DOKUZ EYLL NVERSTES FEN BLMLER ENSTTS

OK KATLI YKSEK YAPILARIN TASARIMINA ETK EDEN FAKTRLERN RDELENMES

H. Selena KIRKAN

Aralk, 2005 ZMR

OK KATLI YKSEK YAPILARIN TASARIMINA ETK EDEN FAKTRLERN RDELENMES

Dokuz Eyll niversitesi Fen Bilimleri Enstits Yksek Lisans Tezi Mimarlk Blm, Bina Bilgisi Anabilim Dal

H. Selena KIRKAN

Aralk, 2005 ZMR

ii

Yksek Lisans Tezi Snav Sonu Formu H. Selena KIRKAN tarafndan Orcan GNDZ, Prof. Dr. ynetiminde hazrlanan ok Katl Yksek Yaplarn Tasarmna Etki Eden Faktrlerin rdelenmesi balkl tez tarafmzdan okunmu, kapsam ve nitelii asndan bir Yksek Lisans tezi olarak kabul edilmitir.

Prof. Dr. Orcan Gndz Ynetici

Prof. Dr. Mustafa Dzgn

Do. Dr. Nerime Cimcoz

Jri yesi

Jri yesi

Prof. Dr. Cahit Helvac Mdr Fen Bilimleri Enstits

ii

TEEKKR Tezimin ekillenmesinde ve geliiminde, bilgi ve deneyimiyle byk katkda bulunan, almalarm titizlikle inceleyip ynlendiren deerli danmanm Sayn Prof. Dr. Orcan GNDZe teekkr ederim. Bilgilerini paylaarak tezimin geliiminde katkda bulunan, yksek lisans eitimim srasnda bilgi ve yardmlarn esirgemeyen btn hocalarma ve yardmlar iin sevgili meslektam Nuray BENLye teekkr ederim. Tm yaantm boyunca baarya ulamamda maddi ve manevi her trl desteklerini her zaman yanmda hissettiim sevgili ailem ve eim Sedat KIRKANa teekkr ederim. H. Selena KIRKAN Aralk, 2005

iii

ANALYSIS OF THE FACTORS EFFECTING HIGH RISE BUILDINGS

ABSTRACT The present study explores some types of buildings as skyscrapers which influence close and distant environment, physical environment and the construction. This study also examines the conceptual and technical factors that cause a differentiation in high rise buildings. A criterion has been made in construction, production horizontal and vertical circulation systems. Skyscrapers are high buildings with 25 and more floors which are presented with advanced technology. These buildings are differentiated with their circulation systems, installation, exterior surface materials, elevators and fire precautions. This study consists of six parts. The first part of the study is the introduction part. In this part, general information and the evaluation has been explored about the subject. The purpose and the goal of the study, its methodology and the related literature is introduced. In the second part of the study, definition, development and factors effecting the development of high rise buildings and also their basic structural concepts are explained. In the third part, the resolution of high rise building establishment is evaluated by analyzing their interaction with the environment, at the city scale. In the fourth part, conceptual and technical information are given by examining the systems which have been used in high rise constructions. Basic building components are important in design of the architectural project, equipment systems, vertical circulation systems, circulation areas, facade systems, technical advanced

iv

technologies are discussed in accordance with the architectural projects. Major criterions are identified to be utilized during the design and implementation phases. In the fifth part, the criterions identified are compared for the selected examples both at international and national levels. Conclusion part includes the final evaluation and the results of the overall discussions and comparisons. Key Words: High rise buildings, Carrier System, Lift System, Elevation System, High Construction.

OK KATLI YKSEK YAPILARIN TASARIMINA ETK EDEN FAKTRLERN RDELENMES Z Yaplan almada, yakn ve uzak evresini fiziksel evre, kent dokusu, her trl kentsel altyap ynnden etkileyen, yapm, retim yntemlerinde ve tayc sistem kurgusunda geleneksel yntemlere gre farkllamalarn olduu ok katl yksek yaplarn tasarmna etki eden faktrlerin kavramsal ve teknik adan incelenerek elde edilen bilgiler nda yap tasarmnda zellikle zerinde durulmas gereken kriterlerin oluturulmas amalanmaktadr. Bu kapsamda seilen ok katl yap rnekleri oluturulan kriterlere gre karlatrmal olarak irdelenerek ok katl yap tasarm asndan zerinde durulmas gereken faktrlerin deerlendirilmesi yaplmtr. Ele alnan yksek binalar ise, 25 kat ve zerinde olan ok katl yksek yaplar (gkdelen) diye de ifade edebileceimiz, tayc sistem, tesisat, d cephe malzemesi ve detaylar, asansr dzenleri, yangn tedbirleri bakmndan olduka farkllklar gsteren, teknolojinin n plana kt bina trleridir. Bu kapsamdaki alma, alt blmden olumaktadr. almadaki ilk blm GR blmdr. Bu blmde konu ve

deerlendirmelerle ilgili genel bilgilendirmelere yer verilerek, konunun ele aln nedenleri, amac ve almann yaplmasnda izlenen yntem, yararlanlan kaynaklar aklanmtr. kinci blmde; literatrde geen ok katl yksek yap tanmlar, ok katl yksek yap geliimi ve bu geliime etki eden faktrler zerinde durularak ok katl yksek yap kavramyla ilgili genel bilgi verilmeye allmtr.

vi

nc blmde, ok katl yksek bir yapnn yerleim kararlar ve uzak yakn evre etkileimi incelenerek, bu yap trnn kent leinde deerlendirilmesi yaplmtr. Drdnc blmde ise, ok katl yksek yaplarda kullanlan sistemler incelenerek, sistemler hakknda kavramsal ve teknik bilgiler verilmitir. Bina tasarmna etki eden bina alt bileenleri (mimari kavramlar (fonksiyon, form, plan geometrisi), yap sistemlerinin (tayc sistem, sirklasyon sistemi, cephe sistemleri, donanm sistemleri, teknoloji kullanm) ok katl yksek bina tasarma etkileri deerlendirilerek yap tasarm iin kriterler oluturulmutur. Beinci blmde, oluturulan ok katl yksek bir yapnn tasarlanmasna etki eden kriterlere gre seilen, zellik tayan yurt d ve yurt ii rneklerinin kyaslamal deerlendirilmesi yaplmtr. Bilgilerin deerlendirilmesi ve yorumunu kapsayan altnc blm ise sonu ksmn oluturmutur. Anahtar szckler: ok katl yksek yap, Tayc sistem, Asansr sistemi, Sirklasyon sistemi, Yksek yap inaat.

vii

NDEKLER Sayfa TEZ SINAV SONU FORMU . ii iii iv vi viii 1 1 3 3 5 7 7 14 14 16 20 21 25 28 32 35 36 TEEKKR . ABSTRACT . Z ... ... .. .. . NDEKLER

BLM BR - GR 1.1 Problemin Tanm

1.2 Konu le lgili Daha nce Yaplm almalar 1.3 almann Ama ve Kapsam 1.4 almann Yntemi

BLM K - OK KATLI YKSEK YAPI KAVRAMI 2.1 ok Katl Yksek Yap Tanmlar ... 2.2 ok Katl Yksek Yaplarn Geliim Sreci 2.2.1 2.2.2 2.2.3 Kuleler Ve Antlar .. 19.Yzyldaki Gelimeler ada Gelimeler (20.Yzyldaki Gelimeler ) 2.2.3.1 1985 1930 Devresi 2.2.3.2 1930 1960 Devresi 2.2.3.3 1960 Sonras Dnem ... 2.2.4 Trkiyedeki Gelimeler .

2.3 ok Katl Yksek Yaplar Ortaya kartan Nedenler 2.3.1 Sosyal Nedenler ..

viii

2.3.2

Teknik Olanaklardaki Gelimeler ...

37

BLM - OK KATLI YKSEK YAPILARIN TASARIMINA KENT LENDE ETK EDEN FAKTRLER ........................................ 3.1.1 3.1.2 3.1.3 3.1.4 Seilen Proje Alannn Doal Verilere Gre Deerlendirilmesi Seilen Seilen Seilen Proje Proje Proje Alannn Alannn Alannn Ekonomik Yasal Servis Verilere Gre 44 46 48 50 53 54 69 Gre Deerlendirilmesi. Gerekliliklere Alar Deerlendirilmesi. Asndan Deerlendirilmesi. 3.2 ok Katl Yksek Yaplarn Fiziksel evre Etkileimi .. 3.2.1 3.2.2 3.2.3 3.2.4 3.2.5 Seilen Proje Alannn evre Dokusu Balamnda Deerlendirilmesi. ok Katl Yksek Yaplarn Kent Siluetine Etkileri . ok Katl Yksek Yaplar ve Kent maj .. 39 40 3.1 ok Katl Yksek Yaplarn Kent leinde Konumlandrlmas ... 39

ok Katl Yksek Yaplar ve Ak Mekan likisi . 69 ok Katl Yksek Yaplarn evrelerine Yaptklar Etkiler . 70 3.2.5.1 3.2.5.2 Fiziksel Etkiler .. Sosyal Ve Psikolojik Etkiler . 70 75 78

3.3 ok Katl Yksek Yap Tasarmnn Kent leinde Deerlendirilmesi BLM DRT - OK KATLI YKSEK YAPI TASARIMINA BNA LENDE ETK EDEN FAKTRLER 4.1 ok Katl Yksek Yaplarda Form Fonksiyon Plan Geometrisi . 4.1.1 ok Katl Yksek Yaplarda Fonksiyon ...... 4.1.1.1 ok Katl Yksek Yaplarda Konut levi . 4.1.1.2 Otel Olarak ok Katl Yksek Yap Kullanm

83 84 84 84 87

ix

4.1.1.3 Bro Binas Olarak ok Katl Yksek Yap Kullanm 4.1.1.4 Karma levli Yaplar .. 4.1.1.5 ok Katl Yksek Yap Fonksiyonun Mimari Tasarma Etkileri ............................................ 4.1.2 ok Katl Yksek Yaplarda Form . 4.1.2.1 ok Katl Yksek Yapnn Ktlesel fade Biimleri . 4.1.2.2 ok Katl Yksek Yap Blmleri 4.1.2.3 ok Katl Yksek Yap Ktlesinin Grsel Etkileimleri 4.1.2.4 ok Katl Yksek Yap Formunun Mimari Tasarma Etkileri . 4.1.3 ok Katl Yksek Yaplarda Plan Geometrileri......... 4.1.3.1 Yap ekirdeinin Konumlandrlmas 4.1.3.1.1 4.1.3.1.2 4.1.3.1.3 Yap ekirdeinin kat planndaki yeri . Yap ekirdeinin konumuna gre plan emalar ekirdek alannn planlanmas 4.1.3.2 Yap Formuna Gre Plan emalar 4.2 ok Katl Yksek Yaplarda Tayc Sistem .. 4.2.1 4.2.2 Tayc Sisteme Etkiyen Ykler ve Bunlarn Tanmas . 4.2.2.1 4.2.2.2 4.2.2.3 4.2.2.4 4.2.2.5 4.2.2.6 4.2.2.7 4.2.2.8 4.2.3 4.2.3.1 ereveli Sistemler... Perde (Kesme) Duvarl Sistemler..... ekirdekli Sistemler.. Tbler Sistemler...... Kompozit (Hibrid) Sistemler..... Gelecek in nerilen Yap Sistemleri . ok Katl Yaplarda Deme Sistemleri .. Tayc Sistem Malzeme Seimi ....

88 92 94 95 96 97 100 100 101 102 103 107 108 109 111 111 115 117 119 120 131 133 136 142 143 144

ok Katl Yaplarda Tayc S istemler... 113

Perde Duvarl ve ereveli Sistemler... 118

ok Katl Yaplarda Tayc Sistem - Tasarm Etkileimi. 4.2.3.2 Tayc Sistem Seimi Mimari Tasarm Etkileimi

4.3

ok Katl Yksek Yaplarda Sirklasyon.. 4.3.1 4.3.2 4.3.3 4.3.4 4.3.5 Yaya Karakteristikleri...... Merdivenler..... Yryen Merdivenler....... Rampalar. Asansrler 4.3.5.1 Modern Asansrler ve Tipleri . Arlkl Asansr Sistemini Oluturan Elemanlar. 4.3.6 4.3.7 Yasal Snrlamalar ok Katl Yksek Yaplarn Tasarmnda Sirklasyonun zlmesi 4.3.7.1 4.3.7.1.1 4.3.7.1.2 4.3.7.1.3 4.3.7.2 ok Asansr Sistemlerinin Projelendirilmesi Asansrlerin Say ve Kapasitelerinin Belirlenmesi . Asansrlerin Tasarm in Gelitirilmi Sistem Katl Yksek Yaplarda Merdivenlerin Planlamas . 4.3.5.2 Kar

154 154 156 159 160 160 162 166 169 170 173 180 183 186 188 189 190 191 193 193 195 197

ok Katl Yksek Yaplarda Asansr Planlamas 172

4.4

ok Katl Yksek Yaplarda Cephe Tasarm ... 4.4.1 Giydirme Cephe Sistemleri...... 4.4.1.1 4.4.1.2 4.4.2 4.4.2.1 4.4.2.2 4.4.2.3 4.4.2.4 4.4.2.5 Prekast Betonarme Giydirme Cepheler Metal ereveli Giydirme Cepheler. Statik .... Genleme Ve Hareketler... Is Yaltm Ve Kondensasyon ..

Giydirme Cephelerin Performans Kriterleri.

Szdrmazlk .. 196 Ses Yaltm ... 202

xi

4.4.2.6 4.4.2.7 4.4.2.8 4.4.2.9 4.4.3 4.4.3.1 4.4.3.2 4.4.3.3 4.4.4 4.4.4.1 4.4.4.2 4.4.4.3 4.4.5 4.4.5.1 4.4.5.2 4.4.6 4.4.6.1 4.4.6.2 4.4.6.3 4.4.6.4

Gne Kontrol Yangn Korunumu Temizlik Derzlerde Performans Kriterleri..

203 205 206 207 208

Performans Kriterlerini Salayan Sistemler...

Stick Sistem (ubuk Sistem).. 209 Panel Sistem.. 210 Yar Panel Sistem.. 211 212 216 218

Szdrmazlk le lgili Sistemler. Su Boaltma Ve Havalandrmal Sistem...

Kapal sistem 212 Basn Dengeli Sistem... 217 Parapetli Sistemler.... 218 Parapetsiz Sistemler.. 221 221 222 Giydirme Cephe Sistemlerinin Seim Kriterleri...

Is Yaltm ve Kondensasyon le lgili Sistemler.....

Cephe Sisteminin Bina Tasarmna Etkileri .

Alnmas Gereken nlemler.. 227 Cephe Tasarmnda Malzeme Seimi 231 Cephe Sisteminin Bina Tasarm Asndan 234 237 237 238 240 240 243 244 246 248 Deerlendirilmesi

4.5

ok Katl Yksek Yaplarda Donanm . 4.5.1 Tesisat Sistemi .. 4.5.1.1 4.5.1.2 Shhi Tesisat . Elektrik Tesisat 4.5.1.2.1 4.5.1.2.2 4.5.1.3 4.5.2 4.5.3 Enerji Sistemleri.. Enerji lm Tesisleri ...

klimlendirme .....

Gvenlik ... Yangn .. 4.5.3.1 Yap Tasarmnda Yangn

Faktrnn 249

xii

Deerlendirilmesi........................................................ 4.5.3.2 Yangn Gvenlik Sistemleri .. 253 4.5.3.2.1 4.5.3.2.2 4.5.4 ok 4.5.4.1 4.5.4.2 4.5.4.3 Katl Uyar sistemleri . Sndrme sistemleri .. Yap Tasarmnda Donanmn 257 264 265 269 269 270 ve 253 254

Yksek

Etkileri.. 256 Shhi Tesisat Sisteminin Bina Tasarmna Etkileri .. Elektrik Sisteminin Bina Tasarmna Etkileri .. Havalandrma ve Klima Sistemlerinin Bina Tasarmna Etkileri... 4.6 ok Katl Yksek Yaplarda Bilgisayar Teknolojisi ... 4.6.1 Bina Otomasyon Sisteminin Genel zellikleri.. 4.6.1.1 Akll Sistemlerde Kullanlan Programlar. Sistemlerde Kullanlan Sistemler 4.6.1.2 Akll 4.6.2 4.6.3

Kapsamlar 272 Bilgisayar Teknolojisinin Yapda Kullanm ... 274 Bilgisayar Teknolojisi Yap Tasarm likisinin 275 Deerlendirilmesi ... BLM BE - OK KATLI YKSEK YAPI RNEKLERNN RDELENMES VE KARILATIRILMASI . 5.1 Dnyadan rnekler .... 5.1.1 Taipei 101 ................................................................ 5.1.2 Petronas Kuleleri (Petronas Twin Towers) ..... 5.1.3 Sears Tower ..................................................................................... 5.1.4 Bank Of China ..... 5.1.5 Turning Torso ...... 5.2 Trkiyeden rnekler 5.2.1 bank Tower . 5.2.2 Mertim ... 277 278 278 280 285 288 291 293 293 296

xiii

5.2.3 Sabanc Center . 5.2.4 Metrocity 5.2.5 Tefken Tower . 5.3 Kriterler Dorultusunda Karlatrmalar .. 5.4 Karlatrmalarn Deerlendirilmesi BLM ALTI SONU Sonu . Kaynaklar ..

298 301 304 308 317 320 320 331

xiv

BLM BR GR

1.1 Problemin Tanm ok katl yksek yaplarn geliimine baktmzda, 20. yzyldan itibaren byk ilerlemeler kaydettiini grmekteyiz. 19. yzyl sonu ve 20. yzyl bandaki endstriyel gelimeler, ehirlerde, yaam ve alma alanlarnn birbirinden ayrld, blgesellik ilkesine dayal, yksek younluktaki bro ve ticaret ilevlerinin kent merkezlerinde yer almaya balamasyla konut alanlar bu merkezlerin dna kaymaya balamtr. Blgesel ayrm modelinin meydana getirdii; konut ve i blgeleri arasndaki zaman ve enerji kayb, ulam sorunu, ok sayda park yeri gereksinimi, kent merkezlerinin alma saatleri dnda gvenlii gibi olumsuzluklar nedeniyle, 1960lardan itibaren, konut, bro ve ticaret ilevlerinin kent merkezlerinde birlikte yer almas fikri arlk kazanmtr. Toplumbilimciler, ekonomistler ve kullanclar ayn kentsel evrede yaamann ve almann eitli yararlarn savunarak bu modeli desteklemilerdir. Bu modelin binalarn ilevine yansmasyla, kent merkezlerinde byk ounluu bro ve ticari ilevli olan yaplar yannda konut ve ok ilevli (karma ilevli) ok katl yksek yaplar tasarlanmaya balanmtr. lkelerin, ehirlerin ve byk holdinglerin reklam arac olarak kendi g ve prestijlerini gerek ykseklik gerekse yapnn tasarmndan balayarak iletmesine kadar kullandklar ileri teknolojiyle gsterdikleri bir bina tipolojisi olan ok katl yksek yaplar prestij ve gcn ifade ekli olarak kent siluetlerimizde kendilerini gstermektedirler. Kentsel adan ve de kullanclar asndan deerlendirilerek tasarlanmas gereken ok katl yksek yaplar, kent ve bina leinde ortaya kan doal aydnlanma yetersizlii, ulam, otopark, kentsel teknik donat, kentsel siluet eklinde

ortaya kan olumsuzluklarn yannda karmak kullanm trleri ile kent merkezlerinde yeni bina topolojilerini oluturmaktadrlar. Bunun yannda bilimsel gelimeler, yap malzeme ve teknolojilerindeki teknik aamalar, bilgisayar teknolojilerindeki gelimeler ok katl yaplarn deyde daha da bymelerine olanak vermitir. Ekonomik adan bakldnda, kent merkezlerindeki nfus younlamas, yapm alanlarnn kstlanmas ve arsa deerlerinin artmas sonucunda ok katl yksek yaplar ou zaman kanlmaz bir zm olarak ortaya kmtr. Bu yaplara gerek kent leinde gerekse bina leinde bakldnda, bulunduklar blgenin corafi karakterine ve toplumun politik, ekonomik, sosyal dzenine gre biimlenmesi gereken tek ya da ok ilevli yksek yaplarn planlanmasnn ve tasarmnn ne kadar nemli olduu ortadadr. Bu sebeple ok katl yksek yaplarn yksekliklerinin ve bina ktlelerinin belirlenmesinde ve binann fonksiyonunu en iyi ekilde srdrebilmesi iin olduka kapsaml bir planlama ynteminin gereklilii ortadadr. eitli tasarm, retim ve yapm ekiplerinin koordineli bir ekilde almalarn gerektiren bu yaplarda, mimarn ilevini salt ilevsel gereksinimlerin karlanmas ve estetik zmler ile snrlamak yetersizdir. zellik tayan bu yaplarda tayc sistem, sirklsyon, bina donanm, gvenlik, yangn, bakm / iletme ve estetik kayglar tasarm aamasnda ayrntl olarak ele alnmaldr. Bu alma kapsamnda, yakn ve uzak evresini, fiziksel evre - kent dokusu, her trl kentsel altyap ynnden etkileyen, yapm, retim yntemlerinde ve tayc sistem kurgusunda geleneksel yntemlere gre farkllamalar gsteren ok katl yksek yaplarn tasarmna etki eden faktrler, kavramsal ve teknik adan incelenerek tasarm asndan deerlendirmeler yaplacaktr. Seilen rnekler ile yap tasarmna etki eden alt bileenlerin yapda kullanm karlatrmal olarak irdelenecektir.

Bu aratrma kapsamnda ele alnacak yksek binalar, literatrde 25 kat ve zerinde tanmlanan, tayc sistem, tesisat, d cephe malzemesi ve detaylar, asansr dzenleri, yangn nlemleri bakmndan olduka farkllklar gsteren, teknolojinin n plana kt ok katl yksek yap (gkdelen) olarak tanmladmz bina trleridir. 1.2 Konu le lgili Daha nce Yaplm almalar zellikle tez iin belirlenmi konunun bina bileenleriyle ilgili olmas sebebiyle kaynak aratrmasnda yukarda bahsedilen zellikli konularla (tayc sistem, sirklasyon sistemi vb.) ilgili yaplm almalar ve yaynlar taranarak, tezin konusu olan ok katl yksek yaplarda tasarm kriterleri oluturulmaya allmtr. almamz balangcnda yaplan n aratrmada, yksek yaplar konusunda yaplan alma ve aratrmalarn (yksek lisans tezleri, konuyla ilgili sempozyum notlar, ders notlar) byk ounluunun, bugne kadar bu konuda yaplan uygulamalarn genel bir derlemesi veya spesifik konular zerinde (tayc sistem, sirklasyon sistemi vb.) younlat grlmektedir. Aratrmayla ilgili yurtdnda ve yurt iinde yaplm almalar aada aklanmtr: Yurt dnda, yksek yaplar ve ok katl yksek yaplar tantmak iin yaplm almalar bulunmaktadr. zellikle yurtdnda yaplm rneklerle ilgili olarak kaynaklarda daha ok rneklerle ilgili genel bilgiler bulunmaktadr. Bunun dnda zellikle Yksek Yaplar ve Kentsel evre Birlii (Council on Tall Buildings and Urban Habitat Committee) tarafndan yaynlanm yaynlar ile kaynaka blmnde belirtilen yurtd kaynaklardan faydalanlmtr. Trkiyede konuyla ilgili yaplm tezler ve almalar ise kaynaka blmnde belirtilmitir. 1.3 almann Ama ve Kapsam ehrin dokusuna, alt yapsna, uzak veya yakn evresine, siluetine etki eden iinde tekli veya oklu fonksiyonlar ve birimleri barndrabilme zelliinden dolay

kalabalk nfusa hizmet eden bu yap tiplerinin doru ekilde tasarlanmas, gerek kent leinde gerekse bina leinde son derece nemlidir. Tasarmn, bina iin yer seiminden balayan ve binann imalatndan bakm, iletilmesine kadar geen tm aamalarnda nem tamas ve bu sreci besleyen tasarm, retim ve yapm ekiplerini oluturan eitli uzmanlarn koordineli bir ekilde almalarn gerektirmektedir. Bu almada kapsamnda, ok katl yksek yap tasarmnda birden fazla bilim daln ilgilendiren birok faktrn etkili olmas sebebiyle bu yaplarn tasarmna k tutabilecek bilgilerin aratrlarak, mimari tasarm dorudan etkileyen zelliklerin vurgulanmas ve bundan sonraki almalar iin ok boyutlu bir kaynak oluturulmas hedeflenmektedir. Yrtlen almada ilk aamada, ehirlerimizin genel grnmn etkileyen onlar dorudan kullanan veya dardan alglayan insanlarn bak asna yeni bir yn kazandrm ok katl yksek yap kavram, bu yap trnn tarihsel geliimi, bu geliimi hazrlayan faktrler zerinde durularak ok katl yksek yap kavram aklanmtr. almada, gnmzde kanlmaz yap eidi olarak karmza kan ok katl yksek yaplarn gerekli olup olmad tartmalarnn tesinde, bu yap trlerinin olumsuzluklarnn en aza indirilip avantajlarndan en iyi ekilde yararlanmak amacyla bu yap trnn tasarmnda tasarmc asndan bilinmesi gereken noktalar saptanmas hedeflenmitir. Bu ama dorultusunda bu yaplarn gerek tasarmna balamadan nceki sre de (yap alannn irdelenmesi, kentsel evre yap etkileiminin deerlendirilmesi) gerekse binann tasarm aamasnda etkili olan bina alt sistemleri incelenerek, binann yapmndan ve iletmesine kadar olan sreci etkilen tasarm kararlarnn bina tasarmna etkileri deerlendirilmitir. Bu deerlendirmeler sonucunda oluturulan ana balklara gre seilen spesifik yurtii ve yurtd rnekleri kyaslamal olarak incelenmitir.

ok katl yaplarn tasarm, az katl yaplara gre nemli farkllklar gstermektedir. Projelendirme almalarnda disiplinler aras ibirlii ve uyumun yannda, fonksiyonlarn katlarn yksekliine gre ayarlanmas, yatay ve dey sirklasyon, plan tipleri, form, estetik - fonksiyon btnlemeleriyle yksek teknolojiye uygun bir tasarmn i ve d tm etkileri en iyi ekilde deerlendirilerek gerekletirilmesi gerekmektedir. ok katl yksek binalarn projelendirme srecinde oluturulan proje grubu, kapsaml bir organizasyon olup, bnyesinde eitli uzmanlar yer almaktadr. Binann salkl ve problemsiz olmas hedefi ile oluturulan bu byk organizasyonda, yap retimi tam bir koordinasyona balanm olmas gerekmekte ayrca bu koordinasyon erevesinde, hibir uzmanlk alannn eksikliine meydan verilmemesi gerei ortaya kmaktadr. Bylesine i ie kenetlenmi, biri dierine muhta ve birbirinden ayrtrlmayacak bir alma iinde olan bu grupta, mimarn rol de ok byktr. Binann zellikleri ile ilgili kararlarn, tm proje grubunun abalar ile gereklemesi gereklidir. lk taslaklar ve fikirler mimar grubun almalar ile ortaya konulan fikirler tm uzmanlk dallar ile birlikte tartlarak bir sonuca ulalmaktadr. Yatrmcnn mimarla diyalog kurmas ile balayan retim sreci, ok eitli disiplinlerin konunun iine ekilecei ve uygulama aamasnn sonulanmasna kadar mimarn grev ve sorumluluunun hi bitmeyecei bir grnm sergileyecektir. ok katl yksek binalarn geliimi ve yapmlar kanlmaz hale gelirse, bu yaplarn kullanclar ve evresindekiler iin toplumsal, ilevsel, ekonomik bakmdan verimli, teknolojik bakmdan en uygun koullar oluturan iinde yaamas, almas, elenmesi ilgi ekici, estetik adan da heyecan verici yeni ortamlar, evreler yaratmas iin aba harcanmaldr. 1.4 almann Yntemi Yukarda belirtilen amalara ulamak iin alma genelinde, bilgi toplama, analiz ve sentez yntemleri kullanlarak, aada belirtilen aamalar izlenmitir.

1. Aama (Konu ile ilgili almalarn aratrlmas): Trkiyede ve yurtdnda yaynlanm konu ile ilgili kitap ve makaleler taranm; eitli kurumlarca dzenlenen sempozyum, panel ve konferans notlar incelenmitir. Tezin nc ve drdnc blmlerinde, konunun kapsam olarak genilii daha nce alt balk olarak deinilen konu balklaryla ilgili yaplm olan kapsaml tez ve zel almalar incelenmi bu almalardan zellikle mimari tasarma girdi oluturacak bilgiler alnmtr. Yine nc ve drdnc blmleri iin farkl disiplinlerden kiilerin grlerine bavurulmu, literatr taramas yaplm, uygulanm rnekler incelenmi ve internet ortamndan yararlanlmtr. 2. Aama: Yaplan aratrmalar sonrasnda tezin konusu olan ok katl yksek yaplarn tasarmna etki eden faktrler incelenerek, bina tasarmyla etkilemeleri sentez yntemi kullanlarak deerlendirilmitir. Tez kapsamnda Amerikann New York ve San Francisco ehirleri ile lkemizde stanbul ve zmirdeki ok katl yksek yap rneklerine ilikin gzlemlere yer verilmitir. 3. Aama: Yurtd ve yurtii rneklerinin yer ald beinci blmde ise, ilevsel adan gruplandrma yaplarak analiz almas yrtlmtr. Yaplan analiz almas sonras seilen rneklerde belirlenen kriterler dahilinde mimari rnde ortaya kan art deerler ile kstlamalar karlatrmal olarak deerlendirilmitir. 4. Aama: Sonu blmnde, tez kapsamnda irdelenen ve rneklenen ok katl yksek yaplarla ilgili olarak elde edilen bulgularn, mimari tasarm ynlendirmesine ynelik boyutlar sergilenmekte ve vurgulanmaktadr.

BLM K OK KATLI YKSEK YAPI KAVRAMI

2.1 ok Katl Yksek Yap Tanmlar Ykseklii tanmlamak ve anlatmak g bir itir. Ancak d grn olarak ykseklik, alglanlabilir bir kavramdr. Bir katl bir bina yannda be katl bir bina, yksek bir bina olarak grlebilir. Avrupada yirmi katl bina, yksek olarak tanmlanabilir. Ancak, bir kasabaya gre alt katl bir bina, yksek bir binadr. Yksek yaplar, ortaya kan gvdesi, yap ktlesi iinde ilev barndran, yaplam alan arttrmak amac ile kat adedi arttrld iin ykselen ve bu nedenle evredeki yaplara kyasla g delercesine ykselen yaplardr. Konuya aklk getirmek gerekirse bir tanma gre, yerden ykseklik ve kat adedi gz nnde bulundurulmamak koulu ile toplam kat alan sz konusu yapnn gerekletii arsa iin geerli olan yaplama koullarndan fazla olan yaplar, yksek yaplardr. Yani zel imar msaadelerinin salanmas ile ykseklik almasdr. Bir dier tanma gre de, yirmi ya da daha ok katl olup, bulunduklar yaplam evrede allmam kentsel, grsel etkiler yapan yksek yapdr. Ancak ok katllk ya da evredeki yaplarn yksekliklerine gre deien bu nedenle de greceli bir niteliktir. Gnmzde gkdelen olarak adlandrlan ok katl yksek yap, ykseklii yap tabann oluturan boyutlar aan, evresindeki yaplardan belirgin bir ekilde yksek olan, yap ktlesi iinde kullanm alan art salayan, ktlesinin nc boyutu ve tm yap yzeylerinin alglanma zellii nedeniyle kentsel ve evresel etkileme nitelii olan yaplardr. Bu nedenle de salt ilevsel olan bu yaplar zaman iinde g ve stat sembol olmulardr. 19. yyin sonlarnda A.B.D.de yaplmaya balanan, evresindekilere gre nemli lde yksek ilk binalar, Skyscraper (Gkdelen) diye adlandrlmtr.

Skyscraper deyimi yerine Franszcada Gratte-Ciel (Gkdelen), Almancada Hochhaus (Gkdelen) ve Wolkonkratzer deyimleri kullanlmtr. ngilizcede ise Tall Building, High Rise Building deyimleri kullanlmaktadr( ke, 1989). Chicago ve New York gibi byk ehirler iin yetmi ve stndeki katl binalar, yksek bina olarak nitelendirmek mmkndr. Yksek binalar ile ilgili tanmlamalar eitli disiplinlerde ve kendi alma snrlar iinde farkl biimlerde yaplmaktadr(Ylmaz, 1998). Bunun yannda yksek binalar iin yaplm olan birok tanm bulunmaktadr. Bu tanmlar u ekilde sralayabiliriz: Yirmi, otuz ya da daha ok katl yap (Bayr, 1991, s.4). Yap kurallarna gre; asansr konulma zorunluluundan dolay 5 yada daha fazla katl binalar (Beedle, 1984, s.6). Byk ehirlerde yangn ynetmeliine gre; yangna kar zel nlemler alma zorunluluundan dolay 10 yada daha ok katl binalar (Beedle, 1984, s: 7). ABD'de yap kurallarna gre; evredeki yap st snrn genellikle 12 kat aan binalar (l & Karata, 1989, s: 279). Belirli bir ehir parasndaki yaplarn yksekliini aan binalar (Acerknacht 1984, s: 9). Genel olarak 10 kat mertebesinden balayan yksek yaplar, bugn 100 katn stne kabilmektedir. (Anon, 1972, s:11). Yap mhendislii asndan tanmlamada ise, Alman standartlar, en yksek noktas 22 m.yi aan yaplar, Yksek yap olarak tanmlar. Amerika'da ise bu snr, 12 kat olarak kabul edilmitir.(Ayts, 1991, s: 48).

Trkiyede imar ynetmeliklerinde 10 kat veya daha ok katl bina, yksek bina kabul. edilir. (Eren, 1996, s:5) Yksek bina, 25 kat snrn aan, ounlukla i merkezi kullanm amal retilen, dikey geliimi nedeni ile ileri teknoloji uygulamalar gerektiren, grsel etkisi ile prestij imaj yaratan bir binadr. (Yeil, 1993, s: 7) Taban alan kk, ykseklii taban boyutlarna gre daha fazla, genellikle kule biiminde, narin binalardr. (Byk Larousse Szlk ve Ansiklopedisi, 1986, s: 503) Yksek bir yap ykseklii ile evresindeki binalardan farkl bir tasarm, konstrksiyon ve kullanm koullar oluturan binadr. (Beedle & Rice, 1995, s: 7) Yksek yap, 25 kat snrn aan, ounlukla i merkezi kullanm amal retilen, dikey geliimi nedeni ile ileri teknoloji uygulamalar gerektiren, grsel etkisi ile prestij imaj yaratan bir binadr. (Sezen, 1989, s: 167) Yap mhendislii asndan bir baka tanmlamada ise, Yksek yaplar, yap mhendislii asndan bakldnda, en st kat demesinin, yapnn oturduu zemin yzeyinden ykseklii 22 m. ve daha fazla olan yaplardr. Bu st snr aan yaplarda, yatay yklerin (deprem, rzgar) tanmas dey yklere oranla daha fazla nem kazanmaktadr. (zgen & Kambaser, 1988,s:11) Yap mhendislii asndan yine bir baka tanmlamada, Almanca Wolken kratzer, ngilizce Skyscraper, Franszca Gratteciel olarak bilinen gkdelen genel anlamda evrelerindeki yaplara gre nemli lde yksek olan yaplardr. Ancak bu tanmlamann daha nesnel olmas iin bu yksekliin en az ne olmas gerektii zerinde durulmas gerekir. rnein Almanyada bu yksekliin alt snr 22 m. olarak saptanmtr. 22 m. ve daha yksek yaplarn Hockhaus ynetmeliince hem mimari, hem de statik hesaplar ynnden ele alnmas gerekir (Tapan, 1989, s:91).

10

lk rneklerine ABDde rastlanan ok katl binalara verilen ad.(Bayr, 1991, s:4) Biz bildirimizde yksek yaplar ve gkdelenleri iki farkl snflandrmaya tabii tutarak, iki balk altnda incelemek istiyoruz. - Yksek Binalar: 10-25 kata kadar ykselen binalar bu gruba girer. - Gkdelenler: 25 katn stndeki tm yksek yaplarda gkdelenler grubuna girer. (zek & Erdoan, 1992, s: 51) Nitelik asndan yaplan bir tanmlamada ise, Ykseklii planlamay, tasarm ve kullanm kesinlikle etkilemektedir veya Bir yap ki; ykseklii nedeniyle tasarm, konstrksiyon ve kullanmda belirli bir blge ve devrin sradan yaplarnda var olanlardan farkl durumlar belirtir. (Tall Buildings, 1980, s: 7) zmir Bykehir Belediyesi Yksek Yaplar Ynetmeliinde ise, yksek yaplar yle tanmlanmaktadr: 2.01 - Yksek yaplar: Yksek yap, genel olarak yakn ve uzak evresini, fiziksel evre, kent dokusu ve her trl kentsel alt yap ynnden etkileyen bir yap (bina) trdr. Son kat tavan deme kotu 30.80 m.yi ve/veya bodrum kat dahil olmak zere toplam kat adedi 13' aan (13. kat hari) yaplar yksek yap olarak kabul edilir. (zmir Bykehir Belediyesi Yksek Yaplar Ynetmelii, 1996) Alntlardan grld zere ve genel kan itibariyle; yksek yaplar tanm imdiye kadar tam olarak ifade edilememitir. Bugne kadar yaplan tanmlar gz nne alarak, ok katl yksek yaplar iin yle bir tanmlama yapabiliriz: Yakn ve uzak evresini fiziksel evre, kent dokusu, her trl kentsel altyap ynnden etkileyen, yapm, retim yntemlerinde ve tayc sistem kurgusunda geleneksel yntemlere gre farkllamalarn olduu bir yap tr olan ok katl yksek binalar; insanlarn yaama, alma v.b. ihtiyalarn karlayan, ulat ykseklikten dolay tasarm, uygulama ve iletme aamalarnda ileri teknoloji ve bilgi birikimi gerektiren binalardr.

11

Yksek yap tiplerinin belirlenmesinde, bir kriter olarak 22 metrelik snr kabul ederek, (22 metrelik snr, dey yklere oranla yatay yklerin (deprem, rzgar) daha fazla nem kazand snrdr.) yksek yaplar; yapm, retim yntemleri ve teknolojik problemler asndan; kule yaplar, yksek yaplar ve ok katl yksek yaplar olmak zere e ayrabiliriz:
OK KATLI YAPILAR

KULE YAPILARI

YKSEK YAPILAR

OK KATLI YKSEK YAPILAR

ekil 2.1 ok Katl Yaplar

Kule Yaplar; gnmzde bat literatr, kule kelimesine, ngilizcede karlk olarak gelen tower szcn genellikle, ok yksek yaplar iin kullanlmaktadr (Bank of China Tower, Sears Tower vs..). Fakat bu yaplar ykseklik ve formlarndan dolay bu ekilde isimlendirilmektedirler.

ekil 2.2 Atakule (Ankara)

Ancak bu kelimenin tarihsel geliimine baklacak olursa: dinsel, savunma veya sosyal kullanm amal olarak kare, yuvarlak veya al bir yzey zerine dikine ykselen, narin yaplara verilen genel bir isim olarak grmekteyiz. rnek olarak; zigguratlar, piramitler, fenerler, minareler, an kuleleri, su kuleleri, gzetleme, savunma ve seyir amal kuleler verilebilir. Bu yaplar genel olarak; bulunduklar

12

dnemin en yksek yap rnekleri olmulardr. Bu noktada, gnmzde yaplan telekominikasyon kuleleri, aydnlatma kuleleri, yksek voltaj kuleleri, hava alan kuleleri, rzgar kuleleri gibi daha pek ok ada kule rnekleri de saylabilir. (Atakule-Ankara(ekil 2.2), Beyazt Su Kulesistanbul, spanya-Barcelona Telecommunication Tower-Norman Foster vs.). Bu ada rnekler genel olarak; ince narin bir yap, ortada bulunan bir ekirdek ve bu ekirdee asl bulunan yatay katlar eklinde karmza kmaktadr. Yksek Yaplar; 25 kata kadar ykselen binalardr (zerk & Erdoan, 1992, s.51). Bu ksmda yer alan binalar iki ksmda incele mmkndr: o 10-12 kata kadar yksek binalar; yaygn allagelmi teknoloji ile ina edilebilen, iletmede nemli glkler kartmayan binalardr. Kullanm amalarna gre, baz zel tip binalarda, zel glkler sz konusudur. o 20-25 kata kadar yksek binalar; tayc ve tesisat bakmndan daha karmak problemler tayan bu yaplar, tasarm aamasnda, dey ulam ve tama analizleri gerektirir. Yapnn hafifletilmesine aba harcanr.

ekil 2.3 BMW AG (101 m.- 22 katl), Mnih/Almanya

13

ok Katl Yksek Yaplar (Gkdelenler): Tez kapsamnda da ele alnacak olan, 25 katn zerindeki tm yksek yaplar bu gruba girer(zerk & Erdoan, 1992, s.51).

21 st Century Tower (Dubai, BAE) 269m.-55katl

111 South Wacker (Chicago, ABD) 208m.51katl

120 Collins Street (Melbourne, Avustralya) 264m.-52 katl

AT&T Corporate Center (Chicago, ABD) 307m.60katl

ekil 2.4 2560 kata kadar olan ok katl yksek yap rnekleri

o 25-60 kata kadar ykselen binalar; tayc sisteminde ilk zamanlar, elik kullanlmasna ramen, gnmzde betonarme olarak da yaplmaktadr. Tesisat bakmndan dey ksmlara ayrlmas ve arada yardmc merkezler kurulmas gerekmektedir. Asansrler, belirli yksekliklere hizmet etmek zere gruplandrlarak, programlandrlr ve planlanarak hzlar 5-6m./snye kadar ykseltilir.

Aon Center (Chicago, ABD) 346 m.-83 katl

Baiyoke Tower II (Bangkok, Tayland) 304m. -85 katl

John Hancock Center (Chicago, ABD) 344m.-100katl

Taipei 101 (Taipei, Tayvan) 509 m.-101 katl

ekil 2.5 60 kattan yksek olan yap rnekleri

14

o 60 kattan yksek binalar; tayc sistem, tesisat, d cephe malzemesi ve yangn nlemleri iin stn teknoloji gerektirir(ke, 1989). 2.2 ok Katl Yksek Yaplarn Geliim Sreci 2.2.1 Kuleler Ve Antlar Yksek yaplarn tarihesine bakldnda, ilk rnekler olarak karmza bir takm kuleler kmaktadr. Bunlarn banda Toskanada ki Giminiano kasabasnda yer alan yapmlar 12. yy.a uzanan, koruma amal kuleleri ya da Polonyadaki ykseklikleri 97m.ye varan Asinelli ve Garisenda kuleleri gelmektedir (Rudofsky, 1964). evredeki dier yaplarn ykseklikleri ile beliren ve zerinde ilev barndran, baka bir deile ilevi yksek olmak olan bu yaplara her dnemde rastlama olana vardr. Farkl ilevlere ynelik olarak minareden an kulesine, dikili tatan deniz fenerine, saat kulesinden televizyon yayn kulesine kadar sembolik, antsal, koruma amal veya zel ilevli olan ve ykseklikleri ile ne kan tm yaplar yksek yapdr (Eyce, 1997). nsanolu var olduu andan balayarak, nceleri korunmak, barnmak, llerini gmmek ve tapnmak amacyla yaplar oluturmutur. Daha sonra topluluklarn kalabalklamasyla etkinlikler de artm ve bu art yaplarn eitliliine yansmtr. Deiik amalarla yaplan bu yaplar uzun yllar tek veya birka katl olarak gelimitir (zgen, 1989). Tarihin en eski yaplarndan biri olan, Msrllarn krallar Keopsu gmp, hazinesini saklamak iin tatan yaptklar piramit (M 2600), 146 metre ykseklii ile yksek yaplarn ilkidir. Daha sonra Yemende Haroz Dalarnda kesme tatan mesken olarak yaplm kule evler grlmektedir. Bu mesken kulelerinin temelleri moloz talardan yaplp, st katlar saman ve amurdan, 60 cm kalnlnda bloklar ile ykselmekteydi. Bu ok katl yaplarda stabilite, zamanla talaan bu bloklar ile salanyordu (Sev, 1997).

15

M.. 600 ylnda Babilde pimi kerpiten yaplan nl Babil Kulesi, gizemlilik, simgesellik ve yklenen anlamlar asndan, antik dnyann en nde gelen yaplarndandr. Babil Kulesi, yukarlara, yani Tanr katna, yani bilginin, bilgeliin mekanna ulamak istedii iin, onu yapmaya kalkan haddini bilmezler, Tanr tarafndan cezalandrlmlardr (Tmer, 1999). Eski bir mabet olan Babil kulesinin ykseklii 90 metredir. skenderiye feneri ise Grekler iin bir dnya harikas saylan, M 282 ylnda yaplm bir kuleydi. Ykseklii 140 metre olan bu yap, 1200 yl boyunca dnyann en yksek yaps olma unvann tamtr (Tmer, 1999). Roma mparatorluunun ikiye blnmesiyle yksek yaplarda bir duraksama grlmtr. Bu durum zellikle kilise mimarisinde de farkllamaya neden olmutur. Batda serbest an kuleleri yaplrken, douda havari planl, kubbeli bazilikalar yaplmaya balanmtr. Bu bazilikalarn gelitirilmesiyle yllar sonra Gotik Mimaride dnyann en yksek katedralleri yaplmtr. Gotik Mimaride tulalarla yaplan ilk yap ise Ulm Katedralidir. Halen gnmzde dnyann en yksek katedrali olan bu yap ile ykseklik ilk olarak 162 m.yi amtr(Tmer, 1999). Uzak Dou lkelerinden Japonya, in, Kore ve Himalayalarda mimarinin yegane belirleyicisi, burada yaayanlarn atalarndan kalan kltrdr. Bu lkelerde kulelerin yapmnda ahap ve tula malzemeler kullanlmtr. ok katl kule eklinde strktrler olan Pagodalar ibadet alannn iinde veya ondan bamsz olarak yaplan mabedlerdi. Narada MS 680 ylnda yaplm olan Yakushi Pagodas 34 m. yksekliindedir. Japon marangozlar bu yapda uyguladklar konstrksiyonun eklini Koreli marangozlardan renmilerdir. Planda grlen 12 ahap kolon bir d kareyi, en iteki drt ahap kolonda bir i kareyi oluturmaktadr. Aratrmac mimarlar, ereve eklindeki bu strktrel sistemin 1000 yldan fazla sre boyunca depremlere ve Japonyann tayfunlarna kar koyabildiini sylemektedirler(Tmer, 1999).

16

Bu rnekler gsteriyor ki, tarihsel sre iinde yksek yaplar ilk olarak antsal ve dini amalarla yaplmaya balam, daha sonra ada sistemlerin gelimesiyle kendine zg yerini bulmutur. 2.2.2 19.Yzyldaki Gelimeler Kagir duvarl yaplar; nsan var olduu andan balayarak korunmak ve barnmak amacyla yaplar oluturmu, bu yaplar oluturmu, bu yaplar tek veya iki katl olarak uzun yllar boyu yatay gelimitir. Fakat Roma ehirlerinde 10 kata kadar ykselen tayc duvarl yaplara rastlanmaktadr. ok katl kgir yaplarn tarihi eski alara kadar dayanmaktadr. Uzun yllar ok katl yaplar yalnzca giri ve k iin delikler ieren kagir duvarlarla oluturulmutur. Bunlarda tm dey ykleri ve d etkileri kagir duvarlar tamaktayd. Bu aklklar kemerlerle, demeler ise kubbe ve tonozlarla geilmitir. Ahap malzemenin ok katl yap strktrlerinde kullanlmas ile yatay yklere kar rijitlii, apraz ahap elemanlar ve tula dolgu malzemesi tarafndan salanan yaplar yaplmtr. Roma mparatorluunun dmesi ile kaybolan yksek kagir duvarl yaplar, 19.yzylda bat ehirlerinin hzla bymesiyle artan nfus younluu karsnda yeniden ortaya km, tayc ta duvarl yap prensipleri tekrar kullanlmaya balamtr; bu sistemde ykseklik arttka duvar kalnlnn da artmas sistemin olumsuz ynlerinden birisidir (Schueller, 1993, s.47). Betonarme plak demenin 19 yzyln ikinci yarsnda kullanlmasna balanmadan nce, kagir duvarl yaplardaki aklklarn geilmesinde dkme demir kiri ve tula dolgu elemanl volta demeler kullanlmtr. Masif cephe duvarlar ile dkme demirli iskeletin kullanlmas, 1800lilerin balarna rastlamaktadr. Binalardaki yatay dayankllk, d masif duvarlarla karlanmtr.

17

Bu dnemde ok katl kagir yaplar en ileri aamasna, 16 katl Monadnock Binas (Chicago) (1891) ile ulalmtr(ekil 2.6). Bu binann zemin kat duvarlar 180 cm. kalnlndayd. D kagir duvarlar, ite demir erevelerden oluan bu yap ile, 19. yzylda yksek bina yapmnda kagir duvarl sistemin ulaabilecei en ileri noktaya gelinmitir.

ekil 2.6 Monadnock Binas (Chicago)

elik iskeletli yaplar; 19. yzyln banda mhendisler, yeni birer inaat malzemesi olan dvme ve dkme demir ile eliin bulunmasyla muhteem kprler yapmlardr. Demir ve daha sonra elik ereve, yapda ykselmeye ve daha byk aklklara olanak salam ve doal olarak hafif iskelet sistemler kullanlmaya balanmtr. elik iskeletin gelimesi 100 yldan fazla bir sre almtr. Bu sadece yap malzemesi olarak demirin tannmas asndan deil, retim yntemlerinin de gelitirilmesi ile ilgiliydi. ok hafif ve tahta ile kaplanm ilk elik iskelet de 1833 ylnda George W. Snow tarafndan Chicagoda uygulanmtr. 1851de Londra Uluslararas Sergisi iin yaplan Crystal Palace ilk zgn elik ereveli yapdr. Bu yap ilk elik strktrl prefabrikasyon uygulamas olarak kabul edilmektedir. Ar yma duvarlar yerlerini, kitle retimi ile yaplm elik ereve ve cam yzeylere brakmtr (Hart & Henn & Sontag, 1974). 1882de ise Minneapolisli mimar Leroy S. Buffington 16 katl elik iskeletli bir yapnn planlarn hazrlamtr.

18

te yandan demir ve eliin karakterize ettii, Alexandre Gustave Eiffelin 1891de bir yarmay kazanarak yapt Eiffel Kulesi, gnmzde Parisin simgesi haline gelmitir.

ekil 2.7 Equitable Life Insurance Company Binas (New York)

19. yzylda elik iskelet ereveli yaplarn ilk uygulamalarnda, erevelerle birlikte cephelerde kagir duvarlar geleneksel olarak kullanlmtr. Bunlarda ereveler, masif duvarlarn iine gizlenmitir. 1850lerin eitli yaplarnda bir i elik iskeletle birlikte, kagir yma cephe duvarlarna rastlanmaktadr. Daha sonra yksek yaplara gereksinimin artmas ve ksa zamanda ok sayda, hafif bina yaplmas gerekleriyle, tayc duvar terk edilerek btnyle elik iskelet sistemlere ynelmitir. Bu tr sistemler 19.yy sonlarnda Chicagoda kendini gstermitir. Bu arada dey sirklasyon eleman asansr gelitirilmitir. lk asansr 1851de New Yorkta bir otelde kullanlmtr. Bu dey rayl sistem 1866ta asma sistem eklinde gelitirilmitir. Yksek yaplarda asansrn salad olanaklar ilk olarak 1870de, New Yorktaki Equitable Life Insurance Company Binasnda kullanlmtr. 1883de mimar William Le Baron Jenney Chicagoda Home Insurance Buildingi yapm ve bu binada tmyle elik ereveler kullanlmtr. Mimaride yeni bir r aan bu yap Council on Tall Buildings and Urban Habitat tarafndan

19

dnyann ilk gkdeleni olarak kabul edilmitir (zgen, 1997). 1931 ylnda, yerine daha yksek bir bina yaplmak zere yklan bu eser, nce 10 katl olarak yaplm ve sonra zerine iki kat eklenmitir. Ta cephe duvarlarnn yalnzca kendini tad bu yap, elik kirilerin yapnn i ksmnda kullanld ilk rnektir. Baka bir mimarlk tarihesine gre ise ilk gkdelen Masonic Templedr. nk 20 katl olan bu yapnn tm katlar kullanlabilmektedir ve bu ykseklik iskelet bir strktr ve asansr ile tanmaktadr. 1889da Jenneynin II.Leiter Binas da tayc duvarlarn hi kullanlmad ilk gerek iskelet yapdr(Schueller, 1977, s.47). 1895te Chicagoda Burnham ve Rootun yaptklar Reliance Binasnda elik ereve bir strktrn cephesinde, hafif malzeme ve cam yzeyler kaplama olarak kullanlmtr. 60 m. yksekliindeki binada yatay rijitlik ince elik bir ereve tarafndan karlanmaktayd (Mainstone, 1975). Ayn mimarlar, elik iskeletin rzgar ykleri altnda yatay stabilitesini arttrmak iin, diyagonal balantlar cephe erevesinde kullanmlar, bylece dey kafes kiri veya perde duvar kavram ortaya kmtr. Betonarme iskeletli yaplar; Portland imentosunun, 1824te J. Aspdin tarafndan bulunmasyla, basnca dayankl bir malzeme olan beton, yap alanna girmitir. 1890larda betonarme, bir tayc sistem malzemesi olarak elikle birlikte kendini gstermitir. Bu dnemde F. Hennebique, T. Garnier, A.Perret Fransada; R. Maillart svirede betonarmenin gcn gelitiren tasarmclar arasndayd. ok katl yapda betonarme iskelet ilk olarak Rue Franklin Apartmannda, A. Perret tarafndan kullanlmtr.(1903, Paris) Ayn tarihlerde Amerikada, ilk betonarme ereveli yksek yap, 64 m. yksekliindeki 16 katl Ingalls Binas (1903, Cincinnatti) yaplmtr. 1902 ylnda yaplm olan Daniel Hudson Burnham tarafndan yaplm olan Flatiron Binas (Fller) ayn dnemdedir. Sonu olarak, 19.yzylda herkesin de kabul ettii bir dizi teknolojik gelimeler olmu, 1870li yllarda yeni konstrksiyon metotlar, otomatik asansrler, merkezi stma, rasyonel donanmlar gibi yenilikler ortaya kmtr. Zamanla kaynaklar,

20

artan nfus ve ehir younluu, strktrel problemler hakknda bilgilenme, yangn gvenlii, konfor teknolojileri ve konstrksiyon metotlar gibi gelimeleri zorunlu klmtr(Schueller, 1977). 2.2.3 ada Gelimeler ( 20.Yzyldaki Gelimeler ) eliin retilip, erevelerin oluturulmas yksek yap an balatr. 1885 1930 devresinde asansr ve hidroforun icad, hzl ehirleme, yksek yaplarn artna neden olur. Daha ok kagir, demir, elik iskeletli bro binalar yaplr. 1930-1960 devresinde betonarme ve elik sistemler kullanlarak daha ok toplu konutlar yaplr. 1960dan sonra teknolojik ilerlemeler, ekonomik gelimeler, rekabet ve prestij yksek yaplarn geliimini hzlandrr. Bankalar, finans kurumlar ve otellerin yapld bu dnemde elik, betonarme ve hafif beton uygulamalar dikkat eker. Yksek yaplarn oluum sreci, yaplarda ok katllamay salayan pek ok etkene baldr. Bu etkenler iinde en nemlisi teknolojinin ilerlemesidir. Yma duvarlardan iskelet sisteme gei ok katllamaya ilk adm kabul edilir. Yangna kar korumadaki yenilikler, asansrn ve hidroforun icad, havalandrma sistemlerin gelitirilmesi, tasarmn ileri seviyelere ulamas, beton kalitesindeki srekli ykseliler gibi etmenlerin hepsi ilerleyen teknolojinin sonucu olarak gelime gstermitir (Schueller, 1977). Dnyann her yerinde yaanan kyden kente g, ok hzl ehirlemenin balca nedenidir. ehirlemeye paralel olarak hzl art gsteren nfus younluu, yapm alanlarnda hissedilir bir yetersizlie neden olur. Bu yetersizlik arsa speklasyonu ve arsa fiyatlarndaki ar ykselmeyi de beraberinde getirir. Tek zm kalmtr: Dikey gelimek!. Yerleim alanlar oaltlrken bylece arsa maliyeti de deerlendirilecektir(Mungan, 1988).

21

Balangta bu nedenlerle ykselen yaplar, daha sonralar sahiplerinin prestij rekabetine sahne olur. Benim binam yeryznn en yksei olacak, admn zerinde ad grmek istemem anlay, yksek yaplar bir g simgesi haline getirmitir. Varlkl ahslar ve byk kurulular da yksek yapy bir prestij unsuru olarak kullanrlar (Ulu, 1989). in iine rekabet ve prestijin girmesi, fonksiyonun yannda zgnlk ve estetik kayglar giderek daha da nem kazanmtr. Chicago ve New York gnmzde artk klasiklemi olan siluetlerini ve kendi tarihlerini yaratrlar. Bylece 1624 ylnda Peter Minuitin 24 dolarlk incik boncuk karlnda alp, Hollanda Krallna katt Manhattan Adas yllar sonra arsalaryla dnyann en deerli yeri olur (Bekta). 20.yy balarnda, elik retiminin ve tasarm yntemlerinin gelimesi, yaplarn dey dorultuda ykselmesini hzlandrmtr. Sosyal, kltrel ve teknolojik alanlardaki gelimeler asndan aadaki dnemler sz konusudur (zgen & Sev, 2000). 1885 1930 aras; han, bro binalar (kagir demir - elik). 1930 1960 aras; Bro binalar, toplu konutlar (kagir betonarme - elik). 1960 sonras; dare binalar, bankalar (elik betonarme hafif beton).

2.2.3.1 1885 1930 Devresi Bu devre yksek yaplarn geliiminde ilk devre olarak kabul edilir. Bunun nedeni de bu dneme rastlayan asansrn icaddr. Dey ulamdaki bu nemli aama yksek yapyla birlikte gelen ok basamakl merdivenler sorununa nemli bir zm getirmitir. Strktr malzemesi olarak eliin kullanlmaya balanmas, hidrofor sisteminin icad ve yangn nlemlerine getirilen yenilikler de bu dneme rastlamaktadr.

22

ekil 2.8 Pulitzer binas

ekil 2.9 Singer Building

ekil 2.10 Woolworth Building

1890 ylnda 24 m yksekliiyle Pulitzer binas (ekil 2.8)ile birlikte yeni bir dnem alm ve binalarn yksekliklerindeki artlarn yan sra, taban alan ile ykseklik arasndaki fark da (narinlik) bymeye balamtr (Ayts, 1989). rnekler arasnda 20 katl Masonic Temple Building (Burnham ve Root), 30 katl Sun Building (Bruce Preis), 35 katl Odd Fellows, Temple Building (Adler ve Sullivan), 40 katl Prudential Life Insurance Tower (George Post) gibi projeler verilebilinir. 1900 1914 aras, New Yorkta ykseklik rekoru iin bir yar haline gelmitir. 1908de 53 katl (187 m.) Singer Building(ekil 2.9), 1909da 52 katl (213 m.) Metropolitan Tower (Le Brun ve Olu) bu dnemde yaplan binalar arasndadr. I. Dnya Savandan nceki en yksek bina olma zellii ise 1913de, gotik benzeri d grnyle bir devir balatan, betonarme ereve iskeletli (tayc sistem; portal ereve trnde balantlarla rijitletirilmi elik kolon-kirilerden oluur (zgen & Sev, 2000)), 55katl (229 m.) New Yorktaki Woolworth Building (Cass Gilbert) binasna aittir. 1914ten itibaren, Dnya Sava ve bunu izleyen ekonomik durgunluk yznden ABDde yksek bina yar bir sre durmu, 1920lerde yeniden balamtr.

23

Mies van der Rohenin 1921de tm cam ve elikten yaplacak gkdelen projesi kayda deer bir projedir (Ayts, 1989).

ekil 2.11 Chrysler Building

19281930 yllarnda New Yorkta yaplan 77 katl (319 m.) Chrysler Building(ekil 2.11) (William Van Alen), yalnz rekor ykseklii ile deil, daha nceki prestij binalarnn vazgeilmez saylan tarihsel sluplarndan semeci karakterlerine kart, ada malzeme ve biimlerle gerekletirilen Art-Deco bezemeleri ve ilgin gece aydnlatmasyla da dikkati ekmitir. Bu bina mal sahibinin istei ile ngiliz Parlamentosundan esinlenilerek ina edilmitir. 1988 ylna ait dnyann en yksek 100 binasn gsteren listede, bu bina hala yedinci srada yer ald grlmektedir. 1930 ylna kadar yaplan yaplarda daha ok i han fonksiyonunun ar bast gzlenir. Strktr malzemesi olarak da balangta kagir, demir, daha sonra ise elik kullanlmtr (Mungan, 1988). Bu dnemde Chicagoda balayan yksek yap inas, New Yorkun Manhattan Yarmadasnda ok hzl bir gelime gstererek younlamtr. ok katl elik yaplar, ekonomik kriz ve II. Dnya Savana kadar Amerikada, Manhattan Yarmadasnda 50-60-70 katl olarak ykselmeye devam etmitir (Anon, 1972). Bu yaplarda 19.yy sonlarnda Chicagoda uygulanan kolonkiri ereve sistemlerin gelitirilmi ekilleri uygulanmtr. Bu gelime erevelerin

24

kesmeye kar zayfl nedeniyle, etkinliinin az oluu ve ekonomik olmayndan domutur (zgen & Sev, 2000).

ekil 2.12 Empire State Building

1930 ylnn balarnda, yani gkdelen saylan ilk yapdan sadece 45 yl sonra, hala dnyann drdnc en yksek binas durumunu koruyan, 102 katl (381 m.) Empire State Building (Shreve, Lamb ve Harman) ina edilmitir. Bu binann tayc sistemi; portal ereve trnde balantlarla rijitletirilmi elik kolonkirilerden oluur. elik erevelerden oluan tayc sistemde, olduka byk bir malzeme kayb vard. Bu kayp, rzgar yklerinin alt katlarda dourduu byk kesme kuvvetlerine kar koyan ereve sisteminde kolon ve kirilerin, bu tr elemanlar iin verimsiz olan eilmeye almas yznden ortaya kmtr (zgen & Sev, 2000). Bu binann projelerine balanmas ile iletmeye al arasnda geen sre, sadece sadece 18 aydan ibarettir. 57 bin ton tutan elik tayc sistemi 6 ayda tamamlanm, 1930 Temmuzunda 22 gnde 22 kat klmtr. Projelendirmesindeki ve yapmndaki hza ramen, geen yllarla birlikte bina kullanm ve dayankllk deerini ispatlamtr. Ekonomik kriz yznden tamamen kiralanmas ok yava gitmise de, sonradan hep dolu kalmtr. Normal bakm ve onarmla iyi durumda tutulabilmekte ve ABD vergi kanunlar yznden 8 10 ylda bir deien yatrmclarna yksek kazan salamaktadr (ke, 1989).

25

Bu binann ina edilmesi, yksek yap uzmanlar arasnda yllarca konuulur. 1945 ylnda sisten yolunu kaybeden bir bombardman uann 450km/saat hzla bu binaya arpmas sonucu uak paralanr, Empire State Building ise hafif hasarlar onarlarak giderilir (Ulu, 1989). 2.2.3.2 1930 1960 Devresi Apartman tr yaplar; bu dnemin apartman tr yaplarnda, 17 kat civarndaki ykseklikler ve dolu kagir duvarl geleneksel tayc duvar forma dn gzlenmektedir. Bu dn, hem olduka ince tula ya da beton duvarlarn yksek basn ve kesme mukavemeti ile hem de betonarme demenin, daha nceki deme trlerine gre byk strktrel stnl ile mmkn olmutur. Bylece, daha nce iki katl evlerde kullanlan duvar kalnlklaryla tula, har ve beton karmlarnn uygun olarak seilip, yeterli basn mukavemeti kazandrlarak, 20 kata yakn yaplar elde edilmitir. Ayn zamanda tayc duvarl yaplarn tasarmnda, duvarlarn birbirine balanarak burkulmaya kar rijitletirilmesi ve deme sistemleriyle de rzgar yklerinin tm yapya datlmas, bu denli ince tayc duvarlarn yapmn mmkn klmtr. Bunlarn ilk rneklerinden biri High Point One Binasdr(1934). Zamanla duvarlar kelerde iki yne doru geniletilerek, tm yapnn, duvarlarn gvde ve duvarlar oluturduu, demelerin rijitletirici levha-diyafram grevi yapt, yksek bir hcresel konsol gibi almas salanmtr. II. Dnya Savandan sonra ok sayda ve yksek bina yapm gereksinimi, tayc duvarl sistemleri, prefabrike elemanl ya da yerinde dkme betonarme sistemler olarak yine n plana karmtr. Bro tr yaplar; bro binalarnda, II.Dnya Savandan sonraki gelimeler, ereveli sistemlerin yukarda saydm olumsuz ynlerinin yan sra, iki balca nedene dayanmaktadr: 1. Strktrel olmayan nedenler: planlama ilkelerindeki deiiklikler; serbest bro anlaynn geliimi ve kolonsuz, gerektiinde i blmelerle ayrlabilen geni alanlara gereksinim duyulmas, servis olanak ve isteklerinin nemli lde bymesi....vb.; 2. Strktrel nedenler: Daha yksek

26

mukavemetli elik ve betonun salad olanaklar, ngermeli beton, daha hafif cephe strktr, artan ekonomik isteklere dayal, cephede tayc elemanlarn aka gsterilmesi (cephede zgara tayc duvar kavram) ve yapm tekniklerinin gelitirilmesi (zgen, 1989). ereve sistemli yaplarda, 1950lerden sonra tayc sistemde erevelerin yannda perdelerin ve giderek ekirdek kullanm gelitirilmitir. Mies van der Rohenin Lake Shore Drive Apartman Binalar (Chicago, 1952) kolon yerlemesi ve kiri ykseklikleri asndan, rijit dm noktal, ekirdek balantlaryla rijitlii arttrlm, modern ereve leinin de balangc olmutur. Bu binalar yapldklarnda, ereve aklklar, cephedeki oranlar ve detaylar asndan yeni bir anlay getiriyordu. Bu anlaya gre cephede yangna kar betonla sarlm elik cephe panelleri, elik ereveyi rtmek iin kullanlmtr. Paneller, betonla birlikte yalnzca yaltm, pencere taycl ve istenen mimari anlatm deil, ayn zamanda strktrel rijitlii de salar. 1950liler sonrasnda, Empire State Building, bir bakma ok katl binalarn ekonomik ller iindeki ykseklik snrn belirlemitir. Yatay kuvvetlere dayanmak iin gereken tayc sistemin ve binann kalabalklamasndan dolay lzumlu ok sayda byk asansrn maliyeti artrmas ve kiralanabilir alan orann azaltmas, binay ykselterek kar salamay imknszlatrmakta hatta rant drmekteydi. Bu dnemde daha ok toplu konut ve bro binalarnda kendini gsteren yksek yaplar yine Chicago ve New Yorkta younlar. Serbest bro anlaynn gelimesiyle, byk ve kolonsuz mekanlara gereksinim duyulur. Bu gereksinim, byk aklklarn gelimesi gereini ortaya karr. Bu arada strktr malzemelerinde de gelimeler gzlenir. Yksek mukavemetli elik ngermeli betonarme tayc sistemde kullanlmaya balar. Cephe strktr de hafif malzemelerle gerekletirilir (zgen, 1989).

27

Ayrca bu dnemde byk bir ekonomik kriz balam, II. Dnya Sava da bu krizi krklemitir. Bunun sonucunda daha ekonomik yapm yntemlerinin aray sonularn vermi, yksek yaplarn daha ekonomik olaca dncesi kabul edilmitir. Deeri hzla artan arsalar, hzl bir ekilde gelime gsteren ehirleme birbirini etkilemi, kk arsaya byk yerleim olana salayan yksek yaplar hzla gelimitir. Artan gereksinimler sonucu klima ve aydnlatma tekniklerinde de nemli gelimeler kaydedilmitir (zgen, 1989-b). New York Manhattan Yarmadasndaki Birlemi Milletler Sekreterlik Binas (1950) ve Mies van der Rohenin Chicagoda yapt 26 katl konutlar (1952) bu dnemin nemli yaplar arasnda yer alr. 1931 1947 yllar arasnda New Yorkta yaplan Rockefeller Center ise ok byk boyutlarda 15 yapdan meydana gelmitir. 48.500 m2lik alan kaplayan bu merkezde iinde dnyann en byk gsteri salonu bulunan 6200 kiilik Radio City Music Hall ile 259 m. yksekliindeki 70 katl RCA Building anlmaya deer zellikler tamaktadr. Rockefeller Center, ehircilik alannda ilk byk alma saylmas asndan nemlidir (Ayts, 1989). Ykseklik yarnda duraklamalara karlk, 1950lerden balayarak 30-70 katl binalarn ABDde say bakmndan hzla artt ve pek ok ehre yayld grlmektedir. Yksek binalarn ABD dnda yaylmas, ge balam ve yava yrmtr. Avrupada Amerikada olduu gibi bir ykseklik yar grlmemi, dnyann en yksek 100 binas arasna Avrupadan sadece 2 bina girebilmitir. Bunlar Varovada 1955 ylnda yaplan Palac Kultury Nauki binas ile Paristeki 229 m. yksekliindeki 64 katl Maine-Montparnass bro binasdr (zgen & Sev, 2000). Avrupa mimarlar 20. yzyln balarnda, gkdelen kavramnn etkisinde kalarak utopik eskizler yapmlar, yarmalara yksek bina projeleriyle katlmlardr. Nuovo Citta (Antonio Saint Elia), Cam Gkdelen (Mies van der Rohe), Parisin yenilenmesi konusundaki eskizleri ile Le Corbusier, muhtelif projeleri ile

28

Hugo Haring, Hans Scharoun, Hans Poelzig bunlarn nde gelenleridir (zgen & Sev). Avrupada yksek binalarn gereklemeye imkan bulamadn gren Eliel Saarinen, Walter Gropius, Adolf Meyer, Adolf Loos gibi baz mimarlar da, ABDde alan yarmalara, bezemeye yer vermeyen projelerle katlmlardr. Avrupada allagelmi ykseklik snrlarn belirgin bir ekilde aan ok katl binalar, ancak II. Dnya Savandan sonra, 1950lerde gerekleebilmitir. Bunlarn ncleri olarak, Fransada 17 katl Unite dHabitation konut blounu (Le Corbusier), ngilterede 18-20 katl Shell-Mex ve New Zealand House binalarn, spanyada yaplan 26 katl bro-otel ktlesini, Almanyada Plrrer Hochhaus bro binas n (Nrnberg,1953), 18 katl Romeo konut blounu (Stuttgart 1959, Hans Scharoun), Berlinde 1957 ylnda alan nterbau sergisi iin Hansaviertelde ina edilen 17-25 katl konut bloklarn, svete Stockholm Gney Hastanesinin 17 katl personel lojmann, Danimarkada 22 katl apartmanlar saylabilinir. 2.2.3.3 1960 Sonras Dnem 1960l yllar izleyen yllar ekonomik ynden rahatlk getirmi, fonksiyon olay da nem kazanr olmutur. Yine bunlar takiben sadece fonksiyonla yetinilmeyip, estetik konulara da deer verilmi ve belli bir anlay domaya balamtr. Bu anlay gittike yaylm, teknoloji de gelimesini srdrm, beton kalitesindeki ykseli, yatay ve dey olarak byk aklklara beton pompalayan pompalarn faaliyete gemesi, hafif betonun gelitirilmesi, eitli katk maddeleriyle beton ilenebilirliinin ykseltilmesi, kendi kendine ykselen trmanan kalplarn gndeme gelmesi ve prefabrikasyonun gelimesi yksek yap teknolojisini bugnlere getirmitir. Cephede yanstc camlarn kullanlmas ve alminyum giydirme cephelerin uygulanmaya balamasndan sonra yapda saydamln nemini yitirdii de olmu, cephelerdeki dolu ksmlarda artlar gzlenmitir (Ayts, 1989).

29

Bu dnemde projelendirmelerde deiiklikler grlm, yksek yaplarn tayc sistem, yapm yntemi, konstrksiyon ve hesap yntemleri byk gelimeler gstermi, bilgisayarl tasarm artk kanlmaz hale gelmitir (zgen, 1989). Bu dnemde daha ok bankalar, finans kurumlar, i merkezleri ve oteller yaplm, strktr malzemesi olarak da elik betonarme ve hafif beton uygulamalar yaygn olarak kullanlmtr (zgen & Sev, 2000). 20. yzyln ilk yarsnda elik gibi kullanlan beton malzemenin kendine zg niteliklerinin aratrlmasna II. Dnya Savandan sonra baland. Beton kalitesindeki iyilemeler ve gelien teknoloji (bilinli yapm teknikleri ve yksek nitelikli gerelerin kullanm) betonarme yksek yaplar iin gelime an balatmtr. Buna rnek olarak, 1963 ylnda Chicagoda yaplan 65 katl (180 m.) Marina City Kuleleri verilebilir. (ekil 2.29) Bu bina beton malzemenin monolotik karakterini yanstmaktadr. Chicago mimarlarndan Bertrand Golberg Marina City Kulelerinin yan sra konut hastane, bro binas gibi tasarmlarn ortak problemlerine mimari ve mhendislik asndan arpc zmler getirmekle kalmayp, ayn zamanda ehir iinde ehir kavramn gelitirmede bir nc olmutur. Yine Chicagoda 1975 ylnda yaplan Water Tower Place binas da 262 m. ykseklii ile betonarme yaplar arasnda nemini halen korumaktadr (zgen & Sev, 2000). New Yorktaki en yksek betonarme bina olma zellii ise 247 m. ykseklii ile City Spire binasdr. (ekil 2.30) ylnda inaat biten City Spiren bir baka zelliide imdiye kadar yaplm en narin bina olmasdr (narinlik oran:10,1). Bu zellii nedeniyle betonarme ve elik yaplar arasnda benzersizdir. 1989-1990 ylnda Chicagoda yapm tamamlanan, mimar Kohn Pedersen Fox tarafndan yaplan, 311 South Wacker Drive binas 288 m. yksekliiyle dnyann en yksek betonarme binas olmutur. O dnemde, Kuzey Amerikada bu binadan yksek elik konstrksiyonlu yap says ancak 10 kadard (zberki, 1988).

30

ekil 2.13 311 South Wacker Drive

ekil 2.14 John Hancock Center

ekil 2.15 Sears Tower

1960 sonras yaplan elik yaplar arasnda 1968 ylnda Bostonda yaplan 343.2 m. yksekliindeki John Hancock Center (Skidmore, Owings ve Merril) 1984 ylnda dnyann altnc gkdeleniydi. Bro ve konut katlar ile karma fonksiyona sahip bu binada alveri merkezi, lokantalar, otopark, apartman daireleri ve stdyolar, Tv istasyonlar ve teknik merkezler bulunmaktadr. 1973 ylnda New Yorkta yaplan 410 m. yksekliindeki World Trade Center (Yamasaki ve ortaklar, Roth ve olu), 1974 ylnda Chicagoda yaplan ve u anda dnyann en yksek binas olma zelliini tayan 443.5 m. yksekliindeki Sears Tower (Skidmore, Owings ve Merril), 1968 1974 dneminde yaplan bu binalar, tayc sistem ve asansr teknolojilerinde, nemli tasarruflar salayan gelimelere ramen, bu binalar ekonomik ynden baarl saylmamaktadr (zgen & Sev, 2000). 1985de Seattleda yaplan 291.3 m. yksekliindeki Columbia Sea First Center da 1960llardan sonra yaplan elik binalar arasndadr (zgen & Sev, 2000). Amerikay ok uzun yllar etkileyen yksek yap olay Avrupada 1960l yllardan sonra gndeme gelmeye balam ve 30 50 katl binalar yaplmtr. Bunlarn ilk rnekleri arasnda talyada Pirelli, Galfa, Velasca; ngilterede Vickers Tower; Almanyada Mannesmann Hochhaus saylabilir.

31

Avrupann nemli yksek yaplar arasnda asma sistemle ina edilmi 100 m. yksekliindeki Mnih BMW binas, 240 m. yksekliindeki Moskova Devlet niversitesi (1940-50), 180 m. yksekliindeki Londra Posta daresi, 205 m. yksekliindeki Paris Tour Fiat Binas (1974) saylabilir. Uzak Dou lkeleri de yksek yaplarn hzla oald lkeler arasnda gelmektedir. Bunlar arasnda 1968 ylnda Tokyoda yaplan, 230 m. yksekliindeki Shin Yuku Mitsu ve 1988de Hong Kongda yaplan, 368 m. yksekliindeki Bank of China; Amerika dndaki en yksek binalar arasnda olmas ve dnyann beinci yksek binas olmas ynyle ayrca nem tamaktadr (zgen & Sev, 2000).

ekil 2.16 Petronas Kuleleri

Gnmzde dnyann en yksek yaplarndan olan Petronas Kuleleri (Malezya, mimar Cesar Pelli), 98 kat ve 450 m. yksekliinde ikiz kulelerdir. Buras her gn 50 000 kiilik bir trafiin yaand 40 hektarlk, kentin en nemli alanlarn kapsayan bir blge iinde, odak noktay oluturmaktadr(ekil 2.16). Dnyada projelendirilmi gkdelenlerin says, bugne kadar yaplm olanlarla snrl kalmamaktadr. Frank Lloyd Wright 1956 ylnda One mile High Tower (1609 m.) ykseklikte bir binann eskizlerini yaynlamsa da, pratik bulunmayan bu topik projeye destek bulamamtr (Mungan, 1988). Birok eletiri almt bunlarn en banda da, insanlarn sadece asansr kullanmak iin ne kadar zaman

32

harcayacaklar gelmektedir. 1955 ylnda da Houston iin 2000 m. yksekliinde bir yap tasarlanmt. Bu proje gnlk gazetelerde yazan eletirmenler tarafndan ykseklik delilii olarak deerlendirilmiti. 20. yy. ve 21. yy.da gkdelen projeleri uygulama ve/veya tasarm aamasndadr ve saylar gn getike artarak kentlerin siluetlerinde ykselmektedirler. 2.2.4 Trkiyedeki Gelimeler Kule ve minare gibi, evrenin genel dzeninden ayrlarak ge doru ykselen narin yaplarn Trkiyede olduka uzun bir tarihi vardr. Buna karlk, her katnda insanlarn yaad ve eitli faaliyetler yrtt ada ok katl yaplar, lkemizde ancak 1950lerde yaplmaya balamtr. Bu gecikmenin ardnda Trkiyenin nemli bir deprem kuanda yer almas etkin bir rol oynamaktadr. Ancak zamanla artan gereksinimler, arsa deerlerinin ykselmesi, gelien yapm teknolojileri lkemizde de yksek binalarn yapmn hzlandrmtr.

ekil 2.17 Kzlay Emek han

ekil

2.18

Hac

mer

ekil Binas

2.19

Trkiye

Sabanc Kz Yurdu

Bankas Genel Mdrlk

Geen elli yl akn srede, lkemizde ortalama bina ykseklii ve buna paralel olarak ehirlemi arazi zerindeki yap ve insan younluklar artmtr. Buna

33

karlk, doksanl yllara kadar, 13-14 kat aan bina says ok snrl kalm ve bunlar da Ankara ile stanbulda yaplmtr. Trkiyede gzlenen yksek bina istei, bu tipin ortaya kt ABDde ilk 1950 ylda ortaya kan ykselme yar ve son yllarda Uzak Dou lkelerinde yaplan ok katl binalarla karlatrlrsa, olduka yava ve ihtiyatl bir gidi saylabilir.

ekil 2.20 stanbul Dedeman Oteli

ekil 2.21 Maya Akar Merkezi

1970lerin ortalarna kadar da 25 kat gemeyen binalar yaplmtr. Balca rnekler olarak, Ankaradaki 13 katl Ulus han, 24 katl Kzlay Emek han (1965, 23kat, 73 m.), 20 katl Stad Oteli, 18 katl Byk Ankara Oteli, stanbuldaki 12 katl Karayollar 17. Blge Mdrl Binas, 23 katl Ceylan Inter-Continental Oteli, 17 katl Marmara Oteli, 20 katl Etap Oteli (1976, 28 kat, 90 m.), 21 katl Odakule Merkezi (1975, 21 kat, 67 m.), 22 katl YKB Valikona Sitesi saylabilir. 1975 1985 yllar arasnda kat saylarnda snrl da olsa artlar dikkati eker. Ancak ekonomik ve politik problemler nedeniyle fazla bina yaplmamtr. Ankaradaki 29 katl Trkiye Bankas Genel Mdrlk Binas (1976, 26 kat, 90 m.), stanbuldaki Harbiye Orduevi (28 kat, 88 m.), yine 28 katl Hac mer Kz Sabanc renci Yurdu gibi binalarla 30 kat yksekliine yaklalmtr.

34

ekil 2.22 Barbaros Merkezi

ekil 2.23 Spring Giz Plaza

1982 ylnda betonarme iskelet olarak ina edilen stanbul Dedeman Oteli 1988 ylnda oda saysn arttrmak gereksini duyulmu, bunun iin tek yolun ise mevcut otel yapsnn zerine ilave kat klarak ykseltilme yoluna gidilmitir. Fakat mevcut binann tayc sistemi betonarme olarak yalnzca 1,5 kat klmasna dayanabilecek gte olan bu bina, elik sistemiyle 4,5 kat ykseltilmi. Bylece Trkiyenin ilk elik yaps da betonarme binay 50 m.den 67 m. ykseklie eritirmek iin bu binann zerine ina edilmitir.

ekil 2.24 Ankara Sheraton Oteli

ekil 2.25 Tatlc Kuleleri

1985 ylndan gnmze kadar olan devrede ise yksek yap proje ve uygulamalarnda byk art gzlenir. Bunun nedeni yksek bina yapmnda kullanlan gelimi teknolojinin bu dnemde kullanlmaya balanm olmasdr. 19 katl stanbul Princess Oteli, 26 katl Maya Akar Merkezi, 20 katl 3 bloktan

35

oluan Yap Kredi Plaza, 24 katl 2 bloktan oluan Barbaros Merkezi, 22 katl Spring Giz Plaza, 34 ve 39 katl 2 bloktan oluan Sabanc Merkezi, 22 katl Ankara Sheraton Oteli, 17, 19 ve 21 katl 3 bloktan oluan Ak Merkez, bu dnemin yaplar arasnda saylabilinir. Tatlc Kuleleri ve Bankas Genel Mdrlk Merkezide, son dnem yksek yaplar arasnda nemli rneklerdir. ou bro binas olan bu yaplarn dnda yksek konut yaplar da son on yldan bu yana kendini gstermeye balamtr. Emlak Bankasnn yaptrm olduu eitli ehirlerdeki toplu konutlarda 10 katn zerinde ok sayda konut blou bulunmaktadr. Trkiyenin en yksek binas ise Mersindeki 52 katl, Cengiz Bektan tasarlad Mersin Ticaret ve merkezi (MERTM)dir.

ekil 2.26 Mersin Ticaret ve merkezi (MERTM)

Trkiye genelinde ve zellikle stanbulda yksek yaplarn oluumu ve ardndan yaanan yksek yap kmaz, alt yap sorunlar, ehir silueti ve tarihsel kavramlar gibi konuyu birok etkileyen etmeni sralayabiliriz. 2.3 ok Katl Yksek Yaplar Ortaya kartan Nedenler nsan var olduu andan balayarak, barnma ve korunma gereksinimi ile yaplar oluturulmutur. Endstri devrimine gelinceye kadar az katl olarak gelien yaplar,

36

eliin retilmesiyle, 19. yzyl sonlarndan balayarak dey olarak gelime gstermitir. Genel olarak 10 kattan balayan ok katl yksek yaplarn, gnmzde 100 katn zerine kan rneklerine rastlamak mmkndr. Yaplarda dey olarak gelime nedenlerine eitli alardan baktmzda bu etkenleri; sosyal nedenler ve teknik gelimeler eklinde iki ana balk altnda toplayabiliriz: 2.3.1 Sosyal Nedenler Sosyal adan: Sosyal gelimeler asndan ele alndnda, sanayi devrimiyle

dnyada yaanan kyden kente g, hzl kentlemeye ve kentlerdeki nfusun younlamasna neden olmutur. Bu, zerinde bina yaplacak arsalarn yetersiz kalmasna yol amtr. Mevcut arsalarn fiyatlar artm, pahal arsa zerinde gerekletirilecek binadan maksimum kullanm alan elde etmek gerei domutur. Bu da merkez i alanlarnn daha youn ve daha yksek binalarla kullanlmasna neden olmutur. Bu olgu, kentlerdeki snrl yerlemelerin yan sra, yaplarda ykselme ile, varolan kent alanlarnn daha ekonomik kullanlmas zorunluluunu ortaya karmtr. Youn insan kitlelerinin barnma ve almalar iin gereken mekan ihtiyac, sosyo-psikolojik bir ihtiya olan Dominance (stnlk) ihtiyacnn karlanmas, zellikle ekonomik ve teknolojik gcn simgelenmesi gibi ihtiyalardan doan ykselme ihtiyacn daha arttrmtr. ehirleme asndan: ehir nfusunun ve zellikle alan nfusun artmas;

nfus artna parallel olarak kullanlan arsann azalmas sonucunda, toprak fiyatlarnn artmas; rantabilitenin yksek olduu ehir merkezlerinde younlaan iyerleri; yksek binalarn, kentin geliimine katkda bulunmalar ve belirleyici (landmark) olmalar gsterilebilir. Bunun yannda, kentsel doku zerindeki yeil alan miktarnn arttrlabilmesi iin, taban alanlarnn az tutulup binalarn ok katl olarak yaplmas fikri yksek binalarn tercih edilmesinin nedenlerinden biri olarak saylabilir.

37

Kltrel nedenler asndan: Toplumdaki srekli deimeler ve artan

gereksinmeler, giderek yaplarn ilevlerine de yansm ve deiik yap trleri ortaya kmtr. Bina tipolojisi asndan, nceleri bro binalarnda balayan dikey gelime, I. ve II. Dnya Savalar sonrasnda toplu konut dncesini ortaya karm, bu da ok katl yaplarn gelimesini hzlandrmtr. Bunun yannda i hayatnn gelimesi ve firmalarn bymesi alan insan saysn ve bina programn arttrmtr. zellikle ehir merkezlerinde, arsann az ve pahal olduu blgelerde bulunan i merkezleri, bu bymeden kaynaklanan sorunlar, yksek bina ile zme yoluna gitmilerdir. Firmalarn arasndaki rekabet ve ismimin zerinde isim grmek istemem anlay ile beraber, organizasyonlarn reklam yapmak ve dikkat ekmek istemeleri faktrlerin birlemesi sonucunda bina yksekliklerindeki art prestiji de yanstan bir ara haline geldi. Artk firmalar rakiplerinden daha yksek ve gsterili binalar yapmak iin yarr hale geldiler. Ekonomik adan: nfus younlamas, yapm alanlarnn azalmas ve

yksek arsa fiyatlarna kar, yksek yaplar doal zm olmaktadr. Bugn kentin ve arsalarn konum ve durumuna bal olarak bina yksekliinin saptanmas, ekonomik adan bir optimizasyon problemine dnmektedir. Gerekten, bina ykseldike artan yapm maliyetlerine karlk, alt yap hizmetlerinden ve arsa maliyetinden kazanlmaktadr. 2.3.2 Teknik Olanaklardaki Gelimeler Yap Malzemesi ve Teknolojisinin Geliimi: Teknolojik adan bilimsel gelimeler, yap malzemesindeki ve yapm teknolojisindeki teknik aamalar, geni, olanaklar yaratm, bunlarn sonucu ok katl yaplarn dey olarak ykselme olanaklar artmtr. Teknik gelimeler asndan ele alndnda, eliin retilip profil ekimine geilerek yap retiminde kullanlmasnn yksek bina dnemini balatt grlr. Bylece ar yma sistemler yerlerini elik erevelere ve cam yzeylere brakmtr. Ayrca 1960l yllarda beton kalitesindeki ykselme, yatay ve dey

38

olarak byk aklklara beton pompalayan pompalarn faaliyete gemesi, hafif betonun gelitirilmesi, eitli katk maddeleriyle betonun ilenebilirliinin ykseltilmesi, kendi kendine trmanan kalplarn kullanlmaya balanmas ve prefabrikasyonun gelimesi yksek yap teknolojisini bugnk dzeye getirmitir. Ayrca zemin aratrma teknikleri ve temel sistemlerindeki gelimelerde saylabilir. Bu yenilikler, yksek bina yapm zorluklarnn aslmasna neden olmu ve yaplarn deyde ykselebilme olanaklarn arttrmtr (Ynak, 1996, s.4). Asansr Teknolojisindeki Gelimeler: Binalarn dey sirklsyonunda

asansrn kullanlmaya balanmas ile yksek bina yapmnda nemli bir aama kaydedilmitir. lk olarak 1857de New Yorkda E.G. Otis tarafindan kurulan buharl asansr, Chicagoya 1864de geldi. C. W. Baldwin 1870te ilk hidrolik asansr icat etti ve gene Chicago ya kurdu. 1887de ise elektrikli asansr kullanm balyordu. Asansr telefon ve pnomatik posta, hangi boyutta ve ka katl olursa olsun btn otel ve iyerlerinin dzenli almasn salamaktayd. lk gkdelende yine Chicagoda domutur (Benevolo, 1981, s.256). Binalarn ykseklikleri, asansr teknolojisindeki gelimelere paralel olarak artmtr. Dier Gelimeler: Hidroforun icad, havalandrma sistemlerinin gelimesi,

yangna kar korumada yenilikler, gvenlik sistemlerindeki gelimeler, yeni tasarm yntemlerinin teknoloji ile birlikte gelimesi dier nemli yeniliklerdendir. Bu yeniliklerin salad olanaklarla yksek binalar, ada anlamda, gvenlik, verimlilik ve konfor dzeyine ulamtr.

BLM OK KATLI YKSEK YAPILARIN TASARIMINA KENT LENDE ETK EDEN FAKTRLER

ok katl yksek bina kavramna baktmzda, yakn ve uzak fiziksel evresini, kent dokusunu, her trl kentsel altyap ynnden etkileyen, yapm-retim yntemleri ve tayc sistem kurgusunda geleneksel yntemlere gre farkllamalarn gzlemlendii yaplardr. Ykseklikle beraber gelen youn yaama, alma vb. ihtiyalarnn karland bu yap trlerinde, mimari tasarm, uygulama ve sonrasndaki iletme aamalarnda ileri teknolojiyle beraber gelimi bilgi birikimine ihtiya duyulmaktadr. ok katl yksek bir binann tasarlanmasnda, zellikle binay mimarisiyle n plana karan bir tasarm sreci akla gelse de, kent ve bina leklerindeki irdelemelerin ele alnmasnn bu tasarm srecinde gereklilii ayrca nem tamaktadr. Bu blmde, kentsel alanda yaplmas dnlen ok katl bir yksek yapnn tasarmna kent leinde etki eden faktrler irdelenerek, ok katl yksek yap iin yer seim kararlar ve yapnn konumlandrlmasnn yan sra kent leindeki dier etkileri incelenecektir. 3.1 ok Katl Yksek Yaplarn Kent leinde Konumlandrlmas ok katl yksek yap konumlandrlmasnda, ncelikle seilen proje alannn ok katl bir yap iin uygunluunun kent leindeki olumlu ve olumsuz etkileri ile beraber deerlendirilmesi yaplmaldr.

39

40

3.1.1 Seilen Proje Alannn Doal Verilere Gre Deerlendirilmesi Doal evrenin sahip olduu tm koullar, yapnn konumlanaca alann seiminde uygun olan veya olmayan koullar olarak kendini gsterir. Jeolojik yap, topografya, iklimsel deerler ve bitki rtsnn tasarm aamasnda hesaba katlmas gerekmektedir. Tasarm yapmakla sorumlu mimar seilen proje alann tm doal zelliklerini bilerek hareket etmek zorundadr. Aada proje alann deerlendirilirken nelere dikkat edilmesi gerektii aklanmaktadr: Proje Alann Jeolojik Verilere Gre Deerlendirilmesi

Jeolojiyi, zemin alt oluumunun ve yeteneklerinin belirlenmesi olarak aklayabiliriz. Yerlemelerin yer seiminde, arazinin jeolojik yaps yerlemenin varln, bykln ve gelecekte buraya konumlandrlacak bina yerleiminde belirleyici rol oynamaktadr. zellikle, yksek binalarn iinde yer alaca bilinen bir yerlemenin planlanmas iin ok fazla nem tar. Prof. Gndz zde'in belirttii gibi New York'un Manhattan yarmadasnn gkdelenlerle dolmas, sadece bir takm speklatrlerin ii deildir. ok salam granit bir zemin yksek yaplarn inaatn kolaylatrm olmasayd, bugn New York ksmen siluetten oluan prestijine sahip olamazd (zde, 1972). ok katl yksek yaplarn tasarmda, yapnn zerine oturaca zeminin gvenilirlii, sistem yklerinin toplanarak zemine aktarld dnldnde son derece nem kazanmaktadr. Zemin tm ykleri tamak zorundadr. Bu nedenle yapnn ve tayc sistemin tipi, zeminin jeolojik yapsna byk lde uygun olarak seilmelidir. Dolaysyla nce zemin koullar incelenmelidir. Bu ayn zamanda tayc sistem malzemesine de etki etmektedir. yle ki, rk bir zeminde l arl fazla olan beton yerine, hafif elik sistemlere gitmek uygun bir zm olabilir (Aydan, 2000). Yksek binalarn iinde bulunaca bir planlama tm etkenlerin

deerlendirilip, bir sonu elde edilmesiyle balar. Yeralt koullar saptanmadan,

41

jeolojik haritalar yksek yaplamann nerildii alanlar iin detaylandrlmadan, yeil alan ve aalandrma iin uygun blgeler belirlenmeden n almalar balayamaz. Yksek binalar, toprak zerinde kk bir alana byk bir yk getirecekleri iin zemin salaml arttr. nk rk ve uygun olmayan zemine inaat yaplmas mmkn olsa bile, byle bir karar dorudan iin ekonomik boyutunun farkllamasna sebep olacaktr. Bunun yannda ykseklii snrl olan binalar rantabl olmayacaktr. Topografik Verilere Gre Deerlendirilme ehirlerin karakteri zerinde en byk etkiyi, arazinin topografik zellikleri yapar. Bu yzden de planlamaya ekil veren kriterlerin banda gelmektedir. Tarihin eski dnemlerinden M.. 5. yy.da yaam Hippodamusun savunucusu olduu dama tahtas (zde, 1985) ve bugne kadar gelitirilmi dier ehir emalar topografya ile birlikte dnldnde veya gerekletiinde bambaka sonular vermitir.

ekil 3.1 Topografik zellikler

Amerika Birleik Devletlerinde, yeni yaplanan alanlar iin bu sistemin ska kullanln, zgara sisteminin Amerikan vatandalarnn tam eitlii (ABD Vergi Ynetmelii, 1982, ABD Kltr Dernei) ilkesine ok uygun bir ema olduu dncesi ile aklayabiliriz. Izgara ehir emasnn, inaat ve yaamaya en uygun biim olduu savunulmutur ama bu ema topografyaya uymama yznden pek ok eletiri almtr. Amerika Birleik Devletlerinde yer alan San Francisco ehri gibi

42

srekli deiken bir topografik duruma sahip bir kentte byle bir emann uygun olmad gzlenmektedir ve yaanmaktadr. Topografyann ynlendirdii biimde fiziki planlama yaparken iklimsel konforun varln srdrmek gereklidir. rnein; yamalar bakmndan esas etkenler, zeminin gnee gre ynelmesi ve hava hareketlerinin etkisi olan topografyann genel biimidir (Ataklk, 1985). Topografya, ehirlerin estetik karakterlerini meydana getiren ilk doal veridir. rnein; stanbul Boaznn her iki yanndaki grsel etkiler, topografyann kazandrd etkilerdir. ok katl yksek binalar ierecek bir planlamada, bu tr binalarn mekn oluturmas, alglanmas ve kent siluetine etkisi, yer alacaklar blgenin topografyas ile yakndan ilikilidir. Binalarn yapl, eko sistemin dengesini bozmadan uyumlu mekanlar yaratma ynnde olmaldr ( ekil 3.1) stanbul rneinde; yaplama topografik verilerle kendini gsterir. Levent Maslak aksnn yksek binalar iin uygun olduu ve buraya yaplacak binalarn stanbul siluetini deitirmedii gr sz konusudur. Fakat hi bir ett yaplmamtr. Levent blgesine ina edilecek binalarn stanbul boaznn balad noktalardan ve Beikta kylarndan grlmedii belirtilmektedir. Oysa Levent Maslak Beikta blgelerindeki binalar Boazii yerlemelerinden (Kanlca Anadolu Hisar Vanikyden) olduka etkili olarak grlmesi ve bu grntlerin oalmas, stanbul Boaznda topografyann oluturduu izginin silinmesine neden olacaktr. Bu da, yzyllar iinde olumu stanbula zg siluetlerin bol gkdelenli bitii stanbul kimliinden ok ey kaybettirecektir.

ekil 3.2 Levent Maslak Beikta Genel Grnm

43

Zeminin eimli olmas binann kent siluetinde alglanmas asndan farkllklar yaratmakta, bunun yannda eimli araziler bu tr yaplar asndan uygun olmamaktadr. ok katl yksek yaplarn yaplrken eko-sistem dengesine dikkat edilmesi gerekir. Denize yakn olan blgelerde bu tr yaplarn konumlanmas, hem arazi kalitesi (dolgu zemin olup-olmama durumu) asndan, hem de arka blgelerdeki dier binalarn gr mesafelerini kesmesi asndan deerlendirilmesi gereken bir konudur. klimsel Verilere Gre Deerlendirilme

Meteorolojik etkenlerden yararlanma ve korunma; yerleme yeri seimi ve dzeni ile mmkn olur. Yaplar hava hareketlerine etki yaparlar; rzgar keser ve saptrr yada dar aklklar boyunca hzn arttrr. zellikle yksek yaplama sz konusu olduunda; hava hareketlerinin yaplara, yaplarn hava hareketlerine etkisi fazlalar. Yksek binalarn, gn ynelileri, evre yerlemelerin gn klarna olumsuz etkileri olabilir. Bu olumsuz etki konumlar asndan gn n kesme ve cephe kaplamas yznden yanstma olarak kendini gsterebilir. Bitki rtsne Gre Deerlendirilme

Bitki rts, bulunduu evre iinde yaratt mikro klima, havay temizleme, grlty azaltma ve insanlarn psikolojik ve bedensel dinlenmesini salama gibi etkileri ile nemli bir kriterdir. Ar kentleme, kentsel ak alanlarn, yerleme alanlarna orann dren bir etkendir. Toplum, nfusun az ve bugnk evre sorunlarnn olmad yerleik tarmsal dnemde, yeil alan ve rekreasyon ihtiyacn karlamtr. Ancak 18. yy.da balayp, hzla gelien teknoloji, doann bilinsiz kullanmna neden olmu, kentleme hz ve nfus art gibi etkenlerin yardmyla insanolu doadan hzla kopmutur (Krolu,1981).

44

ada ortamda toplum, doal ortam terk edip, yapay bir ortamda yaamaktadr. Doann koullarna yeniden dnmek zorunludur. Le Corbusierin bu sz zellikle bitki rtsnn giderek azald, bundan dolay evre sorunlarnn yaand gnmzde ok fazla nem tar. Bir adan baklnca, yksek binalarn kentsel ak alanlara daha ok imkan verdii dncesi dorudur. rnein, younluun sabit kalacan ve verilen emsalin 2 olduunu varsaydmz 5.000 m2 lik bir arsa zerine toplam 10.000 m2lik yap yapmak mmkndr. Bu da her kat 500 m2 olan 5 adet 4 katl yap zeminde 2.500 m2 lik (toplam 10.000 m2) alan kaplar. Her kat 500 m2 olan 1 adet 20 katl yap ise zeminde 500 m2 lik (toplam 10.000 m2) alan kaplar. Dolaysyla kat yksekliinin 5 misli artmas sonucu zemindeki ak alan miktar 5 misli artmaktadr. Zeminde kazanlan ak alanlar ise rekreasyon alan, ocuk oyun alan, spor alanlar olarak tahsis edilirse yksek bina amacna ulam olur. Ancak younluk konusunda snr belirlenmezse, New York gibi, bitki rtsnden soyutlanm bir yaplama kanlmaz olur. 3.1.2 Seilen Proje Alannn Ekonomik Verilere Gre Deerlendirilmesi Gnmzdeki her trl yatrm ve uygulamada ekonomik veriler ve koullar ncelik tar. Planlama yada planlama kararlar, makro lekte lke ekonomisinden mikro lekte bina ekonomisine kadar her sreci iermektedir. zellikle gelimekte olan lkelerde ekonomik veriler, planlamann dayanaca en nemli temel faktr olduu ortadadr. rnein, Trkiyedeki yksek kentleme orannn gelimi lkelerle

kyaslandnda ok daha yksek olmas, ekonomik koullarn basks ve toplumun ksa dnemli acil gereksinimleri, uzun vadeli planlarn yaplmasn ve uygulanmasn zorlatrmaktadr. Kent arazilerinin miktarndaki azalma, bunlara olan talep ve arazi fiyatlarnn ar art ok katl yksek yap talebini de arttrmaktadr. Yeni fonksiyon, yap izini, ulalabilirlik imknlar, yksek deme alan oran,

45

arazi fiyatlarnn artmasna sebep olacaktr. Arazinin sahip olduu eitli imknlar, ok katl yksek yaplarn yapmnn tercih edilmesine sebep olmaktadr (Sarkaya, 1997). Planlamann ekonomiye bu bamll kentlemenin bir ekonomik olgu olmasna dayanmaktadr. Kent toprann retilemez ve srekli azalan bir kaynak olmas deerini srekli arttrmaktadr. Kent toprann deer art nedenlerini; kent toprana talep art, kent btn iindeki yerinin deimesi, ok sayda ileve sahip olmas, genelde risksiz bir servet yapma arac olmas olarak sayabiliriz. Yksek yaplamann pek ok lkede kent planlamada kullanlmas, kent toprann azal ve arsa fiyatlarnn art sonucunda balamtr. Planlama aamasnda arsa fiyatlarnn ykseliine engel olmakta ehir ekonomisinin gerekliliidir (Rasmussen, 1973). Herhangi bir arazi parasnn planlamann verecei yeni bir fonksiyon, yap izni, ulam hatt vs. arsa fiyatlarn deitirecektir. Tarlann arsaya dnmnde deer kazanma kademelerinin ilkinde, tarlann rn verimliliine gre bir deeri vardr. Bu deer, toprak parasnda herhangi bir maden bulunmadka, yakndan yol gemedike veya o yreye planlama kararlar ile yeni bir fonksiyon verilmedike bir art gstermez. Yakn kentsel yerlemelerin bu alana doru genilemesi ve yakn yerlemelerin kentsel topraa dnmesi sonucunda toprak parasnn deerinde art grlr. O blgenin 1 / 25.000 plannn yaplmas o yrenin ileride imar planna alnacan gsterir bir iarettir ve bu iaret deer artn da beraberinde getirir. Bu alan mcavir alandan kp, belediye hudutlarna girince 1 / 5.000 plan ile o blgenin arazi kullan yani sz konusu toprak parasnn yeil alan m, iskn alan m, ticaret alan m olaca belirlenir. Arazi kullanm kararlarna gre, deer artnda bir srama gzlenir. Teknik servislerin yaplmaya balanmas ve evre alanlarda inaatlarn younlap o blgeye nfusun kaymas deer artn hzlandrr. 1 / 1.000 plan ile KAKS, TAKS gibi yap deerlerinin bilinmesi piyasa deerini belirler ve imar

46

plannda, yap deerlerini arttrc her karar arsa deerini artrr. Arsa deerinin artmas, beraberinde yaplamaya duyulan talebin kendini baka ekillerde gstermesini beraberinde getirmekte, gabari art da bu deer artna getirilen zmlerden birisi olarak karmza kmaktadr. 3.1.3 Seilen Proje Alannn Yasal Gerekliliklere Gre Deerlendirilmesi Planlama, bireylerin ve topluluklarn istediini yapma zgrln snrlamay gerektirir. Bu snrlamalar ve yapm yntemleri, fiziki planlamaya imar planlar olarak yansr. Trkiyede imar ynetmelikleri ve ehircilik almalar ilikileri konusunda yaplan bir aratrmada Prof. H. Suher ve Do. A. etiner imar planlarn genel hatlaryla yle tanmlamtr: Bir mahalli idarede, fiziksel gelimelere belediye snrlar ierisinde zm getiren ve mahalli idare arazi kullanma konusunda, belediye snrlar ierisinde denetim imkan veren bir dzenleme almasdr (Erzene, 1991). Yksek binalar, az katl binalara gre daha fazla standartlara ve snrlamalara ihtiya duymaktadrlar. zellikle lkemiz kentlerinde, az katl yaplar ve yerlemelerde bile karlalan sorunlarn bykl bilinirken, bu standartlarn iyi ett edilmesi gerekmektedir. Yerlemeleri besleyen teknik servis alt ve st yaplarnn ayn kalmas halinde yksek yaplardan sz etmek mmkn deildir. Zemin mekanii asndan sondaj ve laboratuar deneylerinin, uygulamadaki bulgulara uygunluunu grebilmek, yntem ve kontrolde boluk yaratmamakla gerekleebilecektir. Aslnda yrtmede, ynetmelikler, planlardan daha fazla kullanlmaktadr. stanbul rneinde gkdelen diye adlandrdmz binalarn 1970li yllarda gerekletirilmeye balandn ve bunun sebebininse stanbulda yksek bina yapmnn tevik edilmeye balanmasndan kaynakland bilinmektedir. Bu tevik unsuru, 1967 ylnda yap ynetmeliine bu tr binalar tevik eden bir madde

47

eklenmitir. Bu maddeye gre; arsann % 25inden az kullanm halinde binaya verilecek yksekliin arttrlabileceidir. Avrupa lkelerinde yksek yaplama zellikle tarihi dokunun sz konusu olduu yerlerde belli kstlamalar altna girmitir. Amsterdamda ve Helsinki (Brksel, Kopenhag, Paris, Prag, Roma, Viyana) btn ehirlerde 1960llar ve Mnihte 1970lerde yksek binalar, tarihsel merkezlerde yasaklanmtr. rnein, 1976da Pariste, ehir ynetimi tarafndan bina yksekliine ilikin baz kurallar hazrlanmtr. Bu kurallar, bina yksekliine baz kstlamalar getirmitir. Gnmzde, Pariste yksek binalarn yapmna ehrin d izgisinde rnek olarak, La Defence blgesinde izin verilmitir. Londrada Londra ehir Konseyi tarafndan bu kstlamalar tanmlanmtr (Baytekin, 1992) Londrada yaplacak gkdelenler iin u ilkeler konulmutur: Bu gkdelenlerin yaplmas gerekli midir? Gerekli ise nedenleri? Bu gkdelen nemli noktalardan, parklardan, meydanlardan bakta ve siluette grn bozuyor mu? zellikle mimari ve tarihi eserlere yakn olan yerlerde gkdelen, evresi ile birlikte tatmin edici oluyor mu? Gkdelen, komu binalarnn gelime olanaklarn ve yararlarn engelliyor mu? Gkdelen, tasarm mmkn olan en yksek standartta mdr?

Yksek yaplarn bir dier nemli sorunu yangndan korunma ve kurtulmadr. Bu konuyla ilgili olarak, pek ok lkede elli yl akn bir sredir yasa ve ynetmelikler yrrlktedir. lkemizde ise Ankarada Yldrm ars yangnna dein yangnla ilgili yasal bir zorunluluk bulunmamaktayd. Bunun yannda, blgesel ynetmelik ve artnamelerde yapm ve sistem seimini etkileyecek artlar bulunabilmektedir. rnein; bir ykseklik snrlamas varsa, bu ykseklik iine maksimum sayda kat yerletirebilmek iin demeden demeye

48

ykseklik, kirisiz betonarme deme ya da n gerilmeli deme nerilerek azaltlabilir. Burada da grld gibi tayc sisteme de dolayl ynden bu kurallarn etkisi olmaktadr. Yksek binalar kent btnnde ulam balantlarnda tkanklar oluturma, speklatif artlara sebep olma, younluun dengesiz dalmna, neden olmaktadr. Ayrca yakn evresi iinde manzara, gnelenme, aydnlanma, teknik ve sosyal alt yapy youn kullanma, evre kullanclar zerinde olumsuz psikolojik etkiler oluturma gibi sorunlarn kayna olmulardr. Yksek binalarn kent btn ve yerleim alan iindeki olumsuz etkileri, imar planlar, kanunlar ve ynetmeliklerde kesin standartlar aranarak azaltlabilir. Sonu olarak, yksek binal ama salkl bir kentleme sreci yaanabilir. 3.1.4 Seilen Proje Alannn Servis Alar Asndan Deerlendirilmesi Ulam: Kentlerin, hzl gelime srelerini yaamas ve ar boyutlar bulan kontrol edilememesi sonucu kent planlar bu hza ayak

kentlemenin

uyduramamtr. Sonuta, ulam alarnn da bu gelimeler sonucunda yetersiz olmaya balad grlmtr. Mevcut yerlemelerde ulam a, bykl ve kapasitesini korurken, konut ve yerleim alanlar younlamaya devam etmitir. Bu sorunlara ek olarak, yksek binalarn getirecei ar yk, ulam fiziksel ve ruhsal rahatszlklar oluturan byk bir problem yapacaktr. zellikle bro kullanml yksek binalarn yapld alanlar, youn kullanmn gerekletii saatlerde, (sabah 800 900 saatleri aras, akam 1800 1900 saatleri aras ) binlerce kiinin ulam ana dkld sorun noktalar olmaktadr. Yksek binalarn kapasitesi, konumu, says ulama etkisi dnlerek zmlenmelidir. Ulam sistemi yerlemenin topografyasna gre ekil alrken, younluk, nfus hareketi ve ynleri ile bir boyut kazanr. zellikle bro fonksiyonlu yksek yaplardan ayn anda boalacak younluu kaldrabilecek bir ulam a gereklidir. Bu a, yaknlarda bulunan yerlemeleri etkileyecektir. Arsa fiyatnn bina

49

maliyetindeki orann azaltmak iin gereken ykseklik, kent silueti ve karakterini olumsuz ynde etkileyebilir. Su ve Enerji Kullanm: Kaynak kullanmnda, yksek binalarn bulunduu

yerlerde younlua paralel olarak byk art grlmektedir. Yksek binalarda suyun srekli yksek basnl ve daimi olmas gereklidir. Yksek binann kullanaca youn enerji miktar, tketecei ve depolayaca su, merkeziletirecei belediye hizmetleri, yarataca sorunlara sk olarak evredeki yerlemelerin dengesini bozabilir ve ehrin yaamn rahatlatacak yerde zorlatrabilir. rnein; katl bir binann (1260 m2 x 3 kat) gnlk akaryakt ihtiyac 100 kg iken, Mersin gkdeleninin (1260 m2 x 50 kat) gnlk akaryakt ihtiyac yaklak 3.000 kg dr(Bekta). stanbul rneinde; su ve alt yap problemlerinin stanbulun zm getirilmesi beklenen nemli konularndan biri olduu herkes tarafndan bilinmektedir. Roma ve Bizans dnemlerinden kalan su kanallar ve yeralt sular, zerleri yerlemelerle kapl olduu iin beslenemediklerinden, stanbulun baraj ve gllerine su salayamamakta sonuta kalabalklaan kent ve eski sistemlerle susuz yaamaktadr. Kanalizasyon Sistemi: Hzl gelien kentlerde, planlamann uygulamadan

geri kald, yine ayn ekilde alt yap sistemi de srekli artan bu younlua gre yetersiz kald sylenebilinir. Yksek yaplar bulunduklar alanda, ihtiya duyduklar kanalizasyon sistemi yoksa mevcut atk su hattna tek noktadan ykleme yapacaklardr. Kanalizasyon, yksek binalarn gerekleecei alanlarda zel ve ncelikli zmlere ihtiya duymaktadr. rnein; Maya-Akar Merkezi, ili Belediye Hizmet Binas ile birlikte toplam 57.000 m2 inaat alanna sahiptir. Bu binalarn atk sularn toplayacak, semtin dier atk sularn tamakta zorlanan 40 cm. apndaki eski kanal ebekesidir(Alarin, 1991). zellikle Levent- Maslak-Beikta rneinde, mevcut kanalizasyon sistemi

ve bu sistemin yenilenme almalar 1984 1985 ylnda yksek yaplama sz konusu deilken balam, Ayazaa Cendere - Galata kollektrlerine balanacak

50

kanalizasyon balantlar mevcut nfusun gereksinimine gre kurulmutur. Ancak nfusun normal artnn tesinde tekil noktalardan byk balantlara ihtiya duyulan yksek binalarn bulunduu alanda altyapnn gelecei iin endie duyulmaktadr(Alarin, 1991). 3.2 ok Katl Yksek Yaplarn Fiziksel evre Etkileimi nsanlar kentlerin renk, doku, boyut, boluk doluluk oran, gibi kltrel birikiminden etkilenirler ve kentleri zaman srecinde, bir hiyerari iinde alglarlar. Alglanan elemanlarn, insan zerindeki olumlu etkisi, kurulan evrenin estetik normlara oturtulmas ile dorudan ilikilidir. Yerlemelerin evreleriyle btnlemeleri sadece doal artlarla yapm kolayl salamakla kalmaz, uyumlu bir kentsel tasarm ve yaam iinde gereklidir. Kentlerin genel karakteri, yer ald doal yapnn genel zellikleri ile alar boyunca, onun zerinde oluan yaplamalarn, peyzaj dzenlemelerinin, mimari ve tarihsel zelliklerinin birikimi sonucu belirlenir. Yksek yaplamann tevik edildii bu tr blgelerin, Nazm Plan iinde planlama kararlar ile incelenerek ele alnmas gereklidir. Blgelere ait planlarn sk sk deitirilmeden veya baz noktalardan delinmeden uygulanmas, plan uygulayacak yetkili kurum ile plan kararnda etkili kurumun tek olmas salanmaldr. Bu kurumlar ise belediyelerdir.

ekil 3.3 Ktalara Gre Yksek Bina Diagram

51

inde bulunduumuz yzyln balarnda 20 katl bloklar, kar karya ve dar, karanlk caddelere yerletiriliyordu. nsanlar ve ehir arasndaki organik balant tasarm faktr olarak dnlmeksizin, minimum alana, maksimum sayda kullanc yerletirilmesi ama edinilmiti. Zamanla k, hava ve zeminde ak alanlar gereksinimi, tek balarna ykselen yaplara doru geliimi zorlayarak, daha nceki bloklara yerlemi insan saysnn yeni yaplara sdrlmas, daha fazla ykselmek, kat adedinde art ile mmkn olabilecei zmn de beraberinde getirmitir. ehirler ve ehrin grnn belirleyen binalar blgenin corafi karakterine ve toplumun politik, ekonomik, sosyal dzenine gre biimlenmelidir. Son yirmi yl iinde ok katl yaplarn geliiminde tipik zellikler yanstan ehirler, Hong Kong, Tokyo, Paris ve Londra aada irdelenmitir. HONG KONG: Konum itibari ile in' in gney dousunda ve Pasifik - Asya blgesinin merkezinde, Japonya ve Endonezya arasnda Avrupa' ya eit mesafedeki bir konumda ve Gney Amerika, Avustralya, in' in batya alan kaps durumundadr. 1842 ylndan itibaren ngiliz kolonisinde bulunan 1.072 km2lik blge, doal kaynaklarn azlndan dolay ticaret ve imalatta gelime gstermitir. Hong Kong uzun sre ekonomisini in den ald destekle ayakta tutmutur. Hong Kong km2ye den kii says, dnyada en fazla olan ve dnyann en youn lkesidir. Nfusu 5.8 milyondur. Kendi g ve prestijinin sembol olacak biimde kendi yerleme alann planlam bir lkedir. Bu planlama kendini yksek bina mimarisi olarak yanstmaktadr.(ekil 3.4)

ekil 3.4 Hong Hong Kent Silueti

Hong Kong un hzl gelimesine paralel olarak kuzeyindeki alanlar geliim alan olarak planlanmtr. Bu planlamada ama:

52

Ofis, ticari ve yerleme amal yeni alanlar elde etme, Yakn evresel potansiyeli ehir merkezine entegre etme, Ana alt yap sorunun zm, Planlanm alanlarn ehir ile entegrasyonunu salamak olarak sralanabilir.

TOKYO : Yksek yaplama ile gelien bir dier ehir rneidir. Ekonomik gelime ile ana endstri merkezlerinin yetersiz hale gelmesi ve ikincil merkezlerin domas, ehirdeki 10 milyon insann bu ikincil merkezlere ynelmesine sebep olmutur. Bu etki ehir merkezi younluunu azaltmas asndan yararldr. Bugn Tokyo ehri, merkezinden kylara doru bir yaylma gstermektedir. Bunun iinde yeni yerleme projeleri hazrlanmaktadr.(ekil 3.5)

ekil 3.5 Tokyo Kent Silueti

PARS : ehrin tarihi binalar ehrin siluetini oluturmaktadr. Paris iindeki ilk ve son yksek yap 1973 ylnda yaplan "Montparnasse" binasdr. Bina 64 katldr ve ykseklii 209 m.dir. Bu binadan sonra yksek yap yapmna bir smrlama getirilmi ve yksek yaplama La Defense blgesine kaydrlmtr.

ekil 3.6 Londra Kent Silueti

LONDRA: Londra ehrinde yksek yaplama iin zel blgeler ayrlmtr. (Tower Kprs ne 11 - 12 km. mesafede 2200 hektarlk bir alan). Bu blge 1968 1990 yllar arasnda geen srede 16 milyon dolar harcanarak yaplama almalar

53

olmutur.

Bu

blgenin

en

nemlileri

Canary

Wharf

ve

Greenland

blgeleridir(Bege, 1999). 3.2.1 Seilen Proje Alannn evre Dokusu Balamnda Deerlendirilmesi Tarih, mimarlk ve kentleme hareketi bir kentin kimliinin olumasn ve devamn salayan birikimlerdir. stanbul, Roma, Paris, Venedik gibi kentler kendilerine ait zel kimliklere sahiptirler. Zaman iinde yava yava olumu bu tarihsel oluumlara, izgilere, kriterlere, doal verilere, siluetin zelliklerine grsel alglama ilkeleri nda yaklap, planlama kararlar almak, tarihsel ve estetik kimlie sahip kentler iin gereklidir. Doal ve tarihsel doku zellikleri asndan, drt blgeye ayrdmz stanbul rneinde, zengin tarihsel elere sahip kent paralarnn yakn evresine yaplacak yksek binalarn konumu, yeri, tipi, ok ynl bir siluet etd gereklilii grlmektedir. Blgeler asndan deerlendirdiimizde, birinci blge olarak Eminn ve Fatih ilelerini kapsayan tarihi yarmada blgesi Topkap Saray Sultanahmet Cami, Ayasofya, ehzade, Sleymaniye camileri ve Beyazt kulesinin oluturduu bir siluete sahiptir. ehirci Henri Prost Bu alanda 40 rakm aan yerlerde 12.50 metre stnde yaplacak binalarn yapmn yasaklaynz demitir. kinci blge olarak, Beyolu blgesi gelmektedir: Bu blgede, bitiik nizaml yap adalarndan oluan yerleme dokusuna sahip bir apartmanlar blgesidir. Bu blgede yksek bina yapabilme olana, Le Corbusierin 1911 ylnda stanbulu ziyareti srasnda izdii siluete baklarak anlalmaktadr. Fakat Galata kulesinin etkisini yitirmeyecek lde bir yaklama snrnn konmasnn gereklilii de aktr. nc blge olarak deerlendireceimiz; Kadky blgesi, stanbulun nfus kazanmndan en ok etkilenen yerleim alandr. Birbirinden ayrk, alak eski ahap kklerin yer ald blge, 2.07lik KAKS imknyla yksek bloklar yarmadas

54

grnmne girmitir. stanbulun en farkl ve zgn karakterine sahip blgesi olan Boazii ise, yer yer kk korularla ayrlan, topografyann srprizleri ile farkl perspektifler sunan bir blgedir. Boazda imar kanunlarnn dar boazlarn gayrimeru plan tadilleri ile yada kooperatif gibi grup basklar ile amay becerenler, youn yerleme dokularnn ina edilmesine yol atlar ( Alarin, 1991). Boazii, yeni binalardan ve zellikle yksek binalardan korunmas gerekli olan doal ve tarihi bir sit alandr. Bu nedenle Boaziini ilgilendiren imar hareketleri ksmi planlamalarla deil, Boazii meknn btn olarak ele alan ve her trl kullann buraya uygunluunu kantlayc, mimari zelliklerine kadar snrlayclarla belirleyen bir planlamaya ihtiya vardr. Yksek yaplamaya ynelik planlama, nce lke, sonra blge koullar iinde deerlendirilip sonuca ulalmas gerekmektedir. Tm etkenler birbirlerine aykr dmeyecek bir koordinasyonla bir araya getirilmesi gerekmektedir. 3.2.2 ok Katl Yksek Yaplarn Grsel Etkileri Genel olarak bakldnda, mimaride her biimin bir anlam ierdii, kendine ait bir dille kendini ifade ettii kabul edilir bir gerektir. Bu sayede mimari, kulland dille kendini ifade eder ve evreyle iletiim salar. Yksek binalar, gerek bykl, gerek ykseklii ve gerekse biim zellikleri nedeniyle, evresindeki binalara ve dier evresel elere gre daha baskndr. Bunun sonucunda grlme, dikkat edilme, tannma ve aklda kalma olaslklar da daha fazla olmaktadr. Giritliolu bunu yle aklyor: ehir dokusu iinde sivrilen yksek dominant geler, sehirliye veya sehir ziyaretisine yn belirlemede yardmc olur. Ayrca bu dominant gelere bal olarak belirli ehirsel blgelerin yeri tarif edebilir. ehirsel mekan iinde yabanc bir insann rahat ve kaybolma korkusuna kaplmadan dolamasnda ve dier gelerin alglanmasnda bu tr yaplarn nemi yadsnamaz (Giritlioglu, 1991).

55

Ykseklii bakmndan dev boyutlu bina olarak tanmlanan ok katl yksek yaplar, gerek uzaktan baklan ehir sileti asndan, gerekse sokak lei asndan, farkl alglanmalara, duygulanmalara, anlamalara sebep olur. Bazen de birbirleri ile yarr ekilde bir arada konumlandrlmaktadr. Artk gnmz metropollerinin siletini belirleme grevini yklenmi bu binalarn, evresi bu binalarla kuatlm insanlar tarafndan nasl algland zerinde durmak gerekmektedir. ok Katl Yksek Binalarn Anlaml Biim Olarak Alglanmas nsann alglayaca evrenin boyutlu olduu ve insann tek bir yerden hareketsiz olarak binalar izlemedii, aksine hareket halinde binalar izleme ansna sahip olduu bilinen bir gerektir. nsan, durduu noktadan, gzlerini hareket ettirmeden tek dorultuda bakarsa 10 -11 lik bir a iinde kalan objeleri net olarak grebilir, bu a dnda kalan objeler gzn i bkey ksmna rastladndan silik olarak grrlrler (Giritliolu, 1991).

ekil 3.7 Yatay Gr As

ekil 3.8 Dey Gr As

10 - 11 lik bir ayla ancak bir gkdelenin sadece bir ka detayn alglamak mmkn olur. Ancak insan gz hareketsiz deil aksine srekli hareket halindedir. Gzdeki bu hareketlilik gze 60 lik bir a iinde etrafn grme imkan verir (Giritliolu, 1991). Birbirine ok yakn binalarla oluturulmu metropoller de, sokak iindeyken, bir gkdelenin yatay ya da dey boyutunu alglamak olanakszken, ayn durum on katl bir bina iin de geerlidir. Bir objeyi daha ayrntl grebilmek iin st ve alt en iyi grme noktalarnn ortalamas olan 37 nin civar olan 35 - 40 kabul edilmektedir.

56

Bir mekann alglanma snrlar iinde kalabilmesi iin nesnenin gz seviyesinden yukar olan yksekliine eit bir mesafeden, dier bir deyimle 45 lik bir ayla baklmas; kapallk snrnda bir his verilebilmesi iin de bu yksekliin iki misli bir mesafeden, yani 27 lik bir bir a ile baklmas gerekmektedir (Karaman, 1989). Ayn ekilde Hans Blumenfeld (1953), yapt bir aratrmada, gr mesafesi ile objenin boyutlar arasnda orannda bir balant varsa, o cisim en iyi ekilde max. 27 lik bir a ile alglanabileceini saptamtr (Aydnl, 1992). Gr mesafesi bina yksekliinin iki katndan daha az ise, insanlarn balarn yukar kaldrmalar gerekmektedir. ok katl yksek yaplar nasl alglanr sorusunu, bak yerlerinin farkl konumuyla aklamak gerekmektedir. Bu yaplar, insann tek bir bakla grmesinin mmkn olmayaca bir boyuta sahiptirler ve iinde bulunduklar metropolden dolay da ksm ksm grlr, alglanr ve tannrlar. Sokak leinde binann sadece giri kat ve en ok drt kat grlebilirken, baka bir gkdelenin iindeyken binann gvde ve at blmne kadar byk bir ksm grlebilir. nc olarak ise, kenti bir siluet olarak grebilecek bir noktadan bakmaktr. Bu stanbul, Manhattan gibi deniz kentlerinde, ya da ok byk park alanlar olan kentlerde alglanabilecek siluetlerdir. Bu durumda da ok katl yksek yaplarn farkl zellikleri alglanacaktr. o Gkdelenlerin Sokak leinden Alglanmas ok katl yksek binalarn tmn grebilmek iin, insanlarn balarn yukar kaldrmalar gerekir. Dolaysyla ilk etapta insann alglad ksm, binann giri kat ve ilk kat olabilir. ekil 3.9de grlen San Francisconun i merkezinde yer alan ok katl yksek yaplarn sokak leinden alglanmalar grlmektedir. Bina kl, dier binalarn da 27 lik bir ayla bir hamlede grlmesini engeller. Sokak cephesinden insann ilk olarak alglayabildii ekil 3.9, 3.10, 3.11de grld gibi yukarya kadar devam edebilen dey hatlar, bina girileridir. Binann 3 ve 4 katn grebilen kii, grd rnty tam alglamak iin ban kaldrmas gerekir.

57

ekil 3.9 San Franciscodan izlenimler-1

Aadan bakldnda bina, lineer perspektifle birlikte alglanmaktadr. Psikolojik deneyler gstermitir ki, bireyler tek, basit bir geyi izlerken duygusal reaksiyonlar gstermekle birlikte, ayn reaksiyonlarla ilgili olarak ayn uzaklktaki dey geler veya boyutlar yatay boyutlara oranla uzun olarak alglanmaktadrlar (Giritliolu, 1991).

ekil 3.10 San Franciscodan izlenimler-2

Mesafenin artmasyla birlikte, nesnelerin asal byklnde bir azalma olduu ve ayn zamanda birbirine paralel izgilerin, retina zerinde, birlemeye ynelmeleri lineer perspektifin en nemli zellikleridir. Bu sebeple, sa ve sol keleri bir noktada birleecek gibi alglanan bina olduundan da yksek hissini uyandrr. (ekil 3.10) Psikolojide yanl alglamalar olarak bilinen bu durum illzyon olarak adlandrlmtr. Bu binada bu etki bilinerek uygulanmsa da dikdrtgen formundaki bir binada da benzer etkiyi yaamak mmkndr. ekil 3.10da ise gr asnn almasyla kar tarafta yer alan ok katl yaplar daha rahat alglanabildii grlmektedir.

58

Baka bir adan baktmzda, ok sradan biim ve doku zelliklerine sahip, ska karlalabilen binalara dikkatin odaklanmas g olduu grlmektedir. Bu durum ekil - zemin ilikisindeki zemin hissinin zelliklerine benzemektedir. 1970lerde New York ve Chicago, satran tahtasna benzer cepheleri olan yksek binalarla dolmutu (AI-Brol, 1994). levselcilik akmnn temeli olan modernizm, yrese1lii ve evresel kimlii gz ard ederek uluslararas slup olarak adlandrlan trn tm dnya lkelerinin kentlerine yaylmasna neden olmutu (akmakl, 1992).

ekil 3.11 San Franciscodan izlenimler-3

Modernizmin etkisiyle biimlendirilen bu binalar sokak leinde gren ehir insannda fazla bir merak duygusu uyandrmaz. Nasl ki bir soka snrlayan binalar sokak geniliine oranla ok alak olduunda sokak mekanna uygun algsal bir tavan olumuyorsa, insann grme asn aan ok yksek binalar da uygun ykselti ile elde edilebilecek sokak tavannn tariflenmesini gletirir (akmakl, 1992). Binann tepe noktasndan zemine kadar ayn dzende devam etmesi algda zorluklar yaatmaktadr. Bylece kaldrm kotundaki insann sokak mekan iindeki dikey grn yavalatacak hi bir grsel ge kalmamakta, bu da insan leinde bir cadde mekannn alglanmasn nlemektedir (akmakl, 1992). Ancak zemin katlarda yaplan ktle hareketi ve ana ktleni zemin kattan ayrlmas binaya olumlu etkiler kazandrabilmektedir. Farkl ykseklikteki ktleler, byk lleri imgesel olarak insan leine yaklatrmakta ve konumlaryla da bir sokak-meydan rntsnn olumasna katkda bulunmaktadr (akmakl, 1992).

59

ekil 3.12 San Franciscodan izlenimler-4

o Gkdelenlerin Baka Bir Binadan Alglanmas Gkdelenler metropoller iinde bir figrn tm sorumluluklarna sahip, tavr a karakteri belirgin, ok nemli aktrler olup ok zel rollere sahiptirler (Pedersen, 1997). zel konumlar olan bu binalara kendi seviyelerinden bakmak, grmek farkl alglamalara sebep olmaktadr. Sokak leinde perspektifte grlebilen binann gvde ksm tam cepheden alglanabilecektir. Bir baka gkdelenin iindeyken, gr asn zorlamadan alglama gerekleebilecei iin adeta, kii karsndaki nesneyle g dengesi oluturmu hissine sahip olur. Binann tm hatlarn grp, binaya hakim olabilir. Retina zerinde oluan imgenin tm paralar tamamlanm olur. Bylelikle, sokak leinde belirsiz kalan binann bitii ya da ats, artk netlik kazanm olur. Ancak bu konumda da yine gr mesafesine ihtiya vardr. Gr mesafesi arttka bina ktle olarak daha iyi alglanr ancak detaylar netliini kaybeder. John Honcock Center binas baka bir gkdelenin iindeyken kesik bir pramit olarak aka alglanmaktadr. Ancak baka bir gkdelenin iinden bakldnda, doku zelliklerinin netlii kaybolduu, sonuta artk koyu renkli belirsiz bir doku algland grlr. Algda ematizasyon olaynda belirtildii gibi zihinde oluturulan emalar yardmyla nesneler kolay alglanr. Alglanan nesne zihindeki emaya ne kadar ok benziyorsa, nesne o kadar kolay alglanr. Yukardaki rnekte, detaylar zayflaan

60

binann daha nceden grlm olmas, belirsiz detaylar daha anlaml ya da anlalr klar. Cephedeki kalabalk desen karkl gibi gzken dokunun aslnda, belli oran ve geometriyle birbirine balanm elik elemanlarn oluturduu anlaml bir rnt olduu alglanmaya balanr.

ekil 3.13 John Hancock Center (Chicago, ABD)

o Gkdelenlerin Kentte ve Kent Siluetinde Alglanmas Kent; iinde her an kefedilmeyi bekleyen srpriz mekanlarnn bulunduu, iinde kentsel eleman olarak adlandrlan gelerin birbiriyle ilikili olarak algland, gemi deerlerle yaand, canl bir ortamdr. ou kez kenti alglamamz sreklilik gstermez; ksm blk prk olur daha ok ve dikkatimizi eken eylerle blnrken, hemen hemen btn duyularmz devrededir, kentin imgesi de btn bunlarn bir bileimidir. Byle etkin bir iliki iinde, insann evresini alglamaya alt kentte, dikkatleri ekenler yine ok katl yksek yaplar olmaktadr. ster yanl bilginin temsilcileri olarak dnlsnler, ister drstln dier bir biimi olarak dnlsnler, gkdelenler modern kentin dominant geleri olmaya devam etmektedirler. Her noktada farkl alglamalara sahne olan bu binalar kent siluetinde de kendilerini gl bir ekilde ifade ederler.

61

3.14 Kent Siluetlerinde ok Katl Yaplar

Yukarda da belirtildii gibi, modern kentin dominat gelerinden biri, ayrlm, zerk, byk ve gze arpan gkdelenlerdir. Bu binalar evresiyle uyumlu bir ilikiye girmediinde, modern kent dinamiklerine olumlu katklarda bulunmayarak ehircilik iin bir problem olarak ortaya kmaktadr. Kent, her k altnda ve her havada grnr (Lynch, 1996). Kentin fiziksel zellikleri zerinde durulduunda, zdelik ve yap nitelikleriyle iniltili 'imgelenebilme' diye adlandrlan tanmla karlalr; yani somut nesnenin, herhangi bir gzlemcide gl bir imge uyandrabilme olaslnn yksek olmas, evrenin zihindeki imgesinin netlik kazanmas iin; biimin belirginlii, rengin kalitesi ve iyi bir dzen ya da kompozisyon gerekli niteliklerden bir kadr. Bu sayede, nesneler iyi okunan ya da iyi gzken zellikleri ile duyulara arpc bir ekilde sunulurlar. Bu allmam anlam erevesinde imgelenebilen (gzle grlebilen, okunakl ya da grnr olan) kent, iyi biimlendirilmi, farkl ve ilgin grnr; gzn ve kulan daha dikkatli olmasn, olaya katmasn ister (Lynch, 1996). Kentin grsel niteliklerinden birinin; grnmnn belirgin bir aklkta ya da

62

okunabilirlikte olmas gerektiini savunan Lynch, (1996) kentin blmlerinin kolaylkla tannmas ve anlalr bir kalba oturtulmasn kastetmitir. Lynch'in bulgularna gre zengin, alglanabilir, ak, okunabilir kent imgesini oluturan be ge: yollar, snrlar, dmler, blgeler ve nirengi (Landmark) lerdir (Karaman, 1989). Bu be kent gesinden konuyu ilgilendiren yalnzca nirengi gesidir. Gkdelenlerin her durumda bu genin zelliklerine sahip olduu ok net bir ifadeyle sylenemezse de kentlerin nirengileri olduklar geni kabul grmtr. Lynch'in aratrma yapt kentlerden biri olan San Franscisco kentinde pramit biimli Trans American (ekil 3.15) binasdr. evresindeki cam kutulardan daha fazla mesaj veren insan leini, zemin kattaki farkl strktrel dokusuyla vurgulamaya alan, eitli akslardan kolaylkla alglanabilen, formu ve konumu ile kltrel deerleri olduka iyi korunabilmi San Fransisconun ada bir referans noktas (landmark) olarak deerlendirilmektedir(Aydnl, 1992).

3.15 Trans American, San Francisco, ABD

Nirengi roln stlenmesinin sebepleri; Kentin her noktasndan alglanabilen bir konuma sahip olmas; evre binalardan ok belirgin biimsel farkllklaryla ayrlmas; Bu farkllklarn binann aklda kalcln arttrmas;

Kent iinden ve kent siluetinden alglamalarla, binann bir pramit olduu kolaylkla anlalabilmektedir. Kent siluetinde, algdaki ekil zemin ilikisinde, iyi

63

bir ekil zelliklerine sahiptir; iyi bir forma, kesin snrlara ve anlam olan zelliklere sahiptir. Ayrca zeminden ayr durmaya meyillidir. Etkileyici, daha aklda kalc ve daha anlamldr. Trans American binas, evresindeki binalarla ekil-zemin ilikisinde kurduu ilikide yukarda bahsedilen ekil zelliklerine sahip olduundan, kent iinde ve zellikle kent siluetinde ok net alglanabilmekte ve alglandktan sonra unutulmamaktadr. Bu tr binalar artk bulunduu kentin simgesi olurlar ve insanlara nerde olduklarn hissettirirler. Bu zellik dardan baklnca yani kent siletinde var olan bir zelliktir. Kent iinde her noktada grlp alglanan bina insanlara kuvvetli bir biimde yn duygusunu yaattrmaktadr. Kent iinde yabanc bir insan iin gvenle dolamada gerek bir nirengi noktasn grevini stlenir. Ak ve belirgin bir imgenin kiinin kolayca ve hzla dolamasna yardmc olduu bir gerektir (Lynch, 1996).

ekil 3.17 New York Kent Sileti -Emprie State Building

Gkdelenlerin olduka youn olarak bulunduu Manhattan blgesinde, bir gkdelenin kolay fark edilebilmesinde ve alglanmasnda ykseklik faktr etkisini yitirmektedir. nk binalarn byk bir ounluu yksektir. Bu blgede modernist biimlenme anlaynda birok bina tasarlanm ve ina edilmitir. Cam cepheler binalarn vazgeilmez geleri olmutur. Binalar dikdrtgen formun dna pek kamamtr. Dolaysyla bu binalar arasndan dikkati ekenler daha yksek olanlar deil, biim zellikleriyle farkl etkiler yaratan binalar olmutur. 'Empire State' binas bunlardan bir tanesidir. 1931de tamamlanan 102 katl bina dneminin

64

ykseklik yarn kazanan ve krk yl sre ile dnyann en yksek binas olma unvann korumutur. Ancak daha sonra gkdelenlerin says artm ve iki bin ylna girerken dnyann yedinci en yksek binas durumunda kalmtr. evresindeki dier modernist anlaytaki binalardan ayrlabilen, zgn kontur izgisi, bina bitiindeki ince detaylar, onun gkyzyle kenetlenmesini ve btnlemesini kolaylatrmaktadr. Kent siluetinde kendini ok kolay ifade edebilmi, dominant zellik gsterebilmi baka bir rnek ise Hong Kongda yer alan 'Bank of China' dr. Bir deniz kenti olan Hong Kong, silueti kolaylkla alglanabilecek bir yapya sahiptir. Kent ii balantlar salayan yollar gibi deniz de ulam iin kullanlmaktadr. Bylece kent silueti bir vapurdan ya da her hangi bir deniz aracndan kolayca seyredilebilir. Hong Kong kenti Manhattan kadar gkdelen younluunun olduu bir uzak dou metropoldr. Ancak kent siluetinde en belirgin ve okunan bina 'Bank of China' binasdr. Bu binann olmamas durumunda, bu ehir siluetinin ok sradan olma olasl vardr.

3.18 Hong Kong ehir Sileti, Bank Of China

Artk bu bina Hong Kong kentinin simgesi olmu durumdadr. Simge olmasnn nedenleri zerinde durduumuzda, binann ykseklik bakmndan dnyann ilk on binas arasnda yer almas nemli bir neden olarak ortaya kmaktadr. Bank of China binasnn kent iindeki binalardan, hatta dnyadaki gkdelenlerden ok farkl bir formu ve cephe dzeni vardr. Tayc sistem binann biimleniine olduka fazla etkilemitir. zgn bir forma sahip olan bina n plana kmakta dier binalar ise

65

zemin etkisi yaratmaktadr. stanbul rneine baktmzda, 1991 ylnda sadece, Movenpick Radisson Hotel ve Yap Kredi Plazalarn grld Boaz siluetine gnmzde Sabanc Center Akbank, ie cam bank, Merkez Bankas ilave olunca gkyz izgisinin deitii grlmektedir (ekil 3.20).

ekil 3.20 stanbul rnei

20. yy. da byk endstri lkelerinin ehirlerinde gkyz, dramatik biimde yeni bir lekte deimeye balamtr. Modern kentin dominant elerinden biri olan, ayrlm, zerk, byk ve gze arpan gkdelenler ehirlerdeki yerlerini almlardr. Bu binalar evresiyle uyumlu bir ilikiye girmediinde, modern kent dinamiklerine olumlu katklarda bulunmaz ve ehircilik iin bir problem olarak ortaya karlar. ok katl yksek yaplar yani gkdelenler, kentlerimizin karakterine ve dokusuna hakim olurlar (Pedersen, 1997). ehir mimari kimlii veya baka bir deile karakteristii; ehrin topografik durumu (tepelik, dalk, vadi gibi), mimari anlay ve tarihsel yaplarna kar duyarll ile tanmlanabilir. ehir kimliini tanmlayan ana elerden biri ehir siluetidir. ok katl yaplar yani gkdelenleri, metropoller de ki aktrler olarak gren tasarmc Pedersen, bu binalar haksz sfatlar aldklarn, esasnda ehir iinde

66

kendilerini ok drste ifade ettiklerini yle anlatr: ster yanl bilginin temsilcileri olarak dnlsnler, ister drstln dier bir biimi olarak dnlsnler, gkdelenler modern kentin dominant eleri olmaya devam etmektedirler. Her noktada farkl alglamalara sahne olan bu binalar kent siluetinde kendilerini gl bir ekilde ifade ederler.

Yksek binalarn, doal artlar asndan yer

alaca en uygun ortam (alt yap, silet yaratma frsatlar), evresel etki asndan monoton olan dz arazilerdir. Alt yap ve silet byle arazilerde istenildii gibi yaratlabilir. (ekil 3.21) Dz arazide yaplan, ntr nitelikteki bina

dalm, skc bir kentsel silet oluturur (ekil 3.21, ema 2) Yksek yaplamalar arasnda yer alacak olan rekreasyonel alanlar, kopuk ve paralar halinde oluturmak yerine, ilikili olanlar bir blgede toplamak tercih edilmelidir. Bina ile doal evrenin dolaysz dolaysz ilikisi,

yeil ve su gibi elemanlar, bina iine kadar yaklatrarak ele alnabilir. (ekil 3.21, ema 3) Baka bir durum ise (manzaraya ynelmek iin)

binalarn, doal artlarn ilerine kadar yaylmas eklinde iliki kurulabilir. (ekil 3.21, ema 4) Tm cephesi ve ykseklii vadi iinde kalan

yksek yaplamalar, grsel deerler ve alt yaplamann zor yaratlabilmesi, vadiye ykleyecei olumsuz etkiler, geri plandaki doal artlar ve binalar kapatarak olumsuz bir kentsel dzen oluturmalarndan dolay tercih edilmez. (ekil 3.21, ema 5) Bina grubunun, dey ynde dank ve srtlara

yaslandrlmasyla oluturulan, arada doa ve manzara koullarn salayan kentsel siluet dzenlemeleri tercih edilebilinir. (ekil 3.21, ema 6)

ekil 3.21 Kent Siluetinde ok Katl Yksek Yaplar (Sarkaya, 1997)

67

Geen yzyl boyunca, kentlerin gelecei iin sunulan planlama stratejilerinin baarsz olmas, kontrol altna alnamayan kontrol altna almaya teebbsn bir rn myd, bu tartlabilir (Pedersen, 1997). Ancak modern kenti oluturan dominant eler iin oluturulan teoriler, pek yol gsterici olamamtr. Modern kent teorisyenlerini, kentsel karmaadaki sorumluluklarndan dolay ok ciddi eletiren Pedersen durumu yle aklamaktadr: Modern kent teorisyenleri, yeterli bilgi olmakszn byk duvar ina etmeye inanm tula duvarclarna benzerler. imdi, milenyum sonunda, kentsel bozulma durumundayz. Mimarln en fazla yapmay umduu neydi? ilk nce, kendimize modern kentin dominant tulasnn ne olduunu belki de sormak gerekir (Pedersen, 1997). Bu doal bir sonutur ki, kenti birebir yaayan insandan, tm eylemlerinin gerekletirilme yeri olan kenti ayr tutmak olanaksz olur. ou kez kenti alglamamz sreklilik gstermez; ksm blk prk olur daha ok ve dikkatimizi eken eylerle blnrken, hemen hemen btn duyularmz devrededir. Kentin imgesi de btn bunlarn bir bileimidir. Byle etkin bir iliki iinde, insann evresini alglamaya alt kentte, dikkatleri ekenler yine gkdelenler olacaktr. Kent merkezleri dnda bir blge oluturacak biimdeki uygulamalarda; yap yksekliklerinin bir hiyerari iinde olmas istenmekte ve monotonluktan kanlmaya allmaldr. (ekil 3.22)

ekil 3.22 Kent merkezi iindeki konumlandrlmas

Kent merkezi iindeki uygulamalar; e ykseklikteki yap alanlar iinde monotonluun bozulaca ve kontrastlk yaratacandan dolay grsel etki asndan tercih edilmektedir. (ekil 3.23 )

68

ekil 3.23 Kent merkezi dndaki konumlandrma

ok katl yksek binalarn biimleri ve yerleme alanlar, kent silueti zerindeki etkilerini yanstmaktadr. (ekil 3.24-A)da; tepede kurulan alak ve yksek binalarn e ykseklikte dalm gstermeleri durumu (yatay siluet) tercih edilmemektedir. (ekil 3.24-B)da; yksek binalarn vadi iinde yerlemeleri grlmektedir. Bu durum tepenin grsel etkisini azaltmaktadr.

ekil 3.24 Tepe Vadi Yerleim Prensipleri

(ekil 3.24-C)de; tercih edilen durum grlmektedir. Tepedeki yksek binalar tepenin grnteki yksekliini arttrmaktadr. Bu durum hem manzara salamakta hem de tepenin etkisini kuvvetlendirmektedir. (ekil 3.24-D)de ise; byk hacimli binalarn tepede yaplmas durumunda tepe etkisini azaltaca (tercih edilmeyen) grlmektedir.

69

3.2.3 ok Katl Yksek Yaplar ve Kent maj ok katl yksek yaplar, ykseklikleriyle beraber mimari zellikleriyle yer

aldklar ehrin imajn etkileme ve ehir siluetinin yaratlmasnda nemli bir faktrdr. Kimi zaman kentlerimizde yer alan bu yaplar, bulunduklar ehrin ve/veya lkenin simgesi haline gelebilmektedir. zellikle uzak dou lkelerinde bu sebeple ykseklik, mimari karakter olarak dnya sralamasnda st ksmlarda yer alan birok ok katl yksek yap yaplmaktadr. Bu aamada ehrin tantlmas iinde reklam unsuru olan bu binalar turistlerin aknna uramaktadrlar. 3.2.4 ok Katl Yksek Yaplar ve Ak Mekan likisi Kentsel mekan; insanlarn birbiriyle yatayda ve dey eksende karlatklar bir hareket mekandr. Bu mekann 30 dk.lk bir ulam yarap iinde kalan bir yapsal mekan (konut, iyeri v.b.) ile serbest mekan (dinlenme v.b.) olgusu vardr.

ekil 3.28 San Franciscodan izlenim-5

Binalarn evreye homojen dalmas ok sayda kk, kullanlmayan alanlar oluturur. Bu durumda ancak binalarn, avlular ve meydancklar halinde, bnyelerine yeil alacak ekilde dzenlenip d mekanla bir iliki kurmas hali olumlu sonu verebilir. (ekil 3.28, ekil 3.29) Binalarn belli zellikli bir blgede gruplanmas, doa ve arazi artlarnn doru kullanlmas asndan, olumlu planlama

70

zmleridir. Btn bu yaklamlarda doal olarak, rzgar ve gne faktrnn rol gz nnde bulundurulmaldr.

ekil 3.29 San Franciscodan izlenim 6

Kentlerin iklim ve doa artlarndan olumlu biimde yararlanmas da gz nne alnarak yksek bina ile ak mekan ilikisinin standart boyutlarda zlmesi, salkl bir kentleme iin gereklidir. 3.2.5 ok Katl Yksek Yaplarn evrelerine Yaptklar Etkiler ok katl yksek yaplarn evrelerine yaptklar etkiler, yapsal, iklimsel, davransal, kltrel, kaynak dzenleyici olarak be farkl davranla dengelenmektedir. Yksek binalarn, fiziksel ve sosyal evreyi etkileyen bu zelliklerinin olumlu sonu vermesi de ancak, yerleim kararlarnn planl ve bilinli bir ekilde alnmas suretiyle salanabilecektir. 3.2.5.1 ok Katl Yksek Yaplarn evrelerine Yaptklar Fiziksel Etkiler ok katl bro binalarnn fiziksel etkileri ise ounlukla; kent merkezi dnda konumlanm ve blge oluturmu alanlarda deil, kent merkezi iindeki uygulamalarda grlebilir. Bu etkiler:

71

Nfus Younluu ve Trafik Problemi: Trafik problemi, ara ve yaya olarak iki biimde dnlmelidir. Yksek binalar ulam ann yetersiz duruma dmesi, zirve saatlerde trafikte kitlenmeler grlmesi, altyapnn yetersiz ve sorun karan bir sisteme dnmesi, kontrol edilemeyen gelime ve younluklarn sonucunda pek ok dengesiz dalmlara sebep olurlar. 1991 ylnda Tde yaplm olan stanbulda Yksek Binalar Ve Beikta Levent Maslak rnei ismiyle yaplm olan tezde yaplm olan ankette; alanlarn yukarda ad geen blgelere ulam biimlerindeki oranlar; Yaya : % 01; Toplu Tan Aralar : %39; Servis : %38; zel Ara : %22 eklindedir(Erzene, 1991). Byk kurulularn personel mdr, kk kurulularn alanlaryla yaplan anket sonucu %39luk bir kesimin otobs ve minibslerle bu Alana ulatklarn grmekteyiz. %38lik bir kesim ise kurululara ait servislerle iyerlerine gelebilmektedir. zel aralaryla blgeye gelenler toplam iinde %22lik bir paya sahiptir. % 01lik bir grup ise yryerek iyerlerine ulaabilmektedir. Ayn tezde yaplan dier bir ankette ise gene ayn blge iin; blgeye ulalabilirliin tamamen yok olacan dnenler % 38lik bir ounluun olumasndan da yksek binalarn trafik zerindeki yknn ulalabilirlik, trafik tkankl, zaman kayb eklinde kendini gsterdiini kartabiliriz. San Francisco rneinde, finans blgesi diye anlan ok katl bina yerlemelerinin yer ald blgede alanlarn Metroyu olduka fazla kullandklar gzlenmitir. ok katl bro yaplarn kullananlarn younluunu attrmayacak biimde koordinasyonu salanmal ve de bu tr yaplarn tasarm ehir ve yakn evre trafik a ile ilikili biimde yaplmaldr.

72

klimsel Deiimler: Kent merkezi dndaki ok katl yksek binalar cadde seviyesinde rzgarn etkisini zayflatmaktadr. Bu tr alanlarda rzgar problemi fazla grlmez. Kent merkezi iindeki yksek binalarda ise kuvvetli rzgar grlr. Manzarann Engellenmesi: Kent dnda blge oluturan ok katl yksek yaplarn her biri birbirinin manzarasn ve grn engelleyebilir. Kent merkezinde ise manzaray engelleme birka yapda sz konusu olabilir. Btn bu problemler ok katl yksek binalarn ehir iindeki yanl konumlandrlmalarna bal olarak gelimektedir. Problem; yksek yaplarn kendilerinden ok konumlarna bal olarak yakn ve uzak evrelerine olan etkileridir. Sonu olarak, doru planlanm yksek binalarn yakn ve uzak evrelerini

olumsuz ynde etkilemeleri engellenebilmektedir. Bro binalarnn kent iindeki konumlarm belirlerken hem ktle, lek gibi mimari geometrisine nem vermek, hem de evresi ile ticari ve kltrel bakmlardan btnleen fonksiyonlar programa katmak gerekmektedir. Yol genilii bina ilikisi: Yksek binalar ile artan nfusun getirdii

younlamann karlanmas dnldnde, yksek binann yer seimi ve yn olgusu dorultusunda boyutlar, imar plannda kitle etd koullarna gre saptanr. Bunu salamak iin yksek bina says ve yaplacak yksek binann kat adedi kullanlarak hesaplanr ve imar plan kararlarnda, bu gereksinim dorultusunda snrlandrmalar getirilir. Yaplacak yksek binalarda kat adedi tayini, bir yoldaki karlkl bina cepheleri arasndaki asgari uzaklkla salanacaktr. (ekil 3.30 )

73

ekil 3.30 Bina Ykseklii - Yol likisi (Sarkaya, 1997)

zellikle yol genilii ve yap adas olumu bir sistemin iinde, yukardaki forml ile belirli kat saysnn zerine klamayacandan, kentleme olgusunun devam etmesi sonucunda kentin yatayda gelimesi sz konusu olacaktr. Kentin yatay gelimesi ise, ulam ve dier alt yap hizmetlerinde sorun yaratacaktr. Ancak kent planlama kararlar aamasnda yksek bina nerisinde, bina yakn evresinde ak mekan olgusuna dikkat edilerek, salkl bir zme varlabilir. Glge Yaratma Sorunu: Yksek binalarn, yakn evresindeki binalarla ilikisini

ve yol geniliini belirleyen genelde gnetir. Gn boyunca ok katl yksek binalar tarafndan dier komu binalarn, caddelerin ve sokaklarn zerine den glge alanlar, bu binalarda alan insanlar psikolojik ynden etkilemektedir. Ayrca caddeden geen insanlar iinde problem oluturmaktadr. Kent merkezi iinde yaplan ok katl yaplarn lei olduka byk ise ehir hayatnda olumsuzluklar yaratabilir. Bu sebeple binalar aras mesafede glgeleme etkinliinin, bina ykseklii seimi iin hesaplanmas gerekmektedir:

74

ekil 3.31 Bina ara mesafeleri (Sarkaya, 1997)

Bina Ykseklii Bina Glge Boyu (BGB) = Gne Inn Yatayla Yapt A ( tan. 45) Binann Dier Bina zerindeki Glge Boyu = (Bina Glge Boyu ki Bina Arasndaki Mesafe) X Bina ykseklii B.G.M.

eklinde hesaplanmaktadr. Bu irdelemeye gre, yksek bina says, ykseklikler arasndaki mesafe ve ak alan ilikisi belirlenir. lkemizde de, iklim koullarnda yaz, k ve gnn tm saatleri iin ortalama olarak, yatay dzlemle 45lik bir a ile cisimlere geldii kabul edilen gne nlarnn etkisi ile binalar, ykseklikleri orannda yapaca glgeleme ile yakn evresine etki eder. (ekil 3.32)

ekil 3.32 Glge Durumlar (saat sabah 800 len 1300) (Aydnl, 1992)

75

3.2.5.2 Sosyal Ve Psikolojik Etkiler Yaplan almalar sonucunda, yksek binalarn, youn yerlemelerde alan kazandrmas ve kii, kurum ve toplumun birok ihtiyacna karlk vermesinin yan sra birtakm sosyal ve psikolojik problemlere de neden olduu ortaya konmutur. Prof. Hande Suher, yerlemeler ve zel fonksiyon ilikileri kitabnda, sosyal verileri Sosyal veriler, herhangi bir temel alma alannn ve dolayl dier alma alanlarnn yaratlmas, gelimesi ve yerlemenin ekim merkezi olarak byme eiliminde kendini gsterir; nk yerlemenin krsal veya ehirsel yerleme olmas, doal koullar kadar sosyal verilerle de ilgilidir (Ser, 1996, s:1-2) eklinde ifade etmitir. Toplumsal yapnn farkllk gsterdii ve yerleim alanlarna yanstt zellikleri gz nne alnarak, verilecek planlama kararlar daha doru olacaktr. Bunun yannda, yksek binalarda, zellikle bu binalarla oluturulan konut toplu konut alanlarnda, kullancnn tercih ve tepkilerini belirleyen ve planlamada gz nne alnmas gereken sosyo-kltrel ve psikolojik verileri ise; mahremiyet, kiisel mekan, egemenlik snr, grsel tatmin eklinde sralayabiliriz. Yksek binalarn tasarmnda sosyal etkileimin salanmas, kullanm sresinin arttrlmas v.b. amalarla yksek binalara, eitli fonksiyonlar yklenmekte ve d mekann srekliliini salayan, grsel iletiimi kolaylatran, atriumlu giri mekanlar tasarlanmaktadr. Yksek binalarn neden olduu sosyal problemlerin zm iin, Rockefeller Center (New York, 1932- 1940) ve Barbican (Londra, 1955-1970) rneklerinde olduu gibi Karma Gelitirme projeleri nerilmektedir(Bege, 1999). Deiik amalara hizmet eden, farkl ykseklikteki binalarn, byk alanlar zerine yerletirilmesi ile gerekletirilen Karma Gelitirme Projelerinin sonucunda; ehirlerde ilgi ekici ve sembolik blgeler yaratlmas, Muhtelif sosyal gruplarn, bir araya getirilerek kaynatrlmas,

76

Arsa ile zerinde yaplacak binalarn deerleri arasnda uygun oranlar kurularak, maliyette arsa paynn drlmesi ve bylece, iyi bina kalitesinin daha ucuza salanmas,

Az karl, karsz ve hatta sosyal konut, kltr ve spor tesisleri gibi, sbvansiyon gerektiren konulara, bir iletme iinde yer verilerek, ortalama bir karla birlikte sosyal amalarn da gerekletirilmesi,

letme, bakm, onarm hizmetlerinin dzenli temin dilmesi, Otopark ihtiyacnn yer altnda karlanmas sureti ile yer stnde doa unsurlarna yer verilerek binalarda, derin ve iyi etkili grnler salanmas, Deiik mevsimlerde, gnn farkl saatlerinde canllk temini; zellikle de geceleri, Hayalet ehir etkisinin olmamas gibi faydalar salanabilmektedir.

Yksek binalarn bulunduklar kentsel yerlemeler zerindeki etkilerini, hem nfus ve zellikleri ynnden, hem de yksek bina kullanclar ve evre kullanclarn sosyal ve psikolojik etkileimlerine getirdii niteliksel deiim ynnden incelediimizde: Nfusu bir kriter olarak alndnda, yksek binalarn younluk zerindeki arttrc etkisi, bu kriterin odak noktasdr. Prof. Gndz zdein belirttii gibi bir ehrin younluunun fazla olmas, onun mutlaka yksek binalarla dolu olduu anlamna gelmez. Baka bir ifadeyle; yksek younluun gerektirdii her ehir iin zm ykseklik deildir. Fakat ok katl yksek binalarn yaplaca her blgede mevcut younluun artaca bir gerektir. Nfus younluundaki art yksek binalarla zme ulatrmak yeterli deildir. nk sorun, sadece nfusun alma ve barnma iin snrl bir mekana yerletirilmesi deil; iletiim olanaklarnn da salanmasdr. Yksek binalarn ok fazla olduu blgelerde trafik altst olmaktadr. Bugn trafik skkl ve otopark sorunu nedeniyle New Yorkta arabas olan insanlarn sadece sonu ehirden uzaklamak iin satn almaktadrlar(zde, 1989, s:3). ok katl yksek binalarn, eitli sosyal problemlere neden olduu dnlerek %17si ilerine arabayla gitmekte, %83 toplu tama aralarn kullanmakta, zel arabalarn hafta

77

pek ok aratrma yaplmtr. Konut olarak, sosyal yaam, komuluk ilikileri asndan eitli aile tipleri iin yksek binalarn, olumsuz sonular dourduu ortaya kmtr. Yksek konut bloklarnda oturan insanlarn birbirlerini %30 - % 70 orannda tandklar, aktif rekreasyonun sadece az katl yerlemelerde grld ve konut d ortak alanlarn savunulmayan alanlar olduu gr kmtr(Erkut, 1989, s:91-93). Ayrca yksek binalarda yaayan ocuklarn, alak binalarda yaayanlara gre daha saldrgan, gergin ve iletiim eksikliine sahip olduu aratrmalarla ortaya kmtr(Viret, 1983, s:211-230). Yksek binalarla ekillenmi youn yerleim alanlarnda, kii ve toplumda oluan bozukluklar, ruh sal, iddette ve sua ynelme; byle ortamda yaayanlarda dayanma duygusunda azalma, ilikilerin yzeysellii ve gvensizlikten ortaya kt belirtilmektedir(Bilgin, 1985). Newman'n Defensible Space kitabnda kiinin gvenli alan, (savunulabilir alan) evreyi kiinin kontrolne sokan, gerek veya sembolik engellerle iyice belirlenmi etki alanlarna ve gzetleme alanlarna sahip bir dizi mekanizmadr. Bu alan sz konusu kii, ailesi, komular, dostlar iin gvenlik salar ve yaanty zenginletirir. olarak aklanr. Ad geen kitapta iddet ve su eylemleri yzdesinin yksek binalarda, az katl binalara gre daha fazla olduu ve bina ykseklii arttka su orannn da ykseklikle paralel bir korelasyon gstererek artmakta olduu istatistiklere dayanlarak ileri srlmektedir(Yrekli, 1989, s:73). Az katl yerlemelerde, ortak alanlarn kontrol edilebilme ve gzetiminin rahat yaplabilmesi gibi zelliklerinden dolay bu tr yerlemelerde gvenli alan kavramndan sz edilebilir. Fakat ykseklik arttka, tasarm ve planlamada kontrol edebilme unsurunun gz ard edilmesiyle insansz alanlar yaratlmakta ve asansr, merdiven boluu, koridor gibi alanlarda saldr, soygun, tecavz olaylar artmaktadr(Yrekli, 1989, s:74).

78

Yksek yaplara ilikin planlama, nfus art ve younluun denetlenmesi; bireylerde kalabalk, tanmama ve tannmama, egoistlik, saldrganlk gibi zellikler yaratmayan kararlar gerektirmektedir. Toplumsal ilikilerde, kii ve gruplarn birbirleriyle olan etkileimlerini kontrol eden, farkl davran mekanizmalarn ayarlayan mahremiyetin salanmas, gvenli alann belirlenmesi gibi sorunlarn zm gereklidir. Fiziksel evre iinde yer alan yksek binalarn, insanlar zerinde pek ok psikolojik etkiler meydana getirdii saptanmtr. Yksek bloklar evrede yaayanlarda ruhsal basklar meydana getirmekte; yaantlarnn srekli gzetim altnda tutulduu duygusuna kaplmalar sonucu, mahremiyetlerinin zedelendiini dnmelerine yol amaktadr. nsanlarn ticaret alanlarnda, yksek binalarn nnden daha hzl getii; vitrin bakma ve yava yrme eylemlerinin az katl binalarn bulunduu yerlerde daha fazla olduunu ispatlar aratrmalar yaplmtr. ok katl yksek bina tasarmnda, sosyal ve psikolojik parametreler kullancnn tercihleri ve tepkileri dorultusunda belirlenmektedir. 3.3 ok Katl Yksek Yaplarn Kent leinde Deerlendirilmesi ok katl yaplarn geliimi ehirlerin bymesi ile yakndan ilgilidir. ok katl yksek yaplar ekonomik, fonksiyonel ve sembolik deerleri ehir geliiminin, ehir planlamasnn ana eleri olarak grlmektedir. ehirlerimizin gelimesinde ilk koul toplumsal, hukuksal ve ekonomik yapnn iyi organize edilmesidir. Yksek binalarn kentlerde varlnn ancak gelime, ehir strktr, lek ve kapasitelerin kontrol altnda olduu zaman baarl olabilecei bilinmektedir. Yerleme yerlerinin saptanmas, teknik aratrmalarn, demografik analizlerin, ekonomik verilerin ve evre deerlerinin tarihi, estetik alardan ett edilmesi ile gerekletirilmelidir. ok katl yksek bir binann fonksiyonunu yerine getirebilmesi, kullancnn gereksinimlerini karlayabilmesi ve bulunduu evreye olumlu katklarnn olabilmesi iin gerek yapnn tasarm aamasndan nce seilen proje alannn bu tr bina yapm iin uygunluunun irdelenmesi, gerekse yapnn evresiyle

79

etkileimindeki fiziksel, sosyal ve psikolojik etkilerin tasarm aamasnda deerlendirmeye alnmas gerekmektedir. Yerlemenin su ve kanalizasyon olanaklar, mevcut sistemler ve ek sistemlerin organizasyonu, buraya yerleecek nfusun eilimlerine, kltr durumu ve alma alanna, yerlemenin kullanld saatlere bal olarak deerlendirilerek gerekli noktalarda nlemler ve zmlerle bina yapmndan sonraki dnem iin tedbirler nceden alnmaldr. Byk bir yapnn evresine uyumlu olabilmesi iin bu evreye etki eden ekonomik ve politik glere, doaya ve kentsel dzene uyumlu olmas gerekmektedir. Binalar ve evrelerinin arasnda var olan etkileim tasarm aamasnda ele alnmas gereken bir konudur. Binalar iinde bulunduklar evreye ne denli saygl olurlarsa, ehirleri, kullanclar ve sahipleri tarafndan o denli deer kazanrlar. ehircilik asndan dnlmesi gereken balca etkenler arasnda, yap yerinin arazi durumu, binann dier yaplarla uyumu ve arazinin gz alc karakteri yer almaktadr. ok katl yksek yaplar ve evre etkileiminde, vaziyet plan dzeyinde yaratm olduu olumlu etkinin yannda kentsel evre dzeni iinde deerli konuma ulatrma abas da olduka nem tamaktadr. Bu zellikli yaplarn imaj ve karakteri kent kimliinde belirleyici faktrlerden biridir. Farkl kentsel evreler ve kltrler farkl ekillendirilmi yaplar ortaya koymaktadr. Bir binann formu, iinde bulunduu kentsel evreden ortaya ktna ve iki kentsel evre ayn olmadna gre iki yapnn da ayn olmas mmkn deildir. zellikle gnmzde bu yap trne son derece nem verilerek kent iinde nc grevi stlendirilmektedir.

80

ok katl bro binalarnn kent merkezi iinde yerlemelerinde; evreden bamsz olarak deil, evre ile birlikte dnlmesi gereklidir. Bu tr yaplarda ncelikle bina ve evre ilikisi kurulmal; evresel veriler deerlendirilmeli sonra planlama aamasna geilmelidir. Bu yaplarn, ehir alann dzenleyici, ehir alann yaratc zellii yannda ehirde konumlandrldklar alanlara gre oluacak fiziksel, grsel ve ehir imajn oluturucu etkileri vardr.

Bu yap trne ilikin kararlarn, snrlar, younluk, fonksiyon, teknik servis ve altyap, kent silueti ile birlikte alnmas gelecek koullarn daha iyi olmasn salayacaktr. ok katl yaplarn ktlesi, tasarmcnn evre dzenleme anlay ve binann amacna kar tutumunu gsterir. Yksekliin ve bina ktlesinin belirlenmesinde olduka karmak bir planlama yntemi gereklidir. Bugn teknoloji ve malzeme asndan yksek yaplarn tasarmlarnn olduka iyi zmlenmesine karlk, insanlarn gereksinimleri ve mekanlara uyumluluu hala gelime aamasndadr. Yapdaki insanlarn birbirleriyle ilikilerinin azl ve sokak seviyesindeki yaantnn yokluu, tasarmclarn stesinden gelmeye alt gncel problemlerden bazlardr. Birok metropoliten alanda bu yaplar, nfus younlamasna kar tek zm gibi grnmektedir. Bu nedenle yksek yaplar insani olmayan etkileri dolaysyla ye teknolojik ilerleme simgesi olarak bir tarafa itilmemeli, aksine, yaama koullar gelitirilerek, evresiyle birlikte deerlendirilmeli, bilimsel adan sistemli bir ekilde aratrlmaldr. Kent merkezleri dnda bir blge oluturacak biimde veya kent merkezi iindeki alanlarda uygulanabilen ok katl yksek yaplarn bulunduu evre ile btnleerek, evresine ve kent peyzajna olumlu katk yapabilmesi iin, aadaki nermelerin gz nne alnmas gerekmektedir: - Yksek yaplar, kentsel evreyi oluturan en byk lekli bina ktleleridir. Kendileri kadar oluturduklar kentsel mekanlar da kalcdr.

81

- Yksek yaplar, gereksiz isteklerle deil, aksine belli gereksinimler sonucu ortaya kmaktadr. Ayn zamanda iinde bulunduumuz yzyln gelimeleriyle zde ve byk gleri ellerinde tutanlarn birer rndr. - ehirlemenin balad gnden bu yana, ehir merkezlerindeki younluk artm ve byme gereksinimi ortaya kmtr. Toplum, bu bymeye kat adetlerini arttrma yoluyla bir zm bulmutur. Teknolojinin elverdii lde, daha hzl artan younluk, daha yksek yaplar ortaya karmtr. Mimari formlar olarak, yksek yaplarn gemileri ve dini kkleri

bulunmamaktadr. Kendilerinden nce gelen rneklerinin ortaya kardklar rnler deil, toplumsal kalknmann ve kavramsal bir hamlenin rndr. - Yksek yaplarn teknolojisi, global, klimatik, corafi ve fiziksel koullara uyum salamaya imkan tanmaktadr. Gerekte dnya apnda oalmalar evrensel olduklarn ifade etmektedir. - Yksek yaplar oaldka, evrede yarattklar kontrast etki, daha fazla yadsnamaz hale gelmitir. Ancak bu yaplarn giderek "ayakkab kutusu" eklindeki formlar, akademik elemanlarn ve eletirmenlerin geriye dn yaparak, daha uygun formlar aratrmalarna neden olmutur. Ancak gemite ortaya konmu olanlar beklentileri karlayamamtr. Oysa yksek yaplar ve onlarn sonucunda ortaya kanlar, gnmze zg olup, gemite rnekleri bulunmamaktadr. - Bir yap ortaya koymak, kentsel bir evre iindeki ak, serbest alanlar uygun bir ekilde kapal, zel ve kat bir ktle haline dntrmektedir. Her zaman iin yksek yaplarn, kamu alanlar ve kendisine komu olan dier yaplar zerinde, genellikle geliigzel olan keskin glgeleri vardr. Yksek yaplar evrelerindeki hava sirklasyon dzenini deitirir ve glgeleri ile kamu alanlar zerinde istenmeyen, kontrolsz alanlar olutururlar. Bu durumda kentsel evre dzeni iinde zararl etkiler ortaya kmaktadr. Bu konuda gerekli nlemler alnmaldr.

82

- Yksek yaplarn yaratm olduklar olumsuz etkilere neden, ne mimari stiller, ne cephe dzenleri, ne de yapnn konstrksiyonudur. Yapnn boyutlar tasarmclar tarafndan deil, ne yazk ki lke ekonomisi ve imar planlar tarafndan belirlenmektedir. Bu durumda mimara den grev, yapsn ekillendirirken, olumsuz etkileri en aza indirmek ve vaziyet plan dzeyinde yaratm olduu olumlu etkiyle rnn kentsel evre dzeni iinde en deerli konuma ulatrmaktr. - Yksek bir yap, ktlesi ve iine alm olduu daha ok gn ile bulunduu evreye uyumlu, baka bir deyile iinde yer ald kentsel mekan ile tek defaya zg olmaldr. Farkl evreler iinde rzgar ynlendirecek, hzlandracak, kesecek veya bloke edecek ekilde yaplmaldr. Gkyzne doru ykseldike incelmeli, ke binas ise cadde duvarlar gibi olmamal; k oyunlar yaratmal, insanlar kendine ekmeli davetkar olmal, ifadeci olmal, gzel olmas iin yaplmaldr. - Byk bir yapnn evresine uyumlu olabilmesi iin bu evreye etki eden ekonomik ve politik glere, doaya ve kentsel dzene uyumlu olmas gerekmektedir. Binalar ve evrelerinin arasnda var olan etkileim tasarm aamasnda ele alnmas gereken bir konudur. Binalar iinde bulunduklar evreye ne denli saygl olurlarsa, ehirleri, kullanclar ve sahipleri tarafndan o denli deer kazanrlar.

BLM DRT OK KATLI YKSEK YAPI TASARIMINA BNA LENDE ETK EDEN FAKTRLER

Teknolojinin gelimesi ile ok katl yksek bir yapy oluturan bileenlerin says da gn getike artt gz nne aldmzda, tasarmcnn tasarma etki eden mesleki konularda bilgilendirilmesinin nemi artmaktadr. Bu bilgilenme srecinde, tasarmcnn teknik bilgiyi yorumlarak bina tasarmna yanstmas sonu rnn baars asndan son derece nemlidir. ok katl yksek yap tasarmn bina leinde etkileyen kriterleri ekil 4.1deki gibi sralayabiliriz:

OK KATLI YKSEK YAPI T ASARIMI YAPININ FONKSYONU

PLAN GEOMETRS KTLE FORMU TAIYICI SSTEM

SRKLASYON SSTEM DI KABUK SSTEM BNA DONANIMI

ekil 4.1 ok Katl Yksek Yap Tasarm Bileenleri

Bu blmde, farkl mesleki disiplinlerin ortak almalarnn rn olan ok katl yksek yaplarn tasarmnda etkili olan kavram ve sistemler incelenerek, yap tasarmna mimari adan etkileri deerlendirilecektir.

277

84

4.1 ok Katl Yksek Yaplarda Form Fonksiyon Plan Geometrisi Btn binalar, belli fonksiyonlar yerine getirmek zere tesis edilirler. Bir binann tasarmnda, ncelikle etkili olan faktrler, binann fonksiyonu ve estetii olmaktadr. ok katl yksek yapda estetik kavram ise fonksiyona uygun plan geometrisiyle btnleen yap formuyla kendini gstermektedir. ok katl yksek yaplarn tayc sisteme kadar, yapt plastik etkinin de nemini ncelikli olarak ele almak gerekmektedir. Ekonomik ve teknik verilerin yannda, bireyin gnlk yaamn da kolaylatrmak ve yaratlan, evre yap grnts ile onu mutlu edebilmek, bir tasarmda ama olmaldr (Ayts, 1990, s:12). 4.1.1 ok Katl Yksek Yaplarda Fonksiyon Yksek binalarda yer alan fonksiyonlar balangta genellikle brolar olmutur. Bugn de ok katl yksek binalarda yer alan fonksiyonlarn yarsndan ounu brolar tekil etmektedir. Bunun yan sra konut, otel ve ok ilevli fonksiyon tipleride bu yap trnde kullanlmaktadr. Plan tipolojisi bakmndan otel ve konut ile hastane ve yurt binalar ayn kategoride deerlendirilebilmektedir ( Ersoy, 1993). (ekil 4.2)

FONKSYONLAR

KONUT

OTEL

BRO

OK LEVL

ekil 4.2 ok Katl Yksek Yaplarda Fonksiyon emas

4.1.1.1 ok Katl Yksek Yaplarda Konut levi Gnmz yaam artlarnda ev kavram, sadece bir snak deil, yaamn paylald, maksimum konforun ve ilevselliin arand, kullancnn hayat anlayn yanstan mekanlar konumuna gelmitir.

85

Yksek yaplar ve kentsel yaam birliinin (The Council on Tall Building and Urban Habitat, A.B.D.) yapt aratrmada, dnyadaki tm yksek binalarn % 25ini konut amal binalar ve apartmanlarn oluturduunu saptanmtr. Oteller, renci yurtlar da bu kategoriye dahil edilmitir. Endstri binalar, kamu binalar, zel amal binalar ve karma kullanml binalar dier fonksiyon kategorilerini oluturmaktadr (The Council on Tall Building and Urban Habitat, 1995).

ekil 4.3 Baheehir ok Katl Konutlar, 63 m.- 18 katl (stanbul / Trkiye ) (http:// www.emporis.com)

Konutlarn evresindeki yaam ile konut iindeki detaylar ve stil uyumu, bir btn olarak ele alnmaktadr. zellikle tketici taleplerini incelediimizde site kent anlay iersinde mutlaka konutun evre sosyal tesislerle i ie olmas taleplerin banda gelmektedir. ehrin iinde fakat doayla i ie sitelerde yaamn srdrmek isteyen aileler iin evlerini terk ettikleri noktada yeni bir hayat balamal vizyonu ve bu vizyonun gereklemesi ise, ancak alan yzdesi olarak arlkl bir yzdenin yeil alan olarak tasarland, fitness center, spermarket, yzme havuzlar, tenis kortlar, ak ve kapal spor alanlar, house keper hizmetleri, sosyal aktivitelerle zenginletirilmi alveri merkezi, rahat kapal ve ak otopark imkanlar ile yaayanlara hizmet veren komplekslerin yer ald, ehirlerimizde kalan kstl alanlarda ina edilen ok katl yksek apartman bloklar ile salanmaktadr. Bu bloklara rnek olarak; Metrocity Millennium Konutlar, Baheehir bloklarn rnek olarak verebiliriz. (ekil 4.3 ekil 4.4)

86

Sadece konut fonksiyonu olan ok katl yksek yaplarda zellikle yksekliklerin 15-27 kata kadar yaygn olarak yapld ama talepler dorultusunda zellikle byk ehirlerimizde kat saylarnn arttn gzlemlemekteyiz. lkemizde de son zamanlarda yaplan toplu konutlar bu ilevdeki yksek yaplara rnek olarak verilmektedir. Tayc sistem kullanm asndan konut ilevli ok katl yksek yaplar incelediimizde, genelde byk aklkl mekanlar gerektirmediklerinden dolay perde duvarl tayc sistemler kullanlmaktadr. Ykseklik artyla tayc sisteme ekirdekde eklenmektedir. Yksek apartman binalarnda perde duvarlarn daha kolay kullanm (mekan blnmesinin fazla saknca yaratmamas) dolaysyla, perde duvarlarla oluturulan kutu ekirdeklerin kullanlmas ve ekirdeklerin merkezde yer almas mmkn olmaktadr. Perde duvarlardan oluan hcreler yan yana ve st ste gelerek meknlar oluturmaktadr.

Metrocity Millennium Konutlar, 143m. 35 katl (stanbul/Trkiye)

Gardenya Plaza 1, (70 m.- 20 katl), (Kadky/stanbul)

Akman Condominyum 2000 , 110m.- 32 katl (Ankara)

ekil 4.4 Konut Kullanm ok Katl Yksek Yap rnekleri

Konut fonksiyonlu yaplarda kullanlan sirklasyon sisteminde, bina byklne bal olarak asansrlerden en az bir tanesi, sedye tanabilecek boyutlarda olmaldr. Sirklasyon analizi yaplrken, asansrle 5 dakikada boaltlmas gereken kii oran, % 5 - % 7 olarak hesaplanmaktadr. Asansr ve ekirdeklerde kullanlan malzemeler, ynetmelie uygun olarak yangna dayankl malzemeler olmaldr (zak,1998).

87

4.1.1.2 Otel Olarak ok Katl Yksek Yap Kullanm Gnmzde oteller, geici konaklama hizmetinin yan sra, zellikle yksek katl oteller i evrelerine de hizmet etmekte ve konferans salonlar, sinema ve alveri gibi baka birok fonksiyonu bnyelerinde barndrmaktadrlar.

ekil 4.5 Burj Al Arab (W.S. Atkins) (Dubai, 1999)

ekil 4.6 Renaissance One Hotel (Michigan,USA)

eitli fonksiyonlar ieren oteller, bir nevi ok ilevli bina zelliine sahip olmakla beraber, tasarmda esas olarak yatak kat dikkate alnmaktadr. Dier fonksiyonlar ieren katlar, yatak katlarna uygun olarak optimize edilmektedir.

ekil 4.7 Sofitel Hotel, CollinsPlace, Avustralya 185m. 50Katl

ekil

4.8

Swissotel

The

Stamford, (Singapore) 226m. 76 katl

88

Tayc sistem seiminde, ok katl olarak ykselen ktlenin ykseklii nemli olmaktadr. Genellikle ekirdekli sistemler tercih edilmektedir. Plan tipolojisi bakmndan konut dzenlemeleri ile benzerlik gstermesine ramen, konut veya otel yapsnda gerekleen fonksiyonlar, bro meknlarna oranla daha kk aklklar gerektiinden, strktrel sistem de; yatak odalarnn gereinden fazla yaplmas, ekirdek dzenlemesine de yansyarak ve gereksiz byme sonucu kullanm alanndan kayplara sebep olabilmektedir. Oteller iin asansr kapasitesi tayin edilirken. 5 dakikada boalma says orannn % 12.5 - % 16 olarak alnmas gerekmektedir(zak, 1998). 4.1.1.3 Bro Binas Olarak ok Katl Yksek Yap Kullanm ok katl yksek binalarda en ok rastlanan fonksiyon olan bro binalar; ticaret amal birimleri, dkkanlar ile depolar ve halka ak ortak kullanml mekanlar, irket ynetimi fonksiyonlarn da iermektedir. Yksek yaplar ve kentsel yaam komitesi (The Council on Tall Building and Urban Habitat) tarafndan tespit edilmi 3200 adet bro tipi bina, tm yksek binalarn % 50den fazlasn oluturmaktadr(Alarin, 1990). Bro binalarnn dier binalardan ayrlarak evrensel bir bina tipi haline gelmesi XIX. yy.da konut ve i yerlerinin fonksiyon olarak birbirinden ayrlmas ile balar. Bunun sonucunda da mimari anlamda bro ilevleri iin ayr mekanlar ve binalar yaplmaya balanmtr. Serbest bro anlaynn da gelitirilmesi ile dikey gelime gsteren bro binalar, bugn de ok katl yksek binalar ierisinde arlkl olarak yer almaktadr. Kullanma alan iinde; genel mdr, blm bakan, idareciler, alanlar iin ayr ayr mekanlar bulunmaktadr. sirklasyon alannda ise yatay sirklasyonu salayan koridorlar ile dey sirklasyonu salayan asansrler ve merdivenler yer almaktadr. Bro binalarnda, mekanlarn katlara gre farkllamas daha ok

89

hiyerarik yaps olan iletmelerde grlmektedir. Bunlarda dikey iletiim gerekli olduu iin binaya yansmas da st katlarda ynetim meknlarnn alt katlarda da hizmet servisine ilikin meknlarn konumlanmas biiminde olmaktadr.

ekil 4.9 Seven World Trade Center (New York City, USA) 226 m., Kat :52

ekil 4.10 Emirates Office Tower (Dubai, UAE) 355 m., Kat: 54

Katlarda brolar iin braklan alanlarn deerlendirilmesinde ak bro sistemleri tercih edilmektedir. Bu sistemde, byk mekanlar haberleme ihtiyalar dorultusunda serbest biimde dzenlenir. Bu tipteki brolarda estetik, bir sorun deildir. nk nemli olan bir bilgi retme merkezi olan iletmede kimin, kiminle ne lde beraber almakta olduu konusunda tespit yapmaktr. Bu nedenle ak brolarda kat geometri istenmemektedir. Bu bro tipinde, byk hacimler ierisine yerletirilen alma gruplar, geometrik bir dzene veya makama gre deil, i ilikilerine ve i akmna gre yerletirilmekte, ayrm yalnz alak panolar ve bitkilerle yaplmaktadr. Oda dzeni kullanlmamaktadr. Bronun alma alannda bulunmas gereken mekanlar; kullanm alan, i sirklasyon alan, d sirklasyon alan, bro mekan sistemine uygun i ek alan eklinde listelenebilir. Ofis binalarndaki dey sirklasyon zmnde, blmler aras ilikilerin, ilerin

90

gerekleebilmesi iin mantksal ve alan kazandrc bir trafik rntsn salamas n planda olmaldr. Bu anlamda eylem alanlarndan, sirklasyon yollarna gei dier eylem alanlarna engel olmadan salanmaldr. Brolarn bulunduu normal katlarda, bro mekanlar birbirine koridorlarla ilikilendirilmelidir. Bu katlar bro binasnn giri ve klaryla ilikili olmaldr; rnein brolarn zemin katta bulunan giri kaps, fuaye, merdiven ve asansrlerle balantl olmaldr. Kat iinde bro alma alanlar slak hacim gibi servis blmleri ile yatay balantl olmaldr. Bu balantda genellikle koridor v.b. dolam alanlar ile salanmaktadr. Bro binalarnda, restaurant ya da kafeterya gibi dinlenme mekanlarna katlar aras balantda dnlmelidir. Personel iin dinlenme yerleri; slak hacimler ve vestiyer ile btnlemelidir. Ayr ayr toplant odalar ve arivlerin her katta bulunan bro mekanlar ile kat dzeyinde yatay ilikisi salanmaldr. Toplant odalar ile bro yneticilerinin alma mekanlar balantl olmaldr. Toplant odasndan bro iindeki tm blmlere ulalabilmelidir. Toplant odalar, dardan gelen ziyaretilerin alma alanlarn kesmeden geebilecekleri ekilde konumlandrlmal ve vestiyer ksmna yakn olmaldr. Bro personeli, alma kolayl salamas asndan arivlere yakn olmaldr. Islak hacimler yatay ve dey sirklasyonun birleme noktalarnda yer almaldr. Her katta st ste gelmesi gerekmektedir. Bro fonksiyonu olarak kullanlan binalarn tayc sistemi istenilen ykseklik ve kat saysyla ilikili olarak deimektedir. Bro binalarnda zelikle ak bro sistemine imkan verecek geni aklklar kolonsuz geebilen sistemler seilmektedir. Ayrca konut yaplarna oranla daha geni alanlara gerek duyulmas veya ok katl bir garajda hareketli yklerin etkisi, mekan aklklarnn farkl ykler altnda olmalar gibi nedenler, deiik ilevli yaplarn strktrel dzenlerinin de deiik olmasn gerektirmektedir. Gnmz bro binalarnda, mekanlar geni aklkl, kolonsuz olarak dzenlenmekte, bu geni aklkl mekanlarn dzenlenebilmesi iin bro binalarna zg strktrel sistemler tasarlanmaktadr: Genellikle bro fonksiyonlu ok katl yksek yaplarda; ereve+perde, ekirdekli sistemler, tbler sistemler, hibrid sistemler, kompozit sistemler kullanlmaktadr. Bu fonksiyona sahip

91

binalar, bir irket iin ve/veya yaplan binadaki alanlar kat dzeyinde birim alan zerinden kiraya verilmek iin yapld iin binadaki alanlarn kiralanmas amacyla yaplan bro binalarnda; kat planlar cm2sine kadar deerlendirilmeleri gerekmektedir. Bro Binalarnda Deyde Yardmc levlerin Gruplamas

Zemin katta, banka, maaza, kafeterya, lokanta, fuaye gibi sosyal mekanlar; normal katlarda, bro mekanlar, toplant salonu, mdrlk, idare odas, mracaat, ariv, slak hacim, depo v.b. mekanlar; at katnda, tenis kortlar, teras alanlar, helikopter pisti, bro personeli iin sosyal mekanlar (yemek salonu, dinlenme salonlar v.b.); bodrum katta, depolar, kantin ve tesisat mekanlar, garaj, teknik merkez mekanlar bro binalarnda yer almaktadr.
Tablo 4.1 Bro katlarnda alanlarn trlerine gre oransal aralklar dalm (V. Dkmeci, Y. Dlgerolu, L.B. Akal, 1993) ALANLAR KULLANIM ALANLARI SERVSLER (ekirdek + Tuvaletler) EN OK % 95 40 - 50 EN AZ % 50 15 - 25 ORTALAMA % 68.4 31.6

Bro Binalarnda Yatayda Plan zm

Plansal yaklamda ncelikle tayc sistem zmyle ilikilendirilen ekirdek yerleimi yaplmaktadr. Sonrasnda bro fonksiyonunda belirleyici olan, gerekli alma ve sirklasyon alanlarnn tespit edilmesi iin ettler yaplmaktadr. Bu ise, servis alanlarnn ekonomik llerde olmasna baldr. Brolarda alan ihtiyalarnn belirlenmesi iin, her alma trnn gerektirdii alma alanlar, kesin olarak belirlenmeli, bu alanlara i ve d sirklasyon alanlar ilave edilerek ve iletmenin btn ksmlar iin alma Alan ndeksleri dzenlenmelidir. alma alanlar, bro trne ve iletmeye bal olarak deiiklik gstermelerine ramen n alma iin 12 m2 (net alan) olarak kabul edilmektedir. Tablo 4.1de bro katlarnda alan kullanmna ilikin oranlar verilmitir.

92

Dey sirklasyon, bro binalarnda asansrlerle ilgili kapasite almalarna baz oluturacak olan (5 dakika iersinde) boalma oran ise tek firmaya hizmet eden bro binalarnda %16 - %25, birden fazla firmaya hizmet eden bro binalarnda ise % 12.5 - %16 olarak kabul edilmektedir (zak, 1998). 4.1.1.4 Karma levli Yaplar XIX. yy. sonu ve XX. yy. bandaki endstriyel gelime, kentlerde yaama ve alma alanlarnn birbirinden ayrld, blgesellik ilkesine dayanan bir kentsel yerleme modeli oluturmutur. Bylece kent merkezlerinde, yksek younluktaki ok katl bro binalar, bu merkezin dndaysa bamsz konut alanlar gelimitir. Ancak bu blgesel ayrm modelinin, konut ve i blgeleri arasndaki zaman ve enerji kayb, ulam sorunu otomobiller iin iki blgede de park ihtiyac ve de kent merkezlerinin alma saatleri dnda terk edilerek, karanla brnerek yasa d olaylara sahne olmas gibi olumsuz ynleri olmutur. levlerin blgesel ayrm modelinin yaratt bu olumsuz sonular 1960l yllardan itibaren konut, bro ve ticaret ilevlerinin kent merkezlerinde birlikte yer almas alternatifinin gelimesini salamtr. Kentsel gelimede byme biimini tanmlayan ok katl binalar; genel olarak kent merkezlerinde yer almaktadr. Toplum bilimciler yaama ve almann ortak faydalar neticesinde bu modeli desteklemektedir. Bu modele kar gelitirilen ve birok ilevlerin ayn blgede yer almasn ngren modelin ok katl bina ilevine yansmas birka ilevin ayn binada bulunmas eklinde olmutur. ok ilevli, ok katl yksek binalarda; konut, bro, ticaret, kltr (tiyatro, sinema... vb.), rekreasyon, eitim ve salk ilevleri yer alabilmektedir. Ancak son zamanlarda zellikle zengin i adamlarnn tercih ettii ve gerektiinde bro faaliyetlerinin de yerine getirildii konutlarda (ressidence) alla gelmi olan apartman dairelerinden daha byk mekanlara gerek duyulmaktadr. Karma ilevli yaplarda bro binalarnda olduu gibi tayc sistem seiminde ykseklik ve kat saysna gore tayc sistem seilmektedir. Farkl fonksiyonlarn

93

farkl yapsal dzenlemeler gerektirmeleri, eitli fonksiyonlarn ayn bina ierisine yerletirilmesinde baz problemler domaktadr. Ancak yap sistemleri ve teknolojisindeki gelimelerle bu tr problemlerin de giderilmesi salanmtr.

ekil 4.11 Shenzhen Units Plaza, (in) Kat:59, Ofis+Otel+Ticari

ekil 4.12 Olympia Centre, Chicago-USA 221.5 m., Kat:63

ekil 4.13 Treasury Building, Singapore 234.7 m., Kat:52

Karma ilevli ok katl yksek yaplarn tasarmnda, ilevlerin gereksinimine uygun olarak seimi ve her ilev iin ayrlacak alanlarn doru olarak belirlenmesi, gz nnde bulundurulmas gereken nemli bir konudur. Etkin bir strktr sistemi zm, karma ilevli yaplarn tasarmnda nemli bir yer tutmaktadr. Her ilevin farkl strktr sistemi gerektirmesi nedeniyle, ok katl brolar ve konutlar iin gelitirilen strktrel sistemler, ok ilevli yaplarn gereklerini karlayamamaktadr. Ayn binada rnein konut, bro, ticaret ve park amal kullanmlarn yer alabilmesine ve bu ilevlerin en etkin biimde karlayabilmesine olanak salayan strktrel zmlerin gelitirilmesi gerekmektedir. Genellikle karma fonksiyonlu ok katl yksek yaplarda da; ereve+perde, ekirdekli sistemler, tbler sistemler, hibrid sistemler, kompozit sistemler kullanlmaktadr. ok ilevli ok katl yksek binalarn salad yararlarn banda, yalnzca alma saatlerinde yararlanlan tek ilevli yksek binalara karn gnn 24 saati kullanlan binalar olarak eitli ekonomik ve sosyal olanaklar salamasn syleyebiliriz. Tek ilevli yksek binalarda kullanclarn evre ile snrl ilikilere

94

girmelerine karn ok ilevli binalarn evreleri ile daha kuvvetli sosyal balarnn olmas ve btnlemesi ve ilevlerin yatay zm yerine bina yksekliince dey dalmn daha etkin arsa kullanmn salayarak bina maliyetini drmesi dier yararlar arasndadr. 4.1.1.5 ok Katl Yksek Yap Fonksiyonun Mimari Tasarm Etkileri ok katl yksek yap fonksiyonu mimari tasarmla ilikilendirilerek

deerlendirilmesi gereken bir konudur. Seilen yap fonksiyonu zellikleri tasarmn farkl aamalarnda deerlendirilerek tasarmc tarafndan yorumlanmaldr. Bu aamalar aada aklanmtr:
OK KATLI YKSEK YAPI FONKSYONU

PROJE ALANIN SEM

TAIYICI SSTEM

PLAN GEOMETRS

Deyde Fonksiyonun Gruplanmas FORM

Yatayda Plan zm

DEY SRKLASYON

ekirdek Yerleimi

Dey Sirklasyon elemanlar

CEPHE TASARIMINA ETKLER

Bina maj

Teknik Tasarm

DONANIM

ekil 4.14 Fonksiyon ok katl yap bileenleri

95

- Fonksiyona gore ana ktle dnda istenen ilevlerin ana ktleyle ilikilendirilmesi; -Fonksiyona uygun olarak binadan istenen yardmc ilevlerin deyde de gruplandrlmas; - Fonksiyona uygun ana ktlenin kullanc gereksinimlerine uygun ykseklik tesbiti; - Binadan beklenen imaj ve etki; - Binann ktlesi (formu); - Seilen forma uygun olan plan geometrisi; - Fonksiyona uygun olarak kat planlarnn detaylandrlmas (alma ve sirklasyon alanlarnn tesbiti) - Bu form ve plan tipine uygun tayc sistem seimi eklinde sralayabiliriz. 4.1.2 ok Katl Yksek Yaplarda Form ok katl yksek yapnn estetii ise sadece belirsiz deil, ayn zamanda belli bir zaman leinde, evre artlar iinde kiinin bak asna dayanan bir faktrdr. Bundan dolaydr ki, estetii bilimsel kurallarla formle etmek ve ayn zamanda estetiine olan strktrel bir form bulmak olduka zordur. En etkin strktrel form, mimari adan da fonksiyonel ve estetik olandr. Form fonksiyonu izler ama ayn zamanda ho bir grsel etki yaratmasnn yan sra, yapnn doal salamln da arttrmaldr. Formun estetii, yksek bir yapnn cephesiyle ve ktlesiyle sunabilecei grsel bir zevktir (Ali, 1995, s.11). Bunlara ramen gnmzde estetik kalite, narinlik, ekonomi ve strktrel elemanlardaki incelikle badatrlmaktadr. Bu durumda strktrel form ve estetik arasnda ortak bir nokta olduu sylenebilinir. Form, evresiyle etkileim halinde bulunan, binann zarf eklinde tanmlanabilmektedir (Zalcik & Franco, 1973, s.3439). Binann formu, zerine etkiyen doal kuvvetlerin ortaya kard aeorodinamik davran belirler. Form ayn zamanda ok katl yksek binalarn kentsel evre iindeki konumunu belirlemektedir.

96

4.1.2.1 ok Katl Yksek Yapnn Ktlesel fade Biimleri Form seiminde tasarmcnn plan, kesit, d grnm, denge-sadelik, oran-lek, meknlarn birbirleriyle ilikisi, istenen grsel etki, bina stili, ssleme ve dekor kullanm gibi mimari zellikleri beraber ele alarak deerlendirmesi gerekmektedir.

Trump World Tower (New York City, ABD) 262m., 72 katl

Sears Tower (ikago, ABD) 447 m., 108 katl

Jin Mao Tower (Shanghai, in) 421m., 88 katl

Miglin Beitler Skyneedle (ikago, ABD) 610m., 125 katl

mono blok- paral ekil 4.15 ok Katl Yksek Binalarn Ktlesi

noktasal

izgisel

Bu binalarn ktlesi; mono blok, ya da paral oluuna ve d grnmne bal olarak noktasal, kresel, nsal, izgisel vb. olarak eitlenebilir.(ekil 4.15)

Tokyo City Hall Tower (Tokyo, Japonya) 243m., 48 katl

Petronas Twin Towers (Kuala Lumpur)

Sabanc Center (stanbul Trkiye) 140-158m.,

Jumeirah Emirates Towers Hotel (Dubai, BAE) 309m., 56 katl

ekil 4.16 kiz kuleler

97

4.1.2.2 ok Katl Yksek Yap Blmleri Giri blm; bu blm yapnn sokak leinde grlen blmdr. Bu blm genellik be yada sekizinci kata kadar olan blmdr. Bu blmler yapnn sokak ve kent dokusuna insan leinde katkda bulunan blmdr. Bu blm ykselen blme eklenmi baka bir ktle olabilecei gibi ykselen ksmn bir parasda olabilmektedir.

Malayan Bank (Kuala Lumpur, Maleysia) 243.5m., 50katl

JR Central Hotel Tower (Nagoya, Japonya) 226m., 53 katl

ekil 4.17 Giri blmnde farkl iki ktlenin birleimi

ekil 4.18 ok katl yksek yap girilerinden rnekler

98

ok katl yksek yaplarda sokak leinden alglanan bu blm fonksiyon asndan ziyade kullanc firma rnein ilk drt katn alveri yada banka olarak kullanm gibi farkllarnda cephede kendini hissettirdiini grmekteyiz. Gvde ksm; bu blm yapnn ykselen ksmdr. Genellikle baka binalardan ve/veya kent siletinden alglanabilen yapnn karekterini gsteren ve gze arpan ksmdr. Yapnn gvde ksm evre artlaryla kar karya kalan blmdr. Bu konuyla ilgili teknik bilgiler Blm 4.3 .K.Y.Yaplarda Kullanlan Cephe Sistemlerinde ayrntlaryla incelenmitir. Yine bu ksmn kent leinde alglanmas ise Blm 3.2.2de ok Katl Yksek Yaplarn Kent Siluetine Etkileri bal altnda deinilmitir.

Bank Of China Tower (Shanghai, in) 258m., 53 katl

Rialto Towers (Melbourne, Avustralya) 251m. 63 katl

Bocom Financial Towers (Shanghai, in) 265m., 52 katl

Citic Plaza (Guangzhau, in) 391m., 80 katl

ekil 4.19 ok katl yksek yap rnekleri iki farkl ktlenin birleimi (http://www.emporis.com)

Bina bitii; bu blm formun sonlanmas, yapnn imajnn pekitirilmesi asndan son derece nemlidir. Gvde blmnde tekrarlanan cephe karekterinin sonlanmas eklindedir. Gnmzde yap formlarna uygun ok farkl bina bitiine rastlamak mmkndr. Prizmatik formlarda genellikle helikopter pisti, yada spor alan olarak kullanlmaktadr. Yapnn formsal etkisinin yannda heykelimsi etkisinide bu bina bitileriyle vermek mmkndr.(ekil 4.19-ekil 4.20-ekil 4.21)

99

Citigroup Center (New York City, ABD.) 279m., 59 katl Empire State Building (New York City, ABD) 381m., 102 katl

ekil 4.20 ok katl yksek yap rnekleri ktle bitileri (http://www.emporis.com)

Gnmzde ok katl yksek yap bina bitileri ok farkl ekillerde olmaktadr. ekil 4.22de ok katl yksek yap ktlesinin devam olarak ktleden formsal tam bir ayrlma olmadan btnleen bina bitilerini grmekteyiz.

Tomorrow Square (Shanghai, in) 285m. 55 katl

The Trump Building (New York, ABD) 283m., 70 katl

ekil 4.21 ok katl yksek yap rnekleri ktle bitileri (http://www.emporis.com)

Two Prudential Plaza (Chicago, ABD) 303m., 64katl

Baiyoke Tower II (Bangkok, Tayland) 304m., 85 katl

Aon Center (Chicago, ABD) 346 m., 83 katl

ekil 4.22 ok katl yksek yap rnekleri ktle bitileri (http://www.emporis.com)

100

4.1.2.3 ok Katl Yksek Yap Ktlesinin Grsel Etkileimleri Masif biime sahip binalar, evresini etkileme nitelii tar. Oysa saydam bir bro evrede silik kalr ve evrenin n plana kartlmasn salar. Blm 3de ok katl yksek yap formunun grsel etkileri kent leinde alglanmas hakknda bilgiler verilmitir. ok katl yksek binalarn ayn zamanda plastik bir e olduu unutulmamaldr. Sadece iinde yaayanlarn deil dnda kalanlarnda mutluluunda rol sahibi olabilecek mimari kimlik sahibi ve plastik zellikleri kuvvetli binalar meydana getirmek ama edinilmelidir. 4.1.2.4 ok Katl Yksek Yap Formunun Mimari Tasarma Etkileri Gelien teknolojinin, hem tayc sistem, dey sirklasyon sistem seimi, cephe giydirme sistemleri, donanmdaki malzeme etkiliklerinin artarak kontrolnn otomasyon sistemine balanmas gibi etkilerinin yannda bina tasarmnda bilgisayar kullanmnn etkinliinin artmas da tasarm serbestlii getirerek tasarmcnn kendilerinden istenen imaj, grsel etkiyi en iyi ekilde gsterebilmeleri asndan nemli olmaktadr. Yapnn formu ve estetii mimari bak asna gre- aadaki karekteristikler dorultusunda ele alnmaldr: Plan, Kesit, D grnm, Denge ve sadelik, Oran ve lek, Mekanlarn birbiri ile ilikisi, Grsel etki, Stil, Ssleme ve dekor. ok katl yksek yapnn mimari adan ifade edebilmesi iin bunlardan baka

101

bileenleri de olabilecei gibi, bu faktrler bir yapnn estetik ve formu hakknda deerlendirme yapabilmek iin bir referans spektrumu ortaya koymaktadr. Yapnn formu ve estetii, strktrel bak asna gre deerlendirdiimizde ise aadaki karekteristikler dorultunda ele alnmaldr: ekil ve byklk, Boyutlar, Dayankllk ve stabilite, Salamlk, Etkinlik ve ekonomi, Sadelik ve aklk, Hafiflik ve incelik. Bunun yannda seilen formun ok katl yksek yap tasarmndaki tasarm etkileyen alt bileenlerle etkileim halinde olduundan kimi yerde maliyet arttrc veya azaltc ekonomik faktr olduu unutulmamaldr. Form seiminde gemite birok mimari akm ve ognk tayc sistem zellikleri, yapda kullanlan sistemler (tayc sistem, sirklasyon sistemi, donanm sistemleri, cephe sistemleri) , cephe kaplama malzemesi etkin olurken, gnmzde gelien teknoloji sayesinde tasarmclar istenilen form ve binadan beklenen imaj yaratmada tayc sistem, cephe sistemi, donanm zelliklerinin getirdii kstlamalara kar daha etkin bir ekilde zmler bularak yaplarn gkyznde ykseltmeye devam etmektedirler. Ayrca gnmzde binaya zg yeni sistemler, malzemeler ve zmler gelitirilerek bu ykseklik ve grsel ov yarnda tasarmclar bir adm nde olmak iin aba sarfetmektedirler. 4.1.3 ok Katl Yksek Yaplarda Plan Geometrileri Ortaya kndan gnmze kadar ok katl yksek binalarn plan tiplerinde ok fazla deiiklik olmamtr. Genellikle basit ve ekonomik plan emalar kabul

102

edilmitir. ok katl yksek yaplarda plan geometrisini belirlenmesinde iki aamal yol takip edilmektedir: (Tablo 4.2) ok katl yksek bir yapnn tipik kat plan; evre, i ksm ve ekirdek blgelerinden olumaktadr. evre blge; pencere duvarndan ekirdee doru yaklak planlama modl derinliinde olarak tanmlanmaktadr. blge, evre blge ile herkese ak koridorlar arasnda kalan blgedir. ekirdek blgesi ise, asansrlerin yer ald ve bu asansrlerin nlerindeki bekleme ve gei alanlarnn oluturduu blgedir.
Tablo 4.2 Plan geometrisi oluturma aamalar 1. AAMA (Formun Oluturulmas) ok katl yksek yapdan beklenen plastik etki; Bu amaca hizmet eden yap formu; Formun etkisini destekleyen yap ykseklii; Forma uygun plan dzenlemeleri; 2. AAMA (Fonksiyona Gre Plan Geometrisinin Oluturulmas) Ykseklik ve fonksiyona uygun balantl olarak seilecek olan tayc sistem; (Blm 4.2de aklanmtr.) Seilen tayc sisteme uygun yap ekirdeinin konumlandrlmas; Ykseklik ve fonksiyona uygun grlen sirklasyon emas; ekirdein konumunun yeniden deerlendirilmesi; Gerekli bina donanm elamanlar iin ayrlmas gereken alanve ekirdek iinde konumlanmas;

ok katl yksek yaplarda arazinin bykl ve biimi, yasal snrlamalar, yap ykseklii, yap formu, yap fonsiyonu ve bina program, yap tayc sistemi, yap ekirdeinin konumu, yapnn sirkulasyon sistemi plan geometrisini etkileyen faktrlerdir. 4.1.3.1 Yap ekirdeinin Konumlandrlmas ok katl yksek yaplarda ekirdekler asansr, merdiven gibi dey ulam elemanlar ve bu elemanlarla ilgili mekanik gereleri; havalandrma iin gerekli

103

aftlar ve elektrik kablolarnn yer ald donanm elemanlarnn deydeki balantsn; tuvaletler, du gibi slak hacim ve servis blmlerini iine alan hacimlerdir. ekirdekli yaplarda ekirdein yeri ve ekli konusunda bir snrlama yoktur. Yap ile ayn ya da farkl formda olabilir. ekil 4.23de plan tiplerine ekirdek yerleim rnekleri grlmektedir. Bunun yannda tayclk zelliide vardr. ekirdekleri oluturan betonarme duvar ya da elik kafesler yatay yklere kar yapy rijitletirici bir rol oynarlar (Tanaan & okun, 1989, s:292). Yatay yklere kar gerekli ve yeterli dayanmn salanabilmesi iin, ekirdekte kaplar ve donanm iin braklan boluklarn kk ve katlar arasnda artlarak dzenlenmesi yararl olmaktadr(zgen, 1989, s:270).

ekil 4.23 Plan tiplerine Gre ekirdek Yerleim rnekleri (zak, 1998)

ekirdein nemli zellikleri aadaki gibi sralanabilir(zgen, 1989, s:270): 1. ekirdein yeri: , eper yada d 2. ekirdein biimi: Ak, kapal 3. ekirdek says: Tek, birden fazla 4. ekirdeklerin dzenlenmesi: Simetrik, asimetrik 5. ekirdek bina geometrisi ilikisi: Ayn yada farkl formda 4.1.3.1.1 Yap ekirdeinin kat planndaki yeri; i ekirdekler, eper yada u ekirdekler, d ekirdekler, ke ekirdekler eklinde gruplayabiliriz:

104

a. ekirdekler: Kullanm alanlar tarafndan evrelenmitir. ekirdek ve plann benzerlii, kule biimindeki yaplarn olumasna yol aar. eitli biimlerdeki koridor sistemi, ekirdei kullanm alanlarna balar (ekil 4.24-a). Bu balan ekli nokta diye tanmlanabilir. Dorusal ulam sistemine bal ok katl yaplar ise noktasal alanlardan farkl olarak, ok katl dilim yap olarak nitelendirilir. Yap maliyetini drmek iin, genellikle noktasal ok katl yaplarn yan yana eklenmesiyle dilim eklinde grne sahip, noktasal planlarn toplamndan oluan bir yap btn ortaya kmaktadr (zgen & Sev, 2000, s.148). b. eper Ya da U ekirdekler: Planda, d snr deitirmeksizin, kenarlarda yer alr. Kat plan iindeki yerine gre orta ve u ekirdek ayrm yaplmaktadr(ekil 4.24-b). eper ekirdek hem noktasal hem de dilim planl yaplar iin uygun olabilmektedir. ekirdek alannn kat plan iindeki yerine gre, orta ekirdek, u ekirdek ayrm yaplmaktadr (zgen & Sev, 2000, s.147). c. D ekirdekler: eper ekirdeklerinden farkl olarak yerletirildikleri ksmlarda, plan d izgisi deiir. Dta oluu, yapm masrafn arttrr. D ekirdekler kullanm alanlaryla, ince bir balant ile birletirilmektedir (ekil 4.24-c). d. Ke ekirdekler: Bina eperlerinin dnda ise d; ekil 4.24-d). plann snrlarn

deitirmeksizin d kenarlarda yer alyorsa u ekirdek grubuna girer.

a. ekirdek

b. U ekirdek

c. D ve merkezi ekirdek

d. Ke ekirdek

ekil 4.24 ekirdein Plan indeki Yeri

Yaplarda ekirdek yerletirilmesini etkileyen faktrler aada alt balklar altnda aklanmtr:

105

ekirdein Tayc Sistem zellii

ekirdei oluturan ve genellikle birbirlerine dikey olarak ekillendirilen duvarlarn yatay ykler karsnda yapya kazandrd rijitliktir. Bu adan bakldnda en iyi dzenleme ekirdein ortalanmasdr. Ancak ortalanma, zellikle deprem riski yksek olan blgeler iin geerlidir. Rzgarn yatay yk olarak hakim olduu blgelerde, ekirdein cephe eksenlerinin kesime noktasna yakn olmasna gayret gsterilmesi yeterli saylmaktadr. Binann strktrel emas, toplam ekirdek alan zerinde direkt bir etkiye sahip olmaktadr. Toplam ekirdek alanlarnn yaklak % 12' si genellikle kolonlar, duvarlar, perdeler ve blcler tarafndan igal edilmektedir (Ynak, 1996, s. 43,44). ekirdek ve Dey Sirklasyon Elemanlar

ok katl yksek yaplarda, alma alan ana kriter olduu iin, dey servis dalmlar merkezi ekirdekle zlmeye allmaktadr. Kat says ok olmayan yksek binalarda, dey datm elemanlar deiken i oluumlaryla farkl ekirdeklere blnebilmektedir. ekirdek merdivenlerin iinde asansr ve ve merdiven gibi dey ulam elemanlar ekilde

konumlandrlmaktadr. ekirdein biim ve boyutlarnn getirdii snrlamalar, asansrler koridorlarla ilikisini salamayacak yerletirilmesine neden olmaktadr. Bu durum, planlama kararlarnda ekirdek boyutlarn klterek katlarda faydal alan arttrma ve asansrlerin kullanm asndan verimini ykseltme isteklerinden kaynaklanmaktadr. zellikle ekirdek boyutlarnn getirdii snrlamalar, ak mekan tipinde tertiplenen bro katlarnda merdivenlerin ekirdek holne balanmakszn direkt olarak farkl ynlerden brolara almasna neden olmaktadr. Bro mekannn kontrol ve gvenliini salamak asndan merdivenler kapatlarak kullanm d

106

braklabilmektedir. Fakat yangn esnasnda acil kalar iin bu merdivenlerin kullanlmamas can gvenlii asndan sakncaldr. Ancak yangn annda merdiven kaplarnn almasn salayan sistemlerle (rnek: panic - bar) bu saknca giderilebilmektedir. ekirdek ve Donanm Elemanlar

Tesisatn katlara dalmasnda kullanlan ekirdek de gerekli boluklar braklmal ve tesisat en ksa yoldan amalanan yerlere ulaabilmesi salanmaldr. Yksek bir binada btn mekanik ve elektrik dey kanallarnn toplam net alan, normal olarak her katta hizmet edilen alann yaklak % 4ne eittir. Yangn vb. acil durumlarda k iin gerekli merdivenler de ekirdek iinde yeralmaktadr. Yangn merdivenlerinin konumlandrlmasndaki ana ilke, yangn iinden geilmeden bir merdivene ulalmas ve acil durumlarda yapnn emniyetle ve hzla boaltlabilmesini salamaktr. Yangn merdivenleri bina dnda konumlandrlsada bununla ilikili tasarmda baz kstlamalar getirilmitir. A.B.D.de Uniform Building Code artnamesi (UBC)nin yangn ile ilgili maddeleri, 20 kattan sonra merdivenlerin darda yaplmasn yasaklam ve bina iinde en az iki adet yangn merdiveni konulmasn zorunlu tutmutur (Alarin, 1990, s:84). ekirdek Alan ve Toplam naat Alan

Bir binann ekirdek veya ekirdeklerinin toplam kat alannn, kullanlan kat alanna oran bir binadan dierine byk apta deiir. New Yorkun 40 70 katl bro binalarnda ekirdeklerin ortalama toplam alan (merdivenler, tuvaletler, asansrler, asansr hollerini kapsar) hizmet verilen her kat alannn yaklak %27sidir. Bu oran, baz eski binalarda % 38e kadar ykselir. Fakat gnmzde, doru tasarlanan bro binalarnda %20-24 arasnda deimektedir (zak, 1998).

107

ekirdein kat zerinde kaplad alan, kat alanndan bamsz, ancak toplam inaat alanna baml olarak artar. Bina ykseldike tm katlarn toplam alan artacandan oransal olarak kattaki ekirdek alan bym olur. Bu durumda ekirdek alann kltmek kaliteyi drmek demek olacandan tasarm iin zm saylamaz. Onun yerine ekirdek saysn azaltmak ve mmkn olduunca teke indirmek dnlebilir. 4.1.3.1.2 Yap ekirdeinin Konumuna Gre Plan Tipleri; ok katl yksek binalarda ekirdein konumuna gre temel plan emasndan sz etmek mmkndr (ALARN, 1990, s:62,63):

Seattle First National Bank Binas, (Washington)

BMW Binas , (Mnih) 101 m., 22 katl

ekil 4.25 Merkezi Plan rnekleri, (zak, 1998)

Merkezi (Centralized) Planlar: Dey sirklasyon ekirdeinin katlarn ortasnda olduu merkezi planlardr. Bu plan emasnda ekirdek katlarn durumuna gre yer deitirmez. Merkezi ekirdekli dzenlemeler, derinlii evresel koullarla snrlandrlm kare, daire planl yaplar iin kullanldr. Bu plan tipinde merdivenlere, tuvaletlere ve serbest kullanm alanlarna ekirdei evreleyen bir koridor ile sirklasyon salar. ekirdek alanlar genellikle 2.7m. ile 3.4m. arasnda

108

deien, uzun -dar biimlere sahiptir. Plan emasna rnek olarak, Seattle First National Bank Binas (Washington), BMW Binas (Mnih) verilebilir.(ekil 4.25) Uzunlamasna Gelien (Longitudinal) Planlar: Dey sirklasyon ekirdeinin merkezin dnda, kenarlara yakn olduu plan tipleridir.

ekil 4.26 Uzunlamasna Gelien Plan, (zak, 1998)

Bileik (Compound) Plan: Dey sirklasyonun deiik ekillerde yerletirildii plan tipleridir.

ekil 4.27 Birleik Plan, (zak, 1998)

Ayrk ekirdekli planlar bu ekirdekleri daha byk olan ana ekirdee balayan evresel koridorlara sahiptir. Bu dzenleme konferans salonlar, resepsiyon, depolar gibi yan hizmetlere komuluk kurma yoluyla kolaylkla ulam salamaktadr. 4.1.3.1.3 ekirdek Alannn Planlanmas; Kat plan kullanmna gre ekirdein biim ve boyutlarndaki snrlamalar getirmektedir. ekirdekteki ana elemanlar asansr aftlar, mekanik aftlar, merdivenler ve asansr lobileridir. Elektrik, haberleme ve shhi tesisat sistemleri daha az yer kaplamaktadr. Her bir kata hizmet eden ekirdek elemanlar ekonomik adan en geni kullanm alan ve kesintisiz hizmeti verecek ekilde dzenlenmelidir.

109

Mekanik fanlar, merdivenler, aftlar tesisat kanallarna ve odalarn hava kanallarna dalm engellemelerinden dolay, telefon ve elektrik kutularyla evrelenmeyen, yerleri istendiinde kolaylkla deitirebilecek serbest blgelere yerletirilmelidir. ekirdek alannn planlanmasnda ncelikle ele alnmas geren sirklasyon sisteminin ana elemanlar asansr merdivenlerin yerleimidir. ok katl yksek bir yapda, merdiven girileri mmkn olduunca birbirinden uzak yerletirilmelidir. Kat kullanm etkileyen yerleim ekillerine Blm 4.3de ayrntlaryla aklanmtr. 4.1.3.2 Yap Formuna Gre Plan emalar Yap formuna bal olarak ekirdek sistemler; - ekirdein yeri; yap dnda, yap iinde (kenarda yap iinde), dmerkez - ekirdek says; tek, ayrk, ok sayda - ekirdek ekli; kapal (kare, dikdrtgen, daire, gen), ak, yap biimine bal olarak dzenlenebilmektedir(Schueller, 1977)

Bank of China Tower (Hong Kong, in) 367m., 72 katl

ekil 4.28 Bank Of China Tower

ok katl yksek yap form zelliklerine gre plan emalar ve plan geometrileri seilmektedir. ekil 4.28, 4.29, 4.30deki farkl tayc sistemler kullanlarak ina

110

edilmi ok katl yksek yap rneklerinde, yap ktlesinin paral olduu ve bu paral ktle hareketlerinin plan geometrilerine biimsel yansdn ayrca ekirdek yerlerinin form zelliine de yansyarak yer deitirdiini grmekteyiz. Bunun yannda ekil 4.31daki rneklerde tek bir ktle olarak ykselen ok katl yap rneklerinde ise cephedeki hareketliin ve formsal daralmalarn plan geometrisine dnda planlarda deiiklik olmadn gzlemekteyiz.

Overseas Union Bank Center (Singapore) 280 m., 63 katl

ekil 4.29 Bank Of China Tower

ekil 4.30 Overseas Union Bank Center

Melbourne Kulesi, Avustralya Messeturm, Almanya Mellon Bank Center, ABD

ekil 4.31 Sabit formlu ok katl yksek yaplar

111

4.2 ok Katl Yksek Yaplarda Tayc Sistem Bu blm de, ok katl yksek yaplarda kullanlan tayc sistemlerin teknik zellikleri hakknda bilgi verilerek tayc sistemlerin bina tasarmna etkileri deerlendirilecektir. ok katl yksek bir yapnn tayc sistemi, yatay ve dey dzlemlerde birbiriyle birletirilmi dzlem ve ubuk elemanlarn oluturduu bir btndr. Bu elemanlar, kullanm gerei yatay ve dey dzlemlerdir. Tayc sistemdeki elemanlarn, esas olan tama ilevlerinin yan sra, binann mimari, teknik ilev ve donanmlarnn dzenlenmesinde de nemli yerleri vardr. Bu elemanlar, kendilerine gelen ykleri, en emin ve ksa yoldan zemine aktaracak ekilde dzenlenmelidir. 4.2.1 Tayc Sisteme Etkiyen Ykler ve Bunlarn Tanmas ok katl yaplarda tayc sistem tasarmnda, dey yklerin yan sra, rzgar ve depremden oluan yatay ykleri de tamaktadr. Yatay yklerin belirgin bir zellii de, ykseklie gre daha hzl artmalardr. Bylece tayc sistemde yatay yer deitirmeler (telenmeler) oluur. Bu nedenle belirli bir ykseklikten sonra, yap mukavemetinin yan sra, yatay yklere kar yeterli rijitlikte salanmaldr (zgen&Sev, 2000, s.52).(ekil 4.32)

ekil 4.32 Rzgar hznn ykseklik ile artmas (zgen&Sev, 2000, s.52)

112

Ancak sistemin bu ykleri tamas ve bunlara kar davran asndan, tm ykleri dey ykler; yatay ykler olarak iki ana grupta toplamak mmkndr (Aka, 1970). Yapda dey strktr elemanlar, st ste konmu yatay dzlemdeki ykleri toplayarak zemine ve temellere aktarrlar. Bu aktarmann dengeli olmas iin, her katta yklerin dey tayclara aktarld noktalar dzenli olmaldr. Ancak bu noktalarn dalmnda strktrel etkinliin yan sra, mimari adan kat kullanm da ynlendirici etkendir. Burada da ama optimum zmn bulunmas olmaktadr(Engel,1967). Dey yklerin aktarlmasnda sreklilik gereksinimi dolaysyla dey strktr sistemleri cephede genellikle, srekli giden dey elemanlarla karakterize edilir. Tayc sistemin yap yksekliince srekli olmas zorunluluu, tam zlmemi problemlerden biridir. Katlarn kolonlarla tanmas yerine aslmasyla, yk tayan elemanlarn kesitlerinde nemli lde azalmalar elde edilmektedir. Buna karn, yklerin zemine aktarlmasnda bu dolayl yk aktarm, ekirdekte olduka zor balantlara neden olmaktadr (Kozak, 1973). ok katl yksek yaplarda, rzgar ve deprem yklerinden oluan yatay ykler, dey ykler kadar nemlidir. Yatay ykler altnda ok katl yap, dnme, eilme, kayma etkilerinin yan sra, dey yklerin oluturduu basn kuvvetleri etkisinde bir konsola benzetilebilinir.

ekil 4.33 Yatay Yk Etkisinde ok Katl Yapda Kritik Ykler ve Deformasyonlar (zgen & Sev, 2000, s.62)

113

4.2.2 ok Katl Yaplarda Tayc Sistemler 1965 ylnda Fazlur Khan, sistem formlarndaki hiyerarinin, yatay yklere dayanm asndan etkinlikleri dorultusunda kategorize edilebileceini fark etmitir. (ekil 4.34) ok katl yaplarda kullanlan, yatay yklere dayanm asndan tayc sistemleri; ereve sistemler, perde duvarl sistemler, ereve perdeli sistemler, ekirdekli sistemler, tbler sistemler, yksek kirili sistemler, ok katl asma sistemler, pnomatik sistemler, kompozit (hibrid) sistemler eklinde gruplayabiliriz. Bunlarn dnda, tek bir yapya zg olarak tasarlanm strktrel sistemlerde vardr. Alternatif olarak baka bir snflandrma yntemi ise, belirli mhendislik ve fiziksel tasarm gereklerini ifade eden sistem kriterlerine dayandrlabilir(Beedle, 1995).(Tablo 4.3)

4.34 ok Katl Yksek Yaplarda Yaygn Olarak Kullanlan Tayc Sistemler

114

Tablo 4.3 Farkl Tayc Sistem Snflandrmalar

Dey Yklere Dayankl Sistemler Deme skeleti Kolonlar Kafesler Temeller Yatay Yklere Dayankl Sistemler Perde Duvarlar ereveler Kafesler Tayc Tpler Malzeme Asndan Sistemler Betonarme elik Kompozit Yatay Ykn Bykl ve Tipi Rzgar Deprem Mukavemet Gereksinmeleri Rijitlik telenme Dktilite Burulma

Tablo 4.4 Malzeme Asndan ok Katl Yksek Tayc Sistemler

TAIYICI SSTEMLER ereve Sistemler Perde Duvarl Sistemler Perde ve ereveli Sistemler KuaklamalRijit ELK ereveli Sistemler ereve-Kesme Kafesli ereve Sistemler Kesme Kafesli ereve Sistemler Perde KOMPOZT Duvarl Sistemler ereve ve Perde Duvarl Sistemler Tp Sistemler Deyde Kompozit Sistemler ereve Tp Sistemler Kafes Tp Sistemler ekirdek Sistemler Tp Sistemler ie Tp Sistemler Modler Tp Sistemler

BETONARME

4.35 Strktrel Sistemlerin Karlatrlmas (zgen, A., Sev, A., 2000, s:65).

115

Spektrumun bir tarafnda 20-30 kat arasnda etkin olabilen moment dayanml ereveler, dier tarafnda da byk lde konsol etkinlii bulunan gelimi tbler sistemler bulunmaktadr. Bu tanmlanan u noktalar arasnda, belli snrlar iindeki bina yksekliklerine uygun olan dier sistemler bulunmaktadr. Bu sistemler analiz teknikleri ve malzemelerdeki yenilikler dorultusunda periyodik olarak gelitirilmektedir (zgen, A., Sev, A., 2000, s:65). Tezin kapsamnda ok katl yapnn mimari tasarmna etki eden ve ok katl yksek yap tipinde belirleyici olan yatay kuvvetlerin aktarlmasnda kullanlan sistemler incelenecektir. 4.2.2.1 ereveli Sistemler ok katl yaplarda ereve sistemler, birbirine rijit balantlarla balanm dey kolon ve yatay kirilerden oluur.(ekil 4.4) Betonarme ve elik malzemenin kullanld bu sistemlerin yatay yklere kar salaml balant noktalarnn rijitliine baldr (Smith&Coull, 1991).

4.36 ve D ereveler

4.37 D ereveli Sistem

elik

ereve-iskelet

sistemlerin

rijitletirilmesi

ve

sistemin

tmnn

stabilitesinin salanmas, dolu betonarme ya da kafes kiri tr elik perde elemanlaryla yaplr. Bu durumda kafes perdeler, bina iindeki baz blmelerde, rnein ekirdekte dzenlenir ve ereve perde karma sistemler ortaya kar.

116

Moment Dayanml / Rijit ereve; elemanlarnn eilme dayanmna bal olarak yatay yklere dayanm gsteren, belli bir zgara formunda, birbirine rijit olarak balanm yatay ve dey elemanlardan olumaktadr. Bu ereveler, mimari planlamadaki esneklikleri asndan ok katl yksek yaplarda olduka avantajl olup, ekirdein iine veya evresine, d cepheye ya da planlama modlnde ki minimal bir problem ile yapnn iine yerletirilebilir. Bu tr ereveler, normal olarak ~20-30 kattan yksek olmayan yaplar iin uygundur. Dier yatay yklere dayankl sistemlerle karlatrldklarnda, moment dayanml ereveler, elastik olmayan snrlar iindeki performans yeteneklerinden dolay, sismik blgeler iin olduka uygun strktrlerdir. Bir veya daha fazla eleman, zarar grse dahi, kalan elemanlar sistemi ayakta tutabilmektedir. Bu sistemler sismik yklere kar tasarlandnda, kolonlarn kirilerden daha gl olmas gerekmektedir. Bu plastik yk altndaki stabiliteyi salayan; kuvvetli kolon zayf kiri teorisi olarak bilinmektedir (Beedle&Rice, 1995, s.57). aprazl ereveler; rijit ya da mafsall bir ereveye dey bir kafes eklenmesi yoluyla, mukavemeti ve rijitlii arttrlan yapnn strktrel tasarm, rijit ereve ve ekirdek sistemlerde olduu gibi, erevelerin dey ykleri, aprazlarn yatay ykleri karlayaca varsaymna gre yaplmaktadr. Betonarme aprazlamada da ift diyagonaller uygulanmaktadr. Bu durumda bu diyagonaller kesme kuvvetlerine kar basn elemanlar gibi davranmaktadr. aprazl ereveler, geometrik zelliklerine gre; ortak merkezli ve ayrk merkezli olmak zere iki grupta toplanabilirler. Ortak merkezli ereveler; X, Pratt, Diyagonal, K ve V formlarn alabilirler. X eklindeki aprazlamalar K ve V aprazlamalara gre daha yksek yatay dayanm/arlk oran gstermektedir (Beedle&Rice, 1995, s.57). ok katl yaplarda eitli elik ereve tipleri youn olarak kullanlmaktadr. Bunlarn tmnde, eilmeye dayankl ereve kelerinin ve mesnet noktalarnn yapmnda, bugn en basit ve ekonomik birleim eleman, yksek mukavemetli cvatalar ve kaynakl birleimlerdir. Birleim eleman olarak perin pek kullanlmamaktadr. elik iskeletli ok katl yaplarda aks aral iin 3 7 metre, kat says fazla olanlarda 6 10 metre uygun olmaktadr (Wenzel, 1979).

117

Duvar-kiri-ereve sistemler ve uygulama alanlar: Bir ereve almas gsteren duvar kiri ereve sisteminde, yapnn ksa ynndeki akl geen ve uzun cephelerdeki kolonlara oturan, kat yksekliince dolu ya da delikli, yksek kiri eklindeki duvarlar (wall-beam) kullanlr. Bu duvar kirilerinin yerleri, katlarda st ste, ya da artlarak yaplabilmektedir. 4.2.2.2 Perde (Kesme) Duvarl Sistemler Belirli bir yap yksekliinden sonra (~ 8-10 kat), ereve sistemler yatay yklerin tanmasnda yetersiz kalmaktadr. Bu durumda bina iinde yaplacak blmelerden sabit olanlar, hem dey, hem de yatay yklere kar koyacak ekilde dzenlenerek perde duvarlar oluturulur. Burada kullanlan perde terimi, dzlem duvarlarn yan sra, kafes kiri eklinde oluturulan duvarlar, asansr, merdiven ve i ekirdek evre duvarlarn da kapsar(Frischmann & Prabhau, 1967).

ekil 4.38 Perde Duvarl Strktr

Perde duvarlar, yapya, sismik ve rzgar kuvvetlerine kar ereve sistemlere gre daha fazla rijitlik kazandran, dey konsollar eklinde davranan, dey dzlemsel diyaframlardr. (ekil 4.38) Kesme duvarlar, her ne kadar yatay yklerin neden olduu ekme gerilmelerinden kaynaklanacak devrilme etkisini en aza indirmek iin belli lde yerekimi kuvveti uygulansa da byk yerekimi kuvvetlerini tamayabilir(Ali&Armstrong, 1995, s.565). Buna ramen son 10 ylda beton teknolojisi olduka gelitirilmi ve elde edilen yksek dayanml beton teknolojisi ile

118

dnyann en yksek yaps olma zelliine ulaabilecek 610 metre yksekliinde 125 katl Miglin Beitler Kulesinin tasarmn mmkn klabilmitir

ekil 4.39 Seagram Binas (New York, ABD) Betonarme-Rijit ereve 160m., 38 katl

ekil 4.40 US

Steel Binas

(Pittsburg, Pennsylvania) elik- ereve ve balkl 69 katl

4.2.2.3 Perde Duvarl ve ereveli Sistemler Yatay yk olarak sadece rzgar etkisi altnda, 30 katn zerindeki yaplarda rijit ereve sistemlerin tek bana kullanlmas uygun olmaz. Deprem etkisi sz konusu olduunda bu kat saylar daha da azalmaktadr. Bu durumda yap iinde yatay ykleri karlayacak perde duvarlar (tayc duvarlar) dzenlenir. (ekil 4.41 ). Bir perde duvarl ve ereveli strktrde, perde duvarlar yatay yke dayanm asndan gruba ayrlabilir; burada yatay yk, rzgar eanlamnda kullanlmtr( Smith & Coull, 1991): o Yatay Yk Dayanml Perde Duvarlar: Bu sistemde perde duvarlar ve/veya ekirdekler tm yatay ykleri alrken, deme ve kolonlar dey ykleri tamaktadr. o Yatay Yk Dayanml, Cephede Perde Duvarlar: Bu sistemde delikli ekildeki cephe duvarlar yatay stabiliteyi byk oranda stlenmektedir.

119

o Yatay Yk Dayanml Cephe ekirdekleri: Bu sistemlerde de, yapya dayankllk ve rijitlik kazandrmak iin, cepheye yerletirilen bir dizi ekirdein kombinasyonundan yararlanlmaktadr. o Rijit ereve ve ekirdek Sistemler: Rijit

ereveler, yatay yklere kiri ve kolonlarn eilmesi ile kar koyar Bu davran ekli belli ykseklikteki yaplarda yatay salnma neden olur. Bir tayc
ekil 4.41 Rijit ereveli ve Perde Duvarl Sistem ( Smith & Coull, 1991)

ekirdek bu sisteme eklendiinde yapnn yatay dayanm ekirdek ve erevenin birlikte almas ile belli bir lde arttrlr. Bu ekirdekte dey ulam ve mekanik sistemler yer almaktadr.

o Yatay Kafes Kirili ereve ve ekirdekli Sistemler: Sadece dey bir kafes kiriin bulunduu ereve sistemler 40 katn zerindeki yaplar iin uygun deildir. Bu sistemde yeterli rijitlik ve salamlk iin aprazlama elemanlarnda fazla malzeme kullanmak gerekmektedir. Tayc sistemin rijitlii ereveyi ekirdee balayan yatay kafes kiriler kullanarak yaklak % 30 orannda arttrlabilmektedir. Bu kafes kiriler ekirdee rijit, d kolonlara basit olarak balanr. ekirdek eilmeye altnda yatay kafes kiriler d kolonlara eksenel yk ileten bir manivela kolu gibi davranr Bu kolonlar ekirdekteki yer deitirmelere kar koyan bir tr destek olur. Yani ekirdek tm yatay kesme kuvvetlerini karlarken, yatay kafes kiriler de dey kesme kuvvetlerini ekirdekten d ereveye iletir. Bylece sistem konsol tpe benzer bir ekilde btn olarak davranr. 4.2.2.4 ekirdekli Sistemler ekirdekler, perdelerin birlemesiyle oluan dey tayc elemanlardr. Bu durumda bu sistemler iki dorultuda da rijitletirilmi perde davran gsterir, perdeler iin tek dorultuda geerli olan ilkeler, ekirdein iki dorultusuna da uygulanr(zgen & Sev, 2000, s.146). ki ynde alan perde sistemler olarak da

120

dnlebilir. Perdelerin oluturulmasyla meydana getirilen ekirdekler dey tayc elemanlardr. ekirdek bina geometrisi ilikisi Blm 4.1.3.1.1de ekirdein yeri ve plandaki dzenlemeleriyle ilgili bilgi verilmektedir. ok katl yksek bir yapda ekirdek, elik, betonarme veya her iki malzeme birletirilerek oluturulabilir. elik ekirdekler: Dey stabilite, diyagonal balantl Vierendeel ereve (dey kafes kiri) ile salanr. elik ereve ekirdeklerin yarar, prefabrike elemanlarn nispeten hzl montajnda yatmaktadr. Betonarme ekirdekler: Ykleri tamaya ek olarak mekn snrlar ve yangna kar ek nlemler alnmasna gerek duyulmaz. Ayrca beton malzemesi akustik adan da yarar salamaktadr. 4.2.2.5 Tbler Sistemler Tbler sistem jenerasyonunun ilk gelimeleri I. Dnya Sava sonrasnda betonarme konstrksiyonun tesadf geliimine baldr. 1960llarn ncesinde betonarme sadece az katl yaplarda kullanlmaktayd. O dnemin yaplarna baktmzda, yaplar birbirleri arasnda byk aklklar bulunan, dzlemsel Virendeel kiriler ve kolonlar ile karakterize edilmekteydi. 15 kattan daha yksek betonarme binalardaki ereve sistemlerin temel olumsuz ynleri, eleman boyutlarndaki byme ve dolaysyla toplam maliyetteki art olarak ortaya kmaktayd. Bu durumda yapnn iine beton perde duvarlar yerletirmek uygun olabilmesine karn bunlar da ou zaman salamlk ve dnmeye kar koyabilecek boyutlarda olamyordu. Btn bunlar yksek yaplarn yatay yklere dayanmnda daha fazla etkinlie ulalmas iin yeni strktrel sistemlerin gelitirilmesine yol amtr. Tm yapnn ataletini salayan btnyle boyutlu bir strktrel sistemin gelimesi bu ekilde hz kazanmtr. Bu tasarm eiliminin esas lideri olarak Fazlur Khan, sistematik olarak etkin bir strktrel sistemin geliimini ynlendirmitir. Uluslararas bir stil olarak tm dnyaya yaylan bu mimari yaklam, geni aklklara, byk meknlara, iyi

121

dzenlenmi ekirdek ve tam olarak kabul edilebilir bir i-d kolon dzenine gerek duyulduu bir dnemde ortaya kmtr. (ekil 4.42) Bu tr tayc sistem delikli, dikdrtgen ya da benzeri bir boruya benzeyen, birbirine yakn d kolonlardan oluur. Bu elemana ereveli tp ya da ereveli boru denilmektedir. Bina evresini oluturan tpn duvarlar, yksek ana kirilerle balanmtr. Bylece bu sk kolon ve kat kirilerinin birlemesiyle oluturulan erevelerden meydana gelen bir tayc sistem elde edilmektedir. Cephe strktr delikli bir duvara (perforated wall) benzemektedir. Dier taraftan tbler sistemlerde, dtaki sk aralklarla yerletirilmi olan kolonlar ve kiriler ayn zamanda cephe kaplamasnn da maliyetine etki etmektedir. Dtaki bu zarf iin strktrel bir ifade, tp elemanlarnn vurgulanmas yoluyla oluturulabilir. Bylece pencere sistemi,kolonlar ve parapet kirilerinin aralarnn doldurulmas yoluyla oluturulmakta, bu da cephe maliyetinde azalma ile sonulanmaktadr (zgen &
ekil 4.42 Tp Sistemler

Sev, 2000). Brunswick Binas (Chicago) bu anlayla tasarlanm tbler sistemin ilk rneklerindendir.

Tbler sistemlerde yatay yklere kar iki farkl alma ekli olumaktadr: Bu alma ekillerinden birincisinde; yatay yklere paralel iki cephe duvar yaklak olarak ereve davran gstermekte, bu erevelerin kiri ve kolonlarnn eilmesiyle yatay yk karlanmaktadr. kincisinde ise; yatay yklere kar yap tmyle bir konsol tp davran gstermektedir. Burada d kolonlar sistemi, rijit diyaframlanm bo bir borunun paras olarak dnlmektedir. Tbler sistemlerde, d cephe duvarlar yatay yklerin ounu ya da tmn karladndan, iteki rzgar balants ve perdelere gerek kalmamaktadr. Bununla birlikte yap ykseklii ya da yatay ykler arttnda i tplerden ya da ekirdekten

122

yararlanlr.

Yatay yklere kar sistemin tm gz nne alndnda, ereve elemanlarnn fleksibilitesi nedeniyle, kelere uzak orta kolonlar, yatay yklerin karlanmasnda pek etkili olamazlar.
ekil 4.43 Yatay Yk Altnda ereveli Tp (zgen, 1989 -d)

Bu ekliyle tp, planda iki U profilin karlk yerletirilmesinden elde edilen byk bir kesite benzetilmektedir. Yatay yk altnda, Ularda ki kolonlarda eksenel kuvvetler, bunlar balayan kirilerde ise kesme kuvvetleri olumaktadr. Yatay yk altndaki tbler sistemde evre tp, tek bana ya da perde veya ekirdekle birlikte almalarna gre snflandrlmaktadr: Bo tpler, i balantl tpler ve tbler karma sistemler(zgen, 1989-a). Aada bugne kadar kullanlm tp sistem uygulamalar snflandrlmtr (zgen, 1989 -d):

ereveli Tp Bo Tpler Kafesli Tp Kolon + aprazlamal Tp Kirili Verev Kafes Verev Kafes

Balantl Tp

Paralel Kesme Duvarl Tp Tp inde Tp Karma Tp Rijit ereve ve ereveli D Tp Yar tp iinde tp Modler (demet) Tp

ekil 4.44 Tp Snflandrlmas

Bo Tpler: Bo tpler baka bir deyile bina d erevesini oluturan tp, ereveli tp ve kafes kiri tp olmak zere iki ekilde oluturulmaktadr (zgen,

123

1989-a). o ereveli Tp: Bu sistemde i kolonlarn yalnzca dey ykleri tad, dtaki tpn rijitliine katlmad kabul edilmektedir (ekil 4.45). Bu trn ilk uygulamas Chicagodaki De Witt Chestnut Apartman Binasnda yaplmtr.

ekil 4.45 ereveli Bo Tp (zgen, 1989-a) s.172

ereveli tp sistemde d kolon aralklar 1.2-3.0 metre, bunlar balayan cephe kirilerinin ykseklii de 0.6-1.2 metre arasnda deiiklik gstermektedir. Bu sistemde 20 kattan 50 kata kadar betonarme ve elik yap yaplmtr (Kahn, 1967). ereveli tp, yatay yklere, ereve ve konsol tp almasyla kar koyar. Yatay yke paralel duvarlarda kayma deformasyonu oluur. Bu kayma deformasyonu, sistemin tp almasna etki eder, yatay yke dik dorultudaki kolon dizisi boyunca dorusal olmayan bir gerilme yaylm doar. Bunun sonucunda bina kelerine yakn kolonlar, ortadakilerden daha ok yk tamaya zorlanr. ereveli tp sistemde, cephedeki ereve az aralkl kolon tasarmyla glendirilir, oranlar doru olarak tespit edilir ve bu ereveler bina evresinde devamllk gsterirse, ereve sistem zeminde bir konsol kiri gibi alan ereveli tpe dnr. ereveli tp etkinlii, cephedeki kesme erevesindeki telenme etkisinin tm sisteme etkisiyle ortaya kar. Tp sistem tasarm, bu etkinin % 25in altna indirgenmesini salar. nk bu ereveler rzgar kuvvetlerine tek balarna deil, tm bina cephesiyle kar koyar. Yanal kuvvetlere kar maksimum etkinlik ve dayankllk, cephe duvarnn tek

124

bana yatay yklere kar cephede kullanlan koruma elemanlaryla beraber yapt diren sonucu salanr ve bina bo bir tp gibi davranr (zgen, 1989-a). Ancak yatay yk olarak yalnzca rzgara gre belirlenen bu limit katsays deerlerinin, Trkiye gibi deprem etkilerinin egemen olduu ve daha fazla deerler ald yerlerde azalaca aktr (Taranath,1988). o Kafesli Tp: Tbler kavramnn gelimeye balad 1960'1 yllar takip eden dnemde, ereveli tp sisteminin cevap veremeyecei ekilde bina yksekliklerinde art olmutur. Bu durumda ereveli tpn etkin olarak bu yksekliklere adapte edilmesi sonucu kafes tp kavram ortaya kmtr(Beddle&Rice,1995). Kafesli tp eitli ekillerde uygulanabilmektedir. Kolon-diyagonal kafes tp, verev kafes tp, kirili verev kafes tp vb. gibi (ekil 4.46 ). a. Kolon Diyagonal Kafesli Tp; bir kafes tpn taycln arttrabilmek, kolonlar arasnda daha ok mesafeye imkan tanmak ve daha fazla ykselebilmek iin mmkn olan bir yol, tpn yzeylerine aprazlamalar eklemektir (ekil 4.46 a). Bu ekilde kolon aklklar daha fazla, kiri ykseklikleri daha az tutulabilmekte, pencere ve kap boluklarnda da rahatlama salanabilmektedir. Bu sistemin en belirgin zellii, yatay yklerin tanmasna tm sistemin katlmasdr. Yatay yklere kar kiri, kolon ve diyagonaller birlikte btn bir duvara benzer rijitlik salamaktadr. apraz elemanlar hem yatay hem de dey ykleri tamaktadr. apraz elemanlarn bu ift ilevi, sistemi olduka yksek, rnein 100 kattan fazla binalar iin de etkin klmaktadr(Bttner, 1985).

125

ekil 4.46 Kafesli Tp eitleri a. Kolon-diyagonal kafes, b. Kirili Verev Kafes, c. Verev Kafes (zgen, 1989-a)

b. Kirili Verev Kafes; bu sistemde tp, dey kolonlar olmakszn sk dzenlenmi diyagonallerle oluturulur (ekil 4.46 b). Diyagonaller eik kolonlar gibi davranr, tm dey ykleri tar ve yapy yatay yklere kar rijitletirirler. Bunlar birbirlerine kirilerle de balanabilirler (zgen, 1989-a). c. Verev Kafes; verev kafes tp sisteminde tp, kolonsuz, yakn aralkl apraz elemanlar tarafndan oluturulur (ekil 4.46c). Diyagonal elemanlar yatay kirilerle balanan bir baklava zgara eklindedir. Sistem yatay ve dey ykleri birlikte tar. Verev kafes tpte diyagonal elemanlarn yatay yk1ere kar etkin olmasna karn, dey yklerin tanmasnda kolonlardan daha az etkin olmalar, sistemin olumsuz bir yandr. Ayrca diyagonaller arasnda ok sayda balant gerekmesi ve pencerelere ilikin problemler, verev kafes tp sistemleri genellikle kullansz klmaktadr. Balantl Tpler: Boluklu tplerin apartman binalarnda kullanlmasnda, 40 kattan sonra, byyen tayc eleman boyutlar dolaysyla, maliyet de hzla artmaktadr. Bu durumda daha yksek binalarda, yatay yklerin karlanmas iin, sisteme i perde ve ekirdeklerin eklenmesiyle elde edilen i ie tpler ekonomik olmaktadr. Bro binalarnda da i balantl tplerin kullanlmas genellikle daha uygun olmaktadr (zgen, 1989). ereveli d tpler, dzlemlerine eklenen diyagonallerle rijitletirilebildii gibi bina iinde perde duvar ve i ekirdekler eklenmesiyle de pekitirilebilmektedir. Buna gre sistem alt gruplara ayrlmaktadr. o Paralel perde duvarl tp; d tbler duvar, planda i perde duvarlarla rijitletirilebilir. Bu durumda evre kolonlarn seyrek olarak dzenlenmesi her kolon iin bir perde duvar gerektirirken, sk kolon dzeni sadece iki perde duvarla balanabilir (zgen, 1989-a) (ekil 4.47- a,b).

126

ekil 4.47 Paralel perde duvarl tp

o Tp iinde tp sistemler; ekirdek duvarlarnn ekillendirdii bir i tp ve sk kolonlar-cephe kirileri zgarasnn ekillendirdii bir d tpten oluan bu tayc sisteme tp iinde tp denilmektedir (zgen & Sev, 2000). Kolonsuz bro alanlarna gereksinim, ekirdekli bir evre tpn normal bir zm olarak onaya karr. Olduka byk bir servis ekirdeinin bulunduu yksek bro binalarnda, btn bir servis ekirdeini evreleyen perde duvarlar, yatay yk tayan tm sistemin bir paras olarak kullanmak
ekil 4.48 Tp inde Tp (zgen & Sev, 2000)

genellikle bir stnlk salar. Bylece ekirdek kullanm ile sistemin rijitlii, bo tplere oranla, yalnzca dey ykleri deil, yatay ykleri tama asndan da olduka gelitirilmitir. Deme strktr i ve d tpleri birbirine balayarak, tpn yatay yklere kar bir btn olarak karlk vermesini salar (ekil 4.48).

o Modler (Demet) Tpler: En basit ekliyle tbler sistemler, genellikle prizmatik dey profiller eklinde uygulanabilmektedir. Dey dorultuda nemli cephe tekrarlamalar gerektiren tasarmlar iin, tbler erevedeki tasarma uygun decek ekilde kesintiler, etkinlikte ciddi yetersizliklere neden olmaktadr. Sistem her ne kadar daire, altgen, gen ve dier poligonal ekiller gibi bir dizi dikdrtgen olmayan kapal plan formlarna adapte edilse bile, en etkin plan formu karedir; gen

127

form ise doasndan kaynaklanan bir ekilde en az etkinlie sahiptir. D tbler sistemin yksek dnme dayanm karakteri asimetrik ekillerin strktrel tasarmnda avantajlar salamaktadr. Tbler tasarmndaki son gelime olan, modler ya da demet (bundled) tpler, geni kullanm alanlarn snrlandrmas asndan tasarma olumsuz bir etki getirmektedir. Bu sistem betonarme konstrksiyonlar iin olduu kadar elik konstrksiyonlarda da uygulanmaktadr (Taranath, 1988). Modler tp kavramnn strktrel prensibi olarak, i kolon dizilerinin ve kirilerinin bina iinde bir a gibi davranarak, kesme kuvvetlerine kar dev bir konsol kiri gibi davranmas gsterilebilir. Modler tp sistem, cephe ereveli tplerin salamln i ereveleri ve dier zellikleriyle yapnn tmne yayar.

ekil 4.49 Modler Tp Formlar (Taranath, 1988)

ekil 4.50 eitli Modler Tpler (zgen & Sev, 2000, s.189)

Tbler Kompozit Yap: Farkl sistemlerin birlikte kullanld durumlarda, yksek yaplarn yatay rijitliini arttrmak amacyla yaplan son almalar beton ve eliin birlikte almasn ngrmektedir. Bu kavram deme ve kolonlar gibi tayc sistem elemanlarnda yllardr uygulanmakla birlikte, tm yapy kompozit olarak tasarlamak tamamen yeni bir yaklamdr (zgen & Sev, 2000, s.189). Tbler kompozit yap bu yaklam dorultusunda tasarlanan bir sistemdir. Skidmore, Owings ve Merill tarafndan gelitirilen bu sistemde d elik ereve yatay deformasyona kar yerinde dkme beton boluklu cephe duvar ile rijitletirilmitir (ekil 4.51). Bu durumda yapnn salnm, yerden konsol kan rijit

128

bir tp gibidir. Bu yaklam elik bir yapnn hzl yapm ve yksek dayanm, i mekanda serbestlik ile beton kesme duvarnn yangn koruyuculuk, yaltkanlk, yatay rijitlik ve ekil verilebilirlik zelliklerini bir araya getirir. Bu sistem Chicagoda Gateway IIIde, New Orleansta 50 katl One Shell Square Towerda ve Houston'da 24 katl CDS Binasnda uygulanmtr. Kompozit tp sistemleri birok deiik kombinasyonla ina etmek mmkndr. Baz kaynaklar, strktr oluturan elemanlarn kompozit tasarlanmas dnda, binadan farkl malzemelerle ina edilmi strktrel elemanlarn dzenlenmesi de (rnein elik ereveli d tp + betonarme i ekirdek veya binann belli bir ykseklie kadar betonarme, zerindeki katlarn ise elik ile yaplmas) kompozit tp kavramn iine almtr. Kompozit tp sistemler balca ekilde ina edilebilir: Birinci sistemde yapm ileminde nce 8-10 kat elik ereve yaplr. D kolonlar sadece yapm yklerini tadndan ierdekilerden daha kk kesitlidir. D ereve geici olarak yatay stabilite iin kablolarla aprazlanr. ieride Sonra iskelet sabitletirilip, almas olanann

salamas iin elik tabliye serilir ve beton dklr. Bu ilemden sonra kolonlar ve aln kirilerinin etrafna kalplar yerletirilir ve srekli boluklu bir duvar oluturacak ekilde beton
ekil 4.51 Tbler Kompozit Yap (zgen & Sev, 2000)

dklr. Bu ilem 8-10 katta bir tekrarlanr. Bu sistemde elik kolonlarla kiriin stabilitesini salamak iin kiri iinde kk kesitli bir elik de kullanlabilir.

Bu yaklam hzl yapm, elik konstrksiyonun yksek mukavemetinden yararlanma, yangna dayanm, yaltm, yatay rijitlik ve beton perde duvar biimi gibi stnlkleri birletirmektedir (ekil 4.52). Bu arada d cephedeki elik-beton kompozit kolonlarla iteki elik kolonlar arasnda farkl hareket problemi doabilir.

129

Elastik davran, snme ve bzlme nedeniyle kolonlardaki eit olmayan ksalmalar nlemek iin ana kirilerin yerleri ayarlanmaldr. Bu sistemde tbler d cephe tm yatay kuvvetleri karlar. Bylece ekirdei evreleyen kolon ve kiriler yalnzca dey yk tayacandan daha kk kesitli olabilir. Ayrca ekirdek alannn azald st katlarda kullanlabilecek serbest deme alan artar (zgen& Sev, 2000).

ekil 4.52 Betonarme kirili kompozit Tp; a. Plan emas, b. Tayc Sistem Kesiti (zgen & Sev, 2000)

kinci sistemde ise, cephede elik ana kiriler ve beton dolgulu elik boru eklinde kolonlar kullanlmaktadr. Burada d cephe iki kat yksekliindeki bir boru kolon ile konsol iki elik kirili aa eklindeki prefabrike nitelerle oluturulur ve tm yatay ykleri karlayacak rijitliktedir. Bu niteler kirilerin orta aklnda ve kolon yksekliklerinin ortasnda birbirine bulonlanr. Bu birleim yatay yk karsnda en az gerilmenin olutuu noktada dzenlenmitir. Ana kirilerin doal sreklilii, gerilmelerin yksek olduu kolonlarda kesilmeden, ilerinde de devam eder. Bylece byk gerilme alan birleim noktalarnn says azalm olur (zgen, 1989-a). nc sistemde ise birinci sistemden farkl olarak cephede yksek elik kiriler kullanlr. Sistem cephedeki nispeten kk kesitli elikle oluturulan elikbetonarme kompozit kolonlar, elik deme zgaras, elik i kolonlar ve betonla kaplanm elik cephe kirilerinden oluturulur (ekil 4.53). Bu sistemin yapm hz, dier tm elik sistemlerle rekabet edecek dzeydedir. Genellikle elik ereve her 10-12 katta betonla kaplanarak sistem kompozit hale getirilir. Bu konstrksiyonun baars, az aralkl cephe kolonlarnn ve geni cephe kirilerinin rijitlii sonucunda d cephenin delikli bir perde duvar gibi davranan moment dayanml ereve haline dnmesine baldr (zgen, 1989-a).

130

Kompozit yapm teknii, ounlukla dey elemanlarda kullanlmakta; beton kolonlara, perdelere elik profiller donat olarak eklenmektedir. Yatay tayc sistem elemanlarnda da kompozit sistem uygulanabilmekte, bu da beton demelerde elik profillerle donat oluturarak ve demeyi elik kirilere oturtarak yaplmaktadr(zgen, 1989-a, s.85).

ekil 4.53 Duvarlarn Levha le Kaplanmas(zgen, 1989-a)

ekil

4.54de

uygulanm

olan

tbler

sistemli

yaplardan

rnekler

verilmitir(zgen, 1989 d). Bunlar Chicagoda yer alan John Hancock Binas, Standart Oil Binas, Sears Tower ve New Yorkta yer alan ve terr saldrsndan sonra yklan World Trade Centerdr .

John Hancock Mertim Tower Binas (stanbul, Trkiye) (Chicago, ABD) 144m., 100 katl ekil 4.54 Tbler sistemli yap rnekleri

Rialto Binas (Melbourne, Avustralya)

AT&T Corporate Center (Chicago, ABD)

131

ekil 4.55 Bugne Kadar Uygulanm Tp Sistem rnekleri (zgen, 1989 d , .s.171)

4.2.2.6 Kompozit (Hibrid) Sistemler Gnmzde bilgisayar kapasiteleri kstlayc olmaktan km, strktrel sistemler zerindeki kararlar, rnein yapnn fonksiyonu, grnm vb, ina edilebilirlii zerindeki etkilerine gre verilmektedir. Bu her eyin kabul edilebilirlii demek olmayp, mhendislik asndan da yapnn dayanmnda beklenmedik sreksizlikler, uzun sreli eksenel ksalmalar, karma sistemlerle ok eitli malzemelerin kullanmndan kaynaklanan dier etkiler deerlendirilebilmektedir. Modern mimari eilimler, strktr tasarmclarn, strktrel gereklerle

badaacak estetik ve fonksiyonel istekleri yerine getirecek bir strktr arayndan uzaklatrmtr. Sonuta bir tarafta Georgia Pasific (Atlanta)deki gibi dierlerinden farkl bir strktr ortaya koymak ya da mkemmel bir rnek olan First Bank Place (Minneapolis)de olduu gibi kendi yatay yklere dayankl erevesini oluturan, bir dizi olduka farkl elemanlardan oluan bir strktr olmutur. Bu rnekte mhendis, yatay kafes kirilerle, yksek dayanml geni betonarme evre kolonlarna balanarak oluturulan, yapnn ayakta durmasn salayacak ve balantlar

132

oluturacak, yerinde yapm elik iilii ile ina edilen, kafesli bir elik ekirdek sistemi tasarlamtr. Her ne kadar bu sistem dzlemsel dayanm salasa da, dnme dayanm asndan zayf olup, dey dorultudaki d apraz aklklarnn bir ynnde, bir dizi Vierendeel bandaj kirilerinin gerekmesi gibi ek nlemler alnmas zorunludur. Strktrel sanatn en gzel rneklerinden biri olarak, yksek dayanml betonun salad avantajlar ile byk betonarme elemanlarn dayanm kapasitesinin, elik erevelerin hafiflik ve ina edilebilirlii ile kombine edildii sper kolon a gndeme gelmektedir. Silika fme ve sper plastikletirici ieren yksek dayanml beton, daha dk akma ve bzlme deerleri gstermekte ve hibrid bir ereve oluturabilmek iin kolaylk salayabilmektedir (Beedle & Rice, 1995, s.300). rnekler de gstermektedir ki, hibrid sistemler gelecein ok yksek yaplarnn sayl rnekleri olmaktan ok, dinamik karakteristik oluturmak veya modern mimari tarafndan ne srlen kompleks formlar kendine uyumlu klacak birer kural haline gelecektir. Bu dorultuda gelecekteki pek ok modern yapnn hibrid sistemler olmakszn, imdiki durumlaryla ina edilmesi mmkn olmayacaktr(Beedle & Rice, 1995, s.300). Hibrid sistemlere rnek olarak, Hong Hong Bank Headquarters (Hong Hong), Overseas Union Bank (OUB) Center (Singapore), First Interstate World Center (Los Angeles), Messeturm (Frankfurt) ve Jin Mao Binas (Shangai) verilebilir. Bu sistemin rneklerinden biri olan mimar Norman Foster tarafntan projelendirilen, 45 katl zeminden atya kadar ykseklii 180 metre olan ofis binas, Hong Kong Bank Headquarters Binasdr. (ekil 4.56) Ortasnda bir atrium bulunan iki blmden olumaktadr. Tayc sistem drtl elik kolon gruplarndan olumakta ve bu gruplar her katta kirilerle birbirine balanmaktadr. Ayrca 11, 20, 28, 35 ve 41. katlarda dou-bat dorultusunda iki kat yksekliindeki diyagonal balantlarla, kuzey-gney dorultusunda da apraz elemanlar ile balanmaktadr. Yapnn strktr, formu ve fonksiyonu ayrlmaz bir btnlk gstermektedir. Yapnn tam ortasnda yer alan

133

atrium Frank Lloyd Wrightn Larkin Binasnda ortaya att mekann effaflatrlmas dncesinin daha da ileri gitmesini salamtr. Bu mekann aydnl ve effafl ile plaza seviyesindeki zgn, yar saydam cam kaplama nnn yanstt gn , ilevsellik ile estetik btnl gzler nne sermektedir.

Overseas Union Bank (OUB) Center (Singapore) ekil 4.56 Kompozit sistemle yaplm yap rnekleri

Messeturm (Frankfurt)

Jin Mao Binas (Shangai)

4.2.2.7 Gelecek in nerilen Yap Sistemleri 70 veya 80 kattan daha yksek olarak tanmlanan sper yksek binalar, gnmzde dnyann birok yerinde dikkatleri zerine ekmektedir. Byyen ilgi ve gereksinim, gelecekte de geerli olacak olan ticari bir talebin rn olarak ortaya kmaktadr. Yksek binalar ile sper yksek binalar arasndaki byk benzerlie karn, ayn tasarm ilkelerini ve zmlerini her ikisine de uygulamak yanltr. Ekonomik leklerinden dolay, balca iki faktr bu yap trleri arasndaki fark ortaya koymaktadr: Strktr ve form (Ali & Armstrong, 1995, s.15). Gnmzdeki yksek binalarn aksine, sper yksek binalarn maliyet asndan etkinlii, bunlarn balca var olma nedenidir. Bu kritik faktr, bu yap tipini dierlerinden farkl klmaktadr. Rzgr hz, bina ykseldike st ksmlarda art gstermektedir. Ar yksekliinden dolay sper yksek binalar ok byk

134

deerlerdeki yatay kuvvetlere maruz kalmaktadr. Bu kuvvetlerde, bina boyunca iddetli reaksiyonlar dourmaktadrlar. Geleneksel yksek binalarn olduka karmak olan strktrel prensipleri, ekonomik parametreler asndan, sper yksek binalar zerinde tam olarak baarl olmamaktadr (Guise, 1991). Yap mhendisleri bu yeni bina tipini gelitirmek iin yapm olduklar almalar srasnda, belli prensiplerin yeterli olamayacan fark etmilerdir. Sper yksek binalarn strktrel zmleri iin yeni ve daha etkili bir yaklamn, nceki ilkelerin tamamlaycs olaca dnlmektedir (Ali & Armstrong, 1995, s.15). Bu zmler yapya etkiyen aerodinamik ve yerekimi kuvvetleri ve strktrn bu kuvvetlere tepkisi dorultusunda elde edilebilmektedir. Hedef yeterli dayanml temel bir form ortaya karmaktr. Bu strktrel formun daha fazla stabilite ve gelitirilmi oranlar iin zeminde yaygn olmas gerekmektedir (Robertson, 1973, s.25-30). st katlarda rzgar ile birlikte artan yatay yklerde azalma salayacak ekilde daha ince-dar ve tepede dairesel formlar olmaldr. Strktrn formu, kendi arlnn ykseklii ile etkileim iinde olmasndan dolay, evresi ile uyumlu olmaldr. Bu durum devrilme etkisini azaltmak iin alnacak nlemlerden tasarruf salayacaktr (Ali & Armstrong, 1995, s.15). Bu blmde sz edilecek olan yksek yap sistemleri ktlesel ve potansiyel etkinlik asndan tm avantajlar tamaktadr. Bu yaplar arasndaki benzerlikler, tasarm ilkelerinin pek ok koul altnda geerli olacan gstermektedir. Aada bu ortak faktrler zetlenmitir (Beedle & Rice, 1995, s.371): - Kompozit elemanlar, - Sper kolonlar iin yksek dayanml beton, -aprazlama ya da yatay dayanmn arttrlmas iin ekirdek duvarlar, - Aktif veya pasif damping sistemleri, - Gelitirilmi analiz aralar ve test yntemleri

135

Gnmzde karma fonksiyon ve malzemelere doru byk bir eilim grlmektedir. Kompozit elik ve beton deme sistemleri pek ok projede uygulanmaktadr Malzemelerin etkin olarak kullanmlarnn yansra, sistemin kendi kendini tayan zellii hzl yapma olanak tanmaktadr Yksek dayanml betonun gelitirilmesi, eksenel dayanm salamak iin ekonomik bir yol olan masif kolonlarn kullanmn mmkn klmaktadr (Beedle & Rice, 1995, s.371). Moment dayanm, ereve yerine aprazl ereve veya kesme duvarlarnn kullanlmas, doal olarak daha dayankl ve daha ekonomik olmaktadr. aprazlamalar ya da perde duvarlar esneklik salamak iin olanaklar sunmaktadr (Beedle & Rice, 1995, s.371).

ekil

4.57

City

Corp

ekil ABD)

4.58

Miglin

Center (New York)

Beitler Tower (Chicago,

Yksek yaplara ilikin olarak son gelimeler darbe emici sistemlerin (damping systems) kullanmna ynelmektedir. Orijinal tasarm New Yorktaki City Corp Center (ekil 4.57) iin yaplm olan aktif damping sistemi, ilk olarak Bostandaki Hancock Binasnda uygulanmtr. New Yorkta yer alan ve terr saldrs sonucu yklan World Trade Center ise pasif damping sistemini kullanan ilk yksek yapdr. Bu sistemlerin uygulanmas gnmzde daha yaygn hale gelmitir. Shimizu Kuleside bu aktif sistemi kullanan tasarmlardan biridir Analitik sistemlerin gelitirilmesiyle, bu konudaki ilerlemeler de hzlanmtr.

136

Sarsma masalar, rzgar tnelleri gibi test yntemleri, kullanlan sistemin etkinlii ve analizi iin kolaylklar salamaktadr. Deprem hareketleri iin zemin izolasyon sistemleri, rzgar hareketlerinin kontrol iin ayarl masif damper sistemlerinin kullanlma gereklilii, tasarmda gz nne alnmas gereken temel faktrlerdir. Gelimi mikroprosesrler gibi dier sistemlerle strktrn aktif olarak kontrol edilmesi mmkn olabilmekte ve bu olanaklar gelecek iin yaygn olarak uygulanmaktadr ((Beedle & Rice, 1995, s.371). Cesar Pelli ve Ortaklar tarafndan mimari projesi tasarlanan Miglin Beitler Kulesi (Chicago-Illinois)in strktrel sistemi ise, New Yorkun Thornton Tomasetti Mhendislik irketi tarafndan tasarlanmtr. 141 katl Miglin-Beitler Kulesinde (ekil 4.58) mimar, strktr tasarmcs ve aratrmaclarn yakn koordinasyonu sonucu ortaya kan, olduka basit ve ayn zamanda zarif bir yap formu ile fonksiyonelliin btnletii grlmektedir. 4.2.2.8 ok Katl Yaplarda Deme Sistemleri Yksek katl yaplarda yatay dzlem elemanlar, kiri ve plaklardan oluan Demeler, d ykleri alrlar, dey tayc sistemi birbirine balar ve salamlatrrlar. Dey ve yatay ykleri kolon ve duvarlara iletirler. Demeler elik ve betonarmenin pek ok farkl kombinasyonuyla bir araya gelir. Deme kalnl geilen akla yklere ve mevcut duruma gre belirlenir. Deme sistemlerinin seimi rzgar ve dey kuvvetlerin ak ynn belirleyerek, yap iskeletinin geometrisini biimlendirir. Ayrca demeden tavana yksekliin sabit olduu kabul edilirse, deme kalnl tm yap yksekliini etkiler. Yap yksekliindeki her art mimari, mekanik ve tayc sistem maliyetini artracandan deme kalnl optimize edilmelidir. Dey ykler betonarme plak tarafndan dorudan doruya ya da deme kirileri ile kolonlara yada duvarlara iletilir. Beton plak dey kuvvetleri; ki dorultulu davran (iki dorultuda kirili, kirisiz ve kaset demeler), Tek dorultuda davran ( dz plak, kirili deme) eklinde aktarlr.

137

Deme sistemleri malzemesine gre 3e ayrlr. Betonarme demeler o Kirili demeler: Tek dorultuda alan, kirilere oturan demeler; ki dorultuda alan, kirilere oturan demeler o Perdelere oturan demeler; Plak ve tayc duvar o Dili demeler: Nervrl demeler (Tek ynde dili demeler); Kaset demeler (ki ynde dili demeler); Tablal kirili demeler o Kirisiz / mantar demeler o n germeli ve son germeli demeler elik demeler Kompozit demeler Betonarme demeler Kirili Demeler o Tek dorultuda alan, kirilere oturan demeler: Tek dorultuda alan yerinde dkme betonarme demeler, 6 metre akla kadar 18-20 cm kalnlk gerektirmekte ve bu snrlar iin ekonomik
ekil 4.59 Tek ynl kirilere oturan deme

olarak kullanlabilmektedir. Bu tip demeler tesisat iin uygundur ve projede esneklik salar. Merdivenler iin byk boluklar almas sorun oluturmaz.

Bu deme sistemi betonarme demenin altna 4-5 cm prefabrik deme elemanlarnn yerletirilmesi ile de oluturulmaktadr. Tek ynl demelerde aklklar fazla olduunda kmelerin de fazla olmasdr. Bunu engellemek iin deme kalnl artrlabilir ama bu da ek maliyet getirecektir. ki dorultuda alan, kirilere oturan demeler; bu demelerin kirileri

yksekliklerinin fazla olmasndan tesisat denmesini zorlatrmaktadr. Ancak yatk kirilerden oluturulan geitlerden geirilebilmektedir. Bu yzden ok katl yaplarda kullanlsa da yksek katl binalarda tercih edilmemektedir.

138

10-15 cm deme kalnl ile 3.0-6.0 metre arasnda aklk geebilmektedir. Deme kalnl olarak en hafifi deme sistemidir. Konutlarda ve brolarda yaygn olarak kullanlmaktadr. Sarkan kiriler yznden net kat ykseklii azalmaktadr. Dz bir tavan grnm iin yaplacak olan asma tavan ise ek maliyet ve kat yksekliinde ciddi bir azalma salar. Bu deme sistemleri hazr kalp teknolojisi yardmyla yerinde dkm sistemlerinin yaygn olarak kullanlmasyla kalp masraflar en aza indirilmitir. Perdelere oturan demeler

Bu sistemde demeler dorudan betonarme perdelere oturan srekli plak eklindedir. Aklklar genellikle 4.5- 7.5 metre arasnda, kalnlklar 15-20 cm arasndadr. Genelde konut yaplarnda kullanlr. yaltmndaki uygunluk nemli avantajlarndandr. ada yerinde yapm teknikleri uygulandnda (tnel, masa kalp vs.) yapnn yalnz beton dkmyle bitirilmesi, geleneksel tula rg ilemlerinin girmemesi ya da az girmesi, bu sisteme nemli bir stnlk salamaktadr. Dili Demeler Kiri olmakszn en az kat yksekliini salar. Bunu yan sra tesisat dalmdaki kolaylk, s ve ses

Nervrl demeler (tek ynde dili demeler); kat deme yksekliinin snrl olduu ve 7-10 metre arasnda aklk istenildiinde kullanlr. Deme kalnl 3040 cm arasndadr. Dilerin aras en fazla 70 cm ve deme kalnl an az 7 cmdir. Bu sistemde ykler nervrlere nervrlerden de kirilere, kirilerden dey taclara gemektedir. Nervrlere dik olanlar esas kiri, paralel olanlar tali kirilerdir. Ykl olan esas kiriler ksa dorultuda yaplrsa sarkmas engellenmi olur. Diili demeler genellikle merkezi ekirdekle kullanlmaktadr. ekirdekle d evre arsnda 6-12 metre olduu durumlarda kullanlr. Dili demelerin yapmnda elik, ahap, plastik kalplar ya da dolgu elemanlar kullanlmaktadr. Dolgu eleman hafif beton ya da delikli pimi kil bloklar olduunda, asmolen deme elde edilir.

139

Asmolen deme, genellikle 5,5-6,0 metre aklktan sonra kullanlr. dalm kolaydr. Ancak ar olduklarndan depremde hasar grebilirler.

Tesisat

ekil 4.60 Yass ve tali kirilere oturan tek dorultulu deme - Ana Kiri ve tali kirilere oturan 2 ynl deme

Kaset demeler (iki ynde dili demeler); aklklarn daha da byk olmas istenildiinde kullanlr. Aklklar 10 metreye kadar kabilmektedir. ngerilme uygulandnda ise %50 orannda aklk byyebilmektedir. ki yndeki akln birbirine yakn olduu durumlarda uygun bir sistemdir. ki dorultulu olduu iin tesisat sitemin altndan geirilir.

ekil 4.61 Kaset Deme (zgen & Sev, 2000)

Tablal kirili demeler; bu sistemde aklklar 14 metreye kadar kabilmektedir. Kiri ykseklii 30-80 cm arasndadr. Tablal kirilerin gvdeleri n yapml olarak hazrlanmakta, tabla ise ya tmyle yerinde dkm yaplmakta ya da 4-5 cm kalnlnda n yapml betonarme bir kalp zerine yerinde dkmle tamamlanmaktr. Bu deme sistemlerinde ekirdek ve d arasnda demelerin alma dorultular deitirilerek, zararl gerilme ylmalarnn olabildiince nne geilmelidir.

140

ekil 4.62 Tablal kirili deme rnei(zgen & Sev, 2000)

Kirisiz Demeler / Mantar Demeler

Kirisiz demeler genellikle eit aklkl, dzgn srlanm, kare yada dairesel kesitli kolonlar zerine oturtulan ve onlara eilmeye dayankl olarak balanan, betonarme plaklarn oluturduu tayc sistemlerdir. Deme kalnl en az 15 cm ve akl her iki ynde 4,5-7,5 metre mertebesindedir. Kolon boyutlar en az 30 cm olmal ve en az 3 aklk olmas gerekmektedir. ngerilmeyle aklklar %50 orannda artrmak mmkndr. Kolon balarnda yaplan balklar aklklar arttrmasna ramen kalb ve yaplma zorluu nedeniyle hesap yntemleri balksz sistemler iin gelitirilmitir. Bu demeler kaln olmadklar iin depreme kar ok dayanmlar azdr. Bu yzden daha az katl binalarda tercih edilmektedir.

ekil 4.63 Mantar balkl deme (zgen & Sev, 2000)

141

n germeli ve Son Germeli Demeler

Yksek bro binalarnda, genellikle kolonsuz geni mekanlar istendiinde, geni aklkl demelere gereksinim duyulmaktadr. Bu aklklar ekirdek ve cephe arasnda kesintisiz deildir. n germeli beton kirilerle strktrel ykseklii fazla olmayan bir deme sistemi elde etmek ve salamlatrmak mmkn olmaktadr. Kolonlarn uygun llerde dzenli bir form oluturduu demelerde, n germe yntemi ekmeleri kontrol ederken, deme yksekliini de azaltma asndan olduka etkili olmaktadr. Prekast ngermeli beton deme kirileri veya plaklarn en byk sakncas, stabilite ve diyafram hareketi iin kaynakl birleimlerle balanm ar niteleri tamak iin gereken ankrajdr. Prekast n germeli deme elemanlar genellikle zerlerine ince yerinde dkme beton tabakas (topping) ile birbirine balanarak kompozit bir sistem oluturur. En yaygn son germeli deme sistemleri: Son germeli dz plak demeler; Son germeli deme plaklarn tayan son germeli kiriler; Betonarme deme plaklarn tayan son germeli kiriler eklinde sralayabiliriz. Tek aklkl sreksiz bir deme kiriinde aklk/ ykseklik oran 25, srekli bir kiri iin 28, dz plak deme kirii iin i aklkta 45, d aklkta 40 olmaldr. Elektrik ve shhi tesisat denmesi deme sistemi seiminde nemli bir rol oynar. Genelde 3 yntem uygulanr: - Kafes kiri ve deme kirileri demeleri. Geni aklk geen ve elik binalarda ok kullanlr. Boluktan tesisat geirilir. - Bir ynde daha aza derin tek ynl deme kirileri yada tesisatn getii ana ynde daha az aklkl deme sistemleri kullanlr. Derin kiriler ise delinerek geilebilir. - Kk aklkl ve betonarme binalarda ok kullanlr. Birletirilmi deme sistemlerinin en ince olduu yerden tesisat geirilmesi dnlr ve sofitle ereveye alnr.

142

4.2.3 ok Katl Yaplarda Tayc Sistem - Tasarm Etkileimi ok katl yksek bir yapnn tayc sistem tasarmnn ilkeleri; Yap tipinin ve konumunun seimi, Yapda oranlarn ve malzemenin seimi, Yapdaki yklerin belirlenmesi, Yapnn tayc elemanlarndaki i kuvvetlerin belirlenmesi, letme koullarnda yap performansnn kontrol, Son gzden geirme ve dzeltmeler eklinde belirtilen admlardan oluur.

ekil 4.64 ok Katl Yapda Ykseklie Gre Tayc Sistem Maliyeti (zgen & Sev, 2000)

Alaktan orta ykseklikteki binalar, normal olarak dey yklere gre tasarlanr, sonra yatay yklere gre mukavemeti kontrol edilir. Bununla birlikte ykseklik arttka, yatay kuvvet almas da ne geer. Yukardan aaya, dey yk iin gerekli strktr arl, kat saysna gre hemen hemen lineer olarak artar. Buna karlk yatay kuvvetlere mukavemet iin gerekli malzeme miktar, ykseklie oranla ok hzl art gsterir. (ekil 4.64)

143

4.2.3.1 Tayc Sistem Malzeme Seimi ok katl yksek yaplarda zellikle, seilen malzeme ve tayc sistem, etkin bir ekilde kullanlmakla birlikte, yapnn ykselmesi iin byk bir nem arz etmektedir. Bu yaplarda, 55 kata kadar normal beton, 75 kata kadar hafif beton kullanldn gryoruz. Bu arada, yap ykseldike normal betonarme karkas sistemler yeterli olmamakta, tayclar fazla zorlanmakta ve en kesitleri ekonomik olmaktan kmaktadr. Benzer ekillerde, elik tayc sistemlerde de deimeler gzkmektedir. Bu nedenle, yapda rijit ereveler, rijit katlar, diyagonaller veya tbler sistemler uygulanmaktadr. elik tbler sistemler demet tp olarak ve kafesdiyagonal elemanlaryla 120 kata kadar, yaklak 500m.ye kadar kabilmektedir. Tablo 4.5 betonarme ve elik malzeme deiik kat yksekliklerine gre plan ve ktle geometrileriyle beraber tayc sistem ilikileri gsterilmitir.
Tablo 4.5 elik ve Betonarme Malzemeli Tayc Sistemler - Ykseklikleri
ELK MALZEMEL TAIYICI SSTEMLER BETONARME MALZEMEL TAIYICI SSTEMLER

SSTEM ADI
Yar Rijit ereve Rijit ereve skelet +Kafes Perde ereve + Rijit Katlar skelet+Rijit Katlar ereveli Tp ereveli Tp+Diyagonal Demet ereveli Tpler / Modler Tp Kafes Elemanl Demet Tp

Ykseklik
15 Kat 30 Kat 60 Kat 65 Kat 82 Kat 90 Kat 100 Kat 110 Kat 120 Kat ereveler

SSTEM ADI
Dzlem Perdeler (B. Panel Sistemler) skelet+Perde (ekirdek) skelet+Perde (ekirdek)+ereve Perde ereveli Tp ereveli Tp+ ekirdek Demet Tpler (Modler Tp)

Ykseklik
20 Kat 25 Kat 30 Kat 50 Kat 55 Kat 65 Kat 75 Kat

elik malzemenin verildii tabloda; ilk 15 kata kadar yar rijit ereve, 30 kat ykseklie kadar rijit ereve sistem, 60 kata kabilmek iin iskelet sisteme ve kafes perde sisteme geilmitir. 82 kat seviyelerine rijit katlar ve kuvvetlendirilmi kolon dzeniyle gelinmitir. 120 kat kadar olan snrlamada gelinen son noktada, tpler sistemler kendini gstermitir. Bu kadar ykseklie ancak cephede diyagonal balantlar, ktle geometrisinde son katlarda yapnn hacminin azaltlmas ve konik formlar, kuvvetli yap elii gibi etkenlerle ulalmtr.

144

Betonarme malzemenin gsterildii tabloda ise 20 kat ereveli sistemden 25 kata planda da gzken dzlem perdelerle geilmektedir ve kolon dzeninde farkllamalar balamtr. Daha sonra 50 katlk ykseklie ereve +perde+iskeletin bir arada kullanlmasyla ulalmtr. Bu ykseklikten 75 kat ykseklie kadar betonarme malzeme ar gelmekte olup hafif ve kuvvetli betona geilmi ve tbler sistemler kullanlmtr. Gnmzde elik malzemeli tayc sistemli, ok katl yksek yaplar 452 m.ye (Petronas Twin Tower) ulaabildii halde, betonarme malzemeli tayc sistemli, ok katl yksek yaplarda ulaan maksimum ykseklik 289 m. (311 South Wacker Drive Tower)dir. Ancak elik malzeme ile uygulanlan Tayvandaki Torre World Financial Center (460 m.) ve Tokyodaki Torre Milennium (840 m.) yapm srmektedir. 4.2.3.2 Tayc Sistem Seimi Mimari Tasarm Etkileimi
Tablo 4.6 Tayc Sistem Kat Adedi Karlatrlmas No 1 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. SSTEMLER ereve Sistemler Perde Duvarl Sistemler Perde Ve ereveli Sistemler ekirdek Sistemler Tp Sistemler ie Tp Sistemler Modler Tp Sistemler Hibrid Sistemler Kompozit Sistemler KAT ADED 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 110 120 140 150

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

145

Kat says ve bina yksekliinin belirlenmesinden sonraki ama, bunlara gre uygun tayc sistemin istenilen form ve plan tipine adapte edilmesine dnmektedir. Alak katlarda yatay yk iin ek malzeme gerekmedii halde, belli ykseklikten (15 kat) balayarak bu hzla artmakta, 80 katta iki katna ykselmektedir (Schueller, 1977). ok katl yksek yaplarda etkin olan yatay ykn bu tip binalarn tayc sisteminde belirleyici olduu aktr. Blm 4.2.2de ayrntlaryla incelenen bu tayc sistemlerden beklentiler, yksekliin artmasyla mhendislik asndan artmaktadr. Ykseklie gre kullanlan tayc sistemleri Tablo 4.6daki ekilde kyaslayabiliriz: Tablo 4.6dan anlalaca zere ykseklik artyla beraber tayc sistem tercihi bu tip yaplarda; ereveli sistemlerden, farkl tayc sistemlerin beraber kullanld karma sistemlere doru deimekte olduu grlmektedir. Yukarda tabloya aktarlan sistemlerin yannda, yksekliin 70 ve 80 katn stne kt binalarda, binaya zel tayc sistem tasarm yaplmaktadr. Bunun yannda ok katl yksek yaplarda, darbe emici sistemlerin (damping sistem) kullanm da yksekliin artmasyla binada meydana gelen salnmn dengelenmesi asndan nemlidir. Analitik sistemlerin gelitirilmesiyle bu konudaki ilerlemeler de hzlanmtr. Sarsma masalar, rzgar tnelleri gibi test yntemleri, kullanlan sistemin etkinlii ve analizi iin kolaylklar salamaktadr. Deprem hareketleri iin zemin izolasyon sistemleri, rzgar hareketlerinin kontrol iin ayarl masif damper sistemlerinin kullanlma gereklilii, tasarmda gz nne alnmas gereken temel faktrlerdir. Gelimi mikroprosesrler gibi dier sistemlerle strktrn aktif olarak kontrol edilmesi mmkn olabilmekte ve bu olanaklar gelecek iin yaygn olarak uygulanmaktadr. ok katl yaplarda tayc sistem seimi olduka nemlidir. Form, cephe karakteri olarak birbirinden olduka farkl olan ok katl yksek yaplarn yaplabilirliinde birinci derecede tayc sisteminin zlebilir, ekonomik ve gvenilir olmas arttr. Bu sebepledir ki, ok katl yksek yapnn tayc sistemi yalnzca strktrel bak asna gre deil kltrel, sosyal, ekonomik ve teknolojik

146

etkenlere de dayandrlmaldr. ok katl yapnn tayc sistem tasarmnda, tayc sistemin dey ve yatay ykler altnda davran ve etkinlii nemli olmakla birlikte mimari, mekanik ve shhi donanm sistemlerinin zmlenmesi istekleri de rol oynamaktadr. Binann tasarm asndan irdelendiinde, mimari istekler zellikle; levsel zm, Strktrel etkinlik, Estetik, Yapm kolayl, Ekonomi eklinde sralayabiliriz.

Mhendislik asndan da ok katl yaplarda nem kazanan mekanik ve shhi donanm sistemlerinin strktrel planlama ile birlikte zmlenmesi istenmektedir. Bylece son yllarda gerekletirilen yksek yap tayc sistemlerinde, aralarda braklan shhi ve mekanik donanm katlar, ayn zamanda tayclk asndan da deerlendirilerek kullanlmaktadr. Aada ok katl yksek yaplarda kullanlan tayc sistemlerin yap tasarmndaki etkileri deerlendirilmitir: ereveli Sistemler

- Betonarme ve elik malzeme kullanlr. Planlamada, pencere, kap... vb. boluklarnn dzenlenmesinde serbestlik ereveler tek balarna, ancak kat adedi az olan (~ 8-10 kat) ok katl Yap ykseklii arttka, kolon ve kiri boyutlar hzla bymeye balar. Bu salar. yaplarda ekonomik olarak kullanlabilir. durumda hem maliyet artar, hem de artan boyutlar nedeniyle sistem arlaarak yapm zorlar. Bu nedenle ereveler, yksek yapda, dier tayc elemanlarla pekitirilerek kullanlr. Yatay yklere kar dier elemanlarla rijitletirilmi ereve sistemler betonarme olanlarda ~20 kata, elik olanlarda ~30 kata kadar ekonomik olmaktadr. ok katl yksek yaplarda elik erevelerin bina iinde, kafes kiri tr

147

apraz ya da dirsek elemanlarla rijitletirilmesi i kullanm alanlarndaki esneklii snrlamaktadr. Buna karlk rijitletirmenin cephe erevelerinde, yaplmas zmne gidilebilmektedir. Bu balantlar yapsal olduu kadar, estetik amalarla da kullanlmaktadr. Kap, pencere gibi aklklara daha fazla esneklik tanmalarndan dolay ayrk Yksek yaplarda dey makaslar genellikle, ereve diyagonallerinin kalc merkezli aprazlamalar daha yaygn olarak kullanlmaktadr. duvarlar ile gizlenebildii, asansr aftlar ve servis ekirdekleri gibi blgelere yerletirebilmektedir. ereveli sistemler, apartman, otel ve renci yurdu gibi i blmeleri sabit Ekonomik olmasnn yan sra, duvar-kirili sistemin bir stnl de alt olan ok katl yaplar iin genellikle uygun olmaktadr. katlarda byk temiz alanlarla, otopark, ticari amal iyeri ve hatta yol geirmek istenen durumlara olanak salamasdr. Bunlar dzen bakmndan iki ana gruba ayrlmaktadr: st ste duvar-kirili sistem ve artmal duvar-kirili sistemdir. zellikle artmal duvar-kirili sistemlerde, duvar kiriler st ste artlarak her katta byk aklkl alanlar elde edilir. Demeler, duvar kirilerin birbirinin stne oturup, dierinin altna asldklarndan, deme aklklar, komu duvar kirilerin arasndaki akln yarsna der. Sistem artmal olarak katlarda serbest alanlar ve planlamada esneklik istenen bina trlerinde byk olanaklar sunmaktadr. Bu sistemler normal erevelere gre ok daha rijittir. zellikle yatay yklere kar olduka etkindir. Perde Duvarl Sistemler Perde duvarl sistemlerde kullanlan perde duvarlar genellikle masif olup,

kap, pencere, mekanik tesisat boluklar vb. iin ok snrl boyutlarda geitler salarlar. Tek tek dzlem elemanlardan oluan tayc perde duvar sistemler, ilevlerin ve kullanc gereksinimlerinin belirli ve kesin olduu apartman tipi binalara genellikle iyi uymaktadr. Perde duvarl ve ereveli sistemler her ne kadar betonarme strktrlerin

148

yannda geerli olduu sylense de, perde duvarlar betonarme perde veya elik kafesler eklinde dzenlenebilmektedir. Bu duvarlar asansr aftlar veya merdivenkovalar etrafnda kapal bir ekirdek, yap iinde paralel duvarlar veya dey cephe kafesleri olabilmekte ve zellikle yapnn st ksmlarnda daha rijit ve yatay kuvvetlere kar dayankl bir sistem oluturmaktadrlar. Perdeli ve ereveli sistemler genellikle 40-60 kat ykseklikler iin uygundur; ancak deprem etkisi altndaki blgelerde bu kat adetleri ok daha dktr. Yurdumuzda ve dnyada, ok katl yap tasarmnda en ok kullanlan tayc sistem perde ve erevelerden oluan sistemlerdir. Betonarme konstrksiyonlar iin tercih edilse de, apraz kuaklarla desteklenen elik ereveler de bu sistem iin uygun olabilmektedir. zellikle bro binalar ve ticari amal binalarda, mmkn olduunca byk ve geni alanlara gereksinim duyulmaktadr. Meknn blnmesindeki esneklik, geici ya da hareketli blmelerle salanr. Bu durumda bina iine perde duvar yerletirmesi gtr. Ancak yatay ykleri karlamak iin yine de perdeler gereklidir. Bu nedenle bro binalarnda perdelerin birletirilmesiyle oluturulan ekirdek ya da ekirdekler kullanlr. Bylece dey sirklasyon ve enerji kullanm sistemlerini (asansrler, merdivenler, mekanik ve shhi donanm... vb) ieren dey tayc elemanlar ortaya kar. Binann ilevi ve alanna bal olarak ekirdek boyutlar deiiklik gstermektedir. Kullanm alan asndan verimi arttrmak iin, ekirdek boyutlarn azaltma ynne gidilir. Yine de ekirdek tm katlarda deme alannn yaklak % 20-25 kadarn kaplar. Yatay yklere kar yeterli mukavemetin kazanlmas amacyla ekirdekte kaplar ve mekanik-shhi donanm iin braklan aklklar mmkn olduunca kk olmas yararl olmaktadr Tbler Sistemler Tbler sistemlerin yarar ve etkinlii, yapnn birim alanna den strktrel

malzemenin, geleneksel ereveli brolardakinin yarsna dmesiyle, arpc bir ekilde ortaya kmaktadr. Sistemdeki kesme kuvvetlerinin kontrol edilmesi ve sistemin etkinliinin arttrlmas, tbler duvar zerinde ereveli sisteme oranla

149

daha kk deliklerin braklmasyla mmkn olabilmektedir. Mimari planlama asndan ak alanlarn ve geitlerin istendii, kritik katlar olan zeminde domasdr. Bu durumda d cephe kolonlarnn zemin katlarda kaydrlmas veya transferi yoluyla bir dizi estetik zme gidilmektedir. ereveli tp sistemde d kolon aralklar 1.2-3.0 metre, bunlar balayan cephe kirilerinin ykseklii de 0.6-1.2 metre arasnda deiiklik gstermektedir. Bu sistemde 20 kattan 50 kata kadar betonarme ve elik yap yaplmaktadr. ereveli tp sistemlerin bina cephelerine belli etkileri olmaktadr. Dzenli zgara boluklar ve yksek cephe kirileri, metal ya da tala kaplanabilen delikli tp formunu oluturur. ereveli bo tp ilkesi genel olarak, 40 kattan yksek yaplarda, betonarme binalar iin yaklak 60 kat, elik binalar iin 80 kata kadar ekonomik olabilmektedir. ereveli bo tp dzeninde yanal yklerin tamamn dtaki ereve karladndan, iteki ekirdein serbest dnlmesi sonucu binada kullanlabilir alan art salanr. Bu ekilde bina cephesinde yaratt olumsuz etki bir dereceye kadar nlenir. ok yksek binalarda kolon ve kiri dzenlerindeki younluk cephe mimarisine de yansmaktadr. Boluklu tplerin apartman binalarnda kullanlmasnda, 40 kattan sonra, byyen tayc eleman boyutlar dolaysyla, maliyet de hzla artmaktadr. Bu durumda daha yksek binalarda, yatay yklerin karlanmas iin, sisteme i perde ve ekirdeklerin eklenmesiyle elde edilen i ie tpler ekonomik olmakta ve bro binalarnda da i balantl tplerin kullanlmaktadr. Tp iinde tp sistemler ise olduka byk bir servis ekirdeinin bulunduu yksek bro binalarnda, btn bir servis ekirdeini evreleyen perde duvarlar, yatay yk tayan tm sistemin bir paras olarak kullanmak genellikle bir stnlk salar. Modler (Demet) tp strktrl bir yapda tayc sistem, iki ya da daha ok bamsz tpn bir araya getirilerek, birbirleriyle uyum iinde tasarlanmas ve davranmas sonucu meydana gelir. stenen tpler katlarda farkl deme biimlenmeleri ve cephede deiik dzenlemeler oluturmak amacyla istenen seviyelerde kesilebilir. Bitiik tplerin birbirine benzer formlarda olmas gerekmemektedir. Modler tp sistem geometrik olmayan bina formlarnda da tasarm yapmay mmkn klar. Ancak bu durumda baz zorlamalar ve bina

150

ktlesini de hesaba katmak gerekir. Dzgn geometrik olmayan bina formlarnda balant noktalar bina ykseklii boyunca baz artlar gerektirdiinden, serbeste tasarm yaplamaz. Modler tp tasarmndaki ana ilke, dier tplere gre geni aklkl kolon uygulamas olarak ortaya kmasdr. Modler tasarm bina formuna byk lde esneklik kazandrr ve cephede deiik varyasyonlarn yaplabilmesine olanak salar. Demet tp prensibi d tp formunda ve tp duvarlarnda daha fazla aklkl kolonlarn tasarlanmasna olanak tanr. Bu aklklar her ne kadar fazla olsa da iteki erevelerin binay bir ka blme ayrmasndan dolay serbest planlamada glklerle karlalr. erevelere eklenen kolonlar arasndaki diyagonal elemanlarla oluturulan kuaklamalar, tesisat katlarna yerletirilerek sistemin etkinlii arttrlr. ise dey dorultuda nemli cephe tekrarlamalar gerektiren tasarmlar iin uygundur. Tbler erevedeki tasarma uygun decek ekilde kesintiler, etkinlikte ciddi yetersizliklere neden olmaktadr. Modler (Demet) tp sistemi her ne kadar daire, altgen, gen ve dier poligonal ekiller gibi bir dizi dikdrtgen olmayan kapal plan formlarna adapte edilse bile, kare ya da gen modller kullanlmas demet tp kavramna en iyi cevap veren formlar ortaya karmaktadr. Demet tp iin benzer ekilde en az iki veya modl gerekmektedir. Kolon - Diyagonal Kafesli Tp apraz elemanlar sistemi olduka yksek, rnein 100 kattan fazla binalar iin de etkin klmaktadr. Kompozit (Hibrid) Sistemler Skidmore, Owings ve Merill tarafndan gelitirilen bu sistemde yatay

rijitliini arttrmak amacyla beton ve eliin (tm yapy kompozit olarak tasarlamak) birlikte altrlmaktadr. elik bir yapnn hzl yapm ve yksek dayanm i mekanda serbestlik ile beton kesme duvarnn yangn koruyuculuk, yaltkanlk, yatay rijitlik ve ekil verilebilirlik zelliklerini bir araya getirilmektedir. Bu strktrel formun daha fazla stabilite ve gelitirilmi oranlar iin zeminde yaygn olmas gerekmektedir. st katlarda rzgar ile birlikte artan yatay yklerde azalma salayacak ekilde daha ince-dar ve tepede dairesel formlar olmaldr.

151

Strktrn formu, kendi arlnn ykseklii ile etkileim iinde olmasndan dolay, evresi ile uyumlu olmaldr. Bu durum devrilme etkisini azaltmak iin alnacak nlemlerden tasarruf salayacaktr. Gnmzde karma fonksiyon ve malzemelere doru byk bir eilim grlmektedir. Kompozit elik ve beton deme sistemleri pek ok projede uygulanmaktadr Malzemelerin etkin olarak kullanmlarnn yan sra sistemin kendi kendini tayan zellii hzl yapma olanak tanmaktadr. Cephede perde duvarlar kullanmnda ise, yap formu zellikle bina derinliklerinin havalandrma ve doal k alma gereksiniminden dolay snrlandrld yksek bro binalar iin olduka ilgin olanaklar tanmaktadr. Bu yntem uygulanarak 1/15 gibi bir oranda, olduka narin yaplar yaplabilmektedir. Deme Sistemleri Deme sistemlerinin doru seimi ok nemlidir. Bu seim rzgar ve dey Demeden tavana yksekliin sabit olduu kabul edilirse, deme kalnl Yap yksekliindeki her art mimari, mekanik ve tayc sistem maliyetini

kuvvetlerin ak ynn belirleyerek yap iskeletinin geometrisini biimlendirir. da tm yap yksekliini etkiler. arttracandan deme kalnl optimize edilmelidir. Kalnlk, kanallarla tayc deme iinde (rnein boluklu gvdeli kiriler ya da kafesler) ya da altnda yer alan dzenlemelere de baldr. Tek dorultuda alan, kirilere oturan demeler; 6 metre akla kadar yaklak 18 -20 cm kalnlk gerektirmekte ve bu snrlar iin ekonomik ve bu snrlar iin ekonomik olarak kullanlmaktadr. Bu tip demeler tesisat iin uygun olup projede esneklik salar. ki dorultuda alan, kirilere oturan demelerde kiri yksekliinin seimi, sistemi belirlemektedir. eitli plan dzenlemelerinde, her trden ekil ve boyutlarda uygulanabilen bu tr demeler, 10-15 cm kalnlnda plak boyutu ile dier deme tipleri iinde en hafif olandr. Konutlarda, brolarda ve ticari yaplarda yaygn olarak kullanlmaktadr. Bu tr demelerdeki kalp masraflar,

152

hazr kalpl yapm sistemlerinin yaygn olarak kullanlmasyla en aza indirgenmitir. Bu sistemde dz tavan istenirse, asma tavan maliyetinin yan sra, kaybedilecek olan ykseklik bir saknca olarak gze alnmaldr. Perdelere oturan demeler; bu sistem zellikle ok katl konutlarda, kiri olmakszn minimal kat ykseklii ve dz tavan salad iin kullanlr. Byk prefabrike panel elemanl sistemlerde, tnel kalplarla yerinde dklerek yaplan konut tr yaplarda bu tr demeler uygulanmaktadr; tesisat dalmnn yan sra s ve ses yaltmnda uygundur. Dili demelerin yapmnda elik, ahap, plastik kalplar ya da dolgu elemanlar kullanlmaktadr. Dolgu eleman hafif beton ya da delikli pimi kil bloklar olduunda, bloklu deme elde edilir. Bloklu (asmolen) deme, genellikle 5.5-6.0 metre aklktan sonra kullanlr. Tesisat dalmlar kolaydr. Ancak ar olduklarndan deprem ykleri altnda hasar grebilir, zellikle sistemin almasna katlmayan dolgu bloklarnn ayrlp dmeleri sz konusu olabilir. Tablal kirili demelerde tesisat kanallar iin gerekli delikler kiri Kirisiz demeli sistemler mimimal kat ykseklii ve snrl yksekliklerin gvdesinde braklmaldr. verildii imar durumlarnda, daha ok kat adedine olanak salar. Buna karn kalnln az olmas nedeniyle depreme yeterince dayankl deillerdir. Bu nedenle az katl yaplarda veya yatay yklerin perde ve ekirdekle alnd sistemlerde kullanlr. Deme kalnl / ykseklik ilikisinin yetersizliinden doan beton yorulmas ve snme etkisiyle kme, sistemin sakncal yanlarndandr. Yksek bro binalarnda, genellikle kolonsuz geni mekanlar istendiinden, geni aklkl demelere gereksinim duyulmaktadr. Bu aklklar ekirdek ve cephe arasnda kesintisiz deildir. Bu byk aklklar geebilmek, elik ve betonarmeden oluan karmak bir deme sistemi gerektirmektedir. Bylece ngermeli beton kirilere bavurularak, strktre! ykseklii fazla olmayan bir deme sistemi elde etmek ve pahal nlemlere gerek kalmakszn olas ekil deitirmeleri nlemek mmkn olabilir. ok katl konut yaplarnda ise byk aklklara gerek yoktur; nk kolonsuz mekanlar gerekmemektedir. Mal sahipleri ve kullanclar mekanlarn,

153

kolonlarn etkin bir biimde iine gizlenebileceini, duvarlarla blnebildiini grmektedirler. Ayrca konut binalarnda, brolarda olduu gibi asma tavan kullanm zorunluluu da yoktur; tavanlar bir kaplama malzemesinin pskrtlmesi veya srlmesi ya da tavana monte edilmi ince zgaralar zerine tespit edilen suni tahta ve benzeri elemanlarla rtlebilmektedir. Dz plak demeler bu ynleriyle tercih edilmektedir, ancak kme etkisi nemli bir tasarm etmenidir. Kolonlarn uygun llerde dzenli bir form oluturduu demelerde, ngerme yntemi kmeleri kontrol ederken, deme yksekliini de azaltma asndan olduka etkili olmaktadr. Her ne kadar betonarme yksek yaplarda son germe ynteminin kullamlmas allagelmi bir yntem olsa da, New Yorktaki Luth Binas, Mariott Hotel ve Taj Mahal Hotel gibi binalarda olduu gibi, prekast ngermeli beton da kullanlabilmitir. Prekast ngermeli beton deme kirileri veya plaklarnn en byk sakncas, stabilite ve diyafram hareketi salamak iin kaynakl birlemelerle balanm ar niteleri tamak iin gereken ankrajdr. Prekast ngermeli deme elemanlar genellikle zerlerindeki ince yerinde dkme beton tabakas (topping) ile birbirlerine balanarak kompozit bir sistem olutururlar. Son germeli deme sistemleri yuvalarn iinde 12.7 veya 15.2 mm yksek dayanml elik kablolar ile uygulanmaktadr. Yuvalar, her bir kablonun yalanp, plastikler iinde zarfland durumlarda balanmadan ya da basn uygulamasnn ardndan sulu imento harc ile doldurulmu dn ke metal kutular iine drtl veya. beli kablolar halinde balanarak uygulanabilmektedir. Dnya genelinde ele alnrsa, yksek yaplarda balamal sistemler tercih edilmektedir; nk balamasz sistemlere gre daha uzun sre dayanm gstermektedirler. Balamal son germeli sistemlerin tercih nedenlerinden bir dieri de, tendonlarn betona balanmalar durumunda, renovasyon ve onarm almalar iin bu yuvalarn kesilmesinin daha basit ve gvenli olmasdr.

154

4.3 ok Katl Yksek Yaplarda Sirklsyon ok katl yksek yaplarda, binann yklendii fonksiyonun gerekliliklerinin yerine getirilebilmesi iin binann deyde ve yatayda dolam sisteminin en iyi ekilde zlmesi gerekmektedir. Bu blmde, ok katl yksek bir yapda deerlendirilmesi gereken dolam sistemi elemanlar (yaya hareket alanlar, merdivenler, yryen merdivenler, rampalar, asansrler) ile ilgili teknik bilgi verilecektir. Sirklasyonun dzenlenmesinde, kat dzeyindeki yatay sirklasyon ve katlar arasndaki dey sirklasyonu belirleyecek en nemli etken, binaya yklenen fonksiyondur. Yksek katl bro binalar ile oteller ve konutlarda, binaya giri ve klar ile bina ii sirklasyon problemleri farkllklar gstermektedir (Ersoy, 1993, s.35).Yksek binalarda dey sirklasyon sistemin elemanlar; merdivenler, yreyen merdivenler, rampalar, asansrler olmak zere drt grupta ele alnabilir. 4.3.1 Yaya Karakteristikleri Yayalar mmkn olduu kadar birbirleriyle temastan kanrlar. Bu duyusal blgenin boyutu, bir baka kiinin yaknlndan kaynaklanan kiisel rahatszlklar deneyimlerine dayanr. Deneyler, sz konusu duyusal blgenin 1.21 m2 ile 0.25 m2 arasnda bir alan veya vcut elipsinden byk olduunu gsterir (ekil 4.65, ekil 4.66 ). Yaya sirklasyonuna etki eden etkenler unlardr (Ersoy, 1993):

ekil 4.65 Vcut Elipsi (zak, 1998)

ekil 4.66 nsan Yrme ve Duygusal Blgesi (zak, 1998)

155

Akm Oran Yrme Hz Younluk likisi

Yrme hzn etkileyen dier etkenler, gn iindeki zaman, yrme amac, ya, cinsiyet, yalnz veya gruplar halinde yrme, d giysi, hava durumu, .. vb. etkenlerdir. Akm oran, yrme hz ve kii bana den alann bir fonksiyonudur ve aadaki ekilde hesaplanr (Ersoy, 1993). Burada grld gibi, akm oran younlukla ters orantldr. Yrme hz da younlua ve evreye bal olarak deiir. Yaya younluu hzn, hz da yaya younluunun bir fonksiyonu olarak, karlkl etkileim ierisindedir. Akm oran aadaki formlden bulunmaktadr(zak, 1998):
Akm oran (K/sn) = Ort. Yr. Hz (m/sn) X Ort.Yo. (K/m2) X Yol Genilii (m)

Koridor ve Kaplardan Gei Oranlar

Koridorlarn her iki kolon v.b. kntlar nedeni ile koridorun, sirklasyona izin veren etkin genilii azalmaktadr. Bu konuda yaplan ilk aratrma olan London Transport Boardn yapt alma sonucunda, geitlerin her iki yannda 15 cm. olmak zere, toplam geit geniliinin 30 cm.sinin etkin olarak kullanlmad tespit edilmitir. Video kaydedicisi ile yayalarn hareketini daha ayrntl inceleyen dier bir almada ise bu ller, 14 - 22 cm. olarak belirlenmitir (Ersoy, 1993). Bir koridordaki yaya hareketinin analizi, ekil 4.67da grld gibi; 0.61 metre geniliindeki bir koridor, ok az bir sapma ile yalnz bir kiinin gemesine izin verir. 1.22 metre geniliindeki bir koridor ise yan yana iki kiinin yrmesine ve bunlarn biribirini, zorlukla gemesine izin verir. ekil 4.67 cde grld gibi yayalar P ve Q noktalar arasnda dorusal veya dorusal olmayan bir yol izleyebilmektedir. Koridorun l uzunluunu ayn zamanda geen iki kiiden, dorusal olmayan yolu izleyen yayann hznn, dierine oranla daha fazla olduu aktr. Koridor geniliinin 1.2 metreden daha az olmas durumunda, akm oran genellikle deimez. nk bu tr koridorlarda yayalar, birbirlerini kolaylkla geemezler. Koridorlarda iki ynl hareket olmas halinde akm oran, tek ynl

156

harekete oranla daha azdr. Sz konusu azalma oran, karlkl yryen yayalarn, koridor kenarlarn izlemelerine veya dank yrmelerine gre deiir. Koridorlardaki yaya akmlarnn kesimesi, younlua gre deiir. Kesime noktasndaki younluk 1 kii/m2 ise kesime olasl % 100, younluk 0.25 kii/ m2 ise bu olaslk 0dr. Kaplardan geilerde de koridorlarda olduu gibi, kapnn etkin genilii dikkate alnmaktadr. Peschlnin almasnda, her iki taraftan 27.5 cm. olmak zere kap geniliinin toplam 55 cm.sinin etkin kullanlmadn belirtmektedir. Baka bir almada ise, nominal genilii 91 cm. olan bir kapnn etkin geniliinin 56 cm. olduu belirtilmektedir.

ekil 4.67 Koridorlardaki Yaya Alannn Analizi (Ersoy, 1993)

Fruinnin gzlemlerine dayanarak, nominal genilii 91 cm. temiz genilii 86.4 cm. olan bir kapnn dakikada 60 kiiye veya saniyede 1 kiiye hizmet edebilecei kabul edilmektedir. Normal koullarda 1 kii/sn. olan bu oran yksek akm oranlarnda 5 kii/sn.ye ulamaktadr. Daha dk akm oranlarnda bu deer, 40 kii/dk.ya dmektedir. Ayrca kapnn temiz geniliinin artmasyla, bu orann artaca aktr. Bu yaklam, temiz genilikle birlikte etkin geniliin artmas nedeninden ok, yayalarn kapdan geerken birbirlerine daha az yaklamalar gereine dayanmaktadr (ada, 1986, s.13-17). 4.3.2 Merdivenler Merdivenler, yakn katlar arasndaki kullanc sirklsyonu ile acil durumlarda, kullanclarn, korunmu katlara ve oradan da k katlarna tanmasnda, asansrle

157

birlikte kullanlr. Merdivenler gvenli ve srekli trafik salamalar alarndan en yaygn dey sirklasyon aracdr. Dey sirklasyon da kullanlan yryen merdivenler ve asansrlerin bozulabilme olaslklar yznden ekirdek dzenlemelerinde, emniyet unsuru olarak merdivene yer ayrlmas gereklidir. Dey sirklasyon aralarnn kullanm ile ilgili olarak yaplan gzlemler, kullanclarn karken 2. kata kadar olan yksekliklerde, inerken ise 3-4 kata kadar olan yksekliklerde merdiveni tercih ettiklerini gstermitir (Ersoy, 1993, s.35). Boyutlar: Bir binada merdivenlerin toplam genilii toplam sirklasyon

younluuna baldr. Sirklasyon younluu, sk sk karlaan ya da birlikte inip kan insan saysdr. Merdivenin genilii bu say kadar birim k genilii toplamna eit olmaldr. nsan geniliine bal olan bir birim k genilii, kenarlar ak merdivenlerde 60 cm, bir kenar ak alanlarda 70 cm, iki duvar arasnda olan dehliz merdivenlerde ise 80 cm olmaldr. Ayrca bir bina iin gerekli olan en az toplam birim k genilii says 500 kiiye Tablo 4.7deki gibi belirlenmeli ve fazla her 500 kii iin bu say 3 birim k genilii arttrlmaldr. nsan saysndan baka binann boalma sresi de nemli ise toplam merdiven genilii; L = A ( nsan says) 1,25 x t (saniye) genilii says saptanmaldr. Bir merdivenin en az ve en ok birim k genilii says ise bina trlerine gre deimektedir. Tablo 4.8de balca bina trleri iin bu deerler verilmitir (Sar, 1968, s.3-15).
Tablo 4.7 Kullanc Saysna Bal Olarak Merdiven Birim k Genilii Says (Sar, 1968, s.15)
NSAN SAYISI 50 51 100 101 200 201 300 301 400 401 - 500 BRM IKI GENL SAYISI 1 2 3 4 5 6

eitliinden hesaplandktan sonra birim k

158

ngiliz standartlar BS (British Standarts) tarafndan kabul edilen llere gre; yryen merdivenin minimum basamak genilii 600 mm. ve max. kol genilii 1050 mm.dir. 600 mm.den kk basamaklar korkuluk boyunca, yolcunun admnn srklenmesine neden olacaktr. 1050 mm.den byk kol geniliinde ise, basamakta yolcu bulunmas halinde, ortadaki yolcunun kpeteye ulaamamas sz konusu olacaktr (Ersoy, 1998). Binalarda zellikle ok katl binalarn merdivenlerinde kullanm rahatl asndan 1.50 ~ 2.00m. ykseklikte bir sahanlk dzenlenmelidir. Toplam k fazla olmayan 3-4 katl binalarda kat sahanlklar dnda sahanlk yapmak zorunlu deildir ve hibir zaman merdivenin bir k kolunun ykseklii 3 m.yi amamaldr. Sahanln yksekliinin gz hizasn amamasnn kiide psikolojik rahatlama salad gz nnde tutulmaldr.
Tablo 4.8 Bina Trne Bal Birim k Genilikleri (Sar, 1968, s.15)
BNA TR STASYONLAR STADYUMLAR OKULLAR TYATROLAR SNEMALAR BRO BNALARI BYK MAAZALAR HASTANELER DER BNALAR BRM GENL EN AZ 4 4 2 2 2 2 3 2 1 IKI SAYISI EN OK 7 7 3 3 4 3 4 3 3

Sahanlk genilii; en az bir merdiven koluna eit olmaldr. Tam sahanlklarda 1.00 m.den az olmamaldr. Merdiven 1.00 m. veya fazla ise tam sahanlklarda 10 cm, kat sahanlklarnda 20 cm artrlmaldr. Sahanlk boyutlarnn bina planlamasn, normal sirklasyonunu aksatmayacak ekilde dzenlenmelidir. Sahanlklarn kova hatt zerindeki genilikleri de ayarlanmaldr.

159

4.3.3 Yryen Merdivenler nsan saysnn ok fazla olduu, kat says ve alan verilen blgelerde, bu younluun dalmn salamak iin yryen merdivenler tercih edilmektedir. Buralardaki insanlar, farkl kotlara ok ksa srede ulamak dncesindedirler. Bylece trafik ak, aa ve yukar ynde, srekli olarak salanmakta, genellikle belli youn saatlerde, benzer younluk sz konusu olmaktadr. Yryen merdivenler zellikle srekli akan kalabalk gruplara hizmet veren binalarda yaygn olarak kullanlan dey sirklasyon aralardr. Asansr kabini, ancak ksa bir zaman srecinde maksimal hzla hareket etmekte; maksimal trafik akm zamanlarnda, bu akmlar belli bir ynde olustuu iin, dier ynde kabin bo olarak ya da ok az ykl bir sekilde sirklasyon yapmaktadr. te bu nedenle byk maazalarda, metro istasyonlarnda vb. grld gibi, fazlasyla youn tama problemiyle kar karya kalnd zaman, ounlukla yryen merdivenlerden yararlanlmas tercih edilir. Tama ileminin sreklilii dolaysyla, yryen merdivenlerin verimi asansr tesislerinden daha yksektir. Dier taraftan, biri ini, dieri k olmak zere iki yryen merdivenin tesis edilmesi halinde, bir yne doru oluan trafik akmnda gzle grlr bir younluk varsa, bu yryen merdivenlerin her ikisinin de ayn ynde altrlmas kolaylkla salanabilir. Yaklak 0,60 m/sn ile 1 m/sn hzlarnda alan yryen merdivenler aracl ile bir saatte tanan insan says 0,60 m/sn iin 5000 kii; 1,00 m/sn iin 8000 kisi dolaylarndadr. Bir yryen merdivenin kaplad hacim, eit tama kapasitesine sahip olan bir asansrn kaplad hacimden ok daha kktr (Texier, 1972, s.140).

ekil 4.68 Yryen Merdivenlerde Uygulama Olanaklar (Neufert, 1983, s.159)

160

Yryen merdivenlerin alma sistemlerinde herhangi bir kesinti veya bozulma sz konusu olsa bile normal merdiven olarak kullanlmalar mmkndr. Ancak onarlmalar gerekeceinden srekli olarak grev yapabilmeleri iin ya ift olmalar, ya da binada bulunmas zorunlu olan dier merdivenlerden baka bir merdivenle desteklenmeleri gereklidir. Yryen merdivenler iin eitli uygulama olanaklar vardr. ekil 4.68de a tipi tek kollu paralel, b tipi tek kollu apraz ve c tipi ise ift kollu apraz eklinde uygulamalar gstermektedir (Neufert, 1983, s.159). 4.3.4 Rampalar Dey sirklasyon aralarndan saylan rampalar, deiik eim alarnda ve sabit veya hareketli ekillerde dzenlenebilmektedir. Farkl ykseklikte olan noktalar arasndaki balant, rampalarla salanyorsa eim as hibir zaman 20 dereceyi gememelidir. Hatta rampalarn eim as 15 dereceden byk ise yrme zorlamaktadr. Eim asnn 20 dereceden byk olmas durumunda ise rampann tmnn kademelendirilerek merdiven haline getirilmesi gereklidir (Sar, 1968,s.315). Ancak rampalar zrller de dsnlerek uygun eim ve llerde yaplmaldr. Rampalar yryen bantlar eklinde dzenlenerek byk insan topluluklarnn hzla tanmas amacyla da kullanlabilmektedir. Yryen rampalar, metro, havaalan gibi yerlerde bazen yatay bantlar eklinde yaplarak ulalmas istenen noktalara tayarak insan trafiini dzenleyebilmektedir. 4.3.5 Asansrler Yksek binalarda asansrlerin isabetli tasarlanmas binada oluabilecek trafiin nceden doru analiziyle salanabilmektedir. Yksek binalardaki trafik, kullanc saysnn okluu ve bu kullanclarn belirli konfor dzeyi iinde tanmas zorunluluundan dolay zerinde nemle durulmas gereken konulardan biridir.

161

Yksek hzl asansrlerin bulunmas ABDde ehircilik ve mimarinin yeni boyutlar kazanmasna neden olmu ve o gne dein yatay olarak byyen kentler, dikey olarak bymeye balamlardr. Bata New York olmak zere birok kentte binalarn kat saylar hzla oalarak teknik olarak uzun yllar nce dnlen gkdelenler, yksek hzl asansrn bulunuuyla hayata geirilmitir (Anonim, 1991 b, s.2). Yksek binalarda asansrlerin kaplad hacmi en aza indirmek amacyla atlan ilk adm, ift katl asansr yapm oldu. lk kez 1932de denenen bu tr asansrlerde st ste monte edilmi iki kabin bulunuyor, bylece asansrn her duruunda iki kata birden servis yaplyordu. Bu tekniin kullanm giderek yaygnlat ve 1971' de Chicagodaki Time-Life Binasnda otomatik ift katl asansrler almaya balad (Ana Britannica, 1986, s.140). Son yllardaki gelimeler, kullanm konforunu ve iletme gvenliini arttrc baz mekanik konstrksiyon konularnn yannda elektrik, elektronik dzen ve komuta sistemleri zerinde olmutur. Asansrlerde ift kap bulunmas ve her iki kapnn tam kapanmadan kabinin hareket etmemesi, yolcularn girip karken fotoselle kaplarn ak kalmas, alarm sistemleri, saydam duvarl asansrler, hassas duru dzenleri, grup denetim sistemleri bu gelimelerden bazlardr. lkemizde de sembolik ve kk lekli birka uygulama ile geen bir dnemden sonra modern asansr uygulamalar 1950li yllarda balamtr. Bu, ayn zamanda yksek bina yapmna balanan dneme denk gelmektedir. Trkiyede 1960' l yllarda balayan atlmlarla beraber inaat sektrnde de bir hareket balamtr. naatlardaki kat adetlerinin artmas beraberinde asansr talebini de getirmi; bylece yava yava bir asansr sektr domutur. Bu gelimeler 1970li yllarda artarak devam etmi ve 1977 ylna kadar ithalata dayal allmtr. 1980'1i yllarda ise inaat sektrndeki byk gelime ile artan talep, asansr malzemesi imalatn ve montajn cazip hale getirmitir. Bu da hzla birok retici firmann domasna neden olmutur (Barlas, 1991, s.4).

162

Asansrlerin nemi, binalarn ykseklikleri ile orantl olarak artmaktadr. ok katl yksek binalarn kat adedi, asansr teknolojisindeki gelimeler ve bunun salad olanaklar sayesinde artm ve asansrler yksek binalarn vazgeilemez geleri durumuna gelmitir. ok katl yksek binalarn ilevini istenen konfor dzeyinde yerine getirebilmesi iin asansr sistemlerinin doru planlanmas gereklidir. 4.3.5.1 Modern Asansrler ve Tipleri Gnmzde hem az katl, hem de ok katl binalarda kullanlan asansrlerin deiik disiplinlere gre snflandrlmas mmkndr: Kullanm Amalarna Gre Asansrler

nsan asansrleri, hasta asansrleri, yk asansrleri eklinde snfta toplamak mmkndr. nsan asansrleri sadece insan tamak iin kullanlmaktadr. Hasta asansrleri ise sedye arabas, tekerlekli sandalye veya ayakta hasta tayacak ekilde yaplm asansrlerdir. Yk asansrleri de sadece yk ve ykle ilgili kiileri tamak amacna ynelik olarak kullanlmaktadr. TS 863 e gre insan asansrleri tadklar insan says ve arlna gre kk, orta ve byk insan asansrleri olarak gruplandrlmtr. Kabin anma ykleri; kk insan asansrlerinde 240 kg ile 630 kg aras, orta insan asansrlerinde 800 kg ile 1600 kg aras, byk insan asansrlerinde ise 1250 kg ile 2000 kg aras olarak belirlenmitir. Hasta asansrleri ise kk ve byk hasta asansrleri eklinde snflandrlmtr. TS 1108 e gre yk asansrleri ise grupta toplanmtr. Bunlar, genel hizmet asansrleri, ar hizmet asansrleri ve servis asansrleridir (Crgl, 1994, s.1). letme ekillerine Gre Asansrler TS 863e gre insan asansrleri, kumanda sistemlerine ve hzlarna gre de snflandrlrlar. Kumanda sistemlerine gre asansrler, normal kumandal, toplamal kumandal ve grup kumandal eklinde gruba, hzlar ise; 0.63, 1.00,

163

1.60, 2.50 m/sn olarak drt ayr gruba ayrlmtr (Crgl, 1994, s.2). Ancak yksek binalarda 2,50 m/sn hz yetersiz kalabilmektedir.(ekil 4.69)

zel Asansr Tipleri Gnmzde baka zellikleri olan asansrler de yaplabilmektedir. rnein panoramik asansrler kullanclarn istedikleri katlara ularken dary seyretme olana veren ve dardan grn de estetik olan bir asansr tipidir. manzaras Panoramik gzel asansrler, olan binalarda alveri tercih merkezlerinde, otellerde, maazalarda veya edilmektedir. Panoramik asansrler mimari adan deiik tasarm alternatiflerine olanak tanmaktadr. ekil 4.70de birbirinden farkl ekillerde dzenlenmi baz panoramik asansr rnekleri grlmektedir Son asansrler zamanlarda yaygn hidrolik olarak kaldrmal kullanlmaya

balanmtr. Bunlar; yk, insan, byk maaza, hasta yata asansr olarak hizmet ederler.
ekil 4.69 Elektrikli Otomatik Asansr (Ana Britannica, 1986, s.139)

Kaldrma ykseklii 35 metre ve kaldrma hz 1,5 m/sn kadar olan bu asansrlerde atda bir mekan gerekmemekte, ancak zeminin oyulmas gerekmektedir. Yk, kuyunun taban vastas ile alnabilmektedir.

1965 ten beri endirek etkili hidrolik asansrler, asansr kullanan kimse tarafndan kumanda edilen insan asansrleri olarak kullanlmaya balanmtr. Bu tip

164

asansrlerin kaldrma ykseklii 40 metre, kaldrma hz 1,5 m/sn kadardr. Burada hidrolik tertibat kuyunun bir yannda tesis edildiinden atda ek bir yer ve zeminde kuyu gerektirmez. Yk ise kuyu taban alr (ekil 4.71) (Neufert, 1983, s.164) .

ekil 4.70 Panoramik Asansr Plan rnekleri

Katlar arasnda youn trafik olan yaplarda uygun zmlerden birisi de devaml dolaan asansrler paternoster dir. Bu asansrlere eer her taraf yanmaz malzemeden yaplmlarsa ok katl yaplarda izin verilir. ok katl konutlarda izin verilmez. Bu tip asansr olan her yapda sakatlar, ocuklar ve hastalar iin ayrca normal asansr de bulunmaldr. Iki kiilik devaml dolaan bir asansrn, bir ynde 8 saatte tad insan says 4800dr ( Neufert, 1983, 166).

ekil 4.71 Paternoster Plan rnekleri, a. Dikine Kabin, b. Enli Kabin ( Akc Trafik) ( Neufert, 1983, 166)

165

ok katl otoparklarda katlar aras ulam salamada kullanlan bir dier asansr tipi de araba asansrdr. Dey sirklsyonu salamada bu asansr tipinden baz durumlarda yararlanld grlebilmektedir.

ekil 4.72 Hidrolik Asansr Dey Kesiti ( Neufert, 1983, 166)

ekil 4.73 Endirek Hidrolik Asansrn Dey Kesiti ( Neufert, 1983, 166)

Kap Tipleri Asansrlerde kaplar ise durak (kat) kaplar ve kabin kaps olmak zere iki yerde bulunabilmektedir. Durak kaplar, katlarda bulunan ve ancak kabin ilgili katta durduu zaman alabilen ve insan asansrlerinde insanlarn, yk asansrlerinde ise yklerin kabine giri ve kna yarayan kaplardr. Kabin kaplar ise kabin katta durduu zaman kabinin ierisinden veya dardan kabine veya yana doru alabilen kaplardr. Asansrlerde kullanlan kaplar; el ile alan kap, yar otomatik kap, Otomatik kap, ift hzl otomatik kap, kafesli kap gibi eitli tiplerde yaplmaktadr. El ile alan kaplar, el ile itilerek ya da ekilerek alan ve kapanan, srme veya arpma kaplardr. Yar otomatik kaplar, el ile itilerek veya ekilerek alan ve

166

serbest brakldnda kendiliinden kapanan kaplardr. Otomatik kaplar, kabin katlarda durduu zaman kendiliinden alan ve belirli bir sre sonra yine kendiliinden kapanan kaplardr. ift hzl otomatik kaplar, bitiik duran kanatlardan birinin alma hz, bir ncekinin alma hznn iki kat olan ve en ok drt kanattan oluan srme kaplardr. Kafesli kaplar ise, metal profil veya ubuklardan yaplm krk gibi yanal ynde alp kapanabilen srme kaplardr (Crgl, 1994, s.27) ekil 4.74 te kap tiplerinden rnekler verilmitir.

ekil 4.74 Otomatik ve ift Hzl Otomatik Kap rnekleri

Yksek binalarn asansrlerinde kullanlacak kap tipinin seimi, youn sirklasyonda zaman kaybn azaltmas asndan nemli konulardan biridir. Ayrca asansr kaplarnn alabilmesi iin gerekli olan mesafe gz nne alndnda bu i iin gerekli alann en aza indirilmesi iin kap tiplerinin doru seilmesi gerekmektedir. 4.3.5.2 Kar Arlkl Asansr Sistemini Oluturan Elemanlar Bir asansr sistemi, ounluu mhendislik bilimleri olmak zere tasarm ve uygulamada mimarlk mesleini de ilgilendiren eitli elemanlarn birlemesi ile olumaktadr. Bir asansr tesisat genel olarak; asansr boluu ve makine dairesi, asansr kabini ve kar arlk, kaplar, klavuz raylar ve tamponlar, tahrik mekanizmas, halatlar, gvenlik organlar, manevra sistemleri ksmlardan meydana gelir (Crgl, 1994, s.2-3).

167

Asansr sistemlerinde, asansr boluu, makine dairesi, kabin ile kaplarn boyutlandrlmas, malzeme seimi, mimari tasarm ilgilendirmesi asndan zerinde nemle durulmas gereken konulardr. Bu konu ile ilgili lkemizde ve dnyada uygulanan standartlar vardr. Burada asansr tiplerinden, yalnzca insan asansrleri ile ilgili standartlar verilecektir. Bu standartlar, asansr sistemini oluturan elemanlarn, hem tanan insan ve yk ile hem de birbirleri ile uyumlu olarak dzenlenmeleri konusunda, tasarmclara bir n bilgi vermektedir. ekil 4.75 ve Tablo 4.9 Schindler Wertheim Firmasndan alnmtr. Sz konusu frma, tabloda verilen uygulama lleri llerinin, TS 863 ve NORM 2470, 2471den alndn belirtmektedir.

ekil 4.75 Asansr Boluu ve Makine Dairesi Kesit ve Persperktifi

Tablo 4.9daki standart ller, en ok 26 kiilik ( 2000 kg) ve 2,5 m/sn hzndaki asansrleri kapsamaktadr. Oysa yksek binalarda bu kapasite ve hzlar yetersiz kalabilmektedir. Yksek binalarda asansr adet, hz ve kapasitelerinin binann trafik hesabna uygun olarak belirlenmesi ve yeterli boyutlandrmay salamas gerekmektedir. Yetersiz kalan asansrler dey sirklsyonun iyi salanamamasna ve binann veriminin dmesine neden olmaktadr.

168

Asansrlerin

nemi,

binann

ykseklii ile doru orantl olarak artar. Yksek bir binann, fonksiyonlarn tam olarak yerine getirebilmesi ancak hem insan hem de yk asansrlerinin doru olarak seilmesine baldr. Asansrlerinin doru olarak seilmesi, yani gerektii miktarda ve gereken zelliklerde yaplmas, binadaki dey sirklasyonun, kalite, organizasyon ve maliyet
ekil 4.76 Asansr Boluu, Kabin Plan ve Dey Kesiti Tablo 4.9 Kabin Anma Yk ve Hza Gre Asansr Elemanlarnn Boyutlar

ynnden

en

optimal

zmnn elde edilmesini salar.

169

4.3.6 Yasal Snrlamalar Trkiyede geerli tip imar ynetmeliklerine gre, binalarda merdiven genilik ve lleri binalarn fonksiyonlarna, kullanc saysna ve bina kat saysna gre deerlendirilmemitir. Sz konusu ynetmeliklerde merdiven kolu ve sahanlk genilikleri hakknda belirtilen maddeler 4 kattan fazla dairesi bulunan apartmanlarda 1.10m., dier binalarda 1.00m.i den az olamayacandan ibarettir. Yangn merdivenleri konusu ise, biraz daha detayl ele alnmtr. Yksekligi 15.50 m.den byk ve alan 150 m2 'den fazla iyerleri ile giristen itibaren 20'den fazla dairesi olan konutlarda basamak boyu en az 70 cm olan yangn merdiveni yaplmas zorunlu tutulmutur. Basamak genilii, toplam alan 1000 m2 iin 70 cm olmak kayd ile artan her 500 m2 iin 10 cm arttrlmas gereklidir. Ayrca kullanl amalar ve iinde yaayan insan says okluu nedeniyle zellik arz eden genel binalarda kat snrlamalarna bal kalmakszn birden fazla kat varsa yangn merdiveni yaplmas zorunludur. (Tip imar Ynetmeligi, 1985 ) 1989da Sanayi ve Ticaret Bakanl nca T.S.E. ve asansr meslek kurulularnn almalaryla bir asansr ynetmelii hazrlanm ve yaynlanmtr. Ayrca konu ile ilgili T.S.E.de yaynlanm standartlar vardr. Halen yksek binalarda kullanlan asansrlerde genellikle ithal teknoloji kullanlmakla birlikte, tasarm, retim ve uygulama alanlarnda zellikle son yllarda nemli yenilik ve gelimeler olmutur. Yksek binalarda asansrlerin projelendirilmesine trafik hesab ile balamak gereklidir. Bu husus 12 Mays 1989 tarihli Resmi Gazetede yaynlanan asansr ynetmelii ile zorunlu klnmtr (Timurkan,1989-a, s.113). Bu ynetmelie gre, asansr projelerinin elektrik ve/veya makina mhendisleri tarafndan tesbit edilen esaslara uygun olarak hazrlanaca, projenin hazrlanmasnda Trk Standartlar kapsam dndaki iler iin de kaynak lkelerin standartlarnn esas alnaca ve asansr projelerinin mimari proje ile birlikte yaplarak mimari projeye esas tekil edecei belirlenmitir. Ayn ynetmelikte mimari uygulama projelerinin yapmndan

170

evvel, yapnn zellik ve kullanm artlarna uygun trafik hesabnn yaplaca ve trafik hesabnn asansr projelerini hazrlayan mhendis tarafndan yaplaca belirtilen konular arasndadr (Asansr Ynetmelii, 1989). Trkiyede asansr konusunu ilgilendiren baz standartlar vardr. Asansr konusunu dzenleyen mevzuatn iinde en nemlilerinden biri TS 863 nsan Asansrleri Standard dr. Bu standardn dnda; - TS 1108 Yk Asansrleri - TS 2168 Asansrlerin Bakm Kurallar - TS 4789 Asansr Raylar - TS 1812 Asansrlerin Hesap ve Yapm Kurallar gibi konu ile ilgili baka standartlar da vardr (Timurkan, 1989-a, s.110). Ayrca 1993 tarihli ve elektrikle alan insan ve yk asansrlerinin emniyet, hesap, tasarm ve yapm kurallarn konu alan TSE 10922de bunlarn arasnda saylabilir(TSE,1993). Yksek binalardaki asansr sistemleri az katl binalara gre birok ynden farkllk gsterir. Mevcut standart, ynetmelik ve kurallar yetersiz kalmaktadr. Bunlarn yksek bina yapmna uygun hale getirilmesinde yarar grlmektedir. 4.3.7 ok Katl Yksek Yaplarn Tasarmnda Sirklsyonun zlmesi ok katl yksek binalar ierisinde barndrd insan saysnn fazlalyla beraber, deiik birok fonksiyonada cevap vermektedir. Binann stlendii fonksiyonlarn dzenli olarak ileyebilmesi, gereksiz zaman, mekan ve ekonomik kayplarn nlenebilmesi iin, tasarm aamasnda iken sirklasyon problemi zerinde nemle durulmas gereklidir. Tasarm asndan ok katl yksek yaplarda sirklasyon sistemi bina leinde iki aamal olarak zlmelidir:

171

Yatay sirklasyon sisteminin zlmesi

- Binann fonksiyonunu temel alarak kat zelliklerine gre kat plannda dey sirklasyonun yerlerinin belirlenmesi; - Dey sirklasyon yerleimine gre kat iinde dolam akslarnn belirlenmesi; - Yangn ve acil durumlara gre kat iersindeki dolum ve boalma akslarnn belirlenmesi ve gerekli alanlarn ayrlmas; zellikle yangn gibi acil durumlarda, izdihamdan dolay, asansrlerin n grlen hzda almamalar sz konusu olduundan dolay; yksek binalarn sirklasyon sisteminin analizi ve binann boaltlmasyla ilgili almalarda asansr ve merdivenin birbirlerini btnledii kabul edilmektedir. Yangn ka esnasnda merdiven boluunun havalandrlmas, zehirlenmelerin olmamas iin duman, scak ve zehirli gazlarn uzaklatrlmas, merdivenin yapld malzemenin yangna kar dayankl olmas gereklidir. Dier taraftan, zellikle yangn anndaki boalma srecinde asansr nndeki beklemelerde kullanclarn yangn ve duman etkisinde kalmalar, asansre biniler srasnda ortaya kabilecek izdiham yznden asansrlerin ngrlen hzlarnda alamamalar gibi sorunlar ortaya kmaktadr. Bunun iin kullanclarn, merdivenler araclyla nce korunmu katlara sonra da bu katlardan asansrler araclyla zemin kata ulamalarnn salanmas gerekmektedir. Bu nedenle yksek yaplarda, sirklasyon sisteminin analizinde ve binann boalmas ile ilgili almalarda merdivenle asansrlerin birbirlerini btnlemelidir. - Dey sirklasyon elamanlarnn konumlar kadar bu elamanlarda kullanlan malzemede bu elamanlarn konfor artlarn salamas asndan nemlidir: Merdivenlerin salamak zorunda olduklar ilevsel gereklilikler nem srasna gre; mukavemet, yangn korunumu, ses yaltm, s yaltm, yamur ve rzgar geirimsizliidir. Bu gerekliliklere gre mimari tasarmda detaylandrma ve malzeme seiminin nemi aktr. - Sosyal yaantya katk olarak katlar arasnda kullanlacak mekanlarn yaratlmas:

172

Yksek binalarda sirklasyon sistemi dzenlenirken, zaman kayplarnn nlenmesi, elbette ki nemli bir kriterdir. Ancak kullancy istedii kata en ksa srede ulatracak olan asansrlerin, ekspres ve lokal olarak dzenlenmesi, bina kullanclar arasndaki sosyal ilikilerin, giderek azalmasna neden olmaktadr. Bundan dolay, yksek bina dolam sisteminin seiminde, zaman kayp ve kazancnn tek lt olmayaca gr ileri srlerek, yksek binalarda ara katlar ve atriumlar oluturulmas, buralarda yreyen merdiven kullanmak suretiyle bina kullanclar arasndaki sosyal ilikinin arttrlmasna gayret edilmektedir. Dey sirklasyon sisteminin zlmesi

- Deyde bina program ve fonksiyonuna uygun planlama yaplmas; - Kat kullanclar ve deydeki hareket; - Deyde ara katlarda oluturulacak sosyal mekanlarn ayarlanmas (deydeki hareket noktalar); - Yatayda ve deyde asansr gruplamasnn planlamasnn yaplmas; - Dey aksda asansre yardmc elemanlarn (merdiven, yryen merdiven, rampa) kullanm kararlar gibi sirklasyon kararlar mimar ve uzman ekipler tarafndan kabuller dahilinde zlerek bina tasarmna yanstlmaldr. 4.3.7.1 ok Katl Yksek Yaplarda Asansr Planlamas ok katl yksek binalarn mimari tasarm dier binalarda olduu gibi n projede ilk dncelerin ortaya konmas ile balar, bu proje zerindeki inceleme ve kararlara gre kesin proje haline dner ve kesin projeye dayanlarak da yapnn uygulama projesi tamamlanr. n projede asansrlerle ilgili verilecek kararlar ekirdek says ve plandaki yeri; Asansr grubunun ekirdek iindeki yeri ve dier dey sirklasyon elamanlar ile ilikisi;

173

Asansr grubunun yataydaki dzenlenmesi; Asansr grubunun kesitte dzenlenmesi (varsa ekspres blge says); Asansr yaklak say, hz ve kapasitelerinin belirlenmesi; Kesin projede verilecek kararlar Asansr ve ekirdei evreleyen duvarlarn genel tayc sistem ile ilikisinin belirlenmesi; Asansr kesin says, hz ve kapesitesi; Asansr boluu ve makine dairesinin lleri; Asansr saysna gre ekirdek iindeki yerleimlerin ve koridor genilikleri ile kap alma ynlerinin kesin tesbiti gibi kararlarn kesinlemesi saylabilir.

Uygulama projesi ise projenin inaat yapmna uygun hale getirilmesi amacyla, kesin projede verilen kararlarn, boyutlandrlmasnn ve malzeme seiminin yapld ve detaylarn hazrland son aamadr. Estetik malzemeyle bunun renk ve zelliklerinin belirlenmesi uygulama projesi kapsamnda ele alnmas gereken dier konulardr. Asansr sistemlerinin elektrik, mekanik, havalandrma, stma gibi konular ilgili meslek gruplarnca hazrlanmaldr. Asansr boluklar btn binay boydan boya kat ettiklerinden binann mimarisini byk lde etkilemektedir. Projenin baz blmlerinde uygulama aamasnda revizyon yapmak mmknse de balanan inaatta say ve kapasitelerine gre yanl ve yetersiz planlanm asansr boluklarnn, bu olumsuzluklarn gidermek hemen hemen imkanszdr. 4.3.7.1.1 Asansr Sistemlerinin Projelendirilmesi; ok katl yksek yaplarda asansrlerin isabetli tasarlanmas binada oluabilecek trafiin nceden doru analiziyle salanabilmektedir. Bu yap tipinde trafik, kullanc saysnn okluu ve bu kullanclarn belirli konfor dzeyi iinde tanmas zorunluluundan dolay zerinde nemle durulmas gereken konulardan biridir. Asansrlerin doru projelendirilebilmesi; binann dey ulam ilemlerinin, kalite, organizasyon ve

174

maliyet ynnden optimal zmnn bulunmasdr. Asansrleri iyi bir ekilde projelendirmek, ancak binada meydana gelecek olan trafii nceden ve olabildii kadar doru tahmin etmekle mmkndr. Bunun iin de binann yksekliinin, her kat plannn, her katta ka kiinin alacann ve her eyden nce binann hangi amala (bina fonksiyonu) kullanlacann bilinmesi gerekir. Binann fonksiyonu ve nihai kullanm eklini mal sahibi belirlemektedir. Eldeki verilere gre trafik hesabnn yaplmas gerekmektedir. Katlar iindeki dalm, katlarn kiralk m olduu, bir katta ka firmann yer alaca veya bir firmann ka kat olduu ( byle durumlarda katlar aras trafik sz konusu olmakta) nem kazanmaktadr. ok Katl Yksek Yaplarda Trafik Hesab

Yksek yaplarda trafik hesab yaplmas gereken binann dolmas, binann boalmas, bina iinde kattan kata trafik eklinde 3 deiik trafik ekli vardr (Timurkan, 1989-b, s.68). Asansrleri en verimli ve eit ekilde kullanabilmek, ancak onlar ayn hacim iinde toplamak ve ortak bir grup kumanda ile mmkn olabilir. Ayn gruptaki asansrler ayn hza sahip olmal, eer olanak varsa tama kapasiteleri de eit seilmelidir (Timurkan, 1989-b, s.69). Ayrca binann fonksiyonu, deydeki bina dolam, katlarn kullanm zellikleride binann trafik hesabn etkilemektedir. Asansrlerin Yataydaki Dzenlemeleri

Asansrlerin merdivenlere yakn olarak tesis edilmesinde ve mmkn olursa merdiven sahanlklarndan ayr sahanlklar ngrlmesinde yarar vardr. Bu zm sisteminde, asansr bekleyen yolcularn, merdivende yryenlerin hareketini engellemesi tehlikesi ortadan kalkar. Baz saatlerde, asansr veya merdivendeki trafik akmnn youn olmas durumunda, bu yararllk daha da artar. Ayrca asansrlerin yap iinde datlmasnn deil, bir araya getirilmesinin yarar vardr.

175

ekil 4.77de byk bir yapnn giri holnde ngrlen drt asansrden oluan bir grup, holn her iki tarafnda ngrlen ve ayn karakteristiklere sahip olan ikier asansrden oluan iki gruptan ok daha byk bir verime sahiptir. te yandan, yap plan iinde minimal seviyede bir alann igal edilmesi iin asansrlerin bir araya toplanmas gerekir byle yaplrsa, asansrlerin gzlenmesi ve bakm kolaylar, daha ekonomik olur. ekil 4.77de kat dzeninde yaplan gruplandrmalar gerektirmektedir. Bu dzenlenen en uygun olmayan zm kullanc trafiinin kesimesine neden olan F zmdr.

ekil 4.77 Kat Dzeyinde Asansr Gruplamalar

Asansrlerin Deydeki Dzenlemeleri

Yksek binalarda kat adedine bal olarak asansrlerin hizmet verecei katlara gre gruplandrlmalar, baka bir deyile lokal ve ekspres blgeler oluturularak sirklasyon sisteminin performans iyiletirilebilmektedir. 20 kata kadar olan yksek binalarda bir grup asansrn btn katlara hizmet etmesi normaldir (ekil 4.78 - a). Ancak daha yksek binalarda bu zm ekonomik olmaktan kar. Bundan dolay 20 katl binalardan 35 katl binalara kadar, bir alak blm, bir de yksek blm asansrleri olmak zere iki grup asansr dnmek gerekir (ekil 4.78 - b ). Birinci grup, binann alt yarsna hizmet ederken, ikinci grup, ana duraktan hi durmakszn st yardaki katlara kar. Aradaki katlara kap

176

konmayp btn gn boyunca asansrleri yukarda tarif edildii ekilde altrmak veya teki katlara da, kap koyarak, yukardaki alma tarzn sadece trafiin pik saatlerinde uygulamak mmkndr ( Timurkan, 1989-b, s.69). Eer iki ayr blm arasndan, katlar aras bir trafik bekleniyorsa, baka bir zm de, binann orta kesimine bir aktarma kat koymaktr. Bu aktarma kat, alt yarya hizmet eden asansrlerin son, st yarya hizmet eden asansrlerin zemin kattan sonraki ilk kat olmaldr (Timurkan, 1989-b, s.69).

ekil 4.78 Yksek Binalarda Asansrlerin Deyde Gruplandrlmas (zak, 1998)

Yksek katl bir binay asansr gruplar arasnda paylatrma prensibi ayn ekilde daha ok katl binalarda 3 veya 4 grupla da yaplabilir. Bu l olarak 30 ile 45 kata kadar 3 grup, 40 ile 55 kata kadar 4 grup asansr kullanld sylenebilir. (ekil 4.78 - c,d ) . Daha yksek katl binalarda Sky lobby denilen zm

177

dnlmelidir. Bu sistemde bina dikey olarak 2 veya 3 blme ayrlp, her blmde, sadece o ksma hizmet eden asansr gruplar bulunur. Bylece bu gruplar st ste geleceinden, asansrler az yer kaplar. Ayrca her blmn Sky-lobby ye yolcular getiren zel ekspres asansrler olmaldr. Blm asansrleri ile ekspres asansrlerin kapasiteleri birbirine uygun olmaldr (ekil 4.78 - e,f,g,h) (Timurkan, 1989-b, s.69). nceki yllarda, asansrlerin kaplad alann fazlalndan dolay 60 kattan yukar yaplar ekonomik saylmyordu. Ancak daha sonraki yllarda; rnein, 11 Eyll 2001 tarihinde yaplan terr saldrs sonucu yklan, dnyann en yksek binalarndan biri olan, New York taki Dnya Ticaret Merkezinde ( World Trade Center ) uygulanan sistemle bu sorun byk lde zmlenmitir. Bu binada daha nceki yllardaki binay dey ksmlara blp ekspres asansrl sistem uygulansayd, asansrlerin kaplayaca alan ekil 4.79daki gibi olacakt. ekil 4.80de ise, grld gibi sky lobby ler ve ayn kuyu iinde st ste alan asansr gruplar sisteminde asansrlerin kaplad alann nemli lde kld grlmektedir (Gen, 1983, s.39).

ekil 4.79 Eski Sistemle Asansrlerin Kaplayabilecei Alan

ekil 4.80 Yeni Sistemle Asansrlerin Kaplad Alan

Dnya Ticaret Merkezinde uygulanan asansr sisteminde binann st ste konulmu blme ayrlmtr: Blm-1, zeminden 43. kata kadar; blm-2, 44. kattan 77.kata kadar; blm-3, ise, 78. kattan 110. kata kadar olan ksmlar kapsamaktadr.

178

Prizma ktlenin tam ortasndaki ekirdee yerletirilen asansrlerin says, her kule blmnde 95i insan ve 3 yk asansr olmak zere olmak zere 98dir. Merkezdeki toplam asansr says 196dr. ekil 4.81de Dnya Ticaret Merkezine ait asansr dey gruplandrma sistemi grlmektedir(GEN,1983,s.39). ekilden de anlald gibi binada iki adet sky-lobby ngrlmtr. Oluturulan adet blgede lokal asansrlerle birlikte ekspres asansrler dey sirklasyonu salamaktadr. Dnya Ticaret Merkezinde kullanlan asansrlerin kapasite, hz ve adet bilgileri aada verilmitir (GEN, 1983, s.39): Blm 3: 78.kattan 110. kata kadar Yolcular, zemindeki ana duraktan balayarak R2 asansr grubu ile 78.kattaki aktarma durana ulayor (Skylobby 2). Bu duraktan itibaren A3, B3, C3, D3 asansr gruplar ile istenen katlara ulalabilmektedir. Blm 2: 44.kattan 77.kata kadar Yolcular, zemindeki ana duraktan balayarak R1 asansr grubu ile 44.kattaki aktarma durana ulayor(Skylobby 1).Bu duraktan itibaren A2, B2, C2, D2 asansr gruplar ile istenen katlara ulalabilmektedir.

Blm 1: Zeminden 43. kata kadar Yolcular, zemin kattan itibaren A1, B1, C1, D1 asansr gruplar ile istenen katlara ulalabilmektedir.
ekil 4.81 Dnya Ticaret Merkezinin Asansr Gruplamas

R2 asansr grubunda, her biri 4500 kg ( 60 kii) kapasitede, 8,00 m/sn hznda 12 adet ekspres asansr vardr. A3, B3, C3, 03 gruplarnn her birinde 1600 kg (21 kii) kapasitede 6 adet asansr bulunmaktadr. Bunlarda hz, tama yksekliine gre 2,50 m/sn ile 8,00 m/sn arasnda deimektedir.

179

R1 asansr grubunda, her biri 4500 kg ( 60 kii) kapasitede, 8,00 m/sn hznda 11 adet ekspres asansr vardr. A2, B2, C2, 02 gruplarnn her birinde 1600 kg (21 kii) kapasitede 6 adet asansr bulunmaktadr. Bunlarda hz, tama yksekliine gre 2,50 m/sn ile'" 7,00 m/sn arasnda deimektedir. A1, B1, C1, 01 asansrlerinde, her bir asansr 1600 kg (21 kii) kapasitede olup bunlarda hz, tama yksekliine gre 2,50 m/sn ile 7,00 m/sn arasnda deimektedir. ok katl yksek binalarn kat adetlerinin artmas, asansrlerin her katta kaplad alann orannn artmasna, bu da binann kullanm alannn azalmasna neden olmaktadr. Bu sorun ift katl Double deck asansr kabinlerinin kullanm ile zmlenebilmektedir. Bu tip asansrleri kullanabilmek iin kat yksekliklerinin hep ayn olmas gerekmektedir. ift katl kabinler sayesinde ayn kullanm alannda iki asansrn tayabilecei kadar, yolcu tanabilmesi mmkn olduundan bu sistem ile byk lde, alan tasarrufu salanabilir{Timurkan,1989ekil 4.82 Scotia Plaza Binas (Toronto) 275 m., 65 katl

a, s.113). rnein, Torontodaki 68 katl Scotia Plaza Binas nda iki katl asansrlerin kullanlmasyla asansr kullanm alannda %40 yani 7200 m2lik tasarruf yaplmtr (Timurkan,1989-b, s.70).

Prensip olarak st ste konmu olan iki kabinden ibaret olan bu asansrde alt kabin rnein zemin katta iken st kabin birinci katta durmaktadr. Bylece iki tane ana bini kat olmaktadr, bunun bir avantaj da daha balangta kabine giren insanlar iki blme ayrp belli bir seim yapmaktr. Bylece tek sayl ve ift sayl katlara gidecek olan yolcular daha kabine binmeden ayrlm olup bunun sonucunda kabin yukar doru hareketinde daha az durup zaman kazanmaktad. Zaman kayb, asansrn durup insanlarn ini biniinde olmaktadr. Bu tip asansrlerin etkili olabilmesi iin asansr kapasitesinin ve hznn byk olmas

180

gerekmektedir(Timurkan, 1989-a, s.114). Binalarda asansrlerin projelendirilmesi srasnda insan asansrlerinin dnda teki asansrlerede (yk asansrleri, servis asansrleri gibi) yer verilmelidir. Genellikle otellerde servis asansrlerinin nemi bilinir ve binann projelendirilmesinde profesyonel iletmeciler de altndan hata varsa giderilir. Servis asansrlerinin eksiklii veya yetersizlii daha ok bro binas veya sadece konut olarak kullanlan binalarda gze arpmaktadr. Eer binann st katlarnda, yk karlmas gereken lokanta, bar gibi bir yer yok ise ahs asansrleri, servis asansr olarak kullanlmak istenir. Her gn yk tanmayacak olsa bile bir asansrde eya nakli yaplabilmesi veya gerektiinde hasta tamak, sedye koymak iin, kaplarn geni ve yksek, kabinin ise derin olmas gerekir. Ayrca bir yk kabininin itfaiyecilerin kullanmas iin yksek tavanl olarak ve genel iletme dzeninden ayr alabilecek ekilde yaplmas ok katl binalarda kanlmamas gereken bir zelliktir (Timurkan, 1989-b, s.70). Yksek binalarda asansr kumanda sistemleri yolcularn ihtiyalarn karlar ve konforlarna cevap verirken bu sistemlerde olmas gereken iki zellikten biri yangn sistemi, dieri jeneratr sistemidir. Asansr kuyularnn bir baca gibi alt ve en tehlikeli yerlerden biri olduu bilinmelidir. Bundan dolay yangn ihbar verilir verilmez kabinler ierden ne kumanda verilmi olursa olsun otomatik olarak k katna veya nceden belirlenmi olan bir yangn tahliye katna dnmeli ve kaplarn aarak kumanda almaz bir halde beklemelidirler. Bu arada btn ara katlardan alnm olan kat kumandalarn da yerine getirmemelidirler. Zira asansr boluuna srayacak olan yangn veya duman bir arzaya sebep olabilir ve kabin iindekileri kurtarmak mmkn olmayabilir (Timurkan, 1989-b, s.70). 4.3.7.1.2 Asansrlerin Say ve Kapasitelerinin Belirlenmesi; Yksek katl apartmanlarda, bro binalarnda veya otellerdeki dey trafik olaylar birbirinden tamamen farkldr. Dolays ile deiik adet, kapasite ve hzdaki asansrler ile zlebilirler. Konfor faktr olarak 2 deikeni dnmek gerekir(Timurkan,1989b, s.68).

181

Birinci Deiken;

zemin kattan birbiri ardna hareket eden iki asansr kabini

arasndaki sredir. Bu sre ise; - Byk maaza binalar ve en yksek konfor istenen binalar iin en ok 25 saniye, - Orta konfor istenen yerler, rnein orta byklkteki maazalarda, birok firmann igal ettii bro binalarnda, birinci snf otellerde ve byk hastanelerde en ok 31.5 saniye, - Dk konfor istenen yerlerde rnein kk maaza binalarnda, kk otellerde ve kk hastanelerde enok 40 sn.dir(Timurkan, 1989-b, s.68). kinci Deiken; 5 dakikalk (300 saniye)kapasite, - Bir ok firmann bulunduu binalarda veya otellerde % 12,5 - % 16, - Tek firmann bulunduu binalarda veya hastanelerde % 16 - % 25 arasndadr. Eer binada ka kiinin bulunaca kesin olarak bilinemiyor ise brt alann % 75 i net alan olarak alnp, 10 m2ye bir kii olarak hesaplanabilir; otellerde ise yatak bana 0,85 - 1 kii olarak hesaplamak gerekir(Timurkan, 1989-b, s.68). Asansr trafik hesabnn sonucu tek zml deildir. stenildii takdirde asansr says, kabin kapasitesi ve hz deitirilerek ayn sonuca varlabilir. Bu faktrler arasnda en etkin olan asansr adedidir (Timurkan,1989-b, s.68). Tasarm srecinde asansrlerin say ve kapasitelerinin belirlenmesinde en nemli iki kavramdan biri, doruk saatte youn ynde asansrn 5 dkda (300 sn) tamas istenen kullanc says, dieri asansr bekleme sresidir (ada, 1989-b, s.117). Binalarda asansr kapasite hesaplar doruk saatlerdeki trafiin 5 dakikasnda asansre gelen kullanc saysna bal olarak hesaplanr. Binann fonksiyonuna gre bu kullanclarn belli bir yzdesinin tanmas istenir. Bro binalar iin bu oran % 15 20, konutlar iin % 5 7 arasnda alnr. Bir bro binasnn alma saatleri bitiminde boalmas srasnda kullanc trafii daha youn olmaktadr. Ayrca, bu saatte asansrler maksimum kapasite ile kullanldklar ve olasl durma saysna

182

bal olarak asansrlerin bir sefer sresi daha ksa olduu iin sabah doruk saatlerine gre hesaplanan asansr kapasitelerinin doruk k trafiini de karlayaca kabul edilmektedir (ada, 1989-a, s.6). ekil 4.83de bir iyerinin yukar trafik ( up-traffic ) talepleri erisini gstermektedir. Bu trafiin en youn ksmna up (peak) denmektedir. Dalm gnn saatleri ve bina nfusunun yzdesinin 5 dakika ierisindeki asansr taleplerine gre yaplmtr (Aslan, 1992, s.147).

ekil 4.83 Yukar Trafik (up - traffic) talep erisi (Aslan, 1992, s.147)

ekil 4.84teki eriler ise tipik bro binalarnda asansrlerdeki doruk yklerindeki fark gstermektedir. Genelde iki maksimum doruk sabah ve leden sonra oluur. Baz ok nfuslu binalarda sabah doruu akam doruunu aabilir (GAY ve di., 1955, s.473-474). ekilde de grld gibi trafik, le tatili balangcnda aa bitiminde ise yukar doru artmaktadr. Asansr bekleme sresi de yine binann fonksiyonuna bal olarak deiir. Bu sre genellikle 20 30 sn arasnda alnr. Bazen bu sre 40 saniyeye kadar kabul edilmektedir. Bu sre, asansr saysna, kapasitesine, asansrn en son kaca kat adedine, asansrdeki yolcu says ve buna bal olarak asansrn olasl durma saysna baldr. Durma saysna ilikin olarak asansrn yavalayarak durmas, asansr kaplarnn alp kapanmas, yolcularn inmesi ve asansrn tekrar tam hza kavumas gibi gecikmeler, asansrn bir sefer sresini ve dolaysyla kullanclarn bekleme srelerini etkilemektedir (ada, 1989-b, s.117). ABDde bro binalarnda bu srenin 20 hatta 15 saniyeye kadar indirildii sk sk grlmektedir (Texier, 1972, s. 139).

183

Gerek tasarlama srecinde asansrlerin say ve kapasitelerinin belirlenmesinde, gerekse seenek zmlerinin deerlendirilmesi aamasnda asansrlerin bir sefer sresi, tasarmc iin en nemli deerlendirme ltn oluturmaktadr. Asansr sefer sresinin hesaplanmasnda eitli yaklamlar uygulanmaktadr. Ancak bu yaklamlarda ele alnan modellerde en ok 18 kata olan binalara ilikin asansr kapasite hesaplar yaplabilmekte, deyde asansrlerin gruplanmasna snr olan 22 kata kadar binalar iin bu yntemler yetersiz kalmaktadr (ada, 1989-b, s.117).

ekil 4.84 Tipik Bro Binalar Asansrlerinde Trafik Younluu (zak, 1998)

Konu ile ilgili olarak, verileri istatistiksel bulgulara dayanan ve doruk saatlerde youn yn trafine gre asansr say ve bekleme srelerinin tahmininde kullanlabilecek analitik bir model ile ayn verileri kullanan ve herhangi bir saatte bina iindeki kullanclarn ulaacaklar katlara gre asansr hareketlerinin benzetimini yapan bir benzetim modeli gelitirilmitir. 4.3.7.1.3 Asansrlerin Tasarm in Gelitirilmi Sistem; Bu ksmda, yksek binalardaki dey sirklasyon aralarndan asansrlerin deerlendirilmesi, be dakikada tanmas istenen yolcu saysna bal olarak asansr says, asansr bekleme sresi, bir seferde tanan yolcu says ve bir sefer sresinin tahmini ve ayn

184

zamanda tahmini yaplan asansr saysna bal olarak bunlarn bina ekirdei iinde yatay gruplamalarn belirlemek amacyla gelitirilmi bir uzman sistem tantlacaktr (ada & ankaya, 1992, s.447-456). Bu bilgisayar modeli (Uzman Sistem) yardm ile doruk saatte, yn ( giri ve k) trafine bal olarak asansrlerin say, hz, kapasite ve bekleme sreleri saptanabilmektedir. ekirdek zmleri iinde asansrlerin gruplanmalarna ilikin rnekler kullancya sunulmakta ve tahmin modelinin sonucunda elde edilen asansr saysna bal olarak, bunlarn kullanc istekleri dorultusunda, ekirdek iindeki tasarmlar grafik izim olarak ortaya konulmaktadr (ada & ankaya, 1992, s.453). Sz konusu uzman sistem, bilgi taban, tahmin modeli, tasarm modeli eklinde blmden olumaktadr. Bilgi Taban; genel bilgi taban ve zel bilgi taban olmak zere iki ayr blm iermektedir. Genel bilgi taban asansrlere ilikin aadaki bilgileri iermektedir: - Asansr kapasitesi ve buna bal olarak bir seferde tanabilecek yolcu says, - Hizmet verilen kat saysna ve sefer bana yolcu saysna bal olarak olasl durma saylar, - Asansrn iki duruu arasnda kat ettii mesafeye bal olarak ortalama ykselii ve ulaaca maksimum hz, - Asansrn ulaaca hza ve bir duru iin eklenecek sreye bal olarak hzlanma ve gecikme sresi, - Asansrlerin kap genilikleri, - Asansr kap geniliklerine ve al ekillerine bal olarak kap alp kapanma sreleri, - Kap geniliklerine bal olarak yolcu ini-bini sreleri, zel bilgi taban ise, binaya ve nerilen asansrlere ilikin bilgileri iermektedir. Sz konusu bilgi taban iki grup bilgiyi iermektedir: Bina parametreleri; - Binann kat says ve ekspres blge olmas durumunda ekspres blge kat says,

185

- Binann kat ykseklikleri, - Binann fonksiyonuna bal olarak tanmas istenen kullanc oran (%), - Asansr kapasitesi (kg), - Asansr kap genilii (cm) ve kapnn al ekline bal olarak tipi, - Asansrn hz (m/sn),
Tablo 4.10 eitli Bina Tiplerine Gre Kullanc Nfusu (ada & ankaya, 1992, s.450)
BNA TP Bro Binalar Ak Bro Tek Brolar Oteller Hastaneler zel Genel Apartmanlar Tek veya iki yatak odal Lks tek veya iki yatak odal Orta dzeyli tek veya iki yatak od. Dk maliyetli konut 2,0 kii / konut 2,0 3,0 kii / konut 2,8 kii / konut 4,0 kii / konut 1,5 ziyareti / yatak 3 4 ziyareti / yatak 9,30 m2/kii 6,96 10,20 m2/kii 1,3 1,9 kii/oda Kullanc Nfusu

Tablo 4.11 Binann Konfor Dzeyine Bal Olarak Saptanm Olan 5 Dakikada Tanmas stenen Kullanc Oran (ada & ankaya, 1992, s.450) Binann Konfor Dzeyine Bal Olarak Bina ok nfuslu ve ihtiya duyulan servis derecesi iyi ise; Bina ok nfuslu ve ihtiya duyulan servis derecesi ok iyi ise; Bina az nfuslu ve ihtiya duyulan servis derecesi iyi ise; Bina az nfuslu ve ihtiya duyulan servis derecesi ok iyi ise; 5 Dakikalk Tama Kapasitesi Minimum % 13 17 15 21 Maksimum % 18 23 20 26

Binann fonksiyonuna bal olarak tanmas istenen orana ilikili alt ve st snr deerler uzman sistem tarafndan kullancya, bilgisayar ekrannda tablo halinde sunulur. Bylece, kullanc sz konusu bina iin uygun olan deeri bu tablolardan seebilmektedir (Tablo 4.10 ve Tablo 4.11).

186

Tahmin Modeli; uzman sistemin tahmin modeli blmyle, genel ve zel bilgi tabanlarndaki bilgilere bal olarak; - Asansrn bir sefer sresi, - Bir seferde tanan yolcu says, - 5 dakikada tanmas istenen yolcu says, - Asansr says, - Bekleme aral hesaplanmakta ve llerle kyaslanarak deerlendirme yaplabilmektedir. Tasarm Modeli; asansr tahmin modeli ile elde edilen sonulardan sonra kullancya, yksek binalarda kat dzeyindeki asansr gruplamalar sayfa dzenlemeleri halinde ekrandan sras ile gsterilmektedir. Bu gruplamalar; Tek ynde asansrler; ak ulu koridorlar , kapal ulu koridorlar Karlkl iki ynde asansrler; ak ulu koridorlar, kapal ulu koridorlar Paralel iki koridor zerinde asansrler; ak ulu koridorlar, kapal ulu koridorlar eklindedir. Bu aamalardan sonra alternatif ekirdek zmleri retilir ve asansr says esas alnarak, kullancnn istekleri dorultusunda karlkl bir diyalog halinde bu asansrlerin ekirdek zm iindeki gruplamalar tasarlanmasdr. 4.3.7.2 ok Katl Yksek Yaplarda Merdivenlerin Planlamas ok katl yksek binalarda esas sirklasyon grevini asansrler salad halde, merdivene bir emniyet unsuru olarak zorunluluk vardr. Koridor mesafesi gz nne alnarak en ok 50m.de bir merdiven bulunmaldr. ABDde bazen 14 ile 15 katl bro binalarnda uygulanan karma sistem zmlerinde; btn katlarda alan bir grup asansrle, sekizinci kata kadar alan yryen merdivenlerden yararlanlmaktadr. Sz konusu sistemde, maksimal trafik akmnn olustuu saatlerde mekanik merdivenler almaktadr. Asansrler ise, 8.

187

kata kadar ekspres olarak, hi durmakszn maksimal hzla, daha yukar katlar iin, ara katlarda durmak artyla omnibus eklinde hizmet vermektedir. Dier saatlerde, mekanik merdivenler durdurulmakta btn trafik akm asansrler aracl ile salanmaktadr (Texier, 1972, s.141). Yryen merdivenler ise ift olmal yada normal bir merdiven ile dnlmelidir. Bu merdivenler, belli bir alana yaylm kullanclarn ini ve k ynnde ok farkllamayan younluk oranlarnda hareketine olanak veren sirklasyon elemanlardr. Yryen merdiven teknolojisinden, 1985te Hong Kongta yaplan, 47 katl Shanghai Bank binasnda, tm binann dey sirklsyonunu salamas amacyla yararlanlmtr. Bu rnek, yryen merdiven teknolojisinden, yksek binalarda da yararlanldn insanlarn dey gstermesi bakmndan iin ok nemlidir. nemli Yryen kolaylklar merdivenler, salamaktadr. sirklasyonu

188

4.4 ok Katl Yksek Yaplarda Cephe Tasarm Bir binay dtan evreleyen elemanlarn tmne binann rt kabuk elemanlar denir (Grdal, 1993). Dier bina tiplerinde olduu gibi ok katl yksek yaplarnda rt sistemi, binann ierisinde istenen koullarn salanabilmesi amacyla, d ortam koullarnn bina dnda tutulup, gerekli olanlarnn istenilen dzeylerde bina ierisine alan, i ortam d ortamdan ayran bir filtre zellii gsterir. rt sisteminin kendisinden beklenen bu zellikleri uzun sre koruyarak grevini srdrmesi beklenir. Bu da rt sisteminin seiminin ne denli nemli olduunu gstermektedir. ok katl yksek binalarda rt sistemi; st rt sistemi ve yan rt sistemi eklinde gruplaya biliriz. st rt sistemi yani at blm, binann st son noktas olmas nedeniyle binadan beklenen biti etkisi asndan nemlidir. rt sisteminin dey elemanlarna Yan rt Sistemi veya D Duvarlar ad verilir (Grdal, 1993). D duvarlar, bir mekan oluturmak ve d ortamn istenmeyen etkilerinden korumak iin yaplrlar. Bir d duvarn kendisinden beklenen grevleri yerine getirebilmesi iin kendisini oluturan katmanlarn ve malzemelerin, d ortam fiziksel koullarna bal olarak, doru seilmeleri gerekmektedir. Bu gereklilii yerine getirmek, yksek binalarda artan d duvar alan ve zellikle yatay dorultuda uzayan duvar alan ile birlikte, ykseklikle deien d ortamn fiziksel artlar gznne alndnda daha ok nem kazanmaktadr. Burada binann 5. katndaki d duvarlarn yerine getirmesi gereken grevler ile 32. katndaki d duvarlarn yerine getirmesi gereken grevler arasnda, artan ykseklie bal olarak deien fiziksel koullar nedeniyle farkllklar olmaktadr. Bu da yksek binalarda d duvarlarn ayn cephe yzeyinde farkl d ortam koullarndan etkilenmesi anlamna gelmektedir ki bu yksek binalarda yan rtnn nemini gstermektedir.

189

4.4.1 Giydirme Cephe Sistemleri ok katl yksek binalardaki yan rt sistemi strktrel olarak, tayc yan rt ve tayc olmayan yan rt ( giydirme cepheler ) olarak ikiye ayrlr: Tayc yan rt; bina d duvarlar, duvarn rijitliini salayan elemannn ayn zamanda bina tayc sisteminin de bir paras olmas durumunda Tayc Yan rt olarak adlandrlrlar. Bu durumda yan rt sistemini, bina tayc sisteminin bina cephesinde bulunan perde kolonlar ve kirileri oluturmaktadr. rnek olarak, tayc yan rt, tbler sistemlerle yaplan binalarda tm d cephede, perdeli sistemlerde ise cephe dzleminde bulunan perde kolonlar ve kirilerin yer ald konumlarda bulunur. Blm 4.2 incelenen tayc sistemde ayrntlaryla deinilmitir. Tayc olmayan yan rt ( giydirme cepheler ) ; bina d duvarlar, bina tayc sisteminden bamsz olarak oluturulup, bina cephesinde konumlandrldklar durumlarda Tayc Olmayan D Duvarlar olarak adlandrlrlar. Bu tr d duvarlar, tula veya ytong tr bloklar, panel elemanlar ile giydirme cepheler olarak adlandrlan, bina tayc sistemine monte edilen, kat veya mekan baznda retilen betonarme veya metal paneller ile oluturulmaktadr. II. Dnya Savandan sonra gelien cam ve metal teknolojileri sonucu metal ereveli giydirme cephelerin uygulanmasna balanmtr. ok katl yksek binalarda, bina l ykn azaltmak ve yapm hzn arttrmak amacyla giydirme cepheler olduka yaygn olarak uygulama olana bulmaktadr. Giydirme cepheler, bina tayc sisteminden bamsz olup, bina d yzeylerine giydirilen, yk tamayan ama yk ileten elemanlardan oluan, binann d ortam ile ilikisini iki ynl bir filtre grevi grerek salayan, tayc olmayan Perde Cephe (Curtain Wall) d rt sistemleridir. ounlukla tayc sistemin nne asldrlar. Kendi l yklerini ve rzgar yklerini montaj noktalanndan bina tayc sistemine aktarrlar.

190

1851in Chrystal Palace (Londra ) giydirme cephe geliiminin temel ta olarak kabul edilir. Giydirme cepheler II. Dnya Savandan nce cam ve metal ile deil, ince kargir paneller ile yaplyordu. II. Dnya Sava'ndan sonra cam ve metal teknolojilerinin gelimesi sonucu yaygn olarak kullanlmaya balanmtr. A.B.Ddeki giydirme cephelerin erken dnemlerinde grlen cam ve demir giydirme cephe kullanan binalardan biri 1908de yaplm olan 6 katl Boley Clothing Company Buildingdir. Giydirme cephelerin bu erken dnemlerinde sadece demir kullanlmam, bazen demir ve elik yerine bronz ve bakr gibi metaller de kullanlmtr (Kelley, 1990, s.66). Bu giydirme cephelerin ilk rnekleri, yaltml ve ilenmi camlara ve termal kesintileri salayan profillere sahip olmadklar iin kendilerinden beklenen konfor koullarn salayamadlar. Bu cephelerde, giydirme cephe tayclarnn i ve d mekana bakan yzleri arasndaki s kprs nedeniyle, bu metal elemanlardan s kayb yksek dzeyde olmutur. Cam elemanlarda ise s yaltml ift camlar salanamad iin hem s kayplar hem de cam yzeylerinde su buhar youmalar olumutur. Yansra renksiz ve kaplamasz camlar, gne nmnn mekanlar ierisindeki istenilen dzeyinin ayarlanmasna olanak vermemitir. II. Dnya Sava endstrisi, kalptan ekilmi aluminyum ve paslanmaz eliin de dahil olduu bir ok yeni metallerin fabrikasyonunda bir devrim meydana getirmitir. Savan getirdii dier gelimeler hafif renklendirilmi ve kaplanm cam, emaye (elik) paneller ve havalandrma sistemlerini kapsamaktadr. Bu endstri, gelien bu malzemelerin daha youn oranda cephe sistemleri ierisinde kullanlmas olanan dourmutur. Malzemelerin performanslarnn artmas cephelerin de performanslarn arttrmtr. 4.4.1.1 Prekast Betonarme Giydirme Cepheler Bina tayc sistemine dorudan monte edilen betonarme panellerin yan yana ve st ste gelmeleri sonucu bina yan rt grevini stlenen bir sistemdir. Bu giydirme cephe sistemi trnde, sistemin d kabuk grevini yerine getirebilmesi iin

191

zelliklerinin arttrlmas bakmndan betonarme sandvi paneller kullanlmaktadr. Bu panellerde iki betonarme plaka arasna, d kabuun betonarme kesitinin yeterli olmad ve eksik kald zelliklerin salanmas amacyla yaltm malzemeleri (rnein, s yaltm) konulur. Bu sistemin nemli zellikleri yangna kar dayanm, ekonomik oluu, byk boyutlu standart birimler halinde prefabrike olarak retilebiliyor olmasdr. Panel boyutlarnda snrlar belirleyen faktrler, panellerin retim olanaklar ve retim teknolojisinin getirdii snrlamalar ve de retildii yerden antiyeye gidii srasndaki nakil sorunlar ve montaj iin elde bulunan vinlerin kaldrma kapasiteleridir. lkemizde ve yurt dndaki yksek binalarda uygulamasna metal ereveli giydirme cephelere (The Marmara, Tercman Sitesi Konutlar, Pan American Building ) oranla daha az rastlanmaktadr. Yap ykseklii arttka prekast betonarme giydirme cepheler kullanlmamaktadr. Cephe giydirme sistemi olarak metal ereveli giydirme cepheler tercih edilmektedir. 4.4.1.2 Metal ereveli Giydirme Cepheler

ekil 4.85 Metropolitan Tower

ekil 4.86 Maya Merkezi

Metal ereveli giydirme cepheler, bina tayc sisteminin nne monte edilen, kaplama malzemelerinin (cam, metal, granit v.b.) bir metal ereve sistem ierisinde

192

konumlandrld, tayc olmayan yan rt sistemidir. Bu giydirme cephe sistemleri bileene ayrlmaktadr: Tayc metal zgara; ounlukla

kullanlan ekme aluminyumun yansra, elik ve bronz profiller, kat boyunda dikmeler ve bunlarn arasnda bulunan daha ksa boydaki kaytlardan olumaktadr (ekil 4.87). Bu zgaray oluturan elemanlarn s kprlerini engellemek ve cam nitelerinin yerleecei yuvalarn elastometrik
ekil 4.87 Tayc metal zgara ve ankraj eleman (Ellison & Huntington, s.686)

cidarlarnda contalar

kullanlan iin zel

srekli profiller

mevcuttur (Aygn, 1992, s.12).

Kaplama elemanlar; bina tayc sisteminin nne monte edilen tayc metal zgaralarn iine yerletirilen, giydirme cephenin pencere kuanda ift cam plaklarla kaplanan, parapet kuaklarnda ise cam, ift cam, metal sandvi panel, paslanmaz elik gibi kaplama plaklarndan oluur. Baz yksek binalarda, - Sears Tower, Metropolitan Tower, Maya Merkezi gibi kaplama plaklar sadece camlardan olumaktadr. Walnut Building, Gas Company, Plaza Tower, Citicorp Center gibi cephenin sadece bir blm tamamen cam kaplama plaklar ile dier ksmlar da ( metal sandvi panel, paslanmaz elik, granit v.b. ) dier kaplama plaklar ile kaplanabilmektedir. Tespit elemanlar; dikmeler, zel ankraj elemanlar kullanlarak, parapet

duvarlarnn ve kirilerin alnlarndan olmak zere iki mesnetten veya sadece kiri alnlarndan aslarak bina tayc sistemine tesbit edilir. Yukarda aklanan ana blmlere sahip metal giydirme cephelerin yapda istenilen konfor koullarn salayabilmesi iin blm 4.4.2 de aklanan performans kriterlerini salamas n koullardan biridir.

193

4.4.2 Giydirme Cephelerin Performans Kriterleri 4.4.2.1 Statik Giydirme cephe tayc sistemin cam bileenini, kat kirilerine veya parapetlerine ankraj yolu ile balayarak yap strktrnden bamsz olarak tayan elik, aluminyum veya elik-aluminyum karm bir sistemdir (Tmay, 1991, s.36). Giydirme cephe dey profillerinin aldklar ana yk rzgar ykdr. Bu ykler (Tablo 4.12) binann ykseklii ve rzgar hz ile doru orantldr (Oktu, 1992, s.21). Bu deerlerin dna kan zel blgeler iin max. rzgar yk yerel meteoroloji kaytlarndan alnarak etki edecek yk bulunur. Bulunan deer bina yksekliine bal olarak tablodaki deerden kkse tablo deeri, bykse meteorolojiden bulunan deer hesaplamalarda esas alnr.
Tablo 4.12 Bina Yksekliine Bal Olarak Deien Rzgar Hz ve Basnc BNA YKSEKL RZGAR HIZI m/sn RZGAR BASINCI kg/m2

08 8 20 20 100 100 - >

28,3 35,8 42,8 45,6

50 80 110 130

Alminyum tayclarn statik hesaplarnn yaplmasnda kullanlan kriter, tayc profillerdeki sehim miktar olup, rzgar yk altnda verilen sehimi amayan profiller seilmelidir. Kullanlan camlara gre profillerin mesnet aklklar ve msaade edilen sehim miktarlar ( Tablo 4.13)de belirtilmitir (DIN 1806) (Oktu, 1993) ift caml sistemlerde, aklk ne olursa olsun maksimum sehim 8 mm.'den fazla olamaz (Oktu, 1993). Cephe dzleminde cam yzeyler zerine gelen rzgar ykleri, cam plaklann yerletirildii ereveyi oluturan dikmeler tarafindan karlanr. Her cam nitesi dzlemi, 45 al gen ve trapez ekillere blndnde, kayt ve dikmeler her iki yanlarndaki gen veya trapez alanlarn toplam kadar yk

194

karlarlar(Aygn, 1992, s.19). Bu adan cam plaklarn sahip olmas gereken mukavemet, sistemin statik adan karlamas gereken bir zelliidir. (ekil 4.88)
Tablo 4.13 Cam Cinsine Bal Olarak Msaade Edilen Profil Sehimleri

Cam Cinsi Tek Cam ift Cam

Cam Zati Yk 15 Kg/m2 30 Kg/m2

Mesnet Akl < 3.0 metre >3.0 metre < 3.0 metre >3.0 metre

Msaade Edilen Sehim <=L / 200 <=L / 300 <=L / 200, <= 8mm <= L / 300, <=8mm

Aa b Ab

Aa ve Ab: Bileenlerin karlad yk alanlar A = 2 X ( Aa + Ab), Aa = A / 4, Ab = A x 3 /4

ekil

4.88

Kaplama

Plaklarnn

Yk

Dalm (Aygn, 1992, s.19)

ok katl yksek binalarda ska kullanlan ift camlar 3 farkl evresel etkene mekanik ynden tepki gsterirler: - Rzgar ve kar yklerinin sebeb olduu yanal basnlar, -Barometrik basncn deimesi sonucu basn farkllklar, -klim artlarndan dolay yzey scaklnn deimesi (Aygn, 1992, s.57) . Kullanlacak cam plaklarn biimlerinin camn mukavemetinde etkisi vardr. Eit yzey alanlarna sahip, eit kalnlkta, kare ve dikdrtgen plaklardan dikdrtgen plak daha rijittir(Aygn, 1992, s.79). ift cam nitelerinde, i ve d cam kalnlklarnn farkl olmas durumunda daha kaln olan plak rzgar yknn daha byk ksmn karlar. Bu plan ite veya dta olmas sonucu deitirmez. ve d cam plak kalnlklarnn eit olduu durumlarda d plak itekinden daha fazla rzgar basncn karlamak durumunda kalr. Rzgar basnc arttka ve/veya ara boluk genilii

195

fazlalatka bu plan karlayaca rzgar basn oran da artmaktadr (Aygn, 1992, s.96). 4.4.2.2 Genleme Ve Hareketler Giydirme cepheler yatay ykleri alp bina taycsna aktardklar iin harakete msaaittirler bu yzden de yatay ve dey harakete olanak verecek detaylar aranmaktadr. rnein, kiri veya parapete ankre edilmi ray eki bal civata aracl ile cephe sisteminin yapya balanmasnda montaj esnasnda yatay hareket olana vermektedir (Tmay, 1991, s.36). Giydirme cephelerde en ok kullanlan aluminyumun termik genleme katsays 26 x 10-6 gibi yksek bir deerdir. Uygun genleme derzlerinin braklmamas durumunda, esneme ve bzlmelerden dolay metalin metale demesi durumlannda rahatsz edici sesler karabildii gibi ar hallerde cam krlmalar veya birleme noktalarnda tahribata neden olabilir. Rzgar kuvvetlerinin dourduu her basn dalgasn takip eden emme dalgalar ile cepheler srekli bir salnm iindedirler. Bunlarn yannda hafif yer sarsntlaryla gelen hareketler de ihmal edilemeyecek boyutlarda olmaktadr. Btn bu hareketler iinde termik genleme iin hazrlanan derzler dier hareketler iin de yeterli olduundan hesaplamalar termik genlemeye gre yaplr. Genleme miktarna bal olarak derz genilii her eleman iin tayin edilir (Oktu, 1993). Yzey kaymas; bir cephedeki kayma, genellikle birleimlerdeki elemanlar arasndaki nisbi harekettir. Tipik kayma alanlar uralardadr (Vorobreff & Roonan, 1990, s. 250-254): Monte edilen mesnet ve bina strktr arasnda, Dikmeler ve mesnetler arasnda, st kiriler ve dikmeler arasnda, Paneller ve tayc metal ereve sistem arasnda.

196

Genellikle kadar llen

dikme deerle

mesnet olduka

kskalarndaki kayma, 0.3 mm.e kktr. Dikme esneme derzlerinde bu deer, (0.1 mm. - 1.0 mm. aras) olduka byktr( ekil 4.99). Dikme ve cam kenarlarndaki kayma oran 0.1 mm. - 0.5 mm. arasndadr. (Verilen bu deerler Avustralyada. seilen
ekil 4.89 Giydirme Cephe Dikme ve Kaytlarnn Birlemesi (Lancashire, 1982)

22

prototip

cepheyi

SIROWET yntemiyle test etmek suretiyle elde edilmitir(Vorobreff & Roonan, 1990, s. 250-254).

4.4.2.3 Szdrmazlk Giydirme gelmektedir. cephelerde Buralarda sznt sznt malzemeler aada arasndaki aklanan derzlerde nedenlerden meydana dolay

olumaktadr(Vorobreff & Roonan, 1990, s. 53): Kinetik enerji; yamur damlalarnn rzgarn salad momentum yardmyla ak derzlerden ieri girmesi mmkndr. Derzlerin dar olmas iddetli yamurda bile az sayda damlann ieri girmesine neden olur. Kinetik enerji sayesinde suyun derz ierisine girmesinin engellenmesi derze rzgar kesici konulmas ile salanabilir. Yzey gerilmesi; yamur suyu derzdeki yatay veya az eimli yzeylerin altna yzey gerilmesi etkisi ile ince bir tabaka halinde yaparak ilerleyebilir. ounlukla yatay dorultudaki geni derzlerde bu tr sznt sz konusudur. Bu tr szntlar derz st kenarnda damlalk oluturularak nlenebilir. Rzgar basnc; daha nce belirtilen sznt mekanizmalar belli baz basit nlemlerin alnmasyla nlenebildiinden ounlukla retim ve montaj hatas

197

bulunan derzlerde sorun olmakta, buna karn rzgar basncndan kaynaklanan sznt btn derzler iin geerli olabilmektedir. Derzin i ve d yzlerine farkl basnlarn etkimesi derz tasarmnda zmlenmesi gereken en nemli sorunlardan biridir. Rzgar almad durumda d ve i ortam yaklak ayn atmosfer basncnda iken, rzgar olduunda d ortam basnc artmakta ve dengeyi salamak zere d hava, cephe yzeyi zerinde bulabilecei tm geitleri zorlamaktadr. Ayn zamanda hava ile birlikte yamur damlalar da derz iine girmeye zorlanacaklardr. Bu etkiyi kaldrmak iin Basn Dengeli Sistem kullanlr. Yerekimi; rzgar etkisi olmadan yamur damlalan dey dorulruda veya eimli bir yzey zerinde aaya akar. Yzeye ters eim verilerek su akm engellenebilir. Kapilarite (Klcallk); yamur suyu, ak derz geniliinin az olmas durumunda kapilarite etkisiyle derz iine ilerler. Derz ara kesitinde bir boluk oluturulmas bu etkiyi ortadan kaldrr. 4.4.2.4 Is Yaltm Ve Kondensasyon Metal ereveli giydirme cephe uygulamalarnda s yaltm, camlarda s cam kullanarak, doramalarda izole doramalar ile kaplama blmlerinde de eitli (paslanmaz elik, metal sandvi panel, granit v.b.) malzemelerle yaplabilmektedir. Alminyum btn dier vasflar ile en mkemmel dorama malzemesi olmasna ramen, yaln hali ile kullanldnda direkt s kayb bakmndan hemen hemen en ktsdr. ereve yzeyi, toplam pencere yzeyinin ortalama % 10 15 civarndadr. Issal ynden sahip olduu bu dezavantajlar aluminyum profillerin izole edilmesi ile zmlenmitir. Is yaltml aluminyum profillerin retiminde ana prensip i ve d mekana bakan yzeyde ayr ayr profiller kullanlarak bunlar birbirine mmkn olduunca az s ileten bir malzeme ile balamaktr. Bu bariyerler pencerelerin karlayaca tm

198

yklere, doa artlarna mukavemet edecek kadar salam, aluminyum ekstrzyon hassasiyetine uyum gsterecek kadar kk l toleranslar ile imal edilebilecek ve ayrca s kprs oluturabilecek tesbite ihtiya olmakszn, i ve d profilleri birbirine balayabilen ve de en nemlisi yapsnn tamamen farkl olmasna ramen birlikte alaca aluminyuma intibak edebilen ve aluminyuma eit genleme katsaysna sahip bir malzeme ( ekil 4.90) olmaldr (Oktu, 1992, s.20-26). Is yaltm bariyeri olarak kullanlan plastik malzemelerin yeterli mekanik mukavemete gerekmektedir. sahip nk i olmalar ve d

aluminyum profiller bu yaltm kprleri ile balanm olup tm ykleri bu plastik paralara aktarmaktadr. Bu bakmdan yaltm profillerinin, lkemizde gne altnda koyu renkli aluminyum profillerin yzey scaklklarnn 140Cye kadar
ekil 4.90 Is zolasyonlu Alminyum Profil Detay (Oktu, 1993, s.15)

ykselebildikleri dnlerek 200 Cde yumuamayan malzemelerden ve deforme yaplm olmayan olmas

gerekmektedir (Oktu, 1993). Camlarda s yaltm iin ise s camn eitli tipleri ile bir zm getirilebilmektedir. Yksek yaplarn cephelerinde kullanlan camlarn rzgar yklerine dayankl olmas ve s geirgenlik direnlerinin az olmas istendiinden bu tip cam yapmlarnda s yaltm teknolojisi ile temper teknolojisi birlikte kullanlmaktadr. ki ayr camn arada bir hava boluu brakmak suretiyle birletirilmesi ile s camlar yaplr. ki cam arasnda, kenarlarda en ite metal bir ereve vardr. Bu erevenin iinde Silikajel denen, iki cam arasndaki havann nemini emen bir madde bulunur. Metal erevenin cama bakan yzeylerinde, ince bir erit halinde

199

Butin denilen, cam metal ereveye tutturan eleman mevcuttur. havann d havayla ilikisini kesmek iin de iki camn en d kenarlar Tiyakol denilen madde ile kaplanr. ( ekil 4.91)

Butin

ereve Silikajel Tiyakol

ekil 4.91 ift Cam Kesiti (Oktu, 1993)

Yksek binalarda kullanlan ift camlarn d yzeylerindeki camlarda, rzgar yklerine dayanabilmeleri iin temperli reflekte camlar kullanlr. Camn reflekte yzeyi, d camn i, yzeyine yaplr. Aksi takdirde hava koullar nedeniyle zaman ierisinde camn grntsnde bozulmalar, lekelenmeler oluabilmektedir. Direkt s kayplar en fazla cam yzeylerinden oluur. ift camlar arasndaki hava boluunun kalnl camn K katsaysn deitirmektedir (Tablo 4.14) (Oktu, 1992, s.26).
Tablo 4.14 Cam Kalnlklarna Bal Olarak ift Camlarn K Deerleri

ift Cam Arasn. Hava Tab. K. 6 mm. Hava Tabakas 9 mm. Hava Tabakas 12 mm. Hava Tabakas

ift Camn K Katsays 2,8 kcal/m2h C 2,6 kcal/ m2h C 2,3 kcal/m2h C

Tablo 4.15 Camlarn Kalnlklarna Gre Cam Plaka Boyutlar

Cam Tr Dz Float ngerilmeli Yanstc ngerilmeli Lamine

Maksimum Kalnlk (mm.) 25 19 12 10

Max. En ve Boy mm. 3180 x 4600 1800 x 4000 2000 x 4200 2000 x 4200

200

Ancak hava tabakasnn maximum kalnl 19mm. olabilmektedir. Zira 19mm.den daha geni bir aralkta i ve d scaklk farklar ile aradaki hava hareket edebilmekte, s tanarak yaltm kabiliyeti azalmaktadr(Oktu, 1992, s.20-26). Aada (Tablo 4.15) farkl cam trlerinin gnmzde retilebilen maksimum kalnlklar ve boyutlar verilmitir (Aygn, 1992, s.13) . Kullanlacak ift camlar, retildikleri yer ile monte edilecei yer arasnda ykseklik fark varsa, camn yapld yerdeki hava basnc ile gidecei yerdeki hava basnc arasndaki fark nedeniyle camn tama esnasnda yolda patlamamas iin camlar kenarlarndan ilerine hava alacak ekilde delinmelidir. nk iki cam arasndaki hava basnc ile d hava basncnn ayn olmas gerekir. Camlar nakledildikten sonra delikler kapanmaldr. Ayrca ok scak havalarda ift camlar antiyeye gnderilmeden nce ayn ekilde delinmeli, antiyede tekrar kapatlmaldr. Aksi takdirde cam yzeylerinde, Yap Kredi Plaza rneinde olduu gibi eilmeler meydana gelebilmektedir. Giydirme cephe sistemlerinde pencere kuanda s yaltm salayan en basit sistem iki yzeyde normal geirgen dz cam kullanlarak elde edilir. Bu uygulamada, s yaltm sadece aradaki hava boluu ile salanr. nk normal dz camlarda s yansmas ok az olup dalga boyu kk olan s radyasyonu kolaylkla i mekana geer. Normal ift cam nitede radyasyon geirgenlii 0.73 gibi yksek bir orana ulamaktadr. Giydirme cephe sistemlerinde, gne radyasyonunun etkin olduu blgelerde aranlan fiziksel zelliklerin normal geirgen dz cam plakalardan oluan ift cam nitelerle salanmas mmkn deildir. Bu nedenle ift cam nitelerin dzenlenmesinde gne kontrol camlar kullanlmas zorunlu hale gelmektedir. Kaplama pla olarak cam ile beraber metal kaplama plaklar da kullanlaca durumlarda, eer metal ereveli giydirme cephe arkasnda aynca bir s yaltm yaplmyorsa, metal kaplama plaklarnn s iletkenliklerini azaltacak trden kesitlere sahip olmalar gerekmektedir. Is yaltmndan sonra dikkat edilmesi gereken husus,

201

bununla balantl olarak younlama sulardr. Havada bulunabilecek max. nem miktar scaklk ile doru orantldr. Yksek scaklklarda hava daha fazla su buhar tutabilmektedir. % 100 rlatif neme tekabl eden scaklk derecesi olan i noktasnn altna den havadaki su buhar younlar ve ilenme (kondensasyon) meydana gelir. Scaklklar farkl ortamlar arasndaki iletken bir yzeyde kondensasyon scak tarafta olur. Bununla beraber scak tarafta bir hava akm meydana gelir. Bu akm souk yze yakn ortamda yukardan aaya doru olur. Bu da kondensasyonun yzeyin alt noktalarnda balamasna neden olur. Scaklk ve nem uygun bir ortamda oluursa kondensasyon Youma aadan yukarya doru devam eder. Buna bal olarak kondensasyon sularna mani olmak iin; ncelikle havada varolan nemi veya i ve d yzey scaklklar arasndaki fark azaltmak gerekir. Bunlardan en kolay kontrol edilebilen i ve d yzey scaklk farknn azaltlmasdr. Bu da kondensasyon olabilecek yzeyde yaplacak s yaltm ile mmkndr. Yaplacak s yaltm youma yzeyindeki yzey ssn arttrarak yzeydeki i ve d scaklk farkn azaltm olacaktr. Bu husus ayn zamanda enerji tasarrufu da saladndan ekonomik de olmaktadr. Younlamann nlenmesi ve nlenemedii hallerde ise youma suyunun yapda bir tahribata neden olmadan atlmas gerekmektedir. Bu parapetlerde byk nem kazanmaktadr. Bu detaylarn doru zlmemesi durumunda ise parapet arkasnda nem olumaktadr. Buna kar bir nlem alnmad zaman binalarda nemli hasarlar meydana gelebilmektedir. Ortamn scak ve souk blgeleri, ortamn rlatif nemi bu detaylar etkilemektedir. Aadaki tablo 4.16da binalarda s kaybnn bina yksekliine bal olarak yap blgelerinde ortalama dalm grlmektedir (Oktu, 1992, s.20). lkemiz dnda yaplan aratrmalara gre s yaltm tedbirleri alnmam binalarn stlmas iin gerekli enerjinin %50'si pencere ve kaplardan kaybolmaktadr. Pencerelerdeki s kayplar, direkt s kayplar ve hava kaaklardr.

202

Tablo 4.16 D Elemanlarnda zel Tedbir Alnm Binalarda Ortalama Is Kayplar Bina Ykseklii (m) 0-8 8-20 20-100 100> D Duvar Kayplar (%) 20-25 25-30 30-40 40-20 at Kayplar (%) 30-20 20-8 5-1 Bodrum Kayplar (%) 30-20 20-7 4-1 Pencere ve Kap Kayplar (%) 20-35 35-55 55-60 60-80

Bina ykseklikleri ve enerji fiyatlar artarken hava kaaklar ile s kaybnn nemi de yksek binalara paralel olarak artmaktadr. Pencerelerde direkt s kayb ile hava kaaklarnn birbirine oran evre koullarna, iklime ve bina yksekliine bal olarak deimektedir. Hava kaaklar yoluyla s kaybnn nlenmesi direkt s kaybnn nlenmesinden ok daha ucuz ve basittir. Aratrmalara gre hava kaaklar ile s kaybnn en az %20si ek masrafa gerek kalmakszn sadece bilinli imalat ve montaj ile halledilebilir. Cephe yzeyindeki basn arttka hava kaaklar da artmaktadr. Bir dier nemli hava kaa pencereler ile bina arasndaki derzlerden olmaktadr. Farkl iki malzemenin bu birleme noktasnda farkl alaca aktr. Bu sebeple bu noktalarda bir atlak meydana gelecek ve bu atlak hava kaana sebep olacaktr (Oktu, 1992, s.20). Alnmas gereken nlemler ise blm 4.de aklanmtr. 4.4.2.5 Ses Yaltm Ses, titreimle oluur ve ayn yolla da iletilir. Ses kayna havay titretirir ve bu titreim dalgalar arptklar cisimleri de titretirerek veya yansyarak yol alr. Grltnn sal tehdit eden bir unsur olduu kabul edilmektedir. Bu bakmdan, binalarn da istenmeyen seslere ve grltye kar fonksiyonlarna uygun olarak izole edilmeleri gerekir. Giydirme cepheler asndan yakltmzda, dtan gelen seslere kar yaltm cephe sisteminin fonksiyonellii asndan olduka nemlidir.(Tablo 4.17)

203

Desibel ile llen sesin grlt iddeti olarak insan zerinde brakt etki, 120 dB ar verici ortam, 90 dB zarar verici ortam, 60 dB rahatsz edici ortam, 10 dB huzur ortam olarak kabul edilir.
Tablo 4.17 Grlt kaynaklar (Ylmaz, 1989, s.218) Grlt kaynaklar kaynaklardan gelen grltler Bro ekipman grlts, Mekanik servislerden gelen grlt. D kaynaklardan gelen grlt -ehir trafii grlts, - Demiryolu grlts, - Uak grlts, - Atmosfer olaylarndan kaynaklanan grltler, - Yakn endstriyel kaynaklardan gelen grlt.

Metal cephe kaplamalarnda direkt ses yaltm problemleri yannda metal levhalarn ses dalgalar sebebi ile titremesi ve bunun neticesi olarak nlamas problemi vardr. Bunu da nlemek iin metal levhalarn arkasna ses yutucu zel plakalar yaptrmak veya iki aluminyum levha arasna enjekte edilmi polietilenden olumu zel kompoze levhalar kullanmak gerekir ( rn. Alucobont levhalar ). Buradan da anlalaca gibi ses yaltm yapabilmek iin prensip ses dalgalarnn bir yzeyde emilmesi (minimum dzeye indirilmesi) veya sndrlmesidir. Prensip olarak ses geirimsizlik, yaltm malzemesinin younluu ve kalnl ile doru orantldr( rnein, kurun, ta duvarlar iyi bir ses yaltm pladr ). 4.4.2.6 Gne Kontrol Saydam elemanlar, ait olduklar mekann gereksinmelerine gre k ve grnt salayan elemanlardr. Giydirme cephelerde de pencere ve parapet kuaklarnda ounlukla saydam elemanlar kullanlmaktadr. Pencere kuanda, camn en yararl zellii olarak tanmlanan k ve grnt salama olana veren saydamlk zellii nemlidir. Ancak bu zelliin yansra s yaltmnn salanmas da n art olarak ortaya kmaktadr. Cam giydirme cephe sistemlerinde pencere kua yzey oran, geleneksel yap sistemlerine kyasla (% 15 - 25) nemli lde artmtr (~ %50). Bu art s yaltm, gne kontrol gibi yap fizii sorunlarn da beraberinde

204

getirmektedir (Anl & Balda, 1992, s.36-39). Bu konu Is Yaltm Ve Kondensasyon ksmnda da ele alnmtr. Camda gne kontrol, Gne Kontrol le lgili nlemler ksmnda ele alnacak olan, camn renk ve k yansmas, k geirimi, gne enerji aktarm ve s geirgenlik katsays, glgelenme emsali parametreleri ile belirlenir. ok katl yksek binalardaki giydirme cephelerde kullanlan saydam

malzemelerin banda cam gelmektedir. Binalar ykseldike, ykseklie bal olarak artan meteorolojik etkenler ve geni cephe yzeyleri, normal boyutlardaki binalarda grlmeyen yksek rzgar ykleri, yatay hareketler ve ssal genlemelere neden olmaktadr. Bu sebeplerden dolay yksek binalarn giydirme cephelerinde normal camlar kullanlamamakta, yerine renkli, reflekte ve normal cama gre 4 kat daha fazla dayanrnh camlar kullanlmaktadr. Bu camlar gvenlik camlar olarak da adlandnlan Lamine ve T emperli camlardr: Temperli Cam; cam plan stma blmne dner silindir platformlar zerinde girip, yzey ss 620 Cye kadar arttrlr. Gerekli sya ulaan cam daha sonra, eer cam ekilli ise kalp blmne girer. Istma sisteminde yumuayan cam plaa burada istenen ekilin verilmesinden hemen sonra, cama ani souk hava verilerek oklanr. Bu ilem yatay ve dey olarak yaplabilmektedir. Bylece camn yzeyinde bir gerilme oluur. Bu gerilme temperli cama normal camdan 4 kat daha fazla mukavemet kazandrr. Temperlemede en nemli ey cam plan uniform olarak stlp, soutulmasdr. Aksi takdirde yzeyde oluacak farkl gerilmeler nedeniyle cam patlayabilir. Patlama sonucu cam ufak paracklara blnr. Bu paracklarn kenarlar keskin deildir. Trkiye'de on yl nce, yksek yaplarda maliyetinin lamine cama gre daha dk olmasndan dolay temperli cam kullanlmaktayd. Fakat Avrupada temperli camn kullanlmas, temperleme ileminin camn molekler yapsn bozduu gerekesiyle yasaklanmtr. ok katl yksek binalarda kullanlan reflekte camlar yurt dndan plakalar halinde getirilip, istenen siparie gre kesildikten sonra temperlenip daha sonra

205

isteniyorsa ift cam haline getirilir. Avrupa lkelerinde binalarda 5. kattan sonra lamine camn kullanlmas zorunluluu getirilmitir (Oktu, 1993). Lamine Cam; iki cam arasna PVB ( polivinil btral ) konulmas suretiyle yaplmaktadr. Camlar eer ekilli ise ekillendirildikten sonra aralarna PVB konulur. Sonra belli bir sya kadar stlmak suretiyle PVB ve camlar birletirilir. Lamine camn temperli camdan daha pahal olmas, lkemizde temperli camn kullanmn daha yaygn hale getirmitir. retici firmalar, camlar yurt dndan belli boyutlarda getirmekte ve gelen siparilere gre kesim yapmaktadrlar. Bir yksek binada giydirme cephe yapmaya karar veren bir mimarn, giydirme cephede kullanaca camn rengine gre hangi boyutlarda ithal edildiini renmesi, cephe modlasyonunun ve cam boyutlarnn tasarm ile, bu ithal edilen cam plakalarndan en fazla istifade etmesini ve fireyi azaltmasn salar. Bylece mimar reticiye verecei cam boyutlar ile kesilecek cam plaklarn firesini en az seviyede tutabilir. Bu, zaten pahal bir retim olan giydirme cephe uygulamasnn maliyetini drmek iin dikkat edilmesi gereken bir noktadr. rnein Malatya non niversitesi Hastanesi'nde, bu konunun yeterince dikkate alnmamas sonucu %40 fire verilmitir. Doal olarak retici, gerekli cam boyutlann oluturmak iin verdii bu firenin maliyetini de mteriden almaktadr(Oktu, 1993). Camn mukavemetinin yannda % 85ini meydana getirdii cephenin gne kontroln de salamaldr. Bu da camn renk ve k yansmas, k geirimi, gne enerjisi aktarm ve s geirgenlik katsays - glgelenme emsali parametreleri ile belirlenir. 4.4.2.7 Yangn Korunumu Ykseklii 22 mtlden daha az binalarn cephelerinde zorunlu bir nlem n grlmemektedir(Oktu, 1993). Daha yksek binalarda ise ncelikle boucu duman ve gazlarn, daha sonra alevin dier katlara geii 1,5 saat geciktirilmeye allmaktadr.

206

Kargir parapet elemanlar, yangnn dier katlara cephe zerinden geiini nleme bakmndan faydaldrlar. Cephe kaplamalarnn parapet nnden geirilmesi durumunda parapet nnde katlar arasndaki ilikinin duman geirmeyecek ekilde kesilmesi de cepheler ile ilgili nemli bir husustur(Oktu, 1993). Bu amala bina tayc kirii ile giydirme cephe arasnda kalan boluk, kiri hizasndan metal plakalar ile kapatlr. Yangnla ilgili bilgiler blm 4.5.3de ayrntlaryla aklanmaktadr. 4.4.2.8 Temizlik Tm cephe sistemleri iin gerekli olan bina cephelerinin temizlik problemini ncelikle kirlenmeyen sonra homojen kirlenebilen cephe oluturma sorunu olarak ele almak gerekir. Bundan sonra da kolay temizleme olanaklar salamak eklinde ele alnmaldr. zm aramadan nce kirlenmenin olumasn incelemek uygun olur. Cephe kirleri havada uuan tozlarn bina yzeyine yapmas ile olumaktadr. Tozlarn kolay tutunamayaca przsz bir yzeye sahip olan aluminyum, cephe kaplamalar bakmndan en iyi zmlerden biri olarak gsterilmektedir.

ekil 4.92 Bina Yksekliine Bal Cephe Kirlenme Oran ( Oktu, 1993).

Bina ykseldike rzgarn iddeti aratacak ve buna bal olarak 20 mtlden yksek bina cephelerinde kirin tutulmas daha zor olacaktr (ekil 4.92). 100

207

mtlden yksek blmler ise ok daha az kirlenirler. Binann 20mtle kadar olan blmnde trblans nedeniyle toz birikimi artmaktadr. Genel olarak hakim rzgar ynne dik olan cepheler en fazla kirlenen, paralel olan cepheler ise en az kirlenen yzeylerdir. Ancak hakim rzgara paralel yzlerdeki girinti ve kntlar toz tutucu zellik gsterirler. Bu durumda zayf rzgarlar da tozlar rzgar istikametindeki yzeyde ( ekil 4.93 -a ) ( Oktu, 1993), kuvvetli rzgarlarda ise aksi yndeki yzeylerde birikirler ( ekil 4.93 -b ) ( Oktu, 1993).

ekil 4.93 kntl Cephelerin Kirlenme Durumlar ( Oktu, 1993)

Yamur doal bir temizlik eleman olarak grev yapar. Ancak yamur damlalarnn, bina yzeyine ilk arptklar blgeden szlerek aaya inmeleri sonucu hz yavalamakta, ylma sebebiyle de kirlenme olmaktadr. Yamurun temizleyici etkisine engel olmamak iin cephe tasarmnda, yamuru emsiye etkisi ile homojen olmayan biimde glgelendirecek kntlardan kanmak gerekir( Oktu, 1993). 4.4.2.9 Derzlerde Performans Kriterleri Derzlerin, metal ereveli giydirme cepheyi oluturan elemanlarn birleim yerlerinde bulunmas, cephenin performans kriterlerinin (genleme ve hareketler, s ve kondensasyon yaltm ve szdrmazlk gibi) salanmasnda byk bir rol oynamaktadr. Bu adan derzlerin de performans ltlerinin incelenmesi faydal olacaktr. Derzlerin tam olarak kendilerinden beklenenleri yerine getirmeleri iin u

208

kriterlere sahip olmalar gerekir(Cansun & Aygn, 1991, s.50): - Derzler karlaabilecekleri her trl fiziksel ve kimyasal koulda konumlarnn gerektirdii ileve gre hava, su, s, ses, alev, duman ve dier etkenlere kar yeterli geirimsizlie sahip olmaldrlar. - Rzgar ykleri ile birlikte cam ve opak panel arlklar karsnda oluabilecek farkl gerilme durumlarnda zgara bileenleri yeterli rijitlikte olmal, ykler bileenlere dengeli bir ekilde aktarlmal ve bylece fazla deformasyon ve titreimden dolay derzlerin performans olumsuz ynde etkilenmemelidir. - Yapsal haraketlere ve sl genlemelere kar nlem alarak, zgara elemanlar ile panellerin, derzlerin etkinliini azaltmadan birbirinden bamsz hareket etmesine olanak tannmaldr. - Derz performans cephe sisteminin retim ve montaj tolerans snrlar iindeki boyut ve ekil sapmalarndan etkilenmemelidir. - Derzler cephe sisteminin bakm ve onarmn kolaylatracak ekilde oluturulmal ve sklp taklmas ksa srede ve gvenlik ynnden sakncaszca gerekleebilmelidir. - Derzler belirtilen hizmet mr sresince niteliklerini koruyabilmelidirler. - Metal yzeylerin kaplamas bozulmamal ve derz estetik ynden dier cephe bileenleri ile uyum salayarak bina grnm ile btnleebilmelidir. 4.4.3 Performans Kriterlerini Salayan Sistemler Uyguland binadaki kullanclarn konfor artlarn d kabuk olarak tam anlamyla yerine getirmesi, giydirme cephenin, performans kriterlerini olabildiince gerekletirmesine baldr. Blm 4.4.2 Performans Kriterlerinde anlatlan

209

performans kriterlerinin salanmas, giydirme cephenin eitli blmlerinde uygulanacak olan eitli sistemlerin uygulanacak binann corafi durumuna gre doru seilmesi ile olacaktr. Baz blmlerde, farkl durumlarda uygulanmas daha iyi sonu veren, ayn amal birka sistemin bulunmas, yaplmas gereken sistem seiminin nemini arttrmaktadr. Aadaki blmlerde metal ereveli giydirme cephelerde, eitli performans kriterlerinin salanmas amacyla mevcut olan genleme ve hareketlerle ilgili sistemler aklanacaktr: 4.4.3.1 Stick Sistem (ubuk Sistem)

ekil 4.94 Stick Sistem (Oktu, 1992, s.340-342)

Bu sistemde bina cephesine belirli aks aralklaryla dey ubuklar aslr. Bu dey ubuklarn aralarna yatay kaytlar monte edilir ve cam iten veya dtan monte edilebilir. lkemizde yaygn biimde kullanlan bu sistem, yatay ve dey hareketlere kar uyumu zayf, montajda hata yapmaya elverilidir. Her profil montajnn bina cephesinde yerinde yaplmas bakmndan ve yksek binalarda hava artlarndan etkilenme ve yksek irtifada tam kontrollu alma zorluu dolaysyla montaj da zel bir itina gsterilmesi gerekmektedir. Bu nedenlerle bu sistem byk oranda yatay ve dey hareketlere maruz kalan byk yzeylere sahip yksek binalar iin tavsiye edilmemektedir. Buna karn yapm maliyetinin dier sistemlere oranla daha dk olmas lkemizde bu sistemin tercih edilmesinin balca nedenidir(Oktu, 1992, s.340-342) ( ekil 4.94 ).

210

4.4.3.2 Panel Sistem

ekil 4.95 Panel Sistem (Oktu, 1992)

Bu sistemde cam giydirme cephe dorama elemanlar (yatay ve dey tayc metal profiller) tanabilir bir-iki aks ve bir kat yksekliinde elemanlar halinde atlyede hazrlanr, camlar takl bir ekilde, paneller halinde antiyeye getirilir ve zel ekipmanlarla yapya monte edilir. ( ekil 4.95) Panel sistem, imalatn atlyede yaplmas ve her trl kontroln cephe elemanlarn yerlerine monte etmeden zeminde gereklemesi sonucu cephe geirimsizlii bakmndan da en iyi neticeyi vermektedir. Yatay ve dey bina hareketlerine tam uyum salar. Ancak pahal bir sistemdir. ( Stick sistemden yaklak 3 kat daha pahaldr) Bu nedenlerle lkemizde henz uygulanmamtr. Dnyadaki rnekleri arasndan Cesar Pellinin Plaza Tower binas ve White Arkitekter grubunun Oslo Plaza binas bulunmaktadr. abuk bitirilmesi gereken binalar ok hzl montaj olana salamas nedeniyle ekonomik olmaktadr. Zira kaba inaat safhasnda doramalar caml, tam bitmi olarak hazrlanp, aadan yukarya ok hzl bir ekilde monte edilebilirler. Bu sayede haftada 1500-2000 m2 dorama kullanma hazr halde monte edilebilir. Sistemde, detaylandrma gerei ngrlen yatay ve dikey derzler sonucunda profil detaylar oalmakta ve dolaysyla sistem maliyeti artmaktadr. Ancak montaj iinin abuk yrmesi, hava artlarndan az etkilenme, geirimsizlik ve montajn bina ierisinden yaplmas bu sistemi avantajl duruma getirmektedir.

211

4.4.3.3 Yar Panel Sistem

ekil 4.96 Sears Tower

ekil 4.97 Sabanc Center

Bu sistemde paneller kat baznda, yatay eritler halinde hazrlanm kat boyunda byk bir panel gibidir. Her kat kendi iinde bamszdr ve her katn cephesini kaplayan cephe eleman bir btnlk gsterir. Demonte olarak antiyeye getirilip burada ubuk sistemde olduu ekilde yerinde monte edilmekte ancak dikey profiller kat baznda yatay profiller ile balanarak sistem kattan kata monte edilen bir srekli eleman ekline dnmektedir (Tmay, 1991). Camlar antiyede iten veya dtan taklabilir. Bu sistemde stick sistemin ekonomik taraf ile panel sistemin yksek yaplar iin nemli bir zellii olan, bina hareketlerine uyum kabiliyeti birletirilmitir. Binada meydana gelen genlemeleri her katta absorbe edebilen bu sistem A.B.D. de son 15 yl iinde aralarnda terr saldrsnda yklan World Trade Center ve Sears Tower (ekil 4.96)n da bulunduu birok binada uygulanmtr. Trkiyedeki ilk uygulama ise Sabanc Center (ekil 4.97)dir (Oktu, 1992, s.342). Tespit Elemanlar: Giydirme cephe tayc elemanlarn bina tayc strktrne balayan metal elemanlardr. Tespit sisteminin ncelikle, montajda binann akl ve terazi hatalarn giderecek ekilde ayarl ve de geni cephelerde de genleme hareketlerine msaade edebilir zellikte olmas, gerekmektedir(Oktu, 1993).

212

ekil 4.98 Metal ereveli Giydirme Cephe Tespit Detaylar (Anl & Balda, 1991)

Tespit elemanlar yanlzca demelerin cepheye bakan yzlerinde veya deme yzlerinde ve betonarme parapetlerde bulunmaktadr. Giydirme cephenin binaya montaj iin, beton dkm ileminden nce galvaniz kaplama veya paslanmaz elik tespit paralar, profil boyutlarnn ekonomik olarak saptanmas bakmndan genellikle kat yksekliinde dikey ve yatay yklerin alnmas asndan parapet ve kiri yzeylerine, beton dkm ileminden nce yerletirilir. 4.4.4 Szdrmazlk le lgili Sistemler ok dz ve kesintisiz bir yzeye sahip olan cam-metal giydirme cephelerde szdrmazlk cam yzeyler ile tayc elemanlar arasndaki derzlerin su geirimsizliiyle salanr. Derzlerde geirimsizlii salayan; kapal sistem, vardr 4.4.4.1 Kapal sistem Bu tr zmler d ortam suyunun derz zerinden aktlarak uzaklatrlmas ve derzlerin d yznn basn farklarna karn szdrmaz olmas ilkesine dayanr. Derz iine su szmayaca varsaym yaplr, dolaysyla tolerans snrlar ok dardr ve ok sk retim ve montaj denetimi gerekir. Szdrmazlk malzemesi ynnden iki

boaltmal ve havalandrmal sistem, basn dengeli sistem eklinde 3 farkl sistem

213

farkl uygulama vardr:

ekil 4. 99 Kapal Sistem Macun Uygulamas

Elastik Macun Uygulamas; Izgara bileenleri ve cam arasndaki derzin szdrmazl elastik bir macun ile salanr. Yksek binalar ve rzgar basncnn fazla olduu durumlarda uygulanmas sakncaldr. Macunun ekilme ekli derz performans ynnden nem tar. Ayrca macun malzemesinin uzun sreli mor tesi nm ve nem karsnda elastisitesini ve zelliini kaybetmemesi gerekir. Macun uygulamalarnda minimum derz genilii u bant ile belirlenir: Wmin. = (M / F) x 100 Wmin. : Minimum derz genilii M: Hareket genilii ( mm. ) F: Macun hareket tolerans faktr (%). Malzeme tr ile birlikte basn, ekme ve kesme gibi derzin gerilme durumuna baldr. Wmin. binann kullanm aamasndaki minimum derz geniliidir. Ancak projede belirtilen derz genilii yapm aamasnda projeye uygun olarak retilse bile sl genleme gibi nedenlerle yine de sapmalar olacandan yapm aamasnda istenilen derz genilii yle saptanabilir: Wc = M + Wmin Wc: Derzin yapm aamasnda olmas gereken genilik ( mm. ) (Cansun & Aygn, 1991)

214

Genelde lkemizde pencereler ile bina arasndaki derzlerden su almamak iin dey yaan yamurun doal yollarla darya atlmasn temin eden detaylar uygulanmaktadr. Ancak bu ekilde rzgar ile hava kaana engel olmak mmkn deildir. Ayrca 8m.den yksek binalarda yamur, cephe yzeyine al geldiinden trblans ile su almasna da engel olunamamaktadr. Pencere bina derzlerindeki hava kaann nlenmesi iin bu derzlerin srekli olarak elastikiyetinin muhafazas iin bir Sealer (macun) ile izole edilmesi gerekir. Burada Sealer, teknolojisi bakmndan drt konuya dikkat edilmelidir: - Derz en az 5mm. veya daha byk olmaldr. (maksimum 20 mm.) - 1 cm.ye kadar olan derzlerde doldurma derinlii derzin geniliine eit ve 1 cm.den byk derzlerde yaklak geniliin yars derinlikte olmaldr. - zolasyon macunu ayr dzlemdeki yzeye ayn anda yapmaldr. - zolasyon macununun uygulanm kesiti drtgen olmal gen olmamaldr. Hava kaa kanal bir de cam ile cam sktran pencere eleman ( contalar, elastik macunlar ) arasndaki derzlerdir. lkemizde genellikle camlar, cam macunu denilen bezir, stbe, slyen karm bir macunla monte edilmektedir. Ancak, bu macun iklimsel koullara yeterince dayankl olmadndan bir ka yl iinde camdan ayrlmaktadr ve cam ile erevesi arasnda bir derz olumaktadr. Byk yzeyli camlarda basn ve emme ile meydana gelen cam plan hareketleri nedeni ile macunun camdan aynmas ok daha sratli olmaktadr. Esasen lkemiz dnda klasik cam macununu dolgu olarak kullanp, d yzeyden sadece 3x3 mm.'lik bir silikon macun uygulamas ile btn bu sorunlar zlmtr. Bu uygulama pencerenin bu kanaldan su almasna. ve camlarn vibrasyon sebebi ile knlmasna da engel olmaktadr (Oktu, 1992, s.24-25). Son yllarda dnyada uygulanmaya balanan Strktrel Silikon giydirme

215

cepheler, camlarn panel veya yar panel giydirme cephelere silikon mastiklerle yaptrlmas yntemiyle yaplmaktadr(ekil 4.100 ). Burada, drtkenar silikon ve iki kenar silikon eklinde iki uygulama sz konusudur:

ekil 4.100 Secco Structa S Detay (Grer, 1991)

Drtkenar silikon ynteminde, cam plan drt kenan da silikon mastiklede tespit edilmektedir. ki kenar silikon uygulamasnda ise, yatay veya dey iki kenar normal talarla, dier iki kenar ise silikon mastikle tespit edilmektedir. Drtkenar silikon uygulamasnda ift cam kullanm sz konusu ise iki cam arasna grnmeyen mekanik tespitIer uygulanmaktadr. Conta Uygulamas; elastik macun uygulamasnda olduu gibi burada da su tmyle cephe sisteminin dnda tutulur. Bu amala derzlerde neopren, silikon veya EPDM gibi malzemelerden yaplan contalar kullanlr. Cam ve bask lamas arasnda sktnlarak yerletirilen contalarn performans yerletirildii metal bileenlerin tolerans limitleri iinde olmasna baldr. Cam ve bask lamasnda izin verilen snrlar iinde oluabilecek yzeysel sapmalar, genlemeler, bzlmeler vb. karsnda contalar ilevlerini yerine getirmelidir. Tayc sistemde braklan cam yuvalarna elastik fitiller aracl ile yerletirilen ift cam nitelerin, metal tayc ile temas etmemesi gerekmektedir. Bylece gerek yap strktrnn deformasyonlarndan cephe tayc sistemine iletilen deformasyonlarn, gerekse giydirme cephe tayc sisteminin kendisinde oluan deformasyonlarn cama aktarlmadan elastik fitiller aracl ile nlenmesi salanabilir ( ekil 4.101) (Cansun & Aygn, 1991, s.57) .

216

ekil 4. 101 Kapal Sistem Conta Uygulamas (Cansun & Aygn, 1991, s.58)

Contalar derz tasarmnda etkisi unutulmamas gereken elemanlardan biridir. Gnmzde derzlerde szdrmaz eleman olarak mastikler yerine elastomer malzemeden retilen srekli contalar kullanlmaktadr. Contalar, mastiklerde olduu gibi aderans yerine, zerlerine uygulanan basn yardmyla szdrmaz duruma gelirler(Cansun & Aygn, 1991, s.54-55) . 4.4.4.2 Su Boaltma Ve Havalandrmal Sistem Bu tr zmlerde derzin d yznde herhangi bir nedenle sznt olabilecei gznnde bulundurularak derz iinde en ksa yoldan ve en ksa srede sznt suyunun derz ierisinde toplanarak darya iletilmesi iin ek bir nlem alnr. Su, kaytlarda cam nitelerin oturduu blmde toplanr ve yatay bask profillerin deki, korunmu delikler yardmyla darya verilir veya dikmelere iletilir. Delik genilikleri yzey gerilimi yoluyla ieriye su almasn nleyecek ekilde yeterince geni yaplr. (ekil 4.102). Suyun boaltlmas ayrca dey olarak da dikmeler yoluyla yaplabilir. Kaytlar zerinde toplanan su dikmelerde bulunan kanallara doru ynlendirilir. Ancak bu durumda kaytlardaki su dzeyi ift cam nitesi alt kenarna kadar ykselmemelidir. Toplanan suyun dikme ve kaytlarn kesime noktalarndan szmas buralara yerletirilen contalarla nlenir. Conta kalnlnn belirlenmesi kaytlardaki sl genlemeye gre yaplmaldr. Kayt profil kesitine, aka yardmc olmak zere eim

217

verilmesi de daha etkin boaltma salar(Cansun & Aygn, 1991, s.57) .

ekil 4. 102 Su Boaltmal ve Havalandrmal Sistem (Cansun & Aygn, 1991, s.59) .

4.4.4.3 Basn Dengeli Sistem Bu tr zmde szntnn en nemli nedeni olan rzgar basnc dengelenerek kontrol altnda tutulmaya allr. Dier bir deyile derz sistemindeki hava boluklannn d ortam basncna uyum salamasna allr. Bylece suyu derz ierisine zorlayan net hava basnc ortadan kalkm olacaktr.( ekil 4.103)

ekil 4. 103 Basn Dengeli Sistem (Cansun & Aygn, 1991, s.59)

Sistem bileenleri ekil olarak su boaltmal sistemdekilere benzemekle birlikte korunmu deliklerin ve derzin d ve i szdrmaz noktalarnn konumlar ve ilevleri ynnden nemli farklar bulunur. Damlalk, rzgar kesici ve ters eim gibi nlemler yardmyla rzgar basnc dndaki nedenlerden kaynaklanan szntlarn kontrol ve derz d szdrmaz noktasndan ieri szabilen sular yeniden darya ynlendirme

218

olana su boaltmal sistemde olduu gibi burada da bulunmaktadr. lk fark derz gerisinde hava geirimsizliinin salanmasdr. kinci fark, derz iindeki boluklarn blmelere ayrlmasdr. Rzgar cephe zerine etkidiinde tm cephe ayn anda rzgar basnc ile yklenmez. Bu durumda, daha yksek basn alan cephe blgelerindeki derz boluklarnn iindeki yksek basncn daha alak blgelere doru ilerleyerek dengeyi bozmas ve buralardan ieriye su emilmesini engellemek zere derz boluklarnn belli aralklarla birbirlerinden ayrlmas gerekir. Ancak cephe dzlemi zgara yardmyla doal olarak modllere ayrldndan ek bir nlem alnmaz. nc fark ise, korunmu deliklerin dzenlenmesidir. D basncn bir zgara modl ierisine yalnzca tek bir delikten verilmesi modln drt kenarnda ki derzlerdeki basnlarn ayn anda ykseltilmesi iin yeterli olmaz. Bu yzden drt kenarnda da eit basn olumasn salayacak bir dzenleme dengeyi gerekletirebilir. Ancak dikmeler zerinde korunmu delik bulunmasnn gl nedeniyle yalnzca kaytlarn alt kenarlarnda daha sk aralklarla yeterli boyutlarda delikler alr(Cansun & Aygn, 1991, s.57) . 4.4.5 Is Yaltm ve Kondensasyon le lgili Sistemler 4.4.5.1 Parapetli Sistemler Is yaltm: a) Parapetin i yznde ( ekil 4.104 - a ), b)Parapetin d yznde ( ekil 4. 104 - b ), c) Parapetin bnyesinde (izole tula, ytong, vb.) (ekil 4.104 - c ), d) Giydirme cephe bnyesinde (ekil 4.104 - d ) olabilir (Oktu, 1993). Is yaltmnn parapet veya duvar i yznde olmas halinde; gerekli s yaltm salanabiliyorsa ve s yaltm malzemesi su buharn geiriyorsa younlama yaltm tabakas ierisinde veya hemen arkasnda olacaktr. Bu hem s yaltm malzemesinin yaltm fonksiyonunu olumsuz ynde etkileyecek hem de binada hasara neden

219

olacaktr. Is yaltm malzemesi, nne konulacak buhar difuzyon direnci yksek bir katman ile desteklenerek buhar geirmez hale getirilmi ise yap elemanlarnda bir hasar olmayacak, ancak i ortam nemi ykselecektir. Bunun giderilmesi iin iklim artlarna gre i mekann havalandrlmas veya nemin zel cihazlarla normal seviyesinde tutulmas gerekir.

ekil 4. 104 Is Yaltmnn Konumlandrlmas (Oktu, 1993)

Yaltmn parapet veya duvar bnyesinde veya d yzde yaplmas halinde, yaltmn buhar geirgenlik direncinin kk olmas, buharn gemesine msaade etmesi, bir baka deyile nefes almas gerekir. Bu halde younlama cephe kaplamas ile yaltm malzemesi arasnda olacaktr. Bunun iinde ara boluk hem havalandrlmal, hem de olas ar younlamalara veya sznt sulara kar boaltma nlemleri alnmaldr(Oktu, 1993).

220

Parapet nne denk gelen blmlerde, giydirme cephe ile bina tayc strktr arasndaki boluktan faydalanlarak, s yaltm malzemeleri konulmaktadr. Parapet n camlarnda, pencere camlarnda olduu gibi ift cam uygulamas yaplmadndan burada, camn i yzeyinde oluacak kondensasyonun giderilmesi hemen hemen olanaksz olmaktadr. Bu durumu ortadan kaldrmak iin ( gerek s yaltm zerinde, gerekse cam yzeyinde oluacak kondensasyonu kontrol altnda tutmak iin) u nlemler alnabilir(Akyrek, 1989, s.185): - Parapet boluu da havalandrlabilir; - Is yaltmnn scak yzne uygun bir buhar kesici konarak binadaki i buharn youma dzlemine ulamas engellenebilir; - Oluan kondensasyon suyunun drenaj salanabilir; - Yukardaki nlemlerin hepsi birden uygulanabilir. ok katl yksek binalarn d cephelerindeki parapetlere denk gelen camlarda da temperli reflekte camlar kullanlmaktadr. Gne radyasyonunun etkisi ile 100 C gibi scaklk derecelerine ulaabilen parapet ara boluunda, yaltm malzemeleri, plastikler, boyal yzeyler, emprenye edilmi ahap, yaptrclar vs. gibi malzemeler uucu bileikler yaymakta ve bu bileikler ie bakan reflektif (yanstc) kaplamalar zerinde organik kondensatlar oluturabilmektedir. Bu bileikler, balangta ok ince fakat homojen olmayan bir film tabakas oluturmaktadr. Camlarn periyodik temizlenmesinin yaplabildii durumlarda sorun yaratmayacak olan bu birikimler parapet boluklarnda cam temizlii yaplamad iin zamanla kaln tortulara dnerek renk ve grnt bozukluklarna neden olmaktadr. Bu olumsuz koullar giderebilmek iin parapet n camlarna Folyolama denen ek bir ilem daha yaplmaktadr. Camn i yzeyi siyah plastik bir madde ( Folyo ) ile kaplanr. Bu madde hem camn arkasndaki s yaltm malzemelerini gne nmlarndan korur hem de camn gece-gndz scaklk farklarndan dolay patlamasn nler. nk camn ve betonun snma ve souma sreleri farkldr. Cam betona gre daha abuk sour. ki eleman arasndaki bu fark nedeniyle, camn daha ge soumas iin camn arka yz folyo ile kaplanr. Folyo emilen sy tutar ve bylece beton ile bir uyuma gidilmi olur (Oktu, 1993).

221

4.4.5.2 Parapetsiz Sistemler Bu sistemde giydirme cephenin bir blm effaf veya dolu olarak parapet grevi grr. Tm cephe zerinde tayclar, effaf ve yan effaf blmlerde yeterli yaltm salanmsa youma olmayacaktr. Yeterli yaltm salanmamsa, normal nemde i yzeyde bir youmadan kanmak olanaksz olacaktr ve bu durumda youma sularnn alnaca bir sistem uygulanmaldr. Bu da iki ekilde yaplabilmektedir: Birincisi suyun derhal dar atlmasdr. kincisi ise youma suyunun yeterli kesitteki buharlama kanallarna alnp doal olarak buharlamann salanmasdr. kinci yntem rlatif nem orannn yksek olduu durumlarda buharlama ok zor olacandan uygun olmamaktadr (Oktu, 1992).

ekil 4. 105 ift Binili (a) ve Orta Binili (b) Sistem (Oktu, 1992).

lkemizde en ok kullanlan i ve dta ift binili sistem tek veya birka katl binalar iin uygun ise de yksek binalar iin yetersiz olup, yksek binalarda d basnla skan orta binili sistemin kullanlmas uygundur.( ekil 4. 105) 4.4.6 Cephe Sisteminin Bina Tasarmna Etkileri Cephe sisteminin yap tasarmna etkileri aada alt balklar altnda aklanmtr.

222

4.4.6.1 Giydirme Cephe Sistemlerinin Seim Kriterleri Blm 4.4.1.1de deinilen Prekast Giydirme Cepheler ve Metal ereveli Giydirme Cepheler arasnda Tablo 4.18 de aklanan avantaj ve dezavantajlara gre tercih yapan tasarmc ykseklik artyla beraber metal ereveli sistemleri tercih etmektedir. Metal ereveli giydirme cephe sistemleri son yllarda, zellikle prestij yaps olarak gerekletirilen ok katl yksek yaplarnda, fonksiyonel ve estetik gerekelerle yaygn bir kullanm alan bulmutur. Bunun gerekeleri aadaki gibi sralanabilir: zgr tasarm yapabilme olana, Modern ve estetik grnm, Yapldktan sonra hi bakm istemeyen ve uzun mrl malzeme, Yapm ve montaj kolayl sayesinde inaat alannda zamandan tasarruf ok katl binalarda ve iklim artlar uygun olmayan lkelerde d cephe

salamas, kaplamas olarak Element Fassade sistemi seilerek fabrika artlarnda binann tm projesi paralar halinde retilir. antiye ortamna sadece montaj ii kalr. Montaj da ksa bir srede tamamlanarak, i meknlarda yl boyu alma imkan salanm olur. Giydirme cephelerde, tasarm olanaklar ve kullanlan kontrol camlar (konfor cam) sayesinde, ieriye giren s ve kontrol edebilmek kolay olmas. Uygulamada ve daha sonra kullanmda karlalan sorunlar, uygulama aamas ncesinde gerekli ve yeterli zmlerin oluturulmamasndan kaynaklanmaktadr. Salkl bir giydirme cephe sistemi, tasarm ile balayan uygulamaya giden ve her aamada titizlikle bir alma isteyen bir sretir. Giydirme cephe seiminde gz nnde bulundurulmas gereken kriterler drt balkta toplanmtr:

223

Tablo 4.18 Prekast Betonarme Giydirme Cepheler le Metal ereveli Giydirme Cephelerin Avantaj ve Dezavantajlar
Metal ereveli Giydirme Cepheler AVANTAJLARI Hafif olmalar, buna bal olarak da nakliye ve antiye ierisindeki tanmalar Montaj esnasndaki kontrol edilebilirlikleri Estetik ynden kullanld binaya prestij imaj salamas Prekast Giydirme Cepheler AVANTAJLARI - Betonarme sandvi paneller, katlar aras cephede bu tr bir boluk bulunmay ve betonun yangna kar olan dayanm gz nne alndnda, gerekli derecede yangna kar dayankldr. Bu cephelerde 2 saate yakn bir yangn geciktirme oran elde edilmektedir. - Byk boyutlar, dikmelerin veya dier eklem blmlerinin olmay nedeniyle dier giydirme cephelere oranla ok daha az parann monte edilmesi ve daha az saydaki derzin macunlanmas sonucunu dourmaktadr. Bu balamda montaj sresinin ve maliyetinin daha dk kald anlamna gelmektedir. - Prekast betonarme panellerin hazr olarak antiyeye getirilip sadece montaj iinin antiyede yaplabiliyor olmas, metal ereveli giydirme cephelerin baz sistemlerinin de (Stick Sistem) bu olanann olmay betonarme panelleri avantajl duruma getirmektedir. DEZAVANTAJLARI Yangna kar ynetmelik gerekliliklerine uymak iin arka parapet duvarlarna ihtiya duyarlar. Metal ereveli giydirme cephelerde, ok katl yksek binalardaki hareketlere kar cephenin uyum gsterebilmesi asndan ayr bir nem tayan derzler, retim ve montaj esnasnda ok iyi iilik gerektirmesi bakmndan dezavantajldr. DEZAVANTAJLARI Paneller, metal ereveli giydirme cephelere oranla daha ar olup bunun sonucu bina tayc sistemine daha ok l yk getirmektedir. Panellerin metal ereveli giydirme cephelere oranla daha hantal olmalar, panellerin yksek katlara tanmasnda ve buralarda monte edilmesinde zorluklar yaratmaktadr.

Binaya likin Kriterler; bina ykseklii, binann fonksiyonu, binann stmahavalandrma sistemi ve rejimi, binann grsel kalifikasyonlar (evreye uyum, prestij yaps olma vb.) - Dey profillerin ald ykn bina ykseklii ve rzgar hz ile doru orantl olmas, yksek binalarda artan rzgar yklerinin profil boyutlarnn artmasna neden olaca unutulmamaldr. Yksek binalarda giydirme cephelerin, zaten olduka fazla olan bina ykne daha az etki etmesi iin mmkn olduunca hafif olmalar istenen

224

bir zelliktir. Bu nedenlerle profil boyutlarn, baka bir deyile cephe l ykn, arttrc etkenlerden kanlmaldr. - Yatay telenmelere kar dier tayc sistemlere oranla daha rijit olan sistemler ( rn. Tbler Sistemler ), bina giydirme cephesinin de buna bal olarak yatay telenmelere daha az maruz kalmasn salar. Dier sistemlerin ise ( rn. ereveli Sisteler) ayn koullarda yatay telenme limitleri daha st snrlarda olduundan, bu tayc sistemlerin uyguland yksek binalarn giydirme cepheleri de daha ok yatay harekete maruz kalacaktr. Bu bakmdan giydirme cephenin uygulanaca binann tayc sisteminin yatay telenmelere olan rijitlii, giydirme cephenin maruz kalaca yatay hareketlerin limitini belirleyecektir. Bu limitin boyutu, giydirme cephenin ne oranda bu hareketlere esnek olmas gerektiini belirleyecek, bu da Blm 4.4.1.2de anlatlan metal giydirme cephe sistemleri arasndan bir seim yapmakta nemli bir kriter olacaktr. - Enerji kaynaklarnn kstl ve pahal olduu yerlerde gerekli s yaltmlarnn yaplmas, binann stma-havalandrma bakmndan kullanm maliyetini olduka azaltacak ve belki de, aksi takdirde oluabilecek olumsuz konfor koullar nedeniyle olabilecek kullanc rahatszlklarn ortadan kaldrm olacaktr. Fiziksel evreye likin Kriterler; binann konumu, binann bulunduu blgedeki hakim rzgar hz, binann bulunduu blgedeki ya miktar, binann bulunduu blgedeki gece-gndz scaklk farknn bykl, cephenin performans kriterlerinde nemli yer tutar. - Kapal derz sisteminde, d ortam suyunun ieri giremeyecei, aktlarak uzaklatrlaca ve derzlerin d yzlerinin basn farklarna kar szdrmaz olaca dnldnden ve bu nedenle de derz ierisine su girme olasl bulunduu durumda, buna kar ek nlemler alnmadndan dolay bu sistem rzgar basncnn ok az olduu blgelerde bulunan binalar iin uygundur. Bu sistemde kullanlacak elastik macun ve conta uygulamalar, Blm 4.3de Elastik Macun Uygulamas ve Conta Uygulamas balklar altnda incelenmitir.

225

- Su boaltmal ve havalandrmal sistem, bir sznt olabilecei ve derz ierisine su girebilecei gz nne alnarak tasarland iin ek nlemleri mevcuttur. Bu nedenle suyun girebilecei tahmin edilen ve fazla yal blgelerde uygulanmas iyi sonu verecektir. Rzgar basncnn de trblanslarn ok olduu yerler ve cephelerde, bu sistemdeki su boaltma deliklerinden rzgar yardmyla su girme olasl bulunduundan uygun deildir. - Basn dengeli sistemde, su boaltmal ve havalandrmal sistemin zelliklerinin yan sra, derz ii ve derz d hava basnlarnn dengelenmesi ile derz ierisine hava akm girmesi de engellenmitir. Bylece su boaltma deliklerinden trblanslar yoluyla d ortam suyunun girmesi de engellenmi olmaktadr. Bu zellikleri nedeniyle basn dengeli sistem, yksek binalar ve rzgar basncnn fazla olduu blgeler iin en uygun derz sistemidir. Giydirme Cepheye likin Kriterler; - ift cam uygulamalarnda mesnet aklna bal olmakszn sehim miktarnn maksimum 8 mm. olmas ngrldnden, mesnet akl arttka bu snn gememek iin profil boyutlarnn arttrlmas gerekmektedir. 'Binaya likin Kriterler bal altnda anlatlan sebeplerden mesnet aklnn, cepheden beklenen grevleri karlayacak optimum dzeyde tutulmas tavsiye edilmektedir. - Stick sistem byk oranda yatay ve dey hareketlere maruz byk yzeylere sahip yksek binalarda, yatay ve dey hareketlere kar uyumunun zayf, montajda her elemann bina cephesinde yerinde yaplmas nedeniyle hata yapmaya elverili olmas nedeniyle kullanlmas uygun deildir. Ancak yatay ve dey hareketlerin nemli boyutlarda olmad binalarda kullanlabilir. - Panel sistem, yatay ve dey bina hareketlerine tam uyum salamas, imalatnn atlyede yaplp kontrollerinin montajdan nce atlyede veya antiyede yaplabilmesi nedeniyle cephe geirimsizliinde iyi sonu vermesi bu sistemi yksek binalar, iin

226

en uygun sistem yapmaktadr. Ancak maliyetinin dier sistemlere gre daha fazla olduu gz nne alnmaldr. - Yar panel sisteme gelince, bina hareketlerine kar, panel sistemin zelliklerini gstererek uyumlu olmas, maliyetinin ise panel sistemden daha ucuz olmas bu sistemin tercih sebebi olmaktadr. - Panel, yar panel giydirme cephelerde, drt kenar silikon uygulamasnda kullanlacak ift camn kenarlarnda, ift cam oluturan iki cam arasna gzkmeyen mekanik tespitler uygulanmaldr. Buna ramen yksek binalardaki yksek rzgar basncnn bu uygulamay zorlad unutulmamaldr. Eer mutlaka silikon uygulamas sz konusuysa, sistemin daha gvenli olmas asndan 2 kenar silikon uygulamas yaplmaldr. - Yksek binalarda ykseklikle artan s kayplar bu konu iin zel nlemler alnmasn zorunlu hale getirmektedir. Is yaltmnda alminyum profiller yaln hali ile etkisiz kaldndan, blm 4.3de, Is Yaltm ve Kondensasyon bal altnda anlatlan, i ve d mekana bakan alminyum yzeylerini ayr ayr profiller kullanarak ve bunlar birbirlerine mmkn olduunca az s ileten, mekanik mukavemeti yksek bir malzeme ile balayan s yaltml alminyum profiller, hem s yaltm hem de kondensasyon sorununa bir zm olarak kullanlmaldr. - Yksek binalarda kullanlacak camn rzgar basncna dayankl olmas iin lamine veya temperli olmas gerekir. Temperli camn lamine cama gre daha ucuz olmas, maliyet gz nne alndnda tercih sebebi olmaktadr. Kullanlacak gvenlik camn, ift camn d yznde bulunmas, gelecek rzgar basncn karlayabilmesi asndan gereklidir. Herhangi bir krlma durumunda temperli camn ufak paralara paralanarak dalmas ve dklmesi, cephenin bu blmnn, cam yenilenene kadar ak kalmasna neden olacaktr. Lamine camlarda ise bir krlma durumunda cam iinde bulunan folyo sayesinde kendini tayabilmekte ve dalmamaktadr. Bu zellik, istenildii anda., istenilen boyutlarda gvenlik cam

227

elde etmenin zorluu dnldnde lamine camn gerekli zaman sreci ierisinde fonksiyonunu belirli llerde yerine getirmesini salamaktadr. - Seilecek ift camn, binada uygulanmas dnlen stma-havalandrma rejimine ve binann fonksiyonuna bal olan,. istenen s geirgenlik deerini (K katsays) salayabilmesi iin, cam ara boluunun 19 mm.den byk olmas gerekiyorsa, cam ara blmesi, ek bir camla veya effaf bir folyo ile blnerek 2 veya 3 ara blme ile oluturulmaldr. Bylece istenen K katsaysna camn yaltm zellii bozulmadan ulalm olacak ve de hava tabakasnn artmas ile daha iyi bir ses yaltm yaplm olacaktr. Ara boluun SF6 gaz ile doldurulmas ile daha etkin bir ses yaltm elde edilebilir. Yapma likin Kriterler; cephe iersinde kullanlacak gerekli malzemelerin, cephenin nerelerinde ve nasl uygulanmas gerektii, cephenin etkinlii asndan bilinerek tasarmc ve konusundaki uzman ekiplerce zmlenmelidir. 4.4.6.2 Alnmas Gereken nlemler Cephe sistemi ve bina ilikisinde gerekli konfor artlarnn salanabilmesi iin alnmas gereken nlemler aklanmtr. Ses Yaltm le lgili nlemler

Ses yaltm ayr bir konu olup, s yaltm ile kartrlmamal, s yaltm yaplnca sese kar da bir yaltmn olutuu dnlmemelidir. Ancak tayn, camyn gibi s yaltm malzemeleri ses yutucu olarak da kullanlabilirler. Bu tip cephe sisteminde kullanlan ift cam nitelerin ses yaltm kapasitesi, belirli titreimler iin (100 3100 hz ) 6 mm.lik camlar ve 12 mm. hava boluundan oluan nitelerde ortalama 32 db. civarndadr. ki camdan oluan bir s cam ok iyi bir s yaltm perdesi oluturduu halde ses yaltm kabiliyeti ihmal edilecek kadar azdr. 6 mm. tek kat bir dz camn ses yaltm deeri 33 dB iken, d yz 6 mm. ve i yz 4 mm. ve ara boluu 12 mm. olan bir

228

s camn ses yaltm deeri sadece 34 dB. dir. Cam bnyesi iinde ses yaltm deerinin arttrlmas iin iki yol vardr: Birincisi, cam kalnlklarnn arttnlmas ( d cam 10 mm.ye karldnda yaltm deeri 40 dB ), ikincisi ise iki cam arasndaki mesafenin arttrlmasdr. Is yaltm iin bu mesafe nax. 19 mm.e kadar arttrlabilmektedir. Bunun zerindeki ara mesafelerde hava, scak ve souk yz arasnda harekete balar ve camn s yaltm deeri azalr. Bu nedenle ara boluk arttrlrken her 15mm.'de bir, bir cam veya plastik perde kat daha ilave ederek hem s hem de ses yaltm deerleri istenildii dzeye getirilebilir. Ayrca aradaki camlar arasndaki boluun SF 6 gaz ile doldurulmas da ses yaltm iin bir alternatiftir. Parapet nnden serbest geen veya parapetsiz giydirme cephe sistemlerinde aluminyum profiller arasndaki aluminyum kaplama blmlerinde yeterli ses yaltm salanmas iin panonun birbirine elastik bir ekilde balanm iki tabakadan olumas gerekir. Bu iki tabaka arasndaki s ve youma problemleri blm 4.4.1 Metal ereveli Giydirme Sistemler blmnde alt balk olarak aklanan Is Yaltm ve Kondensasyon le lgili Sistemlerde ki, Parapetli sistemlerde anlatlmtr. Ayrca kaplama plaklarnn veya profillerinin de tayc sistemle ilikisi ile tayc sistemin binaya tesbiti de ayn amala elastik silikon veya neopren contalarla yaplm olmaldr. Bylece ses titreimlerinin binaya aktarm engellenmi olur(Oktu, 1993). Gne Kontrol le lgili nlemler Renk ve Ik yansmas; yaygn olarak kullanlan bronz, gri, yeil renkli

camlar, camn bnyesine katlan metaloksitler yardm ile cam ktlesinin renklendirilmesi ile elde edilir. Pek ok renkte cam % 5 'den ( mat olarak kabul edilir ), % 55e ( yksek yansmal olarak kabul edilir) kadar yansmal olarak bulunmaktadr. Renkli camlarda gne kontrol mekanizmas, cam ktlesinde bulunan renk verici maddelerin cins ve miktarlanna gre gne radyasyonunun emilmesi esasna dayanr.

229

Ik Geirimi; % 100 k geirimine sahip bir camdan, cam ktlesinin

tamamen renklendirilmesi veya bir yzeyinin renkli yanstc tabaka ile kaplanmas yoluyla % 9dan, % 66ya kadar k geirimi olan camlar elde edilmektedir. Dk bir k geirimi gn boyunca ve yazn bile yapay aydnlatma gerektirecektir. Bu da daha ok enerji kullanmna, yapay n yarataca s nedeniyle soutma yknn ve maliyetinin artmasna neden olacaktr. Bu tip sorunlarla karlamamak iin k geirgenlik miktarna iin banda karar verilmeli ve istenen k geirme miktar binann fonksiyonu incelenerek (Weitman,1991, s.119-123), i mekanlardaki aydnlatma gereksinimine gre camlarn k geirgenlikleri gz nne alnarak saptanmaldr. Renkli camlar k geirgenliklerine gre yeil, bronz ve gri eklinde sralanmaktadr. Gne Enerjisi Aktarm: Bir giydirme cephe sisteminin tamamnda, normal

dz cam gibi, gne radyasyonuna kar korunmasz bir cam kullanlrsa, gne radyasyonunun % 72 'si camdan ieri aktarlm olacaktr. Bu durum, zellikle yaz aylarnda gerek bina kullanclar iin konforsuz bir ortamn olumasna neden olacak. gerekse de binann ekonomik kullanm asndan byk bir olumsuzluk yaratacaktr. Bu nedenlerle gne enerji geirimi az olan bir cama gereksinim duyulmaktadr. Fakat gne enerjisi aktarm azaldka k geirgenliinin de azald grlmektedir. Gne enerjisinin kontrolu iin eitli kaplamalar kullanlmaktadr(Weitman, 1991, s.119-123): Metaloksit Kaplama: - Eer ihtiya % 35 k geirgenlii ise, bu tip kaplamal camlarla % 38-40 gibi iyi olmayan bir toplam enerji aktarm elde edilir. - % 19 toplam enerji aktarm isteniyorsa, bu tip kaplamal camlarla bu % 9 k geirimi elde edilebilir. Kymetli Metallerle Kaplama: stenen % 35 k geirgenlii ise, bu tip kaplamal camlarla % 20 enerji % 19 enerji aktarm isteniyorsa, bu tip kaplamal camlarla % 27 k geirimi aktarmna ulalabilir.

230

elde edilebilir ki bu deer metaloksit kaplamal camlarla elde edilebilen deerin 3 katdr. Bu kaplamalarn k geirgenlikleri her zaman toplam eneji aktarmndan fazladr. rneklerden de anlald gibi kymetli metallerle kaplanan camlarn teknik performanslar metaloksit kaplamal camlarnkinden daha stndr. Dier taraftan metaloksit kaplamal camlar daha ucuz olmakla kalmayp, sert kaplama olduundan reflektif camn tek olarak ithal edilip, baka bir lkede ift cama dntrlme olana vardr. Kymetli metal kaplamalar ise yumuak kaplama olduundan, temperlenmi tek camlar dnda bu olanak yoktur ve ancak s cam olarak satn alnabilir. lk alm bedeli dk olan metaloksit kaplamal camlarla kaplanm bir binada stma, soutma, aydnlatma yatnm ve iletme maliyetleri daha fazla olacaktr. Kymetli metal kaplamal bir camla kaplanm bir binada ilk maliyetin yksek olamasna ramen, dier dem yaltm ve iletme maliyetleri dk olacandan, uzun vadede maliyet daha dk olacaktr. Is Geirgenlik Katsays ( U ) W / m2 K - Glgelenme Emsali: U deeri, birim scaklk farknn yaratt ve s iletkenlii yoluyla yazn dardan ieriye, kn ise ieriden darya s ak miktardr. Gne enerjisi, yaz aylarnda darda havann ieriden daha scak olmas nedeniyle camdan ieriye s iletkenlii yoluyla girmektedir. Bu enerji U katsays ile hesap edilmektedir. Bu katsay ne kadar dkse sonu okadar iyi olmakta ve binada daha az soutma yk olumaktadr. Gne enerjisi radyasyonu yoluyla enerji aktarm sadece gndz sz konusuyken, U katsays gece de sz konusu olmakta ve k aylarnda tam ters ynde olumaktadr. Bylece bu katsay ne kadar kkse, bina iinde stma yk de o kadar az olmaktadr. U deeri 5,8 W /m2 K olan tek camla, s yaltm sorununu zmek mmkn olmadndan bugn en azndan U deeri 3 W /m2 K olan 12 mm. hava boluklu

231

normal s camlar kullanlmaktadr. zellikle eneji kaynaklarnn snrl ve pahal olduu lkelerde U deeri 1,5 W /m2 K civarnda olan s camlar kullanlarak s transferinin yar yarya azaltlmas ve enerji tketiminde tasarruf yaplmas salanmtr. Bu deere ulamak iin ift cam ara boluunun kuru hava yerine argon gaz ile doldurulmas ve kaplamann kymetli metallerle yaplmas gerekmektedir. ift camlar blm 4.4.2.4 Is Yaltm Ve Kondensasyon bal altnda incelenmitir. U deerinde yaklak % 36 'lk bir azalma salayacak dier bir yol da, metaloksit kaplamaya ek olarak cam yzeylerinin birini dk yaynml Low E ( Low Emissivity ) kaplamalarla kaplamaktr. Low E kaplamal camlar, bina dndan gelen ksa dalga gne enerjisini ieri geirirken, gne enerjisinin arpt eyalarn yzeylerinde oluan ve stma sistemleri, yapay klandrma ve binada yaayanlardan kaynaklanan uzun dalga s radyasyonunu dar brakmazlar ve bu enerji tekrar ieriye yanstlr. Kymetli metallerle kaplamal camlarda ise Low E kaplamaya gerek yoktur. nk bu kaplamalar Low E kaplamann kazandrd avantajlar salamaktadr. Ancak gne kontrol camlarnn k geirgenliklerine bakarak gne kontrol etkinliklerine karar vermek yanltc olur. Bu nedenle camlarn gne kontrol etkinlii deerlendirilirken glgeleme katsaysna gre karar verilmelidir. Gne enerji kontroll camn toplam enerji aktarmnn, 3 mm. saydam tek camn s geirgenlik katsays olan 0,87 'ye blnmesiyle elde edilen bu katsay, toplam enerji aktarmnn azalmasna parallel olarak azalmaktadr (Weitman, 1991, s.119-123). 4.4.6.3 Cephe Tasarmnda Malzeme Seimi ok katl yksek yaplar, tasarm, uygulama, iletme bakmndan gelimi teknolojileri, bilgi birikimlerini ve mali kaynaklar ile dier yap trlerinden daha ayrcalkldrlar. Bakm, onarm ve yenileme ilemleri de benzer koullarla gerekletii iin bu tr binalarda dayankllk (drabilite) ve servis mrnn aratrlmas zel bir nem tar ve binann maliyeti ile birlikte ele alnmas gerekir.

232

ekil 4.106 Toplam Maliyet

Yaplarn maliyeti, ekil 4.106da grld gibi yapm ve kullanm maliyetlerinin toplamdr. Bunlardan yapm maliyeti, arsa, proje, malzeme, iilik ve alt yap maliyetlerinden, kullanm maliyeti ise iletme ve bakm- onarm maliyetlerinden oluur. Kullanm maliyeti, yapm maliyetine baldr ve genellikle yapm maliyetinin artmasyla azalr. ok katl yksek binalarn bakm ve onarm hem mali kaynaklar hem de binann ilevi bakmndan nemlidir. Yap eleman veya yap malzemesinin dayanklln ver buna bal olarak kullanm mrnn nceden tahmin edilmesi, onarm yaplacak zamann yaklak olarak bilinmesi demektir. Bu da mali kaynaklarn zamannda ve bilinli kullanm bakmndan nemli bir kazanmdr. Ayrca onarm zamannn nceden tahmini, binann bu iler iin organizasyonuna ve onarm ilemlerinin bilinli ve sistemli ekilde gereklemesine olanak salayacaktr. ok katl yksek yaplarn atmosfer etkilerine ak elamnlarnda dayanklln aratrlmas ve kullanlan malzemenin mrnn tahmini iin at ve d duvar elamanlar, ayr ayr ele alnmal ve genel drabilite aratrmas yntemleriyle aratrlmaldr. Bu almalarda, farkl deney programlar ve baz yeni deney yntemlerine gerek duyulur. nk yapy oluturan malzemelerin mekanik, fiziksel ve kimyasal zellikleri, genel olarak nceden bilinir yada mevcut deney yntemleri ile laboratuar koullarnda aratrlr. Oysa bu malzemeler, sistem iindeki yerini aldktan sonra atmosfer etkileri ve dier malzeme etkileyici etkilerle karlar. Bunun iinde asmosferik etkiler ve neden olduklar hasar mekanizmalar baz n

233

kabullerle sadeletirilir ve saysal hale getirilir. Birok giydirme cephe sistemi, tayc ksmlarn oluturan yatay ve dey profillerin meydana getirdii dikdrtgen karolajlarn arasndaki boluklarn metal, granit, mermer v.b. paneller ve cam ile doldurulmasyla oluur. Karolaj giydirme cepheye karakteristik grnn verir (Ellison, s.151). Modern cam ve metal giydirme cephelerin, bina d kaplamasnn yapm iin makine ile yaplan, prefabrike olarak imal edilen ve antiyelere datlan bir eleman olarak alglanmas, bu teknolojik ilerlemeler iin bir gei oluturmutur. Bu yeni teknoloji btn bina arlnda ve maliyetinde azalmalara sebep olmutur (Kelley, 1990, s.60-68). Giydirme cephe trlerinden metal ereveli giydirme cepheler ise verdikleri Hitech imaj ve de bunun binaya kazandrd prestij- imaj ile daha ok uygulanmaktadr. Giydirme cepheler, bina tayc strktrnden bamsz olmas, kendisini tamasn salayan metal profillerden ve kaplama elemanlarndan oluan ve dier geleneksel yaplara gre daha hafif olan yaps, montajnn sratle yaplabilmesi ve de estetik ynyle tercih sebebi olmutur. Binalarn artan kat adetlerine paralel olarak, cam ve metal teknolojilerinin gelimesi, cam ve eitli metallerin cephede kullanlmasn n plana getirmitir. nk bina arl ne kadar azaltlabilirse o kadar ok kat kma olana olmaktadr. Malzeme veya elemann servis mrnn belirlenmesi iin ncelikle performans zelliklerinin ve performans kriterlerinin belirlenmesi gerekir. Performans zellii malzeme veya elemann alabilir durumda olduunu belirleyen fiziksel, kimyasal veya mekanik herhangi bir zelliidir. Performans kriterleri ise malzeme veya elemann performans zelliinin nitelik veya nicelik olarak herhangi bir seviyesidir. Performans kriterleri ise: Statik, Genleme ve hareketler, Szdrmazlk, Is yaltm ve kondensasyon, Ses yaltm, Gne Kontrol, Yangn Korunumu, Temizlik, Derzlerde performans kriterleri eklinde sralayabiliriz.

234

Malzemenin dayankll ise, malzeme, yap bileeni veya yap elemann yap sistemi iindeki servis yeteneini belirli zaman iinde srdrebilme zelliidir. Hasar etkeni ise, malzeme, yap bileeni veya yap elemann karakteristik, performansna olumsuz etki yapan etken veya etkenler grubudur. 4.4.6.4 Cephe Sisteminin Bina Tasarm Asndan Deerlendirilmesi Tasarm Aamas: Tm yap retim srelerinde olduu gibi, yapnn bir btn olarak ele alnp, dier yap bileenleri (duvar, at vb...) gibi, giydirme cephenin en ince detayna kadar dnld bir aamadr. zellikle, binann fonksiyonuna ve mimarn isteklerine ve beenilerine gre cephe tasarm yaplr. Bu aamada, en nemli grev de biz mimarlara dmektedir. Tasarmcnn ana grevi, binann cephesini rtmeyi deil, cephe yapmak olmaldr. Cepheyle ilgili kararlar, tasarmn ilk aamalarndan balayarak ele alnarak yapnn tasarmn tamamlayan bir paras olarak dnmez isek, binann cephesini tesadflerle olumu bir tasarma brakrsak, cephe bittiinde istemediimiz grntler ve problemlerle karlaabiliriz. stenmeyen yatay ve dey hatlar, Gereksiz blntler, Giydirme cephede bir araya gelen farkl kaplama malzemeleri arasnda uyumsuzluklar, Uygun olmayan tasarm, yanl hesaplamalar ve yanl boyutlandrmalar sonucu; boyutlar uygun olmayan camlarn krlmas, tahkik hesaplarnn yetersizlii ya da profil seiminde hata sonucu rzgar gcnn cepheyi uurabilmektedir. Giydirme cephe yaplrken alminyum profillerin scaklk deiimleri ile uzayp ksaldn gz nne almak gerekir. Dey dikmelerde 2 katta bir dilatasyon derzi uygulanrken tm yatay kaytlarn iki tarafna da yatay genleme lastii konulmaldr. Bu nlemler alnmadnda cephe ses kartr. Binann oturmas ya da elamanlarda ykler altnda l deiiminin tolere edilebilir snrlarn stne kmas halinde yatay ve dey llerde deime sonucu camlarda krlma, aralarda alma ya da skma olmaktadr.

235

Cam fitillerli E.P.D. (kauuk esasl) deilse boyu ksalr, rr, su almaktadr. Bilinsiz ve lzumsuz detay uygulamas gereksiz malzeme kullanmn getireceinden bouna masraftr. Uygulamadan kaynaklanan hata ve sorunlar azaltmak iin konusunda uzman ekiplerle almak, tasarm aamasnda verilen kararlarn doru olmas nemlidir.

Malzemeden kaynaklanan sorunlar ise kullanlan vida, conta vb. malzemenin yaratt sorunlardr: Giydirme cephede paslanmay engellemek iin paslanmaz elik inoks vida kullanlmas mecburidir. Normal elik vida 10 yl iinde alminyumla kimyasal tepkimeye girer ve vida zelliini kaybeder. Camlar yere dmeye balar. Ayrca d cephede kullanlan camlar temperli olmaldr. Bylelikle cam krklar para tesiri yapmaz. te yandan temper, cam yzeyi zerinde deformasyon yaratr. Cephede alglanan deformasyonsuz dzcam, temper olmadn gsterdii iin hataldr.

Nasl her bir bina kendi iinde farkl problemlere sahipse ve bunlarn zm iin de farkl yaklamlara ve zmlere gereksinme gsteriyorsa, her bir giydirme cephede de malzeme ve detaylarda farkllklar oluur. Bu nedenle de giydirme cephe trnn seimi binadan ve cepheden beklenenlerle balantldr. Her giydirme cephe trnn kendine has zellikleri mevcuttur. Bu zelliklerden hangilerinin yaplmas planlanan bina iin uygun olduunun belirlenmesi, giydirme cephenin, gereksiz tasarmlar sonucu, yapm montaj aamasnda kabilecek sorunlarn ortadan kalkmasn ve ilk yatrm maliyetinin gereinden fazla olmamasn ve de ileride kabilecek hasarlarn minimuma indirilmesini salayacaktr. Buradan da seilecek cephe trnn onarma yatknlnn nemi ortaya kmaktadr. Daha iyi evreler iin daha kaliteli uygulamalar ve daha salkl ve daha iyi dnlm detaylar gerekmektedir. Tasarmda Estetik ve Prestij: ok katl yksek yaplar, genellikle prestij

binalar olmalar ve landmark zellii tamalarndan dolay d grn itibari ile dikkat ekici bir etkiye sahip olmalar istenmektedir. Bu ama dorultusunda

236

gerekletirilen biim araylarnn yan sra d cephede kullanlan malzemede de deiik boyut, renk v.b. zellikler istenmektedir. Buna ilikin deerlendirme Blm 3de ve Blm 4.1.2.3de deerlendirilmitir.

237

4.5 ok Katl Yksek Yaplarda Donanm erisinde binlerce kiinin barnd ok katl yksek binalarda insanlarn eitli kaza-tehlikelerden korunmas, herhangi bir acil durumda can-mal kaybnn minimum seviyede tutulabilmesiyle birlikte gnlk yaantnn gerektirdii konfor artlarnn yeterli lde temin edilebilmesi iin dier tasarm parametrelerinin yannda donanm elemanlarnn (tesisat sisteminin) yap tasarmnn bandan itibaren dikkate alnmas gerekmektedir. ok katl yksek binalarda fonksiyonun istenilen ekilde salanmas, tm servis ve tesisatn iyi ekilde zlmesi ve otomasyona balanmas ile mmkn olmaktadr. Akll bina diye nitelendirilebilen yksek binalarda tesisat ve servis sistemi, kompterize bir ekilde kontrol altnda tutulmaktadr. 4.5.1 Tesisat Sistemi Binann hacimsel olarak bymesi, fonksiyonlarnn eitlenmesi ve kullanc saysnn artmas, kullancya ynelik konfor artlarnn temin edilmesi iin mekanik sistemlerin kullanlmasn zorunlu klmaktadr. Tesisat sistemi, ihtiya duyulan konfor artlarnn oluumunu temin eden aktif mekanik ve elektriksel sistemlerdir. Istma, havalandrma, shhi tesisat ve elektrik tesisatn ieren tesisat sisteminde yer alan kablo, kanal ve borularda, binalarn ykselmesine paralel olarak, nemli lde artlar sz konusu olmaktadr (Ersoy, 1993). ok katl yksek yaplarda binann esas ilevinin dzenli olarak salanmas iin hayati nem tayan, bir lde binann kalbi olarak nitelendirebileceimiz, tesisat kat veya katlar kullanlmaktadr. ok katl yksek bir binada, primer klima santrallarnn, muhtelif aspiratrlerin ve dier mekanik ve elektrik tesisat nitelerinin yerletirilecei tesisat katlar, her 8 kata hitap edecek tarzda veya stndeki 8 kata ve altndaki 8 kata olmak zere her 16 kata hitap edecek ekilde, boru ebekelerindeki statik basnlar da gz nnde tutularak, planlamada dikkate

238

alnmaldr(Grdal, 1989, s.207-211). 4.5.1.1 Shhi Tesisat Shhi tesisat, insan salnn korunabilmesi iin gerekli olan temiz ime ve kullanma suyunun temini, kirli ve pis sularn da sala zarar vermeyecek ekilde uzaklatrlmas, boru tesislerinin planlanmasn, yaplmasn ve kullanlmasn ieren bir bilim dal ve uygulama alandr. Shhi tesisat yapsal adan deerlendirildiinde, servisin ara katlarda oluturulan tali merkezlerden datlmas, tesisat asndan olumlu fakat yapsal adan olumsuz olarak deerlendirilmektedir. Ancak servisin zemin veya bodrum katta oluturulan bir merkezden datlmas, yapsal olarak avantajl olmakla beraber, tesisat asndan sakncal olmaktadr. Tek merkez uygulamas ile kan tesisat sorunlar, belli ak organlarnn kullanlmas ile nlenebilmektedir. Yapnn ykseklii arttka, su kma yerlerindeki akma basnlar byk farkllklar gstermee balamaktadr. Akma basncnn fazlal, su sarfiyatn arttrmakta ve ko vuruu etkisi yapmaktadr. Bunu nlemek iin zon uygulamasna gidilir (Alphan, 1992, s.419-424). Yaplarda Zon Uygulamasnda, zon snrlarnn belirlenmesi iin baz basn deerlerinin bilinmesi gerekmektedir. Yaplan aratrmalar, musluktan akma basncnn 6-11 mSS olmas durumunda, kullanclarn ikayeti olmadn gstermektedir. Ancak tpl-ohpen, du gibi elemanlarda daha fazla akma basncna ihtiya duyulmaktadr. Basnca st snr deer konforlu tesisler iin 50-60 mSS kabul edilebilir.
En yksekteki su akma yerindeki yeterli akma basncnn salanabilmesi iin su basnc: Pmin = Po + ho + hk Pmax = Pu + hu

Po = En yksekteki su aktma yerindeki akma basnc (mSS)

239

ho = En yksekteki su aktma yerinin ehir su borusundan ykseklii (m) hk = Borulardaki toplam basn kayb Pu = En alttaki su aktma yerindeki akma basnc (mSS) hu = En alttaki su aktma yerinin ehir su borusundan ykseklii (m) Pmim, Pn ( ehir suyu basnc ), Pmax basn deerleri arasndaki ilikinin iyi deerlendirilmesi gereklidir: Hi ek eleman ve ehir ebekesine gerek duyulmadan ehir ebekesine balanabilir. Tesisata basn ykseltici nerilmelidir. Tesisata basn drcler nerilmelidir.

Pn = Pmin = Pmax Pn = Pmim Pn = Pmax

ehir suyu basncnn ka kata kadar yeterli olacada Pmin deerini veren formlden karlabilir (Alphan, 1992, s.419-424). ehir suyu basnc genellikle 5 6 katl yaplar iin yeterli olmaktadr. Daha yksek yaplarda basn arttrc ek sistemler gerekmektedir. Buna rnek olarak aada kullanlan iki uygulama aklanmaktadr: Birinci uygulama; ehir suyu bodrum kata konmu bir ana depoya balanarak su, hidrofor yardm ile en stte bulunan ikinci bir depoya baslmakta, tesisat stten datmal olarak yaplmaktadr. Bu uygulama, ehir suyunun sk sk kesildii, yetersiz kald durumlarda kullanlmaktadr. kinci uygulama; yap iki zona ayrlmakta ve birinci zon, direk ehir suyuna balanarak basncn yetersiz kald katlarda ak depo, hidrofor kullanlmak sureti ile ayr bir tesisat oluturulmakta ve birinci zon alttan, ikinci zon stten datmal olarak tasarlanmaktadr. Bu uygulama ise, ehir suyunun yeterli olduu durumlarda kullanlmaktadr. ok katl yksek binalarda katlar arasndaki akma basnc farklarnn giderilmesi iin basn drme vanalar kullanlmaktadr.

240

ok katl yksek binalarda, scak su temini iin kullanlacak olan boylerlerin yeri ve kapasitesi, yapnn yksekliine ve oluturulacak zonlarn byklne gre deiecektir. Boylerler bir merkezde yer alabilecei gibi zonlar arasndaki tali merkezlerde de yer alabilmektedirler. ok katl yksek binalarda, pis su tesisatlarndaki sorun ise, ykseklikten dolay oluan basncn, borulara verebilecei zararlardr. Bunun iin zonlar arasnda, pis su borularnda, 15 metreyi gemeyen dirsekler oluturularak, bu zararlar nlenebilmektedir. Direkt insan saln etkileyen shhi tesisat ile ilgili problem, legionella diye bilinen bir tr zatrre hastaldr. lk kez 1976 ylnda bir otelde toplant yapan lejyonerler arasnda grlen zatrree salgn ile tanm yaplan hastalk; zellikle otel, i merkezi gibi byk binalarn havalandrma sistemlerinin su blmlerinde, havuzlarda ve su depolarnda reyen bakterilerle olumaktadr. Bu hastalktan lm oran, % 15-20dir. Bu hastalk ayrca, mutlaka hastanede tedavi gerektirmektedir. Bakterilerin art, suyun depolama alannn bykl ve depolama sresine bal olmaktadr(Ersoy, 1993). 4.5.1.2 Elektrik Tesisat Elektrik sistemleri iersinde, binann tipine ve fonksiyonuna gre, eitli ekipman ve gereler kullanlmaktadr. Bu ekipmanlar aydnlatma, mekanik ekipman gc, haberleme sistemleri, yangn alarm ve ok ynl kontrol ve yardmc sistemleri iermektedir. ok katl yksek binalarda elektrik servisleri iin en nemli husus, enerji temininin gvenilir olmasdr. Binalardaki elektrik sistemleri, enerji ve telekomnikasyon tesisleri olmak zere iki ana grupta ele alnmaktadr. 4.5.1.2.1 Enerji Sistemleri; Enerji sistemleri; dey datm sistemleri, yatay datm sistemleri ve enerji lm tesisleri olarak ele alnmtr (Council on Tall Buildings, group SC).

241

Dey enerji datm sistemi; transformatrler, alak ve yksek gerilim hatlar ve balama elemanlarndan oluur. Bu sistem ana ebeke ve yedek ebeke olarak ikiye ayrlmaktadr (Alphan, 1989, s.197-200): Ana ebeke; modern yksek binalardaki aydnlatma gc yannda, soutma-havalandrma, basnl su ve elektrikli kaldrma sistemlerinin byk enerji taleplerini karlamak iin tesis edilmektedir. Burada istenen gcn bykl ve mesafelerin fazla oluu, enerjinin yksek gerilimle tanmasn gerekli klmakta, bu da bir ana enerji merkezi kurulmasn gerektirmektedir. Bu tesis elemanlarnn baz para ve ksmlar ile elektrikli mutfak gibi byk glerin st katlarda olmas, binann en st katnda ve bazen de ara katlarda, transformatr tesisini gerektirir. Bu ise, bina boyunca yksek gerilimli enerji tanmasn zorunlu klar. Bu bina ii tesislerde kullanlacak olan cihazlarn da baz zelliklerinin (alevlenmeyen, yasz kuru tip reine izolasyonlu transformatrler, az yal balama elemanlar gibi) olmas gereklidir. Ykn yaps, ana k hatlarnn uzunluu ve binann yapsal msaadelerine gre enerji kaynaklarnn tipleri belirlenir. Yksek binalarda ana k hatlar, binay dikine blen bir veya daha fazla kanala, iletkenler ve katlara ayrlan kollarn fiziksel yaltmn temin edecek biimde yerletirilmelidirler. Bu nedenle binann plan ve boyutlarna gre kablo kanallar ve hacimlerine gerek duyulmaktadr. Kat panolar doruya ana klara balanacaktr. Ana k hatlarnn dzenlenmesinde ncelikle her katta bulunmas zorunlu olan bu panolara yer ayrlm olmas nemlidir. Yksek binalarda veya byk g talep edilen yerlerde genel olarak paralel kablolar kullanlmas kanlmazdr. Byk kesitli kablolarn tesisindeki zorluklardan dolay, bu kablolar yerine standart akm deerlerine gre dzenlemi, izole edilmi, plak iletkenli (BARA) sistemlerinin kullanlmas tercih edilmektedir. Bu bara sistemlerinin kullanlmas; projelendirmede basitlik, kablo balklar, montajl kablo raflar ve tesis edilmeleri ortadan kalkt iin dk tesis masraf, daha dk yer ihtiyac, daha yksek ykleme kapasitesi gibi avantajlar salamaktadr. Bunun yannda plastik kapakl tayc (trunk) sistemleri, metal kapakllara gre; epeevre yaltm (koruma yaltm) salamas, elik raf sistemlerinden daha kk boyutlar ve

242

daha az arlkta olmas, koruma iin ayrca klf gerektirmedii iin dk bakm masraf gerektirmesi bakmndan daha da avantajldr. Yedek ebeke; ok katl yksek binalardaki yaam ve kullanm ekline gre enerji kesintilerinin etkisi ve bunun maliyeti, olduka fazla olabilmektedir. Byle bir sistemde enerji kesilmesi durumunda baz sistemlerin (asansr, aydnlatma, basnl su, havalandrma vb.) hemen tekrar enerjilenmesi, modern yaamn ve teknolojinin bir gerei olmaktadr. Bu nedenle alt katlarda tesis edilmi olan ana enerji merkezinde, kesintisiz g kayna, diesel-generatr grubu, batarya sistemi gibi yedek enerji kaynaklarnn dnlmesi ve bu kaynaklardan retilen enerjinin yedek bir ebeke ile katlardaki aydnlatma ve st kattaki kuvvet tketicilerine ulatrlmas gerekmektedir. Yedek ebeke genel olarak alak gerilimli olarak dnlmektedir.
Tablo 4.19 Kanallara Ait Minimum Boyutlar (Ersoy, 1993) KANALLAR VE AIKLIKLARIN GENL (CM) KAT SAYISI 2 4 6 8 10 12 >12 Yksek Mesken Binalar 10 10 15 40 50 60 Hastane, eitim ve ticari kurulular 20 40 60 80 100 120 htiyaca Bal Byk ofis binalar ve depolar 30 60 90 120 150 180

Dey datm sistemi iin aranacak artlarn en banda, ana k hatlarnn kanallarnn hacimlerinin doru planlanmas gelmektedir. Planlaycnn, btn bunlardan baka, yksek gerilim kablolarnn ihtiyac olan kontrol kablolar ve yardmc kablolar ve zayf akm tesisleri iinde hacme ihtiyac olacan bilmesi gereklidir. Sz konusu kanallara ait minimum boyutlar aadaki tabloda verilmitir(Tablo 4.19). Yatay enerji datm sisteminde, duvarlarn uygun yzeyinde ve kanaln

243

msaade ettii yerlerde kat panolar iin bir hacim braklmaldr. zellikle panonun burada ana k hatlarna dorudan doruya balanaca unutulmamal ve bu boluk kanalla irtibatl olmaldr. st kattaki transformatrlerin daha sonra deitirilmeleri, buna imkn verecek gei yollar ve/veya yeterli kapasitede ift amal bir asansrle salanm olmaldr. G datmnn deyden yataya geii, kat panosu dediimiz panolarla olmaktadr. Bu panolarn boyutlar, amalarna ve zerine aldklar bireysel yklerin durumu ve boyutlarna gre deiir. Yatay enerji datm sistemi, merkezi datm ve merkezi olmayan datm olarak ikiye ayrlr. Merkezi datm sisteminde, tm yk devreleri, katn uygun bir yerindeki bir kat panosunda toplanmtr. Bu panoda klar ve klara ait ar akm koruma cihazlar ve kontaktrler gibi cihazlar bulunmaktadr. Bu sistemin tercih edilmesi iin, panodan yaplan klarn ok uzun ve ykl olmalar kablo kesitleri asndan gereklidir. Merkezi olmayan datm sisteminde ise, daha ok geni ve byk binalarda bu yola bavurulmaktadr. Burada k boyutlar ve k glerine bir snrlama getirmek amac ile kk boyutta, ok sayda kat datm panosu, kata yaylmtr. Yatay enerji datmnda, katlarda bulunan her bir bamsz blme ait ve kat panolarndan beslenen tali tablolarn varl da gz nnde tutulmaldr: - Ik Devresi: Genellikle asma tavana yerletirilen aydnlatma cihazlar, raflar zerinden tanan kablolar vastasyla tavan arasnda beslenmekte ve sva st olarak anahtarlanmaktadr. - Prizler: Priz devreleri, demeye gmlm olan deme alt kablo (trunk) sistemleri zerinden ve pencere nlerinden geen kablo tama kanallar ile beslenmektedir. Bu sistemler, komple gelitirilmi sistemlerdir. Mimaride bu sistemlerde ele alnmaldr. 4.5.1.2.2 Enerji lm Tesisleri; Yksek binalarda artan kat says ve buna bal olarak enerji ihtiyacnn bymesi, kablo kesitlerinin ve sigorta akmlarnn giderek bymesine neden olmaktadr. Byk kesitli kablolarn tesis edilmesi ise hem zor

244

hem de pahal olmaktadr. Bu nedenle ekonomik olarak uygun ve serilmesi ve tesisi daha kolay olan 25 mm2lik kesitlerin standart olarak kullanm iin yksek binalar 8er kattan oluan gruplara ayrlmakta ve herbir gruptaki katlar, 25mm2lik NYM kablo ile bir ring (halka) ebeke zerinden iki tarafl olarak beslenmektedir. Bylece 200 Alk bir talep 4 x 50mm2 kesit yerine, 4 x 25mm2 iletken kullanlarak karlanabilmektedir. Bu yolla elde edilen ekonomi yannda kat panolarnn boyutlarnda da belirgin bir boyut klmesi elde edilmektedir. Bu mimari adan da bir rahatlama getirmektedir. Bu tr tesislerde, her katta bulunan kat datm panosunun iine, lm iin bir saya ve sigorta da tesis edilmektedir. Burada bodrum katta kablo girilerini besleyen, ayr bir giri panosu tesis edilmelidir. Binann kullanm amacna ve seilen ana ebeke durumuna gre daha baka zmler de bulunabilmesine karlk yaygn uygulamalar, yukarda akland gibidir(Kaymaz, 1989, s.201-206). 4.5.1.3 klimlendirme ok katl yksek binalar, genellikle giydirme cepheli ve pencereleri almayacak ekilde tasarlanarak ina edilmektedir. Bu nedenle bu binalarn, temiz bir mahalden temin edilen ve iyi filitrelenmi hava ile havalandrlmas gerekmektedir. Binann alabilir pencereleri olsa dahi byle bir temiz hava besleme sistemi ile donatlmas tavsiye edilir. Gnn muhtelif saatlerinde gne, gne radyasyonunun durumuna gre, rzgar durumuna gre, her mahallin ihtiyac olan stma ve soutma yk devaml olarak deimektedir. Bunun iin her mahallin ihtiyacna cevap verebilecek ve individel scaklk kontrolne imkan verecek bir klima sistemi projelendirilmelidir. Bamsz (individel) scaklk kontrolnn temini iin; ndksiyon cihazlar, Fan-coil cihazlar (vantilatrl konvektrler), Lokal s pompalar,

245

Ayarlanabilir hava debeli sistemle kombine edilen kat klima santrallar

kullanlabilir. Bunlar arasnda bir seim yapmak iin, sahip olduklar zelliklerin bilinmesi gerekir. ndksiyon cihazlar, iindeki birka sra memeden yksek hzla flenen bir primer hava akm yardm ile vakum yaratlarak bunun birka (2 - 4) kat debide sekonder hava sirklasyonu yaratan cihazlardr. Primer hava genellikle % 100 taze havadr. ndividel scaklk kontrol, cihazn scak veya souk su giriindeki ayar ventiline veya sekonder hava klapesinin servomotoruna bir oransal oda termostat zerinden otomatik olarak kumanda edilerek temin edilir. ndksiyon cihazlarnn yksek direnleri nedeni ile ile primer hava vantilatrleri, yksek basnl olarak seilir. Bu nedenle indksiyon klima tesisat, yksek basnl klima tesisat olarak da adlandrlr. ndksiyon cihazlarnn yapm basittir. Bir fan ve fan motoru bulunamad iin bozulacak bir mekanik aksam sz konusu deildir. Ayrca bir elektrik kuvvet datmna da ihtiya yoktur. ndksiyon klima sistemleri, zonlama etdlerinin neticesine gre iki borulu, borulu veya drt borulu sistem olarak dizayn ve tesis edilebilirler. Fan - coil cihazlar veya vantilatrl konvektrler, iindeki bir fan yardmyla sekonder hava sirklsyonu yaratan cihazlardr. ndividel scaklk kontrol, cihazn scak veya souk su giriindeki ayar ventiline veya fan motoruna bir oda termostat zerinden otomatik kumanda yaplarak temin edilir. Fan coil cihazlar, d hava emili olarak kullanlabilir. Kullanlm havann dar atlmas iin bir de egzost sistemi temin edilirse, fan coil sistemi iin uygun bir ilk tesis maliyeti elde edilir. Ancak darnn toz ve grltsn ieriye intikal ettirmemek ve indksiyon sisteminin verdii konforun aynsn elde etmek istersek bir primer hava sistemi tesis edilmesi gerekir ki byle bir sistem, indksiyon sistemlerine nazaran daha yksek ilk

246

tesis maliyetleri vermektedir. Fan-coil cihazlar yerine asma tavanlar iersine yerletirilebilen zon klima cihazlar da kullanlabilir. Fan-coil sistemleri de, zonlama etdlerinin neticesine gre iki, veya drt borulu sistem olarak dizayn ve tesis edilebilirler. Lokal s pompalar, fan-coil cihaz grnmnde, ancak iersinde hermetik bir kompresr, evaparatr, kondenseri, vantilatr ve stma veya soutma iin bir yn deitirme ventili bulunan ve oda termostatndan kumanda alan cihazlardr. Merkezi bir su sirklasyon sistemi ile konderserlerin ss alnr. Eer kondenser, evaparatr konumunda ise s transmisyonu ters ynde olur. Merkezi veya lokal, ilave bir havalandrma tesisat gereklidir. Bu sistem henz yaygnlamamtr. Deien hava debili (VAV) sistemleri, sabit scaklkta hazrlanan hava, odalara farkl debilerle gnderilir. Datm ve toplama branman kanallar zerine yerletirilen debi ayar klapeleri, oda termostatlar ile otomatik kumanda edilerek, individel veya lokal scaklk kontrolleri gerekletirilir. Bu sistem, soutma yklerinin karlanmas iin uygundur; deiken soutma yklerine sahip i hacimler iin bilhassa uygundur. Genellikle, ilave bir statik stma yaplmas gerekebilir. Minimum d hava ihtiyalarnn karlanmasna dikkat edilmelidir. Her katta yerletirilen kat santrallarna scak veya soutulmu su ile gerekli enerji, tesisat bacalar iersine denen borularla, enerji merkezinden getirilir. 4.5.2 Gvenlik ok katl yksek binalarda insanlarn fizyolojik ve psikolojik korunmasn temin edecek olan birtakm nlem ve donanmlarn olmas gerekeklidir. ok katl yksek binalarda, gvenliin salanmasna ynelik nlemler tasarm aamasndan itibaren itibaren gznne alnmal ve kullanm aamasnda da titizlikle uygulanmaldr. ok katl yksek binalarda gvenlik nlemlerini; - Mimari tasarm (projenin hazrlanmas) srasnda, alnabilecek gvenlik

247

nlemleri, - Uygulama esnasnda alnabilecek gvenlik nlemleri, - Uygulamadan sonra (kullanmda) alnabilecek gvenlik nlemleri eklinde snflayabiliriz. Uygulama esnasnda alnabilecek gvenlik nlemleri ve uygulamadan sonra (kullanmda) alnabilecek gvenlik nlemleri ise tezimizin kapsamnda yer almad iin deinilmemitir. Proje srasnda alnabilecek gvenlik nlemleri; binann fonksiyonu ve bulunduu evreye gre deerlendirilerek arttrlabilir. Aada aklanan nlemler, uygulama projesine mutlaka ilenmeli ve gereken detaylar belirlenmelidir. D cepheye yaklam noktalarnda, beton parapet tekili, cephenin

kapatlmasndan nce imalat gruplarna gvenlikli alma alan salayacaktr. Baz durumlarda, plastik ve elikten yatay ve/veya dey, effaf perde gerekebilir. Yksek bina evresinde yaplanma olmasa da aada alanlarn gvenlii

iin ksmi gvenlik kasetleri monte edilmelidir. Cephe kapatma ilemi, inaatla berabe yrtlemeyecekse, allan katlarda

ksmi kapatmalar yaplabilir. Bu sayede istenmeyen hava artlarnn bina iine nfuz etmesi nlenir. Yksek binalarda nemli ilevi olan aftlarn, yaklam lleri iinde, mutlaka

kapatlmas gereklidir. Gezilen teras ve katlarda gvenli ykselikte emniyet band tekil edilmeli,

uyarc levha, k ve bantlarla donatlmaldr. zellikle uu koridoru ve alalma mesafeleri iinde kalan blgelerde, DHM ile temas kurularak gerekli ikaz lambalar projede iaretlenmeli ve binaya konmaldr.

248

zellikle yksek irtifalarda alr kanatl pencereler yaplmamaldr. Tasarmda, mekanik ve elektriksel sistemlerin dzenlenmesi iin, uzman

kiilerle koordineli olarak allmal, istekleri uygulama projesine ilenmeli ve detayl aklamalar yaplmaldr. ok katl yksek yaplardaki tm mekanik, elektrik ve yap iletme gruplarn,

otomasyon ve erken uyar sistemleri ile tehiz edilmelidir. Yldrm tehlikesine kar da atlarda, imek tutucular (paratoner)

kullanlmaldr. elik yaplarda elik kolonlar, at-zemin arasnda, bir iletken grevi stlenmektedirler (Council on Tall Buildings, Group SC). Bu tr binalarda can ve mal gvenliinin korunmasnda en etkin nlem,

binann eitli servislerini ve giri-klasrn srekli gzetim altnda tutan gvenlik odalarnn konumlandrlmasdr. Asansrler genellikle, gvenlik nedeninden dolay bodrum katlara kadar

inmemelidir. Garajdan binaya dorudan gei istendiinde, garajla zemin kat arasnda ayr asansr gruplar tekil edilmeli bylece herkesin zemin kattaki gvenlik bariyerlerinden gemesi salanmaktadr. zel ofis binalarnda, st dzey yneticilerin, garajdan direkt kendi katlarna

kmalar istendiinde ayr ve gizli bir asansr tesis edilmelidir. Garajlara giriler de zel yetki kartlarnn kullanlmas ile salanmaldr. 4.5.3 Yangn Zaman iinde yangn her trl bina iin byk bir tehlike olagelmi, yangn gvenlii nlemlerinde kaydedilen teknolojik gelimelere ramen, bu tehlike unsuru neminden birey kaybetmemitir. zellikle dardan mdahalenin g olduu ok katl yksek binalarda bu konu ok daha nem kazanmtr.

249

Yaplarn 30 metreden itibaren yksek yap kabul edilmesinin sebebi, d taraftan yangna etkin mdahale yaplacak maksimum yksekliin yaklak 30m. olmasdr. Dnyann en yksek itfaiye merdiveni tam dik konumda iken 60m. yksekliindedir. Fakat gerek rzgarn sallanmas, gerek uygun zeminin bulunamamasndan ve gerekse tam dik alamamasndan dolay optimum yangn sndrme ykseklii 30 metrenin alt olarak alnmaktadr. ok katl yksek binalarn yangn nlemlerine ait en geni bilgi birikimi AB.D. ve Kanada artnamelerinde bulunmaktadr. AB.D. de en ok kullanlan Uniform Building Code (UBC) ve Kanadaya ait National Building Code of Canadann eki yangn nlemlerine ait kapsaml bilgiler iermektedir. Trkiyede, yksek binalarda yangn gvenlii konusunda alnmas gereken nlemler, 1992 ylnda, stanbul Bykehir Belediyesi tarafndan kartlan Yangndan Korunma Ynetmelii nde belirtilmitir. Ynetmelikte yksek binalar ayr bir blm olarak ele alnmtr. Bu blmde yer alan, konuyla ilgili ana balklar u ekilde sralanmaktadr: 4.5.3.1 Yap Tasarmnda Yangn Faktrnn Deerlendirilmesi Bina Yerleimi ve Binaya Ulam Yksek binalar ayrk nizamda yaplmal, ana yoldan binaya ulam yollarn

genilii en az 10 metre, alt geitlerde serbest ykseklik en az 4.5 metre olacak ekilde seilmelidir. Tayc sistemin yangn gvenlii en az 90dk. dayankl yap elemanlar ile salanmaldr. Ykseklii 90 metreyi aan binalarda ise bu elemanlarn yangna dayankll en az 120 dk. olmaldr. Yangn Yaylmnn Yavalatlmas

- Yksek binalarn katlarndaki koridor, dinlenme yeri vb. ortak alanlar ile

250

merdivenleri; yandnda youn duman oluturan ve yangn bir blmden dier blme tayacak ekilde hal kaplanmayacak, gerekirse erit yolluk kullanlmaldr. - Yksek binalarn bar, lokanta vb. ortak kullanm alanlarna dekorasyon yaplmak istenirse, dekorasyonda youn duman ve zehirli gaz kartan plastik, ahap, deri ve kuma kaplama gibi malzeme yerine, al vb. duman karmayan malzeme kullanlmaldr. Ka Yollarnn Dzenlenmesi

- Yksek binalardaki konferans v.b. amala kullanlan salonlar, binann koridorlarna ikiden az olmamak zere insan kapasitesi ile orantl sayda ka ynne alan k kapsyla balantl olmaldr. - Ka yollarnn baka daire ve dier mekanlarn iinden geerek korunmu alana ulamasna izin verilmemelidir. - Ka yollarnn ve yangn merdivenlerinin korunmu mekanlara veya sokaa alan kaplarnn genilii 120cm.den az olmamaldr. Bu kaplar ierden darya doru kilitsiz olarak almal ve otomatik olarak kendi kendine kapanacak ve yangn dayanm en az 120dk. olacak ekilde yaplmaldr. - Yksek binalarn 8.katndan balamakl zere, her 3 katta bir yangn kmas halinde itfaiye yangn mahalline gelene kadar geecek srede, insanlarn yangndan korunabilecei en az 90dk. yangna dayankl yap elemanlaryla korunmu, ka yoluyla balantl mekanlar (yangn snaklar) yaplmaldr. Yangn Merdivenlerinin zellikleri

- Yksek binalarda can gvenlii konusunda ilk alnmas gereken nlem, yangn merdivenleridir. Gerek yangn annda kiilerin emniyetli kann salanmas ve

251

gerekse olay yerine gelen itfayicilerin yangna mdahalesi iin zorunludur. - Yangn merdiveninin iinde, tavannda ve tabannda hibir yanc madde kullanlmamal, yangna en az 120dk. dayankl olmaldr. Yangn merdivenlerinin kaplar, duman szdrmaz ve yanmaz olmaldr. Yangn merdivenlerinin her iki tarafnda kpete veya korkuluk olmal, kaplarda eik bulundurulmamaldr. - Yangn merdivenleri bina iinda tertiplenmelidir. Bina dndaki yangn merdivenleri, yksek binalar iin uygun deildir. Kat says 7yi veya ykseklii 20 metreyi geen binalarda yangn merdiveni, bina iinde yaplmal ve korunmu olmaldr. Yangn merdivenlerinin 1den fazla bodrum bulunmas durumunda, bunlarn her biri iin dierlerinden bamsz ve ilikisiz ayr yangn merdivenleri dzenlenmelidir. - Yangn merdivenlerinin korunmu mekanlara veya sokaa alan kaplarnn genilii, 120cmden az olmaz. ok sayda kiinin bulunduu yerlerde yangn merdiveninin genilii kii bana, inite 1.25 cm ve kta 2 cm alnr. - Btn k yollar aka iaretlenmelidir. aretlenmeler elektrikli olmalo ve ehir cereyan kesildiinde sistemi en az 25dk. besleyecek gteki akye bal olmaldr. Bunun yannda yangn merdiveninin klandrlmasda akye balanmaldr. - Yksek binalardaki yangn merdivenlerinde, yangn annda gvence iinde kan salanabilmesi iin yangn merdiveni kovalarnn pozitif basn altnda tutulmalar gerekir. Bylece d ksmdan ieriye duman giremez. - Yangn merdivenlerinin elektrik tesisat, ayr bir hatla kesintisiz g kaynana veya otomatik devreye giren jeneratre bal olmaldr.

252

Yksek Binalarda Asansrler

- Kat says 20den fazla olan binalarda zel olarak dizayn edilmi ve korunmu olan, sadece acil durumlarda ve itfayenin yararlanabilecei boyutlarda asansr yaplmaldr. - nsan ve yk asansrleri ka yollar zerinde kurulmayacaktr. Her asansr kabini iin bamsz makine odas bulunacaktr. - Asansrler yangn halinde otomatik olarak en alt kata inerek lambalarn yakacak ve kaplarn aacak dzene sahip olmaldr. Elektrik Tesisatnda Alnacak nlemler

- Binann elektrifikasyonu ile ilgili blmlerin (trafo kontrol merkezi gibi) duvar, deme ve tavanlar en az 120 dk. yangna dayanan yap elemanlar ile korunacaktr. - Yksek binalarn yangn merdivenlerinin ve yangn su devrelerinin elektrik tesisat, binann genel elektrik tesisatndan ayr, zel olarak yangna kar korunmaya alnm olacak ve bu binalarda genel elektrik akm kesilmesi halinde otomatik olarak devreye girecek jeneratr bulundurulmaldr. Havalandrma Kanallar in Damperler

- klimlendirme ve havalandrma kanallarnn duvar, deme ve tavanlar delip getii yerlerde sa kanal en az 2.5 cm. elik satan yaplmal ve ara boluklar betonla doldurulmaldr. - Havalandrma kanallar, katlar arasna yangn geiini nleyecek otomatik yangn damperleri ile donatlmaldr. Bu damperler, yksek scakta ve alevle temas esnasnda eriyebilen ask eleman ile ak tutulan yangn damperleri

253

olabilir. Yangndan Korunmada Personel Eitimi

- Bu tr binalarda bulunan, alan ve yaayan herkesin binann plann ve ka yollarn ayrntlaryla bilmelerini salayacak ekilde, gerekli uyar levhalar ve bina plan uygun yerlere aslmaldr. Periyodik boalma tatbikat yaplmaldr. - alan btn personelin, binann plann ve yangn ka yollarn ayrntlaryla bilmesi en az 1 kii olmak zere her 20 personelden birinin, yetkisi itfaiyece onaylanm bir kurulutan zel yangn eitimi grerek belge alm olmas gereklidir (Kl, 1992). 4.5.3.2 Yangn Gvenlik Sistemleri Yangn gvenlik sistemleri; uyar sistemleri ve sndrme sistemleri olarak iki grupta toplayabiliriz. Uyar sistemlerindeki ve sndrme sistemlerindeki teknolojik gelimeler, yksek binalarn gvenli kullanmn ve yaplabilirliklerini artrmas asndan olduka nemlidirler. 4.5.3.2.1 Uyar Sistemleri; Farkl zellikler tayan dedektrlerin, algladklar alarm durumuyla ilgili uyarlar, kontrol panolarna iletmesi esasna dayanmaktadr. Panolar aldklar mesajlar sesli, kl, ya da hem sesli hem kl olarak evreye bildirirler. Duman dedektrleri, bir yangnda alevli yanma olumadan nce oluan duman alglayabilen dedektrlerdir. Duvara, tavana veya havalandrma kanallarna monte edilebilirler. kinci eit dedektrler s dedektrleri olup, yangnn hzla byyebilecei ve yksek hava akm olan tozlu, buharl, gazl ortamlarda kullanlr (Kazan dairesi, mutfak). Alev dedektrleri ise, alevli yangnlar alglamak iin kullanlr. Girilerde, yksek ve ak alanlarda, teras ve i avlu gibi dier dedektrlerin alglama yapamayacaklar alanlarda kullanlr. Dier bir dedektr eiti

254

de lineer dedektrlerdir. Bunlar, tanmlanm jeografik bir uzakl srekli olarak izlerler. Koridorlarn, depolarn, korunmasnda kullanlrlar. Alarm butonlar, yangn alglayan kii tarafndan faaliyete geirilerek, kontrol panelini alarm konumuna sokarlar. Bu cihazlar cam krmal veya ekme tiptedirler. Yksek binalarda ka yollarna, merdiven girilerine ve yksek riskli blgelere yerletirilirler. Binadaki yangn ihbar sistemi bina iindeki insanlar uyard gibi, itfaiye ile de iletiimde olmas nemlidir. Yangn ihbar sisteminin dier bir eleman da kontrol panelidir. Kontrol panelinde, dedektrler, alarm butonlar, sndrme sistemlerinden gelen sinyaller deerlendirilir. 4.5.3.2.1 Sndrme Sistemleri; Ykseklii nedeniyle dardan mdahalenin zor olduu binalarda, yangn sndrme sistemlerinin otomatik olmas ve en yksek kata en ksa srede ulalabilmesi, gznne alnmas gereken en nemli hususlardr. Yksek binalarda kan yangnlarn sndrlmesinde en yaygn olarak sulu sndrme sistemleri kullanlr. Bu sistemleri, kullanclarn yangna mdahalesini salayan hortum sistemi; itfaiye geldii zaman kullanabilecei kuru boru ve balantlar; otomatik sprinkler sistemleri eklinde ayr kategoride ele alnr. Sabit Boru-Hortum Sistemleri; binalardaki yangnlarda el ile mdahalede kullanlan sistemlerdir. Yangn annda katta bulunan personel veya itfaiyeciler tarafndan kullanlr. zellikle yksek binalarn st katlarnda yer alan bu sistemler, yangna mdalede yeterli su temin etmeleri bakmndan nemlidir. Kapal kullanm alan 500m2den byk her trl alveri merkezi ve iyerlerinde ve yksek binalarda zorunludur. Bu sistemleri iki grupta inceleyebiliriz. Birincisi kuru sabit boru-hortum sistemleri, ikincisi slak sabit boru-hortum sistemleridir. Kuru sabit boru-hortum sistemlerinde, devrede su yoktur. itfaiye tekilat tarafndan yaplan balant ile su salanr. Sistem zellikle donma tehlikesi olan

255

yerlerde tercih edilir. Yksek binalarda vakit kaybn nlemek iin k azlar yannda en az 15m. lik hortumlar bulunmaldr. Sabit boru, binann en st katna kadar binay boydan boya kateden merdiven sahanl, yangn merdiveni vastasyla yukarya kadar devam eder. Bina dnda itfaiyenin balanaca bir az vardr. Yangn annda itfaiye buradan su basarak, yangn sndrmeye alr. Islak sabit boru-hortum sistemlerinde ise su kayna ile sistem arasndaki vana devaml ak olup devrede her an basnl su vardr. Sistem ehir ebekesinden veya bir pompa ile depodan beslenebilir. Bu sistemde borularda devaml su olduundan, yangn annda zaman kaybetmeden yangna mdahale edilebilir. Bu sebeple kuru sistemlere gre daha fazla tercih edilirler. Otomatik sprinkler sistemleri, bu sistemler iin alternative oluturmaz. Her iki sistem birbirini tamamlar ve bir arada yaplmas gereklidir. Otomatik Sprinkler Sistemleri; bir yangn ktnda kendiliinden devreye giren ve alevlerin zerine su skarak yangn sndren veya yaylmasn nleyen sistemlerdir. Tavana yakn olarak yerletirilirler. Yksek binalarda sprinkler sistemler pek ok lkede ve Trkiyede ynetmelikler asndan zorunludur. Sprinkler sistemler, hzl bir ekilde yangna mdahale etmesi asndan ok avantajl sistemlerdir. Sprinkler sistemlerin kuru ve slak sprinkler sistemleri olmak zere iki eidi vardr: Kuru sprinkler sistemi iinde su yoktur. Boru ksm normal artlarda basnl hava veya azot ile doludur. Bu sistem zellikle donma tehlikesi olan yerlerde kullanlr. Bir kuru sprinkler sistemi en fazla 4830m2 alan yangndan koruyabilir. Yangn esnasnda sprinkler, s dolaysyla alr ve sistemdeki basnl gaz dar kar. Bylece basn azalr ve sprinkler valf alarak suyun hareket etmesi salanr. Islak sprinkler sistemleri ise basnl su ile dolu bir boru ana sahiptir. Bu sistemler donma tehlikesi olmayan durumlarda uygulanr. Yangn meydana geldiinde aa kan s, sprinklerinm almasna ve suyun akmasna neden olur. Bu esnada slak sprinkler valf klapesi alr ve sistem devaml olarak beslenir.

256

Sprinkler balklar, 7m2-12m2 arasndaki alanlar koruyacak ekilde, binann risk durumuna gore ve standartlara uygun olarak yerletirilmelidirler. ki balk arasndaki mesafe 180 cm.den az olursa bir sprinklerden fkran su, dierini slatarak soutacandan, bu sprinkler harekete geemeyecek veya ge hareket edecektir. Sprinkler balklar, tavana veya merdiven eimine parallel yerletirilmelidir. Depreme hassas borularn krlmalarna ve sarsntda hasar grmelerine kar tedbir alnmaldr. Bunun iin kolonlarn tepe ve alt noktalar, borularn deme ve duvarlar arasndan geen kritik noktalar esnek kaplinlerle balant yaplmaldr. Bir iletmenin su ihtiyac esas olarak normal su ihtiyac ve yangn sndrmede kullanlacak su ihtiyac olarak iki amaca uygun ekilde tasarlanmaldr. Yangn sndrme sistemleri iin kabul edilebilir ve gvenilir su kaynaklar; basn ve debinin yeterli olduu yerel ehir suyu ebekesi; yeterli byklkte su deposu ve bununla irtibatl otomatik yangn pompalar; basnl su depolar olarak sralanabilir. Duruma gore bunlardan biri veya birka yangn devresinde kullanlabilir. 4.5.4 ok Katl Yksek Yap Tasarmnda Donanmn Etkileri ok katl yap komplekslerin de uygulanan mekanik tesisat sistemleri; stma, havalandrma, klima ve shhi tesisat gruplarnn analizi ile enerji etdleri, otomatik kontrol, yangn, ses, titreim, grlt, gvenlik uzman mhendislik hizmetleri ortaya karmtr. Bunun dnda fonksiyonel ayrmlar mimari tasarmda; dekorasyondan balayp mutfak, amar vb. zel tasarmlar gerektiren uzman mhendislik hizmetleri gerektirmektedir. Mekanik tesisat sistemlerinin saptanmasnda aada belirtilen baz etkenleri gz nne almak gerekir: Yapnn tipi ve karekteri; Yap dahilindeki yer ve blm ekilleri; Yapy kullanma sreleri;

257

Yapnn mimari formu ve imkanlar; Seilecek sistemin ilk tesis masraf; Seilecek sistemin iletme kolayl ve masraflar; Yap sahiplerinin istekleri; Yapnn yeri ve nemi

4.5.4.1 Shhi Tesisat Sisteminin Bina Tasarmna Etkileri ok katl yksek yaplarn tasarmnda shhi tesisat sistemi zlrken tasarmc, temiz suyun binaya kadar getirilmesi, pis suyun binadan uzaklatrlmas, temiz suyun depolanmas gibi sorunlara zerek sistemleri yapya adapte etmesi gerekmektedir. ok katl yksek binann kullanaca youn enerji miktar, tketecei ve depolayaca su miktar, merkeziletirecei belediye hizmetleri evredeki yerleimlerin dengesini bozabilir ve kent yaamn zorlatrabilir. Bu sorunun zm planlama kararlar aamasnda tesbit edilerek uygun zmler salanmaldr. ok katl yksek yap komplekslerinin mekanik tesisat tasarmnda ortaya kan sorunlar genel sorunlar, fonksiyonel sorunlar, gvenlik sorunlar, iletme sorunlar eklinde gruplayabiliriz. Genel Sorunlar Ykseklik ve Basn: Ykseklii 40 metreye ulaan yaplarda, manometrik

basn 4 atmosfer basncna eriir. Bu basntan itibaren standart musluk, vana, rakor, dirsek ve stclarda aknt, sznt, atlama ve kaaklar balar. nlem olarak zel techizatn kullanlmas, basnca dayankllk snrlarnn iletme basnlarnn stnde normlara uygun tarzda seimi gereklidir. ok katl yksek yaplarn tasarmndaki donanm sisteminin zmnn dier yaplardan fark stma, havalandrma, shhi tesisat ve elektrik tesisatn ieren tesisat sisteminde yer alan kablo, kanal ve borularda, binalarn ykselmesine paralel olarak nemli lde artlardan kaynaklanan alan sorununun olmasdr. Bu sorun ise tasarm aamasnda, tesisat sisteminin ierdii elemanlardaki nicel ve nitel byme, kullanlabilir alanda, nemli saylabilecek oranda kayp olarak karmza kmaktadr.

258

Tesisat letme Basnlar: ok katl binalarda kullanlan atmosphere ak

souk ve scak su tesisatnn sarf yerlerine datmnda, musluklardan max. 10mSS akma basnc istenir. En st katta salanacak bu basn dnda borulardaki srtnme kayplar ve manometrik kar basn ile yapdaki hidrofor iletme basnc 10 Atmosfer basncnn stne kar. Bu tarzda basnlandrlm bir sistemde alt kat musluklarnn akma basnc 6-7 Atmosfer basncnda olurki, musluklardaki bu basn kullanmda sakncaldr. Musluklarn akma basnlarnn sistemde kullanlacak basn drcler veya tesisatn zonlanmas; hidroforlarn zon basnlarna uygun seimi ve gruplandrlmas ile kontrol faydaldr. Bat lkelerinde ileri teknoloji standartlar basn snrlar belirlenmi, kurallar uygulama ynetmeliklerine koymutur. Ayn ekilde kazanlarda da yap ykseklii ile ortaya kan iletme basncna bal konstrksiyon basnlar DIN normlarnda belirlenmitir. Yamur ve Pis Su nileri: Yamur ve piss u borularnn yksek bloklardan

ini ve toplamalarnda ani t etkileri dikkate alnmaldr. zellikle muflu, kalafatl ve gemeli borularda szdrmaz yakalar dnda belirli katlarda deplasman destekleri ile dey akn dirseklerdeki etkileri nlenmelidir. Bu tr absorberler dnda ileri teknoloji uygulamalarndan olan vida tr sifon ve yer szgeleriyle pis sularn borularda helezoni aklar boru i eperlerinden salanm, sularn ve sifon boalmalarnn grltleri azaltlmtr. Istmada Yksek Katlar ve Isl Yk Artm: Yap bileenlerinin K s

geirme katsaylarnn hesaplanmasnda nemli gelerden biri d yzeysel s iletim katsaysdr. Bilindii zere DIN 4701 esasna gore hesaplarda 20 (w/m2h) olarak alnan d:d yzeysel s iletim katsaysnn bu deeri 2 m/sn. rzgar hz iin geerlidir. Yapnn konumu ne olursa olsun belirli birka kattan daha yukardaki katlarda rzgar hznn artmas sebebiyle d nin artmas ve alttan datmada kolonlardaki soumalar nedeniyle arttrmsz iletimsel s kayplarna gore oransal olarak yksek kat s yklerinde art gerekmektedir. Bu uygulama yapnn toplam sl yklerini, dolaysyla enerji giderlerini arttracaktr. nlem olarak yksek katlarda yaltmn arttrlmas, datm ana kolonlarnn izole edilmesi ve ykseklik zonlar ve kolonlarda Vm/sn. akkan hz arttrlarak soumalarn nlenmesi,

259

stclarn fazla konulmas salanmaldr. Dey Kolonlara Genleme: Yksek bloklarda stma ve scak su tesisat

dey kolonlarnn genlemesinde deme geitlerinde gerekli nlem alnmad takdirde byk kar kuvvetler doar. Bu etki demelerde radiator branman balantlarnda atlama ve patlamalara yol aar. Tasarmda datm sistemlerindeki L ve dirsekler dnda ankraj, gayt, kovan ve genleme paralaryla uzamalarn alnmas gereklidir. Baca Ve Tesisat aftlar: ok katl yksek bloklarda tesisat ynnden en dayankl malzemeden szdrmaz yaplmalar gereklidir. zellikle

nemli sorunlardan biri de, baca ve tesisat aftlardr. Bunlarn btn katlarda salam, bacalardaki soumalar bu tr yaplarda duman gazlarnn kondenzasyonuna neden olur. Bu nedenle duman bacalarnn srtnmeis en az, asit etkilerine dayankl, tecridli ve tercihan paslanmaz elikten yaplmas faydaldr. Tesisat aftlarnn ise yeterli byklkte iinde bakm ve onarm yapabilecek tarzda seilmesi; ayrca kat hizalarnda szdrmaz tarzda kapatlmalar zorunludur. Fonksiyonel Sorunlar ok katl yksek yaplar, i merkezi, ar, otel gibi ok amal fonksiyonlarda kapsamas, bu tr yaplarda deiik fonksiyonlar ieren blmlerin servis sreleri, hizmet ekilleri birbirinden farkldr. Bu blmlerin fonksiyonuna baml olarak stma, havalandrma ve klima hizmetleri deiken ve kesintilidir. Tasarmda system seimlerinde enerji analizine gerek duyulmaldr. evre iklim koullar, gece gndz d scaklk farklar, alma ve iletme sreleri, kullanm ekilleri ve pik sl yklerin incelenmesinde grlrki, byk yaplara kurulu s yklerin stma ve soutmada ancak %55-60 ksm srekli kullanlr. Bu sonu bizlere enerji retim ve tketiminde tasarruf imkanlar salamaktadr. Yaplarn fonksiyonuna gore iletme trleri seilen stma sistemleri gece hizmet grmyorsa d scaklk gndz stma gnleri max. ortalama d scaklna gore

260

seilmelidir. rnein; zmir iin -30C alnan d scaklklar bu tr ofis ve i han, arlarda ise +90C alnarak yatrm ve iletmede byk s ekonomisi salanabilir. ok amal fonksiyonlar ieren yaplarda, blmlerin ihtiyacna uygun mstakil sistemlerle stlmas ve soutulmas, srekli merkezi stma sistemlerinden daha ekonomiktir. Yap cephelerine gore zonlama stma ve soutmada ekonomi salar. Soutmada (Heat-Pump) s pompas ve geri kazanma sistemlerinin uygulanmas yaplarn sl yklerini %40-50 mertebelerinde azltr. zellikle static stma ve soutma sistemleriyle donatlan tesisatn deiken pik yk hallerinde destek stma ve soutma ile takviyesi faydaldr.
Tablo 4.19 Fonksiyonlara Gre Grlt Nisbetleri
FONKSYONLAR Toplant, konferans odalar, ofis tipi sessiz odalar Ofis, koridor, maazalar, sergi salonlar Pub, disco, sinema, tuvaletler, grltl alma odalar Depolar, soyunma odalar, atlyeler Teknik Santral Hacimleri llen Ses Seviyesi 35 40 45 50 70 30 35 40 45 55 Curve NR

Taze hava karml sekonder kullanmlar ile ofis ve alveri mekanlarnn garaj, depo, hol, merdiven gibi blmlerde tekrar kullanlmasyla yap enerji retiminde s enerjisi ekonomisi salanabilir. Yksek ve ok amal yaplarda stma ve soutma konforu dnda grlt, ses, eko, titreim ortam konforunda nemli etkenlerdir. Blmlerin fonksiyonuna uygun kabul edilebilir grlt nisbetleri Tablo 4.20de belirtilmitir. Tasarm ve uygulamada uzmanlarca seilecek uygun malzeme ve izolasyon ekilleriyle yapda gerekli nlemlerin alnmas mmkndr. Ynetmeliklerde yer alan deprem, yangn, izolasyon, rzgar, s yamur, gne etkilerinin dnda temizlik, p, kanalizasyon standartlar belirlenmeli, mahalli otoritelerce periyodik

261

kontrollere tabi tutulmaldr. Yksek binalarda yatay yamur sularnn getirdii kirlilik ve tahribat dnda, tozlanma, kirlenme, ku yuvalar temizlik nlemlerini zorunlu klar. D cephelerde trafik grltsne kar ses absorberleri, neme kar buhar kesiciler faydaldr. Gvenlik Sorunlar ve letme Sorunlar ok katl yaplarda yayan ve alanlarn can gvenlii ve sal ynnden belirli noktalarda asgari standartlarn konulmas, yapnn tasarm, inaa ve iletme zamanlarnda bu kurallara uyulmas gereklidir. Yangn, Tasarmda Yangn nlemleri, Strktrel Elemanlar ve Zon Blmeleri, Tesisat nlemleri, Korunma Ve Emniyet:

ok katl yksek bir yapda shhi tesisat tasarm aada yer alan parametrelere uygun olarak gerekletirilebilir: Datm-Toplama ve Yangn Sndrme Yapnn ykseklii arttka, su kma yerlerindeki akma basnlar byk farkllklar gstermee balamaktadr. Akma basncnn fazlal, su sarfiyatn arttrmakta ve ko vuruu etkisi yapmaktadr. Bunu nlemek iin blm 4.5.1.1 aklanan zon uygulamasna gidilir. Bu uygulama sonucunda, ehir suyunun bina iin kullanlabilirlik dzeyi aratrlarak zm retilir. Uygulanan zm nerileri, pis su ve scak su kullanm blm 4.5.1.1 aklanmtr. Zon uygulamas, yksek binada karmza kan geni yzeyleri, byk boru aplar ve boylarn azaltmakta ve bylece remeye uygun alanlarn klmesi, legionella hastalna (baknz Blm 4.5.1.1 ) sebep olan bakterilerin olumasn da

262

azaltmaktadr. Bunun yannda, gnmzde ok katl yksek yaplarn tesisat sistemi iin yksek direnli bakteri oluumunu engelleyen plastik ierikli tesisat malzemeleri kullanlmaktadr. Temiz su sistemi: Bodrum veya zeminde depolama ve basnlandrma

olabilecei gibi atda depolama ve datm sistemlerinden birisi kullanlabilir. Ayrca gerekiyorsa ara depolama ve basnlandrma sistemide kullanlmaktadr. Bu nemli seimin tesisat mhendisinin nerisi ve katks ile yaplmas gereklidir. Yangn sndrme (gerek otomatik sprinkler gerek elle) tesisat iinde, ayr veya mtereken uygulanabilir. Bunlarn kararlarnda yapnn zellikleri ve uyulmas zorunlu standartlara ve gereklere gore deikendir. Minimum akma basnc: 5 mss Maksimum akma basnc: 10 mss Boru srtnme katsays: 0.1 0.8 mss/m Pis su tesisat: Seilmi ara datm blge veya katlarnda, pissu toplama

borulamas ve/veya gerekirse ara depolama, temizsu datm sisteminin yannda tasarlanmaldr. Ykselti zonu gereklilii tesinde, pissu kolon borulamas ve cihaz balantlar da ok katl yksek yaplarda nem arz etmektedir. Pissu sistemi mkemmel bir ekilde havalandrlmaldr, bunun iinde ayr bir havalk kolonu tasarlamaldr. Szkonusu havalandrma iin vakum deerleri hesaplanmas ve buna gore kolon boru ap kontrol tasarm annda yaplmaldr. Aksi takdirde i bitiminde almaya baladktan sonra problemin farkna varlmas ve zmlenmesi hem zaman hem maddi kaybna ve kullananlarn skntl zamanlar geirmesine sebep olacaktr. D yksekliinin kolonlarda oluturaca darbeler, enerji krc olarak en ok 20m. de bir yaplacak off-setler ile hafifletilebilir. Ayrca genleme ve sismik yklerin de tasarmda gz nne alnarak gerektiinde genleme paralar sisteme ilave edilmelidir. Tesisat Kat Dzenlenmesi: ok katl yksek yaplarda, tesisatn yatay ve

dey dalmn salarken alandan tasarruf salanmas daha da nemlisi binann ykselmesi sonucu oluan basn artnn tesisata verecei zararn nlenmesi ve

263

btn tesisat sisteminin ilerliinin daha kolay denetlenebilmesi iin ara katlarda bir ve/veya daha ok tesisat kat dzenlenmektedir. Dzenlenecek tesisat katlarnn says ise bina yksekliinin artna gre artmaktadr. Tesisat katlar tasarm aamasnda, binann dardan alglanmasnda bina cephesinde farkl hareketlerin yakalanmas gibi mimari gsterimlere de yardmc olabilmektedir. Bunun yannda tayc sistem asndan yatay yklere kar binann rijitliinin salanmas iin de nemli kolaylklar temin etmektedir. Borulama Malzemeleri alma basnlar dnda shhi tesisat borulama malzemeleri seimi zellikle iletme maliyetleri asndan nem arz etmektedir. Bu sebeple dk srtnme katsayl (przsz i yzeyli) borular tercih edilmelidir. Bu sistem iin ideal malzeme bakr boru veya son gnlerde yaygn kullanm olan PP (Polypropylen) boru ve fitingstir. Pissu malzemelerinde ykseltilere uygun olarak seilen alma basnlarnda, yine i yzeyi en az przl olan cinste pik boru, PVC veya HDPE (High Density Polyethylene) boru kullanlmaldr. Ancak toplama borular d sonucu oluacak darbeleri karlayacak dayanklkta pik veya elik boru olarak seilmelidir. Bakm ve onaram kolaylklar asndan kelepeli pik boru tercih edilmelidir. Baslandrma cihazlar gerek mekanik odada az yer igal etmesi gerekse kk diferanslarla kademeli olarak srekli alabilen (continous duty) tipte hidrofor (booster set) seimi yaplmaldr. Szkonusu booster setler membranl ara depolu tip yerine frekans deitirici (Frequency Converter) deposuz srekli sabit basnta alabilen tipte tercih edildii takdirde, iletme rahatl ve konforu beraberinde getirecektir.

264

4.5.4.2 Elektrik Sisteminin Bina Tasarmna Etkileri ok katl yksek yaplarda kullanlan elektrik sistemi, binann konfor artlarnn yeterli ve dzenli olarak temin edilmesi iin hayati derecede nem tamaktadr. zellikle ok katl yksek binalarda, byk mali harcamalar sonunda elde edilmesi ve ilerde kabilecek aksaklklarn onarlmasnn ok zor olmas dnldnde elektrik sisteminin de tasarmn ilk admlarndan itibaren, bu konuda uzman kiilerle ibirlii iersinde ve titizlikle ele alnmas gerekmektedir. Bu tip binalarda kullanlan dey ve yatay enerji sistemleri iin mimari tasarmn ilk aamalarndan gerekli hacimler ayrlmaldr. Dey datm sisteminde, ana k hatlarnn kanallarnn hacimlerinin doru planlanmas gerekmektedir. Bu kanallarn saylar, fiziksel dzenlemeleri, sistem iin seilen sisteme gre tespit edilmelidir. Ana k hatlarnda ise kablo veya plak bara sistemi seimine gre tip ve saylar, boyut ve biimler karar verilmesi gereken nemli hususlardr. Bu binalarda kullanlan dey ve yatay enerji sistemleri ve dikkat edilmesi gereken zellikler blm 4.5.1.2 aklanmtr. Yksek binalarda artan kat says ve buna bal olarak enerji ihtiyacnn bymesi, kablo kesitlerinin ve sigorta akmlarnn giderek bymesine neden olmaktadr. Bunun iin blm 4.5.1.2de aklanan nlemler alnmaldr. ok katl binalarda oturanlarn yaam gvenlii ve konfor artlar, binann elektrik alt yaps ile sk skya ilikilidir. Elektrik servisinin gvenlii son derece emniyetli ve mutlaka srekli olmaldr. Elektrik sistemine bal olan asansr, aydnlatma, basnl su, havalandrma vb. gibi sistemlerin srekli almas gerekmektedir. Sistemin sreklilii iin gerekli olan yedek ebekelerin yerlerinin tespiti ve bina plannda konumlanmas mimar ve konusunda uzman ekiplerle tasarm aamasnda deerlendirilmelidir. Sistemin gvenirliinde, sistem iin kullanlacak malzeme seimlerine, sisteme mdahale edilebilirliine son derece dikkat edilmesi zorunludur. Sistemde

265

oluabilecek aksaklarn annda tespiti, gerekli yerde otomatik mdahalesi bu binalarda kullanlan komptrize sistemlerle (akll sistemlerle) yaplmaktadr. 4.5.4.3 Havalandrma ve Klima Sistemlerinin Bina Tasarmna Etkileri ok katl yksek bir binann stma, havalandrma - klima sistem seimi ve tasarmnda binann kullanm maksad, bina iinde eitli hacimlerin kullanm ekilleri, tesisat devrelerinde binann yksekliinden ileri gelen statik basnlar ve basn farklar gibi fiziksel faktrler rol oynamaktadr. Gnn muhtelif saatlerinde gne, gne radyasyonunun durumuna gre, rzgar durumuna gre, her mahallin ihtiyac olan stma ve soutma yk devaml olarak deimektedir. Her mahallin ihtiyacna cevap verebilecek ve individel scaklk kontrolne imkan verecek bir klima sistemi projelendirilmelidir. Kullanlacak sistemlerde, minimum d hava ihtiyalarnn karlanmasna dikkat edilmelidir. Bu sistemlere ilikin zellikler blm 4.5.1.3 de aklanmtr. Kullanlan klima sistemleri katlarda yer alan asma tavanlar iersine yerletirilmektedir. Gerekli d nitelerin katlarda konumlandrlmas bu konumlandrlmada binann grntsnn bozmayacak ekilde yerletirilmeleri nemli tasarm kararlarndan biridir. Ayrca bu klima sistemlerinin almasnn kontrol ise yine ana bir merkezden kontrol imkan veren komptrize sistemlerce yaplabilmektedir. Kullanlan sistemle balantl olarak kullanlacak cephe sisteminin seilmesi enerji tasarrufu asndan nem kazanmaktadr. Tasarm aamasnda binann tesisat sistemlerine ilikin dikkat edilmesi gereken nemli nokta ise seilen sistemlerin ileyiine imkan verecek tesisat bacalar, depolama - datm d nitelerin konumlandrlmasnn mimari tasarm aamasnda yatayda ve deyde gz nne alnarak hareket edilmesidir. Sistemlerin alt zelikleri ise mimari tasarmdan sonraki binann inasnda da karar verilebilmektedir. ok katl yksek binalarda, gvenliin salanmasna ynelik nlemler tasarm

266

aamasndan itibaren itibaren gznne alnmal ve kullanm aamasnda da titizlikle uygulanmaldr. Bu konuyla ilgili deerlendirilmeler blm 4.5.2 de yaplmtr. ok katl yksek binalarda yangna kar etkin mcadelenin verilmesi ve yangndan doan can ve mal kaybnn minimumda tutulabilmesi iin blm 4.5.3 aklanan hususlarn mutlaka dikkate alnmas ve bu konudaki yasal zorunluluklara uygun olarak yapnn tasarmnn yaplmas gerekmektedir. zellikle yksek binalarn yangna kar hassasiyetleri ve yangn gvenliinin yksek binalardaki nemi asndan, bu konu daha n plana kmaktadr. Yangn nleme koullar, mimari tasarm almalarnn banda, tayc sistemi, yap ve dekorasyon malzemelerini belirlerken dnlmelidir. Tayc sistem asndan, binann yangn karsndaki dayanm sresi 60m.ye kadar olan binalarda en az 90 dk., 60m.den yksek olan binalarda en az 120 dk. olmaldr. Bu gznne alndnda, betonun tayc sistemde, elie oranla yangna kar byk avantajlar olduu ortaya kmaktadr. Beton 700C ye kadar yanmamakta, belli slarda renk deiiklikleri gstererek uyarc olmaktadr. elik ise yangn etkisinde 10 dk. kaldnda ilk dayanmnn %20sine, 20 dk. sonra da %10una dmektedir. eliin s karsnda dayanmn arttrmak iin, tm yzeylerinin betonla kaplanmas, yaygn bir uygulama ekli olarak belirmektedir. Dier bir yntem ise, elik elemanlarn borulardan yaplp, ilerinin su doldurularak, s ykselme hznn dk tutulmas eklinde belirmektedir. Bu da elik yksek binalarn yangna kar dayanml olmasn salayan nemli bir teknolojik gelimedir. Binada kullanlacak tm malzemelerin yangna dayankl olmasna dikkat edilmelidir. Yangn srasnda s iletimini geciktirecek camlarn kullanlmas gerekir. Bu noktada da, yangn gvenliinin daha fazla nem kazand bir yap tr olan yksek binalarn, teknolojik gelimelerle direkt ilgisinin nemi bir kere daha ortaya kmaktadr. Ayrca temperleme ilemiyle darbelere kar dayanm arttrlan camlar, krldklarnda ok kk paralara ayrlrlar. Bu yzden yaralanma olaylarna

267

sebebiyet de vermezler. Ayrca cephe kaplamalar ve pencere doramalarnn sya kar uzun sre dayankl olmas, yksek binalarda yangn gvenlii asndan zerinde durulan nemli bir noktadr. Burada, cam teknolojisindeki gelimelerin, yksek binalarn gvenli kullanm asndan nemi belirmektedir. Yaplan yksek binalarda giydirme cephe kaplamas ile duvarlar arasna yangna dayankl yaltm malzemeleri uyguland grlmektedir. Yangna kar kullanlan engeller, dumann zararl etkilerinin nlenmesi, yangna dayankl duvar ve tavanlardaki btn aralk ve oyuklarn kapatlmas, bir anlamda yangna kar alnacak nlemler olmaktadr. Koridorlar ve dier ortak alanlar hal ile kaplanmamaldr. Bylece yangn annda youn duman olumas bir lde azaltlmakta ve yangnn yaylmas nlenmektedir. Yksek binalarn bar, lokanta, konferans ve balo salonlar gibi ortak kullanm alanlarnn dekorasyonunda, youn duman ve zehirli gaz kartan plastik, ahap, deri ve kuma malzeme yerine al ve benzeri malzemeler tercih edilmelidir. Yksek binalarda yangnlar genellikle kat yangn olarak kar ve asansr ve merdivenkovalar ile tesisat bacalar vastasyla dier katlara da yaylr. Yangnn dier katlara yaylmasn nlemek iin asansr, merdiven ve tesisat bacalarnn yangndan korunmu bir ekirdek iinde toplanmas, planlamada nlem olarak dnlmesi gereken bir konudur. Ayrca buralarn yanmaz malzemeler ile kaplanmas, yangn gvenliini salamak asndan olumlu olacaktr. Bir binadan ka yollarnn planlanmas, iindeki insan saysna, binann genel planlamasna ve yksekliine baldr. Ancak temelde iki yntem vardr. Birincisi, tm binann gerekli srede boaltlabilecei durumlarda yangna kar dayankl ve korunmu en az iki ka yolu temin etmektir. kincisi, tm binann ksa srede boaltlamayaca durumlarda, bina iinde korunmu, geici snma katlar yapmaktr. Sekizinci kattan itibaren her katta bir en az 90 dk. yangna dayanabilecek yangn snaklar dzenlenmelidir.

268

Katlarda yangndan ka, yangn merdivenleri ve asansrler ile salanmaktadr. Yksek binalarda zellikle 20 kattan sonra iki adet yangn merdiveni ve bir adet yangn asansr zorunludur. Yangn asansrleri, yangn ihbar alr almaz otomatik olarak zemin kata iner ve buradan grevlilerin kontrolnde, yangnn kt katlara ulalr.

269

4.6 ok Katl Yksek Yaplarda Bilgisayar Teknolojisi ok katl yksek yaplarda, gelien teknoloji ve artan gereksinmeler geleneksel bina yapm ve dzenlerinden farkl olarak akll bina olgusunu ne karmaktadr. Akll bina kavramnda teknolojilerin bir arada kullanlmas ve onlardan gelecek verilere gre cevap verilmesi balca kouldur. rnek olarak, hizmeti optimize etme, kirlilii minimize etmek, hava kalitesinin deerini arttrmak, toksit materyalleri minimize etmek ve tesis sistemin yaamn ve devamlln srdrmek gibi birok faktr kontrol edip deiimini salamak gibi grevleri vardr. Tasarm ve bina ekonomisi asndan yaplan yatrmlarn uzun dnemde maliyet arttrc unsurlar deil, maliyet azaltc unsurlar olmas tercih edilir. Bu nedenle, deerlendirme aamasnda dikkat edilmesi en nemli konulardan biri, binalarda kullanlan bilgisayar sistemlerinin ve bu sistemlere bal olarak alan tehizatlarn uzun dnemde hem ilevsel, hem de ekonomik adan salayaca yararlardr. Ayrca insanlarn rahata ve gvenlie duyduklar ihtiya ve akll binalarn elektrik, su, gaz gibi kaynaklar, ekonomik kullanmalar nedeniyle bu binalara talebi gn getike arttrmtr. 4.6.1 Bina Otomasyon Sisteminin Genel zellikleri Bina komplekslerinde bulunan stma, soutma, iklimlendirme, kullanma suyu retimi ve datm ile ilgili sistemler, shhi tesisat, yangnla mcadele, elektrik enerjisi ile ilgili sistemler, zayf akm sistemleri ve asansrler gibi teknik hizmetlerin iletme kolayl, iletme gvenilirlii, iletme ekonomisi ynnden tek merkezden yrtlmesini teminen bilgisayarl bir denetim ve kontrol sistemi ngrlmtr (Uysaler, 1995). Bina otomasyon sistemi yksek teknolojiye sahip olan ok katl yaplar iin

270

nemli bir rol oynamaktadr. ok katl yksek binalarda elektrik ve mekanik iletmede hedeflenen verimin, konforun, gvenliin, enerji ve zaman gibi konularda tasarrufun insan becerisiyle de salanabileceini dnmek mmkn deildir. Bu tip binalarda istenilen konforun, gvenliin, verimin ve tasarrufun salanmas, ancak, yksek kapasiteli ve ilem hzl bilgisayarlarla donatlan bina otomasyon sistemi ile insan zekas ve becerisinin bir arada kullanlmasyla gerekletirilebilmektedir. Merkezi kontrol odas cihazlar, saha bilgi toplama panelleri, saha elemanlar ve iletiim kablolarndan oluan bina otomasyon sistemleri, modler bir yapya sahiptir. Merkezi bilgisayardaki herhangi bir arza durumunda, saha panellerine bal bulunan otomasyon sistemleri bu paneller tarafndan kumanda edilmektedirler. Saha panelleri adres kodlamas zerinde gerilim olan veya olmayan her trl kontaklarn taranmas, toplanan deerlerin hafzaya kaydedilmesi, analog lm deerlerinin sinyale evrilerek ana bilgisayara iletilmesi, verilecek anahtarlandrma - konumlandrma komutlar iin gerek ve set deerlerinin karlatrlmas, hafzadaki toplanan bilgilerin ana bilgisayara iletilmesi, herhangi bir arza, bir hata durumunda bunun kullancya iletilmesi, fonksiyonlarn kapsamaktadr (Uysaler, 1995). Durum bilgileri, altrma - durdurma kumandalar, sistem vastas ile ngrlecek noktalardan verilebilmektedir. Sistem, durum ve bakm alarmlarn alabilmektedir. Denetim kontrol ve iletmenin optimize edilmesi gibi ilevler blm 4.6.1.1 de aklanan programlar ile gerekletirilebilmektedir (Uysaler, 1995). 4.6.1.1 Akll Sistemlerde Kullanlan Programlar Akll binalarda ama; merkezi denetim ve iletmeyi salamak, enerji tasarrufu salamak, gvenlik kontroln salamaktr. Bu amalar gerekletirmek iin u programlar uygulanmaktadr (Bege, 1999): Merkezi Kumanda ve Kontrol Programlar

Merkezi kumanda ve kontrol salamak amacyla kullanlan programlar unlardr:

271

Zamana Bal Balatma ve Durdurma Programlar: Aydnlatma - tama

gibi ilevlerin belli zamanlarda balama ve durmasn salamak amacyla kullanlan programlardr. Olay Programlar: Bu programlar, olayn meydana geldii andan itibaren

daha nce belirlenmi bir nlemler dizisini bala aktadr. rnein, bir yangnn balamasndan itibaren yazl ve sesli ihbarn verilmesi, havalandrma sistemlerinin durdurulmas, duman k iin yangn damperlerinin almas ve itfaiyeye haber verilmesi gibi nlemlerin balamasn salarlar. Enerji Ynetimi Programlar Dngsel Kumanda Programlar: Bu programlar, genellikle stma,

havalandrma, iklimlendirme sistemlerinin, belirli bir dzene gre devreye alnp, karlarak enerji tasarrufunun salanmas iin kullanlmaktadr. rnein, hacimlerin konfor artlarnn ayn tutulmas iin, iklimlendirme fanlarnn, bir saat iinde belli bir sre durmasn salamaktadr. G Talep Programlar: Bu programlar, nceden belirlenen elektrik

sistemlerinin, belli bir limite yaklaldnda, nem srasna gre devreden karlmasn ve gerektiinde tekrar devreye girmesini salamak amacyla kullanlmaktadr. Optimum Balatma ve Durdurma Programlar: Bu programlar, stma,

havalandrma, iklimlendirme sistemlerinin, yapnn konfor artlarna eriebilmesi iin, kata devreye alnmas gerektiini saptarlar. Bu saptama hacim scaklnn, d hava scaklnn ve dier psikrometrik deerlerin llmesi ile yaplmaktadr. Yk Ayar Programlar (Load Reset): Bu programlar, yapda deiik zonlarn

bulunmas halinde, stma, havalandrma ve iklimlendirme sistemlerinin, yk en fazla olan zonu tespit ettikten sonra bu zona gre optimize edilerek almalarm salamak amacyla kullanlmaktadr.

272

Soutucu Optimizasyon Programlar: Bu programlar ise, birden fazla

soutucu sistemin olduu yaplarda, soutma suyu gidi ve dn scaklklarn ve ektikleri elektrik enerjisini hesaplayarak, en uygun soutucular devreye almak iin kullanlmaktadrlar. Gvenlik Kontrol Programlar Beki Turu (Patrol Tour): Bu program beki turlarnn programn,

zamanlamasn ve srasn kontrol etmek iin kullanlmaktadr. Bu program ile turlarn gzergah ve aralklar deitirilebilmektedir. Kap Kontrol: Bu program ise, kaplara konan kart okuyucular ile kiilerin

binaya giri-klarnn denetlemektedir. Bu program sayesinde, kartlara eitli ncelikler ve zaman asndan kstlamalar konabilmektedir. 4.6.1.2 Akll Sistemlerde Kullanlan Sistemler ve Kapsamlar Akll binalarda akllln salanmasnda kullanm gereksinmelerine bal olarak farkl dzenlemeler yaplabilir. Tm bunlarda ana ama, bina ortamnda kontrol ann egemen klnmasdr. Bu ekilde yerel ve merkezi kontroller arasnda denge kurulmakta, kullanclarn kendi ortamlarn belli snrlar erevesinde ayarlamalar salanmaktadr. Akll binalarda ana hatlar ile iletme, kontrol ve raporlama ilemleri yaplr. Bu ilemler, alt dzeyde bir ok alglayclar, kontrol mekanizmalar, bilgisayarlar ve gerekli tesisat ierir. Akll bir bina deien i ve d evre koullarna gre kendini adapte edebilmekte, bu koullara gre insanlara hizmet verebilmektedir. Hava durumu, yerleim, nfus, servis, ynetim ve denetim mekanizmalar binalarn iinde ve dnda sk sk deiir. Bu durumda akll binalardan beklenen bu deiikliklere

273

cevap vermesi ve de kontrol parametrelerini evre koullarna gre uyarlamasdr. Akll binalarda kurulabilecek baz sistemler ve temel ilevleri unlardr (Okutan, 1998): Kontrol sistemi; yk talebine gre iletme zaman kaydrmas, zonlarda mstakil scaklk kontrol, tm sistem iin enerji harcamas kontrol; Havalandrma sistemi; zonlama, s geri kazanm,kullanm d saatte enerji depolamas; Yangn sistemi; yangn alarm,acil durum aydnlatmas, yangn belirleme ve takip, yangn sndrme;. Elektrik Sistemi; yksek voltajl aydnlatma, fotoselli ve infrared sensrl cihazlar, zaman geciktiricili balatclar, esnek g a; Haberleme Sistemi; Telefon balama, ntercom / konferans, Modem / data bank / EMCS, Otomatik faturalama takibi, Bilgisayar sistemleri, Fiber optik, Uydu balants, Pnmatik posta servisi, Kablo haberlemesi,Mzik yayn,Anons sistemleri, Ulam; Asansrler, Uyar klandrmas ve anonsu,letme mod seimi; Bina Servisleri: p yok etme, Vakum ve temizlik sistemleri, Gvenlik sistemleri, Hrsz alarm ve yakalama sistemleri, Silah alglama sistemleri, Sirklasyon kontrol sistemleri; Teknik Destek; Bilgisayar programlar, Sekreterlik hizmetleri, Danma merkezi ve merkezi ktphane, Posta servisi, Kopyalama servisi, Bilgisayar yazlmgvenlik sistemleri, Banka servisleri; Ynetici Servisleri: Yemek organizasyonu, Toplant odalar, Ulam

274

imkanlar, Mesaj servisi, Vale servisi, Ofis servisi; Bina Organizasyonu: Toplantlar, Kullanm d saatlerde iletme, Enerji ve kira faturalama,Trafik, Yap Paralarnn Kontrol: Glgeleme olanaklarnn kontrol, Havuzlarn kontrol, Havalandrma kapaklarnn kontrol, Kaplarn kontrol, 4.6.2 Bilgisayar Teknolojisinin Etkileri "Tm bu sistemler bilgisayarlar tarafndan kontrol edilen alglayclar ve kontrol sistemleri ile alrlar. yi bir kontrolde ama, binann en iyi ekilde lme ve deerlendirme yapabilmesi, eitli ilemleri kontrol edebilmesi, beklenmeyen durumlarda kendini o duruma gre adapte edip cevap verebilmesidir ." (zgen A. 1998 sf 112). Akll binalarn en nemli zellii, bir ok teknolojiyi bir arada barndrmakta olmas ve teknolojinin imkanlarn bunlar birbirleri ile badatrarak (entegrasyonunu salayarak) kullanmas ve onlardan gelen verilere gre yant vermesidir. Akll bina kavramyla btn olarak kullanlan teknoloji kavram ve teknolojik gelimelerin binaya uygulanmasnda en ok etkilenen elemanlar; mekanik, elektrik gibi tesisatlara bal olanlardr. Bina iindeki donat strktrden daha abuk bozulmaktadr. Eski binalarn uzun sre ilev grebilmesi mekanik donat azlna balanabilir(Yrekli, 1983). Mimarlarn tasarm aamalarnda ekdikleri en byk sknt, mekanik tesisata kolay ulam, bununla birlikte aksamn grnmesini engellemektir. Ancak mekanik tesisat deiiklie en ok zorunlu kalan donatmlardan biri olduu iin, tesisatla ilgili mahallerin direkt ilikili olduu ve iine ulalabilen bacalarn oluturulmas eklinde olmaktadr. Bu dorultuda deerli alanlardan en iyi ekilde yararlanmakla kalmayp,

275

alanlarn,

bilgi

dosyalarna

her

an

kolayca

ulamalarnn

salanmas

dnlmelidir. Bu dnce ile byk bro sistemlerinde hzla bu yola gidildii gzlenmektedir. Akll binalarda i dzenin kanal iinde yerletirilmi sistemlerde saklanm olmas deme yksekliinin; dier mekanik sistemleri de karlayabilmek iin artmasn zorunlu klmaktadr. leri teknoloji iin gerekli kablolama hacmi ykseltilmi demelerin 23 cm.den 46 cm.ye karlmasn gerektirmektedir (Emregl, 1997). 4.6.3 Bilgisayar Teknolojisi Yap Tasarm likisinin Deerlendirilmesi ok katl yksek binalarda farkl ilevlere gre farkl sistemler n plana kmakta olmasna karn ykseklikle gelen youn kullanm bu binalarn ihtiyalarna cevap verecek sistemlerin hepsinin bir arada kullanlmasn beraberinde getirmektedir. rnein, iyeri olarak kullanlan ksmlarda, enerji kontrol, havalandrma, yangn kontrol sndrme, evre kontrol; otel ksmlarnda gvenlik sistemleri ve enerji kontrolnn n plana kt gzlenmektedir. Akll bina kavram ad altnda oluturulan komptirize sistem sayesinde, ok katl bir yapnn gvenlik, yangn, telefon, iletme, enerji kullanm, asansrlerinin ynetimi, hatta evre koruma almalarnn bilgisayar kontrolnde gerekletirilmektedir. Bylelikle bina alanlarnn ilerinde youn almalar salanarak i verimi arttrlmaktadr. Bina iine yerletirilen optik kanallar tm bilgilerin annda bina ynetim merkezindeki ekranlara yanstlmasn salamaktadr. Bu sistem ok katl yksek yaplarn stlp soutulmas, mevsimlere gre deien bu gereksinimin etkili bir stma-soutma sistemi ile karlanmasndan ok baz tasarm detaylar ile bu ykn azaltlmasn salamak yapnn tasarmnda deerlendirilen en nemli faktrlerden biridir. Bu noktada bina aklllk sfatn ieride ve darda gn boyunca deien hava artlarna gre fziksel zelliini deitirilebilme yetenei ile almaktadr. Oluturulan Bina Kontrol Sistemi (BKS)

276

binann d cephesindeki alclar yardmyla yl boyunca stma soutma kararlarn alacak niteliktedir. Glgelikler, yaltc panjurlar, otomatik mekanizmal havalandrma boluklar gibi aletlerin tasarm ve organizasyonu ile yazn scaktan bina korunmakta, s kayb salanmakta, kn ise s kayb engellenmektedir. Bu sayede ok katl binalarda kullanlan bilgisayar sistemlerinin ve bu sistemlere bal olarak alan tehizatlarn uzun dnemde hem ilevsel, hem de ekonomik adan salayaca yararlarn doru bir ekilde deerlendirilmesi gereklilii tasarmc olarak karmza kmaktadr. Bir ofis binasnn n cephesinde oluturulan gne krclarnn deiik iklim artlarna gre otomatik olarak ayarlanmas kn s kazancna, yazn ise s azaltcs olarak grev yapmas ve buna bal olarak binann klimatize edilmesi salanyorsa, binann ekonomik mr denilen kullanm yllar boyunca, uzun dnemde byk bir enerji tasarrufunu salayacaktr. Bu ve bunun gibi sistemlerin yaplarda kullanm, uzun dnemde, yaplan ilk yatrm maliyetinin geri dnn salad iin bina kullancsna hem ilevsel, hem de ekonomik bir yarar salam olur. ok katl bro binalarnn akll binalar ekline dnmesi, binadan daha ok verim elde edilmesini salayacaktr. Ancak bu gelime bina yapm ve iletme sistemlerinde bir deiiklie neden olmaktadr. Akll binann ngrd yapda salanan olanaklar, yapnn sadece ilevini deil, biimleniini ve kullanlan teknolojiyi de etkiler ve yapnn daha rasyonel biimde tasarlanmasn ve kullanlmasn gerekletirir. ok katl yksek binalarnn uygulanmasnda ekonomikliin nceleri tasarmda n art iken g ve organizasyonu simgelemenin n plana km olmas iletiim teknolojisindeki son gelimelerin bu binalar etkilemesi eklinde yorumlayabiliriz.

BLM BE OK KATLI YKSEK YAPI RNEKLERNN RDELENMES VE KARILATIRILMASI

Bu balk altnda blm drtte anlatlan ok katl yksek yap tasarmna etki eden ve farkl meslek gruplarnn ilgi alanlarna giren konular nda oluturulan kriterlerin dnyada ve Trkiyede yer alan baz ok katl yksek yap rneklerinde kullanmnn irdelenmesi amalanmaktadr. almada mimari tasarm kriterlerinin ok katl yksek yap rneklerine katt art deerlerin deerlendirmesi hedeflendirdii iin rnek seiminde, hem ykseklik hem de tasarm zellikleri bakmndan farkllk gsteren mimari tasarm kriterlerinin kullanlmasnn nemli olduu zgn rnekler seilmitir. rnek sralamas, ykseklik sralamasna gre yaplmtr. DNYADAN RNEKLER Taipei 101 Petronas Kuleleri (Petronas Twin Tower) Sears Tower in Kulesi (Bank Of China) Turning Torso TURKYEDEN RNEKLER bank Tower (stanbul) Mertim (Mersin) Sabanc Center (Akbank Tower) Metrocity (stanbul) Tekfen (stanbul)

rneklerde ok katl yksek yap tasarm, almann temelini oluturan blm 3 ve blm 4de konu balklar olarak aklanan kriterler ve bu kriterlerin seilen rneklerin tasarmnda kullanm deerlendirilmitir. rnek incelemesinde, yapnn genel tantm ve aklamas yaplarak, kent lei iindeki konumu, plan zellikleri, bina program, ktle ve cephe zellikleri, tayc sistemi, sirklasyon sitemi, donanm zellikleri hakknda bilgiler verilmektedir.

277

278

5.1 Dnyadan ok Katl Yksek Yap rnekleri 5.1.1 Taipei 101(TFC Tower), Taipei, Tayvan Mimar Strktr Mh. Yapm Yl Ykseklik Kat Adedi Ktle Says Fonksiyonu C.Y. Lee & Partners Turner Cons. Company 2004 509 m., 101 katl 1 Bro

ekil 5.1 Taipei 101, Genel Grnm

Ykseklik sralamasnda Dnyann en yksek gkdeleni olan Taipei 101nin 89.katnda bir adet gzlem evi bulunmaktadr. Gzlem evine asansrlerle kacak ilk ziyaretiler, 6 saat kuyrukta beklemilerdir. Yapnn 8. katnda alveri merkezi yer almaktadr. Yap 53m.x 53 m. taban alanna sahiptir. Yap formu, ilk 25 katta 5 derece daralarak ters konik oluturulmakta, st katlarda ise her 9 katta 7 derece genileyerek formda hareketlilik
ekil 5.2 Kent Siluetinden Grnm

elde edilmitir.

Kompozit strktr sistemi (ekirdek+ereve) kullanlan yapda, elik mega kolonlar, kompozit demeler kullanlmtr. Tayvann Taipei kentindeki 508 metre ykseklikteki 101+5 katl TFC Tower adl gkdelenin asansr dnyann en hzls seildi. Asansr, 106nc kata 30 saniyede kyor. 24 kiilik bu asansrlerle 508 metreye aniden kan yolcularn kulaklarnn basntan rahatsz olmamas iin zel bir basn kontrol sistemi uygulanyor. Japon Toshibann yapt asansrler, sadece 37 saniyede 382 m. yksekliindeki

279

gzlemevine ulamaktadr. Dakikada maksimum 1,014 m. hza ulaan asansrler ayrca 7 derece depreme de dayankldr. Her 8 katta bir mekanik kat kullanlmtr. Formdaki narinlik yapnn Metal kullanlan orann hareketlilik yksek zarifliini giydirme yapnn ve olmas ortaya ereve cephesinde

kartmaktadr.

sslemelere yer verilmitir. at

ekil 5.4 at Detay ekil 5.3 Taipei 101 Cephe
Detaylar

bitii simgesel ifadeyle bitirilmitir.

280

5.1.2 Petronas Kuleleri (Petronas Twin Tower), Kuala Lumpur, Malezya Mimar Strktr Mh. Yapm Yl Ykseklik Kat Adedi
ekil 5.7 Petronas

Cesar Pelli & Ortaklar Runhill Bersekutu ve Thornton Tomasetti 1995-1998 1. ktle: 452m. 2. ktle: 452m. 1. ktle: 88katl 2. ktle: 88katl 2 Karma

Ktle Says Fonksiyon

Kuleleri Grn

Yapnn belirgin zellii Taipei 101den sonra ykseklik sralamasnda Petronas Kuleleri ikinci sradadr. Kent merkezinde yer alan Petronas Kuleleri Kuala Lumpur ehir Merkezini Gelitirme Projesinin bir paras olarak tasarlanmtr.
ekil 5.2 Kuala Lumpur Kentsel Tasarm Projesi

Balangta 45 derece evrilmi bir karenin, dier bir karenin zerine oturtulmasyla elde edilen sekiz keli bir yldz dnlmtr(ekil 5.8-a ). Sonradan yararl alan arttrmak amacyla ierlek alara sekiz tane yay eklenmitir. (ekil 5.8-b) Sonu tasarm 16 knt iermektedir; sekiz keli ve sekiz yuvarlak knt eklindedir. (ekil5.8-c) Plan geometrisi geleneksel slami prensipler kullanlarak tasarlanmtr. Plan geometrisinde, milli motifler arandnda, planlarn slami kltr dolayl olarak ifade eden, dounun sembolik geometrisini izdii grlmektedir. ekirdek
ekil 5.8 Tip Kat Plan

ksm ortada yer almaktadr.

281

Karma fonksiyonlu bina grubu olarak yaplm olan Petronas Kulelerinde brolar, apartman daireleri, 530 oda kapasiteli otel, bir alveri ve elence merkezi ile 7000 ara kapasiteli bir garaj yer almaktadr. Kulelerin hemen ayaklarnda kulelerin bitiminden sonra yaplmas planlanan bir konser salonu da dnlmtr. Bu konser salonu tm gelitirme projesinin kltrel odan oluturmaktadr. Plan dzleminde, yldz ular biiminde kntlar oluturan elik donatl kiriler, katlarda bulunacak insanlarn gr asn da geniletmitir. Cepheler bir kat yksekliinde (drt metre) ve 1.4 metre geniliinde panolarla kaplanmtr. Pano ularnn gemeli ve yarkl olmas montaj hzlandrmtr. Malezyann tropikal ikliminde kimyasal anmay nlemek amacyla panolarda paslanmaz elik ve kendinden temizlenebilir renkli cam
ekil 5.9 Petronas Kuleleri Giri Grn

kullanlarak, panolarn tm hafif bir yap oluturulmutur.

ekil 5.10 Cephe Grnleri

Paslanmaz elik ve cam panellerle kaplanm olan kulelerin, 60, 73, 82, 85 ve 88, katlarnda geri ekmeler yaplm ve elik bir kule ile sona erdirilmitir. Kulelerin d yzeyleri, yap ykseldike, alt aamada geriye ekilmitir. st katlarda kolonlar merkez ynnde eiktir. Bu yaklam ile biim tamamlanm ve merkezi dey eksen vurgulanmtr.

282

Ykseklik asndan kulelere eklenen tepe apkalar toplam ykseklii 451.9 metreye ulatrlmtr. Tepenin son grnmn tmyle Malezya kltrne zgdr ve de baka gkdelenlerin tepelerine yada kiliselerin an kulelerine benzememektedir. D yzeylerde camla kaplanm yatay eritler ve paslanmaz elik paneller kullanlmaktadr. 6.kattan itibaren 85.000m2 kaplama malzemesi kullanlan binalarda, cam yzeyler sadece gne n yanstmak iin deil, ayn zamanda tropikal blgelere zg bir hava vermek iin de kullanlmtr. Kulelere bakldnda dikkati eken ilk ey, 46m apndaki bu zarif silindirik kulelerin 41. ve 42. katlarnda iki katl bir yaya kprs ile birbirine balanmasdr. Yerden 170 metre ykseklikte, 58metre. uzunluunda, 5m.geniliinde ve 495 ton arlnda, arpc bir grnm olan "sky-bridge" teknolojik bir aamay vurgulamaktadr. Kpr
ekil 5.12 Sky-bridge

balants

olan

katlarda, restoran,

bu

geitin

nemini merkezi,

vurgulamak

amacyla

konferans

Malezya'ya zg bir dua odas olan "suaru" ve bunlarn ortak meknlar olan gk lobi tasarlanmtr.

Tayc sistem zellikleri asndan bakldnda, strktr tipi olarak ereveli tp kullanlmtr. Sistem malzemesi ise elik ve ngerilmeli beton olan kulelerin her birinde eitli dayanmlarda 80.000 m3 beton ve 7.500 ton elik kiri ve elik iskelet kullanlmtr. Yaplarn temelinde, 60 mden 115 m derinlie kadar inen 104 baretle tarafndan tanan, 13200 m3 beton ile yaplan 4.5 m derinliinde radye temel kullanlmtr. Kuala Lumpur ehrinde zemin 60m.den, 180m.ye kadar derinleen, suyun getirip brakt sk bir mil tabakas ve kalkerden olumaktadr. Gerekte bu zemin kulenin kazk temellerini kaya yataklarna kadar indirmek iin olduka elverisizdir. Bundan dolay "Barette" ad verilen ve srtnmeye kar kayma kapasitesi yksek betonarme kazklar kullanlmtr. Toplam 208 adet olan bu srtnme eleman bulunmaktadr.

283

Yatay dayanm, evredeki kalanlar birbirine balayan, ember formunda ve krk formdaki betonarme kirilerle salanmaktadr. Dey yklerin dengelenmesi iin, betonarme kiriler 38. ve 40. katlarda, ekirdek ve d kolonlar birbirine balamaktadr. Strktrel elik, sadece byk aklk geilen yerlerde olmak zere ok kstl olarak kullanlmtr. Her katta geni balkl elik kiriler, beton dolgulu, metal tabliyeli demeleri tamaktadr. Kolonlardan konsol kan deme paralarn, prefabrike elik kafes kiriler tamaktadr. ki kuleyi birbirine balayan yaya kprsnn de ana tayc malzemesi eliktir. 58 m uzunluundaki bu kpry birbirine paralel olarak iki ana kiri tamaktadr. kincil ereveyi, ana kirilerin zerine bindirilen elik kolonlar oluturmaktadr. Kprnn btnn tayan lades kemii eklindeki elik boru iftleri diyagonal olarak 29. katlarda, kresel tayclar araclyla kulelere balanmtr. Kresel tayc, balant noktalarndaki burulmay karlamaktadr. Diren ve yanal bklmezlik (riiitlik) kule yaplarn en belirgin zelliidir. Daha alak kuleler yalnzca merkez ekirdekleri zerine arl aktarmakta iken Petronas Kuleleri rzgar etkisi altnda telenmeye kar koyabilmek iin gerekli diren ve sertliin yalnzca yarsn kullanabilmektedir. Bu diren ve bklmezlii artrmak amacyla ekirdein duvarlar bklmez beton kirilerle evre kolonlarna balanmtr. Kulelerin tepeye doru incelmesi ykseklerde gl esen rzgrlarn etkisini azaltmtr. st katlarda evredeki kolonlar merkez ekirdee yaklatrld. Petronas Kulelerin yuvarlatlm ve nervrl formlar onlar dikdrtgen planl kulelere oranla rzgar etkisine kar daha direnli klmtr. te yandan yapnn d yzeyindeki nervrler havann geni biimde dnmesini engelleyen kk trblans blgeleri yaratarak yapnn dengesini nemli bir tehditten korumutur. Sirklsyon sisteminin ana elemanlarndan biri olan asansr servisi st dzeyde olan binada, kulelerin her birinde ok sayda asansr kabini vardr. Kulenin st yarsna erimek isteyen ziyaretiler nce yapnn yar yksekliindeki kata dorudan ulamakta ve buradan st blmlerdeki katlara gitmek iin asansr deitirmektedir. Asansr trafiinin youn olduu saatlerde ift durak yntemiyle tama kapasitesi

284

daha da arttrlmaktadr. Petronas Towers, local iki katl asansrleri besleyen iki katl sky-lobby asansrlerinin ilk uygulamasdr (Fortune, 1997, s.4).
Akslar A: A1-A6 B: B1-B6 C: C1-C6 D: D1-D3 E: E1-E3 F: SH1SH5 G: S1-S2 H: S3 I: F1 Kapasite(kg) 1600 1600 1600 1600 1600 1600 1600 1600 1600 1600 2100 2100 S1: 2700 S2: 4500 2300 800 Hz(m/sn) 4.00 5.00 3.50 7.00 7.00 6.00 5.00 5.00 3.50 5.00 alt Katlar Zemin ve 1,7-23 aras Zemin ve 1;23-27 aras 41 ve 42,44-46 katlar aras 41 ve 42,44-46 katlar aras 41 ve 42, 61-73 katlar aras Zemin ve 1; 42.kat P1, c, zemin, 2-6, 8-37 P1, C, CM, zemin, 2-6, 8-37 P1, C, CM, zemin, 2-3, 8, 40-84 M2, 85,86 P1, C, CM, zemin, 1-38, 40-84M2, 85, 86 36, 37, 40-43 83, 85, 87 Asansr emas

J: F2

800

5.00

K: CF1 ve CF2 L: TE1 ve TE2

900 1000

1.60 1.60

ekil 5.13 Asansr Bilgileri

285

5.1.3 Sears Tower, Chicago, A.B.D. Mimar Strktr Mh. Yapm Yl Ykseklik Kat Adedi Ktle Says Fonksiyon
ekil 5.14 Sears Tower Grn

Skidmore, Owings ve Meril Skidmore, Owings ve Meril 1974 443 m 110 1 Ofis

Yapnn belirgin zellii, 443 m. ykseklii ile dnyann en yksek ve en byk kullanm alanna sahip ofis binalarndan biri olmasdr. Chicago ehrinde bulunan Sears Tower yksekliiyle dier yaplara gre landmark zellii gstermektedir.

ekil 5.15 Vaziyet Plan

Bu yap, her biri ortoganal ynde birbirine paralel drt rijit ereveyle birbirine balanan 9 adet paket tpten olumaktadr. 22.9 x 22.9m2 boyutlarndaki bu tplerden bazlar, belli katlarda kullanm alanlarnn azaltlmas amacyla kesilmitir. 50, 66 ve 90. katlarda kesilen tplerin oluturduu kat alanlar 3800 m2den 1100 m2ye kadar
ekil 5.16 Sears Tower Kat Planlar

deimektedir.

286

1-49. katlar: 4893 m2 50-65. katlar: 3848 m2 66-89. katlar: 2802 m2 90109. katlar: 1141 m2dir. 103.kattaki Skydeck, kuleyi ziyaret edenler iin ehri 412m. ykseklikten seyredebilecekleri geni bir panaroma olana salamaktadr. Ziyaretiler bu ykseklikten 80km. uzaklkta bulunan drt eyaleti; Illinois, Indiana, Michigan ve Wisconsini rahatlkla grebilmektedir. Bina bro binas olarak tasarlanmtr. Binada ticaret, banka, postane ve restoran mevcuttur. Kullanlan modler tp sistemi sayesinde plan, cephe ve ktle geometrilerinde hareketlilikler salanmtr. Farkl ktlelerin olumas ile plan, cephe ve ktle geometrilerinde hareketlilik salanmtr. Tm bunlar sayesinde, bina dier yksek binalar arasnda grnm ile farkl bir zellik kazanmtr. Bina d yzeylerinde, gnn teknolojisinin bir yansmas olarak dnlen metal ereveli giydirme cephe sistemi ve kaplama malzemesi olarak teknolojiyi
ekil 5.17 Sears Tower Cephe Grn

yanstan tamamen cam kullanlmtr. Giydirme cephenin yaplmasnda yar panel sistemlerin kullanlmas, binann yapmna hz kazandrmas bakmndan ok nemlidir. Radye temel zerine oturtulmu bir dizi kare tplerden olumutur. Sistem malzemesi eliktir. Tbler sistem teknolojisinin en gelimi ekli olan modler tp sistemi, bu binada farkl yksekliklerdeki ktlelerin oluturulabilmesinde nemli rol oynamtr. Tayc sistemi 9 adet ereveli tpn bir araya getirilmesinden olumaktadr.

ekil 5.18 Sears Tower oluturan 9 tp

Kulenin strktr zemine ankastre edilmi dey bir konsol gibi davran gstermektedir. Her modl 4.58 m aralkla yerletirilen kolonlarn birbirine parapet kirileri ile balanmasndan olumaktadr. Tm kolon kiri balantlar kaynakl olup, sistem ykseklii boyunca modllerin kesildii katta kafes kirilerle

287

desteklenmektedir. 22.9 x 22,9 m2'lik kare demeler tek ynl 22.9 m aklk geen 4.58mde bir yerletirilen kirilerle tanmaktadr. Her bir makas kolonlara, srtnmeyi engelleyici elemanlarla bulonlu kesme balantlaryla balanmtr. Kirilerin aklk ynleri, kolonlar zerinde eit yk dalm salamak iin, her 6 katta bir deiiklik gstermektedir. Kafes kiri ykseklikleri 1020 mm olup, bu ykseklik gerekli donanmlar iin elverili bir ekilde kullanlmaktadr. Kolonlar ve kiriler 1070 ve 990 mmlik I kesitlerden olumaktadr. Kolon flanlar zeminde 609 x 102 mm2, stte 305 x 19 mm2 arasnda deiiklik gstermektedir. Kiri flanlar ise altta 406 x 70 mm2, stte 254 x 25 mm2 arasnda deimektedir. Yapda toplam 69 000 ton strktrel elik kullanlmtr Sears Tower geleneksel tek katl kabinlerle lokal blgelerine hizmet vermekle birlikte iki katl kabin asansrlerini kullanan ilk binadr.
Kapasite (kg) 4000 4000 4000 4000 4000 4000 4000 4000 3500 3500 3500 3500 50005000 50005000 1800 Hz m/sn 2.50 3.50 4.00 5.00 2.50 3.50 4.00 5.00 2.50 3.50 4.00 5.00 7.00

Akslar A B C D E F G H I J K L M

Ait Olduu Kat 1-5 7-12 13-18 19-23 24-29 30-35 36-41 42-46 47-50 51-54 55-58 59-60 ki katl kabin mekik S1-S8 ki katl kabin mekik S9-S14 Rasathane mekik OB1-OB2

alt Katlar M, 4-10 M, 10-17 M, 17-23 M, 23-28 33, 35-42 30,31,33,34;33 42-49;32,35, 27,33,42-49 34, 49-57 34, 58-63 47,49;66,68-74 48,50;63,66, 68-74 66, 75-81 67, 82-87 67,88,90-102 CC/PL-33/34 CC/PL-33/3466/67 CC ve 103 Asansr emas

N O

8.00 9.00

ekil 5.19 Asansr Bilgileri

288

5.1.4 Bank Of China (in Bankas), Hong Kong, in Mimar Strktr Mh. Yapm Yl Ykseklik Kat Adedi Ktle Says Fonksiyon I. M. Pei & Ortaklar Robertson, Fowler ve Ortakl 1990 367m. 72 1 Ofis

ekil 5.20 Bank Of Chinann Genel Grnm

Ykseklik sralamasnda onbirinci srada yer almaktadr. M. Pei tarafndan yaplan Hong Kongdaki Bank Of China ok katl yksek yaps; yksek teknolojiye sahip akll binalarn yeni bir rnei olarak dikkat ekmektedir. iddetli kasrgalarn estii bir blgede zorunlu olarak yksek yaplmak durumunda olan ve sabit bir bte ile tamamlanan bina, bir in atasznden esinlenilerek, srekli ykselen gelimeyi ve zenginlii yanstmay amalayarak oluturulmutur. M. Peiden kk, eimli ve kalabalk bir kent arazinde Hong Kongdaki blge merkezi iin belirgin bir kimlikle dierlerinden ayrlan bir binadr. Mimarlk ve mhendisliin ayrlmaz btnsellii zerinde oluturulan bina, hem kent siluetinde hem de caddeye hitap eden bir asimetrik kuleyi kapsamaktadr.. Drt dey aft ieren kule ktlesi; zeminde 48 m.lik bir kp olarak balamakta ve bir gen prizma kalncaya dek, eyrek prizmalar halinde azalarak klmektedir. % 40 banka ilemleri, kalan kiralanmak zere bro
ekil 5.21 Kat Planlar

binas olarak tasarlanmtr.

289

Binann ykselen st ksm ne kadar zayf parlak ise alt blm de o denli kaba ve ar bir grnm sergilemektedir. Bina bu hali ile bir post modernizm rnei olarak grlebilir. Binann alt blmnde kullanlan byk ktleli mermer cephe kaplama malzemeler malzemeleri ile st tam ksmdaki bir hafif kontrastlk

yaratmaktadr.Ktlelerin cepheleri; Hong Kongun genileyen ticaret blgesine bir merkez oluturup, kentin kulelerle dolu siluetine bir dey eksen
ekil 5.22 Bank Of China Cephe Grn

ekleyen ve deien evreyi yanstan camlarla kaplanmtr.

I. M. Pei gen prizmalar kullanmasna ve stabiliteyi salamak gibi bir amac olmasna ramen, genlerden oluturulan cephenin bankann imajna uymayacann dnlmesi zerine, yatay balantlarla cam kapl cephe modllerini paralel kenar ekline dntrmtr. Kompozit (hibrid) sistemle yaplan yapda sistem malzemesi olarak elik kullanlmtr. naatn btn yapy iddetli rzgarlara kar glendirdii gibi inaat sresi ve malzemede ok nemli tasarruf salayan gelimi karma bir strktrel sistemle desteklenmitir. Kulenin strktr, drd diyagonal aprazlar ieren sekiz dey ereve dzleminden oluan bir kare kptr. Yapya gelen tm kuvvetler drt masif betonarme ke kolon tarafndan toplanp transfer edilmektedir. Beinci bir kolon yapnn merkezinden toplanan ykleri diyagonal olarak drt ke kolona ilettii 25. kata kadar uzanr. Yerekimi kuvvetlerinin en d kelere gnderilmesiyle, yksek hzl rzgarlara dayanm artar ve yapnn i mekanlar kolonsuz olarak dzenlenmitir. Bank of China Kulesi drt alak blge halindeki lokal blgeleri destekleyen tek katl kabinli sky-lobby ekspres asansrlerini kullanmaktadr. Binada dey sirklasyonu 45 adet hzl asansr salamakta, bu asansrler ayn zamanda yolcular 43.kattaki sky-lobby tamaktadr.

290

Akslar
A-alak blge B alak blge C- alak blge D-alak blge E-alak blge F-yksek blge G-yksek blge

Asansr Says
6 3 Vip asan. 6 6 6 Ekspres as. 4 4

Kapasite (kg)
(1-3) 1600 (4-6) 1350 (7) 1350 (8-9) 1600 1600 (16-18) 1350 (19-21) 1600 1600 1250 1250

Hz m/sn
3.50 3.50 4.00 5.00 5.00 3.50 3.50

alt Katlar
1,3,6 - 17,19 1,14 17,19 1,20 - 29 1,29,30,32 - 42 1,43 43, 46-55 32 ve 35 as.; 43,56, 58-68; 33ve 34 as.; 43,56,58-65 (38ve 39 as.) V,CP,CP!,1-4,6-44 (40 as.) 44-68 (38ve39 as.) V, CP2, CP1, 1-4, 6-44 (40 as.) 44-68

H-yksek blge

2 Vip asan.

1250 (38) 2300 (39) 1600 (40) 1800 1600 (43) 2300 (44) 900 (45) 2250

1.00

I-yk asansrleri J-mekik asansrleri K-servis asansrleri

3 2 Yolcu asn. 3

5.00

1.60

CP2-CP1-1 (43) V, 2, 3 (44) 1, 2, 3 (45) V, 1-3

Asansr emas

1.60

ekil 5.23 Asansr Bilgileri

Bina zel olarak tasarlanm, buharlamaya dayal bir soutma sistemi ile donatlmtr. Hong Kongtaki snrl taze hava kayna ve denizin bozucu etkisi dolaysyla standart bir su soutmal sistem yerine buharlama sistemi tercih edilmitir. Buna ek olarak, geleneksel atdan soutma ekipmanlarnn da (roof-top cooling) yapnn estetiine uyumlu olmayaca dnlmtr. Gnei filitre etmek iin alminyum ubuklardan oluan bir ekran bulunmaktadr. Bu ekrann karsnda bulunan geni yzeyli renksiz camlar etraftaki dalar ve limana kar panaromik bir manzara oluturmaktadr.

291

5.1.5 Turning Torso, Malm, svire Mimar Strktr Mh. Yapm Yl Ykseklik Kat Adedi Ktle Says Fonksiyon Santiago Calatrava Santiago Calatrava 2003-2005 190m. 54 1 Karma

ekil 5.24 Turning Torso Genel Grnm

Bittii zaman Avrupann en yksek konut binas, skandinavyann ise en yksek binas olacaktr(http:arcscape.com).

ekil 5.26 Konut blm kat plan (www.calatrava .infoview)

ekil 5.25 Turning Torso Cephe Plan

Turning Torso kesitte toplam 9 ayr blmden oluuyor. lk iki blm ofis, kalan 7 blm ise konut amal kullanlacaktr. Her blm 5 kattan olumaktadr. Zeminden en ste kadar bina 90 derece dnmektedir. Bu binann tasarmnda dnen bir insan vcudundan yola klmtr. Karma (konut+ofis) fonksiyonlu bir yapdr. Bulunduu blge koullarnn en iddetli frtnasnda en st kat 30 cm hareket etmesi ngrlmtr. Binada bulunan

292

konutlardan en k 45 m2, en by 230 m2 olan toplam152 konut vardr. Ofis blm ise toplam 12 kattan olumaktadr. Camlarnn temizlenmesi iin yukardan bir vin yardmyla ayda bir camlar temizlenecektir.

ekil 5.27 Turning Torsoun Cephe Grn ekil Aamas 5.28 Turning naat Torsoun

Sistem olarak ekirdekli ve ereveli sistem kullanlm olan yapda, sistem malzemesi olarak betonarme kullanmnn yannda sistemi desteklemek amacyla elik sadece dnen blmleri birbirine balamak iin kullanlmtr. Betonarme yuvarlak ekirdek en alt katta kalnl 2 metreden, en st katta 0.4 metreye kadar dmektedir Asansrlerin ikisi alanlar ve ise oturanlarn kullanm iin toplam 5 tane asansr vardr. Yangna kar nlem olarak her odada splinker sistemi kullanlmtr. Splinker sistemi iki kaynaktan su salamaktadr. Bunlardan biri acil durum kaynadr. Elektrik kesintisinde asansrlerden biri acil k iin ayarlanmtr.

293

5.2 Trkiyeden ok Katl Yksek Yap rnekleri 5.2.1 T.C. Bankas Kuleleri ( bank Tower 1-2-3), stanbul, Trkiye Seyas Architects Mimar Engineers (Doan Tekeli, Sami Sisa) Strktr Mh. Yapm Yl Ykseklik rfan Baliolu - 2000 1. ktle: 181 m. 2. ktle: 118 m. 3. Ktle: 118 m. 1. ktle: 52 katl
ekil 5.29 Bankas Genel Grnm

Kat Adedi Ktle Says Fonksiyon

2. ktle: 36 katl 3. Ktle: 36 katl 3 Ofis

Bankas Genel Mdrlk Kulesinin her ynden kolayca alglanmasna olanak salayacak bir noktada; Bykdere Caddesi ve Fatih Sultan Mehmet Kprs giri yolunun kesinde bulunan arsada konumlandrlmtr.
ekil 5.30 D bloklar ve sada B blok

Yap, 52 katl B Blok, 27 katl 2 adet D blok ve 3 adet az katl olmak zere toplam 6 bloktan oluan bir komplekstir. Zemin altnda yedi bodrum kat vardr. kule, oditoryum, galeri ve bamsz katl otoparklardan olumaktadr. Bina toplam 6.500 kiiye hizmet vermektedir. Her 3 kulede panel tipi alminyum giydirme cephe sistemi kullanlmtr. Tayc sistemi, ekirdek ve d tp olan yaplarn sistem malzemesi betonarmedir. Tayc sistemi, dta 3.50 m.lik akslarla 60 x 90 cm2 boyutlarnda

294

kolonlar ile 60 cm ve 25 cm kalnlnda ekirdek perde duvarlarndan oluturulmutur. Deme 37 cm kalnlnda 75 x 75 cm2'lik kaset demedir. B Blokta ekirdek oran %22.8dir. Yapnn tayc sisteminin tp olmasndan dolay kolon aklklar az olup, buna karlk 11.60 m.lik kaset demeler ile geilmi serbest kullanm alanlar bulunmaktadr. Bulunduu 1.derece deprem blgesinde olas en iddetli depreme dahi elastik blgede kalarak dayanabilecek biimde ina edilmitir.

B Blok, 45.20 x 45.20 m2'lik sekizgen bir plana sahiptir. Narinlik oran 3.4 olan B Blok'ta kat adeti fazla olmas, ekirdek alannn kat plannn %28'lik bir blmn igal etmesine neden olmutur
ekil 5.31 Vaziyet Plan

ekil 5.33 D blok, B blok Tip Kat Plan

ekil 5.32 Zemin Kat Plan

Komplekste hz 1m/sn - 6.3m/sn arasnda deien 46 adet asansr, hz 0.45m/sn olan 6 adet yryen merdiven ve 6's yangn merdiveni olmak zere toplam 12 merdiven bulunmaktadr. Binada kullanlan tm inaat, elektrik ve mekanik malzeme ile birlikte otomasyon, yangn sistemi ve gvenlik sisteminde en yksek kalitedeki ASTM standartlar kullanlmtr. Istma, havalandrma, klima sistemlerinde minimum enerji harcamas ile maksimum konforu salayan fan-coil ve VAV (deiebilir hava ayar) aygtlar birlikte kullanlmtr. Is konvektrleri (fin-tubes) ve plakal eanjrler kullanm; kuru tip trafolarn yksek katlara yerletirilmesi EMT konditler ile (kapal sistem)

295

elektrik tesisat yapm gibi teknolojilerle bina donatlmtr. Yangna kar nlem olarak, yangna dayankl ve/veya yanmaz tipte kablo ve malzeme kullanm; otomasyon ile balantl yangn alglama sistemleri ve buna bal duman detektrleri kullanlmtr.

296

5.2.2 Mertim ( Mersin Metropol ), Mersin, Trkiye Mimar Strktr Mh. Yapm Yl Ykseklik Kat Adedi Ktle Says Fonksiyon Cengiz Bekta rfan Baliolu 1987 177 m. 50 katl, (Zemin st: 46 kat, zemin alt: 4 kat) 1 Karma

5.34 Mertim den Grn

Alak bir ktle ile bunun zerinde yksek bir binadan olumutur. Alak ktle alveri merkezi, yksek bina ise otel ve bro binas olarak yaplmtr. Yksek ktlenin ilk 30 kat bro, bunun stndeki 16 kat ise 250 odal
ekil 5.35 Mertimin Kat Plan

otele ayrlmtr.

Bina 29.10m.* 43.30m. taban alan olan bir prizma eklindedir. D B.A. tpn yznde, perde niteliini yitirmeden alabilecek deliklerin azami ls statiki tarafndan verilmitir. Bu delikleri mimar, 1/2 oranl geleneksel ayakta pencere olarak dzenlemitir. Cepheler, brt beton yzeyler ve pencere boluklarndan olumutur. Beton yzeyler boyaldr. Pencere doramalar plastik dorama olarak seilmitir. Camlar reflektif ift camdr. Trkiyede ilk defa bir yksek binada PVC dorama sistemi bu binada kullanlmtr.
ekil 5.36 Mertimden Grnm

297

Binann tayc sisteminde betonarme i ve d perdelerden oluan, tp iinde tp sistemi uygulanmtr. Tp iinde tp tayc sistemi sayesinde kolonsuz olup, aks aral perdeler aras 8.5-9 m. civarndadr. Dtaki delikli tpn kalnl 70cm., 50cm. ve 35cm. olarak, bina yksekliinin yaklak te bir hizalarnda kez deitirilmitir. ekirdek perdelerinin kalnl baz kollarda 50cm., baz kollarda 20cm. olarak seilmi ve tm bina yksekliince deitirilmemitir. Kat demeleri plaklardan oluacak ekilde kirili olarak dzenlenmitir. Deme kalnl 12cm.dir. Binann temeli 3m. yksekliinde, radye temel olarak dzenlenmitir. Tayc sistemde B400 betonu kullanlmtr. Yap 8 gnde 1 kat ykselmitir. Binada ekirdek alan, yararl alann %19.13n kaplamaktadr. Otel katlarna hizmet veren 4 asansr 4.5m/sn. hznda, bro katlarna alan 4 asansr 2.5m/sn. hzndadr. 2 adet yangn, 2 adet de otel servis asansrleri vardr. Binada 2 adet yangn merdiveni, 2 adet de yangn asansr vardr. Binada 9.00 m., 18.50 m., 105.55 m. ve 162 m. kotlarnda 4 tesisat kat bulunmaktadr. Yangn gvenlik sistemlerinde teknolojik gelimeler dorultusunda gerekli sistemler kullanlmtr. Yangn asansrleri yaplmtr. Merdiven ve asansrler yangna kar korunmu ekirdek iindedirler. Binada sprinkler sistem, dedektr sistemi ve merkezi yangn ihbar sistemi vardr. Tm malzemeler yangna 2 saat dayankl, malzemelerden seilmitir.

298

5.2.3 Sabanc Center, stanbul, Trkiye Mimar Strktr Mh. Yapm Yl Ykseklik Kat Adedi Ktle Says
ekil 5.37 Sabanc Center Genel Grnm

Haluk Tmay & Ayhan Bke Sedat atalolu 1993 1. ktle (Akbank Tower): 158m. 2. ktle (Sabanc Center): 140m. 1. ktle: 39 katl 2. ktle: 34 katl 2 Ofis

Fonksiyon

4. Leventte Bykdere Caddesi ile Fatih Sultan Mehmet Kprs evre yollarnn kesitii kavakta yer almaktadr. Plan ve ktle geometrilerindeki dik ve 45lik oynamalar, geri ekilmeler, binalar estetik adan baarl klmtr. Dekorasyon Swanke Hayden Connell Ltd. tarafndan yaplmtr. Ak Plan Uygulamas; tayc sistem akslar 6 m x 6 m, olarak tasarlanm olan Centerda genellikle ak plan tipi bro uygulamasna gidilmitir. Sadece baz katlarda st dzey ynetim mekanlar iin kapal (hcre) brolar hazrlanmtr.

ekil 5.38 Vaziyet Plan

ekil 5.40 Zemin Kat Plan ekil 5.39 Tipik Kat Plan

Sabanc Center, biri 39 katl Akbank Genel Mdrl dieri 34 katl Sabanc Holding Ynetim Merkezi olan iki yksek bina ile 2 katl bir konferans merkezi ve

299

bir banka ubesinden olumaktadr. Bodrum katlarnda ise garajlar, tesisat daireleri, kafeteryalar ve bilgisayar merkezleri bulunmaktadr. Giydirme cephe sistemleri iinde en hzl montaj imkn veren yar panel sistemlerin kullanlmas, binann yapmna hz kazandrmas asndan olduka nemlidir. D cephede alminyum giydirme cephe sistemi ile reflektif mavi cam kaplama ve beton yzeylerde granit kaplama kullanlmtr. Zemin kat giriinde her iki kule 22m. yksekliinde elik konstrksiyon giri saa ile birletirilmitir. Cam blmelerde de yangna 1.5 saat dayankl camlar kullanlmtr.
ekil 5.41 Sabanc Center Grn

Bina betonarme olarak, ereve ve perdeli sistem kullanlarak ina edilmitir. Sistem malzemesi betonarmedir. Kat ykseklikleri, 3.50m. olan yapda demeler, 25cm. kalnlnda ve mantar demedir. Maksimum aklk 8.7m. dir. Binann yapmnda kullanlan beton dayanm 350kg/cm2dir. Binann temelleri 3m. yksekliinde radye temeldir. Yapnn giri ksmnda ve her iki yksek binann "skydome" denen at ksmlarnda elik konstrksiyon kullanlmtr. Kulelerde ikisi yangn, 8 adet ekspres asansr olmak zere toplam 24 adet asansr bulunmaktadr. 39 katl binada 4 adet 5m/sn., 4 adet de 3.15m/sn. hznda, 34 katl binada ise 4 adet 3.15m/sn. hznda, 4 adet de 2.5m/sn. hznda asansrler kullanlmtr. Ayrca asansr trafiini rahatlatmak amac ile garaj katlar ile zemin katlar arasnda her kulede 2 adet 2.5m/sn. hznda
ekil 5.42 Sabanc Center Kesit

asansrler planlanmtr.

300

Zemin katla konferans salonu arasnda 1 adet panoromik asansr, bigisayar merkezlerine hizmet veren 2 adet, ube blou bro katlarna hizmet veren 1 asansr daha vardr. Tm binada yangn ihbar sistemleri, duman ve s dedektrleri, sulu sprinkler sistemi, kuru ve sulu hidrant sistemi, computer merkezlerinde ise ykseltilmi deme alt CO2 sndrme sistemi, asma tavan kuru sprinkler sistemi kullanlmtr. Kule girilerinde yangn ihbar panelleri bulunmakta, bu sayede mdahalenin hangi kata olaca belirlenmekte ve kumanda tablosundan havalandrma gerektii gibi dzenlenmektedir. Bina yangn blgelerine aynmtr. Bu yangn blgeleri arasndan geen havalandrma kanallarna, yangn srasnda otomatik olarak kapanp yangnn yaylmasn nleyen yangn damperleri konulmutur. Yangnla mcadele iin bina sprinkler tesisat, yangn dolaplar, itfaiyenin direkt balanabilecei kuru yangn sndrme borulama hatt ve d hidrantlar ile donatlmtr. Yangn halinde sprikler otomatik olarak patlayp mahale su pskrtmekte, yangn damperleri otomatik kapanmakta, yangn ihbar merkezine alarm iletilmekte, mahale fazla oksijen giriini nlemek iin havalandrma tesisat otomatik durmakta, yangn merdivenleri dumanlarn sirayet etmesini nlemek iin hava ile otomatik olarak basnlandrlmaktadr. Yangnn sndrlmesinden sonra oluan zehirli dumanlar otomatik olarak normal zamanda havalandrma tesisatnda kullanlan afakt zel olarak imal edilmi ve duman scaklna dayanabilen egzost vantilatrleri ile dar atlmaktadr. Yangn gvenlii asndan ncelikle ekirdek merdiveni dnda 2 adet yangn merdiveni dnlmtr. Bylece bro mekanlarndan yangn ka merdivenine bir irtibat salanmtr. Ayrca itfaiyenin mdahalesinin ekirdek merdiveni blmnden olaca gr ile ka trafiinin yangna mdahale blm ile karmamas salanmtr. Yangn merdivenleri ve yangn kaplar, yangna 1.5 saat dayanml malzemeler kullanlarak emniyete alnmtr.

301

5.2.4 Metrocity, stanbul, Trkiye Mimar Yapm Yl Doan Tekeli, Sami Sisa

Strktr Mh. Balkar Mhendislik 2003 1. Ktle: 143 m. 2. Ktle: 3. Ktle: 1. Ktle: 35 3 Konut, Konut, Ofis

Ykseklik

ekil 5.43 Metrocity Genel Grnm

Kat Adedi Ktle Says Fonksiyon

1. Levent Bykdere Caddesi zerinde yaplan bloklarda, stanbul ve Boaz manzaras hakimdir. Levent metro istasyonu ile iki maaza katndan direk balantda yer almaktadr.
ekil 5.44 Metrocitye Ulam

Ofis blou katlara gre brt m2leri farkllaan 20 tip kat; kendine ait asansr makine dairelerinin, elektrik ve tesisat hacimlerinin bulunduu 4 tesisat kat (1. tesisat kat, 2. tesisat kat, 25. kat, 26.kat); giri mekanlarnn bulunduu zemin ve 1. bodrum katlar; 7. bodrumda ofis blouna ayrlan otopark alanlarndan olumaktadr.

ekil 5.45 Vaziyet Plan ekil 5.46 Bro Tip Kat Plan

302

Metrocity Millenium, 27 katl iki konut kulesinde byklkleri 121 ve 370 m arasnda deien 410 konut bulunmaktadr. Metrocity projesi 5 ana blmden olumaktadr. Birinci blm olan Metrocity Millenium; 27 katl iki konut kulesi ve rezidans binalaryla btnleen konut binasnda, byklkleri 121 ve 370 m arasnda deien 410 konut bulunmaktadr. Kompleksin dier blmleri ise; 24 kattan oluan, toplam 16.500 m lik ofis kulesi (205 daire) ve sosyal tesisler; 52.000 m lik alveri merkezi ve 2300 ara kapasiteli otopark, 5 sinema, bir konser ve tiyatro salonu da hizmet vermektedir.

Bat ve kuzey cephelerinde fibroform beton ve alminyum dorama, gney ve dou cephelerinde alminyum giydirme cephe ve kompozit panel kullanlmtr. lkemizde ilk kez bu boyutta bir yapnn rtlmesinde kullanlan teflon kapl fiber glass at rts siz ziyaretilerimizi gn iinde direkt
ekil 5.47 Konut Bloklar Grn

gne nlarnn zararl etkilerinden arndrarak doal gn nn dinlendirici etkisi altnda dinlenme, alveri ve elenme imkan sunmaktadr. Bu da tasarmn balangcnda hedef alnan ve bir ilke imza atan gn nda alveri ilkemizin bir ifadesi olarak karmza kyor.

Radye temel zerine oturtulmu yap grubu betonarme ereve ve ekirdekten oluan tayc sisteme sahiptir. Sistem malzemesi olarak betonarme kullanlmtr. Bro kat ykseklii, 4.00 m ve bro mekanlarnda geilen en byk aklk 8.50 m.dir. Her kulede 4 adet hzl asansr bulunmaktadr. Ziyaretilerin alveri merkezi iinde dey dolamlarn salayacak 3 adedi panoramik, 2 adedi ise yalnzca spermarkete zel olmak zere toplam 5 adet insan asansr ile katlarda muhtelif noktalara yaylm toplam 36 adet yryen merdiven bulunmaktadr. Alveri

303

merkezi genelinde ise toplam olarak 16 adet asansr yk ve ziyareti kullanmna aktr. Ayrca daireler, resepsiyonla sesli ve grntl balant imkanna sahiptir. Jeneratr sistemi panel radyotr ve VRV sistemle stma, merkezi havalandrma, gvenlik ve kullanma hazr internet sistemi bulunmaktadr.

304

5.3.5 Tekfen Tower (Tekfen Kulesi), stanbul, Trkiye Mimar Strktr Mh. Yapm Yl Ykseklik Kat Adedi Ktle Says Fonksiyon 26 1 Ofis Swanke Hayden Connell Architects AK-ER Mhendislik 2003

ekil 5.48 Tekfen Towerdan Grnm

Tekfen Tower, Bykdere Caddesi'nin Levent mevkiinde gelitirilen bir "A" snf ofis binasdr. Yatrmc ve arazi sahibi Tekfen Holding A..'dir. Proje ynetimi ise Tekfen naat ve Tesisat A.. tarafndan yrtlmtr. Tekfen Holding'in Levent'teki 10 bin metrekare arazisi zerine kurduu 26 katl A tipi ofis binas, 800 ara kapasiteli otopark ve bol miktarda temiz hava salayan klima sistemiyle Tekfen Towern stanbul'un en ileri teknolojiye sahip ofis binas olarak tanmlanyor. Levent blgesinin merkezi avantaj sayesinde Tekfen Tower iki kprnn karayolu balantlarna ve metro sayesinde 4. Levent-Taksim hattna ulam kolayl salamaktadr.

ekil 5.50 Vaziyet Plan

Genel tasarm konsepti olarak, Tefken Tower, yksek bir kule blou ve bu bloa bal arkaya doru uzanan podyum katlardan olumaktadr. Ofis katlar blnebilir zelliktedir. Binada kullanlan temel sistemler piyasada "A" snf kullanclar tarafndan talep edilen ihtiyalara uzun vadede rahata cevap verecek ekilde planlanmtr. Binada bir kullancnn A snf ofis binasndan bekledii kolay

305

ulalabilir ve sorunsuz bir lokasyon, gvenli bina ortam, kesintisiz su, elektrik, asansr hizmetleri eksiksiz olarak sunulmaktadr. Tasarm aamasnda mimari verimlilik ve teknik altyap n planda tutulmutur. Katlarn ikiye blnebilirlii sayesinde Tekfen Tower, 550 m2'den 1.800 m2'ye kadar deien ofis alan ihtiyalarna cevap verecek ekilde tasarlanmtr.

ekil 5.51 Zemin Kat Ksmi Kat Plan

Tekfen Tower'da "A" snf ofis kullanc ihtiyalarna cevap vermek zere tasarlanm yan hizmetler; kafeterya, servis, depo ve konferans alanlardr. Gerek kullanclarn, gerekse binaya gelen ziyaretilerin ihtiyalarna cevap verecek kapasiteye sahip park alannda ara ykama ve fr odas da dnlmtr. Binadaki toplam 800 aralk otopark kapasitesi, Tekfen Tower' dier A snf ofis binalarndan ayran dier nemli bir zelliktir. Tekfen Tower'da 100 m2 'lik alana 1 aralk otopark tahsis edilmektedir. Talebe bal olarak bu kapasite 50 m2'lik alana 1 araca ykseltilebilmektedir. Tekfen Tower sahip olduu teknik donanmlar, lokasyonu ve hedef kitlesiyle dier ofis binalarndan ayrlmaktadr. Binada ofisi bulunanlar, bina iletme servisi Tekfen Services tarafndan kuru temizlemeden oto ykamaya, kuryeden fitness center'a kadar uzanan geni yelpazedeki hizmetlerden de faydalanabilecekler. Bina d cepheleri genel olarak giydirme cam cephe, metal ve paslanmaz elik, sar ksmlar ise granit ta kaplama olacaktr. Giydirme cam cephelerde kullanlan yksek performansl scam; 6mm kalnlnda gri renkli d cam, 12mm hava boluu, 6mm. effaf i cam zelliinde olacaktr. Cam sistemi maksimum gne nn ieri girmesine olanak salayan fakat maksimum gne ssn ieri brakan

306

ve ierinin ssn kaybettirmeyen (fiber optik haberleme altyaps, gnei denetleyen zel camlar) bir yapya sahiptir.

ekil 5. 52 Tefken Tower Kesit

Dey sirklasyon, otoparklardan cam giri ktlesindeki ana lobiye kan 3 adet asansrle, kule katlarnda ise ana lobiden 13. kata kadar ve 13. kattan 25. kata kan 8 adet asansrle saplanmaktadr. Bunun yannda 5 adet yangn merdiveni bulunmaktadr. Bu zmle zamandan ve iletme maliyetinden tasarruf edilmesi amalanmtr. Tekfen Tower binasnda toplam olarak 17 adet asansr ve 2 adet yryen merdiven yer almaktadr. Bu asansrler, Tekfen Tower'daki kullanclara ve ziyaretilere bekleme sresi ok dk bina sirklasyonu olana sunmaktadr. Yapnn kat mekanik alan olarak tasarlamtr. Binann tm gvenlik, yangn iklimlendirme ilevleri, bodrum katta yer alan bina otomasyon sisteminden kontrol edilmektedir. Binada uluslararas standartlarn en st derecelerinde yer alan stma, soutma sistemi olan VAV (Fan Powered Rehcat) kullanlmaktadr. Sistem hava kalitesini maksimuma karrken, istendiinde en kk blmelerde bile bamsz kontrol olana salamaktadr. Kapal garajlarda merkezi havalandrma sistemi kurulmutur. Havalandrma sistemi Amerikan BOCA kodlarna gre tasarlanmtr.

307

24 saat metal detektrl ve x-ray tarama kullanlan gvenlik hizmeti, kapal devre kamera sistemleriyle beraber, proximity kartl gei sistemi ile giri ve klar bilgisayara kaytl olarak kontrol edilmektedir. Binada toplamda kullanlacak 8000 kVA'lik elektrik enerjisi (interconnekte hat zerindeki 154/34.5 kV indirici merkeze dorudan balant) ve herhangi bir kesintide devreye girecek olan 4200 kVA'lk jeneratr gc bulunmaktadr. Is ve duman detektrleri, sprinkler, yangn dolaplar ve basnlandrlm yangn merdiveniyle kullanclarn can ve mal gvenlii en st dzeyde salanmaktadr. Binada Teknik da her donatlarn zellikle kat bana en 50 nemlilerinden durulmu telefon hatt ve biri olan telekomnikasyon detaylandrlmtr. altyaps zerinde titizlikle ayrlmtr.

Telekomnikasyon asndan gnmzn en yksek standardn oluturan fiber optik balant sistemi binada yer alacak olan dier nemli bir zelliktir.

308

5.3 Karlatrma Kriterleri Seilen rnekler, blm drt ve blm te verilen teknik bilgi, yaplan konu deerlendirmeleri temel alnarak tablolar yardm ile aadaki ekilde karlatrmal olarak irdelenmitir. Tablo 5.1de, yap kent etkileimi genel karlatrma tablosu ile rneklerin kent iindeki konumu, vaziyet plan evre ilikisi, yapnn kent siluetine etkisi karlatrmal olarak irdelenmitir. Tablo 5.2de yap fonksiyon-form-plan geometrisi ilikisi genel karlatrma tablosu ile yapnn fonksiyonu, fonksiyonun plan geometrisine etkisi, yap formunun plan geometrisine etkileri karlatrmal olarak irdelenmitir. Tablo 5.3de yap fonksiyon-form-plan geometrisi ve tayc sistem ilikisi genel karlatrma tablosu ile yapnn ykseklii, ekirdek yerleimi ve yapnn fonksiyonu-form-plan geometrisinin tayc sisteme etkileri karlatrmal olarak irdelenmitir. Tablo 5.4de yap sirklasyon sistemi genel karlatrma tablosu ile yap ykseklii, yap fonksiyonu, plan geometrisi/ekirdek konumlandrmas, yapda kullanlan sirklasyon elemanlarnn, yapnn deyde ve yatayda fonksiyon zmnn sirklasyon sistemine etkileri karlatrmal olarak irdelenmitir. Yaplan karlatrma sonularna gre yaplan deerlendirme sonucunda, dnyadaki ok katl yksek yap yaklamyla, lkemizdeki ok katl yksek yap tasarmna ynelik saptamalar oluturulmaya allmtr.

309

Tablo 5.1 Yap kent etkileimi genel karlatrma tablosu I

TAIPEI 101 Yapm Yl Ktle Says Ykseklik Fonksiyon Kent indeki Konumu 2004 1 Ad. 509m., 101 katl Bro Kent dnda yer almaktadr. Dnyann en yksek binas olmasyla reklam ve prestij semboldr. PETRONAS TOWERS 1997 2 Ad. 452 m., 88 katl 452 m., 88 katl Karma Bro+Konut+Otel+ Alveri merkezi Kent merkezinde yer alan yap kentin odak noktasnda yer alr. SEARS TOWER 1974 1 Ad. 443 m.,110 katl Bro Kent merkezinde yer almaktadr. Kentin simgesi haline gelen yap gnmzn ve dneminin en nemli yaplarndan biridir. Ykseklii ve yap formunun hareketlilii sebebiyle kent siluetinde baskn bir ifadesi vardr. BANK OF CHINA 1990 1 Ad. 367 m., 72 katl Bro Banka Binas+Ticari Kent merkezinde yer almaktadr. Gnmzde Hong Kong en yksek binas olmamasna ramen ehrin reklam ve prestij unsuru olmaya devam etmektedir. Eimli ve kalabalk kent arazisinde farkl formunun etkisiyle hem kent siluetinde hem de bulunduu caddede belirgin bir kimlikle dierlerinden ayrlmaktadr. TURNING TORSO 2005 1 Ad. 190 m., 54 katl Karma Konut+Bro Kent dnda yer almaktadr. Avrupadaki en yksek konut blou olma zellii vardr.

Reklm Ve Prestij Deeri

Kentin ve lkenin reklam ve prestij semboldr.

Kent Siluetindeki Etki

Ykseklii ile kent siluetinde nirengi noktas grevi stlenmitir.

Ykseklii ve simgesel yap formuyla kent siluetine hakim bir etki yaratmaktadr.

Farkl formuyla kent siluetinde yerini almaktadr.

310

Tablo 5.1 Yap kent etkileimi genel karlatrma tablosu II

SBANK TOWER Yapm Yl Ktle Says Ykseklik 2000 2 Ad. 181 m., 52 katl 118 m., 36 katl Bro (Banka Genel Merkezi) Beikta-Levent ehir merkezi 4. Levent Metro ist. yakn konumlanmtr. Trkiyenin en yksek binas olmas ve bankas genel mdrlk binas olmas sebebiyle reklam ve prestij semboldr. evresindeki yaplardan yksek olmas ve yksek yaplama blgesinde yer almas kent siluetindeki etkisini arttrmaktadr. SABANCI CENTER 1993 2 Ad. 158 m., 39 katl 140 m., 34 katl Bro (Holding Genel Merkezi, Banka Genel Merkezi) Kent merkezinde yer almaktadr. Yaplarn Sabanc Holding Genel Merkezi ve Akbank Genel Merkezi olmas ekonomik g ve prestijin yksek yaplarla ifade ediliinin bir gstergesidir. bank Kulelerinden sonra stanbul siluetinde kendini baskn bir ekilde ifade etmektedir.

MERTM

METROCITY

TEKFEN

1987 1 Ad. 177 m., 50 katl Karma (Bro+Otel+ Alveri merkezi) Kent merkezinde yer almaktadr.

2003 3 Ad. 143 m., 27 katl 131 m., 23 katl Bro, Konut, Konut Kent merkezinde yer almaktadr. Toplu ulama direkt balants vardr. Kaliteli yaam ve ehir lksn temsil etmesi asndan prestij deeri yksektir.

2003 1 Ad. 118 m., 28 katl

Fonksiyon

Bro Kent merkezinde yer almaktadr. Toplu ulam aksna yakn konumlandrlmtr.

Kent indeki Konumu

Reklm Ve Prestij Deeri

Mersinin en yksek binasdr. Mersinin sembol haline gelmitir.

Tefken Holdinge ait bina irketin kendi reklam asndan baarl bir almadr.

Kent Siluetindeki Etki

Yap kent iinde nirengi noktas zellii tamaktadr.

Yksek yaplama blgesinde yer almas sebebiyle kent siluetinde ok dikkat ekici deildir.

Kent siluetinde yksekliinin dier ok katl yaplamalara gre az olmas sebebiyle ok dikkat ekici deildir.

311

Tablo 5.2 Yap fonksiyon-form-plan geometrisi ilikisi genel karlatrma tablosu I

TAIPEI 101 Fonksiyon Plan Geometrisi ekirdek Konumu Bro Kare form Merkezi PETRONAS TOWERS Karma Bro+Otel+Konut Sekiz keli yldz formunda Merkezi SEARS TOWER Bro Kare form Merkezi BANK OF CHINA Bro Kare ve gen form Merkezi Kp olarak balamakta, gen prizma kalncaya dek eyrek prizmalar halinde azalmakta Bro kullanm alanndan en iyi ekilde faydalanabilmek iin plan geometrisinde kare form ve gen form seilmitir TURNING TORSO Karma Konut+Bro Begen form Merkezi

Bina Formu

Azalan konik formlarn oluturduu geometrik form

Silindirik kule

Farkl ykseklikteki kare prizma

Begen formun dndrlmesiyle oluturulan geometrik form

Fonksiyonun Plan Geometrisine Etkisi

Verimli bro kullanm alan elde etmek amacyla karesel form tercih edilmitir.

Karma fonksiyonlu yapya uygun sekiz keli yldz plan formu sayesin konut, bro ve otel iin oda blnmeleri rahatlkla yaplabilmektedir.

Bro kullanm alanndan en iyi ekilde faydalanabilmek iin plan geometrisinde kare form seilmitir. Yap formundaki hareketlilik kat planlarndan kare alanlar kartlarak elde edilmektedir. Ykseklikle beraber deien plan geometriyle beraber ekirdek yerleri de plana gre merkeziliini korumakta ama yerleri deimektedir.

Fonksiyon asndan begen plan geometrisi seimiyle farkl kullanm alanlar elde edilebilmektedir.

Yap Formunun Plan Geometrisine Etkisi

lk 25 katta 5 derece daralarak ters konik oluturulmakta, st katlarda her 9 katta 7 derece genileyerek formda hareketlilik elde edilmitir.

Yap formundaki hareket kat planlarnn ykseklikle doru orantl olarak kltlmesiyle elde edilmitir.

Kare plan geometrisiyle balayan yap, ykseklikle beraber plandan gen paralar kartlarak farkl bir yap formu elde edilmesini salamtr.

Begen plan geometrisine sahip yapnn zeminden en st kata kadar kat plann 90derece dndrlmesiyle farkl bir yap formunun ortaya kmas salanmtr.

312

Tablo 5.2 Yap fonksiyon-form-plan geometrisi ilikisi genel karlatrma tablosu II

SBANK TOWER Fonksiyon Plan Geometrisi ekirdek Konumu Bina Formu Bro Kenarlar krk drtgen Merkezi Kenarlar krk drtgen prizma Drtgen plansal geometri, ak ve kapal bro mekanlarnn yerletirilebilmesine imkan vermektedir. Bu sayede daha geni bir kullanm alan elde edilmektedir. Ayn plan geometrisi katlar arasnda korunmutur. Yap formunda hareketlilik yoktur. at bitiinde plan geometrisi daralmaktadr. MERTM Karma (Bro+Otel+ Alveri merkezi) Kare Form Merkezi Kare Prizma, SABANCI CENTER Bro METROCITY Bro, Konut, Konut Drtgen, eyrek daire Merkezi, Kenar Drtgen, eyrek daire prizma Bro fonksiyonlu yapnn plan geometrisinde geni bro mekanlar elde edebilmek iin ekirdek ortalanarak kenar ksmna yerletirilmitir. eyrek daire prizma plan geometrisinde deiiklie sebep olmamaktadr. at bitiinin vurgulanmas iin ekirdek ksm ykseltilmitir. TEKFEN TOWER Bro Kare Form Merkezi Kare Prizma Bro mekan anlayna uygun kare form seilmitir. Bu sayede daha geni bir kullanm alan elde edilmektedir.

Bask altgen form Merkezi Bask altgen prizma

Fonksiyonun Plan Geometrisine Etkisi

Karesel plan geometrisi bro ve otel fonksiyonun yerlemesine imkan vermektedir.

Ak ve kapal bro mekanlarnn yerleimine imkan veren bask altgen plan form tercih edilmitir.

Yap Formunun Plan Geometrisine Etkisi

Kare prizma form sebebiyle plan geometrisinde farkllama olmamaktadr.

Bask altgen prizma iin plan geometrisinde farkllamaya gerek duyulmamaktadr. at bitiinin vurgulanmas iin ekirdek ksm ykseltilmitir.

Kare prizma plan geometrisine yanstlmtr. Formsal hareket yoktur.

313

Tablo 5.3 Yap fonksiyon-form-plan geometrisi ve tayc sistem ilikisi genel karlatrma tablosu I
TAIPEI 101 Ykseklik Fonksiyon Plan Geometrisi ekirdek Konumu 509m., 101 katl Bro Kare form Merkezi Azalan konik formlarn oluturduu geometrik form Kompozit Sistem Kompozit Radye temel PETRONAS TOWERS 452 m., 88 katl 452 m., 88 katl Karma Bro+Otel+Konu t Sekiz keli yldz formunda Merkezi SEARS TOWER 443 m.,110 katl Bro Kare form Merkezi Farkl ykseklikteki kare prizma Modler Tp elik Radye temel Tp sistem kolonsuz alanlar elde edilebilen bir sistem olmas sebebiyle ak bro mekanlar iin avantajldr. BANK OF CHINA 367 m., 72 katl Bro Kare ve gen form Merkezi Kp olarak balamakta, gen prizma kalncaya dek eyrek prizmalar halinde azalmakta Kompozit Sitem elik Bilgi bulunamamtr. Yapnn i mekanlar kolonsuz dzenlenerek bro mekanlar iin kullanm alanlarn artrmtr. TURNING TORSO 190 m., 54 katl Karma Konut+Bro Begen form Merkezi Begen formun dndrlmesiyl e oluturulan geometrik form ekirdekli +ereve Betonarme Bilgi bulunamamtr ekirdee balanan ereveli d yzey sayesinde geni blntsz alanlar elde edilebilmitir. Plan geometrisinin sabit kalarak sadece dndrlmesiyl e olumas sebebiyle ekirdek ve ereve sistemiyle tayc sistem zlebilmitir. Begen plan formunun 90 derece dndrlmesiyl e oluan yapya elik bir omurga tayc sistem olarak destek vermektedir

Bina Formu

Silindirik kule

Tayc Sistem Tayc Sistem Malzemesi Temel Tipi

ereveli Tp Kompozit Radye temel Tp sistem kolonsuz alanlar elde edilebilen bir sistem olmas, isteye uygun blnebilmesi ve ak bro mekanlar elde edilebilmesi asndan yapya avantaj salamtr.

Yap Fonksiyonun Tayc Sistem Seimine Etkisi

Kompozit tayc sistem sayesinde mekanlarda daha az kolon kullanlarak kullanm alan rahatlatlmtr.

Plan Geometrisini n Tayc Sistem Seimine Etkisi

Kare plan geometrisi tayc sistem zmn kolaylatrmtr .

Sekiz keli yldz plan geometrisi ereveli tp sistemiyle kolaylkla zlebilmitir.

Kare plan geometrisine sahip yap modler tp sistem iin uygun bir formdadr.

Kare ve gen plan geometrilerinden oluan yap tayc sistem asndan rahat zlebilmektedir .

Formun Tayc Sistem Seimine Etkisi

Yap formunun ykseklik artyla farkllamas karma bir tayc sistem zmn beraberinde getirmitir.

Gerek ykseklik, gerekse silindirik kule eklindeki yap formu iin en uygun tayc sistem seimi tbler tayc sistem olmaktadr.

Farkllaan plan geometrisi ve hareketli yap formunun en rahat elde edili modler tp sistemiyle olabilmektedir .

Yap formunun ykseklik artyla farkllamas karma bir tayc sistem zmn beraberinde getirmitir.

314

Tablo 5.3 Yap fonksiyon-form-plan geometrisi ve tayc sistem ilikisi genel karlatrma tablosu II
SBANK TOWER Yap Ykseklii Fonksiyon Plan Geometrisi ekirdek Konumu Yap Formu Tayc Sistem Tayc Sistem Malzemesi Yap Temeli 181 m., 52 katl 118 m., 36 katl Bro (Banka Genel Merkezi) Kenarlar krk drtgen Merkezi Kenarlar krk drtgen prizma ekirdek+D Tp Betonarme Radye Temel Bro fonksiyonunda kolonsuz kullanm alan yksek mekanlar istendiinden d tp zm kullanlmtr. SABANCI CENTER 158 m., 39 katl 140 m., 34 katl Bro (Holding Genel Merkezi, Banka Genel Merkezi) Bask altgen form Merkezi Bask altgen prizma ereve + ekirdek Betonarme Radye Temel Kat saysnn 30-40 civarnda olmas tayc sistemin ereve ve ekirdekli olarak zmne imkan vermektedir. Altgen plan geometrisi ve merkezi ekirdek, ekirdekli +ereve tayc sistemi iin uygundur. Bask altgen form ve yksekliin 150 m. civarnda olmas sebebiyle ekirdekli +ereve tayc sistemi kullanlmtr.

MERTM

METROCITY 143 m., 27 katl 131 m., 23 katl Bro, Konut, Konut Drtgen, eyrek daire Merkezi, Kenar Drtgen, eyrek daire prizma ereve + ekirdek Betonarme Radye Temel

TEKFEN

177 m., 50 katl Karma (Bro+Otel+ Alveri merkezi) Kare Form Merkezi Kare Prizma Tp inde Tp Betonarme Radye Temel Bro fonksiyonuna ek olarak ve otel fonksiyonun beraber kullanlmas ve katsaysnn 50nin zerinde olmas sebebiyle tayc sistem olarak tp iinde tp kullanlmtr. Kare plan formu tp iinde tp tayc sistem iin uygun bir plan geometrisidir.

118 m., 28 katl

Bro Kare Form Merkezi Kare Prizma ereve + ekirdek Betonarme Radye Temel Yap fonksiyonu ve kat saysnn 20-30 kat arasnda olmas ekirdek + ereveli tayc sistemi kullanm iin uygundur. Kare plan formu ve merkezi ekirdek, ekirdekli +ereve tayc sistemi iin uygundur. Kare prizma form ve yksekliin 118 m. civarnda olmas sebebiyle ekirdekli +ereve tayc sistemi kullanlmtr.

Yap Fonksiyonun Tayc Sistem Seimine Etkisi

Yap fonksiyonu ve kat saysnn 20-30 kat arasnda olmas ekirdek + ereveli tayc sistemi kullanm iin uygundur.

Plan Geometrisinin Tayc Sistem Seimine Etkisi

Merkezi ekirdek ve drtgen plan formu farkl tayc sistem kullanmn beraberinde getirmitir. Formun hareketli olmamas, sadece yapnn at blmndeki hareketlilik iin uygun bir tayc sistemdir.

Drtgen ve eyrek daire plan geometrisi ve merkezi ekirdek, ekirdekli +ereve tayc sistemi iin uygundur. Drtgen ve silindirik form ve yksekliin 143 m. civarnda olmas sebebiyle ekirdekli +ereve tayc sistemi kullanlmtr.

Formun Tayc Sistem Seimine Etkisi

Kare prizma form tp iinde tp tayc sistemi iin uygun bir formdur.

315

Tablo 5.4 Yap sirklasyon sistemi genel karlatrma tablosu I

TAIPEI 101 Yap Ykseklii Yap Fonksiyonu Plan Geometrisi / ekirdek Yerleimi Yapda Kullanlan Sirk. Elemanlar 509m., 101 katl Bro Kare form / Merkezi ift katl asansr, merdiven, yryen merdiven PETRONAS TOWERS 452 m., 88 katl 452 m., 88 katl Karma Bro+Otel+Kon ut Sekiz keli yldz formunda / Merkezi ift katl asansr, merdiven, yryen merdiven Yap ykseklii ve fonksiyon eitlilii sebebiyle asansrler deyde fonksiyon ve ykseklie gre gruplanmtr. Asansr trafiin youn olduu saatlerde ift durak yntemiyle tama kapasitesi arttrlmaktadr. Yapda lokal iki katl asansrleri besleyen iki katl gk lobby uygulamasnn ilk uygulamasnn ilk rneidir. ekirdek yer deimedii iin yatayda fonksiyon zm sirklasyon sistemini etkilememektedir Ama deydeki gruplama sayesinde kullanclarn ara katlarda asansr deitirmeleri gerekmektedir. SEARS TOWER 443 m.,110 katl Bro Kare form / Merkezi ift katl asansr, merdiven, yryen merdiven Yap tek bir fonksiyona hizmet etmesi deyde sirklasyon zmn sadeletirmesine kar yap formundaki hareketlilik ve yap yksekliinin fazla olmas sebebiyle sistem deyde blmlere ayrlmtr. Yapda 103. katta sky lobby bulunmaktadr. BANK OF CHINA 367 m., 72 katl Bro Kare ve gen form / Merkezi Asansr, merdiven, yryen merdiven TURNING TORSO 190 m., 54 katl Karma Konut+Bro Begen form / Merkezi

Asansr, merdiven

Yapnn Deyde Fonk. zmn n Sirklasyo n Sistemine Etkileri

Yap tek bir fonksiyona hizmet etmesi deyde sirklasyon zmn sadeletirmesine karn ykseklik sebebiyle sistem deyde blnerek ift katl asansrler kullanlmtr. Asansr hzlar yapda 1,014 m. ulamtr. Yapda 382 m. bir gzlem evi bulunmaktadr.

Yap tek bir fonksiyona hizmet etmesi deyde sirklasyon zmn sadeletirmektedi r. 43. katta gk lobby yaplarak asansr sistemi iki paral olarak deyde zlmtr.

Yap deyde 9 blme ayrlmakta ilk iki blm ofis, kalan 7 blm konut amal kullanlmaktadr. Asansr sistemi de bu fonksiyona hizmet edebilecek ekilde dzenlenmitir.

Yapnn Yatayda Fonk. zmn n Sirklasyo n Sistemine Etkileri

ekirdek yer deimedii iin yatayda fonksiyon zm sirklasyon sistemini etkilememektedi r Ama deydeki gruplama sayesinde kullanclarn ara katlarda asansr deitirmeleri gerekmektedir.

Kat plan geometrilerinde ki farkllamalara gre ekirdek yerlerinin deiimi deydeki asansr gruplamasn etkilemektedir.

Kat plan geometrilerindeki farkllamalara gre ekirdek yerlerinin deiimi deydeki asansr gruplamasn etkilemektedir.

ekirdek yer deimedii iin yatayda fonksiyon zm sirklasyon sistemini etkilememektedi r.

316

Tablo 5.4 Yap sirklasyon sistemi genel karlatrma tablosu II

SBANK TOWER Yap Ykseklii 181 m., 52 katl 118 m., 36 katl Bro MERTM 177 m., 50 katl Karma (Bro+Otel+ Alveri merkezi) Kare Form/Merkezi Asansr, Merdiven, yryen Merdiven, rampa Farkl fonksiyonlar bir arada barndran yapnn sirklasyon sistemi bu fonksiyonlara gre asansr sisteminin gruplanmasyla zlmtr. Kullanc zeliklerine gre gruplanan asansr sistemi merkezi ekirdek konumlanmas ve plansal deiikliin olmamasndan dolay yatay sirklasyon zmn farkllamyor. SABANCI CENTER 158 m., 39 katl 140 m., 34 katl Bro METROCITY 143 m., 27 katl 131 m., 23 katl TEKFEN

118 m., 28 katl

Fonksiyon Plan Geometrisi / ekirdek Yerleimi Yapda Kullanlan Sirk. Elemanlar

Bro, Konut, Konut Drtgen, eyrek daire/Merkezi Asansr, Merdiven, yryen Merdiven, rampa

Bro

Kenarlar krk drtgen/Merkezi

Bask altgen form/Merkezi Asansr, Merdiven, yryen Merdiven, rampa Yap fonksiyonu tek olduu iin deydeki asansr gruplamas kat kullanclarnn zelliklerine gre yaplmtr. Farkl zellikte, farkl katlara hizmet eden asansrler kullanlmtr. Asansr sistemi merkezi ekirdek konumlanmas ve plansal deiikliin olmamasndan dolay yatay sirklasyon zm farkllamyor.

Kare Form/Merkezi Asansr, Merdiven, yryen Merdiven

Asansr, Merdiven, yryen merdiven

Yapnn Deyde Fonk. zmnn Sirklasyon Sistemine Etkileri

Yap fonksiyonu tek olduu iin deydeki asansr gruplamas kat kullanclarnn zelliklerine gre yaplmtr. Farkl zellikte, farkl katlara hizmet eden asansrler kullanlmtr.

Yap fonksiyonu tek olduu iin deydeki asansr gruplamas kat kullanclarnn zelliklerine gre yaplmtr..

Yap fonksiyonu tek olduu iin deydeki asansr gruplamas kat kullanclarnn zelliklerine gre yaplmtr..

Yapnn Yatayda Fonk. zmnn Sirklasyon Sistemine Etkileri

Kullanc zeliklerine gre gruplanan asansr sistemi merkezi ekirdek konumlanmas ve plansal deiikliin olmamasndan dolay yatay sirklasyon zmn ok deitirmemektedir.

Asansr sistemi merkezi ekirdek konumlanmas ve plansal deiikliin olmamasndan dolay yatay sirklasyon zm farkllamyor.

Asansr sistemi merkezi ekirdek konumlanmas ve plansal deiikliin olmamasndan dolay yatay sirklasyon zm farkllamyor.

317

5.4 Karlatrmalarn Deerlendirilmesi Tasarm kriterlerine gre incelenen ok katl yksek yap rnekleri karlatrmal olarak blm 5.3de tablolar halinde zetlenmektedir. Karlatrmalarn deerlendirilmesi yaplrken, rnekler saptanan kriterler dorultusunda incelenmi ve karlatrmal bir deerlendirme yntemiyle benzer ve farkl ynler saptanmtr. Deerlendirme, sadece seilen rnekler zerinden yaplm olup tm yaplar iin bir genelleme zellii tamamaktadr. Dnyadan rneklerin Deerlendirilmesi o Kent merkezinde konumlandrlmaktadrlar. o Yksekliklerinden ve farkl geometrik formlar sebebiyle kent siluetinde baskn ifadeye sahiptirler. o Vaziyet plan-kent etkileiminde davetkrlk n plandadr. o ok katl yaplamann youn olmad kentlerdeki rneklerde kent dokusunu ekillendirme zelliine sahiptirler. o Landmark zelliine sahiptirler. o Tasarmn k noktasnda evrensellik ve simgesellik vardr. o Reklam ve prestij unsuru zellii tamaktadrlar. o Yapl amac olarak zellikle lkelerin ekonomik gcnn gstergesi olarak yaplmaktadrlar. o Fonksiyonlar asndan bro ve karma tip kullanm arlktadr. o Plan geometrilerinde yalnlk ve sadelik n plandadr. stenilen grsel etki ve imaja gre plan geometrilerinde oynamalar ve farkllamalar gzlemlenmektedir. o Yaplarn simgesel zellikleri plan geometrilerinde de kendini hissettirmektedir. o Tek veya iki ktle (ikiz) kullanm arlktadr. o Her yapnn kendine zg mimari bir ifade ekli vardr. o Formda hareketlilik, yapnn plan geometrisinde farkllamaya sebep olmaktadr. o Narin yap olma zellii tamaktadrlar. o Bina bitilerinde simgesel ifade kullanm sz konusudur. o Ykseklik olarak 600 metrelere ulalmtr,

318

o Tayc sistemde ykseklik artna paralel olarak tpler ve kompozit sistem kullanlmaktadr. o Tayc sistem malzemesi olarak betonarme, elik ve kompozit malzeme kullanlmaktadr. o Dey sirklasyon sistemi zmnde, zellikle 50 katl ve daha yksek binalarda sky-lobby zmlerine gidilmekte ve gerekirse says arttrlmaktadr. o Ykseklik artyla ift katl asansr kullanm sz konusudur. Trkiyeden rneklerin Deerlendirilmesi o Kent merkezinde konumlandrlmaktadrlar. o Kenti dokusunu ekillendirme zelliine sahiptirler. o Landmark zellii tamaktadrlar. o Reklam ve prestij unsuru zellii tamaktadrlar. o ehir lksn ve kaliteli yaam temsil etmektedirler. o Yapl amac olarak eitli irket yada ahsa kazandrd prestij n plandadr, o Fonksiyonlar asndan bro, konut ve karma tip kullanm sz konusudur. o Farkl fonksiyonlara ve programlara sahip ok katl yaplarn bir kompleks altnda bir araya getirilerek yaplmaktadrlar. o Yap formlarnda sadelik hakimdir. o Ktle hareketleri fazla tercih edilmemektedir. o Ykseklik olarak 181 metrelere ulalmtr. o Plan geometrilerinde yalnlk ve sadelik n plandadr. o Tayc sistemde ykseklik artna paralel tpler ve ekirdekli+ereveli sistem kullanm, o Tayc sistem malzemesi olarak betonarme kullanlmaktadr. o Yaplarda kullanlan tm sistemlerin kontrol otomasyona balanmtr. o Asansr sistemi zmnde fonksiyona gre blmlenmeler

319

Dnyadan ve Trkiyeden rneklerin Karlatrlmal Deerlendirilmesi o lkemizde ok katl yksek yaplamaya ynelik gerekli yasal dzenlemeler, yasa, ynetmelik ve standartlar yetersiz kalmaktadr. o lkemizdeki ok katl yksek yap rneklerinde daha yaln form ve plan geometrileri tercih edilmektedir. o Yurtdndaki rneklerin tayc sistemlerinde arlkl olarak karma tayc sistem ve tbler sistem kullanlmaktadr. o lkemizde ise arlkl ekirdekli+ereve sistemler ve ykseklik 150 m. civarnda olan yaplarda tbler sistem kullanlmktadr. o lkemizde tayc sistem malzemesi olarak betonarme kullanlmaktadr. o Yurtdndaki rneklerde tayc sistem malzemesi olarak kompozit malzeme, elik ve betonarme tercih edilmektedir. o lkemizdeki yksek yap rnekleri ykseklik bakmndan yurtdndaki rneklere gre daha az katl olmas sebebiyle asansr sistem zmleri yap fonksiyonlar ve kullanc tercihlerine gre biimlenmektedir. Yurtdndaki rneklerde ise kat saysnn fazlal (54 - 100 kat civar) sebebiyle gk lobby (sky lobby) zmlerine gidilmektedir. o Yurtd rneklerinde ift katl asansrler kullanlmaktadadr. lkemizde henz bu sistem kullanlmamaktadr. o Yurtdndaki rneklerde ykseklik snr 509 m. civarndayken lkemizde ok katl yksek yap ykseklii 181 m. civarlarndadr. o Yurtdndaki rneklerde farkl plan geometrileri ve hareketli yap formlar denenirken lkemizde edilmektedir. o Yurtdndaki rnekler lkemizdeki rneklere gre daha narin yaplardr. o Yurtdndaki ok katl yksek yap rneklerini ktlesel zellik olarak tek yada ikiz olarak yaplmaktadr. o lkemizdeki ok katl yksek yap rnekleri, tek ktle yada farkl ve/veya ayn fonksiyonlu yap ktlelerinin bir araya gelmesiyle oluturulmu byk kompleksler olarak karmza kmaktadr. daha sabit plan geometrileri ve yap formlar tercih

BLM ALTI SONU

19. yzyl sonlarnda, Chicago Okuluyla balayan William Le Baron Jenney ve Louis H. Sullivan nderliinde gelien yksek bina tipolojisi, bir anlamda teknik gelimenin bir sonucu ve gstergesi olmutur. Endstri devriminden sonra artan kent nfusu, yerleilebilir arsa orannn giderek klmesine ve sonunda arsa speklasyonuna neden olmutur. ok kymetli hale gelen arsadan mmkn olduunca fazla faydalanabilmek amac ile de ok katl yksek binalar bir zm olarak kabul edilmitir. elik ve asansrle beraber hidroforun bulunmas, teknolojik gelimeler sonunda ilerleme gsteren ok katl yksek binalarda, ilk dnemlerde tayc olarak elik sistemler kullanlm ve 1930lu yllara kadar elik kesinlikle egemen olmutur. Hafiflii, yapm hz ve kolayl gibi birok avantaj olan eliin yangna kar duyarl olmas, betonda yeni anlaylar zorlam ksa srede da beton, elikle rekabet eder hale gelmitir. ok katl yksek binalar, tayc sistemler ve inaat teknolojisindeki gelimelerle paralel bir gelime gstermi biri dierini etkilemitir. Strktr ve inaat teknolojisinin gelimesi, ok katl yksek bina (gkdelen) yapmn kolaylatrrken, bu binalarn kendine zg malzeme ve teknoloji gerektirmesi de bu alandaki gelimeleri zorlamtr. Yksek binalarn gelimesinde nemli rol oynayan etkenlerden biri de ekonomik nedenler olmutur. Balangcndan itibaren hzl bir gelime gsteren yksek binalar, birinci Dnya Sava ve sonrasndaki ekonomik krizin etkisi ile duraksam, ancak daha sonra (zellikle 1960dan sonra) ekonominin canlanmas ile ok katl yksek binalarn says ve yksekliindeki artn yannda planlama anlaynda da gelimeler ve eitlenmeler gzlenmitir. Yksekliklerinden dolay, belirleyici

320 321

321

(landmark) ve dikkat ekici olan ok katl yksek binalar, reklam ve prestij unsuru olarak da tercih edilmi, ismimin stnde isim istemem anlay, ok katl yksek binalarn yapmnda byk bir rekabete neden olmutur. ok katl yksek binalarn yani gkdelenlerin reklam amal kullanm da planlama anlaynda yeniliklere neden olmutur. Yksek binalar ve ok katl yksek binalar (gkdelenler), normal katl binalara nazaran, bulunduu evreye (yakn evre ve ehir leinde) olumlu veya olumsuz byk katklarda bulunmaktadr. Bulunduu evreye getirecei byk younluk nedeni ile alt yap sistemini etkileyebilecei gibi mevcut olmas halinde evredeki kltr ve tarih miraslar ile etkileimi de sorunlu olabilmektedir. Alla gelmiin stnde irtifaka sahip bu bina tipinin kaynan A.B.D.den alm olmas, oradaki teknik ve ekonomik ilerlemenin yan sra yerleime almasnn ok eskiye dayanmyor olmas eklinde yorumlasak bile gnmzde reklam ve prestij unsuru olarak grlen teknolojik gelimelerin st dzeyde kullanld bu yaplar artk gelimi ve gelimekte olan lkelerin kent siluetlerinde grnmektedirler. Tez kapsamnda yaplan almada ok katl yksek yap tasarmna etki eden faktrler, kent ve bina leinde ele alnarak irdelenmi ve ok katl yksek yap tasarmna etkileri konu balklar altnda deerlendirilmitir. Yaplan bu alma sonucunda incelenen yurtdndan ve yurtiinden alnan rnekler karlatrmal olarak blm 5.3de zetlenerek, blm 5.4de karlatrlmalarn deerlendirilmesi yaplmtr. Bu deerlendirilmelerden ve tez almasndan elde edilen sonular aada aklanmtr: ncelenen rneklerden de anlalaca zere ok katl yksek yaplar, bulunduklar lkelerin gelien endstri ve ticaretinin simgesi saylmaktadrlar. zellikle onlara sahip kurumlarn yani ekonomik erki elinde tutanlarn gcnn ve prestijinin gstergesidir. Gnmzde ykseklik sralamasnda nc srada yer alan Petronas Kuleleri, Malezya'nn ulusal petrol irketi olan Petronas iin yaplmtr. Petrol irketi Malezya halknn kltrel ve dini btnl sayesinde kurduu politik dengesini, baka bir deyile politik gcn tm dnyaya gstermeyi amalayan bir

322

yap yaplmasn istemitir. stanbulda yer alan Sabanc Centern tasarmndaki ana fikir de, ABDdeki Trump Tower gibi yksek ve prestijli bir yap yapmak ve kent siluetinde etkin olmaktr. Ykseklii, formu ve cephe karakterinin kent siluetindeki baskn ifadeleri bu yaplara simgesel bir zellik katmaktadr. Grld zere hem yatrmclar hem holdinglerin bu yaplara ynelmeleri kendi glerini kimi zaman bulunduklar lkenin varln dnyaya ispatlamak olmaktadr. ok katl yksek yaplarn bulunduklar evreye yeni bir yaam tarz ve sosyal aktivite getirebilmeleri, kent dokusunu biimlendirme, kentin gelime aksn etkileme gibi zellikleri de sz konusudur. Petronas Kuleleri kentsel gelitirme projesinin bir paras olarak dnlmtr. Bu projenin baars kulelerin yapmyla daha da artmtr. Ayn ekilde Sabanc Center, bankas Kuleleri iddial teknolojileri ve programlarnn olmas nedeniyle evresini yapld gnden beri etkiledii grlmektedir. Bu etki sadece yakn evresiyle deil, kentsel evreye de yaylmaktadr. nk 2. Boaz Kprs evre Yollarnn bulunduu 4. Levent blgesini simgeleyen bir bina durumuna girmektedir. Bu blge bu sayede finans blgesi olmutur. Bank Of China, Sears Tower rneklerinin ise ok katl yksek yaplamann youn olduu kent iinde konumlandrldklarn grmekteyiz. Konumlandrldklar blgelerin youn yksek yaplama dokusunun kenti yaayan insan dokusu zerinde baz olumsuz etkileri (yakn evresi iinde manzara, gnelenme, aydnlanma, teknik ve sosyal alt yapy youn kullanma, evre kullanclar zerinde olumsuz psikolojik etkiler oluturma) olsa da formlarndaki hareketlilik, cephe dokularndaki farkllklar ve yaplarn vaziyet planlarnda yaplan geri ekmeler ve yeil alan dzenlemeleriyle elde edilen ak alanlar sayesinde yaplarn olumsuz etkilerinin azald grlmektedir. Bunun yannda incelenen Taipei 101, Petronas Kuleleri, Turning Torso rneklerinin ise yapldklar kentlerde hem simgesel zellik gstermeleri hem de ok katl yksek yaplama dokusunun olmad ehirlerde konumlandrlmalar sebebiyle kentli yaamn olumsuz etkilemediini aksine kent halk iin sosyal, kltrel bir evre yaratarak kent yaamn olumlu ynde etkiledii grlmektedir.

323

lkemizden seilen zellikle stanbulda yer alan bank Tower, Sabanc Center, Metrocity rneklerinde ise, konumlandrldklar, bu yaplarn kent dokusu iersinde daha rahat proje alan zerine birden fazla yap yaplarak byk

kompleks oluturulmaya alld, vaziyet plan dzenlemelerinin bulunduklar evreyi ekillendirici zelliklere sahip olduunu grmekteyiz. Mersinde yer alan iinde karma fonksiyonu barndran Mertim, kent merkezinde yer ald iin vaziyet plan dzenlemesinin kent dokusunu etkilediini grmekteyiz. stanbuldaki Tefken kulesinde, vaziyet plan dzenlemelerinde sosyal tesislerle birletirildii grlmektedir. lkemizden seilen bank Tower ve Sabanc Center stanbulun Bykdere caddesi ve gzergah ticaret fonksiyonuna ayrlm, ykseklik serbest braklm olan Zincirlikuyu-Levent-Ayazaa hatt zerinde yer almaktadr. Bu ulam hatt, i merkezi ve byk finans merkezi olma yolundadr. Bankalarn genel mdrlk binalar ve byk irketlerin binalar bu aks zerinde ina edilmektedir. Youn bir yaplamann olduu bu caddede bir Manhattan grselliinin yaanmas belediye tarafndan desteklenmi bir amatr. Bylece yaplan hibir bina, evresindeki binayla uyumunun ve siluetteki etkisinin etdn yapmadan ykselme amacndadr. Bu noktada da lkemizin bir ykselme politikasnn olmamasn ileride yksek yaplama artyla u an belirgin olmayan sorunlarn giderek artaca kanlmaz bir sonu olarak karmza kmaktadr. lkemizden seilen rneklerde, kent btnnde ulam balantlarnda tkanklar oluturma, speklatif artlara sebep olma, younluun dengesiz dalmna neden olduu grlmektedir. Bu soruna ek nlem olarak yaplara ulam toplu ulam (metro) akslaryla btnletirme gibi zmler kullanlmaktadr. ok katl yksek yap fonksiyonlarnda bro binas eklinde kullanmn arlkta olduunu gerek bir holding veya bir kurulua ait bazen de kiralanabilecek ticari alan olarak kullanmnn yaygn olduu ama gnmzde konut fonksiyonlu kullanmn kat saysn arttrarak gerek tek bana kullanm gerekse farkl fonksiyona sahip ok katl binalarla desteklenerek kentlerimizde yer almaktadr. lkemizde yer alan

324

Metrocity rneinde bro ve konut fonksiyonuna sahip 2 tip ok katl yap grubu ehir merkezinde bir araya getirilerek byk bir kompleks oluturulmutur. Sosyal, kltrel ve psikolojik olumsuzluklarna ramen birok fonksiyonu ieren az katl yaplarla birletirilerek, kullanclarn her trl hizmeti bu yaama komplekslerin de bulabilmeleri asndan son dnemde yksek gelir seviyesindeki kullanclar tarafndan tercih edilen ok katl yksek yaplarn ehir lksn ve kaliteli yaam temsil ettiklerini grmekteyiz. lkemizde bu tr kullanmn kent iinde yaygnlamaya balad yurtdndaki rneklere nazaran oluturulmaya allan sosyal ierii bu tr yaplarn olumlu yann desteklemektedir. Proje alan, yapm maliyetlerinin ykseklii ise karma ilevli birok fonksiyonu bir arada kendi iersinde kurgulayan ok katl yksek yaplarn yaygnlamasna sebep olmutur. Bu tr yaplamann i merkezi olan kentsel alanlarda olmas l ehir imajnn yaayan kent imajyla yer deitirmesi eklinde olumlu taraflarnn yannda binann ticari olarak iletmesine de nemli katklar olmaktadr. ok katl yksek yaplarn plan geometrileri ne kadarda arazi ekilleri biimlendirse de ykselen ktlelerde tercih yaln formlar olmaktadr. Tasarmcnn tercihi ile farkl k noktalarna da hizmet eden formun oluturulmasnda birincil neme sahiptir. Yap fonksiyonu, tayc sistem sirklasyon sisteminin zmyle beraber ele alnmas gereken ok katl yap plan geometrisinde istenilen imaj dorultusunda tmden gelim yntemiyle formsal anlay detaylandrlarak plansal zm yoluna gidilmektedir. rnein Petronas Kulelerinde, biri 45 derece dndrlerek st ste binen iki kare dnyay ve onun drt nemli ynn ifade etmektedir. Bu karelerin kesime noktalarna yerletirilen kolonlar tarafndan evrelenen geometrik kurgu, giderek karmaklamaktadr. Mimar Cesar Pellinin kendine zg simetri faktrn kulland bir tasarm olan kuleler, simetriyle beraber, ikiz kulelerin her biri kendi iinde hareketlilik gstermektedir. Turning Torso rneinde, zeminden en ste kadar bina 90 derece dnmektedir. Bu binann tasarmnda dnen bir insan vcudundan yola klmtr. Tasarmsal olarak ayn amaca hizmet eden geometri anlay benzersiz ve farkl olmak iin tasarmclarn snrlarn zorlamaya devam etmektedir. Sears Tower rneinde ise yap formunun

325

hareketlilii strktrel etkinlikle bir araya getirildii grlmektedir. lkemizde yaplan ok katl yksek yap rneklerinde ise daha yaln formlar seildii gerek yksekliin yurtd rneklerine gre daha az olmas sebebiyle daha az narinlikte yaplar olduu grlmektedir. Ayrca yap formlarndaki hareketlilik plan geometrilerinde geri ekmeler ve cephede farkl kaplama malzemeler kullanlarak yaplmaya allmaktadr. Seilen yurtd rneklerinde, bina ktle biimlenmesi; bina z yapsndan daha ok nem kazanm durumdadr. Bunun neticesinde bu yaplarn saladklar i mekan dzenlemeleri dnda hizmet ettikleri fonksiyonlar yanstr yaplardan ok ilerinde geen eylemi yanstacak bir biime sahip olmayan ekonomik gc, bilimsel ve teknolojik gelimeleri ifade eden estetik objeler olduklarn syleyebiliriz. Yani strktr ve inaat teknolojisinin gelimesi, ok katl yksek bina (gkdelen) yapmn kolaylatrrken, bu binalarn kendine zg malzeme ve teknoloji gerektirmesi de bu alandaki gelimeleri zorlamtr. Seilen yurtd rneklerinden de grld gibi ykseklik artyla beraber tayc sistem olarak tpler ve kompozit sistemlerin tercih edildii bu sistemlerin yetersiz kald durumlarda sisteme ek nlemler alnd grlmektedir. lkemizdeki ok katl yap rneklerinde yksekliin 180m. civarlarnda olmas kullanlan tayc sitem seiminde yurtd rneklerine gre farkl olmasn da beraberinde getirmitir. lkemizdeki rneklerde tayc sistem olarak, ereve+perde, ekirdekli+ereve ve lkemizde ilk kez Mertim gkdeleninde kullanlan tbler sitem tercih edilmektedir. Tayc sistem malzemesi olarak ykseklik artyla elie ynelme ancak hem elik hem de betonun beraber kullanld kompozit malzeme seimi ykseklik art, farkl form ve plan geometrilerinde fonksiyonu da destekleyen bir anlayla daha da etkin olmaktadr. Tayc sistem malzemesi olarak yurtdndaki rneklerde, elik, betonarme ve zelikle kompozit sistemler tercih edilirken, lkemizde betonarme yaygn olarak tayc sistem malzemesi olarak kullanlmaktadr. rnein Mertim gkdeleni lkemizin ve Avrupann da en yksek betonarme yapsdr. Bunun en

326

nemli sebeplerinden biri eliin yapm, retim ve uygulama konusunda lkemizde maliyetlerinin yksek olmasn syleyebiliriz. Bilgisayar teknolojisinin gelimesi sayesinde gerek mimari tasarmda gerekse mhendislik ierikli tayc sistem tasarmda farkl araylar farkl zmleri de beraberinde getirebilmekte, farkl form ve plan geometrileri rahatlkla denenebilmektedir. Yatay ve dey sirklasyon, plan tipleri, form, estetik-fonksiyon

btnlemeleriyle yksek teknolojiye uygun bir tasarmn i ve d tm etkileri en iyi ekilde deerlendirilerek gerekletirilmesi gerekmektedir. Dey sirklasyon zmnde yurtd rneklerinde kat saysnn fazla olmas (80 kat ve zeri) dey sirklasyonda kademelendirme, sky lobby zmleri, asansr hz ve kapasitelerinde art ve buna ek nlemler (asansrlerde ykseklik artyla basn dengeleyici zmler), ift katl asansr kullanmn, dey sirklasyonun otomasyona balanarak kontrol edilmesi eklinde dey sirklasyon zmleri sz konusudur. lkemizdeki rneklerde ise kat says 50 civarnda olduu iin dey sirklasyonda kademelendirmenin yerine yap fonksiyonun deyde gruplanmasn yanstc sistem zmleri, asansr hzlarnda art ve sirklasyon sisteminin otomasyona balanmas eklinde dey sirklasyon zmlenmektedir. Yksek binalarda asansr adet, hz ve kapasitelerinin binann trafik hesabna uygun olarak belirlenmesi ve yeterli boyutlandrmay salamas gerekmektedir. Yetersiz kalan asansrler dey sirklsyonun iyi salanamamasna ve binann veriminin dmesine neden olmaktadr. Bu sebeple binann iletme mantna uygun zlen, gerekli say, hz ve kapasitede asansr kullanm, ara katlarda merdiven ve dey merdiven kullanmnn zendirilmesi, ykseklik artyla sky-lobby olarak tasarlanan ara katlarda yaratlan sosyal mekanlar gibi ekstra zmler tasarmclar tarafndan getirilmelidir. Yapm, retim, uygulama ve iletme masraflarnn yksek olduu ok katl yksek yap rneklerinde yap iin seilen sistemler (tayc sistem, cephe sistemi,

327

sirklasyon sistemi, tesisat sistemleri, havalandrma sistemleri), bina performans kriterlerini maksimum dzeyde salayacak biimde zaman, enerji ve malzeme dayanmna katkda bulunarak, doru sistem ve malzeme seimleriyle bir araya getirilmelidir. Yurtd ve lkemizden seilen rneklerde grld zere ok katl yksek yaplarn yapld an ilerisinde yaplar olduu grlmektedir. zellikle yurtdndan seilen rneklerde, yksekliinde fazla olmas sebebiyle seilen cephe sistemi ve malzeme etkinlii, malzemenin uzun mrl olmas, bakm masrafnn makul llerde olmas gibi zelikleri ierdii grlmektedir. Giydirme cephe sistemi olarak hafiflii, montaj kolayl ve hz asndan metal giydirme cephe sistemleri tercih edilmekte, cephe sisteminin iklimsel koullara uyum salayarak enerji tasarrufuna imkan veren, otomasyon sistemiyle kontrol edilebilen sistemler olduu grlmektedir. lkemizdeki rneklerde ise yurtdndaki rneklerde grld gibi metal giydirme cephe sistemleri tercih edilmektedir. lkemizdeki uygulama rneklerine gre yksekliin 180 m. civarnda olmas cephe kaplama malzemesi olarak, teflon kapl cam, fiber beton, reflektif mavi cam kaplama, beton yzey ksmlarnda ise brt beton yzey granit, mermer gibi kaplama malzemeleri tercih edilmektedir. lkemizdeki rneklerde uygulamadaki kolayln yannda ekonomik faktrlerinde ok katl yap rneklerinde belirleyici bir zellik olduu grlmektedir. Yurtdndan alnan rneklerde tesisat katlarnn binalarn yksekliklerinden dolay saysnn arttn, lkemizdeki rneklerde ise 2 tesisat katyla tesisat sisteminin zld grlmektedir. Hem yurtd hem lkemizdeki rneklerde binann yedek g kaynaklarna sahip olduu bu sayede mevcut enerjinin kesilmesi durumunda bile binann boaltlmasna imkan salamaktadr. ok katl yksek yaplarda kullanlan havalandrma sisteminde Amerikan BOCA kodlarna gre tasarm yaplmaktadr. Ses iin NC40 (noise criteria) ve RC35 (room criteria) uygunluk aranmaktadr. Yangn konusunda ise mevcut yerel ynetmelikler (stanbul Bykehir Yangn Ynetmelii), NFPA (Amerikan Ulusal Yangn nleme Birlii) standartlar, NEC, UL ve uluslar aras sigorta irketlerin grleri alnarak yangn sndrme sistemi, dumandan korunma ve yangn ihbar sistemleri bu yaplarda

328

kullanlmaktadr. Aydnlatma ve priz datm sistemleri, NEC, NFPA, IEC, VDE ve TSE standartlar erevesinde hazrlanmaktadr. lkemizde henz ok katl yksek yaplarn projelendirilmeleri ve uygulamasnda kullanlan yasal gereklilikler, ynetmelik (zmir yksek yaplar ynetmelii, yangn ynetmelii, TSE) ve oluturulmu standartlarn yetersizlii sebebiyle bu konuda yurtdnda uygulanmakta olan ynetmelik ve standartlara uygunluk salanmaktadr. Kent leinde baktmzda yapmndaki alt yap, sosyal ve psikolojik bir takm olumsuzluklara karn yapmlar gn getike artmaktadr. Bu sebeple tasarmc olan mimarlar, mhendisler, ehir planclar, sosyolog, psikolog ve iletme uzman gibi eitli disiplinlerin koordineli olarak alarak gerekli nlemleri almal ve yaayan kentlerimize aksayan noktalarda zmler getirilmelidir. Bu sayede bulunduu evreyi de ilgilendiren kentsel, sosyal, psikolojik v.b. sorunlar da ieren yap tasarm daha bilinli bir ekilde zlm olacaktr. Gnmz ok katl yksek yaplar ekonomik gc yanstan simge unsuru olarak kent peyzaj iinde bireysel kalmakta, kontrolsz gelimektedir. Metropol kentlerin kanlmaz bina tipolojileri olan bu tr yaplar yaparken esas sorun; bir kentte nerede ve nasl yaplacana ilikin sorularn doru sorulmasnda ve nasl yaplacana ait her kente zg ilkelerin tespitinde yatmaktadr. Bu ilkelerin istemletirdii kentsel tasarm rehberine gereksinim vardr. Her kente zg doal, tarihi, ekolojik, simgesel ve fenomenalojik veriler ile oluturulan bu tr rehberler kentin dourgan (jenerik) tasarm ltlerini oluturur. Bu trdeki almalara en iyi rnei San Franciscodaki Tasarm Rehberi oluturmaktadr. lkemizde de bu konuda herhangi bir alma bulunmamaktadr. ok katl yksek bir yapnn tasarm, az katl yaplara gre farkllklar gstermektedir. Projelendirme aamasnda ortaklaa alma gerektirmesinin yannda, fonksiyonlarn ykseklie gre ayarlanarak binada yer alan fonksiyon zelliine gre katlar aras deerlendirme yaplmaldr. Bu aamada fonksiyon dier

329

tasarm aamalaryla srekli ilikilendirilerek zmlerin en iyi sonucu vermesi tasarmc tarafndan salanmaldr. ncelenen rneklerden de anlald zere ok katl binalarn kent alt yapsna olan etkileri (noktasal olarak alt yap ykn arttrmalar), bulunduklar evreye yeni bir yaam tarz ve sosyal aktivite getirebilmeleri gibi olumlu etkileri vardr. Bunun yannda yksek yaplamann sosyal ve psikolojik bir takm problemlere de neden olduu saptanmtr. Grld zere bu yap tipi sadece iindeki kullancya ve fonksiyona hizmet etmeyi amalayan mimari tasarm sorununu deil, bulunduu evreyi de ilgilendiren kentsel, sosyal, psikolojik v.b. sorunlar da ierdii iin bu yap tipi tasarlanrken, mimar ve mhendislerle birlikte, ehir planclar, sosyolog, psikolog ve iletme uzman gibi eitli disiplinlerin koordineli olarak almas gerekmektedir. lkemizde zellikle stanbulda says giderek artan ok katl yksek yaplama kent btn ve yerleim alan iindeki olumsuz etkileri, imar planlar, kanunlar ve ynetmeliklerde kesin standartlar aranarak azaltlabilir. Bu yaplarn tasarm ve uygulanmasndaki organizasyonlar eitli meslek gruplarnn beraber almasyla mmkn olabilmektedir. Bu binalarn projelendirme srecinde oluturulan proje grubu, byk bir organizasyon olup, bnyesinde eitli uzmanlar yer almaktadr. Binann salkl ve problemsiz olmas hedefi ile oluturulan bu byk organizasyonda, yap retimi tam bir koordinasyona balanmaldr. Bu koordinasyon erevesinde, hi bir uzmanlk alannn eksikliine meydan verilmemesi gerei ortaya kmaktadr. Bylesine i-ie kenetlenmi, biri dierine muhta ve birbirinden ayrtrlmayacak bir alma iinde olan bu grupta, mimarlarn rol de ok byktr. Binann zellikleri ile ilgili kararlarn, tm proje grubunun abalar ile gereklemesi gereklidir. lk taslaklar ve fikirler mimari departmandan kmakta ve ortaya konulan bu fikirler uzman ekiplerle birlikte tartlarak mimari tasarma ve uygulama projesine yanstlmaldr. Yatrmcnn mimarlk ekibiyle diyalog kurmas ile balayan retim sreci, ok eitli disiplinlerin konunun iine ekilecei ve uygulama aamasnn sonulanmasna kadar mimarn grevi ve fonksiyonunun hi bitmeyecei bir grnm sergilemesi asndan nemlidir.

330

lkemizde son on yldr says gn getike artan ok katl yksek yaplamann salkl bir kentleme sreci iersinde olabilmesi iin gerekli nlemler alnmaldr. ok katl yksek yaplar iin zellikle byk kentlerimizde proje alanlar belirlenmeli bu yaplar iin nerilen blgeler kent alt yaps, kent silueti, tarihi evresel doku, kent dokusu asndan iyi etd edilmelidir. ok katl yksek yap tasarm ile ilgili meslek odalar, yerel ynetimler bilinlendirilerek niversitelerimizde bu konuya gereken nem verilmelidir.

331

KAYNAKLAR Anonim, (1990), Designing the Super Thin New Building, Architectural Record. Alarin, A.M. (1991), Trkiyede 1985-1990 dnemi yksek bina projeler, T:Yksek Lisans Tezi Al, M.M., Armstrong, P.J., (1995), Architecture of Tall Buildings, Council on Tall ....Buildings and Urban Habitat Committee 30 (Architecture), NY: McGraw-Hill. Al, M. M., (1990), Integration of Structural Form and Esthetics in Tall Building ....Design: The Future Challenge, Council on Tall Buildings and Urban Design, ....Collected Papers, NY: Van Nostrand Reinhold Company. arkitera (2005) Bankas Gkdeleni. Mart.2005. http://www.arkitera.com/v1/gundem/isbankasi/isbankasi2.htm) Beedle, L.S., Rce, D.B. (1995), Structural Systems for Tall Buildings, Council on ....Tall Buildings and Urban Habitat Committee 3, NY: McGraw-Hill, Inc. Bege, H., (1999), ok Katl Bro Binalarnn Geliiminin Biimlenme zellikleri .Asndan Deerlendirilmesi, DE: Yksek Lisans Tezi Bekta, C., (1989), Yksek Yaplar ve Mersin Gkdeleni, Yap Dergisi (89), .stanbul: YEM Yaynlar, 46-47 Berkz, E., Kkdou, M., (1987), Aydnlanma Lisans Ders Notlar, T Buttner, Hampe, (1985), Bauwerk-Tragwerk-Tragstruktur, Klassifizierung-

....Tragqualitat-Bauwerkbeispiele, Ernst Sohn, Berlin: WEB Verlag for Bauwesen. Byk Larousse Szlk ve Ansiklopedisi, 1986, s: 503

332

Emregl, C., (1997), Teknoloji Balamnda Yksek Binalara Yaklam, T: Yksek Lisans Tezi. Erbil D., zaydn G., Ulusoy B. (1989), Yksek Yaplar 1. Ulusal Sempozyumu, stanbul: T Engel, H., (1967), Tragsysteme-Structure Systems, Deutche Verlangs-Anstalt, ....Stuttgart. Ersoy, D.O., (1993), Yksek Binalarda Tasarm lkeleri, YT: Yksek Lisans Tezi. Erzene, I.., (1991), stanbul Yerleme Alan inde Grlen Arazi Kullanm .Kararlar ve Yksek Yaplarla lgili Alan Tahsislerinin Deerlendirilmesi, T: Yksek Lisans Tezi. Frschmann, W.W., Prabhu, S.S., (1967), Planning Concepts Using Shear Walls, Tall .Buildings, ed. By A. Coull, B.S. Smith, London: Pergamon Pres. Geray, C., (1989), ok Katl Yaplar Sempozyumu, (1. Bask), zmir: T.M.M.O.B. .naat Mhendisleri Odas zmir ubesi. Guse, D., (1991), Design and Technology in Architecture, NY: John Wiley & Sons. Grdal, E., (1989), Yksek Binalar in Istma- Havalandrma, Klima Sistemleri ve Enerji Tasarrufu, Yksek Binalar I. Ulusal Sempozyumu, stanbul, T. zmir Byk ehir Belediyesi (2004) zmir Bykehir Belediyesi Yksek Yaplar Ynetmelii, zmir Kabark, Y., (1991), stanbulda Yksek Binalar ve Beikta-Levent-Maslak rnei, T: Yksek Lisans Tezi.

333

Khan, F.R., (1967), Current, Trends in Concrete High Rice Buildings, Tall Buildings ...Preceedings, Oxford: Pergamon Pres. Khan, F.R., (1982), The Rice and Fall of Structural Logic in Architecture, Chicago: ...Architectural Journal, Vol.2. Kozak, J., (1973), Systemes pour immeubles de grande hauter a structures a noyaux, Rapor no.8, Paris: Systemes de Structures, Commission 3. Kutlu, E., (2000), Yksek Binalarn Alglanmasna Bir Bak, T: Yksek Lisans Tezi. Mainstone, R.J., (1975), Development in Structural Forms, Cambridge: MIT Pres. Mungan, ., (1988), Yksek Yaplar Ders Notlar, MS Mimarlk Fakltesi, stanbul. ke, A.(1989). Dnyada ve Trkiyede yksek binalarn gelimesi, Yap Dergisi, (89), 38-39 zak, M.Z., (1998), Yksek Binalarn Mimari Tasarmnda Dey Sirklasyon ve .Asansr Problemi, T: Yksek Lisans Tezi. zkan, E., (2001), ok Katl Betonarme Prefabrike Konut Yaplarnda Estetik, T: Yksek Lisans Tezi. zden, A., (1989-a), ok Katl Yksek Yaplarda Tayc Sistemler: erevePerdeler-ekirdekler-Tbler Sistemler, MS, Mimarlk Fakltesi, Yap Bilgisi Anabilim Dal, (yaynlanmam), stanbul zgen, A., (1989-b), ok Katl Yksek Yaplarn Tarihsel Geliimi Ve Son Aama Tbler Sistemler, Yap Dergisi, ( 89), 47-53

334

zgen, A., (1989-c), elik skeletli ok Katl Yaplarda D Duvar Ve Tarihsel Geliimi, Yksek Yaplarda D Duvar Sempozyumu, YEM Yaynlar, stanbul. zgen, A., (1989-c), ok Katl Binalarn Tayc Sisteminde ekirdeklerin Dzenlenmesi, Yksek Binalar I. Ulusal Sempozyumu, 1. bask, stanbul: T, 269-278. zgen, A., (1989-d), Yksek Yaplarda Tbler Tayc Sistemlerin Kullanlmas, Yksek Yaplar Sempozyumu ve Bildiriler, YEM Yaynlar, stanbul. zgen, A., (1989-f), elik skeletli ok Katl Yaplarda D Duvar Ve Tarihsel Geliim, skelet Yaplarda D Duvar Sempozyumu, Bildiriler Kitab, stanbul:YEM. zgen, A., (1990), ok Katl Betonarme Yaplarda Deme Sistemleri, Yap Dergisi, (99), 60-65. zgen, A., (1992), ok Katl Yksek Binalarn Tayc Sisteminde Perde ve Perde erevelerin Kullanm Olanaklar, Yksek Binalar II. Ulusal Sempozyumu, Bildiriler Kitab, T Mimarlk Fakltesi, stanbul, s.299-308. zgen, A., (1995), Gncel ve Gelecek Yaklamlar: Binalarn Yeni a, Bina Yapmnda Gncel Yaklamlar Sempozyumu, Bildiriler Kitab, stanbul: MS, 329-340. Robertson, L.E., (1973), Heights We Can Reach, AIA Journal, Vo.59, no.1, January. Robinson, R. (1995). Petronas Kuleleri, Trkiye Mhendislik Haberleri, (380). Sev, A., (1997), Trkiyede Gerekletirilen Yksek Konut Binalarnda Perdeli Sistem Uygulama rneklerinin ncelenmesi, MS: Y.Lisans Tezi

335

Schuller, W., (1977), High- Rise Building Structures, John Wiley & Sons, eviri; .G. zen, E.F. Yamantrk, Yksek Yap Tayc Sistemleri, stanbul: YT. Smth, B.S., Coull, A., (1991), Tall Building Structures Analysis and Design, Chapter 4, NY: John Wiley and Sons. Taranath, B.S., (1988), Structural Analysis and Design of Tall Buildings, NY: ...McGraw-Hill. Turning Torso (b.t) Aralk 2003 http://www.arcspace.com/architects/calatrava/torso/ Turning Torso (b.t.) Nisan 2005 http://www.emporis.com/en/wm/bu/?id=100189 Wenzel, F., (1979), Tayc Sistemler-ereveler-Duvarlar ve Levhalar, eviri: M. Yorulmaz, N. Duman, stanbul: T Mimarlk Fakltesi Yaynlar. Ylmaz, F., (1998), Yksek Binalarda Tayc Sistem Etkinlii, T: Y.Lisans Tezi(yaynlanmam). Zalck, T., Franco, D., Town Planning and Sociological of Tall Building ...Construction in Slovakia, Proceedings of 10th Regional Conference, April, ...CSVTA, Two Editions, English and Czech.