ATATRK'TEN ERMEN SORUNU Sunu Semeler 1917, 1918 1919 (Ocak - Haziran) 1919 (Temmuz - Aralk) 1920 (Ocak

1920 (Ocak - Haziran) 1920 (Temmuz - Aralk) 1921 1922,1923,1924 Nutukta Ermeni Konusu

Bibliyografya Ermeni meselesi denilen ve Ermeni milletinin gerek karlarndan ziyade dnya kapitalistlerinin ekonomik karlarna gre halledilmek istenen mesele, Kars Antlamas'yla en doru zm eklini buldu. Asrlardan beri dostane yaayan iki alkan halkn dostluk balar memnuniyetle tekrar kuruldu." Mustafa Kemal Atatrk
1 Mart 1922 - TBMM nc Toplanma Yl A Konumas

SUNU Atatrk'n "Ermeni Sorunu" ve szde Ermeni soykrm zerine nasl yaklatn ve neler yaptn ortaya karmak iin bir aratrma yapmak gereini duyduk. Bylece Ermeni Sorunu'na Atatrk'n bakyla katkda bulunmay amaladk. Bu amala Atatrk'n yazdklarn ve sylediklerini ieren tm yaynlar taradk. Ermenilerle ilgili cmle, paragraf veya metinleri topladk. Karmza bizi de artan ok zengin bilgi ve yorum kt. Bunlar sizlerle paylayoruz. Burada; - Ermeni Sorunu'nun neden ktn, siyasi amacn ne olduunu; - Siyasi amacn gerekletirilmesi iin szde Ermeni soykrm safsatasnn nasl yaratldn ve kullanldn; - Kurtulu Sava dneminde Ermeni yaylmaclna kar nasl mcadele verildiini, - Atatrk'n bu sorunu nasl sndrdn, mcadele metotlarn ve konuyla ilgili yorumlarn bulacaksnz. Aratrmann verecekleri konusunda bir fikre sahip olmak iin "Semeler" blmne gz atmanz yeterli olacaktr. 6 Austos 2001-Ankara smet Grgl Yrd. Do. Dr. smet Grgl

1948 Denizli doumludur. Doktoras; Atatrk lkeleri ve Devrim Tarihi dalndadr. Harp Akademileri'nde 9 yl harp tarihi, askeri corafya, strateji ve Atatrklk, Yldz ve Bilkent niversitelerinde birer yl yar zamanl olarak Atatrklk dersleri verdi. Halen Bakent niversitesi'nde retim yesidir. 15'i kitap, 1'i harita olmak zere 32 almas yaymlanmtr. Atatrk ve Atatrklk Konusunda Baslm almalar: 1. Sesli Belgelerden M.K. Atatrk, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, say 11, 1988. 2. Atatrk'n Muhabere Emir ve Raporlar-anakkale, Harp Ak. Yay., 1988, 44 sayfa 2. Bask 1991; Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, say 73-76, 1991 3. Atatrk'n bilinmeyen bir kitap "Tabiye Meselesinin Halli ve Emirlerinin Sureti Tahrine Dair Nesayih" Harp Ak. Yay., 1989, 30 sayfa; Gnkur ATAE Bk.'l Yay., 1990, 1995 4. Tarih, Askeri Tarih, Harp Tarihi, Atatrk ve Tarih, Harp Ak. Yay., 1990, 36 sayfa. 5. Atatrk'n "Arburnu Muharebeleri Raporu" ve "Anafartalar Muharebatna Ait Trke" Adl Eserlerinde Yer Almayan Emir ve Raporlarndan Bir Demet, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, say 19, 1990, 26 sayfa; Belgelerle Trk Tarihi Dergisi say 73-76, 1991. 6. Atatrk ve nsiyatif, Harp Ak., Yayn, 1991, 30 sayfa; Atatrk Haftas Armaan Dergisi, 1995. 7. Atatrklkte Kiisel kar ve Hrs, Atatrk Haftas Armaan, 1992, Gngur. Atae Bk.l Yayn. 8. Atatrk'n Biyografisine Yeni Sayfalar, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, say 23, 1992, 18 sayfa; Harp Ak., Yayn, 1991. 9. Atatrk ve kibuuk Yl, Org. zzettin ALILAR'n Anlar, Yap Kredi Yayn, 1993, 227 sayfa. 10. Atatrklkte Hogr, Iklar Askeri Lisesi Yayn, 1993, 22 sayfa; Atatrk Yolu Dergisi, say 17, 1997. 11. anakkale Zaferi ve Atatrk, Iklar Askeri Lisesi Yayn, 1994, 18 sayfa; Atatrk Yolu Dergisi, say 16, 1997. 12. Atatrk'n Anlar, "Byk Gazi'nin Byk Hayatndan Hatralar" Cumhuriyet Gazetesi 15 Mart -13 Nisan 1926, Bilgi Yaynevi, 246 sayfa, Ekim 1997, Ekim 1998. 13. Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Derslerinin nemi, erii ve Uydurma Cumhuriyet Tarihilii (Bildiri); Atatrk lkeleri ve nkilap Tarihi Yntem Bilim Semineri, Emn. Gn. Md. Yaynn, Ank. 1999. 14. Atatrk zerine ncelemeler, Kara Harp Okulu Yay., 2000; 140 syf. SEMELER

Rum, Ermeni gibi unsurlardan ayr ayr oluan bir takm eteler, adi hrszlkla, ara sra da ldrmelerle megul olmular, Rum ve Ermeni srgn esnasnda bu unsurlardan ortaya kan baz eteler ise siyasi bir hviyet kazanmtr. Ruslarn istilas balaynca, memleket iinde karklk meydana getirmek iin bunlar, Ruslar tarafndan da tevik ve denizden de desteklenmilerdir. (22 Mays 1919)

Ermenilerin siyasi emellerini fiilen elde etmek ve asayii bozuk gstermek maksadyla Dou vilayetleri iine eteler geireceklerini pek muhtemel gryorum. (24 Mays 1919)

Ermenilere vilayetlerimizi peke ekmeleri de (...) ihtimal bulunuyor. Byle bir vaziyette ngiliz birliklerinin Ermenilere nclk edecei ok muhtemeldir.

... byle bir hali biz dmanlk olarak grmeye ve saymaya, meru topraklarmz ve milli bamszlmz kurtarmak iin mecburuz.... (30 Mays 1919)

Rum ve Ermeni komitaclaryla, bunlarn ileri gelenleri, devaml ekilde temasta bulunduklar ngiliz subaylar ile baz Amerikan memurlarndan ok yz buluyorlar. (5 Haziran 1919)

.... tehcir srasnda Merzifon'da esasen oka kalan Ermenilerin bu kez baka yerlerden de gelenler ve gten dnenler yznden miktarlarnn daima artmakta olduu Merzifon Amerikan Mektebi'ne getirilen eya sandklarnn zerinde Otoman Amerikan markalar grldnden bunlarn herhalde silah olduunda phe brakmtr. (6 Haziran 1919)

... ngiliz subaylar tarafndan sevk ve idare edilen alt bin kii olduklar tahmin edilen Ermeni kuvvetinin Nahcivan ve havalisini igal ettikleri ... (11 Haziran 1919)

... bir ngiliz subay Idr'dan Bayezit'e gelerek, Mutassarf'a: ngiltere himayesinde teekkl eden Ermenistan'a Bayezit havalisinin de brakldn bir aya kadar on be bin Ermeni muhacirinin Ermeni dzenli birlikleri himayesiyle eski yurtlar olan Bayezit sancana sevk edileceini bildirmitir. Dou vilayetlerinden bir kar topran bile Ermenistan'a braklmasnn mmkn olmayaca, bir tek Ermeni askerinin snrmzn bu tarafna gemesinin atele karlk grecei (12 Haziran 1919)

... Dou vilayetleri halknn, Ermeni etelerinin acmaszlna ve taarruzlarna hedef olmu, en byk felaketi grm bir unsur olmak sfatyla, birlik ve fedakarlk lzumunu en nce takdir ettikleri iftiharla grlmektedir. (16 Haziran 1919)

... Devlet ve milletimizin paralanmas ve Ermeni ve Yunan esaretine dlmesi sz konusudur. Alt yz elli sene efendilik eden bir milletin kle mevkiine dmesi kolay bir hadise deildir. (6 Temmuz 1919)

... Mbarek vatan ve milleti paralanmak tehlikesinden kurtarmak ve Yunan ve Ermeni emellerine kurban etmemek iin alan milli mcahede urunda milletle beraber serbest surette almaya resmi ve askeri sfatm artk mani olmaya balad. Bu mukaddes gaye iin milletle beraber nihayete kadar almaya mukaddesatm adna sz vermi olduum iin pek a bulunduum yce askerlik mesleine bugn veda ve istifa ettim. (8 Temmuz 1919)

Osmanl tebaasndan olan Ermeni unsurlar, grdkleri tevik ve yardmn neticesiyle de, milli namusumuzu yaralayacak taknlklardan balyarak, nihayet hazin ve kanl safhalara girinceye kadar kstahane tecavzlere koyuldular. Vatann paralanmas sz konusu ve karar olarak, Dou Vilayetleri'mizde "Ermenistan", Adana ve Kozan havalisinde "Kilikya" ad ile yine Ermenistan; bu milletin, esarete, klelik payesine indirilmesi ve nihayet bu devletin tarih sayfasn kapatarak ebediyet mezarna defnetmek gibi, insaniyet ve medeniyetle ve hele milliyet esaslaryla badamayan emeller kabul ve onay yeri bulmu ve grlyor ki, tatbikat devresi de balamtr. Bir istila fikri besleyen Ermeniler, Nahcivan'dan Oltu'ya kadar btn slam ahaliye bask ve baz mahallerde katliam ve yama yapyorlar. Snrlarmza kadar slamlar mahva mahkum ve ge mecbur ederek Dou Vilayetleri'miz hakkndaki emellerine doru emniyetle yaklamak ve bir taraftan da 400 bin olduunu iddia ettikleri Osmanl Ermenisini bir dayanak olmak zere memleketimize srmek istiyorlar. memleketimizde klliyetli yabanc paras ve birok propagandalar cereyan ediyor. Bundaki gaye, pek aikardr ki, milli hareketi neticesiz brakmak, Yunan, Ermeni emellerini ve vatann baz mhim ksmlarn igal gayelerini kolaylatrmaktr. (23 Temmuz 1919)

... Douda Ermeniler Kzlarmaa kadar genileme hazrlklarna ve imdiden snrlarmza kadar dayanan katliam siyasetine balad. (4 Eyll 1919)

... vatanmz iinde bamsz Ermenilik tekili gayesine ynelik harekata kar birlikte mdafaa ve mukavemet meru esas kabul edilmitir.

(11 Eyll 1919)

... Mtareke gnnden beri Rum ve Ermenilerin, tilaf Devletleri tevik ve himayesi altnda nasl milli izzeti nefsimizi yaraladklarn, ne suretle saltanat ve hkmet hakkn ayaklar altna aldklarn ... (17 Eyll 1919)

... Ermenilere hibir kt kastmz yoktur. Bilakis onlarn her trl tabiiyet haklarna tamamen riayetkarz. Bunun aksi olarak yaynlar, dzmeceden ve ngilizlerin aldatmacasndan ibarettir. Ermeni facialarnn hala mevcut eserlerinin gsterilmesi uygun olur. (21 Eyll 1919)

Atekes sonrasnda hkmetimizin Adana ili ile Antep, Mara, Urfa sancaklarn brakma gszlnde bulunmas, bu yrede Fransz ve ngiliz koruyuculuu altnda Ermeni igalini ve rgtlenmesini kesinletirmi ve bunlar, o il ve sancaklar Ermeniletirmek amac ile bir yla yakn bir sre alma gstermi 1. imdiye dek yaplan saldrlarn tr aada zetlenir: A. Fransz ve ngiliz grevlileri ile Ermeni komitelerinin ve oralarda bulunan Ermeni topluluunun aktan aa Mslmanlarn haklarna saldrmalar. B. Osmanl topraklarnn deiik yerlerinde oturan Ermenilerin buralara glerinin kolaylatrlmas ve burada saylarnn artrlmas. C. Yabanc niformas ile Ermeni birliklerinin buralara gnderilmesi ve buradakilerle birletirilmesi. D. slam halkn az zamanda ekonomik ve baka basklarla yok edilmesi ve ldrlmesi ve ge zorlanmas. E. Aralarna aamal olarak sokulan blclkle slam halknn yabanc koruyuculuunu istemek zorunda braklmas. (22 Eyll 1919)

Merkezi Erivan olan Ermeni Cumhuriyeti'ne kar dosta olmayan hibir niyetimiz yoktur.... Bu yeni devletteki Ermeniler, Ermeni mfreze kumandannn emirleriyle, Mslman unsuru imha etmek zere faaliyette bulunuyorlar. Bu emirlerin suretlerini gzlerimizle grdk. Erivan'daki Ermenilerin, Mslmanlarn imha siyaseti gttkleri ve bu kanl vahet dalgasnn snrlarmza kadar geniledii, snrlarmzn, br taraftan, lmden kaan saysz Mslmanla dolu olmasyla da teyit edilmi oluyor. ngilizler, bu hareketlerin cereyan esnasnda, bir yandan Ermenilerin Mslmanlara kar tutumlarn tevik ettiler, hatta onlar bu konuda kkrttlar, dier taraftan Ermenilerin tecavzlerini bize sayp dktler ve bunlar tahamml edilemez hareketler olarak nitelediler ve

bu komu devlete saldrarak misillemede bulunmaya bizi zorladlar. Fakat biz hakikatin kendini gstereceinden emin olarak Ermeni tahriklerine tahamml ettik ve ngilizlerin fkelerini fark etmemi grndk. Hakikaten, bizi Ermenilere saldrmaya tevik eden ve bu ekilde kendi blklerini o topraklara gnderebilmelerini salayacak bir ortam yaratmay planlayan ngilizlerin tutumlarn meydana karabileceimizi dndk. ngilizlerin btn bu manevralar, Kafkasya'y boaltmalar mecburiyetini hissettikten sonra, onlarn subay ve temsilcileri tarafndan balatld. Erzurum ve Van'daki Mslmanlarn ve bilhassa snr blgelerinde yaayanlarn; Ermenistan'da cereyan eden katliama dair her gn aldklar haberler ve lmden kaan ve alanacak vaziyette olan mltecilerin manzaras karsnda, byk heyecana kaplmalar ok normaldir. (24 Eyll 1919)

Adana dahilinde, Ermenilerin Franszlar tarafndan silahlandrld ve slamlarla boazlamaya sevk edildikleri. (23 Ekim 1919)

Mara'a Fransz kuvvetleri girmekte ve oradaki Ermeniler vastasyla Mslman kardelerimize kar bir katliam icra etmekte olduklar haber alnd. (1/2 Kasm 1919)

Mara'tan alnan salam malumatta, Mara' igal eden Fransz ktalarnn yzde yirmisi Fransz Cezayirli olup, geri kalan Osmanl Ermenilerinden meydana gelen fedailerdir. Bunlar ehirde namuslu slam kadnlarna taarruz etmekte ve Mslman ahaliye zulm ve ikence yapmaktadr. Dkkanlar btnyle kapal, ahali heyecandadr. (7 Kasm 1919)

Kk - Ermenistan tekiline ve Kilikya'nn Franszlar tarafndan tamamen igaline mani olmak iin, mlkiye memurlarnn ve askeriyenin el ele vererek Adana vilayetinde ve bamsz sancaklarda kar koyma vastalarn hazrlamalar ve hazr bulundurmalar btn alakadarlara yazld. (10 Kasm 1919)

Adana'da Franszlar ve Ermeniler tarafndan yaplan zulmlerin ve tecavzlerin artmasndan dolay Ermeni zulmlerini grmek zere milletleraras bir heyetin Adana'ya yollanmas (16 Kasm 1919)

Ermenileri geri ekerek, slamlar aleyhindeki zulme nihayet vereceklerini syleyen Franszlarn bu defa birlikte slam halk katliam eyledikleri son derece dikkate deerdir. (11 Ocak 1920)

Adana'da 1170, Toprakkale-Islahiye imendifer hatt zerinde 270, Osmaniye-Adana zerinde 200, Katma'da 300, Kilis'te 600, Antep'te 1200, Mara'ta 1200 kadar Fransz smrge ve Ermeni askeri olmak zere igal kuvvetleri bulunduu anlalmtr. (24 Ocak 1920)

Mara'ta, Franszlar, Ermeniler, Mslmanlar katliam etmektedirler. insanlk aleminden bu katliama nihayet verilmesini. (25 Ocak 1920)

Mara'ta, Fransz ve Ermeniler tarafndan Mslmanlarn katliam, insanl dehete drecek ekilde devam ediyor. (29 Ocak 1920)

On yedi gnden beri Mara'ta cereyan eden feci ve kanl vakalara nihayet verilmesi hakknda, medeniyet ve insanlk aleminin duyup renmesi iin ykseltilen feryat ve acnn yanklanacak bir yer bulmad, hala bu vahetin devamyla sabit oluyor. (8 ubat 1920)

Adana'da heyecan ve asabiyet ziyadelemitir. Ermeniler, kilise ve mekteplerde sk sk toplanmaktadrlar. nekler ve Bahe Ermenileri, Gller ve Zencirli slam kylerini yamalam ve ahalisini pek vahiyane katliam etmilerdir. (10/11 ubat 1920)

Medeniyet maskesine gizlenen Franszlar ve onlarn ncs olan Ermeniler, Urfa ve havalisinde slam ahali hakknda zalimane katliamlara balamlardr. (14 ubat 1920)

Tarihte emsali grlmemi olan bu vahetin faili Ermeniler olup, Mslmanlar ancak namus ve hayatlarn muhafaza kaydyla mukavemet ve mdafaada bulunmulardr. Yirmi gn devam eden Mara katliamnda Mslmanlarla birlikte ehirde kalan Amerikallarn bu hadise hakknda Amiral Bristol'a ektikleri telgraf, facia sebeplerini, tekzip edilemez bir ekilde tayin

etmektedir. General Keret'in geri ekilmesiyle neticelenen bu muharebelerden sonra Kuvayi Milliye'ye teslimiyet arz eden muharip Ermeni kuvvetlerine kar hibir ceza tatbik etmeyip bilakis onlar efkatli sinesine ve himayesine alan milletimizin alinecepln Mara Ermenileri de minnet ve kran ile teyit etmektedirler. u halde Ermenilerin intikam fikri ve tecavzleri neticesi meydana gelmi baz vakalar var ise, bunlarn mesuliyeti milletimize deil bizzat Ermeni milletine ve onun tahrikilerine ait olmak lazm gelir. (20 ubat 1920)

Hibir yerde Ermeni ktali (krm) yaplmakta deildir. Mara hadisesinden bahsedilmek murat ediliyorsa, orada Fransz askerleriyle beraber milletimize taarruz eden Ermeniler katledilmi olmayp, bilakis Fransz askeri kendilerini terk edip ekildikten sonra slamlar tarafndan himaye ve efkate mazhar olmulardr. milletimiz sebepsiz hibir yerde hibir yabanc unsura mtecaviz deildir. (22 ubat 1920)

Kozan'da birok Trklerin kiliseye doldurulduunun tesbit edildii, Feke ilesinin 80 Ermeni tarafndan sarld bildiriliyor, ayrca Saimbeyli'ye az zamanda takviye yetitirilmedii takdirde Trklerin sonunun fena olaca, silahl olmayan Ermenilere hibir sebeple taarruz edilmemesi.... (2 Mart 1920)

Bir uydurma Ermeni krm meselesi ve tm dnyay aldatmak iin yaratlan bu kin ve hrs rn propagandalarn nitelii hakknda uygarlk ve insanlk dnyasnn bir kere daha aydnlatlmas ve bu suretle hakszla uram Trk ulusunun iren ve alaka bir sulamadan arndrlmas. (7 Mart 1920)

Bugn Kozan, Hain (Saimbeyli), Feke gibi blgelerde fiilen kendisini gstermi olan Ermeni mezaliminin bir an nce sndrlmesi gereklidir. Yalnz u aralk her trl islam hareketlerini Ermeni krm biiminde gstermek istenildii anlaldndan harekatn her halde bu gibi yanl sylentilere ve sulamalara yer brakmayacak ekilde idaresi. (9 Mart 1920)

13 Mart tarihli Temsp gazetesinde Lord Curzon Avam Kamarasnda irad ettii nutukta Ermenilere dair demitir ki: Bana yle geliyor ki siz Ermenileri sekiz yanda pek temiz ve masum bir kz gibi zannediyorsunuz. Bunda pek yanlyorsunuz. Zira Ermeniler bilhassa son harekat vahiyaneleri ile ne derecelere kadar hunhar bir millet olduklarn bizzat kendileri ispat eylemilerdir.

(27 Mart 1920)

Franszlar Mara ve Urfa'da yaptklarn Adana'da da yaparak Ermenileri silahlandryorlar. Bunlar slam halkna saldryor. Kozan evresinde slam halkndan toplanan silahlar ve hayvanlar saldrgan Ermenilere veriliyor. Kozan evresindeki Hamam, Kurtolu iftlii, olak Hasan, Yassal, Mehmet Aa ve Kabasakal kyleri Ermeni jandarma ve gnlllerince btn olarak yaklmtr. Buak yaknlarnda birka kyn daha yakld da haber alnmtr. Kilikya'da ve evresindeki igal blgelerinde Franszlarn yaratt durum, Trkler ve Ermeniler arasnda karlkl olarak bir alma duygusunu beslemek ve bunun sonucunda da, igalin kaldrlmas ile birlikte yerli halkn birbirlerini boazlayacaklarn dnyaya yayarak amalarna varmaktr. (31 Mart 1920)

Esirlerin hastalk sebebiyle bile olsun elimizde lmeleri dini ve milli ahlakmza uygun dmedikten baka vatani karlarmz da gerek biimde yaralar. (13 Nisan 1920)

Dmanlarn btn almas, bar esaslarnn kararlatrlaca u sralarda memleketimizi darda ve ieride gsz bir durumda brakarak istedikleri her eyi kabul ettirmeyi amalyordu. Gelecee ynelik karlarn, eitli basklarla btn d lkeleri aleyhimize evirmekte gren baz kurulu ve unsurlar ise, tarafmza yneltilen bu akm temelinden ykmak ve btn d lkelerin milletimiz lehine, dncelerinde deiiklikler olmasna frsat vermemek iin, tmyle yalan olan en son Ermeni soykrm uydurmasn dzenlediler ve akladlar. ngilizler, bir yandan d durumumuzu yeni toplu ldrme iftiralar ile sarsarak tasarladklar stanbul igalini kolaylkla uygulayabilecek bir ortam hazrlyorlard Anadolu'da yerlemi Ermenilerin ve Rumlarn hkmet emirlerine ve milli amalara kar gelmedike her trl saldrdan korunmalar ve tam anlam ile mutlu ve rahat bir hayat yaamalar teden beri kabul edilmi bir ana konu idi. Kilikya ve dolaylarnda ve dou hududumuz dndaki resmi ve resmi olmayan Ermeni kuvvetlerinin dinda ve rkdalarmza kar yaplan cinayete varan saldrlar karsnda bile, lkemizde yaayan Ermenilerin her trl taarruzdan korunmasn salamay pek nemli bir medeni grev kabul ettik ve Anadolu'nun d dnya ile ilikisinin kesik olduu bu gnlerde yce vatan karlarn amalayan nlemler iinde Ermeni halknn esenliinin korunmas gerekliliini btn makamlara bildirdik. te, stanbul'un yabanc kuvvetlerce igalinden bu gne kadar geen ac gnlerinde hibir d lkenin fiili korumasna eriemeyen Anadolu Ermenilerinden hibir kiinin, en kk bir anlamda bile, saldrya uramam olmas, bize her nedenle cinayet ykleyen ve medeni duyarll kendi tekelinde sanan entrikac Avrupallarn yzlerini kzartacak ve milletimizin yaradlndan sahibi bulunduu insanlk trelerinin ycelik derecesini ispat edecek ok nemli bir konudur.

(24 Nisan 1920)

Adana, Mara, Ayntap ve Urfa gibi en eski slam memleketleri Fransz zabitlerinin idaresinde Ermeni kin ve fkesine, Ermeni ruhunun yrtc kabalk ve dmanlna yenecek, paralanacak bir av gibi terkedildi. (09 Mays 1920)

Sancak'taki Trk halk Ermeniler tarafndan devaml olarak katliam edilmektedir. Ermenilerin byle hareket ettiklerini Avrupallar da kabul etmektedirler. (13/14 Haziran 1920)

11 Haziran leden sonra saat te bu zavall halk, Kahyaolu iftlii'ne vardnda silahl otuz Ermeni'den kurulu bir etenin saldrsna urayarak erkekler bir eve, ocuklarla kadnlar bir baka eve doldurulmu, krk erkek, yirmi bir kadn ve says saptanamayan ocuklar kamadan geirilmilerdir. Ayrca, drd erkek ve on sekizi kadn olmak zere yirmi iki yaral vardr. Kadnlarn kollarn keserek bileziklerini ve kpelerini almlardr. Adana'nn 10 km dousundaki ncirli kynde 9 Haziran 1920 gn Ermeni eteleri btn ky halkn bir yere doldurup bomba ile havaya uurmulardr. (13 Haziran 1920)

Boleviklere Azerbaycan'da muhalifler vard. Onlar bir kart hareket yaptlar. Azerbaycan'da bizim kendi arkadalarmz vard. O arkadalarmza ngilizler dediler ki: "Boleviklerle muharebe ediniz. Trkiye bizimle anlat." Orada bulunan arkadalarmz da ellerindeki kuvveti arptrdlar ve tabii malup oldular. Malup olduktan sonra biz de iittik. Haber gnderdik, filan ettik. Halbuki Boleviklerle bu muharebe balaynca ahali-i slamiyenin katline balanld. Ermeniler bundan istifade etti ve hudutlarda bulunan ahali-i slamiye de bundan istifade etti. (3 Temmuz 1920)

Gmr'de balayan bar grmelerinin iki ulus iin karlkl gvenlik ilkesine dayal bir bar ve bolluk dnemi getirecek bir sonuca ulamas bizce de pek uygun ve gerekli olduuna kuku duyulmayaca umudu ile Ermenistan' artk zararl d etkilerden korumaya ynelik yurtseverce almalarnzda kesin baarlar dilerim. (29 Kasm 1920)

Ermeniler Van ve Bitlis'i ele geirince, Irak'taki ngilizlerle birleeceklerinden dolay btn Yakndou'da ngilizlerin yeri ok salamlk kazanacaktr.

Rum, Ermeni gibi Bat emperyalistlerinin hizmetisi olan uluslarla, bu abalarnda direndikleri srece anlama olanamz yoktur. Yunanistan ancak Trk ounluunun yerleik bulunduu zmir ve Trakya'dan ve ngiliz kleliinden vazgetii zaman bizimle dost olabilir. (1 Aralk 1920)

Ve gerek Rus gerek Garb istatistikleri bu hususda kant olarak yeterlidir. Birka asrdan beri ark Vilayetlerimizin hibir ksmnda hibir vakit bir Ermeni ounluu olmamtr. Ve arlk idaresi veya Garb emperyalistleri tarafndan tevik edilen Trk ve Ermeni halklarnn girimi olduklar kanl mcadeleler bir tarafa olduu kadar, teki tarafa da can kaybna malolmutur. 1917'de Ruslarn ekilmesinden sonra Ermeni etelerinin ark vilayetlerimizi ne halde braktklar bunun kafi derecede bir ispatdr. Ermenistan' Mezopotamya'da yerlemi ngilizlere yaklatracak surette uzatmak, Moskova ve Ankara hkmetlerine pek ok naho srprizler yaratmak demek olur. (27 Aralk 1920)

S - Yakn zamanda Trklerin Ermenilerle katliam yaptklar hakknda neredilen haberler doru mudur? C - Trkler tarafndan Ermeniler aleyhinde katliam, uydurulmu rivayetler ve daha nce yaylm bir takm yalan ve iftiralardan ibarettir. Bunlarn kat'iyyen doru olmadna emniyet edebilirsiniz. Bu hakikatn belgelendirilmesi iin tarafsz heyetlerin memleketimizde kemal-i serbesti ile icra-y tahkikat eylemelerini memnuniyetle kabul ederiz. Bu meseleye dair Ermenistan'daki Yakn Dou Amerika yardm heyetleri tarafndan verilen en son raporlarn okunmasn tavsiye eyleriz. S - Trklere Ermeniler tarafndan katliam yaplm mdr? C - Trk ahali hakknda Ermeniler tarafndan yaplan mezalim ve katliam ki Ermenistan zerine ordularmz tarafndan ihtiyar edilen harekat zaruri klmtr. Gayet geni mikyasta vaki'dir. Buna dair vesaik-i kat'iyeye malikiz; bu vesaik suretlerini size ayrca verdireceim. (17 Ocak 1921)

7. Dmanca ithamda bulunanlarn srdrdkleri byk mbalaalar dnda Ermenilerin tehciri meselesi aslnda una inhisar etmektedir: Rus ordusu 1915'de bize kar byk taarruzunu balatt bir srada o zaman arln hizmetinde bulunan Tanak Ermeni komitesi, askeri birliklerimizin gerisinde bulunan Ermeni ahalisini isyan ettirmiti. Dmann say ve malzeme stnl karsnda ekilmeye mecbur kaldmz iin kendimizi daima iki ate arasnda kalm gibi gryorduk. kmal ve yaral konvoylarmz acmasz ekilde katlediliyor, gerimizdeki kprler ve yollar tahrip ediliyor ve Trk kylerinde terr hkm srdrlyordu. Bu cinayetleri ileyen ve saflarna eli silah tutabilen btn Ermenileri katan eteler, silah

cephane ve iae ikmallerini, baz byk devletlerin daha sulh zamanndan beri kendilerine kapitlasyonlarn bahettii dokunulmazlklardan bilistifade ve bu maksada matuf olarak byk stoklar husule getirmeye muvaffak olduklar Ermeni kylerinden yapyorlard. ngiltere'nin sulh zamannda ve harp sahasndan uzak olarak rlanda'ya reva grd muameleye hemen hemen kaytsz bir ekilde bakan dnya efkar, Ermeni ahalinin tehciri hususunda almaya mecbur kaldmz karar iin bize kar hakl bir ithamda bulunamaz. Bize kar yaplm olan iftiralarn aksine, tehcir edilmi olanlar hayattadr ve bunlardan ekserisi ayet tilaf Devletleri bizi tekrar harb etmeye zorlamasa idi evlerine dnm olurlard. Brest-Littowsk Muahedesinin akdini mteakip Ruslarn ark vilayetlerimizi tahliyeye baladklar srada Ermeni etelerinin yapm olduklar katliam ve tahribat kafi derecede herkesin malumudur. Sivas'ta benle grm olan, bilahare bu blgeleri ziyaret eden ve buralarda Ermeni etelerinin davranlar hususunda mufassal mahadelerde bulunarak daha sonra kendisine bu konuda anlatm olduum eylerin doru olduunu bana yazm bulunan Amerikan Generali Harbord Amerikan Umumi ekfarnn kendisinden faydal bilgi temin edebilecei bir ahidimizdir. Tanaklar daha sonra da Kars ve Olti blgelerinde Alexandropol (Gmr) Antlamasnn akdine kadar cinayetlerine devam etmilerdir. Milyonlarca Trk' binlerce Ermeni'nin hakimiyetine terketmeye kalkan Wilson projesi sadece glntr. (26 ubat 1921)

Gneyde Franszlarla onlarn silahlandrd ve bize kar kkrtt Ermeniler ve douda Ermenistan Ermenileri memleketimizin ele geirdikleri yrelerinde ve igal edilen snr ve cepheler evresinde Mslman halka eitli zulmler uyguluyor ve katliam yapyorlard. (1 Mart 1921)

Ermeni sorunu denilen ve Ermeni milletinin gerek olmayan isteklerinden ok, dnya kapitalistlerinin ekonomik yararlarna gre zlmek istenilen sorun, Kars antlamas ile, en doru ekilde zme ulatrlm oldu. (Alklar) Yzyllardan beri dostluk iinde yaayan iki alkan halkn iyi ilikileri memnuniyetle yeniden kuruldu. (1 Mart 1922)

Douda Trabzon'u, gneyde Adana'y iine alacak byk Ermenistan'dan eser kalmamtr. Ermeniler, gerek snrlar iinde braklmtr. (13 Austos 1924)
ATATRK'TEN ERMEN SORUNU (1917, 1918) ALMANYA GEZSNDEN BR ANISI

Aralk 1917

...
Alsas'ta bir gece Vali'nin evine davet edildik. Gzel, geni bir salondayz; Vahdettin, vali ile bir masada oturuyor ve konuuyor gibiydi. Ben salondakileri inceleyerek geziniyordum. Bir aralk Vahdettin beni bulunduu masaya davet etti, gittim. Vali Vahdettin'e bir soru sormu. Vahdettin baz cevaplar vermi, fakat verdii cevaplar benim tarafmdan teyit ettirmeye lzum grerek demi ki: - Cephelerde bulunmu, memleketi tanyan bir kumandan yanmdadr, isterseniz onu da dinleyiniz. - Veliahda sz konusu meselenin ne olduunu sordum: - Ermeniler! dedi. Alman Valisi, Ermenilerin ok iyi niyet sahibi olduundan, Trklerin Ermenilere kar feci tecavzlerde bulunduundan, fakat Ermenilerin bu tarzda harekete mstahak olmadndan bahsetmi. Misafiri olduumuz dost ve mteffik Almanya milletinin yksek bir valisinin, mstakbel Trkiye padiah ile kemali ciddiyetle bu konu zerine konutuunu anladm zaman hayrette kaldm. Naci Paa, Vahdettin azndan: - Bu kumandan temas ettiiniz konular iyi bilir, sizi aydnlatacak cevaplar verecektir, dedi. Valiye dedim ki: - Trkiye'nin veliahd ile Almanya'nn, mutena bir blgede kymetli olduuna phe etmediim bir valisinin bulabildii konuma zemini beni hayrete drd. Evvela sizden unu anlamak istiyorum: Mttefikiniz olan ve ittifak urunda maddi manevi tekmil mevcudiyetini mahveden Trkiye'ye kar, tarihin bilmem hangi devrinde mevcut olduunu iddia eden ve bu mevcudiyeti ihya etmek iin dnyay aldatmaya alan Ermeniler lehine konumak fikri size nereden geliyor? Bize dair pek eksik bilgi sahibi olduunu anladm ve btn fedakrlklarmza karlk, hal Trkiye topraklarnda bir Ermeni hakk olabilecei zehabnda bulunan bu Vali ile alay edercesine konumaktan kendimi alamamtm. Muhatabm, derhal btn sylediklerinin en nihayet iittikleri olduundan ve dava sahibi olmaktan uzak bulunduundan bahsederek beni tatmine kalkt. Konumay bitirmek iin kendisine: - Veli hazretleri, dedim, biz cepheler dolaan bir heyetiz; buraya Ermeni meselesi konumak iin deil, fakat mttefikimiz olan ve kendisine dayanmakta olduumuz Alman ordusunun hakiki vaziyetini anlamaya geldik; onu anladk, kfi bir vukuf ile memleketimize dnyoruz. Vali Vahdettin'i ve bizi sofraya davet etti. ...

Atatrk'n Anlar, Yay.Haz.smet Grgl, Bilgi Yayn evi, 2, Basm, 1998, s. 90, 91

Bakumandanlk Erknharbiye Riyaseti Celilesine Adana, 6 Kasm 1918 ... ngilizlerin Halep civarndaki ordularn beslemek iin skenderun'dan faydalanmak istemeleri hakl deildir. nk ngilizlerin eline gemi bulunan Halep vilayetinde ve yalnz Halep ehrinde milyonlarca erzak olduktan baka artnamenin 21. maddesine gre hakikaten Halep'teki ngiliz ordusuna iae bakmndan yardm etmek gerekirse, pek ok erzak bulunan Kilis, Antep havalisinden zel tedbir ve tertiplerle erzak satlabilir. Sizi temin ederim ki, maksat Halep'teki ngiliz ordusunu beslemek olmayp skenderun'u igal, skenderun, Krkhan, Katma yoluyla hareket ederek Antakya- Diricemal- Ahtern hattnda bulunan 7. Ordu'nun geri ekilme hattn

kesmek ve bu Ordu'ya Musul'da yapt gibi, teslim olmaktan kaamayacak bir vaziyete sokmaktr. ngilizlerin Ermeni etelerini bugn slahiye'de faaliyete geirmi olmalar da bu zanna kuvvet verecek mahiyettedir. ... Yldrm Ordular Grubu Kumandan M.Kemal ATATRK'TEN ERMEN SORUNU (1919, Ocak - Haziran)

Atatrk'n, Canik Sancandaki Ermeni olaylarnn sebepleri, etkenleri ve bunun ortaya kard neticelere dair, Erkanharbiye- i Umumiye Riyaseti'ne gnderdii 21 Mays 1919 tarihli rapor. Atatrk'n, Ruslar tarafndan da tevik edilen Ermeni ve Rumlarn Dou blgelerinde yaptklar ete faaliyetleri hakknda Sadaret'e yazd, 22 Mays 1919 tarihli yaz. Atatrk'n, Ermenilerin siyasi emellerini fiilen elde etmek ve asayii bozuk gstermek maksadyla Dou vilayetleri iine eteler geireceklerine dair Erkanharbiye-i Umumiye Riyaseti'ne 24 Mays 1919'da yazd yaz. Atatrk'n, Dou vilayetlerin Ermenilere veya herhangi bir yabanc idaresine gemesine mani olmak iin neler yaplmas gerektiine dair 28 Mays 1919 tarihli yazs. Atatrk'n Ermenilerin Kars ve Sarkam'ta on bin asker ydklarna dair, 30 Mays 1919'da 15. Kolordu Kumandanl'na yazd yaz. Atatrk'n, Sivas ve civarndaki Ermeni hareketlerine dair Harbiye Nezareti'ne yazd 3 Haziran 1919 tarihli yazs. Atatrk'n Dou vilayetlerindeki Ermeni faaliyetleriyle ilgili olarak Sadaret Makam'na yazd 3 Haziran 1919 tarihli yazs. Atatrk'n Sadrazam'n bir Ermeni zerklii esasn kabul etmesinin dou vilayetlerinde kabul grmedii konusunda Komutanlar ve Valilere ektii 3 Haziran 1919 tarihli telgraf. Atatrk'n Van, Erzurum, Trabzon ve Kafkaslardaki Ermenilerin faaliyetlerine dair 5 Haziran 1919'da Sadaret Yksek Makam'na yazd yaz. Atatrk'n Merzifon'daki Ermeni hareketleri ve Merzifon Amerikan Mektebi'ne Ermenilere verilmek zere silah getirildii hakknda Harbiye Nezareti'ne yazd 6 Haziran 1919 tarihli yazs. Atatrk'n Ermenilerin Kars ve Sarkam'ta on bin asker ydklar ve eleba Antranik'in de otuz bin kuvvetle Van istikametine indiine dair Harbiye Nezareti'ne gnderdii 11 Haziran 1919 tarihli yaz. Atatrk'n, Idr'dan Bayezit'e gelen bir ngiliz subaynn Ermenilerle ilgili faaliyetlerine dair Harbiye Nezareti'ne yazd 12 Haziran 1919 tarihli yazs. Atatrk'n Pasinler kazasnn Issu ky civarnda biri gvdesinden ikiye ayrlm, dieri alt yerinden sng ve

kurunla yaralanm, yaklak on be yandaki bir ocuun da burun, gz ve kulaklar kesilmi olmak zere vahice ve gaddarca katledilmi Mslman cesedi bulunduuna dair Harbiye Nezareti'ne gnderdii 12 Haziran 1919 tarihli yazs. Atatrk'n Culfa ve Nahivan tarafndaki Ermeniler slamlara kar son derece gaddar ve haince davrandklarna dair Erzurum Valilii'ne gnderdii 15 Haziran 1919 tarihli yazs. Krtlerin devletten ayrlarak ngilizlerin himayesinde bamsz Krdistan kurmalar teorisinin, Ermenistan lehine ngilizler tarafndan tertip edilmi bir plan olduuna dair, 16 Haziran 1919'da yazd yaz. Atatrk'n, Dou vilayetleri halknn, Ermeni etelerinin acmaszlna ve taarruzlarna hedef olduuna dair, Kazm Karabekir'e yazd 16 Haziran 1919 tarihli yazs. Atatrk'n, tilaf Devletlerinin Dou illerini Ermenilere hediye etmelerinin, lkenin gelecei iin byk tehlike olduuna dair Bitlis Valilii'ne yazd 17 Haziran 1919 tarihli yazs. Atatrk'n Amerikal Miss Suckot adndaki bir kadnn Diyarbekir'den Silvan'a giderek dolat Ermeni kylerinde Ermeni nfus miktar hakknda aratrma yaptna dair, Erzurum Valilii'ne yazd 19 Haziran 1919 tarihli yaz. Atatrk'n Dou illerindeki Ermeni olaylar hakknda 15. Kolordu Komutanl'na yazd 24 Haziran 1919 tarihli istihbarat bilgileri.

Atatrk'n, Canik Sancandaki Ermeni olaylarnn sebepleri, etkenleri ve bunun ortaya kard neticelere dair, Erkanharbiye- i Umumiye Riyaseti'ne gnderdii 21 Mays 1919 tarihli rapor.
Erkanharbiye- i Umumiye Riyasetine Samsun, 21 Mays 1919 Canik Sancandaki ekyalkla asayisizliin sebepleri, etkenleri ve bunun ortaya kard neticeleri burada yaptm aratrmaya dayanarak ve zet olarak aada arz ederim: Seferberliin balangcnda sancak dahilinde hemen yalnzca asker kaaklarndan ve slam, Rum, Ermeni gibi unsurlardan ayr ayr ve kendi hesaplarna teekkl eden birtakm eteler adi hrszlklar ve ara sra adam ldrme olaylaryla megul olmu, Rum ve Ermeni tehciri srasnda bu unsurlardan ortaya kan baz eteler siyasi bir ekil kazanm ve Ruslarn istilas balaynca memleket iinde kargaa karmak iin bunlar Ruslar tarafndan da cesaretlendirilmi ve denizden desteklenmi, bu ksm etelerin ekyalklar siyasi olmakla beraber mahalli takibat karsnda memleketi tehlikeye atacak dereceye drememitir. Ruslarn hezimete uramasndan mtarekeye varncaya kadar da olaylar ve ekyalk alelade devam etmitir.

...

Atatrkn Btn Eserleri (ATABE), c. 2, Kaynak Yaynlar, 1999, s. 314 Harp Tarihi Vesikalar Dergisi, Gnkur. Basmevi. Ankara. Eyll 1963. Say: 45. Vesika No: 1051 Mustafa Onar. Atatrk'n Kurtulu Sava Yazmalar 1, T.C. Kltr Bakanl Atatrk Dizisi: 45, Ankara. 1995. s.38-40.

Atatrk'n, Ruslar tarafndan da tevik edilen Ermeni ve Rumlarn Dou blgelerinde yaptklar ete faaliyetleri hakknda Sadaret'e yazd, 22 Mays 1919 tarihli yaz.
Sadaret Yksek Makamna Samsun, 22 Mays 1919 Canik sancandaki ekiyalkla asayisizliin sebeb ve failleri ve bunun meydana getirdii bugnk durumu burada yapmakta olduum incelemelere dayanarak ksaca aada arz ediyorum. Seferberliin balangcnda liva dahilinde zellikle asker kaaklarndan ve slam, Rum, Ermeni gibi unsurlardan ayr ayr oluan bir takm eteler, adi hrszlkla, ara sra da ldrmelerle megul olmular, Rum ve Ermeni srgn esnasnda bu unsurlardan ortaya kan baz eteler ise siyasi bir hviyet kazanmtr. Ruslarn istilas balaynca, memleket iinde karklk meydana getirmek iin bunlar, Ruslar tarafndan da tevik ve denizden de desteklenmilerdir. Bu ksm etelerin ekiyalklar siyasi olmakla beraber, blgedeki takibat karsnda memleketi tehlikeye atacak bir duruma drememitir. Ruslarn yenilgisinden atekese varncaya kadar olaylar ve ekiyalk devam etmitir. slam etelerinin teekklnde ise hibir zaman siyasi bir ama belirmemitir. Atekesten sonra, Devlete iki defa ilan edilmi olan aftan birok slam asker kaa ve bir ksm slam ekiyas yararland gibi Rum ekiyasndan da isimleri bilinen yirmi kadar ahs teslim olmutur. Bugn liva dahilinde nye evresindeki bir iki Ermeni etesinden baka Ermeni eteleri yok denecek kadar az ve faaliyetleri hissedilmeyecek derecede etkisizdir.

... ... Bu durumun gerektirdii mmkn olan btn tedbirlere bavurulmutur. Sonular zaman zaman
bildireceim. Arz olunur. 22 Mays 1919 Dokuzuncu Ordu Birlikleri Mfettii Padiahn Fahri Yaveri Tugeneral Mustafa Kemal

Atatrk ile ilgili Ariv Belgeleri 1911-1921, T.C. Babakanlk Osmanl Arivi Daire Bakanl, Ankara 1982, s. 30-32.

Atatrk'n, Ermenilerin siyasi emellerini fiilen elde etmek ve asayii bozuk gstermek maksadyla Dou vilayetleri iine eteler geireceklerine dair Erkanharbiye-i Umumiye Riyaseti'ne 24 Mays 1919'da yazd yaz.
Erkanharbiye-i Umumiye Riyasetine Samsun, 24 Mays 1919 Silahl yz Ermeninin makineli tfek ve birok bomba tayarak Karstan Erzurumun kuzeydousunda snr zerinde Kosor mevkiine geldikleri renildi. Ermenilerin siyasi emellerini fiilen elde etmek ve asayii

bozuk gstermek maksadyla Dou vilayetleri iine eteler geireceklerini ve mtareke tarihinden beri ilk olarak elverili bulunan mevsimin bu uygulamalarn kolaylatracan pek muhtemel gryorum. Bu ihtimale kar 15. Kolorduca gerekli tedbirler alnmtr.... 9. Ordu Ktalar Mfettii Tugeneral Mustafa Kemal
ATABE, c. 2, s. 325 Harp Tarihi Vesikalar Dergisi, E.U. Basmevi. Ankara. Eyll 1953. Say: 4. Vesika No: 77

Atatrk'n, Dou vilayetlerin Ermenilere veya herhangi bir yabanc idaresine gemesine mani olmak iin neler yaplmas gerektiine dair 28 Mays 1919 tarihli yazs.
Diyarbekirde 13. Kolordu Vastasyla Mebus Kamil Beyefendiye Havza, 28 Mays 1919 Dou vilayetlerin Ermenilere veya herhangi bir yabanc idaresine gemesine mani olmak ancak bu vilayetlerde tam asayiin ve zellikle btn millete fikir birliinin mevcudiyetini ispat etmek, tek vcut olan milletin, haklarn ve bamszln korumak iin en son fedakarl gze aldn btn dnyaya gstermekle mmkn olaca zatalilerince bilinmektedir.

...
9. Ordu Ktalar Mfettii Padiahn Fahri Yaveri Mustafa Kemal

ATABE, c. 2, s. 336 Atatrk zel Arivinden Semeler IV. Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Ett Bakanl Yaynlar. Ankara. 1996. s. 12-14. Belge No: 3

Atatrk'n Ermenilerin Kars ve Sarkam'ta on bin asker ydklarna dair, 30 Mays 1919'da 15. Kolordu Kumandanl'na yazd yaz.
15. Kolordu Kumandanlna Havza, 30 Mays 1919 1. Vali Mnir Beyden 29 Mays tarihli aldm ifrede shhat derecesi henz dorulanmam kaydyla Ermenilerin Kars ve Sarkamta on bin asker ydklar ve Antiranikin de otuz bin kadar kuvvetle Van tarafna inmekte olduu bildiriliyor. Bilgilendirildiiniz ak olan bu haberin kayna ve doruluk derecesi hakkndaki aratrma ve grlerinizin bildirilmesini rica ederim. 2. Evvelce de arz ettiim gibi, siyasi vaziyetimizi ben ok karanlk gryorum. tilaf hkmetleri, atalarmzdan kalan meru hakkmz olan topraklar inemeyi Hrstiyanlk adna bir hizmet sayyorlar. Bu cmleden olarak Ermenilere vilayetlerimizi peke ekmeleri de (...) ihtimal bulunuyor. Byle bir vaziyette ngiliz birliklerinin zmirde Yunanllarla Rumlara yaptklar gibi bu cephede de Ermenilere nclk edecei ok muhtemeldir. Ve byle bir hareketle zorla yerlemi olan mahalli ahali ile muhacirleri bir kere daha yerlerinden oynatmak ve bu ekilde aznln ounlua hakim olma teorisini uygulamak kendilerince uygun grlebilir. Bergama buna bir misaldir. Kanaatimce byle bir hali biz dmanlk olarak grmeye ve saymaya, meru topraklarmz ve milli bamszlmz kurtarmak iin mecburuz....

9. Ordu Ktalar Mfettii Mustafa Kemal

ATABE, c.2, s. 341 Atatrk'n Tamim, Telgraf ve Beyannameleri IV. Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara. 1991. s. 27-28.

Atatrk'n, Sivas ve civarndaki Ermeni hareketlerine dair Harbiye Nezareti'ne yazd 3 Haziran 1919 tarihli yazs.
Harbiye Nezaretine 3 Haziran 1919 Sivas ve civarnda evvelce bulunan Ermenileri ve daha sonra gelen mltecileri tehdit edecek hibir hadise olmamtr. Sivasta ve ne de civarnda endie verici hibir hal yoktur. Herkes sessizce kendi iiyle gcyle meguldr; bunu kesin olarak arz ve temin ederim.

...
9. Ordu Ktalar Mfettii Mustafa Kemal

ATABE, c.2, s. 354 Harp Tarihi Vesikalar Dergisi, E.U. Basmevi. Ankara. Eyll 1953. Say: 5. Vesika No: 95

Atatrk'n Dou vilayetlerindeki Ermeni faaliyetleriyle ilgili olarak Sadaret Makam'na yazd 3 Haziran 1919 tarihli yazs.
Sadaret Makamna Havza, 3 Haziran 1919 zmir, Manisa, Aydnn igalinden heyecanlanan ve endielenen halkn her tarafta milli bamszl kurtarmak gayesiyle yapt etkili gsteriler, yaplan mracaatlardan ve baz yerlerden bana gelen telgraflardan anlalyor. Bilhassa vaktiyle yanm ve pek ok zulm ve istila grm olan Dou vilayetleri ahalisi, zellikle Ermenilerin fiilen yapt baz harekattan ve yabanclarn Bat Anadoludaki igal ve istilalarndan hakl olarak pheye dm ve artk kendi topraklarnn da ayn akbete urayacandan endielenerek gvenecekleri ve teselli bulacaklar bir nokta bulmak iin vaziyetin akl ve hakikat hakknda durmadan bilgi istiyorlar.

...
M. Kemal
ATABE, c. 2, s. 35 Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, Gnkur. Basmevi. Ankara, Eyll 1978, Say: 77, Belge No: 1684

Atatrk zel Arivinden Semeler, Hazrlayan: T.C. Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Ett Bakanl, Kltr Bakanl Doumunun 100. Ylnda Atatrk Yaynlar: 17, Ankara, 1981, s. 94-95 Mustafa Onar, Atatrkn Kurtulu Sava Yazmalar I, T.C. Kltr Bakanl Atatrk Dizisi: 45, Ankara. 1995, s.55

Atatrk'n Sadrazam'n bir Ermeni zerklii esasn kabul etmesinin dou vilayetlerinde kabul grmedii konusunda Komutanlar ve Valilere ektii 3 Haziran 1919 tarihli telgraf.
Komutanlara ve Valilere Havza, 3 Haziran 1919

...
... Parise gitmeye hazrlanan heyetin (Bar Grmeleri Heyeti) gryle milli vicdann kesin talebi arasnda tam uygunluk arttr. Aksi takdirde millet, gayet zor vaziyette ve telafi edilemez oldubittiler karsnda kalabilir. Bu endieyi douran sebepler unlardr: Sadrazam Paa hazretleri, bilinen aklamasnda, bir Ermeni zerklii esasn kabul etmi olduunu bildirdi. Bunun snrn belirtmedi. Bundan dou vilayetleri halk tabii ki zld ve durumun aklanmasn istemek zorunda kald. Toplanm olan Saltanat urasnda da hemen herkese milli bamszln korunmasn ve milletin mukadderatnn bir milli uraya verilmesini istedii halde, yalnz hkmetin dayand tilaf ve Hrriyet Frkas adna Reis Sadk Beyin yazl ifadesinde ngilterenin himayesi teklif edildi. Geni bir Ermenistan zerkliini ve devletin bir yabanc himayesini kabul etmesi meselelerinde milli arzu ile imdiki hkmetin gr arasnda mutabakat olmad grlyor. Sadrazam Paa hazretleriyle beraberinde hareket edecek olan heyetin milletin haklarn savunmada takip edecei esaslar ve program millete bilinmedike arz edilen noktalarda endieye dmekten kanlamaz. Bu suretle vilayetlerdeki ve evrelerindeki Mdafaai Hukuku Milliye, Reddi lhak cemiyetlerinin temsilci heyetleri ve henz tekilatn tamamlayamayan yerlerde de belediye heyetleri Sadrazam Paa hazretlerine ve dorudan doruya padiaha telgraflarla mracaat ederek, milli tam bamszln dokunulmazlnn ve milli ounluun haklarnn korunmasnn millete esas art olduunu aklamal ve buna gre gidecek heyetin savunma esaslarnn millete resmen ve aka bildirilmesini istemelidir.

...
Mustafa Kemal
Kemal Atatrk, Nutuk, Yay, Haz. Prof. Dr. Zeynep Korkmaz, Ata. Ar. Mrk, Ankara-2000, s. 19-20. ATABE, c. 2, s. 355-356.

Atatrk'n Van, Erzurum, Trabzon ve Kafkaslardaki Ermenilerin faaliyetlerine dair 5 Haziran 1919'da Sadaret Yksek Makam'na yazd yaz.
Sadaret Yksek Makamna Havza, 5 Haziran 1919

...
(Dou Karadeniz Blgesinde) Hrstiyan unsurlar martp lgnca vaziyetlere sokan Rum ve Ermeni kundaklar, asayii yabanclara kar bozuk gstermek ve igal ve mdahaleyi davet etmek ve bilhassa yabanc subaylarn bulunduu yerlerde hkmetle hi temas etmemek, doruca yabanclara mracaat etmek gibi muameleler ve slamlar aleyhine olaylar kartlmas gibi tutum ve davranlarn srdryorlar... Rum ve Ermeni komitaclaryla, bunlarn ileri gelenleri, devaml ekilde temasta bulunduklar ngiliz subaylar ile baz Amerikan memurlarndan ok yz buluyorlar.

...

Van vilayetine gelince; adi olaylar dikkat ekmektedir. Ermenistan ve Grcistan ile snrlar olan bu vilayetin (Van, Erzurum, Trabzon) dousunda ve Kafkas tarafnda Ermenilerin faaliyet ve hazrl vardr.

...
9. Ordu Ktalar Mfettii Tugeneral Mustafa Kemal

ATABE, c.2, s. 360,361 Harp Tarihi Vesikalar Dergisi, E.U. Basmevi. Ankara. Haziran 1953. Say: 4. Vesika No: 64

Atatrk'n Merzifon'daki Ermeni hareketleri ve Merzifon Amerikan Mektebi'ne Ermenilere verilmek zere silah getirildii hakknda Harbiye Nezareti'ne yazd 6 Haziran 1919 tarihli yazs.
Harbiye Nezaretine Havza, 6 Haziran 1919 Merzifon kazasndaki Rumlarla ngiliz subaylar hakkndaki istihbarata ek olarak bu defa Amasya sancandan aldm bilgide ancak tehcir srasnda Merzifonda esasen oka kalan Ermenilerin bu kez baka yerlerden de gelenler ve gten dnenler yznden miktarlarnn daima artmakta olduu ve bunlarn dardan da satn almaya teebbs etmeleri ve iki ay nce Patrikhaneden gnderilen Bedros Lerzon adnda eitim grm iki gen Ermeninin siyasi meselelerle uratklarnn duyulduunu, Merzifon Amerikan Mektebine getirilen eya sandklarnn zerinde Otoman Amerikan markalar grldnden bunlarn herhalde silah olduunda phe brakmtr.

...
9. Ordu Ktalar Mfettii Tugeneral Mustafa Kemal
- ATABE, c. 2, s. 363 Harp Tarihi Vesikalar Dergisi, E.U. Basmevi. Ankara. Eyll 1953. Say: 5. Vesika No: 101

Atatrk'n Ermenilerin Kars ve Sarkam'ta on bin asker ydklar ve eleba Antranik'in de otuz bin kuvvetle Van istikametine indiine dair Harbiye Nezareti'ne gnderdii 11 Haziran 1919 tarihli yaz.
Harbiye Nezaretine Havza, 11 Haziran 1919 1. Kosor mevkilerine geldiklerini 24 Mays 1919 tarih ve 132 numaral ifre ile arz ettiim silahl yz Ermeninin gelii snrlarmza tecavz maksadyla olmayp, Oltu hkmetini kurmak fikriyle geldikleri, halbuki Oltu Mslman urann kendilerini imdilik ve ancak misafir olarak kabul edebileceklerini nk urann ahalinin seimiyle kurulmu olduundan ahalinin kendilerini bu ekilde kabul edebileceklerini bildirmesi zerine, gelen Ermeni asker ve jandarmasnn geriye gittii ve ilerinden o yreden olan birka tanesinin iskan ettirildikleri anlalmtr. Bundan baka on be subay ve eitli snflardan oluan be yz kadar bir Ermeni

kuvveti Sarkama gelmi, bu kuvvetten drdnc alaya bal iki subayla yz kadar erin snr civarndaki Rum kylerinin korumas iin Rumlarn yapt mracaat zerine Karaurgana geldikleri anlalmtr.... 2. Ermenilerin Kars ve Sarkamta on bin asker ydklar ve eleba Antranikin de otuz bin kuvvetle Van istikametine indiine dair Erzurum vilayetinden shhat derecesi henz ortaya kmam kaydyla bilgi alm ve konunun aratrlmasn 15. Kolorduya emretmitim. Kolordu Kumandalndan gelen son bilgiye gre, ngiliz subaylar tarafndan sevk ve idare edilen alt bin kii olduklar tahmin edilen Ermeni kuvvetinin Nahcivan ve havalisini igal ettikleri ve eleba Antranik haberinin bu olayn yanl anlalmas olduu bildirilmi ve bunlardan beraberlerinde top ve makineli tfek bulunan yz kiilik bir Ermeni kuvvetinin de Diyadin blgesinde ve snrn Kafkas tarafndaki Krt kylerine taarruz etmi ise de Mollamerde malup olarak ekildikleri ve keyfiyetin makamnza da bildirildiinin anlalm olduu arz olunur. 9. Ordu Ktalar Mfettii Tugeneral Mustafa Kemal
ATABE, c.2, s. 368 Harp Tarihi Vesikalar Dergisi, E.U. Basmevi. Ankara. Haziran 1953. Say: 4. Vesika No: 83

Atatrk'n, Idr'dan Bayezit'e gelen bir ngiliz subaynn Ermenilerle ilgili faaliyetlerine dair Harbiye Nezareti'ne yazd 12 Haziran 1919 tarihli yazs.
Harbiye Nezaretine Havza, 12 Haziran 1919 Erzurum vilayetinden aldm bilgide, 5.6.1919 gn yannda bir Ermeni tercman olan bir ngiliz subay Idrdan Bayezite gelerek, Mutassarfa: ngiltere himayesinde teekkl eden Ermenistana Bayezit havalisinin de brakldn, ancak Konferans kararlarnn kendisine tebli edilmi olduunu ve bir aya kadar on be bin Ermeni muhacirinin Ermeni dzenli birlikleri himayesiyle eski yurtlar olan Bayezit sancana sevk edileceini bildirmitir. Mutasarrf hkmetten bu konuda resmi bir tebligat almam olduunu, eer muhacirlerin dnmesi kararlatrlrsa, kabul eklinin hkmete alnan tedbirleri kapsayan eldeki talimatname dairesinde olabileceini, bununla birlikte Bayezit sanca muhacirlerinin on be bin olmayp ancak yedi, sekiz bin kadar olduu, silahl Ermeni askeriyle de gelmelerine hacet olmad cevabn vermi.... Bu blgeler hakknda yaptm resmi ve zel aratrmaya gre de, Dou vilayetlerinden bir kar topran bile Ermenistana braklmasnn mmkn olmayaca, bir tek Ermeni askerinin snrmzn bu tarafna gemesinin atele karlk grecei ve ancak hkmetler arasnda kararlaacak ve hibir yerde ounluk oluturmamak zere Ermeni muhacirlerinden isteyenlerin memleket dahiline hkmetin kefil olmas ve adli teminat altnda kabul edilebilecei bence de uygun grldnden, ona gre gereinin yaplmas arz olunur. 9. Ordu Ktalar Mfettii Tugeneral Mustafa Kemal

ATABE, c. 2, s. 373 Harp Tarihi Vesikalar Dergisi, E.U. Basmevi. Ankara. Haziran 1953. Say: 4. Vesika No: 8

Atatrk'n Pasinler kazasnn Issu ky civarnda biri gvdesinden ikiye ayrlm, dieri alt yerinden sng ve kurunla yaralanm, yaklak on be yandaki bir ocuun da burun, gz ve kulaklar kesilmi olmak zere vahice ve gaddarca katledilmi Mslman cesedi bulunduuna dair Harbiye Nezareti'ne gnderdii 12 Haziran 1919 tarihli yazs.
Harbiye Nezaretine

Havza, 12 Haziran 1919 29.5.1919'da Pasinler kazasnn Issu ky civarnda biri gvdesinden ikiye ayrlm, dieri alt yerinden sng ve kurunla yaralanm, yaklak on be yandaki bir ocuun da burun, gz ve kulaklar kesilmi olmak zere vahice ve gaddarca katledilmi Mslman cesedi bulunmutur. ... Olay hakknda Erzurum ngiliz temsilcisinden alnan yazl cevapta, bu cinayetin Oltu'nun on sekiz kilometre kadar dousundaki Pernos kynn eski sakinlerinden olan Ermeniler tarafndan yaplm olmasnn muhtemel olduu ... Bu biarelerin cesetlerinde grlen vahet ve acmaszlk belirtilerinden de yapanlarn Ermeni olduuna ihtimal verdirecei bildirildii anlalmaktadr. Ad geen temsilci, 1918 senesinde Ermenilerin ailelerini ve aciz olanlar geriye gnderdikten sonra silahl genleriyle kurduklar eteler vastasyla bilhassa Erzurum ve havalisi halkn feci bir surette katlettikleri, imdi Savunma Bakanl'nda bulunan resmi belgelerle btn dnya gznde ortaya serilmi ve dolaysyla Pernos kynde yapld ihbar edilen katliamn olmad ve srf cinayeti rtmek iin yazlm olduuna phe bulunmadna dair cevap verildii bildirilmektedir. Hakikaten cinayet ngiliz temsilci tarafndan bildirildii ekilde kabul edildii takdirde, Trkiye'ye dnmek zere snra yaklaan bu Ermenilerin hala vahet ve cinayetlerine devam edecekleri ve Mslmanlar birer birer imhadan geri durmayacaklar hakkndaki Dou vilayetleri halknn korku ve kanaatleri dorulanmakta. ... 9. Ordu Ktalar Mfettii Tugeneral Mustafa Kemal

ATABE, c. 2, s. 374

Atatrk'n Culfa ve Nahivan tarafndaki Ermeniler slamlara kar son derece gaddar ve haince davrandklarna dair Erzurum Valilii'ne gnderdii 15 Haziran 1919 tarihli yazs.
Erzurum Vilayetine 15 Haziran 1919 1. Culfa ve Nahivan tarafndaki Ermeniler slamlara kar son derece gaddar ve haince davranmakta ve slamlarn silahlarn toplamak iin iddet gstermekte imiler. ... 2. Ermeniler yaknda Rus Bolevikleriyle Azerbaycan Trk Ordusunun gelerek kendilerini mahvedeceklerini dnerek hibir yardmlar dokunmayan ngilizlere lanet okuyorlarm.

...
ATABE, c. 2, s. 381 Atatrk'n Tamim, Telgraf ve Beyannameleri. Derleyen: Nimet Arslan. Cilt:IV. Trk nklap Tarihi Enstits Yayn, Ankara. 1964. s. 32. Mustafa Onar. Atatrk'n Kurtulu Sava Yazmalar I, T.C. Kltr Bakanl Atatrk Dizisi: 45, Ankara. 1995. s.71-72.

Krtlerin devletten ayrlarak ngilizlerin himayesinde bamsz Krdistan kurmalar teorisinin, Ermenistan lehine ngilizler tarafndan tertip edilmi bir plan olduuna dair, 16 Haziran 1919'da yazd yaz.

Diyarbekirde Cemil Paazade Kasm Beye 16 Haziran 1919

...
Krtlerin devletten ayrlarak ngilizlerin himayesinde bamsz Krdistan kurmalar teorisini tasvip etmem. nk bu teori, muhakkak Ermenistan lehine ngilizler tarafndan tertip edilmi bir plandr. Bayazt sancana resmen gelen ve beraberinde bir Ermeni subay bulunan ngiliz temsilcisi, o havalinin Ermenistan olduu ve bu keyfiyetin teblii kararlatrlm olduundan, Ermeni askerleri himayesinde Ermeni muhacirlerinin dnmeye balayacan resmen bildirdi. Tabii ki bunu reddettim ve edeceim.

...
Mustafa Kemal
- ATABE, c. 2, s. 388-389. - Atatrk zel Arivinden Semeler IV, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Ett Bakanl Yaynlar, Ankara. 1996, s. 31-35, Belge No: 11.

Atatrk'n, Dou vilayetleri halknn, Ermeni etelerinin acmaszlna ve taarruzlarna hedef olduuna dair, Kazm Karabekir'e yazd 16 Haziran 1919 tarihli yazs.
15. Kolordu Kumandan Kazm Paa Hazretlerine Amasya, 16 Haziran 1919

...
2. Dou vilayetleri halknn, Ermeni etelerinin acmaszlna ve taarruzlarna hedef olmu, en byk felaketi grm bir unsur olmak sfatyla, birlik ve fedakarlk lzumunu en nce takdir ettikleri iftiharla grlmektedir. Fakat Anadolunun teki taraflar byle deildir. Siyasi zmrelerin imdiye kadar menfaatleri urunda halk oyuncak kabul etmi olmalar, ahalide her trl tekilata kar bir tr ekingenlik dourmutur.

...
Mustafa Kemal
ATABE, c. 2, s. 390-391. Atatrk'n zel Arivinden Semeler IV, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Ett Bakanl Yaynlar, Ankara. 1996, s. 40-44, Belge No: 13. Atatrkn Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, Derleyen: Nimet Arsan, Cilt: IV, Trk nklap Tarihi Enstits Yayn, Ankara, 1964, s. 34-35.

Atatrk'n, tilaf Devletlerinin Dou illerini Ermenilere hediye etmelerinin, lkenin gelecei iin byk tehlike olduuna dair Bitlis Valilii'ne yazd 17 Haziran 1919 tarihli yazs.
Bitlis Vilayeti Vekaletine 17 Haziran 1919

...
2. Dou vilayetlerimizin hemen hepsinde kurulup ekillenmi olan ibu Mdafaai Hukuku Milliye ve Reddi-i lhak Cemiyetinin vilayetinizde de alp almadn yaznzdan kartamadm. Dmanlarmzn Trk ve

Krdn ezici ounluuna ramen dou vilayetlerimizi Ermenilere hediye ettikleri er ve ge zmir gibi ve belki de daha feci bir akbete urayaca pek muhtemeldir. Milletin ortak azim ve iradesini aleme ilan edecek, fiili bir tecavz ve sapma karsnda namus ve bamszln savunacak kudretli bir milli tekilatn tamamlanamam olmasn, Van ve Bitlis gibi Ermenilerce hedef alnm snr vilayetlerimizin yakn gelecei bakmndan ok ac ve tehlikeli grmekteyim.

...
3. Ordu Mfettii Padiahn Fahri Yaveri Tugeneral Mustafa Kemal
ATABE, c. 2, ss. 393. Atatrkn zel Arivinden Semeler IV, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Ett Bakanl Yaynlar, Ankara. 1996, s. 45-47, Belge No: 14.

Atatrk'n Amerikal Miss Suckot adndaki bir kadnn Diyarbekir'den Silvan'a giderek dolat Ermeni kylerinde Ermeni nfus miktar hakknda aratrma yaptna dair, Erzurum Valilii'ne yazd 19 Haziran 1919 tarihli yaz.
Erzurum Vilayetine 19 Haziran 1919 13. Kolordunun verdii bilgiye gre, Amerikal Miss Suckot adndaki bir kadn Diyarbekirden Silvana giderek Beiri kazasna dnmtr. Ad geen, dolat Ermeni kylerinde Ermeni nfus miktar hakknda aratrma yapmaktadr.
ATABE, c. 2, s. 399 Atatrkn Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, Derleyen: Nimet Arsan, Cilt: IV, Trk nklap Tarihi Enstits Yayn, Ankara, 1964, s. 37. Mustafa Onar. Atatrk'n Kurtulu Sava Yazmalar I, T.C. Kltr Bakanl Atatrk Dizisi: 45, Ankara. 1995. s.79.

Atatrk'n Dou illerindeki Ermeni olaylar hakknda 15. Kolordu Komutanl'na yazd 24 Haziran 1919 tarihli istihbarat bilgileri.
15. Kolordu Kumandanlna 24 Haziran 1919 Dou vakalar hakkndaki istihbarat aadadr: 1. Ermeni Hkmeti Cumhuriyesinin hali hazrda tmen askeri varm, gnlllerden bir drdnc tmen kurulmas arzu olunuyormu. Fakat kimse icabet etmediinden mmkn olmam. 2. Mevcut tmenler iki taburlu ikier piyade alayndan mrekkep olup taburda drt makineli tfek ve iki da topu varm; btn Ermeni ordusunda alt adet sahra topu bulunuyormu. 3. Tmenlerin mevcudu sekiz yz eri gememi olup sahra toplarnn hayvanlar olmadndan katrla harp edilmekte imi. 4. Ermenistan Harbiye Nazr eski Rus generallerinden Nazarekov imi....

- Atatrkn Btn Eserleri (ATABE) c.3, Kaynak Yaynlar, 2000, s. 119 Atatrkn Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, Derleyen: Nimet Arsan, Cilt: IV, Trk nklap Tarihi Enstits Yayn, Ankara, 1964, s. 44-45.

ATATRK'TEN ERMEN SORUNU (1919, Temmuz - Aralk)

Atatrk'n Sivas'taki 25 kadar Amerikan okulunun yalnz bir tanesinde bin be yz kadar Ermeni renci bulunduuna dair, Bekir Sami Bey'e Temmuz 1919'da yazd yaz.
Bekir Sami Beyefendiye Erzurum, Temmuz 1919

...
Eitimin yaygnlatrlp genelletirilmesinden maksat nedir? lk hatrmza gelen, memleketin her tarafnda Amerikan mekteplerinin tesisidir. nk daha imdiden yalnz Sivasta 25 kadar messese meydana getirmilerdir ki, yalnz bir tanesinde bin be yz kadar Ermeni talebe vardr. Dolaysyla Osmanl ve slami eitimin yaygnlatrlp geniletilmesi ile bu teebbsn birletirilmesi ekli nasl olacaktr?

...
Mustafa Kemal

ATABE, c. 3, s. 244 ,

Atatrk'n Paris Konferans ve Dou illerindeki Ermeni hakimiyeti hakknda Harbiye Nazr Ferid Paa ile 5 Temmuz 1919'da telgraf banda yapt konuma
Harbiye Nazr Ferid Paa ile Telgraf Banda Konuma 5 Temmuz 1919 Dnk telgrafnzda Paris Konferans kararlarna boyun emekten baka yaplacak bir ey grlmedii beyan buyuruluyordu. Bu kararlar nelerdir? Ajanslarn en son tebligat milli bamszlmz ve mukadderatmz pek mitsiz bir halde gsteriyor. Mesela Paris Konferans Trakya, Pontus, zmir, Kilikya meselelerini devletin aleyhine olarak tayin etmi ve Dou Vilayetlerinde de Ermenistan hakimiyetini kabul ve teyid eylemi ise bu kararlara boyun emek iin vekalet ve yetkiyi alan ve takdir eden kimlerdir? Sadrazam Paa hazretleri vatan ve milletin mukaddes hukukunu imha eden bu fena vaziyetleri nlemek ve gidermek iin ne gibi olumlu ve maddi teminatla ve mitle dnyorlar?

...
ATABE, c.3, s. 145

Atatrk'n, devlet ve milletimizin paralanmas ve Ermeni ve Yunan esaretine dlmesi tehlikesine dikkat ekerek, 650 sene efendilik eden bir milletin kle mevkiine dmesinin kolay olmadna dair, Harbiye Nazr Ferid Paa'ya yazd 6 Temmuz 1919 tarihli yazs.
Harbiye Nazr Ferid Paa Hazretlerine Erzurum, 6 Temmuz 1919

...
Devlet ve milletimizin paralanmas ve Ermeni ve Yunan esaretine dlmesi sz konusudur. Alt yz elli sene efendilik eden bir milletin ve onun banda mbarek bir hanedann kle mevkiine dmesi kolay bir hadise deildir.

...
3. Ordu Mfettii Fahri Yaveri Hazreti ehriyari Mustafa Kemal
ATABE, c.3, s. 149

M. Kemal'in; topraklarnn Ermenistan'a verilecei vaadi karsnda galeyana gelen Dou Anadolu ahalisi arasndan kp stanbul'a gelemeyeceini bildiren telgraf. 6 Temmuz 1919.
Harbiye Nazr Ferit Paa Hazretlerine Erzurum, 6 Temmuz 1919 Ermenistan'a vaat edilmi olduunu bilmekle, heyecan ve galeyanda bulunan Dou Vilayetleri ahalisi arasndan kp gelmek hususundaki teklifi devletlerini yerine getirmede ahsi irademi kullanmaktan manen ve maddeten yasaklanm bulunuyorum. Vaziyetin takdirini bilinen kavraynza ve yksek etkin grnze arz eylerim efendim. nc Ordu Mfettii Fahri Yaveri Hazreti ehriyari M. Kemal

Atatrk'n Sylev ve Demeleri, c. 1 Haz. Nimet Arsan, T..T.E. yayn, Ankara, 1981, s. 27,28

Atatrk'n, vatan ve milletin Yunan ve Ermeni emellerine kurban edilmesine mani olmak zere resmi ve askeri sfatndan istifa ettiine dair, Kolordu Komutanlarna gnderdii 8 Temmuz 1919 tarihli yazs.
Kolordu Kumandanlarna Erzurum, 8 Temmuz 1919 Mbarek vatan ve milleti paralanmak tehlikesinden kurtarmak ve Yunan ve Ermeni emellerine kurban etmemek iin alan milli mcahede urunda milletle beraber serbest surette almaya resmi ve askeri sfatm artk mani olmaya balad. Bu mukaddes gaye iin milletle beraber nihayete kadar almaya mukaddesatm adna sz vermi olduum iin pek a bulunduum yce askerlik mesleine bugn veda ve

istifa ettim. Bundan sonra mukaddes milli gayemiz iin her trl fedakarlkla almak zere sinei millette mcadele eden bir fert olarak bulunmakta olduumu tekmil Mdafaai Milliye ve Reddi lhak cemiyetlerine ve mlkiye merkezleri ile askerlik ubeleri vastasyla vatann en cra kesine kadar tebli ve anlatlmasna araclnz ve hzl vatanperverane yardmlarnz hasseten rica ederim. 3. Ordu Mfettii Fahri Yaveri ehriyari Mirliva Mustafa Kemal

ATABE, c.3, s. 160

Atatrk'n, Erzurum Kongresi'nde yapt 23 Temmuz 1919 tarihli konumas.

Erzurum Kongresinde Konuma 23 Temmuz 1919

...
Osmanl tebaasndan olan Rum ve Ermeni unsurlar, grdkleri tevik ve yardmn neticesiyle de, milli namusumuzu yaralayacak taknlklardan balyarak, nihayet hazin ve kanl safhalara girinceye kadar kstahane tecavzlere koyuldular.

...
Vatann paralanmas sz konusu ve karar olarak, Dou Vilayetlerimizde Ermenistan, Adana ve Kozan havalisinde Kilikya ad ile yine Ermenistan; Bat Anadolunun zmir ve Aydn havalisinde Yunanistan; Trakyada payitahtmzn kapsna kadar keza Yunanistan; Karadeniz sahillerimizde Pontus Krall ve ondan sonra vatann kalan ksmlarnda da yabanc igal ve himayesi gibi, artk 650 seneden beri bamsz olarak saltanat srm ve tarihi doruluk ve yiitliini, vaktiyle Hindistan snrna, Afrikann ortasna ve Macaristann batsna kadar yrtm olan bu milletin, esarete, klelik payesine indirilmesi ve nihayet bu devletin tarih sayfasn kapatarak ebediyet mezarna defnetmek gibi, insaniyet ve medeniyetle ve hele milliyet esaslaryla badamayan emeller kabul ve onay yeri bulmu ve grlyor ki, tatbikat devresi de balamtr.

...
Ermenistana gelince: Bir istila fikri besleyen Ermeniler, Nahcivandan Oltuya kadar btn slam ahaliye bask ve baz mahallerde katliam ve yama yapyorlar. Snrlarmza kadar slamlar mahva mahkum ve ge mecbur ederek Dou Vilayetlerimiz hakkndaki emellerine doru emniyetle yaklamak ve bir taraftan da 400 bin olduunu iddia ettikleri Osmanl Ermenisini bir dayanak olmak zere memleketimize srmek istiyorlar.

...
urada ackl bir hakikat olmak zere arz edeyim ki, memleketimizde klliyetli yabanc paras ve birok propagandalar cereyan ediyor. Bundaki gaye, pek aikardr ki, milli hareketi neticesiz brakmak, milli emelleri felce uratmak, Yunan, Ermeni emellerini ve vatann baz mhim ksmlarn igal gayelerini kolaylatrmaktr.

...
ATABE, c. 3, s. 183-186

Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, Gnkur. BAsmevi, Ankara, Ekim 1982 Say:82, Belge No: 1786. Kemal Atatrk, Nutuk, c.III. Vesikalar, Trk Devrim Tarihi Enstits, stanbul, 1961, Vesika: 38. s 926-931.

Atatrk'n zmir'in igali ve Ermeni istilas tehlikelerinden doan Erzurum Kongresi'nin hibir siyasi akmla ilgisi olmadna dair, 20. Kolordu Komutan Ali Fuat Paa'Ya yazd 3 Austos 1919 tarihli yazs.
Ankarada 20. Kolordu Kumandan Ali Fuat Paaya 3 Austos 1919 ... Milli cereyann hakiki ve kati sebepleri, zmir vakalarndan, Ermeni istilas tehlikelerinden domu olup Erzurum Kongresinin btn ruh ve gayesi ttihatln, tilafln, velhasl particilikle her trl siyasi cereyanlarn zerindedir.

...
Mustafa Kemal

ATABE, c. 3, s. 252. Ali Fuat Cebesoy, Milli Mcadele Hatralar, Vatan Neriyat, stanbul, 1953, s. 139-140 Atatrkn Toplanmam Telgraflar, Derleyen: Dr. Utkan Kocatrk, Edebiyat Yaynevi, Ankara, 1971. s. 9-10.

Atatrk'n, Ermenilerin slamlara ynelik katliamlarna dair, Erzurum Kongresi beyannamesinde yer alan 7 Austos 1919 tarihli szleri.
Erzurum Kongresi Beyannamesi 7 Austos 1919 Mtareke yapldktan sonra gittike artan anlama tanmaz muameleler ve zmir, Antalya, Adana ve havalisi gibi memleketimizin nemli ksmlarnn fiilen igali ve Aydn vilayetinde yaplan tahamml edilmez Yunan facialar ve Ermenilerin Kafkasya iinde snrlarmza kadar dayanan slam katliam ve imhas siyasetiyle istila hazrlklar gibi hadiseler karsnda kendini en yakn ve en kanl tehlikeler karsnda ... gren Dou Anadolu vilayetlerinin mukaddesatn bizzat korumak gayesiyle yaplan Erzurum Kongresi 7 Austos 1919 tarihinde almasna son vererek aadaki kararlar ald: 1. Trabzon vilayeti ve Canik sanca ile Vilayat arkye adn tayan Erzurum, Sivas, Diyarbekir, Mamuretilaziz (Elaz), Van, Bitlis vilayetleri ve bu saha dahilindeki bamsz sancaklar, hibir sebep ve bahane ile yekdierinden ve Osmanl camiasndan ayrlmak imkan tasavvur edilmeyen bir btndr.

...
ATABE, c. 3, s. 239 Atatrk'n Samsun'a k ve Kurtulu Sava'nn Balatlmasna Dair Belgeler, ATASE Yaynlar, Ankara, 1999, s. 219-223 Atatrk'n zel Arivinden Semeler, Hazrlayan: Genelkurmay Askeri Tarih ve Startejik Ett Bakanl, Kltr Bakanl Yaynlar

Atatrk'n, yurdun Ermeni ayaklar altnda inenmesine ve ulusumuzun Ermenilere tutsak olmasna olur verecek hibir Mslman dnlemeyeceine dair, eyh Mahmut Efendi'ye yazd 13 Austos 1919 tarihli yazs.
eyh Mahmut Efendi Hazretlerine Erzurum, 13 Austos 1919

...
Yurdumuzun Ermeni ayaklar altnda inenmesine ve ulusumuzun Ermenilere tutsak olmasna olur verecek hibir Mslman dnlemez. Dmanlarmzn her yerdeki davranlar hep yurdun paralanmas ve ulusumuzun tutsak olmas amacna yneliktir. Ulustan g almayan ve tutsak durumunda bulunan hkmet beceriksizlikten baka bir eylem gsterememitir.

...
Atatrkn Kurtulu Sava Yazmalar, c.I, s. 124, 125)

Atatrk'n, Dou halknn, Ermenilere kar direndiine ve stanbul'daki hkmetin, dman saldrlar karsnda beceriksiz kaldna ve bu sebeple millete birlikte hareket edilmesine dair, eyh Ziyaettin Efendi'ye yazd 13 Austos 1919 tarihli yazs.
Norinli eyh Ziyaettin Efendi Hazretlerine Erzurum, 13 Austos 1919

...
Bugn Dou llerimizin Ermenilere armaan edilmek iin direnildiini bilmektesiniz. Ulusa dayanmayan stanbuldaki hkmetin, btn bu dman saldrlar karsnda beceriksiz ve hi durumunda kalarak ulus haklarn ve lkeyi savunamamakta olduu kesinlemitir. Bu nedenle, ulusumuzun varln ve birliini btn dnyaya gstermek ve haklarmzn kiisel kararlarla yok olmasna izin veremeyeceimizi anlatmak amac ile ... resmi orun ve sanmdan ayrlarak ulusun iinde ve ulusla birlikte almaktan baka kar yol grmedim ve askerlikten ayrldm.

...
Mustafa Kemal

Atatrkn Kurtulu Sava Yazmalar c. I, s. 125, 126)

Atatrk'n, ngilizlerin ulusumuzu paralamaya ve lkemizi Ermeni ayaklar altnda inetmeye ynelik entrikalarna dur denilmesi iin Cemil eto Bey'e yazd 13 Austos 1919 tarihli yazs.
Garzanda Cemil eto Beye

Erzurum, 13 Austos 1919

...
... Atekes Antlamasndan sonra tilaf Devletleri, devlet ve ulusumuzun haklarna hibir zaman uymayp lkemizi ve Dou llerimizi Ermenilere vermek, Bat illerimizden zmir gibi en bayndr yerleri Rumlara armaan etmek, Karadeniz kylarnda bir Pontus Rum hkmeti kurmak abalarna dtler. Bir yandan da ngilizler, Diyarbakr ve evresi halkn kandrarak trl trl ynler vermeye kalktlar.

...
... Anadolu ve Rumelinin btn illerinde Mdafaa-i Hukuk dernekleri kurulmutur. Dou Anadolu illeri ve bamsz sancaklar delegelerinden olumak zere Erzurumda bir kongre yapld. Bylece btn Dou Anadolu halk birleti. ... Birka gne dek Anadolu ve Rumeli illerinden olumak zere Sivasta genel bir kongre toplanacaktr. Bylelikle de btn ulus birlik olarak haklarn savunacak duruma gelecektir. ... ... alma ve abalarnzla o yrede rgtn sunduum tzne uygun olarak en ksa srede kurulacana ve ngilizlerin ulusumuzu paralamaya ve lkemizi Ermeni ayaklar altnda inetmeye ynelik entrikalarna olanak verilmeyeceine inanyorum.

...
Mustafa Kemal

Atatrkn Kurtulu Sava Yazmalar, c.I, s. 126-127

Atatrk'n, Dou illerinin Ermenistan'a katlmas durumunda, Osmanl Ermenilerinin zorda kalacana dair, 12. Ve 20. Kolordu Komutanlklar'na yazd 21 Austos 1919 tarihli yazs.
12. ve 20. Kolordu Kumandanlklarna Erzurum, 21 Austos 1919 Dersaadette eitli partilerin Amerika heyetine verilmek zere aldklar kararlar burada Heyeti Temsiliyemizce son derece znt ve ac verici grld. nk birinci maddede Ermenistana Dou Vilayetlerinden arazi braklmas sz konusu olmaktadr. Halbuki ezici ounluu Trk ve Krt olan bu vilayetlerden bir kar topran bile Ermeniler hesabna kaydnn bugn iin fiilen mmkn olamayaca yle dursun, unsurlar arasndaki nefret ve intikam hissinin dehet ve iddeti, Osmanl Ermenilerinin geri gelmesi halinde bile vilayetler dahilinde youn olarak iskanlarn tehlikeli gstermektedir. Dolaysyla su ilememi Osmanl Ermenilerine yaplacak bir ey olamayacaktr. nc maddede Erzincan ve Sivas arasnda youn bir Ermenilik hayali ilimsizlik ve vukufsuzluktan baka bir ey deildir. Harpten evvel bile buralarda oturanlar, byk ksm Trk ve kk ksm Zaza denilen Krtlerden ve pek az da Ermenilerden ibaret idi. Bugn ise varlndan bahsedilecek miktarda Ermeni yoktur, dolaysyla bu gibi cemiyetler yetkilerini takdir etmeli ve bir i yapmak isterlerse hi olmazsa Harbiye ve Hariciye Nezaretlerinin bar hazrlklar arasnda yapt resmi istatistik ve grafiklere olsun mracaat zahmetinden kanmamaldr. bu telgrafn aynen stanbula gnderilmesini rica ederiz. Mustafa Kemal

ATABE, c. 3, s. 288

Kemal Atatrk, Nutuk, c.I. Vesikalar, Trk Devrim Tarihi Enstits, stanbul, 1961, s 100.

Atatrk'n, stanbul'da Rumlarla Ermenilerin almalarna dair yaynlad 22 Austos 1919 tarihli tamimi.
Tamim Erzurum, 22 Austos 1919 stanbul'da Rumlarla Ermenilerin almalar Gvenilir kaynaklardan edilen bilgilere gre, stanbul Rum Patrikhanesi'nde (Mavri Mira) adnda bir kurul oluturulmutur. ... Kurula dorudan doruya Venizelos direktif veriyor. ... Grevi: Osmanl illerinde eteler kurmak ve ynetmek, mitingler ve propagandalar yapmaktr. ...

...
Ermeni patrii Zaven Efendi de Mavri Mira rgtnce satn alnmtr.

...
... Anadolu'da Trabzon ve Samsun cephane datm yeridir. ... Ermeni hazrl da btnyle Rum hazrl gibidir. Mustafa Kemal

Atatrk'n Kurtulu Sava Yazmalar, c.I, s. 136

Atatrk'n, ABD nceleme Heyeti Raporu konusunda Mdafaai Hukuk Cemiyeti Erzurum Merkez Heyeti'ne yazd 24 Austos 1919 tarihli yazs.
Mdafaai Hukuk Cemiyeti Erzurum Merkez Heyeti'ne Erzurum, 24 Austos 1919 Alnan salam bilgilere gre Dersaadet'teki Amerika inceleme heyeti, raporlarn Amerika'ya gndermilerdir. Raporlarnda sz edilen esas noktalarn aadaki gibi olduu anlalmtr. 1. Milletimizin birliini korumak. 2. Memleketimize sratle yardm etmek. ... 4. Milletin aydn ounluunun Amerika yardm taraftar olduu. Bundan baka, Amerikallar, milletimiz tarafndan yardm hakknda mracaat olunursa aadaki noktalarn aka talebini tavsiye etmekte olduklar bildirilmitir. 1. Ermenilere katiyen arazi verilmemesi.

2. Yabanc birliklerin Osmanl memleketinden ve bilhassa stanbul'dan karlmas. Mustafa Kemal

ATABE, c. 3, s. 302 Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, Gnkur. Basmevi, Ankara, Eyll 1978 Say:77, Belge No: 1695.

Atatrk'n, Ermenilerin Erivan ve Nahcivan'daki faaliyetleri hakknda, Kastamonu Komutan Albay Osman ve Vali Vekili Ferid Bey'le Eyll 1919'da yapt telgraf grmesi.
Kastamonu Komutan Albay Osman ve Vali Vekili Ferid Bey'le Telgraf Grmesi Eyll 1919 ... (Mustafa Kemal): Ermenistan Cumhuriyeti denmekle maruf Erivan ve Nahcivan Ermenileri kendilerini hakikaten bir devlet olmu zannyla baz mertebe vaziyetler almaya kalkt.... Son gnlerde Nahcivan civarnda Azerbaycan slam kuvvetleriyle Ermenilerin yegane tmeni kar karya geldi, vuku bulan mhim bir muharebede Ermeniler tamamen daldlar ve perian oldular ve bunun neticesinde Nahcivan'da bir slami hkmet teekkl etti. Ermenistan Cumhuriyeti'nin gsterdii kabiliyetsizlik Avrupa ve bilhassa Amerika nezdinde tamamen meydana kmtr. Ermenilerin bamsz bir hkmet olarak devlet idare edemeyeceklerine kanaat eylemilerdir. Belki Osmanl hkmetinin bir vilayet veya eyaleti olabilir, denilmektedir. Hele memaliki mahrusei ahane (padiahn lkesi) dahilinde teden beri ortaya atlan Ermenistan muhtariyeti ve sair gibi teklifler artk tamamen kuvvetini kaybetmitir. Adana havalisinde Franszlara yaslanan Ermeniler de son gnlerde ask yzler grmeye baladlar. ...

...
ATABE, c. 4, s. 97

Atatrk'n, 4 Eyll 1919'da, Dou snrlarna dayanan Ermenilerin katliam siyasetine baladna dair, Sivas Kongresi'nde Kongre Reisi olarak yapt a konumas.
Sivas Kongresi'nde Kongre Reisi Mustafa Kemal Paa Hazretleri Tarafndan Yaplan A Konumas 4 Eyll 1919

...
Douda Ermeniler Kzlarmaa kadar genileme hazrlklarna ve imdiden snrlarmza kadar dayanan katliam siyasetine balad.

...
... Douda son harbin her trl sknt ve aclarn grm ve bilhassa Ermenilerin vahet ve zulmlerine sahne olmu yasl snr vilayetlerimiz milli namus ve bamszl kurtarmak maksadyla Mdafaa Hukuku Milliye, Muhafazai Hukuku Milliye cemiyetleri kurdular. ...

...

ATABE, c. 3, s. 311, 312

Osmanl memleketinin herhangi bir parasnda bamsz birer Rumluk ve Ermenilik tekili gayesine ynelik harekata kar Ermenilere toprak verilmesine kar birlikte mdafaa ve mukavemet meru esas kabul edildiine dair, Sivas Kongresi karar, 11 Eyll 1919
Sivas Kongresi Beyannamesi 11 Eyll 1919

...
3. Osmanl memleketinin herhangi bir parasna kar yaplacak mdahale ve igale ve bilhassa vatanmz iinde bamsz birer Rumluk ve Ermenilik tekili gayesine ynelik harekata kar Aydn, Manisa, Balkesir cephelerinde milli mcahedelerde olduu gibi birlikte mdafaa ve mukavemet meru esas kabul edilmitir. 4. teden beri ayn vatan iinde birlikte yaadmz btn Mslman olmayan unsurlarn her trl hukuki eitlikleri tamamyla mahfuz olduundan, ad geen unsurlara siyasi hakimiyetimizi ve toplumsal dengemizi bozacak imtiyazlar verilmesi kabul edilmeyecektir. ...

...
ATABE, c. 3, s. 361 Atatrk'n zel Arivinden Semeler, Hazrlayan: Genelkurmay Askeri Tarih ve Startejik Ett Bakanl, Kltr Bakanl Yaynlar: 408, Ankara, 1981, s. 45-50.

Atatrk'n Rum ve Ermenilerin, tilaf Devletleri tevik ve himayesi altnda milli izzeti nefsimizi yaraladklarna dair, Mir Fuat Paa'ya yazd 17 Eyll 1919 tarihli yazs.
Dersaadet'te Mir Fuat Paa'ya Sivas, 17 Eyll 1919 Paa Hazretleri, Mtareke gnnden beri Rum ve Ermenilerin, tilaf Devletleri tevik ve himayesi altnda nasl milli izzeti nefsimizi yaraladklarn, ne suretle saltanat ve hkmet hakkn ayaklar altna aldklarn buradan tekrarla, btn milletle beraber kan alayan saf ve hamiyetli kalbinizi kederlendirmek istemem. Bu nankr rklarn kstahlklarna eklenen tilaf devletlerinin hak tanmaz muameleleri ve vatanmz paralama kararlar, nihayet zmir feci vakas ile mahvolma tehlikesi ve esaret alakl karsnda kalan bu matemzede koca milletin temiz vicdannda bir birlik uyandrd. ...
Atatrk'n Btn Eserleri (ATABE), c. 4, Kaynak Yaynlar, 2000, s. 60 Atatrk'n zel Arivinden Semeler, Hazrlayan: Genelkurmay Askeri Tarih ve Startejik Ett Bakanl, Kltr Bakanl Yaynlar: 408, Ankara, 1981. s. 68-73.

Atatrk'n, Dou illerini gezen General Harbord'un ynelttii Ermenilerle ilgili sorulara ne gibi cevaplar verdiine dair, 15. Kolordu Komutanl'na gnderdii 21 Eyll 1919 tarihli yazs.
15. Kolordu Kumandanl'na

21 Eyll 1919 General Harbord, maiyetiyle dn buraya geldi. Kendi arzusu zerine gayet gizlice 3-4 saat kadar konutuk.... Ad geenin sorduu sorularn balcalar unlardr:

...
2. Mslman olmayan unsurlar ve bilhassa Ermeniler hakkndaki grmz

...
Bu sorulara uzun uzadya verilen izahatl cevaplarda aadaki noktalar anlatlmtr:

...
2. Memleketimizde yaayan btn Mslman olmayan unsurlarla olduu gibi Ermenilere de hibir kt kastmz yoktur. Bilakis onlarn her trl tabiiyet haklarna tamamen riayetkarz. Bunun aksi olarak yaynlar, dzmeceden ve ngilizlerin aldatmacasndan ibarettir.

...
... General, ayrca, Erzurum'da krk bin kiilik bir kuvvetin toplanarak Ermenistan'a taarruz ve bu ekilde Turanilik gayesinin elde edilmesine allaca hakknda sylentiler mevcut olduunu ifade etmitir. Cevaben, bunun katiyen asl ve esas olmad ve tekmil Dou Vilayetleri'ndeki kuvvetin on bin kadar bulunduu ifade edilmitir. Refakatlerindeki Hseyin Bey'i Erzurum Heyeti Merkeziyesi'yle temasa getirerek, oradaki Ermeni facialarnn hala mevcut eserlerinin gsterilmesi uygun olur. Hseyin Bey'e icap eden eyler sylenmitir, Efendim. Mustafa Kemal.

- ATABE, c. 4, s. 82, 83 Atatrkn Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, Derleyen: Nimet Arsan, Cilt: IV, Trk nklap Tarihi Enstits Yayn, Ankara, 1964, s. 72-73.

Atatrk'n, yaynlad beyannamede Osmanl'nn, Dou Vilayetleri'nde geni bir Ermenistan tekiline ve Toros silsilesinin gneyinde kalan yerleri terke hazr bulunduuna dair ifadeler bulunan Padiah'a ektii 22 Eyll 1919 tarihli telgraf.
Padiah'a, Beyannamesi zerine Yazlan Telgraf Sivas, 22 Eyll 1919

...
... Milleti yabanc ihtiraslarna feda eden bu kabinenin milli arzuya aykr olarak mevkiinde kalmas, pek byk felaketler ekmekte ve hazrlamaktadr. Btn cihan, mlk hmayunlarnda skun ve asayii beklerken vilayetlere ekilen telgrafnamelerle, bir taraftan itaat eden airetleri ahali fertleri zerine tevik ile beraber, memaliki ahanenizin karklk iinde ve yardma muhta olduunu resmen beyan ederek yabanc mdahalesini davet eyleyen, dier taraftan Dou Vilayetleri'nde geni bir Ermenistan tekiline ve Toros silsilesinin gneyinde kalan yerleri terke hazr bulunduunu ifade ile, dahili ve harici dmanlarmzn emellerini destelemek ve tatmin etmek isteyen bir kabinenin iktidar mevkiinde kalmasn zat ve mlk hmayunlarnzn dmanlarnzdan baka hi kimse arzu etmez.

...

Anadolu ve Rumeli Heyeti Temsiliyesi namna Mustafa Kemal

- ATABE, c. 4, s. 92 Atatrk'n Samsun'a k ve Kurtulu Sava'nn Balatlmasna Dair Belgeler, ATASE Yaynlar, Ankara, 1999, s. 348-356 Kemal Atatrk, Nutuk, c.III. Vesikalar, Trk Devrim Tarihi Enstits, stanbul, 1961, Vesika No:99. s. 1007-1009.

Atatrk'n, Fransz ve ngiliz koruyuculuu altnda igal ve rgtlenmesini kesinletirmi olan Ermenilere kar birlik olunmas gerektii konusunda 20, 3, 13, 12. Kolordu Komutanlklarna ve Adana, Antep, Mara ve Urfa Merkez Kurullarna gnderdii 22 Eyll 1919 tarihli yazs.
20, 3, 13, 12. Kolordu Komutanlklarna Adana, Antep, Mara ve Urfa Merkez Kurullarna Sivas, 22 Eyll 1919 Atekes sonrasnda hkmetimizin Adana ili ile Antep, Mara, Urfa sancaklarn brakma gszlnde bulunmas, bu yrede Fransz ve ngiliz koruyuculuu altnda Ermeni igalini ve rgtlenmesini kesinletirmi ve bunlar, o il ve sancaklar Ermeniletirmek amac ile bir yla yakn bir sre alma gstermi ve ok zc ki, byk ounluu kendilerinde olmasna karn, imdiye dek rgtten yoksun bulunan Trklerin bireysel zverililikleri verimli olmam ve her gn saldran Ermeniler, almalarn amalar dorultusunda yrtmlerdir. ... 1. imdiye dek yaplan saldrlarn tr aada zetlenir: A. Fransz ve ngiliz grevlileri ile Ermeni komitelerinin ve oralarda bulunan Ermeni topluluunun aktan aa Mslmanlarn haklarna saldrmalar. B. Osmanl topraklarnn deiik yerlerinde oturan Ermenilerin buralara glerinin kolaylatrlmas ve burada saylarnn artrlmas. C. Yabanc niformas ile Ermeni birliklerinin buralara gnderilmesi ve buradakilerle birletirilmesi. D. slam halkn az zamanda ekonomik ve baka basklarla yok edilmesi ve ldrlmesi ve ge zorlanmas. E. Aralarna aamal olarak sokulan blclkle slam halknn yabanc koruyuculuunu istemek zorunda braklmas.

...

Anadolu ve Rumeli

Mdafaa-i Hukuk Dernei Heyeti Temsiliyesi

Atatrk'n Kurtulu Sava Yazmalar, c. I, s. 183-184

Atatrk'n, 24 Eyll 1919'da General Harbord'a verdii muhtrann Ermenilerle ilgili blm.
General Harbord'a Verilen Muhtra 24 Eyll 1919

...
Eski zamanlardan beri ortak bir hayat yaadmz Mslman olmayan unsurlar, tilaf devletleri tarafndan kendilerine gsterilen tevecchten cesaret alarak, millet ve devletin itibar ve haklarna ak hcumlara baladlar.

...
Kendileriyle ok uzun bir zaman bir arada yaadmz Mslman olmayan vatandalarmz (Ermeniler, Rumlar, Yahudiler vs.) hakknda en iyi niyetlerle samimi duygular beslemekten ve onlar da bizimle tam bir eitlikte dnmekten baka bir grmz veya hissiyatmz yoktur. Mutlak surette inanyoruz ki, eer memleket, ta iinde imdiye kadar faaliyette bulunan kt tesirler ve telkinlerden kurtulursa, mparatorluun eitli rklar birbirleriyle tam bir bar iinde yaacaklar ve ortak, mesut ve mreffeh bir hayat sreceklerdir.

...
Merkezi Erivan olan Ermeni Cumhuriyeti'ne kar dosta olmayan hibir niyetimiz yoktur.... Bu yeni devletteki Ermeniler, Ermeni mfreze kumandannn emirleriyle, Mslman unsuru imha etmek zere faaliyette bulunuyorlar. Bu emirlerin suretlerini gzlerimizle grdk. Erivan'daki Ermenilerin, Mslmanlarn imha siyaseti gttkleri ve bu kanl vahet dalgasnn snrlarmza kadar geniledii, snrlarmzn, br taraftan, lmden kaan saysz Mslmanla dolu olmasyla da teyit edilmi oluyor. Dier taraftan, Erivan hkmeti, snrn bu tarafnda top atei amak suretiyle dorudan doruya tahrik faaliyetlerine de kalkmtr. ngilizler, bu hareketlerin cereyan esnasnda, bir yandan Ermenilerin Mslmanlara kar tutumlarn tevik ettiler, hatta onlar bu konuda kkrttlar, dier taraftan Ermenilerin tecavzlerini bize sayp dktler ve bunlar tahamml edilemez hareketler olarak nitelediler ve bu komu devlete saldrarak misillemede bulunmaya bizi zorladlar. Fakat biz hakikatin kendini gstereceinden emin olarak Ermeni tahriklerine tahamml ettik ve ngilizlerin fkelerini fark etmemi grndk. Hakikaten, bizi Ermenilere saldrmaya tevik eden ve bu ekilde kendi blklerini o topraklara gnderebilmelerini salayacak bir ortam yaratmay planlayan ngilizlerin tutumlarn meydana karabileceimizi dndk. ngilizlerin btn bu manevralar, Kafkasya'y boaltmalar mecburiyetini hissettikten sonra, onlarn subay ve temsilcileri tarafndan balatld.

...
Erzurum ve Van'daki Mslmanlarn ve bilhassa snr blgelerinde yaayanlarn; Ermenistan'da cereyan eden katliama dair her gn aldklar haberler ve lmden kaan ve alanacak vaziyette olan mltecilerin manzaras karsnda, byk heyecana kaplmalar ok normaldir. Galeyann artmasna bir sebep de Ermenilerin snrlarmz dnda top atei tatbikat yapmalardr.... ...
- ATABE, c. 4, s. 106, 108, 111

Atatrk'n Tamim, Telgraf ve Beyannameleri IV. Derleyen: Nimet Arsan. Trk nklap Tarihi Enstits Yayn, Ankara. 1964. s. 74-84.

Atatrk'n, Tasviri Efkar gazetesi muhabirinin sorusu zerine, bir kar vatan toprann bile Ermeni igaline braklamayacana dair, 17 Ekim 1919 tarihli cevab.
Tasviri Efkar Gazetesinin Sorularna Cevap 17 Ekim 1919 - Avrupaca tekili tasavvur edilen Byk Ermenistan hakknda ne dnyorsunuz? Sizce Ermenistan snr ne olabilir? Mustafa Kemal: Mtareke'nin yapld tarihteki snrmz dahilinde kalan vatan ksmlarndan bir kar topran Ermenistan hkmetine ilhakna millet katiyen raz deildir. Ben de bu meselede phesiz, btn milletin dndnden baka trl dnemem.

ATABE, c. 4, s. 322

Atatrk'n, Ermeni Patrii Zaven Efendi'nin demeci zerine, 21 Ekim 1919 tarihli leri, Tasviri Efkar, Yenign ve radei Milliye gazetelerinde yaymlanan aklamas.
,

Ermeni Patrii Zaven Efendi'nin Mektubu zerine leri, Tasviri Efkar, Yenign ve radei Milliye Gazetelerinde Yaymlanan Aklama 21 Ekim 1919 Ermeni Patrii Zaven Efendi geenlerde Teologos gazetesinde yaymlad bir mektubunda, birok Ermeni ailelerinin, son milli harekattan korkarak Erzincan, Erzurum, Samsun, zmit ve Adapazar gibi Anadolu havalisinden g etmekte olduklarn ne sryor ve bu ekilde milletin srf milli haklarn mdafaa emeliyle vcuda getirdii birlii, bir Ermeni veya Gayrimslim unsurlar aleyhtarlyla aibedar etmek istiyor. Bunun iin, hakikati bu kere ayrca aklamaya mecburiyet grlmtr. Evvela: Erzincan ve Erzurum havalisinden g eden katiyen hibir Ermeni ailesi yoktur. ... ... Birka zengin aile, kendilerince emin grdkleri bir tarafa hanelerini nakletmiler ise de, bu da, Mtareke'den beri Adana ve havalisinde ve bamsz Ermenistan'daki ounluu temin iin, Ermeni komiteleri ile bizzat Patrikhane'nin teviklerine kaplan ailelerdir. Anadolu'da genel asayi ve unsurlar arasnda bar ve dostluun ne kadar emin ve memnuniyet verici olduunu, geenlerde Anadolu'yu batan baa dolam olan General Harbord'un riyaseti altndaki Amerika Aratrma Heyeti ile Fransz Temsilcisi Binba Labonne ve keza Amerikal Mr. Brown ve Harbiye Nezareti'nde Fransz irtibat subay Yzba Leatle ve Fransz Fevkalade Komiserlii maiyetinde Meur ve Sivas Jandarma Mntka Mfettii Binba Brunot'nun raporlar tasdik ve ispat eyleyecei zere, Patrik Vekili Zaven Efendi'nin Teologos gazetesinde ne maksatla yaymlad malumunuz bulunan mektubun muhteviyatna lzumundan fazla ehemmiyet atfetmeyi lzumsuz grrz.

Anadolu ve Rumeli Mdafaai Hukuk Cemiyeti

Heyeti Temsiliyesi namna Mustafa Kemal

-ATABE, c. 4, s. 352, 353 Atatrk'n Tamim, Telgraf ve Beyannameleri IV. Derleyen: Nimet Arsan. Trk nklap Tarihi Enstits Yayn, Ankara. 1964. s. 108-109.

Atatrk'n, Adana blgesinde, Ermenilerin Franszlar tarafndan silahlandrld ve slamlarla boazlamaya sevk edildikleri ve slam ahali arasnda byk bir heyecan ve galeyan olduu ve bu heyecann Ulukla havalisine kadar yayldna dair, Harbiye Nazr Cemal Paa'ya gnderdii 23 Ekim 1919 tarihli yazs.
Harbiye Nazr Cemal Paa Hazretlerine Amasya, 23 Ekim 1919 Adana dahilinde, Ermenilerin Franszlar tarafndan silahlandrld ve slamlarla boazlamaya sevk edildikleri ve slam ahali arasnda byk bir heyecan ve galeyan olduu ve bu heyecann Ulukla havalisine kadar sirayet ettii, mahallinden gizlice bildirilmektedir. Bir taraftan da Ayntap, Mara'n, ngilizlerin ekilmesi zerine Franszlar tarafndan igal edilmek zere olduundan zlen ve itham olunan ahalinin merkezi hkmete hal ve vaziyetlerinin mdafaas hakknda bir teebbs vaki olmad, serzeni makamnda bildirilmektedir. Ahaliye ona gre tavsiye ve nasihatlerde bulunulmak zere, bu ahvalin cereyan karsnda hkmeti seniyenin tilaf devletlerine kar almaya karar verdii vaziyet hakknda aydnlatlmamz ve Pozant Telgraf Mdr Ermeni olduundan hemen oradan uzaklatrlmasn arz ve istirham eyleriz.

Mustafa Kemal

ATABE, c. 4, s. 365 Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, Gnkur. Basmevi, Ankara, Eyll 1978 Say:77, Belge No: 1695.

Atatrk'n, Osmanl snrlar dnda kurulacak bir Ermeni devleti hakknda, 25 Ekim 1919 tarihli Le Temps gazetesinde yaynlanan cevab.
Le Temps Gazetesinin Sorularna Cevap 25 Ekim 1919

...
- Ermeni meselesi hakknda ne dnyorsunuz? Erzurum ve Van, Bitlis vilayetlerinden pek snrl ekilde bir miktar arazi terkine raz mdrlar? Mustafa Kemal: - Osmanl snr haricinde kurulan bir Ermenistan' memnuniyetle grrz.

...

ATABE, c. 4, s. 384

Atatrk'n, asker korumasnda Kayseri'den Kilikya'ya sevk edilecek olan 800 Ermeni'ye ynelik herhangi bir olumsuz hareketin olmamas iin Harbiye Nazr Cemal Paa'ya gnderdii 1 Kasm 1919 tarihli yazs.
Harbiye Nazr Cemal Paa'ya 1 Kasm 1919

...
2. Sekiz yz Ermeni, asker muhafazasnda Kayseri'den Kilikya'ya kadar naklolaca ve bunlarn igal blgesine asker muhafazasnda sevk olunaca duyulmu olup, bu halin haklarnda bugn trl trl zulmler cereyan eden ve btn Adana Mslman kamuoyuna pek byk kt tesir yapaca muhakkak olduundan, Kayseri Ulukla yoluyla imendiferle sevkinin mnasip olaca dnlmektedir. Keyfiyetin ona gre deitirilmesine devletlerinin yardm ehemmiyetle rica olunur. Heyeti Temsiliye namna Mustafa Kemal

Atatrk'n Btn Eserleri (ATABE) c. 5, Kaynak Yaynlar, 2001, s. 60

Atatrk'n, ngiliz igal kuvvetinin tahliye ettii Mara'a Fransz kuvvetleri girmekte ve oradaki Ermeniler vastasyla Mslman kardelerimize kar bir katliam icra etmekte olduklarna dair, Malatya Anadolu ve Rumeli Mdafaai Hukuk Cemiyeti Heyeti Merkeziyesi'ne gnderdii 1/2 Kasm 1919 tarihli yazs.
Malatya Anadolu ve Rumeli Mdafaai Hukuk Cemiyeti Heyeti Merkeziyesi'ne 1/2Kasm 1919 Mtareke artlarna muhalif olarak ngiliz igal kuvvetinin tahliye ettii Mara'a Fransz kuvvetleri girmekte ve oradaki Ermeniler vastasyla Mslman kardelerimize kar bir katliam icra etmekte olduklar haber alnd. Cemiyetimizin Nizamnamesi dorultusunda haksz igale kar birlikte ve ittifakla mdafaa esas kabul edilmi olduundan, oradan imdat isteyen din kardelerimize kar Malatya'nn mnasip corafyas hasebiyle derhal yardm icras icap ettiinden, Elbistan kazasyla orada toplanan milli kuvvetlere yardm edilerek, Kuvayi Milliye'nin civar mahallerde takviyesiyle milli mdafaann muvaffakiyetinin temini lazmdr. Mhimmat ve mitralyz buradan yarn sevk edilecektir. Dmann imdat kuvveti almadan nce uzaklatrlmas gereklidir. ... Mustafa Kemal
ATABE, c. 5, s. 63 Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, Gnkur. Basmevi, Ankara, Ocak 1997 Say:103, s. 72-73.

Atatrk'n Mara'taki Ermeni katliamlar ve Fransz hkmeti arasnda, birtakm Ermeni fedaileri bulunduuna dair, Elaziz Mdafaai Hukuk Cemiyeti Heyeti Merkeziyesi'ne gnderdii 3 Kasm 1919 tarihli yazs.
Elaziz Mdafaai Hukuk Cemiyeti Heyeti Merkeziyesi'ne Sivas, 3 Kasm 1919

... Mara'n canhraane imdatlarna mmkn olan maddi yardmlar dahi hzlandrmak icap eder, Fransz hkmeti arasnda, birtakm Ermeni fedaileri dahi mevcuttur.... Anadolu ve Rumeli Mdafaai Hukuk Cemiyeti Heyeti Temsiliyesi namna Mustafa Kemal

ATABE, c. 5, s. 79

Atatrk'n, tilaf devletleri ile Rum ve Ermenilerin ortak ve yardmcs olan baz vatan haini siyasi partilerin Meclisi Mebusan'a girmekten korkarak, Meclis'in srf milli tekilat mensuplarna ait olduuna dair haber yaydklarna dair, 15. Kolordu Komutanl'na gnderdii 4/5 Kasm 1919 tarihli yazs.
15. Kolordu Kumandanl'na Sivas, 4/5 Kasm1919

...
... Osmanl tabiiyetini notalarla reddeden Rum ve Ermeni unsurlarnn isyan vaziyetlerini de bu vaziyete ilave etmek lazm gelir.

...
... tilaf devletleri ile Rum ve Ermenilerin ortak ve yardmclar baz vatan haini siyasi partimizin Meclisi Mebusan'a girmekten korkarak, bunun srf milli tekilat mensuplarna ait olduuna dair haberler yaymalar....

...
Heyeti Temsiliye namna Mustafa Kemal
ATABE, c. 5, s. 94, 95

Atatrk'n, Mara' igal eden Fransz ktalarnn yzde yirmisinin Fransz Cezayirli, geri kalannnsa Osmanl Ermenilerinden meydana gelen fedailerden olutuuna dair, Bursa'da 56. Tmen Kumandanl'na yazd 7 Kasm 1919 tarihli yazs.
Bursa'da 56. Tmen Kumandanl'na

Sivas, 7 Kasm 1919 Mara'tan alnan salam malumatta, Mara' igal eden Fransz ktalarnn yzde yirmisi Fransz Cezayirli olup, geri kalan Osmanl Ermenilerinden meydana gelen fedailerdir. Bunlar ehirde namuslu slam kadnlarna taarruz etmekte ve Mslman ahaliye zulm ve ikence yapmaktadr. Dkkanlar btnyle kapal, ahali heyecandadr. ...

...
Heyeti Temsiliye namna Mustafa Kemal

ATABE, c. 5, s. 94, 95

Atatrk'n Krt Teali Cemiyeti'nin Ermeniler lehine altna dair Harput Valilii'ne yazd 8 Kasm 1919 tarihli yazs.
Harput Vali Vekili Servet Beyefendi'ye Sivas, 9 Kasm 1919 ... Krtleri Osmanl camiasndan ayrmak, ngiliz boyunduruuna sevk etmek, neticede Dou Anadolu'muzu Ermenilere inetmeye yol aacak olan Krdistan Teali Cemiyeti gibi zararl bir tekilatn vicdan yerine yabanc paras tayan birka serserinin memleketimize ekmek istedikleri fesat tohumunun Dersim'de reva bulmu olmas znt vericidir. ... Meselenin layk olduu ehemmiyetle nazar dikkate alnarak ayrlk cereyanlara meydan verilmemesi, herkese bilinen vatanperver gayretlerinizden beklenmektedir. Heyeti Temsiliye namna Mustafa Kemal.

ATABE, c. 5, s. 128. Atatrk'n zel Arivinden Semeler IV, s. 151-153

Kilikya'da, Kk Ermenistan tekilinin nlenmesi iin gerekli tedbirlerin alnmasna ynelik, 10 Kasm 1919 tarihli Heyeti Temsiliye karar.
Heyeti Temsiliye Karar 10 Kasm 1919

...
15. Kolordu Kumandan Kazm Karabekir Paa'nn, Franszlarn Kilikya'da yerlemeleri, Urfa, Ayntap, Mara'n igaline ait son icraatlar, Diyarbekir'in hi olmazsa gney ksmlarnn da igali ile bir emrivaki husule getirerek Kk-Ermenistan tekili gayesini hedefledikleri hakkndaki pek isabetli grleri zerine, Kk - Ermenistan tekiline ve Kilikya'nn Franszlar tarafndan tamamen igaline mani olmak iin, mlkiye memurlarnn ve

askeriyenin el ele vererek Adana vilayetinde ve bamsz sancaklarda kar koyma vastalarn hazrlamalar ve hazr bulundurmalar btn alakadarlara yazld. Mustafa Kemal (ve imza)
ATABE, c. 5, s. 129 Prof. Dr. Bekir Stk Baykal, Heyet-i Temsiliye Kararlar, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 2. Basm: 1989, s.51.

Atatrk'n, Adana'da oturan Ermenileri bamza musallat eden Fransa'nn hibir vakit dostumuz olamayacana dair, Bursa'da 56. Tmen Kumandan Bekir Sami Beyefendi'ye yazd 10 kasm 1919 tarihli yazs.
Bursa'da 56. Tmen Kumandan Bekir Sami Beyefendi'ye Sivas, 10 Kasm 1919 ... Zatalinize, Yunanllar zmir'den atn diyen Fransz, bunun evvela siyaseten, sonra bizim iin imdilik maddeten mmkn olmadn bildii iin, dalkavukluk ederek, tevecch kazanmak iin sylemitir. Haksz yere Adana'da oturan Ermenileri bamza musallat eden, imdi de Urfa, Ayntap, Mara' igal eden bir devlet, hibir vakit dostumuz deildir. Bugn dostumuz yoktur. Ancak dostumuz, milli birliimiz, tekilatmzdr, efendim. Heyeti Temsiliye namna Mustafa Kemal
ATABE, c. 5, s. 130, 131 Atatrk'n Milli D Politikas (Milli Mcadele Dnemine Ait 100 Belge) 1919-1923, c.1, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara. 1992, s. 107-110. Trk stiklal Harbi, c.II, 2. Ksm, Genelkurmay Basmevi, Ankara, 1964, s. 348.

Adana vilayeti snrnda Ermeni Fransz askeri tarafndan yaplan zulmler dolaysyla alnacak tedbirler hakknda 11 Kasm 1919 tarihli Heyeti Temsiliye karar.
Heyeti Temsiliye Karar 11 Kasm 1919

...
Adana vilayeti snrnda Ermeni Fransz askeri tarafndan yaplan zulmler dolaysyla alnacak tedbirler hakknda 11. Tmen Kumandan Mmtaz ve Kilikya Kumandan Binba Kemal Beylerle irtibat tesis olunmas, Nide Heyeti Merkeziyesi'ne cevaben yazld.

...
Mustafa Kemal (Ve imza)
ATABE, c. 5, s. 133 Prof. Dr. Bekir Stk Baykal, Heyet-i Temsiliye Kararlar, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 2. Basm: 1989, s.52-53.

Atatrk'n Ermenileri maa olarak kullanmak suretiyle Franszlar tarafndan igal edilen Adana, Mara ve Urfa'daki Ermeni olaylar hakknda yaynlad 12 Kasm 1919 tarihli ngilizce bildiri.

Ayntap, Mara ve Urfa'nn gali zerine ngilizce Bildiri 12 Kasm 1919

...
Trkiye'nin blnmesine yol amak dncesi ile Yunanllarn igaline terk edilen Aydn vilayetinde uygulanan katliamlar, bask ve zulmler ve imha politikalar, Ermenileri maa olarak kullanmak suretiyle Franszlar tarafndan igal edilen Adana vilayeti dolaylar ile Mara ve Urfa mevkilerinde uygulananlarla ayndr....

...
ATABE, c. 5, s. 142

Ulukla'nn merli ky civarnda yedi Mslmann, Ermeni Fransz askerleri tarafndan katledildiine dair, 13 Kasm 1919 tarihli Heyeti Temsiliye karar.
Heyeti Temsiliye Karar 13 Kasm 1919 Ulukla'nn merli ky civarnda yedi Mslmann, iftehan civarndaki Ermeni Fransz askerleri tarafndan katli dolaysyla bu gibi hallerin tekrarna meydan verildii takdirde aynen karlna giriileceinin Kilikya Fransz Baadministratrl'ne teblii lzumu Harbiye Nazr Cemal Paa'dan istirham olundu. Mustafa Kemal (ve drt imza)

ATABE, c. 5, s. 146 Prof. Dr. Bekir Stk Baykal, Heyet-i Temsiliye Kararlar, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 2. Basm: 1989, s.54-55.

Ermeni zulmlerini grmek zere milletleraras bir heyetin Adana'ya yollanmas isteinin, Cemal Paa vastasyla merkezi hkmete bildirildiine dair, 16 Kasm 1919 Heyeti Temsiliye karar.
Heyeti Temsiliye Karar 16 Kasm 1919 ... Adana'da Franszlar ve Ermeniler tarafndan yaplan zulmlerin ve tecavzlerin artmasndan dolay hkmete tesirli tedbirler alnmas ve muktedir bir valinin sratle yollanmas, mmkn olursa Ermeni zulmlerini grmek zere milletleraras bir heyetin Adana'ya yollanmas, merkezi hkmete Cemal Paa vastasyla bildirildi.

...
Mustafa Kemal (ve drt imza)

ATABE, c. 5, s. 170 Prof. Dr. Bekir Stk Baykal, Heyet-i Temsiliye Kararlar, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 2. Basm: 1989, s.57-59.

Atatrk'n Franszlarn igal ettii Mara, Urfa ve Ayntap'taki Ermeni katliamlarna dair, 16 Kasm 1919'da yazd protestoname.
Protestoname 16 Kasm 1919 ... Trkiye'nin taksimine yol bulmak emeliyle Yunanllar'a igal ettirilen Aydn vilayetindeki ktal, bask ve imha fecaatlerinin, imdi de Ermenileri alet eden Franszlarn igal ettii Adana vilayetinde, Mara, Urfa ve Ayntap'ta aynen yaplmas, btn bu siyasi hakszlklara bir ek tekil ediyor....

...
Anadolu ve Rumeli Mdafaa Hukuk Cemiyeti Heyeti Temsiliyesi namna Mustafa Kemal

ATABE, c.5, s. 173 Atatrk'n Tamim, Telgraf ve Beyannameleri IV. Derleyen: Nimet Arsan. Trk nklap Tarihi Enstits Yayn, Ankara. 1964. s. 108-109.

Atatrk'n, Erzurum ve Sivas kongreleri kararlar ile Ermenistan'a bir kar toprak bile terk etmeyecei hakknda rksulu Mahmut Paa'ya gnderdii 17 Kasm 1919 tarihli yazs.
rksulu Mahmut Paa'ya Sivas, 17 Kasm 1919 ... 31 Ekim 191 tarihli Tasviri Efkar gazetesinde "Bosfor" gazetesi yazarlarndan birine vaki beyanat devletlerinde, "Ermenilerin fazla taleplerine hak vermeksizin snrlarda baz dzeltmelerin icrasna raz oluruz" denildiini okuduk. Dou Anadolu'da Ermenistan lehine toprak tavizlerinde bulunulaca vaadini kapsayan bu cmlenin Sulh Komisyonu yelerinden bir devlet ricali tarafndan sarf edilmi bulunmasnn, Dou Anadolu ahalisinin pek hakl olarak son derece teessf ve infialine yok atn beyan eyleriz. Milletin Erzurum ve Sivas kongreleri kararlar ile Ermenistan'a bir kar toprak bile terk etmeyeceini... Anadolu ve Rumeli Mdafaa Hukuk Cemiyeti Heyeti Temsiliyesi namna Mustafa Kemal

ATABE, c.5, s. 195 Kemal Atatrk, Nutuk, c.III. Vesikalar, Trk Devrim Tarihi Enstits, stanbul, 1961, Vesika No:196. s. 1155.

Atatrk'n, 22 Kasm 1919 tarihli Heyeti Temsiliye toplantsnda, Ermenilerle ilgili konumas.
Heyeti Temsiliye Toplant Tutana

22 Kasm 1919 Toplants

...
(stanbul'dan: Suriye ve Mara havalisi hakkndaki telgraf okundu.) Fuat Paa: 4 ve 5 tarihli gazeteler bunu yazmlard. Reis (Mustafa Kemal) Paa: Demek Ermenilerin slamlara fenalk yapabileceklerini itiraf ediyorlar. Kayna neresi? Fransz gazeteleri mi yazd? Yoksa salahiyet sahibi bir diplomat m? Onu anlayalm.

...
ATABE, c. 5, s. 245. Heyet-i Temsiliye Tutanaklar, Haz. Ulu demir, T.T.K. Yayn, Ankara, 1989, s. 83-88.

Atatrk'n, Paris Sulh Konferans'na gitmek zere Suriye'den hareket ederek Heyeti Temsiliye ile fikir alveriinde bulunmak zere Sivas'a urayan Suriye ve Ermenistan Fransz Fevkalade Komiseri Fransuva Jur Piko ile yapt zel grme hakknda, 15. Kolordu Kumandan Kazm Karabekir'e yazd 7 Aralk 1919 tarihli yaz.
15. Kolordu Kumandan Kazm Karabekir'e Sivas, 7 Aralk 1919 Paris Sulh Konferans'na gitmek zere Suriye'den hareket eden ve milli emelleriniz ve taleplerimiz hakknda yakndan malumat hasl etmek ve Heyeti Temsiliye ile fikir alveriinde bulunmak zere Sivas'a urayan Suriye ve Ermenistan Fransz Fevkalade Komiseri Fransuva Jur Piko ile vaki olan zel konumada, milletin kati emellerinin ve taleplerinin Sivas Kongresi Beyannamesi'nde yer ald izah edilerek; Kilikya, Urfa, Mara ve Ayntab'n, Mtarekename hilafna igal ve buralarda Ermeniler tarafndan yaplmakta olan zulmler, Franszlarn Osmanl hkmeti memurlarna reva grdkleri aalayc muamele tarz iddetle protesto olunmu ve bu haksz igallerin bertaraf edilmesini milletin katiyen talep eyledii ve bu maksat urunda btn maddi ve manevi kuvvetlerini sarf etmeye azmetmi olduu bildirilmitir. Ad geen, cevaben: Daha hareketinden evvel Ermeni ktalarnn yeni igal olunan mahallerden ekilmesini emreylediini, Franszlarn, Devleti Aliyenin bamszln tandklarn ve bunun teminini arzu eylediklerini, Adana'da iktisadi menfaat teminine karlk Mara, Ayntap, Urfa havalisi ile beraber Kilikya'nn da Franszlar tarafndan tahliye edilmesinin ve bu konuda Sulh Konferasnda dier devletler igallerinin kaldrlmasna almalarnn muhtemel bulunduu, srf ahsi grleri olmak ve bir gizlilik kayd altnda bulunmak artyla syledi. Ve bizden, Adana'da ve Urfa, Mara, Antep'te, milli tekilatmza eskisi gibi devam etmekle beraber Franszlar aleyhine silahl bir isyan, bir kalkma karlmamasn rica etti. Biz de buna karlk, kendileri ve Ermeniler tarafndan sebebiyet verilmedike slami ahalinin silahl tecavzlerde bulunmamalar vastalarna girieceimizi ve fakat sebebiyet verdikleri halde mesuliyetin kendilerine geri dneceini syledik.... Sz konusu konumadan hasl eylediimiz kanaate gre Franszlar, Dou'da, Trkiye lehinde harekette kendilerini menfaatkar grmektedirler.

...
Heyeti Temsiliye namna Mustafa Kemal
ATABE, c.5, s. 335

Atatrk'n, Ermeniler veya Franszlar tarafndan sebebiyet verilmedike, silahl tecavzlerde bulunulmamas iin Urfa Mfts Hsn Ef endi'ye yazd 8 Aralk 1919 tarihli yaz.

Urfa Mfts Hsn Efendi'ye Sivas, 8 Aralk 1919 ... Ermeniler veya Franszlar tarafndan sebebiyet verilmedike, tarafnzdan silahl tecavzlerde bulunulmamasn tavsiye eder ve fakat vatan mukadderatnn dayanak noktas olan milli birlii salamlatrmaya ve milli tekilatmz geniletmeye ve takviye etmeye son derece gayretle allmasn ... talep eyleriz ... Anadolu ve Rumeli Mdafaa Hukuk Cemiyeti Heyeti Temsiliyesi namna Mustafa Kemal l
- ATABE, c.5, s. 339 Atatrk'n Tamim, Telgraf ve Beyannameleri IV. Derleyen: Nimet Arsan. Trk nklap Tarihi Enstits Yayn, Ankara. 1964. s. 132-133.

Atatrk'n, Ermenilerin muhtemel katliamlarna kar, byk bir harekete hazr bulunulmas iin Kilikya Mntkas Kuvayi Milliye Kumandan Binba Kemal Bey'e yazd 8 Aralk 1919 tarihli yaz.
Kilikya Mntkas Kuvayi Milliye Kumandan Binba Kemal Bey'e 8 Aralk 1919 ... Silahl bir baskn yapamadnza zlmeyiniz. Zira Fransz Komiseri George Nicola ile yaplan grmemizde, onlar halka zulmetmeyeceklerini ve Ermenileri geri ekeceklerini, biz de buna karlk silahl bir tecavzde bulunmayacamz vaat etmitik. Sizin silahl bir baskn yapamaynz bu bakmdan bir isabet olmutur. Fakat kazanlan frsatlardan istifade ederek tekilat kuvvetlendirip byk bir harekete hazrlanmak gayemiz ve ilkemiz olmaldr.
ATABE, c.5, s. 341 Sadi Borak, Atatrk'n Resmi Yaynlara Girmemi Sylev Deme Yazma ve Syleileri, Kaynak Yaynlar. stanbul, 1997, s. 334.

Atatrk'n, Ermenilerin tecavzleri Franszlar tarafndan nleneceinden kendileri tarafndan bir tecavz olmadka silahl tecavzden kanlmas konusunda, Adana Heyeti Merkeziyesi'ne 12 Aralk 1919 tarihli cevab.
Heyeti Temsiliye Karar 12 Aralk 1919

...
Ermenilerin tecavzleri Franszlar tarafndan nleneceinden kendileri tarafndan bir tecavz olmadka silahl tecavzden kanlmas Adana Heyeti Merkeziyesi'ne cevaben yazld....

...
ATABE, c.5, s. 359 Prof. Dr. Bekir Stk Baykal, Heyet-i Temsiliye Kararlar, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 2. Basm: 1989, s.75-76.

Atatrk'n, Franszlarn, Ermeni etelerini igal blgelerinden geri ekeceklerine dair vaatte bulunmasndan dolay, Mslman ahalinin Ermenilere ynelik silahl bir tecavz yapmamas hakknda Urfa Mutasarrf Ali Rza Bey'e yazd 15 Aralk 1919 tarihli yaz.
Urfa Mutasarrf Ali Rza Bey'e Sivas, 15 Aralk 1919 ... Milli tekilatn takviyesine ihtimam buyurunuz. Franszlar, Mslman ahaliye asla zulm ve bask yapmayacaklarna, Osmanl hkmeti memurlarnn haklarna tecavz eylemeyeceklerine, Ermeni etelerini igal blgelerinden geri ekeceklerine dair vaat vermi olduklarndan, Mslman ahali ve milli tekilat tarafndan silahl bir tecavz vaki olmamaldr. Fakat Franszlar veya Ermeniler sebebiyet verirse, her trl karlk meru ve vatanidir. Bunu ahaliye, ora Heyeti Merkeziyesi'ne bylece anlatrsnz.... Anadolu ve Rumeli Mdafaa Hukuk Cemiyeti Heyeti Temsiliyesi namna Mustafa Kemal
ATABE, c.5, s. 371 Atatrk'n Tamim, Telgraf ve Beyannameleri IV. Derleyen: Nimet Arsan. Trk nklap Tarihi Enstits Yayn, Ankara. 1964. s. 137.

ATATRK'TEN ERMEN SORUNU (1919, Temmuz - Aralk)

Atatrk'n Sivas'taki 25 kadar Amerikan okulunun yalnz bir tanesinde bin be yz kadar Ermeni renci bulunduuna dair, Bekir Sami Bey'e Temmuz 1919'da yazd yaz.
Bekir Sami Beyefendiye Erzurum, Temmuz 1919

...
Eitimin yaygnlatrlp genelletirilmesinden maksat nedir? lk hatrmza gelen, memleketin her tarafnda Amerikan mekteplerinin tesisidir. nk daha imdiden yalnz Sivasta 25 kadar messese meydana getirmilerdir ki, yalnz bir tanesinde bin be yz kadar Ermeni talebe vardr. Dolaysyla Osmanl ve slami eitimin yaygnlatrlp geniletilmesi ile bu teebbsn birletirilmesi ekli nasl olacaktr?

...
Mustafa Kemal

ATABE, c. 3, s. 244

Atatrk'n Paris Konferans ve Dou illerindeki Ermeni hakimiyeti hakknda Harbiye Nazr Ferid Paa ile 5 Temmuz 1919'da telgraf banda yapt konuma
Harbiye Nazr Ferid Paa ile Telgraf Banda Konuma 5 Temmuz 1919

Dnk telgrafnzda Paris Konferans kararlarna boyun emekten baka yaplacak bir ey grlmedii beyan buyuruluyordu. Bu kararlar nelerdir? Ajanslarn en son tebligat milli bamszlmz ve mukadderatmz pek mitsiz bir halde gsteriyor. Mesela Paris Konferans Trakya, Pontus, zmir, Kilikya meselelerini devletin aleyhine olarak tayin etmi ve Dou Vilayetlerinde de Ermenistan hakimiyetini kabul ve teyid eylemi ise bu kararlara boyun emek iin vekalet ve yetkiyi alan ve takdir eden kimlerdir? Sadrazam Paa hazretleri vatan ve milletin mukaddes hukukunu imha eden bu fena vaziyetleri nlemek ve gidermek iin ne gibi olumlu ve maddi teminatla ve mitle dnyorlar?

...
ATABE, c.3, s. 145

Atatrk'n, devlet ve milletimizin paralanmas ve Ermeni ve Yunan esaretine dlmesi tehlikesine dikkat ekerek, 650 sene efendilik eden bir milletin kle mevkiine dmesinin kolay olmadna dair, Harbiye Nazr Ferid Paa'ya yazd 6 Temmuz 1919 tarihli yazs.
Harbiye Nazr Ferid Paa Hazretlerine Erzurum, 6 Temmuz 1919

...
Devlet ve milletimizin paralanmas ve Ermeni ve Yunan esaretine dlmesi sz konusudur. Alt yz elli sene efendilik eden bir milletin ve onun banda mbarek bir hanedann kle mevkiine dmesi kolay bir hadise deildir.

...
3. Ordu Mfettii Fahri Yaveri Hazreti ehriyari Mustafa Kemal
ATABE, c.3, s. 149

M. Kemal'in; topraklarnn Ermenistan'a verilecei vaadi karsnda galeyana gelen Dou Anadolu ahalisi arasndan kp stanbul'a gelemeyeceini bildiren telgraf. 6 Temmuz 1919.
Harbiye Nazr Ferit Paa Hazretlerine Erzurum, 6 Temmuz 1919 Ermenistan'a vaat edilmi olduunu bilmekle, heyecan ve galeyanda bulunan Dou Vilayetleri ahalisi arasndan kp gelmek hususundaki teklifi devletlerini yerine getirmede ahsi irademi kullanmaktan manen ve maddeten yasaklanm bulunuyorum. Vaziyetin takdirini bilinen kavraynza ve yksek etkin grnze arz eylerim efendim. nc Ordu Mfettii Fahri Yaveri Hazreti ehriyari M. Kemal

Atatrk'n Sylev ve Demeleri, c. 1 Haz. Nimet Arsan, T..T.E. yayn, Ankara, 1981, s. 27,28

Atatrk'n, vatan ve milletin Yunan ve Ermeni emellerine kurban edilmesine mani olmak zere resmi ve askeri sfatndan istifa ettiine dair, Kolordu Komutanlarna gnderdii 8 Temmuz 1919 tarihli yazs.
Kolordu Kumandanlarna Erzurum, 8 Temmuz 1919 Mbarek vatan ve milleti paralanmak tehlikesinden kurtarmak ve Yunan ve Ermeni emellerine kurban etmemek iin alan milli mcahede urunda milletle beraber serbest surette almaya resmi ve askeri sfatm artk mani olmaya balad. Bu mukaddes gaye iin milletle beraber nihayete kadar almaya mukaddesatm adna sz vermi olduum iin pek a bulunduum yce askerlik mesleine bugn veda ve istifa ettim. Bundan sonra mukaddes milli gayemiz iin her trl fedakarlkla almak zere sinei millette mcadele eden bir fert olarak bulunmakta olduumu tekmil Mdafaai Milliye ve Reddi lhak cemiyetlerine ve mlkiye merkezleri ile askerlik ubeleri vastasyla vatann en cra kesine kadar tebli ve anlatlmasna araclnz ve hzl vatanperverane yardmlarnz hasseten rica ederim. 3. Ordu Mfettii Fahri Yaveri ehriyari Mirliva Mustafa Kemal

ATABE, c.3, s. 160

Atatrk'n, Erzurum Kongresi'nde yapt 23 Temmuz 1919 tarihli konumas.

Erzurum Kongresinde Konuma 23 Temmuz 1919

...
Osmanl tebaasndan olan Rum ve Ermeni unsurlar, grdkleri tevik ve yardmn neticesiyle de, milli namusumuzu yaralayacak taknlklardan balyarak, nihayet hazin ve kanl safhalara girinceye kadar kstahane tecavzlere koyuldular.

...
Vatann paralanmas sz konusu ve karar olarak, Dou Vilayetlerimizde Ermenistan, Adana ve Kozan havalisinde Kilikya ad ile yine Ermenistan; Bat Anadolunun zmir ve Aydn havalisinde Yunanistan; Trakyada payitahtmzn kapsna kadar keza Yunanistan; Karadeniz sahillerimizde Pontus Krall ve ondan sonra vatann kalan ksmlarnda da yabanc igal ve himayesi gibi, artk 650 seneden beri bamsz olarak saltanat srm ve tarihi doruluk ve yiitliini, vaktiyle Hindistan snrna, Afrikann ortasna ve Macaristann batsna kadar yrtm olan bu milletin, esarete, klelik payesine indirilmesi ve nihayet bu devletin tarih sayfasn kapatarak ebediyet mezarna defnetmek gibi, insaniyet ve medeniyetle ve hele milliyet esaslaryla badamayan emeller kabul ve onay yeri bulmu ve grlyor ki, tatbikat devresi de balamtr.

...

Ermenistana gelince: Bir istila fikri besleyen Ermeniler, Nahcivandan Oltuya kadar btn slam ahaliye bask ve baz mahallerde katliam ve yama yapyorlar. Snrlarmza kadar slamlar mahva mahkum ve ge mecbur ederek Dou Vilayetlerimiz hakkndaki emellerine doru emniyetle yaklamak ve bir taraftan da 400 bin olduunu iddia ettikleri Osmanl Ermenisini bir dayanak olmak zere memleketimize srmek istiyorlar.

...
urada ackl bir hakikat olmak zere arz edeyim ki, memleketimizde klliyetli yabanc paras ve birok propagandalar cereyan ediyor. Bundaki gaye, pek aikardr ki, milli hareketi neticesiz brakmak, milli emelleri felce uratmak, Yunan, Ermeni emellerini ve vatann baz mhim ksmlarn igal gayelerini kolaylatrmaktr.

...
ATABE, c. 3, s. 183-186 Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, Gnkur. BAsmevi, Ankara, Ekim 1982 Say:82, Belge No: 1786. Kemal Atatrk, Nutuk, c.III. Vesikalar, Trk Devrim Tarihi Enstits, stanbul, 1961, Vesika: 38. s 926-931.

Atatrk'n zmir'in igali ve Ermeni istilas tehlikelerinden doan Erzurum Kongresi'nin hibir siyasi akmla ilgisi olmadna dair, 20. Kolordu Komutan Ali Fuat Paa'Ya yazd 3 Austos 1919 tarihli yazs.
Ankarada 20. Kolordu Kumandan Ali Fuat Paaya 3 Austos 1919 ... Milli cereyann hakiki ve kati sebepleri, zmir vakalarndan, Ermeni istilas tehlikelerinden domu olup Erzurum Kongresinin btn ruh ve gayesi ttihatln, tilafln, velhasl particilikle her trl siyasi cereyanlarn zerindedir.

...
Mustafa Kemal

ATABE, c. 3, s. 252. Ali Fuat Cebesoy, Milli Mcadele Hatralar, Vatan Neriyat, stanbul, 1953, s. 139-140 Atatrkn Toplanmam Telgraflar, Derleyen: Dr. Utkan Kocatrk, Edebiyat Yaynevi, Ankara, 1971. s. 9-10.

Atatrk'n, Ermenilerin slamlara ynelik katliamlarna dair, Erzurum Kongresi beyannamesinde yer alan 7 Austos 1919 tarihli szleri.
Erzurum Kongresi Beyannamesi 7 Austos 1919 Mtareke yapldktan sonra gittike artan anlama tanmaz muameleler ve zmir, Antalya, Adana ve havalisi gibi memleketimizin nemli ksmlarnn fiilen igali ve Aydn vilayetinde yaplan tahamml edilmez Yunan facialar ve Ermenilerin Kafkasya iinde snrlarmza kadar dayanan slam katliam ve imhas siyasetiyle istila hazrlklar gibi hadiseler karsnda kendini en yakn ve en kanl tehlikeler karsnda ... gren Dou Anadolu

vilayetlerinin mukaddesatn bizzat korumak gayesiyle yaplan Erzurum Kongresi 7 Austos 1919 tarihinde almasna son vererek aadaki kararlar ald: 1. Trabzon vilayeti ve Canik sanca ile Vilayat arkye adn tayan Erzurum, Sivas, Diyarbekir, Mamuretilaziz (Elaz), Van, Bitlis vilayetleri ve bu saha dahilindeki bamsz sancaklar, hibir sebep ve bahane ile yekdierinden ve Osmanl camiasndan ayrlmak imkan tasavvur edilmeyen bir btndr.

...
ATABE, c. 3, s. 239 Atatrk'n Samsun'a k ve Kurtulu Sava'nn Balatlmasna Dair Belgeler, ATASE Yaynlar, Ankara, 1999, s. 219-223 Atatrk'n zel Arivinden Semeler, Hazrlayan: Genelkurmay Askeri Tarih ve Startejik Ett Bakanl, Kltr Bakanl Yaynlar

Atatrk'n, yurdun Ermeni ayaklar altnda inenmesine ve ulusumuzun Ermenilere tutsak olmasna olur verecek hibir Mslman dnlemeyeceine dair, eyh Mahmut Efendi'ye yazd 13 Austos 1919 tarihli yazs.
eyh Mahmut Efendi Hazretlerine Erzurum, 13 Austos 1919

...
Yurdumuzun Ermeni ayaklar altnda inenmesine ve ulusumuzun Ermenilere tutsak olmasna olur verecek hibir Mslman dnlemez. Dmanlarmzn her yerdeki davranlar hep yurdun paralanmas ve ulusumuzun tutsak olmas amacna yneliktir. Ulustan g almayan ve tutsak durumunda bulunan hkmet beceriksizlikten baka bir eylem gsterememitir.

...
Atatrkn Kurtulu Sava Yazmalar, c.I, s. 124, 125)

Atatrk'n, Dou halknn, Ermenilere kar direndiine ve stanbul'daki hkmetin, dman saldrlar karsnda beceriksiz kaldna ve bu sebeple millete birlikte hareket edilmesine dair, eyh Ziyaettin Efendi'ye yazd 13 Austos 1919 tarihli yazs.
Norinli eyh Ziyaettin Efendi Hazretlerine Erzurum, 13 Austos 1919

...
Bugn Dou llerimizin Ermenilere armaan edilmek iin direnildiini bilmektesiniz. Ulusa dayanmayan stanbuldaki hkmetin, btn bu dman saldrlar karsnda beceriksiz ve hi durumunda kalarak ulus haklarn ve lkeyi savunamamakta olduu kesinlemitir. Bu nedenle, ulusumuzun varln ve birliini btn dnyaya gstermek ve haklarmzn kiisel kararlarla yok olmasna izin veremeyeceimizi anlatmak amac ile ... resmi orun ve sanmdan ayrlarak ulusun iinde ve ulusla birlikte almaktan baka kar yol grmedim ve askerlikten ayrldm.

...

Mustafa Kemal

Atatrkn Kurtulu Sava Yazmalar c. I, s. 125, 126)

Atatrk'n, ngilizlerin ulusumuzu paralamaya ve lkemizi Ermeni ayaklar altnda inetmeye ynelik entrikalarna dur denilmesi iin Cemil eto Bey'e yazd 13 Austos 1919 tarihli yazs.
Garzanda Cemil eto Beye Erzurum, 13 Austos 1919

...
... Atekes Antlamasndan sonra tilaf Devletleri, devlet ve ulusumuzun haklarna hibir zaman uymayp lkemizi ve Dou llerimizi Ermenilere vermek, Bat illerimizden zmir gibi en bayndr yerleri Rumlara armaan etmek, Karadeniz kylarnda bir Pontus Rum hkmeti kurmak abalarna dtler. Bir yandan da ngilizler, Diyarbakr ve evresi halkn kandrarak trl trl ynler vermeye kalktlar.

...
... Anadolu ve Rumelinin btn illerinde Mdafaa-i Hukuk dernekleri kurulmutur. Dou Anadolu illeri ve bamsz sancaklar delegelerinden olumak zere Erzurumda bir kongre yapld. Bylece btn Dou Anadolu halk birleti. ... Birka gne dek Anadolu ve Rumeli illerinden olumak zere Sivasta genel bir kongre toplanacaktr. Bylelikle de btn ulus birlik olarak haklarn savunacak duruma gelecektir. ... ... alma ve abalarnzla o yrede rgtn sunduum tzne uygun olarak en ksa srede kurulacana ve ngilizlerin ulusumuzu paralamaya ve lkemizi Ermeni ayaklar altnda inetmeye ynelik entrikalarna olanak verilmeyeceine inanyorum.

...
Mustafa Kemal

Atatrkn Kurtulu Sava Yazmalar, c.I, s. 126-127

Atatrk'n, Dou illerinin Ermenistan'a katlmas durumunda, Osmanl Ermenilerinin zorda kalacana dair, 12. Ve 20. Kolordu Komutanlklar'na yazd 21 Austos 1919 tarihli yazs.
12. ve 20. Kolordu Kumandanlklarna Erzurum, 21 Austos 1919 Dersaadette eitli partilerin Amerika heyetine verilmek zere aldklar kararlar burada Heyeti Temsiliyemizce son derece znt ve ac verici grld. nk birinci maddede Ermenistana Dou Vilayetlerinden arazi braklmas sz konusu olmaktadr. Halbuki ezici ounluu Trk ve Krt olan bu vilayetlerden bir kar topran bile Ermeniler hesabna kaydnn bugn iin fiilen mmkn olamayaca yle dursun, unsurlar

arasndaki nefret ve intikam hissinin dehet ve iddeti, Osmanl Ermenilerinin geri gelmesi halinde bile vilayetler dahilinde youn olarak iskanlarn tehlikeli gstermektedir. Dolaysyla su ilememi Osmanl Ermenilerine yaplacak bir ey olamayacaktr. nc maddede Erzincan ve Sivas arasnda youn bir Ermenilik hayali ilimsizlik ve vukufsuzluktan baka bir ey deildir. Harpten evvel bile buralarda oturanlar, byk ksm Trk ve kk ksm Zaza denilen Krtlerden ve pek az da Ermenilerden ibaret idi. Bugn ise varlndan bahsedilecek miktarda Ermeni yoktur, dolaysyla bu gibi cemiyetler yetkilerini takdir etmeli ve bir i yapmak isterlerse hi olmazsa Harbiye ve Hariciye Nezaretlerinin bar hazrlklar arasnda yapt resmi istatistik ve grafiklere olsun mracaat zahmetinden kanmamaldr. bu telgrafn aynen stanbula gnderilmesini rica ederiz. Mustafa Kemal

ATABE, c. 3, s. 288 Kemal Atatrk, Nutuk, c.I. Vesikalar, Trk Devrim Tarihi Enstits, stanbul, 1961, s 100.

Atatrk'n, stanbul'da Rumlarla Ermenilerin almalarna dair yaynlad 22 Austos 1919 tarihli tamimi.
Tamim Erzurum, 22 Austos 1919 stanbul'da Rumlarla Ermenilerin almalar Gvenilir kaynaklardan edilen bilgilere gre, stanbul Rum Patrikhanesi'nde (Mavri Mira) adnda bir kurul oluturulmutur. ... Kurula dorudan doruya Venizelos direktif veriyor. ... Grevi: Osmanl illerinde eteler kurmak ve ynetmek, mitingler ve propagandalar yapmaktr. ...

...
Ermeni patrii Zaven Efendi de Mavri Mira rgtnce satn alnmtr.

...
... Anadolu'da Trabzon ve Samsun cephane datm yeridir. ... Ermeni hazrl da btnyle Rum hazrl gibidir. Mustafa Kemal

Atatrk'n Kurtulu Sava Yazmalar, c.I, s. 136

Atatrk'n, ABD nceleme Heyeti Raporu konusunda Mdafaai Hukuk Cemiyeti Erzurum Merkez Heyeti'ne yazd 24 Austos 1919 tarihli yazs.
Mdafaai Hukuk Cemiyeti Erzurum Merkez Heyeti'ne Erzurum, 24 Austos 1919

Alnan salam bilgilere gre Dersaadet'teki Amerika inceleme heyeti, raporlarn Amerika'ya gndermilerdir. Raporlarnda sz edilen esas noktalarn aadaki gibi olduu anlalmtr. 1. Milletimizin birliini korumak. 2. Memleketimize sratle yardm etmek. ... 4. Milletin aydn ounluunun Amerika yardm taraftar olduu. Bundan baka, Amerikallar, milletimiz tarafndan yardm hakknda mracaat olunursa aadaki noktalarn aka talebini tavsiye etmekte olduklar bildirilmitir. 1. Ermenilere katiyen arazi verilmemesi. 2. Yabanc birliklerin Osmanl memleketinden ve bilhassa stanbul'dan karlmas. Mustafa Kemal
ATABE, c. 3, s. 302 Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, Gnkur. Basmevi, Ankara, Eyll 1978 Say:77, Belge No: 1695.

Atatrk'n, Ermenilerin Erivan ve Nahcivan'daki faaliyetleri hakknda, Kastamonu Komutan Albay Osman ve Vali Vekili Ferid Bey'le Eyll 1919'da yapt telgraf grmesi.
Kastamonu Komutan Albay Osman ve Vali Vekili Ferid Bey'le Telgraf Grmesi Eyll 1919 ... (Mustafa Kemal): Ermenistan Cumhuriyeti denmekle maruf Erivan ve Nahcivan Ermenileri kendilerini hakikaten bir devlet olmu zannyla baz mertebe vaziyetler almaya kalkt.... Son gnlerde Nahcivan civarnda Azerbaycan slam kuvvetleriyle Ermenilerin yegane tmeni kar karya geldi, vuku bulan mhim bir muharebede Ermeniler tamamen daldlar ve perian oldular ve bunun neticesinde Nahcivan'da bir slami hkmet teekkl etti. Ermenistan Cumhuriyeti'nin gsterdii kabiliyetsizlik Avrupa ve bilhassa Amerika nezdinde tamamen meydana kmtr. Ermenilerin bamsz bir hkmet olarak devlet idare edemeyeceklerine kanaat eylemilerdir. Belki Osmanl hkmetinin bir vilayet veya eyaleti olabilir, denilmektedir. Hele memaliki mahrusei ahane (padiahn lkesi) dahilinde teden beri ortaya atlan Ermenistan muhtariyeti ve sair gibi teklifler artk tamamen kuvvetini kaybetmitir. Adana havalisinde Franszlara yaslanan Ermeniler de son gnlerde ask yzler grmeye baladlar. ...

...
ATABE, c. 4, s. 97

Atatrk'n, 4 Eyll 1919'da, Dou snrlarna dayanan Ermenilerin katliam siyasetine baladna dair, Sivas Kongresi'nde Kongre Reisi olarak yapt a konumas.
Sivas Kongresi'nde Kongre Reisi Mustafa Kemal Paa Hazretleri Tarafndan Yaplan A Konumas

4 Eyll 1919

...
Douda Ermeniler Kzlarmaa kadar genileme hazrlklarna ve imdiden snrlarmza kadar dayanan katliam siyasetine balad.

...
... Douda son harbin her trl sknt ve aclarn grm ve bilhassa Ermenilerin vahet ve zulmlerine sahne olmu yasl snr vilayetlerimiz milli namus ve bamszl kurtarmak maksadyla Mdafaa Hukuku Milliye, Muhafazai Hukuku Milliye cemiyetleri kurdular. ...

...
ATABE, c. 3, s. 311, 312

Osmanl memleketinin herhangi bir parasnda bamsz birer Rumluk ve Ermenilik tekili gayesine ynelik harekata kar Ermenilere toprak verilmesine kar birlikte mdafaa ve mukavemet meru esas kabul edildiine dair, Sivas Kongresi karar, 11 Eyll 1919
Sivas Kongresi Beyannamesi 11 Eyll 1919

...
3. Osmanl memleketinin herhangi bir parasna kar yaplacak mdahale ve igale ve bilhassa vatanmz iinde bamsz birer Rumluk ve Ermenilik tekili gayesine ynelik harekata kar Aydn, Manisa, Balkesir cephelerinde milli mcahedelerde olduu gibi birlikte mdafaa ve mukavemet meru esas kabul edilmitir. 4. teden beri ayn vatan iinde birlikte yaadmz btn Mslman olmayan unsurlarn her trl hukuki eitlikleri tamamyla mahfuz olduundan, ad geen unsurlara siyasi hakimiyetimizi ve toplumsal dengemizi bozacak imtiyazlar verilmesi kabul edilmeyecektir. ...

...
ATABE, c. 3, s. 361 Atatrk'n zel Arivinden Semeler, Hazrlayan: Genelkurmay Askeri Tarih ve Startejik Ett Bakanl, Kltr Bakanl Yaynlar: 408, Ankara, 1981, s. 45-50.

Atatrk'n Rum ve Ermenilerin, tilaf Devletleri tevik ve himayesi altnda milli izzeti nefsimizi yaraladklarna dair, Mir Fuat Paa'ya yazd 17 Eyll 1919 tarihli yazs.
Dersaadet'te Mir Fuat Paa'ya Sivas, 17 Eyll 1919 Paa Hazretleri, Mtareke gnnden beri Rum ve Ermenilerin, tilaf Devletleri tevik ve himayesi altnda nasl milli izzeti nefsimizi yaraladklarn, ne suretle saltanat ve hkmet hakkn ayaklar altna aldklarn buradan tekrarla, btn milletle beraber kan alayan saf ve hamiyetli kalbinizi kederlendirmek istemem. Bu nankr rklarn kstahlklarna eklenen tilaf devletlerinin hak tanmaz muameleleri ve vatanmz paralama kararlar, nihayet

zmir feci vakas ile mahvolma tehlikesi ve esaret alakl karsnda kalan bu matemzede koca milletin temiz vicdannda bir birlik uyandrd. ...
Atatrk'n Btn Eserleri (ATABE), c. 4, Kaynak Yaynlar, 2000, s. 60 Atatrk'n zel Arivinden Semeler, Hazrlayan: Genelkurmay Askeri Tarih ve Startejik Ett Bakanl, Kltr Bakanl Yaynlar: 408, Ankara, 1981. s. 68-73.

Atatrk'n, Dou illerini gezen General Harbord'un ynelttii Ermenilerle ilgili sorulara ne gibi cevaplar verdiine dair, 15. Kolordu Komutanl'na gnderdii 21 Eyll 1919 tarihli yazs.
15. Kolordu Kumandanl'na 21 Eyll 1919 General Harbord, maiyetiyle dn buraya geldi. Kendi arzusu zerine gayet gizlice 3-4 saat kadar konutuk.... Ad geenin sorduu sorularn balcalar unlardr:

...
2. Mslman olmayan unsurlar ve bilhassa Ermeniler hakkndaki grmz

...
Bu sorulara uzun uzadya verilen izahatl cevaplarda aadaki noktalar anlatlmtr:

...
2. Memleketimizde yaayan btn Mslman olmayan unsurlarla olduu gibi Ermenilere de hibir kt kastmz yoktur. Bilakis onlarn her trl tabiiyet haklarna tamamen riayetkarz. Bunun aksi olarak yaynlar, dzmeceden ve ngilizlerin aldatmacasndan ibarettir.

...
... General, ayrca, Erzurum'da krk bin kiilik bir kuvvetin toplanarak Ermenistan'a taarruz ve bu ekilde Turanilik gayesinin elde edilmesine allaca hakknda sylentiler mevcut olduunu ifade etmitir. Cevaben, bunun katiyen asl ve esas olmad ve tekmil Dou Vilayetleri'ndeki kuvvetin on bin kadar bulunduu ifade edilmitir. Refakatlerindeki Hseyin Bey'i Erzurum Heyeti Merkeziyesi'yle temasa getirerek, oradaki Ermeni facialarnn hala mevcut eserlerinin gsterilmesi uygun olur. Hseyin Bey'e icap eden eyler sylenmitir, Efendim. Mustafa Kemal.

- ATABE, c. 4, s. 82, 83 Atatrkn Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, Derleyen: Nimet Arsan, Cilt: IV, Trk nklap Tarihi Enstits Yayn, Ankara, 1964, s. 72-73.

Atatrk'n, yaynlad beyannamede Osmanl'nn, Dou Vilayetleri'nde geni bir Ermenistan tekiline ve Toros silsilesinin gneyinde kalan yerleri terke hazr bulunduuna dair ifadeler bulunan Padiah'a ektii 22 Eyll 1919 tarihli telgraf.
Padiah'a, Beyannamesi zerine Yazlan Telgraf

Sivas, 22 Eyll 1919

...
... Milleti yabanc ihtiraslarna feda eden bu kabinenin milli arzuya aykr olarak mevkiinde kalmas, pek byk felaketler ekmekte ve hazrlamaktadr. Btn cihan, mlk hmayunlarnda skun ve asayii beklerken vilayetlere ekilen telgrafnamelerle, bir taraftan itaat eden airetleri ahali fertleri zerine tevik ile beraber, memaliki ahanenizin karklk iinde ve yardma muhta olduunu resmen beyan ederek yabanc mdahalesini davet eyleyen, dier taraftan Dou Vilayetleri'nde geni bir Ermenistan tekiline ve Toros silsilesinin gneyinde kalan yerleri terke hazr bulunduunu ifade ile, dahili ve harici dmanlarmzn emellerini destelemek ve tatmin etmek isteyen bir kabinenin iktidar mevkiinde kalmasn zat ve mlk hmayunlarnzn dmanlarnzdan baka hi kimse arzu etmez.

...
Anadolu ve Rumeli Heyeti Temsiliyesi namna Mustafa Kemal

- ATABE, c. 4, s. 92 Atatrk'n Samsun'a k ve Kurtulu Sava'nn Balatlmasna Dair Belgeler, ATASE Yaynlar, Ankara, 1999, s. 348-356 Kemal Atatrk, Nutuk, c.III. Vesikalar, Trk Devrim Tarihi Enstits, stanbul, 1961, Vesika No:99. s. 1007-1009.

Atatrk'n, Fransz ve ngiliz koruyuculuu altnda igal ve rgtlenmesini kesinletirmi olan Ermenilere kar birlik olunmas gerektii konusunda 20, 3, 13, 12. Kolordu Komutanlklarna ve Adana, Antep, Mara ve Urfa Merkez Kurullarna gnderdii 22 Eyll 1919 tarihli yazs.
20, 3, 13, 12. Kolordu Komutanlklarna Adana, Antep, Mara ve Urfa Merkez Kurullarna Sivas, 22 Eyll 1919 Atekes sonrasnda hkmetimizin Adana ili ile Antep, Mara, Urfa sancaklarn brakma gszlnde bulunmas, bu yrede Fransz ve ngiliz koruyuculuu altnda Ermeni igalini ve rgtlenmesini kesinletirmi ve bunlar, o il ve sancaklar Ermeniletirmek amac ile bir yla yakn bir sre alma gstermi ve ok zc ki, byk ounluu kendilerinde olmasna karn, imdiye dek rgtten yoksun bulunan Trklerin bireysel zverililikleri verimli olmam ve her gn saldran Ermeniler, almalarn amalar dorultusunda yrtmlerdir. ... 1. imdiye dek yaplan saldrlarn tr aada zetlenir: A. Fransz ve ngiliz grevlileri ile Ermeni komitelerinin ve oralarda bulunan Ermeni topluluunun aktan aa Mslmanlarn haklarna saldrmalar. B. Osmanl topraklarnn deiik yerlerinde oturan Ermenilerin buralara glerinin kolaylatrlmas ve burada saylarnn artrlmas.

C. Yabanc niformas ile Ermeni birliklerinin buralara gnderilmesi ve buradakilerle birletirilmesi. D. slam halkn az zamanda ekonomik ve baka basklarla yok edilmesi ve ldrlmesi ve ge zorlanmas. E. Aralarna aamal olarak sokulan blclkle slam halknn yabanc koruyuculuunu istemek zorunda braklmas.

...

Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Dernei Heyeti Temsiliyesi

Atatrk'n Kurtulu Sava Yazmalar, c. I, s. 183-184

Atatrk'n, 24 Eyll 1919'da General Harbord'a verdii muhtrann Ermenilerle ilgili blm.
General Harbord'a Verilen Muhtra 24 Eyll 1919

...
Eski zamanlardan beri ortak bir hayat yaadmz Mslman olmayan unsurlar, tilaf devletleri tarafndan kendilerine gsterilen tevecchten cesaret alarak, millet ve devletin itibar ve haklarna ak hcumlara baladlar.

...
Kendileriyle ok uzun bir zaman bir arada yaadmz Mslman olmayan vatandalarmz (Ermeniler, Rumlar, Yahudiler vs.) hakknda en iyi niyetlerle samimi duygular beslemekten ve onlar da bizimle tam bir eitlikte dnmekten baka bir grmz veya hissiyatmz yoktur. Mutlak surette inanyoruz ki, eer memleket, ta iinde imdiye kadar faaliyette bulunan kt tesirler ve telkinlerden kurtulursa, mparatorluun eitli rklar birbirleriyle tam bir bar iinde yaacaklar ve ortak, mesut ve mreffeh bir hayat sreceklerdir.

...
Merkezi Erivan olan Ermeni Cumhuriyeti'ne kar dosta olmayan hibir niyetimiz yoktur.... Bu yeni devletteki Ermeniler, Ermeni mfreze kumandannn emirleriyle, Mslman unsuru imha etmek zere faaliyette bulunuyorlar. Bu emirlerin suretlerini gzlerimizle grdk. Erivan'daki Ermenilerin, Mslmanlarn imha siyaseti gttkleri ve bu kanl vahet dalgasnn snrlarmza kadar geniledii, snrlarmzn, br taraftan, lmden kaan saysz Mslmanla dolu olmasyla da teyit edilmi oluyor. Dier taraftan, Erivan hkmeti, snrn bu tarafnda top atei amak suretiyle dorudan doruya tahrik faaliyetlerine de kalkmtr. ngilizler, bu hareketlerin cereyan esnasnda, bir yandan Ermenilerin Mslmanlara kar tutumlarn tevik ettiler, hatta onlar bu konuda kkrttlar, dier taraftan Ermenilerin tecavzlerini bize sayp dktler ve bunlar tahamml edilemez hareketler olarak nitelediler ve bu komu devlete saldrarak misillemede bulunmaya bizi zorladlar. Fakat biz hakikatin kendini gstereceinden emin olarak Ermeni tahriklerine tahamml ettik ve ngilizlerin fkelerini fark etmemi grndk. Hakikaten, bizi Ermenilere saldrmaya tevik eden ve bu ekilde kendi blklerini o topraklara gnderebilmelerini salayacak bir ortam yaratmay planlayan ngilizlerin tutumlarn meydana karabileceimizi dndk. ngilizlerin btn bu manevralar, Kafkasya'y boaltmalar mecburiyetini hissettikten sonra, onlarn subay ve temsilcileri tarafndan balatld.

...
Erzurum ve Van'daki Mslmanlarn ve bilhassa snr blgelerinde yaayanlarn; Ermenistan'da cereyan eden katliama dair her gn aldklar haberler ve lmden kaan ve alanacak vaziyette olan mltecilerin manzaras karsnda, byk heyecana kaplmalar ok normaldir. Galeyann artmasna bir sebep de Ermenilerin snrlarmz dnda top atei tatbikat yapmalardr.... ...
- ATABE, c. 4, s. 106, 108, 111 Atatrk'n Tamim, Telgraf ve Beyannameleri IV. Derleyen: Nimet Arsan. Trk nklap Tarihi Enstits Yayn, Ankara. 1964. s. 74-84.

Atatrk'n, Tasviri Efkar gazetesi muhabirinin sorusu zerine, bir kar vatan toprann bile Ermeni igaline braklamayacana dair, 17 Ekim 1919 tarihli cevab.
Tasviri Efkar Gazetesinin Sorularna Cevap 17 Ekim 1919 - Avrupaca tekili tasavvur edilen Byk Ermenistan hakknda ne dnyorsunuz? Sizce Ermenistan snr ne olabilir? Mustafa Kemal: Mtareke'nin yapld tarihteki snrmz dahilinde kalan vatan ksmlarndan bir kar topran Ermenistan hkmetine ilhakna millet katiyen raz deildir. Ben de bu meselede phesiz, btn milletin dndnden baka trl dnemem.

ATABE, c. 4, s. 322

Atatrk'n, Ermeni Patrii Zaven Efendi'nin demeci zerine, 21 Ekim 1919 tarihli leri, Tasviri Efkar, Yenign ve radei Milliye gazetelerinde yaymlanan aklamas.
Ermeni Patrii Zaven Efendi'nin Mektubu zerine leri, Tasviri Efkar, Yenign ve radei Milliye Gazetelerinde Yaymlanan Aklama 21 Ekim 1919 Ermeni Patrii Zaven Efendi geenlerde Teologos gazetesinde yaymlad bir mektubunda, birok Ermeni ailelerinin, son milli harekattan korkarak Erzincan, Erzurum, Samsun, zmit ve Adapazar gibi Anadolu havalisinden g etmekte olduklarn ne sryor ve bu ekilde milletin srf milli haklarn mdafaa emeliyle vcuda getirdii birlii, bir Ermeni veya Gayrimslim unsurlar aleyhtarlyla aibedar etmek istiyor. Bunun iin, hakikati bu kere ayrca aklamaya mecburiyet grlmtr. Evvela: Erzincan ve Erzurum havalisinden g eden katiyen hibir Ermeni ailesi yoktur. ... ... Birka zengin aile, kendilerince emin grdkleri bir tarafa hanelerini nakletmiler ise de, bu da, Mtareke'den beri Adana ve havalisinde ve bamsz Ermenistan'daki ounluu temin iin, Ermeni komiteleri ile bizzat Patrikhane'nin teviklerine kaplan ailelerdir.

Anadolu'da genel asayi ve unsurlar arasnda bar ve dostluun ne kadar emin ve memnuniyet verici olduunu, geenlerde Anadolu'yu batan baa dolam olan General Harbord'un riyaseti altndaki Amerika Aratrma Heyeti ile Fransz Temsilcisi Binba Labonne ve keza Amerikal Mr. Brown ve Harbiye Nezareti'nde Fransz irtibat subay Yzba Leatle ve Fransz Fevkalade Komiserlii maiyetinde Meur ve Sivas Jandarma Mntka Mfettii Binba Brunot'nun raporlar tasdik ve ispat eyleyecei zere, Patrik Vekili Zaven Efendi'nin Teologos gazetesinde ne maksatla yaymlad malumunuz bulunan mektubun muhteviyatna lzumundan fazla ehemmiyet atfetmeyi lzumsuz grrz.

Anadolu ve Rumeli Mdafaai Hukuk Cemiyeti Heyeti Temsiliyesi namna Mustafa Kemal

-ATABE, c. 4, s. 352, 353 Atatrk'n Tamim, Telgraf ve Beyannameleri IV. Derleyen: Nimet Arsan. Trk nklap Tarihi Enstits Yayn, Ankara. 1964. s. 108-109.

Atatrk'n, Adana blgesinde, Ermenilerin Franszlar tarafndan silahlandrld ve slamlarla boazlamaya sevk edildikleri ve slam ahali arasnda byk bir heyecan ve galeyan olduu ve bu heyecann Ulukla havalisine kadar yayldna dair, Harbiye Nazr Cemal Paa'ya gnderdii 23 Ekim 1919 tarihli yazs.
Harbiye Nazr Cemal Paa Hazretlerine Amasya, 23 Ekim 1919 Adana dahilinde, Ermenilerin Franszlar tarafndan silahlandrld ve slamlarla boazlamaya sevk edildikleri ve slam ahali arasnda byk bir heyecan ve galeyan olduu ve bu heyecann Ulukla havalisine kadar sirayet ettii, mahallinden gizlice bildirilmektedir. Bir taraftan da Ayntap, Mara'n, ngilizlerin ekilmesi zerine Franszlar tarafndan igal edilmek zere olduundan zlen ve itham olunan ahalinin merkezi hkmete hal ve vaziyetlerinin mdafaas hakknda bir teebbs vaki olmad, serzeni makamnda bildirilmektedir. Ahaliye ona gre tavsiye ve nasihatlerde bulunulmak zere, bu ahvalin cereyan karsnda hkmeti seniyenin tilaf devletlerine kar almaya karar verdii vaziyet hakknda aydnlatlmamz ve Pozant Telgraf Mdr Ermeni olduundan hemen oradan uzaklatrlmasn arz ve istirham eyleriz.

Mustafa Kemal

ATABE, c. 4, s. 365 Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, Gnkur. Basmevi, Ankara, Eyll 1978 Say:77, Belge No: 1695.

Atatrk'n, Osmanl snrlar dnda kurulacak bir Ermeni devleti hakknda, 25 Ekim 1919 tarihli Le Temps gazetesinde yaynlanan cevab.
Le Temps Gazetesinin Sorularna Cevap 25 Ekim 1919

...

- Ermeni meselesi hakknda ne dnyorsunuz? Erzurum ve Van, Bitlis vilayetlerinden pek snrl ekilde bir miktar arazi terkine raz mdrlar? Mustafa Kemal: - Osmanl snr haricinde kurulan bir Ermenistan' memnuniyetle grrz.

...
ATABE, c. 4, s. 384

Atatrk'n, asker korumasnda Kayseri'den Kilikya'ya sevk edilecek olan 800 Ermeni'ye ynelik herhangi bir olumsuz hareketin olmamas iin Harbiye Nazr Cemal Paa'ya gnderdii 1 Kasm 1919 tarihli yazs.
Harbiye Nazr Cemal Paa'ya 1 Kasm 1919

...
2. Sekiz yz Ermeni, asker muhafazasnda Kayseri'den Kilikya'ya kadar naklolaca ve bunlarn igal blgesine asker muhafazasnda sevk olunaca duyulmu olup, bu halin haklarnda bugn trl trl zulmler cereyan eden ve btn Adana Mslman kamuoyuna pek byk kt tesir yapaca muhakkak olduundan, Kayseri Ulukla yoluyla imendiferle sevkinin mnasip olaca dnlmektedir. Keyfiyetin ona gre deitirilmesine devletlerinin yardm ehemmiyetle rica olunur. Heyeti Temsiliye namna Mustafa Kemal

Atatrk'n Btn Eserleri (ATABE) c. 5, Kaynak Yaynlar, 2001, s. 60

Atatrk'n, ngiliz igal kuvvetinin tahliye ettii Mara'a Fransz kuvvetleri girmekte ve oradaki Ermeniler vastasyla Mslman kardelerimize kar bir katliam icra etmekte olduklarna dair, Malatya Anadolu ve Rumeli Mdafaai Hukuk Cemiyeti Heyeti Merkeziyesi'ne gnderdii 1/2 Kasm 1919 tarihli yazs.
Malatya Anadolu ve Rumeli Mdafaai Hukuk Cemiyeti Heyeti Merkeziyesi'ne 1/2Kasm 1919 Mtareke artlarna muhalif olarak ngiliz igal kuvvetinin tahliye ettii Mara'a Fransz kuvvetleri girmekte ve oradaki Ermeniler vastasyla Mslman kardelerimize kar bir katliam icra etmekte olduklar haber alnd. Cemiyetimizin Nizamnamesi dorultusunda haksz igale kar birlikte ve ittifakla mdafaa esas kabul edilmi olduundan, oradan imdat isteyen din kardelerimize kar Malatya'nn mnasip corafyas hasebiyle derhal yardm icras icap ettiinden, Elbistan kazasyla orada toplanan milli kuvvetlere yardm edilerek, Kuvayi

Milliye'nin civar mahallerde takviyesiyle milli mdafaann muvaffakiyetinin temini lazmdr. Mhimmat ve mitralyz buradan yarn sevk edilecektir. Dmann imdat kuvveti almadan nce uzaklatrlmas gereklidir. ... Mustafa Kemal
ATABE, c. 5, s. 63 Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, Gnkur. Basmevi, Ankara, Ocak 1997 Say:103, s. 72-73.

Atatrk'n Mara'taki Ermeni katliamlar ve Fransz hkmeti arasnda, birtakm Ermeni fedaileri bulunduuna dair, Elaziz Mdafaai Hukuk Cemiyeti Heyeti Merkeziyesi'ne gnderdii 3 Kasm 1919 tarihli yazs.
Elaziz Mdafaai Hukuk Cemiyeti Heyeti Merkeziyesi'ne Sivas, 3 Kasm 1919

... Mara'n canhraane imdatlarna mmkn olan maddi yardmlar dahi hzlandrmak icap eder, Fransz hkmeti arasnda, birtakm Ermeni fedaileri dahi mevcuttur.... Anadolu ve Rumeli Mdafaai Hukuk Cemiyeti Heyeti Temsiliyesi namna Mustafa Kemal

ATABE, c. 5, s. 79

Atatrk'n, tilaf devletleri ile Rum ve Ermenilerin ortak ve yardmcs olan baz vatan haini siyasi partilerin Meclisi Mebusan'a girmekten korkarak, Meclis'in srf milli tekilat mensuplarna ait olduuna dair haber yaydklarna dair, 15. Kolordu Komutanl'na gnderdii 4/5 Kasm 1919 tarihli yazs.
15. Kolordu Kumandanl'na Sivas, 4/5 Kasm1919

...
... Osmanl tabiiyetini notalarla reddeden Rum ve Ermeni unsurlarnn isyan vaziyetlerini de bu vaziyete ilave etmek lazm gelir.

...
... tilaf devletleri ile Rum ve Ermenilerin ortak ve yardmclar baz vatan haini siyasi partimizin Meclisi Mebusan'a girmekten korkarak, bunun srf milli tekilat mensuplarna ait olduuna dair haberler yaymalar....

...
Heyeti Temsiliye namna Mustafa Kemal

ATABE, c. 5, s. 94, 95

Atatrk'n, Mara' igal eden Fransz ktalarnn yzde yirmisinin Fransz Cezayirli, geri kalannnsa Osmanl Ermenilerinden meydana gelen fedailerden olutuuna dair, Bursa'da 56. Tmen Kumandanl'na yazd 7 Kasm 1919 tarihli yazs.
Bursa'da 56. Tmen Kumandanl'na Sivas, 7 Kasm 1919 Mara'tan alnan salam malumatta, Mara' igal eden Fransz ktalarnn yzde yirmisi Fransz Cezayirli olup, geri kalan Osmanl Ermenilerinden meydana gelen fedailerdir. Bunlar ehirde namuslu slam kadnlarna taarruz etmekte ve Mslman ahaliye zulm ve ikence yapmaktadr. Dkkanlar btnyle kapal, ahali heyecandadr. ...

...
Heyeti Temsiliye namna Mustafa Kemal

ATABE, c. 5, s. 94, 95

Atatrk'n Krt Teali Cemiyeti'nin Ermeniler lehine altna dair Harput Valilii'ne yazd 8 Kasm 1919 tarihli yazs.
Harput Vali Vekili Servet Beyefendi'ye Sivas, 9 Kasm 1919 ... Krtleri Osmanl camiasndan ayrmak, ngiliz boyunduruuna sevk etmek, neticede Dou Anadolu'muzu Ermenilere inetmeye yol aacak olan Krdistan Teali Cemiyeti gibi zararl bir tekilatn vicdan yerine yabanc paras tayan birka serserinin memleketimize ekmek istedikleri fesat tohumunun Dersim'de reva bulmu olmas znt vericidir. ... Meselenin layk olduu ehemmiyetle nazar dikkate alnarak ayrlk cereyanlara meydan verilmemesi, herkese bilinen vatanperver gayretlerinizden beklenmektedir. Heyeti Temsiliye namna Mustafa Kemal.

ATABE, c. 5, s. 128. Atatrk'n zel Arivinden Semeler IV, s. 151-153

Kilikya'da, Kk Ermenistan tekilinin nlenmesi iin gerekli tedbirlerin alnmasna ynelik, 10 Kasm 1919 tarihli Heyeti Temsiliye karar.
Heyeti Temsiliye Karar

10 Kasm 1919

...
15. Kolordu Kumandan Kazm Karabekir Paa'nn, Franszlarn Kilikya'da yerlemeleri, Urfa, Ayntap, Mara'n igaline ait son icraatlar, Diyarbekir'in hi olmazsa gney ksmlarnn da igali ile bir emrivaki husule getirerek Kk-Ermenistan tekili gayesini hedefledikleri hakkndaki pek isabetli grleri zerine, Kk - Ermenistan tekiline ve Kilikya'nn Franszlar tarafndan tamamen igaline mani olmak iin, mlkiye memurlarnn ve askeriyenin el ele vererek Adana vilayetinde ve bamsz sancaklarda kar koyma vastalarn hazrlamalar ve hazr bulundurmalar btn alakadarlara yazld. Mustafa Kemal (ve imza)
ATABE, c. 5, s. 129 Prof. Dr. Bekir Stk Baykal, Heyet-i Temsiliye Kararlar, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 2. Basm: 1989, s.51.

Atatrk'n, Adana'da oturan Ermenileri bamza musallat eden Fransa'nn hibir vakit dostumuz olamayacana dair, Bursa'da 56. Tmen Kumandan Bekir Sami Beyefendi'ye yazd 10 kasm 1919 tarihli yazs.
Bursa'da 56. Tmen Kumandan Bekir Sami Beyefendi'ye Sivas, 10 Kasm 1919 ... Zatalinize, Yunanllar zmir'den atn diyen Fransz, bunun evvela siyaseten, sonra bizim iin imdilik maddeten mmkn olmadn bildii iin, dalkavukluk ederek, tevecch kazanmak iin sylemitir. Haksz yere Adana'da oturan Ermenileri bamza musallat eden, imdi de Urfa, Ayntap, Mara' igal eden bir devlet, hibir vakit dostumuz deildir. Bugn dostumuz yoktur. Ancak dostumuz, milli birliimiz, tekilatmzdr, efendim. Heyeti Temsiliye namna Mustafa Kemal
ATABE, c. 5, s. 130, 131 Atatrk'n Milli D Politikas (Milli Mcadele Dnemine Ait 100 Belge) 1919-1923, c.1, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara. 1992, s. 107-110. Trk stiklal Harbi, c.II, 2. Ksm, Genelkurmay Basmevi, Ankara, 1964, s. 348.

Adana vilayeti snrnda Ermeni Fransz askeri tarafndan yaplan zulmler dolaysyla alnacak tedbirler hakknda 11 Kasm 1919 tarihli Heyeti Temsiliye karar.
Heyeti Temsiliye Karar 11 Kasm 1919

...
Adana vilayeti snrnda Ermeni Fransz askeri tarafndan yaplan zulmler dolaysyla alnacak tedbirler hakknda 11. Tmen Kumandan Mmtaz ve Kilikya Kumandan Binba Kemal Beylerle irtibat tesis olunmas, Nide Heyeti Merkeziyesi'ne cevaben yazld.

...
Mustafa Kemal (Ve imza)

ATABE, c. 5, s. 133 Prof. Dr. Bekir Stk Baykal, Heyet-i Temsiliye Kararlar, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 2. Basm: 1989, s.52-53.

Atatrk'n Ermenileri maa olarak kullanmak suretiyle Franszlar tarafndan igal edilen Adana, Mara ve Urfa'daki Ermeni olaylar hakknda yaynlad 12 Kasm 1919 tarihli ngilizce bildiri.
Ayntap, Mara ve Urfa'nn gali zerine ngilizce Bildiri 12 Kasm 1919

...
Trkiye'nin blnmesine yol amak dncesi ile Yunanllarn igaline terk edilen Aydn vilayetinde uygulanan katliamlar, bask ve zulmler ve imha politikalar, Ermenileri maa olarak kullanmak suretiyle Franszlar tarafndan igal edilen Adana vilayeti dolaylar ile Mara ve Urfa mevkilerinde uygulananlarla ayndr....

...
ATABE, c. 5, s. 142

Ulukla'nn merli ky civarnda yedi Mslmann, Ermeni Fransz askerleri tarafndan katledildiine dair, 13 Kasm 1919 tarihli Heyeti Temsiliye karar.
Heyeti Temsiliye Karar 13 Kasm 1919 Ulukla'nn merli ky civarnda yedi Mslmann, iftehan civarndaki Ermeni Fransz askerleri tarafndan katli dolaysyla bu gibi hallerin tekrarna meydan verildii takdirde aynen karlna giriileceinin Kilikya Fransz Baadministratrl'ne teblii lzumu Harbiye Nazr Cemal Paa'dan istirham olundu. Mustafa Kemal (ve drt imza)

ATABE, c. 5, s. 146 Prof. Dr. Bekir Stk Baykal, Heyet-i Temsiliye Kararlar, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 2. Basm: 1989, s.54-55.

Ermeni zulmlerini grmek zere milletleraras bir heyetin Adana'ya yollanmas isteinin, Cemal Paa vastasyla merkezi hkmete bildirildiine dair, 16 Kasm 1919 Heyeti Temsiliye karar.
Heyeti Temsiliye Karar 16 Kasm 1919 ... Adana'da Franszlar ve Ermeniler tarafndan yaplan zulmlerin ve tecavzlerin artmasndan dolay

hkmete tesirli tedbirler alnmas ve muktedir bir valinin sratle yollanmas, mmkn olursa Ermeni zulmlerini grmek zere milletleraras bir heyetin Adana'ya yollanmas, merkezi hkmete Cemal Paa vastasyla bildirildi.

...
Mustafa Kemal (ve drt imza)
ATABE, c. 5, s. 170 Prof. Dr. Bekir Stk Baykal, Heyet-i Temsiliye Kararlar, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 2. Basm: 1989, s.57-59.

Atatrk'n Franszlarn igal ettii Mara, Urfa ve Ayntap'taki Ermeni katliamlarna dair, 16 Kasm 1919'da yazd protestoname.
Protestoname 16 Kasm 1919 ... Trkiye'nin taksimine yol bulmak emeliyle Yunanllar'a igal ettirilen Aydn vilayetindeki ktal, bask ve imha fecaatlerinin, imdi de Ermenileri alet eden Franszlarn igal ettii Adana vilayetinde, Mara, Urfa ve Ayntap'ta aynen yaplmas, btn bu siyasi hakszlklara bir ek tekil ediyor....

...
Anadolu ve Rumeli Mdafaa Hukuk Cemiyeti Heyeti Temsiliyesi namna Mustafa Kemal

ATABE, c.5, s. 173 Atatrk'n Tamim, Telgraf ve Beyannameleri IV. Derleyen: Nimet Arsan. Trk nklap Tarihi Enstits Yayn, Ankara. 1964. s. 108-109.

Atatrk'n, Erzurum ve Sivas kongreleri kararlar ile Ermenistan'a bir kar toprak bile terk etmeyecei hakknda rksulu Mahmut Paa'ya gnderdii 17 Kasm 1919 tarihli yazs.
rksulu Mahmut Paa'ya Sivas, 17 Kasm 1919 ... 31 Ekim 191 tarihli Tasviri Efkar gazetesinde "Bosfor" gazetesi yazarlarndan birine vaki beyanat devletlerinde, "Ermenilerin fazla taleplerine hak vermeksizin snrlarda baz dzeltmelerin icrasna raz oluruz" denildiini okuduk. Dou Anadolu'da Ermenistan lehine toprak tavizlerinde bulunulaca vaadini kapsayan bu cmlenin Sulh Komisyonu yelerinden bir devlet ricali tarafndan sarf edilmi bulunmasnn, Dou Anadolu ahalisinin pek hakl olarak son derece teessf ve infialine yok atn beyan eyleriz. Milletin Erzurum ve Sivas kongreleri kararlar ile Ermenistan'a bir kar toprak bile terk etmeyeceini... Anadolu ve Rumeli Mdafaa Hukuk Cemiyeti Heyeti Temsiliyesi namna Mustafa Kemal

ATABE, c.5, s. 195 Kemal Atatrk, Nutuk, c.III. Vesikalar, Trk Devrim Tarihi Enstits, stanbul, 1961, Vesika No:196. s. 1155.

Atatrk'n, 22 Kasm 1919 tarihli Heyeti Temsiliye toplantsnda, Ermenilerle ilgili konumas.
Heyeti Temsiliye Toplant Tutana 22 Kasm 1919 Toplants

...
(stanbul'dan: Suriye ve Mara havalisi hakkndaki telgraf okundu.) Fuat Paa: 4 ve 5 tarihli gazeteler bunu yazmlard. Reis (Mustafa Kemal) Paa: Demek Ermenilerin slamlara fenalk yapabileceklerini itiraf ediyorlar. Kayna neresi? Fransz gazeteleri mi yazd? Yoksa salahiyet sahibi bir diplomat m? Onu anlayalm.

...
ATABE, c. 5, s. 245. Heyet-i Temsiliye Tutanaklar, Haz. Ulu demir, T.T.K. Yayn, Ankara, 1989, s. 83-88.

Atatrk'n, Paris Sulh Konferans'na gitmek zere Suriye'den hareket ederek Heyeti Temsiliye ile fikir alveriinde bulunmak zere Sivas'a urayan Suriye ve Ermenistan Fransz Fevkalade Komiseri Fransuva Jur Piko ile yapt zel grme hakknda, 15. Kolordu Kumandan Kazm Karabekir'e yazd 7 Aralk 1919 tarihli yaz.
15. Kolordu Kumandan Kazm Karabekir'e Sivas, 7 Aralk 1919 Paris Sulh Konferans'na gitmek zere Suriye'den hareket eden ve milli emelleriniz ve taleplerimiz hakknda yakndan malumat hasl etmek ve Heyeti Temsiliye ile fikir alveriinde bulunmak zere Sivas'a urayan Suriye ve Ermenistan Fransz Fevkalade Komiseri Fransuva Jur Piko ile vaki olan zel konumada, milletin kati emellerinin ve taleplerinin Sivas Kongresi Beyannamesi'nde yer ald izah edilerek; Kilikya, Urfa, Mara ve Ayntab'n, Mtarekename hilafna igal ve buralarda Ermeniler tarafndan yaplmakta olan zulmler, Franszlarn Osmanl hkmeti memurlarna reva grdkleri aalayc muamele tarz iddetle protesto olunmu ve bu haksz igallerin bertaraf edilmesini milletin katiyen talep eyledii ve bu maksat urunda btn maddi ve manevi kuvvetlerini sarf etmeye azmetmi olduu bildirilmitir. Ad geen, cevaben: Daha hareketinden evvel Ermeni ktalarnn yeni igal olunan mahallerden ekilmesini emreylediini, Franszlarn, Devleti Aliyenin bamszln tandklarn ve bunun teminini arzu eylediklerini, Adana'da iktisadi menfaat teminine karlk Mara, Ayntap, Urfa havalisi ile beraber Kilikya'nn da Franszlar tarafndan tahliye edilmesinin ve bu konuda Sulh Konferasnda dier devletler igallerinin kaldrlmasna almalarnn muhtemel bulunduu, srf ahsi grleri olmak ve bir gizlilik kayd altnda bulunmak artyla syledi. Ve bizden, Adana'da ve Urfa, Mara, Antep'te, milli tekilatmza eskisi gibi devam etmekle beraber Franszlar aleyhine silahl bir isyan, bir kalkma karlmamasn rica etti. Biz de buna karlk, kendileri ve Ermeniler tarafndan sebebiyet verilmedike slami ahalinin silahl tecavzlerde bulunmamalar vastalarna girieceimizi ve fakat sebebiyet verdikleri halde mesuliyetin kendilerine geri dneceini syledik.... Sz konusu konumadan hasl eylediimiz kanaate gre Franszlar, Dou'da, Trkiye lehinde harekette kendilerini menfaatkar grmektedirler.

...
Heyeti Temsiliye namna

Mustafa Kemal
ATABE, c.5, s. 335

Atatrk'n, Ermeniler veya Franszlar tarafndan sebebiyet verilmedike, silahl tecavzlerde bulunulmamas iin Urfa Mfts Hsn Ef endi'ye yazd 8 Aralk 1919 tarihli yaz.
Urfa Mfts Hsn Efendi'ye Sivas, 8 Aralk 1919 ... Ermeniler veya Franszlar tarafndan sebebiyet verilmedike, tarafnzdan silahl tecavzlerde bulunulmamasn tavsiye eder ve fakat vatan mukadderatnn dayanak noktas olan milli birlii salamlatrmaya ve milli tekilatmz geniletmeye ve takviye etmeye son derece gayretle allmasn ... talep eyleriz ... Anadolu ve Rumeli Mdafaa Hukuk Cemiyeti Heyeti Temsiliyesi namna Mustafa Kemal l
- ATABE, c.5, s. 339 Atatrk'n Tamim, Telgraf ve Beyannameleri IV. Derleyen: Nimet Arsan. Trk nklap Tarihi Enstits Yayn, Ankara. 1964. s. 132-133.

Atatrk'n, Ermenilerin muhtemel katliamlarna kar, byk bir harekete hazr bulunulmas iin Kilikya Mntkas Kuvayi Milliye Kumandan Binba Kemal Bey'e yazd 8 Aralk 1919 tarihli yaz.
Kilikya Mntkas Kuvayi Milliye Kumandan Binba Kemal Bey'e 8 Aralk 1919 ... Silahl bir baskn yapamadnza zlmeyiniz. Zira Fransz Komiseri George Nicola ile yaplan grmemizde, onlar halka zulmetmeyeceklerini ve Ermenileri geri ekeceklerini, biz de buna karlk silahl bir tecavzde bulunmayacamz vaat etmitik. Sizin silahl bir baskn yapamaynz bu bakmdan bir isabet olmutur. Fakat kazanlan frsatlardan istifade ederek tekilat kuvvetlendirip byk bir harekete hazrlanmak gayemiz ve ilkemiz olmaldr.
ATABE, c.5, s. 341 Sadi Borak, Atatrk'n Resmi Yaynlara Girmemi Sylev Deme Yazma ve Syleileri, Kaynak Yaynlar. stanbul, 1997, s. 334.

Atatrk'n, Ermenilerin tecavzleri Franszlar tarafndan nleneceinden kendileri tarafndan bir tecavz olmadka silahl tecavzden kanlmas konusunda, Adana Heyeti Merkeziyesi'ne 12 Aralk 1919 tarihli cevab.
Heyeti Temsiliye Karar 12 Aralk 1919

...

Ermenilerin tecavzleri Franszlar tarafndan nleneceinden kendileri tarafndan bir tecavz olmadka silahl tecavzden kanlmas Adana Heyeti Merkeziyesi'ne cevaben yazld....

...
ATABE, c.5, s. 359 Prof. Dr. Bekir Stk Baykal, Heyet-i Temsiliye Kararlar, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 2. Basm: 1989, s.75-76.

Atatrk'n, Franszlarn, Ermeni etelerini igal blgelerinden geri ekeceklerine dair vaatte bulunmasndan dolay, Mslman ahalinin Ermenilere ynelik silahl bir tecavz yapmamas hakknda Urfa Mutasarrf Ali Rza Bey'e yazd 15 Aralk 1919 tarihli yaz.
Urfa Mutasarrf Ali Rza Bey'e Sivas, 15 Aralk 1919 ... Milli tekilatn takviyesine ihtimam buyurunuz. Franszlar, Mslman ahaliye asla zulm ve bask yapmayacaklarna, Osmanl hkmeti memurlarnn haklarna tecavz eylemeyeceklerine, Ermeni etelerini igal blgelerinden geri ekeceklerine dair vaat vermi olduklarndan, Mslman ahali ve milli tekilat tarafndan silahl bir tecavz vaki olmamaldr. Fakat Franszlar veya Ermeniler sebebiyet verirse, her trl karlk meru ve vatanidir. Bunu ahaliye, ora Heyeti Merkeziyesi'ne bylece anlatrsnz.... Anadolu ve Rumeli Mdafaa Hukuk Cemiyeti Heyeti Temsiliyesi namna Mustafa Kemal
ATABE, c.5, s. 371 Atatrk'n Tamim, Telgraf ve Beyannameleri IV. Derleyen: Nimet Arsan. Trk nklap Tarihi Enstits Yayn, Ankara. 1964. s. 137.

Atatrk'n, Ermenilere ynelik silahl tecavzlerden kanlmasna dair, Konya'da 12. Kolordu Kumandan Fahrettin Efendiye yazd 10 Ocak 1920 tarihli yaz.
Konya'da 12. Kolordu Kumandan Fahrettin Efendiye Ankara, 10 Ocak 1920 Adana Valisi Celal Bey'in, Sivas Kongresi'nin Adana hakkndaki kati kararn bilmediinden.... Aadaki talimatn emin vasta ile ad geene ulatrlmasna... "Kilikya havalisi igali, Mtareke hkmlerine aykr ve tamamen geici bir mahiyettedir. Franszlar, iktisadi menfaatlerini temin etmek artyla tahliye etmeye hazrdrlar. Ermenilere, Mslmanlar aleyhinde zulm yaptrmayacaklarn ve kendileri tarafndan da hkmet haklarna ve milli haysiyetimize tecavz edilmeyeceine sz vermilerdir. Mdafaai Hukuk Cemiyeti tekilatnn alenen devam ve yaylmasna raz olmulardr. Yalnz kendileri tarafndan veya Ermeniler tarafndan sebebiyet verilmedike silahl tecavzlerden vazgememizi rica eylediklerinden, biz de silahl tecavzleri engellemeye alacamz vaat eyledik

...
Anadolu ve Rumeli Mdafaa Hukuk Cemiyeti Heyeti Temsiliyesi namna Mustafa Kemal
Atatrk'n Btn Eserleri (ATABE) c. 6, Kaynak Yaynlar, 2001, s. 92.

Atatrk'n, Kilikya havalisindeki Ermenilere kar hibir tecavzde bulunulmamas hakknda, Sivas'ta 3. Kolordu Kumandan Selahattin Bey, Diyarbekir'de Cevdet Bey ve Everek'te (Develi) Ahz Asker Muamelat Mfettii Kemal Bey'e yazd 11 Ocak 1920 tarihli yazs.
Sivas'ta 3. Kolordu Kumandan Selahattin Beyefendi'ye Diyarbekir'de Cevdet Beyefendi'ye Everek'te (Develi) Ahz Asker Muamelat Mfettii Kemal Bey'e Ankara, 11 Ocak 1920 Adana Valisi Celal Bey'den gizli ve sakl olarak alnan yazda, Mara ve havalisindeki milli harekatn Adana havalisine de yaylmas icap eyledii takdirde, Kilikya havalisindeki Ermenilere kar, hibir tecavzde bulunulmamas ve bilhassa kendilerinin Kuvayi Milliye'ce temin edilmesi elzem olup, aksi halde bizim ile ibirliine eilimli olan Ermenilerin, tamamyla Fransz tarafn tutmalarna sebebiyet verecei ve bu keyfiyetin son derece gizli tutulmas bildirilmektedir. Heyeti Temsiliye namna Mustafa Kemal
ATABE, c.6, s. 97 Harp Tarihi Vesikalar Dergisi, Say 16, Ankara, Haziran 1956

Atatrk'n, Ermeniler tarafndan sebebiyet verilmedike, silahl tecavzde bulunulmamas hakkndaki emrin Adana Valisi Celal Beyefendi'ye ulatrlmasna dair, Konya'da 12. Kolordu Kumandan Fahrettin Bey'e gnderdii 11 Ocak 1920 tarihli yaz.
Konya'da 12. Kolordu Kumandan Fahrettin Beyefendi'ye Ankara, 11 Ocak 1920 Gizli ve zel vasta ile Adana Valisi Celal Beyefendi'ye aadaki cevabn ulatrlmas istirham olunur. Tecavzlerde bulunulmamas hakknda icap edenlere gerekli talimat verildi. Milli tekilatmzn Adana havalisinde yaylmasna ve genilemesine ihtimam buyurmalar herkese bilinen hamiyetlerinden beklenir. Franszlar, kendileri veya Ermeniler tarafndan sebebiyet verilmedike tarafmzdan silahl tecavzlerde bulunulmamasn evvelce istida eylediklerinden, olur verilmi ve o zaman lzumlu talimat da verilmiti. Buna karlk, geici olarak igalleri altnda bulunan Kilikya havalisinde de milli tekilatmzn serbeste ekillenmesine ve genilemesine engel olmayacaklar kendi taraflarndan taahht edilmitir. Buna gre, Osmanl memurlarnn mdahale ve yardm mmkndr. Anadolu ve Rumeli Mdafaai Hukuk Cemiyeti Heyeti Temsiliyesi namna Mustafa Kemal
ATABE, c.6, s. 371 Harp Tarihi Vesikalar Dergisi, Say 16, Ankara, Haziran 1956

Atatrk'n, Ermenileri geri ekerek, slamlar aleyhindeki zulme nihayet vereceklerini syleyen Franszlarn, Ermenilerle birlikte slam halka katliam yaptklarna dair, Harbiye Nazr Cemal Paa'ya yazd 3 Kasm 1920 tarihli yaz.
Harbiye Nazr Cemal Paa'ya

Ankara, 11 Ocak 1920 ... Franszlarn Mara-Islahiye yolu zerindeki erefolu, Glpnar, lolu, Ceceli Sarlar, ekerobas kylerini topla bombardman ederek yaktklar, lolu kyn yz mevcutlu bir mfreze ile basarak yama ve fecayi bir ktle baladklar, Mara'ta yerli Ermenilerden sekiz yz mevcutlu bir ktann klada hazrland, btn Ermeni genlerinin silahlandrlmaya baland, dank Ermeni hanelerinin boaltlarak tekmil Ermenilerin kilisede topland, ukuroba mahallesindeki Camiierif iine bomba atmak zere saklanm olan Ermeni ele geirildii, bu esnada oradan geen Fransz svari neferinin ezan Muhammedi okuyan mezzine iki el silah att, Bababurnu'nda, Franszlarn sekiz yz kadar kuvvetleriyle ahaliyi feci surette katletmekte olduklar bildirilmektedir. Ermenileri geri ekerek, slamlar aleyhindeki zulme nihayet vereceklerini syleyen Franszlarn bu defa birlikte slam halk katliam eyledikleri son derece dikkate deerdir. Bu hal byle devam eyledii takdirde Kuvayi Milliye'nin iddetli ve kati mdahalesi zaruri olacak, genilemesinden hasl olacak mesuliyet tamamen Franszlara ait kalacaktr. Hkmeti seniyenin de kati ve iddetli bir ekilde vaki olan harekat protesto eylemesi ve Urfa, Mara, Ayntap'n tahliyesini talep eylemesi lazmdr. Heyeti Temsiliye namna Mustafa Kemal
ATABE, c.6, s. 99 Harp Tarihi Vesikalar Dergisi, Say 16

Atatrk'n Fransz memurlarnn szlerine ramen, Ermenilerin, Islahiye, Ayntap, Mara, Kilis ve Zeytun taraflarnda devlet memurlaryla slam ahaliye zulm yaptklarna dair, 3. Kolordu Kumandanl'na gnderidi 14 Ocak 1920 tarihli yazs.
3. Kolordu Kumandanl'na Ankara, 14 Ocak 1920 Baz Fransz memurlarnn aldatc olan tatl szlerine ramen, bir hayli zamandan beri, Islahiye, Ayntap, Mara, Kilis ve Zeytun taraflarnda devlet memurlaryla slam ahaliye ziyadesiyle zulm yapmaya balam olduklar ve bu arada birok slam ehit ettikleri, gelen raporlar muhteviyatndan malumu alileri olmutur. Bu hususta, kararlatrlan plan muhteviyatnn sratle tatbiki ile slam ahalinin mitsiz kalmamalarna gayret olunmasn vatani gayretlerinden bekleriz. ...

Heyeti Temsiliye M. Kemal

ATABE, c.6, s. 112 Harp Tarihi Vesikalar Dergisi, Say 17, Ankara, Eyll 1956

Atatrk'n Mondros Mtarekesi'nden sonra Amerika'dan gelen 250 bin Rum ve Ermeni'nin stanbul'a yerletiklerine dair, 15. Kolordu Kumandan Kazm Karabekir'e yazd 15 Ocak 1920 tarihli yazs.
15. Kolordu Kumandan Kazm Karabekir'e Ankara, 15 Ocak 1920 stanbul'da Mtareke'den sonra 250 bin Rum ve Ermeni Amerika'dan gelmi ve yerlemitir....

Heyeti Temsiliye namna Mustafa Kemal

ATABE, c.6, s.121

Atatrk'n, Mara mntkasnda, ahaliye tecavz ve slam ahaliye zulmler yapan Fransz ordusundaki Ermenilerin, Kuvayi Milliye tarafndan bozguna uratldna dair, Kastamonu Valilii'ne ve Mntka Kumandanl'na yazd 21 Ocak 1920 tarihli yazs.
Kastamonu Valilii'ne ve Mntka Kumandanl'na 21 Ocak 1920 Mara mntkasnda, ahaliye tecavz ve slam ahaliye zulmler yapan Fransz ordusundaki Ermenileri, Kuvayi Milliye'miz bozguna uratarak Mara'a ricata mecbur etmi ve 2 katrla bir miktar silah cephane ele geirmilerdir. Dmann 80 l ve 30 yarals vardr. Antep'in 28 kilometre kuzeybatsndaki Araplar Ky'ne gelen bir Fransz mfrezesi, slam ahalinin evlerine girerek sandklar krmaya, eyalar aramaya ve birtakm tecavz ile, Kuvayi Milliye'mizle vaki olan arpma neticesinde, Franszlar maluben Islahiye istikametine ricata mecbur olmulardr. ... Franszlarn son gnlerde, Mara mntkasnda hassaten kylerimize tecavz ve zulmleri tahamml edilmeyecek derecede artmaktadr. Heyeti Temsiliye namna Mustafa Kemal

ATABE, c.6, s.135

Atatrk'n, Adana, Islahiye, Osmaniye, Katma, Antep ve Mara'taki Fransz smrge ve Ermeni askerlerinin saysna ve bu yredeki mcadelelere dair, 24 Ocak 1920 tarihli tamimi.
Tamim 24 Ocak 1920 1. Son alnan malumata gre dmann Adana'da 1170, Toprakkale-Islahiye imendifer hatt zerinde 270, Osmaniye-Adana zerinde 200, Katma'da 300, Kilis'te 600, Antep'te 1200, Mara'ta 1200 kadar Fransz smrge ve Ermeni askeri olmak zere igal kuvvetleri bulunduu anlalmtr.... 2. Franszlarn tahamml edilemez tecavzlerine Mara ve Pazarck ahalisinin mukavemet etmesi zerine, 21 Ocak 1920'de iddetli bir arpma balam ve hala devam etmekte bulunmutur. Bu arpmada fevkalade fedakarlk gsteren vatandalarmz pek ok muvaffakiyetler kazanmlardr. Fransz igal blgesinin teki mahallerinde vatandalarmzn pek ok tecavze uradklar anlalmaktadr.

...
4.... Mara'ta balam olan arpmann tamamyla lehimize neticelenmesi fevkalade mhim olduundan, imdilik 3. Kolordu'nun, Mara'a her hususta yardm etmesini rica ve teki kolordularn da evvelce ayrlan blgelerinde seri ve silahl bir tekilat vcuda getirilmesi iin imdiden oralardaki tekilatn himayesi maksadyla igal blgesine milli mfrezeler gndermelerini ve bu hususta son derece gayret gsterilmesi bilhassa rica olunur.

Anadolu ve Rumeli Mdafaai Hukuk Cemiyeti Heyeti Temsiliyesi namna Mustafa Kemal

ATABE, c.6, s.167, 168

Atatrk'n, Franszlar ve Ermenilerin Mara'ta yaptklar katliam hakkndaki 25 Ocak 1920 tarihli yazs.
Franszlarn ve Ermenilerin Mara'ta Yaptklar Katliam Hakknda 25 Ocak 1920 Mara'ta, Franszlar, Ermeniler, Mslmanlar katliam etmektedirler. Her yerde ahalinin derhal mitingler yaparak stanbul'da Sadaret makamna ve temsilciliklere telgraflarla protesto etmeleri ve insanlk aleminden bu katliama nihayet verilmesini talep eylemeleri tamim olunur. Heyeti Temsiliye namna Mustafa Kemal
ATABE, c.6, s.179

Atatrk'n, Mara'ta, Fransz ve Ermeniler tarafndan Mslmanlarn katliam, insanl dehete drecek ekilde devam ettiine dair, 19 Ocak 1920 tarihli yazs.
Sivas Heyeti Merkeziyesi'ne 29 Ocak 1920 Mara'ta, Fransz ve Ermeniler tarafndan Mslmanlarn katliam, insanl dehete drecek ekilde devam ediyor. Her tarafta derhal mitingler yaplarak merkezi hkmet ve yabanc temsilcilerine, bu zulmlere bir nihayet verilmesi iin mracaat olunmas ve fiilen mdafaa ile megul olan felaketzede Maral dindalarmzn, yaplan teebbslerden dorudan doruya haberdar edilmesi ehemmiyetle rica olunur. Heyeti Temsiliye namna Mustafa Kemal

ATABE, c.6, s.182 Atatrk'n Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, s. 174

Atatrk'n, Franszlarn Kilikya'da Ermenileri silahlandrdklar ve her gn 8-10 Trkn Ermeniler tarafndan kayp edildiine dair, 31 Ocak 1920 tarihli yazs.
Mdafaai Hukuk Cemiyeti Sivas Heyeti Merkeziyesi Riyaseti'ne Sivas, 31 Ocak 1920

...

2. Bugnlerde Kilikya'da Franszlarda tela oald ve evrede ve merkezde Ermenileri silahlandrmakta olduklar ve her gn 8-10 Trkn Ermeniler tarafndan kayp edildii.

...
Heyeti Temsiliye namna Mustafa Kemal
ATABE, c.6, s.193 Atatrk'n Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, s. 177

Atatrk'n, 17 gnden beri Ermenilerin Mara'ta yaptklar katliamlarn devam ettiine dair, 8 ubat 1920 tarihli tamimi.
Tamim 8 ubat 1920 On yedi gnden beri Mara'ta cereyan eden feci ve kanl vakalara nihayet verilmesi hakknda, medeniyet ve insanlk aleminin duyup renmesi iin ykseltilen feryat ve acnn yanklanacak bir yer bulmad, hala bu vahetin devamyla sabit oluyor. Koca bir ehir ihtiyar, gen, kadn ve ocuklaryla, Fransz ve Ermenilerin top, mitralyz, bomba ateleri altnda yanmakta, binlerce dindamz bu vahetin intikam feryad olarak yerlere serilmektedir. Kuatma ve sansr altnda ykselen milletimizin feryadnn, medeni milletler tarafndan nihayet iitileceini mit etmekteyiz. Mara'taki Fransz zulmleri hakknda, Mdafaai Hukuk Cemiyeti'nin btn heyeti merkeziyeleri tarafndan yeniden teebbslerde bulunularak, Milli Meclis reisleriyle, Dersaadet'teki tilaf devletleri temsilcilerine ve Osmanl matbuatna telgraflarla protesto edilerek bu zulmlere bir an evvel nihayet verilmesini ve zulmlere sahne olan Kilikya, Ayntap, Mara, Urfa'dan Fransz kuvvetlerinin derhal ektirilmesi hususunda, medeni milletlerin ve insanln dikkatinin ekilmesini, u aralk msait olan siyasi vaziyetten bu suretle istifade olunmasn tavsiye eyleriz. Heyeti Temsiliye namna Mustafa Kemal

ATABE, c.6, s.224 Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, say:87, ATASE yayn, Ankara-1989

Atatrk'n, Inekler ve Bahe Ermenilerinin, Gller ve Zencirli slam kylerini yamalayp halkn vahi bir ekilde katlettiklerine dair, Sivas Vilayeti'ne ve Sivas Heyeti Merkeziyesi'ne yazd 10/11 ubat 1920 tarihli yaz.
Sivas Vilayeti'ne ve Sivas Heyeti Merkeziyesi'ne 10/11ubat 1920

...
2. Mara dahilinde arpmalar devam ediyor. Islahiye ynnden gelen 500 nefer ve iki sahra topundan ibaret Fransz imdat kuvvetleri 7.2.1920'de Mara'a bir buuk saat mesafede Kuvayi Milliye tarafndan durdurulmu ve arpma devam etmekte bulunmutur.

3. Katma'dan Ayntap'a gelen 60 arabalk bir dman cephane kolu Ayntap'a iki saat mesafede Kuvayi Milli tarafndan durdurulmutur. 4. Adana'da heyecan ve asabiyet ziyadelemitir. Ermeniler, kilise ve mekteplerde sk sk toplanmaktadrlar. nekler ve Bahe Ermenileri, Gller ve Zencirli slam kylerini yamalam ve ahalisini pek vahiyane katliam etmilerdir. Heyeti Temsiliye namna Mustafa Kemal

ATABE, c.6, s.231 Atatrk'n Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, s. 190-191

Atatrk'n, Franszlar ve onlarn kkrtt Ermeniler tarafndan hunharca katliama tabi tutulan Mara'llarn, dman kuvvetleri bozguna urattklarna dair, btn Mdafaai Hukuk Cemiyetlerine gnderdii 12 ubat 1920 tarihli yaz.
Btn Mdafaai Hukuk Cemiyetlerine Ankara, 12 ubat 1920 Bir suretinin kylere kadar yaylmak zere heyeti merkeziyelere verilmesi. 1. Maruz kaldklar zulm ve basklara kar kahramanane silaha sarlan Maral kardalarmz, yirmi gne yakn bir zamandan beri kan ve ateler ierisinde, istilac Franszlarla, onlarn silahlandrd ve musallat ettii hunhar Ermenilerle uramakta idiler. 10/11 gecesi, dman Islahiye istikametinde bozguna uratp firara mecbur ederek, milli mevcudiyetlerini elde etmeye muvaffak olmulardr.

...
Heyeti Temsiliye namna Mustafa Kemal
ATABE, c.6, s. 247 Atatrk'n Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, s. 193

Atatrk'n, Bat medeniyetinin ncs olduunu iddia eden Franszlar ile Ermenilere kar arpan ve zafer kazanan Marallar, btn memleket namna tebrik eden, 12 ubat 1920 tarihli yazs.
Mara Mdafaai Hukuk Cemiyeti'ne Mara Belediye Riyaseti'ne Mara'ta Kuvayi Milliye Kumandan Kl Ali Bey'e 12 ubat 1920 Bat medeniyetinin ncs olduunu iddia eden Franszlarn zulm ve basklarna ve on asrdan beri milletimizin geerli olan fiili hakimiyetinin ortadan kaldrlmasna ve imhasna kar silah mdafaasn kullanmaya mecbur olup, yirmi gne yakn bir zaman zarfnda Ermenilerle birleen dman kuvveti ile her trl mahrumiyetler iinde arpan ve nihayet muvaffak olan kahraman Marallar, btn memleket namna tebrik ve tazize (ereflendirmeye) koarz.

...
Heyeti Temsiliye namna Mustafa Kemal

ATABE, c.6, s.252

Atatrk'n, Ermenilerin Ocak aynda slamlara kar daha ziyade iddet gstermeye ve hunharla baladklarna dair, Mdafaai Hukuk Cemiyeti Sivas Heyeti Merkeziyesi'ne, 12 ubat 1920'de gnderdii yaz.
Mdafaai Hukuk Cemiyeti Sivas Heyeti Merkeziyesi'ne 14 ubat 1920 1. Ermeniler Kanunusani (Ocak) zarfnda slamlara kar daha ziyade iddet gstermeye ve hunharla balamlardr. Zengisur havalisinde, birok slam kylerini imha ve katliam ettikleri, fakat, Halil Paa kumandasndaki Azerbaycan birliklerinin Zengisur'un imdadna gelerek, ehirde Ermenileri mahv ve o havaliyi igal ettikleri ve Ermenilerin 400 l, bir batarya top ve iki makineli tfek terkiyle firar ettikleri haber alnd. 2. Ermenilerin Kars, Gmr vesaire mevkilerden topladklar muhtelif snflardan meydana gelen kuvvetlerle ldr havalisindeki slam ahalinin silahn toplamak vesilesiyle ktlk icrasna balamlarsa da, slamlarn iddetli mukavemetleri neticesinde muvaffakiyetle pskrtlmler ve slamlar tamamen galip gelmilerdir. 3. Ermeniler, Akbaba, Zarat havalisinde de ayn ekilde hareket icraya teebbs etmilerse de, uradklar son malubiyet zerine devama cesaret edememilerdir. Bu suretle ldr, Akbaba ve Zarat slam ahalisi ierisine, imdiye kadar olduu gibi, hibir Ermeni girememi ve Ermeni hakimiyeti buralardan uzak kalmtr.

...
Heyeti Temsiliye namna Mustafa Kemal
ATABE, c.6, s. 258 Atatrk'n Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, s. 200-201

Atatrk'n, medeniyet maskesine gizlenen Franszlar ve onlarn ncs olan Ermenilerin, Urfa ve havalisinde slam ahali hakknda zalimane katliamlara baladklarna dair, Mdafaai Hukuk Cemiyeti Sivas Heyeti Merkeziyesi Riyaseti'ne gnderdii 14 ubat 1920 tarihli yazs.
Mdafaai Hukuk Cemiyeti Sivas Heyeti Merkeziyesi Riyaseti'ne Sivas, 14 ubat 1920 Mara'taki kardelerimizin masum kan, henz feci bir ekilde aktlmakta devam ederken, medeniyet maskesine gizlenen Franszlar ve onlarn ncs olan Ermeniler, Urfa ve havalisinde slam ahali hakknda zalimane katliamlara balamlardr.

...
Heyeti Temsiliye namna Mustafa Kemal

ATABE, c.6, s.264 Atatrk'n Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, s. 200-201

Atatrk'n, Gney igal blgelerindeki Fransz kuvvetleri tarafndan silahlandrlan Ermenilerin, bulunduklar mahallerdeki slamlara katl ve imha siyaseti yoluna girdiklerine dair, Harbiye Nazr Fevzi Paa'ya gnderdii, 20 ubat 1920 tarihli yazs.
Harbiye Nazr Fevzi Paa Hazretleri'ne Ankara, 20 ubat 1920 ... Gney igal blgelerindeki Fransz kuvvetleri tarafndan silahlandrlan Ermeniler, Fransz himayesinden cret alarak bulunduklar mahallerdeki slamlara musallat olmakta ve intikam fikriyle her tarafta merhametsiz bir ekilde katl ve imha siyaseti yoluna girmektedirler. Mara feci hadisesi bu sebepten ortaya km ve General Keret'in Fransz kuvvetleriyle birleen Ermeniler top ve mitralyzlerle Mara gibi eski bir slam beldesini yerle bir etmiler ve binlerce aciz ve masum valide ve ocuklar kahr ve imha eylemilerdir. Tarihte emsali grlmemi olan bu vahetin faili Ermeniler olup, Mslmanlar ancak namus ve hayatlarn muhafaza kaydyla mukavemet ve mdafaada bulunmulardr. Yirmi gn devam eden Mara katliamnda Mslmanlarla birlikte ehirde kalan Amerikallarn bu hadise hakknda Amiral Bristol'a ektikleri telgraf, facia sebeplerini, tekzip edilemez bir ekilde tayin etmektedir. General Keret'in geri ekilmesiyle neticelenen bu muharebelerden sonra Kuvayi Milliye'ye teslimiyet arz eden muharip Ermeni kuvvetlerine kar hibir ceza tatbik etmeyip bilakis onlar efkatli sinesine ve himayesine alan milletimizin alinecepln Mara Ermenileri de minnet ve kran ile teyit etmektedirler. u halde Ermenilerin intikam fikri ve tecavzleri neticesi meydana gelmi baz vakalar var ise, bunlarn mesuliyeti milletimize deil bizzat Ermeni milletine ve onun tahrikilerine ait olmak lazm gelir. Adana vilayeti dahilinde Mslmanlarn Franszlar tarafndan tepeden trnaa kadar silahlandrlan Ermeni snglerinin tehdidi altnda her dakika katliama maruz bir vaziyette kalmalar asabiyetimizin derecesini izaha kafidir zannederiz.

...
Heyeti Temsiliye namna Mustafa Kemal

Atatrk'n, hibir yerde Ermeni ktali (krm) yaplmad ve Trklerin sebepsiz hibir yerde hibir yabanc unsura mtecaviz olmadna dair, Harbiye Nazr Fevzi Paa'ya gnderdii, 22 ubat 1920 tarihli yazs.
Harbiye Nazr Fevzi Paa Hazretleri'ne 22 ubat 1920 ... ngiliz siyasi temsilcisinin talep ettii hususlar Ermeni ktaliyle (krm, soykrm) Yunanllar da dahil olduu halde tilaf kuvvetlerine kar tarafmzdan yaplan harekatn hemen tatilinden ibarettir. Hibir yerde Ermeni ktali (krm) yaplmakta deildir. Mara hadisesinden bahsedilmek murat ediliyorsa, orada Fransz askerleriyle beraber milletimize taarruz eden Ermeniler katledilmi olmayp, bilakis Fransz askeri kendilerini terk edip ekildikten sonra slamlar tarafndan himaye ve efkate mazhar olmulardr.... Urfa'da dahi Franszlarn mevcut btn Ermenileri tfek ve mitralyzlerle tehiz ederek slamlara kar vaziyet aldrmasndan doan hadisenin bertaraf edilmesi, bizim deil Franszlarn elindedir. Hakikat olarak arz ederim ki; milletimiz sebepsiz hibir yerde hibir yabanc unsura mtecaviz deildir.

...

Heyeti Temsiliye namna Mustafa Kemal

ATABE, c.6, s.291

Atatrk'n, Kozan'da birok Trkn kiliseye doldurulduuna Feke ilesinin 80 Ermeni tarafndan sarldna ayrca Saimbeyli'ye az zamanda takviye yetitirilmedii takdirde Trklerin sonunun fena olacana dair, 3. Kolordu Komutanl'na gnderdii 2 Mart 1920 tarihli yazs.
Sivas'ta 3. Kolordu Kumandanl'na 2 Mart 1920 Kozan'da birok Trklerin kiliseye doldurulduunun tesbit edildii, Feke ilesinin 80 Ermeni tarafndan sarld bildiriliyor, ayrca Saimbeyli'ye az zamanda takviye yetitirilmedii takdirde Trklerin sonunun fena olaca, bu sebeple genel tedbirlerin acele olarak alnmas ve Saimbeyli civarnda Ermeniler stn olduundan Aziziye'den (Pnarba) sratle tertiplenecek bir milli mfrezenin bu blgeye gnderilmesi ve buradaki ktalarn da milli kyafetle olaylara itirak ettirilmesi isteniyor ve Binba Kenan Bey'in (Kozanolu Doan Bey) derhal Develi'ye hareket ederek bu ileri dzenlemesi ve ayn zamanda bu hareketler srasnda yama vesaire yaplmamas ve silahl olmayan Ermenilere hibir sebeple taarruz edilmemesi.... Mustafa Kemal

ATABE, c.6, s.348 Trk stiklal Harbi Gney Cephesi, Gnkur. Basmevi, 1966, s.184

Atatrk'n, 10 Mart'ta geni bir harekete balanarak, Sis (Kozan) ve Hacn (Saimbeyli) gibi Ermenilerce saldrya urayan dindalarmz kurtarmak ve slam halkn rgtn glendirmek, saldrya gemesini salamak gerektiine dair, Komutanlara gnderdii 2 Mart 1920 tarihli yazs.
Komutanlara Ankara, 2 Mart 1920 1. Feke, yerli Ulusal Kuvvetleri'nin zverili almalar zerine kuatmadan kurtarlmtr. Hacn (Saimbeyli) ve Sis (Kozan) ileleri ile Feke ilesi slam halk Fransz askeri ynetimi ile balantsn kesmitir. 2. Harekete her yandan 10 Mart'ta balanmaldr. Bu hareketten beklenilen ama; Sis (Kozan) ve Hacn (Saimbeyli) gibi Ermenilerce saldrya urayan dindalarmz kurtarmak ve Pozant-Islahiye demiryolunun kuzeyindeki baka bir blge gibi saldrya urayan slam halknn rgtn glendirmek, saldrya gemesini salamak olmaldr. Saldrgan olmayan dman kuvvetlerine kesinlikle saldrmamay, hareketin yerel ve ulusal kuvvetlerle yapldn ve zellikle Ermenilerin slamlara soykrm yaptklarn da gstermek yararldr.

...
5. Hacn (Saimbeyli) evresinde Ermenilerin ok gl olduu anlaldndan, nc Kolordu'ca Hacn'a (Saimbeyli) gnderilmesi gereken mfrezelerin zamannda harekete geirilmesini nc Kolordu'dan rica ederim.

6. Bu emir 20'nci Kolordu Komutanlna, 11 nci Tmen Komutanlna, Binba Kemal Bey'e ve nc Kolordu Komutanlna bildirilmitir. Heyeti Temsiliye namna Mustafa Kemal
Atatrk'n Kurtulu Sava Yazmalar, c. II, s. 2, 3 Trk stiklal Harbi Gney Cephesi, Gnkur. Basmevi, 1966, s.187

Atatrk'n, Franszlar tarafndan silahlandrlan Ermenilerin Kilikya'da slam ahaliye fiilen saldrdklarna dair, Sivas Mdafaai Hukuk Cemiyeti'ne gnderdii 3 Mart 1920 tarihli yaz.
Sivas Mdafaai Hukuk Cemiyeti'ne 3 Mart 1920 Kilikya'da Ermeniler, Franszlar tarafndan silahlandrlmakta ve slam ahaliye fiilen musallat edilmektedir. Kozan'da birok Mslmanlar kiliseye doldurduklar, akbetlerinin mehul bulunduu ve birok namusa tecavz edildii ve Feke kazasnn Ermeniler tarafndan kuatld, telgraf tellerinin kesildii ve slam ahalinin igal blgesi haricine koarak imdat niyaz eyledikleri, akbetlerinin vehametinden btn slam ahalinin galeyan ve heyecanda bulunduu, mahallinden bildirilmitir. Bunlar karsnda vukuu tabii olan nefsi mdafaadan dolay ortaya kacak mesuliyetin nereye ait olduu imdiden anlalmak zere, icap edenlerin vaziyet hakknda aydnlatlmas rica olunur. Mustafa Kemal

ATABE, c.6, s. 350 Atatrk'n Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, s. 237

Atatrk'n, Avrupa'da olumsuz akmlar dourmay karlar gerei grenler tarafndan Anadolu'da yeniden 20,000 Ermenin ldrld hakknda ok iren ve kesinlikle gerek d haberler uydurulduuna dair, Amiral Bristol'e ve tilaf temsilcilerine gnderdii, 7 Mart 1920 tarihli bildirisi.
Yeni Ermeni Krm'nn Yalanlanmas stanbul'da tilaf Temsilcilerine, Amiral Sayn Bristol'e Ankara, 7 Mart 1920 1. Mondros Atekesi'nin imzasndan beri kesin barn yaplmasn bekleyen ulusumuz, lkenin elde kalan ksmlarndan en nemli paralarn eitli bahanelerle Anlama devletleri tarafndan igalini grmekle ac duymaktadr. Bu durumun bar konferansnn adil kararlaryla deitirilmesi, hukuki isteklerimiz iinde hakka uygun bir biime dntrleceini mit etmek isterken, bar kararlarmzn olanak lsnde kt esaslar iinde dzenlenmesi iin Avrupa'da olumsuz akmlar dourmay karlar gerei grenler tarafndan Anadolu'da yeniden 20,000 Ermenin ldrld hakknda ok iren ve kesinlikle gerek d haberler uyduruldu. Btn Anadolu'da tilaf Devletlerine ve Amerika hkmetine mensup eitli kiiler ve haber alma kaynaklar bulunduu iin sz geen haberlerin yabanc kaynaklarca inanlmaya deer grlmeyeceini ummu ve kesinlikle yaplmam olan byle uydurma bir krmn yalanlanmasn bile gereksiz saymtk.

Fakat bugn gerek gidiata ait bilgi edinmi olmalar gereken nemli yabanc ahslarn da grme yerlerinde bu yalanc haberlere inandklarn ve hatta ayn sebeple biran nce bir karara balanmasn lkemiz iin hayati bir mesele saydmz barmzn geri braklacan byk aknlk ve zntyle gryor ve ileri srlen zc olaylarn olmadn kesinlikle bildirmeye sratle girimi bulunuyoruz. 2. Mara, Urfa ve dolaylarndaki arpmalar srasnda Trklerden, Franszlardan ve Fransz askeri arasnda bulunan Ermenilerden ve Mara merkez kasabas iinde yaplan arpmalar srasnda ise iki taraf silahlarnn etkisiyle eitli unsurlara mensup halktan kayplar verildii herkese bilinmektedir. Ancak bu, bir Ermeni Krm deil, Kilikya ve yresine dardan getirilen ve yerli halktan silahlandrlan Ermeni askerlerinin kesinlikle sabrla karlanmas imkansz bulunan saldrlar ve igal kuvvetlerinin sebepsiz yere srekli olarak igal sahasn geniletmesi ve zellikle igal kuvvetleri komutanlarnn hrsl Ermeni askerinin slam Halk aleyhinde uyguladklar saldrlar ve yolsuzluklara gz yummalar sonucunda yerli halkn comas ve kar koymasyla meydana gelen arpmalarn doal bir sonucudur. unu da eklemek gerektir ki, Kilikya ve dolaylarndaki igal kuvvetlerine komuta eden kiiler Ermenileri silahlandrarak grevlendirmese ve korumasayd ve yerli halkn unsurlar hakknda adalet ve eitlie uygun bir ynetim uygulasayd ve zellikle mtarekenin yapld srada ngilizlerdeyken deitirilerek igal olunan topraklarn sebepsiz ve srekli olarak geniletilmesinden saknlsayd, taraflardan birok insanlarn kaybn douran acnmaya deer arpmalar hibir zaman olmayacakt. 3. te Anadolu'da Ermenilerin ldrldne dair uydurulan yalanlarn gerek nitelii bundan meydana gelmi olup ldrldklerinden szedilen Mara halk adna Ermeni delegeleri ve ileri gelenleri tarafndan tilaf Devletleri yetkili delegelerine yaplan yazl mracaatlar dahi bu gerei tmyle dorular. zmir'de yapld gibi bir uydurma Ermeni krm meselesi ve tm dnyay aldatmak iin yaratlan bu kin ve hrs rn propagandalarn nitelii hakknda uygarlk ve insanlk dnyasnn bir kere daha aydnlatlmas ve bu suretle hakszla uram Trk ulusunun iren ve alaka bir sulamadan arndrlmas iin Anlama Devletleriyle Amerika hkmetinin adalet severlik duygularna bavururuz. Mustafa Kemal Bilgi iin stanbul Merkez Kurulu ve Kolordulara yazlacak. Bu ifre sureti stanbul'da gazetelere, Gazeteciler Cemiyetine, Hakimiyeti Milliyeye, il gazetelerine.

Atatrk Haftas Armaan, Gnkur. ATASE Bakanl, 1982, Belge 2

Atatrk'n, Kozan, Hain (Saimbeyli), Feke gibi blgelerde fiilen kendisini gstermi olan Ermeni mezaliminin bir an nce sndrlmesi gerektiine dair, 3, 12, 20, 13 nc Kolordu Komutanlklarna gnderdii, 9 Mart 1920 tarihli emri.
3, 12, 20, 13 nc Kolordu Komutanlklarna Bilgi iin 15 ve 14 nc Kolordu Komutanlklarna, Refet Bey'e 9 Mart 1920 Fransz igal blgesinde oluan duruma gre milli harekat ve kurulularn aadaki biimde ynetilmesi uygun grlmektedir: 1. Bugn Kozan, Hain (Saimbeyli), Feke gibi blgelerde fiilen kendisini gstermi olan Ermeni mezaliminin bir an nce sndrlmesi gereklidir. Yalnz u aralk her trl islam hareketlerini Ermeni krm biiminde

gstermek istenildii anlaldndan harekatn her halde bu gibi yanl sylentilere ve sulamalara yer brakmayacak ekilde idaresi, 2. Fransz birlikleriyle Ermeni etelerinin taarruz ve tecavzlerine uramayan ksmlarda sebepsiz arpmalara yer verilmemesi ve yalnz bu tr yerlerde milli mfrezelerin varlndan yararlanlarak tekilatn sratle olumasna allmas, 3. nce Cerablus'a gelii haber alnan Fransz kuvvetlerinden snftan oluan bir mfrezenin Birecik'e gelerek ehri topa tuttuu ve geici hkmet kurarak oraya bir Fransz mfrezesi braktktan sonra Urfa'ya doru hareket ettii anlalmtr. Bu gibi durumlara urayacak olan yerlerde milli emellerin sonuna kadar savunulmasn salayacak etkili tedbirlerin alnmas gereklidir. 4. Mersin Sancanda Emin Arslan Bey harekatnn daha Douya doru uzatlmasna imdilik, gerek kalmadndan durdurulmas. Ancak kuvvetlerin datlmamas, bu kuvvetlere dayanarak igal blgesine doru kurulularn glendirilmesi ve Franszlarn Batya doru genilemelerine yer vermeyecek biimde tertibat alnmas uygun olur. 5. gal blgesinin ayrm gzetmeksizin, btn ksmlarnda milli kurulularn glendirilmesi ve gerekli grlen yerlerin, ilgi ekmeyecek biimde korunmas gerekir. Ve bugn igal sahasnn yeni saldrlara kar gl bulunduu duygusunun verilmesi pek nemlidir. 6. 3, 12, 20 nci Kolordulara ve bilgi iin 14 ve 15 nci Kolordularla Refet Bey'e yazlmtr. Mustafa Kemal

Atatrk zel Arivinden Semeler, T.C. Kltr Bakanl, Ankara-1981, s. 134-135.

Atatrk'n, Kars'a bal 40 kyn tamamen yok edildii ve 2 bin mslmann Ermeniler tarafndan katledildiine dair, eitli devletlere gnderdii 22 Mart 1920 tarihli protesto telgraf.
Ermeni Zulm zerine Devletlere Gnderilen Protesto Telgraf 22 Mart 1920 Tohumluk istemek, vergi koymak, silah toplamak gibi bahanelerle teden beri Ermeni zulm ve ikencesine maruz kalan ark hududumuz haricindeki ahalii slamiye son ubat ay zarfnda Ermeni tmen kumandanlar tarafndan sevk ve idare edilen sunufu muhtelifeden mrekkep mteaddit mfrezelerin taarruzlar karsnda bir ok kurban vermi ve Kars vilayetine tabi ldr, Zarad, uragel, Akbaba kazalarnda isimleri belli krk slam ky kamilen tahrip ve imha olunmutur. Bu kylerin biare halkndan iki binden ziyade slam mfusu pek feci bir surette katl olunmutur. Ve katliama urayan slamlarn eyas Kars pazarlarnda alenen satlmtr. Hemen her gn kemali teessrle haber almakta olduumuz Ermeni zulm ve katliamna yeni bir ilave olmak zere Orduabad, Ahur, Civa, Ciyusi, Vedi mntakalarndaki ahalii islamiyeye kar Ermeniler 19 Marttan itibaren taarruza balamlardr. Ayrca Oltu havalisine kar da yeni bir taarruza hazrlandklar inanlr ekilde haber alnmtr. Bu harekat kemali iddetle protesto ettiimizin ve bu tecavzlerin n alnmazsa cihann pek byk faciann oluumuna ahid olacann mensup olduunuz hkmete sr'atle ulatrlmasn rica eder ve sayglar sunarz.. Anadolu ve Rumeli Mdafaa Hukuk Cemiyeti Heyeti Temsiliyesi namna Mustafa Kemal

Atatrk'n Tamim, Telgraf ve Beyannameleri; Der. Nimet Arsan, Trk nklap Tarihi Enstits Yayn, 1961, s. 268, 269.

M. Kemal'in; Milli Mcadele aleyhine olan baz gazetelerle tm Ermenice gazetelerin Anadolu'ya sokulmasn yasaklayan bildirisi, 23 Mart 1920
Kolordulara Refet Beyefendi'ye Ankara, 23 Mart 1920 Btn vilayetlere ve bamsz livalara, milli mukadderatmzn katiyet kazanaca bu zamanda memleketteki fikirlerin ahenginin iddetlenerek muhafazasn temin iin milli emeller aleyhinde propaganda yapan Peyam Sabah, Serbesti, Alemdar, Bosfor, Entanet gazeteleriyle, ayn mahiyette olan btn Rumca ve Ermenice gazetelerin Anadolu'ya sokulmamas mnasip grlmtr. Postahanelerde sansr vazifesine memur edilenler tarafndan bu hususun temin ettirilmesini arz eyleriz. Heyeti Temsiliye namna Mustafa Kemal

Ycel zkaya, Milli Mcadele'de Atatrk ve Basn (1919-1921), Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1989, s.30.

Lord Curzon'un Avam Kamarasnda Ermeniler hakkndaki olumsuz beyanna dair 27 Mart 1920 tarihli haber alma raporu.
Haber Alma Raporu 27 Mart 1920 Lord Curzon'un Ermeniler hakkndaki beyanat... Sivas Vilayetine ve Heyeti Merkeziyeye gnderilen telgraf.

...
13 Mart tarihli Temsp gazetesinde Lord Curzon Avam Kamarasnda irad ettii nutukta Ermenilere dair demitir ki: Bana yle geliyor ki siz Ermenileri sekiz yanda pek temiz ve masum bir kz gibi zannediyorsunuz. Bunda pek yanlyorsunuz. Zira Ermeniler bilhassa son harekat vahiyaneleri ile ne derecelere kadar hunhar bir millet olduklarn bizzat kendileri ispat eylemilerdir.

...
Heyeti Temsiliye namna Mustafa Kemal

Atatrk'n Tamim, Telgraf, s. 274, 275

M. Kemal'in; Ermeniler tarafndan Avrupa'da yaplan propagandalarn tamamen uydurma olduunun svire tarafndan bir beyanname ile aklandn bildirmesi, 28 Mart 1920

Mdafaai Vatan Kadnlar Cemiyetine Ankara, 28 Mart 1920 ... 3. svire Mdafaai Hukuk Cemiyeti, son olarak Anadolu'da ortaya kan vakalar mnasebetiyle, Ermeniler tarafndan Avrupa mahfillerinde icra edilen propagandalarn tamamen uydurma olduu hakknda yeni bir beyanname yaymlayarak anlan vakalarn hakikatini izah etmitir. ... Heyeti Temsiliye namna Mustafa Kemal

Atatrk'n Tamim, Telgraf ve Beyannameleri IV, Hazrlayan: Nimet Arsan, Trk nklap Tarihi Enstits Yayn, Ankara, 1964, s. 279-280; Bekir Stk Baykal, Milli Mcadele'de Anadolu Kadnlar Mdafaa-i Vatan Cemiyeti, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1986, s.16 .

Atatrk'n, Ermenilerin Mara, Urfa ve Adana blgesindeki katliamlarna dair bilgilerin talyan Ajans aracl ile yaymlanmasna araclk etmesi iin Refet Bey'e gnderdii 31 Mart 1920 tarihli yazs.
Refet Beyefendi'ye Ankara, 31 Mart 1920

Aadaki bildirinin talyan Ajans aracl ile yaymlanmasna araclk buyrulmas rica olunur. Adana'nn genel durumu gnden gne ktleiyor. Franszlar Mara ve Urfa'da yaptklarn Adana'da da yaparak Ermenileri silahlandryorlar. Bunlar slam halkna saldryor. Kozan evresinde slam halkndan toplanan silahlar ve hayvanlar saldrgan Ermenilere veriliyor. Kozan evresindeki Hamam, Kurtolu iftlii, olak Hasan, Yassal, Mehmet Aa ve Kabasakal kyleri Ermeni jandarma ve gnlllerince btn olarak yaklmtr. Bu kylerden kaarak kurtulabilen halktan 750 kii Ceyhan ve 1500 kii Karsant dolaylarna gmlerdir. Buak yaknlarnda birka kyn daha yakld da haber alnmtr. Yalar elverili olan Ermenilerin silahlandrlmasna karn, bir tek slam jandarma bile yaplmyor. zellikle Kozan evresinde bulunan Fransz Binbas Tayarda'nn (Taillardat) yaptrd ve yaplmasna gz yumduu ackl olaylarn anlatlmas olanakszdr. Adana'daki Trk memurlar bu kt durumlar iinde grevlerini srdrmeye olanak grmediklerinden blk prk grevlerinden ekiliyorlar. stanbul igal altnda bulunduundan yeni memur atanamayacak, atansa bile grevlerini yapmaya olanak bulamayacaklardr. Bunun sonunda, Kilikya gal Kuvvetleri, gerekte basklar ve etkileri altnda Osmanl memurlarnn yokluundan yararlanmak frsatn karmayacaklardr. Kilikya'da ve evresindeki igal blgelerinde Franszlarn yaratt durum, Trkler ve Ermeniler arasnda karlkl olarak bir alma duygusunu beslemek ve bunun sonucunda da, igalin kaldrlmas ile birlikte yerli halkn birbirlerini boazlayacaklarn dnyaya yayarak amalarna varmaktr. Heyeti Temsiliye adna Mustafa Kemal

Atatrk'n Kurtulu Sava Yazmalar, c. II, s. 80

M. Kemal'in, ukurova blgesinde Fransz ve Ermeniler'e kar arpan kuvvetlere, 10 Mart 1920'de her yandan harekete balamalar emri, Mart 1920
TAMM Mart 1920 1. Feke, mahalli Kuvayi Milliye'nin fedakarl zerine kuatlmakszn kurtarlmtr. Hain (aimbeyli) ve Sis (Kozan) kazalar ile Feke kazas ahalisi Fransz ynetimi ile irtibatn kesmitir. 2. Harekete her taraftan 10 Mart'ta balanmaldr. Bu hareketten beklenilen gaye Kozan ve Hain gibi Ermenilerce taarruza urayan dindalarmz kurtarmak ve Pozant-Islahiye imendiferinin kuzeyindeki dier blgeler gibi taarruza urayan slam ahalinin tekilatn kuvvetlendirmek ve taarruza geirmek olmaldr. Saldrgan olmayan dman kuvvetlerine kesinlikle taarruz etmemeyi, hareketin mahalli ve milli kuvvetlerle yapldn ve bilhassa Ermenilerin slamlara kymlar yaptn harice gstermek ok faydaldr. 3. Nide blgesinden gnderilen mfrezeler imdiye dek kararlatrld gibi Karaisal blgesine geeceklerdir. Yahyal'da nizamiye bl ile milli mfrezeler, Binba Kemal Bey'in dzenledii gibi Kozan havalisine hareket edeceklerdir. Develi'ye gelecek olan cebel takm dorudan doruya Kemal Bey kumandasnda Hain blgesine hareket edecektir. Andrn'daki Mlazm Osman Bey, Kemal Bey'in direktifine uyarak Kozan'a hareket etmelidir. 4. gal blgesi dahilindeki hareketler Bnb. Kemal Bey'in dzenlemelerine bilhassa (...) Feke'nin kurtarlmas zerine Develihisar'daki iki nizamiye bln Yahyal'ya gelerek Yahyal'da kalmas gerekir. Hareketin (...) yaplmas ve Hain, Feke, Kozan havalisinde yaplan durum hakknda sk sk malumat verilmelidir. 5. Hain evresinde Ermenilerin oka kuvvetli olduu bilindiinden, 3. Kolordu'ca Hain'e gnderilmesi icap eden mfrezelerin zamannda harekete geirilmesini 3. Kolordu'dan rica ederim. 6. Bu tamim 20. Kolordu Kumandanl'na ve 11. Frka Kumandanl'na, Binba Kemal Bey'e ve 3. Kolordu Kumandanl'na bildirilmitir. Heyeti Temsiliye namna Mustafa Kemal

Faruk Ylmaz, Kurtulu Sava ve Sonrasnda Nide, Hamle Yaynlar, Nide, 1998, s.65-66

Atatrk'n, esir edilen dman askerlerinin hayatlarnn korunmasna olaanst zen gsterilmesi ve esirlerin hastalk sebebiyle bile olsun elimizde lmelerinin dini ve milli ahlakmza uygun dmediine dair, Kolordu komutanlklarna yazd 13 Nisan 1920 tarihli emri.
Kolordulara 56 ve 61 nci Tmen Komutanlklarna Albay Refet'e 13 Nisan 1920

Gerek Askeri Birlikler ve gerekse milli kuvvetler tarafndan esir edilen dman askerinin hayatlarnn korunmasna olaanst zen gsterilmesi istenir. Milletimizin fertlerine en ar saldrlarda buluna katiller bile esir edildii zaman c alma duygusuna kaplmayarak hayatlarnn korunmasn nasl olursa olsun salamalarn btn amirlerden diler; esirlerin hastalk sebebiyle bile olsun elimizde lmeleri dini ve milli ahlakmza uygun dmedikten baka vatani karlarmz da gerek biimde yaralar. Btn birliklere ve Kuvay Milliye tekilatna bu tlerimizin hakkyla bildirilmesini rica ederiz. Heyeti Temsiliye adna Mustafa Kemal

Atatrk zel Arivinden Semeler, T.C. Kltr Bakanl, Ankara-1981, s. 125

Atatrk'n, 24 nisan 1920 Meclis Gizli Oturumu'nda yapt konumann Ermenilerle ilgili blmleri.
24 Nisan 1920 Meclis Gizli Oturum Konumas

...
Ermenilere gelince: Ermeniler btn dnyann fevkalade desteini alm bir vaziyette bulunuyorlar. Siyasi emellerinin tecellisi iin nasl altklar malumdur. Fakat bugnk vaziyetler, bizimle temaslarna ynelik arzedebileceim noktalar unlardr: Ermeniler, Erivan Ermeni Hkmeti mntkas dahilinde ahali-i slamiyeyi imha etmekle meguldr. Biz; ngilizleri, Amerikallar aleyhimizde tahrik etmemek ve her naslsa Harb-i Umumi'de yaplm olan vakann tekrar ve devamna dair hibir zan ve phe vermemek iin bir mntaka-i malume dahilinde bulunan ahali-i slamiyenin hududumuzu gemek suretiyle alenen yardmlarna dahi seirtmekte tereddt ettik. Fakat oradaki ahali-i slamiye her taraftan hamisiz kalnca bittabi kendi hayat ve namuslarn yine kendiliklerinden muhafaza ve mdafaada tereddt etmediler. Bu cihetle bidayetten bugne kadar Erivan Hkmeti mntakas dahilinde muharebe ve atma devam edegelmektedir. Ve btn atmalar neticesinde bittabi dindalarmz fevkalada mutazarrr olmakla beraber namus ve haysiyetlerini de muhafaza etmekten geri durmuyorlar.

...
... Franszlarla da temaslar olmutur. Bilhassa, Suriye'de fevkalade mmessil bulunan Picot namnda bir zat Sivas'a kadar geldi.... Bu zatla grtmz esas noktalar hatrmda kaldna gre unlard: ... Ak syledii ey, Suriye'yi mstemleke yapmak iin istemiyorlard ve fakat Kilikya da dahil olmak zere (...) ve bizim mevcudiyetimiz, umumi olan mevcudiyetimizin kurtarlmas iin Kilikya meselesi iin anlamaktan ibaretti. Bu imkan derecesini de u tarzda tespit etti: En nihayet Kilikya'y tahliye edeceini, yalnz, orada bize iktisadi (sahada) emniyet baholacak bir vaziyet kabul edersiniz. Biz kendisiyle grtmz zaman bizim iin bir Kilikya, bir de Trkiye meselesi gibi iki mesele yoktur. Bir mesele vardr. O da Trkiye meselesidir. Binaenaleyh, bizim halline altmz mesele budur. Btn vatanmzn tamamiyeti ve bu vatanda yaayan milletimizin istiklalidir. Bu nokta-i nazardan anlamak lazm gelir. Franszlar iin yalnz Kilikya meselesi vardr. Bunun halli esnasnda sizin iin birinci olan meselede baz hususat grebiliriz.

Ve binnetice Kilikya dahi arzettiim ekilde ve heyet-i umumiye de her suretle bize yardm vadetmiti. Yalnz, btn bu vaatlerini tatbik ettirebilmek iin ancak Paris'e muvasalatnda almaya mecbur olduunu ve sulh akdedilinceye kadar Kilikya dahilinde hibir hareket-i milliye olmamasn rica etti. Biz de netice itibariyle dedik ki: "imdi Fransz taht- igalinde bulunan blgede bizim tarafmzdan kuvvet sevkiyle hibir harekette bulunmayacaz. Ancak, sizin taht- igalinizde bulunan ve asayiinden, emniyetinden sizin mesul olduunuz blge vardr ki, Kilikya, Mara, Urfa hepsi dahil ve Franszlar tarafndan silahlandrlan Ermenilerin ahali-i slamiyeye tecavz etmesi, onlar katletmesi neticesi olarak vuku bulacak mukabelelerden, mukavemetlerden de hibir mesuliyet kabul etmeyiz. Ve bu gibi olaylarn nne geebilmek iin siz derhal (icap eden tedbirleri almalsnz)." O zaman, malumaliniz, valimizi komulard. "Siz valimizi iade edeceksiniz. Dier Devlet-i Osmaniye memurlarn yerinde brakacak ve ahali-i slamiyeye tasallut eden Ermenileri oradan uzaklatracak ve bilhassa bundan sonra silahlandrmyacaksnz." Ve bunlara kati olarak sz verdi. Ve hatta Sivas'ta icap edenlere tebligatta bulundu. Filhakika valimiz oraya gitti. Vaziyet hsn-i hale girer gibi oldu. Bir Fransz diplomat (Picot) oraya gitti. Bunu bizimle grt. Fakat buradaki kuvvetlere (kumanda eden) Franszlar da baka adamlardr. Bunlar, bilhassa Kilikya dahilinde bulunan bir miralay vard ki o da Reymon. Bu, slam dman ve Ermeni hamisi bir adamdr. Tazyikten bir an bile kanmad. Ve bunun neticesi olarak Mara'ta ahali-i slamiyeye Mara'ta tecavzatta (bulundular), (onlar) tevkif ettiler. Ve ahali-i slamiye kendilerini muhafaza etti. Neticesi itibariyle olay byd. atma oldu. Ve oradan Franszlar ekildi. Bittabi bu atma esnasnda Fransz kisvesi altnda ahali-i slamiyeye tecavz eden (Ermeniler), kendi nefsi hayatn muhafaza eden ahali-i slamiye de, ate esnasnda ldler. (Bu hadiseyi) btn Avrupa'da, btn Amerika'da dalgalandrdlar. Halbuki milletimiz tarafndan tecavz vaki olmu deildir. Vuku bulan tecavze mukabele edilmitir. Hatta, Franszlar ekildikten sonra daha ileriye gitmekten de sarf- nazar eyledik. O kadarla yetinildi. Urfa'da da ayn vaziyet olmutur. Yine Franszlar tarafndan, daha dorusu Franszlarn tevik ve himayesiyle Ermeniler, ahali-i slamiyeye tecavz eden Ermenilerin sebebiyet vermesi yznden yine muharebe ve atma olmu, binnetice Franszlar orasn da tahliye etmeye mecbur edilmitir.

...
TBMM Gizli Celse Zabtlar, C.I, Bankas Yayn, 1985, s. 4-6.) Borak, adi; Atatrk Gizli Oturumlardaki Konumalar, Kaynak Yaynlar, 1997, s. 15, 16 Metel, Rait; TBMM Gizli Oturumlarndan Sorunlar ve Grler (23 Nisan 1920-29 Ekim 1923) Mustafa Kemal Atatrk, Belge Yaynlar 1990, s. 21, 22.

Atatrk'n, 24 Nisan 1920 tarihli Meclis ak oturumunda yapt konuma.

24 Nisan 1920 Meclis Konumas

...
(Sadrazam Damat Ferit Paa'ya) Verdiim cevapta u maddeler vard:

1. Dn sizlerden aldm telgrafta Paris Konferans kararlarna boyun emekten baka yaplacak bir ey grlemedii sylenmektedir. Bu kararlar nelerdir? Ajanslarn en son duyurusu milli bamszlmz ve geleceimizi pek mitsiz bir durumda gsteriyor. Mesela Paris Konferans Bat Trakya, Pontus, zmir, Kilikya konularn devletin aleyhine olarak belirlemi ve dou illerinde Ermenistan egemenliini kabul ederek onaylam ise bu kararlara boyun emek iin yetki ve sorumluluk alan ve deerlendirenler kimlerdir? Sadrazam Paa hazretleri vatan ve milletin gelecek haklarn yok eden bu feci durumlar ortadan kaldrmak ve deitirmek iin ne gibi olumlu maddi gvence ve mitle dnyorlar?

...
Ferit Paa'ya en son verdiim cevap udur: Harbiye Nazr Ferit Paa Hazretlerine Erzurum, 6 Temmuz 1919 Ermenistan'a balanmalarna sz verilmi olduunu renmekle heyecana gelen ve coan dou illeri halknn arasndan ayrlp stanbul'a gelmem konusundaki nerinizi yerine getirmek konusunda kiisel irademi kullanmaya manen ve maddeten imkan bulamyorum. Durumun deerlendirilmesini, bilinen mertliiniz ve samimiyetinize gvenerek arz ederim, efendim. nc Ordu Mfettii ve Padiahn Fahri Yaveri M. Kemal

...
... Bakent ile Anadolu'yu birbirinden ayrmaya kurulumuz ve temsilcisi bulunduumuz millet bireyleri sebep olmamlardr. Tam tersine, dnlen hkmetin Paris bar konferansnda dou illerimizi, tamamen geni bir zerklii olan Ermenistan olarak kabul edii, Toroslar snr gsterilerek iki ilimizin tmnn Osmanl snr dnda braklmas ve bakent ile illerimizin bazlarnda atekes antlamas hkmlerine aykr birok igaller ve devlet ve milletin bamszlk gururunun krlmasna seyirci kalnmas, bakent ile Anadolu'nun birbirinden ayr dnmelerine neden olmutur.

...
Rum ve Ermenilerle ngilizler bata olmak zere tilaf devletlerinin ve bunlarn sularna alet olan dk Ferit Paa kabinesinin, milli birlie ve vatan mutluluuna ynelik her eit giriimi ve meru milli faaliyeti genel olarak ittihatlkla sulamay bir meslek edinmi olduklar hepimizce bilinmektedir.

...
... tilaf devletlerinin bizim savaa katlmamzdan (Birinci Dnya Sava) drt ay nce her ynyle Osmanl hkmetinin zararna bir Ermenistan Cumhuriyeti kurulmasna karar verdiklerini ilan etmi olmalar ve hatta Boleviklerin yaymlad gizli antlamadan da anlaldna gre, stanbul'un arlk Rusyasna vadedilmi olmas, savaa tilaf devletlerine kar girmemizin zorunlu olduunu gsteren ak delillerdir.

...
... Saltanat bakenti ve hilafetimiz kuatma altnda olup bamszlmz burada manen ve fiilen yrrlkte deildir. Buna, bir de Rum ve Ermenilerin hkmeti tanmamalarn ve tilaf devletlerine dayanarak bir eit ayaklanma durumunda bulunmalarn eklersek, bakentimizin iinde bulunduu zc ve korkun durumu tam anlam ile aklam oluruz.

...
...ngilizler grnte tatl, kamu oyunun gnln alacak bir genelge sundular. ngiliz siyasi temsilcisi, ngiliz Dileri Bakanl adna hkmetimize bir nota verdi. Notada yle deniliyor: nce, tilaf devletlerine kar

balatlm olan ve Yunanllar da ieren eylemleri durdurunuz. kinci olarak, Trkiye'de Ermenilere kar yaplan soykrmdan vazgeiniz. te bu iki nerimizi yerine getirmeniz durumunda stanbul size braklacaktr. ... Efendiler, bu, tabii ki ok haince ve samimiyetten uzak bir istek idi. nk her iki neride de, gerekte yeri olmayan konular zerinde duruluyordu. Birincisi, Yunanllarn da iinde bulunduu tilaf hkmetlerine kar eylemde bulunmamak, saldrya gememek nerisi. Zaten byle bir ey olmad. Geri Yunan cephesinde, zmir cephesinde, silah ve mevzilenmi bir takm kuvvetler, milli kuvvetler vard, fakat bu, Devlet kuvveti, hkmet kuvveti, ordu kuvveti deildi. Bu, Yunanllarn, atekes hkmlerine uymayan davranlar ve insanla kar dnyada eine rastlanmayacak biimde zulmederek, facialar yaratmalarna karn devletin koruyuculuundan yoksun olan milletimizin kendi namusunu, onurunu korumak ve kollamak iin silaha sarlmak zorunluluundan kaynaklanyordu. (...) kinci istek ise, lke iinde soykrm yaplmamas ile ilgiliydi. Ermenilere kar byle bir tutum yoktu ve olay doru deildi. lkemiz gereklerini hepimiz biliyoruz. Hangi yrede Ermenilere kar soykrm yaplmtr veya yaplmaktadr? (...) Bu gn lkemizde facialarn yaand savunularak, bundan vazgememiz isteniyordu...

...
... Dmanlarn btn almas, bar esaslarnn kararlatrlaca u sralarda memleketimizi darda ve ieride gsz bir durumda brakarak istedikleri her eyi kabul ettirmeyi amalyordu. ...Anadolu'nun eitli yerlerinde inceleme ve aratrma yapmak iin geziler yapan btn Amerikal ve Avrupal kiiler ve heyetler daima lehimize dncelerle dolu olarak lkelerine dnmlerdir. Bu kiiler ve kurullar Avrupa ve Amerika kamu oyunda eitli aralarla lkemiz aleyhine yaplan kkrtc propagandalara kar stnlk salamlarsa da, bar iin kesin kararlarn belirlenmesini stlenen bar konferans erevesi iinde ok az etkinlik tayan, gerekli nemi vurgulayamayan bir durum yaratmlardr. te bylece, gelecee ynelik karlarn, eitli basklarla btn d lkeleri aleyhimize evirmekte gren baz kurulu ve unsurlar ise, tarafmza yneltilen bu akm temelinden ykmak ve btn d lkelerin milletimiz lehine, dncelerinde deiiklikler olmasna frsat vermemek iin, tmyle yalan olan en son Ermeni soykrm uydurmasn dzenlediler ve akladlar. Aslnda pek az ve basit yalanlama aralarmz olan gazetelerimize de, son derecede etkin bir sansr uygulayarak hibir arala medeni dnyaya kar haklarmz korumamza imkan tanmadlar. Bylece, insanlk hukukunun kutsal kural olan "kendi kendini koruma" hakkndan da milletimizi tmyle yoksun brakarak, kamu oyunu ve dnya milletlerinin fikirlerini harap durumdaki lkemiz ve ezilmi milletimizi birok sulamalarla lekeleyerek byk apta etkilediler.

...
ngilizler, bir yandan d durumumuzu yeni toplu ldrme iftiralar ile sarsarak, dier yandan da kabineyi, Meclisi Mebusanmzn almalarna engel olmak konusunda kkrtarak, iilerimizde ok tehlikeli bunalmlar yaratacak biimde alarak, tasarladklar stanbul igalini kolaylkla uygulayabilecek bir ortam hazrlyorlard. ...

...
Anadolu'da yerlemi Ermenilerin ve Rumlarn hkmet emirlerine ve milli amalara kar gelmedike her trl saldrdan korunmalar ve tam anlam ile mutlu ve rahat bir hayat yaamalar teden beri kabul edilmi bir ana konu idi. Kilikya ve dolaylarnda ve dou hududumuz dndaki resmi ve resmi olmayan Ermeni kuvvetlerinin dinda ve rkdalarmza kar yaplan cinayete varan saldrlar karsnda bile, lkemizde yaayan Ermenilerin her trl taarruzdan korunmasn salamay pek nemli bir medeni grev kabul ettik ve Anadolu'nun d dnya ile ilikisinin kesik olduu bu gnlerde yce vatan karlarn amalayan nlemler iinde Ermeni halknn esenliinin korunmas gerekliliini btn makamlara bildirdik. te, stanbul'un yabanc kuvvetlerce igalinden bu gne kadar geen ac gnlerinde hibir d lkenin fiili korumasna eriemeyen Anadolu Ermenilerinden hibir kiinin, en kk bir anlamda bile, saldrya uramam olmas, bize her nedenle cinayet ykleyen ve medeni duyarll kendi tekelinde sanan entrikac Avrupallarn yzlerini kzartacak ve milletimizin yaradlndan sahibi bulunduu insanlk trelerinin ycelik derecesini ispat edecek ok nemli bir konudur.

...
Atatrk'n TBMM'ni A Konumalar, TBMM Yayn, Ankara-1987, s. 3-50. ASD, c. I, s. 12-60.

Trkiye'nin Sovyet Rusya ile beraber emperyalist hkmetlere kar sava ve yardm teklifi. 26 Nisan 1920.
Trkiye'nin Sovyet Rusya le Beraber Emperyalist Hkmetlere Kar Sava ve Yardm Teklifi 26 Nisan 1920 Trkiye Byk Millet Meclisinin Moskova Hkmetine birinci Teklifnamesidir. 1- Emperyalist Hkmetler aleyhine harekat ve bunlarn tahakkm ve esareti altnda bulunan mazlum insanlarn kurtarlmas gayesini hedefleyen bolevik Ruslarla ortak mesai ve harekat kabul ediyoruz. 2- Bolevik kuvvetleri Grcistan zerine harekat askeriye yapar veyahut takip edecei siyaset ve gsterecei tesir ve nufuzla Grcistan'nn da Bolevik ittifakna dahil olmasn ve ilerindeki ngiliz kuvvetlerini karmak zere bunlar aleyhine harekata balamasn temin ederse Trkiye Hkmeti de Emperyalist Ermeni hkmeti zerine harekat askeriye icrasn... taaht eyler. 3- Evvela milli topraklarmz igal altnda bulunduran Emperyalist kuvvetleri kovmak ve gelecekte emperyalizm aleyhine vuku bulacak mterek mcadelemiz iin kuvay dahiliyemizi glendirmek zere imdilik ilk taksit olarak be milyon altnn ve kararlatrlacak miktarda cephane vesair vesaiti fenniyei ve malzemei shhiyenin ve yalnz arkta icray harekat edecek kuvvetler iin erzakn, Rus Sovyet Cumhuriyetince temini rica olunur. htramat faike ve hissiyat samimanemizin kabuln rica eyleriz. Byk Millet Meclisi Reisi Mustafa Kemal

Atatrk'n Tamim, Telgraf s.304-305

Atatrk'n, Moskova Hkmeti'ne yaplacak ibirlii ve yardm teklifini Kazm Karabekir'e bildirmesi, 26 Nisan 1920.
15. Kolordu Komutanlna - Erzurum 26 Nisan 1920 1. Emperyalist Hkmetler aleyhine harekat ve bunlarn tahakkm ve esareti altnda bulunan mazlum insanlarn kurtarlmas gayesini gden Bolevik Rusya ile i ve harekat birliini kabul ediyoruz. 2. Bolevik kuvvetleri, Grcistan zerine askeri harekat yapar veyahut yrtecei siyaset ve gsterecei tesir ve nfuzla Grcistan'n Bolevik ittifakna girmesini ve ngiliz kuvvetlerini karmak zere bunlar aleyhine harekata balamasn salarsa, Trkiye Hkmeti de Emperyalist Ermeni Hkmeti'ne kar askeri harekat yapmay... taahht eder. 3. lk nce Milli Topraklarmz igal altnda bulunduran Emperyalist kuvvetleri atmak ve ilerde Emperyalizm aleyhine beraberce yapacamz mcadele iin kuvvetlerimizi gelitirmek zere, imdilik ilk taksit olarak

5.000.000 altn (Ruble) ve karar verilecek miktarda cephane ve sair teknik harb aralarnn ve shhi malzemenin ve yalnz douda harekat yapacak kuvvetler iin erzakn Rus Sovyet Hkmeti'nce salanmas lazmdr. Mali skntmz biliyorsunuz.... Gnderilecek heyet, Azerbaycan Hkmeti'yle gereken teebbslerde bulunarak ok nemli olan parann hatta bor almann salanmasna allmas uygundur. Byk Millet Meclisi Reisi Mustafa Kemal
Trk stiklal Harbi, III. Cilt Dou Cephesi, Gnkur. Basmevi, 1965, s. 80

Atatrk'n, 1 Mays 1920 tarihli Meclis Gizli Oturumunda yapt konumann Ermenilerle ilgili blm.
01 Mays 1920 Meclis Gizli Oturum Konumas

...
Msaade buyurursanz biraz da Kilikya Cephesinden bahsedeyim: Buradan bahsederken Elviye-i Selase diyebileceimiz Antep, Mara, Urfa'y nazardan geirebiliriz. Efendiler! Her yerde olduu gibi buraya da Mtarekename ahkam hilafna tilaf Kuvvetleri girdiler ve bilahare aralarnda bir itilaf yapld ve ngilizler ekildi. Antep, Mara, Urfa'y btn Suriye ile beraber Franszlara braktlar ve Franszlar buray igal ettiler. Bu tecavze kar merkez-i hkmet hi tedbir almad, hatta protesto bile etmedi. Bu, cmlenizce malumdur. Fakat bizim kabul ettiimiz esas programda izdiimiz hududun dahiline buralar da girer. Buralarn da dmandan temizlenmesi lazmdr. Fakat ayn zamanda muhtelif cephelerde dmanlarmz harbe mecbur etmemek iin atmaya sebebiyet vermekten de daima kandk. Fakat Franszlar buray haksz olarak igal ettikten sonra ok kstah davrandlar ve ahali-i slamiyeye kar ok fena hareketlerde bulundular. Bu hareketleri, Fransz niformas altnda Ermenilere yaptrdlar. Diyebiliriz ki her ne vesile ile olursa olsun bu memlekette Ermenilerle milletimiz arasnda birtakm kanl olaylar cereyan etmitir. Bu iki milletin birbirine ve bilhassa Ermenilerin milletimize kar kuvvetli kin ve dmanl vardr. Binaenaleyh, Ermenileri bize satatrmak, ahali-i slamiye'ye satatrmak bittabi yanl bir hareketti. nk, Ermenilerin gayesi, bilhassa, himaye ve yardm grdkten sonra Kilikya'da, Antep'te, Mara'ta, Urfa'da, her nerede bulurlarsa ahaliyi imha etmektir. Oralarda bulunan zavall kardelerimiz pek ac muamelelere maruz kalmlardr. Her trl mukaddesat muhafaza iin hariten, btn milletten yardm istiyorlar. Bu yardm istekleri na-mtenahidir. Fakat daima iitilmemi bir halde kalyorlar. Maatteessf hkmet-i merkeziye hibir yardm yapmamtr. Birok sebep ve dnceden dolay aleni ve kati tedbirlere tevessl edemiyordu. te byle, artk her taraftan midi kesen ve idama mahkum olduklarna phesi kalmayan Kilikya ve dier blgeler ahalisi bizatihi muhafaza-i mevcudiyet iin ortaya atlmak mecburiyetinde kaldlar. Buralar halkna hi olmazsa hem-civar olan ahali-i slamiye'nin seyirci kalmalar doru olamazd. Filhakika, memleket dahilinden, bilhassa Sivas'tan byk, vicdanl vatanperverler kalktlar, kotular; bu megul mntkalarn hudutlar iine girdiler ve oradaki kardeleriyle birleerek onlarn namus, mukaddesat ve mevcudiyet savalarnda onlarla ayn safta yer aldlar. Mcadele devam etmektedir. lk msademe Mara'ta oldu. Ve netice haklnn lehine mtemayildir. Bunu mteakp Urfa'da ve Silifke havalisinde msademeler oldu. Buralarda da biz kazandk. Antep'te yine Ermenilerin tasallut ve tezahrat neticesinde vukua gelen msademe devam etmektedir.

...
Gizli Celse Zabtlar, c.I, s. 7 Borak, Sadi, a.g.e., s. 39-40. Metel, Rait, a.g.e., s. 47-48.

Genel siyasi durum ve Boleviklerle ittifak iin aradaki Ermenistan engelinin kaldrlmasna dair Vekiller Heyeti kararnn 15. Kolordu Komutanlna bildirilmesi, 6 Mays 1920.
Genel Siyasi Durum ve Boleviklerle ttifak in Aradaki Ermenistan Engelinin Kaldrlmasna Dair Vekiller Heyeti Karar 15. Kol. K.lna gnderilen ifre Ankara, 6 Mays 1920 Zata mahsus ve aceledir. Vaziyeti umumiyei siyasiyemiz ve Boleviklerle ittifak yapmak iin emperyalizm siyasetine alet olan Ermeni hkmetinin aradan karlmas ve imhas meselesi bugn Vekiller Meclisinde mzakere olunarak zat samilerine mzakere sonucunun aada olduu gibi tebliine karar verilmitir. yle ki: 1- Sulh konferansnn hakkmzda alaca kararlar kesin olarak aklanncaya kadar tilaf Devletlerini bizimle anlama hazrlklar imkanndan mahrum etmee dahili ve harici vaziyeti hazramz imdilik msait deildir. 2- Binaenaleyh Boleviklerle ibirlii artlarmz az, ok belirmeden ve hututu esasiyemiz tesbit ve bize temin edecekleri maddi yardm tayin edilmeden evvel fiilen bunlarla teriki mesai sakncal grld. 3- Ermeni vukuat btn Hristiyan Dnyasn aleyhimize sevk eden sebeplerin en mhimlerinden olduuna gre mevcudiyeti ilk evvel tarafmzdan tasdik olunan Ermeni hkmetini ordumuzun kuvvetiyle mahvetmek ve bittabi yeniden bir Ermeni krm demek olan bu harekete bizim tarafmzdan sebebiyet verilmek az, ok lehimize bir cereyan getiren gelimeleri de muvakkatan fesh ve bilhassa Amerika kamuoyunu aleyhimize evirir ve sevkettirir ve ngilterenin hakkmzda tatbikini istedii tarz harekete cmlesinin yanda olmasn temin gibi sakncal ve ldrc bir netice dourur. Bu gerekeler nedeniyle ordumuzun imdilik Ermeni hkmetine kar resmen ve alenen taarruz ve icray muhasebattan kanmasn, mmkn olduu kadar gizli ekilde Elviye-i Selasede teekkl eden kk hkmetlerin milis ktaat takviye olunarak bunlarla Gence'ye kadar ilerledikleri haber alnan slam Bolvikleri vastasiyle bu taarruzun icra edilmesi daha uygun grlmtr. Bu konudaki grlerinizin ivedilikle bildirilmesi rica olunur. Byk Millet Meclisi Reisi Mustafa Kemal
Atatrk'n Tamim, Telgraf, s. 318-319

BMM'nin, Adana, Mara, Ayntap ve Urfa gibi en eski slam memleketlerinin Fransz zabitlerinin idaresinde Ermeni kin ve fkesine, Ermeni ruhunun yrtc kabalk ve dmanlna yenecek, paralanacak bir av gibi terkedildii konularnda slam dnyasna yaynlad beyanname, 9 Mays 1920.
Byk Millet Meclisi'nin slam Alemine Beyannamesi 09 Mays 1920

... Adana, Mara, Ayntap ve Urfa gibi en eski slam memleketleri Fransz zabitlerinin idaresinde Ermeni kin ve fkesine, Ermeni ruhunun yrtc kabalk ve dmanlna yenecek, paralanacak bir av gibi terkedildi. Hkmeti elim bir mtareke ile silahlarndan tecrid edilmi, ordular datlm bir millet, ana yurduna musallat olan ba bo braklm ve yangnc, yamac igalcilere kar mdafaadan baka ne yapabilirdi. Biz bu sebeple aile ocaklarmzda eski gazalardan yadigar kalm silahlarmzla analarmz ve kz kardelerimizle ocuklarmz ve ihtiyarlarmzla her tarafta dman karlayarak geri iten bir halk mcadelesine baladk.

...
Byk Millet Meclisi emriyle Reis Mustafa Kemal

Atatrk'n Tamim, Telgraf, s. 324

Snrn Geilmesi Teklifi zerine Vekiller Heyetinin, 12 Mays 1920'de Kazm Karabekir Paa'dan'den Sorduu Hususlar.
Hududun Geilmesi Teklifi zerine Vekiller Heyetinin Kazm Karabekir'den Sorduu Hususlar 12 Mays 1920 15. Kolordu Kumandan Kazm Paa Hazretlerine Hududun tecavziyle arktan gelen harekete itirak hususundaki grleriniz Heyeti Vekillerce byk ehemmiyetle nazar dikkate alnd. Heyeti Vekile kesin karar iin aadaki sorular hakkndaki deerlendirmelerinize mracaat mnasip grd: 1- Kzl ordu; Ermenistan ve Grcistan hudutlarna geldikleri halde bizim yardmmz iin henz bir mracaatta bulunmamlardr. Halbuki buna imkan bulabilecekleri tahmin edilmektedir. 2- Ermenistan'a taarruz hareketimizi tilaf devletleri ve Amerika ilan harp kabul edecek ve ihtimal ki memleketin Batsndan ve byk ihtimalle Trabzon'dan da taarruza geeceklerdir. Bu umumi taarruza kar ark harekatna itirak eden kuvvetlerimiz Baty korumak iin ne kadar zamanda serbest kalabileceklerdir. Boleviklerin bu takdirde maddi seri yardmlar ne olabilecektir. Boleviklerle aramzda henz bir anlama yaplmam olduundan yardmlarndan emin olabilir miyiz? 3- Trabzon'a terk olunacak kuvvetin bir ngiliz karmasna kar koyma ve savunmaya kifayet edememesi halinde btn memleket dahilindeki teredddn aleyhimize geliecei deerlendiriliyor. Ermeni ve Grcistan hudutlarna temas eden Kzl ordunun miktar ne kadar tahmin edilmektedir. 4- Heyeti Vekilenin ve hatta bir dereceye kadar Byk Millet Meclisi'nin kararn almadan harekete gemek mesuliyeti mahzurunu gryorum. Bu kararn alnmasnda harekete karlk temin edilecek menfaatlerin bir ittifakname ile tesbit edilmi olduunu ifade etmek lzumu anlalmaldr. Mevcudiyeti milliyemizi de tehlikeye sokacak bir mahiyette olaca ak olan San Remo kararlarnn da yaknlarda teblii beklenmekte ve binaenaleyh Meclisce karar alnmas yakndr efendim. Byk Millet Meclisi Reisi M. Kemal
Atatrk'n Tamim, Telgraf, s. 327-328

Trk stiklal Harbi, Dou Cephesi, s. 82-83

Atatrk'n, 17 Mays 1920 Meclis Gizli Oturumunda yapt konumann, Ermenilerle ilgili blm.
17 Mays 1920 Meclis Gizli Oturum Konumas

...
... Bize suret-i hususiyede (San Remo Konferans'ndan) gelen malumatta bir defa Trakya'nn atalca hattna kadar Yunanllara verilmesi vard. zmir'in Yunanllara verilmesi, arktan bir ksm arazinin, Trabzon'un arkna kadar olan arazinin Ermenilere terki vardr.... Mustafa Taki Efendi (Sivas): ark hududu nerelere kadardr? Mustafa Kemal Paa (Devamla): ark hududunda deniliyor ki Trabzon'un arkna kadar kadar Ermenistan'a.

...
Haim Bey (orum): Paa Hazretleri! Ermenilerin Boleviklerle ittifak bizim aleyhimizde olur. Biz onlardan evvel itilaf etsek acaba mmkn deil mi. Boleviklerle ittifak etsek olmaz m? Paa Hazretleri: Efendim, ben yetiemedim. Fakat Meclis-i aliniz burada okunmu bir takrirle heyet-i icraiyeye bir dereceye kadar salahiyet verdi. "Elviye-i Selasiye'ye dair sesleri". "Salahiyeti her hususta veririz sesleri".

...
Gizli Celse Zabtlar, c.I, s. 32-33. Bocak, Sadi; s. 58-59. Metel, Rait; s. 71-74.

Vekiller Heyeti'nin Kafkas Cephesi ve Ermenilere dair 1 Haziran 1920 tarihli karar.
Kafkas Cephesine Dair Vekiller Heyeti Karar Onbeinci Kolordu Kumandan Kazm Paa Hazretlerine Zata Mahsus 01 Haziran 1920 1- Dou Hareketiniz iin 30 Mays 1920 gnl telgrafnz Bakanlar Kurulu'nda grlm, gerekesi incelenmi ve askeri birliklerimizle Ermenistan savann balatlmas zamannn daha gemediine karar verilmitir. Kurulumuzun bu zamanla ilgili olarak giriim ve dncesi aada aklanr ve toplanty srdrmekte olan Bakanlar Kurulu karar ile bildirilir. Birincisi: Devlet ve ulusumuzun kurtulu ve esenlii iin Bat devletlerinden gvenli bir yardm ve adaletli davran olmayaca anlalmtr. lkemizin gelecei, Dou snrlarmzn Ruslara ve slam Dnyasna dayand Kurulumuzca bilinmektedir. Bu dayann gvenlii iin nemli almalar yaplacaktr.

kincisi: Boleviklerle politik olarak anlap, karlkl ilikiyi belirlemeden nce kesin harekete gemeyeceiz. Byle bir hareketin Boleviklerce nasl karlanacan bilememekteyiz. Gerekte, Boleviklerin bizden bekleyecei en byk kar, askeri hareketin kazanlarn biz kendi elimizle onlara verdikten ve bylelikle iine dtmz kmazdan kurtulma olana kalmadn gsterdikten sonra Boleviklerden bize kar salama olana kalmaz, yalnzca onlarn uydusu ve tutsa oluruz. Alman savana da byle girdiimizi unutmamalyz. ncs: Yalnzca askeri bak asndan bile Ermenistan savan gvenli ve baar ile sonulandrmak iin baka bir yerden askeri yardma gerek olduu kansndayz. Eer Azerbaycan ve Grcistan ynlerinden Ermeniler kuvvetle sktrlmazsa, yalnz bizim tmenimizle az zamanda Ermenistan kuvvetlerini yok edinceye dek kovalayabilmek olanakl deildir. te yukarda ana grten neriniz incelenmitir. Bunlardan birinci madde sizinle btn btne gr birliimizi gsterir. teki maddeler askeri hareket zamannn daha gemediini belirleyen temel gerekelerdir. 2- Kafkasya'nn politik ve askeri durumunda Kurulumuzca aklk grlmemektedir. undan ki, Bolevik ordusunun 28 Nisan 1920'de Bak'ye giriinden beri Karaba'da Azerbaycan ordusunun ve Bolevik ordusunun ylmas ve 10 Mays 1920 hareketinde Ermenistan'a gn sreyle ltimatom verilmesi ve dahas, Azerbaycan anlamasnn aklanmas gibi haberler alnm ve bunlardan imdiye dein bir sonu kmamtr. Bu kez de Azerbaycan'n Grcistan'la uzlamasnn Azerbaycan iin g olup olmayaca bilinmemektedir. Yz bin kiilik ordunun Bak evresinde ve on drt bin kiinin Zengezor'da bulunmas haberi ile Ermenilerin slam kymna ynelmeleri ve komularna kar zorbacasna bir durum almalar haberi arasnda ierik yn ile eliki vardr. Halil Paa'nn gl bir ordunun komutasn brakmay istememesi gerekir. Szn ksas, Ermenistan'a kar savaa karar iin Azerbaycan ya da Bolevik birliklerinin varln daha bilmiyoruz. Biz, zellikle Bolevik askeri hareketinde beklemeyi ve imdilik Bolevik birliklerinin Kafkas yresinden uzaklatklarn sezinliyoruz. Son zamanlarda Boleviklerin Lehlilere (Polonyallar) Kiyef cephesinde yenildikleri ve on be bin tutsak verdikleri ve bu nedenle, Kafkasya'dan da kuvvet getirmek zorunda kaldklar belirtilmitir. Odesa'nn sallantda olup olmad da tartld. Rusya iin on be bin tutsak veren yenilgi nemli bir anlam tamaz ama, Kiyef ve Odesa adlar askeri yenilginin durumundan ok bir i sarsnty sezinletir. Lenin'in yerine Bresilof'un gemesi haberinin anlam da anlalamad. Kantlarmza gre, Rusya'nn Bolevik durumu bu yzden deimeyecektir. Daha kesin kararllkla, kuvvet kullanmay daha iyi salamak iin gelmitir. Ama, bu deiikliklerin gelimesini iyi saptamaya gerek vardr. Kafkas uluslarnn davranlar da Rusya'daki bu kararszl gstermektedir. Bu yzden durum daha akla kavumamtr. 3. Bu koullar altnda i durumumuz acelecilik gerektirmemektedir. Bilinen bar koullarna gre, Ermenilere sz verilen Dou illerimizi savunmak iin hazrlkl olmak, o yre halkna ve askerlerine kar gl bir dayanaktr. Ama, Sarkam'a gidecek orada bekleme durumunda kalmak, belli anlaylara kar hem yapc gcmz olmad, hem de ktlkleri kendi elimizle getirdiimiz biiminde iz brakr ve daha ok sarsnt yapar. Mali durumumuz ve yiyeceklerimizin Sarkam'ta daha iyi olacana dair bir sebep yoktur. Bundan baka i durumumuzda olan dzelme ve deiiklii bilmektesiniz. stanbul'la dorudan ilikili olan evrelere ezici yumruklar indirilmi ve pek nemli olan ayaklanmaclarn bakanlar Vatan Hainlii Yasas uyarnca cezalandrlmtr. Konya'da iki kez grlen ayaklanma etkin bir gce gerek grlmeden bastrld. Sivas'taki olay, Dzce-Bolu olaylarnn kzkn zamanlarnda dzenlenmi bir olayd. Umut balayanlar, bozguncu yuvasnn yklmas ile kesin yenilgiye uram olacaktr. Grntlerden de bunu sezinliyoruz. zetle, daha tede ve beride karlalaca bildirilmekle birlikte, ynetimimiz srasnda kararllk ve etkili hareket, srekli aydnlatma ve nlem almalar ile gslemeyeceimize gre, i durumda temel konu, subaylarn kesin kararna ve inancna kesin olarak gvenilen, gvenli bir kuvvetin varldr. Buralarda byle kuvvetler oluturmaya ok nem veriyoruz. 4. Delegelerimizin ulamas, Ermenistan savann balatlmas iin bal bana gereke olamayaca doal olmakla birlikte kukusuz pek nemlidir. Hareketlerinin abuklatrlmasna rica ederiz. Delegelerimizin klk deitirerek kara yolu ile Azerbaycan'a gemesi zorunludur. Sarkam hareketi onlarn trenle yolculuklarn gvenceleyemez. ou yerinde slam halkla kuatlm geni bir blgeden aklk bularak gemeye olanak bulunabilir.

5. Dorudan doruya Nuri Paa'nn yanndan ve Bak'den geldiini ve onun Azerbaycan'da olduunu bildiren efendi, bir iki gne kadar buraya gelecektir. La Hey Ataemiliteri Yarbay Nuri Bey'de yarn Avrupa'dan buraya geliyor. Umduumuz gibi gelimeleri aklayacak bir takm bilgiler alrsak derhal arzedeceiz efendim. Byk Millet Meclisi Bakan Mustafa Kemal

Atatrk'n Tamim, Telgraf, s. 334-337 Atatrk'n Kurtulu Sava Yazmalar, c. II, s. 146-148

15. Kolordu Komutanl'nn taarruz teklifine ynelik Bakanlar Kurulu karar , 6 Haziran 1920.
15. Kolordu Komutanlna - Erzurum 6 Haziran 1920

...
Savunma durumumuzu dzeltmek maksadiyle, Soanl Geit'lerini igal etmek iin askeri birliklerle ilerlemek hakkndaki 4 Haziran 1920 tarihli15 nci Kolordu Komutanl'nn teklifi, Bakanlar Kurulu'nca incelenerek uygun grlmtr. Sancak'n igali hakknn zamannda kullanlmas Byk Millet Meclisi tarafndan Bakanlar Kurulu'na verilmi olduundan, Bakanlar Kurulu (Bakanlar Kurulu: Genelkurmay Bakan smet, Bayndrlk Bakan smail Fazl, Salk Bakan Doktor Adnan, Milli Eitim Bakan Doktor Rza Nur, Adalet Bakan Celalettin Arif ve ileri Bakan Cami Beyler) bu yetkiye dayanarak yaplan teklifin uygulanmasna karar vermitir. Kararn siyasi ynn idare ve ilan ekli iin lazmgelen nota ve talimat gibi kararlar ayrca ek olarak bildirilecektir. O zamana kadar siyasi hibir teebbste bulunmyarak, yalnz askeri harekata hazrlanlmas ve bu harekatn ne zaman balyacann bildirilmesi rica olunur. Byk Millet Meclisi Bakan Mustafa Kemal
T..H. Dou Cephesi, s. 84

Atatrk'n, 7 Haziran 1920'de yapt Meclis konumasnn Ermenilerle ilgili blm.

07 Haziran 1920 Meclis Konumas

...
Efendiler; hudud-u millimiz dahilinde bulunan ve fakat mtareke hkmleri nedeniyle kuva-yi askeriyemizin tahliye etmi bulunduu elviye-i selasenin icabnda tekrar igali iin heyeti aliyeniz Heyeti craiyeye salahiyet vermiti. Fakat bu salahiyetin zaman- takdirini Heyeti craiyeye terk buyurmutunuz. Ermeniler eski hududun ilerisinde bulunan ahali-i slamiyeye fevkalade zulm ve hakszlk yapmakta ve katliam icra eylemektedir ve pek ok islamlar, pek sefil ve perian, ayan- merhamet bir halde bize iltica etmekte, muhaceret etmektedirler. Binaenaleyh Heyeti craiyeye vermi olduunuz salahiyetin tatbikna lzum ve mecburiyet hasl olacan zannetmekteyiz. Heyeti aliyenize imdiden bilgi olarak arz ediyorum....

...

Atatrk'n Sylev ve Demeleri, c.I, s. 79

Ermeni Cumhuriyetine verilen 13/14 Haziran 1920 tarihli nota.

Ermeni Cumhuriyetine Nota 15. Kolordu Komutanlna - Erzurum 13/14 Haziran 1920 ... Harekata gemeden nce tarafmzdan Ermeni Komutanl'na hitaben, en yakn Ermeni askeri merkezine Trke bir mektup verilmesi ve bu mektuba cevap beklenmiyerek ve kar tedbir alnmasna vakit braklmayarak harekata geilmesi uygun grlmtr. Mektubun benzeri aada yazldr. Bunu ulatracanz tarihe dair sizden bilgi alr almaz tilaf Devletleri ve yabanc devletlere buradan tebligat yaplacaktr.

...
Byk Millet Meclisi Bakan Mustafa Kemal

Erivan Cumhuriyeti Askeri Komutanl'na "Daha nce harb tazminatna karlk olarak verilmiken Brestlitovsk Antlamasiyle Trkiye'ye geri verilen ve ayrca Trkiye'ye ait olduu Erivan Cumhuriyeti tarafndan da kabul edilmi bulunan Sancak'taki Trk halk Ermeniler tarafndan devaml olarak katliam edilmektedir. Ermenilerin byle hareket ettiklerini Avrupallar da kabul etmektedirler. Uyruumuz bu zulmlere kar devaml olarak feryat etmekte ve yardm istemektedir. Uyruumuzun hayatlarn korumak maksadiyle memleketimizin paras saylan Sancak iindeki gereken yerleri igal altna almak zorundayz. Kan akmasna meydan vermemek iin hemen askeri ktalarnz ekmenizi, Hkmetimden aldm emir zerine, bildiririm."

T..H., Dou Cephesi, s. 92

Atatrk'n, General Gouraud'ya ektirilmek zere 56. Tmen Komutan Albay Bekir Sami Bey'e gnderdii 13 Haziran 1920 tarihli nota.
Bursa'da 56 nc Tmen Komutan Albay Bekir Sami Beyefendi'ye Ankara, 13 Haziran 1920 Aadaki konularn General Gouraud'ya hemen ektirilmek zere Brissot'ya bildirilmesini rica ederim. Kilikya'da ate kesilmesinden sonra Ermenilerce slam halkna yaplan ve yaplmakta olan kym ve krm aaya alyorum. Bu olaylar btn Kilikya slam halknn olaanst kaynamasna ve duygulanmasna etken olmutur. Tutsaklarn verilmesi iin yaptmz hazrlklarn uygulanmasn engellemitir. Bu duruma abuklukla son verilmesi iin nemli giriimlerde bulunmanz rica ederim. Yoksa bizim istemediimiz ve buyruumuza aykr olarak geliecek olaylardan sorumluluk alamayacam belirtmek isterim. Bu durumlar, dmanl bizim durdurmamza karn kendilerinin srdrmekte olduunu gstermektedir. Ackl olaylar zet olarak aadadr:

1.11 Haziran 1920'de sabahleyin Hacbayram (Adana iinde) kapsndaki slam mahallelerine saldran Ermeniler, slamlar zorla evlerinden kararak btn ara-gerelerini almlardr. Neye uradklarn bilmeyen slamlar, Kahyaolu iftlii ve Kkdilli yolu ile kamak zorunda kalmlardr. 2. 11 Haziran leden sonra saat te bu zavall halk, Kahyaolu iftlii'ne vardnda silahl otuz Ermeni'den kurulu bir etenin saldrsna urayarak erkekler bir eve, ocuklarla kadnlar bir baka eve doldurulmu, krk erkek, yirmi bir kadn ve says saptanamayan ocuklar kamadan geirilmilerdir. Ayrca, drd erkek ve on sekizi kadn olmak zere yirmi iki yaral vardr. Kadnlarn kollarn keserek bileziklerini ve kpelerini almlardr. 3. Adana'nn 10 km dousundaki ncirli kynde 9 Haziran 1920 gn Ermeni eteleri btn ky halkn bir yere doldurup bomba ile havaya uurmulardr. 4. 8-9 Haziran gecesi Ermeniler, Karaolan kynde erkez Hasan Bey'in obanlarndan drt kiiyi ldrmlerdir. 5. Adana'nn yaknnda otlu, kizce ve Gemisren, Karaolan, Camili ve Herekli kyleri ile yaknlarndaki iftliklerin byk hayvanlar Ermenilerce alnm ve Karaolanllardan erkez Hasan Bey'in be yz koyununu karmlar ve karma srasnda Herekli'den bir, Karaolan'dan alt kiiyi ldrmlerdir. 6. 11 Haziranda Adana'dan gelen bir tren iindeki topla Krk istasyonundan Krk ky bombardman edilmitir. Bu bombardmann arkasndan Ermeniler ky kuatarak ara-gereleri almlar, ondan sonra ky yakmlardr. BMM Bakan Mustafa Kemal

Atatrk'n Kurtulu Sava Yazmalar, c. II, s. 153-154

Atatrk'n, Franszlarn atekes szlemesine uymadklar ve Ermenilerin slam ahaliye tecavze devam ettiklerine dair, komutanlara gnderdii 16 Haziran 1920 tarihli yaz.
Komutanlara Ankara, 16 Haziran 1920 1. Franszlar Atekes iin yaplan szlemeye uymamtr ve uymamaktadr. Anlamadaki amalarnn, tutsaklarn kurtarmak ve yapacaklar saldr hazrlklarn yrtmek iin sre kazanmak olduu kesinlemitir. Atekes'ten sonra byk memurlar ve ileri gelenlerle susuz slamlar tutuklamay srdrmeleri, slam halkn Ermenilerle krmalar ve verdiimiz tutsaklara karlk, ayn sayda tutsak vermemeleri nedeni ile, anlamay inemilerdir. Kendilerine bildirmemize gerek kalmamak zere 18/19 Haziran 1920 gece yars btn Fransz cephesinde yeniden ate balayacaktr. ... 2. 12 nci, 13 nc Kolordu Komutanlklarna, Antep Ulusal Kuvvetler Komutan Recep Bey'e ve bilgi iin Kaymakam irfan ve Binba emsettin Beylere bildirilmitir. BMM Bakan Mustafa Kemal
Atatrk'n Kurtulu Sava Yazmalar, c.II, s. 154-155

Atatrk'n, Franszlara bildirilmek zere 56. Tmen Komutan Bekir Sami Bey'e gnderdii, 17 Haziran 1920 tarihli Franszca telgraf.
Bursa'da 56 nc Tmen Komutan Bekir Sami Beyefendiye Ankara, 17 Haziran 1920 Komutan Brissot'ya aadaki Franszca telgraf ivedilikle bildirmenizi rica ederim. Eki: 1. (Franszca telgraf) BMM Bakan Mustafa Kemal Komutan Brissot (Briso) Aracl ile Ekselans General Gouraud'ya Saldrlarn sona erdirilmesi iin yaplan anlamaya Franszlar uymadlar. Bizim, dmanla son vermemize karn, Franszlarca st dzey yneticileri ve dahas ok sayda susuz Mslmanlarn tutuklanmasna gidildi. Tutuklanan kiileri bize geri vermediler. Tersine, baka yere gtrldler. Tarsus ve Adana blgelerinde Mslman kyler susuz yere toplu lm ve yaklp yok edilmeye kar karya brakldlar. Bu arlklar kesilmedi. te yandan bizim saldrlar durduruumuzdan bir yeri daha igal ettiler. Bu, sunduklarma dayanarak, saldrganln durdurulmasn ngren kendileriyle yaptmz anlamann buyruklarn ncelikle Franszlarn inediini size iletirim. Mustafa Kemal Trkiye Milli Hkmeti ve BMM Bakan

Atatrk'n Kurtulu Sava Yazmalar, c. II, s. 155-156

Atatrk'n, Boleviklerle iliki kurulmas ve taarruzun geri braklmas hususunda Dou Cephesi Komutanl'na yazd 20 Haziran 1920 tarihli yaz.
Dou Cephesi Komutanlna - Erzurum 20 Haziran 1920 Bakanlar Kurulu'nca ierin'in mektubu incelenmi ve 23 Haziran 1920'de tarafmzdan harekat yaplmas kararlatrld hakkndaki telgrafnz da alnmtr. Bakanlar Kurulu, kararlatrlan hareketin kesin olarak geri braklmasna ve yolda bulunduu haber verilen Bolevik heyetiyle temas edilmesine karar vermitir. Byk Millet Meclisi Bakan Mustafa Kemal

T..H. Dou Cephesi, s. 94

Ermenilerle ilgili olarak, Sovyet Rusya Dileri Komiserine verilen 20 Haziran 1920 tarihli cevap.
1920_06_20_03

Sovyet Rusya Dileri Komiserine Verilen Cevap 20 Haziran 1920 Rusya Sovyet Cumhuriyeti Umuru Hariciye Ahali Komiseri Efendiye Rusya Sovyet Cumhuriyeti umuru Hariciye Ahali Komiserliinin 3 Haziran 920 tarihiyle Trkiye Byk Millet Meclisi Riyasetine hitaben gnderdii mektubun mealine memnuniyetle muttali olduk. Cevaplarmz aada sunmaktan eref duyarz. ... 2- ... Ermenistan ve Acemistanla hudutlarmz tayin iin Rusya Sovyet Cumhuriyetinin aracln memnuniyetle kabul ve mzakerat siyasiye ile mkilat mevcudenin halli yolunu tercih ederiz. 3- Ancak komularmzn gayr kabili itiraz bir surette Trk olan araziyi tahrip ve ahaliyi katliam ettiklerinden ve Garp Emperyalistlerine has olan usullerde sun'i kitleler ve ekseriyetler vcuda getirmekte olduklarndan iddetle zlyor ve yaknyoruz. Buna nihayet verecek acil tedbirlerden olmak zere elviyei selase dahilinde baz yerleri igal iin harekat askeriye icrasna karar vermek zorunda kalm iken mektubunuz zerine harekat erteledik. ... Ahalimiz aleyhine Ermenilerin tecavuzatnn durdurulmasn ve araclk iin ileri srlecektekliflerin ivedilikle bildirilmesini rica ederiz. Byk Millet Meclisi Reisi Mustafa Kemal

-Atatrk'n Tamim, Telgraf, s. 338

Atatrk'n Bat Adana Kuvayi Milliye Komutan Sinan Beyi 20 Haziran 1920 tarihli uyars.
1920_06_20_1

Bat Adana Kuvayi Milliye Komutan Sinan Beye 20 Haziran 1920 ... ... Adana Cephesinin 41 nci Tmen komutan emrine verilmesi zerine gnderilen telgrafnamenizi byk bir hayret ve teessfle aldm. Ermenilerin zulm yapmaya balamalar ile husule gelen u kark zamanlarda kiisel duygulara kaplarak vatann askeri savunma harekat ve tertiplerini zedelemek imdiye kadar Adana blgesini savunmak iin elde edilen bunca stn alma ve baarlar yok ederek, dmanlarmzn yapmak istedikleri fenalktan daha byk bir fenalk douracaktr. Bunu takdir edeceinizi biliyorum. Derhal itaatla bal bulunduunuz 41 nci Tmen Komutanlndan alacanz emirleri iyi karlamanz ve vazifeye devam eyleminizi isterim. Aksi takdirde hareketlerinizi vatana ihanet kabul ederek ona gre ilem yapacam kesin olarak bilmenizi ve imdiye kadar geen hizmetlerinizi ve stn durumunuzu alt st edecek byle bir hareketten saknmanz hatrlatr ve tavsiye ederim. Bu gibi hareketler bir asker iin en byk kusurdur. Bu yersiz ve ar hareketlerden sizi kati surette menederim. Byk Millet Meclisi Bakan Mustafa Kemal

Trk stiklal Harbi IV, 3 Cilt, Gney Cephesi, Gnkur. Basmevi 1966, s. 160

ATATRK'TEN ERMEN SORUNU (1920, Temmuz - Aralk)

Atatrk'n, 3 Temmuz 1920 tarihli Meclis Gizli Oturumunda yapt konumasnn Ermenilerle ilgili blm.
3 Temmuz 1920 Meclis Gizli Oturum Konumas ... Efendim, Sovyet Cumhuriyeti ile teden beri takip ettiimiz temasn neticesini arzedeceim:... Malumaliniz Rusya Bolevik II. Ordusu Bak'ye gelmiti ve Azerbaycanllar bunlar iyi karladlar. Ermeni ve Grcistan hududuna temas ettiler. Biz bir an evvel Bolevik Ruslariyle temas abuklatrmak lzumunu hissettik. Fakat ondan ok evvel, yani daha Erzurum'da bulunduumuz sralarda bu hususla itigal edilmiti ve suret-i mahsusada baz arkadalarmz memuren gndermitik. Fakat aylar geti, gnderdiimiz heyetten maddi bir cevap almaya imkan bulamadk. Binaenaleyh ikinci defa olmak zere ve Bolevik kuvvetleri Ermenilerle temas etmi bir haldeyken Bolevik Cumhuriyeti'nin bize yapaca yardm ve dier konulara dair olan vaziyetini anlamak lazm geliyordu. Yine bir heyet gnderdik. Gnderdiimiz bu heyetin eline de benim imzam ile bir mektup verilmitir. Bu mektup zet olarak u noktalar ihtiva ediyordu: Bir defa, onlarn gayesini biz nasl gryoruz? Bunu anlattk. Emperyalist hkmetler aleyhine harekat ve onlarn tahakkm ve esareti altnda bulunan insanlarn kurtarlmas ve bu nokta-i nazardan Bolevik Ruslariyle ortak harekat kabul ederiz. Ve yine demitik ki: Birleebilmemiz iin siz Grcistan' kuvvetle uyararak tarafsz brakrsnz ve bizim Ermenilere kar hareket etmemiz lazm ise, sizin mesainize itirak etmek ve Ermenilere kar bu hareketi yapmak ve bundan sonra da yapacanz btn harekatta size yardm edeceiz. Maksadmz, vatanmzda mstakil olarak yaamaktr; her eyden evvel gayemiz budur. ... ... Bizim kabul etmi olduumuz prensipler nazar- tetkikten geirilecek olursa Rus Sovyet Cumhuriyeti baz eyleri tabii buluyor. Mesela, Ermenistan'daki insanlarn kendi mukadderatn kendi reyleriyle tayin ve tespit etmeleri. Erivan Cumhuriyeti'ni tesis ve tekil eden Ermenilerin mstakil olmalarn ve bu hususta arzular her ne ise zaten kabul etmiizdir.... Suret-i umumiyede prensip udur ki: Hudud-i milli olarak izdiimiz daire dahilinde yaayan ve eitli slam unsurlar yekdierine kar rki, muhiti, ahlaki btn hukukuna riayetkar z kardelerdir. ... ... Boleviklere Azerbaycan'da muhalifler vard. Onlar bir kart hareket yaptlar. Azerbaycan'da bizim kendi arkadalarmz vard. O arkadalarmza ngilizler dediler ki: "Boleviklerle muharebe ediniz. Trkiye bizimle anlat." Orada bulunan arkadalarmz da ellerindeki kuvveti arptrdlar ve tabii malup oldular. Malup olduktan sonra biz de iittik. Haber gnderdik, filan ettik. Halbuki Boleviklerle bu muharebe balaynca ahali-i slamiyenin katline balanld. Ermeniler bundan istifade etti ve hudutlarda bulunan ahali-i slamiye de bundan istifade etti ve Olti taraflarnda taarruza getiler. Fakat birka gnden beri bu yanlln bir dereceye kadar dzeltildiini gryoruz. ... Ayn zamanda Ermeni Cumhuriyeti ile mnasebat- siyasiyeye giritik. Kendilerinin bu taarruzlarn protesto ettik ve biz, hakikati syledik. Onlar kabul etmediler. ... Eskiehir'de imalathanede Ermeni olduundan bahsedildi. Bunlar mutlaka atmak taraftaryz. Fakat, Rum, Ermenileri atmakla btn makineler duruyor. Byle bir zaruret yznden onlar deitirmek mmkn olamyor. ... Biz, Ermenilerle ve Boleviklerle anlamadan, Ermenilerin tecavznden, Erzurum'u filann istila etmesinden korkuyoruz. ark hududumuz tamamen emniyet altnda grldkten sonra orda bulunan kuvvetin heyet-i umumiyesine inallah ihtiya kalmaz. Fakat ihtiya kalrsa istenilen yere sevkolunur. Nitekim, baz yerlerden Ermeniler tecavz ettiler, mdafaa yapld ve atld. htimal, ark kurtarmaya alrken Garpten de yeni bir

darbeye urarz. Bata ngilizler olmak zere sulh artlarn bize tatbik etmek iin Yunan ordusunu icra vastas olarak sevkediyorlar ve kullanyorlar. Fakat, asl taarruzu yapan stanbul'daki Ferit Paa ve hkmetidir. ...
Gizli Celse Zabtlar, c.I, s. 72-74 Borak, Sadi; s. 77-81 Metel, Rait; s. 103-108.

ngilizler'in tevikiyle Ermeniler'in, Kzlordu ile birliklerimiz arasndaki temas, Gerus'ta kestiklerini ve ahtaht'n igal ettiklerine dair, Moskova'da bulunan Bekir Sami Bey'e gnderdii 26 Temmuz 1920 tarihli yaz.
Moskova'da Bekir Sami Beyefendi'ye 26 Temmuz 1920 ... ngilizler'in tevikiyle Ermeniler'in, Kzlordu ile birliklerimiz arasndaki temas, Gerus'ta kestiklerini ve ahtaht'n igal ettiklerini, Dou Ordumuz'un kar hareketten sakndn ve Ermeni meselesi hakkndaki hal eklinin ivedi ve bar yolu ile sonuca erdirilmesini ve o zamana kadar Ermeniler hareketlerini durdurmaypta Emperyalist ekilde olup bittiye devam ettikleri takdirde beraberce askeri harekatn kararlatrlmas gerektiini, durumun Rus Sovyet Cumhuriyeti'ne aklanmas ile alnacak karln sratle bildirilmesini.... Byk Millet Meclisi Bakan Mustafa Kemal
T..H., Dou Cephesi, s. 124

Atatrk'n, Dou Cephesi'nin son durumu, Bolevik ktalariyle olan ilikilerin mahiyeti ve Ermeniler'in durumu hakknda bilgi verilmesine dair, Dou Cephesi Komutanl'na yazd 10 Austos 1920 tarihli telgraf.
Dou Cephesi Komutanlna - Erzurum 10 Austos 1920 "Byk Millet Meclisi'nin, Dou Cephesi'nin son gnlerdeki kark askeri ve siyasi durumu hakknda Bakanlar Kurulu'nca bilgi istenildii iin, zellikle Bolevik ktalariyle olan temas ve mnasebetlerimizin mahiyeti ve Ermeniler'in durumu ile Grcler'in Batum taraflarndaki en son vaziyetleri hakknda Meclis'te aklama yaplmak zere, 24 saat iinde, makine banda bilgi verilmesini ... Byk Millet Meclisi Bakan Mustafa Kemal

T..H., Dou Cephesi, s. 135

Atatrk'n, 14 Austos 1920 tarihli Meclis oturumunda, Bolevik ordusuyla ilikiler ve Ermeni sorunu hakkndaki bir soru nergesine verdii cevap.
14 Austos 1920 Bir Soru nergesi zerine Meclis Konumas ... Arkadalarmzn aydnlanmak istedikleri noktalar bir daha hatrlatmak maksadiyle (soru nergesini) aynen okuyacam: Byk Millet Meclisi Riyaseti Celilesine, u gnlerde ark Cephesinde, bilhassa Erzurum hudutlarnda Ermenilerle Grclerin fazla faaliyetinin gzle grld hatta Grcler Erzurum'un imal hudutlarna ve Ermenilerin de ark hudutlarnda iddetle taarruz ettikleri ve bu meyanda bilhassa Olti'nin de igal edildii istihbar ediliyor. Dier taraftan islam bolevik ordusunun ncleri de Erzurum'a geldii syleniyor. ark cephesinde kuvvetlerimizin Ermeni ve Grclerin taarruzunu def'e deil, hatta taarruz ederek btn memleketlerini istilaya kaadir bulunduuna kaniiz. Acaba orada bulunan kuvvetlerimizin mukabele etmemesi siyasi bir sebepten mi ileri gelmektedir? Bu mulak mesele hakknda her halde hkmetin bize acilen izahat vererek aydnlatmasn talebederiz. 2 Austos 1920 Erzurum Durak Erzurum Sleyman Necati Erzurum Hseyin Avni Olti Yasin

Efendiler; bu suali soran arkadalarmzn cidden hakk vardr. ... 30 Mays ve 4 Haziran tarihlerinde ark Cephesi Kumandan tarafndan Heyeti Vekileye bir teklif vaki olmutur. Teklif u idi: Evvela: Erzurum'da bulunan heyeti murahhasamzn Kars-Bak zerinden tirenle serian Moskova'ya gidebilmesini temin iin. Sonra: Ermenistan dahilinde ahali-i slamiyeye icra edilmekte olan katliam durdurmak iin. Daha sonra: Ermenilerin ilk frsatta Erzurum'u dahi ellerine geirmek iin faaliyet ve teebbsatta bulunacaklarndan, Ermeni ordusuna kar hakim ve msait bir vaziyet-i asliye almak iin zaten Brestlitovsk ve Batum muahedeleri ile bizim olan Elviye-i Selase dahilindeki Sarkam, Soanl dalarn ve Soanl dalarnn geitlerini igal etmek faydal olaca bildiriliyordu. Bu sebepten bilhassa sonuncusu Heyeti Vekilece de tetkik olundu ve muvafk grld. Zaten Meclisi alimiz Elviye-i Selase'nin zamannda, zaman- mnasibinde igali salahiyetini Heyeti Vekileye vermi olduundan buna istinaden kumandann teklifini kabul etti. Binaenaleyh, 6 Haziran tarihinde ark Ordumuzun harekat- askeriye icras iin hazrlanmasn emrettik. ... 16 Haziran'da, daha nce tarafmzdan Moskova'ya gnderilmi olan murahhaslarmzdan birisi memleketimize dnd. Bu zat, cmlemizce malum olan Sovyet Cumhuriyeti Hariciye Nazr (ierin)in mektubunu getirdi. ... Rusya Sovyet Cumhuriyeti Hariciye Nazrnn, hkmetleri namna Meclisi alinize, Meclisi aliniz riyasetine hitaben yazm olduu mektup burada okunmutu. Hatrlanrsa denmiti ki; Ermenistan, Acemistan ve Trkiye hudutlarnn tesbitinde Rus Sovyet Hkmetinin araclyla meselenin siyaseten halli mmkndr. ... Ve bu izahata nazaran herhalde bizim Ermenilere ... taarruz etmemizi Rus Hkmeti Cumhuriyesi arzu etmiyordu, muvafk grmyordu. Fakat biz, Elviye-i Selase dahilinde bulunan her hangi bir noktay igal etmek demek, Ermenistan'a taarruz demek olamyacandan, zaten karar vermi olduumuz harekat- askeriye hakknda bir muhalefet grmedik ve bunun zerine ark Ordusu Kumandanna harekat- askeriyeye devam etmesini ve abuklatrmasn emrettik. Fakat bundan birka gn sonra idi ki yeni gelen resmi bir haberde Rusya Hkmetinin bir heyeti sefareti nezdimize gelmek zere Kars zerinden tirenle hali harekette bulunduu anlalyordu. Bunun zerine bu gelecek olan heyeti sefaretle zaten Erzurum'da bulunmakta olan heyeti murahhasamzn mlakatn mtaakp harekete balamak zere, hareketin tevkifini emrettik ki bu yirmi haziranda idi efendim, bu sebepten dolay 20 haziranda ark Ordumuzun harekat- taarruziyesini durdurmu olduk. Bu arz ettiim mesele ark vaziyet-i umumiyesi iinde ve Trkiye'nin, Bolevik Hkmetiyle olan mnasebat- umumiyesinde ufak bir para, bir safhadr. Bunu daha iyi aklamak iin ve esasen vaziyeti de teyidetmek iin batan balyarak vaziyeti daha geni bir daire dahilinde izah edeceim: ... Efendiler; ark aleminin bilakayd- art sahibi, mutassarf olmak emelini marur kafalarna sokmu olan tilaf Devletleri, kendi hayat ve mevcudiyetlerinin devam ve bekasnn, bu anlayta ve bu tasarrufta olduunu pek gzel takdir etmilerdir. ... Bata ngilizler olmak zere, btn tilaf Devletleri, bir taraftan tekmil kullanabildikleri vasta ve kuvvetlerle bizi mahvetmek, bizi ezmek iin altklar bir srada, dier

taraftan da btn ezilen uluslar kurtarmak iin alan Boleviklerin, mazlum milletimize el uzatmamas iin yine servetlerini kuvvet ve kudretlerini sarfederek uramlardr. Fakat Bolevik Cumhuriyeti, hem kendi hayat ve mevcudiyetlerinin ehemmiyetini artrmak, hem de tilaf Devletlerinin pene-i zulmnden kurtulduklar takdirde, alemmul olan inklabn gayelerini elde etmek iin kendilerine en kuvvetli, en kudretli bir muavin ve yanda olacak milletimizin dostluk ve birlii tutmak iin teebbsat- fiiliyede bulunmutur. Yapt teebbs Efendiler; onuncu ve on birinci ordularn dorudan doruya Kafkasya'ya, ark Cephesine tahsis etmek oldu. Bu ordular, bizim yol gstericiliimiz, tesirimiz ve hizmetimiz sayesinde kolaylkla imali Kafkasya'y getiler ve Azerbaycan'a dahil oldular ve Azerbaycanllar da gelen ordular kemali skunetle kabul ettiler. Bu ordular bir taraftan Ermenistan ve Grcistan hudutlarnda lazmgelen tedbirleri ve vaziyet-i askeriyeyi aldlar. Dier taraftan da maddeten bizimle tesis-i irtibata giritiler - ki bu mays aylarnda idi-. Tam bu srada idi ki; Lehistan'da cereyan eden ahval, vakayi ve hadisat gittike Boleviklerin aleyhine olarak gelimiti ve Bolevik Hkmeti mmkn olduu kadar ok kuvveti Lehistan cephesine sevketmek mecburiyetinde idi. ... Binaenaleyh Kafkasya'da Ermenilere, Grclere ve heyeti umumiyeye kar maddi kuvvetleri azald ve zayf bulundu ... ve bizim hududumuzu ayn tarihlerde gzden geirelim. Ermeniler; Kzl ordunun byk ksmnn bu havaliden uzaklamasndan ve Azerilerin kzl ordu aleyhine isyan etmesinden ve bizim hareketimizin siyasi sebepten dolay durdurulmasndan istifade ederek, derhal on dokuz haziran tarihinde, bir iki kolla Oltu uras aleyhine, dier bir ksm kuvvetleriyle de Zengisar uras aleyhine taarruz harekatna baladlar. ... Ermenilerin bu hareketi zerine henz o civarda bulunan Hariciye Vekilimiz tarafndan Ermenistan Hariciye Nezaretine ve keza ark Ordumuz Kumandan tarafndan Ermenistan ordusu kumandanna lazmgelen siyasi teebbsler yaplmakla beraber Erzurum ve havalisinde zaten toplanm ve her an harekete hazr bulunan ordumuz baz tedbirler almak mecburiyetini hissetti. Ermeniler Oltu uras dahilinde Tuzla civarna kadar olan mahalleri igale muvaffak olabilmilerdir. Bittabi Oltu urasnn milli kuvvetleri, bu Ermeni taarruzunu durduracak kadar kuvvetli deildi. ... Aras'n gneyine ekilmi olan milli kuvvetlerle... Zengisar'a ve gerekse Oltu'ya kar hareket eden Ermeni kuvvetleri durduruldu. Bugn durdurulmu durumdadr.. Binaenaleyh nergenin bir noktasna cevap vermi oluyorum. Taarruz eden Ermeni kuvvetlerine kar byk ve kahredici hareket yapmadk ve henz yapmyoruz. Fakat vuku bulan Ermeni taarruzlar tevkif edilmitir. ... Bundan sonra austosun onunda Ermeniler zrhl tirenlerden istifade ederek Erivan ve ulfa imendiferleri boyunca kuzeyden gneyedoru ilerlemee baladlar. Bu ilerliyen Ermeni kuvvetleri karsnda bizim hududu gemi ufak bir mfreze halinde dzgn kuvvetlerimiz vard. Bu mfrezeyi stn dman karsnda ezdirmemek iin Aras'n gneyine ve batsna gemek zere emir verildi ve bu kuvvet de ald emir ve talimat dairesinde Ermenilerle ciddi muharebeyi kabul etmeksizin Aras'n gneyine gelmitir ve bunu neticesi olarak, hududun yine teki tarafnda olan ahtaht yirmi temmuzda Ermeniler tarafndan igal edildi. ... 1 Austos tarihinde Rus Bolevik Hkmetinin Kzl ordusuyle Byk Millet Meclisi'nin ordusu Nahcivan'da birbiriyle maddeten birlemi oldu (alklar) oraya giden kuvvetlerimiz, kzl kuvvetler tarafndan zel merasim ve fevkalade saygyla ile kabul edilmilerdir.

...
Efendiler; btn bu tafsilat tekrar zetlemek etmek lazm gelirse u noktalara iaret koymak istiyorum: Anlalyor ki Bolevik Hkmeti bizimle irtibat ve temas yapmak iin fiilen teebbsatta bulunmutur. Ordu gndermitir. kincisi; vaziyetin bir iki aydan beri arkta kendi haline braklm, mulak kalm olmas Lehistan vaziyetinden ileri gelmi oluyor. Lehistan'a kuvvet gitmi olmasiyle Ermenilerin, Grclerin, Azerilerin mahalli, muhalif ve muarz hareketleri buna sebebiyet vermi olur. ncs; btn bunlara ramen, burada kalan kzl kuvvetlerin zafna ramen Azerilerin, Grclerin, Ermenilerin mukavemet ve taarruzuna ramen yine Kzlordu yol, vasta buluyor ve imkan buluyor Nahcivan'a kadar gelip bizimle temas aryor ve buluyor. Bu nokta; mterek dmanlar binnetice malubetmek iin azmetmi olan iki milletin, iki hkmetin mnasebat atiyesinin de arzu edildii vehile olacana dair bir gven verebilir. Hususi bir nokta-i nazardan da Ermenilerin btn mtecaviz hareketleri durdurularak onlara daima hakim bulunduumuz grlyor. ... Efendiler Bolevikler, siyasi ve hatta itimai nokta-i nazardan - nk bilirsiniz ki garp ve Amerika amelesi nezdinde Ermeniler mazlum tanttrlmlardr - Ermenilere atf ehemmiyet etmilerdir. Himayekar bir siyaset takibeder grnmlerdir. Fakat bugn bu Ermeniler onlara dahi nankrlk etmitir. Onlarn kuvvetine dahi fiilen tecavz etmitir (kahrolsun sadalar). Pek ziyade mit edilir ve beklenir ki, bu defa Bolevik Cumhuriyeti artk bu kstah milletin haddini tantmak iin sert ve kesin kararn verecektir ve pek ziyade intizar olunur ki, Lehistan muvaffakyatn mtaakp Bolevikler bizim ile maddeten vcude getirdikleri ilikiyi gelitireceklerdir.

...

Atatrk'n Sylev ve Demeleri, c. I, s. 94-101

Moskova'daki Murahhas Heyetinden gelen raporun ierii hakknda Bat Cephesi Komutanlnn bilgilendirilmesi,16 Eyll 1920.
Moskova'daki Murahhas Heyetinden Gelen Rapor Ankara, 16 Eyll 1920 Garp Cephesi Kumandan Ali Fuat Paa Hazretlerine 1-Moskova'daki heyeti murahhasamzdan gelen 13 Austos tarihli ilk raporlarda Lenin ve ierin'le mteaddit mlakatlardan bizim mesai ve mcadelemize tevecchten ve silah ve malzeme hususunda yardmdan bahsolunmutur. Anlaldna gre Boleviklerin harekat plan evvelemirde Lehistan malup ve sonra Krmda bulunan Varangeli imha etmek esasna dayanyormu ve herhalde o zamana kadar harekat umumiyeye girimek kararnda deillermi. Ermenilere memleketimizden arazi verilmesi lzumundan bahsolunmutur. Heyetimiz Ruslarn malzemece fakir ve ii grmelerle uzatmaya eilimli olduunu zikretmekle beraber, bizimle ittifak tamme akdedemiyeceklerine dair henz kat'i delil karsnda bulunmadklarn bildirmiler ve bir taraftan para, silah ve cephanenin sevkolunmas iin uzun mddet imkan aranlarak nihayet denizden dahi nakliyata alacaklarn ilave etmilerdir. Ermenistanla 10 Austos'ta yaptklar antlamada, (ahtaht-Culfa) imendifer hattn Ermenilere terketmiler ve Azerbaycan'n ve bizim heyetimizin protestolarna kar yanl olduunu szl ifade ederek kararlarnda henz deiiklik yapmamlardr.

...
2- Halil Paa, Nahcivana vasl olduktan sonra Kzl Ordu ile Ermeniler arasnda arpma vaki oldu. Halil Paa'dan alnan malumata nazaran kzl kumandanlar, Ermenilerin mezaliminden ve tecavznden pek ziyade rencide olduklar Austos nihayetlerine doru bir Ermenistan seferini emri vaki yapmak zere ynak ve hazrlkta bulunduklar bildiriliyordu. Gerekten yakn emareler belirdi. Fakat nihayeti gelmedi, bilakis ulfa hattnn Ermenilere teslimi lzumuna dair olan karar tekrar ve teyit olunmaa balamtr.

...
5- Biz bu durum zerine ncelikle memleketi elimizde muhafaza ve ne slahat lazm ise hkmet vastasiyle yaparak anari ve inklap suretiyle Rus tabiiyetine mani olmak ve Moskova'daki heyeti murahhasamzn mzakeresi msbet veya menfi bir neticeye varmas iin acele etmek, Ruslar ne yardm edeceklerse miktarna bakmyarak kabul etme, Ermenilerle msait bir muharebe vermek ve Azerbaycanla fiziki temas emri vaki yapmak iin Ruslarn oluruna bal hareket etmemek kararlarn ve talimatlarn verdik. Heyetten aldmz yeni bir raporda szlemeden bahsolunmaktadr. Buna gre Van, Bitlis ve Mu taraflarnda Ermenilere terki arazi mevzuubahs olduu grlmektedir.

...
7- Buraya kadar olan olaylar bu maddede zetlemek ve tekrar etmek isterim. Ermeni davas gerek Garp ve gerek Rus milletleri nezdinde kuvvetlidir. Hristiyanlk namna vukua gelecek tecavzatn Garp ve arktan ho grlemiyecei muhakkaktr.

...
Byk Millet Meclisi Reisi Mustafa Kemal

Atatrk'n Tamim, Telgraf, s. 348-351 Atatrk'n Kurtulu Sava Yazmalar c.III, s. 186-188

Atatrk'n, Ermeni Silahl Kuvvetleri'ni imha etmek zere, taarruza geilmesi ve silahsz Ermeniler aleyhinde her trl tecavzden kesin olarak kanlmas gerektii konusunda Dou Cephesi Komutanl'na yazd, 20 Eyll 1920 tarihli yaz.

Dou Cephesi Komutanlna - Erzurum 20 Eyll 1920 ... 1. Dou Ordumuz hemen, Kars genel istikametinde taarruz edecektir. Harekat birinci devrede, Kazman-Novo Selim - Merdenek hattna kadar ilerletilecektir. Bununla beraber bu hat, kesin olmayp durum elverili olduu takdirde taarruza balangtan itibaren daha douya doru da devam edilmelidir. Asl maksat; Ermeni Silahl Kuvvetleri'ni imha etmektir. Bunun iin, taarruzun basknla balamas lazmdr ve Ermeniler'e daha nceden herhangi bir ekilde duyurmaktan kesin olarak saknlmaldr. Silahsz Ermeniler aleyhinde her trl tecavzden kesin olarak kanlacaktr. ... 3. Esas, Byk Millet Meclisi'nce kararlatrlm olan bu kararname, Bakanlar Kurulu'nca kabul olunmu ve Genelkurmay Bakanl kanaliyle, Dou Cephesi Komutanl'na bildirilmitir.

T..H., Dou Cephesi, s. 146

Dou'da Ermenilere kar kazanlan zaferin, Ermenilerle aramzdaki dmanln gerek dorudan doruya ve gerekse Boleviklerin aracl ile bar yolundan zlebilmesi iin gerekli tedbirlerin alnmasna dair, 7 Ekim 1920 tarihli bakanlar kurulu karar.
Bakanlar Kurulu Karar Ankara, 7 Ekim 1920 Dou Cephesi Komutanlna 1. Ermenilere kar kazanlan Sarkam baars, salad askeri ve ekonomik yararlardan baka Doudaki politik durumu da yararmza gelitirecek dzeydedir. ... 2. Kars nnde toplanm olan Ermeni silahl kuvvetlerinin byk ounluu yok edilebilir. Bu sonucun alnmas ile Kars'n igali askeri durumumuzu kkl olarak dzeltir ve yalnz bana Grcleri ilerideki hareketten alkoyacak bir etki yapabilir. Politik duruma gelince: Bu kesin vuru, Ermenilerle aramzdaki dmanln gerek dorudan doruya ve gerekse Boleviklerin aracl ile bar yolundan zm olanan hazrlayabilecei ynyle de yararl olacaktr. Gerekte, Ermeni hareketinde politik ama, Ermeni sorununun zm iin Ruslar ve Ermenileri sk grmeye srklemek olup ve bu sonucun bizim aba ve basklarmzla alnabilecei deneyimlerle ortaya kmtr. Ancak, Kars'ta Ermenilerin ydklar kuvvetlerle savamz; g, insan ve gere olarak ok zveri gerektirmektedir. Askeri ve politik genel durumumuzsa, sonu kukulu sonuca imdilik elverili deildir. 3. Bundan dolay Bakanlar Kurulu Dou Cephesi Komutannn, askeri durumun ortaya koyaca olanaklardan yararlanmak yolu ile hareketi uzatmada yetkili olmasna karar vermitir. BMM Bakan Mustafa Kemal

T..H. Dou Cephesi, s. 303 Atatrk'n Kurtulu Sava Yazmalar, c. II, s. 196-197

Van, Bitlis'in Ermenilere braklmayacana ve muahedeyi imzaya yetkili olduuna dair, 16 Ekim 1920'de Moskova'daki Bekir Sami Beye gnderilen ifreli talimat.

Van, Bitlis'in Ermenilere Braklmayacana, Muahedeyi mzaya Yetkili Olduuna Dair Moskova'da Bekir Sami Beye Gnderilen ifreli Talimat 16 Ekim 1920 ... eriinin yararlar ve maksatlar taraflarca pek iyi karlanan sz konusu maddelerin kesin kabul iin Van ve Bitlis vilayetlerinden bir kt'ay muayyenenin ayrlarak Ermenilere terki hususunun art klnm olmas keyfiyeti, Ankara hkmetini emperyalizm ve kapitalizme kar etin bir mcadeleye itiraki hasebiyle imdiye dein kendisine bir mttefiki tabii addetmekte hakl bulunduu Rusya uralar Cumhuriyetinin bu bahisteki samimiyeti efkar ve hissiyatndan hakl olarak pheye drd. ... ... Byk Millet Meclisi ve gerek onun emniyet ve itimadn haiz bulunan Heyeti Vekillenin, corafi, askeri ve iktisadi hibir prensip ile kabili izah ve telif olmayan anlan teklifi her ne bahasna olursa olsun kabul edemiyecei bir keyfiyettir. Van ve Bitlis vilayetlerinin ecnebi ve bitaraf erbab tetkik tarafndan tertip edilmi ve her tarafta muteber addedilmekte bulunmu olan istatistiklere nazaran, gerek mazide ve gerek halihazrda bir Ermeni ekseriyetini ihtiva etmedii sabit ve bilakis o havalide ehli islamn pek kaahir bir ekseriyeti haiz bulunduu malum bir keyfiyet iken, byle bir Ermeni ekalliyetine ana vatandan ayrlacak bir ktay arazinin terki talebi Sovyet Sosyalist uralar Cumhuriyetinden gelse dahi emperyalist bir fikrin mahsul olmak aibesinden hibir vehile kurtulamaz ve hibir tevil ile kabul olunamaz. ... .. Blnme kabul etmeyen memleketin bir parasndan her ne maksat ve zaruretle olursa olsun, Ankara hkmeti milliyesince feragat edilmesi halinde, bu hkmetin de birka byk vilayetimizi arkta, imalde ve cenupta Ermenilere ve Yunanllara bila mucip terketmek suretiyle nazar millette ilelebet mel'un ve menfur kalan stanbul hkmetinden mantkan da hibir fark kalamyaca ve byle bir halin tahakkukunda btn Anadolu halknn Ankara hkmetinden emniyet ve itimad klliyen ekecei muhtac izah bile deildir. ... Binaenaleyh, Heyeti Vekile uzun tetkiki hal ve vaziyetten sonra aada iki maddede toplad kar cevabn araclnzla ieri'ne tebliine karar vermitir. Madde 1- Van ve Bitlis vilayetlerine mteallik olarak evvel ve ahir yerli ve ecnebi erbab tetkik tarafndan tanzim edilmi olan istatistiklere nazaran Ermeniler mezkur vilayetlerde orann slam ahalisine nisbetle hibir zaman ounluk olamamlardr. Binaenaleyh muayyen bir kt'ay arazinin bir aznla terkini istemek emperyalist bir fikri mahsus ile hareketten baka bir ey deildir. Ankara hkmeti milliyesi emperyalizme kar mdafaa ve mcadele kasd ile teekkl etmi bir hkmet olduundan Emperyalizmin nl ynteminden olan byle bir talep ve iddiay kabul edememek zorunluluundadr. Madde 2- Ankara hkmeti milliyesi Trkiye'den hicret etmi olan Osmanl Ermenilerinin hicretten nce sakin bulunduklar mahallere dnmelerine engel olmamay ve bu suretle gelecek ahaliye lkedeki dier aznlklara temin edilen hukuk, tamamen uygulamay cmlei vezaifinden addeyler. ...
Atatrk'n Tamim, Telgraf, s. 355-357 Atatrk'n Kurtulu Sava Yazmalar c.II, s. 198-200

Atatrk'n, Ermenilerle grmelerimizde hibir yerin karmas ve aracl sz konusu olmamas konusunda Gmr Bar grmeleri delegeleri Hamit ve Necati Beylere yazd 23 Kasm 1920 tarihli yaz.
Bar Delegeleri Hamit ve Necati Beyefendilere 23 Kasm 1920 Ermenilerle grmelerimizde hibir yerin karmas ve aracl sz konusu olmamaldr. zellikle Ermenilere vekil olarak ve onlar korumak amac ile ie karmak isteyenlere kar araclk kabul etmediimizi aklayabilirsiniz. Haklarmzdan en kk zveriye yanamayacamz kesindir. Kazm Karabekir Paa Hazretleri'ne Dilerinden bu konuda gerekli bilgiler verilmitir efendim. TBMM Bakan

Mustafa Kemal

Onar, Mustafa; Atatrk'n Kurtulu Sava Yazmalar, c .II, T.C. Kltr Bakanl, Ankara-1995, s. 207. Atatrk'n Milli D Politikas, T.C. Kltr Bakanl, Ankara 1994, s. 180.

Atatrk'n, Gmr bar grmeleriyle ilgili olarak Ermenistan Cumhuriyeti Bakanlar Kurulu Bakanl'na yazd, 29 Kasm 1920 tarihli yaz.
Ermenistan Cumhuriyeti Bakanlar Kurulu Bakanl'na Ankara, 29 Kasm 1920 Ohan Canyan kabinesinin ekilmesi zerine Ermeni parlamentosu karar ile yeni kabineyi kurmaya grevlendirildiinizi bildiren ve komu lkelerle dosta iliki srdrme dileiyle arzulu yeni hkmetin, Gmr'de balayan bar grmelerini karlkl haklar ve karlkl karlara yatknlnz aklayarak gnderdiiniz telgraf sevinle aldm. ki komu ulus arasnda yeniden bar kurmak ve bark olmak iin en iyi duygularla balattnz ilk giriimle de tantland zere TBMM Hkmetinin gerek Ermenistan ve gerek teki komu lkeler iin ayn duygular beslediini bu yolla da dorulama olana bulduumdan dolay vnrm. Gmr'de balayan bar grmelerinin iki ulus iin karlkl gvenlik ilkesine dayal bir bar ve bolluk dnemi getirecek bir sonuca ulamas bizce de pek uygun ve gerekli olduuna kuku duyulmayaca umudu ile Ermenistan' artk zararl d etkilerden korumaya ynelik yurtseverce almalarnzda kesin baarlar dilerim. TBMM Bakan Mustafa Kemal

Atatrk'n Kurtulu Sava Yazmalar, c. II, s. 208 Atatrk'n Milli D Politikas, s. 184

Atatrk'n, ngilizlerin, Boleviklerle Trkiye ve slam lkelerinin arasn amak iin btn yollara bavurduklarna dair, Dou Cephesi Komutanl'na gnderdii 30 Kasm 1920 tarihli yaz.
Dou Cephesi Komutanl'na Ankara, 30 Kasm 1920 Bak'de Trkiye Temsilcisi Memduh evket Bey'e. Tiflis'te Trkiye Temsilcisi Kazm Bey'e Her yerden gelen haberlerden anlald gibi ngilizler Boleviklerle bizim ve slam lkelerinin arasn amak iin btn yollara bavurmaktadrlar. Bunu baardklar zaman her ki topluluu ayr ayr ezebileceklerini umuyorlar. Bu amala karlan sylentiler arasnda ngilizlerce Azerbaycan'n bize verilmesine karlk Kafkasya'da Boleviklere kar cephe aacamz gibi buna benzer daha birtakm uydurmalar vardr. karlmakta olan bu tr sylentileri elinizdeki btn aralardan yararlanarak hemen ve kesin bir dille yalanlamaya yetkili ve grevlisiniz. ngiliz, Fransz ve talyanlarca ne dorudan, ne de stanbul'da iktidara getirdikleri hkmet aracl ile bize bir bar nerisi verilmemitir. Bu tr sylentileri karan bilinen hkmetlerin paral propagandaclardr. Bu

sylentiler, belki de Adana'da Franszlarn her sknca dinlenmek ve yeni g toplayabilmek iin zaman kazanmak amac ile anlama istemelerinden ve bu amala birka kiiyi kylarmza gndermelerinden kaynaklanmaktadr. Ama, bu tr eylemlerin hepsine yantmz, yalnzca Franszlarn yurdumuzdan ekip gitmelerini istemektir. te yandan kendilerine Ankara Hkmetinin temsilcisi ya da delegesi ssn veren, bizce bilinmeyen kimseler stanbul'da ngiliz ve Franszlarla grp aralarnda kararlar almaktadrlar. Bu grmeleri, ustal bilinen ngiliz propagandas her yere yayarak Ruslarla aramz amak istiyor. Konu bu olup Trk ulusunun kendi varlna saldrm olan emperyalistlerle ortak davranabileceini yaymay baaran ngiliz oyuncularna amamak elden gelmez.

Mustafa Kemal

Atatrk'n Kurtulu Sava Yazmalar c. II, s. 210-211. Atatrk'n Milli D Politikas, s. 188-189

Atatrk'n, Rum, Ermeni gibi Bat emperyalistlerinin hizmetisi olan uluslarla, bu abalarnda direndikleri srece anlama olamayacana dair, Dou Cephesi Komutanl'na yazd 1 Aralk 1920 tarihli yazs.
Dou Cephesi Komutanlna Ankara, 1 Aralk 1920 30.11.1920 Gn ve 472 Sayl telgrafmzda belirtildii gibi Moskova elisi Fuat Paa'ya verilen direktifin zeti Rus ve Azerbaycan yetkilileri ile grmenizde yararl olur dncesi ile aada sunulmutur. Birer rneini Memduh evket (Bak Temsilcimiz) ve Kazm (Tiflis Temsilcimiz) Beylere ulatrmanz ayrca dilenir efendim. 1. Rusya ile yaplmasna allp maddeleri delegelerce karlkl parafe edilen dostluk anlamas onaylansn onaylanmasn Trkiye ile Rusya arasndaki iyi komuluk ilikilerinin glendirilmesine zen gsterilmesi. 2. Anlan anlamann Van ve Bitlis sorunu zlmek koulu ile onaylanmasna allacaktr. Van ve Bitlis'in braklmasn Ankara Hkmetinin kabul edememesindeki nedenler aadadr: Birincisi: Ankara Hkmetinin olu ve kuruluu Ulusal Snrlar (Misak- Milli) ierisindeki topraklarn korunmas ve bu topraklarda bulunan halka politik ve ekonomik bamszln salanmasdr. Bu uurda bu denli youn uralara girimi olan Hkmetimiz byle bir dn yaptnda hemen devrilir ve iktidar stanbul'daki ngilizlerce korunanlara geer. Bu durumun gereklemesinde ngiltere Halifelik gcn istedii gibi kullanmakta ve o gle gerek Kafkasya, gerek Orta Asya Mslmanlarn kendi emperyalist amalar urunda ve Boleviklie kar kullanmakta bamsz kalr. kincisi: Ermeniler Van ve Bitlis'i ele geirince, Irak'taki ngilizlerle birleeceklerinden dolay btn Yakndou'da ngilizlerin yeri ok salamlk kazanacaktr. ... 9. Rum, Ermeni gibi Bat emperyalistlerinin hizmetisi olan uluslarla, bu abalarnda direndikleri srece anlama olanamz yoktur. 10. Yunanistan ancak Trk ounluunun yerleik bulunduu zmir ve Trakya'dan ve ngiliz kleliinden vazgetii zaman bizimle dost olabilir. ... 13. Azerbaycan'n btn ile ve kesin olarak bamsz bir devlet olmasndan yanayz ve bunun gerekletirmek iin Ruslar gcendirmemek ve kukulandrmamak koulu ile gerekli almalarda bulunulacaktr. Bu konuda lkenin petrol gibi kendi ekonomik kaynaklarna sahip olmas iin yine ayn koulla allacaktr. Ruslarn Azerbaycan'da yapacaklar uygulamann btn slam Topluluunca Bolevikleri tartmak iin bir l olacann Ruslara anlatlmasna allacaktr. Kafkasya sorununun snr, ulam vs. gibi sorunlarnn zmnde hep Azerbaycan'n ve Kuzey Kafkasya karlarnn zellikle gznne alnmasna zen gsterilebilecei gibi 10.08.1920'de Ruslar ve Ermeniler arasnda yaplan anlamada Azerbaycan'a zarar verecek maddelerin kaldrlmasna allacak ve her ulusun egemenliine kavumas kuralna dayanarak, Karaba vs. gibi Trk ounluunun yerleik olduu yerlerin Azerbaycan'a balanmas salanacaktr.

Mustafa Kemal

Atatrk'n Kurtulu Sava Yazmalar c. II, s. 211-215. Atatrk'n Milli D Politikas, s. 202-206.

Atatrk'n, Van ve Mu Vilayetlerimizin zararna olarak Ermenistan'n bytlmesini teklif eden Sovyet Dileri Komiseri ierin'e verdii 27 Aralk 1920 tarihli nota.
Sovyet D leri Komiseri ierin'e Nota 27 Aralk 1920 Hariciye Vekaleti No: 714 Nottur (Teklifleri 25.12.1920) Bay Komiser, Trkiye'ye dnen Bekir Sami Bey'in bize Kars'dan bildirdii raporda, ncelikle aranzda yapm olduunuz konuma hikaye edilmektedir. Bu konuma etrafnda verdii malumattan, Van ve Mu Vilayetlerimizin zararna olarak Ermenistan'n bytlmesinin gereklememesi halinde kendi beyanatnza gre komnist prensipleriyle belirgin bir muhalefet tekil eden ve Rus Hkmetini Bat proleteryas muvacehesinde kt bir duruma sokacak olan, bytlme talebinizi hayret ve aknlkla okuduk. Kazm Karabekir Paa'yla yolda Mediavani arasnda geen grmelerde bunun gibi bir arazi terkinin bundan byle bahis konusu olamayacan resmen beyan etmi ve bu karlkl kabulleni bizim btn siyasi vehemize esas tekil etmiti. imdiki durumun vahametine binaen, Sovyet Hkmetinin selahiyattar iki temsilcisinin beyanat arasndaki bu gzle grlen tezadn mmkn olan en ksa mddet iinde ortadan kaldrlmasn sizden srarla rica ediyoruz. Bu mesele sratle akla kavumazsa, kooperasyon ve iberaberlii etrafndaki btn projelerimiz maksatsz kalacak ve hatta Bak Konferans bile faydasz olacaktr. Gerek Trk Milleti, gerek Garb Emperyalizmi tarafndan hakszlk ve smr iinde bulundurulan ark milletleri nnde ald mesuliyeti mdrik olan Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti, beeriyetin mstakbel kaderinin belki delegelerimiz arasnda balayacak grmelerde bir karara balanaca bir zamanda size en byk ak szllkle bu meseledeki grn bildirmeyi ehemmiyetli bulur. ... II. Sz konusu vilayetlerin Ermenistan'a terki milletlerin kendi kaderlerini kendilerinin tayin etmesi prensibini ihlal edecei ve bu noktada yerli ahali ile Ermeni igalcileri arasnda bir sr atmalarn kayna olaca dncesindeyiz. Kars, Olti ve lh... Trk ahalisine kar yaplan Ermeni vahetlerini durdurmak iin o kadar zahmet ekmi olan Trkiye'nin kendi arazisi zerinde iskan edilmi olan kendi vatandalarn istekleri hilafna Ermenilere teslim edemeyecei aktr, nk sizin talebinizin hedef tuttuu blgeler ahalisinin taknaca tavr hakknda hibir pheye mahal yoktur. Sebebsiz olarak Ermenistan'a terkedilmi olan Nahvan, Karaba ve ilh... oturanlarnn iddetli protestolar bu hususda ok karakteristiktir. Bu bedbahtlar baka yere nakletmeyi ve bo bir memleketi Ermeni kolonizasyonuna brakmay aklmzdan bile geiremeyiz, nk byle bir ey Mezopotamya'da bulunan ngilizlerin byk yararnadr ve memleketimizde dahili harb amakla denktir. III. Ayrca bize kar ileri srlebilecek tarihi delilleri de pein olarak red ve rtmek isteriz. Hadise herkesin bildii gibidir ve gerek Rus gerek Garb istatistikleri bu hususda kant olarak yeterlidir. Birka asrdan beri ark Vilayetlerimizin hibir ksmnda hibir vakit bir Ermeni ounluu olmamtr. Ve arlk idaresi veya Garb emperyalistleri tarafndan tevik edilen Trk ve Ermeni halklarnn girimi olduklar kanl mcadeleler bir tarafa olduu kadar, teki tarafa da can kaybna malolmutur. 1917'de Ruslarn ekilmesinden sonra Ermeni etelerinin ark vilayetlerimizi ne halde braktklar bunun kafi derecede bir ispatdr.

IV. Ermenilerin komnist haline geldiklerine inanmyoruz. Bunun, ngiliz yardmndan mahrum kaldktan sonra Rus desteine nail olmaa mahsus bir komedya olduunu dnyoruz. Bu artlar iinde Ermenistan' Mezopotamya'da yerlemi ngilizlere yaklatracak surette uzatmak, Moskova ve Ankara hkmetlerine pek ok naho srprizler yaratmak demek olur. V. Dier taraftan bir milletin, samimi de olsa komnizmi kabulnn, bu millete Trk arazisinden hediye suretiyle mkafatlandrlmasn kabul edemeyiz. Bu arazinin ahalisi kendisine zorla kabul ettirilecek bir boyunduruktan zaten nefret etmektedir. Byle bir fiilin, insan haklarna aykrl dolaysyla komnist prensiplerine kar olduunu dnyoruz. Talebinize hibir suretle muvafakat edemiyeceimizin sebeblerini yukarda izah ettikten sonra btn vazifelerimizin aksine olarak, bu nokta zerinde olur vermemizin neticesinin ne olacan izah edelim: 1. Tek sebeb-i hikmeti Trk Milletinin iradesini temsil etmekten stanbul Meclis-i Mebusannda akdedilen Misak- Milli tarafndan 1920 Ocanda tesbit edilen hududlar dahilindeki vatann dokunulmazln riayet ettirmekten ve memleketimizin siyasi ve iktisadi istiklalini temin etmekten ibaret olan Hkmetimiz: Otoritesini btn Anadolu'ya uzatacak olan ngiltere'nin ve oyunca olan stanbul Hkmetinin yararna kanlmaz bir ekilde drlecektir. 2. Halifeliin dini prestiji ve ngiltere'nin maddi destei zerine dayanan bu hkmet, bir ay evvel teekklnden bu kadar korkmu olduunuz Kafkasya anti bolevist cephesini kanlmaz bir surette tekil edecektir. 3. Orta Asya'da Rusya'dan memnun olmayan btn kimseler, stanbul'dan gelen ve Ankara Hkmetinin ortadan kalkmasndan sonra Trk Milletini temsil kisvesine brnecek olanlar tarafndan desteklerini ngiliz Emperyalizmine vermeye davet edileceklerdir. 4. Ahalisi mslman olan ngiliz mstemlekelerindeki btn gayrimemnunlar ayn araclar tarafndan biraz hafifletilecek olan ngiliz boyunduruuna arz teslimiyet etmeye ve desteklerini anti-bolevist bir hal seferine vermeye davet edileceklerdir. Bu ak izahattan sonra mterek davamza bu kadar zararl bir mesele zerinde artk srar etmeyeceiniz midi iinde, memnuniyet verici bir cevabnz bekler ve sayglarmn kabuln rica ederim bay Komiser.

Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti Hariciye Vekili

Atatrk'n Milli D Politikas, c. I, T.C. Kltr Bakanl, Ankara-1994, s. 242-245 Aklama: Belgedeki imza Atatrk'e ait olmamasna ramen, ierik Atatrk'n grleri olduu iin almaya dahil edilmitir

ATATRK'TEN ERMEN SORUNU (1921)

Atatrk'n, 3 Ocak 1921 tarihli Meclis oturumunda yapt konumann Ermenilerle ilgili blm.
03 Ocak 1921 Meclis Konumas

...
Biz Ermenileri malup ettikten sonra ileri srdmz koullardan biri de kendilerinden muayyen miktarda silah almak idi. Bu silahlarn bir miktarn aldk, geri kalan miktarn dahi talep etmekte bulunuyoruz... Biz Ermenilerden nedenle silah talep ettik. Birincisi Ermenilerin henz rengi, mahiyeti ve maksatlar tamamen ortaya km deildir. Dolaysyla byle renksiz bir milletin elinde silah bulunduka yaknnda bulunanlara daima zarar verir. Binaenaleyh biz zarar grebiliriz. Dier taraftan karlkl ortak karlarmz olduunu sylediimiz Ruslar dahi zarar grebilirler. Binaenaleyh taraflarn menfaatini temin iin Ermenilerin ellerinden silahlarn almak lazmdr. Bunun iin silahlarn istedik ve istiyoruz. kincisi Ermeniler iddia olunduu gibi komnist olmularsa kendilerinin silaha ihtiyac kalmamtr. O halde silahszlandrma koullarn tatbik etmekte hibir mazhur yoktur. ncs, her gn ordularmz kuvvetlendirmekteyiz. Binaenaleyh silaha ihtiyacmz vardr. Galibiyetimizin mukabil hakk olmak zere Ermenilerin elinde bulunan fazla silahlar istiyoruz. Binaenaleyh hkmet bu

dakikaya kadar bu nokta-i nazarndan sapm deildir. Yani Ermenilere silahlarn terketmi veyahut terk teklifine kar muvafakat etmi deildir. Yalnz Rusya Bolevik Hkmeti komnist yapmak istedii Ermenilere cemile gstermek arzusunu gsterdiinden ve bu da o meyanda grldnden bize aksetmi bir mesele haline girdi. Ve komnist olmu Ermenilerin elinde silah bulunmaktan bir mazhur doaca zikredildikten sonra bize muhta olabileceimiz silahlar Ermenilerin ellerinden almak suretiyle deil, Moskova'dan karlanmas imkanndan da bahsolunuyor. Bir de silahlar komnist olmyan Ermenilerin ellerindedir. Fakat bunlar komnist olanlarn aleyhinde kullanlacandan bu silahlar komnist olmyanlarn elinden almak ve komnist olanlarn eline vermek cihetini Ruslar tercih etmektedir. Btn bu vaziyetler dnlecek olursa meselenin suret- i katiyede halli bizim ekindiimiz noktalarn tanzimine ve bizim muhta olduumuz menfaatlerin teminine taalluk eder. Eer Ruslarla olan mnasebatmzn netayici btn bu korktuumuz ve korkmadmz noktalara tekabl ederse bittabi mesele o vakit mevzuubahis olur, yoksa bugn deimi hibir mesele yoktur. Msamaha edilmi bir husus da mevcut deildir efendim. Hseyin Avni Bey (Ezurum) - Beyler, bendeniz Ermenilerin silahlsndan deil, silahszndan korkuyorum. Yani Ermenilerin silahls olan Tanaklardr. Onlar silahla karmza kt zaman daima onlar silahla ezecek kuvvete malikiz. ... Ermeniler kurnaz bir millettir. ... Ermenilerin samimiyetine katiyen gvenmeyiz. Katiyen itimadmz yoktur. Onlarn bugn memleketimizin ark Cephesinde muzr bir vaziyet almakta olduklarna kaniim. Bunun aresini hkmetten istirham ediyorum. ... ... Ermeniler hileci bir millettir ve bu vesile ile bizi iimizden ykar. Yeni bir tehlike, yeni bir safha alabilir. ... Mustafa Kemal Paa (Ankara) - Efendim Hseyin Avni Bey'in Ermeniler hakkndaki buyurduu tamamen dorudur. Ve biz Ruslarla bu meseleyi mevzuubahis ederken onlar da bu hakikate icra etmek iin teebbsatta bulunmaktayz. Tamamen haklar vardr. ..

Atatrk'n Sylev ve Demeleri, c.I, s. 134-137

Atatrk'n, 17 Ocak 1921 tarihinde United Telgraph muhabirine verdii Ermenilerle ilgili demeci.
17 Ocak 1921 nited Telgraph Muhabirine Deme ... S - Trk Ermeni meselesinin halli hususundaki vaziyetiniz nedir? Bu hususta Amerika'nn ara buluculuunu kabul buyuracak msnz? C - Ermenilerle aramzda milletlerin bizzat tayin-i mukadderat etmeleri esasna dayanan imzalanm bir bar antlamas ve aramzda dostane ilikiler vardr. S - Yakn zamanda Trklerin Ermenilerle katliam yaptklar hakknda neredilen haberler doru mudur? C - Trkler tarafndan Ermeniler aleyhinde katliam, uydurulmu rivayetler ve daha nce yaylm bir takm yalan ve iftiralardan ibarettir. Bunlarn kat'iyyen doru olmadna emniyet edebilirsiniz. Bu hakikatn belgelendirilmesi iin tarafsz heyetlerin memleketimizde kemal-i serbesti ile icra-y tahkikat eylemelerini memnuniyetle kabul ederiz. Bu meseleye dair Ermenistan'daki Yakn Dou Amerika yardm heyetleri tarafndan verilen en son raporlarn okunmasn tavsiye eyleriz. S - Trklere Ermeniler tarafndan katliam yaplm mdr? C - Trk ahali hakknda Ermeniler tarafndan yaplan mezalim ve katliam ki Ermenistan zerine ordularmz tarafndan ihtiyar edilen harekat zaruri klmtr. Gayet geni mikyasta vaki'dir. Buna dair vesaik-i kat'iyeye malikiz; bu vesaik suretlerini size ayrca verdireceim.

...
Atatrk'n Sylev ve Demeleri, c.III, s. 23

Atatrk'n, Amerikal bir gazetecinin Ermenilerle ilgili sorularna verdii 26 ubat 1921 tarihli cevab.
Amerikal Gazeteciye Cevaplar

Muhabirin Yazl Gnderdii Sorular 26 ubat 1921 Trkiye Byk Millet Meclisi Reisi Mustafa Kemal Paa Hazretlerine, ... 6. Muharebe devam ettii mddete hkmetinizin Anadoludaki Rumlara ve Ermenilere kar meslek-i hareketiniz nedir? 7. Harb- umumi esnasnda yapld mtemadiyen azlarda dolaan Ermeni ... tehciri hakknda hkmetinizin resmi nokta- nazar nedir? 8. Ermeniler ve Rumlar tarafndan Trklere kar vukuu rivayet edilen katliam hakknda ne gibi malumat verebilirsiniz? ... 13. Sovyet Ermenistan ile mnasebatnz nedir? 14. Cemiyet-i akvam hakknda fikriniz nedir? Clarence K. Streit Public Ledger - Philadelphia Mustafa Kemalin Cevaplar ... 6. Mslim ve gayri mslim Trk vatandalar arasnda hibir ayrm yapmyoruz. Bylece Rumlarn ve Ermenilerin dmanla birlikte vatana hyanette bulunmadklar mddete endie edecekleri bir husus yoktur. 7. Dmanca ithamda bulunanlarn srdrdkleri byk mbalaalar dnda Ermenilerin tehciri meselesi aslnda una inhisar etmektedir: Rus ordusu 1915de bize kar byk taarruzunu balatt bir srada o zaman arln hizmetinde bulunan Tanak Ermeni komitesi, askeri birliklerimizin gerisinde bulunan Ermeni ahalisini isyan ettirmiti. Dmann say ve malzeme stnl karsnda ekilmeye mecbur kaldmz iin kendimizi daima iki ate arasnda kalm gibi gryorduk. kmal ve yaral konvoylarmz acmasz ekilde katlediliyor, gerimizdeki kprler ve yollar tahrip ediliyor ve Trk kylerinde terr hkm srdrlyordu. Bu cinayetleri ileyen ve saflarna eli silah tutabilen btn Ermenileri katan eteler, silah cephane ve iae ikmallerini, baz byk devletlerin daha sulh zamanndan beri kendilerine kapitlasyonlarn bahettii dokunulmazlklardan bilistifade ve bu maksada matuf olarak byk stoklar husule getirmeye muvaffak olduklar Ermeni kylerinden yapyorlard.

ngilterenin sulh zamannda ve harp sahasndan uzak olarak rlandaya reva grd muameleye hemen hemen kaytsz bir ekilde bakan dnya efkar, Ermeni ahalinin tehciri hususunda almaya mecbur kaldmz karar iin bize kar hakl bir ithamda bulunamaz. Bize kar yaplm olan iftiralarn aksine, tehcir edilmi olanlar hayattadr ve bunlardan ekserisi ayet tilaf Devletleri bizi tekrar harb etmeye zorlamasa idi evlerine dnm olurlard. 8. Gerek Umumi Harp srasnda gerek mtarekeden sonra Ermeniler ve Rumlar tarafndan mslman ahaliye yaplan mezalim zerinde durmak uzun bir hikaye olur. Brest-Littowsk Muahedesinin akdini mteakip Ruslarn ark vilayetlerimizi tahliyeye baladklar srada Ermeni etelerinin yapm olduklar katliam ve tahribat kafi derecede herkesin malumudur. Sivasta benle grm olan, bilahare bu blgeleri ziyaret eden ve buralarda Ermeni etelerinin davranlar hususunda mufassal mahadelerde bulunarak daha sonra kendisine bu konuda anlatm olduum eylerin doru olduunu bana yazm bulunan Amerikan Generali Harbord Amerikan Umumi ekfarnn kendisinden faydal bilgi temin edebilecei bir ahidimizdir. Tanaklar daha sonra da Kars ve Olti blgelerinde Alexandropol (Gmr) Antlamasnn akdine kadar cinayetlerine devam etmilerdir. Yunanllara gelince zmirin igali srasnda yle cinayetler ilemiler ki, Yunanistann mttefiki tilaf Devletleri tarafndan tekil edilmi bulunan tilaf Devletleri Tahkikat Komisyonu yeleri bile, 1919 Sonbaharnda bu vilayeti batan baa katettikten sonra hazrladklar raporda, Yunan makamlar aleyhinde son derece ar tenkitlerde bulunmulardr. Yunanllarn igal ettii blgede her ya ve cinsiyetten onbinlerce Trk katledilmi, btn bykba hayvanlar Yunanistana gtrlm ve blgeden yzlerce bedbaht gmen blgemize itilerek bir aresizlie duar edilmitir. ... 13. Ermenistan birka gnden beri tekrar Tanaklarn eline dmtr. Alexandrapol (Gmr) Muahedenamesini samimiyetle tatbik mevkiine koyacak her Ermeni Hkmeti dostluumuza gvenebilir. Milyonlarca Trk binlerce Ermeninin hakimiyetine terketmeye kalkan Wilson projesi sadece glntr. 14. Halen Cemiyet-i Akvam sanrm ngilterenin elinde kulland dier bir vastadr.

Atatrkn Milli D Politikas, T.C. Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1994, c.1, s. 259-2

Atatrk'n, 1 Mart 1921 tarihli Meclis kinci Yasama Yln A Konumas'nn Ermenilerle ilgili blm.
01 Mart 1921 Meclis kici Yasama Yln A Konumas ...

Efendiler, Hatrlatmak isterim ki, kararllk ve inancmz sarsmak iin, ite meydana getirilen zc olaylar henz srerken, dmanlarmz da dtan bask ve acmasz kkrtmalara bir an bile ara vermiyorlard. Batda Yunanllar ve gneyde Franszlarla onlarn silahlandrd ve bize kar kkrtt Ermeniler ve douda Ermenistan Ermenileri memleketimizin ele geirdikleri yrelerinde ve igal edilen snr ve cepheler evresinde Mslman halka eitli zulmler uyguluyor ve katliam yapyorlard. Yunanllar, birok kuvvetlerimizin i ayaklanmalarla urat ve aslnda henz dzenli milli ordumuzun kurulmad bir srada, yerel kuvvetlerle savunulan bat cephelerimize saldrdlar. Bu savalarn maddi sonular zc olmakla birlikte, milleti daha gl bir inanla savunma cesareti verdiinden ok yararl saylmaldr. Dorusu, atekesten sonra dmanlarmz tarafndan silahlar alnarak ve saylar azaltlarak eritilen ordular az zamanda neredeyse batan kurduk, yeniledik, donattk, giydirdik. Bu gn her cephede stn bir biimde savaan ve vatan savunmasnn ne demek olduunu tam anlamyla bilen ordularmz vardr. (Alklar) Bu ordular sayesinde Douda Ermenistan zaferini kazandk. (Alklar) Dou ordumuzun etkili durumu bize milli tutsaklmzn nemli bir nedenini oluturan Kars, Ardahan ve Artvin'in geri alnmasn salad (Alklar) ... D politikamzda, milletin yararna gerekli bulunan esaslar iine alan tamamen bamsz ve balantsz bir politika izleyeceiz. (Alklar) Meclisimiz ve Meclisimizin hkmeti cenki ve maceraperest olmaktan uzaktr. Tam tersine bar ve esenlii tercih eder. zellikle insani, medeni amalarn ortamnn olumasna son derece taraftardr. te bu esaslar iinde gerek Dou ve gerek Bat devletleri ile daima iyi ilikiler ve dostluk balar aramaktayz. ... ... Ermenistan ve Grcistan ile aramzdaki ilikilerin de yaknda dzeleceini ve milli yararlarmza uygun bir ekle ulaacan mit ederiz. ... ... ... Milletimiz, stanbul'da padiahn huzurlarnda toplanan Saltanat Meclisinde ayaa kalklarak alnan karara dayanlarak stanbul hkmetinin kabul ettii Sevres Antlamasnn altndaki idam kararnn yok etme niteliini anlad. ... ...Geen yln bize getirdikleri en byk ykm ve uursuzluk Sevres Antlamas idi. Efendiler, Dmanlarn btn bir yllk abalarna karlk sonuta, bu gn Sevres Antlamas hkmleri fiilen ve hkmen yoktur. (Srekli ve iddetli alklar). ... Efendiler, Bu sonuca, 1918 atekes antlamalarn yenik olarak imzalam uluslar arasnda, uygulad politikann ileri grll ve silahlarnn kuvveti sayesinde, ancak Trkiye ulaabilmitir. ... Dmanlarmz, igal ettikleri lkemizde her eit savunma aralarndan arndrlm olan vatandalarmza kar bu gne kadar aralksz ykma, yama, ldrme, srgne gnderme gibi zulm ve hakszlklarn srdrmeye devam ettikleri halde, Byk Millet Meclisi hkmetinizin blgesi iinde kalan btn Mslman olmayan unsurlar, kanunlarmzn ve silahlarmzn korumas altnda, korkusuzca, gven iinde yaamaktadr. (slamiyet gerei ve insanlmzdan sesleri).

...
Atatrk'n TBMM'ni A Konumalar, s. 53-61

ASD, C. I, s. 175-183

Atatrk'n, Roma'daki Papa Onbeinci Benoit'e 12 Mart 1921'de gnderdii yaznn Ermenilerle ilgili blm.
Roma'da Papa Onbeinci Benoit Hazretlerine 12 Mart 1921 ... Anadolu'da skin Ermenilerin ve Rumlarn hkmet ve emirlerine milli ilere muhalefetleri vukubulmadka her trl tecavzden masum ve tamamen mesut ve mreffeh bir hayata mazhariyetleri teden beri kabul edilmi bir esas idi. Kilikya ve havalisinde ve ark hududumuz haricindeki resmi ve gayriresmi Ermeni kuvvetlerinin dinda ve rkdalarmza kar vukubulan tecavzat cinayetkaraneleri karsnda dahi memleketimizde yaayan skin hristiyanlarn her trl taarruzdan masuniyetlerini temin eylemeyi pek mhim bir vazifei medeniye telakki eyledik ve Anadolu'nun alemi harici ile temasnn kesik olduu bugnlerde menafii aliyei vataniyeyi istihdaf eyliyen tedabir meyannda hristiyan ahalinin muhafazai selameti lzumunu btn makamata bildirdik. ...

Atatrk'n Tamim, Telgraf, s. 372)

ATATRK'TEN ERMEN SORUNU (1922, 1923, 1924)

Atatrk'n, 1 Mart 1922'de yapt Meclis nc Yasama Yln A Konumas'nn Ermenilerle ilgili blm.

01 Mart 1922 Meclis nc Yasama Yln A Konumas ... Efendiler, Bu yl d ilikilerimiz sonularna gre, bizce hayrl birok gzel olayla doludur. ... Rus uralar Cumhuriyetiyle mevcut ilikilerimiz ve iyi balarmz bu geirdiimiz yl iinde, kusursuz bir ekilde gelimeye devam etmitir. (Alklar) 16 Martta Moskova'da bir dostluk anlamas imzaladk. ... Trkiye-Rusya anlamas, Rusya'nn mttefiki olan dier devletlerle yaptmz mutlu antlamalarn birincisidir. Azerbaycan, Grcistan, Ermenistan, Sovyet Cumhuriyetleriyle Moskova antlamasnn esaslar iinde, Kars'ta 13 Ekim tarihli antlamay imzaladk. Bu antlama, Douda hukuki bir biim alan fiili durumumuza Sevr Antlamasnn uygulanamaz olduunu gsteren bir olaydr. (iddetli alklar) Ermeni sorunu denilen ve Ermeni milletinin gerek olmayan isteklerinden ok, dnya kapitalistlerinin ekonomik yararlarna gre zlmek istenilen sorun, Kars antlamas ile, en doru ekilde zme ulatrlm oldu.

(Alklar) Yzyllardan beri dostluk iinde yaayan iki alkan halkn iyi ilikileri memnuniyetle yeniden kuruldu. ... Kars Antlamas hkmlerine gre, antlamay yapan taraflar arasnda ticari ve ekonomik ilikilerin kurulmas ve bir konsolosluk antlamasnn imzalanmas iin, Tiflis'e bir kurul gnderdik. Bu kurul halen Azerbaycan, Grcistan ve Ermenistan cumhuriyetlerinin delegeleri ile grme yapmaktadr. Taraflarn yararna uygun kararlar kabul edilerek, grmelerin yaknda iyi bir ekilde sona ereceini mit etmekteyim.

...
Atatrk'n TBMM'ni A Konumalar, s. 65-90. ASD. c. I, s. 236-259

Atatrk'n, 1 Mart 1923 tarihinde yapt Meclis Drdnc Yasama Yl A Konumas'nn Ermenilerle ilgili blm.

01 Mart 1923 Meclis Drdnc Yasama Yl A Konumas ... Rus uralar Cumhuriyetiyle Moskova Antlamas hkmleri iinde dostluk ilikilerimizi glendirmek ve her iki ulusun yrrlkteki kanunlarnn uygunluu orannda ekonomik ilikilerimizi ilerletmek Dou politikamzn temelidir. (Tabii, tabii sesleri) ... ... Komularmz Kafkas cumhuriyetlerine gelince: Bildiiniz gibi, Kars Antlamas ile aramzda bulunan dosta ilikiler komuluu salamlatrm ve kuvvetlendirmi ve yine Kars Antlamas hkmlerine gre, Tiflis'e gnderdiimiz delegeler kurulu, Kafkas Cumhuriyetleriyle konsolosluk, adli yardm, posta ve telgraf, demiryollar szlemelerinin grmelerini iyi bir ekilde sonulandrarak imzalam ve kabul edilmek zere bu szlemeler yce Meclise arz edilmitir. ... Sayn komularmz olan Kafkas Cumhuriyetleri ve onlarn mttefiki olan Rus uralar Cumhuriyeti ile ilikilerimizi, iyi komuluk ve dostluumuz bu ekilde szlemeye balayarak dzen altna almak bizim iin sevin kayna olan bir durumdur. ... ..
Atatrk'n TBMM'ni A Konumalar, s. 93-123. ASD. c. I, s. 300-327

Adana esnaflaryla konumasnda, ukurova Blgesi'nin tarihte Trk, imdi Trk ve sonsuza kadar Trk kalacan; Ermenilerin burada hibir haklarnn bulunmadn aklamas, 16 Mart 1923.
16 Mart 1923 Adana esnaflaryla konumasnda, ukurova Blgesi'nin tarihte Trk, imdi Trk ve sonsuza kadar Trk kalacan; Ermenilerin burada hibir haklarnn bulunmadn aklamas ...

... Bir millet sanata ehemmiyet vermedike byk bir felakete mahkumdr. Birok unsurlar o felaketin derecesini farketmez. Farkettii gn de ne kadar mthi bir faaliyetle almak lazm geldiini tahmin eyleyemez. Artk tarihe karan Osmanl hkmeti, maateessf asrlarca yanl bir zihniyet sahibi oldu. nk onlar sanat ve sanatkarlar kendi milletlerinden yetimi grmekten zevk almazlard. Hatta en evketli Osmanl padiahlarndan biri, zannedersen Kanuni Sultan Sleyman, askerlerinden bir Trk mslmann saralk sanatna sahib olduunu grnce, fevkalade meyus mteessir olmutu. Onlarn nazarnda sanatkarlarn gayri mslimden olmas tercih edilirdi. Onlar sanattaki hayat menbalarn baka milletlerin elinde bulundurmann zararlarn gremiyorlard. Asil milletimiz sanattan mahrumdu. Sanatkarlar azd. Mevcut olanlar da icabeden derecede sanatta mahir deildi. Arkadamz beyanatnda demilerdi ki, Adanamz idaresi altna alan dier unsurlar, unlar, bunlar, Ermeniler sanat ocaklarmz igal etmiler ve bu memleketin sahibi gibi bir vaziyet almlardr. phesiz hakszlk ve kstahln bundan fazlas olamaz. Ermenilerin bu feyizli lkede hibir hakk yoktur. Memleketiniz sizindir, Trklerindir. Bu memleket tarihte Trkt, o halde Trktr ve ebediyen Trk olarak yayacaktr. Geri bu gzel memleket eski asrlardan beri ok kere ecnebi istilalarna maruz kalmt. Aslnda Trk ve Turani olan bu lkeleri raniler zaptetmilerdi. Sonra bu ranileri malup eden skender'in eline dmt. Onun lmyle memleket taksim edildii vakit Adana kt'as da Silifkelilerde kalmt. Bir aralk buraya Msrllar yerlemi, sonra Romallar istila etmi, sonra arki Roma yani Bizansllar eline gemi, daha sonra Araplar gelip Bizansllar komular; en nihayet Asya'nn gbeinden tamamen kaynyan Trkler soyundan rkdalar buraya gelerek memleketi asl ve gemiteki hayatna iade ettiler. Memleket en nihayet yine sahibi aslilerinin elinde kald. Ermeniler vesairenin burada hibir hakk yoktur. Bu bereketli yerler koyu ve z Trk memleketidir. Arkadalar, bu memleketin halk zerinde kimsenin hak ve selahiyeti olmad gibi bu memleketi harice muhta ettirmemek de size den bir vazifedir. Sanatn ehemmiyetini takdir etmeli ve bu takdirin bugnnn icabatna gre, lazm gelen vastalara sarlma ile olacan anlamalyz...
A.S.D. C.II, s. 130

Atatrk'n, yeni seim dolaysyla Trabzonlulara gnderdii 21 Nisan 1923 tarihli bildirinin Ermenilerle ilgili blm.
Yeni Seim Dolaysyla Trabzonlulara Bildiri 21 Nisan 1923 ... Trabzon sahilden ngiliz ve Yunan toplarna, dahilden Pontus cereyanlarnn ldrc karklklarna ark'tan dini ve milli akidelerimizle hibir ekilde uyumayan fikir dalgalarna maruz bulunuyor ve nihayet o gzel ehriniz ve o esiz doaya sahip olan gzel vilayetiniz, saraylarn ve saray hadimlerinin kabul ettikleri bir anlama ile Ermenistan'a bahediliyordu. Gazi Mustafa Kemal ...

Hakimiyeti Milliye, 4. sene, No: 788, 12 Nisan 1923'ten aktaran: Gner Zekai; Kabata, Orhan; Milli Mcadele Dnemi Beyannameleri ve Basn, Atatrk Kltr Mrk. Yayn, Ankara-1990, s. 37

Atatk'n, 13 Austos 1924'te yapt Meclis kinci Dnem Birinci Yasama Yln A Konumas'nn Ermenilerle ilgili blm.
13 Austos 1924 Meclis kinci Dnem Birinci Yasama Yln A Konumas ... Efendiler,

zetlediim askeri olaylarmz birok nemli politik faaliyetlerimiz izlemitir. Bu arada Ruslarla halen yrrlkte olan bir dostluk antlamas imzaladk. Ukrayna, Grcistan, Azerbaycan ve Afganistan ile de ayn nitelikte antlamalar imzaladk. Dou cephesinde kazandmz zafer sonucunda Ermenilerle bar yapld. ... Zorluklara baar ile kar konuldu. Sonu olarak, imza olunan antlama (Lozan Antlamas), yce kurulumuzca bilinmektedir. Ben burada yalnz bu gne kadar yaplan almalar ile bunlarn sonularn zetlemek isterim. Efendiler, Douda Trabzon'u, gneyde Adana'y iine alacak byk Ermenistan'dan eser kalmamtr. Ermeniler, gerek snrlar iinde braklmtr. 1877 seferinde Trk vatanndan zorla ayrlan Kars, Ardahan, Artvin yeniden sancamz altna alnmtr. (Alklar) Kuzey Karadeniz'in en gzel ve en zengin sahilleri zerinde kurulmak istenen Pontus hkmeti, taraftarlar ile birlikte tmyle ortadan kaldrld. (Alklar) Gneyde etki alanlarna ayrarak lkemizi paralamak mitleri kesin olarak krlm ve ulusun kararl ve kahramanl karsnda, Trkiye'yi paralamann hayal olduu kabul ettirilmitir. ...

Atatrk'n TBMM'ni A Konumalar, s. 127-137

Trabzonlularla konumasnda, Trabzon'un Ermenistan'a bir mahre yaplmas isteinin sonsuza kadar hayal olduunu aklamas, 16 Eyll 1924.
16 Eyll 1924 Trabzonlularla konumasnda, Trabzon'un Ermenistan'a bir mahre yaplmas isteinin sonsuza kadar hayal olduunu aklamas, ... Arkadalar, be sene evvel ilk defa Samsun'a ayak bastm zaman bana kuvveti kalb veren vatandalarmn ilk safnda Trabzonlularn bulunduunu asla unutmayacam. Sakarya melhamei kbrasnda (kan glnde) nc tmen ile yetien Trabzon evlatlarnn meydan muharebede gsterdikleri fedakrlklarn kymetli htras daima dimamda sakl kalacaktr. Bu vatanperver halka, o kahraman evltlara malik olan bu kymetli memleketimizi bir Ermenistan mahreci veya hayal edilmi bir Pontus krall lkesi yapmak talep ve tehditleri ne uursuz idi. Sphesiz o kbuslar ilelebet hayal olmutur. Efendiler, vatann btnln, hrriyet ve istikllini temin eden milletimizi Cumhuriyet idaresine kavuturan inklbmz; iktisadi refah ve saadetimizi medeniyet leminde layk olduumuz mevkii de temin edecektir. Bu verimli, ahalisi zeki, mteebbis, alkan olan Trabzonumuzu az zamanda dahile imendiferle balanm, gzel rhtm ve limanla tehiz edilmi grmek nde gelen emelimdir. ...

A.S.D, C. II, s. 194

NUTUKTA ERMEN KONUSU Genel Durum ve Grn ... Ermeni Patrii Zaven Efendi de, Mavri Mira Heyeti ile birlikte alyor. Ermeni hazrl da tpk Rum hazrl gibi ilerliyor. (s. 2)

... Milli kurulular siyasi ama ve hedefleri ... Vilayet- arkiye Mdafaa-i Hukuk- Milliye Cemiyetinin kurulu amac da (tzklerinin 2. maddesi), Dou illerinde oturan btn halkn dini ve siyasi haklarnn serbeste kullanlmasn salayacak meru yollara bavurmak, bu illerdeki mslman halkn tarihi ve milli haklarn gerektiinde medeniyet dnyas karsnda savunmak, Dou illerinde yaplan zulm ve cinayetlerin sebepleri ile bunlar ileyenler ve sebep olanlar hakknda tarafsz soruturma yaplarak sulularn sratle cezalandrlmalarn istemek. Yerli halk ile aznlklar arasndaki anlamazln giderilmesine ve eskiden olduu gibi iyi ilikilerin salamlatrlmasna gayret etmek, sava durumunun Dou illerinde yaratt ykm ve yoksullua, hkmet nezdinde teebbslerde bulunarak elden geldiince are aramaktan ibaretti. (s. 3) stanbuldaki ynetim merkezinden verilmi olan bu direktife uygun olarak Erzurum ubesi, Dou illerinde Trkn haklarn korumakla birlikte, Ermeni g srasnda grlen kt davranlarla halkn hibir ilgisi bulunmadn, Ermeni mallarnn Rus istilasna kadar korunduunu, buna karlk mslmanlara pek gaddarca davranldn; hatta verilen emre aykr olarak, gten alkonan baz Ermenilerin koruyucularna kar yaptklar ktlkleri, gvenilir belgelerle medeniyet dnyasna duyurmaya ve Dou illerine dikilmi olan hrs ykl baklar hkmsz brakacak almalar yapmaya karar veriyor (s. 3) ... ... Vilayat- arkiye Mdafaa-i Hukuk- Milliye Cemiyetinin kuruluuna yol aan asl sebep ve dnce, Dou illerinin Ermenistana verilmesi ihtimali oluyor. Bu ihtimalin gereklemesinin de Dou illeri nfusunda Ermenilerin ounlukta gsterilmesine ve tarihi haklar bakmndan onlara ncelik tannmasna alanlarn, ilmi ve tarihi belgelerle dnya kamuoyunu aldatmay baarmalarna ve bir de mslman halkn Ermenileri topluca ldren barbarlar olduu iftirasnn bir gerekmi gibi kabulne bal olduu dncesi ar basyor. te bundan dolaydr ki, dernek, ayn gerekeye dayanarak ve ayn yollardan yryerek tarihi ve milli haklar savunmaya alyor. (s. 4) ... Kkrtmalar Efendiler, Amasyada grmelere baladmz 20 Ekim gn, alnan bilgilerin zeti uydu: stanbulda, Hrriyet ve tilaf Partisi, Askeri Nigahban Cemiyeti ve Muhipler Cemiyeti bir blok kurdular. Bu blokla, Ali Kemal ve Sait Molla gibi kimseler, aznlklar srekli olarak Kuva-y Milliye aleyhine kkrtmaya baladlar. Rum ve Ermeni patrikleri, Kuva-y Milliye aleyhine tilaf Devletleri temsilcilerine bavurdular. Ermeni Patrii Zaven Efendi, Neologos gazetesinde yaynlad bir mektupla, son Milli Mcadele hareketinden dolay Ermenilerin g etmekte olduklarn ilan etti. (s. 178) ... rksulu Mahmut Paann Demeci ...

Ayan yelerinden rksulu Mahmut Paa, Bosphore gazetesi yazarlarndan birine, siyasi durumumuzla ilgili bir deme vermiti. Mahmut Paann o tarihlerde, Bar Hazrlklar Komisyonu yesi olduunu da hatrlarsnz. Paann 31 Ekim 1919 tarihli Tasvir-i Efkar gazetesinde yaynlanan demecini, 17 gn sonra Sivasta okudum. Ermenilerin ar isteklerine hak vermemekle birlikte, snrlarda baz dzeltmelerin yaplmasna raz oluruz ifadesi dikkatimi ekti. Dou Anadoluda Ermenistan lehine toprak tavizlerinde bulunulacana sz verme anlam tayan bu cmlenin, Bar Komisyonu yesi olan bir devlet adam tarafndan sylenmi olmas, gerekten zerinde dnlmeye ve hayretle karlanmaya deerdi. Bu sebeple 17 Kasm 1919 tarihinde, rksulu Mahmut Paa Hazretlerine yazmay yararl saydm bir telgrafta, demecindeki iaret ettiim cmleden dolay, Dou Anadolu halknn pek hakl olarak, son derece zgn ve krgn olduunu belirttikten sonra, Erzurum ve Sivas Kongrelerinin kararlar gereince, milletin Ermenistana bir kar toprak terketmeyeceini ve hatta, eer hkmet, byle ac bir mecburiyete boyun eerse, milletin kendi haklarn bizzat savunmaya kararl olduunu ve bunun btn dnyaya ilan edilmi bulunduunu yazdm ve bu milli azim ve kararn herkesten nce, Bar Hazrlklar Komisyonunun sayn yelerince bilinmesi ve ona gre hareket edilmesi gereini arz ettim. (s. 211) ... Aldatc Sz Vermeler, Ar ftiralar Efendiler, stanbuldan gnderilen 19 ubat 1920 tarihli yazda, ngiliz Dileri Bakanlndan stanbuldaki siyasi temsilciliine gelen ve siyasi temsilcilik tarafndan da resmen hkmete yaplan szl tebligatta, padiahlk bakentinin Osmanl Devletinde brakld bildirilmi; fakat bununla birlikte, Ermeni katliamnn durdurulmas ve Yunanllarla btn tilaf Devletlerinin kuvvetlerine kar olan tutumumuzun deitirilmesi istenmi; aksi takdirde, bar artlarnn deitirilmesinin muhtemel bulunduu da ayrca ifade edilmitir denilmekte ve baz hususlar, zellikle ikayete yol aacak en kk olaylara bile meydan braklmamas tavsiye edilmekteydi. Efendiler, bu szl vaadin arkasndaki anlam ve maksat ne olabilirdi? Yunanllarn, Franszlarn ve daha bakalarnn igali altnda bulunan vatan topraklarndan baka, stanbulun da alnmas kararlatrlmt. Ancak, ileri srlen arta uyulursa, stanbulu almaktan vazgeeriz mi, denilmek isteniyordu? Yoksa, Yunanllarn, Franszlarn, talyanlarn igalleri zaten geicidir, tilaf Devletleri, yalnz stanbulu alacakt, fakat teklif ettikleri arta uyarsak, onu da brakacaklardr; anlam m karlyordu? Veyahut da Efendiler, tilaf Devletleri Kuva-y Milliyenin igal blgelerinde, igal kuvvetlerine kar kurduu cepheleri bozdurmaya ve at savalar, giritii hareketleri durdurmaya, stanbul Hkmetinin gcnn yetmeyeceini ok iyi anladklarndan, Yunanllar da dahil olmak zere, tilaf Devletlerine kar yaplan saldrnn nlenememi ve asl olmayan Ermeni katliamna son verilmemi olduu bahanesiyle stanbulu da m igal etmek niyetindeydiler? Daha sonraki olaylar, bu son tahminin doru olduunu gstermitir, sanrm. Ne var ki, stanbul Hkmetinin ngiliz temsilciliinin teklifinden byle bir anlam karmaya yanamam, aksine mide kaplm olduu grlyordu. Efendiler, yaplm olan teklifin ne derece yersiz olduu hususunda bir fikir verebilmek iin, biz de o gnlerle ilgili baz durumlar hatrlayalm. phe edilmemek gerekirdi ki, Ermeni katliam konusundaki szler, geree uygun deildi. Aksine, gney blgelerinde, yabanc kuvvetler tarafndan silahlandrlan Ermeniler, grdkleri koruyuculuktan cret alarak bulunduklar yerlerdeki Mslmanlara saldrmakta

idiler. ntikam dncesiyle her tarafta insafsz bir ekilde ldrme ve yok etme siyaseti gtmekte idiler. Marataki feci olay bu yzden kmt. Yabanc kuvvetleri ile birleen Ermeniler, top ve makineli tfeklerle Mara gibi eski bir Mslman ehrini yerle bir etmilerdi. Binlerce aresiz ve susuz ana ve ocuklar ikenceyle ldrmlerdi. Tarihte bir benzeri grlmemi olan bu vaheti yapan Ermenilerdi. Mslmanlar yalnz namuslarn ve canlarn korumak iin kar koymu ve kendilerini savunmulard. Yirmi gn sren Mara katliamnda, Mslmanlarla birlikte ehirde kalan Amerikallarn, bu olay hakknda stanbuldaki temsilcilerine ektikleri telgraf, bu faciay yaratanlar, yalanlanamayacak bir ekilde ortaya koymakta idi. Adana ili iindeki Mslmanlar, tepeden trnaa kadar silahlandrlm olan Ermenilerin snglerinin basks altnda her dakika ldrlmek tehlikesi ile kar karya bulunuyorlard. Canlarnn ve bamszlarnn korunmasndan baka bir ey istemeyen Mslmanlara kar uygulanan bu zulm ve yok etmek politikas, medeni insanln dikkatini ekecek ve onlar insafa getirecek nitelikte iken, aksinin yapldn iddia ederek ondan vazgeilmesini isteme gibi bir teklif nasl ciddi olarak kabul edilebilirdi? (s. 260,261) ... Dou Cephemizde Ermenilerle Sava Balyor ... Arzu buyurursanz o gnlerin dou snrlarmzdaki ciddi ilerine geelim: Yksek heyetinizce de bilinmektedir ki, Mondros Atekes Anlamasndan beri Ermeniler, gerek Ermenistan iinde, gerek snra yakn yerlerde, Trkleri toplu olarak ldrmekten bir an geri durmuyorlard. 1920 ylnn Sonbaharnda Ermenilerce yaplan zulmler dayanlmaz bir kerteye geldi ve Ermenistan seferine karar verildik. 9 Haziran 1920 tarihinde, Dou blgesinde geici seferberlik ilan ettik. 15nci Kolordu Komutann Kazm Karabekir Paay Dou Cephesi Komutan yaptk. 1920 Hazirannda, Ermeniler, Oltuda kurulan, mahalli Trk ynetimine kar hareketle, o blgeyi ele geirdiler. Dileri Bakanlmz tarafndan Ermenilere 7 Temmuz 1920de bir ltimatom verildi. Ermeniler ayn ekilde hareketlerine devam ettiler. Sonunda, seferberlikten buuk drt ay kadar sonra, Ermenilerin Ktek, Bardiz blgelerinde toplanan kuvvetlerimize taarruzu ile savaa baland. Ermeniler, 24 Eyll 1920 sabah Bardiz cephesinden baskn eklinde yaptklar genel bir taarruz ile baarya ulatlar. ... Ermeniler geri pskrtlp girdikleri blgelerden atldlar. Ordumuz 28 Eyll sabah ileri harekete geti. ... Ordu, 29 Eyllde Sarkama girdi, 30 Eyllde Gle igal edildi. Fakat baz sebepler ve dncelerle 28 Ekim 1920 tarihine kadar, bir ay, Sarkam-Lalolu hattnda kald. ... Efendiler, sava alannda verilecek emri bekleyen Dou Ordumuz, 2 Ekim 1920 gn Kars zerine harekete balad. Dman, direnmeksizin Kars terketti. Kars 30 Ekimde tarafmzdan igal edildi. 7 Kasm tarihinde birliklerimiz, Arpaayna kadar olan blgeyi ve Gmry ele geirdi. Ermeniler, 6 Kasmda atekes ve bar iin mracaat etmilerdir. Biz de atekes anlamasnn maddelerini, Dileri Bakanl vastasyla, 8 Kasmda Ermeni ordusuna

bildirdik. 26 Kasmda balayan bar grmeleri 2 Ocakta son buldu ve 2/3 Ocak gecesi Gmr Antlamas imzaland. (s. 331-333) Milli Hkmetin Yapt lk Antlama: Gmr Antlamas Efendiler, Gmr Antlamas, Milli Hkmetin yapt ilk antlamadr. Bu antlama ile, dmanlarmzn hayallerinde ta Harit vadisine kadar uzanan Trk lkelerini kendisine balam olduklar Ermenistan, Osmanl Devletinin 1877 seferiyle kaybetmi olduu yerleri, bize, Milli Hkmete terkederek aradan karlmtr. Doudaki durumlarda nemli deiikler olmas yznden, bu antlama yerine, daha sonra yaplan 16 Mart 1921 tarihli Moskova ve 13 Ekim 1921 tarihli Kars Antlamalar geerli olmutur (s. 333). ... Trkiyeye Yaplan Bar Teklifleri Arasnda Karlatrma ... Kafkas snr: Sevresde: Trk - Ermeni snrnn tayini Amerika Cumhurbakan Wilsona braklmtr. Wilson, snr olarak Karadeniz kysnda Giresunun dousundan balayan, Erzincann bat ve gneyinden, Elmal, Bitlis ve Van Glnn gneyinden geen ve birok noktada Birinci Dnya Savandaki Trk - Rus Cephesini izleyen bir hatt gstermitir. Mart 1921 teklifinde: Milletler Cemiyeti bir Ermeni yurdu kurulmas iin dou illerinden Ermenistana braklacak topraklarn tespiti iin bir komisyon kuracak, Trkiye bu komisyonun kararn kabul edecek. Lozanda: Bu konu ortadan kaldrlmtr. (s. 508, 509)

Atatrk, Kemal; Nutuk, Yay. Haz. Prof. Dr. Zeynep Korkmaz, Ata. Ar. Mrk., 2000

BBLYOGRAFYA Ali Fuat Cebesoy, Milli Mcadele Hatralar, Vatan Neriyat, stanbul, 1953 Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, Gnkur. Basmevi. Ankara, Eyll 1978, Say: 77 Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, Gnkur. Basmevi, Ankara, Ekim 1982 Say:82 Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, Gnkur. Basmevi, Say:87, Ankara-1989 Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, Gnkur. Basmevi, Ankara, Ocak 1997 Say:103 Atatrk Haftas Armaan, Gnkur. ATASE Bakanl, 1982 Atatrk ile ilgili Ariv Belgeleri 1911-1921, T.C. Babakanlk Osmanl Arivi Daire Bakanl, Ankara 1982

 Atatrk zel Arivinden Semeler IV. Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Ett Bakanl Yaynlar. Ankara. 1996 Atatrk zel Arivinden Semeler, Hazrlayan: T.C. Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Ett Bakanl, Kltr Bakanl Doumunun 100. Ylnda Atatrk Yaynlar: 17, Ankara, 1981 Atatrk'n Btn Eserleri (ATABE), c. 2, Kaynak Yaynlar, 1999 Atatrk'n Btn Eserleri (ATABE) c. 3, Kaynak Yaynlar, 2000 Atatrk'n Btn Eserleri (ATABE), c. 4, Kaynak Yaynlar, 2000 Atatrk'n Btn Eserleri (ATABE) c. 5, Kaynak Yaynlar, 2001 Atatrk'n Btn Eserleri (ATABE) c. 6, Kaynak Yaynlar, 2001 Atatrk'n Toplanmam Telgraflar, Derleyen: Dr. Utkan Kocatrk, Edebiyat Yaynevi, Ankara, 1971 Atatrk'n Anlar, Yay.Haz.smet Grgl, Bilgi Yayn evi, 2. Basm, 1998 Atatrk'n Milli D Politikas (Milli Mcadele Dnemine Ait 100 Belge) 1919-1923, c.1, c.2, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara. 1994 Atatrk'n Samsun'a k ve Kurtulu Sava'nn Balatlmasna Dair Belgeler, ATASE Yaynlar, Ankara, 1999 Atatrk'n Sylev ve Demeleri, c.I, II, III, Atatrk Aratrma Merkezi, Ankara, 1997 Atatrk'n Tamim, Telgraf ve Beyannameleri IV. Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara. 1991 Atatrk'n Tamim, Telgraf ve Beyannameleri. Derleyen: Nimet Arslan. Cilt:IV. Trk nklap Tarihi Enstits Yayn, Ankara. 1964 Atatrk'n TBMM'ni A Konumalar, TBMM Yayn, Ankara-1987 Hakimiyeti Milliye, 4. sene, No: 788, 12 Nisan 1923'ten aktaran: Gner Zekai; Kabata, Orhan; Milli Mcadele Dnemi Beyannameleri ve Basn, Atatrk Kltr Mrk. Yayn, Ankara-1990 Harp Tarihi Vesikalar Dergisi, E.U. Basmevi. Ankara. Eyll 1953. Say: 4 Harp Tarihi Vesikalar Dergisi, E.U. Basmevi. Ankara. Eyll 1953. Say: 5 Harp Tarihi Vesikalar Dergisi, Gnkur. Basmevi, Ankara, Haziran 1956, Say: 16 Harp Tarihi Vesikalar Dergisi, Gnkur. Basmevi, Ankara, Eyll 1956, Say: 17 Harp Tarihi Vesikalar Dergisi, Gnkur. Basmevi. Ankara. Eyll 1963. Say: 45 Heyet-i Temsiliye Tutanaklar, Haz. Ulu demir, T.T.K. Yayn, Ankara, 1989

 Kemal Atatrk, Nutuk, c.III. Vesikalar, Trk Devrim Tarihi Enstits, stanbul, 1961 Kemal Atatrk, Nutuk, Yay, Haz. Prof. Dr. Zeynep Korkmaz, Ata. Ar. Mrk, Ankara-2000 Mustafa Onar, Atatrk'n Kurtulu Sava Yazmalar I, II, T.C. Kltr Bakanl Atatrk Dizisi: 45, Ankara. 1995. Prof. Dr. Bekir Stk Baykal, Heyet-i Temsiliye Kararlar, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 2. Basm: 1989 Rait Metel; TBMM Gizli Oturumlarndan Sorunlar ve Grler (23 Nisan 1920-29 Ekim 1923) Mustafa Kemal Atatrk, Belge Yaynlar 1990 Sadi Borak; Atatrk Gizli Oturumlardaki Konumalar, Kaynak Yaynlar, 1997 Sadi Borak, Atatrk'n Resmi Yaynlara Girmemi Sylev Deme Yazma ve Syleileri, Kaynak Yaynlar. stanbul, 1997 TBMM Gizli Celse Zabtlar, C.I, Bankas Yayn, 1985 Trk stiklal Harbi, c.II, 2. Ksm, Genelkurmay Basmevi, Ankara, 1964 Trk stiklal Harbi, III. Cilt Dou Cephesi, Gnkur. Basmevi, 1965 Trk stiklal Harbi IV, 3 Cilt, Gney Cephesi, Gnkur. Basmevi 1966