Ahmet Ycekk _ Trkiye'de Din Ve Siyaset TRKYEDE DN VE SYASET

Do.Dr.Ahmet Ycekk

GR

Soru 1 : Toplumumuzda din sorunu hangi adan ele alnmaldr?

Trkiye'de kukusuz din zerinde.birok ey sylenmi ve bu konuda saysz kitap, makale ve bror yaynlanmtr. Ama kanmzca bu inceleme ve aratrmalardan birou ya teolojik bir eser olarak, kalm, ya da dinin toplumu hangi ynlerde etkiledii ve topluma ne tr bir nitelik kazandrmak istedii hakknda teoride kalan neriler ve varsaymlar toplam olarak belirmilerdir. Geri Din de kltr gibi bir st yap kurumudur ve her st yap kurumu gibi de toplumu kendi anlay ve kar dorultusunda etkileyecektir. Ama zerinde az durulan konu, bir toplumda dinsel younluk derecesini saptayan nedenlerin meydana karlmas konusudur, rgtl ya da rgtlenmemi din'i bir toplum ierisinde bir etki kurumu, bask arac olarak incelemenin dnda bir de dinsel oluum ve katlmann hangi tabana dayandn, hangi sosyoekonomik ve sosyokitrel koullardan rediini saptamak gerekmektedir. Siyasal ve sosyal gelimenin bulutlarn tesinde ilh bir el tarafndan idare edilmedii aktr. Bir toplumda dengeli bir parlamenter rejim ve paylalan bir iktidar yaps varken, bir toplumda tepeden inmeci bir asker - brokrat elitin bulunmas ans ve kaderle yorumlanamaz. Demokrasi de, faizm de. diktatrlk de kendilerine en uygun ortam ierisinde geliirler. Bu ortam, o siyasal yapya rengini veren toplumun alt yapsal zellikleri, yani retim ilikileri trnn, yaratt ortamdr. rnein feodal retim ilikilerine dayanan geleneksel bir toplumda siyasal yap olarak feodal beyler ve aalar bulmamz ne denli doal ise, sanayi devrimini gerekletirmi katlmc ve farkllam sosyal snflarn bulunduu bir toplumda dAPluralist ve demokratik bir siyasal yap bulmamz o denli doaldr. Dinin toplumu deil fakat toplumsal koullarn dini oluturduu yntemiyle hareket edersek dinsel rgtlenmenin nedenlerini toplumun yapsnda aramamz doaldr. te dinsel hareketlilik konusuna byle determinist bir adan eildiimizde onun nasl bir toplumsal bnyenin rn olduunu saptamamz iin toplumsal bnyeyi oluturan sosyo-ekonomik unsurlar incelememiz gerekmektedir. imdiye kadar birok siyasal dnr ve sosyolog lkemizde dinsel akmlar ve rgtlenmeyi sert dillerle knamlar ve dini sosyal ve siyasal gelimemize set ekmeye uraan, bizi ada medeniyete gitmekten alakoyup Orta a karanlklarna itmek isteyen bir umac olarak gstermilerdir. Ama toplumumuzda Din elle tutulur, gzle grlr bir vakadr. Onu knamakla, tehdit etmekle, sulamakla yok edemeyiz ya da etkisini snrlayamayz. Toplumsal

bnyemizin rettii bir unsur olan din'in sosyo-ekonomik kaynan saptamadan, kalabalk taraftar kitlesini hangi tabandan bulduunu renmeye almadan onu knamak ve laiklik sopasyla tehdit etmek, deve kuu misali, tehlikeden korkup bamz kuma sokmaya benzer. Bu nedenle bu aratrmann amac Trkiye'de ok yaygn ve etkin olan katlmann ve hareketliliin temellerine inmek ve dinsel younluu oluturan nedenleri lkenin alt yap sisteminde aramaktr.

Soru 2 : Din, idealist tanma gre, maddeyi oluturan bir alt yap kurumu mudur?

Din ve sosyal yap arasndaki ilikileri saptama urana giren saysz yazar ve dnr genellikle iki ana yaklamdan birini benimsemilerdir. Bunlardan ilki. akln ve ruhun maddeyi yarattn ngren idealist bir yakkmdr ki din ve sosyal yap arasndaki ilikiler konusunda dinin sosyal yapy belirlediini ve yarattn savunur. kinci yaklam ise sosyal yapnn ve evrenin dini belirleyeceini, dinin ancak sosyal yapnn kendine zg niteliklerini ieren, ve bu niteliklere gre ekil bulan bir inan ve deerler sistemi olduunu savunan materyalist, yani maddeci dnya grdr.

Toplumsal geliim ve deiimin dnce ve deerleri deil de, dnce ve deerlerin toplumsal geliim ve deiimi saladn savunan ve bu alanda zellikle din'in ekonomik gelime alannda nasl etkili olduunu saptamaya alan Max Weber, kukusuz soruna bu yaklamla eilenlerin en nemlilerinden biridir. Weber'in Din ve Kapitalizm arasnda kurduu balanty genellikle u ekilde zetlemek mmkndr: Reformasyon hareketi sonucu bamszlklarna kavuan Hristiyanlk, zellikle bunun belli baz trleri, dier dinlere kyasla Kapitalizm'in gelimesi iin daha elverilidir. Protestan Etii ve Kapitalizm'in Ruhu adl eseri bata olmak zere bu konudaki dier btn yaptlar bu genellemeyi kantlamak iindir. Weber dinsel fikirlerin kapitalist gelimeyi ne derecede etkilediini aratrm, ekonomik bir ethos'un ya da ruhun olumasnda bu dinsel fikirlerin ne gibi bir pay olduunu incelemitir. Ekonomik faktrn nemini inkr etmemekle birlikte, Weber, kapitalizmin ortaya kmasnda ve gelimesinde en az ekonomik faktr kadar psikolojik faktrn de etkili olduunu belirtmitir. Ona gre, Calvin'in en nemli kii olarak belirdii dinsel akmlar; ticaretin hzlanmas ve sanayiin yaylmaya balamasnda byk lde etkili olmutur. Protestanln Bat Avrupa'ya kapandrd yeni kltrel boyutlar ve deerler Weber'in grne gre kapitalist birikimi hzlandrm va burjuvazinin gcn ald bireyci giriim ve kltr pekitirmitir. Bu bireycilik, insanlarn Tanrya kar tek balarna sorumlu bulunduklar ilkesinin benimsenmesi sonucu gereklemitir. Dier taraftan, Protestanln kapitalist geliime bu anlamda en byk katks baarnn ve almann bir ibadet olduu inancn yaymasnda yatmaktadr. Bu anlaya gre Tanr kendisini memnun eder kiileri zenginletirmektedir. Tanry memnun etmek ise almakla mmkndr. Bu dnyada

hemcinslerinden bir ivi daha fazla akan insan Tanrnn o lde daha makbul kuludur ve bylece insanlar Tanr tarafndan makbul sayldka zenginlemekteler ve zengin olduka da makbullemekte ve sevilmektedirler. almayan insann ise yemek yemee bile hakk yoktur. alma ve Zenginlemeye tevikin yan srAProtestanlk, israf, lks iinde yaamay da yasaklad iin kapital birikimini de salayan nemli bir etken olmutur. Protestanln Bat Avrupa ekonomik koullar zerinde gelitirici bir etken olmas din'in yalnzca geliimin itici gc olarak tanmlanmasna yol amamaldr. Gene Weberci bir model ierisinde ve Weberci bir anlayla, islm dininin de Osmanl ve dier islm topluluklarnn ekonomik koullar zerinde kapitalist geliimi durdurucu bir etken olduu ileri srlebilir. rnein toprak mlklerinin varisler arasnda eit olarak paylalmasn ngren islm miras hukukunun mlk paralayc etkileri olmu, paralanan ve nemini yitiren mlk hibir zaman kapital birikimini salayacak yetenekte olmamtr, br taraftan faiz yasann ekonomik geliime ne lde ar bir engel olduu aktr. Faiz yasa yznden sermaye, ticaret alanndan ok. deerli eya almna yneltilerek dondurulmu, bir burjuva devrimine yol aacak sermayeci snflar slm toplumlarnda yeterince gelimemitir. slm dini ayrcAPeygamberinin geleneinin safln ve akln sonuna kadar korumu ve bu nedenle dier kltrel ortamlara alamamtr. Geleneksel bir kltr ve otoriter bir normatif sistem ierisinde islm toplumu, farkllama ve deime srecine girememi ve mmet toplumunu evrensel normlarn egemen olduu bir modern toplulua dntrememitir.

Soru 3 : Din bir ideoloji midir?

Deer ve inanlarn toplumsal yap ile olan ilgisine imdilik deinmeden dinsel inan ve deerlerin toplum ierisinde davranlar ve tutumlar zerinde nasl etkili olabileceklerine eilelim. Deer kavramndan anladmz deiik birimlere ya da davran kalplarna verdiimiz nisb kymetin tanmdr. Deerler toplumsal kltrn bir parasn meydana getirirler. Kltr ise kiinin, toplumun bir yesi olarak edindii bilgiyi, inanc, deerleri, sanat, anlanlayn, rf ve detleri, yasalar ieren karmak bir btndr. Bu anlamda kii kendine zg yaama koullarn kaynam bulunduu toplumun kltr kalplarna dayanarak salamaktadr. Ve gene bu cnlamda kiilik, kltr yapsnn bireysel bir ifadesi, kltr ise kiiliin kollektif ifadesi olmaktadr. Din ise sosyolojik anlamda kiinin kltrnn bir paras ve nemli bir sosyal kurum olarak grubun ortak maldr. Byle bir gruba doan ocuk, grubun dinsel deer ve inanlarn kabul eder ve benimser. Bylece doduu grubun doru ve yanl olarak tanmladklar eyleri renir, neyin iyi. neyin kt ve neyin yaplmayp neyin yaplmas gerektiini anlar. Bunlar yapmad ya da benimsemedii takdirde de o grubun yesi olamyacaktr. Bylece dinsel deerlerin btn bir toplum iin uyuumcu. kaynatrc ve dzenleyici bir rol bulunmaktadr. Dinsel deerlerin, toplumun dier deer sistemleri ile ak bir elikiye dmedii bir ortamda, toplumsal yaantya anlam kazandrarak ve ne yaplmas gerektiine ait direktifler vererek kiinin davan ve vaziyet al zerinde byk etki sahibi olduu kukusuz aktr. Bu anlamda din. toplumun kltr yaps iinde yaygn bir deer ve inan sistemi olarak kaynatrc ve eitici rollerinin yansra kii

davranlarna, ya aktan aa verdii buyruklarla ya da topluma mphem ve mistik bir ekilde yayd inanlarla yn veren geni kapsaml bir ideoloji olacaktr. Bunu daha etrafl bir ekilde, din'in ekonomik koullara yn verdiini ngren M. Weber'in yan sra, siyasal deerlerin din tarafndan ekillendirilmesini ele alan Bellah'da da grmek mmkndr. R. N. Bellah'a gre Japonya'da Shinto dininin toplumsal ve dinsel deer sistemleri ierisinde salad nem ve arlk btn bir toplumu etkisi altnda bulunduracak ve toplumdaki davranlara yn verecek niteliktedir. in'de bir ocuun anne ve babasn, ne koullar altnda olursa olsun, sonuna kadar savunmaya ynelten dinsel deerler. Japonya'da siyasal bir grnm kazanmakta ve Japon ocuuna Shinto dini, imparatora kar kan anne ve babay terketmeyi emretmektedir. Bu arada u da belirtilmelidir ki dinlerin, toplum zerlerindeki etkisi yalnzca soyut bir gnah kavram ve bu gnahn getirecei uhrevi cezann korkusu deildir. Toplumdaki utan duygusuna hitap ederek denetimlerini daha etkili bir ekilde yapan dinler sorunlar yer yzne indirebildikleri iin kii davranlar zerinde daha da etkili olabilmektedirler. rnein, gene Shinto dini kiinin utan hislerine hitap eden bir dindir. Japonya'da utanlacak bir duruma den kimseyi ailesi de reddettii iin kii kendini Shinto dininin elinden, utanmaz bir odam olsa dahi, kurtaramamaktadr. Bellah, Japonya'da okula giden olunun ardndan yle baran bir anneyi rnek vermektedir: Ear baarl olmazsan eve hi dnme. Meiji dneminde siyasal btnl salamak iin tekrar n plana alnan imparatorluk kurumunu glendirmek iin yaygnlatrlan Shinto dininin, getirdii deer ve inanlar bakmndan, toplumu istenilen ynda etkiledii aktr. Ama unutmamaldr ki Shinto dinini de toplumsal koullar nemli bir duruma getirmilerdir. Bu anlamda toplumsal koullarla deerlerin ve dinin arasnda karlkl bir etkilenme ilikisi grlmektedir. Fakat imdilik bu karlkl etkilenme srecine deinmeden, maddeci gre, yani dini toplumun yaratt grne deinmek gerekmektedir.

Soru 4 : Din, maddeci tanma gre, sosyo-ekonomik yapnn oluturduu bir st yap kurumu mudur?

Toplumun Din'i oluturduu gr kendini en gl T. H. Tawney'in. Marx'n ve Engels'in eserlerinde gstermitir. Var kabul edilen eylerin alglanabileceini ve duyumlana-bileceini ve bu nedenle Tanrnn varlnn alglanamad srece ispat edilemiyeceini syleyen Feuerbach, Marx ve Engels'i bu konuda byk lde etkilemitir. Din kurumunu bir st yap olarak niteleyen Marx ve Engels, Din'i sosyo-ekonomik koullar yanstan ve onlara dayanarak deien biri deer sistemi olarak almlardr. Engels'in Anti-Dhring'de, zet olarak, belirttii gibi btn dinler insanlarn zihinlerinde gndelik hayatlarn denetleyen d glerin fantastik (akl tesi) bir yanss, dnyev glerin doa st gler olarak yansmasdr. Tarihin balangcndan byle yansyan ve sonraki gelimelerde Tanrlar nezdinde kiiletirilen gler aslnda doann gleridir. Evrimin daha ileri aamalarnda, eitli Tanrlarn! btn doal ve toplumsal yklemleri, soyut insann bir yanss olar her eye kadir tek Tanrya aktarlr. lkel insann gznde doa gleri yabanc, mistik ve stn grnr. Doa glerinin kiiletirilmesi, bir baka deyile somutlatrlmas istei, her toplumda Tanrlar yaratmtr. Tanry bir yerden baka bir yere iten sadece doa glerinin gerekten bilinmesidir. Gerek dnyann din yanss ancak,

gnlk hayatn pratik ilikiler insanlara kendi aralarndaki ve kendileriyle doa arasndaki anlalr ve akla uyar ilikileri gstermeye balaynca ortadan kalkar. Madd retim srecine dayanan bir toplumun hayat sreci, bir araya gelmi zgr insanlarn retimi olarak ele alnmadka ve onlarn bilinli, planl denetimleri altnda bulunmadka mistik penesinden syrlmaz. Teknoloji, insann doay ele al tarzn, hayatn srdrmek iin giritii retim srecini, ve insann toplumsal ilikilerini ekillendiri tarzn aklar. Bir baka deyile, insann doa glerini denetim altna ald her zaman dinsel etki zlr. Din'in deiime uramas ve dinsel etkenliin giderek yok olmas toplumun feodal bir dzenden kapitalist bir burjuva dzenine geme sreci ierisinde gerekleecektir. Dinlerin deiik toplumsal koullar altnda deiik niteliklere brnmesi olayn, Batdaki gelimelere bakarak yarglayabiliriz. Batda Din bayra altnda yrtlen sava ve mcadeleler, eskimeye ve gelien retim glerine kstek olmaya yz tutmu bir ekonomik dzene kardr. Weber'in Batda kapitalist ruhu gelitiren etken olarak ileriye srd proteston etik, aslnda Tawney'in de srarla zerinde durduu gibi, eskimeye ve gelien retim glerine kstek olmaya yz tutmu bir feodal dzene, gelien burjuvazinin bakaldrmas sonucu benimsenen ve kendini yeni ekonomik dzene uydurmu bir dinsel reti ve deer sistemidir. Din'e materyalist gr asndan bakanlar iin Hristiyanlk ezilen kitlelerin bir hareketidir; balangta klelerin ve zgrlne yeni yavumu klelerin, tm haklarndan yoksun braklm yoksullarn. Roma tarafndan boyunduruk altna alnm ya da datlm kiilerin din'i olarak ortaya kmtr. Hristiyanlk, ikenceden, skntdan ve yoksulluktan kurtuluu vaad etmektir. Kurtulu yeri ise, bu dnya deil, izleyen dnya olacaktr. Bu dnyada ekilen skntlarn dier dnyada dllendirilmesi ve sonsuz mutlulua kavuturulmas, ezilen ve horlanan kitleler iin bir cankurtaran simidi olmutur. Bylece toplumsal gereklere st yapda bir cevap olarak beliren din, toplumdaki kurtarclk fonksiyonunu giderek feodalite ve kilisenin yararna ileyerek yitirmi ve 16. yzylda toplumdaki yeni sosyo-ekonomik koullar karsnda buhranl bir devreye girmitir. 1500-1550 dneminde gzlemlediimiz nemli olgu (fiyat ykselii, sermaye ve faiz. ngiltere'de toprak sorunu), ekonomik karlarn birinci plana kmasna yol am ve gelien bu yeni karlar ile dinsel kurumlar, zellikle geleneksel olanlar, arasnda eliki ve srtnmeler belirmitir. nemle zerinde durulmas gereken nokta udur: Toplumsal koullarda meydana gelen yz yllk deimeler sonucu, toplumun onaltnc yzyldaki yaps ile geleneksel toplum kurumlar arasnda kesin bir atma ortaya km, rgtlenmi din buna direnmi ve yeni toplumun eitsizliklerini eskiye dn yolu ile gidermek iin arlarda bulunmu ve bunu baaramaynca da kendisini yeni koullara ayarlamak zorunda kalmtr. Gelien burjuvazi karsnda nemli mal kaynak ve topraklara sahip kilise geri plana dmemek iin ilk Hristiyan retisi olan bireylerin tm eitliini savunmu fakat ekonomik gelimenin piyasa glerinin gayri ahsiliini n plana karmas ile dinsel retinin mutlak bir ekilde bireyci olmas ister istemez kabul edilmitir. Bir yandan ticaretin gelimesi ve yeni snflarn iktidara arlklarn koymas, dier yandan da insann doaya egemen olmas sonucu, dinin izah etmekle ya da denetlemekle ykml olduu alanlarn daralmas bu devrimin gereklemesine yol amtr.

Kilise ats altndaki kollektivizm'den bu artlar altnda bireycilie geilmesi olaan bir gelimedir. Onaltnc yzyln ilk eyreinde ortaya kan dinsel deimeler bu nedenle ve ister istemez bireycilie yer vermek ya da yok olmak seimi ile kar karya braklmlardr. Bat Avrupa'da dindeki Reform hareketine Koyulacak tehis, yeni burjuva ekonomik koullarn snrlayan bir dnya grnn yeni burjuva ekonomik koullar destekleyecek ekilde deiime uraddr. Dnyann deitii bir dnemde birikimciliin gnahtan Tanrsal greve dnmesi nemlidir. yle ki, kapitalizm tarihsel ve toplumsal koullarn deimesi sonucu ortaya km fakat bu deimeler sonucu oluan dinsel gr deimeleri, bu gelimeyi (kapitalist) hzlandrmtr. Temeli yaratan deil, temelin harcn kuvvetlendiren unsur din'dir. Bu anlamda da, gene, nceden de belirtildii gibi, toplumla din arasnda karlkl bir etkileme sreci belirmektedir.

Soru 5 : Din'in bamsz bir deiken olarak tanm nasl yaplr?

nc bir ana yaklam olarak din'in bamsz bir deiken olduu nerilmektedir. Bu anlamda din toplumsal koullarla hibir ilgisi olmayan bir unsur olarak belirmektedir. Bir baka deyile din toplumun iinde bulunduu sosyo-ekonomik koullarn oluturduu toplumun kltr yapsndan bamsz bir deer ve kendi bana oluan bir kurumdur. Din'in etkinlii ve gc zerinde toplumlarn nitelii, modernleme sresi ierisinde alm olduklar yol, hibir zaman belirleyici bir unsur olmad gibi, toplum ierisinde de hangi snf ve zmreler tarafndan benimsendii de bir kural olarak ortaya konamaz. Dinsel inanlardaki ve eylemlerdeki younluk yalnzca bir inan ve iman sorununa indirgenebilir ve bu anlamda da din'in her toplumdaki arlnn nedenleri bilimsel yntemlerle akla karlamaz. Buna gre din, toplumsal ve snfsal niteliklere gre bir tutarlla ve sreklilie sahip deildir ve takdiri ilh olarak glendii her yerde toplumu eit olarak etkiler ve yn verir. Din bu anlamda maddeyi ve toplumu oluturan bir etkendir ve kaynan toplumdan deil fakat bamsz olarak bilim tesi bir gten almaktadr.

Soru 6 : Din ile toplum karlkl bir etki-tepki ilikisi iinde midirler?

Toplumun mu dini yoksa dinin mi toplumu etkileyip oluturduu sorunu deiik gr ve yaklamlarla incelendikten sonra ortaya belirgin bir ekilde kan sonu her ikisinin de karlkl olarak birbirlerini etkiledikleridir. Toplumun kltr yaps, o toplumun sosyo-ekonomik yapsnn bir yansmas olduuna gre onu ayr ve bamsz bir btn olarak ele almak olanakszdr. Gene ayn ekilde, toplumdaki kiilerin davranlarn, tutumlarn, vaziyet allarn etkileyen, toplumu birarada tutup, bir btn olarak kaynatran ve toplumun deerlerini ve normlarn ieren kltr yapsndan toplumu ayrarak tek bana ele almak mmkn deildir. Bu anlamda zerinde durduumuz sorun toplumun mu yoksa kltrn m daha nemli olduu deildir. Toplumun en iyi kltr asndan m

yoksa kltrn toplum asndan m anlalacann tartmasn da yapmayacaz. nk nemli olan sorun hangisinin daha nemli olduu deil fakat herbirinin nasl iledii ve yekdieri ile nasl iice bulunduudur. Kltrn toplumla iinde bulunduu bu karlkl etki sreci birbirleriyle ilikili ve birbirlerine dayanan unsurlarla ok karmak bir btn meydana getirmitir. Bu karmak btn ierisinde hibir rf, det, yasa, davran ve kurum tek bana dierlerinden soyutlanm olarak bulunamaz. Ekonomik koullar, aile dzeni, dinsel telkinler, siyasal hedefler hep birbiri iine, gemi unsurlardr. Kiinin toplum ierisinde oynad rol de toplumsal ve kltrel sistemden soyutlanamaz. Kiinin rol o kiinin toplum ierisinde igal ettii mevkiin gerektirdii davrandr. Buna gre ekonomik bakmdan gelimi, ihtisaslam ve youn iblm ile farkllam toplumlarda kiilerin rolleri de geleneksel ve statik toplumlardaki kiilerin rollerinden farkl olacaktr. Kiinin deerlerindeki ve davranlarndaki deiimi salayan sosyo-ekonomik gelimeler, yaamak ve srekli olmak iin gerek duyduklar destei, yarattklar yeni kiilik ve deerlerde bulacaklar ve yeni geliimler oluana kadar bu byle devam edecektir. Bu anlamda din de evrenin kendisini egemen klacak zel koullarndan beslenecek ve toplumu kendisinin egemen olarak devam edecei bir dzeyde tutmak isteyecektir. Fakat topluma baka deerler kazandracak bir sosyo-ekonomik deiim karsnda ister istemez nemini yitirmek durumuna decektir.

Soru 7 : Geleneksel bir toplumdan ne anlyoruz?

Geleneksel toplum tamamen tarmsal bir tabana oturmu ve retim ilikilerinin feodal bir yap ierisinde srdrld, kaderci bir kltrn, paylalmayan tekelci bir iktidar meydana getiren toprak aalarnn ve ruhan liderlerin egemen olduu ve yetkinin baarya deil doua verildii bir toplumdur. Ekonomik ve sosyal geliim dorultusunda ise modern sanayi toplumu yatmaktadr. te bu geleneksel siyasal yap ile toplumdan, modern sanayi toplumuna gei srecini, sosyal ve ekonomik gelime sreci olarak tanmlayabiliriz. Geleneksel bir toplumu meydana getiren sosyal, ekonomik ve kltrel eleri ksaca sralayarak geleneksel toplumun tanmn yapmamz mmkn olacaktr.

Geleneksel Toplum : a) Deime yokluu, b) lkel teknik, zayf retim, c) Yatay, dikey toplumsal hareketsizlik, d) Tarmsal yap ve kapal ekonomi,

e) Feodal ve paylalmayan bir siyasal yap, f) Geni aile dzeni, g) Kaderci zihniyet ve mahall kltre ballk, h) Yetenee deil douma dayanan tayinler'in

egemen olduu kapal bir toplumdur.

Soru 8 : Geleneksel bir toplumda din'in rol nedir?

Toplumun kltr sistemi iinde yer alan ve az gelimi toplumlarda, farkllamam sosyal yap nedeni ile tek yaygn deer durumunda bulunan din, kukusuz, gelimi toplumlara nazaran insan yaantsna yn veren en byk etkenlerden biri olacaktr. Bunun en byk nedeni, gelimi toplumlarda kiinin sadakatini ve inancn .yneltecei ok sayda deiik kurumlarn, farkllaamama nedeniyle, az gelimi toplumlarda bulunmamasdr. Byle bir ortamda kii ballk hislerini tatmin ve ayn zamanda koruyucu bir gce snmak iin dinden baka kapsaml bir sistem bulamayacaktr. Bu, zellikle, bir hukuk ve ekonomi sistemini ieren islm dininde byle olmaktadr. Kk yalarda, anne ve babay, her eyi yapmaya kadir bir g olarak gren ocuk bu alkanln ileri yalarda da srdrecek, ancak bu ihtiyacn geleneksel toplumun yalnkat yapsnda sadece dinde gidermek olanan bulacaktr. Ayrca ocuun kklkten beri grd ve tand evre, ve ailesinden ald grg ve eitim, gene farkllamam bir yapnn sonucu dinsel ve kaderci bir eilim tad iin, ocuun sosyalizasyon sreci dinsel bir zdeleme ile balayacaktr. Bu anlamda dinsel inanlarn egemen olduu toplumlarda, zellikle din'in hayatn her safhasn kapsad islm toplumlarnda, ocuun aileden ve evreden edindii din bilgi ve grglerin kendisini ileriki yllarda ne ynde etkileyecei aktr. ocuk, ilerde kimlik sorununu zmlerken, durgun, statik bir sosyal yapnn da yardmyla, herkes gibi olmaya karar verecek, babasna ve evresine benzemeye alarak onlar gibi sayg deer bir mmin olmaya ynelecektir. Fakat ihtisaslamann ve i blmnn yaratt farkllam bir toplumda kii balanacak baka kurumlar ve deerler bulacandan, din artk etkili bir sosyalizasyon arac olmaktan kacaktr.

Soru 9 : Din'in geleneksel toplumlarda fonksiyonu, Kitlelerin afyonu olmak mdr?

Geleneksel toplumlarda din, yalnzca, kiinin sosyal ve siyasal davrann etkileyen en yaygn deer ve inan sistemi deildir. Marx din iin Kitlelerin afyonudur, demiti. Bu neriyi yorumlayanlar, din'in egemen snflarn karlarn korumadaki byk etkenlii zerinde durmulardr. Gerekten de geri

kalm toplumlarda, kaderci bir kltr'e sahip olan halk ynlarnn sosyal eitsizlie kar kmalarnn, gerek kendileri tarafndan dinsel inanlara aykr bulunarak, gerekse dini telkin ve basklarla istemleri baka ynlere evrilerek nlenmi olmas mmkndr. Burada, Afyon kelimesini yalnzca egemen snflarn halka zorla yutturduklar uyuturucu bir kavram olarak almalyz. Din ayn zamanda halkn bilinli ya da bilinsiz olarak kabullendii, bu dnyada zmleyemedii sorunlara uygulayarak ferahlamaya alt, zdraplarn ve endielerini, gizli, mistik bir gce snarak giderdii, fakir yaantsna teselli bulduu, teskin edici, mit verici bir unsurdur. Din bu anlamda da bir afyon saylabilir.

Soru 10 :

Modern ve farkllam bir toplumdan ne anlyoruz?

Modern sanayi toplumu, yetkinin, ihtisasa ve baarya verildii, kan, hsm ve kln ball dzeninin atomize olmu aile ve ulusal ballk dzeyine kt, ihtisasn younlat, iblmnn artt, sanayilemenin dourduu snf almal toplumun rettii, paylalan, pluralist bir iktidar yapsna sahip bir toplumdur. Modern topluma gei, bu saylan elerin gereklemesi sonucu belirir ve bu gelimenin tm geni lde bir toplumsal hareketlilik, seferberlik (Social Mobilization) yaratr. Bu toplumsal hareketliliin temelinde ise ekonomik gelimenin salad iblm ve ihtisaslama yatmaktadr. Geleneksel yaama dzeyinden modern yaama dzeyine ynelmi toplumlarn nfuslarnn nemli bir ksmnda beliren geni kapsaml deime sreci olan sosyal hareketlilik kavram, iine, retim ilikilerindeki deiiklikleri, glerle meydana gelen deiiklikleri. meslek deiikliklerini, toplumsal yerlemedeki deiiklikleri, kurumlardaki, rollerdeki, davranlardaki, ihtiyalardaki ve geleneklerdeki deiiklikleri alr. Btn bunlar srasyla siyasal davran etkiler ve deitirir. Bu deiiklik sonucu eski toplumsal, psikolojik, ekonomik ballklar yklr ve toplum yeni toplumsal davran kalplarn benimsemeye hazr olur. Toplumsal hareketlilik beraberinde geni bir siyasallam vatanda topluluu getirir. Bu topluluun hacmi bydke siyasal kurumlarn ve eylemlerin deimesi iin gittike byyen bir bask balar. Bunun dier bir sonucu olarak da siyasal srece ynn veren insan ihtiyalarnda bir deiiklik olur. Bu deiiklik siyasal sreci de etkileyip deitirecektir, insanlarn ilgileri mahall blgelerden ulusal dzeye ktka, eski rf, det ve geleneklerini terkedip mesleklerinde ve yaadklar yerlerde deimeler meydana geldike, ihtiyalarnda da belirgin bir deime olacaktr. Toplum bylesine geliip deitike ve atomize hale dntke kii toplum iinde giderek nemini kaybedecek, devasa kurulular, byk ehirler ve gayri ahs, ulalmas zor siyasal yap karsnda cceleecektir. Kesif i blm dolaysyla kar trlerinin oald byle bir toplumda insanlar e grlere ve e karlara sahip insanlarla birarada olmak isteyeceklerdir. nk toplumda yalnzca sosyal, siyasal ve ekonomik rgtler, unsurlar devlememi, kiinin uramak zorunda kald problemler de devlemitir. Kii de bu byk sorunlar zebilmek iin dayanma ihtiyac iindedir. Toplumsal koullarn yaratt bylesine bir zorunluluk sonucu toplumsal rgtler kurulmaya balar. Kii, karlarnn ve grlerinin paylald bu kurumlarda artk o devasa toplum karsnda bir cce deildir. Artk kendi karlar dorultusunda baka kurululara, rgtlere bask yapabilecek, siyasal, sosyal ve ekonomik yaantsna

yn veren kararlar ve unsurlar etkileyebilecek bir duruma gelmitir. rgtleme ile birlikte siyasal ve sosyal yapda deimeler olacak, devletin ve dier birka kuruluun dnda kiinin ballk duyaca bir sr rgt meydana kacak, iktidar sava bu gruplar aracl ile verilecek ve paylalan bir siyasi yap ve pluralist bir toplum dzeyine geilecektir. Modern toplum, bylesine farkllam, oulcu bir siyasal yap ve deer sistemine kavumu, yetki ve kdemin doua deil baarya verildii, yatay ve dikey toplumsal hareketliliin youn olduu bir ak sanayi toplumudur.

Soru 11 :

Modernleen bir toplumda dinin rol zayflayacak mdr?

Daha nceden de belirtilmi olduu gibi toplumun sosyo-ekonomik koullar, o toplumdaki davranlar, rolleri, siyasal yapy ve kiiler arasndaki ilikileri dzenleyen detleri ve kurallar etkilemektedir. Bu nedenle bir toplumda deerler bireyci ve baarya ynelik iseler o toplum farkllam ve sanayilemi bir yapya sahip demektir. Sorunlarn dinsel bir yaklamla zld, kaderci kltre sahip bir toplum ise byk bir olaslkla kendini feodal retim ilikilerinden henz kurtaramam bir toplumdur. Byle bir toplumda yaygn olan geleneksel deerler o toplumdaki kiilerin rollerine ve kiiliklerine etkide bulunacak ve bylece kiinin davrannn temelinde yatan o toplumun deer sistemi olacaktr. Toplumdaki ekonomik gelimeyle birlikte toplum kltrnde ve deer sisteminde de bir deiim olacak ve benimsenen yeni deerler toplumda yeni kurumlar oluturacak, kii davranlarn ok deiik biimlerde etkileyeceklerdir. Bylece bir zamanlar topluma yn vermi egemen (dominant) deerler, geliimle gerekleen yeni deerlerle atacaktr. Sosyoekonomik gelimenin oluturduu bu yeni deerler, eski egemen deerleri ykt lde kiinin davran deitirilecek, yeni bir kltr yaps iinde ilikiler farkllaacaktr. Bu, toplumdaki egemen deerlere ait olmayan yeni deerlerin gelimesi ve yeni bir deer sistemine yneli toplumu yeniliklere aan balca etkendir. Bu anlamda, gelien sosyo-ekonomik koullar, yarattklar yeni deerler sayesinde kiiyi geleneksel kltrde nemli bir yeri olan dinsel deerlerin etkisinden kurtaracaklardr. Sosyo-ekonomik gelime ile deien evre, toplumda bir kltr deiimi de salayacak ve yeni kltrle birlikte gelien yeni deerler toplumu o deerlerin zorunlu kld dzeye itecektir. Toplumla kltr arasndaki bu karlkl etkileme, toplum geliim nedeni ile farkllap atomize olduka dinsel dozunu kaybedecek; din, yerini, giderek modern teknolojinin getirdii ada deerlere terkedecektir.

Soru 12 :

slm dininin en belirli zellii nedir?

Doum anndan lme kadar, kiinin toplum iersindeki yaantsnn her safhasn kesin denetimi altnda tutan islm dini, hukuk alannda olduu kadar ekonomik alanda da ynverici, snrlandrc buyruklar iermektedir. Mirasn nasl blneceinden, faizin snrlandrlmasna, meden hukuk kurallarndan, ceza hukuku kurallarna kadar uzanan geni bir ortamda. Tanr buyruu kurallarn egemen klan slm dini. bu zellikleri ile ancak deimez bir toplumun yasal, ekonomik ve siyasal yapsn meydana getirebilecektir.

slm dininin belki de en nemli zellii burada yatmaktadr. Mutlak hkim ve yneticisinin Tanr olduu bir topluma, yine Tanr tarafndan, neyin doru, neyin yanl olduu kesin olarak belirtilen ve ne yaplmas gerektiini emreden bir kurallar dizisi indirilmitir, insanlar yaratan ve hereye kadir olan Tanrdan daha gzelini ve daha mkemmelini gerekletirmek mmkn olmadna gre, onun topluma, kullarna doru yolu gstermek iin indirdii kitap da geerliini ve mkemmelliini sonsuza kadar koruyacak bir nitelik tayacaktr. Bu anlamda Kur'an ve onun getirdii er' dzen, deimesi ngrlmeyen statik bir toplum dzeninin ideolojisi olmaktadr. Kur'an'n ve islmi dzenin deimez nitelikleri, egemen olduklar toplumlar da deimez, statik ve farkllamayan bir bnyeye sahip olarak tutma abas iindedirler.

Soru 13 :

slm dini bu zellikleri ile ne tr bir toplum yapsnn doal ideolojisi olur?

Din'in genellikle sosyo-ekonomik koullarn yaratt beeri ihtiyalara, sosyo-ekonomik koullarn yanstt sosyo-kltrel yap ierisinde yer alarak cevap verme abasnda olan bir deer ve inan sistemi olduunu belirtmeye altk. Bu anlamda din ancak belirli bir kltr yaps ki bu genellikle geleneksel bir kltr yapsdr ierisinde egemen olabilecektir ve byle bir kltr yapsn egemen klabilecek ortam da, o kltr yapsn yaatabilecek ve besleyebilecek nitelikteki sosyo-ekonomik koullarn varlna dayanacaktr. Bir baka deyile kapal pazar ekonomisi, snrl iblm, bir rnek ve farkllamam bir i ve toplum hayat ieren sosyoekonomik koullar, byle bir toplumda st yap kurumu olarak kaderci, atalarndan grdn yapan, otoriter ve hiyerarik bir dzen neren, geleneksel deerlere ynelik bir kltr ve deer sistemi olutururlar. slm da byle bir kltr ve yapnn, ayn nitelikleri tayc rndr. Bylesine farkllamam bir toplumda, kiinin balln ekecek ya da modern bir toplumda olduu gibi, ekonomik gelime ve i blm sonucu, kiinin toplumun dier ksmlarndan farkllam karlarn temsil edecek ikincil kurulular olmadndan, kii toplum ierisinde snmak iin ancak cemaat yapsn bulabilecek, toplum ierisinde bakalar ile tek rnek olan yaantsn ve davranlarn etkileyen ve oluturan deerlerin azl nedeniyle de, kltr yaps iinde tek hkim deer olan islm dinine bir klavuz ve kurtarc olarak sarlacaktr. Din, sosyo-ekonomik altyapdan belirlendii kadar, o altyapy belirleyecek ve etkileyecek bir styap kurumu olarak da fonksiyon grr. Bu anlamda din, sosyo-ekonomik koullarn, dini gl klacak niteliklerine bal olarak gelimekte ve nem kazanmakta ve bu nemini ve gcn, kendini yaratan ve yaatan sosyo-ekonomik koullarn devamn salamaya ynelterek altyapy etkilemeye almaktadr. Byle bir karlkl etkileme sreci ierisine giren din ve toplum, bu ksr dngy kracak yeni bir retim ilikileri aamasna geilene kadar toplumsal sistemi kendi yrngesinde tutacaktr. Yani sosyo-ekonomik koullar bakmndan farkllamam bir toplumda, kiilerin davran ve tutumlarn belirleyen egemen deer ve inan sistemi olan din, sosyo-ekonomik byme ve farkllama sonucu, kiinin davran ve tutumlarna yn verici, nitelik ve nicelik bakmndan ok farkl yeni deer ve ballklarn olumas nedeni ile nemini yitirecek ve toplumu kendi yrngesinde tutmak iin kullanmakta olduu eski gcn giderek kaybedecektir.

Soru 14 : Trkiye'de din ve siyaset konusuna neden Osmanl imparatorluu dnemiyle girmekte yarar grld?

Konuya Osmanl imparatorluu dnemiyle girmemizin ana nedeni, Trkiye'de Din ve Siyaset konusuna, bir toplumun geirdii sosyo-ekonomik gelime asndan bir btnlk kazandrmak iindir. Trkiye Cumhuriyetini yaratan gler ve o glerin karsna son elli yldr dinsel bir grnt ile kanlar, kklerini Osmanl imparatorluunun sosyal yapsn yanstan retim ilikilerinden almlard. Bir baka deyile, Trkiye'de din ve siyasetin ayn potada kaynatrlmasnn nedenleri, Osmanl mparatorluunun sosyal ve ekonomik deiimi srecinde yatmaktadr. Gnmzdeki dinsel akmlar yorumlayabilmek, doru tehis koyabilmek ve dinci dncenin de kendi iinde nasl bir deiim geirdiini anlayabilmek iin, Din'in Osmanl mparatorluunda ne tr bir rol oynadn saptamamz, kaynan hangi toplumsal glerden aldn incelememiz gerekmektedir. Bu nedenle konuya Osmanl mparatorluu dneminden balamakta yarar vardr.

l. BLM

EMPERYALZME AILMADAN NCE OSMANLI TOPLUMU VE DN

Soru 15 : yapyoruz?

Osmanl toplumunda neden emperyalizme alma ncesi ve sonras ayrmn

Gelime srecinin balarnda olan toplumlarn yaamndaki koullarn, gelimi toplumlara nazaran, dinsel buyurularn ve inanlarn daha fazla etkisinde olaca belirtilmiti. Osmanl toplumununun sosyo-ekonomik yapsnn daha sonraki cevaplarda belirtilecek zellikleri, yalnzca sanayi devriminin gerekletirilmesini olanaksz klmam, fakat toplumda da islm dininin, hayatn hemen her safhasna ynelen, btnleyici ve denetleyici bir inan sistemi olarak kullanlmasn salayan ekonomik koullar da Tanzimat'a kadar tavizsiz olarak srdrlmtr. Batdaki sanayilemenin sonucu oluan emperyalizm Osmanl toplumunu etkisi altna alnca devletin kesin egemenlii altnda bulunan toplumun statik grnts paralanm, devlet gten dm, toplumsal hiyeraride byk deiimler olmutur. Fakat deien sosyo-ekonomik koullar, Batdan

alnan ireti kurumlar toplumda yaatacak ekonomik karlar salayacak kadar gl ve kapsaml olmadklarndan kendilerine kar byk bir muhalefet yarattlar. Bu muhalefet, geri kalm bir toplumda yaygn baka bir deer sistemi ve farkllamadan doan deiik kar bilinleri olmadndan kanlmaz olarak sorunlar dinsel dzeyde zmeye almtr. Bu nedenle Osmanl toplumunda dini egemen klan sosyo-ekonomik koullar sorununu daha ayrntl bir ekilde grmek iin Osmanl toplumunu iki ayr dnemde incelemeliyiz: a) Osmanl toplumunun bat emperyalizmine henz almad dnemde islm dinini egemen klan sosyo-ekonomik koullar hangileridir? b) Emperyalizme alarak deiime urayan Osmanl toplumunda. Muhalefetin deiime kar getirmek istedii zm yolu neden dinsel olmutur?

Soru 16 :

19. yzyl balarna kadar Osmanl toplumunda siyasal ve sosyal yap nasld?

Osmanl toplumunda siyasal ve sosyal yapnn en belirgin nitelii dare edenler-Tbi olanlar ikileminin toplumsal yaantya egemen olmasdr. 19. yzyl balarnda Osmanl mparatorluu btn snf ve halk tabakalaryla yle bir piramidi meydana getiriyordu: Bata Osmanoullar ve Saray vard. Onun hemen altnda da Osmanl tarihilerinin Erbab Seyf dedikleri paalar ve asker snfyla beraber lmiye diye adlandrlan ulema ve ktipler snf bulunmaktayd. Bunlarn altnda sanatkrlar ve en alt tabakada da (Reaya-Riayet) Tbi anlamna gelen emekiler, halk ktleleri yer almaktayd. Sarayn hemen altndaki snf da kendi iinde, idareciler, ulema, ktipler ve askerler diye drde ayrlrd. Bunlardan bir ksmnn yaptklar hizmet, Tmar ve Zeamet diye bilinen ayni deme sistemiyle karlanrd. Grld gibi Osmanl toplumunun sosyal yaps, sosyal hareketlilie izin vermeyen, durgun ve yalnkat bir grnt iindedir. Byle bir sosyal yap, toplumdaki iktidar yapsn da etkilemi ve Osmanl imparatorluunda siyasal g, kendisini denetleyecek baka gl sosyal snflar olmad iin, saray ve kapkulunun tekelinde kalmtr. Bu tekelci siyasal yapnn ve sosyal durgunluun temelinde ise sanayilemeye ynelemeyen geleneksel retim ilikilerinin varl yatmaktadr.

Soru 17 : Osmanllar Bat Avrupa toplumlarnda gerekleen sanayi devrimine neden ynelemediler?

Osmanl Devletinin geri kalmlnn btn nedeni sanayi devrimini gerekletirememesinde yatar. Osmanl devletinde, sanayileememenin sonucu, hem Bat devletlerindeki parlamenter rejimi salam temellere oturtan atan snflarn belirledii bir toplumsal dzen gelimemi, hem de batda

sanayileme sonucu oluan bir burjuva snf ve kltr Osmanl devletinde gerekletirilememi, tam tersi olarak kaderci ve geleneksel bir kltr yaps varln srdrmtr. Sanayi devrimini ilk gerekletiren ngiltere'de bu yolda ilk geliim tarmda feodal bir dzenden hzla kapitalist bir dzene gei sreciyle balad. Kr amac ile ve pazar iin retim yapan ngiliz iftisi, bu ekonomik hareketlilik sonucu yalnzca statsnde bir deiiklik salamakla kalmad fakat pazar iin yaplan bu retim toprak burjuvazisinin yan sra bir ticaret burjuvazisi de yaratmaya balad. Tarm gelirleri fazlas ve ticar gelirler ehirlere akmaya balaynca ehirlerdeki sanayi kollarnda da bir canlanma grld. Feodal dzenden kapitalist retim dzenine geildike eski dzende sahip olduklar yerleri kaybeden ve ehirlere akmaya balayan kyl ynlar da, canlanan sanayi kollarnda kullanlacak ucuz igcn meydana getirdiler. Bylelikle tarmdaki artk deer ile balayan ve ticaretle gelien ekonomik hareketlilik zellikle tarmdan gelen sermaye aktarmalar ile sanayileme srecini balatm oluyordu. Osmanl toplumunun bu gelime modelini uygulayamaynn ana nedenleri kendi toplumsal bnyesinde yatmaktadr. dare edenlerle tbi olanlar, yani saray ve kapkulu ile halk ikileminin sosyal yapy belirledii Osmanl devletinde ekonomik dzen, sermayenin belirli ellerde toplanp oradan kapitalist bir retime srayabilecei nitelikte deildi. Asker bir brokrasinin hkim olduu gl bir devlet olan Osmanl devleti, gcn srdrmek iin, kendisiyle rekabete kalkacak bamsz her geliime kar idi. Toprak, sanayi ve ticaret rejimleri bunun en gzel rnekleridir.

Soru 18 : vard?

Osmanl toplumunda tarmda kapitalizme geii nleyici ne gibi snrlandrmalar

Osmanl toplumunda toprak rejimi devletin kesin denetimi altnda bulundurulmakta idi. plak mlkiyeti devlete ait topraklar, devlete en stn ekilde hizmet etmi kiilere, karlnda Osmanl ordusuna asker hazrlamak kaydyla, veriliyor ve bu topra ileme hakk ve miras baba lnce oluna gemiyordu. Bylece sermaye birikimi olsa bile ksa bir sre sonra dalyor, retim biimi etkilenemiyor ve kapitalistleemiyordu. Halbuki Avrupa'da gerekleen sermaye birikimi devlete kafa tutmaya balayan zgr ticaret merkezleri, ehirleri kurarken, siyasal iktidarlar burjuva diye adlandrlan yeni bir snfn yani sermayeci snfn eline geiyordu. Osmanllarda ise devlet, saraybrokrasl egemenliini srdrmek iin, kendinden bamsz geliecek her unsuru ezerken, yalnzca geliebilecek bir burjuvaziye set ekmiyor fakat o burjuvazinin topluma kazandraca sanayilemeyi ve teknolojiyi de ldrm oluyordu. Sanayi devrimine ynelmi sosyo-ekonomik gelime srecinin balang noktasnda, tarmda kapitalist bir dzene gemenin yatt gz nnde bulundurulursa, toprak mlkiyetini elinde tutan ve kapitalist geliim aleyhine denetleyen Osmanl devletinin sanayileme olasln byk lde ortadan kaldrd anlalr. Has, Tmar, Zeamet sistemleri ile blnm bir toprak rejiminde, sanayie ya da ticarete aktarlacak nitelikte bir artk deer yaratlamad iin. Bat Avrupa sanayileme modelleri Osmanl toplumunda uygulanamam ve lke ftuhat gelirleri ile desteklenen bir tarm lkesi halinde kalmtr.

Soru 19 : hangileridir?

Osmanl sanayiinde kapitalist bir aamaya ulamay nleyen ana unsurlar

Osmanl devleti, retim ilikileri denetimini yalnzca tarm kesiminde tmar sistemiyle yapmyordu. Buna benzer bir denetimi sanayi zerinde de kurmutu. Bir tarikat olan Ahilik sistemi ierisinde tutulan sanayi kollar, balarndaki eyhler ya da khyalar aracl ile merkez hkmete bal bulunuyorlard. Hkmetin, retimin miktarn denetlemekten, narh koymaya kadar sanayi zerinde geni bir etkisi bulunmakta idi. ran, kalfann ve ustann bklmez bir hiyerarik ortamda, tam disiplinli, birbirine bal olmasnn ve rekabeti bir gelimeyi nleyecek nitelikte gl bir oto-kontrol sisteminin Ahilik aracl ile sanayie uygulanmasnn yansra, bu devlet denetimi, bamsz rekabeti bir sanayi gelimesini de engellemekteydi, te yandan tarmdaki tedbirler de zaten bir tarm burjuvazisinin gelimesini olanaksz klyor ve sanayilemenin ilk gerei len tarm fazlasnn sanayie kaydrlmas da bu nedenle gerekleemiyordu.

Soru 20 : vard?

Osmanl toplumunda ticaret sektrndeki gelimeyi nleyici ne gibi snrlandrmalar

Osmanl Devleti, ayn ekilde sert ve kskan bir denetimi, ticaret sektr zerinde de uygulamaktayd. Bu konuda, Osmanl Devleti, ihra edilecek yerli mallarn d pazarlardaki srmn bile tehlikeye drebilecek bir tutum ierisindedir. rnein Bursa ipeinden % 5'ten % 21'e kadar, dier mallardan ortalama olarak % 10' dan % 15'e kadar, hububat, zeytinya ve bakrn ihracnda ise resmen yasak olmad zamanlarda % 33 vergi alndktan sonra izin veriliyordu. Herhangi bir mal ise bir Osmanl eyaletinden dierine gnderilirken, getii her eyalette % 12 vergiye tbi tutuluyordu. Bu arada Osmanl Devleti en fazla kr ve sat getirecek baz mallar (rnein, kahve ve afyon) tekelinde bulundurmakta ve kendisi satmaktayd. Bu arada ticaret alannda Osmanl Devletinin yaratt baz krtasiye kaytlarnn tccar iin ne kadar kartc ve bktrc olduunu Y. Z. Tengirenk yle anlatmaktadr: Tccar zeytinya satn almak isterse divan temsilcisine mhrl arzuhal gnderecek, memlekette zeytinya ihrac yasaklanmamsa ve baka bir saknca yoksa Divan Hmyn emir vererek, nereden ve ne miktar zeytinya alnabileceini ve mbairin ismini verecek, emir bamuhasebeye kayt olunacak, mbair elinde emir ile zeytinyann belirtilen sat mahalline gidecek ve marifeti er ile fiyatn tesbit ve kayt ettirecek, sonra emirnamedeki miktar rayi fiyatla iki misli arparak paray tccardan alacak, zeytinyan satanlarAParann te biri verilecek, te ikisi mbaire teslim olunacak ve btn bu geenler emri erifin arkasna zabt varakas halinde yazlacak, mahallin Valisi, Voyvodas. Defterdar ve skele Emini tarafndan imzalanp mhrlenecek, ve emri mbair bamuhasebeye gtrecek, oradaki bir evvelki kaytla kontrol yapldktan sonra getirdii parann % 10'u mbaire cret olarak verilecek.

Grld gibi kapitalist gelimeyi snrlayan uygulamalar, ticaret alannda da kapital birikimini nleyecek niteliktedir.

Soru 21 : Siyasal ve ekonomik egemenliin tek elde bulundurulmas Osmanl siyasal ve sosyal kurumlarn nasl etkilemitir?

Osmanl Devletinin retimde ve ticaret hayatndaki bu kskan denetimi sonucu saray ve kapkuluna rakip olabilecek her sosyo-ekonomik gelime daha doum annda yok edilmi ve batda devlet, toplumun deien ekonomik yaps ile glenen snflarn eline geerken. Osmanl Devleti egemenlii tekelinde tutan ve paylalmayan bir iktidar olarak kalmtr. Batdaki burjuvAPatlay sonucu devlet iktisaden egemen glerin mlklerini koruyan bir jandarma grnmne brnrken, Osmanllarda devlet burjuva toplumuna set eken ve bu nedenle topluma sanayileme yetenei vermeyen bir baraj olmutur. Ayrca bat toplumlarnda bulduumuz baz kurumlar, sanayileememe ve onun bir sonucu olan farkllaamama nedeni ile Osmanl Devletinde grmek mmkn deildir. Bu kurumlar, kiiyle devlet arasnda tampon grevini yerine getiren ve ikincil gruplar diye adlandrdmz kurumlardr. Bunlar arasnda dernekleri, sendikalar, eitli bask gruplarn, belediyeleri saymak mmkndr. Bu kurumlar ya da gruplar, kendi otoritelerinin geerli olduu alanlarn snrlar iinde devletin hukuk yetkilerini kullanabilirler. Ekonomik gelimenin yaratt sosyal hareketlilik ve farkllama, batda bu gruplar ve kurumlar sayesinde, Devletin kaytsz artsz egemenliini krm, ticaret ve sanayi ile gelien ehirler kendi zel kanunlarn karmak yetkisini salamlar, belediyeler kurmulardr, ihtisaslamann ve i blmnn beraberinde getirdii kar farkllamas, ayn karlar ve grleri savunanlarn rgtlenmesi gereini duyurmu, bylelikle oluan farkl gruplar topluma, batda, giderek dengeci, pluralist bir grnm kazandrmlardr. te Osmanllar'da ikincil kurumlarn, sosyo-ekonomik yetersizlikten tr bulunmay, ikincil kurulularn batda yaratt deerleri, tutumlar, istemleri Osmanl toplumunda bulmamz olanaksz klmtr. Kii ile devlet arasnda bu kurumlarn bulunmay, devleti siyasal, sosyal ve ekonomik sahalarda btnyle babo brakm, toplumdaki btn iyiliklerin de, ktlklerin de balca kayna devlet olmutur.

Soru 22 : Osmanl mparatorluunda, burjuva devrimlerini gerekletirmi bat toplumlarndaki ikincil kurulularn yerini mmet mi almtr?

Devleti kii karlar lehinde etkileyecek ve kiiyi devlete kar koruyacak ikincil gruplarn yokluu nedeni ile Osmanl Devletinde halkn arad koruyucu snak, mmet yaps ve ona bal olan tarikatlar olmutur.

Osmanllarda mmet Batdaki ikincil kurumlarda olduu gibi kiilerin belirli bir toplumsal amala, kar birlii ve ibirlii yapmak iin bir araya geldikleri topluluk deildir. mmet ierisinde kiiye, bir eye ait olmann verdii duygusal bir ba salanr. Kii bu anlamda toplumun ekilsiz ve renksiz bir parasdr. Meydana gelen bu topluluun ba Allahtr. Bu topluluu meydana getiren mminler ise, kendilerini Allaha mutlak bir ekilde teslim etmilerdir. Burada her ey Allaha aittir ve Allann yasalar olan eriatla idare edilir. Bu nedenlerle, sosyo-ekonomik yetersizliklerden dolay kiinin sadakatini ekebilecek, karlarnn savunulmasnda yardmc olacak ikincil gruplarn Osmanl toplumunda bulunmamas, mmet yapsna byk nem ve ballk kazandrmtr. Mutlak olarak Din'in ekillendirdii mmet yapsndan, zndklk ya da benzeri bir sulama ile karlmak, kiinin toplum iinde snaca baka bir rgt olmamasndan tr korkun ar bir cezadr. Bu nedenle Osmanl toplumunda dinsel ilkeler her alanda mutlak sayg ve itaat grm, yn veren, adalet datan, eiten ve ceza veren kurallar olarak Osmanl toplumunda egemen olmulardr.

Soru 23 : Sanayi devriminin gerekletirilmemi olmas, Osmanl iktidar yaps ve siyasal davrannda, slm dininin egemen olmasn salayan balca etken midir?

Osmanllarda ekonomik farkllama yokluu sonucu pluralist toplumun gereklememi oluunun. Devlet ile kiiyi, arada hi bir tampon kurulu olmadan yz yze brakt aklanmt. Bu nedenle Devlet gcn temsil eden kapkulu snf, toplumda saray ile birlikte tek egemen g olarak kalmam fakat ayn zamanda kendini denetleyen baka g olmadndan, paylalmayan iktidar temsil eden sarayn kesin denetimi ve buyruklar altna girmitir. Bu ekilde, btn yetkilerin eriat tarafndan padiaha verildii bir hukuk sisteminde, devlet memurluklar, devlete en stn hizmet ilkesine bal kalnarak daima yetenee ve liyakata verilmi, kapkulu snfnn sosyal ve ekonomik gvenliini, saray dnda salayacak bir bir rgt olmadndan da Osmanl kapkulu Boynu kldan ince bir snf olarak devlete hizmet edegelmitir. Bu anlamda 19. yzyln balarna kadar sarayn kesin denetimi dnda bir kapkulu snf grmek mmkn deildir. Sosyo-ekonomik dzenin btn safhalarn da sk denetimi altnda bulunduran Osmanl devleti, bu tutumuyla, toplumu, tarih geliim dorultusunu izlemeyecek ekilde snrlamtr. retim aralarnn ve btn retim ilikilerinin devletin smrlandrc denetimi altnda olmas, btn ekonomik alanlarda kapital birikimini engellemi ve bunun sonucu olarak da sanayi devrimi gerekletirilememi ve bir burjuva snf doamamtr. Tersine, toplum sert ve otoriter bir dinin evresini meydana getirdii statik bir stat toplumu olarak kalmtr. te bu farkllamam toplum yaps Osmanl toplumunda slmiyeti ideoloji haline getiren balca unsurdur.

htisaslamann, i blmnn, atomize toplumun Bat toplumlarna getirdii farkllama sonucu gelien farkl roller, kristalleen snfsal kar bilinleri bu toplumlarda eitli eitici, yn verici deerler oluturmu, eitli istemler yaratmlardr. Halbuki farkllamann olmad Osmanl toplumunda, toplumsal eylemi farkl deerler ve istemler etkilememi, Osmanllar toplumsal yaantlarnda yn verici buyruklar tek yaygn deer sistemi olan slm dininden almlardr.

II. BLM

EMPERYALZME AILDIKTAN SONRA OSMANLI TOPLUMU VE DN

Soru 24 :

Kanun Sultan Sleyman' yanltan gerek neydi?

slm kurallarn iktidar yapsn belirledii Osmanl mparatorluunda, Avrupa'daki elimelere, kargaalklara ve istikrarszlklara bakan Kanun Sultan Sleyman, Avrupallarda mevcut olmayan karlkl saygnn ve toplumsal disiplinin onlar Osmanl Devletinden daima geride brakacan yorumlamaktayd. Toplumun Devleti deil devletin toplumu belirledii, insan deer ve davranlarna bklmez, sert, dinsel buyruklarn yn verdii, mutlak iktidar, Tanrnn yeryzndeki glgesi Halife Sultann elinde bulundurduu, statik ve yalnkat bir toplum dzeninden gelen bir Padiahn byle dnmesi ok normaldir. Ama Kanun Sultan Sleyman'n yanlmasnn nedeni, bu disiplinsizliin ve kargaaln temelinde bulunan toplumsal deiimin niteliini ve nedenlerini anlayamamasnda yatmaktadr. Onun disiplinsizlik dedii ey, alan yeni ticaret yollar, yaplan icatlar ve retim ilikilerindeki farkllamalar sonucu toplumda beliren yeni kar sahiplerinin, kendilerini kstlamak ve snrlamak isteyen siyasal yapya kar verdikleri meruiyet savalardr. Kargaalk olarak grd ortam ise, halklarna sanayilemede, ticaret ve kalknmada altn devirlerini yaatmaya hazrlanan bir Avrupa'nn ektii doum sanclardr. Avrupa'da Kraln valyelerine dayak atan burjuvalar, kendi itaatkr tebaas ile mukayese edip kk gren Kanun Sleyman eer torunlar Vahidettin ile Abdlmecid'in balarna ne geleceini grebilmi olsayd herhalde hayretten ve dehetten dona kalrd.

Soru 25 :

Osmanl toplumunda sanayilemeyi nleyen koullar ngiltere'de nasl ykld?

ngiliz sanayi devrimini meydana getiren unsurlar incelediimizde bunlarn temelinde tarmn yattn grrz, ngiltere'de sanayi kapitalistini yaratan sermaye birikimini tarm sektrnde elde edilen artk deer salam ve byk lde tarm yapabilecek yetenekte olanlar da ngiltere'deki ilk sanayi kapitalistlerini meydana getirmilerdir. ngiltere'de tarmla uraan ilk insanlar, kendileri de birer serf olan Bailifler di. 14. yzyln ikinci yarsnda Bailifler, tohumu, tarm aralarn ve hayvanlar toprak sahibinden temin eden iftilere dntler. Bu sralarda iftinin toplumsal ve ekonomik nitelii aynen kylnnk gibiydi. Bir sre sonra ifti toprak sahibiyle ortaklaa retim yapan kii haline geliyordu. ifti ve toprak sahibi, retimi, nceden yaptklar bir kontrata gre blyorlard. Gene bir sre sonra bu szlemede iftinin daha ar bastn gryoruz. Her geen yl kontrat biraz daha lehine evirecek lde glenen ifti 13. yzylda retim iin kullanaca kapitali toprak sahibinden tamamen ayrabilecek yetenee eriiyor. Artk ifti cretli ii kullanan ve elde ettii artk deerin bir ksmyla da toprak sahibine kulland topran kirasn veren bir tarm kapitalistine dnmtr. Bu arada 16. yzylda birtakm olaylar iftinin gcn arttrmada ok byk etken oluyor. Yeni Dominyonlarn ve ticaret yollarnn bulunmas bir yana, Amerika'dan altn ithaline balanmtr. Altn miktarnn artmas bu kymetli madenin deerini drrken para da otomatik olarak devale oluyor. Parann deerindeki bu d iftinin retiminin deerini kat kat artrnca ifti hi bir fazla katkda bulunmadan para kapitalini artrm oluyordu. iftiler ok nemli bir kapital haline gelen topra sonuna kadar ellerinde tutmak ve asl toprak sahiplerine geri vermemek iin topraa el koydular. Her ifti iletmekte bulunduu topra kendi mal iln ederek etrafna it ekti, ngiliz tarihinde Enclosure Movement diye anlan bu davran sonucu kk kyllerin toplumsal ve ekonomik nitelikleri de deimeye balad. Byk lde retim yapmakta olan byk iftilerin kk iftilere rekabet imknlar brakmamalar sonu olarak kk iftinin yoksullamasna, borlanarak elindeki topraklar satmak zorunda kalmasna yol at. Kk iftinin toprandan pek bir gelir salayamamas, bir sonraki yln tohumunu borlanarak byk iftiden almas, bu borcu faiziyle dedii zaman bir nceki yldan daha yoksul bir hale dmesi, kk iftiyi genellikle topran elinden karp ehirlere akn etmeye zorlamt. ki nemli Etken : Teknoloji ve Ticar Kapitalin Gelimesi: Kyly ve kk iftiyi ehirlere iten bir baka neden ise teknolojide beliren nemli yeniliklerdir. ngiltere'de Hargrave iplik bkme makinesini 1777'de, Cartwright dokuma makinesini 1786'da icat etmilerdir. 1782'de 11.828 ton olan ngiliz ham pamuk ithalt 1820 ylnda 144.818 tona ulamt. 1860'larda ise bu rakam 5 milyon tona yaklayordu. Dokuma ham maddelerinin bu derece aranr olmas ynn de deerini fazlasiyle artrmt. Byk iftiler yn retimini, buday retmekten daha krl bularak teknolojinin kendilerine yaratt bu olanaktan yararlanmak istediler. Ksa bir zamanda tarlalar meralara dntrld. Bylelikle iftliklerde i bulma olanaklar byk lde yitirilmi kyller akn akn ehirlere kotular. Toprak iilerinin srekli olarak ehirlere akmas, gelien teknolojik nedenlerle toprak retimini zayflatmam aksine artrmt. Daha az kiiye cret deyen byk iftiler daha da zenginleirken,

ehirlere gm olan onbinlerce eski tarm iisi gelecein endstri proleteryasn meydana getiriyorlard. nceden kendi evlerindeki zel tezghlarda iplik ekip dokuma yapan bu nfusun bir ksm imdi byk iftinin dokuma tezghlarnda cret karlnda almaktaydlar. Bu arada kefedilen yeni ticaret yollar, gelien gemicilik ve dominyonlarnn ekonomik alandaki etkileri ngiltere'deki retimi ikinci kere etkiledi. Yeni icatlarn da katksyla kitle retim zorunluluu belirmiti. Bu da kk, zel ev tezghlarnn da retiminden tede bir retim gereini duyurdu. Bu nedenle birok retim kollarnda seri retime geildi ve bu da aile birimi iindeki retimi kr getirmeyen bir dzeye indirdi. Seri retim, fiyatlar drm, kk reticiler rekabet edemez duruma dmlerdi. Kapital sahipleri, genellikle byk iftiler, topraktan uzaklatrlm nfusa evlerinde yapabilecekleri i siparileri vereceklerine, kendilerine ait i yerlerinde crete dayanan bir emeki snf yaratmlard. Daha sonralar lkenin her yerine dalm bulunan bu nisbeten kk i yerleri gayet byk barakalarda bir araya getirilmi ve bylelikle 19. yzyl ngiltere'sinin nemli endstri ehirlerinin ekirdekleri kurulmutu. Bu arada dier nemli bir gelime de sanayi kapitalistinin domasnda byk bir etken oldu. Mal sahibine, cret karl alan bu nfus yalnzca ucuz bir retim arac deil, ayn zamanda krl bir pazard da. nceden kendi yarattn kendi tketen yeni snf, imdi kendi yarattn satn almak zorunluundayd. Satc byk ifti, alclar ise onun iileriydiler. Bu yeni snfn bir zamanlar kendilerine ait olan retim aralarndan ayrlmalar yerli krsal endstriyi kertmi, bylelikle tarm ile endstri arasndaki byk kopma ba gstermiti. Bu kopma sonucu endstri kapitali btn lkeye hkim oldu. Unutulmamas gereken dier nemli iki etken de sanayi kapitalinin domasnda nemli rol oynadlar. Bunlardan ilki, boaz tokluuna altrlabilecek i gc yaratan esir ticaretidir. Liverpool ehrini byk lde esir ticareti zenginletirmitir. Utrecht bar szlemesiyle ngiltere, spanya'dan Afrika ile Ltin Amerika arasndaki esir ticareti yetkisini kopartm ve 1743 ylna kadar Ltin Amerika'ya ylda 4800 esir satarak bu szlemeden fazlasyla krl kmtr. Liverpool limannda esir ticaretiyle uraan gemilerin says, yllara gre yle bir art gstermektedir: 1730'da 15, 1751'da 63, 1760'da 74, 1770'de 96 ve 1792'de 132. Ticari kapitalin birikiminde nemli bir rol oynayan etken olarak dominyonlarn ele geiriliini de belirtebiliriz. Dominyonlar sayesinde Avrupa'nn dnda talan, soygun, esaret ve cinayetle elde edilen hazineler ngiltere'ye tanarak kapital haline dntrlmt. Sanayi kapitaline dntrlen bu ticar kapitali elde etmek pek zor bir ey deildi. 1769 ve 1770 yllar arasnda Hindistan'da retilen btn pirinci ucuza satn alan ngilizler eski sahiplerine tekrar satmak iin fahi fiyatlar istemiler, aresiz kalan halk istenilen fiyat demek durumunda braklmt. ngiliz sanayi kapitalizmi. Hintlilerin ve Afrikal kara derililerin hayatlar pahasna kuruluyordu.

Soru 26 :

Osmanl mparatorluunu duraklama ve gerileme devirlerine iten etkenler nelerdir?

Gelirini asker ftuhatla temin eden Osmanl mparatorluu, doal hudutlara dayanp kalmas ve ilerleyen Avrupa teknolojisi ve asker yetenekleri karsnda g duruma dmeye balamas sonucu

ftuhat gelirlerinden mahrum kalarak yoksullamaya balamtr. Ksa vadeli olarak, gelir getirir dncesi ve zorunluuyla tmar, has, zeamet gibi i ekonomik dzen unsurlarnn yetenee deil, rvet mukabilinde ltizam'a verilmesi, haksz vergilerin ve mltezim zulmnn i isyanlara sebep olarak sarst, zaten gsz devletin, d tehlikeler karsnda aresiz kalmas ve batdaki sanayi devriminin yaratt potansiyelin, yaamak iin d pazarlar aramas, Osmanl toplumundaki ham madde retimini denetiminde tutan tccar tefeci mltezim snfnn Bat Emperyalizmine Cikar yoluyla balanmasn oluturmu ve toplum batlamaya ve bat emperyalizmine almtr. Bat sanayi devriminin etkisiyle zaten gerileme devrinde olan Osmanl imparatorluu bsbtn kmeye balam ve ticaret szlemelerinin bui k hzlandrmasn nleyememitir. D borlarn da etkisiyle ynetici ve siyasal kurumlarn d etkenlere kar savunmasz brakmak durumuna dm ve sanayi lkelerinin bir oyunca olarak onlarn karlarna hizmet etmek iin birok uygulamalarda bulunmaya zorlanmtr. Yalnzca ham madde reten, bat sanayiine ak bir lke olarak gittike kp dalan Osmanl mparatorluu mal dengesini d borlanmalarla salamaya alm. sonu olarak da Kemalist Devriminin asker zaferlerine kadar siyasal ve ekonomik bamllk iinde bat kapitalizminin karlarna hizmet etmi ve boyun emitir.

Soru 27 :

Laissez-Faire nasl bir ekonomik ve siyasal gelimenin felsefesidir?

ngiltere gerek i politikasnn istikrar ve gerekse sanayi devriminin yaratt kapital birikimi sonucu byk bir zenginlik ve ilerleme devresine girmiti. 19. yzyln ikinci yarsnda ngiliz d ticareti Fransz, Alman ve talyan d ticaret toplamlarndan daha fazla, Amerika d ticaretinin ise hemen hemen drt kat idi. Endstriyel ve ticar snflar, gerek servetleri, gerekse retim aralarnn kontrolne sahip olmalar dolaysyle ngiliz siyasal yaantsn va kltrn denetler hale gelmilerdi. 19. yzyln ilk yarsnda bu sna ve ticar gler ngiliz mal politikasnn eskimi, yetersiz kayt ve kurallarla baltaland grnde idiler; ortak karlar, yeni koullara yetersiz kalan bu kaytlar ortadan kaldrmakta idi. ngiliz tccarn ve sanayicisini engelleyen kaytlara bakarsak bunlarn zerinde niin bu kadar nemle durulduunu ve hemen Waterloo'dan sonra belirmeye balayan Free Trade akmnn nedenlerini grrz. 1815 ylnda, sanayi devriminin balangcnda bulunan ngiltere, hl siyasal yaantsn tarmsal karlarn ynettii bir lke idi. Harp yllar ierisinde ngiliz tarm lkenin btn buday ihtiyacn karlayacak lde buday retti. Fakat harp bitince ticaret yollarn aan bar, buday fiyatlarn da drd, ngiliz parlamentosunu meydana getiren Parson, Suire gibi krsal ngiltere'nin kar sahipleri hemen bir gmrk korunma kanunu geirerek 1815 ylnda ngiliz budaynn bir guarter'i 80 shilinge ulamadan buday ithal edilmesini yasakladlar. kartlan bu tahl kanunu ekmei pahallatrm ve toprak aalarnn karlarn korumak iin endstri ehirleri halknn zararna geirdikleri bu kanun, tarmclarla sanayicilerin arasndaki derin uurumu meydana getirmiti. ilerini doyurabilmek iin daha fazla yevmiye vermeye zorlanan sanayiciler bylelikle mallarn dahAPahalya retiyorlar, bu da sonu olarak ngiliz mallarnn dnyAPazarlarnda rekabete girmesini engelliyordu.

ngiliz sanayicisinin d pazarlar ele geirebilmesi iin tahl kanunlarnn kaldrlmas gerekiyordu. Halkn sokaklarda Ucuz ekmek diye gsteriler yapt yllarda (1820'lerde) Londral tccarlar, ngiliz Parlamentosuna, gelecek 40 yla hkim olacak ekonomik ilkeleri kapsayan bir mesaj gnderdiler. Bu mesajda u iki nemli ilke bulunuyordu: 1) Tutucu kaytlardan kurtulmak, d ticarette mmkn en byk gelimeyi salayabilmek ve lkenin kapital ve endstrisine en iyi direktifleri verebilmek iin gereklidir. 2) Her tccarn kiisel davrann ayarlayan, en ucuz pazardan alp en pahal pazarda satma kural btn ulusun ticaretinde uygulanmas gereken yararlktadr. 44 yl nce The Wealth of Nation da Adam Smith tarafndan ortaya atlan bu ilkeler ngiltere'nin mal ve ticar politikasn yeniletirmede kullanlmak isteniyor, ve sonu olarak ortaya temelinde J. Bentham'n en byk saynn en byk mutluluu ilkesinin yatt serbest ticaret akm kyordu. Sanayi devriminin yaratt toplumsal deiim sonucu beliren ve artk ngiliz endstri ve ticaretini yneten yetersiz kurallarn dna klmasn ngren ulusal dzeyde basklar sonucu 1832 Parlamento reformu kanunu geirildi. 1832 Parlamento reformunun nemi ancak toprak aalar tarafndan ynetilen tarmsal bir lkenin nasl byk bir aama geirerek endstri devriminin yaratt snflarn denetimi altna girdii gz nnde bulundurulursa belirir. Bu reform sonucu oy hakk daha geni bir kitleye tannm ve bu nedenle sanayi karlar arlklarn ngiliz siyasal yaantsna koyabilecek yetenee kavumulard. Reform sonucu ngiltere'de semen says % 50'ye yakn bir art gstermi ve 43 yeni endstri blgesi ve ehri temsilci gnderme hakkn kazanmlard. Bunlarn arasnda ngiliz endstrisinin ana merkezleri olan Manchester, Birmingham, Sheffield ve Leeds gibi hzla byyen ehirler de vard. Byle bir geliim sonucu artan semen karsnda siyasal partiler de artan, semen kitlelerini ele geirmek iin hem rgtlenmek gereini duymu, hem de sanayi devriminin bir retimi olan bu toplumsal gcn nitelii karsnda tutucu kurallardan tavizler verme yolunu benimsemilerdi. Sonu olarak modern parti sisteminin ilk belirtileri ngiliz siyasal yaantsnda grlmeye balanm ve ngiliz sanayicisi karlarn politika kanalyla koruma ve denetleme olanana, kavumutu. Endstri ehirlerinin ii semenleri 1832'den hemen sonraki genel seimlere katlma hakkn elde edince ngiliz parlamentosunun niteliklerinde de byk deimeler oldu. Gmrk korunma kanunlarna ve tarmsal karlara kar olan sanayi ve ticaret karlar, partomento reform kanununun at yollardan ngiliz politikasna yn veren organlar ele geirmeye baladlar. ngiliz politikas sanayi, devriminin yaratt yeni bir egemen snfn eline geiyordu. 1840'larda, Babakan Peel, Laissez-Faire ilkelerini engelleyen denizcilik ve tahl kanunlarn kaldryor ve tarm ile sanayi arasndaki ulusal dzeydeki atma, sanayi karlarnn lehine olarak sonulanyordu. Devlet, bylelikle kendini yeni toplumsal glere uydurmaya alrken, siyasal doktrini ve ekonomik politikas kadar idare rgtn de deitiriyordu.

Soru 28 :

Laissez-Faire'ci akm Osmanl toplumunu neden etkilemitir?

Gmrk korunma kanunlarnn serbest ticaret akm sonucu kaldrlmas dnyann drt bir yanndan gelen ham maddelerin az bir gmrkle ngiltere'ye sokulabilmesini salad. Besin maddelerinin de ucuzlamas ii cretlerini drm, ucuz ithal edilen ham maddelerle birlikte sanayi retimi

dnyann en ucuz pazarlarnda bile rekabete giriebilecek nitelie kavuturulmutu. Ucuz ekmek ve ucuz ham madde ngiltere'yi dier hi bir lkede olmayan madd refah dzeyine karrken ngiliz ihracat da 1842 ylnda 47.250.000 sterlin'e ulayor ve 1865'de ise 200.000.000 sterlin'i buluyordu. Rekabet tanmayan bir dzeyde gelien ngiliz ihracat karsnda kendi sanayi devrimlerini yeni geirmekte olan Man'n teki yakasndaki devletler derhal korunma tedbirlerini almlar ve kendi yerli sanayileri iin ok zararl olabilecek ngiliz sanayi maddelerine yksek gmrk duvarlaryla set ekmilerdi. imdi ngiliz sanayicisi ve tccar kadar onlarn temsilciliini yapan ngiliz devlet adamnn da elde etmek istedii tek bir unsur vard; sanayiin gelimesi, retim aralarn ellerinde tutan snflarn refah ve egemenlii iin gerekli bu unsur, d pazar d. ngiltere'nin ihtiyalarnn kat kat stnde retimde bulunan ngiliz endstrisi, yaamak iin rnlerine d pazar bulmak zorunluundayd. D pazarlardan elde edecei kr artyla yeni yatrmlara gidilecek, maksimum kra gemek iin artan retime darda daha da fazla alc bulmak gerekecekti. te Bat Avrupa uluslarnn lkelerini gmrk duvarlaryle evirdii XIX. yzyl balarnda ngiliz d politikas u ilkelerin gereklemesi abasndayd: 1. ok ucuz ham madde salanabilecek lkeler zerinde nemle durulmas. 2. Yeralt zenginliklerine kolayca el koyabilmek iin kendi yeralt zenginliklerini kullanamayacak kadar sanayilememi ve teknolojik yeteneklerden uzak lkelerin elde edilmesi. 3. Bu eit lkelerin ayn zamanda d ticarette en byk kr brakacak nitelikte olmalar gznnde bulundurularak hzla ngiliz etki blgesi kapsamna sokulmalar. 4. Ucuza elde edilen ham maddeleri ileyip tekrar eski sahiplerine satma, ticar kolayl bir yana, lkelerin yerli sanayilerini ykma bakmndan yararl olacandan byle bir ticar ilikiye ncelik tannmas. rnein, Msr pamuuyla Manchester tezghlarnda dokunan kumalarla Msr halknn giydirilmesinin yollarnn aratrlmas. 5. D pazar olarak elde edilmeye allan lkede ngiliz ihracat maddelerini reten sanayii en ksa zamanda kertecek tedbirlerin alnmas. 6. Yardm ve ekonomik gelime perdesi altnda bu memleketlere bir takm yardmlar yaplmas, ama bunlarn zellikle o lkenin ihra mallarn daha ucuza getirecek liman, yol, antrepo gibi yatrmlarda kullanlmas. 7. Parlamentoya ve dolaysyle ngiliz siyasal gcne hkim olan ngiliz sanayicisi ve tccarnn ngiliz devlet otoritesi ve gcn ticar amalarna let edebilmesi. 1830'larda. ngiltere'de, politikayla ticaretin arasnda gittike glenen balar sonucu, ngiltere gerekirse ticaretini harp yoluyla gelitirmek ya da korumak tutumunu benimsiyordu. Bunun en ak rnei in'deki haha savalardr. 1840-42 yllarnda ngiliz tccarnn in pazarn devlet zoruyla atrdn gryoruz. ngiltere'de btn bu siyasal ve ekonomik gelimeler olurken Osmanl mparatorluunda ngiliz karlarna ve grlerine uygun birtakm sorunlar douyor ve ann ok gerisinde kalm bu koca lke her sanayi devletinin ele geirmek istedii ok krl bir pazar olarak beliriyordu.

Bu anlamda Osmanl toplumu hem ucuz ham madde salanabilecek, hem de Batnn sanayi rnlerinin kolayca satlabilecei bir toplum durumundadr; nk ne kendi yeralt zenginliklerini kullanacak kadar sanayilemi ve teknolojide ilerlemitir, ne de silhl Emperyalizm'e kar koyacak kadar mal ve siyasi bir gce sahiptir. Bu nedenle Laissez-Faire'ci akma gmrk duvarlar ile kar koyamam, aksine onun etki sahasna kolayca girmitir.

Soru 29 : Batya alma sonucu Osmanl mparatorluundaki sosyal snflar nasl bir deiim gstermilerdir?

XVII. yzyln balarnda Osmanl imparatorluu doal hudutlara dayanarak duraklam ve bir sre sonra hzla gelien bat teknolojisi ve asker gc karsnda gerilemeye balamt. Bu yava yava k ftuhat geliriyle beslenen hazineyi boaltm ve bir zamanlarn bu ok varlkl imparatorluu mal yeteneksizlie dmt. Bu nedenle, nceden drstle, alkanla ve yetenee verilen has ve zeamet abuk ve ok gelir temin etsin diye en fazla vergi vermeyi kabullenen kiilere braklmaya baland. Ticar kapitalizmin dourduu ve Osmanl ticaretine hkim bu snf, bylelikle tarmsal retimi ellerine geirmi oluyordu. IV. Murat devrinden beri kanuna ve eriata aykr olarak yeteneksiz fakat kapital sahibi tccar tefeci snfna verilen bu hizmet karl hak, ticar bir kast meydana getirmiti. Tmar ve zeamete sahip olmak iin rvet alm yrm ve saray bu ite hediye yarna giren adamlarla dolup tamaya balamt. Tmar ve zeamet sistemindeki toprak sorunu nceleri bir nianclka tbi ve eminler kanalyla yrtlrken en fazla vergi vermeyi taahht eden, bu mteahhit niteliine sahip kiilere devredilmeye balanyor, verdikleri verginin bir iki katn karmak hevesinde olan bu kimseler iftiye her trl ikenceyi yapmaktan ve devlet maln harap etmekten de ekinmiyorlard. Ayn yolsuzluk sanatkr snfnn iinde de gzkmekteydi. Osmanl imparatorluu iin Manchester, Marsilya ve Leipzig arasnda devam eden rekabet sonucu Trk esnaf hayat sarslmaya balam ve imparatorluk iindeki Musevi ve Hristiyan teba teden beri imparatorluun ekonomik hayatnda oynadklar kendilerine zg rollerine ek olarak imdi de Avrupa ile Trkiye arasndaki ticari ilikileri denetlemeye balamlardr. Rumlar Akdeniz sahillerinin ticaretine hkim olmu, Ermeniler ise imparatorluun i finansman ilerine girmiler ve Z.F.Fndkolu'nun Urquhart'tan zikrettii gibi her zaman Sarayn ve vilyetlerde paalarn dayanabilecekleri birer iktisad g haline gelmilerdir. Urquhart yle devam etmektedir: Ermenilerin ticar ilerdeki maharetleri, Trkeye vukuflar, Trk idarecisine kymetli yardmlarda bulunmalarna sebeptir. Vergiler ekseriya ayn olarak tediye edildiinden, Trk idaresi tccar Ermeninin maharetinden istifade etmektedir. Bankacln ilk ve iptidai ekli olan sarraflk Trkiye'de bunlarn elindedir. Paalarn yanndaki mal memurlar ekseriya Ermenilerdir. Eyletlerin mahsulleri onlarndr. mparatorluk devrinde yalnz ticarette deil sna teebbslerde bile Ermenilerin rolleri dikkate deer. Urquhart'n deyiiyle deta bir snf meydana getiren gayri mslim vatandalarn yan sra snflar ve tabakalar piramidinin alt tabakasn meydana getiren Trk kyl ve esnaf gittike kmekteydi.

Osmanl mparatorluu sosyal piramidinin btnyle kme devri daha ilerdeki yllarda i ve d unsurlarn etkisiyle balayacaktr. Bu k etkileyen i unsurlarn balcas, ftuhat gelirinin azalmasyla lke iindeki dzenin bozulmas sonucu bir ticar kapitalist snfn Osmanl ekonomik mekanizmasn ele geirmesidir. Gayri mslim reayann hkim olduu bu kapitalist snf aracl ile Osmanl imparatorluuna ticar ve sna glerini kabul ettiren bat Avrupa lkeleri de Osmanl sanayi kn etkileyen d unsurlarn balcalardr.

Soru 30 : Osmanl mltezimleri ve tccarlar ile batl sanayiciler arasndaki kar birlii neye dayanm ve Osmanl toplumunu nereye gtrmtr?

Batdaki sanayi devriminin yaratt d pazar bulmak gerei. Osmanl imparatorluunun nemini kat kat artrm ve Osmanl lkesi hem ucuz hem madde temin edebilecek, hem de bat tezghlarnn rettii mallarn rahata sergilenecei bir ak pazar yaplmak istenmitir. Dardaki kapitalist ierde dayanabilecei, gvenebilecei bir vurguncu kast da bulmutu. Ticaret kanalyla edindii kapitalle has, zeamet, tmar sisteminin yozlamas sonucu tarmsal retimi de ele geiren bu snf dardaki kapitalist iin ok yararlyd. Bunun nedenlerini yle sralayabiliriz: 1. Bat sanayii, zellikle ham madde talep eden bir sanayi idi. Osmanl imparatorluundan ithal edilebilecek pamuk, yn, keten tohumu, ilenmemi ipek, tiftik gibi maddelerin retimi yukarda belirtilen snfn elinde idi. Batl kapitalist seri retim yapt iin rettii mal Osmanl sanayicisinden daha ucuza karabiliyordu. Bu nedenle ham maddeye Osmanl sanayicisinden daha fazla fiyat verebilirdi. Bylelikle Osmanl reticisi ticaretin batya almasndan fazlasyla yarar salayacak, bat kapitalizmine karyla balanacak ve onun en byk savunucusu olacakt. 2. Bat kapitalizmi kendisine balad bu snf kendi ticar krndan komisyon vererek de tatmin edebilirdi. Bylece rettii ham maddeyi batya satan bu snf batnn mamul maddelerinin de Osmanl mparatorluunda yaylp satlmasna araclk edecekti. Her iki alanda da krl ktktan sonra bu snfn dzenin sregelmesini istemesi ok doaldr. Bu nedenle bu ticar snf Osmanl i politikas zerinde srekli olarak bat taraftar baskda bulunacakt. Kapital gcne dayanan bu snfn siyasal gc de elinde bulundurmas ok olaandr. Daha nce belirtilen Urquhart'n sz bu konudaki kanlarn doruluunu gsterir: Hatt Ermeniler servetleri, igzarlklar ile bir sadrazam intihap ettirecek kudrete bile maliktirler. Bir nedenlerden tr yabanc himayesindeki tccar tarmsal retici sanayi devriminin yaratt pazar gereinin dardan gelen basks lsnde ierden bir bask gstermi ve batl kapitalist ile doulu tccar elele vererek 1838 ticaret szlemelerinin ar hkmlerini Osmanl Devletine kabul ettirmilerdir.

Soru 31 : Bat emperyalizmine, Osmanl mparator-luunun 1839 Ticaret Szlemeleri ile verdii tavizler nelerdir?

ngiliz Babakan Palmerston'un. szlemeyi imza eden ngiliz heyetini kutlamak iin Windsor Castle'dan yollad 15 Eyll 1838 tarihli mektubunda Tahminlerin fevkinde bir baar, aheser diye tanmlad 1838 Ticaret Szlemesi sonucu beliren durumu syle aklayabiliriz: ngilizlerin bu szleme sonucu elde ettikleri yeni ayrcalklar nceden verilmi olan kapitlasyonlarla beraber yrrle girecek ve ngilizler en ziyade msaadeye mazhar millet muamelesi greceklerdi. Szleme ayn zamanda yabanc tccarn zerinde byk bir titizlikle durduu ok nemli bir sorunu da Bat sanayii lehine zmlemekteydi. Btn Osmanl lkelerinde yrrlkte olan her trl tekeller kaldrlacak, yalnz yabanclar deil yerliler de her mal serbeste almak ve satmak hakkna sahip olacaklard. Yedi Vahitlerin kaldrlmas Serbest Ticaret akmn Osmanl mparatorluunda hkim klan en byk unsur olmutur. Bu nemli deiim sonucu. Osmanl daresi ok nemli bir gelir kaynandan mahrum braklm ve tekellerin kaldrlmas daha sonralar d borlanmalara yol aan bir mal buhrann temelinde yatan en byk neden olmutur. Btn bunlarn dnda bu szleme ile nceden mal sat ya da nakli iin istenen tezkere bundan byle istenmeyecek ve isteyen, kim olursa olsun, iddetle cezalandrlacakt. Bylece gene nemli bir gelir kaynan kaybeden Osmanl idaresi gmrk vergilerinde de yaplan cmert indirimler sonucu ticar bakmdan bsbtn baml bir duruma dyordu. Bu indirimler yalnzca Osmanl idaresinin gelirini drmekle kalmad fakat asl ykc etkisini, yerli pazarlar zerinde gstererek yerli sanayiin tamamen kmesine yol at. Azalan gmrk vergileri sonucu mparatorlua ok ucuz sokulan yabanc mallar yerli pazarlar tamamen igal edebilecek nitelie kavuturulmutu. Bu szleme ile dardan her trl mal ithal edilebilecek ve yalnz % 3 ithalt vergisi verilip, bunun zerine % 2 de munzam bir vergi dendikten sonra o eya lkenin her tarafna, bir yerden bir yere tekrar tekrar gtrlp getirilse bile, baka bir vergiye tbi tutulmayacakt. nceden ise bir Osmanl eyaletinden her geite % 3 vergi alnmaktayd. Yine bu szleme ile getirilen dier bir nemli deiiklik sonucu Bat sanayii Osmanl ham madde ihracatn da daha ucuza elde etme yeteneine kavuuyordu. nk lke iinden baka bir lkeye ihra olunacak mallar iin bu szlemeyle kaldrlan i vergiler yerine yalnz deer zerinden % 9, ihra olunduu zaman da ayrca % 3 vergi verilecekti. Bylece yerli ihra mallarnn nceden olduu gibi getii yerlerde eitli vergiler vermesi yerine bu miktar yalnzca ve tek bir kereye ait olmak zere % 9'a indirilmiti. Btn bunlarn dnda Boazlardan ticaret gemilerinin geiinin serbest braklmas, Osmanl limanlarnda gemiden gemiye yaplan mal aktarmalarndan ve transit geiten hibir cret alnmamas kararlatrlmtr. Ayrca szleme hkmleri btn Osmanl lkelerinde herkes tarafndan uygulanacak, baka devletler de ticaretlerini bu koullara uydurmak isterlerse Osmanl Devleti rza gsterecekti. Bu yukarda saydklarmz yabanclara Osmanl mparatorluu ile olan ticaret ilikilerinde her trl kolayl, zgrl salamt. Laissez-Faire'ci dnrlerin bu sistemi, kendi devletleri tarafndan kendi lkelerinde yrrle konmadan nce o devletler tarafndan Trkiye'ye kabul ettirilmi ve orada uygulanmtr.

Soru 32 :

Osmanl Bat Avrupa ticaret szlemelerinin ekonomik sonular ne olmutur?

Osmanl mparatorluunun toplumsal hayatn olumsuz olarak etkileyen ticaret szlemeleri Osmanl sanayii zerindeki ykc etkilerini de gstermi ve nceden de belirtildii gibi zaten gsz olan sanayiimizin tamamiyle kmesine sebep olmutu. Sanayi devrimi her ne kadar 18. yzyln sonlarnda etkilerini gstermeye balamsa da makina rnlerinin ancak Napolyon harplerini izleyen ilk kapitalist gelime devresinde d pazarlara akmaya balad bir gerektir. 1825-30 yllarnda Osmanl sanayiinin bel kemiini tekil eden pamuklu retimi Manchester fabrikalarnn ezici rekabetine aktr. lkenin pamuklu kuma ihracat durmu, buna karlk byk bir ithalt balamtr, ngiltere'den ithal edilen pamuklu maddeler 1828'deki 465.000 sterlinden 1831'de 1.040.000 sterline kmtr, kodra'da 1812'de 600 tezgh alrken 1821'de tezghlarn says 40'a inmi, Trnova'da 1812'de 2.000 tezgh varken 1830'da ancak 200 dokuma tezgh kalmtr. Fakat 1833 Ticaret Szlemelerinden nce sanayiimiz az da olsa daha tamamiyle snmemi, ancak ticaret szlemelerinin Trk ticaret ve sanayii zerindeki her trl korumay kaldrd andan itibaren kendini yitirmitir. Daha 1830'larda Urquhart'n belirttii gibi. Bursa mamult 100.000 para ipekli ihracna, in ve Lion ipeklilerinin rekabetine ramen, devam edilmektedir. Sanayi devrimi pamuun aile iinde ileniinide daha etkileyememitir. Gene Urquhart'a gre pamuun aile iinde ilenmesi nlenebildii takdirde Avrupa Trkiyesine daha 5.000.000 sterlinlik ngiliz pamuklusu satmak mmkn olacaktr. Bu arada sanayiin snmesi, daha fazla stanbul ve Avrupa Trkiyesinde olmaktadr, ve bunun da tek nedeni bu ksmlarn bat sanayiine ak olmasdr. Ulam harcamalar ve ticaret szlemelerinn daha henz kaldrmad baz i vergi ve harlar yznden i taraflarda yerli mallar piyasaya hkim olmak abasndadr. Makineleerek ve iblm uygulayarak ok daha ucuz ve seri retim yapan firmalar darda tremeye baladktan sonra Osmanl mparatorluundaki eski retim ekillerinin devam edebilmesi iin tek bir are kalyordu : Gayet sert ve kesin bir ekilde uygulanacak gmrk politikas. Fakat 19. yzylda, uzak douda bir ada olan Japonya bile sanayi devriminin etkilerini nleyemezken, eitli sorunlar nedeniyle Batya ak bir Osmanl imparatorluunun bunu uygulamadaki gl aktr. Bunun yan sra 1838 Ticaret Szlemeleri ile kabul edilen maddeler de ekonomik k hzlandrmtr. Yabanc retim, % 5 oranndaki ithalt harcn verdikten sonra, lke iinde kaytsz olarak sat ve nakliye yapabildii halde, lkenin bir yerinden dierine giden yerli mallar Amediye, Reftiye, Mruriye, Mastariye gibi birok vergilere tbi tutuluyordu. Baz eyada bu vergilerin, mal deerinin % 50'sini bulduu bilinmektedir. Bylelikle yabanc mallar, yerli mallardan daha ucuza getiren bir uygulama sonucu Osmanl ekonomisi kmektedir. Buna verebileceimiz ikinci bir neden ise 19. yzyln ilk yarsnda Osmanl mparatorluunda beliren ihtiyalardaki deiikliktir. Tanzimat sralarnda ilk nce askerin sonra sivillerin kyafetinin deitii ve orduda kullanlan malzemede de byk deimeler olduu bilinir. Halk ayn zamanda ve zellikle stanbul'da Avrupa tketim maddelerine kar ar bir sempati beslemeye balam ve bu yeniliklerin deitirdii talep karsnda yerli sanayiin arz sahas daralm ve srm yapamayan ya da srm gittike azalan yerli sanayi kendi kendini tasfiyeye balamtr. Bursa'da 25.000 okka ipek imal eden 100 tezgh varken bu say 1847'de 4.000 okka ipek ve 75 tezgha dmtr. Avrupa ipekisi Trk ipekisinden daha ucuza retim yapt iin Trk kozalarna da daha fazla fiyat verebiliyor va ipein ham maddesinin byk bir ksmn kapatabiliyordu. 1838-63 aras stanbul ve skdar'daki kuma tezghlarnn 2750'den 25'e, atma yastk tezgh-larnn saysnn ise 60'dan 8'e indiini grrz. Artk

sanayiin snmesi yalnz ky ehirlerinde kalmayp ilere kadar da uzanmaktadr. 1846'da Halep'te 300 pamuk mensucat yerinin yalnz 150'si, ipekli kuma reten 200 firmann ancak 150'si alabilmektedir. Halep, Musul gibi ehirlerde iml edilen organtin, muslin gibi maddelerin miktar artk bu ehirlerin tketimine bile yetiememektedir. Bir sre sonra aile sanayii eklindeki pamuk iplii retiminin de durmu ve iftinin pamuklarn bkmeyip ham madde halinde satmaya balam olduu anlalmaktadr. Avrupa sanayi kapitalizminin Osmanl imparatorluunda dourmu olduu buhran bu ekilde gittike genileyerek ve teker teker btn sanayi kollarna ulaarak yzyln ikinci yarsnda sanayiimizin tamamyla snmesine sebep olurken kunduraclk, terzilik ve frnclk kollar dnda btn tketim mallarnn Avrupa kaynakl olduu grlyor. Totomjanz, Die Sozialkonomische Trkei adl kitabnda yle der: Trkiye'nin hkmet merkezi el ile yaplan ilerle geinen insanlarla, dokumac, kalayc, bakrc ve benzerleriyle doludur. Bu zavall esnaf ordusu yar a yaamakta yahut senelerce dilencilik etmektedir.

Soru 33 :

1838 Ticaret Szlemelerinin siyasal sonular nedir?

1838 Ticaret Szlemeleri, yalnzca Bat sanayilerinin rettii mallar karsnda Osmanl Devletini gmrk duvarlarndan mahrum brakmyor, fakat devletin ithalt ve ihracattan vergi yolu ile elde ettii gelirleri de kstlyordu. O zamana kadar kendisi iin nemli bir kaynak olan ithalt ve ihracat vergilerinin kstlanmas zerine Osmanl Devleti harp gibi olaanst durumlarda bu kaynaktan gelir elde edemedi. Bu ve dier ekonomik alanlarn kmesi nedeniyle Osmanl imparatorluu dardan para alan bir devlet haline gelerek 1854'den bu yana mal perianla dt. Bat Emperyalizminin lkeyi giderek daha rasyonel bir ekilde smrmesi sonucu, Osmanl Devleti artk ald borlarn faizlerini bile deyemiyecck bir duruma dmekteydi. Sonunda Dyunu Umumiye daresi devlet iinde devlet olarak, yabanclar adna ve yararna, tek bana gelir toplayan bir kurum haline geldi. Yabanclardan vergi ve har alma hakknn bylesine kaldrlmas Osmanl Devletinin siyasal direncini de yok etti ve bor ald lkelerin siyasal ve ekonomik basklarn kabul eder duruma dt. zellikle 20. yzyln balarnda Alman Emperyalizminin etki alanna daha fazla kayan Osmanl Devleti iin, Almanya safnda harbe girmek kanlmaz olmutur. Bu anlamda, Badat demiryolu, yalnzca Anadolu'nun servetlerini Berlin'e tayan bir ara deil fakat. Hasta Adam Osmanl Devletinin lmne yol aan son sava giriiminin balca tahrikisi olmutur.

Soru 34 :

1838 Ticaret Szlemelerinin toplumsal sonular ne olmutur?

Daha nce de belirttiimiz gibi i unsurlarn yozlamasyla meydana gelen bir kast, ticaret szlemeleri yrrle konduktan sonra, d ticarete de el koymu ve bylece yabanc reticiye karyla bal bir ticar snf meydana getirmiti. Geri kalm lkelerde sanayilemenin ilk admlarnn dev admlar olmas gerektii iin kapital birikimini ellerinde tutan bu snf kapitallerini daha kolay kazan getiren ticarete yatrmay tercih edince, ticar kapital, ngiltere'de olduu gibi sanayi kapitali haline dnmemiti. D devletlerin himayesini kazanm bu snf Osmanl Devleti iinde yabanclar yararnAPolitik yatrmlar yapabilme gcne erimitir. Tabi bu politik gcn ve kapitalini yabanclar yararna kullanan ve karlnda yabanclardan daha byk yarar gren bu kast bir ksr dng yaratm oluyor ve Osmanl Maliyesi bu dngnn dna kacak gten yoksun bulunuyordu, imparatorluun bu snf emperyalist devletler tarafndan korunmaya balannca Osmanl toplumunu ekillendiren toplumsal tabakalarda bir altst olma hali belirmiti. Bylece yeni bir sanayi ticaret snf meydana kt. Darya karyla bal bir kast'a Trk halknn Tatl Su Frengi dedii bir zmre daha kart. Fransz kapitalinin Fransa dndaki durumunu dnen bir Fransz maliyecisi Beyolu'nun bu hususta Fransz mstemlekelerinden daha emin bir yer olduunu syleyecek kadar ileri gitmitir. Urquhart, piramidin alt tabakasnda iken birden ste kan bu snfn nemine ve onun oynad role deinmektedir: Hatt bu kk adamlar icabnda birer konsl edas taknyorlar. Onlarn asl Avrupallara bizim tebamz da dedikleri vakidir. Birkann bulunduu camiadan bahsederken 'Milletimiz' tbirini kullanrlar. Daha yukarda da grdmz gibi Avrupa sanayiinin Trkiye'ye yksek ihracat srasnda ve sonucunda Trk sanayiini sndren ticarete gayrimslim reaya araclk etmi ve eski toplumsal tabakalar piramidini alt st ederek bakeye gemiti. Bu ithalt akn mparatorluk iindeki yneten ve ynetilen toplumsal gruplarn karlkl ilikilerini etkiledi. Yeni bir snf dodu. Bu snf yabanc konsoloslarn himayesiyle meydana gelmi bir Yahudi Ermeni Frenk grubu halindedir, ihracat yapan Avrupa lkeleri kendi ithaltlarna da araclk yapan bu reayann srekli ikyetlerini bir bask olarak Babli'ye uyguluyorlard. Bu snf kanalyla Osmanl mparatorluu'na szm olan kapitalist karlar, kukusuz, bu yerli arac snfn, mal, mlk ve yasal gvenliklerini garanti altna almak isteyeceklerdi. Dardan gayri mslim Osmanllar himaye eden devletlerin tatmin edilebilmesi iin Bil tefriki cinsi mezhep forml altnda Demokratik bir politikann uygulanmas gerei ba gsterdi. ngilizler tarafndan reformlarn yaplmasn istemek bir bakma da Rusya'y tatmin etmek iindi. Osmanl mparatorluundaki aznlklar sorunu zerinde nemle duran Rusya'nn Osmanl mparatorluu'nun i ilerine karmak iin bunu bahane etmesini nlemek gerekiyordu. Rusya'nn Osmanl btnln paralamas ngiliz ticar karlarna aykr decekti. Lord Dudly Stuart'n Avam Kamarasnda yapt bir konumada belirttiine gre 1827 ylndan 1846'ya kadarki sre iinde ngiltere'nin Osmanl imparatorluuna ihracat tam 5 kat artarken Rusya'ya ayn yllar sresindeki ngiliz ihracat ise yalnz 1.200.000 sterlinden 1.700.000 sterline kyordu. Bu nedenle Rus tehdidini azaltacak reformlara gidilmeli ve gayri mslim tebaya mahkemelerde, orduda va vergilerde eitlik tannmalyd. Eer bu tedbirlerle Rus basks azaltlamazsa kacak herhangi bir Rus Osmanl atmasnda ngiltere'nin Osmanllar tarafn tutaca, ihracat ithalt rakamlarndan aka belli oluyordu.

Bu istenilen reformlar yenileme politikasnn iteki savunucularna da uygun geliyordu. Toplumsal hayat byk sarsntlar geirmi. Mslman reaya gittike fakirlemi, sanat Avrupa ithalt ile ksteklenmi, zeamet ve tmar hak edene verilmedii iip derme atma askerle din ve devlete lyk hizmet grlemez olmutu. Halka yeni k kaplar amak iin reformlar kanlmaz hale gelmi, teokratik idareyi yetersiz bulan bir zmre zgr fikirlerin nderliini yapmaya balamtr. Bylece dardan ve ierden gelen ve ikisi de tamamiyle Avrupa'daki sanayi devriminden doan iki bask karsnda Tanzimat Devrine geilmitir. Z.F.Fndkolu Tanzimat iin Osmanl sosyal hayatnn btn snf ve tabaka tezatlarn meydana karan bir hdisenin isminden baka bir ey deildir diyor. Gerekten de Tanzimat Ferman, slahat Ferman, Arazi Kanunu hep emperyalist devletler tarafndan ileri srlen dar Reform basklarna verilen cevaplar olarak nitelenebilir. Devletin deme sisteminde aynilikten nakdlike gei gerekletike bunun Avrupavar bir memur tabakas gerektirdii grlyordu. Paalklar, Arpalklar, Dirlikler kaldrld. Arazi mlkiyeti kiiselletirilme yoluna gtrld. Fakat ekonomik gelime olmad iin nakd hizmet deme sistemi Osmanl Maliyesinin bana byk skntlar at. Avrupa Devletlerinin de arlklarn koyarak talep ettikleri idari reformlarn, serbest ticaretin yasalarla korunmasn salamak iin olduunu syleyebiliriz. dar ve mal reformlar sonucu meydana gelen kurumlar, hele daha sonralar (Dyunu Umumiye) bir brokrat snfn yetiip yaamasna yol at. Kurumlarn verimli almasn salayacak bir brokrat snfn gelimesi batllarca da arzu edilmekteydi. Fakat modern memurluun balangc olan Tanzimat brokrasisi dou anndaki dengesizlikler ve halkn dnya ve iktisat grlerindeki yetersizlikler dolaysyla halkn gznde Arpalk, Paalk, ve Dirlik sisteminin bir devam olarak kald. Memurlar da davranlaryla bu kany glendirdiler. Gittike says artan orta ve yksek tahsil kurumlarnn amac Kalem iin Efendi yetitirmekten teye gidemedi ve halktan kopmu bir brokrat snf belirdi. Halk arasndaki Salla ba al maa, Allahtan salk devletten aylk deyimleri, byk bir olaslkla, Tanzimat brokrasisinin Trk diline hediyeleridir.

Soru 35 : Bat Emperyalizmine alma younlatka, ekonomik ilikileri ve smry pekitirecek ne gibi uygulamalara geilmitir?

Osmanl Imparatorluu'nu yar smrge durumuna sokan ngiliz karlarnn ba szcs Palmerston. 1849'da Avam Kamarasnda yle demekteydi: Eer politik bir anlamda Trkiye'nin bamszl byk bir nem tamaktaysa ticar anlamda da bu lkedeki karlarmz inkr kabul etmez. Hi bir lke ile ticaretimiz Trkiye ile olduu kadar liberal ve avantajl deildir. stanbul'da ngiliz karlarn korumakla grevli Stratfort Canning bu kolay kazancn salad karlarn fazlasyla farkndayd. 1838'de imzalanan ticaret szlemesi 7 sene sonra sona erecekken, Canning zor kullanarak bunu uzatm ve yeni bir szleme iin uygun bir ann domasn beklemitir. 1849'da gerginleen Rus Osmanl ilikilerinden yararlanarak Reit Paay ikna edebilmi ve sonu olarak da 1850'de yeni bir szleme imzalanmtr.

Buna gre ihra mallarndan alnacak gmrklerden % 16 ve ithal mallarndaki gmrklerden de % 20 indirim yaplmtr. Osmanl Devletinin gelirlerini biraz daha kstlayan bu yeni szleme zellikle bu hkmleri ngiltere'nin fazlasyla ilgilendii maddelere uygulamaktayd. Bu maddelerin genellikle toprak rnleri olduunu gryoruz. nk ngiltere'de sanayi karlarn engelleyen Tahl Kanunlar 1846 ylnda kaldrlm ve ngiltere'ye tahl ithali serbest braklmtr, ithali ucuzlatlan Trk tahl rnlerinden fazlasyla yararlanlr ve sanayi lkesi ngiltere, bir tarm lkesi olarak braktrd Trkiye tarafndan beslenebilirdi, ngiltere'ye artan tahl ihracatmz bunu gsterir. Osmanl imparatorluumun yalnzca bir tarm lkesi olarak kalmas bu lke iindeki egemen snflarn da iine geliyordu. Toprak rnlerini ellerinde tutan snf d ticaretten daha fazla kr elde ediyor, Osmanl ticaretini de kontrol ettikleri iin karlar iki ynl oluyordu. Osmanl ham maddelerine daha fazla fiyat verebilen bat kapitalizmi karsnda Osmanl sanayii daha fazla zorlanp snmeye balaynca Osmanl mparatorluu yalnzca ham madde reten bir lke haline dnmt. 1845 ylna kadar Osmanllarn ngiltere'ye olan ihracatlarnda nem bakmndan tahl 18. sray kapsyor va 1846'da tahl kanunlarnn kaldrlmasndan sonra 1850'de 4. nemde ihra maddesi haline geliyordu. 1855 ylnda ise Osmanl mparatorluu'nun ngiltere'ye ihracatnda tahl batan 2. sray tutmaktadr. Bu arada byk bir ekonomik buhran da bagstermitir. Dardan ithal edilen mallar karlnda toprak rnleri verildiinden para sknts bagstermi, bu da sonu olarak kyl snfn ok zor durumda brakmt. 1850'den nce Osmanl Devleti bor almaya balamadna gre, piyasadaki darl nlemek zere devalasyona gidildi. 1841'de 60.000.000 Piyastres deerinde (552.000 sterlin) kt parAPiyasaya srld. Bunun etkileri piyasa zerinde ok olumsuz olmu, fiyatlar ykselmi ve byk bir ekonomik buhran balamt. 1850 ticaret szlemeleri ite byle bir buhranl ortamda imzalanmt. 1850 szlemeleriyle gmrk indirmeleri zellikle en fazla talebi olan maddelere uygulanyordu. Krm Sava ve onu izleyen Paris andlamasndan sonra 1860-62 ticaret szlemeleri Osmanl mparatorluu'nun iinde bulunduu gsz durumun sonulardr. 1860-1861'de yaplan szlemelerde ithalt vergisinin % 5'ten % 8'e karlmasndan ve transit uygulamasyla tuz, ttn ve harp aralarnn ithali hakknda baz kaytlardan baka Trkiye yararna tek bir hkm grlmez. 1838 szlemelerinde belirtilen % 12 oranndaki ihracat vergisi 1860 szlemeleriyle % 8 olarak saptanm ve her yl % 1 indirilmek suretiyle bu verginin en sonunda % 1 de kalmas kadar altna alnmtr. Bu, ngil-tere'nin Trk ham maddelerini ucuza kapatmak abasnn bir rneidir. 1860 szlemeleri, 1838'de kurulan sistemi kapitalist devletler yararna ve Osmanl Devleti zararna tamamlamlardr.

Soru 36 :

Batya alma Osmanl toplumunun sosyal grntsne neler getirmitir?

Batda sanayi devrimi sonucu meydana gelen ekonomik patlama ksa bir sre sonra Osmanl imparatorluu zerinde de etkilerini gstermi ve bilindii gibi Osmanl Devleti i ve d etkenlerin basksyla Avrupa emperyalizminin yrngesine girmitir.

Bundan sonra Osmanl toplumunda hem retim ilikilerinde hem de onlarn yansmas olan toplumsal yapda byk deiimlere tank oluyoruz. Osmanl toplumu artk kendisinden bamsz olarak oluacak her toplumsal birikimi ve gc ezen, paralayan ve iktidar paylamayan bir devlete ve kapkulu snfna sahip olma niteliklerini tamamen kaybetmitir. 19. yzyln balarnda kesinlikle beliren bu yeni dzende egemen snflar, artk, mltezimlik sayesinde tarmsal retimi denetleyen eraf ve ayan ve uluslararas ticaretin emperyalist basklarla gelimesi sonucu hzla kalknan ticaret burjuvazisidir. ounluunu Osmanl tebaasndaki aznlklarn meydana getirdii bu ticaret burjuvazisinin gcn Urquhart hatt Ermeniler servetleri, igzarlklar ile bir sadrazam intihap ettirecek kudrete bile maliktirler, diyerek belirtmektedir. Osmanl toplumunun batya almas sonucu geirdii byk deiimi u satrlarda da grmek mmkndr : zmir, stanbul, Erzurum, Sivas, Diyarbakr, Bursa gibi merkezlerde mahallesi, kl, yaay gittike daha ok ayrlan, hatt piramidin tepesindeki saray egemenliini ya gizliden gizliye, yabanc devletler aracl ile ya da aktan aa etkilemeye balayan yani bir ticaret snf meydana kt. Batya alma ve bat emperyalizminin yrngesine girme. Osmanl toplumsal yaants zerinde o denli etkili olmutu ki 19. yzyln ikinci yarsndaki stanbul'un ehir olarak grnm yle tanmlanyordu: .......Paltosuyla ngiliz, apkas ile Fransz, birahaneleri ile Alman, mziiyle talyan, meyhaneleriyle Rum, beki ve hamallaryla Trk bir stanbul dodu.

Soru 37 :

Kltr ikilemesi nedir ve Osmanl toplumunu ne ynde etkilemitir?

zlmeye ve bozguna bir are olarak Osmanllar zamannda tepeden inme bir ekilde toplumsal yapya ithal edilen bat kurumlar, kendilerini yaatacak ve besleyecek sosyal gler var olmad iin, egemenliklerini zoraki ve asalak olarak srdrm ve halkn yararna ilemek yle dursun, egemen snflarn smr aralar olarak ilemi ve bu nedenle halkn dmanln kazanmlardr. Halk. kendisini daha beter ekonomik ve sosyal kmazlara iten bu yeni dzeni dinden ayrlmakla sulam ve bana gelen btn felketler dinsizlikten bilmitir, te yandan salam bir burjuva kltrn oluturmam ve farkllamam bir sosyal yapnn otoriter kltrne sahip olan Osmanl mparatorluunda halk, tek yaygn deer olan islm deerlere sarlm ve kurtulu iin ondan medet ummutur. Tanzimat'n younlatrd bu kltr ikilemesi artk bir Frenk merepler kltr ile islm kltr ayrm idi. Ayn ayrm Cumhuriyet Trkiye'sinde de grmekteyiz. Ama artk bu ayrm giderek btn lke zerindeki kapsaycln yitirmektedir. Kapitalizm ilerledike, sat refah krntlar halk kesiminin yaantsnda nemli deiimler yapm, bu nedenle batllamaya ve kapitalizme kar dinsel akmlara katlanlarn sadece niceliklerinde deil niteliklerinde de deiine olmutur.

Soru 38 : Emperyalizme alma dneminden sonra slm Dininin Osmanl toplumundaki fonksiyonu deimi midir?

Sosyal ve ekonomik egemenlii tek elde bulunduran batya ve daha sonra emperyalizme alma ncesi Osmanl toplumunda islm dini, statik, uyuum halinde, farkllaamam bir toplumun doal ideolojisi halindedir. Bu anlamda dogmatik ve sert iktidar yapra, hiyerarik toplumsal bnyeyi, Halife Sultan'n kesin denetimi altnda olan ekonomik ortam belirleyen, koruyan ve meru klan islm dinidir. Topluma en yaygn deer ve inan kalplarn salayan, neyin gnah neyin sevap olduunu saptayan, hukuk, ekonomi alanlarnda ve sivil ilikilerde buyruklar kesinkes uygulanan islm dini. Osmanl dzeninin ideolojisini ve iktidarnn snrlarn meydana getirmektedir. Fakat batya ve hele emperyalizme alma dnemlerinden sonra islm dini, bu iktidar grnmn yitirmeye balam ve batllama ile deien toplumsal koullara Muhalefet olma grevini ve fonksiyonunu ykmlenmitir. Bu fonksiyonu ykmlendii andan bu yana da giderek bir topyac grnm kazanmtr. Deiimden en fazla gocunan islm dini olduu iin deien toplumsal koullara yabanclk eken evreler dinsel muhalefetin iinde rgtlemiler ve giderek rasyonelleen yeni iktidara ve sosyal yapya kar kmlardr. Batllamaya kar muhafazakr bir direni olarak balayan bu muhalefet giderek gerici bir tepki halini alm ve ayn zamanda topyac bir anlam kazanmtr. Burada topya, Batnn maddecilii ve kt taraflarnn alnmas sonucu ksrlaan ve bu nedenle ken, dalan bir toplumun, islm dini sayesinde tekrar altn devirlerine ulatrlmas ideal ve istemi anlamndadr. Batya ve Emperyalizme alma sonucu dinsel akmlarda beliren bu fonksiyon deiimi, kendini en belirgin ekilde gnmz Trkiye'sinde, kapitalist kalknmann en youn olduu, iinde bulunduumuz yllarda gstermitir.

Soru 39 : Dzenin yabanclamas muhalefet hareketlerini neden dinsel bir tabana oturtmutur?

Batllama hareketlerinin sonucu toplumda kkleri bulunmayan Batl kurumlarn getirilmesi, byle kurumlarn toplumdaki sosyo-kltrel yap ile ak bir tezada dmeleri. Osmanl toplumunda bir kltr ikilemesi yaratt. nk bu kurumlar Batda kapital sahibi olup sosyal ve siyasal haklar kstl burjuvalarn ihtiyalarna cevap veren kurumlard. Osmanllarda ise bu kurumlar yaatacak byle bir sosyo-ekonomik zorunluk henz yoktu. lkenin giderek paralanmasn bu yeni kurumlarn varlna balayan geni bir muhalefet, din esaslara dayanarak btn suu eriattan ve dinden uzaklamada bulmaktayd. Batl kurumlarn ve bat iktisad gcnn toplum zerinde etkin olmaya balamas Osmanl toplumunun statik dzenini paralam, ekonomik hareketlilik ve kapitalist bask sonucu halkn yaamnda byk deiimler balamt. Yz yze olan ticar ilikinin, uluslararas ticaretin de koyulatrd bir gayri ahs smr ortamna dnmesi halkn byk ksmn tedirgin etmi, deien ve yabanclaan sosyoekonomik koullar halk tarafndan gvurlama olarak nitelenmi ve batlamann sebep olduu bir sosyal hastalk olarak grlmtr. Gnmze kadar uzanan islm akmlar, propagandalarn ve eitimlerini genellikle islm dininin vahet ve bedeviyet halindeki bir kavmi dnyann en byk, en gl imparatorluklarndan biri haline getirmesine dayandrmaktadrlar. Bu anlamda slamclk akmlar gerek Osmanl devletindeki kn gerekse Cumhuriyet Trkiye'sindeki bozuk dzenin nedenlerini slm ilkelerden uzaklalm olmasna ve bnyemize uymayan batclk zlemlerine balamlardr.

slm dini kamu hukukunu dzenleyen bir din olduundan ve Tanrnn iktidarn yer yzne indiren bir devlet teorisine sahip bulunduundan islm diniyle bir btn meydana getiren politik doktrin de daima eriata dayanan bir devlet anlay olmutur.

Soru 40 :

Yeni Osmanl hareketinin snfsal kayna ne idi?

Kksz ve etkisiz bir batlamaya kar balatlan bu dinsel tabana oturtulmu muhalefetin en ilgin yan, muhalefetin ban ekenlerin batlama sonucu kar ve stat kaybna uram aydn brokratlar olmasdr. Osmanl toplumunda, emperyalizme alma sonucu, kapkulu snf egemenliini yitirip ikinci plana dt. kar balar ile batya balanm yeni egemen snflar kendi sosyo-ekonomik karlarn tatmin edecek siyasal yatrmlar gerekletirebilmek iin Osmanl yksek broksasisi iinde nfuz alanlar yaratmak zorunluunu duymaya baladlar. Bu arada i ve d basklarla bir kanunlama hareketine de gidiliyordu. Osmanl mparatorluunu ak pazar olarak kullanan Batl devletler kendileriyle ibirlii yapan yerli egemen snflarn can. mal ve i gvenliini salamak ve ticareti daha salam hukuk esaslara oturtabilmek iin ticar dvalar er'i mahkemelerin kapsamndan karmak abasndaydlar. ten gelen ayn yndeki basklarla 1839'da Tanzimat Ferman ve 1856 Islhat Hatt Hmayunu yaynland. Yeni yasal dzen Osmanl kapkulu snfnn boynu kldan ince niteliini artk kaldrm bulunuyor ve Tanzimatla beraber artk deiik bir Osmanl brokrat snfna tank olunuyordu. Bu yeni tip brokratlar, Osmanl egemen snflar ile ibirlii iinde olan ve belirli bir batl gce yakn olmakla tannan kimselerdi. Belirli gruplarn karlarnn korunmas ve devlet rgt iinde nfuz alanlarnn salanmas gerei olarak Osmanl Brokrasisi artk devlete en iyi ekilde hizmet etme esasna gre, yetenee ve liyakata dayanlarak seilmiyor, Babli'nin yeni egemen snflarla ibirlii yapacak brokratlarn eline gemesi iin haksz terfiler ve kayrmalar yaplyordu. Batlama hareketleri sonucu, Osmanl devlet yapsnda Boynu kldan ince brokratn yerini giderek kkleen ve brokrasinin st kademelerini igal edip tkayan byk brokrat aileler aldka birok yetenek sahibi brokrat st kademelere ulamaz olmutu. birliki byk Tanzimat brokrasisinin doldurduu st kademelere terfi olana, yetenekli olan fakat ykselemeyen birok kk brokratn statlerinde byk kayplara uramalarna yol at. ite batlamann getirdii bozuk dzene ve byk brokrasi tantanasna ilk olarak ba kaldran Yeni Osmanl hareketinin ncleri olarak, birer brokrat olan, Namk Kemal, ZiyAPaa ve inasi'yi gryoruz. Bu kiilerin sorunlara baarl sonular getirememelerinin temelinde yatan teorik zayflklarnn ana nedeni, batda iyi ileyen baz kurumlar alp islm esaslar zerine oturtmak istemeleridir.

Soru 41 :

Yeni Osmanllar toplum sorunlarna ne gibi dinsel zmler getirmek istemilerdir?

Padiah adna hareket ettiklerini ne srerek Osmanl lkesinin zararna eylemlerde bulunan byk brokrasiye kar Yeni Osmanllarn yapt muhalefet yalnzca Osmanl Devletini paralamaktan korumak deil fakat byk brokrasinin mutlak gcn snrlayarak kendi stat kayplarn da telfi etmek amalarn tamaktayd. Bunu salamak iin iktidarn tek elde toplanmasn zararl bir g olarak gryorlar ve iktidar Montesquieu'den esinlenerek kuvvetler ayrm ilkesi ile snrlandrma amacn tayorlard. uray mmet, uray Devlet ve Meclisi yan'n kurulmas ile bu kuvvetler ayrm ilkesi gerekletirilecekti. Bu ekilde batAPadiahn olduu merut bir idare ngrlyordu. te siyasal iktidarn mutlak gcnn bu ekilde snrlanmas eriata dayandrlmak istenmitir. Bu konudaki yaygn Yeni Osmanl gr yledir: Bakalarnn zgrlklerine dokunmamalar iin insanlarn zgrlklerine snr konulmaldr ve insanlara da zgrl Tanr verdii iin bu snrlama ilemi de gene en iyi Tanr tarafndan yaplacaktr. Bu nedenle merutiyet rejimini Tanrya dayanan hukuk bilinci, yani eriat, dzenlemelidir. Bu arada egemenlik hakknn halka verilmesini savunan Yeni Osmanllar bunu da dinsel bir tabana oturtmakta saknca grmemilerdir. Devlet kiilerin kendi istekleri ile biraraya gelerek oluturduklar manev bir ahsiyettir. Bu nedenle Devletin, kendini meydana getiren kiilerin karlarna ters den herhangi bir kar olamaz. Bu, Rousseau'dan esinlenilen genel irade kavram da, gayet ireti ekilde, eriat'da yer alan Biat kurumu ile karlanmak istenmiti. Padiahn islm cemaatine sembolik olmaktan teye gitmeyen hesap vermesi olan biat, hi bir zaman bir halk egemenliini temsil eden kurum olmamtr. nk kt padiahn halk tarafndan deitirilmesi Biat kurumunda belirtilmemitir. Bu ekilde batda belli bir snfn siyasal haklar elde etmek iin lkletirdii kavramlar ve halk iin, halk tarafndan ynetim ilkeleri biat kurumunda yerini bulamamtr.

Soru 42 :

Yeni Osmanl hareketi sorunlara zm neden din'de aramtr?

Ykselmeye, Osmanl btnln salamaya ve bat uygarl dzeyine varmaya ynelmi Yeni Osmanllar hareketinin, toplumun harc olarak islm esaslar kullanmasn bir eliki olarak yorumlayabiliriz. Fakat bunun bir eliki olmasnn suunu Yeni Osmanllara yklemek hakszlk olur. nk Osmanl toplumunda grev yapamyan ve kltr ikilemesi douran bat kurumlarn islm tabana oturtmak Yeni Osmanllar tarafndan kanlmaz olmutur. Geni Osmanl kitlelerinin yabanclk ekmeden katlacaklar bir sistemi yaratmak iin ba vurulacak tek are siyasal sistemi toplum ierisinde en yakn kltr ve deer sistemine dayandrmak olacaktr. Ama batdaki temsil ve denetim kurumlar ne islm dininde ne de sanayilememi, farkllamam bir altyapnn kaderci ve otoriter yansmas olan Osmanl siyasal kltrnde bulunmaktadr. Stat kaybndan dolay batlamaya kar kan Yeni Osmanllar, sosyoekonomik yeteneksizliklerden dolay yabanc ve olumsuz karlanan bat kurumlarn eriata dayandrarak srdrmek istemilerdi. Batda

ok baka gayelere ve sosyal glere dayanlarak kurulan bu kurumlarn eriata dayanarak yaayamyaca ise farkedilememiti. Ama zellikle Namk Kemal bunu belki de ar iyimserliinden dolay grememiti. Tpk romanlarnda zlemini ektii aka belli olan ve ancak bat kltrlerinde bulabileceimiz kahramanlarnn da sanayilemi, burjuva toplumlarnda bulunabileceini grememi olmas gibi.

Soru 43 :

Yeni Osmanllar aradklar zm yollarnda neden baarsz olmulardr?

Yeni Osmanllar aradklar ve uygulamak istedikleri islm tabana oturtulmu zm yollarnda baarsz olmulardr. nk atomize olmu, farkllam toplumlarda, kiinin kendi toplumsal karlar ve farkllam deerlerine dayanan temsil organlarnn benzerleri ne Osmanl ne de islm toplumu ynetim tecrbelerinde yer etmitir. Namk Kemal ve arkadalarnn temel elikisi udur: Devleti kuran insanlar o devletin hukukunun da neye hizmet edeceini en iyi kendileri bilirler. Halbuki Yeni Osmanllar kurduklar devletin hukukunu Tanrnn kurallarna brakmaktaydlar. Ekonomik ve sosyal karlarnn tam bilincine varm bat burjuvazisinin, o karlar korumak iin yaratm olduu ve bu anlamda batl toplumlarn tabi birer rn olan bat sosyal ve siyasal kurumlarnn, daha o modernleme ve sosyal farkllama dzeyine erimemi Osmanl toplumunda yayamyaca farkedilmemiti. Farkedilemeyiinin nemli bir nedeni de Yeni Osmanllarn birer burjuva olmaynda yatmaktadr. Burjuvaziye zg karlara sahip olmadklar iin burjuva kltrnden yoksun olan bu insanlar, bambaka karlara hizmet iin gerekletirilmi bat kurumlarn iyi niyet ve vatanperverlikle yrtebileceklerini sanmlard. Bu nedenle emperyalizme alma sonras Osmanl toplumunda, ireti batlama srecine doan tepki, kltrel, sosyal ve ekonomik yetersizliklerden tr tek yaygn deer ve biline sistemi olan dine dayandrlm, kurulmak istenen zgrlk dzen btn iyi niyetlere ramen gerekleememitir.

Soru 44 :

Jn Trk hareketi zm yollarn neden Yeni Osmanllar kadar din'de aramamtr?

Yeni Osmanllardan sonra, Osmanl imparatorluunu iine dt uurumdan karmak, dalp paralanmasn nlemek ve tekrar gl bir Devlet haline sokmak iin Osmanl toplumunda gerekleen. Batdan esinlenen fikir akmlar ve siyasal eylemler, dinsel dozlarn giderek yitirmilerdir, rnein zgrlk bir merutiyet siyasal yaps altnda Osmanl toplumunu paralanmaktan kurtarma abasna ynelmi bir Jn Trk hareketi, bir anlamda devamn tekil ettii Yeni Osmanl hareketinden bu ynde ayrlmakta idi. Pozitivist ve Elitist grlerin egemen olduu Jn Trk hareketlerinde birleme ve kurtuluun salanmas. Yeni Osmanllarda olduu gibi toplumun tek ortak mal olabilecek dinsel inan ve deerlerde aranmam aksine Milliyetilik ve Trklk kavramlar ilenmitir. Uygar bir toplum olmann ve modernlemenin statik ve geleneksel bir toplum kltrn yaatacak islm dini ile

gerekleemeyecei grnde birleilmi ve Yeni Osmanllarn Osmanl Milliyetilii bir Trk Milliyetiliine dnrken islm da teplumsal bir har olarak kullanlmaktan vazgeilmitir. Bu tutum en radikal grntsn Kemalist kurtulu sava ve devrimler srasnda vermitir. Bunun ana nedeni, Din'i daha iyi kullanan ve istismar eden bir muhalefeti bastrmak deil fakat ada bir ulusu yaratacak ve yaatacak bir reti ve ideolojinin, yaygn, kozmopolit ve soyut bir islm retisi ile gerekleemiyeceinin kesinlikle grlmesidir.

Soru 45 :

31 Mart neye hizmet etmitir?

31 Mart Osmanl toplumunda dinin siyasal amalar iin nasl istismar edildiinin en ak bir rneidir. Asker-brokrat bir nitelikte olan ve Merkeziyeti bir siyasal sistem savunuculuunu yapan ttihat ve Terakki karsnda Ademi Merkeziyeti ve ilikilerinde daha halk olan Hrriyet ve tilf partisi, siyasal mcadelesinde Din'den byk lde yararlanmtr. Din bir rgt olmamasna ramen amalarna ulamak iin Din'i istismar etmesi Hrriyet ve tilf iin kanlmaz olmutur. Batlamann grntsne duyduu yabanclk ve ektii skntlar yznden dmanlk besleyen halk ynlar, ttihat ve Terakkiyi gvurlukla sulam, smry ve yokluu onlardan bilmitir. Bylece toplumdaki bu dinsel muhalefet, Hrriyet ve tilf partisini ister istemez etkilemi ve halk tarafndan, zgrlk ve halk olarak bilinen program dinsel bir nitelie de brndrmtr. O gnk sosyoekonomik koullar ve kltr yaps ierisinde zgrln ve halkln, dincilikle zdeletirilmesi doaldr. 31 Mart hareketini emperyalizmin oyunu olarak niteleyen de bir hayli oktur. Alman taraftar olan ttihat ve Terakkiye kar ngilizlerin destekledii Hrriyet ve tilfn ekimelerinin, aslnda Osmanl toplumunu nfuz blgelerine almak isteyen bu iki dev emperyalist gcn ekimeleri olduu nerilmektedir. Bunun tartmas tabi ki burada yaplamaz. Fakat ak olarak beliren gerek udur ki, kimin adna yaplrsa yaplsn, Hrriyet ve tilf Prens Sebahaddin, younlamakta olan slm muhalefeti kendi siyasal gr ve inanlarn gerekletirebilmek iin seferber etmeyi baarmtr. Okumamn okumua, alaylnn mektepliye, ezilenin ezdiini zannettiine ve yzyller boyunca sren bir durgunluun deiimine olan lesiye dmanln ieren 31 Mart olay, rneklerini Cumhuriyet Trkiye'sinde de gsterecek, modernleen bir toplumun yaratt bunalmlarn bedelini gnahsz Kubily'lar deyeceklerdir.

Soru 46 :

Kurtulu Savamza kar dinsel propaganda neden yer yer baarl olmutur?

Kurtulu Savamz srasndaki antiKemalist dinsel propagandann yer yer tutmasnn en byk nedeni uzun yllar savalarn sknt ve acsn eken halkn artk savaarak kurtulmasnn midini tamamen yitirmesidir. Uzun seferberlik yllarndan bezmi olan yorgun ve sefil halk ynlar ile ellerindeki mal mlk tamamen kaybedeceinden korkan bir ksm eraf, Anadolu ihtilline ya macera gzyle bakm, ya da halk dman gvur ittihatlarn yeni bir bozgunculuu olarak tanmlamtr. Bunda en byk rol varlklarn dmanlara irin grnmekle koruyacaklarn sanan ibirliki eraf oynam ve maalesef, igal kuvvetleri yer yer sevin gsterileriyle karlanmlardr. Sosyal ve ekonomik gerikalmlk nedeniyle karlar ulusal dzeye ulamam ve bu nedenle ada bir milliyetilik ve ulusuluk anlayndan mahrum halk ynlar, geleneksel siyasal anlaylarna ters den bir Milliyeti ba kaldrmay anlayamamlar, Padiah iradesine kar gelmeyi yadrgamlardr. Milli mcadeleye kar din faktrn gerek stanbul Hkmeti gerekse de igal kuvvetleri sonuna kadar kullanmlar ve milli cepheyi bu ekilde ieriden kertmeye almlardr. Bu arada Ankara Hkmeti de Dini bir problem haline getirmekten dikkatle kanm ve hatt stanbul'daki eyhlislmn Kemalistleri gvurlukla itham eden Fetvasna Ankara Mftsnn fetvas ile kar kmak zorunluunu duymutur.

Soru 47 :

Osmanl toplumunda din hakknda sonu olarak ne syleyebiliriz?

Osmanl iktidar yapsnn tekelci nitelii ve toplumda kendinden bamsz olarak geliecek her trl sosyoekonomik hareketin karsna dikilmesi, devleti, Osmanl toplumunda kaytsz artsz egemen klm, Batdaki gelimeler sonucu toplum tarafndan srekli olarak etkilenen ve deien devlet yaps Osmanllarda, tam tersine, toplumu etkileyen ve deitiren bir unsur olmutur. Devlete kar kacak, onu snrlayacak baka hi bir rgt ya da sosyal gn olmamas toplumda bir kar ve deer farkllamas da yaratamam, toplum, bylesine statik ve hiyerarik bir yapya ok uygun olan slm dininin sosyal ve kltrel egemenlii altna kolayca girmitir. Sosyoekonomik hareketsizlik, bu egemenlii kracak yeni deer ve kltr kalplar yaratamad iin slmi yasalar ve kltr batdaki emperyalist gelimeye kadar Osmanl toplumunda egemen kalm fakat Osmanllarn emperyalizme almalarndan sonra fonksiyonunu bir muhalefet olarak srdrmtr. Osmanl sosyoekonomik gelime sreci, anlalaca zere, i ve d etkenler nedeniyle sanayi devrimini gerekletirici bir atlm olanakl klamamtr. Byle bir yoksunluk sonucu Osmanl Devleti Avrupa'dan geri kalm ve bu geri kalmln batdan kopye etmeye alt birtakm kurumlar ile giderme abasna dmtr. Batda sanayi devriminin doal sonucu olarak beliren siyasal ve sosyal kurumlar, bu kurumlarn yaamas iin gerekli toplumsal temellere sahip olmayan Osmanl toplumuna tepeden inme getirme abalar, ireti bir modernleme sreci, yozlam bir toplum dzeni, halkn byk ksmnn siyasal kltr ve yaantsna ters dt iin bir kltr ikilemesi yaratmaktan te gidememitir. Emperyalizme almadan bu yana Osmanllarda din, toplumumuzda srekli olarak bat dmanl ile zdeletirilen bir unsur olmutur. Batda sosyoekonomik gelimenin doal ve shhatli rnleri olarak beliren burjuva kurumlarnn, Osmanl toplumunda kendilerine ok yabanc, yalnkat ve sosyolojik

bakmdan bu kurumlarn yaamalarna ok elverisiz bir toplumsal bnyenin stne ireti bir biimde yerletirilmeye allmas, beklenen fayday salayamam, kalknma ve gelimeyi salamak yle dursun, Batlama Osmanl toplumunda snrl bir zmrenin palazlanmasn salayarak blc va ayrc olmu, toplumda bir kltr ikilemesi yaratmtr. Batlamay ve kendilerine hi bir yarar salamayan bu kurumlar bir trl benimsemeyen halk, dzenin giderek bozulmasn ve yoksunluun giderek artmasn, islm dininden ve kltrnden ayrlmak olarak niteledii Batlamaya yormu, kendisinin daha fazla smrlmesini gerekletiren deiime, dinsel inan ve yorumlarla kar kmtr.

III. BLM

TRKYE'DE TEK PARTL DNEM VE DN

Soru 48 :

Cumhuriyetin ilk yllarnda Trk toplumunun sosyal ve iktidar yaps nasld?

Kemalist devrim, ancak bir burjuva dzeninin st yapsn meydana getiren parlamenter rejimi gerekletirdii ve devrimden sonra burjuvazinin gelime ortamn salad anlamlarda bir burjuva devrimidir. Bu anlamda bir burjuva devrimi olarak nitelenen Kemalist devrim, ayn zamanda byk lde brokratik ve askeri bir arla sahipti. Bu brokrat ve askerlerin Anadolu'da devlet kurma abalar biraz da Kul olabilecekleri bir kapy yaratmak abalardr. Bu anlamda ilk Osmanl brokratlarnn siyasal ve ekonomik davranlarnn, uzantsn Cumhuriyet Asker brokratlarnda da grmek mmkndr. Hakl saylabilecek bir Clz Cumhuriyeti Korumak kaygs ile devletin dnda her trl gelime ve birikim kuku ile karlanm, devlet sadece belirli kiileri kendi eliyle kalkndrma dnda kendine rakip olmas muhtemel her oluumu nlemitir. Yalnz Gen Trkiye Cumhuriyetinde u nemli gerei de gzden uzak tutmamak gerekir: O da artk Osmanllarn ilk devirlerinde olduu gibi Trkiye Cumhuriyetinin statik bir toplum grntsnde olmaddr. Gen Trkiye Cumhuriyetinde artk ekonomik karlarnn bilinlerine sahip snflar iyice belirmitir. Osmanl toplumunda ise snflar bulunmaktayd ama bunlar genellikle meslek kategorilerinin temsil ettii snflard. Bu toplumsal grnt snf atmalarna deil fakat uyuumuna dayanyordu.

Otoriter bir dinsel erevenin bir araya getirdii bu statik toplumda ancak egemen bir snftan sz etmek mmkndr. O da kapkulu snf idi. Ekonomik bilin anlamnda snflarn olmad ilk Osmanl devirlerinden sonra. Batya almann getirdii ekonomik etkenlerle, ekonomik ilikileri yanstan snflarn tohumlarnn atldn ve bu snflarn Osmanl devletinin kndeki rollerini gryoruz. Trkiye Cumhuriyetine geite de artk ekonomik kar atmasn yanstan snflarn varln saptamak mmkndr. Ne var ki btn bu snflar devletin tek partili ats altnda yan yana ve i iedirler. Egemen snf olan brokratlar gene tarih eilimleri ierisinde egemenliklerini bu ekonomik bilinlerine sahip snflara kar kskana korumaktadrlar. Yalnz bu konuda artk geleneksel Osmanl brokratlar kadar baarl olamyacaklardr. nk Kemalist devrimle birlikte gelen batl siyasal dzen yalnzca burjuvazinin giderek glenmesine yol amam fakat glenen burjuvaziyi de nisbeten paylalan ve zgr iktidar ilikileri ierisinde etkili olmaya hazrlamt.

Soru 49 : hangileridir?

Cumhuriyetle birlikte batllama yolunda gerekletirilen devrimler zetle

Geliimin salanmas ve muasr medeniyet seviyesine ulalmas iin gerekli ada ortamn ve koullarn gereklemesi iin batlama yolunda srasyla u yeni admlar atlmtr: 1. Lozan bar grmeleri ncesinde, Saltanat kurumuna son verilmesi (1 Kasm 1922). 2. Yeni devlet dzeni olarak Cumhuriyetin benimsenmesi (29 Ekim 1923). 3. Yabanc okul binalarnn iindeki dinsel iaretlerin, v.b., kaldrlmas (7 ubat 1924). 4. Hilfet kaldrlmtr. eriye ve Evkaf vekletleri kaldrlm yerine devlete bal bir Diyanet leri Reislii kurulmutur. Tevhidi Tedrisat Kanunu kabul edilmitir (1 Mart 1924). 5. Tekke, Zaviye ve Trbeler kapatlmtr (2 Eyll 1925). 6. apka ve kyafet kanununun kabul (28 Kasm 1925). 7. Trk Meden Kanunu kabul edildi ve 4 Ekim 1926 da yeni Ticaret ve Ceza Kanunlar ile birlikte yrrle girdi (17 ubat 1926). 8. Bat takviminin kabul (1926). 9. 1924 Anayasasnn Trkiye Devletinin Dini slm dinidir diyen 2 nci maddesi ve Ahkm eriye'nin tenfizi ni Meclisin grevleri arasnda sayan 26. maddenin karlmas ve Meclis yeminlerinin laikletirilmesi ile laiklik kanunlamtr (14 Nisan 1928). 10. Latin alfabesinin kabul (3 Kasm 1928). 11. Trk Kadn seme ve seilme hakkn kazand (5 Aralk 1934).

Soru 50 :

Ulusal egemenlik ilkelerinin salanmasnn toplumsal sonular neler olmutur?

Ulusal egemenlik ilkelerinin salanmasnn toplumsal sonularnn en nemlisi, gen Trkiye Cumhuriyetinde, giderek glenecek bir burjuva snfn oluturacak bir dnemi balatmas olmutur. Burjuvazinin glenmesine yol aan Kemalist dnemin batlama hareketlerinin banda, her trl saltanat ve teokrasiyi reddeden bir siyasal sistem olarak cumhuriyet rejiminin kabul gelmektedir. Saltanatn kaldrlmas ve laik cumhuriyet ilkelerinin kabul, islm ilkelere gre tek elde toplanm olan siyasal kudretin toplumda dalmn salam ve ulusal egemenlik gerek anlamda salanmtr. Ulusal egemenlik burada henz halk egemenlii olmamtr. Cumhuriyetin ilk yllarnda iktidar halk deil fakat brokrat snfn ncln yapt, retim ilikilerini kontrol eden tarm ve ticaret burjuvazisi paylamlardr. Modernleme srelerini demokratik bir ynetimle srdrp tamamlama yoluna gitmi btn toplumlarda hayat nemi olan burjuva snf ancak ak, iktidar yaps paylalan ve ekonomik ve sosyal karlar bakmndan farkllam bir toplumda glenip serpilebilecei iin, ulusal egemenlik ilkelerinin kabul, gen Trkiye Cumhuriyetinde mill burjuvazinin gelimesine yol aacak olan en nemli unsurlar meydana getirmilerdir. Bylece parlamenter bir sistemi, sosyolojik anlamda geerli ve ileyebilir bir ortama kavuturacak snfsal gelimelerin ilk nemli admlar atlmtr.

Soru 51 : Cumhuriyetin ilk yllarnda slmc bakaldrma hangi sosyoekonomik nedenlere dayanmaktadr?

Patrona isyanndan 1950'lere kadar olan btn muhalif cereyanlar ve kitle hareketleri daima bir dinsel ierie sahip olmular ve genellikle Bat kurumlarna tepki olarak belirmilerdir. Hatt, 1950'lerden sonra da gerek DP gerekse AP iktidarlar zamannda bu tepki bizzat iktidarlar tarafndan srdrlm, egemen snflarn smr dzeni sonucu beliren ekonomik kmazlarn yaratt sosyal bunalmlarn gnah rejimde ve Batl kurumlarda aranmtr. Bu anlamda 1950 sonras iktidarlar birer muhalefet gibi davranmlar, kendi ellerinde bulundurduklar kurumlardan ikyet etmiler ya da ikyet eder grnmlerdir. Byle davranmalarnn nedeni smr dzenine bir sulu bulmann yan sra demokratik bir rejimde halk bir grnm kazanmak iin halkn tepkisiyle ayn paralelde bulunma abasdr. Cell Bayar, nc Selim'den bu yana btn yenilik hareketlerinin tepeden tabana, yukardan aaya yapldn ve Devletin st yapsn tekil eden kuvvetlerin eitli sebepler ile batlama zorunluunu duyduunu ve bunu halka kabul ettirmee altn sylemektedir. Gerekten de. smail Cem'in ve dris Kkmer'in ok doru tehis ettikleri gibi, halk tepeden inme yenilikleri kabul etmemi ve 1950'ye kadar oluan her yenilik hareketi ve batlama smry o lde younlatrd iin halkn gznde yoksullama ile batlama e deer olmulardr. Yeni gelien ve kapitalistleen bir toplumda henz tam anlamyla salam bir denetim ve denge salayacak pluralist bir ortam gereklemediinden, egemen snflarn karlarnn rahata temsil olunaca parlamenter bir siyasal yap ve zengine daha zengin olma ans tanrken fakire pek bir ey getirmeyen

liberal bir ekonomik sistem slmclarn gznde batlamay gerekten smryle bir tutmu, sanayileememenin sonucu olumayan bir farkllama, topluma yeni deerler kazandramaynca, halkn dzene tepkisini ister istemez dinsel bir nitelie brndrmtr.

Soru 52 :

slmc bakaldrmann 1950'lere kadar uzanan belli bal nitelii nedir?

slmc bakaldrmann 1950'lere kadar uzanan belli bal nitelii btn iktidarlara muhalif olmasdr. eriattan uzaklatklar ve batlama denen bely halkn bana sardklar iin btn yeniliki padiahlar, Tanzimat brokratlar, ttihat ve Terakki hep gvurdurlar. Cumhuriyeti kuranlar da eriattan bsbtn uzaklatklar iin ayn sulamadan kurtulamamlardr. Onlara gre Atatrk, Selnik'in balarna musallat ettii bir gk gzl gvurdur. Geni halk kitlelerine toplumun sosyoekonomik koullarndan tr yabanc kalan, halk ounluuna bir ey kazandrmak yle dursun smr dzenini bsbtn hzlandran, yararl eyler olabilecekleri toplum tarafndan benimsenmeyen, topluma anlamsz gelen ve toplumun inanlarna ters den, birtakm eyleri tepeden inme olarak zorla kabul ettiren Cumhuriyet Batlama hareketinin toplumdaki egemen deerlerle nasl tezata dtn Mehmet Akif yle haykryor : Dini taklit, dnyas taklit, adab taklit, kyafeti taklit, kelm taklit, hulsa her eyi taklit bir milletin fertleri de insan taklidi demektir ki, kabil deil, hakik bir heyet'i itimaiye vcuda getiremez, binaenaleyh yayamaz.

Soru 53 :

ok partili hayata gei denemeleri neden baarsz olmutur?

Batlamaya kar srekli ve youn bir muhalefet cephesi yaratan slmc akmlar Atatrk devrimlerine ve tek parti devrinin batc, laik, Cumhuriyeti askerbrokrat aydnlarna byk dmanlk beslemiler ve zaman zaman rgtlenen fakat baka gayelere ynelmi muhalefet hareketlerine derhal damgalarn vurarak yozlatrmlar ve gayelerinden saptrmlardr. rnein askerbrokrat iktidara kar, gelien burjuvaziyi temsil eden liberal bir muhalefet olarak beliren Terakki Perver Parti (1924). Serbest Frka (1930) hareketlerine, laik cumhuriyet dzenine tepki gsteren gler hkim olmu ve her iki parti de rejim tarafndan kapatlmak zorunda kalmlardr. Halkn, brokratlarn yararna alt ileri srlen tek parti devrinde CHP, Eref Edip tarafndan frenk mereplerin partisi olarak iln edilmekte idi. Gerekten de halkn gznde CHP iktidar her eyi ile bu topluma yabanc olanlarn, deta yeni bir snfn iktidardr. Halk bu yeni snf, AnkarAPalas'n yanndaki ykntdan, ullar aputlar iinde, onlar krkleri ve fraklar ile dans etmeye gelirken ancak grebilmektedir. Batlama hareketleri ve deien sosyal bnyenin getirdii straplar bu yeni snf ile zdeletiren halk. ona cephe alrken, muhalefetini kanlmaz olarak dinsel bir ereve iinde yapmtr. Kanlmaz olarak diyoruz; nk geri kalm bir toplumsal yapda henz farkllaamam sosyal kar ve bilinler, halkn tepkisini ister istemez tek yaygn deer sistemi olan dinsel yapda rgtlemesine yol amtr. Dinsel tepki de rejimin temellerine ynelmi bir muhalefet olduu iin yeni iktidar sahipleri tarafndan

annda ezilmi ve bu dinsel muhalefete isteyerek ya da istemeyerek araclk etmi siyas partiler ksa mrl olmulardr.

Soru 54 :

1950'lerde Halk ile slmclar arasnda bir ayrm yapmak gerei domu mudur?

Burada slmclar deyimini kullanma gereinin nedeni artk 1950'lerden sonra dinsel muhalefeti halkn btnyle zdeletirmenin yanl olacana inandmdandr. 1950'lerden balayarak, 1960lardan sonra daha da hzlanan bir gelime srecinin, egemen snflarn yansra, halkn byk bir kesimine de gelimeden eskiye oranla olduka byk pay verdii aktr, insanlar toplumumuzda gene smrlmektedir ama bu tarih boyunca en az smrldkleri zamandr. rnein kapitalist geliim sonucu byyen bir ii snf Trk halknn gelimeden, gemie oranla, daha yksek pay ald bir kesitini meydana getirmektedir. Dzeni dinsel deerlere balayarak ve eriat bir siyasal yapya oturtarak geri gtrmek isteyenler halkn deiimden mutlak zarar gren bir kesitidir ki kendilerini btn Trk halkyla zdeletirmek olanakszdr. Bu nedenle onlara slmclar demekle yetinmeli ve demokratik hayat giderek vazgeilmez bir unsur olarak benimseyen halkmzdan ayrmalyz.

Soru 55 : 1950'lere kadar toplumsal dzenin gnahlarnn tek sorumlusu olarak neden brokrasi grlmtr?

Tek partili dnemde kukusuz dzenin tek hkimi ve tek smrc snf brokratlar deildir. nceden de belirtildii gibi tek parti ats altnda brokratlarn yan sra egemen snflar meydana getiren ticaret burjuvazisi, eraf ve kapitalist tarm yapan toprak aalar da vardr. Bozuk dzenin gerek temsilcisi olan bu gelien burjuvazi, kendisini ve marifetlerini, halkn gznden saklamasn bilmi ve sanki dzenin ba sorumlusuymu gibi brokrasiyi ne srm ve onu sulamtr. Batlamann grnne kar olan halk ise gerekten de karsnda hep brokrasiyi grm, dinsizlii icat ederek ekonomik smry onlarn savunduuna inanmtr. Bylece asl smr dzenini yaratan gler halkla ireti bir ittifak kurmu va halkn kafasnda smry ve yabanclamay temsil eden batlamaya szde kar karak kendilerine iktidar yollarn amlardr. Halk ise batlamadan en fazla bu burjuva snfnn kar saladn ve bu yeni snfn batlamaya kar hi bir cidd harekette bulunamayacan grememi, aksine, onlarn iktidarnda irkin karlarnn bile gzelleeceine inanmlardr.

Soru 56 :

1945'lerde deien dnya koullarnn Trkiye'deki siyasal sonular ne olmutur?

1945'lerde, deien dnya koullarnn, Trkiye'yi de n plana karan deiimi sonucu Trk toplumunda belirli bir hareketlilik yaratlmt. En nemli olarak Trkiye'de giderek daha da gelien ticaret ve tarm burjuvazisinin artk tek partinin dar kaplarndan kurtulmak istei belirmektedir.

Artk devletin ekonomik hayata arln koymas burjuvaziyi gelitirmeye deil, aksine, onu snrlandrmaya balamtr. Burjuvazinin, brokrasinin geleneksel kontrol edici nitelii sonucu, Varlk Vergisinden sonra bir de Toprak Reformu le evrelenen karlar, demokrasi trklerinin artmasna yolam, deien dnya koullarnn da zorlamas ile ok partili dzene geilmitir. Gemiin ceberrut grnm, yeni uluslararas ilikilerin getirecei elverili ekonomik koullar ve btn ktlklerin kayna olan bat savunucusu bir C.H.P., yeni kurulan DP'nin iktidar olma olasln ve arzusunu younlatran nedenlerdi. Hele ok tarafl bir seim iin iine girince ypranm iktidara muhalefet gibi byyecektir.

V. BLM

TRKYE'DE OK PARTL DNEM VE DN

Soru 57 :

Brokrasinin ve C.H.P.'nin geleneksel ansszl nedir?

Brokratlarn ve C.H.P.'nin geleneksel talihsizlikleri halkn gznde batlama ile zdelemi olmalardr. DP'nin talihi ise CHP gibi halk kardan smrenlere yahut smrye let olanlara dayanmak yerine, bizzat halkn yannda olup onu smrenlere dayanmasdr. 1946 1950 arasnda DP'nin geliimini T.Z.Tunaya yle anlatmaktadr : 1945'ten nce, muhalefet kitlesi hazrd. 1945'de dnya artlarnn da yardm ile CHP'ne kar muhalefet balamt. DP geni honutsuzluu bir iptida madde olarak kullanmasn bilmi ve geni bir kitle kendisini benimsemitir. Tek parti iklimi deiince de, eitli fikir akmlar, bu arada. Merutiyet slmcln deiik artlar altnda devam ettirmek isteyen bir cereyan da ortaya kmtr. Bu cereyan, Trk devrim hareketlerinde yer alm, muhafazakr evreleri dile gelirmi ve muhalefetin destekleyicisi olmutur. Bu fikirler, iktidarn tereddtl ve maksatl tutumlar ile siyas hayattaki tesirlerini gitgide arttrmlardr. Bu artma bilhassa CHP iktidarnn ekonomik buhran iinde, oy toplamAPolitikasnn gelimesi ile oranl olmutur. ok partili rejim, sosyal hayat iinde bastrlm, fakat iin iin yasamaya devam etmi olan dinci cereyanlar canlandrmtr. Bunlar kendilerini Merutiyetin slmc cereyanna balamlardr. Tek parti dneminde halk, ceberrut olarak niteledii ve ektii skntlar halktan ve dinden kopmu devletten bildii iin, etkileri zamanmza kadar uzanan bir brokrat ve CHP dmanl iine girmitir.

Siyasal davran ve tutumlarn, siyas htralarla bu derece artlanmas, ok partili dnemde CHP'nin baar ansn dren byk bir etken olmutur.

Soru 58 : kurulmutu?

DP'nin ilk yllarnda iktidar ile dinci cephe arasndaki dostluk diyalogu nasl

DP aracl ile iktidara gelen ticaret ve toprak burjuvazisi, halkn ksa vadedeki karlarna kar geliecek en youn bir burjuvalama dnemini artk balatmaya hazrd. Ama kendini iktidara getirmi halk kitlelerine de tercihlerindeki isabeti dorulamak olana verilmeliydi. Babakan, Meclise sunduu ilk DP programnda, tutan ve tutmayan inklplar ayrmn yapmakta, 1952'de ise soruna tekrar dnerek nklp kanunlar halk tarafndan benimsenmemise, jandarma zoruna dayanacaksa, mill vicdann hilfna olan bu kurumlar kaldrmak demokratik idarenin bata gelen vazifesi olmak icap eder demekteydi. Seim blgelerinden ayaklarnn tozu ile gelen DP milletvekilleri ilk kanunlardan biri olarak Ezann Arapa okunmasn geireceklerdi. Gene Menderes, zmir DP kongresinde : imdiye kadar bask altnda olan dinimizi baskdan kurtardk. nklp softalarnn yaygaralarna ehemmiyet vermeyerek Ezan Muhammediyeyi arapalatrdk. Mekteplere din derslerini kabul ettik. Radyoda Kur'an okuttuk. Trkiye devleti mslmandr ve mslman kalacaktr. Mslmanln icaplar yerine getirilecektir diyor ve Sebilrreat dergisi de kendisini yle selmlyordu : 27 senedir hi bir hkmet reisi mslmanlk hakknda bu kadar yksek bir sevgi ve alka gstermemitir, Yine N.F.Ksakrek, bu konumadan sonra, Menderes'e yle hitap etmekte idi : Eer u iki sz gerekten syledinizse : 1. nkilp softalarnn yaygaralarna ramen 2. Trkiye mslman bir devlettir ve mslman kalacaktr. tekrar ediyoruz, partinize, siyas muhitinize, kabinenize, tezatlarnza ve hatra gelen ve gelmeyen her eyinize ramen, en az ve halis tarafndan, azat kabul etmez kleliimizi kabul buyurunuz.

Soru 59 :

DP ile dinci cephe hi atmad m?

Burjuvazinin dine verdikleri tavizler, kar grdkleri ekonomik sistemi tehdit etmedii iin bu tr tavizler DP iktidarnn sresince devam edecektir. Fakat 1951'lerde giderek younlaan dinsel akmlara kar, devletin bu akmlarn elinde almadn kesinlikle belirtmek amac ile dinsel akmlar ksa bir sre bask altnda tutan DP hkmeti, slm kanattan gelen korkun bir tepki ile karlamt. Tican hareketlerine kar 1951'deki Atatrk kanunu hazrlklar nedeniyle (25 Temmuz 1951'de kabul

edilmitir,) N. F. Ksakrek Byk Dou dergisinde, nn'ne Methiye balkl yazsnda, DP'ye fena ekilde atmakta ve yle demektedir: Sayn nn, Trk milletinin tek ve aziz gayesi olarak sizden, eserinizden, ruhunuzdan ve tesirinizden kurtulmak isterken yle artlara atm bulunuyoruz ki (mmknse kulanz iyice amanz rica ederim) sizi aramak felketini saadet gibi grmee balyoruz. Bu ksa sreli basknn akisleri, hele A.E.Yalman'a Malatya'da yaplan suikast iin alnan tedbirlerden sonra, zamanmza kadar gelmitir. Bir yahudiden bir fincan kan akt diye btn mslmanlar Malatya hapishanelerine doldurulmutu diyen M.evket Eygi. 1970'lerde bile hl o gnlerdeki basklardan ikyet etmekteydi. 1951'lerdeki bask uzun srmemi ve tavizler yeniden balamtr. Bu tavizler sonucu Ticanilik, Nurculuk, ve Nakibend hareketleri zaman zaman canllk gstermiler ve zellikle Nurculuk kendini 1960'lardan sonra da hissettirecek bir geliim gstermitir.

Soru 60 :

DP'nin baarsnn temelinde ne yatmakladr?

DP iktidarn yalnzca dine tavizler vererek ayakta durmay baarabilen bir iktidar olarak takdim etmek ok yanl olacaktr. DP iktidar srasnda, zellikle 1955'lerde. o zamana kadar Trk toplumunda grlmemi bir hareketlilik yaratm, enflasyonist bir uygulama sonucu kylnn satn alma gc arttrlm, esnafn yz glmtr. Ekonomik karlarnn az ok tatmin edildiini gren halk kitleleri bir kere daha tercihinin isabetini grm ve dine tavizler verirken batl kurumlara, aydnlara kar grnme abas iinde olan DP'yi meydana getiren egemen snflar da kendilerinden bir para saymlardr. Halkn yzn nisbeten gldrecek olan ekonomik kalknma konusunda DP ok atlgan ve cesurdur Menderes, halkn gz ile grmesi gerektii hizmetler hakknda yle konumaktadr: Trkiye'nin yzde sekseni kylerde yayor. Kylerde retim topraa baldr. Toprak iyi tohum ister, gbre ister, makine ister, sulama ister. . Kylmz bunlar bir bana yapamaz. Devlet olarak ona elimizi uzatmamz gerekli. Ziraat Bankas yolu ile Kooperatifler yolu ile, ucuz faizli krediler balayacaz. Kylmz bunlar kullanarak makine alacak. Tohumunu slah edeceiz, onu ekecek. Ucuz gbre salayacaz, onu kullanacak. Bunlar da yetmez. Maln pazara gtrebilmesi iin yolunu yapacaz, saln koruyabilmesi iin ime suyunu getireceiz, Salk memurlarn ayana kadar gtreceiz. Bu da yetmez. Mahsuln deer fiatyla satmasn temin edeceiz. Topraa dayanan istihsal deyince, buna kara yollar politikas, demiryollar politikas, btn sulama tesisleri, limanlar girer. Btn bunlar yapmak iin paraya ihtiya vardr. Maliye Vekili arkadamz, kesenin azn amann arelerini arayacak. Para bulmann aresi d borlanma olarak belirecek, Trk, halk gerekten bir kolaylk ve rahatlama dnemine girerken, ok uzak olmayan bir gelecekteki mal bozgun vo ekonomik tkanmann temelleri atlacaktr.

Soru 61 :

DP iktidarnn ilk yllarnda ekonomik gelimenin saylarla tanm nedir?

1950-53 yllar arasndaki ekonomik hareketlilik sonucu mill gelirdeki art temposu % 13' bulmutur. Halkn tketim gcn artracak tarm rnlerindeki yksek fiyat politikas esnafn ve ticaret erbabnn keselerinin dolmasn salayacaktr. 1946-50 dneminde % 10 orannda drlen buday fiyatlar, 1951-55 dneminde % 16 artrlm, pancarda ykseli % 23, pamukta ise % 47'ye ulamtr. 1950 ylnda 14.5 milyon hektar olan ekili arazi alan 1954'te 19.6 ve 1960'da da 23.2 milyon hektara ulamtr. Ziraat kredilerinin art sonucu oluan bu byme traktr saysnn artna da yakndan baldr. 1948 ylnda 1750 olan traktr says 1952 ylnda 31.415'e ykselmi, 1960 ylnda ise 40.000'i amtr. Zira kredi toplam ise 1948'de 235 milyon lira iken, 1953'te 1 milyar 212 milyon liraya ulam ve 1957'de 2 milyar liray gemitir. Devlet bankalarnn zel teebbse at kredi ise 1950'deki 300 milyondan 1960'daki 7.5 milyara varmaktadr. Sanayilemede ise 10 ve daha yukar ii altran iyerleri 1850-60 arasnda yle bir art gstermitir:

1950 1951 1952 1953 1954 1955 1956 1957 1958 1959 1960 2618 2747 3028 3504 3850 4262 4612 4632 5121 5205 5603

1927-1960 yllar arasnda sanayi kolunda alanlarn says.genel nfusa oranlar ve orta ve byk sanayide istihdam edilen isilerin saysal geliimi yle gsterilebilir:

SINA GC, ORTA VE BYK YAPIM SANAY KURULULARINDA ALIAN MlKTARI

1927 1935 1940 1950 1955 1960 Asl meslekleri sanayi olan 15 ve daha yukar yataki, nfus (bin) Sna nfusun 15 ve daha yukar ya285,7 574,0 533,1 637,6 892,7 1125,7

taki nfusa oran Orta ve byk yapm sanayi iisi (bin)

3,2

5,0

5,2

6,6

6,7

7,1

74,1

73,9 112,9 165,7 220,7 301,2

Grlyor ki sanayide istihdam edilen nfus, 1927-1950 23 yl iinde ancak 351.9 artarken; bu art, 1950-1960 dneminde 10 yl iinde 488.1 olmutur. Ayn art mill gelirde de grmek mmkndr. 1938'de kii bana 96 TL olarak den mill gelir, 1950'de 423 TL. olmutur 1960'da ise varlan dzey kii bana 1598 Trk lirasdr.

Soru 62 :

DP iktidarnn k hangi toplumsal nedenlere dayanmaktadr?

DP devrindeki ekonomik hareketliliin saysal grnm bir nceki cevapta belirtilmiti. Fakat btn bu ekonomik hareketliliin, nceden de belirtildii gibi, aslan paynn naat sanayii ve ticaret tarafndan yutulmas, kkl ve dengeli bir kalknma salayamam, sadece her mahallede bir milyonerin yaratlmas na yaramtr. Halkn, zellikle Bat blgelerindeki halkn, ilkel gereklerini karlayan enflasyonist politika DP'yi halkn gznde baarl klmtr ama yatrmlar kalknmann kokl bir ekilde salanmasn salayacak nitelikte olmad iin. gayr menkul speklasyonlarna ve ticarete harcanmtr, 1954-57 aras, zel sektr sanayie ortalama 635 milyon yatrrken gayrimenkule 1,5 milyar lira yatrmaktadr. Enflasyondan en fazla zarar gren sabit gelirli vatandalar arasnda iktidara muhalefet iddetle artm, dine ve irticaa verilen tavizlerden zaten gocunan aydn, asker-brokrat snf, lke apnda bir muhalefetin nclne balamlardr. Plansz kalknma ve enflasyonist parAPolitikas d demeler dengesini iyice bozmu, are olarak gidilen 1953 devalasyonu toplumdAPahall tahamml edilmez hale getirmitir. Halk kesiminde de balayan ikyetler sonucu muhalefetin daha younlamas, D P. iktidarn anayasa dna itmi, uygulanmak istenen basklar son are olan ordu mdahalesini gerekletirmitir. 27 Mays 1960'ta DP, dnem:ni sona erdiren hareket, aslnda sadece zgrlklerin korunmas ve rejimi muhafaza amacyla yaplmamtr; 27 Mays, ayn zamanda, burjuvazi karsnda siyasal bakmdan olduu kadar enflasyonist bir kalknma modeli iinde sabit gelirli olarak ekonomik bakmdan ikinci snf vatanda muamelesi gren asker-brokratlarn dzene tepkisidir.

Soru 63 :

27 Mays dinci cepheyi ne ynde etkilemitir?

27 Mays sonras dinsel katlmada Mill Birlik Komitesi ve Kurucu Meclis dnemlerinde gze derhal arpan bir durulma gorlmektedir. Asker-brokrat snfn arln tayan bu dnemde oy kaygsnda olan politikaclar daha geri bir plana itildiklerinden, dinsel eylemler srecindeki bu durulma halkn otoriter bir tepkiden ekinmi olmas ile izah edilebilir. 1961 Koalisyon dneminin hemen banda dinsel eylemlerde kprdama sezilmektedir. Bu durum, kprdama giderek younlap, fakat ok hzl bir geliim haline dnmeden 1965'lere kadar srmtr. 1965'ten sonra ise, yani APnin tek bana iktidara geldii tarihten balayarak, dinci akmlar 1946'dan bu yana geliim sreleri iinde en youn faaliyeti gerekletirmilerdir. Bu art zellikle Kur'an kurslarnda kendini gstermektedir. Batllamadan hi bir kar grmedikleri iin ekonomik skntlarn slmiyetten uzaklamakta bulmu olan halk DP devresinde hem ekonomik olarak biraz rahatladndan ve hem de D.Pyi frenkmerep grmeyip onu kendiyle zde-letirdiinden DP iktidarna kar dinci bir muhalefete girimemiti. Bu nedenle, aslnda kendisine ok yabanc ve kar karlara sahip snflarn temsilcisi olan DP'yi benimseyen halk, 27 Mays hareketini islm ve bu nedenle halk dmanlarn zorla geri getiren bir ara olarak grm ve ksa bir sre iinde iktidar DP zannettii AP'ye teslim etmitir.

Soru 64 :

Adalet Partisi Demokrat Partinin bir devam mdr?

Evet, halk, iktidar tekrar DP zannettii AP'ye vermitir ama yanld nokta AP'nin artk bir DP olmaddr. AP, geri ticaret, toprak ve sanayi burjuvazisini bir koalisyon halinde bnyesinde bulundurarak iktidar devir etmi bir partidir ama kapitalist gelimenin burjuva snf iinde yaratt bir i elikiden tr bu koalisyon 1970 Trkiye'sinde artk atlamaya balamtr. nk byk sanayi ve ticaret burjuvazisi 1965'ten bu yana Trk ekonomik yaantsna arln koymutur. Bu, kapitalist kalknma yolunu semi lkelerde kanlmaz olarak belirecek ve sonunda, endstri toplumu olarak belirlenen noktada, sanayi burjuvazisi kendi antitezi olarak yaratt proletarya ile birlikte iki ana sosyal gten birisi olacaktr. Geri bugn burjuvazisi, Trk toplumunu ne bu ortama kavuturmu durumdadr ne de toplumda en etkili sosyal g olma durumuna ulamtr. Fakat btn bu DP devri boyunca ve son birka yla kadar AP iktidar iinde atmasz ve koalisyon halinde beraber bulunan egemen snflarn, sanayi burjuvazisinin gelimesi sonucu ittifaklar elimeye dmtr. Sosyo-eknnomik gelime sreci ierisinde kanlmaz olarak belirecek olan ve AP'yi de uzun bir sreden beri etkilemekte olan burjuvazi arasndaki bu atlama, snfsal karlar temsil etme bakmndan, AP'ye, DP'ye oranla daha baka bir grnt vermitir. Gelien ve serpilen burjuvazinin siyasal rgt olmu olan DP ile; hem halk, hem de burjuvazinin bir kanadn byk Ticaret ve Sanayi burjuvazisi lehine smren AP siyasal ve ekonomik doktrin bakmndan bir benzerlik tamamaktadrlar. Bu ekilde, genel olarak baktmzda, 1965'lerden sonra Trkiye'de burjuva snf ierisinde kar farkllamasndan doan bir zlme grmekteyiz. Byk ve Kk burjuvazi arasndaki bu zlmenin sonucu, kendisini AP'deki byk atlama ile belirtmi ve genellikle kk burjuva kknden gelen ve o snfn karlarn temsil eden 41 kiilik grup, artk byk burjuva giriimlerinin daha fazla temsil edilmekte olduu AP'den kopmutur.

Soru 65 : 1960 sonras ekonomik gelime toplumsal g dengesini nasl etkilemitir ve kk burjuva neden tedirgin olmaktadr?

1960 sonras ekonomik gelime, burjuvaziyi, ekonomik forkllomoa nedeni ile paralamaya balam ve ekonomik tabam zayflamaya balayan kk bur|uvazl ile ekonomik gelimeden en tyk paylar alan sanayi ve d ticaret evreleri sosyal ve ekonomik Irtifaklarrm ozmeys balamlardr. nk bir toplumda gelien bir sanayi kolu, kanlmaz olarak toprak ve kk ticaret burjuvazisini smrecektir. nk artk onlarn beslendii tabandan besJenmemektedirler ve Trkiye sanayilemenin tarm smrerek ger ekleecei noktasna artk ulamtr. Bu nedenle rnlerine dk taban fiyat kaymaklan, toprak gelirlerinden yksek vergi almaya kadar tarrm zerinde eitli basklara geilecektir. Hatt sanayf burjuvazisi, iktidar tek bana etkileyebilecek bir g durumuna gelince sanayie aktarlacak fonlar artrmak iin bir toprak reformu bile isteyebilir. nk toprak reformu, hem retimi artrmann, he,n de tarm gelirlerini toprak aalar ile tefecilerin ellerinde arur olmaktan kurtarmann en makul yo!u olarak grlecektir. br Van'dan alacak bir alminyum fabrikasnn yakn zamanda koca bir bakrclar arsn kapataca, bir plastik sanayiinin o blgedeki mleki. yemenici, derici gibi esnafn ekmei ile oynayaca dnlrse. kk tcarct ve sanayi tnr|uvf^isinin de byk sanayi burjuvazisine ters den skarlar savunaca acktr. Sanayilemenin, kapital birikiminin artrd retim sonucu toplumda tketim fazlalasacak, ze'likle ehirlerdeki pazarlama koullar, sper marketleri vs fcyk ticar irketleri n plana itecektir. Younlaan uluslararas ticaret, ithalt ve ihracat alannda zengin ve gl bir snf yaratrken, i piyasalarda da ekonomik hareketlilii kontrol eden ve hlz motnde. ticor koullar en yeni tekniklerle kandi irketleri lehine eviren. hangi malin ne zaman, hangi koullar altnda srleceini bilimsel ynden aratran uzmanlar tulunduran, yeni bir ticaret burjuvazisi belirmektedir. Ayrca tketim alam, imdilik yalnzca byk ehirlerde olmas:na ramen, Ordu Pazarlan, Glmn, Tarfco gibi ty k irketler ve kooperatifler tarafndan nemli lde ctki'enmek1 tedlr. Bu aelimeter kk ticaret burjuvazisini de olumsuz olarak et* ikilemekte, esnaf ve kk tacir her geen gn kapitalist geliimin oluturduu byk tJcaret burjuvazisi tarafndan biraz daha ezilfnektedirler. Byle bir ortamda byk burjuvazi ilo kk burjuvazi ayrlacak *e bunu kanlmaz olarak bir atma izleyecektir.

Soru 66 :

1965'lerden sonra sanayi burjuvazisinin durumu ne lde glenmitir?

1950'den 1969'a doru gelien bir srece baktmzda milli gelir iinde tarm paynn % 49.9'dan % 32,8'e dtn, sanayiin da % 15.8'den % 26.4'e ktn grmekteyiz. Bu gelimeden de grld

gibi, sanayi toplum iinde giderek gl bir duruma gelmekte ve artan milli gelirde de, sanayiin oynad roln yan sra, yine bizzat sanayi iinde de byk burjuvazinin egemen olmaya baladna tank olmaktayz. Tuncer Bulutay bunu u ekilde ortaya koymaktadr : malt sanayiinde byk iyerleri olarak nitelenilen 10 kiiden fazla altran zel kesime ait kurumlarn, imalt sanayii geliri iindeki katklar yllar boyunca artmtr Sz konusu zel kesim iyerlerinde imalt sonucu yaratlan kymetin, Trkiye imalt sanayii gelirine oran 1950 ylnda 0.3200 iken hemen hemen devaml bir art gstererek 1962'de 0.4397 olmutur. Byk iyerleri katma deerinin Trkiye imalt sanayii gelirine oran 1963de 0.3766 iken devaml bir artla 1967'de 0.4991'e kt grlmektedir. Bu durum byk iyerlerinin imalt sanayii iindeki neminin yllar boyunca arttnn ak bir kantdr. 1933 ylnda, 10-19, 20-49 kii altran iyerlerinin paynda bir azalma meydana gelirken, 50 kiiden fazla altran iyerlerinin katksnda bir artma olmutur. Nisb neminde en fazla d olan iyerleri 10-19 kii altran kurumlardr. Buna karlk en ok artanlar, nce 200-499 kii, sonra 1000 ya da daha fazla altranlardr. 1950 ylnda iyeri bana imalt sonucu yaratlan kymet 121.557,46 TL. iken bunun 1051'de. genel fiyat artna gre, 323.326,70 TL, olmas gerekirken, bu deer 1961'de 453.022,45 olmutur. Ayn ekilde, 1963 ylnda firma bana katma deer. 1.131.298.13 TL.'dr. 1967 ylnda gerekleen iyeri bana katma deer .2.272.253,43'tr. 1963-1967 sresinde, 10 ve daha fazla kii altran zel kesime ait imalt iyerlerinde katma deerin, indeks olarak, 100'den 220.04'e kt hesaplanabilir. Ayn srede, Trkiye toplam olarak, imalt sanayii gelirinin art 100'den 16939'a kmak eklinde olmutur. Son rakam (169.39), imalt sanayiindeki kk ve byk, iyerlerindeki ortalama artn ls olarak alnabileceine, bu ortalamada byk iyerleri bymesinin de (220.04) katks bulunacana gre, kk malt sanayiinin 1964-1967 sresindeki bymesinin ok az olduu ortaya kar. Bylece de, kk burjuvann, AP iktidar sresinde gerekletirilen iktisad bymeden ok az pay alm olduu belirmi olur.

Soru 67 :

Kk sanayi burjuvazisinin yan sra kk tarm burjuvazisi de ezilmekte midir?

Trkiye'de byk sanayi ve ticaret burjuvazisi lehine beliren bu gelime sonucu kk imalt ve kk ticaret burjuvazisi ezilmekte, toprak burjuvazisi ise, byk toprak burjuvazisi dnda, nemli bir ekilde tehdit edilmekte ve smrlmektedir. rnein 1967'de Ziraat Bankasnca tarm sektrnden 1.868.493 kiiye kredi datlmtr. 500 liraya kadar olan kredilerin verildii ifti says 807.378, 5011000 lira haddindeki krediyi alanlar ise 475.332 kiidir. Her iki haddin de borlu toplamna oran ayr ayr % 43,21 ve % 25,43 toplam olarak % 68,64'tr. Bu arada 100.000'in zerinde alm olanlarn says sadece 253'tr ve borlu toplamna oran % 0013'tr. Tarmsal kredinin ipotek karlnda verildii de gznnde bulundurulursa, byk iletmelerin, ok byk ounluu meydana getiren kk retici aleyhine nasl ezici bir stnlk tadklar aka belirir.

Soru 68 :

Kapitalist gelimeye kar direniin slmc ierii nedir?

Gelien kapitalizm karsnda tutunamayan ve giderek kaybettii karlarn korumak iin direnie geen kk burjuvazinin tmnn dinsel bir cephe arkasnda sosyo-ekonomik sisteme muhalefet ettiklerini nermek gereki bir yorum olamaz. Baka bir ekonomik sistem ierisinde, tarm sektrne prim vererek ve kapitalist patlamay yavalatarak, dengeli, ar ve uzlatrc bir politikann izlenmesi kk burjuva arasnda birok taraftar bulabilir. Fakat gelien kapitalizmin kendilerinde yaratt stat ve gelir kaybn ahlkszlk, ktlk gibi unsurlara balayp, knty bat ekonomik sistemine almada gren ve ounluu esnaf ve kk ifti olan kitleler, dinsel bir muhalefete katlacaklar, ekonomik karlarn din aracl ile savunacaklardr. Sanayileme karasnda baz blgelerde snmekte olan esnaf ve sanatkr evrelerinin temsilcisi olarak Trk siyasal hayatnda beliren Milli Nizam Partisi, altnda hzla kayan sosyo-ekonomik taban dinsel bir ideoloji ile tutmaya alanlarn rgt olarak belirmektedir. Kapitalizmin yaratt deiim sonucu, iinde yaadklar geleneksel ortam da kaybeden kk esnaf, el sanatkrlar ve kk cinciler, kendilerine yabanc ve haksz gelen yeni ortamda kiilik krizi geirmekte, sosyal yap ierisinde tutunacak bir yer aramaktadrlar. slmn toplum ierisinde yaygn bir deer olmasnn yan sra deiime muhalefetin dinsel olmasnn nemli bir baka nedeni bulunmaktadr. slm dini statik bir toplum yaants salayacak ekonomik ve hukuk kurallarn iermektedir. Hkmdar tanrdr ve toplumda herkes kendini ona adamtr. Onun kitab olan ve btn gerekleri ifade eden Kur'an hkmleri deimez ve nemini yitirmez birer kuraldr. nk insanlar yaratan Tanr her eyi insanlardan daha iyi bilir ve grr. te bu deiimi nleyici nitelii, slm dininin kmekte olan snflar arasnda siyasal bir dnya gr olarak benimsenmesine ve kapitalist geliimin yukarda belirtilen deimelere yol amas, bu deimelerden zarar grenlerin, deiimi engelleyen slm ilkeleri siyasal eylem olarak benimsemelerine sebep olmutur. AP devrindeki kapitalist gelimeyle birlikte artan Kur'an kurslar ve mam Hatip okullarnn nedeni genellikle burada yatmaktadr

Soru 69 : Kapitalist gelimeye kar slmc akm yalnzca ekonomik nedenlere mi dayanmaktadr?

Batlamaya kar slmc tepkinin dinsel taban yalnzca hakszla ve smrye kar bir bakaldr deildir. zellikle 1960lardan sonra gelien bu tepki, ayn zamanda gzel, dzenli ve adil olan eskiye dnmenin de bir ifadesidir. nk kapitalist smr yalnzca halkn ekmei ile oynamam, onun o statik, kendi iine kapank ve kendi kk dnyasndan ibaret yaantsn da alt st etmitir. Sanayileme kk el sanatlarn ldrmeye balam, tarmda makineleme yzbinlerce kyly topraktan koparm, atalarnn yaama dzeninden kopan ynlar, srtlarnda yorganlar, ehirlerin gecekondu dramn yaamaya komulardr. nsanlar almak iin gurbetlere kadar savuran sosyoekonomik patlama, yzyze ilikinin samimiyetini, eski scak komuluk ilikilerini, kadnn erkee, kn bye olan eski scak saygsn da yok etmi, insanlar yabanc ve karmak bir dnyada kendilerine yeni bir kader ve yeni bir kiilik arama urana dmlerdir. Bu yabanc dzen, bu insan

sevdiinden koparan, alt detleri, rfleri ykan, deerleri alt st eden dzen, herkesin yerli yerini bildii bereketli eski dzene dnlerek sona erdirilmelidir. te bu gelime ve kapitalistleme sreci slmclarn gznde sadece smry younlatrmakla kalmam fakat toplum yaantsnda zararl deiiklikler meydana getirmitir. eriatn dzenleyecei bir toplumda ise deiimin getirmi olduu aclar, ayrlklar dinecek, yitirilmi deerler tekrar kazanlacak ve insanlar eski mutlu yaantlarna dneceklerdir. Batlama sonucu gelen lik Cumhuriyet yaps ve yeni sosyo-ekonomik dzen, toplumda genellikle bir dinden uzaklama anlam dourmu ve yeni dzenin bir ksm halkn, zellikle esnaf ve kk sanatkrlarnn, gelir ve stat kaybna yol amas ve onlar mutlak bir yok olmaya doru srklemesi onlarda, balarna gelen bu belnn lik ve kapitalist kurumlardan geldii kansn glendirmitir. Gene smail Cem'in dedii gibi, yeni sosyo-ekonomik dzenin getirdikleri slmclarn kar dorultusunda olsayd mesele kmayabilirdi. Ama mesele km ve kapitalist gelimenin doal sonucu olarak kmeye ve yok olmaya balayan baz snf ve zmreler, slmc akmlar srdren unsurlar olarak toplumda belirmilerdir.

Soru 70 :

Yabanclama nedir ve dinsel akmlar zerinde etkisi ne olabilir?

Dzenin yabanclamasnn temelinde yatan, yine, kltr ikilemesini yaratan Bat kurumlar ve ekonomik sistemleridir, Fakat Batlama yalnzca tepki grmekle ve benimsenmemekle kalmam, toplumda nemli dzenleyici fonksiyonlar olan birtakm kurum ve deerlerin de yerini almaya almtr. rnein Cumhuriyetle beraber kabul edilen lik ilkeler hemen o onda Din'in toplumda yzyllardan beri grd fonk-siyonlarn yerini alamamlardr Cumhuriyetle birlikte topluma bir burjuva kltr de vermek mmkn olabilseydi o zaman mmet kltrn ferdiyeti bir kltrle ykmak olasl g kazanacakt. Ama deien kurumlara duyulan yabanclk, toplumu gene mmet yaps iinde rgtlenmeye itmi, Kemalizm ksa srede yeni bir kltr oluturamad iin halk ynlarna yabanc kalmtr. Yabanclama, bu anlamda, giderek farkllaan, paralanan ve deien bir topluma ayak uydurmayan, o toplumdaki yeni yerini bir trl bulamayan ve kendisini ap gitmi yeni toplum dzeni ile kendini zdeletiremeyen kiinin, toplumdan soyutlanma halidir. Bu durumda kiinin inand, deer verdii normlar yklm, gelenekler ve davranlar deimi olduundan, yabanclaan kii, kendisi iin ykc olmaktan te bir anlam tamayan yeni dzenin deer ve kltr kalplarn ahlakszlkla, kendi durumunun ktye gidiini, toplumun ktye gitmesi ile yorumlamaya alacaktr.

Soru 71 :

Toplumumuzda Din'in kiilik bunalmlarn zmedeki rol nedir?

Son sosyo-ekonomlk gelimeler, halk ynlarnn byk ksmn Batl kurumlara kar eski dmanlklarndan arndrrken ayn zamanda yeni bir yabanclama ve kiilik krizini meydana getirmitir. Bu yeni kriz sonucu, nicelik olarak daha az fakat nitelik olarak daha tutarl bir snfn artk smrye kar daha bilinli bir vaziyet aldklar grlmektedir.

Kapitalist gelime toplumun statik bnyesinde byk patlamalara sebep olmu, gelien ulam ve haberleme sonucu inanlar ve deerler yklm, kapitalist tarm sonucu kk iletmeler kapanm, sanayileme ve byk ticaret, esnaf zerinde olumsuz etkilerde bulunmutur. Bu yeni koullara adapte olamayan insanlar yklan evrelerinde eski alkanlklarn ve ilikilerini bulamam, yabanc bir toplumda kendilerine bir kiilik arama abasna dmlerdir. Byyen toplum karsnda kendilerini gsz hissedenlerin, yeni dzeni anlamsz bulanlarn, yklan, yok olan, rf, det ve normlar yeniden kurmak isteyenlerin ve kendilerini toplumdan kltrel ve sosyal bakmlardan soyutlanm grenlerin, yani btnyle topluma yabanc olanlarn imdadna gene din komutur. Fakat bu geleneksel bir toplumdaki gibi dine kaderci bir balanma deildir. Radikal sa bugn Trkiye'deki en bilinli snflarn ideolojisidir.

Soru 72 :

Stat kayb ve proleterlemenin dinsel akmlar zerindeki etkisi ne olabilir?

Batlama ve kapitalist gelimeden yarar grmeyerek ken snflar, grdkleri eski itibar ve saygy da yitirmeye balamlar ve hem gelir bakmndan hem da sosyal hiyeraride eskiden aldklar yer bakmndan bir stat kaybna uramlardr. Ayrca kapitalizmin yaratt ok ynl rekabet nedeniyle ya tarlalarn byk kapitalist iftiye satarak ya da artk i gremeyen dkknlarn devrederek, byk ehirlere hayat kavgalarn srdrmeye komulardr. Bu anlamda kk mlkiyet sahipleri bugn ehirlerdeki fabrikalara ya da iftilere rgatla koan yeni proleterlerdir. Deiimin bu ezici etkisine kar diren iinde olan kk mlkiyet sahiplerinin bazlar kurtuluu vo zledikleri adalet ve eitlii artk toplumda yitirilmi olan mmet yapsnda aramaktadrlar. erif Mardin'in de belirtmi olduu gibi. mmet fikrinin insanlar birletirici fonksiyonunun slmda bir de daha soyut bir yn mevcuttur. Allah btn toplum ayrmlarnn zerinde, onlarn tesinde bir varlktr, insanlar, camiye gelip beraberce namaz kldklar vakit zerlerinden emir, kul, fakir, zengin kisvesini atarlar ve Allah karsna ayn kata karlar. slmiyette din merasimlerin ounda bu zellik dorulanr, Bunlar, aslnda, insanlararas farkllklar kapatc trenlerdir. slm bilginlerinin bize anlattklarndan snf, rk ve millet ayrlklarn kapatmann, herkesi Allah'n nnde eit klmann slmiyetin en kapsayc bir inanc olduunu anlyoruz. Ayrca slm kltrnde, sefahata, israfa ve kadn erkek ilikilerine kt gzle baklmaktadr. Egemen snflarn bugnk yaantsna belki da gpta ile bakan fakat o yaantya eriememenin verdii ac ve hn ile toplumdaki eski slm cemaat denetimini zleyen bu ezilen snflar, bu anlamda da bir adalet aray peindedirler.

Soru 73 : 1970'ler Trkiye'sindeki slmc akmlarla 19. yzyl Osmanl toplumundaki Yeni Osmanl akmlar arasnda sosyolojik bir benzerlik var mdr?

Stat kaybna ve adaletsizlie kar slm temellere dayanarak oluan byle bir tepki hareketi geni lde bir Yeni Osmanl hareketini andrmaktadr. Bugnk bozuk dzene ve kendilerini ezen kapitalizm ve emperyalizme kar kan Cumhuriyetin radikal saclar ile Batlamann getirdii bozuk dzene ve sorumsuz byk brokrat hegemonyasna kar kan Yeni Osmanl hareketi arasnda

temelde hi bir fark yoktur. Brokratik makamlar artk yetenee verilmiyor diye stat kaybna urayan arkasz memurlar olan Yeni Osmanllar da hareketlerini ve kuracaklar yeni dzeni dinsel bir tabana oturtmulard. Gnmzn radikal saclar onlar gibi muhafazakr olmamakla birlikte yitirdikleri staty tekrar elde etmek amacn tamaktadrlar

Soru 74 :

Otoriter kiilik nedir ve dinsel akmlar zerinde etkisi ne olabilir?

Dinsel akmlarn temsilcileri, ekonomik bilinlerinin yan sra. ok byk oranda otoriter bir kiilie sahiptirler. Din evrelerin bu ortak nitelii, yalnzca, toplumun yaantsnn her safhasna uygulamak istedikleri slm dininin otoriter ve bklmez niteliinden gelmemekte fakat ayn zamanda statik ve deiime kar bir dnya grnn yalnkatlnn temelinde yatan farkllamam sosyo-ekonomik koullara da dayanmaktadr. Kt evre koullar, okuma yazma dzeyinin dkl, gelir azl ve dnya grn gelitirecek enformasyon azl, otoriter kiilii besleyen unsurlardr, br taraftan otoriter kiilik de kiinin zihinsel kapasitesini snrlayp onun kendi kendini inceleme ve anlama yeteneini de kaldrd iin kiiyi tutum ve davranlarnda dardan ynetilen bir robot durumuna da sokacaktr. Byle bir kii dnyay tehlikeli insanlarla ve tehlikelerle dolu grr. Alt ve inand eylere uymayanlar cezalandrma arzusundadr. Yeniliklerin, topluma, fesat karmak isteyen kt niyetli yabanclar tarafndan sokulduuna inanr. Bu tek ynllk, farkllamam ve otoriter bir evrenin zihinlerde oluturduu kavram yeteneksizliinin sonucu olduu kadar, kendilerine bir ey kazandrmam bir gelimeye kar krkrne beslenen bir hn, phe ve dmanl da yanstmaktadr, br taraftan eitim, gelir, stat dzeyleri ykseldike gelien zihinsel kapasite, kiilik zerinde hogr salayacak etkilerde bulunacaktr. Yabanclama, kt koullar ve dayakla gemi bir ocukluk, garanti salamayan bir gelir ve stat, eitimsizlik ve farkllamam bir evrenin etkisi ile gelimeyen dogmatik bir dnya gr ise dmanlklarn ar llere varmasn salayan ve kolaylatran unsurlar olarak nitelenmektedir. Trkiye'deki slmclarn, statlerini ve gelirlerini giderek kaybeden, gelien topluma giderek yabanclaan, eitim dzeyleri dk kiiler olduklar gznnde bulundurulursa, otoriter kiiliklerinin hangi koullardan olutuu anlalabilir.

Soru 75 :

Mim Nizam Partisi kimlerin temsilcisiydi?

Yabanc ve smrc bildikleri bir Tanzimat dnemini, temellerini slm dinine oturtarak kuracaklar eitliki bir dzenle ykmaya alan Yeni Osmanllar gibi, kapatlan Mill Nizam Partisinde rgtlenen kk burjuva slmclar da, kendilerini ezen ve smren dzene slm adalet ve eitlii getirmek sistem ve abas iinde idiler. Onlarn istei, kapitalist bir dzende tek tarafl ileyen kredileri ve bankacl faiz yasa ile snrlamak, ekmekleri ile oynayan kapitalist patlamay din devletinin dizginlerine vurmak, ktlk ve namussuzlukla edinildiine kesin inanlar olan sermaye karssnda be paralk olan itibarlarn tekrar

kazanmak ve slm dzenin getirecei statik bir toptum yaps ierisinde herkesin yerli yerini bildii eski gzel gnlere ulamaktr. Milli Nizam Partisi, bu anlamda, gelime karsnda, stat, gelir ve itibarlarn yitirmi bir ksm kk tacir, iletmeci, esnaf ve el sanatkrnn temsilciliini yapmaktayd.

Soru 76 :

slmclar la Milliyeti Toplumcular arasndaki sosyolojik ayniyet nedir?

Milliyeti Toplumcular da ayn slmclar gibi ideolojilerine, kk burjuva unsurlar arasnda taraftar bulmaktadrlar. Marksist anlamdaki snf atmalarnn kesinlikle karsnda olan Milliyeti Toplumcu gr ve ideoloji, snflar, zmreler ve tabakalar aras bir dayanmann ngrld uyuumcu bir toplum dzenini savunmaktadr. Toplumdaki farkl sosyal gler arasndaki bu dayanma, milliyetilik gibi idealist deerler ve esaslar ile salanacaktr. Btn Trkler bir Ordu dur. Bu Ordu nun muzaffer olmas iin youn bir dayanmaya ve ortak bir gayeye ihtiyac vardr. Bu nedenle kar farkllamalarna dayanan snf atmalar yerine Orduyu ortak gayeye ulatracak snflararas yardmlama gerekmektedir. Toplum ierisindeki farkl-lamalara ise, yine bir Ordunun iindeki gibi, rtbe ve stat fark gz ile baklmaktadr. Bu da gerekli bir unsurdur. nk Erat' zafere gtrecek nder ve kumanda heyetinin Milliyeti toplumcu grte byk bir arl vardr. Toplumdaki deiimlere ve farkllamalara byle bir ideoloji ile eilmesi Milliyeti toplumculara kapitalist patlama sonucu madur duruma dm kk retici ve ticaret erbab arasnda taraftar kazandrmtr. Durumlar gn getike ktye giden ve kapital'e kar byk hn beslerken sola almalardan da (ellerindeki kk imknlar da yitirecekleri korkusu ile) korkan bu kk burjuva unsurlar, kendilerini yaatacak ve statlerini koruyacak uyuumcu bir toplum modeline giderek daha ok yaklaacaklardr. Toplum dzenini, aynen slmiyet gibi, statik ve dayanma esasna gre kuracak, fakat slm kurallardan uzak byle bir ideolojinin, toplumda slmc akmlar besleyen ayn sosyo-ekonomik kaynaktan desteklenmesi doaldr

Soru 77 :

slmclar ve Milliyeti Toplumcular arasndaki fark nedir?

Modem toplumun oluturduu kanlmaz bir sonu, o toplumdaki kiilerin, kendilerini yurttalar ve uluslar ile zdeletirebilme yeteneklerine kavumalardr. Bu yetenein slmclar arasnda bulunmayaca kesindir. Stat kayb ve ekonomik gerileme sonucu toplumun gelien ksmyla aralar giderek alan Trk slmclarnn kendilerine kar ileyen bir dzene tmyle kar koyarlarken ve onu yeniden slm milliyetilii ile yourarak ekillendirmeye alrlarken Trklk gibi Kavmiyet Dvalar ile uramayacaklar aktr. Kurtulu yolunda esas olan slmiyettir. Trklk ise slmiyetin iinde erimeye mahkm bir aznlktr. Trkiye'deki slmclarn oven milliyeti Alpaslan Trke taraftarlarn Kuru ve Ruhsuz milliyetiler olarak isimlendirmeleri de bu gre dayanmaktadr.

Soru 78 :

Sadaki solcular kavram nedir?

Kapitalist geliimin etkisini olumsuz bir ekilde her geen gn giderek hisseden, Trkiye'nin gelimi blgelerindeki kk ifti ve esnaf snflar artk ibirliki sermayeye kar ak bir rgtlenme hareketini balatmlardr. Erbakan'n liderliinde ifadesini bulmu olan bu hareket, kapitalizmin ve egemen snflarn i elikileri nedeni ile dinin egemen snflara kar bir ara olarak kullanlmasn gerektirmitir. Kk burjuvaziyi mutlu ve putlu aznla kar cihada aran radikal sa liderleri ve ideologlar, ithalt ve ihracatn devletletirilmesini dahi savunmaktadr. Mehmet evket Eygi Bugn gazetesinde yaynlad bir bamakalede Trk petrolnden yabanc kasalara akan her kuruta bir gnah ararm diyerek petrol smrsne dinsel bir ifade ile kar kmaktayd. Bu konuda Taner Timur, mukaddesat dncenin, somut gereklerle karlatka sosyalist dncenin etkisi altna girmesinin bizler iin artc olmamas grn nermektedir.

Soru 79 : 1970'lerin Trkiye slmclar, muhafazakr Merutiyet slmclarndan temelde nerede ayrlmak-tadrlar?

Muhafazakr merutiyet slmclarnn Batlamaya kar gsterdikleri tepkinin, bir kltr ikilemesi ve Batlama sonucu giderek younlaan sosyal ve ekonomik bunalm ve yabanclama nedenlerine dayandn belirtmeye almtk. Bu anlamda dinsel bir grnt ierisinde yaplan muhalefet, yabanclama ve deiime kar koyma abasnda olan muhafazakr bir muhalefettir. Ayn dinsel tepkiyi Cumhuriyet Trkiye'sinde de grmek mmkndr. Demokrat Parti hareketine kadar, saylar Osmanl toplumundaki huzursuzlarn ve ezilenlerin saylarna oranla giderek azalmakta da olsa, byk halk ynlar asker-brokrat snfn glgesi altnda kk fakat imtiyazl bir ticaret ve toprak burjuvazisi lehine ileyen Cumhuriyet dzenine gene ayn dinsel tepkiyle kar km, smrnn ve mutsuzluun nedenlerini gk gzl gvurlarda ve onlarn getirdii hak dininden uzak siyasal ve ekonomik yapda bulmulardr. Halkn yaamn iyiye gtrmek bir yana, onu karamsarla ve biareliin kollarna bsbtn atan yeni dzenin artk sistemlemi smrs ve basks, statik toplum koullarnn yanstt halkn farkllamam kltr yapsnda dinin nemi ile birleince, halkn gznde slmi toplum ilkelerine balanmak tek kurtulup yolu olarak grlm, bedevi bir kavmi dnyann en byk imparatorluklarndan biri yapan slm dininin yeni bir alm devir yarataca inanc ile mutsuz halk manen silahlanmtr. Ve uzun srede ancak manen silahlanabilmilerdir. Ama ne zamanki devlet ok partili dneme geerek topluma, o hak ve zgrlkleri vermitir, Trk slmclar yalnzca maneviyata dayanr kalmamtr. Dinsel rgtlerle, yayn organlaryla ve din eitim kurumlar ile dzene direnilerine madd bir grnm de kazandrmlardr, Toplumdaki bu ok gl potansiyele byk tavizler vererek iktidara gelen DP alt tabakalar iin yaratt nisb refah ile bsbtn benimsenmi ve ekonomik bakmdan yz glen halk ynlar durumlarndaki deiiklii Frenk merep ve gvur olmayan, aksine kendilerinden olan bir rgtn iktidarda oluuna balamlar ve DP iktidarda olduu srece youn ve srekli bir muhalefette bulunmamlardr. Ama 1965' lerden sonra kapitalist kalknma gerek sonularn vermeye balaynca artk AP'nin bir DP olmad da anlalmtr. Bunu belki de herkesten nce tehis eden Trk slmclar olmulardr.

Nitekim, artk farkllam bir bnyede kk bir aznlk olan slmclar, AP iktidarnn son yllarnda, kendilerini ezmeye balayan bir geliime kar kendi dnya grlerini yayacak din eitimi rgtlerini hzla artrma yoluna gitmilerdir. Bu, gelime karsnda ezilen bir ksm kk burjuvann, kendilerini giderek daha fazla smren dzene kar isyandr. AP iktidarnn son yllarnda gerek tarmda, gerek ticarette, gerekse imaltta daha da belirgin bir hale gelen byk kapitalin arl ve rekabeti karsnda, byk burjuva ve kk burjuva, kapitalist sistemin i elikilerinden tr artk ayn kampta ortak karlar savunmann imknszln grmler ve Cumhuriyetin ilk yllarndan beri sregelen egemen snflar koalisyonu zlp paralanmaya balamtr. Sosyo-ekonomik dzenin artk kendi yararna almamasndan yaknan kk burjuvazinin nemli bir ksm mcadelesini demokratik ve lik dzen ierisinde verecek bir rgtlemeyi gerekletirirken, aznlkta olan bir ksm kk burjuva ise kendilerini aan yenilemeye ve gelimeye kar, gemite her zaman uygulam olduklar geleneksel dinsel tepkiye ynelmilerdir, Fakat slm dini ancak statik bir toplumu ynetecek nitelikte bir dindir. 1970'lerin Trkiyesi ise karmak, otomize, ihtisaslam ve modern Trkiye olma yoluna oktan girmi, tarih geliim sreci iinde birok keyi dnmtr. Bu nedenle slmclar, kendilerini ezen, mutsuz klan, smren bu dzeni muhafaza etmek istememekte, onu geriye, zledikleri statik dzene gtrmek istemektedirler, Bu anlamda da 1970 Trkiye slmclar muhafazakr Merutiyet slmclarndan temelden ayrlmaktadrlar.

Soru 80 :

Trkiye'de dinsel akmlar yalnzca kapitalist gelimeye tepki olarak m olumaktadr?

Sosyo-ekonomik farkllktan son derece belirgin olan lkemizin dou ve bat kesimlerinde, buralarda yaayan insanlarn kltrel farkllklara sahip olacaklar beklenir. Sanayileen, youn iblmne geilen, kitle haberlemesine ve ulama ak blgenin insanlar, geleneksel kltr yapsn kracak alt yapsal gelimeleri salayamam blgelerin insanlarna nazaran tutumlarnda, davranlarnda, vaziyet al ve inanlarnda farkl olacak, deiik deerlere ve amalara yneleceklerdir. Bu nedenle Trkiyemizde yaygn bir deer sistemi olan dinin deiik sosyo-ekonomik dzeylerde farkl roller oynayaca ve gruplara hitap edecei olasl g kazanmaktadr. Bir baka deyile dinin fonksiyonu, geleneksel bir toplumda, modernleen bir topluma oranla farkl olacak, dinsel deerler farkl toplumsal sorunlarn zmlenmesinde kullanlacaktr. Kiinin modernleen bir toplumda sadakatini ekecek ve karlar bakmndan snaca baka kurumlar ve deerler yaratld iin din dnyev nemini kaybedecektir. Geleneksel bir toplumda ise din dnyaya ekil veren ve insann hareketini, davranlarn ona gre ayarlayaca bir hkim deer ve hukuk sistemidir. Bu, zellikle islm dini iin byledir. Bu nedenle Trkiye'nin ok farkl sosyoekonomik yapsna bakp islm dininin gelien Trkiye'de baka trl, az gelimi Trkiye'de baka trl bir fonksiyonu olduunu nermemiz mmkn olacaktr. Burada nermek istediimiz, deiik toplumlarda dnin kendi iinde bir deiim geirecei deildir. Din kurallar evrenseldir, bir btn meydana getirirler ve btn insanlar da Tanrnn karsnda eit olduklarndan bu kurallar deiik toplumlara deiik ekilde uygulanamazlar. Burada nermek

istediimiz dinin deiik toplumsal koullarda deiik snflar tarafndan benimsenecei ve deiik karlara hizmet ynnde yorumlanp kullanlacadr. Din, eer hiyerarik bir dzeni savunuyorsa, geleneksel bir toplumun erevesini meydana getiriyor ve statismi salyorsa o zaman hiyerarinin st kademelerinde bulunan insanlarn ve o geleneksel statik toplumdan yarar gren zmrelerin elinde bir silh olacaktr. Bu, Trkiye'nin geri kalm, statik ve geleneksel blgelerinde byledir ve bu anlamda Trkiye'nin az gelimi blgelerinde islm dini egemen snflarn ideolojisidir, Fakat eer dinin savunduu, hiyerarik, statik dzen kapitalist patlamayla sarslm ve bir zamann egemen gleri gelir ve stat kaybna uramlarsa, o zaman din, Trkiye'nin gelien blgelerinde olduu gibi, ezilen snflarn ideolojisi olacaktr. Buna dayanarak dinin Trkiye'de tek sosyo-ekonomik kaynaktan olumadn ve slm dininin. Cumhuriyet Trkiye'sinde, deiik ortamlarda, deiik snflarn bayra olarak belirdiini nerebiliriz.

V. BLM

TRKYE'DE DNSEL AKIMLAR ZERNE VARSAYIMLAR VE BULGULAR

Soru 81 : Trkiye'de dinsel akmlar tek bir sosyo-ekonomik kaynaktan m olumaktadr? Bu konuda varsaymlarmz ne olabilir?

Trkiye'de dinsel akmlarn tek bir sosyo ekonomik kaynaktan oluma olaslnn, bir nceki cevabmzda, Trkiye'nin blgeleri arasndaki farkllklar nedeniyle zayf olduunu belirtmitik. Trkiye'deki blgeler arasndaki sosyo-ekonomik ve onun yansmas olan kltrel dengesizliklere baktmzda, lkemizde dinsel akmlarn deiik sosyo-ekonomik ortama cevap olarak doduklarn varsayabiliriz, Bunlar sras ile yledir : a) Trkiye'nin gelien, farkllaan ve kapitalist byme ile paralanan blgelerinde, gerek kltr ikilemesi, gerek stat kayb ve proleterleme, gerekse de dzenin yabancla-masndan doan fonksiyonel yetersizlikler ve kiilik krizleri nedeniyle kk iftinin, kk esnafn ve kk el sanatkarlarnn bir ksm geleneksel yolu seerek kurtulularn slm dzenin geri getirilmesinde aramaktadrlar. Bu anlamda din. kapitalizm karsnda ezilen ve snen snflarn dzenden intikam alma arac almakta ve kk burjuvazinin bir ksm kendilerini smren toplumsal koullara dini bayrak yaparak kar kmaktadrlar.

b) Din, ayn zamanda, Trkiye'nin geri kalm blgelerinde farkllamama nedeniyle tek egemen deer olmasna dayanarak, oradaki egemen zmreler lehine alan bir inan ve deer sistemidir Trkiye'de din, gelimemi, farkllamam, geni aile, airet dzeninin yaygn bulunduu, toprak dalmnn adaletsiz oluu sonucu toplumun kapal pazar ekonomisine yarfeodal ilikilerin egemen olduu ve bu nedenlerle geleneksel, kaderci bir kltre sahip blgelerde, smr dzeninden yarar gren yerli egemen zmrelerin statkoyu muhafaza etmek amacyla topluma yutturduklar bir afyondur. Bu blgelerde din'i byle bir ama iin kullanan egemen zmreler bu anlamda birer muhafazakr drlar. c) Trkiye'de din, kendi kapal ekonomik bnyesi iinde smrden nisbeten yoksun, fakat gelimemi ve tamamen krsal bnyeye sahip blgelerde, byle bir toplumsal yapnn kanlmaz olarak oluturduu farkllamam, geleneksel ve kaderci bir kltrn egemen esi olarak, halkn davran ve tutamlarna yn veren tek egemen deer sistemidir. Bu anlamda din bir smr arac, ya da smrye kar bir direni silh olarak belirmemekte, daha baka trl davranmak ve dnmek yeteneklerinden mahrum olan halkn deer verip balanabilecei tek kurum olarak benimsenmektedir.

Soru 82 : Trkiye'de gelimi blgeler ile gelimemi blgeler arasndaki sosyo-ekonomik dengesizlik saylarla nasl saptanlr?

Trkiye'nin, Cumhuriyet devriyle sosyal ve ekonomik alanda eskiye oranla hzl bir farkllama dnemine girdii ve bu farkllanca ve gelime srecinin zellikle 1950'lerden sonra bsbtn hzland bilinmektedir. Ne var ki ekonomik ve ona bal olan sosyal gelime Trkiye'nin her alannda ayn oranda olmam, gerek iklim, gerek coraf nedenler ve gerekse de nceden gerekletirilmi bulunan birtakm alt yap yatrmlar nedeniyle Trkiye'nin baz blgeleri dierlerine oranla daha hzl bir kalknma ve gelime olanana kavumulardr. zellikle Bat ve Kuzeybat Anadolu ile Marmara farkllam blgeleri; Dou, Dou Karadeniz ve Gneydou blgeleriyle. Osmanllar zamanndan beri sregelen eitsizliklerini Cumhuriyet devrinde daha da arttrmlardr. Trkiye'nin gelimi ve az gelimi blgeleri orasnda yapacamz bir kyaslama farkllamams bir yap ile nisbeten daha farkllam bir yap arasndaki nemli farklar btn plakl ile gsterecektir. Dou ve Gney Dou Anadolu, Trkiye'nin gelimi blgelerinden, ilknce dil bakmndan ayrlm bulunmaktadr. Trke dnda dil konuanlar halkn, Urfa, Diyarbakr, Bitlis, Mu, Hakkri'de % 8590'n, Kars, Elz, Tunceli'de % 23-34'n, Van'da % 50'sini tekil eder. En yaygn diller, bata krte, sonra arapadr. Bu blgede iktisaden faal nfusun % 86's tarmda istihdam edilmektedir ve bu da tarmn hkim retim faaliyeti olduunu gstermektedir. Fakat hkim retim faaliyeti olan tarm, daha henz prekapitalist bir dzen ierisinde srdrlmekte, byk pazarlardan uzaklk, yolsuzluk, verimsizlik gibi etkenlerle kapitalist bir retime gei sreci kstlanmaktadr, br yandan kapitalist gelimenin yokluu, bu geri kalm blgelerde, toplumsal rgtlenmeyi zorunlu olarak gebe ve yar gebe olan airet esasna indirgemi ve retim, ilikileri, bu airetlere ekonomik stnlkleri nedeniyle

hkim olan aalarn ve eyhlerin denetimi altnda kalmtr. Bir baka deyile hem toplurnsal koullar aalk ve eyhlik dzenini yaratm, hem, de aalar ve eyhler bu dzenin balca denetleyicileri ve sahipleri alarak karlarn dzenin devamnda grmlerdir. Bu nedenle Bat Anadolu'daki gelime Dou'da grlmemi ve sosyo-ekonomik farkllk giderek artmtr. Trkiye'deki 50.844 traktrn 1680'i, 5992 bierderin 270'i, 80.695 kara tatnn 5253' Dou'da bulunmaktadr. Dou, toplam traktrlerin yzde 3'ne, bierderin yzde 7'sine ve kara tatlarnn yzde 65'ine sahiptir, Bu blgelerimizde bazen kyler aras mesafe 20-30 kilometreyi bulabilmektedir. Kasabaya 120 kilometre uzak kyler vardr. Tarmda karasapan hkimdir. Gneydou ve Douda toprak dzeninde en byk eitsizlie sahne olan illerimizi Grkan elebican yle gstermektedir.

200 dnmden fazla Bu ailelerin ektikleri ller toprak eken aileler topraklar

Hakkri Siirt Diyarbakr Adyaman Mardin Bitlis

% 1.0 % 3.7 % 6.6 % 3.4 % 4.5 % 2.4

% 38.1 % 52.1 % 63.0 % 42.0 % 49.0 % 28.0

Trkiye'nin geri kalm blgelerine sanayileme ve hizmetler asndan da baktmzda gelimi blgelere oranla byk farkllklar grmekteyiz. 1960 ylnda devlet sanayi kurulularnn coraf dalm Marmara'da % 27.9, Ege'de % 16.8, Orta Anadolu'da % 22.4, Karadeniz'de genellikle Bat Karadeniz'de % 21.1, Akdeniz'de % 4.1, Dou Anadolu'da % 6.44 ve Gneydou Anadolu'da % 4.1 iken bugnk durumda da bu geri kalm blgelerimizin lehine bir kaydedilmi saylamaz. Bugn, eldeki rakamlara gre. Douda i Kanununa bal i yerlerinin Trkiye'ye oran % 10.7 banka mevduatnn ise % 3.2'dir. Devlet Yatrmlarnn % 10'u ve zel sektr yatrmlarnn ise yalnzca % 2.7'si Dou blgelerine ynelmi durumdadr. Trkiye'nin 1960'larda % 28.3 olan genel ehirleme derecesi Dou iin yalnz % 17.2'dir. Toplam 1981 olan banka ubelerinin yalnz % 9.04' Doudadr. 33.243.841 milyar olan toplam tarmsal deerin ise % 10.7'si Dou blgesinde yaratlmaktadr. Okuma yazma bilenlerin ise oran Trkiye'de % 48 iken bu oran Dou blgelerimizde % 24.3'e dmektedir. Ayrca 48.638 km. olan devlet il yollarnn

yalnzca % 18.7'si bu blgedeyken, stanbul ilindeki 2995 ihtisasl doktor saysna karlk Hakkri'de 0, Bitlis'te 1, Ar'da ise 14 doktor bulunmaktadr. Kapal pazar ekonomisi ve trl alt yapsal yeteneksizlikler nedeniyle daha tam anlamyla ulusal bilin dzeyine kmayan ve karlarn yurdun dier blgelerindeki yurttalarla zdeletirme yeteneinden yoksun braklan geri kalm blgelerdeki halkmz ayn zamanda okuma yazma yeteneksizlii ve dil farklar nedeniyle de ulusal bilin ve zdelemeden uzak kalmaktadrlar.

Soru 83 : Byk lde tarma dayanan az gelimi blgelerimiz, bu alanda nasl bir grnm vermektedirler?

Trke'nin Bat ve Dou blgeleri arasnda genel boyutlar iinde verilen bu farkllklarn kolayca kapanmas da beklenmemektedir Tam tersine, Dou blgelerindeki tarmsal faal nfusun Batdaki tarmsal faal nfusa oranla neredeyse iki misline varacak bir hzla artt gznnde bulundurulursa Dou tarmnda kii bana gelirin neden artmadnn da aklamas yaplm olur. nemli bir tarm fazlas elde edilmedii iin, bu fazla, sanayi ve hizmetlere yatrlamayacak ve dier alt yapsal yoksunluk ve yeteneksizliklerin de etkisiyle Dou blgelerimiz Batyla aralarndaki fark kapatmak yle dursun bsbtn aacaklardr. 1938'de, tarma arlk tanyan ok gelimi illerimizle, byk lde tarma dayanan az gelimi illerimizin, krsal nfuslarnda fert bana den tarm gelirlerini karlatrmak, az gelimi blgelerimin ne kadar yoksul ve yeteneksiz olduklarn ortaya karmaya yeter. Dou illerimizdeki dk tarm gelirinin, gelimi illerimizdeki durumun aksine, blgenin hemen hemen tek ekonomik kayna olduu dnlrse ve hele bu dk gelirin ok nemli bir ksmnn aa ve tefeci tarafndan smrld hatrlanrsa blge halknn byk ounluunun geimlerini, kendi rettiklerini tketerek, yani kapal pazar ekonomisi iinde saladklar meydana kacaktr.

Soru 84 : Bu blgeler aras sosyo-ekonomik farkllklar kiilerin din konusundaki davranlarn nasl etkileyecektir?

Gelime sonucu toplumda meydana gelen farkllama, din kurumlarnn nemini ve toplum zerindeki kapsayc egemenliini azaltmtr te yandan gelime ve farkllama toplum ierisinde kiiye deiik karlar ve deerler salamtr. Deiimden yararlanan kii, bu deiik karlar koruma ve deerlere ulaabilmek iin yeni kurumlar meydana getirmi ve balln bu kurumlara adamtr. Halbuki dinsel eylemlerini srdrenler eski deer ve inanlarn srdren kiilerdir ki bunlarn gelime sonucu yaantlarnda hi bir deiiklik olmad aktr. Fakat toplumdaki deiime ayak uydurmadklar iin eski stat ve nemlerini yitiren bu grup'un sosyo-ekonomik geliim dorultusunda aradaki mesafeyi giderek aan toplumun farkllam kesimine bir hn ve dmanlk duymas doaldr. Bu nedenle modernleen blgelerimizdeki din rgtlerinin, sosyo-ekonomik karlar bakmndan gelimeye kar kan ve bu anlamda gerici olarak niteleyeceimiz, yeni dzene yabanc kalm kiilerin temsilciliini

yaptn rahatlkla nerebiliriz. Ama gelimeden zarar grenlerin dinsel bir hviyete brnerek kar ktktan modernleme sreci, bu sre tamamlanp, gerek bir sanayi toplumuna ulaldnda, kendine yneltilen gerici basklar da, salad insanca dzen ve refah ile ortadan kaldrabilecektir. Trkiye'nin modernleen blgeleri iin geerli olduuna inandmz bu varsaym Trkiye'nin genellikle tarma dayanan ve ksmen de olsa feodal ilikilerini srdren blgeleri iin geerli deildir. Bu blgelerde geliim yokluu sonucu gereklemeyen bir i blm ve ihtisaslama, farkllamaya yol amam ve toplum rgtlemenin oluturaca pluralist bir yapdan yoksun kalmtr. Yalnkatlk ve statik dzen, kltr kalplarn da geleneksel bir dzeyde tutmu ve insanlar kaderci, kanaatkar bir tutum ierisinde atalarndan grdklerini kendi yaantlarnda da srdrmek zorunda kalmlardr. Byle bir dzenin, bu geri kalm blgelerdeki egemen zmrelerin, yani toprak aalarnn yararna ileyecei aktr. Bu egemen zmrelerin dzenin devamn istemeleri ve bu smr dzeninin yrmesini salayacak deerler ve inanlardan meydana gelen kltrel kalplar korumaya ynelmeleri kendi karlarn savunmalar iin en etkili yoldur. Bunu da toplumda yalnkatlktan tr en hkim deer olan din aracl ile salayacaklardr.

Soru 85 :

Gericiliin sosyolojik tanm nedir?

Kendilerini nce ezen ve mutsuzlua iten batlamaya, sonrAProleterletirmeye balayan kapitalizme kar amanszca direnmi olan Trkiye'deki slmclar artk muhafazakr ideolojilerini terketmi durumdadrlar. Bunu yle aklamak mmkndr: Kendilerinin deerli bulduklar dzeni ve kurumlar deiime kar iddetle savunan muhafazakrlar, bu uralarnda baarszla uradklar takdirde bir ksm, yeni beliren dzeni evrenin ileyiinin kanlmaz sonucu olarak kabul edeceklerdir. Fakat eski ideallerini hl benimsemekte devam eden malp olmu muhafazakr ister istemez bir gerici olacaktr. Yeni, gelien dnyay tenkil edecek, ve gelecekle, eskiden var olmu olduuna inand altn bir a tekrar yaamak iin harekete geecektir. Btn deiimler Status-quodan ayrlmay ngrrler. Bu nedenle ilerici deiimle, gerici deiim arasnda deiimin dinamii asndan hi bir geerli ayrm yoktur. Her ikisi de deiimdir va bu gerici deiime ynelen slmclar da bu anlamda birer radikaldirler. Radikal sa, muhafazakar sadan ayran dier bellibal hususlar unlardr: Muhafazakr sa, genellikle, tahsilli, ekonomik alanda baarl, teknolojiye ak bir orta snf ideolojisi ise, radikal sa da dnya gr sosyo-ekonomik yeteneksizliklerden tr snrl olan, ekonomik ve teknolojik alanlarda baarl ve etkili olamam, bu nedenlerle ezilmi ve stat kaybna uram bir snfn ideolojisidir. Muhafazakr sa, evresine adapte olmasn bilmi ve onun tarafndan ezilmemi, Radikal sa ise zamann btn. sosyal glerine dmanlk duymu, evresine adapte olamamann psikolojik sarsntlarn geirmitir. Bu anlamda Radikal sa yeni bir dini kabul eden toplumlarda eski inancn tanrlar ve yeni dinin eytanlar olarak belirmektedirler. Deiimden yarar grmeyen ve olumsuz ynde etkilenen snflar, ideal model olarak gemiteki bir altn devri aldklar iin (ki bu model slmn yedi dvele meydan okuduu adr) deiim ve bu modelden giderek uzaklama, en byk hata ve su saylr ve bozulmann temelinde de geleneklere sayg ve inantan uzaklama grlr.

Soru 86 : Varsaym l: Trkiye'nin gelien ve modernleen blgelerinde slmc akmlar deiime ve farkllamaya kar koyan gerici bir ideolojiyi iermektedir. slm, bu anlamda, bir ksm ezilen snf ve tabakalarn umduklar kurtulu mjdecisi midir?

Trkiye'de egemen snflarn kendi karlar ynnde kullandklar din, ayn zamanda, Trkiye'nin sosyo-ekonomik koullar bakmndan ok daha baka nitelikler tayan blgelerinde baka snflarn elinde zgrlk ve kurtulu bayra olarak dalgalandrlmaktadr. Bu zgrlk ve kurtulu sava verme abas iinde olanlar, kk esnaf ve kk cincidir; kendilerinden kurtulmak istenen dman ise gelien ve byyen kapitalist dzendir. Kapitalist dzen, kk sermaye piyasas ortamndan yava yava finans kapitalin ar bast bir ortama dntke, kk i yerlerini birer birer krszlktan kapatan, katma deerleri her geen gn artan byk iletmeler, retim ilikilerinde arlklarn giderek hissettirdike, kitle retim sonucu srmden kazanan fabrika imalt karsnda rekabet edemeyen kk imalt ve tccar esilip yoksullatka ve nihayet makineli ziraat yaptndan bu yana ok geni topraklara yaylma yeteneine kavumu, byk pazarlar iin retim yapan kapitalist byk ifti karsnda kk ifti yeteneksiz, az toprakl, kredisiz ve daima borlu olarak kaldka, Trkiye'nin gelimi blgelerinde slm dini, gelimemi blgelerine nazaran daha baka bir ideolojik anlam kazanmaya balamtr. Snfsal nitelikleri bakmndan kk burjuva diye niteleyeceiniz bu sosyal gler, yukarda deinilen ve daha nce zerinde etraflca durulmu olan nedenlerden tr, artk karlar kendilerine ters den byk burjuvadan kopmular ve ona cephe almaya balamlardr. Gelien kapitalizm karsnda ezilen esnaf ve kk iftinin kendilerini smren bu dzene kar topyekn dinsel bir mcadeleye giritikleri hi bir ekilde nerilemez. Bunu nermenin ok abartlm bir yaklam olaca kukusuzdur. Dzenden zarar gren esnaf ve kk iftinin, kar mcadelelerini, btnyle dinsel bir akmn kapsamnda verecekleri, artk eski kaderci kltr yaps ve statik toplum grnts giderek deien ve zellikle gelimi blgelerinde farkllam bir sosyal yapya sahip Trkiye'de uzak bir olaslktr. Zaten youn kapitalistleme karsnda ezilen ve i sahasn kaybeden esnaf ve el sanatkrlarnn nemli bir ksm, byyen sanayiin oluturduu yar sanayi kollarndan herhangi birinde yeniden hayat ve alma sahas bulabilmektedir, rnein gelimi illerimiz olan Konya, Gaziantep ve bir sanayi blgesi olan Karabk'te yaplan esnaf aratrmasna gre Gaziantep'te esnafn % 63' ve Karabk'te % 92'si yaptklar iin ilk ileri olmadn bildirmi, Konya'da ise esnafn hi biri bugnk ilerinin ilk ileri olduunu belirtmemitir. Kapitalist byme karsnda kk burjuvazi saflarndan gelen tepki kendini yeni dzene uydurabilecek yeteneklerden yoksun kk bir aznlk tarafndan gelmektedir. Bu aznln hepsinin kapitalist dzene kar dinsel bir adan muhalefete geeceini nermek byk bir abartma olacaktr. nk gelien, ihtisaslaan ve aunluku bir yapya giderek sahip olan lkemizin modernleen blgelerinde, kiiye mcade-lesinde barnak olacak eitli rgt ve kurumlar artk mevcuttur. Fakat gerek iinde bulunduklar zel koullarn psikolojik yaplarna etkisi sonucu, gerekse farkllamaya balam bir topluma ayak uyduramama nedeniyle krlmam dogmatik bir kltr yapm sonucu, dzenden zarar grenlerin bir ksm, sorunu dinsel yollardan zmlemeyi tercih etmilerdir.

Sorunun dinsel yollardan zmlenmesini tercih edenlerin kaderci bir dnce sistemine sahip olduklarndan bu yolu setiklerini dnmek yanltc olacaktr. Ezilen ve smrlen kk burjuvazinin, kurtuluu din'de arayan temsilcileri, slm dininin nerdii iktisad ve siyasi sistemin kendilerini kurtaracak tek sistem olduunun kesin ve kararl bilinci ierisindedirler.

Soru 87 : Trkiye'nin gelien blgelerinde dinsel eylemler ile kk retici ve esnaf arasndaki iliki ne yndedir?

Gelimi blgelerimizde dinsel akmlarn kaynan meydana getiren dinsel bilin ve eitimi yapan rgtler olan din derneklerine baktmz vakit, bunlarn esnaf dernekleri ile byk bir korelasyon iinde olduklarn grrz. Gelimi illerimizin hemen hepsinde esnaf ve el sanatkarlar en stn derecede rgtlenmilerdi. drt ilin dnda, esnafn en gl olduu, en gelimi illerimiz ayn zamanda en fazla din derneine sahip illerimizdir, 1968 ylnda Ankara, Balkesir, Bursa, anakkale, Denizli, Edirne, Eskiehir, el, sparta, Kayseri, Krklareli, Kocaeli, Konya, Manisa, Sakarya, Samsun ve Zonguldak illerimiz esnaf ve din derneklerinin ok olduu gelimi kapitalistlemi ve farkllam illerimizdir. Bu illerimiz, din derneklerinde, 1938 Trkiye ortalamas olan din dernei bana 7143 kiinin ve esnaf derneklerinde de Trkiye ortalamas olan esnaf dernei bana 14006 kiinin ok stndedirler. ok gelimi illerimizde esnaf dernekleri ile din dernekleri arasnda grlen bu yakn iliki, geliime ve kaptalistlemeye kar oluan slm tepkinin temelinde esnaf rgtlerinin bir ksmnn yatt varsaymn glendirmektedir. Esnaf dernekleri ile dinsel rgtler arasndaki bu youn iliki geri kalm blgelerimizde grlmemektedir. Kk retici ve esnaf ile dinsel eylemler arasndaki ilikiye rnek olarak ok gelimi, sanayilemi ve farkllam bir ilimiz olan Kocaeli'ndeki din dernei kurucularnn sosyal tabanlarn grebiliriz.

Soru 88 :

Muhafazakrln tanmn nasl yapabiliriz?

Muhafazakrln eitli tanmlar arasnda en geerli ve evrensel gereklere en yakn olan kukusuz durumsal (situational) muhafazakrlktr. Bu tanma gre, mevcut kurumlara kar yneltilen kkl bir muhalefete bu kurumlarn savunucular tarafndan kar koyma durumsal bir muhafazakrl iermektedir. Buna gre muhafazakrlk, var olan bir sosyal dzeni korumak ve onu hakl gstermek iin kullanlan bir fikir sistemidir. Saldr ve muhalefet nereden gelirse gelsin muhafazakrln esas ve anlam, mevcut kurumlarn deerlerinin sonuna kadar kskana korunmasdr. Buna gre muhafazakrlk, deiimin btnyle karsnda durmak deildir; tam tersine, dzeni ve mevcut kurumlar koruyabilmek iin bir muhafazakr, ikinci plandaki deimelere rza gsterebilir Ama ancak bu deimeler dzenin devam iin gerekli deiimlerse rza gsterecektir. Stat farkn, hiyerariyi ve liderlii bir toplumun kanlmaz ve ilh gerekleri olarak gren muhafazakr ideoloji, toplumda kiileri mitleri yksek fakat grleri kt olan insanlar olarak niteler,

Bu insanlarn ktlklerle savamalar daha beter ktlkleri topluma musallat edecei inancnda olan muhafazakr ideoloji, yava bir deiime taraftardr. Muhafazakr ideolojiye gre kii temelde dine dayanr ve din toplumun temelidir. Yasal, meru ve gerek toplum dzenini Tanrsal irade salar.

Soru 89 : Varsaym II: Trkiye'nin geri kalm, durgun blgelerinde slm Dini, Statko'yu korumaya yarayan Muhafazakr bir ideoloji olarak nem kazanmaktadr, slm, bu anlamda, aalarn ve eyhlerin ekonomik ve toplumsal dzenlerini koruyan bir afyon mu olmaktadr?

Gelimemi blgelerimizde ekonomik durgunluk sosyal hayata da bir deiim yokluu getirmi, az ihtisaslama, iblm clzl, dikey hareketlilii gerekletirmemi, modernlemeyle snf toplumuna dnebilecek bir toplum, varln stat toplumu olarak srdrmtr. Farkllama srecini oluturmayacak byle bir toplumsal yap statik, ie dnk ve kaderci olacaktr. Geri kalm illerimizin birou (rnein : Adyaman, Ar, Bingl, Diyarbakr, Tunceli, Hakkri, Mardin, Mu, Urfa, Van), bu tr bir sosyal yapya sahip illerimizden olduklar iin, batda giderek oluan atomize bir sosyal yap burada yerini farkllamamann ve deiim yokluunun zorunlu kld airet ve aalk dzenine terketmitir. okcas kendi rettiini kendi tketen toplum, ie dnk kalm, yeniliklere kapal yaplarndan tr de davranlarnda ve davranlarna yn veren deer kalplarnda da bir deiim geirmemilerdir. htisaslama azl nedeni ile kii doa karsnda tek bana durabilme yeteneinden yoksun kalm, yaama iin elverili koullar airetler ve geni aileler iinde aranmtr. Nitelii saysal olarak belirtilen ekonominin, hemen hemen btnyle tarma dayanmas ve topraklarn da byk ounlukla aa topraklar olmas nedeniyle bu geri kalm blgelerimizde en byk ekonomik gce aalar sahip olmu, yzbinlerce geri kalm yurttan yaantlarnda buyruklar dinlenen, topraklar ilenen, her trl zorlukta ona snlan aalar bu ekilde ekonomik, sosyal ve siyasal birer g haline gelmilerdir. Bu blgelerimizde tarmla uraan ailelerin % 4 2'si tm topraklarn % 51.5'ini iletirken gene ailelerin % 66.7'si tm topraklarn ancak % 10unu iletebilmektedirler. Toplumsal farkllamama nedeniyle geri kalm blgelerimizde en nemli sosyoekonomik ve siyasal g olarak beliren aalarn bu egemen durumlarn sonuna kadar savunacaklar kukusuzdur. Ama, doal olarak, geri kalm bir topluma kar kazanlan egemenlik, ancak, o toplumu o geri kalm dzeyde tutarak salanabilir. Bunun iin de toplumun geleneksel yapsn kracak sosyoekonomik deiimlere kar cephe alnacak ve o geleneksel yapy srdrecek geleneksel kltr kalplarndan medet umulacaktr. te burada islm dini, telkin ettii sabr, kanaatkrlk ve kadercilikle egemen snflarn elinde, topluma kar kullanacaklar en byk silh olacaktr. Aalarn korumak istedikleri dzenden byk karlar vardr. D.Avcolu'nun da dedii gibi: Byk airetler ehirlerde oteller yapmlardr, airet mensubu kyl, ehre inince bu otellerde kalmak zorundadr. Maln airetin ehirdeki dkknna satmak, bor para; ve mal ihtiyacn oradan karlamak durumundadr. ehirde avukat parti bakan ve milletvekili, bey, aa ve eyh ailelerinden kiilerdir. Kredi ve tohumluk datm onlarn kontrol altndadr. Bunlar devlet memurlar ve kyl arasnda bir demirperde kurmulardr. Mahall kk memurlar genellikle onlarn adamlardr. Yksek memurlar onlarn politik basks altndadr. Aalar pazarla, maliyet ve sat fiyatlaryla ilgilenmelerine ihtiya kalmadan, hi bir klfete katlanmakszn, kylnn retiminden pay almay tercih etmektedirler. Boaz tokluuna alan marabalarn kol kuvvetinin, bey ve aaya, makineden

ok daha ucuza mal olmas mmkndr. Bu sebeple, Dou'da bey ve aalar, kyly prekapitalist ilikiler emberinde tutmak iin aba gstermektedirler. Bu abalarn da. yukarda belirtildii gibi, en etkili bir ekilde dinsel deer ve inanlar smrerek yapmaktadrlar. Din'in getirdii kadercilik ve kanaatkrln yan sra, oluturduu hiyerarik dzen, itaat ve cemaat denetimi, geri kalm blgelerimizde egemen snflarn korumaya altklar statik dzeni perinleyen en etkili unsur olduundan din, batdaki kapitalistten aaha ok doudaki aann hizmetinde bulunmakta, onun dzenini korumaktadr. eyh ve aalarn elinde, sosyo-ekonomik koullarn pekitirdii inan ve deerleri sayesinde birer tutsak olan geri kalm blgelerdeki halkmz, Din'in, egemen snflarn hizmetinde bir smr arac olduunu grememekte, onu kendi kurtuluunun mjdecisi olarak benimsemekte ve yle kabul etmektedir. Bu blgelerin egemen gleri de, batdaki kapitalistler gibi dine kar iki yzl bir davranta bulunmamakta, kendi karlarnn gerek temsilcisi olarak ona drt elle sahip kmaktadrlar.

Soru 90 : slm Dini ve kltr Statko yu korumaya alanlar yararna tevekkl ve sabr neren niteliklere sahip midir?

slm dini ve kltr egemen evrelerin karlarn koruyacak bir nitelie sahiptir. rnein slm dini eitsizlikleri mesele haline getirmemeyi tavsiye etmektedir. Allahn kiminize daha ok verdii eyi arzulamayn telkini buna bir rnek tekil edebilecek niteliktedir. slm dini ayrca hkm ilh karsnda servetin faydaszlna iaret etmekle yetinir. Sosyal koullardaki farkllamaya deinilmez. tam tersine bu farkllama, br dnya iin avutucu bir nitelik tar. Bak biz onlar birbirinden nasl da stn kldk. br dnyada basamaklarn daha yksekleri, stnlklerin daha yceleri vardrder. Burjuvazinin halktan tamamen kopuk karlar nedeniyle krkledii ve gelimeden yarar grmeyen snflar tarafndan benimsenen, dinsel irtica, DP iktidarnn son yllarnda, burjuvazinin ba destekleyicisi olmutur. Saidi Nursi bir mektupta talebelerini yle uyarmaktadr: Biz Demokratlar iktidar yerinde muhafaza etmee Kur'an menfaati iin kendimizi mecbur biliyoruz. Saidi Nursi ezilen ve smrlen kitlelere kadercilik, kanaat ve sabr telkin etmi ve bu anlamda egemen snflarn karlarna hizmet etmitir. Eski bir Arap atasz de slm'da tevekkl telkininin ne derece gl olduunu gstermektedir: Eer Halife dilse mkfat onundur, sana kretmek der. Eer dil deilse, gnah onundur, sana sabretmek der. Byle bir dzenin, iktidar elinde bulunduranlara byk imknlar salayaca aktr.

Soru 91 :

Din, gelimi blgelerimizde de egemen snflara hizmet etmekte midir?

Trkiye'de Din'in egemen snflarn hizmetinde olduu yerler genellikle az gelimi blgelerimizdir. Yalnz bir noktay iyice belirtmek gerekir: Gelimi blgelerimizde de din egemen snflarn yararna alan bir unsur olabilmektedir. 1968'de Konya'da. Kayseri'de ve gene 1969'da stanbul'daki Kanl Pazar olaylar, Trkiye'de, kapitalizmin sol eylemleri kstlamak ve bastrmak iin, irticay kullanmasndan baka bir ey deildir. Daha baka rnek olaylarla beslenmesi mmkn olan bu neriye gre, kapitalizm, gelimesinden ekindii sola kar, solun can dman olan dinsel taassubu bir vurucu g olarak kullanmaktadr. Ama kapitalist sistemi ayakta tutan ve onu yaatan deerlerin ve kltr yapsnn islm deerler ve kltr yaps ile hi bir ilgisi yoktur. Kapitalizm dinden bamsz bir ekilde gelime ve byme yeteneklerine sahiptir. Bu anlamda da dinden, kapitalist sistemi tehdit eden dmanlarna kar imknlar elverdii srece yararlanmakta ve fakat dinsel akmlarn bir noktadan sonra kendi aleyhine dneceini aklndan bir an olsun karmamaktadr. Geri kapitalizm sola kar zaman zaman ar sa kararak durumunu korumak abasndadr ama bu hi bir zaman kendini dinle zdeletirme eilimini iermemektedir. nk Trkiye'de gelien kapitalizmle dinin, birbirlerine ok yabanc iki ayr dzeni gerekletirme abalar bir yana, artk paralanmakta ulan yzeydeki ittifaklar da ok ireti bir tabana dayanmaktadr. Trk dincileri kapitalizmi solcu bir dzene, ya da aydn brokrat egemenliine tercih ettikleri iin onu ehveni er olarak kabul etmekte, kapitalistler ise dinin zorunlu olarak kabul ettii bu ittifak sol aleyhine istismar etmektedirler.

Soru 92 :

mmetin nemi nereden gelmektedir?

Bir toplumdaki siyasal ve ekonomik kurumlar kanlmaz olarak o toplumun retim biimlerinin st yap yansmalardr. rnein kapal pazar birimlerinin egemen olduu tarmsal ekonomilerde bir burjuva kltrn aramak hayal olur. Tam tersine, byle bir toplumda bulabileceimiz st yap kurumlar, toprak soylularnn egemenliinde bir siyasal yap geleneksel ve kaderci bir kltr ve karlarn rasyonel olarak saptama yetenei olmayan renksiz, ekilsiz kitlelerdir. Gerek sanayi toplumuna dnememenin dourduu az ihtisaslama iblm yokluu, kapal pazar ekonomilerinin yaratt ekonomik hareketsizlik, sosyal yapda statik bir grnt salayacak, ekonomik kar atmalarnn clzl sonucu snf toplumu gereklemeyecek ve toplum baarya deil unvana nem veren bir stat toplumu olacaktr. Deien retim ilikilerini yanstan yeni toplumsal koullar toplumda yeni patlamalar, meruiyet krizleri, deiik iktidar ilikileri ve yeni denge sorunlar yaratmaktadr. Bu, alt yapsal deimenin, kendine uygun st yap kurumlar arama ve oluturma abasdr. Diktatrlk, demokratik ynetim, evrimler ve devrimler kendilerine en uygun ortamlarda geliir ve uygulanrlar. Bir baka deyile, bunlar kendilerini yaratan alt yapnn st yap rnleridir. Toplumu da kendilerine zg bir ekilde etkileyip yn vereceklerdir. Toplumlar arasndaki bu farkllk ve deiik siyasal davran boyutlar, o toplumlarn deiik sosyo-ekonomik tabanlarndan trdr. Gene bir baka deyile, siyasal sistemler ve bu sistemlerin iinde yer alan ve onlar oluturan siyasal davran boyutlar, o toplumun sosyo-ekonomik tabannn yaratt bir st yap olan siyasal ve toplumsal kltrn etkisindedirler.

Davran kalplarnn bu ekilde saptanmas toplumun gelime sreci ierisinde hangi noktada bulunduunu da bize gsterecektir. Toplumun kurumsal yapsna bakarak hangi gelime dzeyinde olduunu saptayabildiimiz gibi davranlarn nitelii de bize toplumsal ve ekonomik yap hakknda fikir verebilecektir. Soruna byle bir yaklamla eildiimizde toplumdaki dernekleme oluumunun younluu da bizi toplumun yaps ve nitelikleri hakknda salam tehislere varmaya gtre-bilecektir. nk dernekler ancak modern bir toplum bnyesinin rndrler ve bu anlamda ekonomik ve sosyal gelimenin ls olarak ele alnabilirler. Atomize ve ok ynl, karmak bir toplumda, e karlar olan kiileri bir araya getirme ve onlara dayanma olana salayarak topluma kar daha gl klma gerei ile oluan dernekler, byle bir dinamizme sahip olmayan geleneksel toplumlarn rn olamazlar. nk geri kalm toplumlarda dernekleme srecini gerektirecek youn ihtisaslama, iblm ve farkllama gereklememitir. Trkiye'nin geri kalm blgelerinde de grdmz gibi, byle bir sosyo-ekonomik ve kltrel yapda devletle kii arasnda bulunabilecek tek tampon kurulu mmet yapsdr. Dinsel buyurularn kesin bir ekilde yn verdii mmet yaps ayn zamanda cemaat denetimini de salamakta ve kii bklmez, hiyerarik ve dogmatik bir ortamda tamamen dinsel kurallarn etkisinde kalmaktadr. Farkllama yokluu sonucu kiinin toplum ierisinde snabilecei kurumlarn olumamas kiiyi ister istemez ya mmete balanmaya ve snmaya itmi, ya da kii sorunlarna zm bulabilmek iin, var olan bu tek kuruma kendini adamtr, ve her iki halde de kii arzu edildii ekilde, mistisizmin penesine bsbtn dm bulunmaktadr.

Soru 93 :

Trkiye'de Tarikatler neden genellikle Dou Blgelerinde bulunmaktadrlar?

Tarikatlerin en ok douda ve gneydouda bulunmalar bir rastlant deildir. Toplumun yalnkatl nedeniyle tarikatlerin kii zerinde en etkili olabilecei blgeler bu farkllamam, karmak inan ve deerlere sahip olmayan geri kalm blgelerimizdir. Bu blgelerde kiinin bir eye ait olma ihtiyacn tatmin edici, sadakatini ekici ve sorunlarn zebilecek baka bir kurumun olmamas, tarikatlere, sosyal yap ierisinde nemli bir yer tanmaktadr. Bylece aalarn yan sra tarikat eyhleri de toplum ierisinde gl bir durum kazanmakta ve aalarla e dorultuda olan karlarn, dini istismar ederek srdrmektedirler. Glerini tamamen sosyo-ekonomik dzenin gelimemesinden ve farkllamamasndan alan ve modern bir toplumdaki ikincil gruplarn yerine nem kazanan tarikatlerin ve eyhlerin kudretlerinin nedenini smail Beiki yle anlatmaktadr: Din duygulara ve dine ok deer veren halk, Tanr'y ve gerei renebilmek iin, Kur'an okuyup anlayaca yerde, eyhlere inanm, onlara kaytsz artsz teslim olarak, szlerinden dar kmamaya balamtr. te yandan, dnya nimetlerinden yoksun ve cahil olan halk, midini ahirete balam ve ahirete ulaabilmek iin eyhe bir kat daha inanmtr. eyhler de, halkn kendilerine olan inancyla tarikatleri zamanla dokunulmazl olan kurumlar durumuna getirmilerdir. Devlete kar gveni olmayan veya devletten hi bir yardm gremeyen halk, eyhine ve tekkesinin dokunulmazlna

snarak, gvenliini salamaya almtr. Zenginler, mallarn gvenlik altna almak iin tekkelere vakf yapmlar, halk da eyhin mridi olmak suretiyle, eyhin ve tekkenin dokunulmazlndan yararlanarak Devletin tara rgtnn ve jandarmann ezici etkilerinden korunmaya almtr.

Soru 94 : Gelimemi blgelerimiz de kendi ilerinde sosyo-ekonomik bakmdan farkllk gstermekte midirler?

Gelimemi blgelerimizin de kendi ilerinde sosyo-ekonomik farkllklara sahip birimleri olduu bir gerektir. Buna bir rnek verecek olursak ankr, Mardin illerimizin (il hudutlar itibariyle) kii bana den mill gelir, sanayide istihdam edilen iktisaden faal nfusun oran, okuma yazma bilenlerin yzdesi ve ehirleme oranlar bakmndan Trkiye'nin geri kalm illeri olduunu syleyebiliriz. Fakat ankr, sosyo-ekonomik zellikleri bakmndan Mardin'den ok daha farkl bir yapya sahiptir, rnein, Trkiye ortalamas % 48 olan okuma yazma bilenlerin oran ankr'da % 403, Mardin'de ise % 20.1'dir. Sanayide istihdam edilen nfusun Trkiye ortalamas 19.7 kiide 1 kii iken bu oran ankr'da 1/31.6. Mardin'de 1/31.3'tr. Kii bana den mill gelirin Trkiye ortalamas olan 1.777,50 TL. ise kii bana olarak ankr'da 1.312,00 TL. Mardin'de ise 1.244,00 TL'dr. ehirlemede ise Trkiye ortalamasna gre her 6.2 kiiden biri 10.000 ve daha yukar nfuslu yerlerde yaarken bu oran ankr'da 11.7. Mardin'de ise 9.6'dr. Geri ankr'da kii bana den mill gelir Mardin'e oranla bir para daha yksektir ama her ikisi de Trkiye ortalamasnn olduka altndadrlar. Tarmda ve sanayide istihdam edilen nfus oranlar hemen hemen ayndr ama ankr okuma yazma bilenler orannda Mardin'i bir hayli geri brakmtr. ankr ile Mardin arasndaki asl nemli farkllk toprak dzeni ve ehirleme oranlarndadr. ankr'nn toprak dzeninin zgr kk ifti mlkleri olarak belirlenmesi ve ok dk ehirleme oran nedenleri ile. Mardin'in daha ok ehirlemi fakat toprak dalm ve ekonomik dzen bakmndan aa ve eyh denetimi altnda bulunan toplumsal yaps, her iki ilin dinsel katlma srecini etkileyebilecek en nemli iki unsur grntsndedir.

Soru 95 : Gelimemi blgelerimizin kendi ilerindeki bu farkllk, dinsel davran ve tutumlar zerinde deiik ynlerde etki salayabilecek nitelikte olabilir mi?

Belirtilmi olduu gibi Mardin'deki aalk ve eyhlik kurumlarn yaatacak bir toprak dzeni ankr'da var olmad iin ankr'nn tarm yapsna kk ifti hkim olmu durumdadr. Aalk kurumunu ortadan kaldran byle bir toprak dzeni Mardin'de oldui gibi geleneksel ve hiyerarik bir sosyal yapy korumaya ynelmi sosyal ve siyasal gleri de ortadan kaldrm olmaktadr. Bu nedenle ankr'l kyller egemen snflarn, geleneksel kltr yapsn korumak abalarndan arnm olmakta ve Mardin'deki yurttalarndan daha zgr bir durumda bulunmaktadrlar. Bu nedenle din onlarn zerinde, egemen snflarn elinde tutucu bir unsur olarak etkili olamamaktadr. Ama, hl farkllamam bir tarm yapsn da deitiremedikleri iin deer ve inanlarnda da

geleneksel tutkulardan kurtulamam olduklarn varsaymak mmkndr. ankr'daki ya da o nitelikteki baka illerimizdeki dinsel katlmann nedeni, coraf bakmdan paralanm, az farkllama, ve bu nedenle hl geleneksel kltr kalplarna sahip bir kyl toplumunun doal ihtiya olarak grd dinsel inan ve ballklara toplanm olmas olaslndadr. Burada kurumlam dinsel faaliyet, byk sosyo-ekonomik eitsizlikler olmad iin, ne egemen snflarn elinde bir g, ne de youn kapitalist gelime yokluunda, kendilerini ezip smren bir gelime srecine kar direnen bir kk burjuva aznln elinde bir kurtulu bayradr. ankr'da din az gelimiliin ve krsal ekonomi dzeninin deitiremedii bir kltr yapsnn topluma kabul ettirdii bir gelenektir. Belki de din, ayn zamanda fakirliin ve az gelimiliin bu blgenin kylsnde yaratt umutsuzluu ve madd strab dindirici, kanaatkrlk ve tevekkl salayc bir unsur olarak da benimsenmektedir.

Soru 96 : Varsaym III: Trkiye'nin geri kalm, fakat mlkiyet dalmnn olduka eit olduu blgelerinde, din yalnzca kltr yapsndan oluan ve hi bir gayeye hizmet etmeyen bir unsur mudur?

Din'in Trkiye'de deiik sosyo-ekonomik nitelikteki blgelerde grd farkl grevlerin yan sra bir de tamamen kltr yapsna bal olarak egemen deer halinde bulunduu blgeler olabilir. ankr rneinde grlm olduu gibi, geri kalm, krsal ekonominin hkim olduu, kendi iine kapal toplumsal bnyelerde din, ok ynl olmayan ve bu nedenle de farkl deer ve karlar salamam bulunan sosyo-ekonomik koullarn egemen kld tek deer ve inan sistemi olarak bilinmektedir. Topraklarn olduka eit olarak blnmesi nedeni ile, toplum ierisinde ok youn ekonomik kar ayrl olmad zamanlar bu geleneksel dinsel kltr, ayrca bir zmrenin karlarn korumada da yardmc olmamakta ve bu nitelikteki toplumlarda din, halkn, yaamnda bulduu tek deer sistemi olarak benimsenmekte ve saylmaktadr. Tamamen deiim yokluunun bir sonucu olan bu durum genellikle toprak gelirlerinin ok snrl olduu fakat hi olmazsa kapal toplum yaps iinde smrnn nisbeten az oluu nedeniyle kar farklarnn younlamad, krsal kltr kramam blgelerimizde grlmektedir. Bu duruma gre Trkiye'de rgtlenmi dinin en az ayr sosyo-ekonomik kaynaktan beslendiini ve her alanda da deiik amalar ve grevler tadn nerebiliriz.

Soru 97 :

Din, soru 96'da belirtildii anlamda bamsz bir deiken midir?

Kanaat oluumu, davran ve tutumlar, endstriyel bir toplumda, gelimekte olan bir toplumda ve feodal bir tarm toplumunda baka baka olacaktr. Deime yokluunun, ilkel tekniin, yatay ve dikey toplumsal hareketsizliin, tarmsal retimin, feodal ve siyasal yapnn, geni aile dzeninin, kaderci zihniyetin hkim olduu toplumlarda, genel ve siyasal kltr de bu unsurlarn getirdii nitelikte olacak ve toplumun siyasal davranna geleneksel bi taban salayacaktr. Oysa gelimi bir ekonomi ve teknolojinin hakim olduu, kesif iblm yaplan, iktidarn paylald bir siyasal yaps olan, dikey ve

yatay hareketliliin youn, blgesel va mahall ilgi ve karlarn ulusal dzeye kt toplumlarda siyasal ve sosyal davrann ok daha karmak olduu grlmektedir. Deiik toplumsal koullarn deiik siyasal davranlar oluturmasn aklayabilmek iin sorunu daha ayrntl bir ekilde ele almamz ve siyasal davran etkileyen unsurlara, kltr boyutlarna ve bireyle toplum arasndaki ilikilere ayr ayr inmemiz gerekmektedir. nk her toplum deiik sosyoekonomik yaps nedeniyle kendine zg davran kalplarna sahiptir. Siyasal kltr, toplumun geleneklerinin, toplum kurumlarnn ruhunun, vatandalarnn arzu ve ortak karlarnn ve liderlerinin siyasal stilinin yalnzca rastlant bir tarih tecrbe sonucu olmayp, anlaml bir btn olarak birbirlerine uymalar, ak bir ilikiler a meydana getirmeleriyle belirmektedir. Siyasal kltr, bu anlamda, siyasal davran belirleyen ok nemli bir etkendir. Siyasal kltr ve onu tamamlayan ocukluktan kalma deerler, tahsil, evre, ktle haberleme gibi faktrlerle belirlenen Siyasal Sosyalizasyon, toplumun alt yapsal niteliklerini yanstan st yapsal kurumlardr. Toplumdaki siyas yap ve kurumlar bunlardan bamsz olarak gerekletirilemez. Yani siyasal davran siyasal kltrn ve sosyalizasyonun bir ifadesi olarak belirir ve bu ifadeye cevap olarak siyasal ve sosyal kurumlar meydana gelirler. Bu anlamda toplumdaki kurumlar ve rgtler, toplumun evreyle olan ilikileri sonucu oluan siyasal kltrnn talep ve amalarna hizmet etmek iin meydana gelmektedir. Bu aklamann altnda, mahall kltrn bir unsuru olarak yayan dinsel inan ve deerlerin, kltr yapsnn evreden bamsz gelimeyecei gznnde bulundurularak, bu anlamda da bamsz bir deiken olamyaca iddia edilebilir.

SONU

Soru 98 : Trkiye'de 1970'lerde slmc akmlar, eskiye kyasla, nicelik olarak nasl bir grnt sunmaktadrlar?

Toplum ile din arasndaki ilikiler iin kesin olarak saptanlmaya allan durum, toplumun dini ya da dinin toplumu belirledii ve oluturduu deil fakat her ikisinin de belirlenme ve oluma ynnde, birbirleri zerinde etkili olduklaryd. Bu anlamda dinsel duygular douran beer ihtiyalardr ve beer ihtiyalar da retim koullar besler. Toplumsal bnyeden oluan beer ihtiyalara bir cevap olarak beliren dinsel duygu ve inanlar da toplumsal bnyeyi kendi dorultularnda etkileyecekler ve kendilerini yaratan ortam srdrmeye alacaklardr. Bu etki-tepki ilikisi Osmanl ve Cumhuriyet dnemleri asndan rneklerle anlatlmak istenmitir. Yine zerinde nemle durulmak istenen bir konu artk kapitalist gelimeye iyiden iyiye alm bir Cumhuriyet Trkiyesinin yakn zamanlarnda din ile toplum arasndaki bu etki-tepki ilikisinin btn bir toplumsal yaanty yrngesinde tutacak kapsaycln artk yitirmi olduudur. Bu gr. Trk

toplumunun gelime ve farkllamasnn st yapdaki yansmas olan dernekleme ve kurumlama srecindeki gelime ile g kazanmaktadr. blm ve ihtisaslamann younlamas ile farkllaan bir toplumsal bnyenin rn olan dernekleme srecinin Trkiye'deki geliiminde geri din derneklerinin ok nemli bir rol grlmektedir. Fakat farkl bir sosyal yapda gelime ve modernleme yolunda olan blgelerimizde, eskiden olduu gibi, din toplum yaants zerinde artk btnyle egemen bir unsur olmaktan kmtr. Bunu baka bir aratrmada saptam olduum Trkiye'deki dernekleme srecinde din derneklerinin sahibi olduu % 28,4 hisseden anlamak mmkndr. Bu demektir ki gelime ile toplumun kltr yaps da farkllam ve deien sosyoekonomik koullar sonucu beliren pluralist bir yap, kiinin toplumda din kurumu dnda sadakatini ekecek ve ihtiyalarn tatmin edecek yeni kurumlar yaratmtr. Dernekler arasnda nemli bir yer igal eden din dernekleri geri gene toplumda ihtiyalar tatmin eden ve sadakati eken en nemli kurum durumundadrlar.

Soru 99 : 1970'lerin Trkiye'sinde, ekonomik karlar yanstan dinci akmlarn toplumsal nedenlerini kaba izgileriyle nasl zetleyebiliriz?

Trkiye'de ekonomik karlar yanstan slm akmlarn nitelikleri kaba izgileriyle iki ana sosyoekonomik modelin rn olarak saptanabilir. 1970'lerde Trkiye'deki bu iki deiik dzeydeki dinsel hareketlilii u ekilde nerebiliriz: a) DP iktidarnn plansz ve rasgele uygulad enflasyonist kalknma giriimi srasnda altn devirlerini yaayan kk tacir, ifti ve esnaf, 1960'lardan sonra Dyk imaltn, byk makineli ziraatn, ticaret hayatn denetim altna almaya balayan byk firmalarn ve byk giriimci lehine ileyen kredi politikasnn ezici bask ve rekabetine kar koyamaz olmu, lke ekonomisindeki salam ve dokunulmaz sandklar yerlerini giderek kaybederken, mutlu yaantlaryle birlikte itibarlarn ve statlerini de yitirmilerdir. Durgun ve farkllamam bir toplum dzeni iinde, her sabah besmele ile dkknlarn ap akama kadar Allah ne verdiyse kazanan, yaptklar mleklerin, yemenilerin ve bakr kapkacan bilmem nerdeki alminyum ya dAPlastik sanayilerinin rekabetiyle srm grmeyeceinden bir korkusu olmayan bu insanlar, ilk nceleri kendi lehlerine ileyen kapitalistleme srecinin, birden aleyhlerine dnerek dzenlerini yktn ve kendilerini karmak ve hzla deien bir ortamda birer yabanc gibi brakmakta olduunu grnce, atalarnn da her balar sktka yaptklar gibi, slmc eylemlere drt elle sarlmlardr, slm dzen, herkesin yerli yerini bildii, hiyerarik ve durgun bir toplum yapsn korumaya ynelmi bir ekonomi ve hukuk dzeni salad iin, bir ksm kk burjuvann dzensizlie, adaletsizlie ve ahlkszla balad bu kapitalist deiime set ekecek ve dzeni buuk vurguncunun (Byk Burjuvazi) elinden kurtarp halkn ve hakkn dzeni haline dntrebilecek yetenekte grlmektedir. Yaantlarn sarsan ve kendilerini ekonomik bakmdan smren kapitalist geliimi, tamamen bir soysuzlama, normsuzlama ve gvurlama olarak gren Trk slmclar ancak Tanrnn adaletini topluma indirdikleri gn toplumu kurtarabileceklerine inanmaktadrlar. Bu inanlarnda da yanlmamaktadrlar. nk slm ilkelerle ynetilecek bir toplum kendi ekonomik karlarn koruyacak, durgun, yatay ve dikey sosyal hareketliliin olmad bir toplum olacaktr. Bu anlamda Trk slmclar Trkiye'de ekonomik bilinlerine en fazla sahip gruplardan biridir.

b) br yandan Trkiye'nin az gelimi, durgun, farkllamam ve bir rnek yaamn srdren blgelerinde din baka bir fonksiyon grmektedir. Ekonominin hemen hemen btnyle tarma dayand bu blgelerde, topraklarn ok byk bir ksmnn ok kk bir aznla ait olmas nedeniyle ekonomik ve sosyal yaantda egemenlik, retim ilikilerini kontrol eden bu aznln ellerinde toplanm ve ekonomik egemenlik bu aznla siyasal egemenlii de kazandrmtr. Bu durgun ve farkllamam smr dzenini muhafaza etmek bu blgelerin egemen snflarnn karlar bakmndan gereklidir. Bu blgelerin halk ihtisaslama ve iblm yokluu nedeni ile kapal pazar ekonomileri ierisine hapsedilmi ve bir rnek bir yaantnn oluturduu geleneksel ve kaderci bir kltr yapsnn uyuturucu deer ve inanlarn kramamlardr. te bu blgelerdeki egemen snflarn statkoyu koruma abalarna farkllamam toplum dzeninin st yaps olan bu kltr yaps yardmc olmaktadr. Geleneksel bir kltr yapsnda Din'in old yerin nemi dnlrse, geri kalm blgelerin, egemen snflarn smr dzenini srdrmek iin dinden nasl yararlandklar anlalr. Ayrca geliim yokluu nedeniyle oulcu bir toplumsal yapda grlen kurumlarn bulunmamas, yani ikincil gruplara sahip olunmamas, bu geri kalm blgelerde halkn balln ve ilgisini tarikatlere yneltmi; halk, karlarn ve toplum hayatnda karlatklar sorunlarn bu tarikat yaplarnda arama ve zme alkanln edinmitir. Bu durum, toprak aalarnn yan sra toplumda tarikat eyhlerine de ayrcalkl bir stat kazandrm ve bu egemen zmreler statkonun devamn salamak iin geleneksel kltr srekli olarak beslemilerdir.

Soru 100 :

Trkiye'de dinsel akmlarn gelecei ne olabilir?

Sonu olarak unu sylemek mmkndr ki Din, Trkiye'de toplumdan soyutlanm, yabanclam, geliime ayak uyduramayan, tek rnek evreleri nedeniyle sosyal bakmdan gdk kalm kiiler tarafndan benimsenmektedir. Din eylemcisi bir kiide kanlmaz olarak bulduumuz otoriter kiilik, bu tek rnek sosyo-ekonomik evrenin kiilik zerindeki etkisinin bir sonucudur. Din bir umac deildir. Kendi bana, gerici bir inan sistemi olduu da iddia edilemez. Fakat ekonomik ve toplumsal karlar nedeniyle toplumu geri gtrmeye alanlarn ya da toplumu olduu yere balama abasnda olanlarn elinde gerici bir unsur haline dnmektedir. Demokratik bir sre ierisinde kalknan bir lkenin ocuklar olarak, modernleme srecinin kanlmaz olarak yaratt bunalmlar sonucu, ortak gaye ve hedefler yolunda kaybettiimiz yurttalarmz tekrar topluma ve kalknma srecimize kazanmak en byk lke grevi ve sorumluluumuz olmaldr. Bunu salamak iin de sanayilemenin ve kalknmann aknlk ve burukluk yaratan ilk dnemlerini hzla amamz gerekmektedir. Trkiye mill bir sanayi toplumu olup toprak sorununu da zmledii zaman, din'in siyasal nemini yitirip Tanryla kul arasnda zel bir ba durumuna gireceinden hi birimizin phesi olmamaldr. Ekonomik gelime, yar feodal ilikileri krdka, herkese i, herkese ekmek ve herkese gvenilir yarnlar saladka, bugnn nurcular, Sleymanclar, yarnki gelimi sanayi toplumumuzda, cumhuriyeti ve laik dzenimize yeniden kazandracamz yurttalarmz olacaklardr.

NDEKLER

GR

Soru 1 : Toplumumuzda din sorunu hangi adan ele alnmaldr? Soru 2 : Din, idealist tanma gre. maddeyi oluturan bir alt yap kurumu mudur? Soru 3 Din bir ideoloji midir? Soru 4 : Din, maddeci tanma gre, sosyo-ekonomik yapnn oluturduu bir st yap kurumu mudur? Soru 5 : Dinin bamsz bir deiken olarak tanm nasl yaplr? Soru 6 : Din ile toplum karlkl bir etki-tepki ilikisi iinde midirler? Soru 7 : Geleneksel bir toplumdan ne anlyoruz? Soru 8 : Geleneksel bir toplumda dinin rol nedir? Soru 9 : Dinin geleneksel toplumlarda fonksiyonu, kitlelerin afyonu olmak mdr? Soru 10 : Soru 11 : Soru 12 : Soru 13 : Soru 14 : Modern ve farkllam bir toplumdan ne anlyoruz? Modernleen bir toplumda dinin rol zayflayacak mdr? slm dininin en belirli zellii nedir? slm dini bu zellikleri ile ne tr bir toplum yapsnn doal ideolojisi olur? Trkiye'de din ve siyaset konusuna neden Osmanl

mparatorluu dnemiyle girmekte yarar grld?

I. BLM

EMPERYALZME AILMADAN NCE OSMANLI TOPLUMU VE DN

Soru 15 : yapyoruz? Soru 16 :

Osmanl toplumunda neden emperyalizme alma ncesi ve sonras ayrmn

19. yzyl balarna kadar Osmanl toplumunda siyasal ve sosyal yap nasld?

Soru 17 : Osmanllar Bat Avrupa toplumlarnda gerekleen sanayi devrimine neden ynelemediler? Soru 18 : vard? Soru 19 : hangileridir? Soru 20 : vard? Osmanl toplumunda tarmda kapitalizme geii nleyici ne gibi snrlandrmalar

Osmanl sanayiinde kapitalist bir aamaya ulamay nleyen ana unsurlar

Osmanl toplumunda ticaret sektrndeki gelimeyi nleyici ne gibi snrlandrmalar

Soru 21 : Siyasal ve ekonomik egemenliin tek elde bulundurulmas Osmanl siyasal ve sosyal kurumlarn nasl etkilemitir? Soru 22 : Osmanl mparatorluunda, burjuva devrimlerini gerekletirmi bat toplumlarndaki ikinci kurulularn yerini mmet mi almtr? Soru 23 : Sanayi devriminin gerekletirilmemi olmas, Osmanl iktidar yaps ve siyasal davrannda, slm dininin egemen olmasn salayan balca etken midir?

II. BLM

EMPERYALZME AILDIKTAN SONRA OSMANLI TOPLUMU VE DN

Soru 24 : Soru 25 : Soru 26 : Soru 27 : Soru 28 :

Kanun Sultan Sleyman' yanltan gerek neydi? Osmanl toplumunda sanayilemeyi nleyen koullar ngiltere'de nasl ykld? Osmanl mparatorluunu duraklama ve gerileme devirlerine iten etkenler nelerdir? Laissez-Faire nasl bir ekonomik ve siyasal gelimenin felsefesidir? Laissez-Faireci akm Osmanl toplumunu neden etkilemitir?

Soru 29 : Batya alma sonucu Osmanl mparatorluundaki sosyal snflar nasl bir deiim gstermilerdir?

Soru 30 : Osmanl mltezimleri ve tccarlar ile batl sanayiciler arasndaki kar birlii neye dayanm ve Osmanl toplumunu nereye gtrmtr? Soru 31 : Bat emperyalizmine, Osmanl mparatorluunun 1838 Ticaret Szlemeleri ne verdii tavizler nelerdir? Soru 32 : Soru 33 : Soru 34 : Osmanl-Bat Avrupa ticaret szlemelerinin ekonomik sonular ne olmutur? 1838 Ticaret Szlemelerinin siyasal sonular nedir? 1838 Ticaret Szlemelerinin toplumsal sonular ne olmutur?

Soru 35 : Bat Emperyalizmine alma younlatka, ekonomik ilikileri ve smry pekitirecek ne gibi uygulamalara geilmitir? Soru 36 : Soru 37 : Batya alma Osmanl toplumunun sosyal grntsne neler getirmitir? Kltr ikilemesi nedir ve Osmanl toplumunu ne ynde etkilemitir?

Soru 38 : Emperyalizme alma dneminden sonra slm dininin Osmanl toplumundaki fonksiyonu deimi midir? Soru 39 : Dzenin yabanclamas muhalefet hareketlerini neden dinsel bir tabana oturtmutur? Soru 40 : Soru 41 : Soru 42 : Soru 43 : Soru 44 : Soru 45 : Soru 46 : Soru 47 : Yeni Osmanl hareketinin snfsal kayna ne idi? Yeni Osmanllar toplum sorunlarna ne gibi dinsel zmler getirmek istemilerdir? Yeni Osmanl hareketi sorunlara zm neden dinde aramtr? Yeni Osmanllar aradklar zm yollarnda neden baarsz olmulardr? Jn Trk hareketi zm yollarn neden Yeni Osmanllar kadar dinde aramamtr? 31 Mart neye hizmet etmitir? Kurtulu Savamza kar dinsel propaganda neden yer yer baarl olmutur? Osmanl toplumunda din hakknda sonu olarak ne syleyebiliriz?

III. BLM

TRKYE'DE TEK PARTL DNEM VE DN

Soru 48 : Soru 49 : hangileridir? Soru 50 :

Cumhuriyetin ilk yllarnda Trk toplumunun sosyal iktidar yaps nasld? Cumhuriyetle birlikte batlama yolunda gerekletirilen devrimler zetle

Ulusal egemenlik ilkelerinin salanmasnn toplumsal sonular neler olmutur?

Soru 51: Cumhuriyetin ilk yllarnda slmc bakaldrma hangi sosyo-ekonomik nedenlere dayanmaktadr? Soru 52: Soru 53: Soru 54: slmc bakaldrmann 1950'lere kadar uzanan belli bal nitelii nedir? ok partili hayata gei denemeleri neden baarsz olmutur? 1950'lerde Halk ile slmclar arasnda bir ayrm yapmak gerei domu mudur?

Soru 55: 1950'lere kadar toplumsal dzenin gnahlarnn tek sorumlusu olarak neden brokrasi grlmtr? Soru 56: 1945'lerde deien dnya koullarnn Trkiye'deki siyasal sonular ne olmutur?

IV. BLM

TRKYE'DE OK PARTL DNEM VE DN

Soru 57 : Soru 58 : kurulmutu? Soru 59 : Soru 60 : Soru 61 : Soru 62 : Soru 63 : Soru 64 :

Brokrasinin ve CHP'nin geleneksel ansszl nedir? DP'nin ilk yllarnda iktidar ile dinci cephe arasndaki dostluk diyalogu nasl

DP ile dinci cephe hi atmad m? DP'nin baarsnn temelinde ne yatmaktadr? DP iktidarnn ilk yllarnda ekonomik gelimenin saylarla tanm nedir? DP iktidarnn k hangi toplumsal nedenlere dayanmaktadr? 27 Mays dinci cepheyi ne ynde etkilemitir? Adalet Partisi Demokrat Partinin bir devam mdr?

Soru 65 : 1960 sonras ekonomik gelime toplumsal g dengesini nasl etkilemitir ve kk burjuva neden tedirgin olmaktadr?

Soru 66 : Soru 67 : Soru 68 :

1965'lerden sonra sanayi burjuvazisinin durumu ne lde glenmitir? Kk sanayi burjuvazisinin yan sra kk tarm buriuvazisi de ezilmekte midir? Kapitalist gelimeye kar direniin slmc ierii nedir?

Soru 69 : Kapitalist elimeye kar slmc akm yalnzca ekonomik nedenlere mi dayanmaktadr? Soru 70 : Soru 71 : Soru 72 : Yabanclama nedir ve dinsel akmlar zerinde etkisi ne olabilir? Toplumumuzda dinin kiilik bunalmlarn zmedeki rol nedir? Stat kayb ve proleterlemenin dinsel akmlar zerindeki etkisi ne olabilir?

Soru 73 : 1970ler Trkiye'sindeki slmc akmlarla 19. yzyl Osmanl toplumundaki Yeni Osmanl akmlar arasnda sosyolojik bir benzerlik var mdr? Soru 74 : Soru 75 : Soru 76 : Soru 77 : Soru 78 : Otoriter kiilik nedir ve dinsel akmlar zerinde etkisi ne olabilir? Mill Nizam Partisi kimlerin temsilcisiydi? slmclarla Milliyeti Toplumcular arasndaki sosyolojik ayniyet nedir? slmclarla Milliyeti Toplumcular arasndaki fark nedir? Sadaki solcular kavram nedir?

Soru 79 : 1970'lerin Trkiye slmclar muhafazakr Merutiyet slmclarndan temelde nerede ayrlmaktadrlar? Soru 80 : Trkiye'de dinsel akmlar yalnzca kapitalist gelimeye tepki olarak m olumaktadr?

V. BLM

TRKYE'DE DNSEL AKIMLAR ZERNE VARSAYIMLAR BULGULAR

Soru 81 : Trkiye'de dinsel akmlar tek bir sosyo-ekonomik kaynaktan m olumaktadr? Bu konuda varsaymlarmz ne olabilir? Soru 82 : Trkiye'de gelimi blgeler ile gelimemi blgeler arasndaki sosyo-ekonomik dengesizlik saylarla nasl saptanlr? Soru 83 : Byk lde tarma dayanan az gelimi blgelerimiz, bu alanda nasl bir grnm vermektedirler?

Soru 84 : Bu blgeler aras sosyo-ekonomik farkllklar kiilerin din konusundaki davranlarn nasl etkileyecektir? Soru 85 : Gericiliin sosyolojik tanm nedir?

Soru 86 : Varsaym l: Trkiye'nin gelien ve modernleen blgelerinde slmc akmlar deiime ve farkllamaya kar koyan Gerici bir ideolojiyi iermektedir. slm, bu anlamda, bir ksm ezilen snf ve tabakalarn umduklar kurtulu mjdecisi midir? Soru 87 : Trkiye'nin gelien blgelerinde dinsel eylemler ile kk retici ve esnaf arasndaki iliki ne yndedir? Soru 88 : Muhafazakrln tanmn nasl yapabiliriz?

Soru 89 : Varsaym II: Trkiye'nin geri kalm, durgun blgelerinde slm dini statkoyu korumaya yarayan Muhafazakr bir ideoloji olarak nem kazanmaktadr. slm, bu anlamda, aalarn ve eyhlerin ekonomik ve toplumsal dzenlerini koruyan bir Afyon mu olmaktadr? Soru 90 : slm dini ve kltr statkoyu korumaya alanlar yararna tevekkl ve sabr neren niteliklere sahip midir? Soru 91 : Soru 92 : Soru 93 : Din, gelimi blgelerimizde de egemen snflara hizmet etmekte midir? mmetin nemi nereden gelmektedir? Trkiye'de Tarikatlar neden genellikle Dou blgelerinde bulunmaktadrlar?

Soru 94 : Gelimemi blgelerimiz de kendi ilerinde sosyo-ekonomik bakmdan farkllk gstermekte midirler? Soru 95 : Gelimi blgelerimizin kendi ilerindeki bu farkllk, dinsel davran ve tutumlar zerinde dei-ik ynlerde etki salayabilecek nitelikte olabilir mi? Soru 96 : Varsaym III: Trkiye'nin geri kalm fakat mlkiyet dalmnn olduka eit olduu blgelerinde din yalnzca kltr yapsndan oluan ve hibir gayeye hizmet etmeyen bir unsur mudur? Soru 97 : Din, Soru 96'da belirtildii anlamda bamsz bir deiken midir?

SONU

Soru 98 : Trkiye'de 1970'lerde slmc akmlar, eskiye kyasla nicelik olarak nasl bir grnt sunmaktadrlar? Soru 99 : 1970'lerin Trkiye'sinde, ekonomik karlar yanstan dinci akmlarn toplumsal nedenlerini kaba izgileri ile nasl zetleyebiliriz?

Soru 100:

Trkiye'de dinsel akmlarn gelecei ne olabilir?