Ktib) (mza) (mza) (mza)

----------

-----

----------

493

Maznn- aleyh Sevare Misakyann tekrr alnan ifdesidir / 5 Temmuz 332


Terceme et bu evvelki sulimizi Memlik-i Osmniyye hricinde mteekkil salhiyyet-dr olan heyet tarafndan Balkan ubesi vstasyla gerek Bb- lye ve gerek b-taraf sferya bir beyn-nme gnderilmek bu beyn-nmede btn milletin ve be-tahss menflerin haytnn taht- temne alnmas. Yoksa ... Salhiyyet-dr olan heyet hakknda bize zht veriniz Bunlar hakknda bir malmtm yokdur . Sen Tanaksaan deil misin Evet Bu Balkandaki heyete mrcaat karrladran heyet de Tanaksaan deil mi Evet O hlde buradaki heyetin mrcaat edecei Balkandaki heyet de Tanaksaan deil mi Bu baka bir heyet de olabilir mutlaka Tanaksaan olmas cb etmez Bundan evvelki celsede Sofyada bir Tanaksaan heyeti olduu ve bunlarla Kirkor Mercanofun vsta-i muhberesi olduunu sylemi idin yoksa o heyet bu heyet olabilir mi Olabilir. Fakat muhakkak olduunu bilmem Sofyadaki komite efrdndan kimseyi tanmaz msn Bilmem Niin bilmezsin nki byle cemiyyetlerde azlarn ismleri kullanlmaz yalnz falan merkez heyeti diye nm- umm kullanlr ism kullanlmaz Bu Tanakstyun Komitesi gizli komitelerden midir ki byle ehs bilmiyorsunuz Bilmiyorum onun iin ki bu heyetlerin intihb gizli olur . Bu komite kann mi alyor yoksa gayr-i kanni mi alyor Tanakstyun hem Der-sadetde ve hem Sofyada kanndir O hlde gizli olmamas lzm gelmez mi ntihbt gizli olur. Burada olan bir Tanaksaan orada olan heyetin ismlerini bilemez. 494

ntihb gizli olur fakat intihb edilenleri bilmez mi Bilinebilse bile memlik-i ecnebiyyededir tab buradakiler bilemez stanbul heyeti kimlerden mrekkebdir stanbulda olan heyet. imdiki devirdekini mi soruyorsunuz imdi stanbuldaki Tanaksaanlardan bulunan heyetin ismlerini syle mrekkeb Tanakstyun

Burada bildiim yan benim itirkim olduundan dolay bildiim heyet ki bunu hricde olanlar bilmez bunlarn ismlerini evvelce birka defa sylemidim. stanbul heyeti nereye tbidir Mstakilldir Memlik-i Osmniyye hricinde nerelerde Tanakstyun ubeleri vardr Sofyada, Amerikann imlinde, Almanyada bir Ermeni Alman komitesi vardr ama bunlar Tanakstyun deildir. Hatt muhrebeden evvel yeni olarak teekkl etmidi bunu gazeteler de yazm idi. Fransada var m Bilmiyorum. Bir heyet yok ngilterede Yok Rusyada Evvelce olmu idi. Sonra takbt zerine daldlar. Rusyada gizli iliyordu sonra takbt balad daldlar svirede var m Vardr. Defterde svire brosu diye geen bu heyet svirenin neresindedir Cenevrededir. Osmnl memleketi dhilinde nerelerde vardr Her bir ehrde vard muhrebeden evvel memlik-i Osmniyyenin btn merkez ehrlerinde vard 1 Trabzon 2 Erzurum 3 stanbul 4 Sivas 5 Van 6 Diyarbekir 7 Mu 8 Merzifonda (9 ?)10 Harputda daha baka yerlerde vardr. Bunlar hulsa etmek lzm gelirse inklb mtekb kann ekl ald iin stanbul merkezine tbi her yerde ubeler ald Memlik-i ecnebiyyede bulunan saydmz ubeler de stanbula tbi miydi Hayr. kisi yek-dgerinden mstakill eylerdir 495

Osmnl memleketi dhilindeki ubeler stanbula tbi olduuna gre ecnebdeki ubeler memlik-i ecnebiyyedeki hangi ubeye tbi idi Cenevreye tbi. Tanakstyun. Adem-i merkez bir komitede her yerde mstakill fakat umm bir yere tbidir Osmnl memleketi dhilindeki ubelerin merkezi stanbul olmas itibriyle buradaki heyetin intihbt nasl olur Bu heyetin intihbt iin Dhiliyye nizm-nmesi vardr. O sretle intihb olunur. Baka malmtm yokdur Kim intihb eder ube heyetinin gnderdii murahhaslar gnderilib burada intihb edilir Memlik-i ecnebiyyede bulunan ubelerin merkezi olan Cenevredeki heyet azlarn kimler intihb eder Ecnebde olan heyetlerin intihb etdikleri murahhaslar tarafndan intihb eder Cenevre heyet-i merkeziyyesine stanbuldan da bir heyet gitmez mi intihb olunan murahhaslara

Gitmez nki mstakilldir. Trkiyadaki Tanakstyun hrriyyetden beri legal olduundan murahhas gnderib intihbta karmaz Cenevredeki heyetle ecneb memlikindeki heyetler illegal midir imdi ecnebdekiler de legaldir stibddda Tanaksdyun komitesi illegal idi ve Cenevreye tbi olmudu. Osmnl inklb geldikden sonra Tanaksdyun Komitesi legal oldu ve hrici saklamaa lzm kalmad. Hl komite imdiki hlde kann olarak devm ediyor mu M-dmki Hkmet kendisi tasdk-nmeyi fesh etmemidir. Tb legl olmas lzm gelir byle legl olunca da Cenevreye tbi olmamas icb eder O hlde ahren Kirkor Mercanof ve Baronak Hosebyan ve senden mrekkeb olarak burada heyet-i ahre teekkl etdii zamn hkmete haber verdiniz mi Hayr Hkmet cemiyyetlerin ser-bestsi hakkndaki karr fesh etmemi olduundan bahs etdin buna gre sizin teklt- ahreyi hkmete haber vermeniz cb ederken haber vermediniz binen aleyh siz o kanna itat etmei fesh etdiniz mi acaba yan komite kendini gizledi mi Bu heyet tevkiftdan sonra tekl olunduundan hkmetin bu ilerde hatt- hareketinin ne olaca bilinmedii iin haber verilmemidir. 496

Hkmetin hatt- hareketi bilinemedii iin haber verilmemi ve binbern bu heyet ister istemez kendini saklam bu itibrla svire brosuyla muhbere etmek ve muhbertn da ona tbi bulunmak mecbriyyetinde kald anlalyor yle mi Hayr bu heyet burada kendi kendine tekl olunmu ve hussi burada tevkiftdan sonra olan hle gre maksadn evvelce sylediim gibi mumele yapmak rzsu olduundan Cenevreye tbi olmaa lzm yokdu Hl-bu-ki bu defterin birok yerlerinde memlik-i Osmniyyenin muhtelif ehrlerinden alnan malmtn svire brosuna tebl olunduu ve svire brosundan para istendii ve svire brosunun ihtr-nmesi okunduu svire brosunun sferya mrcaat cb eyleyeceinin yazld gibi bile yazlan birok fkralar buna dellet etmez mi Sonra cevb veririm fdeni imz eyle mz edeyim (mza) Ktib (mza) (mza) (mza)

----------

-----

----------

evari Misakyann tekrr alnan ifdesidir / 6 Temmuz 332


Heyetin svire brosuna tbi olduu anlalyor ne diyeceksin Bu heyet kendi kendine meydna gelmi hibir yere tbi deil svire brosuyla bu kadar muhbert neden oluyor bu heyet ona tbi deil de Yanllk var hep muhbert Balkan vstasyla olmudur. yle ise tekml muhbert m-dmki Balkan merkezi vstasyla oluyor o hlde Balkan merkezine tbisiniz Balkan da mstakill bura da mstakill birbirine tbi deildir. Zehrb Efendinin veft derhl svire brosuna bildirilmidir yazl buna ne diyeceksin 497

Eer defterleri nihyetine kadar okumu iseniz. Bu katiyyen yanldr. Bu byle olduu gibi 27 Mays 915 trihli celsede Zehrab Efendinin tevkif olunduu ve Konyaya sevk olunacann iidildii ve bu haberin derhl svire brosuna malmt verildii muharrer olduu gibi ayn celsede (Cenevreden bildirildiine gre itilf- mselles hkmetleri Osmanl kabinesine Ermeni vukutndan dolay Heyet-i Vkelnn ahsen mesl add edilecekleri tebl edilmidir) dey muharrerdir ve kezlik yukardaki fkrada bu celseyi takib eden celselerde mezkr ve ne diyeceksin Bu yanldr. Cenevreye bir ey yazl deildir Balkana haber verilmidir. svire ile katiyyen mnsebeti yokdur. 17 Mays celsede ve en nihyet elimizdedir P.G. den mektb aldk heyet-i meslenin ahvl-i mliyye hakknda mnsib grd vechle harekete mezn olduu bildiriliyor. Bulamadm fdeni imz eyle mz edeyim (mza) Ktib (mza) (mza) (mza)

----------

-----

----------

Maznn- aleyh orta boylu kr sa ve siyh kal krca bykl uzun sivri burunlu el gzl: Kumkapda Hisardibinde 99 numrolu hnede skin ve Saryrda Domuzderede kinci Amele Taburunda drdnc bln ikinci takmnda asker Vanl Vann Esyarge kynden elli bir yanda olduunu syleyen Melkon veled Agobun ahz olunan ifdesidir / 7 Temmuz 332
Sen evvelce ne i yapardn Kumkapda aclk ederdim stanbula ne vakt gelmidin Krk senedir stanbuldaym Hangi mekteblerde okudun Mektebe hi gitmedim 498

Sen burada hibir komiteye intisb etdin mi Kumkapda Hisardibinde Aspares Kulb alm idi ayda krk para verir idim sefer-berlikden sonra askere gitdim Kulbde vazfen var m idi Hayr Bu kulb hangi frkadan Rey topland vakt Tanaksaanlar rey toplarlar idi Bu kulbn resi kim idi Patrik-hnede bakc Kirkor Sryan, Bogos Tanilyan Kigork Mesrob bir de halc Agob. Kulbde ileri var idi. Bunlardan hangisi res idi bilemiyorum Bu kulbn aded-i efrd ne kadar idi Kirkor krk be kii kadar olduunu syledi Seni niin tutdular Niin tutduklarn bilmiyorum. Taburdan getirdiler. Ne iin getirdiklerini de bilmem imdilik ifdeni imz eyle mz edeyim (mza) Ktib (mza) (mza) (mza)

Melkonun tevkifi hakknda mtlaalar istifsr olunur / 7 Temmuz 332 Mhr (mza) Tevkifi lzm gelecei mtlaasyla ide klnr Minh 7 (mza) Mhiyyet-i crme nazaran maznn- aleyh Melkonun mevkufen intc- tahkikat lzmuna mttefikan karr verildi 499

7 Temmuz 332 (mza) (mza) (mza) (Mhr) (mza) (mza) Tevkif karr tasdk olunur. / 7 Temmuz 332

----------

-----

----------

evari Misakyann tekrr zabt edilen ifdesidir / 25 Temmuz 332


Defterlerinizin 20 Mays trihli tutulmudur. Bozanet kimdir htrtnda (Bozanet)e bir oda

Defterlerde byle bir ey yokdur. (Terceme ile tatbki icb eder.) 24 Mays trihli ksmda Zartaryan, Bercohi, Hajak, Serope Noradonikyan, ehbaz, Beki Karabet, Madam Sofi diye bir takm isimler var ki bunlara ma tahss edilmi bunlar kimdir Buradaki Zartaryan maksad, Madam Zartaryandr. Geen Haziranda Avrupaya gitdi. Kocas Msy Zartaryan; tevkif edilmi idi, nereye gnderildi bilmiyorum. Madam Bercohi (?) ise tebd edilenlerden birinin zevcesidir. Kocas kimdir bilmiyorum. Kendisi nerede oturur bilmiyorum. Hajaka gelince oda mtebidndir. Kendisine ma tahss edilen Madam Hajakn dahi nerede olduunu bilmem. Serope Noradonikyan srgn olanlardandr. Zevcesi Madam Serope Noradonikyan burada olmal fakat nerede oturuyor, bunu da bilmem. Msy ehbaz da srgnlerdendir Madam ehbaz buradadr. Evini bilmem. Beki Karabet kimdir? Bunu da bilmem benim defterimde Madam Sofi yokdur, Madam Minasyan vardr. Msy Minasyan ilk tevkiftda srlenlerdendir. Kars burada olmal ikamet-ghn bilmem Ayn ser dhilinde Hayk Teryakyandan mektb alnd yazyor? Bu Hayk Teryakyan kimdir Defterimde byle bir ey yok . Msy Paayan kimdir Doktor Paayandr. Evini falan bilmiyorum. Bu adam ilk tebd edilenlerdendir . aherikyan kimdir Bir avukatdr. Nerede olduunu bilmem. 500

25 trihli fkralarda Madam Zem, Madmazel Sona(?), Madam Sofiden bahs ediliyor. Bunlar kimdir Defterimde yle eyler yok. Ayn serde (T K Y) ye teslm edilecekdir. (T K Y) kimdir Bilmiyorum. Defterde de zten byle bir ey yok . Ayn ser, (Azadamardn paras olan be yz elli lira gelince B.H.ye ve-yhd baka bir adama verilecekdir. Evet defterde byle bir ey var. Fakat ne olduunu ben de bilmiyorum. Bu fkray takib eden fkrada Aravir var, kimdir Bu Aravir, ben.. im Hrac kimdir Bilmem. Viramyan kimdir Van mebsudur. Vana gitmi idi. Nerededir bilmem. Aknoti(?) kimdir lk tevkiftda srgn olanlardandr. Azadamard muharrirlerindendir. Dagavaryan ve Cihan Glyan kimlerdir Doktor Daavaryan sbk ehr-emneti mviridir tevkiftda srld. Cihan Glyan Hnakdr. Tevkiftda Bora(?) srlm idi. Mahak nedir, varat (?) nedir Grub isimleri olmaldr. Essn bilmiyorum. Soren kimdir Bilmiyorum defterimde yokdur. Hocasar kimdir Bilmem defterimde yok. Vahan, Polad kimlerdir Defterimde yle eyler yok. Madam Ohannesyan ile Madam Yakob Mardikyan kimlerdir Bilmiyorum. Doktor Lepsiyus kimdir Bilmem. (M) ve (B) ve 3,3 lira ne demekdir (M) ve (B) kimlerdir bilmiyorum

501

Zehrabn mahdmu kimdir Defterimde (Z)nin mahdmu var. Bi-t-tabi bunun kim olduunu bilemem. Vib (?) nedir stanbul Heyetinin ismi Gusyan kimdir ran tebaasndan bir gendir. Haydarpaada oturur idi. imdi nerededir bilemem. Madam oanik kimdir Bilmiyorum. Asamof veya Armof kimdir Defterimde yle bir isim yok. Tomlu kimdir Bilmem Profesr Haaturyan olmasn Bilemem. Madam Kisak kimdir Varteksin zevcesidir. Avrupaya gitdi idi. Cemil kimdir Tanmyorum. Bilemem. 3 Temmuz trihli htrtda Vart, Mahak, oan, ahokram, Hasmik gibi bir takm isimler geiyor. Bunlar nedir Bunlarn her biri bir grupdur. Vart=Gl, Mahak=Karnfl, oan=Znbk, ahokram=ebboy, Hasmik=Ysemn demekdir. Bunlar ziyaret eden (H-B) (H) () kimlerdir Tanmyorum. An Mozok (?) nedir Bu da bir grupdur. Lgat mans unutma beni ieidir. Bunu ziyret eden (M) kimdir Bilmiyorum. Yarevani nedir Bu da bir grup addr. Leylk demekdir. 502

Rozan kimdir, Aram kimdir Rozan Kirkor Mercanofdur. Geen Eylle kadar burada idi. Sonra nereye gitdi bilemem. Aram tanmyorum. Vahab kimdir Bilmem. Vahak kimdir Kimdir bilemem. Avroni (?) kimdir Bilmem. Pit kimdir Defterimde byle bir ey yok. 11 Temmuza geelim? Mihr(?) kimdir Bilmiyorum Mr kimdir Bilmiyorum Seramos kimdir Defterimde byle bir ey yok. Zevanet var. Bu adam da tanmam. A. M. H. Kimdir Bilmiyorum. 13 Temmuza geelim. Doktor Lepsiyus kimdir Defterimde byle bir ey yok. Maa-m-fh bu bir Alman limidir. Bir aralk buraya gelmi idi tekrr Almanyaya gitdi. 2 Austosa baknz. Asadoryan kimdir Defterimde yle ey yok. 15 Austosa baknz (A.M) (M.) (P.F) kimdir Bilmiyorum (?) Austosa baknz. Halas Kimdir Halas deil, Halar. Ermenice dvne demekdir. Kime masn(?) olduunu bilmem. 7 Eylle bakalm. Hrant, Vartabet Hosebyan kimlerdir Bilmiyorum. Naroyan Mesrob kimdir Konya murahhasas idi. imdi nerededir bilemem. 503

Hemayak, Aya, Aram, Karabet, Leon kimlerdir Bilmiyorum. Ehb(?) Vahan kimdir Bilmiyorum. Nerses Zakaryan kimdir Tanmyorum. 14 Eylle bakalm. Buradaki Haatur kimdir yle bir ey yok. Yalnz ha kelimesi var. Bunun da ne demek olduunu bilemem. 16 Eylle bakalm. Tacyan kimdir Bilmiyorum. Piskopos Simpat kimdir Erzurum Murahhasasdr. Nerededir bilmem. Dedeyan , Koyunyan , Muegyan , Tulacyan, Piskopos Knke kimdir Piskopos Knke Sivas murahhasasdr. Nerededir bilmem, dierlerini tanmam. Doktor Dat kimdir Konyada Amerikal bir doktor imi. Gelelim 19 Eylle Piskopos Karabet kimdir Defterimde byle ey yok. Paragam kimdir Paragam isim deildir. Sfatdr. Ne demek olduunu bilmem. Hao kimdir Bilmiyorum. Rahib Nerses, Karabet Mihailyan kimlerdir Bilmiyorum. Doktor Acyan ve Haracyan kimlerdir Bilmiyorum. 22 Eylle bakalm, orta tarafda (?) (H) hakknda mektb bekliyoruz denilmekdedir. H kimdir Bilmiyorum. N.Y. nedir ve kimdir Defterde byle bir ey yok. Bilmem. 504

30 Eylle bakalm. (A.M.) kimdir ve nedir Bilmem (mza) Ktib (mza) (mza) (mza)

----------

-----

----------

evari Misakyann tekrr alnan ifdesidir/ 1 Austos 332


13 Tern-i evvelde Halak kimdir. arh Felek tanmyorum nmnda birisi olduunu biliyorum fakat kendisini

15 Tern-i evvelde muharrir olan Madam Sofi kimdir. Balkan Komitesinin Sofyada olduu iin Madam Sofi diye ben koydum 24 Tern-i evvelde Rozan kimdir Kirkor Mercanofdur 27 Tern-i evvelde Dumlu kimdir Bilmiyorum .M..A. nedir simdir. Bunlar nefy olunmu fakat ben tanmyorum B.G.G. nedir Balkan adresidir. Akaje nedir Akaye diyor bilmiyorum. 2 Tern-i snde Kegam Derkarabetyan Yokdur K.K. B. ksa ksa kazlm isimdir ne olduunu bilmiyorum. 9 Tern-i snde K L B Haik Aravir bu nedir Aravir ben dierlerini bilmiyorum Yine bunda Aram K L B Armoni bunlar nedir Bunlarn hibirisini bilmiyorum 505

Sansor? Noren? Anzort? bunlar nedir Bilmiyorum En nihyetde Vart N S bu nedir Vart evvelce syledim grub ismidir. Dierleri yokdur. 15 Tern-i sn nihyetinde ... Heyet-i muvakkate M L Aram arkada Bilmiyorum kinci defterin ba taraflarnda para gnderen ubeler deniyor bunda baz hurft var bunlar nedir Bunlar Kirkor yazmdr benim yazm deildir 18 Tern-i snde Araroni var bu kimdir Piskopos Araronidir. Sbk patrikdir buradadr 19 Tern-i snde Hrayer Minergine gidecekdir. Bu nedir Bilmiyorum. Bir yer ismidir 20 Tern-i snde Hayk Kirbitciyan kimdir Tanmyorum Krikor olu Hanuk(?) mahdmu Gazar(?) Para gndermek iin adres varsa da bunu bilmiyorum 22 Tern-i snde H nedir Bilmiyorum 23 Tern-i snde Hran kz karda kimdir Hra bilmiyorum ki kz kardan bileyim K Hra kimdir Bilmiyorum Oknuk (?) ve Darones inelerine mrcaat deniyor bu nedir Oknuk. Mhimm demekdir. Darunes. Darunlu demekdir. Darun ark Anadoluda Hizan, apakur mntakas havlsidir Zavenyan kimdir Zaven Efendidir patrikdir 28 Tern-i snde nedir ve kimdir Bilmiyorum 1 Knn-i evvelde Varojak nedir Ermeni irdir srgn olmudu Ankarada olduu yazl 506

6 Knn-i evvelde Virgon nedir Grub demekdir S. H. G. Bu nedir Byle bir ey yokdur fdeni imz eyle mz edeyim (mza) Ktib (mza) (mza) (mza)

----------

-----

----------

Maznn- aleyh: Orta boylu siyah sa ve seyreke sal el gzl az bykl esmer benizli: Beyolunda Suterazesi sokanda 7 numrolu Gomik ve Yorginin mble maazasnda hammllk eden Mulu on yedi yanda olduunu syleyen Sogon veled Samonun ahz olunan ifdesidir / 1 Austos 332
Nfs tezkeren nerede Memleketdedir Sen stanbula ne vakt geldin Hrriyyetden bir sene sonra geldim Evvelce ne i yapardn Memleketde Hac Veli Aann kahvesinde hidmetde bulunur idim Sen hibir mektebe gitmedin mi Hayr gitmedim. Ky mektebinde iki ay kadar bulundum stanbula niin geldin lemek iin geldim Seni niin tutdular Bir memr geldi. Seni arad dediler. Ben de gitmek zre iken memr geldi. Beni ald Galata Sarayna gtrd. zerimde bir tabanca ile bir bak buldular bunun zerine beni tevkif etdiler memr beni taraya tebd iin aram 507

Tabanca ve ba zerinde niin tayordun Benim yanmda arkadam Misk bunlar bir askerden emnet olarak alm idi. Misak taraya tebd etdiler. Gelmi jandarma ile silhlar bana emnet olarak brakd idi sonra beni memr aram olduunu syledikleri zamn Galata Sarayna gideceim srada sandukdan paray ve bu silhlar zerime aldm. Silh darya karb bir yere atacak idim. Ben darya karken bir kadn ile gryordum daymn familyas Maryam ile gryordum memr geldi beni alnca silhlar bir yere atamadm zerimde kald stanbulda kimleri tanrsn Esnflardan tandm vardr Arkadan Misak ne vakt tebd etdiler Alt ay kadar oldu Sen hangi komitedensin Hibir komiteden deilim zerinden ka lira kd Be lira kad ryek lira kad. mecdiyye kad beer guruluk kad para ile ufak para ile yirmi be guru kadar para var idi. Sandkdan on iki ngiliz lirasyla krk sekiz mecdiyye altm be mecdiyye ryeki on iki yarm mecdiyye ile yz guru kadar da ufaklk var idi Senin zerinde bir nfs tezkeresi zuhr etmi bu kimindir Mezddan ml alyoruz bu nfs kad da bir ekmecede zuhr etdi. Kadlar miynnda bulunuyordu Senin nmna olmayan bir nfs tezkeresini neden stnde tayordun Kadlarn arasnda kalm Sen evli misin Bekrm Kyde kimlerin vardr Vlidem Eskohi ve pederim Samson idi sonra ihtid etdi ismi Muhsin oldu Burada ka guru aylk alyorsun ki yz krk guru aylk alyorum hammllk iin de ayrca kazancm vardr Bu evrk miynnda klliyetli mikdrda gndermi olduun mebliin havle ilm haberlerinden anlalyor bu paralar kime gnderdin Pederime gnderdim Bu paralar nereden aldn aldm iden kazandm 508

Sen karagolda silhlar bam skld zamn intihr etmek iin tayorum demisin. Hayr. Silh niin tadn dedi bende burada sylediim gibi anlatdm bunu tamakdan maksad birini mi vuracakdn dedi. Ben de hayr olsa olsa kendimi vururum dedim fdeni imz eyle Yazm yokdur parmak basarm Ktib (mza) (mza) (mza) -----------------------

Sogonun mevkufen devm- tahkikat zmnnda mtlaalar istifsr olunur 1 Austos 331(?) (332) Tevkifi taleb olunur 1 minh (mza) (Mhr) Maznn- aleyh Sogomona isnd olunan crm emniyyet-i dhiliyye ve hriciyyeyi ihll eder ahvlden grlm olduundan mevkufen intc- tahkikat lzmuna mttefikan karr verildi / 2 Austos 332 (mza) (mza) (mza) (mza) bu tevkif karr tasdk olunur 2 / 6 / 332 (mza) (Mhr)

----------

-----

----------

509

Dvn- Harb-i rf Polis Mdriyyet-i Ummiyyesine Haydarpaa Mecrhn ve Zuaf komisyonu etbbsndan Hsrev Efendinin Tanaksiyon komitesi mensblarndan Doktor Emirze Toros Keeyann arkadalarndan olduu ve mevki-i memriyetinden bi-l-istifde Tanaanlarn komitede bulunanlarnn vsta-i muhberesi olduu ve kendisinin de komite pey-revnndan bulunduu gibi bir iki defa Patrik-hne ile tems ve mektb tevd etdii icr edilen takbt netcesinden anlalm idii 18 Haziran 332 ve 280 numrolu tezkere-i liyyelerinde ir buyurulmu olmala bu bbdaki malmtna mrcat olunmak zre merkumu takb eden memr efendilerle sir evrk ve vesikin Heyet-i Tahkkiyyeye izm ve irsline himmet buyurulmas zmnnda tekden mzekkire terkim klnd. / 1 Austos 332 (Mhr) (mza) Ksm- Siys Mdriyyetine minh 7 Bu bbda malmt olan Harun Efendi ile mer Efendi Heyet-i Tahkkiyyeye gnderileceklerdir ancak direnin istihbrt- mahrem-nesi temdi (?) edebilmek zre malmtn menbi-i hakikiyyesi tamamyla kef edilemeyecei ve bunun gizli tutularak dvn- harbde muhkeme ve mdfaaya ve muvceheye tbi tutulmamas da lzm gelecei arzyla mevridiyyete bery-i ide Mdriyyet-i Ummiyyeye takdm / 9 minh Ksm- Siys Mdri (mza)

----------

-----

----------

Dvn- Harb-i rf Heyet-i Tahkkiyyesi Riysetine: Memrlar gnderiliyor fakat evrk dosyas Umr- Siysyye Mdriyyetinin der-kenr vechile tiyen vezifin dr- sekte ve tevakkuf olmasna sebebiyyet vermesi ihtimliyle muvfk grlmediinden memrlarn ifdeleriyle temn-i maslahat zarri buluduunu tasdk buyuracanza eminim efendim / minh 10 Mdr-i Umm (mza) -------------510 ----------

Dvn- Harb- rf Polis Mdriyyet-i Ummiyyesine Haydarpaa Mecrhn ve Zuaf Komisyonu etibbsndan olb Tanaksiyon Komitesi mensbninden bulunduu beynyla dvn- harb-i rfye sevk edilen Doktor Hsrev Efendinin bery-i isticvb Heyet-i Tahkkiyyeye izm zmnnda mzekkire takdm klnd 18 Austos 332 Mhr (mza) Der-sadet 3229 Mm-ileyh el-yevm vazfe-i askeriyyede bulunduundan Merkez Kumandanl vstasyla celb etdirilmesi zmnnda Dvn- Harb-i rf Heyet-i Tahkkiyyesi Riyset-i vlsna / minn 18 Polis Mdr-i Ummsi (imza)

----------

-----

----------

511

Haydarpaa Zuaf ve Mecrhn Sevk Komisyonu etbbsndan Haydarpaada Mandra sokanda Madam Glya apartmannda 3 nc katda 46 yanda Baecikli Doktor sivil mkellef Yzba Hsrev Efendi veled Karabet Efendinin zabt edilen ifdesidir. / 18 Austos 332
Arkadalarnzdan doktor Emirze ve Toros Ketenciyan tanr msnz Evet tanrm Kendileriyle grr msn Kendisi 332 Martnda bizim komisyonumuza az tayn olunmudu. Kendisi de yzba sivil mkellefdir. Bu mnsebetle mnsebet peyd etdik be ay evvel kendisini tevkif etdiler. Polis Mdriyyetine gtrdler. Bilhire ne yapdklarn bilmem Patrik-hneye tevd etdiiniz mektblarn hulsa-i mnderictn beyn ediniz. Hayr Patrik-hneye hibir mektb tevd etmedim. Siz hangi komiteye mensbsunuz Hibir komiteye mensb deilim Konyada bildikleriniz var mdr Teyzem vardr. Teyzemin olu Onnik ve sir akrabalarm vardr. Muhbere eder misiniz Hayr etmem.Yalnz bir defa refkamn amcasyla muhbere etdim. Bir defa da eczc stepn Efendi ile muhbere etdim. Kendisi Bileciklidir Refkanzn amcasyla eczc stepan Efendiler hangi komiteye mensbdurlar. Bunlar da hibir komiteye mensb deillerdir fdenizi imz ediniz Edeyim Ktib (mza) (mza) (mza)

----------

-----

----------

512

Hsrev Efendinin maznniyyeti ve tevkifi hakkndaki mtlaalar istifsr olunur 18 Austos 332 (Mhr)-(mza) Hsrev Efendiye isnd olunan efli tesbt eden edillenin gayr-i mevcd olmasna nazaran gerek maznniyyetine ve gerekse mevkufiyyetine imdilik mahll grlemedii mtlaasyla tevd olunur / 18 minh (Mhr)-(mza) -----------------------

Bery-i istzh celb edilen: Pangaltda Poyraz sokanda iken: Romanya Konsolatosunda hademelik eden Tebrizli otuz bir yanda Dikran veled Bogos Vartanyann ahz olunan ifdesidir / 25 Austos 332
Senin pasaportun var m ran tebaasndan olduuma dair pasaportum vardr Mdriyyetden aldlar bir sirkat meselesinden mevkufum ve tevkifime dir mzekkire vardr (Der-sadet stintk Diresinin 1327 / 173 numrolu ve mstantik Behet Bey odasndan mut 11 Austos 332 trihli gayr- muvakkat tevkif mzekkiresi grlmdr) Sen ka senedir stanbuldasn Harb-i Ummden alt ay evvel stanbula geldim Evvelce nereden stanbula geldin Bakden geldim stanbulda kimleri tanrsn Tepeba tiyatrosunda (?) bulunuyordum. Oyuncular tanrm Aod tanr msn Tanrm evari Misakyan tanr msn Tanmam Hangi kumpanyada oynardn Zarifyan kumpanyasnda oynardm Tarpalyan tanr msn Tanmam 513

Sen hangi komitedensin Ben hibir komiteye dhil deilim Armon nm- msteryla Tanaksiyon bulunduun ihbr ediliyor ne diyeceksin Hayr fdeni imz eyle mz edeyim (mza) Ktib (mza) (mza) (mza) komitesi ressndan

----------

-----

----------

514

Polis Mdriyyetinden vrid olan mzekkireye nazaran Dikran veled Bogosun maznniyyet ve tevkifi hakknda mtlaalar istifsr olunur / 25 Austos 332 (Mhr-mza) Merkum Dikran veled Bogosun komite mesiliyle alka-dr bulunmas ve dier bir hussdan dolay cihet-i adliyyece mevkf olmasna ve ibu meselenin derece-i ehemmiyyeti der-kr idiine binen merkuma aid olub dire-i adliyyede bulunan evrknn bi-l-celb tevhdi ve mevkufen devm- tahkikat olunmak zre maznniyyeti lzm gelecei mtlaasyla takdm olunur / 25 Austos 332 (Mhr-mza) Cihet-i adliyyeden sirkat mddesinden dolay mevkuf bulunan Dikran veled Bogosun komite mesiliyle alka-dr bulunmas ve ibu meselenin derece-i ehemmiyyetine binen dire-i adliyyede bulunan evrkn bi-l-celb tevhdine ve kendisinin mevkufen intc- tahkikat lzmuna mttefikn karar verildi / 25 Austos 332 (mza) (mza) Tasdik olunur 25 / 6 / 32 (mza)

Dvn-i Harb-i rf (mza) 167

----------

-----

----------

515

Sevare Misakyann tekrr alnan ifdesidir 28 Austos 332


Tanakstyun Frkasnn kongresi var mdr Bilmiyorum Hi iitmedin mi itmedim Defterde siys ve asker heyetlerden bahs olunur bunlar bir yere toplanb da rey verdikleri vki deil midir Bu iki heyetlerin tekl olunmas tafsiltlardan benim haberim yok evvelce dediim gibi birinci heyetde baz artlar ile itirk et diye bana sylediler Defterde 28 Nsn 915 trihli sahfede Trkiya ve Kafkasya Ermenilerinin ahass- emeli Memlik-i Osmniyye dhilinde kalmak artyla otonomi muhtriyyet idre tekli bunun hakknda bize zht ver Bu havdis Balkan muhbirinden tebl olduundan fazla malmtm yokdur. olunduundan yazlm

Bu defterdeki mukarrert dellet ediyor ki stanbul da dhil Memlik-i Osmniyyeden malmt alr hrice tebl eder Tanakstyun Frkas nmyla bir komite mteekkildir deil mi Evet hrice malmt tebl olunmu fakat tekrr sylerim ben bu heyetin mumeltndan ancak birka noktalar biliyorum nki ben bu defteri kendim yazmamm metninden kopya etmiim Kopya iin sana ka guru ma verdiler Benim paraya ihtiycm yok idi bundan evvel de sylemiim yanmda param var idi ticaretden ekilmi olduumdan istikrz sretiyle otuz krk lira vermiler ve kendileri mesl kalmamak iin defterde aylk eklinde yazlmdr. Hricden Balkan ile muhbere ederek ald havdisi bu komite dhile tamm ediyor muydu Ben iyi bilmiyorum u kadar malmtm var ki ancak heyetin azlarna tebl olunurdu yalnz heyetin azlar bilir idi Van ve havlsi Rusya elinde olduu hlde oralarda ne tarkle malmt alyorlarm Hric malmtlar btn Balkan muhbiri tarafndan gnderilmidir ondan dar hibir mnsebet olmamdr. Nasl ki defterde de grlyor 516

Armon kimdir Armonu ben tanmyorum yalnz Armonyan lakabyla ve dardan gelmi olduunu iitmiim Dardan ne vakt gelmi ve nereden gelmi Bilmiyorum Ne i yaparm sanat nedir Hi malmtm yok Asker ocuklar ne demek. zh et Asker ocuklar demek eski ve birz silhdan anlayanlar demekdir Asker ocuklar ikn iin son tecrbe icrs eer yine hibir taahhd altna girmezlerse onlara kar hibir mesliyyeti kabl edemez ne demekdir bundan ne anlyorsun Asker ocuklar siys heyete tbi olduklarndan gayr-i mesl bir hlde bulunurlarsa onlara kar hibir taahhd kabul edilmeyecek bundan ok iyi anlalr ki hibir hlde kendi kendilerine hareketde bulunmak haklar yokdur ve itatsizlik yapdklar hlde mesl kalrlar yle ise bu asker ocuklar alacak emri infz etmekden baka bir eyle mkellef deiller mi. Yan bu asker ocuklarn ii siys heyetin verdii emirleri yapmak mdr. Baka hidmetleri yok mudur kendiliklerinden bir ey yapamaz mdr Evet yle ise m-dmki asker ocuklar silhla oynamaa alm adamlardr ve m-dmki kendiliklerinden bir i yapamyorlar aldklar emre gre hidmet ediyorlar demek ki bunlar komitenin fedleridir Yanl anlyorsunuz asker ocuklarn ne olduunu yukarda syledim bunlarn bakalarndan hibir fark yokdur silh meselesine gelince: Ancak kendilerinin teden beriden renmi olduklarn beyn etdiklerinden belki de yle yazlmdr. Bunlar baka azlardan farkl olmasa niin bunlara asker ocuklar densin ve bunlar kandrmak iin son tecrbe icrs diye niye yazlsn Nasl ki defterde anlyoruz bunlar birka kii imiler kendi kendilerine asker ss vermi ve birz babozukluk huylar olduundan onlar kandrmak iin tecrbeler olunmudur nki aksi hlde onlarn yznden dierleri birbirinin aleyhinde bulunmak gibi mnsebetsizlik meydna gelebilir idi 517

imdilik ifdeni imz eyle mz edeyim (mza) Ktib (mza) (mza) (mza)

----------

-----

----------

Sevari Misakyann tekrr alnan ifdesidir 30 Austos 332


(1 Mart 1916 trihinden itibaren hesb iini ve maslahat-gzrl Vaaree teslm ederek iden ekiliyorum imz Aravir) ibre senin yazn ve imz senin nm- mstern deil mi Bundan evvel sylediim gibi Aravir ismi benden gizli bana verilmi olduunu drt be ay sonra iitdim ve yle de kald Bu yaz ve imz senin deil mi Evet benimdir O hlde bu trihe kadar berber aldn anlalmaz m Bu imz yalnz bir iki satr iindir benim itirkim ne derecede olduunu zten sylemiim ancak nasl bu iki satrdan da anlalr bendeki olan paraya ve benim ile mnsebet eden Hrayere vermiim merciine teslm etmek iin onlar inkr etmem birk iler yapmmdr Nedir o ilerki yapmsn O ilerin birincisi srgn olanlarn familyalarn benim serbest gezdiim vakt muvenet etmemdir bundan sonra her vakt ki benim nokta-i nazarm sorulmu dndklerimi kendilerine tebl etmiim Maslahat-gzrlk nedir ki onu da Vagaree tevd ediyorsun Birinci heyetin dadldkdan sonra bir ara iitdim ki meydnda kimse kalmam ve ben hibir yn- emniyyet arkada tanmadmdan bana tavsiye olunan Hrayere sylemi idim ki yeni bir heyet tekl eylesinler ve nasl ki defterde bulunuyor bu heyet tekl olunmu ve bana haber vermeksizin beni de az tayn etmiler ii idre etmek maksadyla ite budur maslahat-gzrlk ki ben kabl etmeyib kendileri baka birisine teslm etmelerini teklf etdim bu teklf zerine Vagaree teklf olunmudur. 518

Vagare kimdir nm- hakikisi nedir Ben kendim Vagarei tanmyorum benim vstamla Hrayer ile teslm etmiim O zamn Vagarei grmemi mi idin Hayr 26 ubat 915 trihinde Vagare geldi deniliyor bu adam nereden gelmidir Bilmiyorum Vagare ka senelik Tanaksakandr terceme-i hlini zh ediniz Tanmadm adamn terceme-i hlini tab zh edemem benim tavsiye etdiim adam deil ancak bakalar tarafndan tavsiye olunduundan ben artk hi merk bile etmek mecburiyyetinde deil idim nki mesliyyet nokta-i nazarndan benim vstam var idi Kavaran nedir Nasl ki defterden anlalyor Kavaran Konya taraflarnda verilen isimdir Ne ismidir Grub ismi Ne grubu ismidir Grublar iin bundan evvelde sylemiim iki kiinin birlikde olduuna Franszca grub deniyor Size mensb olan grub mudur yle olmaldr Hesb ii ve maslahat-gzrl sizin yapdnz anlalyor bu vazfelerinizi zh ediniz Hesba gelince bana gsterilen liste zerine tediytlar yapmm ve familyalara muvenete devm ve meydnda gayr-i mesl hller ileri gelmemek iin imdiye kadar olduu gibi ii devm eden bir heyetin tekline rzm olmu 20 ubat 1915 trihinde muvfakat ve mtekabile ile yeni bir heyet ne demekdir Defterde grld gibi yeni bir heyet tekl etmek iin bir takm tecrbeler olunmu ve son netcesi olarak bu sretde yan yek-dgere muvfkla bir heyet tekl olunmudur Aravir 1 Marah 2 Aram 3 Difer 4 Mgr 5 Bu badaki Aravir sizsiniz bu heyetin sret-i teekkln zh ediniz 519

Bu heyet benim haberim yok iken tekl olunmu sonra bana sylediler ve benim de ilerinde olduum iitdiim zamn redd etdim bir bakasn bulunuz diyerek. Ne kendileriyle celsede bulundum ne de ilerini ve kim olduklarn bilmiyorum zten defterden de anlalyor ubatn yirmisinde tekl olunmu ve yirmi drdnde Vagare gelib vazfesini der-uhde etmi Marah Aram Difer Mgr nm- msterlar tayan ehsn ism-i hakikilerini syleyiniz Ne tanyorum ne de ismlerini biliyorum Bu yeni heyetin teekklne sebeb nedir Birz evvelde syledim gayr-i mesl hller ileri gelmemek iin muhtc familyalara muvenet ve ahl ile devletin hsn-i mnsebeti iin almak Vagarak ile Vagare bir midir Hayr ayr ayr isimlerdir Vagarak tanr msn Bilmiyorum Bu yeni heyetin sret-i intihb nasl olmudur Muvfakat- mtekabile sretinde tekl olunduu defterde yazlmdr fazla birey bilmiyorum Muvfakat- mtekabile demek iki tarafn rzlaryla olmu demekdir bu iki taraf kimlerdir ki rzlaryla yaplmdr Kendi kendilerine drt kii muvfakat- mtekabile ile yan kendi kendilerini kandrmlar ve tekl etmiler bunlar kim teklf etdiklerini ben bilmiyorum 12 ubat 1915 trihinde otuzar kiilik sdk efrddan blkler tekl olundu ibresindeki sdk efrd kimlerdir blkler tekli ne demekdir Bunlar defterden anlald gibi hkmet askeridirler ve emniyyet-i dhiliyye maksadyla yaplm. O trihdeki gazetelere baklmal ki vakayiden anlalr Gazetelerden alnm olsa vakayi hakknda da bir erh olurdu bu defter gazetelerin kopya defteri midir O trihdeki gazetelerde yazlm olan bir vkann netcesi olduunu syledim yanl anlalmasn Bu blkleri tekl eden otuzar kii eer komiteye mensb olmayb da hkmete aid asker teklt olsa idi bunlar hakknda sdk kelimesinin kullanlmasna mahll yok idi nki hkmetin askeri hakknda sdk 520

gayr-i sdk kelimesi kullanlmaz bu az komite azdr. Arkadalar sdklar gayr-i sdklar denir Katiyyen yanldr bu blklerin hkmet askeri olduunu o kadar bedhdir ki Ermenice lgat da asker bl yazlmdr ve baka havdisler srasndadr komitece hibir ey olmad ikrdr nki hibir yerde ve hibir vaktde byle otuzar kiilik blk lgatn kullanlmaz ve byle bir vka da kabil deil hkmet askerine gelince: Tab sdk ve gayr-i sdk asker olamaz fakat dhili bir vkadan yhd bir s-i tefehhmden dolay hkmetin baz tedbirlere mrcaat lzmu olur baz yerleri nezret altna almasna mnsib grr nasl ki emsllerini her gn gryoruz eer yanlmyorsam bu tedbrler Yusuf zzeddin Efendi hazretlerinin veftndan sonra olmudur. Ve Ermenicede deil ki sdk efrddan.Sdklardan blkler yazlmdr bu da hkmet ve ordu ii olduuna fazla delldir Sdklardan blk hkmet lisnna yakmaz olduu gibi Yusuf zzeddin Efendinin veft neden byle teklta sebeb olabilsin Sdk lugati defterde yazan yazm hkmet lisn deil ikinci sule gelince: Belki hkmet nokta-i nazarndan baz bheler yhd intizmszlklar grlr ve bunlarn karsnda hkmetin tedbir-i lzmeyi icr eder Bak bakalm o defterdeki sdk kelimesini sen mi yazmsn Benim kopya etdiim cihetle benim yazmdr Yazdn zamn bunun mansn anlamadn m Mansn anladm iindir ki bu zhtlar verdim Sdk kelimesinin mansn yapdramadn(?) Sdk lugati hem Trke hem Ermenice, ancak bir mans vardr yan bu defterdeki yazlan vakayiin yan havdisden anlaldna gre hkmetin birz daha emniyyetini kazanm olan blkler demekdir 1 ubat 1915 trihinde Vagare gelsin Sehak gelmesin deniyor Sehak niin gelmiyor ve nerededir Sehakn gelmemesi iin buradan yazlmdr. Nere olduunu bilmiyorum. Niin yazldn da bilmiyorum. nki o vakt muvakkat bir heyet var imi onun tarafndan yazlmdr Muvakkat heyet kimlerdir Evvelce ifdemde sylemi idim. kiilik bir heyet imi 28 Knun- sn 1915 Jamhar Cehenneme gidiyor ehsn tertbi oralardan balayarak para gnderiniz ibresini zh ediniz ve ehsn tertbi ne demekdir 521

Defterde yazldndan unu anlarm ki birisini baka yere gidecek ve onun yerine baka birisi tayn etmek lzmdr ehsn tertbi bu demekdir Ermenicesi daha iyi anlalyor. Cehennem yer ismidir. Nere ismi bilmiyorum. Ehsn tertbi oradan balamalar sz de birz evvel sylediim gibi buradaki heyetce ehs tebeddlt varsa bizim gibi biri birinin yerine gesin. Para meselesi ihtiyclar varm para istemiler Kimin ihtiyclar varm Mektbu yazanlarn zten tafslt da vardr alkdan hastalkdan bahs ediyor 24 Knun-i sn 1915 trihiyle Kavarandan be ifti ahz etdik kez yirmi lira Jamharn) hareketi iin l-akall otuz lira gndermek yeni adresler ahvl iyi Ayallarn bir ksm Hamidiyededir Vahak Tern-i sn evilinde idm. Osmaniyede Ermeni yokdur. Hamidiye Habs-hnesinde on, on iki kii katl edilmidir biz orada ve burada teebbs-i isyn tarafdryz ibrelerini zh ediniz. Be ift dedii pek bedhdir yan bir gnde ayn trih ile iki mektb ahz etmiler yirmi lira para gnderilmi almlar. Jamhar yola kacak imi otuz lira istemiler yeni adresler veriniz demiler. Ahvlin iyi olduunu Ayallar dedii Ayaa srgn olanlarn yan bunlarn bir ksmn Hamidiyede olduunu yazyorlar. Vahak isminde biri Adanada idm olunduunu yazyor. Osmaniyedeki Ermenileri baka yerlere gnderilmi olduunu yazyor. Bir yolcunun ifdesine gre Hamidiye Habs-hnesinde on on iki kii katl olunmu olduunu yazyor. Defterde yazld vechle isyn deil yalnz teebbs ki Franszcada da mar demekdir. Biz orada ve burada teebbs tarafdaryz ne demekdir. Bunu zh etmek iin baka bir mektb da okunmaldr ki onda muhcirlerin alkdan ve hastalkdan mahv olduunu yazyor ve mrcaatlar etmeleri teklf ediyor benim anladm hem orada hem burada bu ahvlin resi iin ine teebbsne balamak demekdir. Bu mnsebetle defterde evvelki tercemenin birok ve ar terceme yanllklardan ikyetimi beyn ederim 23 Knn- sn 1915 elma hakknda devm iin Rozana sul etdik gayr-i mmkndr diyor buradaki elma bomba demekdir bu cmleyi zh et Bu terceme vaktinde de syledim Rozana sorulan elma iin deil yan Ensa (?) ki Rozann tand ve belki de mektb vstas olan bir Bulgar kzdr ve bununla mektb gndermek iin sorulmudur. Ermenice elma yokdur ve elmann da bomba olduunu sizden iidiyorum Aravir ii tesviye edecek. Ardavazatn meselesi. Sen bu ii nasl tesviye edecekdin mesele neden ibretdi 522

23 Knn- snde yazlan bu i dedii bir fukar ocuk iin ayda altm guru oda kirs verilmesi pek iyi anlalyor bu idir ki Aravire tavsiye olunmu ve o da yapmamdr yle kalmdr. Ardavazatn meselesi dedii de yazlmdr yan gitmeli teslm olmal nki kendi kefli kendi yerine der-dest olur. Bundan evvel yazlm olduu vechle bu Ardavast habsden berat ile km fakat sonra yine arlm olduu iin teslm olmal diyor Ne yapm da Ardavast habs olmu ve nerede habs olmu Ne yapm olduunu bilmiyorum fakat burada yan Der-sadet Divn- Harbinde habs olmu olduunu iitmiim trihini iyi bilmiyorum. Benim tevkiftmdan evveldir Ardavastn baka ismi nedir Ardavast ismi ile Baronak Osebyan var ondan sonra o ism ile Samuel Tarpelyann teklf olunduunu evvelden sylemiimdir imdilik ifdeni imz eyle mz edeyim (mza) Ktib (mza) (mza) (mza)

----------

-----

----------

evari Misakyann tekrr alnan ifdesidir / Austos 332


Aravir karr mcibince hareket etmek zre salhiyyet-i tmme ile cidd bir heyet-i msellahann teklini teklf ediyor bunu zh et Bunda yanllk var Aravirin teklf etdii yeni bir heyet tekl etmesidir nki o trihlerde heyet olmadndan bir yeni tecrbe olmu ve nasl ki defterde grlyor bu teklfden sonra baka sretde yeni heyet tekl edilmidir. Msellaha kelimesi yokdur Ermenicesi mahakr(?) olarak meguliyyet yan ileri idre etmek iin megul olacak bir heyet bundan m-ad mantkan ve kannen de kabil deil ki hricden olan bir kii teklfi ile salhiyyet-i tmme byle bir heyet tekl olunsun karrda bundan evvel ve bu trihe kadar olan hatt hareket ile devm etmek demekdir ve bunun iindir ki devm bir heyet teklini teklf olunmu 523

arih , Armon, Haik, Harayer proje tertb ve tanzm etmek bunu zh et arih Armon, Haik, Harayer tarafndan yeni heyete az olmak iin teklf olunmulardr ve bunlardan kendi nokta-i nazarlar hakknda bir proje taleb edilmidir 5 Knn- sn 915 F.H ise Cehennem, Kabristana ne demekdir. Bu Kavarandan yazlm bir mektbdan ve yazld gibi de anlalr yan F. H nm adam Cehennem Kabristn denilen yere gidecek bu ism ise yer ismi olarak ve onlar tarafndan cd olunmu olduu bellidir Size muvenet iin Vaarei gnderelim kendisi Osege(?), Hanka(?) gidiyor deniliyor demek ki Vaare evvelden burada imi Bu yazldndan yle anlamak pek yanldr. Bundan u anlalr ki mektbu yazan orada Vaare isminde biri buraya gndermek teklf ediyor evvel burada olduu olmad meselesi hakknda hibir ey yokdur 1 Mart 916da tekrr gelmi siz ona vazfenizi terk etmisiniz buralarn zh ediniz Vaare tekrr gelmi olduu iin hibir lgat yokdur benim vazfemi ona terk etmi olduum meseleyi de dn zh etdim yan benim vstam olan adam ile bu defterde familyalara benim tarafmdan verilmi parann hesblarn kendisine vermi olduumadr benim huss bir vazfem olmamdr yalnz bir ara ortada mesl bir heyet olmadn iitdiimden merk etmiim ve bu hl iin bir re dnmek arzm olmu 25 Knn- evvel 915. Bdce iin - yeni mifth ne demekdir bunlar zh et Naslki o trihde yazlm olan mektbdan anlalr kendilerine bir bdce tahss olunmas teklf etmiler. Yeni miftha gelince: ubat iki trihinde yle bir mifth yaplm olduu grlyor. Muhbere iin yaplm Kavrandan teklf edilmidir 23 Tern-i sn 915, 22, 25 Tern-i sn trihiyle Aravir tarafndan heyet-i muvakkateye arz edilen mesil denilerek be fkra teklf olunuyor [fkra fkra defterden okuyarak] bunlar hakknda zht ver Birinci fkras tede beride olan ocuklarn listesini yapmak iindir. Yan stanbulda bulunan muhtc ve bizim ile merbtiyyeti olan ocuklar demekdir. Bu yeni yaplacak listeye gre ubelerin yeniden tekli. kinci fkra paraya ihtiyc olduundan bunun iin bir re dnmek muhtc ocuklara muvenet edebilmek iin srgn olanlarn familyalarna Patrik yhd Talat Beye gndererek Azadamardn drt yz liray ahz etmek ve kendi yan familyalarn menfaatine sarf etmek iin bu mnsebetle fukar ocuklara ve familyalara heyet zerine md konmamas karrladrlmdr nc fkra muhcirlerin gnderildikleri yerlerden 524

haber almak iin dnmek. Drdnc fkra: lm arkadalarn eserlerini ve fotoraflarn muhfaza etmek. Beinci fkra mevcd olan arkadalarn ve bulunduu yerleri ve hllerini tedkik etmek iin sul Ayadakilerin emriyle burada verilen para yeknu ve bunu ahz edenler sahfesinde size de krk lira verdikleri yazldr bunu da zh ediniz Evet Ayada bulunanlara buradan para gndermi olduuma defterde vardr fakat bundan evvel de sylediim vechle hesblar ve tediytlar bakas tarafndan icr olunmu ve baka yaz ile yazlm olduundan fazla bir malmtm yokdur ben de krk be lira istikrz sretiyle almm nasl ki ikinci defterin ikinci sahfesi banda yazlmdr Bu paralar Ayadakiler nasl gnderiyorlard muhbere nasl tess olunmudu Paralar Ayaa Osmnl postasyla ve manda-post sretiyle gnderilmi olduu defterde muharrerdir muhbereye gelince ben familyalarn bazlarnn mektblarn grmm ve bunlarn emniyyet-i ummiyye vstasyla ve Trke olarak postadan ahz olunmu olduunu bilirim bundan da ayn sretle familyalar posta ile muhberede bulunmulardr. Bu mektblar bulmak da zor deil zann ederim belki sretleri de emniyyet-i ummiyyede vardr 9 Tern-i sn 915 baz arkadalarn adem-i memnniyyeti hakknda eski heyet tarafndan son defa olarak zht Aravir deniliyor ve sizden bahs oluyor zh et Evet baz arkadalar eski heyetin tekline dir adem-i memnniyyetleri olduundan son defa olarak zht vermek iin Aravire teklf olunmu fakat kendisinin de bu bbda malmt olmadndan mesele yle kalmdr. Yine bu trihde Harayer. K L. P. Haik. Er(?) heyetin tekli iin mzkere deniliyor bunu da zh et Fkra pek bedhdir. Yeni bir heyet tekl etmek iin ismleri yazlm adamlar bir mverede bulunmulardr ve hatt birka meseleler hakknda mzkere de bulunmulardr nasl ki fkra fkra yazlmdr. K L P. bunlarn kim olduklarn bilmiyorum nasl ki evvelden de sylemiim. Yalnz Harayeri tanyorum ki vstam idi Bu mzkerede sen de dhilsin Ne bu mzkerede ne de gelen giden bir iki heyetlerin mzkerelerine ben dhil olmamm sebebi de bundan evvel sylemiim. Birincisi benim odadan dar kmak kabil olmadndan ikincisi kulak meselesinden ve nihyet hibir defa filen mzkereye yhd heyete itirk etmek kabl edemediimden. Ara sra benim nokta-i nazarlarm vsta ile beyn eder idim 525

28 Tern-i evvel 1915 ve 1 Tern-i sn 1915 yeni bir heyet-i muvakkate Falak Harayer Haik Aravir ekiliyor deniyor sen niin ekiliyor idin Bu iki trihlerde yeni heyet-i muvakkate itirk, etmek iin bana teklf olunmu fakat ben sylediim esbbdan dolay ve baka ahs nokta-i nazarlardan redd edib ekilmiim Bu defterde Ermeni gnlllerinin Rus ordusunda mtekaid ceneral ... maiyyetinde mstahdem olduundan ve Ermeniliin istiklli hakknda dhil ve hricden dahi Rus ve ngiliz mahfil-i siyslerinden mtereih hdistdan bahs olunduuna ve binbern ifdtnzla ve imz ve hatt- destinizle bu defter mnderictna gre sizin de dhil olduunuz bu komitenin ecz-y memlik-i Osmniyyeyi tefrika ve isyn ile Rusya tarafna geen ehs ile henz burada bulunanlar dahi bu sretle tahrke s komitenin az-y falesinden bulunduunuz anlalyor bu sretle aleyhinizde dav olunuyor ne diyeceksin Defterde yalnz Balkan muhbirinden baz havdisler bulunuyor ngiliz yhd Rusya yhd baka bir devlet ile hibir mnsebet olmamdr. Yalnz memlik-i Osmniyyede vuku bulan ve Ermeni ahlnin ahvline dir b-taraf devletlere mrcaat olunmu olduunu grnr bu da nasl ki defterde yazlmdr Hkmet tarafndan Patrik yhd Osmnl mebslar tarafndan olan mrcaatlarn takdrleri dular kabl etmediinden denize den ylana sarlr gibi ahlnin ferydn iitdirmek tecrbelerden ibretdir ve Ermeni istiklli hakknda hibir lgat yokdur darda ne olmu olmadn ben bilmiyorum defter bir senelik vakayiin muhtasar ve b-taraf bir trihesi olduu pek ikrdr. Tekrr srr ederim ki Rusya tarafna geen ehs ile yhd isyn etmi adamlarla hibirine dorudan doruya ve isteyerek mnsebt olmam olduu bundan grlr ki Balkan muhbiri ile ve hricde olarak yalnz onunla olan muhbert yalnz birka ay devm etmi ve buradan asl ahlnin sefletine dir malmt verilmidir onun verdii birka havdislerin bizce hibir ehemmiyeti yok. Bunun iindirki nasl mektblarda da grlyor ok defa kendisinden ikyet olmu ve nihyet Eyllden bu ana kadar - yan benim tevkifime kadar kat- mnsebet olmu ve ondan sonra da defterde yazlanlarn hepsi gnlk havdis sretinde kalmdr. Bahs olunan komitenin ancak ahlnin ahvlini tedkik ve srgn olanlarn familyalarna muvenet bir takm mrcatlara ahlnin yaralarna dermnlar bulmak ok ikyetler olduu hlde hibir gne mkilt yhd gayr-i mnsib hllere meydn vermemek maksadyla tekl olunmas bedhdir. Bana gelince tekrr sylerim ibu sretde olduu hlde benim filen hibir itirkim olmam yapdm ileri de sylemiim bu defterler benim deil defterlerin her bir sahfedeki yazlar da benim deil evet ben bu defterleri aynen kopya etmiim ve bu sfatla zht vermee mecbr olmadm hlde sizi tenvr etmek iin bildiklerimi syledim. Davya gelince bunu da sizin 526

vicdnnz ve adlet-pervernize brakrm. unu da unutmayalm ki defter bin dokuz yz on be Nsn on ikiden balar ve ondan evvel olan vakayi hakknda yalnz baz malmtlar vardr fdeni oku doru ise imz eyle Okudum imz edeyim (mza)

----------

-----

----------

Dikran ile Sevarein muvceheleridir / 31 Austos 332


Dikran: Sevarei tanr msn Tanmam evari: Sen Dikran tanr msn Tanmyorum fdenizi imz ediniz mz edelim (mza) Ktib (mza) (mza) (mza) (mza)

----------

-----

----------

Samuel Tarpanyan Efendinin tekrr alnan ifdesidir / 31 Austos 332


Sen stanbulda teekkl eden heyete dhil olmusun Ardavazat nmyla Katiyyen evari Misakyan yle sylyor ne diyeceksin ftirdr 527

evari Misakyann senin hakknda syledii ifdeyi okuduk dinledin ne diyeceksin Katiyyen yalandr Sen askere yazldn m Ftih Ahz- Asker ubesine kayd olmu idim fakat tevkif olundum. yz on iki tevelldlym. fadeni imz et mz edeyim (mza) Ktib (mza) (mza) (mza)

----------

-----

----------

evari Misakyann tekrr alnan ifdesidir / 31 Austos 332


Sen yukarda Baronakn Ardavazat nmyla yerine Samuel Tarpanyan brakmak istediini sylemidin Samuel Tarpanyan Tanaksaan mdr Samuel Tarpanyann Tanaksaan olduunu. Olmad bence mechldr yalnz Baronakn bir defa onun hakknda sylediini bilirim. Kendisini ne tanm ne de grmm Eer Samuel Tarpenyan Tanaksaan deil ise Baronakn yerine Ardavazat nmyla nasl geecek idi elbetde komiteye mensb idi ki Baronakn yerine geecek idi ve gizli nmn alacak idi Bu cihetleri bilmiyorum Baronak yalnz sz arasnda byle bir ey syledii htrmdadr komite ve gizli isme gelince defterlerde grnyor ki Tanaksaan olmak olmamak art bulunmamdr. Ve bilmem ki Baronak niin kendi ismini ona teklf etmidi bundan m-ad yine defterde pek gzel grnyor ki hibir vakt itirk etmemidir. Bu Tanaksaan m deil mi. Tanaksaan deil ise nasl kabl edilecekdi Elbetde byle bir teklf olduu zamn merciince icbn karr verilecek ve nizma gre baklacak idi. Hl-bu-ki birinci heyetin nasl tekl edilmi olduundan malmtm olmadndan bu meseleyi dahi nasl hall edileceini bilmiyorum 528

fdeni imz eyle mz edeyim (mza) Ktib (mza) (mza) (mza)

----------

-----

----------

Samuel Tarpenyann tekrr alnan ifdesidir / 31 Austos 332


evari Misakyan kendisini Baronakn kendisine tavsiye edildiini ve senin de Tanaksaan olduun anlalyor Onlar ne konumular ben bilmiyorum ben Tanaksaan deilim. fdeni imz eyle mz edeyim (mza) Ktib (mza) (mza) (mza)

----------

-----

----------

Samos veled Mosesin tekrr alnan ifdesidir / 31 Austos 332


Sen askere gittin mi Sleymaniye Ahz- Asker ubesine mrcaat ettim cz-dn verdiler. Fakat byk ftk hastal var idi ilk muyene olundum ikinci muyeneye gideceim zamn tevkif olundum (Sleymaniye Ahz- Asker ubesinin 313 tevelldl ve 1002 numrolu cz-dn grlmdr

529

fdeni imz eyle mz edeyim Samo Musa Ktib (mza) (mza) (mza)

----------

-----

----------

Moses Mgrdyann tekrr alnan ifdesidir / 31 Austos 332


Sen askere gitdin mi Ben Dedeaal olduumdan Bulgarya tebaasndan olduumdan burada ubeye mrcaat etmedim Pasaportun nerede Mdriyyetde aldlar fadeni imz eyle mz edeyim (mza) Ktib (mza) (mza) (mza)

----------

-----

----------

Ohannes kryann tekrr alnan ifdesidir / 31 Austos 332


Sen askere gittin mi Veskam vardr (Klnc Alipaa Ahz- Asker ubesinin cild 102 ve sra 6/4328 numrolu bi-l-muyene on mh mddetle tecl edildii Beinci Frka Fatih Ahz- Asker Kalemi Heyet-i Shhiyyesinin 15 Tern-i evvel 331 trih ve 1548 numrolu raporu mnderictndan anlalmdr) ube Resi Mehmed Vehb bin Feyz ve Birinci Blk Kumandan Yzba 530

Mehmed efk bin Rafet mhrleriyle memhr ve 15 Tern-i evvel 331 trihli veska grlmdr On mh mezniyyet verilmi sonra niye mrcaat etmedin Tevkif olundum. Tab mrcaat edemedim fdeni imz et mz edeyim Ohannes kryan Ktib (mza) (mza) (mza) -----------------------

Aod veled Bedrosun tekrr alnan ifdesidir / 31 Austos 332


Sen askere gittin mi skdar ubesinden tecl olunmu idim. Nsnda mddetim bitdi Mddetin bitince niin gitmedin Hasta idim gidemedim sonradan korkdum gidemedim fdeni imz eyle mz edeyim (mza) Ktib (mza) (mza) (mza) -----------------------

Kirkor veled Karabet Kendirciyann tekrr alnan ifdesidir / 31 Austos 332


Sen askere gitdin mi Tebdl-i hev aldm Eylln onunda hitm buluyor. Veskam evimdedir Pangalt ubesinden alm idim 531

fdeni imz eyle mz edeyim (mza) Ktib (mza) (mza) (mza)

----------

-----

----------

nadyos veled Kirkorun tekrr alnan ifdeki (?) ifdesidir / 31 Austos 332
Sen askere gitdin mi Klnc Al ubesine mukayyedim bedel-i nakd verdim veskam Ksm- Siysden aldlar Dikran Vartanyan tanr msn Dikran Vartanyan tanmam ranl Dikran isminde birisini ninlsnn evinde grdm. Evi Beyolunda cdiye Sokanda dere stnde bir hnede skin Buna Armon da diyorlar m Bilmiyorum. Ben kendisini ninlsnn evinde bir defa grdm beni armlar idi Bulgar Nikolayedof nmnda ve Bulgar birinci sefret kavvs stanodan. Bulgar Vilademirden antay alb gelmemi sylediler. Madmazeller syledii vakt Dikran oturmu idi hibir eye karmyordu sonra bana madmazeller alyor elinden gelirse bu ii yap dedi. Ben stanoya gitdim mey-hneye gitdik oradan Vilademire gitdik syledik Vilademir de kime gtreceim diye sordu. antay Bulgar Sefret-hnesine gtreceksin madmazeller gelib alacak dedik. anta kimin imi Nikola Dimitriyef isminde birisinindir Madmazellerin ismi nedir Madmazel Mari. Nikola Dimitriyefin kz kardaym diyor idi. Dikrann ninlsnn evinde grdm ninlsnn adn Anjel olarak iitdim 532

Grdn Dikran bu imdi ire etdiimiz adam mdr Evet bu adamdr imdilik ifdeni imz eyle mz edeyim (mza) Ktib (mza) (mza) (mza)

----------

-----

----------

Mihran dreciynn tekrr alnan ifdesidir / 31 Austos 332


Sen askere gitdin mi Habsden kdmda hasta idim Tevikiye ubesine kayd oldum muyene iin istid vermi idim. Tevkif olundum fdeni imz eyle mz edeyim (mza) Ktib (mza) (mza) (mza)

----------

-----

----------

Ohannes veled Matos Haoyann tekrr alnan ifdesidir / 31 Austos 332


Sen askere gitdin mi Cihngir ubesine mukayyedim seksen be tevelldlym yirmi gn kadar ubede postaclk etdim sonra brakdlar veskam vardr zbtada aldlar sonra beni armadlar 533

fdeni imz eyle mz edeyim (mza) Ktib (mza) (mza) (mza)

----------

-----

----------

Sogomonun tekrr alnan ifdesidir / 1 Eyll 332


Senin zerinde zuhr eden nfs kad ne nma idi Mgar veled Simpat nmna idi Mgarn bu nfs kad ka tevelldldr Bilmiyorum Sen ka yanda olduunu syledin On yedi yanda olduumu syledim... Bu nfs kad (Mgarn) yz on alt tevelldl gstermesine ve senin de on yedi yandaym demene nazaran bu nfs kad ile ketmi hviyyet etdiin anlalyor ne diyeceksin Hayr ben bu nfs kadn kullanmyordum Sen yz otuz senesi Beyolu Ermeni muhtrlndan nfs kadnn zyi olduundan bahs ile aldn bir kta ilm haber evrknn arasnda mevcuddur bu ilm haber mfdna nazaran senin trih-i mezkrda sinnin on sekiz gzkyor bu senenin yz otuz iki senesi olduuna gre senin yan yirmi olmas lzm geliyor hl-bu-ki sen on yedi yandaym diyordun bundan ketm-i hviyyet etdiin anlalmyor mu Benim iki sene evvel sinnim on yedi idi Sen 9 Eyll 325 senesinde Erzurumdan Der-sadete gelirken alm olduun mrr tezkiresi evrkn arasnda mevcddur bu mrr tezkiresi mnderictnda senin tezkire-i Osmniyyene baklarak sinninin on be olduu grlmdr diye merht vardr yz yirmi be senesinde on be yanda olursan yz otuz iki senesinde senin yan tam yirmi iki yanda olduun anlalyor ne diyeceksin Ben yam bilmiyorum 534

ubeye kayd oldunmu Kayd olmadm fdeni imz eyle mz edeyim parmak basarm Ktib (mza) (mza) (mza)

----------

-----

----------

Melkonun tekrr alnan ifdesidir / 1 Eyll 332


Sen Kumkapda hangi kulbe devm ederdin Aspares kulbne devm ederdim Ne vaktler devm etdin Sefer-berlikden bir sene evveline kadar giderdim Bu kulbe kimler devm ederdi ve kimler nutk rd eder idi Hacak mebs intihbnda bir defa gelib nutk rd etdi Bu kulbn mdvimi Tanaksaan imi Hayr Tanaksaan deildir Hatt bu kulb mensbni son intihbtda Tanaksaan ressyla birlikde rey vermiler Baka yerde rd- nutk etdirilmiyordu onun iin Kirkor Zehrab ve sir Tanaksaan ress Hkmetin msadesiyle bizim kulbe gelib rd- nutk etdi Senin Tanaksaan olduunu Tarpenyan da sylyor Ben Tarpenyan tanmam fdeni imz eyle mz edeyim (mza) Ktib (mza) (mza) (mza) -------------535 ----------

Tarpenyann tekrr alnan ifdesidir / 1 Eyll 332


Sana Melkonu gsteriyorum bu adam tanyor musun Ben kendisini ahsen tanmam fakat Baronak bir gn bana Belv gazinosunda evvelce zikr etdiim vechle mklemt- mutde miynnda ben evvelce dkknnda yemek yediim ac Melkonu Kumkapda hkmet der-dest etmi nefy etmiler diye bir sz gedi Baronakn bununla mnsebeti ne imi Bilmiyorum. Sen bu Melkonun hangi komiteye mensb olduunu biliyor musun Bilemiyorum Sen nerelisin Vanlym Nfs tezkiresini burada m aldn Vanda m aldn Asker cz-dnm burada aldm. Nfs tezkiremi Vanda aldm Cz-dnn nerede Evdedir. Syledim getirecekler fdeni imz eyle mz edeyim (mza) Ktib (mza) (mza) (mza)

----------

-----

----------

evari Misakyann tekrr alnan ifdesidir / 1 Eyll 332


Bu pasaport sizde mi bulundu (Nikola nmna muharrer) Benim zerimde bulunmad. Vilademir pasaportu yapdrm ve bana tenbh etmi idi komiser bize 536

Bunu kimden aldnz Vilademir isminde bir Bulgar benim nmma Bulgaristana gitmek iin bu pasaportun mumelesini yapdryordu Senin veskanda 16 Austos 330 trihli bir kta merhta nazaran sbit ve haff hidmetde istihdmn tensb olunmu ibu 16 Austos 330 trihinden bugne gelinceye kadar niin askere gitmedin imdiye kadar armadlar fdeni imz eyle mz edeyim (mza) Ktib (mza) (mza) (mza) -----------------------

Aodun tekrr alnan ifdesidir / 1 Eyll 332


Sen Osmnl tebaasndan msn Evet Sen evinde bulunan revolverin sylemidin bu Onnik kimdir Onnik tarafndan brakldn

Hukuk mdvimlerinden idi. Sonra ihtiyt zbit nm-zedi oldu. Onnik Deveciyandr hnesi skdarda Selmsz Karagolundan Yenimahalleye gidecek yerde pansiyonda bulunuyor idi Halebli midir nerelidir bilmem ve kendisi imdi nerededir bilmem bana bu revolveri borcuna mukabil emnet brakm idi Sen Knn- ahr mcibince nezdinde bir revolver bulunduunu Hkmete bi-l-mrcaa yazdrarak bir veska aldn m Hayr fdeni imz eyle mz edeyim (mza) Ktib (mza) (mza) (mza) -------------537 ----------

Karakin Klcyann tekrr alnan ifdesidir / 1 Eyll 332


Senin nfs tezkiren nerede Yanmdadr (315 tevelldl olduu grlmdr) Senin evinde bulunan silhlarn olak Vartazyana id bulunduunu ve evvelce bu silhlar benimdir diye vermi olduun ifdenden rc etdiini beyn etmidin bu Vartazyan kimdir Enitemin oludur Gedikpaada Kilsa Sokanda benim oturduum hnede birlikde oturuyoruz Ne i yapar Bodadr Enitenin ad nedir Kirkordur fdeni imz eyle mz edeyim (mza) Ktib (mza) (mza) (mza)

----------

-----

----------

Samos veled Mosesin tekrr alnan ifdesidir / 1 Eyll 332


Sende bir silh bulunmu olduunu evvelce sylemidin olak Vartazyann kz kard Yagisabetden aldm Niin aldn Silh olduunu bilmiyordum. Bir paketdir bu sende kalsn diye brakd gelib alacam dedi o gn verdi ertesi gn olak Vartazyan geldi benim silh sendedir ver dedi ben de bir dnesini verdim dierini de ertesi gn verecekdim ertesi gn beni tutdular Yagisabet bu silhlar sana ne iin teslm etdi Ben onu bilmem 538

Yagisabetle bir evde mi oturuyorsun Ben Koca Handa kadcym iki kard da Snbll Han karsnda kitbcdr kad alrdm ondan tanrm Bunlarn evi nerededir Gedikpaada Ermeni Kilsas karsndadr Sende silh bulunduunu kim haber vermi olak haber vermi ki polis de bana sordu ben de burada anlatdm gibi anlatdm fdeni imz eyle mz edeyim Samo Musa Ktib (mza)

----------

-----

----------

Karebet olu Kirkorun tekrr alnan ifdesidir / 1 Eyll 332


Sen nerelisin Vanlym fdeni imz eyle mz edeyim (mza) Ktib (mza) (mza) (mza)

----------

-----

----------

539

Bery- istzh celb edilen: Pangaltda Dolabdere Caddesinde Akarca karsnda 56 numrolu hnede skine bkire stneli yirmi yanda Seranu bint Zakarn ahz olunan ifdesidir / 3 Eyll 332
Hangi mektebde tahsl etdiniz Sr de arite(?) Mektebinde okudum sonra Esayan Mektebinde okudum Esyan Mektebinde ikml-i tahsl etmedim diki iin ayrldm Sizi polis mdriyyetinde isticvb etdiler mi Sevari ile mnsebetiniz nedir Polis mdriyyetine bundan ay evvel ardlar Sevari nendir dediler ve arkadalar kimlerdir diye sordular Sevari benim ninlmdr. Arkadalarn tanmyorum dedim. Sevarii bir buuk sene evvel Beyolunda sokakda tesdf etdim kendisiyle sevd yapdm. Evime gider gelirdi. Evimde yatar kalkar idi Pederiniz vlideniz var m Pederim yokdur vlidem vardr Ka sene kadar byle konuuyorsunuz imdi iki sene kadar oldu ben kendisini tandm Hnenize kimler gelir gider ve evinizde kimler vardr Vlidem Aznif, Zarohi Beranoy nmlarnda iki kz kardm vardr. Kircmz Haik olu asker Kirkor. Ve familyas Nazek ocuklar da Takohi Zabil Kegamdr Bersona isminde bir kirac da yeni geldi. Ahbblar komularmz gelir gider Nin mersiminiz yapld m ve kimler bulundu Byk bir ey yapmadk. Aramzda cereyn etdi. Karmzdaki komumuz Madam Varbar Yabikyan ile Araksi Yabikyan bulundulard (?) kimse bulunmad m Bulunmad Nazek Keeciyan tanr msn Tanrm. Nazek benim daymn olu Harityunun ninlsdr Harityun nerededir Bilemiyorum bazlar darya kam bazlar da srgn diyorlarsa da essn bilmiyorum

540

Siz Madmazel Nazeke evariin evrk hakknda baz mrcaatda bulundunuz mu evari Romanyaya gidecekdi Cumaertesi gn gitdi Pazar sabah Mari geldi evari der-dest olmu. Evrk varm dedi. Gitdi. Ben de kadlar Bulgarn yannda m acaba dedim kendisini Bulgar gtrm idi. Nazeke gitdim meseleyi anlatdm Nazek de ahbb varm Fransz m ngiliz mi bilmiyorum onu gndirem onlar dedi. Ve bu evrklar kendisini tecrm edecek mhiyyetde imi Nazekin ahbbna birlikde gitmi idik o evarii gtren ve Avrupaya gitmee vsta olan Vilademir ismindeki Bulgar gidib arad ve avdetinde merkumun gn mddetle zmite gitdiini bize syledi bilhire yine Vilademiri bulmu ve merkumdan ibu evrkn vapurda veya yannda olduuna dir mbhem cevblar alm olduundan evrk- mezkrenin de der-dest edilmi olduuna hkm etdik Bu evrklar nenin iinde imi Vilademirin yannda imi Mari kimdir evari bizde oturduu zamn gelir giderdi kzdr Sinem kynde otururdu evini sokan numrosunu bilmiyorum. Gidersem bulabilirim Sizin evariin evrklarn alabilmek zre gitdiiniz adam nadyos deil midir Hayr Siz Dikran Vartanyann bulumusunuz Hayr Bulgarn (Vilademirin) evi nerededir Semare Otelinin karsndadr Bulgarn evine eya brakmsnz ne idi Bulgarn evine evariin revolverini gtrdm Ne vakt gtrdnz evari gitmeden bir gn evvel gtrdm Kime teslm etdiniz Vilademirin kars m kz m bir kadna teslm etdim Niin revolveri oraya gtrdnz evari revolverini berber gtrecekmi revolverimi gtr Vilademirin evine brak dedi ben de gtrdm oraya brakdm 541 hnesine giderek orada nadyos ile

Siz evariin yannda evrk- muzrre bulunduunu ne sretle hkm etdiniz Ben Mariden iitdim Mari neden anlam bilmiyorum Anjel isminde kimseyi tanr msn Tanmam evariin bir antas var imi Ben sonradan iitdim zbtada sordular ben grmedim Hl-bu-ki sen madmazel Nazek vstasyla apartmanda Mari ile birlikde nadyosu grmsn ve Pangaltda cdiye Sokann en nihyetindeki bir hneye gitmisiniz orada uzun uzadya mzkere etmisiniz Hayr nadyosa evariin antasndan bahs etmi ve antann ierisinde krk be lira para elbise fotoraf da olduunu sylemisin ve bu antann her hlde kurtarlmasn ric etmisiniz bu esnda evde ran tebaasndan olduunu syleyen Dikran nmnda birisi de varm Hayr bunlar yanl fdeni imz eyle mz edeyim (mza) Ktib (mza) (mza) (mza)

----------

-----

----------

nadyos ile Madmazel Siranuun muvceheleridir / 3 Eyll 332


nadyos: Bu madmazel kimdir Siranudur Siranu: Sen tandn m Hayr tanmam 542

nadyos: fdeni okuduk byle midir Evet byledir Siran : Sen yzne kar nadyosun syledii szleri iitdin Dikrann evinde Mari ve Nazek ile buluarak antann kurtarlmas iin alayarak nadyosdan istirhm etdiini merkum sylyor ne diyeceksin yle bir ey olmad. fdtnz imz ediniz mz edelim (mza) Ktib (mza) (mza) (mza)

----------

-----

----------

nadyosun tekrr alnan ifdesidir / 3 Eyll 332


Dikrann evi ve ninlsnn evini tarf et cdiye Sokann en alt banda sol kolda evdir. Ondan aaya dereye iner bu evi Dikran ninlmn evi demidi Madmazel Nazek nerede ve Mari nerede oturuyor Madmazel Nazek Feriky Ermeni Mektebinde oturur Marinin evini bilmiyorum Dikrann evinde grdm antann ierisinde evrk- muzrre varm yle deil mi Evrk- muzrre sylemediler elbiseler ve krk be lira para var dediler evrk- muzrre iin benden evvel Vilademire iki kii gndermiler kim ise Vilademir biliyor fdeni imz eyle mz edelim (mza) Ktib (mza) (mza) (mza) -------------543 ----------

Dikrann tekrr alnan ifdesidir / 3 Eyll 332


Sen nerede oturur idin Evvelde Pangaltda Poyraz Sokanda idim. Sonra cdiye Sokann alt tarafnda altm drt numrolu hnede oturdum Bekr msn evli misin Bekrm Anjel isminde bir ninlm vardr Anjel ile bir evde mi oturursun On aydr kdm. cdiyedeki altm drt numrolu hnede Anjel oturur fakat ben oradan kdm Sen Siranuu tanr msn Tanmam Madmazel Nazeki tanr msn Tanmam fdeni imz eyle mz edelim (mza) Ktib (mza) (mza) (mza)

----------

-----

----------

Al Glib Efendiyle Dikrann muvceheleridir / 3 Eyll 332


Dikran : Bu efendiyi tanr msn Tanmam Al Glib Efendi bu kimdir Vahanyan Bogosdur. Arkadam Edhem ile iskele khyas Yahya Efendi de bunu bilirler Al Glib Efendi bu adam nerede grdn Trabzondan kendisini tanrm bir kerre de Harbiyye Nzr- sbk Nzm Paa Der-sadete arm idi vapurda berber geldik Nzm 544

Paay merkum devr-i sbkda Avrupaya kartd cihetle beynlerinde oradan mnsebet tevelld etmi fdtnz imz eyle mz edelim (mza) Ktib (mza) (mza) (mza)

----------

-----

----------

Bery-i istzh celb edilen: Gedikpaada Uzun Savenin hnesinde skine Ohannes Klyann zevcesi yirmi yanda Divrikli Yagisabet bint Vartazyann ahz olunan ifdesidir / 3 Eyll 332
Pederin haytda mdr Burada haytdadr. Bodadr evvelce elbiseci idi srgne gitdi geldi imdi bir i tutmuyor Ohannes Klyan nerede Srgne gitdi evvelce Ayada idi bir sene iki aydr mektb aldm yokdur Kocan ne vakt srgne gitdi Bir buuk sene oldu. Evvelce kendisi akmaklar Yokuunda kitbc idi Sen Samo veled Mosese bir paket dernunda silh vermisin Bilemiyorum Hatt bir mddet sonra Garbis sana silhm nerede diye sormu sen de Samoya teslm etdim demisin Bir paket verdim amm ne olduunu bilmiyorum. Kardan sana burada bir paket var Samoya teslm et diye sylemi mi idi Hayr O hlde paketi neden cb edib de Samoya teslm etdin Hi verdim O hlde paketin ierisinde ne olduunu bildiin anlalyor ve Samonun ifdesi muvfk- hakkat olduu anlalyor ne diyeceksin [Skt] 545

fdeni imz eyle mz edelim (mza) Ktib (mza) (mza) (mza)

----------

-----

----------

Yagisabet ile Samonun muvceheleridir / 3 Eyll 332


Samo bu kimdir Garbis Vartazyann kardadr. Yagisabetdir Yagisabet: Bunu tanr msn Evet tanrm Samonun: fdesi okunarak Yagisabet bu szlere kar ne diyeceksin Ne diyeyim bilmem paketi ald gitdi. Evet silh leff oldu fdenizi imz ediniz mz edelim (mza) Samo Musa Ktib (mza) (mza) (mza)

----------

-----

----------

546

Bery-i istzh celb edilen: Beyolunda Sinem kynde Dericiler Sokanda altm drt numrolu hnede skine evvelce makinist ve imdi menf Harityunun ninls stneli yirmi drt yanda Nazek bint Serkezin ahz olunan ifdesidir / 4 Eyll 332
Annen ve pederin haytda mdr Pederim Yeniehirde terzi idi geen Austosda nefy edildi. Nerede olduunu bilmiyorum vlidemin ismi Vartohidir. Haytdadr yanndaym Harityunun evi nerede ve sanat ne idi Sinem kynde bir hnede skin idi. Avakim Berberyandr(?). Avakim buradadr Galatada prevelyu(?) fabrikasnda makinist idi. Birden bire geen sene Eyllnde birden bire gib oldu ne olduunu bilmiyorum Sen Harityun ile ne mnsebta baladn ki sene evvel hnemin nnden geer idi bu sretle mnsebtda bulunduk ninlandm Evinizde yatar kalkar m idi Baz gelir idi evde kalrd Madmazel Mariyi tanr msn Tanrm, fakat mnsebetim yok. Mari nerede oturur Bizim mahallede, bizim sokakda oturur babas sdcdr Kz mdr kadn mdr Kz. Sen Siranu ile birlikde evariin bir antas iin bazlarna gidib ricda bulunmusun. Nasl oldu Bir gn bana Siranu gelmi idi. Alad zrlad. Sebebini sordum. Ninlm evari tutulmu dedi. antas var kurtaralm. Dedi. Nerede olduunu sordum (evarii karacak adam, Papaskprsnde. anta kendisindedir.) dedi. Evvelce kendisi o adama mrcatda bulunmu ise de bir ey yapamadn syledi. Ben bu adam tanrm dedim. Anlayalm dinleyelim, yapabilecek bir ey ise yapalm dedim. Papaskprsnde Corci isminde bir tandm var, evvel ondan soralm dedim. Siranu ile ikimiz Corciye gitdik. Corci Bulgara gitdi. Bulgar evinde bulamam. Evinde yalan dolan cevblar vermiler. Bunun zerine elde bir netce edemeden dndk. Ben, bir daha gitmedim. 547

Bu Corci hangi tebaadandr Ya Amerikan ya ngiliz, Papaskprsnde oturur. Mahallesini sokan tarif edemem. Fakat oturduu yeri biliyorum. Siranu sana evariin yannda evrk- muzrre varm diye bir ey sylemi, yle mi Hayr. Galib tccr kadlar var diye bir eyler sylemidi. Defteri vardr dedi. Bulgarn evi nerededir biliyor musun Bilmiyorum. Anjel isminde kimseyi tanr msn Hayr. nadyos isminde kimseyi tanr msn Hayr. Nikola Temurof nmnda kimseyi tanr msn Hayr. Muslukc Artini tanr msn Evet, ninlmdr. Harityun kimdir Harityun, Artin ayn eydir. Kooperatifin yanndaki mey-hneden birisini artb grdn m Hayr. fdeni imz et Edeyim (mza) Ktib (mza) (mza) (mza)

----------

-----

----------

548

nadyos ile Nazekin muvceheleridir / 4 Eyll 332


nadyos: Bu madmazel kimdir Nazekdir. Nazek: Bu adam kimdir Bilmem, tanmyorum. nadyos: fdeni okuyoruz. Dinle doru mudur Evet, dorudur. Hatt benden evvel Corciyi ve Nikola Kedofu Vilademire gndermi olduunu gerek kendisi ve gerek Kedof bana sylemiler idi. Nazek: Dinledin ne diyeceksin Hayr. Byle bir ey konumadm. Bulgaristana gitmek iin bir teebbsde buldunuz mu Evet. Gidecekdim, Pavli isminde bir Bulgar var idi, gtrecekdi. Kendisi gitdi fakat beni gtrmedi. Hi tanmadn bir adam hatt Bulgaristana gideceini nasl bilir. Binen-aleyh anlalyor ki nadyosun beynt dorudur. Ne diyeceksin Kim bilir. Bilir ya nadyos: Madmazel Nazek ile mklemtnz ne ile isbt edebilirsin Apartman arkadam Bedros ile isbt ederim. mz ediniz. mz edelim (mza) Ktib (mza) (mza) (mza) (mza)

----------

-----

----------

549

Bery-i istzh celb edilen: Pangaltda cdiye Caddesinde 64 numrolu hnede mukme 20 yanda telefon kumpanyasnda mstahdem Madmazel Agil bint Karlonun zabt edilen ifdesidir. / 5 Eyll 332
Bogos Vartanyan tanr msn Evet. Ninlmdr Hangi tebaadandr Acem tebaasndandr Nerelidir ranldr Nerede domudur Bilmiyorum Dikran Vartanyan tanr msn Tanyorum. Ninlmdr. Yukarda sorduunuz Bogosu Dikran zann etdim. Pederi Bogosdur. Dikran Vartanyan ile ne vaktler ve nerede buludunuz grdnz Dikran Vartanyan iki buuk seneden beri tanyorum. Sokakda grrdk. Bir buuk sene evvel ninlandk. Ondan sonra ekser akamlar bizim eve gelirdi. Haftada iki defa gelirdi. Geen yaza kadar gelir giderdi. Sonra hi gelmemee balad. Tahmnen bir seneden beri bizim eve hi bize gelmedi. nadyos isminde kimseyi tanr msn Hayr Bu isimde bir ahs sizin eve gelmedi mi Hayr Mari yi tanr msn Hayr Haratyonun ninls Nazeki tanr msn Hayr Senin evde kimlerin vardr Annem, bykannem ve kz kardlarm vardr.

550

Bir gn Madmazel Mari, Nazek ve Siranu nadyos Andonyadi ile sizin evde bulumular ve nadyosdan baz eyler istirhm etmiler dorusunu syle. Yalan sylersen habse gireceksin Hayr. Bunlar tanmyorum. Bizim eve gelmediler. fdeni imz et mz edelim (mza) Ktib (mza)

----------

-----

----------

nadyos ile Madmazelin Anjelin muvceheleridir.


nadyos bu kadn kimdir yice tanmyorum. Anjel sen bu adam tanyor musun Tanmyorum. nadyos sen Anjelin evinde Mari ve Siranu buluduunuzu sylemidin. imdi neye tanmadn ve Nazekle

Bir gece siyh elbise giyinmi olduu hlde grdm. Onun iin tanmadm. Be alt yanda bir kz ocuk var idi. Anjel senin siyh elbisen var m evinizde be alt on yana kadar ocuk var mdr Siyh elbisem yokdur. Evimizde on yana kadar ocuk da yokdur. fdelerinizi imz ediniz mz edelim (mza) Ktib (mza) (mza) (mza) -------------551 ---------(mza)

Bery-i istzh celb edilen: Gedikpaada Al Paa yokuunda bil numrolu hnede mukm elbise ticretiyle mtegil 19 yanda stneli Garbis bin Kirkor Vartazyann zabt edilen ifdesidir / 5 Eyll 332
Senin askerliin var m Vardr. ofr olmak iin istid etdim. Mumelemi takb ediyorum. Veskan var m Vardr (re ediyor) Senin Polis Mdriyyetinden alm olduun ibu veska da 3 Hazirana kadar baz mazarratna binen mdriyyetde ve urada burada bulundurulduun ve trih-i mezkrdan sonra artk serbest kaldn anlalyor. Bu trihden sonra hibir ahz- asker ubesine gidib mrcat etdin mi Hayr. Sen Samo veled Mosesden bir revolver aldn m Evet. Niin adn Evimizde Karakin Klyan oturur idi. Bu adam bir mavzer bir de bravnik revolverini bir paket dernunda hemreme vermi. Hemrem de Samoya vermi. Bilhire Red Bey bu revolver meselesini duymu. Bunlar bulub getirmekliim iin beni memr etdi. Ben de ber takrb Samodan revolverlerin bir dnesini ele geirdim ve doru polise gtrb teslm etdim. Dierini almadan Samoyu tevkif etdiler. fdeni imz et Edeyim Garbis Vartazyan Ktib (mza) (mza) (mza)

----------

-----

----------

552

Garbisin tekrr zabt edilen ifdesidir / 5 Eyll 332


Kz kardn Yarisabet ibu silhlar Karakin Klcyandan aldna dir burada bir gn beyntda bulunmad Kardm Karakin ile ben burada yok iken mnsebetde bulunmu. bu silhlarn benim vstamla hkmete teslm edilmekde olduuna dir malmt alarak Karakini haber-dr etmi. Bu sretle Samodan dier silhn alnmasna da mni olmudu. Bu sebebden dolay o pket dernundaki silhlarn kimden alnm olduunu tab sylememidir. fdeni imz et Edeyim Garbis Vartazyan Ktib (mza) (mza) (mza)

----------

-----

----------

Yagisabetin mevkfen devm- tahkikat hakkndaki mtlaalar istifsr olunur 5 Eyll 332 (mza) (Mhr) Tarz- tahkikata ve ale-l- huss Samos ile mezbre Yagisabetin sret-i ifde ve muvacehelerine nazaran tevkifi lzm gelecei mtlaa olunur / minh 6 (mza) (Mhr) Mezbrenin, tahkikatn ahiren taayyn eden ekline gre imdilik tevkifine mahll olmadna mttefikan karr verildi / 7 Eyll 332 (mza) (mza) (mza)

----------

----553

----------

Beiktada Ihlamurcada Trabzonlu Bahriyye Yzbalarndan Ahmed Efendinin hnesinde skin Trabzonlu yirmi sekiz yanda m-beyn memru Edhem Efendi ile Dikrann muvceheleridir / 5 Eyll 332
Edhem Efendi; bu ire etdiimiz adam tanr msn ve kimdir Bogosdur. Tanrm. Kendisini Trabzonda tfeng konturatcl yapard tanrm ve arkadalar var idi Dikran: Ne diyeceksin Ben ne diyeyim Dikran sen Edhem Efendiyi tanmyor musun Tanmam Edhem Efendi: Bunun arkadalar kim idi emd, Vanl stepan Repake? ve Ayori Lostromos? Varak var idi. Bunlar hep birlikde tfenk kaakcl yaparlard Dikran: Senin emid, stepan ve Varak isminde arkadan var mdr Hayr. Niin o vakt beni tutdurmadlar fdeni imz eyleyiniz mz edelim (mza) Ktib (mza) (mza) (mza) (Mhr)

----------

-----

----------

Bery-i istzh celb edilen Kumkapda stasyon Caddesinde bir hnede skine Meryem bint Karabetin ahz olunan ifdesidir / 7 Eyll 332
evarii nereden tandn buna dir malmtn varsa syle Ben evarii ktb-hnede tandm ben Bulgar hasta-hnesinde alyordum. evari nmna Bulgaryadan bir mektb geldi. evari benim adresimi vermi olmal. evarie mektbu verdim. Bulgaryaya 554

gidecekdi. evari Siranuun evinde yatar kalkar idi. Giderken evari der-dest olunmu Dikrann evinde duydum Dikran Vartanyann ne sretle tutulduunu syledi evari evrklaryla berber tutulmu dedi Siranu Nazek evariin evrklarn kurtarmak iin sana geldiler mi ve bir ey sylemediler mi Hayr gelmediler ve bir ey sylemediler. evari tutuldukdan sonra ben artk bunlar grmedim Dikran seni Anjelin evine mi davet etdi Dikran davet etdi Dikran evari ile berber mi alyor Ben Dikran sonradan grdm. Beni eve davet etdii vakt evariin der-dest olunduunu syledi Evrklar kurtaralm diye Dikran bir ey sylemedi mi Sylemedi. Dikran benim evarie Bulgaryaya ben de giderim demi olduumdan evrarile berber alyor zann etdi Sen Siranu ile birlikde nadyosla bu evrkn kurtarlmas iin konudun mu Ben Dikrnn evine gitdiim vakt bir adam var idi fakat kim idi bilmiyorum. Ve nadyosa ben bir ey sylemedim. Olabilir ki Siranu benim nmm vermi olmasn. Ben Siranu ile berber bulunmadm. nadyosun ifdesini okuyorum dinle byle oldu mu Ben o eve yalnz gitdim Dikran orada idi Siranu ve Nazek yokdu orada baka bir adam da bulunuyor idiyse de nadyos mu bakas m bilemiyorum fdeni imz eyle mz edeyim (mza) Ktib (mza) (mza) (mza)

----------

-----

----------

555

Bery-i istzh celb edilen Pangaltda 53 numrolu hnede mukme stneli on yedi yanda Nektar Mercanof bint Artinin ahz olunan ifdesidir / 10 Eyll 332
Sen Susannann nesisin Tanmam Senin kz kardn var m Vardr Virginedir. Dier kz kardm Bulgaryada Dirohidir Senin Bulgaryada erkek kardn var m Vardr ismi Kirkordur Sen Vilademir isminde bir Bulgar tanr msn Evet tanrm Sizin onunla bir m-cernz gemi nasl oldu ise anlat Mari isminde bir kz evimize geldi elli numro sizin eviniz midir diye sordu ben de evet dedim. Bulgaryadan bir Bulgar gelmi sizinle grmek istiyor dedi buyursun dedim geldi. Bulgaryada kardn ok iyidir. Dr-bni istiyor dedi dr-bni Bulgara teslm etdik. ki defa grdk. Bir defa Bulgar Mari ile grdler Bulgar ile birlikde bir hneye gitdiniz mi Evet Poyraz Sokanda ikinci kapdaki hneyi Bulgara mezkr hneyi gster dedi ben de gtrdm brakdm eriye girdin mi Kapdan brakdm ieriye girmedim Bulgar o eve niin gitmek istiyormu Bilmiyorum Mari niin o evi gstermemi de sizi vsta etmidi Bilmem O evde sen Bulgar evari nmnda birisine gtrmsn Mari bana o eve teslm et dedi ben de gtrdm teslm etdim. Ve orada bir kadn beni karlad. Bu adam size gelecekmi dedim. Ald gtrd ben avdet etdim Vilademir dorudan doruya seninle mi grd yoksa kz kardn m tavsiye etdi Kz kardm o gn yokdu 556

Kz kardnn baka ismi yok mudur Virgine Haaryandr fdeni imz eyle mz edeyim (mza) Ktib (mza) (mza) (mza)

----------

-----

----------

557

You might also like