AB GR SREC EREVESNDE TRKYEDE ST VE ST RNLER SEKTRNE GENEL BAKI

FAO Avrupa ve Orta Asya Blge Ofisi Politika Yardmlar ubesi

Trkiye Cumhuriyeti Tarm ve Ky leri Bakanl BRLEM MLLETLER GIDA VE TARIM RGT Roma, Temmuz 2007

NDEKLER TEEKKR....................................................................................................................................3 YNETC ZET.........................................................................................................................5 0.1. Genel Bak...........................................................................................................................9 0.2. Son Dnemdeki Gelimeler..................................................................................................9 0.3. St retimi ve Kullanm ..................................................................................................11 0.4. Trkiyedeki retim Koullar...........................................................................................11 0.5. St Hayvancl Yaplan letmelerin zellikleri............................................................12 0.6. Trkiyede nek St retimi............................................................................................13 0.7. St Alnan Dier Hayvanlar...............................................................................................14 0.7.1. Manda..........................................................................................................................14 0.7.2. Koyun ve Kei.............................................................................................................15 0.7.3. St rnleri Balamnda Hayvan Sal..................................................................17 0.8. Konya Blgesinde St retimi..........................................................................................18 0.8.1. St retimi...................................................................................................................18 0.8.2. i stn kalitesi ve maliyeti .....................................................................................18 1. ST RNLER VE TKETM............................................................................................20 1.1. rn Kategorileri................................................................................................................20 1.2. Tketim Alkanlklar.......................................................................................................21 1.3. Yerel Nfus ve Yerel retim Arasndaki liki.................................................................22 2. ST RNLERNN LENMES.........................................................................................24 2.1. Trkiyedeki Byk St rnleri reticileri ....................................................................26 2.2. Konya Blgesinde Stn lenmesi ..................................................................................27 2.2.1. Mandralar ve stn ilenmesi ...................................................................................27 Borsa Bakan tarafndan dile getirilen grler .................................................................27 2.2.2. Konya blgesinde pazarlama......................................................................................28 2.3. Sokakta Satlan St.............................................................................................................29 2.3.1. Sokakta Satlan Stn Menei.....................................................................................29 2.3.2. Sokakta Satlan Stn Piyasas ..................................................................................29 2.4. Mandralar...........................................................................................................................31 2.4.1. St ileme tesislerinin says.....................................................................................32 2.4.2. Mandralar lei ve says......................................................................................32 2.4.3. Mandralarn bugnk durumu ve gelecei................................................................32 2.5. Datm Sektr .................................................................................................................33 2.5.1. Kaytl ve kayt d sektr verileri..............................................................................34 2.5.2. Satn alma gc ve tketicilerin snflanmas.............................................................34 2.5.3. Trkiyede datm kanallar ......................................................................................35 1

2.5.4. St rnleri datm ...................................................................................................36 2.6. Kalite Kontrol.....................................................................................................................37 3. ST SEKTR DESTEK HZMETLER..............................................................................39 3.1. Trkiye Damzlk Sr Yetitiricileri Dernei (TDSYD).................................................39 3.2. Trkiye St, Et ve Gda Sanayicileri Dernei (SETBR)..................................................40 3.3. Kooperatifilik ve verilen destekler...................................................................................41 3.4. Kooperatif Birlikleri...........................................................................................................41 3.5. Kooperatiflerin ve kooperatif birliklerinin kapasitesi .......................................................43 3.6. Sektre Ynelik Hkmet Politikas..................................................................................43 3.6.1. Tarm ve Ky leri Bakanl (TKB).......................................................................43 3.6.2. Devlet sbvansiyonlar................................................................................................44 3.6.3. Kredi............................................................................................................................45 3.6.4. Kredi koullar ............................................................................................................48 3.7. St Sektrne Verilen Sbvansiyonlar..............................................................................49 3.7.1. St sektrndeki sbvansiyonlarn nitelii.................................................................49 3.7.2. 2005 ve 2006 yllar sbvansiyon listesi.....................................................................52 3.7.3. Sbvansiyonlarn st retimine etkisi ........................................................................53 3.8. Trkiyede Toprak Meseleleri............................................................................................55 3.8.1. St reticiliinde toprak meselesi...............................................................................55 3.8.2. Trkiyede topraklarn durumu ..................................................................................56 4. TRKYEDE ST VE ST RNLER SEKTR..........................................................57 4.1. St retimi..........................................................................................................................57 4.1.1. St reticileri...............................................................................................................57 4.1.2. St sr varl ve verimi..........................................................................................58 4.1.3. Yaym hizmetleri.........................................................................................................58 4.1.4. St toplama..................................................................................................................59 4.1.5. Mevsimlik deimeler.................................................................................................60 4.2. Stn Kalitesinin Belirlenmesi...........................................................................................60 4.2.1. Stn bileimi..............................................................................................................60 4.2.2. Stn kalitesi...............................................................................................................60 4.2.3. Stte kalite kontrol......................................................................................................61 4.2.4. St fiyatlar..................................................................................................................62 4.2.5. Tevikler ve sbvansiyonlar........................................................................................62 4.2.6. Koyun ve kei st......................................................................................................63 4.3. St rnlerinin Analizi .....................................................................................................63 4.3.1. Sv stn ilenmesi ve ambalajlanmas.....................................................................63 4.3.2. Sv st sektr ...........................................................................................................64 4.3.3. Taze st rnleri (TS)...............................................................................................65 2

4.3.4. Peynir ve st tozu........................................................................................................65 4.4. St leme Sektr..............................................................................................................66 4.4.1. Trkiyede sanayi sektrnn deerlendirilmesi........................................................66 4.4.2. Tketim alkanlklar ve oranlar...............................................................................68 4.4.3. Piyasada katmanlama.................................................................................................68 4.4.4. Kayt d/sokakta satlan st.......................................................................................68 4.4.5. Mandralar...................................................................................................................69 4.4.6. Snai potansiyel ..........................................................................................................70 4.4.7. St ve st rnlerinde pazarlama................................................................................71 5. TRKYEDE ST VE ST RNLER SEKTRNDE YABANCI YATIRIM..............73 6. PAYDALARIN VE LGL GRUPLARIN ANALZ..........................................................74 7. MODERNZASYON VE YENDEN YAPILANMAYA YNELK TAVSYELER.............77 7.1. Ele alnacak konular...........................................................................................................77 7.1.1. Tarmn ikili yaps (st retiminde)...........................................................................77 7.1.2. Stn kalitesi...............................................................................................................78 7.1.3. St toplama .................................................................................................................79 7.1.4. Stn ilenmesi ve st rnleri...................................................................................80 7.2. nerilen Balca Giriimler................................................................................................81 7.2.1. Ulusal bir st konseyinin oluturulmas......................................................................81 7.2.2. Ulusal st sektr stratejisi (st eylem plan).............................................................82 7.2.3. Seilmi AB lkelerine inceleme gezileri...................................................................84 TABLOLARIN LSTES.............................................................................................................85 KISALTMALAR LSTES..........................................................................................................86 REFERANSLAR..........................................................................................................................88 EK 2: Ankette Kapsanan ller ve Mandra Saylar ...............................................................93 TEEKKR Bu alma, FAO Avrupa ve Orta Asya Blge Ofisi Politika Yardmlar ubesi (REUP) tarafndan yaptrlmtr. Denis Caignietnin (St Sektr Uzman) banda bulunduu uluslararas ve ulusal sektr uzmanlarndan oluan bir ekip almay gerekletirmitir. alma srasnda Profesr Ko, Profesr Karacabey ve Melek Usun deerli katklar olmutur. Uzmanlar ekibi alma boyunca REUP politikalar grevlisi Raimund Jehlenin denetiminde, Trkiyedeki FAO temsilcilii ile yakn ibirlii iinde hareket etmitir. Tarm ve Ky leri Bakanl (TKB), Devlet Planlama Tekilat (DPT) ve FAOnun Hayvanclk Hizmetleri Blmnden uzmanlarla ve sektrdeki paydalar deerli yorumlaryla bize yardmc olmutur. Veteriner ve ABnin Trkiyedeki Eletirme projesinin ekip lideri (2004 ve 2005) olan Robert Bambauerin hayvan sal sektrne ilikin grleri de bu 3

alma srasnda dikkate alnmtr. alma Bernhard dAvis tarafndan gzden geirilmi, John Tracy-White tarafndan da son haline getirilmitir. Aratrma, Trkiyede 2005 yl Eyll ve Aralk aylar arasnda Trkiyede gerekletirilen saha almasn temel almaktadr. Aratrma metodolojisi, tarmsal retim sektrnde ve rn ileyen sektrlerde bilgi verebilecek konumdaki kilit kiilerle yaplan grmelere dayanmaktadr. Bu grmeler, iftiler, rn ileyenler, tccarlar, perakendeciler, hkmetin merkezi ve yerel grevlileri, HDKlar ve uluslararas kalknma ortaklar olmak zere Trkiyedeki st ve st rnleri sektryle ilgili btn paydalar kapsamaktadr. Misyonun tamamlanmasnn ardndan, ilk eldeki bulgular ve ekillendirilen tavsiyeleri tartmak ve bu ilk bulgulara ilikin geri bildirim almak amacyla Aralk 2005te bir payda altay dzenlenmitir. Aratrmann ilk tasla Avrupa Komisyonunun (AK) Trkiyede 27 Nisan 2006 tarihinde gerekletirilen misyonu sresince dzenlenen bir altayda sunulmutur. Bu altaya AK ve TKBnn yan sra ilgili btn paydalar katlmtr. Ekip, almaya katkda bulunan herkese teekkr borludur. birlikleri ve hi eksik olmayan destekleri iin Trkiyedeki FAO Temsilcilii, TKB ve dier paydalara zellikle teekkr ediyoruz.

YNETC ZET Trkiyenin Avrupa Birliine (AB) yelik iin ilk bavurusu, 1959 tarihinde olmakla beraber, AB Konseyi katlm mzakerelerinin 3 Ekim 2005 tarihinde balatlmasna karar vermitir. Bylece, Trkiye, topluluk mktesebatna uyum salamaya ynelik katlm ncesi AB desteinden yararlanabilecek ve Ortak Tarm Politikasnn (CAP) uygulanmasna hazrlanacaktr. Avrupa Birliinin Katlm ncesi desteinin programlanabilmesi iin Avrupa Komisyonu Trkiye Hkmetinden tarmdaki farkl alt sektrlerin analizini talep etmitir. Bu analizlerde, tarmn gelimesinin snrland dnlen sorunlu alanlar yan sra daha fazla gelime potansiyeli olan sektrlere zel nem verilmesi ngrlmtr. FAO bu balamda st sektrndeki balca potansiyelleri ve sorunlar inceleyip deerlendirmek ve sektre ynelik alnacak tedbirlerle ilgili olarak Trkiyenin AB yeliine hazrlk srecinde ihtiyalarnn belirlenmesi amacyla st sektr almasn stlenmitir. Trkiyede tarm sektr, nfusun yzde 66snn istihdam etmektedir ve krsal nfus toplam nfusun yzde 35ini oluturmaktadr. Tarmsal etkinliklerin te biri hayvanclk alanndadr ve bu kapsamda yaklak 2.5 milyon iletme ve iftlik faal durumdadr. Trkiye yllk 10 milyar litre st retimi ile dnyann en byk 15 st reticisi lke arasndadr. retilen stn yzde 90n inek st oluturmakta, geri kalan ise kei, koyun ve manda st olarak marjinal miktarlarda dalmaktadr. retim koullar, lkenin dou ve bat blgeleri arasnda nemli farkllklar gstermektedir. Bat Akdeniz blgelerinde daha elverili olan retim koullar ticari amal st retiminin gelimesine imkan tanmaktadr. Buna karlk lkenin dou ve kuzey blgelerinde yaygn kk retim egemen durumdadr. Bu retimin zellii; geimlik olmas ve retimde profesyonel yaklamn yoksun olmasdr. Bu zellikler sonucunda beslenme ve hayvan sal alannda sorunlar ortaya kmakta, dk verimlilik yksek toplama maliyetlerini dourmakta, bu durum dk kaliteyi beraberinde getirmektedir. lkedeki farkl jeolojik-iklimsel koullar, deiik sr rklarnn varln ve yetitiriciliini dourmaktadr: yerli rk sr genellikle Orta Anadolu, Marmara ve Ege blgelerinde grlmektedir. Saf rk hayvanlar batda daha yaygndr. St verimi rka gre deimektedir. 2004 yl istatistiklerine gre durum yledir: Saf rkta laktasyon dnemi bana 3.881 kg; melez rkta laktasyon dnemi bana 2.711 kg; yerli rkta ise laktasyon dnemi bana 1.317. lke ortalamas ise laktasyon dnemi bana 1.700 kilodur.1 Koyun, kei ve manda yetitiricilii Trkiyede uzun bir gemie sahiptir. Ne var ki, geleneksel meralardan g, otlaklarn bozulmas, yaym destei bulunmamas ve stte kendini srdrebilir bir pazarlama ve ileme sisteminin bulunmay gibi nedenlerden dolay bu etkinlik giderek gerilemektedir. Koyun ve kei yetitiriciliini zendirme amal ve prim temeline dayal snrl bir destek sz konusu olmakla beraber, kkba hayvan ve manda yetitiriciliinin krsal kalknma balamnda tad nem, yetkili kamu kesim tarafndan henz tam olarak deerlendirilmemektedir. TKB tarafndan salanan destee2 ek olarak (ki bu destek ounlukla kk reticilere yneliktir) sektre destek salayan ok sayda meslek rgtlenmesi bulunmaktadr. Bu destek, canl damzlk hayvan ithali, suni tohumlama (ST) iin tohum temini ve ikili yardmlarn sektre kanalize edilmesi gibi balklar kapsamaktadr. Damzlk Sr Yetitiricileri Merkez Birlii srclk alanndaki en byk destek kuruluudur ve bu kurulu 65 ilde faal durumdadr.
1 2

Devlet statistik Enstits Hayvanclk sektrn (su kltr ve arclk iin kk miktarlar dahil) kapsamak zere 2005ten 2010a kadar olan dnemde ylda 622 milyon YTLye (46 milyon ABD dolar) ulamas planlanmtr..

St, Et ve Gda Sanayicileri Birlii (SETBR), Trkiyede 21 yesine destek salayan, tek st ve st rnleri dernei konumundadr ve aadaki yollardan destek salamaktadr: (i) rn ileme tesislerin AB standartlarna ulaacak ekilde iyiletirilmesine destek, (ii) sektr iindeki alarn desteklenmesi ve hkmet ile sanayici arasnda araclk ilevi. Son yllarda Hkmet retim iin gerekli girdilerin temininde st reticilerine yardmc olan kooperatiflere destek vermektedir. Bu kooperatiflerden bir blm birleerek ok ynl destek amal birlikler kurmu veya Hayvanclk Kooperatifleri Merkez Birlii rneinde olduu gibi hayvancla odaklanan rgtlenmeler iine girmitir. Kooperatifler ve kooperatif birlikleri st toplamadan soutma tanklar teminine, st kalitesinin kontrolnden dier ileyicilere st satna kadar uzanan bir alanda destek salamaktadr. Verilen dier hizmetler arasnda girdi temini, veterinerlik hizmetleri, hayvan yemi, tohum ve eitim salanmas yer almaktadr. Kurululardan bir blm nemli saylabilecek ileme kapasitelerine ulamtr ve bunlardan bir blm st retimiyle uramaktadr. TKB tarafndan desteklenen kooperatif sektr halen personel ve etkinlik saysnn azalmasyla sonulanacak bir reform srecinden gemektedir. St ve st rnleri Trkiyede halkn beslenmesinde nemli bir yere sahiptir. Ancak sv st ok snrl tketilmektedir ve en yaygn tketilen rnler ncelikle yourt, bunun ardndan beyaz peynir (feta tipi) ve ayrandr. Kaar ise, gn iindeki herhangi bir nn paras olan, tad az sar peynirdir. Yllk kii bana st ve st retimi miktar 132 litre kadardr ki bu dier Avrupa lkelerine gre dk bir miktardr. Yaklak 10 milyar litrelik toplam retimin 3 milyar retici ailelerin kendisi tarafndan tketilmekte veya ilenmekte, 1 milyar litre sokaklarda st satanlar tarafndan dolama sokulmakta, 2 milyar litre mandralar (kk ve basit st ileme tesisleri) tarafndan ilenmekte, nihayet 3.5 milyar litre de orta byklkteki iletmeler ve SETBR tarafndan kullanlmaktadr. Bu rakamlara gre, 6 milyardan fazla st pastrize edilmeden ve ambalajlanmadan, herhangi bir resmi kalite kontrol yaplmadan ilem grmektedir. St ileme tesisleri, yeterli miktarda kaliteli ilenmemi st bulmakta glk ekmektedir. Toplama ve kalite kontrol ilemleri, ilenen stn maliyetini ileyenler iin yzde 10 ile 15 arasnda arttrmaktadr. Bylece, st rnleri ve ilenmi stn tketici fiyatlar ykselmekte, bunun sonucunda ise nfusun byk bir blm kayt d piyasaya ynelmektedir. Byk lekli ve modern st ileme tesisleri grnd kadaryla herhangi bir kamu destei olmakszn gelimektedir. Bunlardan bir blm AB standartlarna gre retim yapmakta, byk spermarket zincirlerinin ciddi fiyat basksyla karlamaktadr. Sektrn AB standartlarna uyum salamas iin, hkmetin mevcut destek politikalarn yeniden gzden geirmesi ve kayt d sektrn arln azaltacak nlemler almas gerekmektedir. Konya ilinde stlk ve st rnlerinin durumu zel olarak ele alnmtr. Bunun nedeni, sz konusu blgenin, ilgili sektrn henz AB ile karlatrlabilir konuma ulamad koullarda bir gelime seenei sunmasdr. Konyada bu sektrn balca zellikleri arasnda, nde gelen st tesislerinin mandralardan balayarak bu konuma gelmesi ve tesislerin ortak sorunlarn zebilmek iin gl bir ibirlii iinde bulunmalardr. Bununla birlikte, sz konusu iletmeler gene de yksek kalitede ilenmemi st bulabilme bakmndan sorunla kar karyadr. Trkiyede tarmn ikili yaps ekonomik ynelimli olmayan kk aile iftlikleriyle st retiminde uzmanlaan byk zel iletmelerin bir arada bulunmas st sektrnde rasyonel geliimi engellemektedir. almadaki tehisler ve ulalan bulgular nda aadaki konularn ele alnmas gerektii ortaya kmaktadr: 6

TKBnn nezaretinde, st sektrne ilikin ulusal bir stratejinin gelitirilmesi gerekmektedir. Bu strateji, tercihen ABye katlm sreci ile ilikili olarak bu sektrn btn ynlerini aratrmal ve bir st eylem plan gelitirmelidir. Sz konusu eylem plan, st sektrnn modernizasyonunu salamak zere atlacak pratik admlar belirlemelidir. yle ki, bu modernizasyon sayesinde Trkiyedeki st sektr blgedeki kresellemi rekabet ortamna yant verebilmeli ve Trkiyedeki nfusun yeterli st ve st rnlerini makul fiyatlardan bulabilmesini salamaldr; Yukarda sz edilen grevin kolaylatrlmas bakmndan, bir ulusal st konseyinin oluturulmas tavsiye edilmektedir. Bu konsey sektr stratejisinin gelitirilmesini ynlendirecek, ilgili paydalara yeterince danlmasn salayacak ve st sektrne ilikin her tr neri ve tavsiyenin topland bir merkez olarak ilev grecektir. St sektrne ynelik bir stratejinin gelitirilmesinde dikkate alnmas gereken zel balklar ise unlardr: St toplama lkenin byk blmnde retim birimlerinin dank durumda olmas st toplama sisteminin ok maliyetli ve etkinlikten uzak olmasnn balca nedenidir. Dolaysyla, st toplanmasnda daha rasyonel bir sistemin oluturulmas gerekir. Trkiyenin batsndaki sanayilemi retim birimlerinin bir araya gelmesi rneini izleyen kooperatif birliklerinin kurulmas bu konuda bir zm oluturabilir. Bu birlikler, st toplamann yan sra, st reticilerine danmanlk hizmetleri de verebilirler ki, bu hususa bugn pek az dikkat ve kaynak ayrlmaktadr; lenmemi stn kalitesi sektrn en nemli sorunlarndan biri de budur. Teslim edilen ste kalite esasna gre deme yaplmasn salayacak bir sistem oluturulmaldr. Ancak, byle bir sistemin kurulmas da byk lde st toplama ileminin rasyonelletirilmesine baldr. Rasyonel bir toplama sistemi, st ileyenler asndan maliyetleri aa ekecek bir kalite kontrol sistemine imkan tanyacaktr; lenmemi stn bugnk pahall bu durum iki sonuca yol amaktadr. Bir kere bu durum sokak st sektrn beslemekte, denetimsiz, pastrize edilmemi ve kalitesiz st tketicilere ucuz fiyattan verilmektedir; dier yandan ise, bu yksek fiyatlar nedeniyle st ileyenler ortalama tketicinin satn alabilecei ve Avrupa balamnda rekabet edebilirlii olan fiyatlar zerinde st rnleri retememektedir. Bu sorunun zm, st kalitesi ile ilgili daha nceki sorunun zmyle yakndan ilikilidir: Halihazrdaki retim ve datm sistemleri ok fazla sayda alana dayanmaktadr ve ngrlen modernizasyonun bu nedenle istihdam boyutunu da dnmesi gerekmektedir; St sektrnn reorganizasyonu koyun/kei/manda st retimini de dikkate almal, bu hayvanlarn stnn de pazarda kendine bir yer bulabileceini gzetmelidir. Gerekten de, bu ste hem Trkiyede ve potansiyel olarak da Avrupada pazar bulunmas mmkndr; 7

AB koullarna uyum salama abalar, ABdeki st ve st rnleri sektr ile temaslar azami dzeye kartarak desteklenmelidir. Burada, yakn dnemde benzer uyum srelerinden geen Polonya ve Portekiz zellikle nem tamaktadr.

GR 0.1. Genel Bak Trkiye Avrupa Birliine ilk bavurusunu 1959 ylnda yapmtr. Bu bavuru 1963 ylnda bir ortaklk anlamas ile sonulanmtr. Bu anlamaya gre ilkesel olarak Trkiye ile Avrupa, en son tarih 1995 olmak zere tedricen gmrk birlii srecini yaayacakt. Trkiye tam yelik bavurusunu 1990 ylnda yapmtr. AB ise, o dnemde kendi iinde nemli deiimler yaad ve Dou Avrupa ile Sovyetler Birliinde yaanan gelimelerin durumu karmaklatrd gerekesiyle grmelerin balatlamayaca yantn vermitir. 6 Mart 1995 tarihinde Brkselde yaplan ortaklk toplantsnda Trkiye ile AB arasnda 01 Ocak 1996 tarihinden balayarak geerli olmak ve 2001 ylnda tam devreye girmek zere gmrk birlii oluturulmas kararlatrlmtr. 10-11 Aralk 1999da Helsinkide yaplan toplantda Avrupa Komisyonu (AK) Trkiye-AB ilikilerinde yeni bir alm balatmtr: Trkiye, dier aday lkelerle eit statde olmak zere resmen aday lke kabul edilmi ve bu kararla birlikte iki taraf arasnda katlm ortakl oluturulmutur. Katlm ortakl belgesine, gre AB, Trkiyenin temel hukuksal erevesini oluturan topluluk mktesebatn benimsemesinde Trkiye ile birlikte aba gsterecektir. Fakat dier aday lkelerden farkl olarak Trkiyeye katlm srecine ilikin bir takvim verilmemitir. Avrupa Konseyi 17 Aralk 2004te Trkiye ile katlm grmelerinin 3 Ekim 2005 tarihinde balamasn kararlatrd. Bu karar uyarnca Trkiye Avrupa Birliinin katlm ncesi desteinden yararlanabilmektedir. Katlm ncesi Yardm Arac (IPA) vastasyla da 20072013 dnemi finansal programnda, IPAnn bileenlerinden biri olan krsal kalknma (IPARD) vastasyla destek alacaktr. 0.2. Son Dnemdeki Gelimeler Tarmn, Avrupa Birlii ile Trkiye arasndaki katlm grmelerinde en zorlu balklardan biri olmas beklenmektedir. Bunun nedeni, Trkiyede tarmn zel arlnn tesinde, katlm srecinde ABnin tarm ve krsal kalknma politikasnn kkl bir deiim geirmesidir. Avrupa Komisyonu Trkiye ile, zellikle Tarm ve Ky leri Bakanl (TKB) ile grmelere balayarak IPARD erevesindeki ncelikli alanlarn belirlenmesi ve tanmlanmas iin almalar balatmtr. IPARDn balca hedefi Trkiyenin katlm hazrlklar erevesinde AB krsal kalknma politikalarna uyumunu desteklemektir. ABnin Ortak Tarm Politikasn (CAP) uygulamak ve ynetmek zere hazrlk, mktesebatn yaama geirilmesi ve daha genel olarak da Trkiyedeki reticilerin katlm sonrasnda ABdeki dier reticilerle rekabet edebilirliini gvence altna alacak srdrlebilir bir tarm sektrnn oluturulmas bu kapsamdaki balklardr. Bu balamda, tarm sektrnn genel olarak ele alnmas, ayrca IPARD program erevesindeki yardm gereksinimlerini belirlemek zere belirli alt sektrlerin deerlendirilmesi gerekmektedir. Trkiyede son 20 yl boyunca tarm balca istihdam alan ve GSYHye katks byk bir sektr olma zelliini korumutur. Trkiye, doal ve beeri kaynaklar zengin bir lkedir. Ancak, krsal byme asndan lkenin sahip olduu potansiyel 1980den 2002ye uzanan dnemde byk lde kullanlamamtr. Bunun balca nedeni, birtakm rnlerde kendi kendine yeterlilie ar odaklanan ve giderek verimsizleen krsal kalknma politikalardr. Bu politikalarda, tarmsal girdilerin ve kredilerin sbvansiyonu, ekilen arazilerin genilemesi ve 9

sulama alanndaki youn kamu yatrmlaryla verimin ve retimin artaca ngrlmtr. Ayrca, fiyat destei politikalaryla tarmsal gelirleri arttrma yoluna gidilmitir. Tarmsal istihdam gerek mutlak anlamda gerekse greli olarak gerilemekle birlikte, lkedeki igcnn yzde 33 halen bu sektrde istihdam edilmektedir. Tarm, krsal kesimde balca istihdam kanaldr ve toplam krsal istihdamn yzde 70ini oluturmaktadr. Bu balamda hayvanclk sektr krsal nfus iin nemli bir gelir kaynadr. Ancak bu sektr giderek azalan sr envanteri ve yem fiyatlarn arttran kstlayc ithalat rejimi gibi sorunlarla kar karyadr. St retimine ynelik hayvan ithali mmkndr; ancak alnan vergiler, rn cinsine bal olmak zere yzde 67den yzde 150ye uzanmak zere ok yksektir. St retimi Trk tarmnda nemli bir role sahiptir. Trkiye dnyadaki en byk st reticileri arasndadr; ne var ki, gvenilir pek az bilginin bulunduu kayt d sektr de byk bir arla sahiptir. Bu almann balca amac, retim ve rn ileme srelerine zel atfla Trkiyedeki st sektr konusunda daha geni bilgi vermektir. almann, Hkmetin ve Avrupa Komisyonu ile birlikte mzakere edilerek hazrlayca IPARD program asndan deerli bilgiler salayaca umulmaktadr.

10

TRKYEDE ST RETM 0.3. St retimi ve Kullanm Trkiyede toplam yllk st retimi 10 milyar litredir ve bu da Trkiyeyi sralamada Hollandadan sonra ve Avustralyadan nce olmak zere dnyadaki 15 byk st reticisi lke konumuna yerletirmektedir.3 Bu toplamn yzde 90 inek st, yzde 2si kei st, yzde 8i de koyun stdr. Son 15 yl iinde toplam retimde inek stnn pay srekli olarak artarken dierlerinin pay azalmtr. Manda st marjinal hale gelmitir ve Tablo 1de de gsterildii gibi toplam st retiminde yalnzca yzde 0.4lk bir paya sahiptir. Tablo 1: Trkiyede St retimi (ton ve yzdeler)
Yl Ton 1990 1995 2000 2004 7.960. 600 9.275 300 8.732 000 9.609 300 nek % 82.89 87.55 89.19 90.01 Manda Ton 174.200 114.500 67.300 39.300 % 1.81 1.08 0.69 0.37 Koyun Ton 1.145.000 934.500 774.400 771.700 % 11.92 8.82 7.91 7.23 Ton 323.700 269.700 216.300 255.500 Kei % 3.37 2.55 2.21 2.39 9.603.500 10.594.000 9.790.000 10.675.800 Toplam

Kaynak: Trkiye statistik Kurumu (TRKSTAT).

Yllk st retim miktar 10.6 milyon ton ile 9.5 milyon ton arasnda deimektedir. Toplam retimin aileler veya tarmsal iletmeler tarafndan tketilen blm ise, srasyla yzde 28 ve yzde 35tir. Bu rakamlar, insan tketimi ile hayvan besleme amal kullanm arasnda ayrm gzetmemektedir. Mandralar tarafndan gerekletirilen retimle ilgili rakamlar byk deikenlik gstermektedir.4 FAO, rneklemeli aratrmalar temelinde mandralarn toplam st retiminin yaklak yzde 18ini iledii tahmin etmektedir. Bu kk iletmelerin says hakknda bilgi salanabilecek bir veri kayna yoktur. Toplam retimdeki paylarnn ise yaklak yzde 9 olduu tahmin edilmektedir. 0.4. Trkiyedeki retim Koullar 65-70 yla yaylan bir zaman dilimi iin meteoroloji istasyonlar kaytlarndan alnan bilgiler temelindeki TRKSTAT verilerine gre lkede saptanan en yksek scaklk +46.2 C, en dk scaklk ise -45.6 Cdir. Trkiyenin dou blgelerinde, Kasm ayndan Mart ayna kadar olan youn kar yal dnemde btn otlaklar karla kapldr. Bu otlakalr, ancak Mays ve Temmuz aylar arasnda verimli durumdadr. Ayrca bu blgelerde hem ekilebilir hem de sulanabilir alan grece snrldr ve ylda ancak tek bir rn alnabilir. Verimlilii ok dk yerli rk hayvanlar yaygndr. Laktasyon dnemi ok ksa olduundan st retimi de ar mevsimseldir. Yaz mevsiminde inekler kamusal arazide otlarken kn kaliteli yem sknts ekilmektedir ve yem olarak ancak kalitesiz saman verilebilmektedir. nek, koyun ve kei srlerinin kamu
3 4

Ek 1, Tablo 1le karlatrlabilir. Genellikle 10dan az ii altran, emek youn st ileme birimleri.

11

otlaklarnda ar otlatlmas nedeniyle durum daha da arlamakta, geleneksel mera alanlar bozulmakta ve bu alanlar zellikle son dnemde yar tarmsal alanlara dnmektedir. Burada dikkat edilmesi gereken nokta, Trkiyenin orta blgelerinde ve dousunda byk ba hayvancln geimlik niteliidir. Trkiyenin batsndaki retim koullar ise nemli farkllklar gstermektedir. Akdeniz ikliminin egemen olduu ky blgelerinde 5 scaklk kn yalnzca birka gn 0 C altna dmektedir. Buna karlk yaz aylarnda, zellikle gney ve batda scaklk yksekmekle birlikte 40 Cnin zerine kabilmektedir. lkenin bat blgelerindeki sulu tarm yaplan alanlarda ylda iki veya rn almak mmkndr. Yalarn yksek olduu Aralk-Mays dneminde meralar ok verimlidir. Bu dnem, zellikle sr ve koyun olmak zere hayvan stounun yenilendii dnemdir. Yln geri kalan blm ise kuraktr ve meralar fazla verimli deildir. Trkiyenin batsndaki st iletmeleri genellikle yemlerini kendileri retmekte, youn yemi ise dardan almaktadr. Byk iletmeler yem ihtiyalarnn nemli bir blmn dardan karlamaktadr. Bu durum retim maliyetlerini arttrsa bile iletmeleri baa ba noktasnda tutmaktadr. 0.5. St Hayvancl Yaplan letmelerin zellikleri Tahminlere gre Trkiyede nfusun yaklak yzde 35i krsal alanlarda yaamaktadr ve bunlarn da yzde 66s tarm sektryle ilgilidir veya bu sektrde istihdam edilmektedir. 2001 yl Genel Tarm Saym sonularna gre Trkiyede 3.1 milyon tarmsal iletme vardr ve bunlardan 2.1 milyonu sr da beslemektedir. Tarmsal iletme bykl, rnein arazi bykl, hayvan says, igc ve sermaye gibi yapsal zellikler tarafndan belirlenmektedir. ekil 1: iftliklerin toprak byklne gre dalm (yzde)
Classification of farm by land size in percent s

16, 8%

35, 18%

< 2 ha < 5ha < 10ha > 10ha 84, 41% 65, 33%

Kaynak: TKB.

Tablo 2: iftliklerin sr saysna gre snflandrlmas

iftlik bana say 1-9 Yzde 84.33

Corafi blgelerin ve retim koullarnn ayrntl betimlemesi iin Ek 2ye baknz.

12

10-19 20-49 50den ok Kaynak: TKB.

11.38 3.73 0.56

Tablo 2de de grld gibi, tarmsal iletme bana ortalama sr says 4.7dir. Kk lekli aile iletmeleri Trkiyede sr retiminde egemen durumdadr. retim sistemi, Pazar taleplerini karlamaya ynelik olmayp en bata kendi kendine yeterlilii temel almaktadr. Bu sistem, rnlerin miktar ve nitelik asndan kontrol bakmndan uygun deildir. Tarmsal iletme bana sr saysnn dk olmas, tarm arazisinin dk kalitesi ve dk verimliliin sonucudur. Blgeler arasnda nemli farkllklar vardr ve sulama imkanlarnn olup olmamas sr besicilii zerinde belirgin biimde etkilidir. Bir inein besicilii iin, youn yem bitkisi retimi asndan asgari 2-5 hektarlk alan gerekmektedir. Trkiyedeki hayvan besicilerinin il dzeyi rgtlenmeleri 1995 ylnda gereklemitir. Bu kurululara yelik iin elde asgari be safkan inek bulunmas koulu vardr. Kurulularn yelerine saladklar destek, hayvan yetitirmede daha gelikin materyallerin salanmas, suni tohumlama (ST) ve st ile yem bitkileri retiminin sbvansiyonu eklindedir. Bu da yeni yelikler ve iletme byklnn nemli lde artmas ile sonulanmtr. Stlk yaplan iletmelerin modernizasyonuna ynelik destek ve krediler sayesinde daha byk iletmeler faaliyetlerinin stlkle ilgili blmlerine younlama imkan bulmulardr. Trkiyenin eitli yrelerinde byk ve youn st srcl yapan iletmelerin ortaya kmas, bu kurulularn faaliyetlerine balanabilir. Kurulularn toplam ye says 50 bin civarndadr. Ne var ki, 100den fazla sr olan iletme says ancak 100 civarndadr ve bu da dier Avrupa lkeleri ile karlatrldnda nemsiz bir rakamdr. 0.6. Trkiyede nek St retimi Trkiyedeki yerli sr trleri unlardr: Yerli Kara, Dou Anadolu Kzl (EAR), Gney Anadolu Sar-Kzl (Kilis ve Yerli Sar), Gri ve Zavot. Yerli Kara, Orta Anadolu ve Karadeniz blgelerini kapsayan bir yaylm alan gstermekte, EAR Dou Anadoluda grlmekte, SarKzl rk Akdeniz ve Gneydou Anadoluda bulunmaktadr. Gri cins sr Marmara ve Ege blgelerinde, Zavot ise kuzeydou Anadoluda grlmektedir. Ancak, toplam sr nfusu iinde yerli rklarn pay azalmtr ve birok rk bugn yok olma tehlikesiyle kar karyadr. nek bana st verimi Yerli Kara, EAR ve Yerli Sarda 600-800 kg, Gride 1.000 kg, Zavotta 1.750 kg, Kiliste ise 2.000 kgdir. Trkiyedeki safkan rk Holstein-Friesian, svire Karas, Simmental ve Jerseyden olumaktadr. Holstein-Friesian cins sr Trkiyenin btn blgelerinde grlmekle birlikte, asl youn bulunduu yer Marmara ve Ege blgeleridir. svire Karas Trkiyenin btn blgelerinde yetitirilebilir; buna karn bu cins arlkl olarak Ege blgesinin i kesimlerinde, Orta Anadoluda ve Dou Anadoluda bulunmaktadr. Simmental srlar Egenin i kesimleri, Dou Anadolu ve Karadeniz blgelerinde yetitirilirken, Jersey arlkl olarak Karadeniz blgesindedir. Safkan rkn sr nfusunda ounluu oluturduu blgeler Marmara, Ege ve orta-gney blgeleridir. Bu blge Trkiyedeki toplam sr nfusunun yaklak yzde 30una sahiptir. Bu nfusun yzde 63n ise saf rk hayvanlar oluturmaktadr. Saf rkn en az bulunduu blgeler ise kuzeydou Anadolu (yzde 5.3) ve gneydoudur (yzde 6.71). Bu iki blgede 13

yerli rkn toplam iindeki pay yzde 65tir. ki blgenin toplam sr nfusundaki pay ise yzde 27dir. Trkiyedeki kaytl Holstein Friesian sr nfusunun st verimi 5.600 kg iken, svire Karas, Simmental ve Jersey rk ineklerin verimi bundan daha dktr 6. TDSYD tarafndan verilen rakamlara gre svire Karas ve Simmental rk ineklerin st verimi srasyla 5.000 kg ve 4.500 kgdir. Farkl rklarn st verimlerine genel bir bak aada ekil 2de verilmektedir. (nek st retimi ve rklarna gre st srlar ile ilgili daha ayrntl bilgiler iin bkz. Ek 1, Tablo 3). Blgelere ve mevsime bal olmak zere bir litre st iin reticiye denen fiyat 0.30 YTL ile 0.45 YTL arasnda deimektedir. Bunlardan st fiyat, ABde ste verilen ortalama fiyat ile hemen hemen ayndr. ekil 2: nek st verimi (kg/laktasyon)
4500

4000

3.881 1990 2003

3500 3.108 3000 2.898 2.711 2500 1990 2003 2004 2.042

2004

2000

1.947

1500

1.317 978 735

1000

500

0 Year Pure breed Cross-bred breed Native breed

Kaynak: Trkiye statistik Kurumu (TRKSTAT).

0.7.

St Alnan Dier Hayvanlar Manda

0.7.1.

Orta, Dou ve Gney Asyadaki durumun tersine, Trkiyede manda yetitiriciliine artk ilgi kalmamtr. Bunun sonucunda da, manda saysnda nemli d olmutur. lkede 1995
6

Baknz Akman et al., 2005.

14

ylnda 255.000 olan manda says 2004 ylnda 103.000e inmitir. TKB uzmanlarna gre, manda saysndaki bu azalmann ileride de devam edecei tahmin edilmektedir. TKB uzmanlarnn belirlemelerine gre manda saysndaki bu azalmann nedenleri arasnda dk st verimi ve uzun sren buzalama dnemi yer almaktadr. Ayrca, manda yetitiriciliine ynelik yaym hizmetleri de bulunmamaktadr. Afyonda bulunan ve mandalar zerine almalar yapan aratrma merkezi kapatlm, bu merkezde alanlar ise Marmara Aratrma Merkezine aktarlmtr. Manda stnn azalmasnn bir dier nedeni de bu stn ticari olarak kullanlmamasdr. Manda st toplanmamakta, ilenmemekte ve sonuta manda st ve rnleri pazarlanmamaktadr. Bu hayvann st yalnzca yerinde tketilmektedir. Geleneksel olarak, ekim hayvan olarak kullanlan mandalar, mekanizasyonla birlikte artk hayvan gcne gerek kalmadndan, bugn yalnzca kk iftiler tarafndan tarladaki baz ilerde kullanlmaktadr. Trkiyedeki durumdan farkl olarak bir dizi Asya lkesi manda saysn arttrm ve manda st retimini gelitirmitir. Bu ynelim, manda besiciliinin baz avantajl zelliklerinden kaynaklanmaktadr. Mandann hastalklara direnli olmas, manda stnn protein ve ya bileimi, beslemede esneklik ve mandann evre koullarna uyumu bu zellikler arasndadr. 0.7.2. Koyun ve Kei

Trkiyede kkba hayvan yetitiren tarmsal iletme says 529.402dir. letme bana 46.8 kkba hayvan dmektedir. 366.082 iletmedeki hayvan says 50nin altnda, 163.320 iletmede ise 50den fazladr. 1990 ylnda bu yana kkba hayvan saysnda byk bir azalma olmutur. Koyun ve kei yetitiricilii byk lde mera temellidir. Yetitirme alanlar kentlerden ve kasabalardan ok uzaktr. Koyun ve keiler elle salmakta, elde edilen st ise geleneksel usullerle ilenmektedir. Koyun ve kei stnn ilenmesinde modern herhangi bir teknoloji sz konusu deildir. Sam donanm ve soutma tanklar bulunmay ve modern hijyen kurallarnn uygulanmamas sonucunda bu stn kalitesi hayli dktr. Koyun stnn yzde 25i alt tarm blgesinde elde edilmektedir (ounlukla Gneydouda) ve kei stnn yzde 50si de Akdeniz blgesinde retilmektedir. St retimindeki azalma hayvan saysndaki azalmayla orantl bir izgide seyretmektedir. rnein 1995 ylnda koyun says 33.791.00 iken bu say 2004te 25.201.000e dmtr. Kei saysndaki azalma ise gene ayn dnemde 9.15 milyondan 6.61 milyonadr. Besleme koullarnn yetersizlii, muhtemelen, hayvanlardan alnan son derece dk st veriminin balca nedenidir. rnein bir Agasi koyunun devlet iftliklerindeki verimi 400 kg iken, ayn cins koyun zel bir iftinin elinde 120 kilodan fazla st verememektedir. Tablo 3, 1990, 2003 ve 2004 yllar iin koyun, kei ve manda st verimlerini gstermektedir. Tablo 4 ise Fransada koyun ve keinin st verimini fiyatlaryla birlikte vermektedir. Tablo 3: Koyun, kei ve manda st verimi (kg/laktasyon)
Yl Manda Koyun Kei

15

1990 2003 2004

929 850 998

48 62 78

60 91 107

Kaynak: Trkiye statistik Kurumu (TRKSTAT)7.

Tablo 4: Fransada koyun ve kei st verimi

Roquefort blgesinde koyun st verimi Korsikada koyun st verimi Litre bana ortalama fiyat Kei st verimi Litre bana ortalama fiyat Kaynak: Misyon Tahmini 250 kg/300 kg 100 kg/150 kg 0.84 /YTL1.37 600 kg/800 kg 0.50 /YTL0.82

Koyun ve kei sz konusu olduunda mevcut durum bir lde elikilidir; nk, Trkiye nfusunun koyun ve kei etine olduu kadar bu hayvanlarn st rnlerine de belirli bir ynelimi vardr. Dolaysyla, ayn anda hem nemli bir talep, hem de belirgin bir retim d sz konusudur. Bu durumu aklayan farkl etmenler vardr: Angora koyun yetitiricileri asndan, dnya piyasalarnda yn fiyatlarnn dmesi bu retimi krl olmaktan karmtr. Ayrca, lke iinde yn alan tccar da yoktur. lkenin dou blgelerinde ise, bata genler olmak zere kentsel alanlara youn bir g sz konusudur. Bylece, kendi yrelerinde kalanlar daha ok yallardr ve bu nfus kesimi de kkba hayvanclkla ba edememektedir. Burada sz konusu olan, alan ve tketici saysnda azalma ile birlikte azalan hayvan saysna bakacak nfus olarak daha ok yallarn kalmasdr. Koyun ve kei nfusunda azalmaya yol aan bir dier etmen de otlatma alanlarnn daralmasdr. Ege ve Marmara blgelerinde sorun tekil etmeyen bu durum zellikle dou blgelerinde geerlidir. Otlatma yaplabilecek alanlar son on yl iinde 24 milyon hektardan 12.5 milyon hektara gerilemitir. Daha nce mera olan alanlar tarm arazisine evrilmi olsa da bu alanlar her zaman tarmsal retim iin kullanlmamaktadr. Bu durumun bir aklamas olmaldr: iin temelinde, hukuksal bir karar yatmaktadr. 10-20 yl sreyle hazine arazisini ilediklerini kantlayabilen iftiler otomatikman bu alanlarn sahibi olmaktadr. Toprak zerindeki hak iddiasnn uygun birtakm kiilerin tanklna dayand aktr. Sz edilen bu yar hukuksal toprak sahipliinin yan sra, geri kalan mera alanlar da ar otlatmaya ve dolaysyla yoksullamaya maruzdur. Oysa, bu kaynaklar hayvan varlnn byk blm asndan tek beslenme kayna durumundadr. Organize retim, ileme ve pazarlama zincirinin hi olmay da, kei/koyun st retimindeki azalmann bir baka nedenidir. Sonuta, st retimi ok danktr; retilen st satn alnsa bile, buna denen fiyat normal piyasa fiyatlarnn ok altndadr. Yalnzca kimi mandralar koyun/kei st toplayp ilemektedir. Sonuta, stn byk blm evlerde peynir olarak ilenmekte ve bu rn de yerel pazarlarda satlmaktadr. St toplama iinin organizasyonunun, koyun/kei st sektrnn rehabilitasyonu ve yeniden canlandrlmas asndan kritik nem tad aktr. Hkmet bu sorunlarn farkndadr ve bata Dou Anadolu olmak zere krsal
7

Dier bilgi kaynaklar Trkiyede uzmanlam iletmelerdeki kei st verimini 250-kg/400 kg olarak belirtmektedir.

16

yrelerdeki nfusun stabilizasyonu gibi kalknma konularna ynelme gereksinimi duymaktadr. Koyun/kei varlndaki azalmay durdurmak iin alnan nlemlerin balcas meralarn sk bir biimde denetlenmesi ve rehabilitasyonudur. Ayrca, st reticilerine ynelik kimi zendiriciler de sz konusudur. Burada zel olarak sz edilmesi gereken, stlerini ileme tesislerine teslim eden kyllere belirli bir prim verilmesidir. 50den fazla yesi olan kooperatif birlikleri, elverili koullarda 25 ba hayvan alabilecekleri kredilerden yararlandrma suretiyle yelerini desteklemektedir. Elverili koullardan kastedilen kredinin faiz orannn dkl ve ilk iki yln geri demesiz olmasdr. Bu nlemlerle, alt sektrde halihazrda grlen gerilemenin nlenmesi ngrlmektedir. Koyun (kuzu) ve kei etine, ayrca bu hayvanlarn peynir ve dondurma imalatna temel oluturan stlerine talep olduundan genel koullar elverili saylabilir. Hkmetin ilgilenmesi gereken bir baka konu daha vardr: randan kaak koyun ithali (ran u anda dnyadaki en byk koyun yetitiricisidir). Hayvan varlklarn arttrma asndan baka bir imkana sahip olmadklarndan bu durum zellikle dou blgelerindeki reticiler iin ciddi bir sorun oluturmaktadr. 0.7.3. St rnleri Balamnda Hayvan Sal St rnleri sektr, Trkiyede hayvan sal durumundan dorudan etkilenmektedir. Trkiyede sr tberklozu (BTB) ile ilgili bir maliyet-yarar analizi yaplmas son derece gtr. lkede BTB yznden ortaya kan retim kayplar ile ilgili herhangi bir veri veya alma bulunmamaktadr. Mezbahalarda incelenen hayvanlardan elde edilen sonular, Trkiyede BTBnin yaygnl hakknda fikir vermekten uzaktr. BTB enfeksiyonlu hayvanlarn reme etkinliklerinin daha zayf olduu varsaylmaktadr: hesaplamalarda, BTB enfeksiyonlu hayvanlarn buzalama orannn yzde 1 azalmas (yzde 70ten yzde 69a) varsaymndan hareket edilmektedir. Bu da, hayvan bana alnan stte yllk 158 kg azalma demektir. Bir kilo stn fiyat 0.26 Euro olarak alnrsa, uranlan kayp enfekte hayvan bana 41 Euro dur. lmlerde yzde 1lik bir art, BTB enfeksiyonlu ineklerin dourduu buzalarda lm hzn yzde 15ten yzde 16ya karmaktadr. Anadan geen enfeksiyon ve retkenlikteki eksilme sonucunda her yl doan buza saysndaki azalma nedeniyle yllk buza says enfekte inek bana 0.02 buzaya dmektedir ve bunun anlam 250 bin buzann yzde birinin (2.500 buza) enfekte olma olasldr. Bu buzalar sonuta ya lecekler ya da erkenden skartaya karlmalar gerekecektir. Uranlan kayp, buza bana 100 Eurodur. Ayrca, her yl TB yznden 2 bin yetikin hayvann lmesi de olasdr (hayvan bana 500 Euro). retkenlik sresi 1.5 laktasyon dnemi azalmaktadr. 425 gnlk buza aral alnrsa bunun anlam 1.75 yldr. Bylece, retici dvesini ylda bir inek bana 0.1 orannda yenilemek zorunda kalacaktr ve bunun maliyeti de 54 Eurodur (bu hesaplama, fazladan hayvan olarak dvenin mezbaha deeri zerinden yaplmtr). Bununla birlikte, ineklerin ksalm retken yaamlar, her yl skartaya karlan ineklerin getirdii haslay, artan dve ihtiyac kadar artrr. BTB enfeksiyonlu ineklerde biraz daha yksek lm hz ve daha dk karkas arl hesaba katldnda, skartaya karlan enfekte inek bana gelir art 38 Eurodur. Bu durumda st srcsnn toplam yllk kayb enfekte inek bana 61 Eurodur. Bu kaysn yzde 65i uranlan st kaybndan, yzde 28i ksalm retken dnemden, yzde 7si de azalan buza veriminden kaynaklanmaktadr. 17

0.8.

Konya Blgesinde St retimi St retimi

0.8.1.

Konya blgesinde gnlk ortalama inek st retimi 2.200 tondur. Bu blgede st reten yaklak 35.000 ifti/kyl vardr. St haslasnda mevsimlik deimeler yzde 40a varan geni bir aralktadr. Gz-K dneminde ortalama gnlk retim 1.800 ton civarnda iken bu miktar yaz aylarnda 2.600 tona kadar kabilmektedir. retim tesisleri bu blgede olmayan kimi irketler, rnein Sta ve Pnar, blgede retilen ilenmemi stn bir blmn alrlar. Buna karlk, gnde 360 ton st, yerel olarak ilenmek zere bu blgedeki irketler tarafndan satn alnr. Gnlk miktarlar, illere gre yledir: Isparta 75 ton, Aksaray 85 ton, el 50 ton, Kayseri 30 ton, Sivas 15 ton, Nide 30 ton, Burdur 30 ton ve Karaman 40 ton. reticiler kk lekli ve blgede danktr. Bu da dk st kalitesi ve fazladan toplama maliyetine yol amaktadr. Konya blgesindeki iletmeler, Marmara ve Ege blgelerindeki kadar gelimi deildir. Bununla birlikte, blgede, retimleri gnde bir tonu aan yaklak 10 retici ve gnlk retimleri 500 kilonun zerinde 20 kadar retici vardr. Snrl sayda olmak zere blgede yeni kurulan kimi iletmeler de vardr; ancak bunlarn kapasiteleri dktr ve bu nedenle st sektr asndan fazla nem tamamaktadr. Kendi tayc aralar ve srcleri olan st toplayclar reticilerden st almaktadr. Blgede yaklak 800 kadar bu tr toplayc vardr. Daha byk tesislerden bir blm stlerini dorudan toplama merkezlerinden alrken, kimilerinin aralarnda soutma tanklar vardr, ancak bunlarn lei snrldr. lenmemi stn byk blm iletmelere st toplayclar tarafndan teslim edilmektedir. letmelerin satn aldklar stn miktar ileme kapasitelerine gre farkllk gstermektedir. rnein, 50 tonun zerinde gnlk ileme kapasitesine sahip olan iletmeler gnde 1.200 tona kadar st alabilmektedir. Mevcut hayvan varl istatistiklerine gre blgede 338.685 ba inek, 255 ba manda, 1.3 milyon koyun ve 143.530 ba kei vardr (rakamlar 2004 yl iindir). Tarm alan geni olduundan, hayvan yemi olarak kullanlan bitkiler bu blgede dier blgelere gre ucuza yetitirilebilmektedir. 0.8.2. i stn kalitesi ve maliyeti Blgede ilenmemi stn kalitesi Marmara ve Ege blgelerine gre dktr. Toplam bakteri saym 1 milyonun zerinde karken, ya ve protein dzeyleri mevcut Trkiye ortalamalar kadardr. St byk lde 5 batan az inee sahip ky birimleri tarafndan retilmektedir.St toplayclar, paslanmaz elik tanklar olan kamyonlarla kylerden ve iletmelerden st toplamaktadr. Toplama ilemi bahar ve yaz aylarnda gnde iki kez, kn ise bir kez yaplmaktadr. Daha byk iletmelerin kylerde toplama tanklar vardr, ancak bunlarn says snrldr. Akbel, Enka ve Akova, her biri be ton kapasiteli olmak zere srasyla 40, 25 ve 40 soutma tankna sahiptir. Bunlara ek olarak blgede toplam kapasitesi 70 ton/gn olmak zere alt toplama merkezi bulunmaktadr. Blgedeki tarmn yapsn belirleyen kk iletmelerdir. Bununla birlikte ayn blgede her birinde ortalama 100 inek olmak zere toplam 35 iletme de bulunmaktadr. Sz konusu birimler retime son bir iki yl iinde balamtr ve retimleri de henz snrldr. Yksek kalitede st pahal olduundan, blgedeki kk iletmelerin kaliteli ste talepleri de snrldr. Bununla birlikte, kimi byke iletmeler zel retim amacyla yalnzca kaliteli st 18

kullanmaktadr. nde gelen iletmelerin yksek kaliteli iftlik stne ynelik talepleri artmaktadr ve retim tesisleri iin yeni yatrmlar yaplmaktadr. Blgede inaat halinde 15 yeni iftlik vardr. Ayrca, kimi st ileme tesisleri de kendi iftliklerini kurmutur. AKBELin Ereli ilesinde 530 hektara yaylan, 400 inek ve 2.500 koyun kapasiteli byk bir iftlii vardr. Buradan elde edilen st, ihracata dnk st rnleri retiminde kullanlmaktadr. lenmemi stn kalite analizi iletmeler tarafndan mahallinde yaplmaktadr. Ancak, mevcut toplama yntemleri nedeniyle, stn menei izlenememekte ve bylece kalite sorunu zlmeden ylece durmaktadr. lenmemi ste ynelik talep mevcut arzdan daha fazla olduundan, tesisler blgede bulabildikleri her tr st, kalitesiz, antibiyotikli ve yksek bakteri sayml olsa bile almaktadr. Gene de, kimi ilkel kontrol mekanizmalar devreye sokulmakta, en kt kalite st bir kenara ayrlmaktadr. Blgedeki tesisler tarafndan salanan bu rakamlara gre yerel stn gnlk 2.200 tonunun yalnzca 100 tonu (yzde 5ten az) AB standartlarna uygundur. Trkiyede mevzuat ilenmemi st iin AB mevzuatna uygun ltler getirmektedir. Ancak, bu yasa fiilen ok snrl uygulanabilmektedir. Mevzuat ilenmemi stn kontrol ltlerini koymutur; ne var ki, denetimler yalnzca bu ltlere uymakla ykml olan iletmeler dzeyinde yaplmaktadr. ok sayda reticinin varl, denetimlerin stn meneinde yaplmasn fiilen olanaksz klmaktadr. lenmemi stn iletmelere maliyeti, dier blgelere, rnein Ege ve Marmaraya gre bu blgede daha dktr. Bunun nedenleri unlardr: Marmaraya (0.43 YTL) ve Egeye (0.42 YTL) gre bu blgede ilenmemi st fiyat daha dktr (0.39 YTL); Fiyat 0.60-65 YTLye kadar kabilen kaliteli st blgede snrldr; retilen st blgenin kendi iinde kullanldndan nakliye masraflar da daha azdr. St yaklak 200 kmlik yarapl bir alandan toplanmaktadr; ve Hayvan yemi yerel olarak retilmektedir ve arazi maliyeti de komu blgelere gre nemli lde daha dktr. Blgede retilen st nadiren blge dna kar ve nadiren baka blgelerdeki iletmelere satlr. Yerel iletmelerce retilen ilenmemi st zerinde sk bir kontrol vardr. retim maliyetlerinin dk olmasndan kaynaklanan dk fiyatn yan sra bu zellikler, Konya blgesinde st retim ve ileme faaliyetinin ayrt edici yanlarn oluturur.

19

1. ST RNLER VE TKETM 1.1. rn Kategorileri Sv st Trkiyede ounlukla tam yal st olarak tketilir. Denetimsiz, standartsz ve ambalajlanmam haliyle st sokak satclar tarafndan kentlerdeki ve byk merkezlerin d mahallelerindeki tketicilere dorudan ulatrlr. Bu kategori, ylda 10 milyar litre olarak tahmin edilen toplam retimde 1 milyar litrelik paya sahiptir. Byt iletmeler tarafndan ilenmi pastrize st, snai retimin yzde 10unu oluturur. ounlukla bir litrelik Tetra Pak kartonlara konulan UHT st, 650.000 ton ile sanayi stnn yzde 90dr. Bu tip ste ynelik piyasa talebi giderek artmaktadr. Yourt Trkiyede yaygn tketilen bir besin maddesidir. Yourdun iki tr vardr. Birincisi, homojenletirilmi yourttur (snai retimin yzde 80den fazlas). Bu yourt yzde 3.5 ya, yzde 20 civarnda da kuru madde ierir. Yourt retimi iin ounlukla st vakumda konsantre hale getirilir. Pazarlanmasnda ise genellikle byke plastik kaplar veya birden on litreye kadar madeni kaplar kullanlr. kincisi, homojenletirilmemi yourttur (snai retimin yzde 20si). Bu yourtta stte kaymak tabakas bulunur. Homojenletirilmi yourt gibi bu yourtta da ya ierii yzde 3.5, kuru madde de yzde 20dir. Burada da retim srecinin bir blm olarak yourt vakumda konsantre hale getirilir. En yaygn pazarlanma biimi de bir iki litrelik kaplarladr. Ayranda ise yzde 1.5 ya, yzde 8 kuru madde, yzde 0.5 ile 1 arasnda da tuz vardr. Hazr ayrann pazarlanmas 0.2 ile 1 litre aras kaplarladr. Peynirde drt kategori grlr: Beyaz peynir Trkiyedeki peynir retiminin arln oluturur. Beyaz peynir sanayi iletmelerinde veya mandralarda retilir. Evlerde retilmez. ounlukla mandralarda retilen geleneksel beyaz peynir, dil peyniri yzde 50 kuru madde ierir ve yaklak 7.5 kilo stten bir kilo peynir elde edilir. Snai beyaz peynirde ise yzde 40 orannda kuru madde vardr ve 6 kilo stten bir kilo peynir elde edilir. Peynir, 250 gram ile 500 gram arasnda deien arlkta plastik kutularda veya tenekelerde satlr. Toptan satlarda ise byk madeni kaplar kullanlr. Peynir, birka hafta veya birka ay sreyle salamuraya yatrlr. zellikle sre standart dysa ve pastrize edilmemi st kullanlyorsa teknoloji ok basittir ve ciddi bir yatrm gerektirmez. Bu tr peynir retimi asndan kalitesiz st hayli uygundur. Asitli su ve yksek tuz oran rn doal olarak korur. Sert peynirler genellikle sar peynir veya kaardr. Bu tr peynirden bir kilo retmek iin 11 litre st gerekir. Olgunlama sresi ksadr ve bu tr peynirlerin genellikle zel bir tad yoktur. Genelde retilen peynir kk lde olup, genellikle bir kilonun altndadr. zel peynirler ise genellikle koyun stnden yaplr. Bu tr peynirler ounlukla mandralar tarafndan retilir ve pazarlarda satlr. Bu zel peynirlerden bazlar inek stnden retilen talyan mozzarellas, rg peyniri veya dier peynirlere benzemektedir. 1 kilo peynir iin 11 litre st gerekir. lenmi peynir, sert peynir, peynir z veya sttozu, ya ve madeni tuzlar kullanlarak retilir. Raf mr uzundur, soutma istemez, ekmee srlebilir ve 20

ounlukla ocuklar tarafndan tercih edilir. St tozu (SMPde yzde 0 ya, WMPde yzde 26 ya) iletmelerde kesilmi st suyu tozu ile birlikte retilir. ABdeki iletmeler ise ya sv st veya kesilmi st suyunu kurutup toz haline getirirler, ikisini birlikte yapmazlar. nk, ikisinin retim sreleri ve koullar hayli farkldr. ABdeki iletmeler pahal olan sprey kurutucular kullanrlar ve bu alanda yatrmn makul saylabilmesi iin getirinin de yksek olmas gerekir. Baka bir deyile, elde kullanlabilecek bol miktarda st veya kesilmi st suyu bulunmaldr ki iletmeler ekonomik olarak alabilsin. Trkiyede ise mevcut durumda hammadde sknts vardr ve reticiler dk kaliteli tozu ilemede ayn donanm kullanmaktadrlar. Nihai rnn kalitesi dk olduu gibi bir katma deer de yaratlmamaktadr. 1.2. Tketim Alkanlklar Trkiyede st rnleri tketimi uzun bir kltrel gemie sahiptir ve st rnleri Trkiye nfusunun gnlk beslenmesinde nemli bir yer tutmaktadr. Tketim, modern teknoloji kullanmnn snrl kald, geleneksel usullerle retilen maddelere dayanmaktadr. Toplam st retiminin hemen hemen yzde 35i8 reten iletmede yerinde tketildiinden, bundan kylerde ve cra yerleimlerde yaayan en yoksul kiilerin bile st ve st rnleri tketebildii sonucu kartlabilir. St ve st rnlerini en az tketen kesim kentsel alanlarda, zellikle de byk kentlerin varolarnda yaayanlardr. Bu kesim asndan st fiyatlarnn ykseklii nemli bir tketim engelidir. St rnleri tketiminin yzde 90dan fazlas unlardan olumaktadr: Geleneksel Trk yourdu ok yaygn biimde ve gnn herhangi bir zamannda (kahvalt ile le ve akam yemekleri) sade veya sos olarak tketilmekte, orbalarda, et ve sebze yemeklerinde, meyvelerle birlikte ve tatllarda kullanlmaktadr. Neredeyse, yourtsuz yemek olmad bile sylenebilir. Beyaz peynir (feta tipi) zellikle kahvaltda yenmektedir. Ayran (sulandrlm ve tuzlandrlm yourt) yemeklerin yannda iildii gibi merubat olarak da kullanlmaktadr. Kaar peyniri (sar peynir) kahvaltlarda tercih edildii gibi gn iindeki dier yemeklerde de tketilebilmektedir. Kaarn kendine zg bir tad yoktur ve tuzlu beyaz peynire benzememektedir. Trkler ayrca nemli miktarda dondurma tketmektedir. Sv stn kendisi ise iecek olarak seyrek kullanlmaktadr. Bat Avrupadan farkl olarak, Trkiyede sv stn iecek olarak tketilmesi gibi bir gelenek yoktur. Sv st tketenler ounlukla ocuklar ve genlerdir. Ayrca, grnd kadaryla laktoz toleransszl Trkiyede bir sorundur. Sv ve tam yal st evlerde genellikle yourt yapmada kullanlmaktadr. Trkiyedeki st rnlerinin balca zellii, ileri derecede ilenmemi, basit rnler olmalardr. Paketleme de buna bal olarak basittir. Stn ilenmesi, evlerden stten yourt, mandralarda ise peynir yapmnda hayli basittir. Trkiye nfusunun byk kesiminin bte imkanlar asndan st rnlerinin fiyatlar kalitesinden daha nemlidir. Bu nedenlerle, Trkiye nfusunun byk bir blm henz snai st rnlerinden yararlanamamaktadr. Meyveli
8

Ek 2 Tablo 2 ile karlatrlabilir.

21

yourt, zel rnler ve tatllardan ise, yalnzca bunlara g maddi anlamda yeten yksek gelir gruplar yararlanabilmektedir. Tketim oran: 10.6 milyar litrelik ulusal st retimi veri alndnda, bunun yzde 10u hayvan beslenmesi ve atk olarak dldnde, insan tketiminin 8-9.5 milyar litre olduu sylenebilir. lke nfusu 72 milyon olduuna gre, kii bana yllk tketim 132 litredir. St rnleri ithali ve ihracnn tketim konumu zerinde herhangi bir etkisi yoktur. St tketimi geleneklerle birlikte geleneksel retim ve ileme sistemleri tarafndan belirlenmektedir. St rnleri tketimiyle ilgili kltrel geleneklerin nemine karn Trkiye nfusu kii bana tketim asndan dier lkelere gre geride kalmaktadr. Ek 1, Tablo 5te verilen ayrntlar, seilmi lkeler iin taze st rnleri ve peynir tketim dzeylerini gstermektedir. Trkiyede taze rnlerin tketim dzeyi yksek de olsa, kii bana peynir tketimi rnein Fransadakinin te biri kadardr. Tablo 4 Trkiyede kii bana st rnleri tketimi konusunda genel bir fikir vermektedir. Tablo 4: Trkiyede kii bana yllk st ve st rnleri tketimi (kg/kii/yl)
2002 ecek St Peynir Yourt/Kaymak Tereya St Tozu Dondurma Toplam St* 21.00 89.00 32.54 17.83 2.51 1.01 132.09 2003 21.00 93.00 38.88 18.20 3.41 0.90 143.95 2004 21.00 92.00 32.42 16.03 2.81 1.00 136.77 2005 (ngr) 21.00 91.69 31.60 18.03 2.71 1.02 136.20 2006 (Tahmin) 20.96 93.55 31.04 19.11 2.60 1.02 138.14

*ecek st dahil tm st ve st rnleri. Kaynak: TKB.

1.3.

Yerel Nfus ve Yerel retim Arasndaki liki

lke leinde toplam rakam kii bana st rnleri tketimini dk gsterse bile, ekil 3te de grld gibi blgeler arasnda bu bakmdan nemli farkllklar vardr (doudan batya nemli miktarlarda peynir aktarm/sat dnda). Gene de bu rakamlar, kii bana st tketiminin, batdaki byk kentlerin varolarna gre kk kylerde daha fazla olduuna iaret etmektedir.

22

ekil 3: Trkiyede 2004 ylnda st rnlerinin blgeler baznda tketimi (kg/kii)

500 450 400 350 300 250 200 150 100 50 0 178,9 1,5 0,5 59,6 76,5 1,9 8,2 8,7

41,3

4,6

4,3 5,4 427,4 0,6 9,1 34,6 218,2

12,7 3,7

22,8 3,1 Goats milk Sheep milk Cattle milk

221,1

5,5 8 105,4

Central North

135,6

Mediterranean

Region

Kaynak: Misyon Tahmini rakamlar 2004 ylndaki st retiminin 2000 yl saymna gre nfusa blnmesiyle elde edilmitir.

Central South

North East

Central East

South East

Marmara

Black Sea

Aegean

202,1

23

2. ST RNLERNN LENMES Trkiyede st rnleri reten iletmelerin ounluu iin kayt zorunluluu vardr. Bununla birlikte, yalnzca belirli mevsimlerde veya lkenin uzak blgelerinde faaliyette bulunan, her durumda kk lekli kaytsz iletme de vardr. Kaytl st retim tesislerinin bir kapasite raporu hazrlama zorunluluklar vardr. Bu raporda kullanlan makineler, kapasiteleri, metrekare olarak retim yaplan yerin yayld alan, ilenmemi st alm miktar belirtilir ve ayrca retilen eitli rnlerle bunlarn her birinin retilme kapasitelerini belirten bir liste hazrlanr. letme, ayrca, retilen her rn iin resmi bir izin almak zorundadr. rnein, yourt retimi ayr, krema retimi ayr bir izin belgesine tabidir. letme, kapasite raporu temelinde, planlad her bir rn iin TKBnin yetkili birimine izin iin bavurur. Bu izin verildikten sonra, bavuruda bulunan iletme izin ald kalemlerde retime balayabilir. TKBnn yetkili biriminde iletmelerin retmeye niyetli olduklar btn rnlerle ilgili bir envanter bulunmasna karn, toplam st rnleri retimi ile ilgili kesin rakamlara sahip olunduu anlamna gelmemektedir. Byle bir rakama ulamak iin, iletmeler tarafndan alnan toplam st miktarnn da hesaba katlmas gerekir. TKB tarafndan salanan bilgiye gre (baknz aada Tablo 5), verilen izin belgesi says 4.422dir. ekil 4: Ham Stn lenmesi Analizi

St iletmeleri kaytl olsalar bile kayt d piyasada faaliyet gsterebilirler. Bu durum, st aldklar kaynaklarn belirsiz oluu, retimlerinin denetim d kalmas ve datm kanallarnn da bilinmemesi demektir. Pek ok rnekte bu iletmeler rnlerini yerel olarak pazarlarda sata sunmaktadr ve bylece vergiden de kurtulmaktadr. ok saydaki kk iletmenin donamm zayftr. Bu iletmelerin byk blmnde peynir tekneleri dnda baka hibir donanm bulunmamaktadr ve stn pastrize edilmesi de mmkn deildir. Bu iletmeler genellikle i stn kalitesini ve bileimini hi gzetmeden 24

peynir retmektedir. Sz konusu bu kk iletmelerin (mandralarn) Trkiyede uzun bir gemii vardr. Modern st ileme tesisleri, Trkiyede yaklak on yl kadar nce devreye girmitir. Aralarndan kimileri (lker) ie neredeyse sfrdan balamtr. Dierleri ise, Sta ve Yrsan rneklerinde olduu gibi, mandra konumundayken byk ve modern iletme haline gelmitir. Tablo 5: St ileyen iletmeler
rn tr Beyaz peynir Yourt Dondurma Kaar (sar) peyniri Tereya Kaymak Lor peyniri Tulum peyniri (kei tulumunda) Dier peynir trleri Krema Dier rnler Krem peynir Szme yourt Pastrize st Kesilmi st tozu St tozu Sterilize st St TM (i st) Yenebilir buz Gravyer peynir enili st TOPLAM Kaynak: TKB. yeri says (birim) 832 718 650 552 340 290 197 194 169 114 76 50 50 48 42 38 35 15 6 4 2 4.422 Kurulu kapasite (ton/yl) 1.138.536 1.083.284 113.714 215.056 107.416 1.154.487 6.506 28.666 20.095 15.302 15.422 24.506 45.765 286.629 35.380 21.558 231.728 80 83 120 11.367 4.555.700 retim (ton/yl) 218.259 613.946 18.528 54.291 33.546 1.018.137 2.722 9.870 9.100 8.656 10.802 11.799 18.805 170.645 14.043 9.863 91.125 57 67 62 6.102 2.320.425

Genel olarak alndnda Tablo 5teki 4.442 birim retim izne belgelerine tekabl etmektedir (her iletme ve retim kalemi iin bir tane). Hepsi birlikte retim birimlerinin saysnn 2 binin zerinde olduu tahmin edilmektedir. Trkiyedeki st ileme tesislerinin says ve iletme bykl ABdekilerle karlatrldnda Trkiyede gnde 500 tonun zerinde st ileyen yalnzca 5-6 iletmenin bulunduu grlr (baknz Tablo 6). Oysa bu kapasite ABde de bir normdur. Sektrde, byk iletmelerin temelci konuma gelmekte olduklar ve sonunda piyasaya egemen hale gelecekleri yolunda kukular bulunmaktadr. Bununla birlikte, ABdeki durumdan 25

kan dersler daha verimli alan byk iletmelerin tketicilere makul fiyatlardan daha fazla seenek sunduklarna iaret etmektedir. Bu bakmdan, Trkiyedeki st sektrnde egemen olan koullarn deerlendirilmesi gerekmektedir. Tablo 6: Orta ve byk lekli (gnde 50.000 litreden fazla st ileyen) st iletmelerinin snflandrlmas
Snflama SETBIR SETBIR Bamsz TOPLAM Kaynak: SETBIR. lek Byk Orta Orta Birim 6 17 31 54 Yllk retim (000 litre) 1.512.000 1.004.400 1.157.400 3.673.800 Yzde 41.20 27.30 31.0 100.00

Tablo 7de de grld gibi, byk ve orta boy iletmelerin ounluu Trkiyenin batsndadr. lkenin dousunda bu lekte tek bir iletmeye bile rastlanmamtr. Snai retim btnyle bat blgelerinde (Marmara ve Ege) ve Konyadadr. Ek 1de yer alan Tablo 6 Trkiyedeki byk st tesislerini genel olarak vermektedir. Tablo 7: Orta ve byk lekli (gnde 50.000 litreden fazla st ileyen) iletmelerin corafi dalm
Blge Akdeniz Marmara Orta Anadolu Karadeniz Ege TOPLAM Kaynak: SETBIR. Birim 4 22 16 4 8 54 Yllk retim (000 litre) 255.600 2.134.800 541.800 118.800 622.800 3.673.800 Yzde 7.0 58.1 14.7 3.2 17.0 100.0

2.1.

Trkiyedeki Byk St rnleri reticileri

lker (lker Grubu) 1996 ylnda oluturulmutur. Marmara Blgesinde Adapazarnda kurulu son derece modern st ileme tesisi Orta Douda en bydr. Tesisin gnlk ortalama kts 1.250 tondur. Azami kapasite ise gnde 1.500 tondur. retilen rnler sterilize ve UHT st, yourt, ayran, beyaz peynir ve st tozudur. Bu grup ayrca kurabiye ve dondurma gibi baka rnler de retmektedir. Danone (Danone Grubu), Sabanc Holdingle ibirliine giderek 1997 ylnda yourtuluk alannda lider konumdaki Tikveliyi satn almtr. Danone ayrca Ankara blgesindeki balca yourt reticisi Birtat da satn alm, ancak bu birim yaknlarda kapatlmtr. Danone 2003 ylnda Nestlnin stlk alanndaki balca faaliyetlerini devralmtr. Bunlar UHT Gnen fabrikas ile Mis St birimleridir. Danone sonunda ortak holdingdeki Sabanc payn da satn almtr. Danone u anda Lleburgazda en son teknolojiyle donanm bir fabrika kurmaktadr. retilecek rnler meyveli ve sade yourt, tatllar ve pudingdir. 26

Pnar (Yasar Grubu) byk ilk zel st tesisi olarak 1975 ylnda kurulmutur. Bu grubun zmirde bir fabrikas (1975 ylnda kuruldu), bir de 1997 ylnda satn alnan Eskiehir tesisi vardr. Her iki fabrika da her tr st rn retmektedir. Sta (zel aile firmas) balarda (1974) kk bir mandra idi. Ardndan Bursada byk bir fabrika kurmutur. Sta, turizm, otelcilik, fast food ve ulam gibi deiik alanlarda da faaliyet gsteren dinamik bir giriimdir. Her tr st rn retmektedir. irket, tarmsal iletme gelitirme alannda son derece faaldir; eitim ve yaym etkinlikleriyle st reticilerine destek salamaktadr. irket, st reticilerine datlmak zere damzlk st sr yetitirmeyi planlamaktadr. T Yrsan (zel aile firmas) balarda (1974) kk bir mandra idi. Ardndan Susurluktaki peynir fabrikasn satn ald ve 2002 ylnda Balkesirde byk ve modern bir tesis kurdu. Yrsan da her tr st rn retmektedir. 2.2. Konya Blgesinde Stn lenmesi Mandralar ve stn ilenmesi 2.2.1.

St ileme tesisleri: Konya blgesinde kaytl 78 st ileme tesisi vardr. Ek 1 Tablo 8de blgedeki btn tesislerin listesi yer almaktadr. Bunlardan 41 numaral en by kent snrlar iinde kurulu organize st sanayi blgesinde faaliyet gstermektedir. 26 tesis de Konya kent merkezine 100 km mesafedeki Erelidedir. Dier iletmeler ise ildeki dier kasabalardadr. Aralarndaki rekabete karn Konya blgesindeki iletmeler arasnda gl balar vardr. yerleri arasnda karlkl ziyaretler olmakta, ile ilgili gr alveriinde bulunulmaktadr. Buradaki sanayiciler st toplama, ilenmemi ste verilecek fiyat ve pazarlama alanlarnda belirli kurallar getiren bir birlik de oluturmulardr. Birliin faaliyetlerinden bir blm mevcut mevzuata ters dmektedir. rnein, ilenmemi ste verilecek fiyatn belirlenmesi rekabet yasasna terstir ve bu nedenle birliin faaliyetleri u an iin snrlandrlmtr. Gene de, dardan firmalarn Konya pazarna nfuz etmeleri karsnda yerel reticiler sk bir dayanma iindedir. Borsa Bakan tarafndan dile getirilen grler Blgedeki balca sorun, i st kalitesinin dk olmasdr. St kyllerden toplanmaktadr ve toplama yntemleri gelikin deildir. Bu nedenle stn kalitesi de dmektedir. Bakteri dzeyi genellikle 1 milyonun zerinde, ya ve protein oran da Ege ve Marmara blgesi stlerinden daha dktr. Blgenin ABye katlma hazrlanmas bakmndan Borsa ynetim kurulu yelerine i stn ve ilenmi rnlerin analizi konusunda yardmc olmaya karar vermitir. Binada modern ve iyi donanml bir laboratuar hazrlanm ve uluslararas akreditasyon iin bavuruda bulunulmutur. Laboratuara yaplan ziyarette blgenin kaliteyi arttrmak amacyla ciddi abalar iinde olduu grlmtr. Ne var ki, rnein Bactostan gibi kritik kimi donanm halen mevcut deildir. her eye karn borsa yelerine yardma ynelik idari altyapy oluturmada nemli abalar iindedir. ABye katlm ile ilgili konularda uzman personel grevlendirilmi, niversite ile ibirliine gidilmi, iftilere ve st ileme tesislerine ynelik yl boyu srecek eitim programlar hazrlanm, yaynlar kartlp datlmtr. Hkmet kurulularyla, zellikle de TKBnin il mdrl ile yakn ilikiler srmektedir. Blgede gnlk st alm 50 tonun zerinde olan 14 tesis vardr. Bu tr tesislerin kurulmasna 1998 ylnda balanmtr. Bu tesislerin nemlice bir blm daha nce mandra idi. imdi 27

modern ve teknik adan zamana uygun iletmeler haline gelmilerdir. Tablo 8, Konya blgesindeki st ileme tesislerini st alm kapasitelerine ve retim eitliliklerine gre snflandrmaktadr.

Tablo 8: Konya Blgesindeki letmelerin Snflandrlmas

Litre/gn > 50.000 30.000/50.000 10.000/30.000 5.000/10.000 1.000/5.000 <1.000 Toplam St alm (litre) 1.019.513 154.428 60.859 57.620 38.161 13.134 1.343.715 St alm (yzde) 75.9 11.5 4.5 4.3 2.8 1.0 100.00 Birim says 10 4 4 9 14 22 63 letme says (yzde) St kullanm

15.9 Her tr st rn 6.4 ounlukla peynir 6.4 ounlukla peynir 14.3 ounlukla peynir 22.2 ounlukla peynir 34.9 ounlukla peynir 100.00

Kaynak: FAO Aratrmas

Stn ilenmesi: Beyaz peynir blgede retilen balca rndr. Stn neredeyse yzde 60 bu tr peynir retiminde kullanlr. retilen peynir Trkiye leinde, ancak zellikle stanbulda pazarlanr. Trkiyede retilen toplam beyaz peynirin yzde 10u Konya menelidir. Blgede toplanan stn yzde 15i kaar, yzde 25i de yourt, tereya ve st tozu retiminde kullanlr. Blgede sv st retimi snrldr; ancak, fiyat makul olduundan plastik poetlerde ve sokakta satlan stnn yerini almak zere pastrize st retimi giriimleri sz konusudur. rn, sokaklarda satlan st gibi, ev ev pazarlanmaktadr. Blgede 2004 ylndaki toplam st rnleri retimi 24.660 ton beyaz peynir, 23.345 ton yourt, 2.793 ton kaar peyniri ve 1.571 ton tereya olarak gereklemitir. nde gelen kurulu (Enka, Akova ve zi) Asya lkelerine ihra edilen st tozu retmektedir. Ayn tesisler, gene Asya lkelerine ihra edilen kesilmi st tozu da retmektedir. Blge 2004 ylnda 13.500 ton normal st tozu, 4.750 ton da kesilmi st tozu retmitir. Kimi kurulular, geleneksel beyaz peynir (kimi yerlerde doal beyaz peynir olarak da bilinmektedir), tulum peyniri,kei/koyun peyniri gibi rnler de retmektedir. 2.2.2. Konya blgesinde pazarlama Blgede retilen rnler genellikle orta byklkteki marketler ve bakkallar araclyla pazarlanmaktadr. St reten kurulular, sper ve hipermarket ynetiminden, bu marketlerin kendi karlarna koullar dayatmalarndan yaknmaktadrlar. St reten kurulular, ayrca, rnlerinin raflarda istenilen biimde sergilenmemesi sorununa deinmiler, bu nedenle bu kanala ynelik ilgilerinin azaldndan sz etmilerdir. Genel olarak bakldnda, blgedeki st rnleri fiyatlar rekabete yatkn durumdadr ve Pazar payn belirleyen de bilinen markalar deil fiyatlardr.

28

2.3.

Sokakta Satlan St Sokakta Satlan Stn Menei

2.3.1.

Sokakta st satanlar stlerini kentlerin civarndaki aile iftliklerinden alrlar. Kimi sokak satclarnn kendi inekleri de vardr. Sokak satclar stlerini hibir zaman toplama merkezlerinden veya organize herhangi bir datm sisteminden almazlar. Kk kentlerdeki ve krsal alanlardaki tketiciler st dorudan iftliklerden alrlar. Byk kentlerde ve kentsel alanlarda ise tketiciler dorudan sokak satclarndan alveri ederler. Genel olarak, tketiciler sokak satclarndan aldklar stn meneini bilmezler. 2.3.2. Sokakta Satlan Stn Piyasas Sokaklarda st satanlarn genellikle st reticileriyle dorudan veya dolayl ilikileri vardr. Sokakta st sat yar zamanl bir faaliyettir. Bu kiilerin herhangi bir kayd olmad gibi, denetimleri de mmkn deildir. Dolaysyla, bu ii yapanlarn says ancak kabaca tahmin edilebilir. Tahminlere gre sokak satclar ylda yaklak 1 milyar litre st satmaktadr. Satclardan her biri gnde yaklak 200 litre st satar (hane bana 2 litre). Bu durumda, sokakta st satan kii says 10 bin olarak tahmin edilebilir. Bu sektr stanbulda iyi rgtlenmi durumdadr. Bir organizasyon, sokaklarda st satanlarn faaliyetlerini denetlemektedir. Satclar stlerini soutma tanklarnda bulundurmak, temiz giysiler (bir tr niforma) giymek zorundadrlar. St satanlar kentin belirli blgelerini paylamlardr ve st satlacak adresler belirlenmitir. Ankaradaki durum ise biraz farkldr; kentte sektr stanbuldaki kadar organize deildir. Sokak st teslimi: Sokak satclar stlerini gnde bir veya iki kez iftilerden soutulmam olarak alrlar. Teslim srasnda stn scakl 10Cnin zerindedir. Tketici talebine gre sokak satclar st yazn 24 saat, kn da 48 saat ellerinde bulundurabilirler. Elde tutma yntemleri farkllk gsterir. St, plastik veya paslanmaz elik kaplarda tutulur. Tamada da kk kamyonetler ve tekerlekli aralar (triportrler) kullanlr. St, evlere gnde bir kez, genellikle de sabahlar datlr. Daha byk satclar gnde 500-1.000 litre st teslimi yaparken kk satclarn gnlk st teslimat yalnzca 200 litre civarndadr. Sokak stnn alclar genellikle byk kentlerin varolarnda oturanlardr. Sanayi stne gveni olmayan yksek gelir gruplarndan kiiler de sokak satclarndan st alabilmektedir. Fiyat daha ucuz olduundan pastane sahipleri ve kahvehane iletenler de sokak st alrlar. Tketicilerin sokak stn tercih etmelerinin kimi nedenleri aada sralanmaktadr: Satcnn kendisinin eve gelip st teslimi kolaylk yaratmaktadr; Finansal neden: Sokak satclarndan alnan st, UHT stten daha ucuzdur. Pastrize sanayi st retimi snrl ve daha pahaldr; Kltrel neden: Trkler evde yaplan yourdu tercih ederler; ve Sokakta satlan stn sanayi rn ste gre daha saf olduuna inanlr. Ancak, genel olarak bakldnda, sokak satclarndan alnan stn byk blm sv st olarak tketilmeyip yourt yapmnda kullanlr. Sokak st kalitesi: Genel olarak sokak st standartlatrlmadndan ve pastrize edilmediinden dk kalitededir. Kimi durumlarda en fazla soutma yaplr. Bu sektrn kayt d olmas nedeniyle resmi makamlarn kalite denetimi mmkn olamamaktadr. Sokak stnden alnan rnekler zerinde yaplan analizler, bu stn kalitesiz ve bilinli olarak su 29

kartrlm olduuna iaret etmektedir. Bu st genellikle ntralize edilmekte, ya alnmakta ve su kartrlmaktadr. Bunlarn yan sra dikkate alnmas gereken nokta daha vardr: Bruselloz dzeyinin ykseklii, fazlaca somatik hcre bulunmas ve gene fazla miktarda antibiyotik varl. Ankara Hacettepe niversitesi (Gda Mhendislii Blm) 2005 ylnda sokaklarda satlan stten alnan 65 rnei analiz etmitir. Analizin sonular aada Kutu 2de verilmektedir. Kutu 2: Sokakta satlan stn kalite analizi Sokakta satlan stten alnan 65 rnek zerinde yaplan analizin sonular aadadr: Ya ierii: Yzde 3.0 ve 3.9 arasnda: yzde 56 Yzde2.5 ve 2.9 arasnda: yzde 24 Yzde1.8 ve 2.4 arasnda: 21 yzde (kayma zellikle alnm) Katlm su: Yzde 3ten az: yzde 69 Yzde 3 ve 4 arasnda: yzde 15 Yzde 4 ve17 arasnda: yzde 15 (zellikle kartrlm) Hepsi birden ele alndnda, stn %15i ilgili normlarn btnyle dndadr.
Kaynak: Ankara Hacettepe niversitesi (Gda Mhendislii Blm).

Sokak stnn fiyat: Toplayclar, Ankara blgesindeki st reticilerine kilo bana 0.50 YTL (0.30 Euro) derler. Daha sonra bu st tketicilere 0.80 YTLden (0.50 Euro) satlr. Stn kalitesizlii ve KDV denmemesi gz nne alndnda bu ste en az yzde 15 fazla para dendii sylenebilir. Sokak stnn krll: St satan bir satcnn gnlk st tesliminin 200 litre olduu varsaylrsa, bu kiinin her biri 2 litre st alan 100 mteriye st satt sylenebilir. Her mteriye st teslimi yaklak 5 dakika alr ki, bu da gnde sekiz saatlik mesai demektir. Az nce belirtilen fiyattan hareket edildiinde, litre bana elde edilen kr 0.30 YTL veya 0.18 Eurodur. Sokak satcsnn ayda 30 gn alt varsaylrsa, aylk kazan 1.800 YTL veya 1.080 Eurodur. Tablo 9: Ankara gibi bir kentte sokak st piyasasnn byklyle ilgili kuramsal ngrler
Parametreler Yourt tketimi Sv st tketimi Toplam Sanayi stnn pay Sokak stnn pay Ankarada yaayanlar Varsaymlar ylda kii bana 38 litre ylda kii bana 7 litre ylda kii bana 45 litre yzde 66 yzde 33 4 milyon

30

Yllk sokak st tketimi Gnlk sokak st tketimi Karlk gelen yllk deer Karlk gelen yllk deer Kaynak: Yazarn kendi derlemesi.

60 milyon litre 167,000 litre YTL 48 milyon/30 milyon YTL133.600/83,500

Tablo 9 sokak stnn kullanmnda temel rakamlar ve eilimleri vermektedir ve bu alanda nemli bir gelime potansiyeli bulunduuna iaret etmektedir. Daha derinlikli bir kavraya ulamak ve daha ayrntl tavsiyelerde bulunmak iin bu alt sektr konusunda yeni ve daha ayrntl aratrmalar yaplmas gerekmektedir. 2.4. Mandralar Mandralar, arlkl olarak feta peynir, yourt ve ayran reten geleneksel iletmelerdir. leme ilemleri ar derecede emek gerektirmektedir. Bu sektrdeki iletmeler (mandralar) genellikle kayt d almaktadr. Vergi dememekte, alanlar da sigortalamamaktadr. retimdeki sanitasyon standartlarna uyma gibi bir zorunluluklar yoktur. Devlet Planlama Tekilat tarafndan yaplan tahminlere gre, sanayide kullanlan stn yzde 57sini salayan 3.700 civarnda mandra bulunmaktadr. Bu iletmeler genelde 10dan az ii altrmakta olup, st sanayinde alanlarn yzde 66sn bu kesim temsil etmektedir. Trkiyede mandralarn uzun bir gemii vardr. Bunlar, hemen her durumda 10dan az ii altran kk ve emek youn st ileme tesisleridir. ok ilkel koullarda gnde en fazla 10 ton st ilerler. Trkiyede pek ok kii mandralar standart alt koullarda retilen dk kaliteli stle zdeletirir. Dolaysyla, mandralarn olumsuz bir imaj vardr. Bununla birlikte kimi byk iletmeler daha iyi koullarda daha fazla st iledikleri halde bunlar da mandra snfnda saylr. Mandralar, st retim blgeleri ve krsal yerler dahil olmak zere Trkiyenin her yerine yaylmtr. Genel olarak inek st ilemekle birlikte, dier iletmeler tarafndan alnmayan koyun ve kei st de alrlar. Mandralar genellikle stn kalitesinin fazla sorun tekil etmedii beyaz peynir rettiklerinden, stlerini dier iletmelere gre daha dk fiyattan alrlar. Bu iletmeler genellikle ky yaam ile yakn iliki iindedirler. nk, birok durumda (zellikle doudaki illerde) yerel olarak retilen stn tek sat kanal mandralardr. Mandralarn finansal durumu genellikle iyidir ve bu konumlarndan hareketle st reticilerine finansal destek salarlar. retim faaliyetleri genellikle dzenlidir. Yaz aylarnda, byk st iletmelerinin almadklar fazla st alrlar. Mandralarn organize bir st toplama sistemleri de, rettikleri rnleri datma ynelik rgn bir alar da yoktur. reticiler stlerini dorudan mandralara teslim ederler ve mandralar da bu stn byk blmn beyaz peynir retimi iin kullanrlar. rnler normal olarak pazarlarda, kk bakkallarda ve snrl saydaki toplantda sata sunulur. Fiyatnn ucuzluu ve geleneksel tad nedeniyle mandra peynirinin yerel piyasada iyi bir yeri vardr. Byk iletmeler ise, stte kalite kontrol olmayan, donanma yatrm yapmayan, sanitasyon iin ek masrafa katlanmayan ve vergi demeyebilen, bu nedenle genel giderleri dk olan mandralarn yaratt durumu haksz rekabet saymaktadr. Durum bir rnekle aklanabilir: Byk iletmeler (marka ad olan) tarafndan retilen bir kilo beyaz peynirin fiyat 6-7 YTLdir. Buna karlk, mandralar tarafndan retilen (markasz) beyaz peynir 3.5-4.5 YTL gibi bunun yars fiyattan satlabilmektedir. 31

2.4.1.

St ileme tesislerinin says

Belki de byk iletmeler dnda belirleme mmkn olmadndan, yakn zamanlara kadar Trkiyede st ileyen tesislerin says bilinmiyordu. Stlerini dorudan bir st ileme tesisine teslim eden reticilere hkmet tarafndan sbvansiyon verilmesi zerine bu saynn belirlenmesi mmkn hale gelmitir. Belirlemede hareket noktas, TKBnin st teslim eden reticilere yaptklar demelerdir. 2.4.2. Mandralar lei ve says TKBnin gvenilir ve ayrntl bilgiler temelinde st ileyen birimlerin bir envanteri kartlmtr: Bursa blgesinde 72 st ileyen birim bulunmaktadr. Bunlardan daha byk olan drd (gnde 50 tondan fazla st ileyen) blgedeki stn yzde 90ndan fazlasn ilemektedir. Buna karlk, bu iletmelerin yzde 90 gnde 5 tondan az st ilemektedir. anakkale blgesinde kaytl 148 iletme bulunmaktadr. Bunlardan bir tanesi byk iletme dzeyinde, 10 tane de daha kk iletmedir, geri kalanlar ok kk lektedir. Yerleik kapasite gzetildiinde snai retim oran yzde onu bile bulmamaktadr. Aslnda yerleik kapasite kavramnn da blge iin bir anlam yoktur; nk fiilen kullanlan modern snai donanmdan sz etmek mmkn deildir. Aydnda hepsi ok kk lekte olmak zere 27 tesis bulunmaktadr. Yerleik kapasiteye gre snai kapasite yzde 25 oranndadr. Bu tesislerin toplam retiminin yzde 75ini peynir, yzde 25ini ise your ve ayran oluturmaktadr. Bu blge Trkiyenin batsndadr. Snai lekte kuruluun hi bulunmad lkenin dousunda ise, blgedeki stn tamam mandralar tarafndan ilenmektedir. 2.4.3. Mandralarn bugnk durumu ve gelecei Bu alma kapsamnda Trkiyenin 19 farkl ilindeki 95 kk iletmeye soru formlar gnderilmitir. Verilen yantlarn deerlendirilmesi ve yorumlanmasnda glk kmtr; nk, lkenin farkl yrelerinde retim koullar da ciddi farkllklar gstermektedir. Gene de, aratrmadan kimi nemli sonular elde edilmitir ve bunlar aada zetlenmektedir: Mandralarn yzde 85i st kendilerinin topladn veya civardaki reticilerin gelip st teslim ettiklerini belirtmektedir. Aralarnda st toplama alarn civar illere kadar uzatanlarn oran yzde 15in altndadr. Mandralarn yzde 38i stn dorudan reticiden almaktadr. Yzde 38i stn kooperatiflerden ve/veya toplayclardan satn almaktadr. Geni kalan ise, retici, kooperatif ve toplayc olmak zere farkl kaynaklara bavurmaktadr. Btn mandralar stteki asidi ve kuru maddeyi sistematik biimde kontrol etmektedir. Antibiyotik kontrol yapanlarn oran ise yzde 50yi gememektedir. Stn kalitesi ise hi kontrol edilmemektedir. Mandralarn yzde 53 yalnzca peynir retmektedir. Dierleri ise, ounlukla yourt ve ayran olmak zere dier st rnlerini de retmektedir. 32

Mandralar arasnda kendi pastrizasyon birimleri olduunu belirtenlerin oran yzde 60 gememektedir. Yzde 70inde i st szecek donanm bulunmaktadr. Paketleme ise plastik veya madeni kap olmak zere hayli basittir. Mandralarn yzde 57sinin rnleri yerel bakkallarca sata sunulurken retilen rnn yzde 37si pazarlara datlmak zere toptanclar tarafndan satn alnmaktadr. lke pazarna eriimi olduklarn syleyenlerin oran yzde 9u gememektedir. Mandralarn yzde 95i, mterilerden ikayetler geldiini,bu mterilerden kimilerinin aldklar rn kalitesizlik nedeniyle iade ettiklerini belirtmitir. Yzde 49u balca sorunlarnn stn kalitesizlii olduunu belirtmitir. St reten iletmelerin yzde 9u haksz rekabeti ciddi bir sorun olarak grmektedir. Bu, iade edilen kalitesiz rnlerin kolay Pazar bulduu anlamna gelmektedir ve bu nedenle st reticilerinin kaliteyi arttrmak gibi bir gereksinimleri olmad gibi, kalitesiz rnler mandralarn yanna kr kalmaktadr. Baka bir deyile, daha byk iletmelerce retilen daha kaliteli rnler, herhangi bir kontrol olmadan retilen, doru drst paketlenmeden pazarlarda satlan mandra veya ev rnleri ile rekabette glk ekmektedir. Aratrma kapsamndaki st iletmelerinin yaklak yzde 60 faaliyetlerini gelitirip geniletme niyetinde olduklarn beyan etmitir. Buna karlk reticilerin yzde 40nn byle bir niyeti yoktur, hatta faaliyetlerine son vermeyi dnmektedir. Genel olarak alndnda iletmelerin dile getirdikleri balca sorunlar finansman yetersizlii (yzde 38) ve yeterli vasflara sahip personel bulunmaydr (yzde 38).

2.5.

Datm Sektr

St rnleri rgn pazarlama kanallar (spermarketler, hipermarketler, bakkallar) araclyla (ki bu durumda vergiye tabidir) veya vergilendirmenin olmad rgn olmayan kanallardan (sokak st, iftliklerdeki sat, pazarlar) datlmaktadr. Dondurma ve st pudingi dnda dier btn st rnleri iin katma deer vergisi yzde sekiz, saylan iki rn iinse yzde 18dir. Tarm-gda sektrndeki datm kanallar Tablo 10da verilmektedir. Tablo 10: Trkiyede tarm-/gda sektrnn dalm (2003)
Organize datm (alar): Organize olmayan datm (tekil dkkanlar): Kayt d datm (pazarlar ve dierleri): Kaynak: Fransz Ekonomik Misyonu, Ankara. %31 %44 %25

Pazarlar, ucuz rnlerin ambalajsz olarak satld yerlerdir. Bakkallar (her birinin alan 50 metrekareden kk) geleneksel mahalle perakendecileridir. Uzun sredir ailelerin gndelik besin maddelerini (meyve, sebze ve et hari) aldklar yerlerdir. Bakkallar krsal alanlarda ve kk kentlerde nemini korumakta, ancak byk kentlerde gerilemektedir. Spermarketler, asgari 100 metrekarelik sat alanna sahip, mterilerin raflardan rnleri seip aldklar ve en az iki kasa bulunan yerlerdir. Burada drt kategoriden sz edilebilir: 2.500 metrekareden byk; 33

1.000 2.499 metrekare; 400 999 metrekare; 100 400 metrekare. 2.5.1. Kaytl ve kayt d sektr verileri Kaytl ve kayt d sektrn pazar paylar ile ilgili aratrma verileri bilgi kaynana gre nemli farkllklar gstermektedir. Daha gvenilir rakamlar elde etmek amacyla SETBR ve FAO pazarlama uzmanlarndan oluan bir ekip aratrma sonularn deerlendirmi, bu arada bata Robobank raporu9 olmak zere dier gvenilir bilgi kaynaklarn taramtr. Bu analizlerin sonular aada Tablo 12a ve 12bde verilmektedir. Tablo 12 a: Farkl sektrlerce st kullanm (yzde)
Sokak st Aile kullanm Sokak st Mandralar Orta byklkteki iletmeler SETBIR iletmeleri 10 Sv st 20 25 10 30 Yourt 60 50 10 20 30 Peynir 10 90 70 30 Dier 25 10 Toplam 100 100 100 100 100

Tablo 12 b: Farkl sektrlerce st kullanm (ton)

Sokak st Aile kullanm Sokak st Mandralar Orta byklkteki iletmeler SETBIR iletmeleri Aile kullanm 300.0000 300.000 Sv st 600.000 250.000 100.000 750.000 1.700.000 Yourt 1.800.000 500.000 200.000 20.000 750.000 3.450.000 Peynir 300.000 1.800.000 700.000 750.000 3.550.000 Dier 250.000 250.000 500.000 Toplam 3.000.000 1.000.000 2.000.000 1.000.000 2.500.000 9.500.000

Kaynak: Misyon tahmini.

2.5.2.

Satn alma gc ve tketicilerin snflanmas

Trkiyenin toplam nfusu 72 milyondur ve bu nfusun yzde 65i kentsel, yzde 35i de krsal alanlarda yaamaktadr. Halen yllk nfus art hz yzde 2 veya her yl 1 milyondur. Nfusun yzde 28inden fazlas 15 yan altndadr. Aile bykl yoksul kesimde 5, daha varlkl kesimlerde ise 3.5 kiidir. 2001 ylndaki ekonomik krizlerin ardndan Trkiye ekonomisi yksek byme hzlarna ulamtr. 2002de yzde 7.9 ile balayan yllk byme hz daha
9

Baknz Referanslar, No. 23.

34

sonra 2003, 2004 ve 2005 yllarnda srasyla yzde 5.9, yzde, 9.9 ve yzde 5 olarak gereklemitir. Ekonominin nmzdeki iki ylda da yzde 5lik byme hzn srdrmesi beklenmektedir. Ekonomideki dzelme ve AB ile ilikilerdeki gelime sayesinde kii bana gelirin 2013 ylnda 9.500 dolara ulaaca tahmin edilmektedir. Satn alma gcndeki art ise, st rnleri tketimini ve dolaysyla retimini de artracaktr. Tablo 13: Toplumsal-ekonomik gruplarn gelir dkm (2002)
Grup A B C1 C2 D E Aile says (bin) 148 647 1.723 1.953 3.890 1.360 Aile bana yllk gelir (ABD$) 15.662 12.704 6.852 5.101 3.652 2.291

Kaynak: Trkiye statistik Kurumu.

Sosyoekonomik gruplar, byk kentlerin bir blmyle varolarnda yaayanlar, lkenin batsndakilerle dousundakiler arasnda ok byk eitsizlikler vardr. Tablo 13te gsterilen gruplardan ilk ikisi nfusun yzde 15ini oluturmakta, ancak ulusal gelirin yzde 50sinden fazlasn almaktadr. Gelir dalm asndan bakldnda, nfusun en alttaki yzde 20lik dilimi gelirde yzde 6 pay sahibi iken, en stteki yzde 20lik dilimin milli gelir pay yzde 48dir. Gelir dzeyleri dikkate alndnda, gnde bir dolardan az kazanarak geinenler nfusun yzde 0.01ini oluturmaktadr. En asgari gda gereksinimlerini ancak karlayabilen nfus yzdesi 2.9, buna ek olarak gda d en temel gereksinimlerini ancak karlayabilenlerin yzdesi de 28dir. Trkiyenin ar yoksulluk gibi bir sorunu yoktur; bununla birlikte, temel gda ve gda d yoksulluk snr altnda bulunanlar nfusta nemli bir blm oluturmaktadr. Bu eitsizlikler, st ve st rnlerinin dalm sistemlerini de belirlemektedir. Trkiyenin dousunda ok sayda kii kendisi st retmekte veya st kayt d piyasadan satn almaktadr. Byk kentlerin varolarnda yaayanlar ise sokak satclarndan nemli miktarda st almaktadr. Yksek gelir gruplar ise st organize piyasadan almaktadr. 2.5.3. Trkiyede datm kanallar Trkiyede spermarketler yerleiklik kazanmtr ve byk kentlerde giderek artan bir arlk kazanmaktadr (baknz Tablo 14). Krsal kesimde ise geleneksel datm sistemi gcn korumaktadr ve st rnleri pazarlamasna egemen durumdadr. Tablo 14: Trkiyede datm kanallarnn dalm
1998 Hiper/Spermarketler Marketler (50 100 m2) Bakkallar 2.150 12.200 155.400 2000 3.000 13.250 136.750 2002 4.000 13.550 122.350

Kaynak: USDA/FAS 2004 Radobank Raporu.

35

2.5.4.

St rnleri datm

Denetimsiz retim koullar ve rn kalitesizlii sonucunda birok mandra rnlerini sper veya hipermarketlerde pazarlayamamaktadr. rnleri ancak nadiren ambalajl olduundan pazarlar ve bakkallar bu rnler iin en ideal pazarlama kanallardr. Bunun yan sra, kimi mandralar rnlerini dorudan restoranlara, kk otellere ve kahvehanelere satmaktadr. Fiyatlarn dkl, mterileri ekmektedir. Kk ve orta boy iletmeler (KOB) normal olarak rnleri iin bir markaya sahiptirler. retim izinleri vardr ve rnlerinin kalitesi de genel olarak kabul edilebilir durumdadr. Bununla birlikte bu markalar fazla bilinmemektedir ve bu nedenle bu iletmeler rnlerini spermarketler ve zellikle hipermarketlerde pazarlamakta glklerle karlamaktadr. rnlerine koyduklar fiyatlar byk reticilerin fiyatlarndan daha dk bile olsa, mevcut tketici talebi, bu rnlerin hipermarketlerce kabul edilmesini salayacak kadar yksek deildir. Gene de, rnlerine dk fiyatlardan sat yapan kimi uzmanlam spermarketlerce talep vardr. Ayrca, bakkallar da bu iletmelerin rnlerini pazarlamaktadr. Nihayet, KOBler otel, hastane, lokanta ve kamu kurulularna da rn temin etmektedir. Byk iletmeler (gnde 10 tondan fazla st ileyenler) iin durum tmyle farkldr. Bu iletmelerin iyi bilinen marka adlar vardr. rnleri ounlukla sper ve hipermarketlerde pazarlanmaktadr. rnlerine koyduklar fiyatlar makuldr; rnleri bilinmektedir ve tketicilerce talep edilmektedir. Markalar tketicilerce iyi bilindiinden kimi bakkallar da bu rnleri satmaktadr. Byk iletmelerin rnleri hibir zaman pazarlarda satlmaz. Byk iletmeler kurumsal tketicilerin (oteller, hastaneler, okullar, kamu daireleri ve lokantalar) , taleplerini karlarken dk fiyatl KOB rnleri ile rekabette zorlanmaktadr ve nitekim bu pazardaki paylar son dnemde bir miktar dmtr. St rnlerinin sat kanallar itibaryla dalm Tablo 15te gsterilmektedir. Tablolar 16a ve 16b ise seilmi spermarket zincirlerinde st rnlerinin perakende fiyatlarn vermektedir. Tablo 17 de trlerine gre perakende peynir fiyatlarn gstermektedir. Tablo 15: Trkiyede balca st rnlerinin dalm paylar (yzde)
Sat kanal Spermarketler (> 2,500 m2) Spermarketler (1,000 2,499 m2) Spermarketler (400 - 999 m2) Spermarketler (< 400 m2) Kk marketler Bakkallar SETBIR rn eitleri 12 15 19 22 9 23 UHT st 12 16 22 24 7 19 Homojenleti rilmi yourt 8 13 19 26 10 24 Beyaz/krem peynir 15 18 22 24 6 15 SETBIR peynir 80 n.a. n.a. n.a. 10 10

Kaynak: Trkiye statistik Kurumu/Yazarn derlemesi

Tablo 16 a: Trkiyedeki seilmi spermarketlerde perakende fiyatlar

MGROStaki perakende fiyatlar YTL olarak asgari fiyat YTL olarak azami fiyat YTL olarak YTL olarak ortalama fiyat / ortalama fiyat Euro olarak ortalama

36

/birim UHT st Tetra Pak 1 litre Homojenletirilmi yourt 1.5kg Beyaz peynir 1 kg Kaar Tereya 250 g 1.20 2.95 6.55 12.25 2.75

/birim 1.70 3.35 8.99 14.90 2.95

birim 1.50 3.22 8.13 13.68 2.90

/kg 1.50 2.14 8.13 13.68 11.60

fiyat /kg 0.92 1.31 4.96 8.34 7.07

Tablo 16 b: Trkiyedeki seilmi spermarketlerde perakende fiyatlar

GMAdaki perakende fiyatlar YTL olarak asgari fiyat /birim 1.10 2.10 5.00 9.65 6.95 YTL olarak azami fiyat /birim 1.60 2.70 9.00 12.25 9.90 YTL olarak ortalama fiyat /kg 1.34 2.40 7.25 11.01 8.31 Euro olarak ortalama fiyat /kg 0.82 1.46 4.42 6.71 5.07

UHT st Tetrapak 1 litre Homojenletirilmi yourt 1,5kg Beyaz peynir 1 kg Kaar Tereya

Not: Sanayi yourdu konsantre olduundan ve 1.5 litre st gerektirdiinden, buna karlk evde yaplan youn yalnzca bir litre st gerektirdiinden, evde yaplan yourtla sanayi yourdunun fiyatlarnn karlatrlmas mmkn deildir.. Kaynak: FAO Aratrmas/Trkiye statistik Kurumu,

Tablo 17: Trkiyede peynirin seilmi perakende fiyatlar

Peynir/rn tr Kaar Beyaz peynir Mozarella Hellim peyniri rg peynir Tereya Kaynak: FAO Aratrmas. YTL/kg 16.62 8.90 17.52 17.42 20.32 11.79 /kg 7.70 5.43 10.68 10.62 12.39 7.19

2.6.

Kalite Kontrol

Mevzuat asndan ele alndnda, Trkiyedeki kalite standartlar AB mevzuatna uygundur. Ancak, ortada bir sorun vardr: Mevcut ynetmeliklerin ve bunlarn gerektirdii denetimlerin yetersizliidir. Sorunun odak noktasnda, ilenmemi st kalite kontrollerinin yeterli yaplamaydr. Yalnzca bu alanda uzmanlam iftliklerin stleri iyi kalitededir. Buna karlk, toplama merkezlerine teslim edilen st ok kalitesizdir (bakteri ve somatik hcre says ok yksektir ve ieriinde ciddi dzeyde antibiyotik bulunmaktadr). Yalnzca byk ve orta boy tesisler sistematik denetim uygulamakta, ileyecekleri stn kalitesine zel gstermektedir. Bununla birlikte, st ileyen tesislerin ounluu ste uyguladklar denetimi kuru madde ve 37

asit dzeyi ile snrl tutmaktadr. Dolaysyla, i stte ve nihai rnlerde rutin analizler yapan orta byklkteki iletmeler dnda Trkiyede kalite kontrol yetersizdir. Sokak st ile kayt d marketlerde ve pazarlarda satlan st rnleri ise her tr resmi denetimin dndadr. Trkiyede akredite laboratuar bulunmamaktadr ve kamusal herhangi bir denetim yoktur. Sektrn tm yetersiz biimde denetlenmektedir. Denetimler rutin biimde, talep zerine veya herhangi bir kuku ortaya ktnda yaplmaktadr. Yaplan denetimler st ileme tesislerinde gereklemekte, ceza da yalnzca bu iletmelere kesilmektedir. Baka bir deyile, sorunun kkenine, yani stn ilk geldii yere ynelik herhangi bir giriim sz konusu deildir.

38

3. ST SEKTR DESTEK HZMETLER Trkiyede st sektrn destekleyen balca meslek kurulular unlardr: Trkiye Damzlk Sr Yetitiricileri Dernei (TDSYD); Trkiye St, Et ve Gda Sanayicileri Birlii; Kooperatif Birlikleri Ziraat Odalar Birlii (ZOB); Trkiye Veteriner Hekimler Birlii (VHB); Trkiye St, Et ve Damzlk Sr Yetitiricileri Dernei (TSEDAD). 3.1. Trkiye Damzlk Sr Yetitiricileri Dernei (TDSYD) Dernein merkezi Ankaradadr (Bakanlklar). TDSYD 1995 ylnda kurulmu, daha sonra 1998 ylnda 18 il rgt kuruluun merkez birliini oluturmutur. 600 personel almaktadr. Bunlarn 322si teknisyen (134 ziraat mhendisi, 79 veteriner, 21 tarm teknisyeni ve 88 veteriner) ve 278i idari personeldir. Ayrca, dernekleri denetlemek zere TKBde grev yapan 63 teknisyen vardr. TDSYD delegasyonlar veya yerel ofislerle 65 ilde temsile sahiptir (Mart 2006 itibaryla durum). TDSYD ikili yardmlardan yararlanmaktadr: 1990 ylnda talyan ve Alman hkmetleri10 yeni bir sistem uyarnca sr kaytlar tutulmasnda yeni kurulan dernekleri eitmeyi amalayan iki projeye destek vermitir. 1999 ylnda nesil testi projesi balatlmtr. Yeni bir hayvan yetitirme ve iyiletirme mevzuat ile birlikte 2001 ylnda soy kaytlarnda ciddi bir hamle gerekletirilmitir. Damzlk sr yetitirmede gerekli semen Menemen Merkezinde (zmir) Semen, Damzlk Sr Yetitiricileri Birliinde, zel irketler tarafndan ve TKBce (Lalahan Aratrma Merkezi) retilmektedir. Ayrca, farkl lkelerden semen ithal eden TDSYMB dahil 40 kadar kurulu vardr. 2005 ylnda yaklak 1.8 milyon doz ithal edilmitir ve ithal semenin yaklak yzde 1i TDSYD tarafndan uygulanmtr. Ayn yl iinde Menemendeki merkez 431.115 doz retmitir. Trkiyede semenin maliyeti ithal rn sz konusu olduunda doz bana 4 Euro ile 17 Euro arasnda deiirken, TDSYMB tarafndan retilen semenin maliyeti 1.25 YTLdir. Dernein faaliyetleri sra odakldr. Bunun kapsamna, yerli, melez ve saf rklarla manda girmektedir (koyun ve kei yoktur). Dernein kaytl yelerinin ou Holstein-Friesian cins hayvan yetitirirken, az sayda yede svire karas, Simmental ve Jersey vardr. llerdeki dernekler sr ithali ile dorudan uramamaktadr; bununla birlikte kimi yelerin elindeki srler farkl lkelerden (Almanya, talya, vb.) ithal edilen gebe dvelerle oluturulmutur. Dernekler, Trkiyeye gebe hayvan getirilmesini kolaylatrarak talebin karlanmasna katkda bulunabilirler, ancak ithalat iiyle dorudan ilgilenmezler. zel bir iletme, TKBnin izniyle, kendi kullanm iin sr ithal edebilir. TDSYMB ile illerdeki dernekler melezleme programlarnda veya rk genotipi gelitirme almalarnda yer almazlar. Gelecekte de bu faaliyetlere balama konusunda herhangi bir plan yoktur. TDSYMB ve illerdeki rgtler, bata Holstein Friesian olmak zere saf rk hayvanlarn lkede retilmesine destek vermektedir. Bunun dnda, kayt sistemini gelitirme, STnin
10

Firizya Holstein Yetitiricileri talya Ulusal Dernei (ANAFI) ve Alman ikili yardm kuruluu GTZ araclyla.

39

yaygnlatrlmas, st primlerinin, sam makinelerinin ve soutma tanklarnn organizasyonu gibi ilerle de uramaktadr. Yem bitkileri yetitirilmesi alannda da yaym ve danmanlk hizmetleri verilmektedir (tohum temini dahil). Trkiyeye ilk sr ithali 1925 ylnda gereklemitir. 1986 ile 1996 yllar arasnda yaklak 300 bin ba gebe hayvan ithal edilmitir. Bunlarn ounluu Holstein Friesian rk havyarlar olmakla birlikte aralarnda svire karas ve Simmental (ve az sayda olmak zere Montbeliarde) de bulunmaktayd. 1996 ylndan sonra sr ithali izni yalnzca byk iftliklere tannd. Verilecek izin, ithal partisinin en as 100 ba gebe inekten olumas ve ithal edilen hayvanlarn en az 5 yl sreyle elde tutulmas kouluna dayanyordu. Son dnemde ise ithalat uluslararas salk koullarna uyan lkelerle snrlandrlmtr. Trkiye BSE ilanl lkelerden sr ithal etmemektedir. Bu nedenle Trkiye 2004 ylnda sr ithal etmemitir.2005 ylnda ise yaplan ithalatn kayna rnein Uruguay ve sve gibi BSEden arnm lkelerdi. 1999 ile 2005 yllar arasnda ithal edilen gebe sr says 7.500tr. Boa ithali ise nemsiz dzeydedir ve yerel semen talebi ancak ksmen karlanabilmektedir.. Trkiyede sr rknda belirlenen hastalklar brucellosis, tberkloz, ap, IBR, pastourella, leptospirosis, kan parazitleri ile st hummas, laminitis, ketosis vb. gibi metabolizmayla ilgili hastalklardr. Zeminin beton olmas ve yetersiz beslenme nedeniyle laminitis iftliklerde grlen balca hastalklardan biridir. Mastitis ise maliyet asndan en fazla kayba yol aan hastalklardan biridir. Bu hastaln CMT ile tehisi uygulamas yaygn deildir. Bununla birlikte, pheli inekler zerinde dzenli aralklarla CMT uygulamas yapan iletmeler de vardr. Mastitisin kontrol asndan sam ilemlerinin iyi ynetilmesi ve hijyen kurallarna uyulmas gerekmektedir. 3.2. Trkiye St, Et ve Gda Sanayicileri Dernei (SETBR) SETBR, Trkiyede hayvanclk sektrnn nde gelen sanayicileri ve reticileri tarafndan 1976 ylnda kurulmutur. Balca amac, sanayinin kar karya olduu ortak sorunlar konusunda kamuoyunda bilin ve duyarllk gelitirmek ve bu konulara ynelik ortak giriimler balatmaktr. SETBR kuruluundan bu yana giriimlerinde baar salam, ve tarm-sanayi sektrnde saygn bir kurulu olarak tannmtr. SETBR kurulduundan bugne Trkiyedeki st, et ve gda sanayilerine destek mahiyetinde ok sayda etkinlik gerekletirmitir.ncelik verdii konulardan biri de tesislerin teknolojik donanmn iyiletirmek, modernizasyonu gerekletirerek bu tesislerin ABye uyumunu salamaktr. SETBR ayrca destekledii projeler kapsamnda retim ve ileme tesislerinin entegrasyonuna ynelik abalarda bulunmutur. SETBR, toplantlar iin uygun platformlar oluturarak ortak karlar olan tm dnyadaki kurumlar arasnda ok ynl ibirliini hedeflemektedir. Kuruluun bir misyonu da hkmet ile sanayi arasndaki bilgi alveriinde arac bir organ olarak ilev grmektir. SETBR gelecek iin unlar planlamaktadr: Mesleki, toplumsal, teknik ve ekonomik konularda imalatlara rehberlik yapmak; Hayvancln gelimesine yardmc olmak; Yerel rnlere yeni Pazar bulma aranlarna katkda bulunmak; Ortak yarar getirecek konularda yelerinin ortak giriimlerini kolaylatrmak ve bu yndeki etkinliklere teknik destek vermek; ve 40

 ABye katlm ile ilgili konularda st ve et sektrlerine klavuzluk etmek. SETBRin hedeflerinden biri de Trkiyedeki hayvanclk sektrnn tamam iin ulusal bir referans erevesi haline gelmektir. Merkezi 1999 ylndan bu yana Ankarada olan SETBRin banda bir bakan, drt bakan yardmcs ve 8 ynetim kurulu yesi bulunmaktadr. Daimi personel bir Genel Sekreterle profesyonel alandan olumaktadr. SETBR Trkiyede st sektrndeki tek rgtlenmedir. SETBR yesi 21 iletme sanayi stnn yzde 64n retmektedir. Ne var ki bu st, Trkiyede tketilen toplam stn ancak yzde 25idir. SETBRin tm yeleri gelikin bir profesyonellik anlayn paylamaktadr ve kaliteli rnler retmektedir. SETBR ayn anda hem gl hem de zayf bir kurulutur. Bunun nedenleri: SETBR, yelii ayn etik yaklam paylaan iletmelerle snrl tutma politikas izlemektedir; ve Trkiyedeki sanayiciler arasnda bireycilik anlay gldr. Bu nedenle, mesleki bir kuruluta bir araya gelmenin getirecei yararlar yeterince grlmemektedir. 3.3. Kooperatifilik ve verilen destekler Son on yl iinde TKB 942 kooperatifi desteklemi, Trkiyenin deiik yrelerine teslim edilen 838 tank salamtr. Tekilatlanma ve Destekleme Genel Mdrl (TEDGEM), kooperatiflerde rgtlenmi reticilerin retim iin girdi taleplerinin karlanmasn balca grevlerinden biri saymaktadr. Trkiyedeki kooperatifler kendi birliklerini oluturma srecindedir. Dolaysyla, birlik ve merkez birlii says deimektedir. 3.4. Kooperatif Birlikleri Hayvan yetitiricilii ile ilgili iki ana kooperatif merkez birlii vardr: Ky Kalknma ve Dier Tarmsal Amal Kooperatif Birlikleri Merkez Birlii (Ky-Koop). 1971 ylnda kurulmutur ve genel merkezi Ankaradadr (Kavakldere). Ky-Koop ok amal bir birliktir; Hayvanclk Kooperatifleri Merkez Birlii (Hay-Koop) 2003 ylnda kurulmutur ve genel merkezi Ankaradadr (ankaya). Hayvan yetitirme iiyle ilgilenen yelerine zel destek salamaktadr. Bu iki kuruluun ikisi de TEDGEM/TKB bnyesindeki Tarmsal Kalknma kooperatifleri ile ilikilidir. Ky-Koop: 1971 ylnda kurulan Ky-Koop 1980 ylndaki askeri rejim tarafndan siyasete kart iddiasyla kapatlm, 1991 ylnda yeniden almtr. Ky-Koop halen 1.703 delegasyonu/ubeyi ve toplam 2.5 milyon yeyi temsil eden 20 blgesel birliin st kuruluu durumundadr. yeleri arasnda 852 kooperatif st sektrnde faaliyet gstermektedir. Hububat, meyve ve sebzecilik gibi baka faaliyetlerle de uratklarndan st reticilerinin saysn tespit etmek mmkn deildir. Yalnzca st retiminde younlaan ifti says azdr. Ky-Koopun destekledii faaliyetler arasnda meyve ve sebzecilik, pirin tarm, zeytincilik ve zeytinya retimi, arclk, sala retimi, seraclk, kilim-hal dokumacl, st retimi ve st ileme bulunmaktadr. Destek etkinliklerinin ou blgesel delegasyonlar araclyla yrtlmektedir ve merkezde yalnzca 4 kii almaktadr.

41

Blgesel delegasyonlarn balca faaliyeti st toplama ve soutma, kalite kontrol ve sat ilemlerinin gerekletirildii st toplama merkezlerinin ynetimidir. St, toplama merkezlerine reticilerin kendileri tarafndan veya st toplayclar eliyle teslim edilmektedir. Stn toplama merkezinden iletmeye nakli iletmenin kendi aralaryla veya zel nakliyeciler tarafndan gerekletirilmektedir. Stn byk blm byk iletmelere (Pnar, Danone, Yrsan, Sta, lker, vb.) satlmaktadr. Mevsimlik fazla st ise daha kk ve mandra tipi iletmelere verilmektedir. Birlik, sokak satclarna st vermemektedir. St fiyatlar her ayda bir gerekletirilen ihalelerle belirlenmektedir. Ky-Koop temsilcileri 2005 ylnda 621.106 ton st toplandn belirtmitir. Bununla birlikte Tablo 18 Ky-Koop yesi alt birliin 1.3 milyon ton st topladn gstermektedir ve bu miktar sanayi stnn yzde 17sini oluturmaktadr. Hay Koop: Hay-Koop grece yeni kurulmutur. Birlik hayvancla destek salamakta, ancak bunun yan sra kmes hayvancl ve arcla da destek vermektedir. Birliin hayvanclk alanndaki faaliyetleri blgesel birlikler araclyla dzenlenmektedir. Hizmetleri, rk slah, doal ve yapay tohumlama, embriyo nakli, genetik klonlama, soy kt kayd gibi alanlar kapsamakta, bu arada damzlk hayvan ve semen ithaline de yardmc olunmaktadr. Hay-Koop st ve et retimine zel nem vermektedir. Bu dorultuda, yelerine hayvan yemi, tarmsal makine, traktr, tank vb. salamaktadr. Hay-Koop yneticileri Hay-Koop tarafndan toplanan stn ylda 1.5-2 milyon tonu bulduunu, bunun da sanayi stnn yzde 40 ila yzde 50lik bir blmn oluturduunu belirtmitir. Hay-Koop bir merkez birlii olarak 2003 ylnda kurulmutur. Bununla birlikte, Hay-Koop bnyesindeki baz kooperatif birimlerin merkez birliin kurulmasndan nce de faal olduklarn belirtmek gerekir. Tablo 18: lkedeki en byk kooperatif birlikleri
Kooperatif Ulusal birlii Blge Gnde toplanan st miktar (ton) 250 120 100 86 55 300 400 435 60/30 80 Toplam personeli ye kooperatif says 22 43 21 24 65 N.A. 216 284 304 20

Aydn Mersin Aksaray Nide Krklareli Kars Burdur anakkale Kastamonu Denizli

Hay-Kop Hay-Kop Hay-Kop Hay-Kop Ky-Koop Ky-Koop Ky-Koop Ky-Koop Ky-Koop Ky-Koop

Ege Akdeniz Orta Anadolu Orta Anadolu Marmara Dou Anadolu Akdeniz Marmara Karadeniz Ege

6 20 13 3 130 1 6 16 8 5

Kaynak: FAO Aratrmas.

42

3.5.

Kooperatiflerin ve kooperatif birliklerinin kapasitesi

Kooperatiflerin st ileme kapasitesi kklerde gnde birka tonla daha byklerde gnde 100 ton arasnda deimektedir. Daha kk birimler faaliyetlerini st toplama, kalite kontrol ve dier ileyicilere sat ile snrlandrmaktadr. Bu temel faaliyetlere ek olarak daha byk birimler tarm girdileri salanmas, veterinerlik hizmetleri, eitim, hayvan yemi ve tohum temini gibi eitli hizmetler de vermektedir. Bunlarn yan sra, stte kalite kontroln yaygnlatrmaya alan kooperatifler de vardr. Tablo 18 en byk kooperatifler, kapasiteleri, altrdklar personel ve yeleri olan daha kk kooperatifler hakknda genel bilgiler vermektedir. Kimi kooperatif birlikleri, etkinliklerinin kapsamn st toplama ve sat dna da tamaya ynelik projelere sahiptir: Hay-Koop Trkiyenin eitli yrelerinde 120 st ileme tesisi kurmay planlamaktadr. Bu plana gre toplanan st pastrize edilecek, bireysel tketiciler iin kk paketlerde, topluluklar ve kurumlar iinse daha byk paketlerle sata sunulacaktr; Ky-Koop, Isparta ilindeki Sleyman Demirel niversitesinde st ilemek zere nst adl bir ileme birimi kiralamtr. Bu birimde beyaz peynir, kaar peyniri, ayran ve yourt retilmektedir. Ky-Koop, ayn ildeki Ziraat Fakltesi ile birlikte 150 ba hayvandan oluan bir st iftlii ynetme planlar yapmaktadr; Ky-Koop Krklareli birlii geleneksel Trk st rnleri reten bir tesise sahiptir; ve Kastamonu ilinde Ky-Koop saatte 5 ton kapasiteli bir yem fabrikas kurmaya balamtr. Notlar: Ege blgesindeki r-Koop gnde ortalama 130 ton st toplamakta ve 48 kii altrmaktadr. St reticilerine, tohum ve yem temini, donanm salama ve toprak analizi gibi eitli hizmetler vermektedir. Bnyesinde ayrca 33 veteriner grev yapmaktadr. Ege blgesindeki Tire St Kooperatifi gnde ortalama 105 ton st toplamakta ve 40 kii altrmaktadr. yelerine verdii hizmet r-Koopunkilere benzerdir. 3.6. Sektre Ynelik Hkmet Politikas Tarm ve Ky leri Bakanl (TKB) 3.6.1.

TKBnin st sektryle ilgili olan birimleri yledir: Tarmsal letmeler Genel Mdrl (TGEM); Tarmsal retim ve Gelitirme Genel Mdrl (TGEM); Koruma ve Kontrol Genel Mdrl (KKGM); Tekilatlanma ve Destekleme Genel Mdrl (TEDGEM); Tarmsal Aratrmalar Genel Mdrl (TAGEM); l Tarm Mdrlkleri (Trkiyenin 81 ilinde). TKB, 81 il mdrl ve her ildeki ilgili mdrlklerle Trkiyedeki tarmsal retimi ynlendirmektedir. TGEM zel olarak tarm ve tarmsal sanayi desteklemek ve temel hizmetleri salamak amacyla kurulmutur. TGEMin bu etkinlikleri piyasa ynelimiyle ve kr amacyla yrtmesi beklenmektedir. Kooperatif yelerine tarmsal eitim salama konularnda 43

uzmanlamtr. TEDGEM ve illerdeki tarm mdrlkleri, hayvan sal, tarm, tarm ekonomisi ve laborant liselerinin yan sra kimi durumlarda aratrma kurumlar ve niversitelerle ibirlii yapmaktadr. TEDGEMin rutin program kooperatif hizmetlerinin ve etkinliklerinin organizasyonu, tarm kesimindeki kadnlarn eitimi, aratrmaclar, yaymclar ve iftiler arasndaki ilikilerin iyiletirilmesi gibi alanlar kapsamaktadr. Tarmsal yaym hizmetleri ounlukla devlet kurulular tarafndan salansa bile, bu hizmetlerin etkililii bte snrlamalar, personelin motivasyon eksiklii ve TKB bnyesindeki yaymc saysnn azalmas gibi nedenlerden tr istenilen dzeyin gerisindedir. Devlet iftlikleri (devlet retme iftlikleri, damzlk iftlikleri ve sr iftlikleri) 1984 ylnda TGEM bnyesinde toplanmtr. Yakn zamanlara kadar TGEM bnyesinde 3.8 milyon dekar alanda faaliyet gsteren 38 devlet iftlii bulunmaktayd 11. Bu iftliklerde yetitirilen hayvanlarn dalm da yledir: 17.639 ba sr, 93.533 ba koyun ve 1.175 ba kei. Bu devlet iftliklerinden 11i 30 yllna zel sektre kiralanmtr. iftliklerden biri zel bir iletme olarak almaya balam, dieri hazineye devredilmitir. Bu iftliklerde yetitirilen sarlar genel olarak saf rk, koyun ve keiler ise yerli rktr. Koruma ve Kontrol Genel Mdrl, hayvan hastalklar, snf denetimleri, hayvan hareketleri ve et hijyeni gibi kamu saln ilgilendiren meseleler dahil veterinerlikle ilgili ilerle ilgilenmektedir. Trkiyede en yaygn grlen hayvan hastalklar ap, koyun ve keilere zg iek, kkba hayvan parazitleri, brucellosis ve sr veremidir. TKB, AB katlm grmelerini de dikkate alarak bir strateji gelitirme sreci iindedir. Bu strateji, en yaygn grlen hastalklarla mcadele balamnda hayvan sal, stratejik programlar gelitirilmesi ve ilgili mevzuatn hazrlanmas zerinde odaklanmaktadr. 3.6.2. Devlet sbvansiyonlar Bakanlar Kurulunun 2005/8503 sayl kararnn uygulanmasna ynelik ilkelerle ilgili Genelgesinin 10. maddesine gre, hkmet, hayvancl zellikle st reticilerine ynelik sbvansiyonlarla destekleme kararllndadr. Stlerini TKBde kayd olan ve st tevikleri ile ilgili kod numarasna sahip olan iletmelere satan reticiler bu Genelgeye gre st sbvansiyonlarndan yararlanabilecektir. Bu Genelge kapsamna giren ve i st reten gerek ve tzel kiiler bu olanaktan yararlanabileceklerdir. l ve ile tarm mdrlkleri, iftilere, iftilerin stlerini sattklar kaytl iletmelere ynelik bilgiler ieren zetler hazrlamakta, ayrca st satlarna ilikin makbuz ve alndlar kaydetmektedir. Bu zetler daha sonra aylk olarak Ziraat Bankasna gnderilmekte, Banka da buna gre iftilere deme yapmaktadr. TKB tarafndan belirlenen st tevik primi, st reticilerinin dernek veya kooperatif yelik durumuna gre litre bana 7.50 ile 3 YTL arasnda deimektedir (baknz Tablo 19). Tablo 19: reticilere st retimi iin verilen sbvansiyonlar
Prim Hastalktan muaf yrelerde Trkiye Besiciler Birlii (TDSYD) yelerine Hem TDSYDye hem de szleme erevesinde hizmet alan Tarmsal Kalknma Kooperatiflerine ye olanlara Szleme erevesinde tarm danmanlarndan hizmet alan Tarmsal Kalknma Kooperatifi yelerine
11

YKR/litre 7.50 6.00 6.50

Bir dekar - da = 1.000 m2.

44

TDSYD yelerine Tarmsal Kalknma Kooperatiflerine ve St recileri Kurulularna ye olanlara Yukarda deinilmeyen dier reticilere Koyunculara Kaynak: TKB.

6.00 4.00 3.00 3.00

St tevik priminin denmesinde mekanizma yledir: retici stn kaytl bir iletmeye (mandra veya st tesisi) teslim etmek durumundadr. St alan iletme, reticiden alnan st miktarn belirten bir belge hazrlar. Bu belge zerine TKBnin yredeki ubesi reticiye yaplacak demeyi belirler. Ziraat Bankas bu belge ve hesaplamay deme emri olarak deerlendirir. TKBnin yresel ubeleri st satanlara ve alanlara ilikin btn bilgileri toplar. Eer iletme tarafndan alnan i st blgede retilmeyip bata blgelerden getirilmise, iletmeler TKB yetkililerini bu durumdan bilgilendirirler. TKB birimleri arasnda ibirlii vardr ve bu erevede birimler blge dndan gerekleen st almlar konusunda birbirlerini bilgilendirirler. Bu sistem, stn retildii yerdeki tketimini ve sokak satclarna satlan st hesaba katmaz. Verilen destein amac, sanayinin talep ettii yksek kalitede st teslimini salamaktr. Bu balamda, 80 bin YTLye kadar olan miktarn yzde 40, gerekli koullar yerine getirmek zere sam sistemi ve soutma tank almak isteyen reticilere braklr. 3.6.3. Kredi Genel olarak, ticari krediye gre daha dk faiz oranndan yatrm kredisi bulmak Trkiyede ok gtr. Bunun nedeni de, yksek ve nceden kestirilmesi mmkn olmayan enflasyon oranlardr. Bu durum, geri demesi uzun dneme yaylan yatrm kredilerini engellemektedir. Bu bakmdan Trkiye henz AB lkelerindeki durumdan ok uzaklardadr. Tarm sektrnde her zaman sbvansiyonlu kredi uygulamalar yaplmtr. Ancak, bu uygulamalar her zaman talebin gerisinde kalmtr. Arlk her zaman kk reticilere tannmtr. Kredi sistemi ilk kez bir kamu bankas olan Ziraat Bankas ile birlikte balamtr. Daha sonra, finansman dorudan Ziraat Bankas tarafndan salanan tarm kredi kooperatifleri kurularak mikro kredi ileri belirli bir dzene balanmaya allmtr. 2001 ekonomik krizi ve bankaclk sektrnn yeniden yaplandrlmasyla birlikte kamu bankalarnn zararlarna izin verilmemitir. 2001-2003 uyum dneminde bata Ziraat Bankas dahil kamu bankalar olmak zere bankaclk sisteminde kkl deiikliklere gidilmitir. Bu dneme damgasn vuran snrl kredi hacmi ve yksek faiz oranlar nedeniyle talep ve fiili kredi alm da dk kalmtr. Bunun yannda 2001-2004 dneminde sbvansiyonlu faiz oran her durumda enflasyon orannn zerinde kalmtr. 2001 ylnda sbvansiyonlu faiz oran yzde 90 iken enflasyon oran yzde 88lerde kalmtr. Bu durum 2002 ve 2003 yllarnda daha da ktye gitmi, oranlar karlkl olarak srasyla %66ya %31 ve %47ye %14 olarak gereklemitir. Kriz sona erdiinde ve Ziraat Bankas yeniden yaplandrldnda, 2004 yl itibaryla yeni kredi politikalar benimsenmitir. Kk reticilere verilen kiisel krediler azaltlm, buna karlk proje bazndaki krediler arttrlmtr. 2005 ylnda Ziraat Bankas iftilere azami 30 milyar TL (23 bin dolar) tutarnda kredi amaya balamtr. Bu miktarn zerinde krediler ise ancak proje baznda verilebilmektedir. Tarm 45

Kredi Kooperatifleri bugn de ilemektedir ve bu kooperatifler Ziraat Bankasnn faiz orannn 2 puan zerinde faiz oranyla kredi vermektedir. Kamu tarafndan finanse edilen Tarm Sat kooperatifleri, saylar az da olsa, ortaklarna ksa vadeli kredi vermektedir. 1999-2002 dnemindeki hayvanclkla ilgili kredi hacmi ve pay Tablo 20ada verilmektedir. Rakamlar TL olarak verilmitir. Enflasyon hesaba katlarak dzeltme yapldnda bu yla ait deerler daha da dk kacaktr. Tablo 20bde ise deerler ABD dolar olarak verilmitir (US$/TL paritesi aritmetik ortalama olarak hesaplanmtr). Tablo kredi hacminde arpc bir azalmaya iaret etmektedir. 1999 ylnda 5 milyar dolar olan kredi hacmi 2002 ylnda 2 milyar dolara inmitir. Bu yllarda kimi zel bankalar da (rnein Denizbank) tarm kredisi verdiinden 2003-2005 dnemine ait rakamlar Tablolarda yer almamaktadr. Resmi istatistiklere gre (btn rakamlar yaklaktr) st sektrne verilen yllk krediler yledir: 2003 ylnda 2 binden fazla iftiye 8 trilyon TL (6 milyon dolar) kredi salanmtr; 2004 ylnda 100 bini akn iftiye 100 trilyon TL (76 milyon dolar) kredi salanmtr; 2005 yl nihai rakamlar elde bulunmamaktadr; bununla birlikte ilk hedefi oluturan 250 trilyon TLnin (190 milyon dolar) zerine kld tahmin edilmektedir; ve 2006 yl hedefi olarak 250-300 trilyon belirlenmitir. Ayrca, Ziraat Bankas verdii kredilerin geri demelerinde her zaman sorunlar yaamtr. Geri deme oranlar blgeden blgeye farkllk gstermekle birlikte ortalamann yzde 50 olduu sylenebilir (Dou Anadoluda ise alnan kredilerin yzde 75i geri denmemektedir). Tablo 20a ve 20bdeki rakamlar geri tahsilinde hukuksal srelerin devreye girdii kredileri de iermektedir. Dolaysyla, hayvanclkla ilgili rakamlar ele alnrsa, 2001 ylnda verilen toplam 286.892 milyar TL kredinin 122.822 milyar dava konusudur. Bu da, iftilerin fiilen kullanabildikleri kredi miktar olarak geriye 164.070 milyar TL brakmaktadr. 2002 yl iinse, ekonomik kriz nedeniyle bu rakamlar daha da ktye gitmitir. 144.781 milyar TLlik toplam kredinin 107.301 milyar TLsi dava konusu olduundan iftiler 37.301 milyar TLlik kredi kullanabilmilerdir. Tablo 20 a: Ziraat Bankas Kredileri (Lira)
Kredi hacmi (milyar TL) Toplam Hayvanclk 1999 2,143,211 354,208 2000 3,408,754 458,164 Art (%) 59 32.7 2001 2,948,493 286,892 Art (%) -13.5 -37.4 2002 2,884,151 144,781 Art (%) -2.2 -49.5

Tablo 20 b: Ziraat Bankas Kredileri (ABD$ edeeri)

Kredi hacmi (milyon ABD$) Toplam Hayvanclk Kaynak: Ziraat Bankas. 1999 4,984 803 2000 5,588 751 Art (%) 12.1 -6.4 2001 2,771 270 Art (%) -50.4 -64.1 2002 1,992 100 Art (%) -28.1 -62.9

46

Bugnk durumda hkmet tarm sektrne verilen kredileri sbvanse etmekte, yllk kredi hacmini ve sbvansiyon oranlarn Bakanlar Kurulu araclyla aklamaktadr. Krediler genellikle Ziraat Bankas tarafndan verilmektedir. Ancak, son birka yldr kimi baka bankalar da (Vakflar Bankas, Garanti Bankas ve Deniz Bank) da tarm sektrne kredi vermekte, ancak bu kredilerin hacmi snrl kalmaktadr. iftiler asndan tarmsal garanti fonu veya sigorta sistemi gibi mekanizmalar yok gibidir. 2005 yl sonlarna kadar tarmsal sigorta ilemlerini dzene balayan herhangi bir yasal dzenleme bulunmuyordu. Garanti fonlar ile ilgili sorun henz zme balanmamtr ve bu durum kk ve orta boy reticiler iin sorun yaratmaya devam etmektedir. Krediler, yatrm ve iletme masraflarnn karlanmas iin verilmektedir. Burada, irketlerle kiiler arasnda herhangi bir ayrm gzetilmemektedir. Sbvansiyonlu kredi kanallar veya sbvansiyon verilecek etkinlikler ilgili banka ile TKB tarafndan birlikte belirlenmektedir. Alabilecek azami kredi toplam hayvanclktaki yatrmlar iin 500 milyar TL (380.000 dolar), dier alanlardaki yatrmlar ve iletme giderleri iin de 250 milyar TL olarak sabitlenmitir. Yatrmn maliyetinden bamsz olarak sbvansiyonlu kredinin toplam tutar dk dzeyde belirlendiinden bu kurallar iftiler iin birtakm sorunlar yaratmaktadr. rnein, 100 hayvanlk bir yatrmn tutar, topran maliyeti hesaba katlmadnda bile, kredi tavannn kat zerindedir. Dolaysyla, sbvansiyonun asl blmnn kk iftilere ve snrl lekteki yatrm gereksinimlerine ilikin olduu sonucuna varlabilir. Yaynlanan istatistiklere gre lkenin dousunda alnan kredilerin yzde 75i geri denmemektedir. Bu da, genel kamuoyunun hkmetin sosyal politikasn onaylad anlamna gelir. 2006 ylndaki kredi vadeleri 2005teki gibidir: letme kredileri iin 18 ay, yatrm kredileri iinse 5 yldr. Tablo 21, tarm sektrndeki sbvansiyonlarn byk lekli iletmelerin yatrm ve faaliyetlerinden yana olmadn gstermektedir. rnein, bir ifti kk bir peynir/yourt imalathanesine yatrm yapmak isterse bunun iin Ziraat Bankasndan kredi alamaz. nk bu tr bir yatrm snai yatrm snfna girmektedir ve bunun iin baka bir ticari bankaya bavurulmas gerekir. Halk Bankas veya Snai Yatrm Bankas gibi kimi bankalar gda sanayindeki kk ve orta lekli yatrmlar iin sbvansiyonlu kredi imkanlar sunmaktadr.Ayrca, Hazine Mstearl ve Maliye Bakanl byle yatrmlar iin zel yatrm sbvansiyonlar uygulamaktadr. Tablo 21: Piyasadaki reel faiz temelinde uygulanan indirimler (sbvansiyon oranlar)
Yatrm-faaliyet trleri rn kaldrma Organik/biyolojik tarm Sertifikal tohum kullanm-retimi Aratrma ve gelitirme Genel hayvanclk St inekilii (iletme/yatrm) Manda ve sr yetitirme (iletme/yatrm) ndirim (yzde) 60 60 60 60 60 40-50 50

47

Koyun ve kei yetitirme (iletme/yatrm) Su rnleri Sulama Tarmsal mekanizasyon Ormanclk Dier

40 40

40

30-60

Faiz indirimi ile ilgili rnek: Eer gerek faiz oran %26 ve indirim oran rnein %60 ise, sbvansiyonlu kredi faizi %10.4tr. Kaynak: Ziraat Bankas.

Yukardaki Tablo, gerek faiz oranna sbvansiyonlarn uygulanmas durumunda hayli elverili bir sonu ortaya ktn gstermektedir. Fakat dk enflasyon hz ve halen yksek olarak devam eden gerek faiz oran nedeniyle, azaltlm sbvansiyon oran her zaman enflasyonun zerindedir ve bu da durumu cazip olmaktan karmaktadr. Aadaki Tablo 22, sbvansiyonlu faiz oran ile 2004-2005 yllarna ait yllk enflasyon hzn karlatrarak sbvansiyonlu faiz orannn iftiler iin elverili olmadn gstermektedir. Tablo 22: 2004 2005 dneminde faiz oranlarnda azalma
Ortalama faiz oran 2004 St inekilii 2005 St inekilii Manda ve sr yetitiricilii Koyun ve kei yetitiricilii Kaynak: Ziraat Bankas. 26 26 26 60 40 40 10.4 15.6 15.6 8.0 8.0 8.0 31 40 18.6 3.5 Azalma Sbvanse edilmi faiz oran Yllk enflasyon hz

3.6.4.

Kredi koullar

Daha nce de deinildii gibi, sbvansiyonlarla balca tr tarmsal etkinlik desteklenmektedir: St inekilii, sr ve manda yetitiricilii ve nc olarak da koyun ve kei yetitiricilii. St inekilii, srclk ve mandaclk yapanlar, yatrmlar en az on ba hayvan kapsayacaksa kredi alabilirler. Kredi iletme giderlerini karlamak zere alnacaksa, iftinin gene en az on ba hayvan olmas gerekir. Koyun ve/veya kei yetitirenler ise kural olarak en az 50 koyun ve 15 kei sahibi olmaldrlar. Burada, yerli rk Saanen veya Kilis tipi hayvanlara arlk verilmektedir. Tablo 23, sbvansiyonlu kredi imkanlarndan yararlanabilecek etkinlikleri genel olarak vermektedir. Tablo 23: Farkl tarmsal etkinlikler iin verilecek sbvansiyon desteinin ltleri
St Sr/manda Koyun/kei

48

inekilii Tesis yapm veya onarm Hayvan satn alm Sama donanm satn alm St soutma tank satn alm Bir birim yem hazrlama donanm Alfalfa retimi Kaynak: TKB.
12

yetitiricilii

yetitiricilii -

3.7.

St Sektrne Verilen Sbvansiyonlar St sektrndeki sbvansiyonlarn nitelii

3.7.1.

Baka birok lkede olduu gibi Trkiyede de tarm sbvanse edilmektedir. Sbvansiyonlarn dzeyi ve trleri, hkmetin benimsedii politikalara gre yllar boyunca deiiklikler gstermitir. Ancak, bunlar her zaman var olmutur. 2000 ylnda hayvanclk sektrndeki sbvansiyonlarla ilgili zel bir Kararname kartlmtr ve sbvansiyonlar 2004 yl sonuna kadar bu Kararname dorultusunda verilmitir. 2005 ylnda kartlan yeni bir kararname ile be yllk plan erevesinde yeni bir perspektif benimsenmitir. Ayn belge 2006 yl balarnda ufak tefek deiikliklerle yeniden yaynlanmtr. 2005 ylnda bteden salanacak destek tutar 622.245.000 YTL veya 465 milyon dolar olarak belirlenmitir. 2006 yl deneinin de aa yukar bu dzeyde olmas beklenmektedir. Btn bu yeni kararnamelerde en kritik nokta, hkmetin dorudan deme ve nakit sbvansiyon verme niyetinde olmasdr. Dolaysyla, bu kararnameler dorultusunda hkmet, 2000 ylndan itibaren reticilere dorudan deme yapmaktadr. Bu arada hkmet, bte kaynaklarn kullanarak ve gene dorudan demelerle et ve st reticilerine ynelik hayvan yemi retim desteinde bulunmutur. Tablo 24, 2000den 2004 ylna kadar olan dnemdeki sbvansiyon dzeylerini gstermektedir. Tablo 24: 2000 2004 dneminde iftilere verilen sbvansiyonlar
Yl 2000 2001 2002 2003 2004 Kaynak: TKB. Toplam sbvansiyon (trilyon TL) 33 48 75 126 174 Yllk art 45.4 56.2 68.0 38.1

Tablo 25: 2000 2004 dneminde st retimi iin verilen sbvansiyonlar

Sbvansiyon/Sektr Dve yetitirme
12

Sbvansiyon Tarifesi 1000TL/ba

Sbvansiyon Kategorisi

Yl 2000

Yl 2001 24.000

Yl 2002 30.000

Yl 2003 Yl 2004 36.000 40.000

Soy ktkl 180.000

Kredi hayvan bana azami 5 dekarlk bir alan desteklemektedir. Bir dekar=1.000m.

49

1000TL/ba Suni tohumlama: Hayvanlar 1000TL/ba 1000Tl/ba Suni tohumlama Donanm 1000Tl/birim 1000Tl/birim St primi 1000TL/litre 1000Tl/litre Buza primi 1000TL/ba 1000TL/ba Hastalktan arnm blge Yem bitkisi Kaynak: TKB 1000TL/ba 1TL/ 1 metre kare

Sertifikal Kalknmakta olan blge Dier blge

90.000 4.000 2.000

120.000 6.000 3.000 800.000 400.000 5 5 12.000

150.000 8.000 4.000 1.600000 800.000 20 0 15.000

180.000 10.000 5.000

200.000 15.000 8.000

Kalknmakta 650.000 olan blge Dier blge 325.000 Safkan Baka rk Safkan Baka rk 5 5 7.300

1.80000 2.250000 0 900.000 1.125000 40 20 40.000 20.000 20.000 30.000 40 20 60.000 30.000 30.000 35.000

Tablo 25 ve 26 farkl programlar erevesinde fiilen gerekleen sbvansiyonlar gstermektedir. Belirli koullar karlandnda, aadaki trde faaliyetlere destek salanmaktadr: Yem bitkileri retiminde toplam maliyetin yzde 20 ile 35lik bir blm iftiye denmektedir. Bu kategori kapsamnda verilen sbvansiyonlarn tutar, 2000den 2004 ylna kadar olan yllarda srasyla TL7.3 milyon, TL12 milyon, TL15 milyon, TL30 milyon ve TL35 milyon olarak gereklemitir. Stlk iin hayvan alanlara da sbvansiyon verilmektedir. Dve yetitirmek iin yaplan masraflarn hayvan bana yzde 30u karlanmaktadr. Ancak bunun iin hayvann hkmete tannm soy ktnn bulunmas gerekir. Hayvann soy kt bulunmayp yalnzca saf rk belgesi varsa, o zaman sbvansiyon maliyetin yzde 15i ile 30u arasnda deimektedir. 20002004 dneminde sbvansiyona tabi hayvan saysna 100.000 ba amayacak ekilde snrlama getirilmitir. Bu program erevesinde, soy kt olan ve saf rk belgesi bulunan hayvanlara srasyla u demeler yaplmtr: 2000 TL 90 ve TL 180 milyon; 2001 TL 120 ve TL 240 milyon; 2002 TL 150 ve TL 300 milyon; 2003 TL 180 ve TL 360 milyon,; ve 2004 TL 200 ve TL 400 milyon. Stlerini kaytl iletmelere teslim eden reticilere st primi denmektedir. denen miktarlar yledir: 2000 ve 2001de TL 5.000/kg; 2002de TL10.000 TL15.000/kg (farkl reticilere gre deimek zere); 2003 ve 2004te TL 20.000 TL 40.000/kg. 50

St primi sbvansiyonu ilk kez 1987 ylnda uygulanmtr. Tablo 26, 1987-2005 dnemindeki kimi yllara ilikin i st fiyatn ve st primini gstermektedir. Ayrca, suni tohumlama sonucu dnyaya gelen buzalarla hastalktan arnm iletmelerde doan buzalara da sbvansiyon uygulanmaktadr. Tablo 26 1987 2005 dneminde st primleri ve ilenmemi st fiyatlar
Yl 1987 St primi (TL/kg) 35 25 1989 70 55 1991 120 90 1994 1.500 2.000 1995 1998 2002 3.000 5.000 10.000 20.000 2003 20.000 40.000 2004 20.000 40.000 2005 Kaynak: TKB. 85.000 376.200 430.000 304.650 266.580 6.070 15.200 49.680 890 380 145 lenmemi st fiyat (TL/kg) Yzde 25.9 18.5 16.2 12.7 11.3 8.5 25.3 33.8 24.1 7.8 3.2 6.5 5.0 10.0 4.3 8.7 5.06

Tablo 27: Hayvanclk sektrne toplam sbvansiyon miktar (2005 2010)

Name of sbvansiyon Soy ktkl hayvan Suni tohumlamaya doan buza Suni tohumlama sbvansiyonu St primi Sam hijyeni ve st kalitesi Yem bitkileri Hayvan genetii Hastalktan arnm iftlik Piyasa dzenleme Toplam miktar (YTL) 5.000.000 34.000.000 36.000.000 85.000.000 6.000.000 145.500.000 255.000 70.800.000 75.000.000 Yzde 0.8 5.4 5.7 13.0 1.0 24.0 0.04 11.4 12.0

51

Hayvan hastalklarna kar mcadele Gda gvenlii, resmi veterinerlik Su rnleri Arclk 2004 ylndan ek primi Faiz sbvansiyonu (Ziraat Bankas) Toplam Kaynak: TKB.

14.700.000 10.800.000 19.000.000 12.000.000 106.000.000 3.110.000 622.245.000

2.4 1.7 3.0 1.9 17.0 0.5 100

3.7.2.

2005 ve 2006 yllar sbvansiyon listesi

Sbvansiyonlardan yararlanabilecek tarmsal yatrmlar ve dier etkinlikler unlardr: Yem bitkileri retimi:makineler dahil yatrm maliyetinin yzde 25 ile 40 arasnda deien bir blm; Soy kt olan yerli damzlk hayvan veya saf rk hayvan satn alm; Suni tohumlama sonucu doacak her buza iin destek; Bu hizmeti veren kiiler veya irketler iin suni tohumlama primi; reticilere st primi; UHT donanm veya pastrizasyon birimi olan iletmelere satlan ste prim; Hastalklardan arnm olduu belgeli iletmelere prim; Soy ktkl hayvan yetitiren kaytl reticilere prim; Tarm kooperatifi yelerine prim; Sam makinelerine ve soutma tanklarna yaplacak yatrmlar (toplam yatrm maliyetinin yzde 40 kadar); Hastalktan arnm iletmelerde hayvan bana sbvansiyon. Enfeksiyonlu olup bu iletmelerde kesimi yaplan hayvan bana sbvansiyon; Hastalktan arnm yre ve blgelerde genileme; Hayvan belirleme program: belgesi olan hayvanlar ve bu hizmeti salayanlar iin sbvansiyon; Hayvan hastalklarnn kontrol iin grev yapan personele prim; Gda gvenlii ve kontrol iin veteriner hizmetlerine bavuranlara prim; Hayvan genetik kaynaklarnn korunmas programna katlan reticilere prim; Arclk, su kltr, ipek bcekilii ve kmes hayvancl faaliyetlerine prim; Ynlerini ilgili kooperatife satan tiftik keisi yetitiricilerine prim; Koyun ve kei yetitiriciliine prim: reticilerin Birlik yeleri olma kouluna bal olmak zere dii kei ve koyun bana prim; ve Sertifikal yem bitkileri tohumu retimine prim. 52

3.7.3.

Sbvansiyonlarn st retimine etkisi

Trkiyede st sektr verilen sbvansiyonlardan her zaman yarar salamtr. Sektrn bugnk dzeyi veri alndnda, bu destein retim zerindeki ve iletme leindeki etkilerini belirlemek gtr. Yaklak 20 yl kadar nce snai iletmelerce retilen stn tm st retimi iindeki pay yzde 20 idi. Bugn ise yzde 25tir. 25 yl nce iletmeler daha kkken, bugn ortalama bir iletmede 3-4 inek bulunmaktadr. Trkiyenin dou blgesi sbvansiyonlarn zel tahsisinden her zaman yarar salamtr. Ancak gene de blgede st retimi azalmtr. lkenin dou ve gneydou blgelerinde stlk gerilemi, aradan geen yllarda birok iletme kapanmtr. Bugn bu blgelerde orta byklkte bir st iletmesi bulmak gtr ve mandralar balca retim tesislerini oluturmaktadr. Koyun ve kei st retimi de gerilemektedir. Oysa, geleneksel olarak dou ve gneydou blgeleri inek, koyun, kei ve hatta manda yetitiriciliinin n planda geldii yrelerdi. Bu gelimeler, Trkiyede stln ve hayvancln genel durumunu etkilemektedir. Deiimi grmek iin aada verilen rakamlara gz atlabilir: 1999 ylnda lkedeki toplam sr varl 11.3 milyondu; 2004 yl rakam ise 9.8 milyondur; Koyun says 1999 ylnda 40.4 milyon iken 2004te 25.4 milyona dmtr; Kei says 1999da 10.9 milyon ba iken 2004te 6.7 milyona dmtr; 1999 ylnda 371.000 olan manda says 2004te yalnzca 113.000dir. Dou ve Gneydou Anadoluda tarmsal iletme bykl sabit kalr veya azalrken, lkenin batsnda st iftlikleri nemli bir gelime gstermektedir. Bu blgede 50-100 inee sahip olan iftlikler, bunun ardndan modern st iletmeleri kurulmutur. Sbvansiyonlarn 2005 ylndaki tahsisi dikkate alndnda, bu destein zellikle kk iletmelere ynelik olduu, ticari ynelimli daha byk iletmeler asndan ise fazla bir ey ifade etmedii aka grlecektir. Gene de, bu grece byk iletmeler st primi,yem bitkileri retimine destek ve makine destei gibi imkanlardan bir lde yararlanabilmektedir. iftiler ve kk reticiler hkmetin sbvansiyonlarndan yararlanabilirken, snai iletme sayldklarndan st iletmelerinin ve mandralarn bu tr destekten yararlanmalar mmkn deildir. 2005-2010 dneminde uygulanacak sbvansiyonlarn kaliteli st retimini nemli lde etkilemesi beklenmektedir. Nitekim, st iletmelerinin 400 bin ton kaliteli st toplayabildikleri 2005 ylnda bunlarn etkisi kendini somut olarak ortaya koymutur. Ayn artn 2006 ylnda da srmesi beklenmektedir. Ne var ki, st tketiminde bu oranda bir art grlmemitir. Bunun balca nedeni ihracat imkanlarnn olmaydr (fiyatlarn ykseklii ve AB standartlarna uymama nedeniyle). Sonuta, st iletmeleri i pazarda sorunlarla karlamtr. Hkmet, sanayi sektr iin bir dizi teviki srdrmektedir. Bu balamda, kalknmakta olan blgelere yaplacak yatrmlar iin aadaki avantajlar ve zendiriciler salanmaktadr: Belirli bir sre ile kurumlar vergisinden muafiyet; Ucuz enerji kullanm; alanlarn sosyal sigorta primlerinde indirim; 53

 Makineye ve donanma yaplacak yatrmlarda KDV muafiyeti; Makine ve donanmn gmrksz ithali; Dk faiz orannda kredi imkanlar. Blgeler arasnda farkllk gzetilmekle birlikte, teviklerde sektr baznda bir ayrm yoktur. Dolayl sbvansiyonlar da st reticilerinin gelirlerine katkda bulunmaktadr. rnein, Trkiyede kyller gelir veya kurumlar vergisi dememektedir. iftilerin eitimine de dolayl sbvansiyon olarak baklabilir. zel sektr tarafndan uygulanan eitli eitim programlar vardr. Fakat yine de devlet ve zel sektr tarafndan verilen eitimler snrldr. Altyap yatrmlarnda son dnemde bir art grlmtr ve bu art sektrdeki gelimeler zerinde etkili olmutur. Bylece ortaya kan ekonomik byme kendi adna st rnlerine ynelik talebi dolayl biimde arttrmtr. Kii ba gelirde art st rnlerine talebi arttrmakta, bu da retimde arta yol amaktadr. Hayvan salnda alnan nlemler, hayvan hareketlerinin kontrol, denetimler, hayvanlarn tanmlanmas ve veterinerlik hizmetleri st rnleri retimini dolayl yollardan etkileyen faktrlerdir. Bugn iin bakldnda bu tr etkinlikler snrldr ve hkmete alnan nlemlerin sorunlarn zmnde etkili olup olmadn belirleyecek bir deerlendirme yapmak da gtr. Trkiyede tarma elverili toprak fazla deildir. Paralanm topraklarn birletirilmesine ynelik bir programa byk gereksinim vardr ve byle bir program tarmsal etkinlikler iin ciddi bir zendirici olacaktr. Mevcut miras hukukunun bir sonucu olarak elde tutulan toprak paralar klmtr. Gelikin bir arazi piyasas yoktur ve fiyatlar birok ifti asndan yanna yaklalmayacak kadar yksektir. St hayvancl yapacaklarn grece kolay toprak edinmelerini salayacak baarl programlar yoktur. Byk devlet iftliklerinin (TGEM ve TGEM iftlikleri) zelletirilmesi, toprak sorununun zm asndan son derece olumlu bir admdr. Ne var ki, bunun genel etkisi snrl kalmaktadr. Meralarn gelitirilmesi bir baka zendirici olabilir; ancak ne var ki, TKB bu konuda fazla baarl olamamtr. Meralar, yllar getike giderek daralm ve verimliliini yitirmitir. Bu durum, hayvancln byk lde meralara dayand dou blgelerinde zellikle geerlidir. (Bu konuda daha sonra Blm 5.8de daha ayrntl ele alnmaktadr). yi dnlm ihracat politikalar ve ihracat piyasalarnn geliimine destek, talebi canlandrma, dolaysyla retimi artrma asndan nemli aralardr. Trkiyede st sektr, srasyla 54 milyon ve 34 milyon dolar olmak zere dk ithalat ve ihracat hacmiyle kapal bir pazar olagelmitir. Sektr sz konusu olduunda, bir de dolayl caydrclar vardr. St sektrne ilikin mevzuat nemli sorunlarla yz yzedir: Mevzuatta boluklar vardr veya uygulama yetersizdir. rnek olarak sokaklarda satlan stten sz edilebilir. Aslnda sokakta st satlmas 1930 ylnda yasaklanmtr; oysa bugn retilen stn yzde 10u bu ekilde satlmaktadr. Sokaklarda st satanlarn rgtlenmeleri bile vardr ve bu yasa d faaliyet nedeniyle ceza aldklar da yoktur. St sektrnde kayt d piyasa yzde 75 gibi yksek bir paya sahip olup, kontrolsz biimde faaliyetini srdrmektedir. Kontroller, yalnzca kaytllar zerinde uygulanabilmektedir. Bu durum, dolayl olarak caydrcla rnek oluturmaktadr. Trkiyenin bats st reticilii ve kapasite asndan nemli bir gelimekte gstermekte, ancak btn abalar zel sektr tarafndan balatlmaktadr. Bu gelimede hkmetin etkin bir rol yoktur. Bu da, stlk sektrnn gelimesinde sbvansiyonlarn rol ile ilgili bir soruyu 54

gndeme getirmitir. Bu arada, bir baka soru iareti, de bat blgesi pek az destekle st sektrn gelitirmiken, douda kk reticilere verilen destee karn bu sektrn neden gerilediidir. OECD istatistiklerine gre Trkiyede tarma verilen destek OECD ortalamas kadardr. Bu da, ya programlarn uygun olmad ya uygulama hatalar olduu ya da yanl hedeflerin seildii gibi olaslklar akla getirmektedir. Bu sonuca gre, ortadaki sorun destein miktaryla deil, hangi yntemlerle ve hangi amala verildiidir. Trkiyede st reticiliine destek byk lde sosyal bir politika olarak grlmekte, iin ekonomik ynleri ihmal edilmektedir. Bu da, etkin almayan, ekonomik rasyonalite asndan ok kk lekli iletmelerin desteklenmesi, bylece sektrn daha ktye gidip rekabet edemez duruma gelmesine yol amtr. 3.8. Trkiyede Toprak Meseleleri St reticiliinde toprak meselesi 3.8.1.

Bu blmde, toprak, sr yemi, sr bykl ve st retim maliyetinin birbiriyle ilikili parametreler olduklar dnlerek stlk asndan toprak meselesi daha yakndan ele alnmtr. Sovyetler Birlii dneminde, en bata besleme uygulamalarna bal olarak devlet iftliklerindeki ineklerin st verimi dkt ve hayvan bana ylda 2.500 litreyi pek gemiyordu. Bu iftliklerde alanlarn kendi adlarna bir iki inekleri de bulunuyordu. Eldeki ayn rktan bu zel ineklerin verimi ise, dierlerinden en az yzde 50 daha fazla idi ve bu da bakm ve besleme uygulamalarnn daha iyi olmasndan kaynaklanyordu. Tarmsal yan rnler ve bir miktar otlatma ile bir srn beslenmesi ise 20 inein profesyonel yntemlerle yetitirilmesi farkl ilerdir. Fransa ve Almanyada st iftliklerinin ou aile iletmesi niteliindedir. Genellikle iftlikler baharda/yazn taze ot, kn saman ve silaj (ot veya msr) olmak zere kendi sr yemlerini retirler. Bu tr iletmelerin hayvan yemlerini dardan almalar nadiren grlen bir durumdur. Gerekli toprak yzeyi konusunda bir fikir edinme asndan CIGC hayvan bana asgari bir hektarlk iyi arazi tavsiye etmektedir (Jura Dalar). Bir iftlikte st srclnn balca faaliyet olduu ve hayvanlarn temelde taze otla beslendii dier yreler iin da ayn oran nerilmektedir (Normandiya, Thirache). iftliklerin ayn anda hem taze ot hem de msr silaj rettikleri yerlerde ise bu oran biraz farkllar. Aadaki Kutu 3, Fransann alak blgelerinde tipik bir st iftliinin hayvan yemi retimindeki toprak kullanmn vermektedir. Kutu 3: Ortalama st iftlii bykl (Fransa) Otlak alan: 49.1 ha Silajlk rn ekilen alan: 10.8 ha 13

13

Silaj retimi iin gerekli donanm ok pahal olduundan ve bu donanm yaln yalnzca belirli gnlerinde kullanlacandan, st reticileri CUMA olarak rgtlenmilerdir. Bunun anlam, donanm satn almna ve kullanmna ynelik kooperatif rgtlenmesidir. retim maliyetinin drlmesi, Avrupal st reticilerinin sabit fikridir. Aslnda bu durum ylda bir hasada tekabl eder.

55

Dier: Toplam kullanlabilir tarm alan: St inei: Dier sr: Toplam sr: Yukarda verilen rakamlara gre kullanlacak bitkilerin yetitirilmesi 0.86 hektardr.
Kaynak: Misyon tahmini.

2.3 ha 62.2 ha 38.7 ba 33.7 ba 72.4 ba bir iftlikte hayvan yemi olarak iin ayrlan alan bir ba hayvan iin

3.8.2.

Trkiyede topraklarn durumu

Topran bulunabilirlii, yeterli byklk ve kalite, farkl trde yatrmlar asndan Trkiyede ok ciddi sorunlardr. Eer st srcl yapanlar kendi yemlerini retmek isterlerse bunun iin yeterli byklkte topraa sahip olmalar gerekecektir. Oysa, yeterli byklkte ve makul fiyattan kaliteli arazi bulmak, Trkiyenin neresinde olursa olsun gtr. Uygun arazinin kstl oluu, Trkiyede st srcl yapan iletmelerin gelimesinin nndeki balca engeldir. Halen yrrlkte olan miras hukuku eldeki topran varisler arasnda bltrlmesini ngrmektedir ve topran sahibi her el deitirdiinde toprak klmektedir. Genel olarak, iftilerin ve kyllerin sahip olduklar toprak paralar hep kktr. Geri arazileri geni birtakm iftlikler vardr, ama bunlar istisnadr.Mevcut miras hukuku yrrlkte kaldka, byklk sorunu varln koruyacak ve yatrmclar iin sorun yaratmaya devam edecektir. Bir dier nemli kategori ise ortak mlkiyetteki mera alanlardr. Bu tr alanlar tm ky topluluunun sahipliinde olup alnp satlamazlar. Ayrca, bu tr alanlara giri mera yasasyla dzene balanmtr. Baka bir deyile, zel kiilerin bu alanlara girii ve kullanm haklar yoktur. Bu yasa deitirilmedike, ihmal nedeniyle verimliliklerini yitirmi bu alanlarda zel yatrm mmkn olmayacaktr. Topluluk (ortaklk) dzeyinde mera ynetimi ise bu sorunun zmnde bir seenek olarak grlebilir. Devlet iftlikleri hayli geni bir alana yaylr. Genel olarak bakldnda, kamu idaresi altndaki arazi, verimliliine karn, etkin biimde kullanlmamaktadr. Gneydoudaki Ceylanpnar rnek alrsak, bu devlet iftliinin yayld alan Belikadan daha byktr. Toprak ok verimlidir (birinci derece tarm arazisi olarak snflandrlmaktadr) ve iftlik st ileme sanayi ve pazarlarna yakn konumdadr. Bu koullarn st srcl asndan ideal olmas gerekir ve bu alan az sayda profesyonel iftlik tarafndan kolektif olarak kullanlabilir. zelletirme program kapsamnda TGEM veya TGEM kapsamndaki kimi alanlar 30 yl sre ile zel sektre kiralanmtr. Topran satlmayp uzun vadeli kiralanmas muessif bir konudur. Trkiyede toprak fiyatlar ok yksektir. lkenin batsndaki verimli topraklar, genellikle, orta Avrupadaki benzer topraklara gre daha pahaldr. Bu piyasa henz gelimemitir ve toprak alm satm ileri emlakiler araclyla veya yerel basna ilan verilerek gerekletirilmektedir. Emlakiler genel olarak yerel lekte faaliyet gsterirler. Bununla birlikte son dnemde lkenin her blgesinde i yapabilen daha byk emlakiler de ortaya kmtr. Yabanclara arazi satn da mmkn kolan yasa deiikliinin ardndan bu tr firmalarn ileri de genilemitir. Bu adm piyasay canlandrm, bununla birlikte fiyatlar da artmtr. 56

4. TRKYEDE ST VE ST RNLER SEKTR 4.1. St retimi St reticileri 4.1.1.

Gelimi lkelerde ya da gei dnemindeki lkelerde st reticilerinin analizinde drt kategori dikkate alnabilir: Kendi kendine yeterlilik dzeyindeki st reticileri: Bu reticiler ounlukla yal kiilerdir ve ellerinde bir-iki inek vardr. Ayrca bir miktar hububat, hayvan yemi, sebze-meyve yetitirirler. Stlerinin kalitesi genellikle dktr ve rn evde tketilir veya bir blm yerel pazarda da satlr. 3-10 inee sahip kk reticiler: Bu kategoride en yaygn grlen durum, yakn tketicilere st satna olanak verecek biimde kendi kendine yeterlilik durumunun tesine geilmesidir. retilen stn bir blm toplama merkezine, mandraya veya baka bir st ileme tesisine verilebilir. St genellikle dk kalitededir. reticiler ise yal veya orta yalarda kiilerdir. Bu kiiler, kk iletmelerinde stn dnda eitli rnler de yetitirmektedir. Kimi durumlarda iftilik bu kiiler iin yar zamanl bir etkinliktir. 10-50 inekli uzmanlam st reticileri: Bu kategoride yer alan iletmeler genellikle orta byklktedir ve st retiminde uzmanlamtr. Ayrca, bu kategorideki reticiler grece gen kiilerdir ve ticari amal almaktadrlar. Kural olarak, stlerini st ileme tesislerine satarlar. 100 veya daha ok sayda inei olan youn reticiler: Bu kategoriye girenler genellikle zel iftlikler veya devlet iftlikleridir. zel olarak st retimine younlarlar ve rnlerini yerleik st tesislerine satarlar. Stn kalitesi genellikle iyidir. Son iki kategori st sanayi asndan zel nem tar. Kresel adan bakldnda, toplumsal meseleler bakmndan zel yeri olan ilk iki kategori ile ekonomik ve teknik ynelimli son iki kategori arasnda ayrm gzetilebilir. Ancak, sanayicilerden st reticilerine destek salamalarnn istendii durumlar da vardr. Bu destek, genellikle salanr; ancak dzeyinin makul llerde kalmas gerekir. Yeni pazarlara (rnein Polonya ve in) alan ve st reticilerine destek ve yaym programlar mahiyetinde sistematik yatrmlara girien kimi batl firmalar vardr. Aktr ki, yatrmc ancak kendisi iin bir getiri grdnde bu tr yatrmlara giriecektir. Ne var ki, bu trde yatrmlar, yukarda anlatlanlardan ilk iki kategori sz konusu olduunda bir getiri vaat etmeyecektir. Ancak gene de, bu kk lekli st reticilerine de belirli frsatlar tannmaldr ki fazla stlerini pazarlayabilsinler veya retimlerini rn sat yaplp gelir elde edilebilecek alanlara yneltmeleri iin kendilerine yol gsterilsin. Bu ise, Trkiyede st sektrnn genel piyasa geliimini dikkate alan ve kk lekli reticileri sistemle btnletirmenin yollarn arayan daha ileri dzeyde analizleri gerektirmektedir. Destek hizmetlerinin iyiletirilmesi, daha byk iletmelerle ilikilendirilmek zere retici birlikleri kurulmas ve/veya retim tesislerini gelitirmeleri iin kk iletmelere destek verilmesi bu balamda yaplabilecekler arasndadr. St iletmeciliini gelitirmek isteyen gen reticileri bekleyen balca sorunlar; finansman yokluu ve yaym hizmetlerinin yetersizliidir. Bu alanda gl bir kamu destei olmadan gelimelerinin n ciddi biimde tkanm olacaktr. Portekiz ve Polonyadaki AB finansmanl

57

eitli kalknma programlarnn da gsterdii gibi bu sorunlarn zm yollar mevcuttur.14 Bugn, Polonya iin salanan destein yzde 80i birincil retim sektrnn modernizasyonuna ve yeniden yaplandrlmasna tahsis edilmitir. Son be yl iinde kk reticilik sektrne ynelik olarak TKB tarafndan salanan nemli destee karn15, bu yardmlar st sektrnn bu blmnde nemli bir iyileme salamamtr. Kk reticilik sektrne salanan kamusal destein kendi iinde gl bir sosyal destek bileeni tadndan daha nce sz edilmiti. Bununla birlikte, gelecekte salanmas planlanan destek, teknik durumlar da dikkate alnarak kk reticilerin karlatklar sorunlarn zmne yneltilmelidir. Burada, danmanlk hizmetleri, topraa daha iyi eriim ve elverili koullarda kredi imkanlar gibi nlemler, kk retici kesimin potansiyelini harekete geirmede ilevli olabilir. Daha byk lekli st reticileri de baz desteklerden yararlanm, ancak bu destek snrl kalmtr. zel yatrmclarn finanse ettikleri byk zel iftliklerin geliimi haz kazanmtr ve olduka etkileyici bir sre iindedir. Bu srecin ivme kazanaca ve bylece kk lekli st reticilerine salanan yararn daha da belirginleecei varsaylmaktadr. Dolaysyla, yukarda sz edilen destek nlemleri byk nem kazanmaktadr. 4.1.2. St sr varl ve verimi Srclk alt sektrnde durum, Trkiyenin dousu ile bats arasnda nemli farkllklar gstermektedir. lkenin dousunda yerli rk hayvanlar arlktadr. Genetik nedenlerden dolay, hayvanlarn beslenmesi ve genel olarak bakm asndan verim ok dktr (1.000 litreden az). Bu koullarda lkenin dou blgelerinde retilen st, byk iletmeler asndan pek anlam tamamaktadr ve fazla st de yerel mandralara satlmaktadr. Hayvanlarn daha iyi beslenmesi, daha iyi hayvan barndrma koullar salanmas ve sr seimi gibi yollarla baz yerli rk ve melez hayvanlarda verimin daha makul dzeylere kartlabilecei dnlmektedir. Trkiyenin batsnda ise saf Holstein veya melez hayvanlar arlktadr. Verim, saf rk hayvanlarda 6 bin, melezlerde ise 4 bin litre civarndadr. Ziyaret edilen uzmanlam btn st iftlikleri karlatklar benzer sorunlardan sz etmilerdir: BSE kayglar nedeniyle Avrupa lkelerinden (sve dnda) saf rk hayvan ithalinin yasakl oluu, buna karlk yerli rk hayvan fiyatlarnn ar ykseklii. Bu durumda lke iinde st retiminin gelitirilmesi ciddi engellerle karlamaktadr. Ayrca belirtmek gerekirse, AB mevcut durumun konulan yasan yeniden gzden geirilmesine ynelik olarak deerlendirilmesini istemitir. Trkiyedeki yetkililer de bu konuda duyarldr ve bu noktada BSEnin insan ve hayvan sal asndan ierdii risklerle lkedeki st sanayinin ekonomik gereksinimleri arasnda bir muhasebe yapmaktadr. 4.1.3. Yaym hizmetleri Yaym hizmetleri Trkiyede nemli bir konudur. 10dan fazla st ineine sahip olup potansiyelini gelitirmek isteyen bir iletme asndan yeterli yaym hizmetleri byk nem tar. Gemiteki deneyimler, iftilere yeterli destek ve hizmetler salandnda st iftliklerinde retimin nemli lde arttrlabileceini gstermektedir.Farkl biimlerde olmak
14

AB Yapsal Fonu, Portekiz ve Krsal ve Tarmsal Kalknma zel Katlm Program iin destek salam, Polonyadaki Tarmsal Modernizasyon ve Yeniden Yaplanma Ajans (ARMA) da Polonyaya ynelik destei ele almtr. 15 Baknz bu belgede blm 5.6.2.

58

zere btn AB lkeleri st reticilerine gerekli destei salayacak ilgili rgtlenmelere gitmilerdir. Bu, yatrma iyi getiri salayan krl bir etkinliktir. Stlerini byk iletmelere veya yerleik kooperatiflere teslim edenler dnda Trkiyedeki st reticilerinin ou kendi balarna braklm durumdadr. Ky kooperatifleri ve belediyeler faaliyetlerini st toplama ve deme ile snrlandrmaktadr. Daha byk st iletmeleri birok reticiye eitim salamaktadr; ancak mevcut ihtiya dnldnde bu destek ancak snrl kalmaktadr. Kimi kooperatif birlikleri nemli yaym hizmetleri sunmaktadr. Hazrladklar programlar eitimi ve retimi, tarmsal donanmn kiralanmas ve idaresi ile ilgili ileri, girdi teminini, hayvan saln ve veterinerlik hizmetlerini iermektedir. Sz konusu hizmetlere rnek olarak Tire de bulunan kooperatif verilebilir. Bu tr destek hizmetlerinin daha da gelitirilip yaygnlatrlmas son derece yerinde bir adm olacaktr. Dahas, mevcut kooperatif birliklerinden birine yelik, gerek sektr gerekse reticiler asndan yararl olacaktr. 4.1.4. St toplama ABde st toplama ii iyi organize edilmitir ve herhangi bir sorun ortaya karmamaktadr. reticiler, sadklar st, kendi iletmelerinde bulunan soutma tanklarna koymaktadr. St, iki saatten daha ksa bir sreyle bu tanklarda < 4Cde soutulmaktadr. letmenin kamyonu iki gnde bir gelerek st almakta (drt sam sonucu elde edilen st) ve dorudan iletmeye teslim etmektedir. Trkiyedeki durum ise ok daha karmaktr. St, mandralar, sokak satclar veya dierleri tarafndan toplanabilir. Ayrca, reticinin stn kyde bulunan toplama merkezine teslimi de mmkndr. Bu tr toplama merkezleri yerel kooperatifler tarafndan veya yerel ynetim tarafndan idare edilmektedir. Kooperatif birliklerinin ynettikleri toplama merkezleri de vardr. Salan st, soutulmadan ve deiik kaplarda teslim edilmektedir. Toplama younluu (AB referans baznda) 100 litre st toplamak iin kilometre cinsinden alnmas gereken mesafe anlamna gelir. Baka bir deyile, bu younluk verisinden hareketle, snai amala st toplanmasnn karl olup olmad, toplama masraflarnn ar olup olmad belirlenir. rnek olarak, Fransada toplama younluu kilometre bana 100 ile 280 litre arasnda deimektedir ve ortalama da kilometre bana 80 litredir. Bu younluk kilometre bana 80 litrenin altna dtnde, iletmelerin bu toplama ilemini maliyet/yarar asndan ciddi biimde deerlendirmeleri gerekir. St toplama giderleri sanayi tarafndan stlenilir. Bu giderler reticiye verilen fiyata yanstabilecei gibi toplama merkezi giderlerine de yazlabilir. Bu giderler, kullanlan aralarn amortismann, srclere denen cretleri, yakt giderlerini, bakm masraflarn, iftlik dzeyinde soutmay, soutma tanklarnn amortismann vb. ierir. Fransann bat blgelerinde st toplama giderleri stn ortalama maliyetinin yaklak yzde 5ini oluturmaktadr. Bu oran yzde 3 ile yzde 6 arasnda deimektedir. Toplama merkezlerinin halen faal olduu Portekizde toplama giderleri st fiyatnn yaklak yzde 10unu oluturur. St toplama organizasyonu ABde bir sredir ynlendirilmektedir ve bu adan st firmalar arasnda kendi alanlarnda hemen hemen hi rekabet yoktur. Gemiteki deneyimler, st arz iin giriilen mcadelelerin ksrln ve sonusuzluunu ortaya koymutur. St tesisleri toplama alanlar ve giderleri bakmndan optimum olan bulmak iin tedarik hatlar konusunda kendi aralarnda grmekte, st kalitesi rekabetini ise retici iftliklere brakmaktadr. 59

Trkiyedeki toplama sistemi ise byk bir kalite sorunu ile kar karyadr. Ayrca, st toplamada iyi organizasyon yaplamam olmas maliyetleri de artrmaktadr. Grlerine bavurulan Trk sanayiciler bu giderlerin st fiyatnn yzde 15-20sini oluturduunu belirtmi ve bu maliyetin st fiyatna eklendiini sylemitir. lk adm olarak, st reten yrelerde toplama ilemlerinin belirli bir dzene ve egdme balanmas ve st iletmeleri arasndaki st alverilerinin daha etkili bir szleme/tedarik sistemi erevesinde gerekletirilmesi toplama giderlerini nemli lde azaltacaktr. Byle olsa da, stn mikrobik kalitesi sorunu yine de ortada durmaktadr ve kalitede iyileme salanmas iin kaliteye gre deme sisteminin gelitirilmesi gerekmektedir. 4.1.5. Mevsimlik deimeler Mevsimlik deimeler gemite Avrupadaki st sanayi asndan byk bir kayg konusu oluturuyordu (kimi lkelerde, mevsime bal olarak oranlar 1 ile 4 hatta daha fazlas arasnda deikenlik gsterebiliyordu). Bu deikenlikler finansal, teknik ve insani alardan nemli sorunlar ortaya karyordu ve bunlara bir zm bulunmas gerekiyordu. Ancak bugnk k/yaz deikenlikleri (yzde 20lik deikenlikler) artk sorun deildir. AB lkeleri bu sorunu st kalitesine gre fiyat deikenlikleriyle zmtr. Bunlara ek olarak st reticilerine ynelik destek, reticilere, buzalama zamanlarn dengeleme ve st srlarna k aylarnda uygun barnak salama gibi alanlarda hizmetler de sunmutur. Trkiyede ise durum hayli farkldr. Dou Anadoluda st retimini belirli bir dzene balama ii hayli g bir itir ve bu blgelerde mandralarn yaz aylarndaki st fazlasn ilemesi anlalr bir durumdur. Bununla birlikte lkenin batsnda durum ok farkldr. Bu blgede hayvanlar suni tohumlamaya tabidir ve hayvan yemi herhangi bir sorun oluturmamaktadr. 4.2. Stn Kalitesinin Belirlenmesi Stn bileimi 4.2.1.

Stn bileimini belirleyen balca ltler ya ve protein ile kuru madde ieriidir. Stn bileimi byk lde hayvann rkna, beslenme rejimine, mevsime ve hayvann nerede tutulduuna baldr. 15 AB lkesi iin u ortalamalar belirlenmitir: Yzde 4.08 ya (3.6 ile 4.4 arasnda kabul edilebilir deikenlikle birlikte); yzde 3.31 protein (3.0-3.4 aral); ve yzde 12.5 civarnda da kuru madde. Bu bakmdan Trkiye ile Portekiz arasnda birtakm benzerlikler vardr. Bu iki lke iin de ya ve protein ierikleri ortalama olarak srasyla yzde 3.84 ve yzde 3.22dir. St sanayi birtakm standart deerlerle birlikte st bileimine gre deerlendirmektedir. Dolaysyla, ya ve protein ierii (gram olarak) kabul edilen standartlar aarsa daha yksek bir deer verilmektedir. Bununla birlikte, lkelerin ou yal ve szme yourt arasnda farkl deerlendirmeler uygulamaktadr (ou kez 40/60 oran). SETBR yesi iletmelerin hepsinde Milkoscan tesisi olduundan, bu iletmelerde stn bileimi ile ilgili doru veriler elde etmek mmkndr. Buna gre, ya ve st oranlar ABdekinden dk, ancak gene de kabul edilebilir dzeydedir. Bu durum, st iletmeleri asndan nemli bir sorun oluturmamaktadr. 4.2.2. Stn kalitesi Bakteriyoloji alannda u hususlar sz konusudur: evresel kirlenme (sam ve depolama srasndaki hijyenik koullar) ile dorudan balantl toplam bakteri says; 60

Hayvann sal konusunda (mastitis) hemen bilgi veren somatik hcre saym; Topraktaki kirlenmeyle dorudan balantl bir e olarak butirik asit sporlar says (silaj). 92/46 sayl AB Direktifi azami eikleri belirlemektedir. Bakteri kirlenmesi sz konusu olduunda, ml bana 1 milyon bakterinin tesinde artk saymn bir anlam kalmaz. Bu eie gelindiinde bakteriler dorusal bir byme evresine ularlar ve hzla milyonlarcasnn zerine milyonlarcas eklenir. Sonuta st birka saat iinde asitleir ve phtlar. Bu alma kapsamnda yaplan analiz, bakteri saysnn iletmeler tarafndan dzenli biimde kontrol edildiini (standart saym yoluyla) gstermitir. Yalnzca zel iftlikler 500 binden az bakterili st teslimi yapmaktadr (genellikle AB standartlarna uygun). Btn toplama merkezleri 1 milyonu akn, genellikle milyonlarca bakteri ieren st teslim etmektedir. Dier bir deyile sanayi stnn yzde 95inden fazlasnda bakteri dzeyi 1 milyonun tesinde olup AB lkelerinde kabul edilmeyecek konumdadr. Somatik hcre gstergeleri seyrektir (yalnzca tesadfi rnekler zerinden) ancak bu saynn da anormal denebilecek dzeyde olduu sanlmaktadr. Ankara Veterinerlik Enstits tahminlerine gre somatik hcrelerin ortalama varl yaklak 700 bin civarndadr. Enstit ayrca st srlarnda brucellosis prevalansn da tahmin etmitir (yzde 60). Butirik sporlarla ilgili bilgi yoktur. St kalitesinin ok dk olmas, Trkiyede st sektrnn nndeki en byk sorundur. SETBIRe bal iletmelerde sistematik kontroller yaplmaktadr: dk st kalitesi veya kalitesiz st ya geri gnderilmekte ya da st tozuna evrilmektedir. Her ikisi de ayn fiyattan olmak zere her tr st aldklarndan, bu durum mandralar ve sokaklarda st satanlar iin geerli deildir. Stn safl, yasak olan herhangi bir maddenin kastl veya kastsz olarak ste katlmam olmas anlamna gelir. Ste genellikle katlan maddeler su (ime suyu veya deil), haere ilac, eker, niasta, soda, antibiyotikler, hidrojen peroksit vb.dir. Ste herhangi bir baka madde katlmas uygulamas ABde tamamen ortadan kalkmtr; byle bir fiilin yasal sonular ok ardr. Ste su katlmas gelimekte olan lkelerin pek ounda hayli yaygn bir uygulama olup sorun tekil etmektedir.Trkiyede ise, en azndan snai st retiminde byle bir sorun yoktur. Buna karlk, sokaklarda satlan st zerinde yaplan analizler bu ste genellikle su katldn gstermektedir. Bununla birlikte Trkiyede stn kalitesi ile ilgili en kritik mesele stte nemli miktarda antibiyotik bulunmasdr. Stteki antibiyotik kalntlar bu sanayi iin nemli bir sorun oluturmaktadr. 4.2.3. Stte kalite kontrol Trkiyede organize st kalite kontrol yeni uygulanmakla beraber yalnzca byk iletmelerle snrldr. SETBR iletmelerinde kontroller st toplama merkezi dzeyinden balamak zere sistematik biimde yaplmaktadr. Mandralar ve sokak stleri asndan ise ortada ne paydalar/tketiciler ne de kamu kesimi tarafndan kontrol diye bir ey yoktur. Stn iyi/kabul edilebilir kalitede olup olmadn anlamada birtakm basit testler uygulanabilir. rnein reduktaz sresi (metilen mavisi) veya alkol testi gibi. Danone btn toplama merkezlerine ilikin reduktaz sresini aklayarak iyi bir rnek oluturmaktadr. Bu, gvenilir ve etkili bir kontrol yntemidir. Toplama merkezlerinin halen faal olduu AB lkelerinde, byklklerinden bamsz olarak btn st reticileri tek tek kontrol edilmektedir. Trkiyede ise, st retenler ile ileyenler arasndaki balant dorudan olmadndan durum daha karmaktr. Ky kooperatiflerinin ve 61

belediyelerin st istediklerine satma tercihleri vardr. Burada sz konusu olan stn kalitesi deil maliyettir. Stte kalite kontroln reddeden st reticileri/toplama merkezleri her durumda ellerindeki st sokaklarda st satanlara veya mandralara verme imkanna sahiptirler. Trkiyede stte kalite kontrol ile ilgili nemli bir baka sorun da, stn bileimini ayrntl biimde analiz edecek ve rnein Bactoscan gibi mikrobiyolojik testleri yapabilecek donanmda laboratuarlarn bulunmaydr. Dolaysyla, bu tr laboratuarlarn nasl kullanlacana ilikin bilgi de yoktur. Stte, gerek kaytl gerekse kayt d sektrlerde kaliteye gre demeyi aama geirecek bir sistemin oluturulmas TKBnin sorumluluundadr. St sektrnn geni zorunluluklara uyum salamasn kolaylatrma asndan byle bir sistemin kademeli olarak devreye sokulmas gerekir (lke 1986 ylnda ABye katldktan sonra Portekizde devreye sokulan kalite deme sisteminin incelenmesi yararl olabilir). 4.2.4. St fiyatlar Trkiyede st fiyatn piyasa belirlemekte, bu belirleme ilemi er ay arayla yaplan mezatlara gerekletirilmektedir. 2005 yl Kasm aynda Trkiyenin batsnda bir litre stn fiyat (fabrika k) 0.30 Euro idi. Fiyat belirlenmesinde herhangi bir kural yoktur; yalnzca pazarlk sz konusudur. St ileyen tesisler, sanki nadir bir mal zerinde rekabet ediyorlarm gibi birbirleriyle kaliteli st rekabetine giriirler. Bu arada, uzak yerlerden st getirtilmesi bile gndeme gelebilir ve iin iine araclar girdiinde bu kiilerin stn kalitesi konusunda herhangi bir zenleri yoktur. Yalnzca byk iletmeler kaliteye gre deme sistemi uygulamaktadr ve stte kalite kontrolne ynelik tek aba da budur. Btn AB lkelerinde kamu yetkilileri st kalitesine gre deme sistemine ynelik standart ynetmelikler getirmilerdir. Bunun zerine st ileyen kurulular da piyasa talebine gre kendi deme sistemlerini olutururlar. Trkiyedeki yetkililer, st kalitesi ile ilgili sorunun zmnde benzer bir yol izleyebilirler. ABde st deme sistemleri ounlukla lkelerin kendi tercihlerine gre belirlenir. Buna karn, genel olarak alndnda iki sistem ilemektedir: Ste yaplan deme kaliteye tabidir: yi kalite st fiyat dzenlidir, deimez, buna karlk kt kalite ste yaptrm uygulanr; St kalitesinin gndemde yer igal ettii lkelerde, ikramiye/ceza sistemi geerlidir. Buna gre iyi kalite ste daha fazla fiyat denirken, kt kalite ste para cezas uygulanr. stenilen etkinin salanabilmesi bakmndan iki deme sistemi arasndaki farkn gerekten belirgin olmas gerekir. Kayt d st sektrnn her tr denetim mekanizmasnn dnda kald gzetilirse, etkili bir st kalitesi deme sisteminin oluturulmas g bir itir. 4.2.5. Tevikler ve sbvansiyonlar St sektrne yaplan yatrmlar, lkedeki tketim potansiyelinin ykseklii nedeniyle yatrmclarn ilgisini ekmektedir. Ancak, mevcut kurumsal skntlar ve tarmdaki ikili retim yaps dikkate alndnda Trkiyede st retme ilemlerinin maliyeti olduka yksektir. Gei srecinde olup st sektrlerini gelitirmek isteyen lkeler sektre eitli dzey ve biimlerde olmak zere destek salamlardr. Genel olarak, fiyat belirlenirken istisna durumlar dnda piyasa dikkate alnr. St retimine ynelik finansal destek nadiren dorudan ekilde yaplr. ou durumda hkmetler iftlik veya toplama merkezi leindeki yatrmlar btnyle veya ksmen finanse eder. Polonyada elde edilen sonular, st sektrne dorudan gl destek 62

ihtiyacn ortaya koymutur. Bu destek AB ve Polonyadaki resmi makamlar tarafndan dk faizli ve uzun vadeli kredilerle birlikte yatrmn yzde 50sine kadar varan sbvansiyonlar eklinde salanmtr. Trkiyede 2005 ylnda balayan uygulama ile stlerini kaytl sektre teslim eden reticilere prim verilmektedir. Profesyonel veya kk lekli reticilerce retilmi st kapsayan ve st kalitesini dorudan hedeflemeyen bu nlemin sektrde olumlu etkiler yaratp yaratmadn zaman gsterecektir. 4.2.6. Koyun ve kei st Trkiyede koyun ve kei st sektr hakknda bilgi toplamak son derece gtr. Uzmanlam profesyonel kurulularn ve firmalarn olmay bu gl daha da arttrmaktadr. Koyun st retimi mevsimseldir. retim, obanlarn yaylalardan st topladklar bahar/yaz aylarnda tepe noktaya kmaktadr. Verim ok dktr (tahminen koyun bana 0.2 litre) ve elde edilen st beyaz peynir yapmnda kullanlmaktadr. Bu peynir daha sonra araclar tarafndan ok dk fiyatlardan satn alnmaktadr. Dolaysyla, koyun ve kei besleyenlerin st ve peynir retimlerini artrmalar iin zendirici herhangi bir faktr sz konusu deildir. Koyun-kei st toplanmasnda, ilenmesinde ve pazarlanmasnda organize bir sistem olmadndan, bu rnlerin retimi giderek azalmaktadr. Profesyonel bir yap (st toplama, ileme ve rn pazarlamada grece makul koullar) olmadan bu azalma srecektir. Tablo 28: Koyun ve kei st retimi
Yl 1990 1995 2000 2004 Kaynak: TKB Koyun st (ton) 1.145.000 934.500 774.400 771.700 Kei st (ton) 323.700 269.700 216.300 255.500

Koyun ve kei besicilii, corafi ve iklimsel koullarn st inekilii asndan elverili olmad yrelerde yaayanlar iin tercih edilebilir bir zmdr. Kkba hayvanlar, dalk yrelere ve Akdeniz iklimine daha kolay adapte olabilirler. Koyun ve keiden st ve etin yan sra yn de elde edilebilir. Son on yl iinde koyun ve kei sr retiminde grlen azalma lkenin orta ve dou blgelerinden darya gle ilikilendirilmektedir. Koyun ve kei besicilii alt sektrne ynelik destein, krsal kesimdeki nfusu belirli bir istikrara kavuturmay amalayan krsal kalknma politikalarn da hesaba katmas gerekmektedir. 4.3. St rnlerinin Analizi Sv stn ilenmesi ve ambalajlanmas 4.3.1.

Genel anlamda st tketimi ifadesinin akla ihtiyac vardr. Kkler (insanlar ve hayvanlar) asndan vazgeilmez olan st, eitli organizmalarn, zellikle bakterilerin gelimesi iin ideal bir besindir. St memeden ktnda bakterisizdir. Ancak, ktktan sonraki evre koullar st hemen kirletebilir. Hayvan, retici ve kullanlan malzeme hijyenine dikkat edilmese bu daha abuk gerekleir. Avrupada i stn normal bakteri ierii 100.000 germ/mlnin altndadr. Gnmz koullarnda bu dzey 50.000in de altna dmtr. 106 germ/ml dzeyinin tesinde st insan tketimi asndan zararl grlr ve imha edilir. Bu dzey sz konusu olduunda st hzla asitleir ve birka saat iinde phtlar. Dolaysyla, 63

stn belirli bir ilem grmesi mutlaka gereklidir ve bunun yaygn kullanlan iki yntemi vardr: Basit pastrizasyon (72C/74C, birka saniye) patojen bakterileri ldrr, ancak kalnt laktik floray korur. Bakteri tahribi genellikle ilk bataki kontaminasyonla orantldr. Baka bir deyile, bataki kontaminasyon ne kadar fazlaysa, kalnt kontaminasyon floras da o kadar fazladr. Sterilizasyon canl btn bakterilerle birlikte sya dayankl sporlar da ldrr. Sterilizasyon sreci, s ile stn bu sda ne kadar sreyle tutulduuna baldr. Klasik sterilizasyonda st yaklak 20 dakika sreyle 120C sda tutulurken, UHT ynteminde st birka saniye sreyle 145C sda tutulur. Is yalnzca bakteri ierii zerinde etkilidir. Bunun dnda, stn organoleptik kalitesini, zellikle de oksijen varln ve mor tesi nlarn aktivitesini etkileyen faktrler de sz konusudur. Byle durumlarda gndeme gelen parametre ise, paketlemenin kendisi ile birlikte depolama koullardr (ne kadar sreyle ve hangi sda depoland). araplktan frakl olarak, UHT stnn bekletilme sresinin uzunluu kalitede art salamaz. Stn muhafazas iki faktre baldr: sterilizasyon teknii ve ambalaj seimi. Dnyada yaygn biimde kullanlan ambalajlama biimi vardr: plastik poet, PEHD ie ve Tetra Pak karton kutu. Bu ambalajlama biimleri, katmanlarna, 0 olup olmamasna UV nleyicilerine gre ayrt edilebilirler. Paketleme biiminin seimi ekonomik adan nem tar. nk tercih edilen biim maliyet zerinde yzde 10 orannda etkili olabilir. Kimi durumlarda ambalaj maliyeti toplam st fiyatnn yzde 50sini bile bulabilir. Dolaysyla, zellikle yeni ykselen veya kalknma srecindeki ekonomilerde bu noktann da dikkate alnmas gerekir. Genel olarak plastik poet en ucuz seenektir. Karton kutu en pahalsdr ve PEHD ie de ikisinin arasnda bir yerdedir. Sonu olarak, herhangi bir st reticisinin sterilizasyon ve ambalaj teknii konusunda ayn anda bir karar vermesi gerekir. Sterilizasyon teknii seimi, byk lde, ilenmesi gereken st miktarna baldr. Paketleme konusundaki sorunun yant ise gene byk lde stn beklenen raf mr, depolama koullar ve tketicilerin satn alma gc tarafndan belirlenir. Hangi zm tercih edilirse edilsin, stn kalitesi kritik bir konu olarak gndemde kalr. lenmemi st sektrnde grece kolay uygulanabilecek bir test alkol testidir. 4.3.2. Sv st sektr Trkiyede sv st tketiminin deerlendirilmesi iki nedenle g bir itir: evlerdeki tketim ve sokaklarda st sat ile ilgili aratrma verilerinin olmay ve st tketiminin, stn nemli bir blmnn yourt, ayran veya az da olsa peynir yapmnda kullanld evlerde gereklemesi. Sanayi st byk lde on byk firma tarafndan retilmektedir. Bu reticilerin toplam pastrize st retimindeki paylar azdr ve zamanla azalmaktadr (pastrize st retimi yksek kalitede i st bulunmasn gerektirir ve Trkiyede durum nadiren byledir). UHT stnn pay ise byktr ve giderek artmaktadr. Genellikle tam yal st olarak retilmekte ve 1 litrelik Tetra Pak karton kutulara konulmaktadr.Bu arada, UHT st retimi de yaplmaktadr. Bu st sterilize ielere konulmaktadr. ok kk olanlar dahil kimi st iletmeleri sokak stnn yerini zamanla UHT stn alacan nceden grp, genellikle herhangi bir fizibilite almas yapmadan, bu iin nemli bir sermaye ve sabit masraf gerektireceini ve risklerini gzetmeden UHT donanmna yatrm yapmaya balamtr. 64

Trkiyede sokaklarda satlan st kendine zg bir alt sektr durumundadr. Bu olgu, Trkiyedeki st retiminin ikili yapsnn bir sonucudur. Gei sreci yaayan dier lkelerle, zellikle Asya lkeleriyle kimi benzerlikler bulunmakla birlikte, spermarketlerde satlan yksek kalitede st varken sokaklarda st satmnn srmesi Trkiyeye zg bir durumdur. Byk Britanyada evlere st teslimiyle ilgili bir sistem vardr. Ancak bu st standartlatrlm ve pastrize edilmitir ve ielerle sunulmaktadr. Hibir kamusal denetim olmakszn sokak satclar eliyle st teslimi Trkiyeye zg istisnai bir durumdur. 4.3.3. Taze st rnleri (TS) nde gelen st rnleri reticileri unlardr: Lleburgazda Danone, Bursada Sta, Adapazarnda lker, zmirde Pnar, Balkesirde Yrsan, Antalyada Yrkolu ve stanbulda Ateolu. Dier geleneksel Trk st rnlerine kyasla bu firmalar katma deer yaratmaktadr ve u zelliklere sahiptir: Hammadde olarak hepsi ok kaliteli st kullanmaktadr; Gerekli ileme ve ambalajlama donanm ok pahaldr ve bunlarn maliyeti orta byklkteki iletmelerin mali gcn aar; ve Nihai rnde mkemmel kalite aranr. Yourt iin yksek kalitede, iinde antibiyotik/ila kalnts olmayan st gerekir (termofilik bakteriler bu tr maddelere kar ok duyarldr ve bu maddelerden ok az bulunmas bile bakteri geliimini nler). Dolaysyla, yourt reticilerinin balca sorunu kaliteli st bulamamaktr ve bu durum yourt reticilerini kendi gvenilir i st satclarna ynelmeye zorlamaktadr. 4.3.4. Peynir ve st tozu Peynir reticileri TS reticilerinden farkl konumdadr. Peynirciler iin nemli olan, peynir verimini ve retim maliyetini dorudan etkileyen bir faktr olarak stn bileimidir (ya ve protein olarak). Trkiyedeki stn ya ve protein ierii, AB lkelerinin stnden daha dktr. Bakteri ierii asndan bakldnda snai iletmeler stlerini pastrize etmekte (veya sya tabi tutmakta), bylece kalnt flora etkisini azaltmaktadr. Oysa bu ilem, i st ileyen mandralarn ounda yaplmamaktadr. Asitleme erisini belirleyen bakteri ierii ve peynir yapmcsnn kendisidir. Dolaysyla, peynirin kalitesini nceden kestirmek mmkn deildir. Kesilmi st suyu: Peynir, ya ve proteinden (kasein) oluan stn kat ksm olup, % 50 civarnda da su iermektedir. Geri kalan (znr ksm) ise genellikle laktoz, st asidi, madeni tuzlar, znr proteinler ve bir miktar ya olmak zere kesilmi st suyuna karlk der. Kuru madde hacim olarak % 5-6lk bir yer tutarken kesilmi st suyu da st hacminin % 90n oluturur. Byk iletmeler kesilmi st suyunu kendileri toza dntrmekte veya st tozu fabrikalarna satmaktadr (sfr maliyetle). Kk st iletmeleri genellikle znr proteinlerden ricotta peynir retirken, geri kalan materyali atmaktadr. Birok mandra asndan miktarn kkl nedeniyle bu retimin herhangi bir anlam yoktur. Bu nedenle suyun tamamn atmaktadrlar ve bu da evre kirliliine yol amaktadr. Trkiyede iki tr peynir reticisi vardr: Vergilerini deyen, st kalitesini kontrol eden ve evreyi koruyan reticiler; ve 65

Daha ilkel tesislerde retilen rnlerini kayt d pazarlarda satan ve st kalitesini kontrol etmeyen reticiler. Vergi demediklerinden dolay bu konumdaki reticiler yaptklar ileri kazanl grmektedirler ve vergi borlarn dikkate almadklar iin bu ekilde yatrm kendilerince olduka iyi bir frsat olarak grlmektedir St tozu: Yalnzca lker (Adapazar) ve baka birka iletme kendi rnleri iin gerekli st tozunu retmektedir. St tozu pastaclkta, biskvide, ekerlemelerde ve dondurmada kullanlmaktadr. Bu alandaki iletmelerin ou ayn anda (ayn sprey kurutucular kullanarak) i st ve toz retmektedir. Dier iletmeler ise ounlukla mevsimsel fazla st kullanarak zaman zaman st tozu retmektedir. Geri kalanlar ise, kalitesiz stten son derece kalitesiz st tozu retmektedir. Trkiyedeki firmalarn ou, sz tozu imalini kalitesiz st sorununun zm olarak grmektedir. Ne var ki, bu bak ciddi bir yanltr. nk kalitesiz st daha da kalitesiz st tozu vermekte bu da dk fiyatlardan piyasaya sunulmaktadr. Stte kuru madde ieriinin dkl gzetildiinde retimde verim anormal derecede dktr. Dahas, st fiyatlar ve toplama giderleri deikendir. Trkiyedeki snai kapasitenin dkl gz nne alndnda, retilen st tozunun rekabet imkanlar ok snrldr. Sistematik st ktl ile karlaan lkeler st oluturmak iin st tozu ve tereya kullanmaktadr. rnein, Meksika, Filipinler ve Cezayirde durum byledir. Ancak, bu ekilde st oluturmak iin kaliteli st tozu (orta veya dk sda) gereklidir ki bu da Trkiyede bulunmamaktadr. Trkiye yourtta kuru maddeyi arttrmak iin st tozu kullanmamaktadr. Trkiye ciddi miktarlarda st tozu ithal etmektedir. thal edilen st tozu ise mamul st ve dier tarmsalgdalara katlarak ihra edilmektedir. Trkiyenin zellikle Ukraynadan yapt kalitesiz st tozu ithalat nemli miktarlardadr. St tozu ve tereya retimi genellikle birbiriyle ilikilidir. Tketilen veya ilenen stn ou tam yal st olarak kullanldndan, Trkiyede ya fazlas yoktur ve ABden nemli miktarlarda tereya ithal edilmektedir. 4.4. St leme Sektr Trkiyede sanayi sektrnn deerlendirilmesi 4.4.1.

Devlet sektr: 1968 ylnda SEKin kurulmas Trkiyede st retiminin snailemesi bakmndan bir dnm noktas oluturur. SEKin ilk fabrikas kapasitesi gnde 215 ton pastrize st olarak stanbulda faaliyete balamtr. SEK 1995 ylnda zelletirildiinde bu devlet kuruluunun drd ana birim olmak zere 35 birimi bulunuyordu. Istanbul, Izmir, Burdur ve Ankaradaki bu birimler SEK tarafndan toplanan stn yzde 75ini ilemekteydi. Adana, Bolu ve Edirnedeki birimlerin pay ise yzde 10un altnda idi. Geri kalan 28 birimin gnlk st retimi ise 4 tonun altndayd. Daha nce retimlerini zorlukla srdren kk birimlerin ou zelletirmeden sonra retimini durdurdu. zelletirildii srada SEK ylda 215.000 ton st ve st rnleri retmekteydi ve bu da gnde 600.000 litre stn ilenmesi anlamna geliyordu. SEK iletmelerinin ou eskimi ve donanm bakmndan yetersizdi. Kurum srekli ak vermekteydi ve zel sektrn geliimini nleyecek ekilde, damping koullarnda alyordu. Fabrikalardan ou, zelletirme ncesinde veya hemen sonrasnda kapatlmtr. stanbuldaki en byk birim Ko grubuna satlm, 2003 ylnda da kapatlmtr. stanbuldaki birimin 66

2. 3. 5.

eskimi bir blm donanm Bursaya aktarlmtr. stanbuldaki birimi devralan Ko Grubu SEK adn kullanmaya devam etmitir. zmir ve Burdurdaki birimler Misste satlm, bunun ardndan Nestle tarafndan alnm ve kapatlmtr. Ankaradaki birim ise Lalahan Mise satlm daha sonra kapatlmtr. Ayn durum Taciroluna satlan Karstaki birim iin de geerlidir. Geride kalan tek birim olan Balkesir tesisi Kay Ste satlmtr ve halen en byk UHT st reticilerinden biri olarak faaliyetini srdrmektedir. Bu gelimeler,zelletirme srecinde grlen tipik olgulardandr. irketler satn alnmakta, daha sonra personel ve etkinlikler bakmndan kltlmektedir. Krl olmayan etkinliklere son verilmektedir. zel sektr: 1974 ylnda zmirde kurulan Pnar ilk byk zel st iletmesidir. Bugn piyasada lider konumunda olan be byk iletme vardr: 1. Adapazarndaki lker/lker Grubu: gnlk kapasitesi 1.300/1,500 ton; Sta/zel irket, Bursa: gnlk kapasitesi 700/1.000 ton; Pnar/Yasar Grubu, zmir ve Eskiehir: gnlk kapasitesi 800/1.000 ton; 4. Yrsan/Balkesirde zel irket: gnlk kapasitesi 700/1.000 ton; Lleburgaz ve Gnendeki Danone/Danone Grubu: gnlk kapasitesi 1.000. Btn bu saylanlar, AB standartlarna ve koullarna uygun alan, son derece modern iletmelerdir. Danonenin Lleburgazdaki tesisleri tm Orta Dounun en modern tesisleridir. lker ise, muhtemelen Orta Dounun en bydr. Bu iletmelerin karlatklar balca sorunlar ise snai retim koullar deil, ilemek zere satn aldklar stn kalitesi ve fiyatdr. Saylan iletmelerin hepsi SETBR yesidir. retim programlar her tr st rnn kapsar ve lkede ok iyi bir markaya sahiptirler. Bu byk iletmelerin yan sra, onlarca baka iletme de gnde 100 ile 300 ton arasnda st ilemektedir ve bunlarn bir blm teknik donanm asndan ok iyi konumdadr. rnleri, ounlukla peynir, UHT st ve st tozudur. Trkiyedeki st iletmelerinin ou aa yukar ayn rnleri retmekte ve benzer datm kanallar kullanmaktadr. Bu iletmelerin balca sorunu, miktar ve kalite olarak yeterince i st bulamamaktr. letmeler, makul kalitede st girdisi bulabilmek iin uzun mesafeler kat etmekte, baka iletmelerin st toplama alanlarna kadar uzanp daha yksek maliyetlere katlanmak zorunda kalmaktadr. Bu durum kayglara yol amaktadr ve TKBnin bu durumu dzeltecek birtakm nlemler almas gerekmektedir. zetle, Trkiyede st sektr gentir (10 yllk bir gemi) ve st sanayicileri modern ve byk lekli iletmeler kurup ynetme kapasitelerini ortaya koymulardr. Bu ynyle, ABdeki st iletmeleriyle rekabet edebilecek durumdadrlar. Trkiyenin ynetim ve snai kapasite asndan bir sorunu yoktur. St alt sektrnde profesyonel rgtlenmelerin ok zayf oluu belirli nedenlere baldr:kltrel alkanlklar, Devletin uzun yllar sren basknl, bir ulusal st politikasnn olmay ve yerel lekte faaliyette bulunan kk iyerlerinin ibirlii ynelimi tamamas. Btn bunlar, halihazrdaki durumu aklayan nedenlerdir. St rnleri reticilerinin ve pazarlamaclarnn karlarn yeterince temsil edebilecek bir rgtlenmeye giderek bu an kapatlmas acilen gereklidir. Ne var ki, tek ve en byk snai rgtlenme durumunda olan SETBRin bile yalnzca 5 daimi alan varken bunu yapmak gtr. Aratrmann yapld sralarda, Konya blgesindeki st iletmelerinin st fiyat ve reticilere yaplacak demeleri belirli bir dzene balamak iin gayr resmi bir rgtlenmeye gittikleri 67

grlmtr. TKB tarafndan bu tr giriimlerin rekabet yasas ve mevzuatna uygun dmedii belirtilmi ve iletmelerin kendi aralarnda fiyat belirlemelerine destek verilmemitir. St iletmelerinin st toplama ilemlerini belirli bir dzene balamalar ve teslim edilen stn karl olan demelerin gene belirli bir rgtllk ve dzen iinde yaplmas st reticilerinin ve ileyicilerinin yararna olacaktr. 4.4.2. Tketim alkanlklar ve oranlar Trkiyede st rnleri tketimi uzun bir gelenee sahiptir ve bunun ksa srede kkl bir deiim geirmesi olas grnmemektedir. Trkiyede de, on yl ncesinde Avrupada grlen gelimelere benzer biimde sv st, puding ve tatl retiminin sanayilemesi ve meyveli yourt, krem peynir gibi rnlerin farkl biim ve ambalajlarla sata sunulmas beklenmektedir. Fakat Trkiyedeki tketimin balca maddelerini yourt ve beyaz peynir oluturmaya devam edecektir. Avrupada ortalama st rnleri tketimi Trkiyedeki tketimin hayli zerindedir. FAO istatistiklerine gre Trkiyede bu rnlerin yllk kii bana tketim dzeyi 1995 ylnda 151 litre iken 2004 ylnda 133 litreye dmtr. Bugn iin kii bana yllk st rnleri tketimi 130 litre civarndadr. Dnyadaki birok lkede kii bana st rnleri tketim miktar artmakta olduundan bu durum kayg vericidir. Eskiden Sovyetler Birliini oluturan lkelerin bir blmnde de benzer bir durum grlmektedir. Ancak bu lkelerdeki neden, SSCBnin knden sonra st sektrnn yaad ykm ve bunun ardndan gerileyen ekonomik etkinliklerdir. Oysa Trkiyede byle bir durum yoktur. Trkiyede, st ileme sektr hayli etkin almaktadr. O halde bugnk durum, st rnlerinin geni tketici kesimler iin pahal oluuyla aklanabilir. Fiyat konusu ele alnacaksa, st rnleri sektrnde nemli bir gelime potansiyeli olduunu da hesaba katmak gerekir. 4.4.3. Piyasada katmanlama FAO/SETBIR aratrmasna gre, byk ve orta boy iletmeler tarafndan piyasaya arz edilen st rnlerinin toplam iindeki paynn yzde 34e sahip olduu belirtilirken, TKB bu oran yzde 27 olarak tespit etmektedir. Hangisi doru olursa, ortadaki durum dier AB lkeleri ile kyaslandnda ok dktr. Bat Avrupa, Kuzey Amerika ve Okyanusyada st sektrnde ilemenin pay yzde 92 ile 99 arasndaki bir blmn oluturmaktadr. Yeni yeleriyle birlikte bu oran ABde yzde 70, daha eski 15 AB lkesinde ise yzde 95tir. Ksa-orta vadeli bir hedef olarak Trkiyede snai st ve st rnlerinin toplam pazardaki paynn yzde 50ye kartlmas gerekmektedir. 4.4.4. Kayt d/sokakta satlan st Kentsel alanlarda grlen bu st pazarlama sisteminin, kimi zellikleri itibaryla resmi yetkililer tarafndan ele alnmas gerekmektedir: Her tr hijyen ve salk kouluna aykr olarak kayt d st veya sokak st hibir kontrole tabi olmadan pazarlanmaktadr. Yeni salan i st standart ddr, pastrize ve paketli deildir. ABde ise yalnzca peynir pastrize edilmemi stten yaplmakta, ancak kayt ii kanallardan sata sunulmaktadr; neklerde brucellosisin yaygn grlmesi, stte bakteri miktarnn fazlal, nemli oranda antibiyotik ve somatik hcre bulunmas gibi nedenlerden tr kayt d stn kalitesi ok dktr; ve 68

Vergiye ve kalite kontrolne tabi olmadndan, sokak st sanayi style kendi lehine haksz rekabet iindedir. Sokak stnn yerini snai pastrize stn makul fiyatlardan almas teknik olarak mmkndr. Ne var ki, durum, salt yksek kaliteli pastrize stn piyasaya sunulmasnn tesinde bir karmakla sahiptir. Tketici alkanlklar, gda gvenlii bilgisi ve sanitasyon kontrol gibi dier etmenler de pastrize stn makul fiyatlardan tketici tarafndan satn alnma durumunu belirlemede etkili olmaktadr. Mevcut ynetmeliklerin uygulanmas, bu ynetmeliklerle gerekli deiikliklerin yaplmas ve tketicilerin bilin ve duyarllk dzeyinin gelitirilmesi yaplmas zorunlu iler arasndadr. Bu bakmdan, seilmi bir yrede bir pilot aratrma yaplmas tavsiye edilmektedir. 4.4.5. Mandralar Kk lekte st retiminin aslnda nemli bir konu saylmamas gerekir fakat, hijyenik olmayan koullarda faaliyet gsteren ve ABnin bu alandaki standartlarna uymayan mandralar iin durum farkldr. ABdeki kk st iletmeleri (kk iftlik sanayileri) ile Trkiyedeki mandralar arasnda belirgin farkllklar vardr. ABdeki bu birimler olumlu bir imaja sahipken, Trkiyedekiler byle deildir ve standart alt alan birimler olarak grlmektedir. ABde kk iftlik sanayi: Kimi birimler ok kk olmakla birlikte st ilenmesinde kk iftlik sanayi ABde st ve st rnleri sektrnn aktif bir bileeni durumundadr. Byklklerinden bamsz olarak bu birimler dier iletmelerle ayn katlkta uygulanan kalite normlarna ve standartlarna tabidirler ve bu durum zaman zaman faaliyetlerini kstlayc bir sonu vermektedir. Bu alt sektrde tr sanayi tehis edilebilir: Kk st iletmelerinin ounluunu oluturan grup dalk yrelerdedir. Kkl bir gelenei olan bu iletmeler zel bir kaliteye sahip sert peynir retiminde yksek kalitede da st kullanmaktadrlar. Bu rnler arasnda Fransada Comt ve Beaufort saylabilir. Benzer rnler Avusturya, svire ve Byk Britanyada da retilmektedir. Bu kk iletmeler, rnlerinin kalitesi, rekabet gleri ve gl tketici talebi nedeniyle st sektrnde nemli bir rol oynamaktadr. Ekonomik konumlar bakmndan gelecekleri de gvencede grnmektedir. Kk iletmelerin oluturduu bir dier grup ise koyun ve kei yetitiriciliinde faaldir. Bu iletmelerin ounlukla aldklar AOC etiketi, spermarketler ve zel arkterilerde son derece olumlu pazarlama imkanlar sunmaktadr. nc kategoride yer alan iletmeler ise biyolojik/organik st retmekte, sv st ve eitli taze st rnleri ilemektedir. Genel olarak alndnda bu kk iletmelerin rnleri birtakm zel yerlerde veya kendi dalk yrelerinde pazarlanmaktadr. Trkiyedeki durumdan farkl olarak bu iletmeler kitlesel retime tabi rnlerde hibir zaman byk iletmelerle rekabete girmemektedir. Trkiyede mandralar: Gei srecindeki lkelerde faaliyet gsteren kk iletmelerde, ou durumda, lek kklnden kaynaklanan ayn zaaflar ve eksikliklerle karlamaktadr: Bu eksiklikler i plannn ve/veya ticari bir stratejinin olmaydr. Ayrca, kalite kontrol sistemleri zayftr, personel zel eitim almamtr ve muhasebe denetimi de yetersizdir. Bu glklerin gslenmesinde uygulanan ortak yntem, fiyatlar dk tutmak iin rn kalitesini de drmektir. 69

Polonyada st sektrnde son dnemdeki gelimeler, Trkiyede de sektre ynelik ne tr nlemler alnabileceine iyi bir rnek tekil etmektedir. 1990l yllarda Polonyada kk iletmeler yaygnlat. Hemen her ky ve kk kasaba kendi st iletmesine sahipti. Byle bir durum 1950lerde Fransada da grlmt. Ne var ki, sektrde son dnemde meydana gelen gelimeler sonucunda bu kk iletmeler ya aralarnda birletiler ya da kapandlar. AB lkelerindeki koullar da byledir ve st reticileri retim maliyetlerini drmeye, rn kalitesini iyiletirmeye, evreyle ilgili koullara uymaya ve tketicilerine azami gvence sunmaya zorlanmaktadrlar. Polonyadaki kk st iletmelerinin ou bu ilerin altndan kalkamad ve kapanmak zorunda kald. Trkiyede mandralarn durumu deerlendirilmeli, bu deerlendirme sonucunda yerel ihtiyalara ynelik alan mandralar ile retimlerini kayt d yaparak dk maliyetler zerinden kaytl sektrle rekabet edebilen mandralar belirlenmelidir. Bunlarn arasndan, gerekten belirli blgesel gereksinimlere yant veren ve kontroll retim yolunu izleyenler desteklenmelidir. rnleri Trkiyedeki tketiciler asndan risk tayan kayt d ve denetimsiz iletmeler ise mevcut ynetmelikler uygulanarak kapatlmaldr. Burada unutulmamas gereken husus, Sta ve Yrsann da bir zamanlar mandra olduklardr. Ancak, bu kurulularn bugnk tatmin edici stats, sz konusu trde iletmelerin Trkiyede modern bir st sektrnn gereksinimlerini karlayacak ekilde gelitirilebileceklerini gstermektedir. Kimi blgelerde yerel gereksinimleri karlarken ayn zamanda snai iletmelerle rekabet edebilen mandralar olduu ska dile getirilir. Bu yanl bir konudur; nk, byk iletmelerin, byk bir yatrm yapmadan retimlerini yzde 50 arttrma kapasiteleri vardr. Byle bir giriimin net sonucu retim maliyetlerinin dmesi olacaktr. Ne var ki, mandralarn bir ounun teknik donanm son derece yetersiz ve eskidir. 4.4.6. Snai potansiyel leme nitelerinin bykl: Ynetim ve teknik beceriler asndan bakldnda Trkiyedeki byk iletmeler Avrupadaki benzerleri ile eit durumdadr. Buna karlk operasyonlarnn lei asndan karlatrlamazlar. Trkiyede en byk iletme durumunda olan lkerin ulusal retim iindeki pay yzde 4 civarndadr. Dier Avrupa lkelerine bakldnda ise karmza yle bir tablo kar: Fransada en nde gelen zel iletme durumundaki Lactalisin lkedeki toplam st ve st rnleri iindeki pay yzde 20dir. Onun ardndan gelen Bongrainin retim pay ise yzde 9dur; Portekizde Lactogal kooperatifi lkedeki retimin yzde 80ini salar; Bu durum, Arla Gda adl kooperatifin st sektrnde egemen olduu Danimarka ve svete de byledir; Hollanda, Belika ve Almanyada iki kooperatif, Friesland Coberco ve Campina st ileme sektrnn byk blmn elinde bulundurur. ABdeki st ve st rnleri sektrnn belirleyici zellii ok byk iletmelerin varldr. Bunlardan bir blm, zellikle kuzey Avrupadakiler pazara hakim durumdadr. Trkiyedeki iletmelerle Avrupadakiler karlatrldnda varlacak sonu, Trkiyedeki iletmelerin lek olarak ok daha kk ve sayca ok fazla olduklardr. Dolaysyla, Trkiyede st ileme sektrnn yeniden yaplandrlmas ve byk iletmeler oluturulmas sreci gelitirilmeli ve desteklenmelidir. 70

St rnleri reten birimlerin optimum bykl zellikle nemli bir konudur. Yeniden yaplandrma abalarna giriildiinde dikkate alnmas gereken hususlar, mevcut teknik knowhowun optimize edilmesi, gerekli ynetim becerilerinin oluturulmas, retim maliyetlerinin drlmesi ve mmkn olan en yksek kalitede retimin salanmasdr. Btn bunlar st iletmelerinin gelime frsatlar asndan belirleyicidir ve ileri derecede rekabetin damgasn vurduu ortamlarda iletmelerin yaama ansn da belirlemektedir. leri teknoloji rnlerinden farkl olarak st rnlerinde kr marjlarnn grece dk olduu gz nne alnrsa, st iletmelerinin verili bir retim ortamnda optimum bykle ulamalar ve ilenen st miktarn buna gre ayarlamalar zorunludur. Fabrikalarda uzmanlama: ABdeki st iletmelerinin ou ok olmasa bile byktr ve bu iletmeler st ileme bakmndan en fazla bir-iki teknoloji zerinde uzmanlama eilimindedir. ok geni bir eitlilikle retim artk kesinlikle gemite kalmtr ve uzmanlama ABde norm haline gelmitir. Dahas, ABde daha byk irketler iinde yer alan st iletmeleri normal olarak bamsz kr merkezleri eklinde ynetilmektedir. Bu balamda, kalite, fiyat ve miktar asndan st temini bunlarn sorumluluundaki bir konu deildir. Ayrca bu iletmeler rnlerinin pazarlanmas veya datmyla da uramamaktadr. in bu ynlerini baka hizmetler veya irketler stlenmektedir. Bir st iletmesinin mdrnn sorumluluu, en iyi kalite rn mmkn olan en dk maliyetle retmekten ibarettir. St iletmelerinin modernizasyonuna ynelik yatrmlar nemli boyutlardadr ve yalnzca byk firmalar modern sanayiye uyum salayabilecek insani, teknik ve finansal kaynaklara sahiptir. Bununla birlikte, hangi lkede olursa olsun, yaayabilir ve iyi ileyen bir st sektr iin byk, modern ve etkin iletmeler gereklidir. Bu tr iletmeler yenilikilik ve standart koyma anlamnda aktif ve vazgeilmez roller oynamaktadr. Bu duruma bir rnek verilebilir: Portekizdeki byk kooperatif, sektrdeki rekabet koullar, zellikle de Fransa ve spanyadan ithal edilen rnler ve spermarket zincirlerinin oluturduu baskdan dolay birlemek zorunda kalmtr. Bu durum karsnda kooperatifler birlemenin de tesinde faaliyetlerini zel retimlere younlatrmlardr. St rnleri sz konusu olduunda btn AB lkeleri ayn durumla kar karyadr. Trkiye bu sektrn AB standartlarna uydurmak istiyorsa, byk iletmelerin baskn roln kabullenmek ve zel sektr nclnde olmak zere bu sektrdeki snai kapasitesini gelitirmek zorundadr. Stn gerek maliyeti: Trkiyede iftiye denen st fiyat ile st sanayinin i st maliyeti arasnda ciddi bir fark vardr. Bu durumun balca nedeni vardr: (a) stn bileimi (bakteri ve ya ierii), (b) st toplama maliyeti ve (c) stn kalitesizlii. Trkiyedeki sanayicilerden alnan bilgiye gre; alnan stn kalitesizlii st fiyatnn yzde 10 ile 15i arasnda deien ek maliyete katlanmalarna yol amaktadr. 4.4.7. St ve st rnlerinde pazarlama Spermarketler ve Hipermarketler: Trkiyedeki st rnleri reticileri Avrupadaki reticilerle ayn durumu yaamaktadr. Baka bir deyile, spermarket zincirleri her iki kesimde de reticileri sat fiyatlarn drmeye zorlamaktadr. Trkiyede st rnlerinin pahal olduunun, tketicilerin byk blm dnldnde ise iyiden iyiye pahal olduunun kabul edilmesi gerekmektedir. eitli st rnleri, Fransadaki spermarketlerde, Trkiyedeki spermarketlerden daha ucuzdur. Bu rnlerin fiyatlarnn ykseklii, nemli miktarda stn ve st rnlerinin kayt d piyasada satlmasnn nedenidir. 71

Snai st rnlerinin fiyatlar: Byk iletmelerin ou, st toplama masraflarnn st fiyatnn yzde 10-15ini oluturduunu kabul etmektedir. Ayrca, yzde 10-15lik bir blmn de st bileimi ve kalitesi asndan bir kenara ayrlmas gerekmektedir. Bu stn nemli bir blm kalitesizlik nedeniyle AB iletmelerinde reddedilecektir. Dolaysyla, st iletmelerinin bu nedenle katlandklar ek maliyetin de st fiyatna eklenmesi gerekmektedir ve bunlarn toplam fiyatn yzde 30una ulamaktadr. Mandra st rnlerinin fiyatlar: Mandra rnlerinin fiyatlarnn dkl, retim maliyetlerinin azlndan ve pazarlama giderlerinin snrl oluundan kaynaklanmaktadr. Oysa, saydam bir rekabet ortamnda bu rnlerin pazarda bugnk konumlarna sahip olmamalar gerekirdi. thal ve ihra fiyatlar: Bugn iin Trkiyenin st rnleri ithali ve ihrac hayli snrldr. Gelecekte ise durum, byk lde, Trkiyedeki reticilerin kendi rnlerini ve retim yaplarn AB rnleri ile rekabet edebilirlik baznda deitirmelerine bal olacaktr. Ayrca, fiyat ve kalite asndan uluslararas piyasalarda rekabet edebilir durumda olmadndan Trkiyenin st rnleri ihrac da fazla deildir. Bu durumun yakn gelecekte deimesi olasl yoktur. Koyun veya manda stnden retilen peynir trleri iin baz pazar boluklar bulunabilir, ne var ki bu kesim desteklenmek yerine ihmal edilmitir. piyasa: Trkiyenin nfusu 72 milyondur ve nfus her yl 1 milyon kadar artmaktadr. lke ii kii bana yllk st retimi 130 litre ile yerinde saymaktadr. pazar asndan nemli bir gelime potansiyeli bulunmaktadr. Trkiye st rnlerinde ihracat potansiyelini veya ithal gereksinimlerini abartmamal, bunun yerinde i pazardaki potansiyele odaklanmaldr.

72

5. TRKYEDE ST VE ST RNLER SEKTRNDE YABANCI YATIRIM AB lkelerinde meydana gelen deiikliklerden (1980lerde ve 1990larn banda) nce Polonya ve Trkiyedeki st retimi koullar birbirine fazlaca benzemekteydi. Ancak, CEECdeki 16 reformlarla birlikte Polonyada batl anlamda 20 tesis kurulurken ayn dnemde Trkiyedeki tesis says yalnzca birde kalmtr. Bu durumu aklayabilecek olas nedenler unlardr: Trkiyede stn kalitesi dk, Avrupa standartlarnn ok altndadr; Btn ek giderler de hesaba katldnda Trkiyede st pahaldr; Etkin ynetim asndan bakldnda, toplayclarn fazla saysyla, toplama merkezleriyle, mandralarla, sokak satclaryla ve araclaryla birlikte Trkiyedeki st sektr ar ikin bir istihdam alan gibi grnmektedir; ve Ekonomik adan, sistem ne st reticilerine ne de tketicilere fazla yarar salamamaktadr. 1990lara kadar, aralarnda Danone ve Nestle de olmak zere yalnzca birka irket uluslararas kalknma balantl bir strateji benimsemiti. 1990lar ise bir dnm noktas oldu ve ABdeki birok irket ihracat yerine (ou zel), ortaklklar ve eitli dzenlemeler yoluyla uluslararas planda genileme yoluna gitti. Bu irketler genellikle TS, zel ilenmi peynir, bebek mamalar ve dondurma gibi zel rnler retmektedir. (ABdeki nde gelen st iletmelerine genel bir bak aada Tablo 29da verilmektedir). Trkiyedeki yetkililer, ABdeki firmalarn Trkiyede yatrma ilgi duymamalarnn nedenlerini ciddi biimde dnmelidir. Avrupada st ve st rnleri alanndaki firmalar yatrm yapacaklar lkeyi belirlerken, byle bir yatrmla deiim, gelime ve yenilik iin bir itici g salamalarnn mmkn olup olmadn nemle deerlendirirler. Bu tr firmalar, modernizasyonun hzlandrlmas ve st sektrnn yeniden yaplandrlmas asndan son derece yararl bir frsat sunarlar. Trkiye, st ve st rnleri sektrnn cazip yatrm frsatlar sunamadn ve kkl deiikliklere gidilmedike de bu durumun sreceini kabul etmelidir. Trkiyede bu sektrn uluslar aras rekabet edebilirliinin olmay, dorudan doruya, sektrn yetersiz i yaplanmasnn sonucudur. Tablo 29: AB blgesinde balca st rnleri sanayileri ve yatrmlar
Danone, Lactalis, Bongrain, Bel Hochland, Schller, Zott Campina, Hoogwet, Unilever, Nutricia Parmalat Nestl Kaynak: Misyon tahmini. Fransa Almanya Hollanda talya svire

16

CEEC Orta-Dou Avrupa lkeleri.

73

6. PAYDALARIN VE LGL GRUPLARIN ANALZ Trkiyede st sektrnn bugnk yaplanmas: Trkiyedeki st sektrnn belirleyici zellii ok sayda st reticisinin kk lekli 17 olmas ve retici saysnn fazlaldr. lkede yaklak 1.5 milyon st reticisi vardr. St ileyen birimler de kk lekli ve ok saydadr -2.500 civarnda. TKBnin bu ynde kararll olsa bile, bu kadar ok sayda reticiye yeterli hizmetler ve destein ulatrlmas ok gtr. iftliklerin kkl dikkate alndnda, reticiler faaliyetlerini kaydettirmeye, retimi ve geliri artrmaya ynelik olarak ynetimde gelime salayacak eitime ilgi gstermemektedir. Bu iftilerin byk blm iin hayvanclk bir yan faaliyettir. Bu koullarda, hayvan genetiine, uygun besleme ve barndrma yntemlerine ilgi duyulmamakta, btn bunlar sonucunda da hayvanlar son derece salksz ve elverisiz koullarda tutulmaktadr. Etkili bir yaym sisteminin yokluu ise durumu daha da arlatrmakta, sonuta st verimini ok drmektedir. zm yolu: Bu durum karsnda iletme byklnn artrlmas konusuna nem vermek gerekir. St retimi, iftilerin yar zamanl deil balca etkinlikleri haline getirilmelidir. Trkiyede st sektrnde ortaya kan yaplanma: TKB, Trkiyede st sektrn gelitirmeye ynelik abalar kapsamnda yl kadar nce bir sbvansiyon program balatmtr. Bu program erevesinde, her kylye hibe olarak veya dk faiz ve uzun geri deme sresiyle kredi biiminde 2-4 inek verilmektedir. Bu destek programnda yerli saf rk ve soy ktkl hayvanlara ynelik talep, daha byk iftliklere kaliteli yerli hayvan arz zerinde olumsuz etkiler yaratmtr. Aslnda program yerinde bir sosyal destek nlemi olarak grlebilir. Ne var ki, st sektr zerindeki genel etkisi olumsuzdur; nk, byk lekli iletmelere ulama ans yok denecek kadar az olan kk reticileri bou bouna umutlandrmaktadr. Bu etki dikkate alnarak programa son verilmelidir. Hkmet, bunun yerine en azndan 100 inee sahip byk ve modern iletmelere ynelik destek programlarn ciddi olarak dnmelidir. TKB kaytlarna gre Trkiyede 100den ok inei olan 196 iftlik vardr. Bunlardan kimileri gerekten ok byktr. rnein, gneydoudaki Ko-Ata-Sancak iletmesinde 2.500, Orta Anadoludaki Sarayda 1.800, Bursadaki Globalde 1.200, Karadeniz blgesindeki Doanda ise 700 inek vardr. Byk iletmelerden kimileri (rnein Dimes, Sta ve Pnar) kendi iletmelerine yatrm yapm veya byk iftliklerle ortaklk kurmutur. Bu byk lekli iftliklerin ortaya k 2002 ylnda balayan henz yeni bir olgudur. Sz konusu iftlikler hzla bymektedir ve nemli llerde yatrm yapmaktadr. Kendileri asndan st sektr u anda krl bir alandr. Kayt d piyasa: Trkiyede st sektrnn geliimi nndeki en byk engel, kayt d piyasann bykldr. Yetkililer, siyasal ve toplumsal gerekelerle kayt d piyasann nn kesmek iin hibir zaman aktif nlemlere bavurmamlardr. Sokaklarda st satlmas zerindeki yasak 1930lara kadar gitmektedir; fakat, bugn kentlerde olsun, baka yerlerde olsun bu ekilde st satan binlerce kii vardr. Sokakta satlan stn lkedeki toplam st tketimi iindeki pay yzde 10 kadardr ve bu ile uraan kiiler ileri yasal olmasa bile rgtlenebilmilerdir. Bu i btnyle denetimsiz olarak yaplmaktadr, vergi ddr, menei ve kalitesi pheli stn pazarlanmasyla sonulanmaktadr. Sonuta, bu uygulamann st sektrnn geliimi zerinde olumsuz etkileri vardr. St sektrnn geliimini engelleyen dier etmenler arasnda hangi dzeyde olursa olsun st ileme birimlerinin ok kk lekli
17

Ortalama bir tarmsal iletmede 2-3 inek bulunmaktadr.

74

olmas, denetimsizlik ve yasal denetim nlemlerini uygulayacak siyasal kararllk olmaydr. Dahas, stn ne ilenmesi ne de toplanmas modern standartlara uymamaktadr. Btn bunlar sonucunda hem i stn hem de st rnlerinin fiyatlar ykselmektedir. Hkmetin bu alandaki mdahaleleri iyi odaklanmamtr ve TKB de sektrdeki geliimi etkin ekilde dzenleyememektedir. i stn kalitesi ve ilgili sorunlar: i stn kalitesi ciddi bir sorundur ve st rnleri sanayinin gelimesi nnde nemli bir engel durumundadr. Modern ve kayt ii st iletmeleri retimleri iin yeterli miktarda kalitede st bulmakta zorlanmaktadr. Ancak, daha kalitesiz st her zaman alcsn bulacaktr. retim faaliyetleri iin yeterli miktarda st bulmak zorunda olan iletmeler yzlerce kilometre tedeki yerlerden ve binlerce farkl reticiden st toplama durumunda kalmaktadr. Bu da, soutma tanklar, nakliye arac, laboratuar ve personel gibi kalemlerde masraflara yol amaktadr. St toplanmasnda ve retiminde bugn mevcut yetersiz sistem, iletmeler iin i stn fiyatn arttrmakta onlar da bu art fiyatlarna yanstmaktadr. Sonuta tketiciye yksek gelen fiyatlar yznden kayt d sektr kendini srdrebilmektedir. Hayvan yemi retimi: Trkiyede toprak fiyat hayli yksektir. Bununla birlikte yaplan aratrmalar besicilik yapanlarn kendi hayvan yemlerini retmelerinin daha krl olacan gstermektedir. Bu, yem bitkileri retimi konusunda ne kadar bilgiye sahip olunduuna baldr. Gene de, yem retiminde blgeler arasnda nemli farkllklar bulunduunu da gzetmek gerekir. Grnd kadaryla lkenin bat blgeleri bu i iin daha elverili durumdadr. Yaplan fizibilite almalarna gre lkenin batsnda en az 50 inekli iletmeler (ancak optimum hayvan says 100n zerinde olmak kaydyla) kr edebilecek durumdadr. Mevzuat ve uygulanmas: Trkiyede st sektr ile ilgili yasal dzenlemeler genel olarak modern uygulamalarla rtmektedir. Ne var ki, i mevzuatn uygulanmasna geldiinde ortaya ciddi bir sorun kmaktadr. Uygulama kaytl sektre ynelirken, kayt d sektr hemen hemen tamamen kendi bana braklmaktadr. rnein Trkiyede i stte kalitenin AB standartlarna uygunluunu ngren bir ynetmelik vardr. Bu ynetmelie gre Trkiyede retilen stte bakteri dzeyi ml bana 100.000i aamaz. Ne var ki, bu standard tutturanlar yalnzca st retimindeki paylar yzde 10u gemeyen byk ve modern iletmelerdir. Esasen, resmi yetkililerin tm retim zincirini kapsayacak denetimler iin personeli ve kaynaklar snrldr. Sonuta, st kalitesi bakmndan yalnzca byk iletmeler denetlenmekte, zorunlu standartlara uyulmadnda da ceza kesilmektedir. Hayvan hastalklarnda da benzer bir durum sz konusudur. Verem ve brucellosis yasa gerei bildirilmesi zorunlu olan hastalklardr. Oysa, kk iletmeler dzeyinde bu yasa gerekte pek az uygulanmakta, yalnzca byk iletmeler bu bakmdan denetime tabi tutulmaktadr. TKB bnyesinde durumun farkndal mevcuttur ancak insan kaynaklar ve finansal zorluklar, zorunluluklar yerine getirmeye yetmemektedir. Trkiyede AB standartlarna ve koullarna yant verme bakmndan modern uygulamalarla uyumlu birok ynetmelik bulunmasna karn, lkede st sektryle ilgili mevzuatn batan sona gzden geirilmesi, uygun ve uygulanabilir yeni yasal dzenlemelere gidilmesi gerekmektedir. Mevzuatla ilgili bir baka sorun ise, deien koullara uyum salanmas ve piyasadan gelen taleplere yant verilmesiyle ilgilidir. St sektrnde ilevsel gdalar tm dnyada talep artna tank olunan bir alandr. Ayn durum Trkiye iin de geerlidir. Bu, katma deerli rnlere sahip nemli bir alt sektrdr ve genel tketimi arttrmaktadr. Ancak, bu alanda yasal dzenleme veya ambalajlama ile ilgili baka herhangi bir mevzuat bulunmamas nedeniyle 75

sektr ok yava gelimektedir. Probiyotiklerin Trkiye piyasasna girmesi toplam st rnleri tketimini arttrmtr; ancak bu, reticilerin dedikleri cezalar pahasna gerekleebilmitir. St rnlerinin vergilendirilmesi: Grece yksek vergilendirme, kayt d sektrn srmesine katkda bulunan bir baka etmendir. St rnlerine konulan verginin geici bir sre iin drlmesi kayt d sektr geriletebilir ve halen dk olan st rnleri tketim dzeyini ykseltebilir. St rnlerinin ithali ve ihrac: St rnlerinde i ticaret hayli snrldr. St rnleri ithali ihracat amaktadr. 2004 ylnda Trkiye 54 milyon dolar deerinde st rnleri ithal ederken ihracat 34 milyon dolar olarak gereklemitir. St rnleri ithalinde gmdk vergi oran yzde 100 ile yzde 130 arasnda deimektedir ve ihracatta sbvansiyon uygulanmamaktadr. Rekabetin olmay sektrn geliimi zerinde olumsuz etkiler yaratmaktadr ve sektr henz AB kkenli st rnleriyle rekabet edebilecek durumda deildir. Gmrk Birlii kapsamnn bata st rnleri olmak zere tarmsal rnleri de ierecek biimde geniletilmesi konusu AB ile yaplan grmelerin gndeminde yer almaktadr. zellikle koyun ve kei st rnleri sz konusu olduunda Trkiyenin belirli bir ihracat potansiyeli vardr. Trkiyenin bu alanda geleneksel pazarlarn Orta Dou lkeleri ile Orta Asyadaki eski Sovyet Cumhuriyetleri oluturmaktadr. Ancak, bugn iin Trkiye st rnlerinde i talebi karlayabilecek durumda deildir.

76

7. MODERNZASYON VE YENDEN YAPILANMAYA YNELK TAVSYELER 7.1. Ele alnacak konular Tarmn ikili yaps (st retiminde) Trkiyede tarmn belirgin zellii ikili yapsdr. Burada bir yanda nemli sayda byk zel iletme (100 inekten fazla hayvan varl) dier yanda da genellikle geimlik dzeyde retim yapan ok sayda kk iletme vardr; Byk zel iletmeler bat blgelerinde daha yaygnken lkenin dier blgelerinde, zellikle douda ve gneydouda kk iletmeler egemen durumdadr; Genel olarak bakldnda, byk zel iftlik gruplar krllklar ve ileme merkezlerine yaknlklar dolaysyla hzla gelimektedir ve bu durum AB lkeleri ile benzerlik gstermektedir; ve Kk iletmelerin gelime imkanlar snrldr. Modern ve byk iftlikler, ileme niteleriyle de balantldr nk rnlerin toplanmas maliyet asndan dktr , bylece ileme sektrnde toplama giderleri azalmakta ve tketici asndan makul fiyatlardan hijyenik rnlerin piyasaya sunulmas salanmaktadr. Kk iftliklerin durumu stn optimum biimde toplanmasna imkan vermemektedir, dolaysyla toplama masraflar fazladr; ve Ek olarak, sistem i stn kalite kontrolne elverili deildir ve ciddi miktarda st kayt d sektre kamaktadr. Byk iletmeler herhangi bir d yardm olmakszn hzla geliirken. Kk geimlik iletmeler eitli sbvansiyonlardan yararlanmtr. Ne var ki, iyi odaklanmayan bu yardmlar bu reticilerin retim kapasitelerini arttrmamtr; Tersine, bu sbvansiyonlar, st retim ve datmnda kayt d sektrn varlnn srmesine katkda bulunmutur; Destek nlemlerinin bir sonucu da, iftliklerin ve st toplama sisteminin dankl nedeniyle, pastrize edilmemi, kontrol d ve hijyenik olmayan stn bugn de byk ve orta nfuslu kentlerde yaayan nfusun nemli bir kesimine ulaabilmesidir; Kk lekli iftilerin yeniden yaplandrlmas, bu kesimde tek gelirin iftilikten salanmasndan dolay bir dizi sosyal soruna yol aabilir; ve Yetkililer tarafndan, koyun/kei/manda stnn; krsal kalknmann nn ama ve kk lekli reticilerle uzman st ileyicilerinin kazanlarn arttrma asndan tad potansiyel tam olarak deerlendirilememektedir. Yaym hizmetleriyle (hkmet kurumlar veya iletmeler tarafndan verilmektedir) st reticilerine salanan teknik destekle retimin, verimin ve st kalitesinin arttrlmas; ve 77 7.1.1. Mevcut durum

Mevcut durumun sektrn gelimesi zerindeki etkisi

Gelime salanmas gereken konular

St reticilerinin durumunu

iyiletirmeye ynelik nlemler Durumu ele almaya ynelik olas giriimler

Kaliteli stn ileyiciler tarafndan adil fiyatlarla satn alnacann gvencesi. Bu, ancak, i stn byk iletmeler tarafndan satn alnmasyla salanabilir; kk iletmeler muhtemelen eski uygulamalarna devam edeceklerdir. Son dnemde ABye katlan dier Avrupa lkelerinin deneyimlerinden dersler kartlmas da yararl olabilir; Bu lkelerde (Polonya ve Portekizde) st sektrn yeniden yaplandrmak zere alnan nlemlerde zellikle zel aile iftliklerinin gelitirilmesine, bu iftliklere uygun kanallardan teknik yardm salanmasna, kaliteye gre deme sistemine, danmanlk hizmetlerine, toplama sisteminin daha etkin hale getirilmesine ve hayvanlarn yetitirilme, beslenme barndrlma koullarnn iyiletirilerek verimin arttrlmasna odaklanlmtr; ve Bunlara ek olarak, st ileme sektrnn yeniden yaplandrlmas almalar daha byk iletmeler oluturularak desteklenmitir. Bu da st reticilerine uzun vadeli gvenceler salamtr. Bugn iin Trkiye Hkmeti st sektrnn gelitirilmesi ve sektrdeki ikili yap sorusuna nasl zm bulunaca konusunda net bir politikaya sahip deildir; ve Sektrn geliimiyle ilgili bir yol haritas karmak ve lkenin batsnda hzla gelimekte olan modern st iletmecilii sektr iin perspektifler oluturabilmek asndan bir politika konumu gereklidir. Bu politika konumu belirlenirken, kk lekli sektrn yeniden yaplandrlmasnn verecei sonular da hesaba katmak gerekir. Stn kalitesi Trkiyede i st son derece kalitesizdir. retilen stn yaklak yzde 70i kayt d sektrde kalmaktadr. Dolaysyla bu st ne pastrize ne de sterilize edilmekte, ne de baka herhangi bir ileme tabi tutulmaktadr. Toplama merkezlerine teslim edilen stte 1 milyon ve daha zerinde bakteri ve 700 bin civar somatik hcre vardr; ayrca, antibiyotik kalntlar da tespit edilmitir; Sokak st, katkl ve brucellosis ierikli kalitesiz sttr Sokak satclarnn sattklar st tketenler bununla ilgili salk risklerinden habersizdirler. Birok durumda, bu st tercih etmelerinin nedeni spermarketlerde daha yksek fiyatlardan satlan byk iletmelerin rnlerine maddi glerinin yetmemesidir; ve Trkiyede retilen stn ancak yzde 20si AB standartlarna ve Trkiyedeki 92/46 sayl ynergeye uygundur (baka bir deyile ABdeki i st standartlarn karlamaktadr). Bu nitelikteki st byk zel iletmelerde retilmektedir ve bu iletmeler de lkenin batsnda toplanmtr. Trkiyenin birok yresinde retimin dank bir mahiyet tamas, Avrupa 78

Trk yetkililerin yapmas gereken

7.1.2. Gndemdeki konu Kalitesiz stn salkla ilgili etkileri

Kalitesiz stn

ekonomik etkileri

lkeleriyle karlatrldnda toplamann daha sk yaplmasn gerektirmektedir; Stn kalitesizlii, iletmeleri Avrupadaki gibi haftada 5-6 gn deil 7 gn almaya zorlamaktadr; St rnleri ileenlerin asit veya antibiyotikler yznden uradklar kayplar st fiyatnn yzde 10-15 kadarn oluturmaktadr; ve Stn kalitesizlii retim birimlerinin dankl ile birletiinde kayt d sektr, zellikle sokak st satcln ayakta tutmaktadr. Bu durum, tketicilere yeterince kaliteli st arz zerinde olumsuz etkiler yaratmaktadr. St, bakteri remesini nlemek iin samdan sonra 2 saatten ksa bir sreyle 4 Cnin altnda sda soutulmaldr; Kalitesiz st cezalandrrken kalitelisine iyi fiyat verilmesini salayacak saydam bir st kalitesi deme sistemi gelitirilmeli ve uygulanmal; Uygulamalarn daha iyi hale getirmeleri iin st reticilerine yaym ve eitim hizmetleri sunulmaldr; Toplama merkezlerinde veya ileme tesislerinde kaliteli ve kalitesiz stn ayrt edilebilmesi iin basit testler uygulanmas. Stte kaliteye gre deme yaplmas ikili bir etki yaratacaktr: Krl alan ve almayanlar arasnda bir seim ortaya kacak ve bu durum profesyonel st reticilerini ortaya kacaktr; St ileyenler (byklklerinden bamsz olarak) arasnda rekabet ortaya kacak ve yksek kalitede retim yapan etkin iletmeler avantajl duruma gelecektir.

St kalitesini artrmak zere alnabilecek nlemler

Trk yetkililerin Stn kalitesindeki iyileme bir siyasal idare ve kararllk iidir; dolaysyla, yapmas ulusal st sektr plan gelitirilirken bu balamda gerekli nlemler de dnlmelidir; gereken TKB ve ilgili btn paydalarn temsilcileri kaliteye gre deme ngren bir sistemin gelitirilip uygulanmasnn yollarn aratrmaldr; ve Byle bir sistem, kooperatif birlikleri ve toplama merkezleri tarafndan, daha byk iletmelerle yakn ibirlii halinde uygulanabilir. 7.1.3. Gndemdeki konular St toplama Kk reticilerin byk blmnn dank olmas nedeniyle Trkiyede st toplama ii klfetli, verimsiz ve ok pahaldr; St toplama sisteminde stn kalitesi dikkate alnmamaktadr. Gene st kalitesi gzetilmeden, fiyatlar er aylk dnemler itibaryla sabitlenmektedir; Toplama sistemini rasyonel hale getirmeye ynelik olarak reticilere danmanlk hizmetleri vardr; ne var ki, bu hizmetler kk reticileri yaygn biimde kapsamamaktadr; ve Toplama sisteminde belirgin blgesel farkllklar vardr: Trkiyenin 79

batsndaki byk lekli iletmelerin ileme birimleriyle balantlar iyidir. lkenin dousunda ve gneydousunda ise byle bir durum yoktur. Sektrdeki genel durumun iyiletirilmesi iin alnmas gerekli nlemler Aadaki hususlar dikkate alarak, Trkiyedeki toplama sistemini tmyle yeniden rgtlemek gerekmektedir: reticilerin dank olduklar yrelerde st toplama iini etkin biimde stlenebilecek kooperatif birliklerin gelitirilmesi. Bu kooperatifler ayn zamanda kk reticiler arasnda stln daha etkin biimde yaplmasn salayacak danmanlk hizmetleri de verebilmeli; st kalitesine gre deme sistemini uygulayabilmelidir; i st toplama maliyetlerinin drlmesi; ve St reticileri ile ileyicileri arasnda szlemeli ilikilerin gelitirilmesi ve sonuta st ileyenlerin toplama alanlar konusunda karara varmalar. St toplama sistemindeki iyiletirme konusu st sektr stratejisini gelitirecek grup tarafndan ele alnmal, ilgili btn paydalar da bu konuda dncelerini ileterek katkda bulunmaldr. Stn ilenmesi ve st rnleri lkenin batsndaki kimi iletmeler AB standartlarnda almakta ve gerek st ileme gerekse st rnleri tketimi asndan ciddi bir potansiyel oluturmaktadr; Genellikle mandralardan tremi, uygun hijyenik standartlarda faaliyet gsteren ve bata peynir olmak zere kaliteli zel st rnleri reten orta byklkte iletmeler de vardr; ve Bu iki gruptan farkl olarak, faaliyet koullar belirsiz, ok sayda kk iletme vardr. Bu iletmeler krl almamaktadr ve kalitesiz rnlerini satabilmek iin ou kez dampinge bavurmaktadr. Sektrn byk blmnde stn kalitesizlii veri alndnda, iletmelerin st kalitesi ve toplama konularnda kooperatiflerle veya dier reticilerle dzenlemelere gitmeleri gerekmektedir; Kaliteye gre deme sistemi, maliyetlerin drlmesi ve kalitenin arttrlmas yolunda atlm ilk adm olacaktr; ve St retenler ile ileyenler arasnda uzun vadeli ve iyi ileyen bir iliki oluturulmas konusu dnlmelidir. Bu balamda, retici ve ileyicilerin dikey entegrasyonunu kolaylatrmak zere kredi gereklidir. ABye yeni katlan lkelerdeki st sektrnn deneyimleri dikkate alnarak ve eitli paydalarn grlerinden hareketle kaliteyi arttrmaya ynelik bir sistem gelitirilmelidir. Oluturulan bu sistem eitli paydalarla birlikte yaama geirilmeli, devlet ise bu konuda denetleyici rol stlenmelidir; ve Avrupa pazarlarndaki rnler deerlendirilmelidir. Trkiyedeki pazara uyan rn bileimini bulmak ve ihracat olanaklarn tespit etmek zere bu 80

Trk yetkililerin yapmas gereken 7.1.4. Mevcut durum

leme giderlerini azaltmak iin gerekli nlemler

rn kalitesini artrmaya ynelik nlemler

deerlendirmeden kan sonular yerel uygulamalar ve tketici tercihleriyle karlatrlmaldr. Dier rnler iin seenekler Trkiyede, deeri tam olarak karlanmamak zere nemli miktarda koyun, kei ve manda st retimi gereklemektedir; Bu da nemli bir gelir kayb ve pazarlama olanaklar daralmas anlamna gelmektedir; Bu alt sektr ayn zamanda ihracat mmkn rnler iin bir pazar frsat anlamna gelmektedir; ve koyun ve kei besicilii daha ok nfus asndan boalma tehdidi altndaki krsal yrelerde yaplmaktadr; dolaysyla, bu faaliyetin gelimesi krsal kalknmaya da katkda bulunabilecek bir potansiyele sahiptir. St sektrne ynelik bir strateji gelitirilirken, TKB ilgili dier paydalarla birlikte bir destek mekanizmas oluturmaldr. Bu mekanizma ile sanayi sektr lkede retilen i stn en az yzde 50sini iler duruma gelmelidir; Bu srete, ABdeki hijyenik standartlara ulalmas bakmndan kk lekli iletmelere zel nem verilmeli, bu arada ierde ve darda pazarlanabilecek zel rnler de dikkate alnmaldr; Byle bir strateji gelitirilirken, ABye henz yeni katlan lkelerin uyum nlemleri deneyimini dikkate almak ok yararl olacaktr. Ulusal bir st konseyinin oluturulmas Trkiyede tarmn ikili yaps st sektrnde eitsiz bir geliime yol amtr. Bir yanda ABdeki iletmelerle karlatrlabilir durumdaki iletmeler, dier yanda ise nemli miktarlarda pastrize olmayan ve denetim d stn tketicilere ulamasn salayan kayt d sektr; Ankarada paydalarla birlikte yaplan bir toplantda bu durum btn katlmclar tarafndan kabul edilmi, sadece AB yelii balamnda deil baka alardan da bu sektrde derin ve kapsaml reformlara ihtiya duyulduu konusunda mutabakata varlmtr; zerinde anlamaya varlan bir dier husus ise : ABnin, Trkiyedeki reformlarn zel olarak st sektr zerindeki etkilerini de gz nnde bulundurmas, yalnzca sektrdeki bugnk olumsuzluklar vurgulamakla kalmamas gerekmektedir.

Trk yetkililerin yapmas gereken

7.2.

nerilen Balca Giriimler

7.2.1. Gndemdeki konular

Gndemdeki Toplantda, ulusal st konseyi oluturulmas nerilmitir. Bu konsey, farkl konulara paydalar bir araya getirecek, ve mevcut durumla ilgili konularn tartlp ynelik neriler gr alveriinde bulunulaca bir form olarak ilev grecektir. Bu arada konsey, ilgili akademisyenlerin, uygulamaclarn ve i evrelerinin de yardmlaryla Trkiyede st sektrnn gelitirilmesine ynelik nerileri de deerlendirecektir. Ulusal bir st Bu sektrdeki btn profesyonel rgtlenmeler ve payda temsilcileri ile 81

konseyinin oluturulmas iin atlmas gereken ilk admlar 7.2.2. Mevcut durum

temasa geilip byle bir konseyi onaylayp onaylamadklar renilmelidir; Bu ilk istiarenin, rgtsel yaplanma, finansman kaynaklar, yeler, bte, net bir misyon beyan ve rapor sreleri ile ilgili nerilere yol vermesi beklenmektedir; ve Bu toplant ayrca ulusal st konseyi iin ilk alma programnn hazrlanmas asndan da ilevli olabilir. Ulusal st sektr stratejisi (st eylem plan) Bugnk durumda Trkiyede st sektrnn gelimesi balamnda bir vizyon yokluu sz konusudur; Grlmektedir ki, ABye katlm srecinden bamsz olarak, lkede st sektrnn modernletirilmesine ve kresel ekonomide rekabet edebilir duruma getirilmesine gerek vardr; Yeterince analiz almas yaplmtr ve sektre ilikin konular iyi kavranmtr; imdi, sektrn gelime srecini hzlandrmak ve uluslararas rekabet ortamna hazr hale getirmek iin bu konular btnlk iinde ele almann zaman gelmitir. Yukarda sz edilen ulusal st konseyinin, gelitirme srecinde dikkat edilmesi gereken sektrle ilgili zel birtakm alanlar ele alacak farkl uzman gruplar/alma komitelerini kendi denetiminde grevlendirmesi nerilmektedir. Aadaki noktalara zel nem verilmelidir: Hayvanclk, besleme, barndrma, sam ve verim boyutlaryla birlikte st iletmeleri: o St iftliklerinin retim temelini geniletme asndan toprak meseleleri; o Verimliliin artrlmas ve genlerin profesyonel iftilik faaliyetlerine ekilebilmesi iin gerekli destek hizmetleri; ve o iftilerin karlarn temsil edecek, onlar adna dier paydalarla pazarla oturacak profesyonel rgtlenmelerin oluturulmas ve rollerinin belirlenmesi. St toplama sistemi. Burada nemli noktalar unlardr: o St toplama merkezlerinin faaliyetleri, donanmlar, personeli ve alma usulleri; o lgili btn taraflarca benimsenecek bir st kalitesi deerlendirme ve denetleme sisteminin oluturulmas; o Ste kaliteye gre deme yaplmasn ngren bir sistemin gelitirilmesi; ve o St toplanmasnda yer alan profesyonel rgtlerin rol ve 82

neri

Aratrlmas gereken alanlar

bileimi. St rnleri retimi ve datmnda kayt d sektr: o Kayt d sektrn deerlendirilmesi rnlerin kalitesi ve hijyenik zelliklerine vurguyla mandralar ve sokaklarda satlan st; o Sektrn, mandralar iyiletirme veya bunlarn tmyle daha byk iletmelerce emilmesi perspektiflerine gre eitli seenekler nda deerlendirilmesi; ve o Bu alt sektrn yeniden yaplandrlmasnda profesyonel rgtlenmelerin rolnn deerlendirilmesi; Koyun, kei ve manda st alt sektr: o zel st rnlerinin retim ve pazar imkanlar gzetilerek bu farkl stlerin ekonomik adan deerlendirilmesi; o Mandralarn bu retimde yer alacak ekilde gelitirilip gelitirilemeyeceinin aratrlmas; o Krsal kesimde nfusun istikrara kavumas ve gelir imkanlar salanmas bakmndan krsal kalknmada temel olarak bu etkinliklerin deerlendirilmesi;; ve o Bu etkinlikleri desteklemek zere profesyonel rgtlerin kurulmas konusunun deerlendirilmesi.

Strateji almasnn organizasyonu

lgili grev tanmlarn da hazrlayacak olan ulusal st konseyi denetiminde her konunun uzmanlarndan oluan gruplar kurulmaldr. Her grupta ortalama olarak 5 kii yer almaldr; Bu gruplarn grevlerini tamamlayacaklar zaman sresi 12 ile 24 ay arasnda olmaldr; Konularna gre, bu gruplar zel uzmanlk bilgilerinden yararlanabilmelidir; Pratik adan, gruplar almalarn yle yrtebilirler: Saha gezilerine, paydalarla derinlikli grmelere, konularn deerlendirilmesine, baarszlklara ve belirlenen nceliklere dayal bir envanter almas; ve Yakn dnemde kendi st sektrlerinde yeniden yaplanmaya gitmi bir veya iki AB lkesine yaplacak inceleme gezileri (aaya baknz). Paydalarla istiarelerde teyit edilecek teknik, finansal, sosyal ve ekonomik nerilerin sentezi ve irdelenmesi; Bunlarn Ulusal St Konseyine sunulmas; ve nerilip kabul edilen nlemlerin Ulusal St Planna dahil edilmesi. 83

Strateji almasnn organizasyonu Devam

7.2.3. Mevcut durum

Seilmi AB lkelerine inceleme gezileri Trkiye st sektrnde dier lkelerle nemli bir alveri olmakszn hep kendi kaynaklaryla ilerlemitir. AB lkelerindeki st rnleri sektrnde son on yl iinde meydana gelen derin deiimler Trkiyeyi etkilememitir. Bunun sonucunda bugn ortada karlkl bir anlay yoktur ve Trkiye taraf lkenin AB yelii durumunda ne tr deiikliklerin gerekli olduunu tam tasavvur edememektedir; Bugn AB yesi olan Polonya ve Portekiz de katlm ncesinde benzer bir durumla kar karyaydlar. Ancak bu iki lke de kendi st rnleri sektrn grece ksa sre iinde modernize edip yeniden yaplandrmtr. Bu lkelerin yaadklar srelere daha yakndan baklmas, Trkiyede bu alann uzmanlar asndan ok yararl olabilir; Polonya, ilgin bir referans durumundadr. Bu lkede toparlanmann dinamikleri, istatistikler ve rakamlar, lkede birka yl iinde salanan nemli ilerlemeler ve bugnk mevcut durum hakknda fikir verebilir. Dolaysyla, bu lkeye yaplacak bir inceleme gezisi nemle tavsiye edilmektedir. alma gruplarnn kimi yelerinin ve nihayetinde de ulusal st konseyi yelerinin Polonyada temsil niteliine sahip st iletmesine inceleme gezisi yapmalar nerilir. Bu iletmeler, ABye katlm ncesinde gerekletirilen modernizasyon ve yeniden yaplanma srecinin iyi rneklerini verebilir. Bu ziyaretler srasnda Polonyal st sektr yetkililerinden, gelecee ynelik projeksiyonlar da dahil olmak zere sektrdeki kritik dneme noktalar ile ilgili ayrntl bilgiler vermeleri istenecektir. Trkiyeden ve Polonyadan uzmanlar, Trkiyenin kendi st sektrn modernletirme asndan yaplmas gereken deiiklikleri ayrntlaryla tartacaklardr.

neri

84

TABLOLARIN LSTES TABLO 1: TRKIYEDE ST RETIMI (TON VE YZDELER) .........................................11 TABLO 2: IFTLIKLERIN SIIR SAYISINA GRE SINIFLANDIRILMASI .....................12 TABLO 3: KOYUN, KEI VE MANDA ST VERIMI (KG/LAKTASYON)..........................15 TABLO 4: TRKIYEDE KII BAINA YILLIK ST VE ST RNLERI TKETIMI (KG/KII/YIL)..............................................................................................................................22 TABLO 5: ST ILEYEN ILETMELER .................................................................................25 TABLO 6: ORTA VE BYK LEKLI (GNDE 50.000 LITREDEN FAZLA ST ILEYEN) ST ILETMELERININ SINIFLANDIRILMASI .................................................26

85

KISALTMALAR LSTES
Para birimi: Yeni Trk Liras (YTL) 1 USD = 1.346 TRL/YTL 1 EURO = 1.637 TRL/YTL 1 YTL = 1.000.000 TL 1 Kuru (KR) = 1/100 TL 1 YKR = 1/100 YTL

ADAS AOC ARMA YM CAP TDSYD TDSYMB TM CMT CFU CNE DA S YH EAR EVD FC TS FVO KKGM GGM HACCP IPA IPARD ISO KR LOR TKB

Tarmsal Kalknma Danma Hizmetleri Appelation d'Origine Contrle Tarmsal Modernizasyon ve Yeniden Yaplanma Kurumu / Polonya Yetkili Merci Ortak Tarm Politikas (AB) Trkiye Damzlk Sr Yetitiricileri Dernei Trkiye Damzlk Sr Yetitiricileri Merkez Birlii Toplama Merkezi California Masitis Testi Koloni Oluturan Birim Ulusal Damzlk Hayvan Yetitirme Merkezi / Polonya Dekar = 1.000 metre kare St rnleri Yaym Hizmetleri Dou Anadolu Kzl Avrupa Veterinerlik Hizmeti Ya erii Taze St rnleri Gda ve Veterinerlik Dairesi Koruma ve Kontrol Genel Mdrl retim ve Gelitirme Genel Mdrl Kritik Noktalar Tehlike Analiz ve Kontrol Katlm ncesi Aralar Krsal Kaklnda Katlm ncesi Aralar Uluslararas Standartlar Kurumu Kuru (1/100 TL) Kayma alnm stten yaplan dk kalite peynir Tarm ve Ky leri Bakanl

86

MDD ML MML MMPO Na NRL Ns PECO PEHD PVD Ar-Ge SAPARD SCC SDP SEK SETBIR DE KOB SMP DPT TL TPC TRKSTAT UHT USDA KDV WC WMP WTO YC YKR YTL

Marque Distributeur Milyon Litre Milyar litre Milk & Milk Products Order Veri yok Ulusal Referans Laboratuar nemli Deil Pays Europe Centrale et Orientale Yksek Younluklu Polietilen Pays en Voie de Dveloppement Aratrma ve Gelitirme Tarmsal ve Krsal Kalknma zel Katlm Program Somatik Hcre Saym Stratejik Kalknma Plan Kamuya Ait St irketi Et ve St reticileri Birlii Devlet statistik Enstits Kk ve Orta Boy letmeler Yasz st tozu (%0) Devlet Planlama Tekilat Trk Liras Toplam Plate Count Trkiye statistik Kurumu Ar Yksek Is Birleik Devletler, Tarm Bakanl Katma Deer Vergisi Beyaz Peynir Yal St Tozu (%26) Dnya Ticaret rgt Sar Peynir Yeni Kuru (1/100 TL) Yeni Trk Liras

87

REFERANSLAR Anonim, (2005a). l Bakanlarnn Ankara Toplants. Sonu Bildirgesi. Sr Yetitiricileri Dernei Dergisi. Say: 28. Anonim, (2005b). Trkiye stn beraat ettirmeli. Hasat Hayvanclk. Aylk Tarm Dergisi. Austos:21:243:11. Armaan, G. ve A. zden. (2004). Trkiyede ve ABde st sektrlerinde krllk karlatrmas VI. Trkiye Tarmsal ktisat Kongresi. 16-18 Eyll. Tokat, Trkiye. Armaan, G., A. zden ve A.D. ardak. (16-18 Eyll 2004). Aydnda st rnleri sektrnde durum. VI. Trkiye Tarmsal ktisat Kongresi. Tokat, Trkiye. akmak,E., Kasnakolu, H., ODT Ekonomi Blm, (18, Nisan, 2001). Tarm sektrnde Trkiye ile AB arasndaki etkileim: Trkiyenin AB yeliinin analizi. Tarmsal Ekonomi Aratrma Enstits, Proje Raporu 2001-Ankara. Comit Interprofessionel du Gruyre de Comt (CIGC), Yllk Rapor. Centre National Interprofessionnel de lEconomie Laitire (CNIEL) (2005). Annual report 2005, sources: SCEES, Onilait, Rica, Contrle laitier, Institut de lElevage, INAO, SNIA, SYNCOPAK, INSEE, UE, ATLA, Douanes, Eurostat, Ubifrance, Statistiques Nationales, Secodip, Commission Europenne, EDA, FIL, USDA, FAO. Della, G., Eliin, A., Tekel, N., Dellal, ., (Temmuz 2002). Gneydou Anadolu Projesi (GAP) Kapsamndaki Koyun ve Kei iftliklerinin Yapsal zellikleri, Tarmsal Aratrmalar Enstits Yaynlar Say: 82, Ankara. Demirba, N., Karagzl, C., Akbulut, N., (2002) Dnyada ve Trkiyede Stlk ve St rnleri Sanayi, stanbul Ticaret Odas, Yayn No:2002-7, 120. Direk, M., ztrk, A., Boztepe. S. (2000). Konya Blgesindeki iftliklerin Yapsal zellikleri Sakarya niversitesi Yayn14 (21): 49-58., Sakarya Erturul, M., G. Dellal, C. Elmac, O. Akn, O. Karaca, T. Altn ve . Cemal. (2005). Ulusal gen kaynaklarnn korunmas ve kullanm. Ziraat Mhendislii, VI. Teknik Kongre. II. Cilt. 37 Ocak. Milli Ktphane. Ankara. Eskiyrk, M. (2005). Tire St Kooperatifinin Etkinlikleri. Giri, CD. www.sutkoop.com.tr. Tire St Kooperatifi, Tire, zmir, Trkiye. z, Y., Demir, A., elikler, A., Kalanlar, ., Gl, U., (Austos 2005), St ve St rnlerinde Durum ve 2005-2006 tahmini Tarmsal Aratrmalar Enstits Yaynlar Say:132, Ankara. Gnc, S. ve K. zktk. (2002). Adana ilindeki youn hayvanclk yaplan iftliklerdeki siyah ve beyaz ineklerin stnde somatik hcre saym zerinde etkili olan faktrler ve mastitisle iliki. Hayvanclk rnleri Dergisi. 43(2):44-53. Halkman, A.K., M. E. Ergun, A. ztan, C. Koak, F. Yldz ve S. Erdoan. (2005). Gda sektrnde hammadde retiminde gelecee yaklam. Trkiye Ziraat Mhendislii, VI. Teknik Kongre. II. Cilt. 3-7 Ocak. Milli Ktphane. Ankara. z, Y., (ubat 2004). Bursa linde St Srcl Yapan letmelerin Krllk ve Verimlilik Analizi Tarmsal Aratrmalar Enstits Yaynlar Say: 116, Ankara.

88

nan, .H., M. Direk, B. Baaran, S. Birinci ve E. Erkmen. (3-7 Ocak 2005). Tarmda Organizasyon. Trkiye Ziraat Mhendislii, VI. Teknik Kongre. II. Cilt. Milli Ktphane. Ankara. stanbul Ticaret Odas, (2005). Gda Gvenlii ve St Sektr Mevzuat Semineri, Yayn No 2005-12, stanbul. Kavas, G., (Ekim 2005). Trkiyede St Sanayinin Sorunlar, Sokakta Satlan St ve Beklentiler, IV. Gda Mhendislii Kongresi, Kitap 11, Ankara. Kaymak, M., A. Eliin, F. In, T. Takn, O. Karaca, E. Tuncel, M. Erturul, m. zder, O. Gney, O. Grsoy, O. Torun, T. Altn, H. Emsen, S. Seymen, H. Geren, A. Odaba ve R. Snmez. (2005). Trkiyede kkba hayvancla teknik ve ekonomik yaklamlar. Trkiye Ziraat Mhendislii, VI. Teknik Kongre. II. Cilt. 3-7 Ocak. Milli Ktphane. Ankara. Ko, A. (2004). Aydnda yetitirilen Holstein ve svire karas ineklerde Somatik hcre saym deiiklikleri. 4. Ulusal Zooteknik Kongresi: Sleyman Demirel niversitesi Ziraat fakltesi Hayvanclk Blm, Isparta, Trkiye. TKB, (2005). St ve st rnleri sektr, ikili toplantlara hazrlk olarak kolaylatrc mahiyette konular ve sorular listesi. O.Akman, N., E. Tuncel, M. Yener, S. Kumlu, K. zktk, N. Tzemen, M. Yanar, A. Ko, O. ahin ve .Y. Kaya. (3-7 Ocak 2005). Trkiyede srclk. Trkiye Ziraat Mhendislii VI. Teknik Kongre. II. Cilt. Milli Ktphane. Ankara. zkaya, T., .C. Ceylan, Y. Akta, F. elli ve F. Pezikolu. (2005). Tarmsal yaym hizmetleri ve rgtlenmesi. Trkiye Ziraat Mhendislii, VI. Teknik Kongre. II. Cilt. 3-7 Ocak. Milli Ktphane. Ankara. Rabobank. (2004). The Turkish Dairy Sector. Gearing up for AB entry? Rabobank International. F&A Research ve Advisory. www.rabobank.com/far. Devlet Planlama Tekilat: Balca Ekonomik Gstergeler, aylk eitli yaynlar Devlet Planlama Tekilat (2001): VIII Be Yllk Kalknma Plan, zel Komisyon Raporu: St ve St rnleri Sanayi Alt Komitesi Raporu, Ankara. Devlet Planlama Tekilat (2006): IX Be Yllk Kalknma Plan, zel Komisyon Raporu: Gda Sanayi Komitesi Raporu, (baskda), Ankara. Devlet Planlama Tekilat: IX Be Yllk Kalknma Plan, zel Komisyon Raporu: Hayvanclk Komitesi Raporu, (baskda), 2006, Ankara. Us Melek, (ubat 2006). Trkiyede St Endstrisi, Gda Teknolojisi, Austos 2004, Cilt IV. Us Melek, (tarihsiz) St Sektr Analizleri Bizim Market, Knk, ., Karagzl, C. Kavas, G. (Ekim 1999. ABye Giri Srecinde Trkiyede St Sektrnn Durumu, Karadeniz Blgesi Tarmsal retim ve Pazarlama Sempozyumu, Samsun Uzmay, C., . Kaya, Y. Akba, A. Kaya, H. Bilgen, R.GC. Akdeniz ve H. Kesenka. (2002). zmir Holstein Yetitiricileri Derneklerine ait srlerde mastitis prevalans ve ynetimsel uygulamalarla mastitis prevalans arasndaki iliki. III. Ulusal Zooteknik Kongresi. Ankara niversitesi Ziraat Fakltesi Hayvanclk Blm . Ankara, Trkiye. Web balantlar: www.dsyb.org.tr www.tigem.gov.tr 89

www.SETBIR.org.tr www.tarim.gov.tr www.dpt.org.tr www.ziraat.gov.tr

EK 1:

Tablo 1.nek St retimi

90

Trkiyede inek st retimi (ton) Blge Orta-Kuzey Ege Marmara Akdeniz Kuzeydou Gneydou Karadeniz Orta-Dou Orta-Gney TOPLAM Safkan 390.500 1.000.800 543.100 153.000 108.100 87.000 232.800 194.400 521.700 3.231.400 Melez 605.700 588.900 371.000 507.100 532.500 227.200 767.100 518.300 490.500 4.608.300 Yerli 177.600 103.000 17.100 53.600 471.700 402.900 281.200 191.200 71.300 1.769.600 Toplam 1.173.800 1.692.700 931.200 713.700 1.112.300 717.100 1.281.100 903.900 1.083.500 9.609.300

Trkiyede inek st retimi (%) Blge Orta-Kuzey Ege Marmara Akdeniz Kuzeydou Gneydou Karadeniz Orta-Dou Orta-Gney TOPLAM Safkan %12,08 %30,97 %16,81 %4,73 %3,35 %2,69 %7,20 %6,02 %16,14 %100,00 Melez %13,14 %12,78 %8,05 %11,00 %11,56 %4,93 %16,65 %11,25 %10,64 %100,00 St inei (birim) 91 Yerli %10,04 %5,82 %0,97 %3,03 %26,66 %22,77 %15,89 %10,80 %4,03 %100,00 Toplam %12,22 %17,62 %9,69 %7,43 %11,58 %7,46 %13,33 %9,41 %11,28 %100,00

Yl 1990 1995 2000 2004 2004 / 1990

Safkan 1.013.000 1.702.000 1.806.000 2.109.000 1.096.000

Melez 3.670.000 4.776.000 4.738.000 4.395.000 725.000 St inei (%)

Yerli 6.694.000 5.311.000 4.217.000 3.565.000 -3.129.000

Toplam 11.377.000 11.789.000 10.761.000 10.069.000 -1.308.000

Yl 1990 1995 2000 2004 2004 / 1990

Safkan %8,90 %14,44 %16,78 %20,95 %12,04

Melez %32,26 %40,51 %44,03 %43,65 %11,39

Yerli %58,84 %45,05 %39,19 %35,41 -%23,43

Toplam %100,00 %100,00 %100,00 %100,00

92

EK 2: Ankette Kapsanan ller ve Mandra Saylar

l Erzurum Kars Nide Kayseri Konya Aksaray orum Kahramanmara Adyaman Gaziantep Diyarbakr anlurfa Aydn zmir Kastamonu Trabzon Krklareli Edirne l Toplam Mandra

Mandra says 6 5 1 2 11 2 4 3 1 3 3 1 10 8 13 7 12 3 18 95

93

EK 3:

thalat ve hracat statistikleri

TURKEY'S MILK AND MILK PRODUCTS EXPORTS

PRODUCT

COUNTRY FRANCE

KG

2002 DOLLAR

EURO

KG

2003 DOLLAR

EURO

KG 469

2004 DOLLAR 1,026

EURO 801

KG

360

2005(Jan.-Oct.) DOLLAR EURO 2,099 1,704

GERMANY NORWAY AUSTRIA SWITZERLAND MALTA ALBANIA UKRAINE GEORGIA AZERBAIJAN KAZAKHSTAN TURKMENISTAN UZBEKISTAN TADJIKISTAN SERBIA-MONTENEGRO MACEDONIA ALGERIA LIBYA SUDAN MILK AND CREAM (H.S. MORITANIA 0401) MALI TOGO U.S.A. LEBANON SYRIA IRAQ IRAN ISRAEL JORDAN SAUDI RABIA KUWAIT BAHRAIN QATAR U.A.E. AFGHANISTAN PAKISTAN P.R.CHINA AUSTRLIA OTHER TOTAL OF 0401 FRANCE NETHERLANDS GERMANY U.K. DANEMARK GREECE BELGIUM NORWAY AUSTRIA SWITZERLAND MALTA ALBANIA MOLDAVIA RUSSIAN FEDERATION GEORGIA AZERBAIJAN KAZAKHSTAN TURKMENISTAN UZBEKISTAN TADJICKISTAN KIRGHIZSTAN BOSNIA-HERZGOVINA MILK AND CREAM, SERBIA-MONTENEGRO CONCENTRATED (H.S. MACEDONIA 0402) ALGERIA LIBYA SUDAN TOGO U.S.A. LEBANON IRAQ IRAN ISRAEL JORDAN SAUDI RABIA KUWAIT BAHREIN QATAR

313

1,042

1,006

653 60 280 3,600 21,192

2,450 261 127 1,587 15,277

2,344 262 234 102 1,475 13,259 1,630 1,340

228 10,489 1,236 101,372 1,580 16,610

130 5,797 552 112,277 4,554 8,685

149 6,210 609 114,949 4,669 9,382

32,348 8,700 170,596 2,285 45,705 13,964 46,561 3,820 108,978 23,328 8,677

23,751 4,883 212,786 6,421 31,023 14,203 24,399 2,796 47,279 11,118 7,477

19,521 3,598 172,164 5,289 24,903 11,184 19,677 2,233 38,484 8,841 5,660 18,865 168,940 8,916 67,802 22,855 31,536 17,215 10,780 148,132 13,437 49,199 17,692 19,246 10,572 8,506 118,057 10,510 38,983 14,009 14,980 8,406

152,012 1,194 79,309 6,297 500 34,109 97,221 44,016 1,296 4,944 243 21,600 649,015 4,516 5,400

205,246 3,708 77,074 3,766 503 16,749 46,488 24,942 708 2,400 227 32,400 661,771 2,882 2,815 108,565 44,442 32,636 14,807 70,233 73,545

183,748 3,267 67,197 3,251 430 15,433 39,620 20,206 614 2,291 210 29,922 575,102 2,501 2,566 91,044 39,468 29,448 13,384 62,325 61,051

119,599 806 139,135

69,310 1,902 61,494

72,325 2,196 69,990

999 14,105

989 16,405

976 17,501

1,662,059

2,081,677

1,668,691

1,907,413

2,463,007

1,966,297

31,320 28,435 1,139 5,532 52,707

45,952 38,793 1,705 4,350 27,482

46,972 40,198 1,660 4,638 28,416

66,470 31,724 21,519 13,962 82,522 47,413

108,276 62,726 19,608 9,198 20,061 20,790 13,659

182,015 100,222 31,530 14,933 32,656 33,688 18,090

149,745 82,306 25,667 11,908 26,784 27,429 14,769

2,086 21,749 161 6,383 16,362 17,275 20,129

4,486 45,126 406 13,747 35,060 35,670 28,886

3,705 36,719 325 11,233 28,220 28,504 23,763

3,100 377,580 906,285 72 1,554 486 216 81 125 85 50 500 30

3,751 284,952 690,122 340 7,905 1,711 936 322 286 106 152 500 101

3,857 291,205 658,624 716,908 2,049,691 22 346 956 8,103 13,589 1,719 15 1,074 329 285 103 175 576 102 638,384 2,083,993 250 3,541 48,386 100 567,672 1,828,164 218 3,187 43,958 86 533,678 2,915,748 180 3,985 150 494,238 3,377,841 1,074 29,000 209 399,267 2,720,261 852 23,228 170 188 911,914 3,240,149 1,127 1,011,685 3,910,357 898 810,612 3,125,431

1,653 27 20 38

10,569 143 393 214

8,500 110 298 163

360 191 425 420 2,063 60 14,100 20,598 150 366 2,085 200 467 2,050 1,000 230

568 1,238 639 1,465 1,820 190 58,246 59,780 396 694 10,202 620 2,040 6,377 2,770 108 162 3,922 140 150,601

504 1,103 588 1,172 1,505 176 52,378 53,599 342 615 9,228 535 1,771 5,360 2,582 87 155 3,498 116 129,136

105 547 4,127

705 1,909 4,240

576 1,490 3,409 2,549 6,961 10,713 9,667 8,671 7,309

6,623 750 9,658 682 420

12,487 2,950 6,412 2,259 952

13,733 2,926 6,666 2,449 949

440 3,000

802 5,280

913 6,117

1,086 118,894 3,429 8,554 2,153 1,618 615 418 2,534 7,504 33,264 228 937 216,623

2,650 208,077 6,441 10,284 6,080 4,812 2,278 2,130 2,837 22,874 17,941 613 3,651 322,547

2,141 163,955 5,066 8,302 4,676 3,672 1,818 1,698 2,332 18,446 13,919 506 3,008 255,441

24 175,254 2,696 4,335 559 101 4,674 1,743 25

158 291,876 4,468 8,716 1,099 478 13,856 2,900 206

118 234,706 3,616 6,978 873 369 10,701 2,357 158

384 5,916

1,324 14,575

1,504 15,075 162 1,509 17 141,493

573 449,639 750 624

1,663 689,446 3,613 746

1,330 562,446 2,961 606

33,300

88,596

89,964

5,000

16,174

13,687

650 109

3,993 540

3,172 437 675 1,054 857

45

167

191

165

644

540

255

969

769

94

TURKEY'S MILK AND MILK PRODUCTS IMPORTS

PRODUCT COUNTRY GERMANY 2002 DOLLAR 1,273 79,595 1,273 2003 DOLLAR 4,883 109 116,928 4,992 6,153,453 297,955 4,306,869 1,027,547 599,379 281,887 429,500 724,983 287,018 173,919 657,939 522,440 1,321,813 385,963 164,968 2,709,999 405,320 400 102,964 1,944 84,052 1,361 111,266 3,512 3,354,065 178,000 2,296,500 520,750 100,000 186,500 188,976 300,000 144,030 231,500 72,500 75,000 162,100 25,000 75,000 373,000 126,400 130,837 101,250 230,769 34,950 115,086 427,864 138,559 138,425 103,612 240,742 35,938 117,238 437,706 141,502 346,000 250,000 120,000 356,950 443,700 830,000 229,675 96,000 1,875,000 327,850 900,000 1,411,859 1,501,387 2004 DOLLAR 2005(Jan.-Oct.) DOLLAR EURO 2,455 183,092 2,455 6,662,278 190,330 1,042,108 1,921 142,893 1,921 5,301,480 144,608 853,825

KG 1,944

EURO 1,361

KG 3,112

EURO 4,144 101 105,214 4,245 5,423,621 269,818 3,838,119 936,272 523,200 253,893 377,239 637,394 250,126 164,400 580,104 493,464 1,168,615 336,187 140,160 2,332,714 358,835

KG

EURO

KG

1,007 202,193 0 2,278,775 82,540 1,358,250 200,000 20,000 50 125,000 292,000 489,000 60,000 1,609,350 855,000 40,000 3,798,875 222,700 450,000 197,472 0 5,264,394 190,058 2,975,549 390,479 39,900 154 248,579 714,052 894,971 117,600 3,513,934 1,657,309 96,339 7,465,861 465,443 1,193,200 997 159,605 0 127,068 1,007

MILK AND CREAM SINGAPORE OTHER (H.S. 0401)

TOTAL OF 0401 FRANCE BELGIUM-LUXEMBOURG NETHERLANDS GERMANY U.K. IRELAND DANEMARK PORTUGAL BELGIUM-LUXEMBOURG SWEDEN AUSTRIA

2,295,200 3,770,673 4,008,095 157,000 204,530 205,165

4,217,750 2,633,400 153,268 2,411,929 325,236 31,058 127 195,472 586,701 735,146 97,118 2,829,243 2,297,750 16,000 1,336,320 75,960 5,914,696 1,795,000 379,443 916,243 118,017 216,517 96,000 71,800 361,450

1,144,250 1,914,707 2,044,307

257,312

209,076

MILK AND CREAM, SWITZERLAND CONCENTRATED LITHUANIA (H.S. 0402) POLAND

CZECH REPUBLIC SLOVAKIA UKRAINE MOLDAVIA U.S.A. ARGENTINE ISRAEL INDIA OTHER TOTAL OF 0402 GERMANY ITALY U.K. IRELAND SPAIN POLAND U.S.A. TOTAL OF 0403 FRANCE NETHERLANDS GERMANY IRELAND DENMARK

5,302,510 38,012

4,207,312 29,561

3,794,212 493,756 269,745 436,080

3,018,002 378,121 220,803 335,710

48,000 3,000

64,908 869

67,839 952

134,000 7,000

199,660 9,813

183,444 8,290

144

836

217,600

5,556,450 8,733,361 9,231,884 12,041,020 20,660,425 18,275,895 11,881,684 50 25,012 650 15,444 308,505 324,599 328,600 17,600 49,216 39,576 2,171 14,883 320,535 337,589 297,291 15,169 100,344 125,506 2,511 16,066 348,593 367,170 317,868 16,403 101,881 136,258 16,632 283,436 30 325,110 385,650 4,515 77,015 6,600 20,000 255 1,258 436,250 266,760 696,547 100,000 160,000 437,950 359,600 10,243 548,553 486,825 958,308 240,000 215,698 550,406 504,128 11,198 583,608 502,083 996,419 244,053 212,316 585,949 502,849 492,582 229,723 813,577 403,003 707,153 341,092 420,725 227,126 20,000 82,125 534,875 31,000 50,000 738,317 39,840 105,096 787,688 43,437 66,000 103,850 1,368,900 2,166,922 1,889,269 1,029,588 1,870 31,250 527,155 417,200 1,787,816 878,475 21,965 388,590 112 413,769 336,485 11,697 172,567 40,614 8,500 2,170 10,867 21,095 603,995 714,968 3,248,304 1,451,649 19,358 339,799 99 361,917 307,674 10,567 154,657 36,861 7,410 338,125 160,320 10,000 307,704 24,000 8,600 334,575 3,102 2,661 1,000 2,500

25,228,819 20,206,546 7,823,534 18,486,343 14,698,498 386 6,928 17,531 477,523 502,368 192,502 56,990 1,241,355 36,935 59,692 317 5,622 13,875 384,310 404,124 156,040 44,688 1,004,079 29,880 48,789 2,525 5 242,737 246,067 12,760 4,900 222,080 16,200 64,500 57,074 9,518 113 393,228 406,203 41,172 38,887 1,030,174 8,228 76,575 158,029 704 12,822 1,366,591 152,358 729,340 1,960,216 890,901 1,038 364,072 371,272 271,941 7,784 92 312,856 323,451 32,398 31,711 812,718 6,224 60,475 128,045 587 10,119 1,082,277 125,343 594,489 1,610,128 683,800 862 295,972 301,182 227,118 800 3,344 2,719

BUTTER MILK, CURDLED MILK AND CREAM, YOGURT, KEPHIR (H.S. 0403)

WHEY (H.S. 0404)

GREECE PORTUGAL BELGIUM SWITZERLAND U.S.A. SYRIA TOTAL OF 0404 FRANCE NETHERLANDS GERMANY U.K. IRELAND DANEMARK BELGIUM ICELAND NORWAY

1,893 18,750 9,962 19,297 548,321 623,782 2,869,727 1,241,572 535,027 78,496 456,700 1,794,121 1,631,651 356,972 1,081,837 4,106,952 1,138,059 386,616 81,050 136,740 2,508,028 142,606 1,318,788 270,658 868,860 3,186,307 886,072 312,593 67,200 108,142 1,976,866 110,163 237,848 18,000 78,500 125,000 18,000 60,000 58,800 142,916 127,364 118,200 97,657 317,900 540,375 542,658 44,954 197,034 262,500 51,408 714,007 1,383,584 7,937,283 448,088 36,805 151,370 209,213 42,409 571,773 1,134,380 6,432,932 119 165,954 160,800 120,800 398,069 52,990 298,175 772,818 313,000 5,653 14,345 29,832 10,783 24,529 5 20,550

669,322 1,120,027 1,107,619

SWEDEN BUTTER AND OTHER MILK FATS FINLAND ESTONIA (H.S. 0405) POLAND UKRAINE CROATIA URUGUAY ISRAEL AUSTRLIA NEW ZELAND OTHER TOTAL OF 0405 FRANCE

1,197 3,306,054 4,958,645 5,086,263 106,876 939,523 942,194 5,175,893 65,448

5,210 8,803,633 755,582

4,316 7,676,911 631,136 4,293,681 10,209,140 105,743 1,246,980 8,002,718 3,220,279 945,977

CHEESE AND CURD (H.S. 0406)

95

EK 4.

Katlmclarn Listesi
FAO ST SEKTR PAYDA TOPLANTISI, Ankara, King Hotel, 14 Aralk 2005

Tarm ve Ky leri Bakanl D likiler ve AB Koordinasyonu (DIATK) Faks: 287 94 68 Fatma smihan

KATILANLAR
Tel:0312.287 33 60/2136 Cep: 0542.433 70 28 Email: fismihan@tarim.gov.tr Ahmet Antalyal Tel: 0312.287 94 69/2138 Cep: 0535.598 72 43 Email: ahmet_antalyali@yahoo.com Duru Kut Tel:0312.287 94 69/2188 Cep: 0532.665 49 37 Email: durueroglu@hotmail.com

Aratrma, Planlama ve Koordinasyon Kurulu (APK) Planlar ve Projeler Dairesi Faks: 285 69 40

Enver Aksoy Tel: 0312.286 58 76 Cep: Email: eaksoy@tarim.gov.tr lknur Dede. Tel: 0312.287 33 60/2209 Cep. 0533.479 54 70 Email: idede@tarim.gov.tr Seher Mula Tel: 0312.287 33 60/2209 Cep: 0535 454 59 15 Email: sehermugla@yahoo.com

96

Koruma ve Kontrol Genel Mdrl (KKGM) Faks: Gen. Md. 418 63 18 Y.Mah. 327 12 36

Halil Apaydn, Yem ve Gda Tescil Hizm. Da. Bk. Tel: 0312. 343 69 07 Cep: 0533.266 23 09 Email: halila@kkgm.gov.tr Cihangir G. Gmtepe Tel: 0312.417 41 76/4101 Cep: 0533.343 06 30 Email: cihangirg@kkgm.gov.tr

Adil Adgzel Tel: 0312.417 41 76/4042 Cep: 0537.793 45 44 Email: adila@kkgm.gov.tr Leyla Yksel Tel: 0312.343 69 07/138 Cep: 0535.851 29 64 Email: leylay@kkgm.gov.tr Yasemin Atayeter Tel: 0312.343 68 07/138 Cep: 0533.363 28 64 Email: yasemina@kkgm.gov.tr Fatih Tosun Tel: 0312.343 69 07/138 Cep: 0505.813.83 30 Email: fatihtosun532@hotmail.com Dr. Bediha Demirz Tel: 0312.417 41 76/3095 Cep: Email: bedihad@kkgm.gov.tr R. Oost, Dutch Dairy Board Tel: +3179 368 15 16 Email: r.h.oost@pz.agro.nl Tarmsal Ekonomik Aratrmalar Enstits (AERI) Dr. Yldrm z

97

Faks: 418 62 09 Tel: 0312.418 59 68 Cep: 0533.669 65 42 Email: yicoz@aeri.org.tr Tarmsal retim ve Gelitirme Genel Mdrl (TGEM) Faks: 286 38 30 brahim zcan, Bykba-Kkba Hay. Da. Bk. Tel:0312.286 91 73 Cep: 0535.304 92 42 Email: ibozcan57@mynet.com Orhan Ayata Tel:0312.287 71 04 Cep:0533.658 06 90 Email: oayata@tarim.gov.tr Laurent Deniau Tel:0312.287 71 04 Email: Laurent.deniau@educagri.fr rgtlenme ve Destek Genel Mdrl O (TEDGEM) Faks: 427 86 19 Atatrk Orman iftlii (AO) Mdrl St ve Yourt Fabrikas Faks: 211 01 79 zcan Dilmen (1) Koord. Da. Bk.

Mehmet kdem, Fabrika Md.

Tel:0312.211 02 14 Cep: 0536.233 18 27 Email: oktem@aoc.gov.tr

Avrupa Birlii Genel Sekreterlii (ABGS) Faks: 285 64 86

Ceren Aydn Tel: 0312.285 77 20/197 Cep: Email: caydin@abgs.gov.tr

Devlet Planlama Tekilat (DPT) Blgesel Kalknma Mdrl Faks: 294 67 77 ve Yapsal Uyum Genel Taylan Kymaz Tel:0312.294 63 29 Cep:0533.632 53 05 Faks: 0312.294 63 78 Email: tkiymaz@dpt.gov.tr

98

zcan Trkolu, Bl. Gel. & Yap. Uyum Gn. Mdl Tel: 294 67 15 Cep: 0533.391 58 46 Email: oturkoglu@dpt.gov.tr

Yurdakul Sal, ktisadi Sektrler & Koord.Gn. Mdl Tel: 294 63 45

Cep: 0505.228 28 08

Email: ysacli@dpt.gov.tr
HDKlar Trkiye Ziraat Odalar Birlii (TZOB) Gazi Mustafa Kemal Bulvar No:25 Demirtepe/Ankara Faks: 231 76 27 Trkiye Ziraatlar Dernei (TZD) 1. Cad. 7/6, Bahelievler/Ankara Faks: 213 22 52 Dr. Nurullah zcan, Gen. Bk. Danman Tel: 0312.231 63 00/214 Cep: 0505.327 52 04 Email: nurullahozcan@yahoo.com Dr. Erdoan Gne, (AZF Tarm Ek. Bl.) Tel: 0312.596 14 86 Cep: 0542.841 29 61 Email: egunes@agri.ankara.edu.tr Trkiye Kalknma Vakf (TKV) Fatih Mah. Vakf Cad. No:43/B 06980 Kazan/Ankara Faks: 814 15 90 Glgn Tezgider Tel: 0312.814 11 19 Cep: 0532.305 26 82 Email: tezgider@turk.net tkv@tkv-dft.org Trkiye St, Et ve Gda reticileri ve Sanayicileri Birlii (SETBR) oban Yldz Sok.No:1/14 06540 ankaya/Ankara Faks: 428 47 46 Sibel Aygl Tel:0312. 428 47 74 Cep: 0553.336 93 22 Email: sibelaygul@setbir.org.tr Simten Erku Tel: 0312.428 47 74-75 Cep: 0505.451. 41 11 Email: simtenerkus@setbir.org.tr

99

Trkiye Sr Yetitiricileri Birlii (TDSYMB) Konur 2 Sok. No.71/6 06640 Bakanlklar-Ankara Faks: 425 69 54

Glhan Erdodu, Zir. Yk. Mh. Tel: 0312.425 68 80 Cep: 0533.318 56 92 Email: gulhan@dsymb.org.tr Cengizhan Yorulmaz Tel: 0312.344 14 55 Cep: 0533.250 52 39 Email: cyorulmaz@ankara.dsyb.com

Aksaray Sr Yetitiricileri Birlmii Eras Merkezi, Kat 3, No: 133 Faks: (382) 214 08 32

Esat Zengin Tel: 0382.214 08 31 Cep: 0542.363 32 32 Email: gulhan@dsymb.org.tr

Trkiye Odalar ve Borsalar Birlii (TOBB) Atatrk Bulvar No:149 Bakanlklar- Ankara

Erdal Bahvan, Gda Sektr Kurulu yesi (1) Tel: 413 83 83

Faks: 418 32 68
KY-KOOP Paris Cad. 24/1 Kavakldere, Ankara Faks: 419 63 95-96 Emel Turul Tel: 0312.419 63 95 Cep: 0532.556 96 33 Email: emeltug@mynet.com

niversiteler Dekan Ziraat Fakltesi Ankara niversitesi Faks: 317 67 24 Prof. Dr. Emel Sezgin Tel: 0312.596 13 49 Cep: 0532.238 66 66 Email: Sezgin@agri.ankara.edu.tr Dr. Orgun Deveci, St Tekn. Bl. Tel:0312.596 17 39 Cep: 0535.471 92 57 Email: deveci@agri.ankara.edu.tr Dekan Veterinerlik Fakltesi Ankara niversitesi Prof. Dr. Sadi Akgn Tel:0312. 317 03 15 Cep: 0505.771 58 59

100

Faks: 316 44 72 Orta Dou Teknik niversitesi (ODT)

Email: akgun@veterinary.ankara.edu.tr Prof. Dr. Erol akmak Tel: 0312.210 30 88 Cep: 0532.455 55 41 Email: cakmake@metu.edu.tr

Ekonomi Blm
Faks: 210 12 44

zel Sektr STA A.. Ankara Blge Mdrl Faks: 38559 47- 385 42 13 Yaar Ulukaya, Yn. Kur. yesi Tel: 0312.385 59 45-46 Cep: 0532.284 07 52 Email: yulukaya@sutas.com.tr

AYNES AYST LTD.T. Faks: 0258.539 10 85

Nevzat Serin, Gen. Md. Cep: 0532.285 35 38 M. Ali zkan Tel: 0258.539 10 80 (10 hat) Cep: 0532.295 46 06 Email: info@aysut.com

Tire St Koop. Tire, zmir Faks: 0232.512 81 11

Mahmut Eskiyrk, Bk. Tel: 0232.512 10 41 Cep: 0532.205 12 11 Email: tire@sutkoop.com

lker Adapazar Faks: 0264.554 00 20

Ertan Arabac, AK Gda Tel: Cep: 0532.373 83 15 Email: ishakertan@mynet.com Mustafa Erolu

Caml Yem Besicilik A.. zmir Faks: 0232.436 20 22 Tahsildarolu anakkale Faks: 0286.783 83 47

Tel:0232.436 20 21/572 Cep: 0533.432 82 74 Email: Derya Tahsildarolu Tel: 0286.783 80 46 - 0212.640 03 67 Cep:0537.450 69 16

101

Email: derya@tahsildaroglu.com.tr ifti Aksaray Uluslararas Kurulular AK Trkiye Delegasyonu B Seksiyonu Bakan (Ticaret, Ekonomi, Tarm) Faks: 446 67 37 Kai Bauer Tel:0312.459 87 00 Cep: 0538 588 50 41 Email: kai.bauer@cec.eu.int FAO EKB VE lke Danmanlar Mr. Abdellatif Tabet, FAO Temsilcisi Tel:0312.454 10 54 Cep: Email: Abdellatif.Tabet@fao.org Mr. Raimund Jehle, Politikalar Blm, FAO/Roma Tel: + (39.06) 570 55471 Cep: Email: Raimund.Jehle@fao.org Ms. Melek akmak, Asist. FAO Temsilcisi (Program) Tel: 0312.454 10 59 Cep: 0533.734 51 52 Email: melek.cakmak@superonline.com Mr. Denis Caignet, FAO Danman, Fransa Tel: + (33.22) 810 74 96 Cep: Email: denis.caignet@tele2.fr Ms. Ayegl mr, Program Asistan Tel: 0312.454 10 60 Cep: 0532.670 01 08 Email: aysegul.omur@superonline.com Ms. Pnar Perinel, Enformasyon Grevlisi Tel: 0312.454 10 55 Cep: 0533.636 89 44 Email: pinar.percinel@superonline.com Ms. Melek Us, SETBR Faks: 428 47 46 FAO Ulusal Uzman Tel:428 47 74 Cep: 0532.294 76 51 Email: melekus@setbir.org.tr Agah Eybolu

102

Prof. Abdi Karacabey Faks: 435 41 11

FAO Ulusal Uzman Cep:0532.202 59 89 Email: abdikaraca@yahoo.com

Prof. Atakan Ko Faks: 256.772 72 33

Adnan Menderes niversitesi, Ziraat Fakltesi, Aydn Tel: 0256.772 70 23 Cep: 0536.300 97 12 Email: akoc@adu.edu.tr

103