www.islamvetasavvuf.

org
1. KISIM ........................................................................................................... 1 FASIL: I............................................................................................................ 1 EB' HANFE'NN HAYATI .................................................................... 1 10- Doumu................................................................................................ 1 11- Nesebi Ve les ................................................................................... 2 12- eref Milliyetle Deil, Takva ledr .................................................... 3 13- Mevlden Olan Ulema Ve Bunlar n slama Hizmeti ....................... 3 14- slmda Ulemann ounun Mevalden Olmasnn Sebebi?............. 5 15- Eb Hanfe'nn Yetimesi ................................................................... 6 16- Muhiti Ve lme Merak Etmesi ........................................................... 7 17- Batan Kelama Hevesi, Sonra Fkha Dn .................................... 9 18- Bu Rivayetin Arasn Bulu ......................................................... 11 19- lm Olgunluu Ve Mnazara Kuvveti............................................. 11 20- Mnazaralarn Onu Olgunlatrmas............................................... 12 21- stad Hammd' n Dersine De ................................................. 13 22- Eb Hanfe'nn Hayat Hakk nda Bilmemiz Gerekenler ................ 14 23- Ailesinin Mal Durumu ..................................................................... 15 24- Tcr Eb Hanfe'nin Meziyetleri, Cmertlii................................ 15 25- Devrndek Syas Hareketler Karsndaki Durumu ...................... 17 26- Irak Valsi bn- Eb Hbeyre'nn Eb Hanfe'y Takibi................ 19 27- Eb Hanfe'ye Yaplan kencenin Siyas Sebepleri ........................ 21 28 - Hapishaneden Mekke'ye Gd, Abbasler Devrinde Tekrar Dn ..................................................................................................... 21 29- Abbslern Hkimiyetini Nasl Karlad? ...................................... 23 30- Abbasler l-i Beyt'e Ezaya Balaynca Onlar Tenkidi ................. 24 31- Nefs'z-Zekyye'nn syannda Eb Hanfe'nn Durumu................ 25 32- Mansur'un Baz Vazifeler Teklifiyle Eb Hanfe'y Denemesi ....... 26 33- Tarhi Gereklere Aykr Rivayetler ................................................ 27 34- Kendn Tam lme Vermesi, Mansurun Aleyhinde Szlerden ekinmemesi............................................................................................ 28 35- Mansur'u Bz Adamlar Eb Hanfe'ye Kar Tahrk Ediyorlar 30 36- Kad bn-i Leyl'nn Hkmlerini Tenkd Ve Kad 'n n Mansur'a ikyet.................................................................................... 31 37 -lmi Tenkide Tahamml Edemi Yen Kad, Siyasete Bavuruyor.. 33 38- Hak Urunda Gsterdii Cellet Ve Metanet.................................. 33 39- Mansur'un Kadlk Teklifn Reddetmesi, kence Sebebi Bu Mudur? .................................................................................................... 33 40- Menakb Kitaplarna Gre kence.................................................. 34 41 - Mansur'la Eb Hanfe'nin Aras nda Geenlern Br Muhakemesi .................................................................................................................. 36

42- Nihayet kence Yaplyor ................................................................. 37 43- lm Dnyasndan Gen Br Gne................................................. 38 44- Her Tarafa Feyz Ve Nur Saan Ders Halkal ............................... 39 1. KISIM FASIL: I EB' HANFE'NN 10- Doumu Ebu Hanfe Hazretleri, Hicretin 80 inci ylnda Kfe'de domutur. Ekseriyetin rivayeti bu olup tarihiler de bunda ittifak etmitir. Dier bir rivayete gre 61 senesinde doduu syleniyorsa da bu hem zayftr, hem de onun hayatnn sonuna uymamaktadr. nk onun vefat 150 senesindedir. Ekseriyete gre lm Man-sur'un ona yapt ikenceden sonradr. 61 senesinde doduu farzedilirse, Mansur'un ona kadlk teklif ettii zaman 90 yanda olmas lz md r. Halbuki bu yata olan kimseye byle gayet mhim bir devlet ii teklif olunmaz. Teklif olunsa bile yann gekinliini ileri srerek zr dilemesi gayet kolay olurdu. Fakat hibir rivayette byle bir zr dilediinden bahis olunmuyor. yle olunca bu rivayet, tarihilerin anlattklar hayat n n son gnlerine uygun dmemektedir. 11- Nesebi Ve les Nesebi: Babas Sabit, dedesi Faruk Zevta'd r. Buna gre F-ris'lidir. Dedesi ise cbil ahalisindendir.1[1] Araplar o yerleri feth edince esir dm, Teym oullarna kle olarak verilmi, sonra azd olunmu. Teym kabilesiyle olan mnasebeti de byledir. Eb Hanfe'nin nesebi hakknda torunu ve olu Hammad'n olu mer'in rivayeti byledir. Fakat dier torunu smail, yni bu mer'in kardei ise dedesi Eb Hanfe'nin nesebini yle zikrediyor : Merzban 2[2] olu Numan olu Sabit olu Numan ve atalarnda klelik bulunmadn yeminle sylyor. Grlyor ki, Eb Hanfe'nin iki torunu, nesebleri hususunda velevki zahiren olsun, ihtilfa dmlerdir. Birincisi Sbit'in babas Zevta olduunu sylyor, ikincisi Numan diyor. Birincisi onun esir edilip kle dtn sylyor, ikincisi klelii kat'iyetle reddediyor. Hayrat'ul-Hisan sahibi bn-i Hacer
1[1]

HAYATI

Eb Hanfe'nin nesebi hakknda yayg n olan Farsl olmas r. d Onun BblH olduu da rivayet olunuyor. Hatib Badadi tarihinde: Eb Hanfe Bbil ahalisindendir, diyor. Taraflarndan Bz Hanefler onun Arap neslinden olduunu sylemiler veya bn- Rait Ensari demilerse de bu sz kabul olunamaz. Mehur olan cnun Acem olduudur ve yksek bir ailedendir. Anas kabinidir. Babas ise Tirmiz, NeE veya Enbar'da yaamtr. Bunlarn hepsinde de bulunmu olabilir. Son yaad yer Enbar'dr. Hatt Efo Hanfenin orada doduunu syleyenler varsa da ekseriyete gre o Kfe'de domutur. Babas son olarak orada yerlemiti. Orada Hz. Ali Efendimizle de grmtr. Hz. Ali, S.bit'e ve zrriyetine hayr ve bereket niyaznda bulunmutur. 2[2] Merzban veya Merzban: Serhan muhafz , s n r Beylerbeyi demektir. Zam ve sipahiye de denir. (Burhn- Kt ).

Heysem bu iki rivayetin arasm yle birletirmektedir: Ona gre Eb Hanfe'nin dedesinin iki ismi olabilir, biri lkaptr ve Zevta'dr, dieri asl isimdir, Numan'dr. kincinin klelii reddetmesi babas Sabit hakkndad r,, dedesine mul yoktur. Biz isimlerin byle zahiren muhtelif olabilecei hakkndaki buluunu uygun grrz. Fakat klelik hususundaki ihtilf birletirmesini kabul edemeyiz. nk byle kat'i surette reddetmek yalnz babaya mnhas r grnmyor. Bence bu iki rivayetin aras yle bulunabilir : Zevta veyahut Numan, memleketleri feth olunduu zaman esir dmtr, fakat kendisine mn verilmi serbest braklmtr. nk fetholunan yerler halknn byklerine Mslmanlar n yapageldikleri muamele byledir. Onlarn ve yak nlar n n gnllerini ho etmek iin msamaha gsterilir. 12- eref Milliyetle Deil, Takva ledr Gvenilir uleman n szleri onun Acem olduudur. Arap ve B-bil'li deildir. Dedesi ister klelie dm olsun, ister dmesin. Eb Hanfe hr bir babadan hr olarak domutur. Her ne kadar bzlar, muhakkiki arn kabul etmedii mevsuk olm yan rivayetlerle, babasn n da kle dt zannna kapildlarsa da kle dmesi, Eb Hanfe'nin ilmine ve mevkiine, eref ve kadrine hibir nakse vermez. Hatt kendi bandan bile klelik gemi olsa ne ehemmiyeti var? Onun eref:' nesebten ve maldan gelmiyor. O, hretini haiz olduu mevhibeler, izzet-i nefs, akl ve takvadan a yor. Asl eref ite bunlardr. Bu hususta Mekk yle diyor: Bilmi ol ki, Takva en yksek neseb ve en byk sevabt r. Cenb- Hak : Allah nezdinde sizin en erefliniz, en muttaki olammzd r buyurdu. Hz. Peygamber de: Benim 'lim her hayr ileyen ve takva sahibi olandr demitir. Bunun iin Selman Fris'yi Ehl-i Beyt'mden saymtr da: Selman bizdendir, l-i'Beyf tendir buyurmutur. Allah'u Tel Hazret-i Nuh'un olunu Nuh'tan reddetmi ve: O senin ehlinden deildir, onun ii iyi deil buyurmutur. Hz. Peygamber Efendimiz Bill-i Habe'yi akrabas gibi kendi yaknlarndan saym ve amcas Eb Leheb'i ise uzak tutmutur.3[3] Neseb erefiyle nmenin hkim olduu bir devirde Eb Ha-nie zat eref duygulariyle yaamtr. Rivayet olunduuna gre dedesi esaretlerine dmesi dolaysiyle aralar nda bir mnasebet bulunan Ben Teym'den birisi ona: Sen benim mevlmsm demi. Eb Hanfe ona: Vallahi ben senin bana eref iddia etmenden,, senden kat kat erefliyim cevab vermitir4[4]. O, izzet-i nefsine dokunulmasna asla Taz olamad . Hayat bunu a ka gs termektedir, 13- Mevlden Olan Ulema Ve Bunlar n slama Hizmeti Nesebinin Acem olmas, onun kadrini asla drmez ve onun keml derecesine
3[3] 4[4]

Muvalak b. Ahmed mekk, mena - Ebi Hanfe, s.6.stabul bn-i Abdlber, El-ntika.

ykselmesine mni tekil etmez, onu bu ykselme yolundan al koymaz. Onun nefsi, kle ruhu deildir. O, hr ve asil ruhlu bir kimseydi. Tabin devrinde fk h ilmi mevli'nin elindeydi (Mevli kelimesini tarihiler Araplardan bakas hakknda kullan rlar). Eb ,Hanfe f kh bunlardan ald , onlardan rendi Tabin ve Tebe-i Tabim devrinde slm merkez ehirlerindeki inkuhn n ekserisi mevlidendi.5[5] Ibn-i Abdi Rabbih, Ikd-V Ferid'de naklediyor: bn-i Eb Leyl diyor ki, s b. Musa ok kavmiyet gayreti gderdi. Bana bir defa: Irak'n Fak m kim? diye sordu. Ben de: Hasan bn-i Eb Hasan, dedim. Sonra itim? dedi Muhammed b. Srin, cevabn verdim. O kimlerdendir? . Mevlidendir. Mekke'nin fakh kim? At b. Eb Rebah, Mcahid, Said b. beyr ve Sleyman Bin Yesar. Bunlar kimlerden? Mevlidrler. Medine fukahs kimlerdir? Zeyd b. Elem, Muhammed b. Mnkedir, Nfi' b. Eb Nu-ceyh. Y bunlar kimlerdendir? Mevlidendirler, deyince rengi bozuldu. Ehl-i Kubnn en fak h kimdir? dedi. Rabiatu'r^Re'y bri-i Eb Zennd. Bunlar kimden? Mevlidendirler, dedim. Bu defa yz sarard . Yemen fukahs kimlerdir? diye sordu. Tavus ile olu Ibn-i Mnebbih, dedim. Bunlar kimdendir? Mevlidendirler, deyince ahdamar kabard,, ayaa kalkt: Horasan fakh kim? At b. Abdullah Horasanl . Bu At kimden oluyor? Mevlidendir, dedim. Bunun i^zerine yz sapsar kesildi, renkten renge girdi. ime korku dt. am fakh kim? dedi. Mekhl, dedim. Mekhl kimden? Mevliden, dedim, iini ekerek derin derin nefes ald . Kfe fakh kim? diye sordu. Yemin olsun ki, eer ondan korkmasaydm, Hakem b. Utbe ve Hammad b. Eb Sleyman diyecektim. Fakat bakt m fena olacak.
5[5]

Mevli, Mevln n cem'idir.

 brahim Naha ve a'b'dirler, dedim. Bunlar kimlerden, diye sordu. ikisi de Araptrlar, cevab m verdim. Allahu Ekber, dedi ve sknet buldu6[6] Mekk de (Menk b- Eb Hanfe) kitabnda At ile Hiam b. Abdu'l-Melik arasnda geen buna benzer bir konuma nakletmektedir. At diyor ki: Hiam b. Abdu'l-Melik'in yanma girdim. Bana: At, dedi, etrafndaki ulema hakk nda malmat n var m ? Evet Emr'l-m'minn, dedim. Medine halkn n fak m kimdir? diye sordu. Hazret-i mer'in olu Abdullah'n klesi Nfi' dedim. Mekke halkn n fak h kim? At b. Eb Rebah. Arap m , mevliden mi? Arap deil, mevlidendir. Yemen halkn n fak h kimdir Tavus b. Keysan. Mevliden mi, Arap m ? Arap deil* mevlidendir. Yemme halkn n fak h kim? Yahya b. Kesr'dir. Mevliden mi, Arap m ? Mevlidendir. am halknn fakm kim? Mekhul. Mevliden mi, Arap m ? Mevlidendir. Cezre halkn n fak h kim? Meymn b. Mehran. Mevliden mi, Arap m ? Mevlidendir. Horasan halkn n fak h kim? Dahhk b. Mzahim. Arap m , mevliden mi? Mevlidendir. Basra'nn fak h kim? Hasan-" Basr ve Muhammed b. Srin, Arap m , mevliclen mi? kisi de mevliden. Kfe halkn n fak h kim? brahim Naha. Arap m , mevliden mi?
6[6]

bn-i Abdirrabbih, kdl'l-Ferid, c. II, s. 262 Ezheriye tab' .

 Arap't r dedim. Bunun zerine : Canm kayazd , hi birini Arap't r, demiyor. 14- slmda Ulemann ounun Mevalden Olmasnn Sebebi? Eb Hanfe'nin yetitii bu devirde ilimle uraanlarn ou Arap olmayan unsurlard. Neseble nmeleri yoksa da Allah onlara asl nlecek ilim vermitir. lim erefi daha temizdir, daha stndr, as rlar boyunca daima parlar durur, hi snmez. lmin Fris evldnda gelieceine dair Hz. Peygamber'in vermi olduu haber doru kt. Buhar, Mslim, iraz ve Tabarn! rivayet ediyorlar ki, Hz. Peygamber : lim ayet lker yldzlarnda asl olsa Fris oullarndan bz kimseler uzanp onu al rlar. buyurmutur. Bu kitaplarda Hadisin ibaresi deiik olsa da mns birdir. Bu hadis-i erifin doruluuna bakn ki, gerekten Sahabeden sonra ilim, pek de ksa olmyan bir mddet mevlide devam etmitir, yle olunca Eb Hanfe Numan'm mevliden olmasnda hayreti mucip bir ey yoktur. nk slm devletinde ilim evrelerini mevli tekil ediyor. Ebu Hanfe'nin nesebi hakk nda sz kesmeden nce, mevzuu tamamlam olmak maksadiye, Emevler devrinde ilimle megul olanlarn ounun mevliden olmas sebeplerini a klayal m. Mteaddit sebepler bir araya gelmitir. Balcalan ise unlard r : 1- Emevler devrinde hkimiyet ve idare Araplar n elinde idi. Harble, fthatle meguldler. Bunlar onlar ilimle megul olmaktan alkoydu. Aratrmaya, tetkikata vakit bulamad lar. Mevli ise bo vakit ve saha buldular, ders ve mtaleaya koyuldular. Aratrmalar yaptlar: Baktlar ki, hkimiyetleri kaybolmu, baka yoldan erefe ermek istediler.. O da ilim ve irfan yoludur. Mahrumiyet bzan kemle gtrr, yksek emeller ve b^k iler ondan doar. Mevliye gre de durum byledir. Her rie kadar madd galibiyet ve hkimiyet Araplarda ise de Arap ve slm dnyas nda fikir hakimiyeti Arap olm yan unsurlara geti. 2- Ashabn birok kleleri vard. Bu kleler akam sabah daima Ashabn yannda bulunur, onlardan ayr lmazlard . Ashab- Kiram' n Hz. Peygamber'den rendiklerim onlardan renirlerdi. Bylece Sahabe devri getikten sonra gelen devirde ilim erbab bu mevli oldu. Onun iin Tabinin ulemas n n ekserisi mevli-dendir. 3- Bu mevli, kltr ve ilim sahibi eski milletlere mensupturlar. Onlar n fikirlerini yuurup gelitirmek, dncelerine ve hatt bzan akidelerine bile bir istikamet vermek hususunda bunun tesiri olmutur, ilme sarlma ak, yaratl ve tabiatlerine uygundu. 4- Araplar sanat erbab deildiler. nsan btn varln ilme verirse onun iin bir sanat halini al r. bn-i Haldun bu hususta uzun boylu konuarak der ki: Sonra bu ilimlerin hepsi renmee muhta melekeler hline geldi. Ve san'atlar arasna girdi. Yukarda arzettiimiz gibi san'atlar ehirlilerin,

medenlerin hneridir. Araplarsa insanlarn bunlardan en uzak olanlanndand r. Onun iin ilimler ehir halkna aittir. Araplar onlardan uzak kalmtr. O devirde ehirliler Acemlerdi veya o mnda demek olan, mevli ve ehir halk idi. 15- Eb Hanfe'nn Yetimesi Eb Hanfe Hazretleri Kfe'de yetiti, orada byd. Hayatnn ounu orada; renerek, reterek ve savaarak geirdi. Elimizdeki kaynaklar babasn n hayatn, ne i yaptn ye ahvalim anlatmyor. Fakat onlardan bz ahvali hakknda iaretler karmak mmkndr. Onlardan anlyoruz ki, babas varl k sahibi bir kimsedir, tccardandr, gayet iyi bir M s! limand r. Eb Hanfe'nin hayatn yazan eserlerin, ounun nakline gre, babas kklnde Hz. Ali'yi grmtr. Dedesi Nevruz Bayramnda ona muhallebi hediye etmitir. Bu hdise Eb Hanfe'nin ailesinin bolluk iinde yaadn, mal durumlarnn iyi olduunu gsterir. Byk servet sahibi ki, Halifeye o zaman ancak zenginlerin yiyebildii muhallebi hediye ediyorlar. Hz. Ali'nin Sbit'e, evldna hayr duada bulunduu rivayet olunuyor. Bundan anlalyor ki, Hz. Ali'yi grd ve onu hayr duasn ald zaman, phesiz ki, Mslmand. Tarih kuaplar Sbit'in Mslman doduunu tasrih ederler. Bu itibarla Eb Hanfe hlis Mslman bir ailede yetimitir. Btn ulemann soy ledikleri budur. Ancak szlerine bak lmaz birka yan izen bundan haritir. Eb Hanfe'yi ulema meclislerine devama balamazdan evvel ar pazara gelip giderken gryoruz. Sonra hayat boyunca ticaret yaptm biliyoruz. Bu bizi, babasnn tacir olduunu sylemee sevk ediyor. Onun kuma taciri olduu anlalyor. Eb Hanfe de bu sfat babasndan almtr. Eskiden ve imdi de det byledir. Baba san'at ok defalar evld na geer. Bunlar bize gs teriyor ki, Eb Hanfe temiz bir Mslman evinde yetimitir. Ailesi zengindir, ticaretle meguldr. Dindar ailelerde olduu gibi Eb Hanfe'nin de ocukluunda Kur'n- Kerm'i ezberlediini syleyebiliriz... Bu, hayat boyunca onun bilinen ve grlen- ahvaline uymaktad r. Zira o en ok Kur'n- Kerm okuyan kimselerdendir. Ramazanda 60 defa Kur'n- Kerm'i hatmettii rivayet olunur. Bu haberde biraz mbala olsa bile onun ok Kur'n- Kerm okuduunu gstermektedir. Mteaddit yollarla rivayet olunduuna gre k raat ilmini, yani Kur'n okuma usuln yedi Kurradan biri olan s m'dan almtr.7[7] 16- Muhiti Ve lme Merak Etmesi Eb Hanfe'nin doduu yer. Kfe, Irak'n byk ehirlerinden biri idi., Belki o zamanki iki byk ehrin ikincisi geliyordu. Irak'ta muhtelif milletler kavimler, cemaatler vard. Oras eski medeniyetlerin yatadr. Sryn'ler orada yaylmt. slmdan nce oralarda mektepler kurmulard. Bunlarda Yunan felsefesi, Iran hikmeti okunurdu. Irak'ta slmdan nce akde meselelerinde
7[7]

bni Hacer Heysem, Hayratu'l-Hisan, s. 265 Hayriye tab' .

birbiriyle mcadele halinde bulunan Hristiyan mezhepleri vard . sl-miyetten sonra da eitli milletler ve dinler burada mevcuttu. Ara sra kargaalklar, fitneler oluyordu. Siyas frkalar birbirleriyle arpyor, akideler usul mcadelesi yap yordu. a orada bulunuyor, lde Haricler tryor. Mu'tezile orada kyor. Grtkleri Ashabdan aldklar ilmi nereden mtehit Tabin orada. Din ilminin kana kana iilen berrak menbalar oradan kayn yor. Birbirleriyle niza hlinde olan taifeler, birbiriyle arpan dnceler, grler hep orada... Eb Hanfe gzlerini at vakit bu kark muhiti grd. Onun akl yand zaman btn bu grnler onun nnde ald, yle grnyor ki, o daha genliinde mrnn ilk alar nda bu mcadele meydanna atlm, doru bulular, fitr zeksnn verdii kuvvetle sapk dncelerle savaa atlmtr. Fakat dier taraftan da ticaret ileriyle megul oluyor, ar pazara gelip gidiyor, ilim meclislerine az devam ediyordu. Ulemadan bzlar ondaki bu parlak zeky, ilm akl sezdiler. Bunlarn hepsinin yalnz ticaret urunda harcanmasna acdlar. Onun ticaret ileriyle olduu gibi ilim meclisleriyle de alkalanmasn tavsiye ettiler. Eb Hanfe bu hususta kendisi unu naklediyor: Gnn birinde a'bi'nin yanndan geiyordum. Beni ard ve bana: Nereye devam ediyorsun? dedi. Ben de: ar pazara, dedim. Maksadm o deil, ulemadan kimin dersine devam ediyorsun? dedi. Hi birinin dersinde devam zere bulunam yorum, dedim. lmi ve ulema ile grmei sakn ihmal etme, ben senin uyank ve canl bir gen olduunu gryorum, dedi. Onun bu sz benim iimde iyi bir tesir brakt. ar pazar ilerini braktm, ilim yolunu tuttum. Allah'n inayetiyle a'b'nin sznn bana ok fayda oldu.8[8] Bu kssa bize unlar gstermektedir: 1- Eb Hanfe hayatnn ilk zamannda ticaretle meguld. Ulema meclislerinde sk s k bulunam yordu. O f hta mstakil bir mezheb sahibi olacak bir lim k olmak emeliyle deil, tacir olmak arzusiyle hayata atlmt . 2- Eb Hanfe'nin yznde keskin zek iaretleri, kuvvetli fikir emareleri okunurdu* o derece ki, bunlar onu grenlerin dikkat nazarn ekti ve a'b'nin ona neler dedii yukarda geti. Acaba onun ilm meyli, fikir ynelii hangi eylere kar daha fazla idi? Ulema ile grmesi nasld? yle anlalyor ki, Irak'ta hkim olan fikir havasnn iinde bulunduundan muhtelif zmrelerin yapt mnakaalara o da karyordu. Babasnn iyi yetitirdii ve bilgiden nasibi olan her uyan k gen gibi o da bu ilen konuabiliyordu. Bz derneklerde, toplantlarda, hatt ar pazarda tesadfen baz kimselerle mnakaa yapyor, sapk frkalarla mcadele ediyor, kendini gsteriyordu. Bylece k'b gibi bz adamlarn dikkatini ekti. Anlalyor.ki, onun fikri ve grleri ehl-i snnet ve cemaat grne uygundu. Onlardan ayrlr yeri yoktu. Bu bize onun genliinde kelm ilmiyle megul olmasn izah etmektedir.
8[8]

Mekk, Menak b- Eb Hanife, c. 1, s. 59

Kelm mes'elelerine dalm birok taifelerin, sapklarn balaryla mnakaalar yapmtr. 3- Sad'nin dnden sonra Eb Hanfe ilme sarld. Ulema meclislerine devama balad. Ticaret ilerine az bakar oldu. Bu ticaretten bsbtn el ekti demek deildir. Onun trihinde sabit bir gerektir ki, o ilimle itigal ile beraber ayni zamanda ticaret sahibi idi. Ticareti ortaklar vastasiyle ilettii anlalyordu. Ortana tam gven vard, ticaretini ona iletirdi. Ancak ticaretin nasl gittiini, ilerin yolunda olup olmadn, ticarette dnin icaplar na uyup uymadn anlamak iin ortana urar, kontrol ederdi. Hakk nda sylenen haberlerin mmkn derecede birbirine uygun dmesi iin onu byle tahmin edebiliriz. 17- Batan Kelama Hevesi, Sonra Fkha Dn Sad'nin tavsiyesinden sonra Eb Hanfe btn varlyle lme sarld . Ders halkalarna devama balad. Fakat acaba hangi nevi' ilim halkalar na merak etti. Tarih kaynaklardan karabildiimize gre o devirde ilim halkalar bal ca nevi'di. 1- Akt usulleri mzakere olunan halkalar; kelm dersleri ki, eitli taifeler bunlara karrd,. 2- Hadis halkalar ; Hads-i erifler, bunlarda rivayet ve mzakere olunurdu. 3- Fk h halkalar ; Kitap ve Snnet'ten hkm karma usul, vukubuan hdiseler hakknda nasl fetva verilecei bunlarda okunurdu. Bu hususta nmzde trl rivayet var: Birincisine gre Eb Hanfe,, iinde ilim ak doup da derse balad zaman, devrindeki ilimlerin arasndan f k h ilmini seti. Dier iki rivayete gre ise: Evvel kelm ve mnazara ilmine balam, sonra fkha merak etmi ve btn varln ona vermitir. Bu husustaki rivayet yledir:9[9] 1- Talebesi Eb Yusuf bata olmak zere muhtelif kimselerden yle rivayet olunuyor: Kendisine sormular: Fkha nasl baladn? Anlataym, demi: Bu Allah'n tevfik ve inayetidir, O'na daima hamd olsun. Ben renmee baladm zaman btn ilimleri gz nne ald m. Herbirini ksm ksm okudum. Sonunu ve faydasn dndm. Kelm ilmine balayacam, dedim. Sonra baktm, akbeti kt, faydas az, insan kelmda olgunlasa aikre konuamaz, her ktl ona yaptrrlar, heves ve arzusuna uyuyor. Derler. Bundan vaz getim. Sonra edebiyat ve nahve bakt m. Onun da sonu, bir ocukla oturup ona nahiv, edebiyat retmekten ibaret. airlie bakt m. Onun da neticesi ya methederek dalkavukluk yapmak veya hicvetmek. Yalan szlerden ve dni h rpalamaktan ibaret. Sonra kraat ilmini dndm. Dedim ki, onu elde edersem ne olacak : Genler etraf ma toplanacak, bana
9[9]

Bu rivayetlerin de Tarih-i Bagdad'ta, Mekki menk binda, bn- Bezzzi menfc b nda, bn- Hacer Heysemi'nin Hayratu'l-Hisan'mda ve sairede muhtelif ibarelerle zikrolunmutur.

okuyacaklar, ben dinleyeceim. Kur'n- Kerm ve mnlar hakk nda sz sylemek g. yle ise Hadis reneyim dedim. Fakat ok hadis toplayabilmek uzun mr ister, t ki bana muhta olup ba vursunlar. Beni arayp mracaat edecekler ise yeni yetienler, genler olacak. Belki iyi beleyemeyecek. Yalan sylemekle itham ederler, bednam olurum ve bu k yamete kadar gider. Sonra f kha baktm. Ona baktka gzmde deeri artt. Onda bir eksiklik bulamad m. Baktm ki ulema ile, fukah ile, stadlarla bir arada oturmak,' onlar gibi ahlkl olmak var. Ayn zamanda farzlar ilemek, dnin icaplarn yerine getirmek ibdet etmek de onu bilmekle olacak. Dnya ve hiret onunla kaim... Onun sayesinde dnyay isteyen byk mevkilere ykselir .ibadet etmek isteyen onsuz yapamaz.. Kimse ilimsiz ibadet yaptm syleyemez. Fkh, ilimle ameldir. Bu rivayetten anlalyor ki, Eb Hanfe Hazretleri asrnda yaylm olan ilimlerin hepsini denemi, ilerinden en beendiini semi, onda mtehasss olmutur. Demek o, devrindeki ilimlerin hepsini bilen kltrl bir insand. Sonradan btn varlyla fkha sarlmtr. Fkha sarlmas, batan dier ilimleri elde edip hepsinde malmat sahibi olduktan sonra olmutur. 2- Yahya b. eyban rivayet ediyor, Eb Hanfe yle demitir : Ben, kelmda, mnazarada kuvvetli olan bir kimseydim. Bir mddet bununla uratm. Mnakaalar yapyor, kelm mdafaa ediyordum. Bu mnazara ve mbahase erbabnn ou Basra'da bulunuyordu. Yirmi defadan fazla Basra'ya gidip geldim. Orada bir sene kadar daha az veya daha ok kaldm olurdu. Hariclerden Ibaza, Sufriyye vesair frkalarla mnakaa yaptm. Kelm ilmini ilimlerin en efdal say yordum. Kelm dnin asl d r, derdim. mrmn biraz byle getikten sonra, kendi kendime dndm. Dedim ki: Hz. Peygamber'in Ashab olsun. Tabin olsun, bizim erebileceimiz eylerin hibiri onlardan kam deildi. Onlar bu hususta daha kuvvetli idiler. Bunlar daha iyi bilirler, her eyin hakkatna vakftlar. Bununla beraber kem mes'elesine dalmadlar, mnakaa ve mcadefc yapmadlar. Kendilerini tuttular, hatt bunlara dalmaktan nehyettiler. Onlar eriat mes'delerine, fk h bablanna sarldlar. Onlarn szleri hep fkh hakknda idi, oturup bunlar konumular, halka bunlar retmiler, bunlar renmee Mslmanlar davet etmiler. Fetva veriyorlar, fetva alyorlar. lk Mslmanlarn devri. Sahabe zaman byle imi. Arkalarndan Tabin ayn izden gittiler. te onlarn 'bu vasfolunan ahvali bylece canlannca mnazaralara, mnakaalara son vererek kelm ilmini brakt m. O kadarla iktifa ettim. Selefin10[10] bulunduu hallere dndm. Onlar n
10[10]

Eserde geen bu gibi tabirleri a khyahm: Selef: Fukahaca Eb Hanife'den Muhammed b. Hasan'a kadar olanlard r. Halef: Muhammed b. Hasan'dan ems'l-etmme Halvniye kadar olanlard r. Sadr- evvel: lk asrdaki zevatn zaman. Mtekaddimun; ems'l-eimme Halvnden ncekiler. Mteahhrin: ems'l-eimme Halvn'den Haf zuddin Buhari'ye kadar olanlar. emsl-eimrae: Byk ulemadan bazs n n lkab olup mutlak sylenince ems'l-eimme Serahs kasd olunur. Dierleri adyla ve nesebiyle sylenir, eyb'Mslm: Fetva ve kaza sahibi byk fufcahaya verilen bir unvandr, sonralar resmi makam unvan oldu. Amme; Ekseriyet manasnad r. Hasan: Mutlak olarak sylenirse f kih'ta Hasan b. Ziyad Ll-i, tefsirde ise Hasan- Ba&ri kasd olunur.

izine koyuldum. Onlarn yapt klarn yapmaa baladm. Bu mevzular iyi bilenlerle beraber bulundum. Zira baktm ki, kelmla uraanlarn simalar eskilerin simas. gibi deil. Onlarn yolu slihlerin yoluna benzemiyor. Kalb-leri kat , yrekleri ta gibi. Kitaba, Snnete, slihne kar gelmee hi aldr etmiyorlar. Ne takvalar var, ne'de korkular ! 3- Talebesi mam Zfer b. Hzeyl anlatyor: Eb Hanfe derdi ki, batan kelmla megul olurdum. Bunda parmakla gsterilir bir dereceye ulamtm. Mescit'te H^mmd b. Eb Sleyman'n ders halkas na yak n bir yerde oturuyordum. Gnn birinde bir kadn gelerek bana: Bir adam n criye bir kars var, onu Snnet zere boamak istiyor, ka talk vermeli? diye sordu. Ben de bunu Hammd'a sormas n ve dnte bana da haber vermesini syledim. Hammd'a sormu, o da u cevab vermi: Hayzdan temiz olduu sra onu bir defa boar, bekler, iki defa hayz grp de ykand ktan sonra kocaya varmas hell olur. Bundan sonra bana kelm lz m deil dedim, ayakkaplarm al p Hammd' n dersine gelip oturdum. Onu dikkatle dinliyor, syledii mes'eleleri belliyordum. Ertesi gn mzakere yoluyla yoklama yaplnca ben bellemi olurdum, dier talebeler ise yanlrlard. Bunun zerine stadm z Hamtnd: Benim yanma, ders halkasnn bana Eb Hanfe'den baka kimse oturmyacak, dedi 18- Bu Rivayetin Arasn Bulu te rivayet byledir. Bunlar bir ka yolla naklolunmu-tur. Rivayetlerin ibareleri, ksal k ve uzunluk bak m ndan trl trl ise de maksat ve mn birdir. Birinci rivayetten anlyoruz ki, Eb Hanfe yukarda da iaret ettiimiz gibi btn ilimlerden nasibini aldktan sonra fkh semitir. Dier iki rivayet ise ilmi kelmda son derece maharet sahibi idi, sonra f kha dnd, diyor. Birinci rivayetle ikinci rivayet arasn birletirmek kolaydr. nk birinci rivayet kelm renmedi, demiyor, kelm mes'elele^. rinde mnazara ve mbahase yaptn reddetmiyor. Belki kelm bildiine iaret bile ediyor. Dier iki rivayet, kelmda mnazara ve mnakaa yaptn, bu iden son derece zevk aldm sarahaten sylyor. Hatt muhtelif frkalarla mnakaa iin Basra'ya bile gidermi. Demek birincinin iaret ettiini, dier iki rivayet akl yor. Ve hepsinden kan netice sonradan f kha merak etmi olduudur. 19- lm Olgunluu Ve Mnazara Kuvveti Grlyor ki, Eb Hanfe, asrndaki slm ilimlerini ve kltrn elde etmi mnevver bir kimsedir. sim kraati zere Kur'n Kerm'i ezberledi, Hadis
imam: Fkih'ta Eb Hanfe, Usul ve kelmda Fahreddin Rz say l r. Drt man: Eb Hanfe, afii Mlik ve Ahmed b. Hanbel'dir. mam: Eb Hanfe, Eb Yusuf ve Muhammed b, Hasan'dr. eyhayn: Fkhta Eb Hanfe ile Eb Yusuf'tur. Hadiste Buhar ile Mslim'dir, islm tarihinde Hz. Eb Bekir ile mer'dir. Tarafeyn : Eb Hanfe ile Muhammed'tir. Sahibeyn: Eb Yusuf ile Muhammed'tir. mameyn de byledir. Mtercim .

biliyordu. Edebiyat, iir, nahiy rendi. tikat mes'elelerine dair trl frkalarla mcadele etti. Hatt mnakaa yapmak iin Basra'ya bile gittii ve orada bir sene kald olurdu. En sonunda fkha sarld. Hayatnn genlik anda, akait esaslar -hakk nda mnazara yapmaktaki hevesi onu ok olgun latrm, en yksek mertebeye ulatrmt. Din esaslarm anlama tarz kuvvetli idi. Hatt kendini fkha verdikten sonra bite icabettii zaman ara sra usrl ve akait esaslarnda mnakaa yapt olurdu. Hriciler Kfe nescjdini bastklar zaman Eb Hanfe mescidin iinde idi. Onun yan na girdiler, onlarla mnazara yapt.11[11] Gult-i i adan bazlaryla mnakaa yapt ve onlar ikna etti. Ve daha byle nice vak'alan oldu. Btn bunlar, o kendisini f kha verdikten sonra oluyordu. Fakat kendisi ara sra byle usul ve. akait hakk nda mnakaalar yapmakla beraber talebelerini ve yaknlar n byle mnakaalardan men ediyordu. Rivayet olunduuna gre olu Hammd' kelm mes'elesinde mnakaa yaparken grd ve onu bundan vaz geirdi. Ona: Seni mnakaa yaparken gryoruz, bizi neden menediyor-sun? dediler. Cevab u oldu: Biz mnazara yaparken, arkadamz kayp decek, yanlacak diye korkudan bamzda ku varm gibi dururduk. Sizse mnazara yapyorsunuz ve arkadanzn dmesini istiyorsunuz. Arakdamn kayp dmesini isteyen, arkadan tekfir etmek istiyor, demektir. Arkadan tekfir etmek isteyense, arkadandan nce kfre der.12[12] 20- Mnazaralarn Onu Olgunlatrmas Szn hulsas: Muhtelif rivayetlerin iaret ettii ve ekseriyetin de tasrih eyledii vehile Eb Hanfe, itikat mes'elelerinde mnakaa yaparken: hayata atld . lm-i kelm dediimiz budur. Muhtelif frkalarla mcadele yapard. Sonra
11[11]

Eb Hanife fkh stad olarak hret kaandktan sonra Haricilerle arasnda geen bir mnakaay burada naklediyoruz: Gnah ileyen bir Msimann kfir olacam iddia eden Hariclerden bir gurup mm-i A'zam'a geldiler ve sordular: Mescidin nnde iki cenaze var. Biri bir erkek cenazesi, arap imi, boaznda kalm, boulmu lm! Dieri bir kadn cenazesi, zina etmi, bundan hmile kaldn anlaynca intihar etmi. Bunlar hakkin-da ne dersin? Bunlar hangi millettendir? Yahudi miydiler? Hay r. Hristiyan m d rlar? Deg. Putperest mi? Hay r. Hangi millettendiler ya? Allah'tan baka tanr yoktur, Muhammed onun kulu ve Peygamberidir deyen mmettendirler. Bu kellme-i ehdet mann te, drtte veya bete biri midir? mama yle te, drtte, bete biri olmaz, o paralanmaz! mann kadr? Btndr. yle ise cevabn kendiniz verdiniz. Onlarn m'min olduunu sylediniz. Bunu bir yana b rak. Onlar Cennet ehlinden mi. yoksa Cehennem ehlinden mi? Bu hususta ben unu diyebilirim: Hz. brahim bu kisinden daha byk gnah leyen kavm iin yle demiti: Bana tbi olanlar bendendir. Bana kar gedenler hakknda Sen Gafur ve Rahimsin... Keza Hz. sa'nn onlardan daha ok gnahkr olan kavim iin dediini tekrarlarm: ayet azap edersen onlar da Senin kutlarn, ayet onlar af edersen Aziz ve Hakm olan Sensin. Keza onlar hakknda Hz. Nuh'un dedii gibi derim: Biz sana inanr myz? Sanin ardna hep ezril dm dediler. Onlar ne yapyormu ben ne bileyim? Onlarn hesab Rabbine aittir. Bunu bir bilseniz. Ben man edenleri kovmaa memur deilim. Bunun zerine Haricler silhlarn b rakt lar. 12[12] bn-i Bezaazi, Menak b- mam- A'zam, c. I, s. 121.

bundan vaz geti, fkha dnd. Btn fikir kuvvetini f kha verdi; yine de ara s ra mecbur kaldka veya hakk meydana karmak iin akaide dair mnaka alar yapt da olmutur. Eb Hanfe bidayette muhtelif din frkalarn mnakaa mevzuu yaptklar mes'elelerle boutuktan sonra fkh okumaa dnd. Devrinin byk stadlarndan ders ald . Onlardan birine devam etti. Ondan okudu ve yetiti. Baka fkh talebeleri muhtelif stadlardan ders alrken o bir stada devam etti. En mmtaz hocay seti. Onun muhitine s nd . En ince mes'eleleri ondan rendi. Kfe o zaman Irak fukahsnn yata idi, Basra ise muhtelif mezheb frkalar yata idi. Bu evrelerin onun zerine byk tesiri olmutur. Kendisi bu hususta yle demektedir: Ben ilim ve fkh ocanda yetitim. Onlarn erbabiyle bir arada bulundum, o fukahnn aras ndan bir fakhe devam ettim.13[13] 21- stad Hammd' n Dersine De

Eb Hanfe Hammd b. Eb Sleyman'n dersine devam etti. F k h hususunda ondan yetiti. Hammd lnceye kadar ondan ayrlmad . Burada bahsedeceimiz eyi kurcalamak isteriz: 1- F kha dnd veya Hammd'a devama balad zaman Eb Hanfe acaba ka yanda idi? 2- Mstakil ders vermee balad zaman ya kat? 3- Hammd'a devam faslasz m idi? Yni bakalariyle ilm mnasebeti hi mi yoktu? Yalnz Hammd'a devam edip baka-, smdan hi fk h okumad m ? Bu suallerin cevabna balyahm : Fkh okumaa veya Ham-md'dan ders almaa balad zaman ka yanda olduunu dorudan bilmiyoruz. Fakat mstakil ders krssne kt zamanki yandan bunu bulabiliriz. nk bu bellidir. Hemen btn rivayetlerin ittifak ettii bir nokta vardr ki, o da Eb Hanfe'nin Ham-md'n dersine vefatna kadar devam etmi olduudur. Ancak stad Hammd'm lmnden sonra mstakil ders halkas kurmutur. Hammd 120 Hicr senesinde ld. Hanfe o zaman k rk yanda idi. "Demek Eb Hanfe 40 yanda ders okutmaa balamtr. Akl tam kemle erip olgunlatktan sonra stadnn yerine gemitir. Bundan nce de ders vermei dnmt. Fakat sonra vaz geti. mm Zfer'den rivayet olunuyor: Eb Hanfe stad Hammd'a olan ball hakknda unu.anlatm : On sene onun dersinde bulundum. Sonra iimde bir ders halkasnda ba olma arzusu uyand. Onun dersinden ayr l p kendim ders vermek istedim. Bir gn evden tt m. Niyetim bunu yapmak. Mescide girdim. stad grnce gnlm ondan ayrlmaa raz olmad. Gelip yan na oturdum. O gece stad n Basra'da bulunan akrabasndan birinin lm haberi geldi. Mal brakmt. Ondan baka da mirass yoktu. Bana kendi makam na geip ders vermemi emretti ve Basra'ya gitti. O gittikten sonra ondan hi duymadm mes'eleler gelmee balad- Ben onlar cevapland r yor ve cevaplar da yaz yordum. Sonra stad
13[13]

Hatib Badadi, c. 13, s. 333.

dnp gelince bu mes'eleleri ona arzet-tim. Altm mes'ele dolaynda idi. Krk nda bana muvafakat etti, onlar uygun buldu, yirmisinde muhalif kald . Ben de lnceye kadar ondan ayrlmamaa ahdettim ve lnceye kadar ondan ayrlmadm.14[14] Hammd'n dersinde on sekiz sene bulunduu tarihe sabittir. Kendisi yle diyor: Bir defa Basra'ya geldim. Her ne sorulursa behemahal cevabn veririm, sanyordum. Bana yle eyler sordular ki, cevabn bulamad m. O zaman stad m Hammd'dan lnceye kadar ayrlmamaa anditim. Ve onsekiz sene onun talebesi oldum.15[15] Eb Hanfe onsekiz sene Hammd'm dersine devam etmi ve stad ld zaman krk yama basm olunca, ona talebe olduu zaman yirmi iki yanda bulunduu meydana kar. Krk yama kadar onsekiz sene talebelik yapm olur ve ondan sonra da mstakil ders halkas kurmutur. Bu devamn nasl olduuna gelince, Eb Hanfe'nin hayatn inceleyen kimse,, bunun faslasz olduunu yni tamamiyle ona balanp bakalarndan hi ders almadn syleyemez. Beytul-lah' ziyaret etmek, Hac yapmak maksadiyle s k s k Hicaz'a giderdi. Mekke ve Medine'de ulema ile buluup grrd. Bunlarn ou tbindendir. Onlarla grmesi ilm olurdu. Onlardan Hadis rivayeti" dinler, onlarla fk h mzakere yapar, kendi usulne gre onlara ders verirdi. Ona ait haberlerde ve nn tarihinde bir ok stadlar olduu zikrolunmaktadr. Kendilerinden Hadis rivayet ettii ve ders ald kimselerin arasnda muhtelif f rkalardan adamlar var. Zeyd b. Ali Zeyd'el-bdin'den, Ca'fer Sdk gibi ia imamlarndan ders almtr. Muhammed Nefs'z-Zekiyye'nin babas Abdullah b. Hasan'dan da ders almtr. Ricata kail olan bz Keysa-niye ulemas ndan da ders okumutur. stadlarmdan bahsederken inallah bunlar anlatacaz. Btn bunlardan anlalyor ki, o stad Hammd'a devamla beraber dier fukah ve muhaddisleri de grmtr. Nerede bulunursa bulunsun tabini arar bulurdu. Bilhassa fk h itihatta sekin olan Sahabeyle bulumu olan tabini mutlaka arar bulurdu. Kendisi diyor ki: Hz. mer'in fkh n , Hz. Ali'nin f , kh n Abdullah b. Mes'ud'un fkh n ve bn-i Abbas'in fkh n onlar ashab ndan n aldm. Eer ders almas yalnz Hammd'a mnhasrdr dersek, bunlar dierlerinden alm olmasna yol bulamayz. 22- Eb Hanfe'nn Hayat Hakk nda Bilmemiz Gerekenler Eb Hanfe krk yana geldii zaman, tam olgunluk anda Kfe mescidinde stad Hammd'm ders krssne oturdu. Kendisine sorulan mes'eleleri zmek arz olunan hdiseleri bir hkme balayabilmek iin bunlar talebeleriyle mzakere yoluyla, karlkl konumalarla okutmaa balad. Benzeri., hdiseleri birbirine kyas yapyor, mterek illeti olanlar ayni hkme balyor, ftr zeks, kuvvetli akl ve salam mantki sayesinde bunlar ko!ayca yapyordu. Bylece
14[14] 15[15]

Hatip Badad, Tarih-i Badad,.c. 13, s. 333. Hatip Badad, Tarh-i Badad, c. 13, s. 333.

Hanefiyye mezhebini douran parlak fkh yolunu at . Burada bu ilm yapnn nasl teekkl ettiini ve dourduu neticeleri etrafiyle anlatmaa kalkacak deiliz. Bunun ileride erh ve beyn yeri gelecektir. Biz burada onun hayatnn mecrasndan, onunla ilgili olan eylerden sz ayoruz. Biz burada onun ahsn inceliyoruz. Orada ise mill varlnn teekkln aratracaz. Sonra bu iki emirden doan neticeler nedir? Yni ilm kudretiyle diktii ilim fidanlar ve ne vakit meyve verdii ve bir ok lkelerde fk h ve hkm verme kaplarn nasl at mes'elesini bahis konusu yapacaz. Onun hayatiyle ilgili eyleri beyan iin burada ki noktay aklayacaz : 1- Yaay, geinmesi, kazanc nasld? 2- Umum hayat yni yaad devirde olup biten olaylar karsnda vaziyeti ne idi ve bunun hayatnn aknda ne gibi tesiri oldu? 23- Ailesinin Mal Durumu Tarih bize anlatyor ki, Eb Hanfe servet sahibi,, varlkl bir ailede yatiti. Babalar tacirdi. Onlarn ynl ve ipekli kuma ticreti yaptklar anlalyor. Bu ticaret ok krl bir iti. Eb Hanfe atalarndan kalan bu ie balad. Genliinde ar-pazara gidip gelirdi. Ulemann dersine devam etmezdi. aTs ona ilim meclislerine devam tenbih etti. Bunun zerine o da ilme sar ld , fa kat ticaretten bsbtn ayrlp vazgeti mi? Btn rivayetler onun ticareti brakmadn sylemektedir. Hayatn n sonuna kadar ticaretle megul olmutur.16[16] Onun ticarette orta olduunu sylerler, yle anlalyor k, onun ilim tahsil edebiimesi, fkh ve Hads renerek ilme hizmete devan edebilmesi hususunda bu ortann yardm olmutur. Btn rivayetler onun tacir olduunda ittifak ettii gibi fkh ve dne hizmete kendini vermi olduunda da ittifak ederler. Bu ise ancak onun arya balanmasna lzum brakmyan emin bir ortan yardm sayesinde olabilir. "Yoksa iinin banda bulunmas lz m gelird Onun da ticarete dair bilgisi, tecrbesi var. Ticaretle alkadar Uyor, ticaret ilerini idare ediyordu. Fakat ilimle ticareti bir arada toplayan uleman n ahvali hep byledir, Mtczle'nin reisi olan Vsl b. At da byle idi. O da Eb Ha-nfe'nin adadr, ayn ylda domulardr. O da ran'ldr. Ticaretle geinirdi. Akrabasndan emin bir orta ile ticaretini yrtrd. Kendisi ders meguld. slma hcum edenlerle mnakaa ya-parc: Bunun emsali oktur. yleyse Eb Hanfe'nin tacir olduu haldt kendisini bu derece ilme nasl vermi olduunda hayret edilecek bir cihet yoktur. 24- Tcr Eb Hanfe'nin Meziyetleri, Cmertlii Eb Hanfe, tcr olarak halka olan ticar mnasebet ve muamelelerinde drt
16[16]

Fkhla megul olmas Eb Hanfe'yi ticaretten ayrmamtr. Mekki, Menakb'mda onun gnlk hayatn yte anlatmaktadr: Yusuf b. Halid Bimtden rivayetle diyor ki, cumartesi gnn aile ihtiyalar ito ayrmt. Ne ilim meclisine gelir, ne de pazara giderdi. Ev ilerine, bahe ilerine bakard. Sair gnlerde ar pazarda kuluk vaktinden ikindiye' kadar dururdu. Cuma gnleri btn dostlarna ahbaplarna evinde ziyafet verirdi. Onlara envai yemekler hazrla t r di. Mekk, Menakjb- Ebu Hanife, c, II, s- 100.

vasf tar ki, bunlar onu doru ve namuslu tccar aras nda rnek olarak gstermee kfidir. Ulema arasnda en yksek mevkide o*duu gibi ticaret ahlk nda da byledir. 1- Son dertle kanaatkar, gnl zengindi. nsanlar fakir yapan tamahkrlktan onda eser yoktu. Bunun sebebi, belki de zengin ve varlkl bir ailede vetimi olmasdr. htiya zilletini tatm deildi. 2- Son deerce emanete riayet ederdi. Emanet hususunda ok titizdi. H yanet nedir bilmezdi. 3- Gayet cmertti, eli ok kakt . Cimrilik ondan uzakt . 4- Son derece dindard , ok ibadet ederdi. Gndzleri oru tutar, geceleri "namaz ve niyazla geirirdi. ahsnda toplanan bu drt gzel vasf, onun ticaret muamelelerinde daima eserini gstermitir. Tacirler ona hayret ederlerdi. Biroklar onu ticarette Hz. Eb Bekr'is-Sidd k'a benzetirdi Sanki onu kendine rnek tutuyor, onun izinden gidiyordu, ona t-biydi. Bir mal satn alrken de, satt zamanki gibi, emanet kaidesine riayet ederdi: Bir kad n ona satmak zere bir ipek elbise getirdi. Eb Hanfe fiyat m sordu. Kadn da yz dirhem istediini syledi. Eb Hanfe: Bunun deeri yzden daha ziyadedir, kaa vereceinizi syleyin dedi. Kadn yzer yzer artrarak drt yze kt . Eb Hanfe: Daha fazla yapar, deyince kad n: Benimle eleniyor musun? dedi. Eb Hanfe: Ne mnasebet, dedi, bir adam getirin de fiyat takdir ettirelim. Kadn bir adam ard. Fiyat takdir ettirdi. Eb Hanfe be-yze sat n ald.17[17] O ite byle idi. Alc kendisi, fakat satcnn menfaatini koruyor. Satc n n gafletinden istifade ederek onu aldatmaa frsat kollanyor, vurgunculuk yapmyor, satcya doru yolu gsteriyor. O yle bir satc idi ki, mteri fakir veya ahbab olursa onlardan kr almaz, mal ald fiyata verir, hatt kazancndan mteriye balad bile olurdu. Bir defa ihtiyar bir kad n geldi: Ben yoksulum dedi. Bana u elbiseyi maliyeti fiatna sat! Ona: Drt dirhem ver, onu al, dedi. Ben ihtiyar bir kadncazm,, benimle byle alay etme, dedi. Bunun alay yok, bunlar iki takm elbise olarak almtm. Birini verdiini paradan drt dirhem eksiine sattm. Bu elbise bana drt dirheme kalm oldu, bunu da sen al. Ahbaplarndan biri gelip u vasfta, u renkte bir elbiselik kuma istedi. Ona: Biraz bekle, derse senin iin alrm, dedi. Bir hafta gemeden o vasfta kuma geldi. Ahbab uraynca: Senin ii grdk, dedi ve kuma kard. Ahbab; Kaa? diye sordu.
17[17]

bn-i Hacer Heysem, Hayrat'ul-Hisan, s. 44.

 Bir dirheme, dedi. Benimle alay edeceini hi zannetmezdim! Ortada aay edecek bir ey yok. Ben 20 dinar ve br dirheme iki elbise sat n aldm. Birini 20 dinara satt m. Bu bir dirheme kald.18[18] phesiz ki, bu ali verie satcnn cmertliinden ileri gelen byk bir ikram karyordu. Yahut bu al veri suretinde bir hediye ve ihsand . Bu ticaret deildir. Bu byk ve lim tacirin nasl cmert bir kalb sahibi olduunu, onun emanet, dn, ak l ve vefa bakmndan nasl bir namus heykeli olduunu gsterir. Gnah karma phesi olan her eyden pek sakmrd. Bir mala haram kart phesi hsl olursa onu hemen yoksullara, muhtalara sadaka olarak datrd. Rivayet olunduuna gre: Orta Hafs b. Abdurrahman' mal satmak zere gnderdi ve ilerinde kusurlu bir elbise olduunu da ona syledi ve bunu satarken kusurlu olduunu, sylemesini tenbih etti. Hafs mal satt. Kusurunu sylemeyi unuttu. Onu satn alann kim olduunu da bilmiyor, Eb Hanfe bunu renince btn o mallardan alnan paran n hepsini sadaka olarak datt.19[19] Bu derece takvaya riayet ,hell kazanla iktifa etmesiyle beraber ticareti ona yine de ok gelir salyordu, serveti oktu. Ulemaya, muhaddislere pek ok ihsanda bulunur, onlara iyilik yapard . Trih-i Badad diyor ki: Seneden seneye kazancn toplar, onlarla stadann muhaddislerin ihtiyalarn karlar, yiyeceklerini, giyeceklerini satn al r, btn hacetlerini grrd. Sonra krdan kalan paray onlara datrd ve: Bunlar ihtiyacnz olan yere sarf edin ve ancak Allah'a hamd edin, derdi. nk verdiim bu mal filhakika benim deildir, sizin nasibiniz olarak Allah'n fazl ve kereminden benim elimden size gnderdiidir.20[20] Ticaretinin salad kazanla ulemaya mrvvet gsteriyor, onlarn ihtiyalarn karlyordu. Onlar bakalarna muhta olma durumundan kararak ilmin erefini koruyordu. O, d grne de ehemmiyet veriyor, dnn da ii gibi temiz olmasna dikkat ediyordu. Elbisesine itina gsterirdi. ' Elbisenin en ls n giyerdi. st elbisesi otuz dinar kymetinde idi. K yafeti gzeldi. ok gzel kokular kullanrd . Eb Yusuf'un dedii gibi daha uzaktan gzel kokusu duyulur, geldii belli olurdu.21[21] Tandklarn da kendi elbiselerine ve dier d grnlerine dikkat etmee tevik ederdi. Yanna gelip oturan bir adamn zerindeki eski elbise gzne iliti. Adam kalkp gidecei zaman biraz beklemesini syledi. Meclis dalp herkes gittikten sonra ikisi yalnz kal nca adama: u seccadeyi kaldr, altnda olanlar al, dedi. Adam seccadeyi kaldrd . Alt nda bin dirhem vard , duraklad . Al bu dirhemleri, dedi. Onunla kln kyafetini deitir! Ben zenginim, bunlara ihtiyacm yok, cevab m verdi.
18[18] 19[19] 20[20]

Hatib Badadi, Tarih-i Badad, c. 13. s. 362 Hatib Badad, Tarih-i Badad, c. 13, s. 358. Hatib Badad, Tarih-i Badad, c. 14, s. 360, 21[21] bn-i Haeer Heysemi, Hayrat'ul-Hisan, s, 61

 Sen Hz. Peygamber'in u Hadsini duymadn m: Allah, kulunun zerinde, ona verdii nimetin eserini grmeyi sever. Sen u halini deitirmelisin, t ki dostlar n senin iin kederlenmesin22[22] 25- Devrndek Syas Hareketler Karsndaki Durumu te Eb Hanfe'nin yaay byle idi. Ve onun gelir kaynaklar bunlard. imdi hayatnn ak ile sk alkas olan bir eyden bahsetmek istiyoruz. Devrindeki siyas ayaklanma hareketleri karsnda durumu ne idi? Bunlarn ona tesiri nedir? Ayaklanmalara yardm var mdr? Devlet ilerini ellerinde tutanlarla mnasebeti nasld ? Bunlar Eb Hanfe'nin hayat na tesirleri derecesinde eserimizde yer vereceiz. mm-i A'zam gibi byk imm n hayat na son vermee sebep olan o ikenceler bununla sk alkadardr. T pk sebebin msebbiple, neticenin mukaddemelerle, eserin messirle olan balants gibi. Hayatnda ektii elemlerin sebebi bunlardr. Eb Hanfe hayatnn 52 senesini Emevler devrinde yaad. 18 senesini de Abbasler devrinde geirdi. Bu iki slm devletinde mr srd. Emev devletinin genlik ve kuvvetli devrini grd. Sonra onun ktne ahit oldu. Abbasler devletine yetiti. Ab-bslerin gizli bir tekilt halinde Emevleri y kmak iin propaganda yaptklar, durmadan altklar gnleri yaadktan sonra Emev devletini yk p idareyi- ele aldklar gnleri grd. Abbasler, Hz. Peygamber'in yakn akrabas ndan olduklar ndan Abbas Halfeleri, Peygamber'in din vekili gibi halkn bana gemilerdir. Halk idareleri alt na bu namla alyorlard . Eb Hanfe bunlar n cmlesini grp geirdi. Bunlar onun zerinden hli kal yordu. htillcilerle bir olup hkmet aleyhine yrmediyse de, btn haberler, onun kalben Hz. Peygamber'in li, Ehl-i Beyt ile beraber olduunu gstermektedir. O, evvel Emevlere kar ayaklanan Peygamber'in akraba-siyledir. Sonradan bu ii Abbasler srf kendi ellerine al p Hz. Ali'nin evldn mahrum b rak nca, Hz. Ali evldnn Abbslere kar ayaklanmasn hakl grd. Emevleri din ve eriatv bakmndan hibir suretle hak ve hkimiyet sahibi grmyordu. Fakat ii klca sarlmaa vardrarak isyan etmiyordu. Belki de bunu yapmay kuruyordu, fakat bz sebepleri hesaba katarak buna imkn grmyordu. Zeyd b. Zeynelbidin, 121 Hicr ylnda Hiam b. Abdu'1-Me-lik'e kar ayaklannca, rivayete gre, Eb Hanfe: Onun bu k, Hz. Peygamber Efendimiz'in Bedir Harbine kna benzer demitir. Kendisine: yle ise siz neye ona katlmad n z? denilince: Beni, ona katlmaktan halk n bendeki emanetleri al koydu. Bana birok emanet brakmlard. Onlar tbn-i Eb Leyl'ya b rakma kistedim kabul etmedi. Emanetler bende iken bilinmeyen uzak yerlerde lmekten korktum, dedi. Baka bir rivayette u z-r ileri srd syleniyor:
22[22]

Hatib Badadi, Tarih-i Badad, c. 13, s. 361.

ayet halkn, onun atalarn aldattklar gibi onu da aldatp yar yolda brakmayacaklar n bilsem; onunla beraber ben'de; savardm. Zira hak imm ve halife odur. Hilfet onun hakkd r. Ben ona mal mla yard m ettim. Bin dirhem gndererek ona bi'at ettim. Eliye zrm ona arzetmesini syledim. Bu iki haberden anlalyor ki, o mm Zeyd b. Ali Zeynelbidin gibi bir dil imm tarafndan olmak artiyle, Emevlere kar isyan er'an caiz gryordu ve kendisi de mchidlerle beraber kl sallama arzu ediyordu. Fakat o bununla iyi neticeler al nacandan emin deildi. Byle yapmak hakl ve yerinde bir i, lkin buna kuvvetle katlanlar ve andla bal kalpler bulunmadndan bir netice kmiyaca da belli idi. Bununla beraber bu ie arka evirip katlmyanlardan olmak da istemezdi. Onun iin teyit edenlerden olduuna delil gstermek maksadiyle mal yard m gndermitir. Mal da takviye kuvvetidir. htillcilerle beraber neden kmad hususunda zikrettii sebepleri, kl tamaa ve kavgada insan yaralamaa alk deildi de bu sebeple cihada katlmadndan, kendini mazur gstermek iin ileri srdn sylemek istemiyoruz. Byle bir eye ihtimal bile vermeyiz. nk Eb Hanfe iindekinin aksini syleyen kimselerden deildi. Kanaatinin hilfna bir ey sylemez, her eyi samimiyetle syler. Hayatn bu yzden tehlikelere bile maruz brakmtr. Bunlar kuvvetli bir irade ve cesur bir kalble karlad . Korkmad , zaaf gstermedi. 26- Irak Valsi bn- Eb Hbeyre'nn Eb Hanfe'y Takibi mam Zeyd b. AH Zeynelbidin'in ihtilli, 122 hicret ylnda onun ldrlmesiyle sona erdi. Ondan sonra 125 senesinde olu Yahya Horasan'da ayakland. Babas gibi o da ldrld. Sonra bu Yahya'nn olu Abdullah, atalarn n hakk n isteyerek ayakland . Emevlerin son halifesi Mervan b. Muhammed'in gnderdii kuvvetleri Yemen'de kr p ezdi. Fakat o da 130 senesinde ehid oldu.23[23] Zeyd b. Ali'nin Eb Hanfe nezdinde byk bir mevkii vard . Hatt onun devlete kar kn, Hz. Peygamber'in Bedir Harbine kma benzetmiti. Onun dnini, ahlkn, ilmini pek beeniyor, ok takdir ediyordu. Onu hak imm addederdi. Bu cihattan a lanlardan olmasn diye ona malca yard mda bulundu. Onun Emevlerin klcyle ldrldn grd. Sonra bu alan yaralar henz dinmeden arkasndan onun olunun ldrldne ahit oldu. Onun arkasndan da torunu ayn akbete urad. phesiz ki, bunlar n hepsi Eb Hanfe'nin iinde birer dm halinde kald. Bu zulmleri diliyle sylemekten elbette ki ekinmedi. Bunlar anlatt. K zd klar zaman uleman lisanlar , keskin k l lar n n yapamadklarn yapar, onlardan daha keskin olur, vurular daha iddetlidir. 130 senesinde Irak'ta Emevlerin bandan geenler, bunu ta-mamiyle gstermektedir. Mekk'nin Menak b- Eb Hanfe'sinde ve dier menakb ki-taplannda ve
23[23]

Ibn-i Esir, EI-Kmil, c. V, 122, 125, 130 seneleri olayla

trihlerin tercme-i hl ksmlarnda kayt olunduu vehile: Son Emev Halifesi Mervan b. Muhemmed'in Irak valisi olan Yezid b. mer b. Hbeyre, Eb Hanfe'ye kadl k veya hazinedarl k teklif etti. Bununla onun Emevlere olan balln denemek istiyordu. nk onun Hz. AH evldna taraftar olduu, onlara elinden gelen yardm yapt Emevlerin kulana demiti. Bu srada Irak, Horasan ve ran, siyas hareketlerle kaynayordu. ehirler birer birer Abbas taraftarlarnn eline dyordu. Koca yeryz her taraftan darahp Emevleri sktryordu. Mekk aynen yle diyor: Emevler zamannda bn-i Hbeyre Kfe valisi idi. Irak'ta kaynamalar bagsterdi. Irak fukahs-m kendi kaps nda toplad . Aralarnda bn-i Eb Leyl, bn-i b-rme, Davud b. Eb Hind gibi ulema vard . Her birini mhim devlet vazifeleri bana geirdi. Eb Hanfe'yi de davet etti. Mhr onun eline vermek, istedi. Eb Hanfe'nin elinden gemeyince hibir emir ve fermann hkm olm yacak, Beyt-l-malden kan her mal Eb Hanfe'nin elinden km olacakt. Eb Hanfe bunu kabul etmedi, tbn-i Hbeyre: Eer kabul etmezse onu derim diye yemin etti. Fukah arkadalar Eb Hanfe'ye: Allah akna, kendini tehlikeye atma, u ii kabul et. Biz senin kardeleriniz, hepimiz bu ilerden nefret ediyoruz, fakat kabulden baka are bulamadk, ister istemez vazife ald k, dediler. Eb Hanfe u cevab verdi: Vas.t mescidinin kap lar m saymay bana teklif etse ona onu da yapmam. Nasl olur da bu ar ii kabul ederim. O, boynunu vuraca bir adamm lm fermann yazacak, ben de ona mhr basacam ha, vallahi byle bir ise kat'iyen girmem! bn-i Eb Leyl: Arkadamz brakalm, o hakldr, hata bakasnn, dedi. Eb Hanfe'yi hapse attlar. Ona her gn dayak att r yorlard . Celld, bn-i Hbeyre'ye gelerek: Bu adam k rbatan lecek, dedi. bn-i Hbeyre: Syle ona, bizi yeminimizden kurtars n, dedi. O da Eb Hanfe'ye bunu syleyince: Camiin kaplar n saymam istese yine yapmam, dedi. Sonra o celld, bn-i Hiibeyre ile grt : Bu mahpusa bir nashat yok mu, mhlet istesin ki vereyim dedi. Eb Hanfe'ye haber gnderdiler : Arkadalarmla istiare1 yapaym, bakaym, dedi. bn-i Hbevre tahliyesini emretti. Eb Hanfe hapisten k nca atma bindi, Mekke'ye kat. Bu hdise 130 senesinde d. Mekke'de yerleti. Hilfet Abbslere geinceye kadar orada kald . Eb Ca'-fer Mansur zaman nda Kfe'ye dnd.24[24] bn-i Hbeyre tahliyesini emretti. Eb Hanfe hapisten k nca ki, bn-i Hbeyre,
24[24]

Mekki, Menakib- Ebi Hanife, s. 23, 24.

Eb Hanfe'ye ibiriii, beraber almay teklif etti. O da kabul etmedi. Anlaldna gre bn-i Hbeyre ona, kendi taraftarnda olduunu gsterecek herhangi bir ii kabul etmesini teklif etti. Onun hakk nda ileri srlen itham ve pheyi anlamak istiyordu. Ona mhr vermek istedi. O ise kabu etmedi. Hkmet tarafnda olduunu gsterecek herhangi bir iin kabuln teklif etti. iddetli srarlara ve dayaa ramen o bunu yine kabul'etmedi. kenceden ba iti. Fakat gnl sarslmad, dayak altnda zaaf gstermedi. Alayp szlamad. Fakat annesinin onun bu haline ok zldn renince, onun elemine ac yarak gzlerinden yalar boand. e hakkyla kuvvetli olmak byledir. Kanaati urunda ektikleri eyler onun hi umurunda bile olmaz, fakat kendisi iin ok kymetli olan candan yak nlar ndan birinin ac duymas gnl raz na olmuyor, bakalarnn ac duymas yznden kendi aclar artyor, dier kimselerin elem ekmesine tahamml edemiyor. Kuvvetli olmak demek, kat kalbli, kaba ve sert olmak demek deildir. Kuvvetli olmak, salam irade, yksek duygu, efkatli kalb, ince ruh, tahammll gnl, sebatl akl, vekarl hareket sahibi olmak demektir. te Eb Hanfe, bunlarn hepsi demektir. 27- Eb Hanfe'ye Yaplan kencenin Siyas Sebepleri bn- Hbeyre'nin Eb Hanfe'ye bu ikenceleri yapmaktan maksad onun Emev'lere kar durumunu anlamak ve denemek idi. nk etrafnda pheler dolayordu. Anlaldna gre dier bz fukah da ayn thmet altnda idiler. Fakat orrlar teklif olunan devlet vazifelerini kabul ettiler ve bylece kendilerini pheden kurtard lar. Belki de onlarda Eb Hanfe-'deki sab r ve tahamml yoktu da kendilerini korumak iin byle hareekt ettiler. Btn bunlar olup biterken Emev Devleti iin iin kayn yordu. Horasan ve Iran Abbas'lerin eline gemiti veya gemek zere idi. Irak'ta kaynaan fitneler tehlikeli bir Kal al yordu. Abbas'lerin ordular orada Emev'Ieri kuatmt. Devlet merkezine yak n lkelerde bile Emevler anszn baskna maruzdu. u geni dnya onlarn bana dar gelmee balamt. Saltanat siyaseti onlar Eb Hanfe'ye byle muameleye sevk ediyordu. Fakat, din, ahlk, siyaset bunu kabul edemez, buna asla raz olamazd . 28 - Hapishaneden Mekke'ye Gd, Abbasler Devrinde Tekrar Dn Hapishane memuru hapisten kma yollar n haz rlad ktan sonra Eb Hanfe Mekke'ye kat . 130 senesinde Abbasler idareyi tamamiyle ellerine al ncaya kadar Mekke'de oturdu. Her tarafta kopan ihtill insanlar kap p fitnenin iine atarken o, Kabe'nin civarnda, Harem'i erifte arad emniyeti buldu. bn-i Abbs'm ilmine vris olan Mekke'de evkle hadis ve fkh ilimleri zerine eilip ilimle megul oldu. Eb Hanfe orada Ibn-i Abbs'm talebe-leriyle bulutu. Onlara kendi ilmini retti. Onlardan da onlarn ilmini rendi, lminden bahsederken Mekke ekolnden nas l faydalandm aklayacaz.

Burada Mekke'de ne kadar oturduunu tetkik etmek istiyoruz. Mekki'nin Menkp'mda kaydettiine gre Eb Hanfe Mekke'de Mansur zamanna kadar kalmtr. Mansur 136. hicr ylnda hilfet makamna geti. Eb Hanfe, 130 ylnda Mekke'ye geldiine gre en az alt sene Mekke'de ikamet etmi olmas gerekiyor. Bu itibarla bu byk imm mrnn alt senesi gibi byk bir ksm m Bey-tullah civarnda geirmi, Kabe'de mcavir olmutur. Fakat yine Mekk, Menakib'mda: Ebu'l-Abbs Seffh Kfe'ye girip de halktan bat istedii zaman' Eb Hanfe'nin orada olduunu sylyor ve aynen yle diyor: Eb'l-Abbas Seffh, Kfe'ye girdii zaman ulemay davet etti, onlar huzuruna toplad; onlara yle dedi: Bu hilfet ii, Peygamberimizin ehline ve akrabasna geti. Bu size Allah'u Tel'n n bir ltuf ve keremidir. Hak yerini buldu. Sizler, ey ulema zmresi, buna yardm etmee en lyk olanlarsnz. Size istediiniz kadar ihsan ve ikram var. Allah malndan ziyafet var. Halifenize bat ediniz( hirette sizin iin emniyete kavumaa vesile olur. Allah'n huzuruna, halifeye b'at etmeksizin imm-sz olduunuz halde ikmaynz. Hccetsiz ve delilsiz kalanlardan olmay n. Oradakiler Eb Hanfe*ye bakt lar, o da : sterseniz kendim namna ve sizin namnza konuaym. dedi. Evet, bunu arzu ediyoruz, dediler. Bunun zerine u szleri syledi: Allah'a hamd olsun ki, bu hakk Resul-i Ekrem'inin akrabas na nasb etti. Zalimlerin zulmn bizden kaldrd . Lisan m zla hakk syleyebiliyoruz. Allah'n emri zerine sana b'at ettik. K ya mete kadar sana verdiimiz ahdi tutacaz. Allah'u Tel bu ii Peygamberimizin akrabasndan asla ay rmas n. Ebu'l-Abbs da buna gzel bir cevap vermitir: Ulema namna senin gibiler konumal... Seni semekte ok isabetli hareket ettiler. Sen de gayet gzel ifade ettin... ktktan sonra (kyamete kadar) sz ile neyi kasdettiini sordular O da: Siz beni ele verirseniz ben de sizi ele veririm... dedi. Onlar da sustular. Ve onun yaptn hakl buldular.25[25] Bu rivayet iki eye dellet eder: 1- Seffh Kfe'ye gelip de halktan kendisi iin hilfet bati ald zaman Eb Hanfe orada bulunmaktadr. Bu hdise ise, hi phesiz ki, 136 ylndan nce idi. yle olunca bu rivayet Kfe'ye Mansur'un hilfeti esnas nda yani 136 senesinden sonra dndn syleyen rivayetin zahirine uymuyor. Bence bu iki rivayetin arasn bulmak yle mmkn olur: Eb Hanfe, bn-i Hbeyre yznden Mekke'ye kamt. bn-i Hbeyre ve hkmeti Irak'tan ekilip gidinceye kadar orada oturdu. Onlar Irak'tan def olunca memleketinde kalmak niyetiyle K-fe'ye geldi. te bu srada Ebu'l-Abbs Seffh'la grt. Ve yukarda getii zere ona b'at etti. Fakat Irak'ta ve dolaynda fitneler
25[25]

Mekk, Menak b-i Eb Hanife, s. 151, bn-i Menak b- mm- A'zam, c. II, s 200 BezzzS Eb Hanlfe'nln nutkundaki (K yamete kadar) tabiri zerinde duruyor. Arapada bu ibars le (buradan kalkncaya kadar) mnas da kad olunmak ihtimali var, diyor. Fakat bu sz hakkiyle bi'at indir. Burada yle bir ihtimal yoktur. O, Abbsilerin Al-i Beyte iyi muamele yapacaklarn ok kuvvetle mid ediyordu. Bu midleri boa knca ileride Abbasiler aleyhinde konumutur.

tamamiyle snm deildir. ler tam bir sknet ve istikrar bulmamt. Onun iin yine Mekek'ye dnd. Belki ,de Mekke ile. Kfe arasnda, ileri icab, birka defa gelip gitmitir ve bu gidilerinden birinde Seffh ile grmtr. Halife Mansur devrinde iler yoluna girip istikrar bulunca Kfe'ye gelip orada kald ve mescidde ders halkas n eskiden olduu gibi yine at. Fitneler ve kargaalklar devam edip dururken, Abbsiyye devleti kurulduu gibi hemen Kfe'ye yerleerek mescidde ders vermee baladn syleyemeyiz. nk tarihin delleti vehile inklplar n sonunda huzursuzluklar derhal ortadan kalk p dinmez. Tarihler bunu byle kaydederler. Demek Eb Hanfe de ilerin yatmasn bekledi ve ancak Mansur'un halifelii esnas nda Kfe'ye dnp orada kald . 2- Bu rivayetlerden kan ikinci meseleye gelince: Ulema Ebu'l-Abbs'a bat edilmesine raz deildir. Bi'at esnasnda yapt konumadan sonra Eb Hanfe ile babaa kalnca bunu sylemek istediler. Sonradan onun yaptn ve dediini kabul ettiler. Hakikaten bu ulema aras nda tbn-i brme, bn-i Eb Leyl gibi Emevere alm, onara hizmet etmi kimseler vard. Onlar n son halife Muhammed h. Mervan'a yaptklar b'at boyunlar nda idi. Ahdinde durmak bortur. Bu yeni b'at onlar gayet g duruma drmektedir. Eb Hanfe'ye gelince Emevler hakk nda hibir taahhde girmi deildir. Boynunda byle bir bor yoktu. 29- Abbslern Hkimiyetini Nasl Karlad? Ebu'l-Abbs Seffh'a b'at ederken syledii szlerden anal-d zere Eb Hanfe Abbasler devrini byk bir memnunlukla mid ve ferahla karlamt r, Emevlerden ektiklerine baknca, onun hayatnn seyrine uygun den de budur. Halbuki ileride midleri kr lacak, Abbasler de emelleri hilf na zuhur edecektir. Eb Hanfe, Emevlerin l'i Beyte, Hz. Ali evldna nas l taz yikler yaptklar m gz ile grd. imdi ise Abbas devleti kuruluyordu. Bu, asl nda Hz. Ali taraftarlarn n devleti olarak ortaya kt Ali taraftarlar n dvetine dayanarak . n kuruldu. Onlara bu hak, Hz. Ali'nin torunlarndan geti. Bunlar bir yana brakal m. Abbasler de Him ilesindendirler, Hazret-i Peygamberlerle ayn slleden gelirler. Bu devlet, Him devleti demektir. Amucalar oullar olan Hz. Ali evldna kar, her gn artan bir efkatle ho muamele yapmalar lz m gelirdi. Onlardan beklenen, onlarn hakk na riayet etmeleridir. Sonra onlar, Hz. Ali evldn n, l-i Beytin intikamn alacaklar n boyuna iln ediyorlar, onlara zulm edenleri haklayacaklarn tekrarl yorlard . l-i Beytin velleri ve hamileri olduklarn, onlarn ehitlerinin kanlarm istemek hakk kendilerine ait bulunduunu sylyorlard. Eb Hanfe'nin byle bir devlet kurulmas ndan memnun kalmas ve bu devletin ilk halifesine b'at elini uzatmas pek tabi idi. O da bunu yapt . Ebu'l-Abbs Seffh'a b'at esnas ndaki szleri, Peygamber'in akrabasna nasl kuds balarla

balandn ve halk b'ata nasl ardn gstermektedir. Bu konumadan sonra fukah arkadalariyle aralarnda geen szlerle onlan devlete ita-ata ve cemaatla beraber olmaa tevik etmitir. Eb Hanfe Hazretleri, yukar da arzettiimiz sebeplerle, Abbas devletine dostluunda _ve ballnda olduu gibi, l-i Beytin cmlesini sevmekle devam etti. Mansur onu kendine yaklatrmak istiyor, onun mevkiini ykseltiyordu. Ona bol bol atiyeler veriyor, ihsanlarda bulunuyordu. Mansur ile zevcesi aras nda, zevceler arasnda eitlie riayet etmemek ve kendisinden yz evirmek yznden dargnl k vuku buldu. Zevcesi Mansur'dan adalet zere hareket etmesini istedi. O da : kimizin arasnda hakem olarak kime razsn, dedi. Eb Hanfe'nin hakemliine razym, cevabn verdi. Mansur da onun hakemlik yapmasn kabul etti. Bunun ze rine Eb Hanfe'yi davet ettiler. Mansur sze balad: Zevcem benden davac, adaletini gster bakal m. Emrl-Mmnin anlatsnlar bakal m, mes'ele nedir? Bir erkek ka kad n alabilir? Drt. Cariyelerden ka? Onlar iin bir say yok .istedii kadar. Bunun hilfna syleyen var m ? Hay r. Eb Ca'fer Mansur, hanm na dnerek: yledikerini iitiyorsun ya, dedi. Bunlar eriat hkm. Eb Hanfe tekrar sz ald : Allah'u Tel bunlar zevceleri aras nda adalete riayet edenler iin hell kld. Adalete riayet etmiyen veya edemeyeceinden korkanlar birden faza kan almamald r. Alah'u Tel buyuruyor ki: Adalet edemiyeceinizden korkarsanz bir tane yeter. Bize yakan Alah'u Tel'nn verdii edeb dersini kabul etmektir. Onn tlerinden ibret alp faydalanmak lzmdr. Eb C'fer Mansur bunlara diyecek bir ey bulamad, susup kald . Eb Hanfe de kp gitti. Evine vard zaman Mansur'un zevcesi ona hizmetisiyle para, elbise bir criye ve bir Ms r merkebi gnderdi. Eb Hanfe bunlar kabul etmeyip geri evirdi ve hizmetiye dedi ki: Ona selm syle ve de ki: Ben din vazifemi yapt m. Hakk mdafaa ettim. Bunu Allah iin yaptm. Bununla kimseye yak n olmak istemedim. Dnyal k da arzu etmedim. . 30- Abbasler l-i Beyt'e Ezaya Balaynca Onlar Tenkidi Hz. Ali torunlar Abbslerin aleyhine dnp aralarnda dmanlk balayncaya kadar Eb Hanfe'nin Abbas devleti aleyhinde konutuu yoktu. Eb Hanfe, Ali evldna ok bal idi, onlar seviyordu. Onlara iddetle taraftar idi. Onlarn

kzd eye onun da kzmas pek tabi idi, Eb C'fer Mansur'un hkmetine kar ayaklanan Muhammed Nefsz-Zekiyye'nin ve kardei brahim'in babalari olan Abdullah b. Hasan'la Eb Hanfe'nin ilm mnasebeti vard. Menak b kitaplar onu Eb Hanfe'nin stadlar arasnda sayarlar ve ondan rivayet ettiini sylerler. Bunu ileride biraz aklayacaz. Kendi oullan, Mansur'a kar ayaklandklar vakit Abdullah hapiste bulunuyordu. Mansur onu hapse almt. ki olunun ldrlmesinden sonra o da hapiste ld. te bu yzden, bu hdiselerden sonra yni Nefs'z-Zekiyye'-nin ve kardei brahim'in isyanlarnda ve ldrlmelerinden sonra Eb Hanfe'den Abbasler aleyhinde szler duyulmaa balyor. Anlaldna gre bundan byle Abbslere sadakati ve dostluu doru bulmaz oldu. Fakat Emevler zamannda yapt gibi, imdi de Abbslere kar bzan derste mnasebet dtke szle tenkd etmek haddini geiniyor, daha ileri gitmiyordu. Hz. Ali evldna olan sadakati bir an sars lmadan devam ediyordu. Fakat kl ca sarl p isyana davet etmiyordu. Uleman n ahvali byledir. Kendilerini ilimden alkoyacak bir eyle oyalanmazlar. Ancak sevdikleri ve beendikleri eyler hakknda duygularn ifade etmek suretiyle i lemlerini doyururlar. Eb C'fer Mansur da biliyor, ve seziyordu. Bzan gz yumuyor, n kendi taraf na ekmek iin denemek istiyordu. Nihayet facia koptu. 31- Nefs'z-Zekyye'nn syannda Eb Hanfe'nn Durumu te bu ksaca arzettiklerimzi, Eb Hanfe'nin hayatiyle olan ilgileri bakm ndan-biraz tfsiltiyle anlatmak icabediyor. Muhammed Nefs'z-Zekyye 145 senesinde Medine'de Eb C'fer Mansur'a kar ayakland. Horasan halk ve dier bz yerler de ona sadakatle bal ve taraftar idiler. Fakat bunlar uzakta idiler. Sadakat ve sevgi bakmndan ona bal olmakla beraber kuvvete ona yardm yapam yorlardi. Rivayet olunduuna gre M'* hammed Nefs'z-Zekiyye ile bir olup Abbslere kar kmann meru olduu hakknda mm Mlik Medine'de fetva vermitir. bn-i Cerr Taber ve bn-i Kesr tarihlerinin kaydettiklerine gre: mm Mlik, Abdullah olu Muhammed Nefs'z-Zekiyye'ye b'at: etmeleri iin halka fetva veriyordu. Ona : Bizim boynumuzda Mansur'un b'at var, dediler. Siz zor altnda bulu vermitiniz, dedi. Halk mm Mlik'in bu sz zerine ona b'at ettiler. Mlik evinden kmyordu.26[26] Bu Muhammed Nefs'z-Zekiyye'nin ldrlmesiyle isyan bastr ld . Irak'da ayaklanp birok ehirleri eline geiren ve Kfe'-ye de hcum etmi olan kardei brahim de ldrlerek isyan nlendi. mm Mlik, Muhammed Nefs'z-Zekiyye ile beraber Man-sur'a kar ayaklanma iin fetva verdiyse bunun hesabn verdi: Kendisine daya kat ld , ikence yapld. Eb Hanfe'nin durumu Mlik'den daha dehetli idi. Derslerinde ihtillcilere yardm yapmay a ka sylyordu. Hatt o kadar ileri gidiyordu ki,
26[26]

bn-i Kesir, El-Bdye ve'n-Nihaye, c, X s.84.

Man-sur'un bz kumandanlarn ihtillcilere kar savamaktan bile vazgeirtiyordu. unu naklederler: Mansur'un kumandanlarndan olan Hasan b. Kahtabe Eb Hanfe'nin yanma gelip giderdi. Dedi ki: Benim iim sana malm, benim iin tevbe yolu var m? Eb Hanfe ona u cevab verdi: Senin yaptklarna hakikaten nadim olduun Allah indinde gerekse bir Mslmam ldrmekle kendinin ldrlmesi arasnda muhayyer b rak lsan da kendi ldrlmeni tercih etsen ve asla eski yaptklar na dnme yeceine Allah'a ahid versen ve eer bunlar tutarsan ite senin tevben budur. te ben, de bunu yapacam ve hibir Mslmam ldrmeyeceim, Allah' ma sz veriyorum, dedi. Bu, Hz. AH torunlarndan brahim b. Abdullah'n ayaklanmas ndan nce idi. brahim isyan edince Mansur ona brahim'e kar gitmesini emretti; isyan bastrmay ona teklif etti. O da mm- A'zam'a geldi ve olup biteni anlatt . O da : te senin tevbenin zaman geldi.Eer ahdettiklerini yaparsan, sen hakiki tevbe yapm saylrsn. Yoksa eskiden yapt klar ndan hepsinden sorulursun! dedi. O da tevbesinde sebat etti. Hazrland , kendim lmn kuca na atarcasna Mansur'un yanma girdi; ve: - Senin gnderdiin cihete gitmiyeceim, eer senin hkimiyetinde bu yaptklar n Allah'a itaat sayl yorsa bundan en fazla nasibi olan benim, eer senin emrinle bu yaptklar m gnahsa art k yeter. Bu kadar kfi. Mansur kzd. Kardei Hamd b. Kahtabe orada idi. Bir senedenberi onun aklnda bir bozukluk var, biraz akl n ka , onun rd yerine ben gideceim. Bu erefe ben ondan daha l-yk m, dedi. Mansur, yanndaki gvendii kimselere sordu : Fukahdan kiminle grp konuuyor bu? Eb Hanfe'ye gidip geliyor, dediler.27[27] te mm-i A'zam hakknda rivayet olunanlarn bir ksm budur. Eer bu rivayet doru ise onun bu yapt ey, Mansur'un nazarnda devlet iin en tehlikeli bir itir, demekti. nk bunda Eb Hanfe mcerred tenkid snrn ayor. Gnlnde besledii taraftarlkla iktifa etmiyor, ii daha ileri gtryor, faal sahaya dkyor demektir. Bunda i yalnz fetvaya mnhasr kalmyor. Halbuki mftye den Allah'n dni haknda nasihattir. Fesad nlemektir. Hakka riayetten baka bir ey gzetmemektir. Bu rivayet hakknda ne denirse denilsin, o bize tarihen sabit olan bir gerei tekrarlaamktadr ki, o da Eb Hanfe'nin Halife Mansur'u tenkd ettii ve onun Hz. Ali evldna yaptklarn asla beenmedii cihetidir. Onun mazisine ve Hz. Ali sllesine olan sevgisine uygun den de budur. Bildiimiz gibi onun Zeyd b. Ali Zeynelbidin'le alkas vard . C'fer Sd k'la aralar nda samim bir ballk mevcuttu. Muhamned Bakr onunla temas halinde idi. Yukarda da
27[27]

bn-i BezszS, 'roenak b- mam' A'zam, c. II, s.22

iaret ettiimiz gibi o, ehit edilen Muhammed Nefs-'z-Zekiyye'nin ve brahim'in babalan olan Abdullah b. Ha-san' n talebesi idi. yle ise onlara son derece sadakatle bal olmasnda, onlarn bana gelen felketlerden ok ac duyduuna dair haberlerde hayret edecek bir sev voktur. Eb Hanfe'nin i lemi mantna uyan, yaad ruh haletini ifade eden ve halihazr ile mazisini bir birine balayan budur. 32- Mansur'un Baz Vazifeler Teklifiyle Eb Hanfe'y Denemesi Eb Hanfe'nin durumu, onun tarz hareketlerini daima gzetleyen Mansur'un gznden kam yordu. Eb Hanfe'nin Kfe gibi tarihte yer alan bir ehirde bulunmas ziyade uyan kl k istiyordu. Mansur onun devlete sadakatim, muvafakat derecesini denemek istedi. Ele gzel bir frsat da gemiti. Badat ehri kuruluyordu. Onu yeni merkeze Badat kads yapmak istedi, o kabul etmedi. Mansur srar ettj o kabulden ekindi. Mansur en sonunda herhangi bir i olursa olsun mutlaka devlette resm bir vazife almas n istiyordu. Maksat onun kanaatini anlamak, denemekti. Eb Hanfe bundan maksadn ne olduunu anl yordu: Kabul etmezse kellesi gideceini seziyordu ve rivayete gre nihayet Badat inasnda tula hesaplarn kontrol ini kabul etmitir. bn-i Cerr Taber'nin naklettiine gre: Mansur Eb Han-fe'yi kad tayin etmek istedi. O kabul etmedi. Mansur kabul ettireceim diye yemin etti. Eb Hanfe de kabul ryeceine yemin etti. Nihayet Mansur onu Badat ehrinin inaat amirliine, tula ve kerpi ilerini kontrol etmee, amele altrma ilerine mir tayin etti, o da bunu kabul etti. bn-i Kesr diyor ki: Hersem b. Adiy'den naklolunmutur ki, Mansur Eb Hanfe'ye Badat kadln teklif etti, o kabul etmedi. Mansur da: Devletten bir vazife almaynca onun peini bfak-myacana yemin etti. Bunu duyunca Eb Hanfe Mansur'un yemini yerini bulsun diye Badad inaatnda tula kontrol ilerini kabul etti .28[28] Bu rivayete gre Eb Hanfe, Eb C'fer Mansur'un maksadn anlad ve kellesini kurtarmak iin onu atlatm oldu. yle anlalyor ki, bu hdise, Mansur, Hz. Ali taraftarlannn ileri gelenlerini toplayp hapse att, onlarn mallarm zabt ve msadere ettii ve hatt selefi Ebu'l-Abbs Ceffh' n onlara verdii tahsisat bile keserek onlan her eyden mahrum brakt sralarda olmutur, ster Abdullah b. Hasan'm iki olunun ldrlmelerinden evvel olsun, ister sonra olsun bunun neticede bir. nemi yoktur. Bu denemenin Eb C'fer'le Hz. Ali evld arasnda nizam iddetlendii srada olduu phesizdir. 33- Tarhi Gereklere Aykr Rivayetler Bu haberlere gre Eb Hanfe kanaat na ve dnine zarar do-kunm yan bir msamahakrlkla bu ii bandan savmaa muvaf-vak oldu. Bir mddet iin
28[28]

bn-i Kesir, EI-Bidye ven-Nihaye, c. 10, s. 97.

Mansur'un takip edici gznden kurtuldu. Lkin bu, Mansur onun btn hareketlerine bsbtn gz yumdu demek deildi. Ara sra onun sarf ettii szler, hesab sonra grlmek zere, resm makamlarca hep kaydolunuyordu. Eb C'fer'i, Eb Hanfe'ye bu ar ikenceleri yapmaa sevk eden ilerden bir ksmn zikretmee gemezden nce unu syleyelim ki, bu facia Nefs'zZekiyye'nin kardei brahim b. Abdullah'n Irak'ta ayaklanmas n n derhal akabinde deildi. Aradan be sene gibi uzun bir mddet getikten sonra idi. brahim'in ayaklanmas ve ldrlmesi 145 hicr ylnda idi. Eb Hanfe'nin lm ise 150 senesindedir, bu hususta rivayetler mttefiktir. te bu sebepledir ki, Hatib Badad'nin tarihinde mm Zfer'den rivayet ettiklerini, ilm aratrma bakmndan reddetmek gerekiyor. Orada Zfer'den naklen deniyor ki: Eb Hanfe brahim'in ayakland gnlerde siyas mes'eleler hakknda gayet aikare ve ekinmeden konuuyordu. Bir defa onu: Vallah sen byle devam edersen boynumuza ip tak lacak, dedim. Aradan ok gemedi, Halife Mansur Is b. Musa'y gnderdii bir emirle Eb Ha-nfe'yi merkeze istiyordu. O da Eb Hanfe'yi Badad'a gnderdi ve orada onbe gn yaad.29[29] Bu rivayetin son ksm tarihi gereklere aykn olduundan onu kabul edemeyiz. brahim'in, ayaklandktan sonra ldrlmesi, * yukarda getii vehile, 145 senesinde idi. Buna gre Eb Hanfe'-nin Badad'a gtrlmesi ibrahim'in ayaklanmasn n hemen sonunda olmamtr. Arada be sene gibi bir mddet vard r. Kitaplarn haberlerinde bu neviden hatalar ok bulunur. Bunlar al rken ihtiyatl davranmak ve dorusunu aratrp bulmak lzmdr. Bu ise kolay bir i deildir. 34- Kendn Tam lme Vermesi, Mansurun Aleyhinde Szlerden ekinmemesi Mansur, Hz. Ali torunlarna eza ve cefa yapmaa, onlann ileri gelenlerini, ressn ldrmee balayp da arada dmanlk artt ktan sonra Eb Hanlfe'nin Abbas hkmetinden sdk s yr , onlardan gnl dnd. Ve kendisini ezadan ld koruyabildi. Btn varln ilme verdi. Fakat ara sra konumalarnda Abbsleri ten-kd ediyor ve bz ileri, hkmet hakknda besledii kanaatim aa vuruyordu. Bu hususta misl vermek iin iki olay zikredeceiz. Bunlar Mansur'un phelerini uyandracak mahiyettedir. 1- Musul halk, Mansur'a kar isyan etmiti. Halbuki Mansur ile aralar nda yle bir art komulard: Eer isyan ederlerse, hkmete kar gelirlerse kanlan ve mallar hell addolunacakt! Mansur fukahy toplad , ilerinde Eb Hanfe de bulunuyordu. Onlara dedi ki: Peygamber efendimiz: M'minler aralarndaki artlara riayet ederler buyurdu doru deil midir? Musul halk bana kar ayaklanmamay art etmilerdi. Halbuki imdi benim valime isyan ettiler. arta gre onlarn kanlar
29[29]

Hatib Badad, Tarih-i Bagdad, c. 13, s. 330

hell olmutur. Hkmet ne isterse yapar ilerinden biri u cevab verdi: Sen onlara elini uzattn, Onlar hakk nda szn makbuldr. Sen onlar affedersen, af ehlinden olursun, eer onlar cezalan -nrsan onlar bunu da hak etmilerdir. Halife, Eb Hanfe'ye sordu: Sen ne dersin, stad? Biz Peygamberimizin halifesi deil miyiz ve ahd ve eman lkesinde yaamyor muyuz? Verilen szler tutulmayacak m? Eb Hanfe yle cevap verdi: Onlar mlik olmadklar bir eyi sana art komular; sen de salhiyetin olmyan bir eyi onlara art etmisin. Zira Msl-mann kan ancak eyden biriyle hell olur. Burada onlar yok. Sen onlara kar kl kullanrsan hell olmyan bir eyi yapm olursun. Allah'n kotuu artlar riayet olunmaya daha lykt r! Mansur fukahya dalmalarn syledi. Sonra Eb Hanfe'yi yalnz ararak: stad, sen sznde haklsn, bu i byledir. Memleketine git, halifenin kadrini kltecek eyler syleme. Hariciler, hkmete kar kanlar, elini kolunu sallyarak gezsinler!.30[30] Menakb kitaplar n n anlatt klar byledir, tbn-i Esr'in El-K-mil'inde 148 senesi vukuat arasnda bu hdise yle anlatlyor: Hemedan halk hepsi Hz. Ali evld taraftar idi. Mansur Musul zerine ordu gnderip onlar ezmee karar verdi. Eb Hanfe, bn-i Leyl, bn-i ubrme'yi huzuruna ard. Onlara: Musul ahalisi asla bana kar gelmemei art komulard. Eer isyan ederlerse canlan, mallar hell olacakt. imdi isyan ettiler. Ne dersiniz. Eb Hanfe skt etti. Dier ikisi konutular: Onlar senin teb'and r, affedersen, onlan affetme salhiyetini haizsin. Eer cezalarn verirsen bunu da hak etmilerdir. Mansur Eb Han'fe'ye dnerek: Bak yorum, skt ediyorsun, stad, dedi. Ey Emr'l-M'minn, onlar mlik olmadklar bir eyi hell etmiler, can hell etmek ellerinde mi? Mesel bir kadn nikh k y lmaks n kendini bir z erkee teslim etse onunla cins mnasebette bulunmas hell olur mu? Hay r. pk byle, can hell etmek de onlarn elinde deil. Bunun zerine Mansur, Musul halk zerine yrmekten vaz geti.. Eb Hanfe'ye ve iki arkadana Kfe'ye dnmelerini syledi.31[31] Tarihin bu haberi, menakb rivayetleri gibi muteberdir. Mn bak m ndan arada bir. fark yoktur. Fakat bn-i Esr'in bz k s mlar nda hata var. Mesel, bn-i ubrme'nin de bu hdisede Eb Hahfe'nin yannda bulunduunu sylyor. Ve bunu 148 senesi vukuat aras nda zikrediyor. Halbuki tercme-i hal kitaplarn n kaydettii vehile bn-i ubrme 144 senesinde lmtr. Hatt bunv bn-i Esr

30[30] 31[31]

bn-i Bezzazi, Menk b- mam- A'zam, c. II, s. 17 bn- Esir, El-Kmil, c. V. s. 217 .

kendisi de daha yukar da bylece kaydetmitir.32[32] Menakb kitaplar n n rivayeti burada daha dorudur. 2- Eb C'fer Mansur'un hkmeti hakkndaki kanaatm gsterir dier hdise de udur: Mansur ona bz hediyeler gndermitir. Kabul edip etmiyeceini denemek istiyordu. MekkS'nin Me-nakbmda kaydettiine gre: Eb C'fer, Eb Hanfe'ye onbin dirhem ve bir cariye hediye olarak gnderdi, Eb C'fer'in veziri Ab-dulmelik b. Hmeyd anlayl ve iyi grl bir adamd. Eb Hanfe bu hediyeleri reddedince ona dedi ki: Yalvarrm, Allah akna bunlar kabul et. Emlrl-M'mi-nin senin aleyhinde bir bahane kolluyor, sebep anyor. Eer hediyelerini kabul etmezsen senin hakkndaki pheleri artar, ne olur bunlar kabul et! Bu iarlara ramen Eb Hanfe yine kabul etmedi. Vezir yine dedi ki : Paray ben hediye ve ihsanlar meyan na kaydederim olur biter. Fakat cariyeyi kabul et. Veya bir zrn varsa syle ki onu Emr'l-M'minne arzedeyim. Eb Hanfe u cevab verdi: Ben ihtiyarladm, kadnlarla iim yok. Elim uzanmyacak bir cafireyi hell grmem. Emr'l-M'minn elinden gelen bir carireyi satmaa da cr'et edemem... 35- Mansur'u Bz Adamlar Eb Hanfe'ye Kar Tahrk Ediyorlar te bunlar, Halife Mansur'la Eb Hanfe Hazretleri aras nda ceryan eden eylerden bz rneklerdir, Eb Hanfe'yi daima gzetliyor, onu takip ediyordu. Halifenin etrafndakilerden onu'Eb. Hanfe aleyhine kkrtp onun hakknda fena zan uyandrmaa alanlar da vard. Fakat Eb Hanfe hak bildii yoldan amyor, doru bulduu szleri sylemekten ekinmiyordu. Allahm, hakk ve vicdann raz ettikten sonra bakalar onun szlerinden raz olacaklarm veya olmayacakla rnn bunun ne ehemmiyeti var? Menfaatlerini bakalarnn zararnda arayan kt niyetli bz kimseler, Mansur'un kinini krkleyerek onu Eb Hanfe aleyhine tahrik etmee alsalar da bundan ne kar-? O, byle eylere aldm etmekten ok yksekte idi. Hatb Badad, Eb Yusuf'dan rivayet ediyor: Mansur Eb Hanfe'yi davet etti. Mansur'un terifat memuru Rabi'ki Eb Hanfe'ye kar dmanlk besliyordu, bir'ara: Y Emr'l-M'minn, bu Eb Hanfe senin atana muhalefet ediyor, dedi. Abdullah tbn-i Abbas: Bir kimse bir ey zerine yemin etse ve bir veya iki gn sonra ondan istisna yapsa caiz olur dedi. Halbuki Eb Hanfe istisna ancak yemine muttasl olarak yap l rsa muteberdir, diyor. Eb Hanfe'nin cevab u oldu: Y Emr'l-M'minn, Rabi' u iddiasiyle ordumuzun size bat yoktur,
32[32]

Ayn eser, c V, s. 196

demek istiyor. Nas l olur bu? Huzurunuzda yemin ederler^nra evlerine dndkten sonra istisna yaparlar, onca bu istisnf'ciz olduundan yeminleri bat l olur,.. Mansur gld. Rabi' dedi. Akln basma al, E,b Hanfe'ye dokunma! Mansur kt ktan sonra Rabi' Eb Hanfe'ye: Yahu, benim kanm heder edip ak tacaks n, dedi! Eb Hanfe: Hayr, dedi, yle bir kast m yok. Sen benim kan m heder etmek istedin, ben de hem seni gnahtan kurtard m, hem de kendimi lmden.33[33] Yine Hatb Badad rivayet ediyor: Ebu'l-Abbas Ts Eb Ha-ife hakk nda kt niyet besliyordu. Eb Hanfe de bunu biliyordu. Eb Hanfe bir defa Ca'fer Mansur'un huzuruna girdi. Baka-lar da vard . Ts, iinden: Bugn Eb Hanfe'yi bir tuzaa bastraym da grsn, dedi. Ve Eb Hanfe 'ye dnerek: Y Eb Hanfe, dedi. Emr'I-M'minn bizden bir kimseye, bir adam n boynunu vurmasn emrediyor, Sebebini bilmedii halde o adam n boynunu vurmak ona caiz midir, deil midir? Eb Hanfe'nin cevab gayet kurnazca oldu: Y Eb Abbas, Emrl-M'minn hakla m emir eder, yoksa bat l ile mi? Ts baka trl cevap veremezdi; Hak ile emir eder, dedi. yle ise hakk yerine getir, nasl olduunu sorma! Bundan sonra Eb Hanfe yan nda oturana dnerek: O, gya beni tutmak istedi, ama ben onu s ms baladm.34[34] 36- Kad bn-i Leyl'nn ikyet Hkmlerini Tenkd Ve Kad 'n n Mansur'a

Bu mnasebetle Eb Hanfe'nin bir durumundan daha bahsetmek istiyoruz ki, kanaatm zca, bu byk imma Mansur'un ikence yapmas nda bunun da tesiri olsa gerektir. Btn haberlerden anlyoruz ki, mm- A'zam Eb Hanfe, Kfe kadlar n n verdikleri hkmler, kendi re'yine muhalif dnce, onlar tenkd ederdi. Yanl bulduu noktalar derhal a ka syledi. Verilen hkm lehte olsun, aleyhde olsun, o hususta doru bildiini, hakl bulduunu sylemekten ekinmezdi. Bu yzden kad, iten ie k z yor, Eb Hanfe'ye kin besliyordu. Hatt diyebiliriz ki, bunlar kady , mer nezdinde Eb. Hanfe aleyhinde konumaa bile sevketti olurdu. Nasl ki Kfe kads Ibi-i Eb Leyl'n n, Eb Hanfe'nin bu halinden bizzat ikyet ettii rivayet olunur. Bunun zerine Eb Hanfe bir mddet fetva vermekten menoiunmu ve sonralar bir vesile ile bu yasak kaldrlmtr.
33[33] 34[34]

Hatib Badad, Tarih-- Bdad, c. 13, s. 365 Hatib Badad, Tarih-i Badad. c. 13, s. 366

Menakb kitaplarnn ve Badad tarihinin kaydettiklerine g-. re: birisi bir deli kadn kzdrm olacak ki, kadn ona: Sen, zina yapan iki kiinin olusun, demi, Adam kadya ikyet etmi. Kfe kads olan bn-i Eb Leyl dvaya bakm, ka-dnn aleyhine hkm vermi ve kadna mescidde ayak zere had vurdurmu, 'hem de iki defa, birisi anasna, dieri de babasna ka-zi( ettii iin! Eb Hanfe bunu duyunca: Bizim kad efendi bu mes'elede tam alt yerde yanlmtr dedi. 1- Mescidde had vurdurmutur. Halbuki mescidde had vurulmaz. 2- Kadna ayakta dayak attrmtr, halbuki kadnlara oturduklar halde had vurulur. 3- Babas iin bir had, anas iin bir had vurdurmutur, halbuki bir adam kalabal k bir cemaata kazzef etse ona yalnz bil" had vurulur, kazif olunanlar n saysnca deil. 4- ki had vurmay bir arada toplamtr. Halbuki iki had birden vurulmaz. 5- Deli kadna had vurdurmutur, halbuki deliye had yoktur, o mkellef deildir. 6- Anas ve babas iin had vurdurmutur. Halbuki onlar ka-ybd rar, mahkemeye gelip dva etmemilerdir. Bu tenkidleri bn-i Eb Leyl'ya yetitirdiler. O da Emrin yanma girip Eb Hanfe'den ikyette bulundu. Bunun zerine Eb Hanfe fetva vermekten menolundu. Bu yasaa riayet ederek Eb Hanfe bir mddet fetva vermedi. Vetiahd tarafndan bir eli geldi, fetva ve hkm almak iin Eb Hanfe'ye bz mes'eleler arzetti. Eb Hanfe: Bana fetva vermeyi yasak ettiler, diyerek fetva vermekler ekindi. Eli Emre giderek ii anlat. Emr de: - Fetva vermesine msaade ediyorum, dedi. Eb Hanfe de tekrar fetva vermee balad.35[35] Eb Hanfe yapt tenkidlerde kadnn hkm ile fakihn fetvas aras nda fark gzetmiyordu. Halbuki birincide, doru olsun. yanl olsun, bakalarn ilzam etmek vardr. Halbuki fetvada bakasn ilzam yoktur. Hatt Eb Hanfe'nin yanl bulduu fetv-lan tenkidi tenfiz olunacak hkm tenkidinden daha hafif olurdu. Hkmleri daha iddetle tenkd ederdi. nk tenfz olunan hkmde, ona gre bir hkm yanl olduu takdirde, bir hakszl k tatbik sahas na konuyor demektir. Eb Hanfe bunlar ten-ktf etmekle, zulmden ve hakszlktan ikyet etmi, ykc ve bozucu hkmleri nlemi oluyordu. Ruh haleti bakmndan gnlleri tatmin ettiinden bu, yerinde bir harekettir. nk kadn n hatas yznden masum canlara ky l r, kanlar heder olur, mallar zayi' olup gider. Hrmet edilecek eyler ortadan kalkar, hukuk zayi' olur, hakszlklar alp yrr. Bu tenkdler hkimi uyank davranmaa davet saylr. Fakat umum nizam koruma bakm ndan da kadn n hkmlerinin hrmete ly k say lmas lz r md
35[35]

bn-i Bezzz, Menakib- mara- 'zam, c. I, s. 166, Hatib, Tarih-Baftdad, c. 13, s. 351

ki, hkm giyenler hkmn yerinde olduuna kani' olsunlar, adalet ileri yoluna girsin, hkm istikamet zere yrsn: Kad yan lsa -Ha bu yanl hkm infaz olunsa, bu hata rtl kalnca umum nizam hukukunu koruma bak m ndan bu daha yararld r. Az hata affolunabilir. Hatay iln etmeden gizlice tenbihatta bulunmak, umum nizamn, sars lmadan ve ahkma hrmetin kalkmas ndan daha hayrl d r. Eb Hanfe gibi byk bir fak n ve kendisine uyulan anl h imamn mahkeme kararlar hakk ndaki tenkidlerini, bu mlhaza ile gizli yapmasn veya kendilerine yaz l olarak gndermesini biz de arzu ederdik. Aralarnda yazma yoksa bile bunlar bir takrir halinde alkal makama gnderebilirdi. Fakat her zamann kendine mahsus artlar ve icablan vard r. 37 -lmi Tenkide Tahamml Edemi Yen Kad, Siyasete Bavuruyor Eb Hanfe'nin mahkeme hkmlerine kar durumu nasl olursa olsun, bn-i Eb Leyl, Eb Hanfe'nin tenkidlerini gnl holuu ile, kalb nzasiyle karlamyordu. Hatt bu tenkidler sebebiyle; ona dman kesilmiti. Bu dmanlk yznden Eb Hanfe'yi eza ve cefaya drmek iin tuzaklar bile kuruyordu. Hatt Eb Hanfe'nin, hakknda yle.dedii bile rivayet olunur; Benim hayvanlar hakknda bile hell addetmediim bir eyi bn-i Ebi Leyl benim hakk mda hell gryor. Yni benim can ma kasdediyor. 36[36] Eb Hanfe'nin, bn-i Eb Leyl hakkndaki tenkidlerini biraz iddetli buluyor ve bu tenkidleri herkesin nnde yapmasn ho grmyorsak da koca Kfe kads gibi bir zat n bu tenkidler yznden aradaki mnasebeti dmanla evirmesini de asla bee-nemeyiz. Kad eer aradaki samimiyeti bozmasayd, bu iddet azalrd . Ulema aras nda geen tttr ilim mes'elesi halinde kalrd , mes'-ele iki lim arasnda olmaktan kmazd ; fakat maalesef kad bu msamahay gsteremedi. 38- Hak Urunda Gsterdii Cellet Ve Metanet Eb Hanfe'nin Hz. Ali evlcfc taraf tan olduunu biliyoruz. Bu, ders halkasnda onun lisan ndan duyuluyor, talebesi bunu biliyordu. Bunlar yetmiyormu gibi bir. de bak yoruz. Eb Hanfe, Man -sur'un sorduu mes'elelere hi ekinmeden onun arzusu hilf na cevaplar veriyor. Halbuki bu fetva istemeler onun iindekini, kanaatlerini anlamak iin bir vesileydi. Onun fikrini anlad ktan sonra Halfe'ye kar isyan edenler, mm- A'zam'm szlerini kendilerine siper edinmesinler diye onu byle szlerden, fetvadan menedebiir-di. Yine bak yoruz Eb Hanfe, Mansur'un hediye ve ihsanlar m da kabul etmiyor. Bu hediyeler mcerred ehaveten domu deil, onun i duygularm anlamak iin yaplm bir deneme olabilirdi. Fakat o bunu dnmyor, gelen hediyeleri reddediyor. Halifenin adamlar ndan kendisini seven biri: Hediyeleri kabul etmesi iin yalvaryor, eer br zr varsa onu sylemesini rica ediyor, t ki kendisi phe
36[36]

Mekk, Menk b- Ebu Hanfe

altnda kalmas n. Lkin, o kabul etmemekte srar ediyor. Bunlara ilveden onu, mahkemelerin heybeti zayi' olup ol-nnyacana bakmadan, kendi grnce hakka aykr bulduu hkmleri ac ekilde tenkid ederken buluyoruz. Bunlar hakk sevdiinden yapyor. te Eb Hanfe budur. 39- Mansur'un Mudur? Kadlk Teklifn Reddetmesi, kence Sebebi Bu

Mansur'un Eb Hanfe'ye can oka sklmaya balad: Hz. Ali sllesine kar fazla meylini renince ondan bsbtn soudu. eitli denemelerden ald netice onun phelerini kuvvetlendirdi. Sorduu fetvalara da istedii cevab alamad . Fakat Eb Ha-nfe'nin aleyhine hkmetmee elde delil yoktu. nk Eb Han-fe'nin yapt bu iler, ders halkalarn gemiyor, mcerred tenkid haddini amyordu. Dninde itham edilecek bir yerini de bulamyordu ki, sapkl k yap yor diye onu yakalas nlar. Amellerinden hibirinde itham edilecek bir ii yoktu. Noksan ve kusuilu bir iini bulamyordu ki, onun yakas na yapsnlar. O, hakikati arayan, Hak yolunda sebat eden, son derece emin, dindar, muttaki seha-ve doruluunun hreti her taraf tutmutu. Nam dillerde dolayordu. Klca sarlp hkmete kar gelenlerle beraber olmad ka, ona dokunmaa yol yoktu. Fakat halife ondan souyor, ona dargndr. nk onun yaptklarndan honut deildir. Kendisine kadl k teklif edip de, o da kabul etmeyince, oktan beri bekledii ve arad frsat Man s ur'un eline gemi oldu. Ona Badad kadln teklif etti. Bylelikle devletin ba kads olmu olacakt. Eer kabul ederse hkmete ihlsla bal olduuna veya Mansur'a mutlak surette itaatna delil olacakt. Eer kabul etmezse umum hak nazar nda din bakmndan mkilta ura-makszn,. ona ikenceye sebep bulunmu olacakt. Zira madem ki Eb Hanfe halk nazar nda en faziletli bir limdir, bu makama, en ly k olan odur; bu vazifeyi kabul etmiyorsa, boynuna bor olan bir eyi kabulden ekinmi oluyor demektir, yle ise bu uurda ikenceye maruz kalnca ona katlanmas gerektir. Kendisine ikence yapl yorsa bu btn insanlarn maslahatna olan bir ii kabul etmemesi yzndendir. Onu tuzaa drmek veya ona zulm yapmak iin deil- Mademki en byk limdir, halka kar ilim ve faziletinin borcunu demelidir. Bu da hkimlii kabul etmekle olur. te Mansur bunlar syleyebilirdi. Yine Mansur unlar da ileri srebilirdi: Mademki ara sra kadlar n hkmlerini tenkid etmektedir. yle ise kendisi bakadilk krssne oturmal ve kad lara kendisi, rnek olup onlara mmkn olduu kadar doru yolu gstermelidir. Evet, o verdii fetvalar bakalarnn hkmlerine stn tutulan bir fakhtr. Bir hkmn doruluu hakknda onun sz miyar tutulmaktadr. Buna ramen, imdi eer bu vazifeyi kabulden imtina ediyorsa, demek dier hkimlerin hkmlerini tenkidi yapc deil, ykc imi demek olur. nk kendisine imdi yapc bir i teklif olunuyor, fakat kabul etmiyor. Madem ki kendisi Irak halk nazar nda birinci derecede gelen bir fakhtr. Halife onu, Bakad yapmak

istemekle en doru tarzda hareket etmi demektir. Eer kendisi imtina ederse. Halife onu kabule zorlayabilir. Bu zorlama zulm say lmaz. nk maksat en lyk adarri . o makama getirerek hakk ykseltmektir. te Mansur halk nazarnda kendini mazur gstermek iin bunlar syleyebilirdi! 40- Menakb Kitaplarna Gre kence Eb Ca'fer Mansur, Eb Hanfe'ye kadlk teklif etti, o kabul emedi. Mkl mes'elelere hkm verirken fetva iin kendisine mracaat olunmasn istedi, reddetti. Bunun zerine mansur onu hapse tkt ve dayak attrarak ikence yapt. Veyahut bz rivayetlere gre yalnz hapsetti. Meselenin k sacas budur. Trih ve menakb kitaplarnn rivayetlerine gre tafsilt yledir: Muvaffak, Mekk Menakbndan kaydediyor: Eb Hanfe Ba-dad'a arlp getirilmesinden bahsederken diyor ki: Halfe beni kadlk iin davet etti. Ben de ona bu ie lyk olmadm bildirdim. Ben: beyyine davacya, yemin de dvlya dtn bilirim. Fakat kadl k iin bu kadar yetmez. Kadla lyk olacak kimse senin aleyhine, olunun aleyhine ve senin kumandanlarn n aleyhine hkm verecek cesarette bir adam olmaldr. Bu ise bende yok. Sen beni yle bir eye davet ediyorsun ki, gnlm ona asla razs deil! Bunun zerine Mansur: Sen benim hediyelerimi neden1 kabul etmiyorsun? dedi. Ben de u cevab verdim: Emrl-M'minn bana srf kendi malndan bir ey yollamad ki ben onu reddetmi olaym. Eer kendi malndan bir ey gelse onu kabul ederim. Emr'lM'minn'in bana gnderdii hediyeler, Mslmanlarn mal ndan, beyt'madendir. Halbuki Mslmanlar n beyt'lmainde benim hibir suretle hakkm yok. Ben cepheye gidip savaanlardan deilimki, serhadlerdek mchider gibi beyt'l-malden hisse alay m. Mchidlerin ocuklar ndan da deilimki, kimsesiz yavrular gibi beyt'l-malden bir ey alaym. Fakir de deiim ki, yoksullar gibi hisse alaym! Bunun zerine Halfe : yle ise makamda dur, kad lar sana gelsinler, muhta ol-duklan zaman sorsunlar, dedi.37[37] bn-i Bezzaz Menak b'mda diyor ki: Eb Ca'fer Eb Hant-fe'ye Bakadik teklifinde bulundu. Kabul etmeyince hapsetti. Hatt 110 kam vurdurdu. Sonra hapisten kard ve kap da beklemesini emretti. Kendisine sorulan mes'eleler hakk nda fetva vermesini istedi. Ona sorulmak zere mes'eleier gnderdi, o fetva vermekten ekindi. Tekrar hapse atlmas n emretti. Ve yine hapse at . Ona ld 38[38] ok kt muamele ettiler. Gayet tazyik yaptlar. Hatib Badad bu hususta tarihinde diyor ki: Eb Ca'fer, Eb Hanfe'yi
37[37] 38[38]

Mekki, Menak b- Eb Hanife c. I, s 215 bn-i Bezzz, menkb- mam1-: A'zam, c. 2. s. 19.

huzuruna davet etti. Ona kadl k makam na gemesini teklif eyledi. O kabul etmedi. Halife o makama seni getireceim diye yemin etti, Eb Hanfe de kadl kabul etmem, diye yemin etti. Halifenin terifats Rabi' Eb Hanfe'ye: Duymuyor musun, Emrl'-M'minin yemin ediyor, dedi. Eb Hanfe u cevab verdi: Emr-i -M'minn yeminin keffaretini vermee benden daha kadirdir! dedi. Ve kabul etmemekte ayak diredi. Bunun zerine hapse-atld . Yine Badad Trihinde, Rabi' b. Yunus'tan naklolunuyor: Emr'l-M'minn, Eb Hanfe ile kadlk mes'elesine mnakaa yaparken grdm. Eb Hanfe diyordu ki: Allah'tan kork, kadl k emanetini ancak Allah'dan korkan birisine emanet et. Ben kendime gvenemiyorum. Eer beni F-rat'da boulmakla bu ii kabul etmek arasnda muhayyer b rak-san, ben boulmay tercih ederim. Senin etraf nda bir alay maiyetin var, ikram beklerler. Ben buna lyk deilim, yapamam. Eb Ca'fer'in can s k ld : Yalan sylyorsun, sen bu ie lyksn! dedi. Eb Hanfe bunu bekliyormu gibi: iste hkmn kendin verdin, yalan sylediini sylediin bir kimseye kadl k emanetini nas l verirsin.39[39] 41 - Mansur'la Eb Hanfe'nin Aras nda Geenlern Br Muhakemesi Eb Ca'fer'in, Eb Hanfe'ye yapt eza ve cefalar ve bunlarn sebepleri hakk nda bir fikir verebilmek iin okuyucunun nne muhtelif rivayetlerin hepsini serip dktk. Eb Hanfe ile Mansur arasndaki muhtelif konumalarn birbirinden farkl olmas bun-, lann arasnda tezat olduunu gstermez. Belki de bu konumalar muhtelif meclislerde, muhtelif zamanlarda cereyan etmitir. O itibarla birbirinden farkldr. Bir defasnda rivayetin birinde olan konuma gemi, dier defasnda da dieri. Bzan ona kachlk teklif etmi, bzan hediyelerini kabul etmeyiinin sebebini sormutur. Baka bir defa kadlk kabul etmediinden ona kar daha iddetli konumu, Eb Hanfe de ayn ekildecevap vermi ve kadl kabul etmektense Frat nehrinde boulmay tercih ettiini sylemitir. Dier defa Mansur, kabul edeceltsin diye yemin eder, o da kabul etmem diye $pmin verir. Mansur'un terifats Rabi' b. Yunus'un Duymuyor musun, halife yemin ediyor diyerek gammazlk yapmas yznden nihayet i hapse dayanyor. Btn bunlardan Eb Ca'fer ile Eb Hanfe aras nda eskidenberi ne gibi dmanlk oldu&unu,. daha dorusu Eb Hanfe'ye kar iinden nasl kin beslediini reniyoruz. Bu rivayetlerden anladmz ve kardmz neticeler unlardr: 1- Eb Hanfe'nin kadl kabul etmemesi, bu, yalnz Mansur taraf ndan gelen bir teklif olduu iin deildi. Belki de onu gayet ar ve hatt tehlikeli bir i
39[39]

Hatib Badadi, c. 13, s. 328, 329.

grdnden reddediyordu. h-timal ki alt ndan kalkamam diye korkuyordu vicdan bu ykn mes'uliyetini yklenmee raz deildi. O makamn icab bz iler hususunda nefsini tutmaa belki kadir olamaz endiesi vard. Hak ve adaleti btn insanlar hakk nda msavat zere kabul etmek istemiyordu. Zhd ve takva sebebiyle hkmet vazifesi almaktan ekinen ulema oktur. Kadl k makam nda mes'uliyet vard r. Eb Hanfe fetva vermeyi de reddetmi olsayd, kesin olarak, srf bu endelerle kabul etmekten ekindiine hkmederdik. Bunda siyas kanaatlerin de rol oynadna ihtimal vermezdik. Fetva, kadlar n maruz kaldklar mklt zmek iindir. Eb Hanfe, fetva ilerini gayet iyi bilirdi. Bu hususta hem kuvvetlidir, hem de at lgandr. Acaba fetvay hiin kabul etmedi. Burada hatra gelen udur: Ondan fetvas istenen mes'eeler, bir hkme balanacak mahkeme mes'eleleri idi. yle ise bunlarn hkm ve kararla sk alkas var demektir. Halbuki o ne suretle olursa olsun, mahkeme mes'elelerine asla karmak istemiyordu. Burada u ince noktaya da iaret edelim ki, bu nevi fetva vermek, hkm vermekten daha tehlikelidir. nk dva mevzuunu bilmeden, davaclar n szlerinden, beyyinelerinden hakk meydana karmak iin delil aramadan, incelemeden mes'elenin hkm verilmi olacakt. Fetva ile meselenin hkmn birbirine kartrmamak. 2- Eb Ca'fer, Eb Hanfe'yi kadl kabul etmemeye sevk eden millerde pheli idi. Kadln mcerret g bir i olmasndan ve hkimlik mes'uliyetini zerine almaktan ekindiinden ileri geldiine inanmyordu. Onun iin hediyeleri reddetmesinin sebebini sordu. Eer kadl kabul etmekle hediyeleri reddetmek arasnda bir balant olduu dnlmeseydi, bu sual sorulmazd . Hdiselerin cereyan tarz gsteriyor ki; byle phelere drecek sebepler vardr: Halifenin etrafndakilerden bzlar bu pheleri boyuna uyandrmakta devam ediyorlard. Halifenin dikkat nazar n oraya eviriyorlard . 3- Eb Hanfe cevaplarnda pek mlayim deildi. Tath szlerle oyalamak istemiyordu. Hileye bavurmuyordu. Neticesinin ne olacana hi aldr etmeden hakk cesaretle sylyordu. Karsna kaack en kt ihtimalleri gze alarak bellara sab r ve tahammle hazrd . Hem kadl hem de fetva vermeyi tereddtszce reddediyor ve hediyeleri niin kabul etmediini aka sylyordu. Zira bu mallar Mslmanlar n beyt'l-malindendir, bunlar hell deildir, Halife kadl kabul edeceksin diye srar ediyor, o da et-miyeceim diye yeminle mukabelede bulunuyor ve hi saknm yor. Terifat Rabi' arada gammazlk yapyor, buna da aldr etmiyor. nk o her ii inceden inceye hesaplamt, btn ihtimalleri lmt, bu ii sonuna kadar gtrmee karar vermiti. Karln vermek Allah'a aittir. 42- Nihayet kence Yaplyor Nihayet Eb Hanfe ikenceye maruz kald. Btn rivayetlerin birletii bir cihet var ki, o da Eb Hanfe'nin hapse atlm olduudur. Bundan sonra fetva vermek, ders okutmak iin ilim meclisine oturmamtr. nk ya atldu

hapiste, veya oradan kt gibi lmtr. Rivayetlerin ayrld noktalar buradad r. Acaba hapiste dayan tesiriyle mi ld? Yoksa zehirlenerek mi ldrld? Zira yaln z dayakla iktifa edilmiyerek hapiste uzun mddet kalmas n diye ve abuk lsn diye zehir iirildii de sylenir. Yoksa hapiste lmeden nce serbest brak ld da evinde m ld? Hapisten kt ktan sonra ayn k nca zamanda ders vermekten ve halkla grmekten de menedilmi miydi? Bu rivayetlerin hepsi de Me-nakb kitaplarnda yer almtr. Rivayetlerden birine gre dayak atld ktan sonra hapiste kalm ve orada lmtr. Davud b. Vst diyor ki; Kadl kabul eimesi iin mm- A'zairi'a ikence yaplrken grdm. Her gn zindandan karlr ve on kam vurulurdu. Hatt 110 krba bile vuruldu. Ona, kadl kabul et, denirdi. O da: Ben, buna ly k deilim derdi. Dayak atlrken o yavaa: Allah'm, kudretinle benden onlarn errini uzak kl! diye niyaz ederdi. Kadl kabul et-miyeceini anlay nca onun yemeine au kattlar ve onu zehirliye-rek ldrdler. bn-i Bezzaz ise menakbnda unlar kaydediyor: Eb Han-fe hapsedilip bir mddet tazyik yapldktan sonra bz yaknlar Mansur'la bu ii konutular. Bunun zerine hapisten kar ld ise de fetva vermekten ve halkla grmekten men olundu. Evinden kmas yasak edildi, lnceye kadar bu hal byle devam etti.40[40] Biz bu sonuncu rivayeti kabule meyyaliz. nk olaylar n geliine uyan ve Mansur'un herkese bilinen tutumuna muvaf k olan budur. Zira Mansurilim ve ulemay tazyik altnda tutan bir adam klnda ortaya kmay elbette istemezdi. Hadiselerin ak zoriy-le Eb Hanfe'ye eza ve cefa yapsa da, bunu mazur gstermee almak iin sebepler de bulmutur. Bunlara uygun decek tarzda bu kadar ile iktifa etmek, bir fak n n kaniyle ellerini bulamaktan ekinmek,mantk ve akl icabdr. Onun iin diyebiliriz ki, kadl kabule zorlamtr ve yaplan ite bu kadardr. kence; mcerred intikam ve ahs kin iin imi gibi bir mna verilmivebilir. 7hire gre kadifr kabul ettirmek iindi. Bir netice alamadysa dayak attrmaa devam etmekten bir mna yok, eer devam ederse, niyetinin bozuk olduu meydana kar. Onun iin hapisten salmtr. Burada akla daha mlayim gelen cihet udur: Halifenin yak nlarndan bz lar , bu ihtiyar fakha acyarak, Halife hezdinde ona efaati km olabilir. Zira o Halifeye muhalifse de ahsan ona hibir zaran dokunmamitr. Bu fakha ikenceye devam ederse onlardan da korkulur. Umum-u efkr daima mazlumdan yana kar. Btn rivayetler Eb Hanfe'nin Hayzuran mezarlnn gas-bolunan ksmna gmlmeyip, gasbedilmemi olan ksmna defnedilmesini vasiyet ettiinde mttefiktirler. Bu vasiyet hapishane haricinde yaplmtr. Hapishaneden kar ld ktan sonra halkla temastan ve ders vermekten menedilmi olmas Halife'nin gnln yattrmitr. Ortada pheyi davet edecek bir hal kalmamtr, aleyhte propaganda yollan kapanmtr. Hapishanede mevkuf tutulmas nda ve bunun devam edip gitmesinde bir mna yok. Onun iin hapisten kar ld rivayeti daha uygundur. Eb Hanfe ld zaman, Mansr'un onun
40[40]

Menak b- mam- Azam, c. 2, s. 15 ve deva

cenaze namazm kldn sylyorlar. Eer hapishanede lm olsayd Mansur bunu yapmazd . 43- lm Dnyasndan Gen Br Gne Sddklarn've ehitlerin lmne benzer bir lmle Eb Hanfe bu emden hirete gt. Vefat 150 hicr senesinde idi. 151 veya 153 senelerinde ld diyenler varsa da .dorusu birincisidir. lm onun iin bir istirahat oldu. O byk vicdan, o dindar ruh, o kuvvetli kalb, o cebbar ak l, o mtehammil ve sabrl gnl, lmle sonsuz huzura kavutu. Bu fena evinden kurtularak Allah'n rahmetine nail oldu. Bu fni dnyada ez ve cefaya maruz kald , onlara.tahamml gsterdi. Kendi grne muhalif olanlardan neler ekti. Ona neler demediler, ne iftiralar atmadlar? bunlar n hepsine gnl nzasiylc tahamml etti. nce ayak takm ndan, s-fehdan, sonra merdan, en sonunda da halifelerden eza ve cefa grd. Bunlara ramen ne zaaf gsterdi, ne. de geveklik! Bezmedi, ylmad. Nefisle cihad lzmd r. Bu cihad iin de trl meydanlar vardr, Eb Hanfe Hazretleri bu nevi cihad n en byk kahramanlanndandr ve bu meydann hepsinde anl zaferler kazanmtr. Cihad nda metindi,, celdet ve kahramanlkta esizdi. Bu cihad-da daima stn gelmi, galebe almtr. Hatt son nefesinde bile gasbedilmemi olan temiz ve pk bir topraa defnolunmasm vasiyet etmeyi unutmamtr. O temiz insan, temiz topraa yakr. Gasbedilmi olmak phesi olan yere defnedilmesini bile istemiyor. O yle bir ruh sahibi idi. Temiz yaad, temiz ld, Eb Ca'fer bu vasiveti duyunca: Diriyken veya lyken Eb Hanfe hakk nda beni kim mazur grr? demitir. (Nur iinde yats n) lim, din, ahlk ve ruh azametinin insanlar zerinde byk deer ve tesiri vardr. Bu, saltanat azametinden ve hkimlik heybetinden hi de az deildir. Hatt bu manev fazilet ve meziyetler kat kat stndr. te. bu sebepledir ki, Irak fak hinin ve byk imam n cenze.-ini btn Badad te'ya kmtr. Cenaze namazn lanlarn says elli bini amtr. Bizzat Halife Eb Ca'fer defninden sonra onun kabrine gelip cenaze namazn klmtr. Bilemeyiz, onun bu yap, din ve ahlk azametini, takva bykln takdir ve ikrar ettiinden mi idi? Yoksa umumi efkr honud etmek iin mi? Belki her ikisinin tesiri var. tmm-i A'zam Eb Hanfe gerekten byk idi. 44- Her Tarafa Feyz Ve Nur Saan Ders Halkal Eb Hanfe Hazretleri, Badad'da ld ve oraya defnolundu. Bunda btn rivayetler birleiyor. Fakat ders halkasn daha nce acaba Badad'a nakletmi miydi, orada ders okuttu mu? Tarihilerin hi birisi Eb Hanfe'nin Badad'.da ders okuttuunu sylemiyorlar. Btn haberler ders okutmaktan ve fetva vermekten menolunduu zamana kadar ders halkasnn Kfe'de devam ettiine

iaret etmektedirler. Onun maruz kald ezalardan bahseden rivayetlerde Kfe'den Badad'a getirildiine iaret olunuyor, bzs nda bu sarahaten syleniyor. Buna gre Badad'n inas tamam olduktan sonra geen mddet zarf nda Kfe'ye dnm ve orada dersine devam ederken Badat'a tekrar gtrlp eza ve cefaya maruz kald ve orada ld. Bu, Eb Hanfe Kfe'den baka yerde ders okutmad demek deildir. Rivayetler bunun aksini gstermektedir. O Hacca gittii zaman orada fetva verdii, mbahase ve mnakaalar yapt rivayet olunuyor, Bzan Mekke'de Mescid-i Haram'da ders halka kurar, ders okuturdu. Sonra Emevlerin ve valilerinin zulmlerinden kaarak Harem-i erife iltica ettii uzun mddet zarfnda Mekke'de defs halkas kurarak fkh dersi okutmadn nasl syliyebi-liriz. Halbuki tarihiler ve menak b muharrirleri bu hususta ms-bet veya menfi hibir ey kaydetmezler. Kfe haricinde verdii dersler, Evz ile olduu gibi devrinin fukahas aras nda geen mnazara ve mbahaseler, mam Mlik'le bz fkh meselelerini mzakere etmesi, Basra'da eitli fkralarla mcadeleler yapmas, btn bunlar ne olursa olsun, onu ana dersleri Kfe'de talebeleri ve ashab aras ndad r. Bu sebeple Kfe Fa-khi unvann hakkiyie tayordu.

FASIL: 2 ........................................................................................................... 1 EB HANFE'NN LM VE BU LMN KAYNAKLARI ........................ 1 45- Medhedenler, Zemmedenlerden Daha ok ...................................... 1 46- Eb Hanfe Hakkndaki Sitayilerden Bzlar ................................. 1 47- Feyzl lm Der ............................................................................. 2 48- Bu lm Varln Tekevvn ............................................................... 3 FASIL: 2 EB HANFE'NN LM VE BU LMN KAYNAKLARI 45- Medhedenler, Zemmedenlerden Daha ok slm fkh tarihi, Eb Hanfe kadar medhedeneri veya ten-kidileri ok olan baka bir ahsiyet tanmamtr. Onun venleri ve yerenleri pek oktur, medhi hakknda nice kitaplar yazld gibi aleyhinde bulunup ona dil uzatanlar da vardr. Zira o, mstakil fikirli bir fakht, bal bana bir gr sahibi idi. Dnceleri gayet derindi. Onun bu grlerine hayran kalp ona uyanlar olduu gibi, anlamayp da ona muhalefet edenlerin bulunmas da pek tabidir. Onun aleyhinde bulunanlarn ou, onun fikir istiklline ayak uyduramayan veya anlaylar onun geni anlay ufkuna eri-emiyen ksa grl kimselerdir.

Veyahut da yalnz gemilerin akvalini tutmayan her yolu kt bir bid'at sayan, onu hak tanm yan, maziye k ymet verenlerdir. Bunlar bakt lar ki, Eb Hanfe re'y ve kyas oka kullanyor. Halbuki onlara gre kyasa dayan nca ya durmak, veya hi olmazsa gayet az almak lzmd r. Bu sebeple onu beenmediler. Onu tenkid edenlerin bir ksm onu hi tan rmy anlar dr. Bunlar onun zhd ve takvasn, dindarlm ve insanln bilmiyorlard. Onlar Allah'n ona bahetmi olduu metn akh derin ilmi, yksek mevkii takdir edemiyorard. Onu grmemilerdi. Halk ve bykler nezdinde onun itibarn ve derecesini bilseler onu. severlerdi. Onun aleyhinde bulunanlar hangi s n ftan olursa olsun, onlar ne derlerse desinler, tarih bu byk Irak fakhine kar insaf elden brakmamtr. Onun sevenleri ve takdir edenleri vardr. Salnda onun aleyhinde bulunanlara, ldkten sonra ona iftira edenlere kar tarih onu daima mdafaa etmitir. nsanlar, onu tezkiye edenlerin szlerini dinlemiler, bunlar doru ehdet ve hak sz olarak kabul edip onun fazilet derecesini anlamlardr. Aleyhte bulunanlarn szleri kuru iftiradan ibaret kalmtr. Bu da gsteriyor ki, deerli bir insann, fikri, dni, ahlk yksek olsa da iftiradan kurtulam yor demek. Hatt mev-k ykseldike maruz kald glkler de oalyor. 46- Eb Hanfe Hakkndaki Sitayilerden Bzlar As rlar boyunca btn nesiller Eb Hanfe'nin medih ve senasn kulaktan kulaa haykrmaktadr. Bu byk fakhin temiz hayat herkese rnek olmutur. Birok kimseler onun ilmini ve ahsn vmektedirler. Bunlarn dnce tarzlar ayr ayr olsa da hepsi onu takdir etmekte birlemektedirler, onun yaad asrda yaayan veya sonra gelen bir ksm ulemann szlerinden bzlarn nakledelim : Eb Hanfe'nin adalarndan olup zhd ve takvsiyle mehur FudayI b. yaz diyor ki: Eb Hanfe fakh ve muttaki bir zatt. Fkh ilminde mehurdu, ok servet sahibi idi. Etraf ndakilere iyik yapmakla tannmt. Gece gndz ilim renmekle meguld. Kendisine mracaat edenler, ilminden ve mal ndan faydalanrd .. Geceleri ibdetle geirirdi. Az syler, ok skt ederdi. Hell ve harama dair bir mes'ele ortaya atlnca hemen konuurdu. Hakka dellet hususunda en gzel hareket ederdi. Saltanat mal ndan kaar, hediyesini almazd.41[1] Ca'fer b. Rabi' diyor ki: Be sene Eb Hanfe'nin yannda bulundum. Onun kadar uzun uzun skt eden grmedim. Fkhtan bir ey sorulunca alr, cokun rmak gibi akar alard. Yksek sesi etraf tutard.42[2] adalarndan Melih b. Vek diyor ki: Allah'a yemin ederim ki, Eb Hanfe emnete son derece riayet ederdi. Byk ve esiz bir kalb sahibi idi. Allah'n rzasn her eyden stn tutard. Allah urunda boynuna khn asalar buna katlanrd . Allah ona rahmet etsin, ebrardan, hayrl kimselerden raz olduu gibi ondan da raz olsun. O da ebrardan idi.
41[1] 42[2]

Hatb Badad, Tarih-i Bagdad, c. XIII, s. 340. Hatb Badad, Trih-i Badad, c. XIH; s. 340

adalarndan mehur muttaki lim Abdullah b. Mbarek, Eb Hanfe'yi anlatrken : Onun, ilmin dima olduunu sylyor.43[3] Muhaddislerden bn-i Creyh onun hakknda genliinde yle demitir : limde onun hayret verici bir hli olacak, kemalt kazanacak. Bydkten sonra bir defa yannda Eb Hanfe'nin yd geince : Fakht r o, hakkiyle fak h ancak onlara denir. demitir. adalardan biri olan Eb Sleyman onun hakknda yle demektedir: Eb Hanfe hayranlk uyand ran bir limdir, o ilim yetlerinden bir yettir. Onun sznden yz evirenler onu anlamaa takatlar olmyanardr.44[4] A'me onun hakknda yle demiti: . Eb Hanfe tam mnsiyle fakht r. Bir defa mm Mlik'e Osman El-Betti'yi sordular: Orta bir zatt r, dedi. Eb Hanfe'yi sordular: O size u direkler aaken anlarn altndan olduunu kyas yoliyle isbata balasa sizi ikna' edecek dirayette bir zattr, cevab n verdi. mm afi Hazretleri de yle demitir: nsanlar fkhta Eb Hanfe'nin iyalidirler.45[5] 47- Feyzl lm Der

Eb Hanfe'nin medih ve senas hakknda sylenen szlerin hepsini zikretmee imkn yoktur. Bunlarn ounu Hayrat'ul-Hi-san sahibi toplamtr. Bu kaydettiklerimiz denizden bir damladr. Eb Hanfe ile ayn ada yaayanlar, ister muvaf k, ister ona muhalif olsunlar, onun deerli fakh olduunu sylerler, bu hususta birleirler. Bu vasflarn en- zls ve canls Abdullah b. Mbrek'in u szdr: O ilmin dimadr. Evet Eb Hanfe ilmin zn bulmutur, ilmin son noktasna ulamtr, en yksek derecesine kmtr. Mes'elelerin iini, dn inceler ,her taraftan deseler, knhn, mahiyetini anlar, usuln bilir ve. o usullere gre hallederdi. Fikriyle, btn ilim dnyasn megul etmitir. Bakarsn o kelmclann arasndadr, onlarla mnakaa yapyor, sapk dncelilere dallete srklenenlere kar dni mdafaa ediyor. eitli frkalarn grlerim rtyor. Kelm mes'elelerine dair onun mstakil grleri vardr ki, ondan rivayet olunarak bize kadar gelmitir. Ona nisbet olunan kelm risaleleri bile vard r. Hadse dair Msnedi vardr. Eer bu Msnedin ona nisbeti sahih ise onun Hads ilminde de mhim bir mevkii var demektir. Fk hta, hkm karmada, Hadsleri anlamakta, hkmlerin sebep ve illetlerini tyinde o en yksek dereceye ulamtr. adalardan biri: Hads'i onun kadar iyi anlyan baka bir adam bilmiyorum! demitir. nk o kelimelerin mnasndan. ibarelerin geliinden ve hdisenin mnasebetinden hkmn sebebini karmay gayet iyi bilirdi. Bu hkm niin byledir, bu hdise neden bu hkm tayor, bunu derhal kavrard. Szn yalnz dna bakmyor, mnsnn ruhuna giriyor,
43[3] 44[4]

bn-i Hacer Heysem, Hayrat-ul-Hisan, s. 32. bn-i Hacer Heyemi, Hayrt-ul-Hisan, s. 35. 45[5] bn-i Abdulber, el-nt ka, s. 136

birbirine benzeyen hdiseler aras ndaki mnasebeti buluyor, hdiseleri, illetleri sebebiyle hkmlerine kuvvetli bir mantkla balyordu. Bunu yaparken nass esas tutuyor, nasta geen hkm esas olarak al yor, ona benzeyen ve o mnda olan baka hdiselerin hkmlerini ona gre veriyordu. Nas olan cihette k yasa gitmiyor, nasla, kyas terk ediyordu. 48- Bu lm Varln Tekevvn Eb Hanfe'ye bu ilim nereden geldi? Bunun kayna nerededir? Onu byle hazrlayan kimlerdir? slm fkh tarihinin rivayet ettii bunca ilim onda nasl topland? Bunlar biraz aratralm : Bir insann ilm ahsiyetini hazrlayp, onu kendi sahasnda ykseltip yetitirmek iin u drt artn bulunmas lzmdr: 1- Yarathmdaki kabiliyet, ftr mevhibeler veya sonradan kazan p meleke hline gelen vas flar ki, bunlar onun ruh temayln tyin eden fikr hazrln, istidatlann meydana getirir. 2- Hayat na bir istikamet veren, ondaki kabiliyetleri sezip onlara gre ona yryecei yolu izen, tutaca n gsteren kimseler, bunlarn tuttuu k altnda yolunu seer, hayat na istikamet verir, en doru bulduu yolda yrr. 3- ahs hayati ve kendi tecrbeleri : Hayatnn seyri boyunca karlat olaylar n onun zerinde tesirler brakaca phesizdir. F tr kabiliyetleri ve hayatlar na istikamet veren stadla-r ayn olduu halde iki ahsn, husus hayatlar bak m ndan birbirinden farkl olmalar bundand r. Biri muvaffak olur, dieri olamaz. O, dier arkada gibi muvaffakiyete giden yolu bulamaz. ahs hayat onu baka yola srkleyebilir. 4- Yaad devir, iinde bulunduu fikir evresi. Kabiliyetler muhitin tesiri altnda geliir. Topluluun ve muhitin tesiri inkr olunamaz. Bunlar birer birer izah edelim.

FASIL: 3 EB HANFEDE BULUNAN VASIFLAR 49- Yksek Meziyetleri:Ar Ball,Ve Kar, stikll Fikri, ahsiyeti, Hakk Aramadaki hlli Eb Hanfe Hazretleri, yle vasflan hizdir ki, bunlar onu ulema aras nda en yksek mertebeye karmaktadr. O her eyden evvel hak ve hakikati arayan bir limdir. Doruyu bulmak iin urayan mevsuk bir ilim adamdr. Gayet uza gren dnce sahibidir. Hakikati arar bulur her eye sr'atle cevap verir ftr

mantki sayesinde mes'elenin derhal cevab n bulur. a) Eb Hanfe nefsine hkim, hislerini dizginlemesini bilen, iradesi kuvvetli bir ahsiyettir. Bo kelimelere aldanmaz, mnasebetsiz ibareler onu haktan ayramaz. Kabal lka mukabele etmez, nezaketi elden b rakmaz. Bir defa Irak vaizi ve halk arasnda pek itibar olan Hasan- Basr'nin fetva vermi olduu bir mes'eleyi mnakaa yaparken: Hasan- Basr bu mes'elede yanlm, dedi. Adamn biri kstaha sze kararak: Ey bn-i zaniye, sen mi Hasan hata etti diyorsun? dedi. Eb Hanfe'nin ne rengi bozuldu, ne yz deiti, nk aciz ler kzar. Evet, vallah Hasan hata etti ve Abdullah b. Mes'ud dor syledi. Allah ondan raz olsun, yle derdi: Y Rab kimin, on gnl darsa, bizim kalbimizde ona geni geni yer var.46[1] Onun bu skneti ve byle geni gnlllk gstermesi; di nuk his ve zayf duygudan ileri deildir. O hassas bir yrek, du; gulu bir kalb tayordu. Nezaketi bir an elden brakmyordu. M nazara yapt kimselerden biri ona: Ey bid'at y znd k! dedi. Allah seni affetsin, benim byle olmadm Allah bilir. k ben Allah'm tanyal beri ondan bir lhza bile ayr lmad Yaln Allah' n aff n dilerim, m. z ancak O'nun kabmdan korkar m, dedi. Ve kab kelimesini sylerken gzlerinden yalar boand. Adam ha tasn anlad ve : Beni bu dediim szden dolay bala, diye yalvard. O da: Cahillerden benim hakkmda bilmiyerek bir ey syleyenlerin hepsini baladm, ilim erbabamdan her kim bende olmyan bir eyi beni mhakkmda sylerse ite onun ba dara gelsin. Zira ulemann gybeti,, arkalarndan bir iz brak r.47[2] Onun bu arball ve skneti duygusuzluktan doma deildi. Bu takva ile kanatlanan yksek ruhlar n sknetidir, olgunluk eseridir. Onlar ancak Allah'la alkal olan eyleri hissederler, insanlarn attklar irkefler onlara bulamaz. Onlar parlak cill bir dz sath gibidirler. nsanlarn frlatt kaba lflar orada bir iz brakmazlar, yalabk sathtan kayar gibi kayar der. Onlar, atlan talarn eriemiyecei yksek bir makamdadilar. ite Eb Hanfe'nin skneti bu nevi'dendir. Nefsine hkim, sabrl bir insann skneti; dncesi karsnda kopan yaygara frtnalarnn tesiriyle yolunu armaz. O sebatl, azimli, metanetli ve kararl hareke tederdi. Tel ve korku nedir bilmezdi. Bir defa mescidde ders okuturken tavandan bir ylan nne dverdi. Yamndakile-rin hepsi dalp katlar. O ise ylan bir tarafa frlattktan son-ia yerine oturup dersine devam etti.48[3] b) O dncesinde istikll sahibi idi. Bakasna kendini verip uymazd. stad
46[1] 47[2]

Hatib Badad, c. XIII, s. 352 bn-i Haecr Heysem, Hayrt'ul-Hisan, s. 40 48[3] Mekki, Menak b- Eb Hani/e, c. I, s. 268

Hammd b. Sleyman bunun farknda olmutu. Zira her mes'eleyi onunla mnakaa eder, inceden inceye sorar, kendi akl yatmadan hibir fikri kabul etmezdi, ite bu fikir istiklli sebebiyledir ki, o kitap ve snnetin naslari ile Ashab- Ki-ram'm fetvalarndan baka akval hususunda kendini serbest gryor, tabinin kavline bakp incelemee kendini selhiyetli buluyor, hatal savabn aratnyor, ona gre kabul ediyordu. nk tabinin re'yini talkit etmek, ona uymak vacip deildir. Ve bu taklit takvadan say lmaz. O, bir a olan Kfe'de yaad. Zamannda a imamlarndan Zeyd b. Ali Zeyne'i-Abidm, Muhammed Bakr, Ca'fer Sd k Abdullah b. Hasan gibi zatlarla grt. Al-i Beyt'e byk sevgisine ve meyline ramen kibar sahabe hakk ndaki kanaatini muhafaza etti. Ehl-i Beyte byk sevgisi vard. Onlar n urunda ikencelere bile katland. Fakat hibir tesirle fikrini deitirmedi. Byk Ashab da sevdi. bn-i Abdulber, El-ntika'da diyor ki: Sid bn-i Eb Urbe derdi ki : Kfe'ye geldim, Eb Han-fe'nin meclisinde bulundum. Birgn Hz. Osman b. Affan' and ona ok ac yarak bol bol rahmet okudu. Ben de : Bunu burada senden duyuyorum, bu diyarda Hz. Osman'a senden baka rahmet okuyan kimseye tesadf etmedim, dedim. 49[4] te fikir istiklli byle olur. Ne avama boyun eer, ne de ha-vsda eriyip yok olur. Ne sevgi ne de nefret tesiri aklnda kalr. Kendi bildiinden amaz. c) O gayet derin fikir sahibi idi. Derin dncesiyle mes'ele-lerin iine nfuz ederdi. Naslarn ve dier umurun yaln z zahirine bakmakla iktifa etmezdi, ibarenin zahirine saplanp kalmazd . Uzak veya yakn kastolunan mnlarn arkasn brakmazd. Bir meseleyi aratrrken onun zahirine bak p aklmaz, yorulmadan bahsine devamla onun illet ve sebeplerini, gayesini aratrrd. Belki de ite bu derin felsef akl, hayatnn balangcnda onu kelm ilmine sevektmi olacak! Derin bahisleri incelemek suretiyle, ilim tecesss olan aklnn itihsn biraz tatmin etmek, aratrc ve sorucu fikrinin arzular m doyurmak istemitir. Yine bu derinleme arzusu onu hadsleri derinden incelemee sevketmi olacak ki lfzlarn iaretinden, ibarelerin maksatlar ndan, benzerlik ahvalinden, mnasip vas flardan yardmlanarak hkmlerin illetlerini aratrp meydana karmtr. Birok hdiseleri szdkten sonra illeti bulunca onu k yasa l yapar, faraziye yrtr, mes'elenin muhtelif ekillerini tasvir eder ve bu esas zerinden ileri doru gider de giderdi. ) O, cevaplarn gayet kolaylkla bulurdu. cabnda sanki mnlar onun kafasnn iine yldnm sr'atiyle akard. Bir sual karsnda donup kalmazd. Gr kapal deildi. Mnakaada tutulduu olmazd. Hak kendi tarafnda olduka asla susmaz, onu takviye eden delilleri bol bol bulup getirirdi.50[5]
49[4] 50[5]

bn-i Abdulber, El-ntika, s. 130 Leys b. Sa'd diyor : Eb Hanfe'yi grmeyi ok arzu ediyordum. Bir defa baktm ki, halk br stadn bana toplanmlar, boyuna mes'eleler soruyorlar, ilerinden biri: Y Eb Hanfe! diye bir mes'ele sordu, vallah ben onun doru cevap vermesinden ziyade her sorulana abucak cevap vermesine hayran kald m.>

(i) {2) 74 100 BYK ESER Her eyin usuln, yolunu bulurdu. Karsndakini susturmak iin en ksa yoldan gitmesini bilirdi. Menak b eserleri, tercme-i hal ve tarih kitaplar bu hususta akllara dehet ve hayret verici eylerle doludur. Biz burada onlardan tanesini nakledeceiz. Bunlar her ne kadar en hayret vericilerinden deilse de onun gzel bulularn ve zek ileyiini gsterme bakmndan mhimdir. 1- Bir adam lrken Eb Hanfe'yi vasi tyin etmi, Eb Hanfe vasiyet yapl rken orada yoktur. Mes'eleyi tbn-i ubrme'-ye arzedip filn adam lrken kendisini tyin ettiini sylyor ve ahit getiriyor. bn-i ubrme Eb Hanfe'ye soruyor: Bu ahitlerin doru ahitlik ettiklerine yemin eder misin? Bana yemin dmez, ben orada yoktum. yleyse senin mikyaslarn at. buraya gelince Eb Hanfe bn-i ubrme'ye unu sordu: Ne buyurulur, bir krn bam yarsalar, iki ahit kimin yardna ahitlik etseler, m, onlarn doru ahitlik yaptklarna yemin ettirilir mi? Benden ne grmediim bir ey hakknda yemin istiyorsunuz! bn-i ubrme vasiyetin kabulne hkm vererek onu tenfiz etti. 2- Emevler zaman nda ayaklanan Hricilerden Dahhak b. tfays Kfe mescidine baskn yapt. Onlara gre, Hricilerden baka Mslmanlarn kan helldi. Eb Hanfe'nin karsna geip : Tevbe et, dedi. O da: Neden tevbe edeyim? dedi. Neden olacak, Hz. Ali ve Muviye ihtilf ndan hakemleri caiz grmeden tevbe edeceksin! Beni ldrecek misin, yoksa mnazara m yapacaks n? Mnazara yapal m. Mnazara yaptmzda birey hakknda ihtilf edersek seninle benim aramda hakem, arabulucu kim olacak? stediin birini gster. Eb Hanfe Dahhk'm adamlar ndan birine: uraya otur bakalm, ihtilf edersek ihtilf ettiimiz ey hakknda bizim aramzda hakemlik yapacaks n, dedi. Sonra Dah-hk'a dnerek: Aramzda bunun hkmne raz m s n? diye sordu. O da Evet deyince : ite hakemlii sen de caiz grdn, kabul ettin, dedi. Dahhk buna diyecek bir ey bulamyarak sustu. 3- Kfe'de bir adam varm. Osman b. Affan Yahudi idi, dermi. Ulema onu bir trl ikna edip bu bt l sznden vaz gei-remezmi. Eb Hanfe ona gelmi ve : Sana dnrle geldim, kzn istiyorum, demi. Kime? Asl ve erefli bir adam, gayet zengin, Kur'n- Kerm'i haf z, son derece cmert. Geceleri ibadetle geiriyor. Allah korkusundan gz ya dkyor.

 Yeter, aranan meziyetler iin bunlarn bir k sm bile kfi. Yaln z bir kusuru var. Neymi o? Adam Yahudi! - Fesuphanallah, buldun buldun da benim kz m bir Yahudiye vermemi mi istiyorsun? Vermez misin? Hay r! Sen bir kz n Yahudiye vermezsin de, Hz. Peygamber Efendimiz iki tane kz n Yahudiye nas l olur da verir? Adam ii anlad. Hz. Osman hakkndaki szlerine piman oldu. Tevbe ve istifar etti. Mnazaralarda ve mbahaselerde onun gayet ince zek oyun-lariyle kar yollan bulmadaki mahareti dillere destand r. En dar ve g yerlerde en tif szleri bulup iin iinden kmasn bilirdi. Ve bunu ftr mantk kuvvetiyle yapard. Hatt Eb Ca'fer Mansur ona: Sen are ve kar yol bulmakta kurnazsn, demiti. Kuvvetli feraseti, keskin gr, insanlarn iinde nfuz eden bak, ona mubahase ve mnazara yollarn kolaylatryordu. O da bunlarla insanlarn kalblerini a yor, gnllerinin en gizli k-elerrie giriyor, hakk en kolay kavrayacaklar taraftan onlara gsteriyor, karsndakiler de kolayca onu kabul ediyorlard . d) Eb Hanfe hakk aramakta son derece ihls ve samimi yet sahibi idi. tte bu keml sfat, bu olgunluk derecesi onun kalbini nurlandrm, gnln ma'rifet nuruyla aydnlatmtr. Zira eer bir kalb; hakikat mes'delerini aratrmak ve anlamak hususunda nefsinin sefl arzular ndan, pis kirlerinden ve hass garezlerinden hli olursa ite o zaman Allah onu ma'rifet nuruyla doldurur, onun anlay temiz olur, dncesi doru yolu bulur. nk, hakikatleri aramakta istikamet sahibi olmak, doruluk, akim anlaym kolaylatrr. Akl, eer ehvet pisliine dalarsa arr kalr, delletten kurtulamaz. Eb Hanfe nefsini her trl sfl arzulardan kurtarmtr. Onun tek emeli ve arzusu vardr: Hakikati doru anlamak. O biliyordu ki, fk h dindir, dni anlamaktr. Baka dnce-lerin alt nda kalan kimse bunu elde edemez. Yalnz hakkn ard sra koan kimse ona yol bulur, hakikat yle nazl bir mahbubedir ki, kendini ona tam vermeyene rm olmaz. Hakikat bu yolda kendisi galip gelmi, malp dm onun iin hep birdir. Yeter ki hakikat meydana ksn. Mademki hakikat meydana kmtr, yle ise o galip demektir. nk arad budur. Mnazara ve mu-bahasede hasm onu ikna ederse hakikat meydana kt diye yine sevinir, malp da olsa hakikati anlad diye kendini galip sayar. Hakk aramaktaki ihlstan dolay d r ki, kendi grnn mutlaka hak olduunu ileri srp iddia etmiyor, yle diyordu: Bizim grmz budur. Bu, kadir olabildiimiz en gzel kavildir. Kim ki

bizim bu kavlimizden daha iyisini bulursa doru olan odur.51[6] Kendisine : Ya Eb Hanfe, bu verdiin fetva phe gtrmez bir hakikat md r? dediler. Bilmem vallah, dedi. Belki de phe kaldrmaz bir btl olabilir! mm Zfer yje diyor: mm Eb Yusuf, Muhammed b. Hasan ile birlikte Eb Hanfe'nin dersine devam ederdik. Onun yle sylediklerini yazardk. Bir gn Eb Yusuf'a dedi.ki: Ne yapyorsun yle Yusuf, benden her iittiini yazma! nk ben bugn bir re'y grrm, yarn onu b rak r yar n bir re'y grrm, brgn ondan m, 52[7] vazgeerim. Hakk aramakta son derece samim ve ihls sahibi olduundan kendisine sahih ve salam bir Hads veya Sahabe fetvas sylenince hemen onu kabul eder, kendi re'y ve grnden dnerdi. nk arad hakti. Zheyr b. Muviye diyor ki: Eb Hanfe'ye harpte klenin verdii eman muteber mi diye sordum. Eer harbe itirak etmediyse verdii eman mu'teber deildir, dedi. Ona dedim ki: sim Ahvel, Fzeyi b. Yezid Rakk'den bana unu rivayet etti: Dman muhasara etmitik. Dmana zerinde (Eman) yazl bir ok atlm. Kar taraf: Bize eman verdiniz, dediler. Biz de bunu atan bir kledir, dedik. Biz sizin hanginiz hr, hanginiz kle ne bilelim, dediler. Bu mes'eleyi mer b. HattVa yaz p sorduk, o da: Klenin verdii eman yerine-getirin, diye cevap verdi. Eb Hanfe bunu iitince sustu. Bir ey demedi. Sonra ben on sene kadar Kfe'den ayrld m. Sonra dnp geldim. Eb Hanfe'ye gittim ve ona yine klenin verdii .eman sordum. Bu defa bana Asm'm rivayet ettii hadisle cevap verdi. Eski sznden dnmt. Anladm ki, o, iittii hadislere tbi oluyor. Bir defa kendisine : Snnete muhalefet mi ediyorsun? dediler. Estafurullah Allah'n Peygamberine muhalefet yapana Allah lanet etsin. Allah onunla bize ikram etti. Onun sayesinde bizi kurtard, cevab n verdi. 53[8] Eb Hanfe fkhna ve dnine ite byle ihlsla balyd, o iten gelen bir samimiyetle hakka tbiydi. Kendi grlerine kr bir taassupla saplananlardan deildi. Hakka olan ihlsi, o geni akliyle beraber bakalarnn grlerine de kalbinde yer amaa onu sevk etmiti. Dierlerinin kanaatlerine de hrmet ederdi. Zira taassup, hissiyat fikirlerine galebe alan kimselerin kr d r. Veyahut asab zayf, fikir evresi dar olanlarn iidir. Eb Hanfe'de bunlardan hibiri yoktu. Onun akl kuvvetli idi. Nefsine ve asab na h kimdi. Hakk aramakta ihls sahibiydi. Allah'tan korkard . Kendisinin hata edebileceini kabul ederdi.
51[6] 52[7]

Hatib Badad, Tsr-i Badad, c. xm, s. 332 Hatib Badad, Tar-i Bagdad c. XIII, s. 402 53[8] bn-i Abdulber, El-ntika, s. 140, 141.

e) Bu vasflarn hepsinin stnde ba tac gibi duran br vasf vard r ki, bunlar n hepsinin ba odur. O da: Allah'n bz insanlara ltfettii bir inevhibedir. Bunun ad : Kuvvetli ahsiyet sahibi olmaktr. Nfuz ve mehabet, sempati ve ruh kuvveti sayesinde bakalarna tesir yapabilmek hassasdr. Onun birok talebeleri vard . Kendi grlerini kabule onlar zorlam deildi. Onlara ders veriyor, talebelerinin ileri gelenlerinin fikirlerini yoklayp onlar tan yor, onlaria bir byk gibi deil emsalmi gibi arkadaa mnakaa yapyordu. O bir grte karar kl p mes'eleyi neticeye balyor dierlerini delilleriyle ikna ediyordu. Onlar da kendilerine kanaat gelince bunu kabul ediyorlard. lerinden bazlar kendi grlerinde kalabilirlerdi. Kimse onlar zorlamazd. ster kabul etsinler, ister kabul etmesinler her iki takdirde de Eb Ha-nfe'nin mevki ve ahsiyetine asla bir halel gelmezdi, o daima bata gelirdi. adalarnda Mis'ar b. Kidam, Eb Hanfe'nin talebe-siyle kurduu ders meclisini yle tasvir eder: Sabah namazndan sonra kendi ihtiyalar n grmek iin da lrlard, sonra yine toplanrlard . Eb Hanfe onlarla oturur, kimisi sorar, kimisi mnazara yapard . Baz sesler ykselirdi. Bu sesleri sknete eviren bir adam n tslm nazar nda mevkii elbet bykl."54[9] 50- Ftr Ve K sb Meziyetler Mecmu te Eb Hanfe'nin vasflarndan bzlar. Bunlarn bir ksm ftrdir, bir ksm kazanmakla, emekle elde edilmitir. Kendisini ona gre hazrlamr. Bunlar onun ahsiyetinin anahtardr. Bu meziyetler sayesinde ald her ruh gdadan faydalanmtr. Bunlar canl cisimlere g day haz rlay p sevkeden cihazlar gibidir. Ruh gda olan ilmi byle ilemitir. Asrnn ulemas, stadar ile karlkl konumalar ve kendi tecrbelerinden edindii bilgileri ileyip, faydal bir hale getirmitir. O bu unsurlardan beslendi. Onlara yeni bir dnce tarz, derin.bir gr ilve etti. Nesilden ne-sile geerek bir tesir yolu brakt. te bu meziyetleri sayesinde Eb Hanfe hayranlarn n Kalplerini teshir etti. Onlar n takdirini, kazand . Bu yksek meziyetler onu ekemiyenlerin hasedini kabartt , onun aleyhinde konuanlar oldu. Fakat onun erefine bunlar haIer vermez.

FASIL: 4 ........................................................................................................... 1 STADLARI .................................................................................................... 1 51- Kimlerden Feyz Al ........................................................................... 1 52- Lzumlu Nokta .............................................................................. 2 53- Her Tabaka Ve Sn ftan stadlar Var .............................................. 2 54- Ash n Fetvalarn renmesi.......................................................... 2 55- Baz Ashab- Kiramla Grt....................................................... 3 56- Eb Hanfe Tabinden Mdr? ............................................................ 4
54[9]

Mekk, Menk b- Eb Hanife, c. II, s. 36.

57- Tabinden Rvyet .............................................................................. 4 58- En Mehur stadlar........................................................................... 5 59- Ders Ald Dier Kimseler .................................................................. 6 60- Zeyd B. Ali'den Ders Alm .............................................................. 7 61- Muhammed Bkr'dan Ders Alm ................................................... 8 62- Ca'fer Sdk'la lm Mnasebeti...................................................... 10 63- Abdullah B. Hasan'la Mnasebeti .................................................... 10 64- Baz Ehl- Heva le Grmesi ......................................................... 11 65- Aras nda k Nev Ulema................................................................... 12 FASIL: 4 STADLARI 51- Kimlerden Feyz Al Eb Hanfe diyor ki: Ben ilim ve fkh ocanda yetitim. lim erbabiyle dp kalktm. Fukahdan en deerli birine devam ettim. lm yetimesi, talebe olarak fk h tahsili hakk nda Eb Han-fenin kendi syledikleri ite bunlardr. Bu szler gsteriyor ki : Eb Hanfe bir ilim muhitinde yetimi, ilim ocanda yaamtr. Bu ilim muhtindeki ulema ile buluup grm, onlardan ilim alm? onlarn ilm bahis usullerini renmi, sonra onlar n arasnda bir fakm kendine stad semi. nk onda ilm temayllerini tatmn edecek dirayeti, arayp bulmu, onun dersine devam etmi, bir daha ondan ayrlmam, ancak ara sra dier ulema ile de ilm mzakereler yapmtr. nk bir stadn dersine devam etmek, onu, dier ulema ile grmekten meneder demek deildir. Btn rivayetler onun devirde Irak'n fkh stadh kendisinde toplanm olan Hammd b. Eb Sleyman'n talebesi olduunda birlemektedir. Bununla beraber o bakalarndan da ilim alm, birok ulemadan rivayet etmi, biroklariyle mzakerelerde bulunmutur. Bunlar bilhassa Hammd'm vefat ndan sonra ve daha nce de Emev valilerinden Ibn-i Hbeyre yznden Kfe'den muhacir olarak k p Mekke'ye gittii zaman olmutur. te bu sebeple onun hayatn yazanlar, Hammd'm dersine devam ettiini sylemekle beraber ders ald birok stadlar olduunu da kaydederler. 52- Lzumlu Nokta Bu stadlarm zikretmee,, daha dorusu onlarn iinde hususi bir fkh gr sahibi olmakla ma'ruf olanlarn hayat n anlatmaa balamazdan nce, burada noktaya k saca da olsa derli toplu bir surette temas etmek istiyoruz :

53- Her Tabaka Ve Sn ftan stadlar Var Birincisi: Eb Hanfe'nin stadlar muhtelif mezhcblerden, eitli dn frkalardan idi. Yaln z Ehl-i Snnet fukahs ndan veyahut: sade ehl-i reyden deildiler. Ders ald stadlan arasnda Hads ftkabas olanar bulunduu gibi, ilmini ve Kur'n- anlay, tercman'i Kur'n unvann tayan Abdullah b. Abbas'dan alanlar da vardr. Biliyoruz ki, Eb Hanifc, Mekke'de alt sene kadar kald. Bz kitaplar n rivayeti bize bunu gsteriyor. Bu kadar bir mddet Mekke'de kalan bu byk fikir ve derin akl sahibi hi phesiz ki, bn-i Abbas' n ilmine vris olan Tabini grp onlardan ders ve iim ald , Kur'nfkh rendi. Sonra rok'da grp bulutuklarnn ou trl ia frkalarndan idiler. Bunlarn b s Keysniye. Zcydive idi. Bir k sm da, oniki imm tutan mmiy-yeden, smiliyyeden idiler. Bunlar n hepsinin onun fikir ve grnde tesiri olabilir. Onun bu ia frkalarnn temayllerine kayd asla olmamtr. Onda yaln z Al-i Bcyt sevgisi yard r. Onun muhtelif f rkalardan ve mezhebi er den ders almas, trl g dalardan enerji toplayan vcude ben7er. O g dalar, vcutta erir, kana ka r, enerjiye inklp eder. Eb Hanfe de byle yapt. Her unsurdan alyor, fakat onlar iliyor, temizini alyor fenasn atyor, nev'i kendine mahsus olan yepyeni ve kuvvetli bir fikir hlinde onu meydana kar yor. 54- Ashabn Fetvalarn renmesi ikincisi: Ald bu eitli dersler Eb Hanfe'yi u neticeye g-trd: tihat, iyi gr ve ilek zek ile mehur olan kibar Sahabe fetvalarn rendi, Trih-i Badad sahibi diyor ki : Eb Hanfe bir gn Man-sur'un yan na girdi. sa b. Musa orada bulunuyordu. Bu sof ve muttaki lim Mansur'a : Bugn dnyann yegne limi bu zatt r, dedi. Mansur: Ey Numan, bu ilmi kimden aldn, dedi. O da u cevab verdi: Hz. mer'den ilim planlar vas tasiyle mer'den Hz. Ali'den ilim alanlar vastasiyle Ali'den, Abdullah b. Mes'ul'dan ilim alanlar vas tasiye Ibn-i Mes'ut'tan ald m. bn-i Abbas zaman nda yeryznde ondan daha limi yoktu. Bunun zerine Mansur: Sen iini gayet salara tutmusun, ilmi asl menbandan almsn, dedi.55[1] Eb Hanfe Hazretleri, bu deerli Sahabe-i Kiram n fetvalarn rendi. Mansur'un huzurundaki sz onun Ashab n fetvalarn aratrdn gstermektedir. En az ndan ashabla gren Tabinden onlarn akvlini aldna dellet etmektedir. nk kibar Ashaba grenlerden arada bir vasta zikretmeksizin dorudan ilim aldn sylyor. Eb Hanfe'nin ilimlerini ve kavillerini aratrp ald bu Ashab, akl temayl erbab ndan idiler. Kitap ve Snnetin yni Kur'-n ve Hadsin altnda fikir ve akl istikllinden faydalanmas n biliyorlard ; Ashabm mctehidler in dendir.
55[1]

Hatib Badad, Tarih-i Badad c. XIII, s. 334

Bu itihadlann Eb Hanfe zerindeki tesiri akt r. Hkmlerin illetlerini anlamakta, hadisleri benzerlerine kyas edip hkm vermekte akl m kullanmaa onu sevketmitir. Bundan baka zaten onda felsef bir akl temayl vard r. 55- Baz Ashab- Kiramla Grt ncs : Btn menakb kitaplar o'nun bz Ashabla grtn kaydederler. Bz lar onlardan Hads rivayet ettiini de sylerler. Bylelikle o, Tabinden olmak erefine de ykselmitir. ada olan fukahdan Sfyan Sevr, Evz, mm Mlik ve saire gibi akranlarn bu erefle de gemitir. Eb Hanfe'nin uzun mrl, ok yaam bz ashabla grtnde ihtilf yoktur. Kendilerine yetiip grd Ashabn isimlerini zikrederken: 93 hicr yl nda vefat eden Enes b. Mlik'i 87 senesinde vefat eden Abdullah b. Evf'yi, 85 senesinde vefal eden Vasile b. Eska' , 88 senesinde vefat eden Sehi b. Saide'yi ve en son len Sahab olup 102 senesinde Mekke'de vefat eden Ebu't Tufeyl Amir b. Vasile'yi zikretmektedirler.56[2] Bunlar gibi uzun mrl Ashab- Kiram' grd phesiz dir. Ancak onlardan Hads rivayet edip etmedii ihtilafldr. Ule mann bir ksm bu Ashabdan Hads rivayet ettiini sylyorlar v rivayet ettii Hadsleri de zikrediyorlar. Fakat Hads ulemasmr mdakk klan bu senedleri biraz zay f bulmaktad rlar. Her ne ka dar bir ksm baka yolla takviye olunmakta iseler de hepsi byl< deildir. Ashabdan rivayet ettii sylenen Hadsler unlardr: 1- Bir kimse Allah rzas iin, velev bartlak kuunun yu vasi kadar olsun, bir mescid bina ederse, Allah da onun iin Cen nette bir ev bina eder. 2- Seni pheye dren eyi brak, gnln t rmalarm-yan eyi al. 3- Allah'u Tcl barelerin imdadna komay sever. 4 - limrenmek her Mslmana farzdr. 5 - Bir hayra dellet eden onu yapan gibidir. 6 - Kardeinin bana gelene sevinme, zira Allah onu kurtar r,) seni o belya duar ediverin57[3] Ulemann birou Eb Hanfe Ashabdan bzlariyle grse de onlardan Hads rivayet etmedi, diyorlar. Bu hususla ne srdkleri deliller: Eb Hanfe Hazretleri onlarla grt zaman, ilim renecek ve onu belleyip nakledecek bir yata deildi, diyorlar. Ayn zamanda o, hayatnn ilk alarnda ticaret ilerine atlmt. Nasl ki, yukarda getii zere a'b'nin verdii t sayesinde lime sarlmt. Bunlara ilveten Ashabdan iitip de ondan rivayet olunan Hadslerin senedine ya bir yalanc veya rivayette zay f kimsenin ismi karmtr. Eb Yusuf, Muhammed b. Hasan, Abdullah b. Mbarek, Zufer vesair gibi talebeleri de yazd ktan kitaplara bu Hadsleri kaydetmedikleri gibi, onlardan naklolunan szlere Eb Hanfe'den rivayet olunduu sylenen bu Hadslere dair bir ey yoktur. Halbuki bye bir ey olsa bunu kairmazarc.
56[2] 57[3]

Mekki, Menk b- Eb Hanfe, c. 1, s. 24; lbn-i Hacer Heysemi, Mekki, Menk b-i Eb Hanfe, c. 1. s. 24; Ibn-i Hacer Heysem,

Eer bu nisbet doru olsa onu bilirler ve yaparlard. Onu mm- A'zam' n faziletleri arasnda sayarlard. nk onlar bu gibi eylere son derece itina gsterirler, nem verirlerdi.58[4] 56- Eb Hanfe Tabinden Mdr? Biz bu gre meylediyor, onu alyoruz. Artk diyebileceimiz cihet udur: Eb Hanfe kendi zamanna kadar yaam olan uzun mrl bz Ashab- Kiramla grt. Fakat onlardan Hads rivayet etmi deildir. Buna gre o Tabi sayl r m ? Say lmaz m mes'elesi ortaya k yor. Ulema, ? Tabinin tarifinde ihtilf etmilerdir. Bzlar Sa-habivle buluup onu gren kimseve Tabi derler59[5] Kendisiyle sohbet etmese de bir Sahabeyi mcerred grmekle bir ahs Tabi olur. Bu itibarla Eb Hanfe'nin Tabinden olduu phesizdir. Ulemadan bzs ise Tabiyi tarif ederken Sahabeyi mcerred grm olmakla iktifa etmiyor, onunla grp konumu olmay, ondan rivayet etmeyi de art kouyor. Buna gre Eb Hanfe Tbin zmresinden saylmyor, meer ki yukarda isimlerini zikrettiimiz Ashabn bazsndan rivayet ettiini kabul etmi olalm.60[6] 57- Tabinden Rvyet Ashabdan Hads rivayet edip etmedii hususunda sz ne olursa olsun, btn ulema onun Tabilerle grtnde, onlardan ders aldnda ve onlardan rivayet ettiinde ittifak etmektedirler. On Tabinin byklerinden fkh okudu. Ya buna msaittir. Onlar grd, ders ald ve rivayet etti. Bunda hi kimsenin phesi yoktur. Kendilerinden rivayet ettii -kimselerin ilim usulleri, bilgi yollan muhtelifti, kimisi Hadsle hret almt, a'b gibi; kimisi re'y ve kyas ile meguld, bunlar az deildiler. O hepsinden ilim ald. bn-i Abbas'm ilmini tayan krne'den ald, Abdullah b. mer'in ilmini toplayan Nfi'den, Mekke'nin fak hi
58[4] 59[5] 60[6]

bn- Hacer Heysem, Hayrat'ul Hisan, s. 25 lbn-i Abdulber, El-ntika, s. 158 Muharrir her nedense, Eb Hanfe Hazretlerinin Ashabdan rivayetini kabule taraftar deil gibi grnyor. Halbuki bu hususta leri srlen sebepler gayet rktr. simleri tarihe teabit edilmi olan Ashabla grtn kabul ettikten sonra Eb Hanfe gibi daha genliinde ilme merak eden, kuvvetli ilmi tecesss olan ve mkemmel bir tahsil gren bir zeki gencin grt Ashabdan hibir ey bellememi ve anlamam olduunu iddia etmek biraz yersiz olur. 55 No. lu bendde ileri srlen sebeplere yle bir gz atalm: 1- lim belleyecek; bir yata deildi, deniyor. Grt Ashab arasnda Enes b. Mlik Hazretleri 93 senesinde ldne gre Eb Hanfe o zaman 13 yanda demektir. Bu yata bir ocuk bir Hadiste mi belleye-mez? Hele Eb't-Tufeyl 102 senesinde ldne gre' o zaman Eb Hanfe 22. yama basm bir* gentir. Bu da m. ilim alma a saylmyacak? Grmeler, vefat tarihinden birka sene nce bile olsa, yine onun ya-m ilim alma andan aa drmez. Yukarda Eb Hamfe'nin gen yata mkemmel bir tahsil grdn kaydetti. Onlar okuyunca bu yag "mes'eesi de rk kal r. 2- Ticaretle itigali de bir sebep olarak ileri srlyor. Halbuki, ticaretle megul olmas onun ilmine hibir suretle mani tekil etmez. Nasl ki hayat, boyunca tiacretini b rakmad ; ve nas l ki muharrir de bunu mteaddit yerlerde tekrarlamaktadr. Btn bir lim dnyasn hayran brakan o ilim deryas n n toplanmas mni olm yan ticaret, na .genliinde birka Hadsi belleyip rivayetine mi mni olacak? Muharririn de sk sk tekrarlad vehile, Eb Hanfe Ashabn fetvalar n , akvlini aratrp toplard. Bunlar Ashabn talebelerinden alrd. Ashab grp de dorudan onlar alnia imknna bulunca bunu hi karr m? 3 - Senedlerin zayf olmas , Eb Hanfe'den sonra gelen isimler y zndendir. Senedin ba zayf deildir, sonu zayftr. Sonraki halkalarn zayf olmas bu sened zincirini ba taraftan koparmaz. 4- Talebelerinin, eserlerine bu rivayetleri almamas da bunlar ri vayet etmediine bir delil olarak gsterilemez. Bir eyin bir yerde zikredilmemesi onun sabit olmadna dellet etmez. Eb Hanfe'nin rivayet ettiini rtmek iin ileri srlen deliller rktr. Mtercim

olan At b. Eb Rabah'dan ald. At ile pek k sa say lm yacak bir mddet grt anlalyor. Eb Hanfe onunla tefsir mnakaas yaptn, ondan tefsr aldn kendisi sylyor. El - ntika naklediyor: Eb Hanfe diyor ki, At b. Eb Rabah'a: Ona ehlini, onlarla beraber mislini de verdik. 61[7] yetine ne buyurulur, diye sordum. Ona ehlini ve ehlinin mislini verdi, demektir, dedi. Bir adama ondan olmyan birisinin kat lmas caiz olur mu? yleyse sana gre burada ne denebilir? dedi. Dedim ki: Y Eb Muhammed, ehlinin cretini ve onlar n cretlerinin mislini verdin demektir. Sahih bu byle, Allah en iyi bilendir, dedi .62[8] Bu rivayet doru ise, iki eye dellet etmektedir; 1- Eb Hanfe, At b. Eb Raban'm meclisine oturdu, ondan ders okudu, ilim ald. At 114 senesinde vefat ettiine gre bu u demek olur: Eb Hanfe o zaman Mekke'ye Hac iin gidiyor, orada ulemann ders halkalar na oturuyor, onlardan ilim reniyordu. Bunu yaparken Hammd'm talebesi idi. Hammd' n dersine devam etmesi bakalarndan da ders almasna hibir mni tekil etmez. 2- Bu rivayetten anl yoruz ki, At Mekke'deki derslerinde Kur'n- Kerm'in tefsirine de temas ediyor, yetlerin tefsirine giriiyordu. Mekke ekol, Ashabdan olan Abdullah b. Abbas' n ilmine varisti. bn-i Abbas ise en ziyade Kur'nKerim . tefsirinden hret sahibi idi. Tercman- Kur'n unvan tar. Nsih ve men-suhu onun kadar bilen yoktu. 58- En Mehur stadlar imdi artk Eb Hanfe'nin stadlanndan birer birer bahsetmek sras gelmi bulunuyor. Eb Hanfe'nin kendilerinden ders ald ve muayyen bir fikir tarz olup da onun zerinde bir tesir brakan bu stadanm tan mak, Eb Hanfe'nin feyz ald yerleri, ilim susuzluunu gidermek iin kana kana itii menbalan bize retmi olur. Ve "bylece onun fkh kltrnn her cephesi aydnlanm, bulunur. Eb Hanfe'nin en bata gelen stad., lnceye kadar dersine devam ettii Hammd b. Eb Sleyman E'ar'dir. Hammd, brahim b. Eb Musa el-E'ar'nin klesi idi. Kfe'de yetiti. brahim Naha'den fk h okudu. Onun re'y ve grn en iyi bilenlerdendi. 120 hicr yl nda vefat etti. Hammd, yan z brahim Naha'den fkh renmekle kalmad, a'b'den de fkh dersi ald. Bu ikisi ureyh'den, Alkame b. Kays'dan, Mesruk b. Ecda'den ders almlardr. Bu stadlar da Abdullah b. Mes'ud, Ali b. EbfTalib gibi iki byk Sahabeden fk h ilmini renmilerdir. Kibr- As-habdan olan bu iki zat yni Hz. Ali ve bn-i
61[7] 62[8]

Sre: 21 (Enbiya), yet 84 bn-i. Abdulber, El-Intika, s. 158.

Mes'ud Kfe'de ikamet etmeleri hasebiyle Kfe'ye kendi ilimlerini mras braktlar ki, Kfe fkhnn temeli bu olmutur. Bu ikisinin fetvalar ve onlarn izinden giden talebelerinin ekvali sayesinde o byk fk h miras ortaya kmtr. te Hammd bu ilmin iinde yetiti. * brahim Naha'nin fkhn ve 'b'nin fkhn okudu, rendi. yle grnyor ki, Hammd daha ziyade brahim Naha'nin fkh m tuttu. Onun f kh ehl-i re'y fkh kulundandr. *b ise ehl-i re'y fukahs n-dan ziyade ehl-i Hads fukahsma daha yaknd r. Kendisi her ne kadar Irak'da yaad ve orada okuyup yetiti ise de Eserci ulemadand r. Ehl-i re'y fukahsnn yolunu beenip sevemedi. Eb Hanfe 18 sene Hammd' n dersine devam etti. Ondan ehl-i Irak fkh m rendi ki, bu fkh, Hz. Ai ve Abdullah bn-i Mes'ud'un fk hlar n hulsas n demektir. brahim Naha'nin fetvalarn , f k h hkmlerini Hammd'dan bizzat ald. Onun iin, ah Veliyullah Dehlev, Hanefiyye fkhnn kayna brahim Naha'nin kavilleridir hkmn vermektedir. Hccet'ullahi'1-Bliga kitab nda yle diyor: Eb Hanfe Hazretleri (Allah raz olsun) ibrahim Naha'nin ve akranlarnn mezhebine sarlmt. brahim Naha'nin dediklerinden gemiyor, onlar amyordu. Ancak az bir ey bundan hari kalr. Onun mezhebine gre, mes'ele karma hususunda byk dirayeti vard . Tahric yollar nda gayet ince grs vard. Furu1 mes'elelerini cok1 mkemmel ilivordu. Eer bu dediklerimin hakikata uygun olduunu anlamak istersen : Kitab'l-Asr'dan, Abdu'r-Rzk n El-Camitnden, Eb Bekir b. eybe'nin Musannef'inden brahim. Naha'nin akvalini topla, sonra onlar Eb Hanfe'nin mezhebiyle mukayese yap, greceksin ki, gayet az meseleler hari, Eb Hanfe bu delillerden ayrlm yor ve gayet az olan mes'elelerde de yine Kfe fukahsmm kail olduklarndan ar kmyor.63[9] i bu kadar dar bir ereve iine sokmakta belki de biraz mbala vardr. Eb Hanfe'nin fkh an derecede dar gsterilmi oluyor. Fakat Eb Hanfe'nin Hammd'a devam ve Ham-md'n da btn rivayetlerde getii vehile, brahim Naha'nin fkhn en iyi bi.en bir insan olmas, pheye yer brakmadan ortaya k yor ki, Eb Hanfe f kh n en byk-ve balca kayna stad n Hammd'm, brahim Naha'den ald ilim mirasdr. Hanefiyye'nn eski eserlerini dikkatle okumakda bilhassa bunu isbat etmektedir. 59- Ders Ald Dier Kimseler Hammd'm dersine devam eden bir talebe olmakla beraber bakalarndan da ders alyordu. Bunu yukarda da sylemitik. Hammd'm lmnden sonra dersi brakp ilimden vazgemi deildi. Hem reniyor, hem retiyor. Bu hususta Hz. Peygamber'-in Hads-i erfiyle amel eden ilme sadk ulema gibi hareket ediyordu. Bir adam ilim peinde olduka lim olmakta devam eder. Alim olduu zannna dt zaman cahil olur gider. Yukanda da zikrettiimiz gibi Eb Hanfe Hac mevsiminde hacca gittiinde ve Mekke'ye vki olan seyahatlerinde
63[9]

ah Veliyullah Dehlev, Huccetu'l-Iah'-Bliga, c. 1, s. 146.

At b. Eb Rabah'dan ders al yor, Beyt-i erifte mcavir bulunduu mddete oradaki ders halkalar na devam ediyordu. Hayatnda 55 defa Hac ettiim sylerler. Bunun mns delikanllk ana ayak bastktan sonra her sene haccetmi demektir. Biz bu saynn kesin olduuna hkmetmi deiliz. Hac niyetiyle Mekke'ye gelince bir taraftan ilim ve Hads renme imknn buluyordu. Dier taraftan da hac men-sikini, hacda yaplmas gereken ibadetleri yapmakla dn farzesini ifa ediyor, takvas n tamaml yordu. Mekke ekolnde At'dan bn-i Abbas'n ilmini ald gibi onun azadhs Ikrime'den de ilim ald . Bu Ikrime, Efendisi tbn-i Abbas' n ilmine vristi. bn-i Abbas'm lmnden sonra olu onu drt bin dinara satnca: Senden hayr gelmez, baban n ilmini drt bin dinara sa yorsun, dedi. O da bu sattan vazgeti. Hz. mer'in ve onun olu Abdullah'n ilimlerini, Abdullah'n azadhs Nfi'den ald . Bylece bn-i Mes'ud'un ilmiyle Hz. Ali'nin iimini Kfe ekol voliyle alm oldu. Hz. mer'in ve tbn-i Abbas'-m ilimlerini de grp bulutuu Tabinden ahp rendi. 60- Zeyd B. Ali'den Ders Alm Buna gre slm cemaatnn fkhlarm trl yollardan al n syleyebiliriz. Her ne kadar kendisinde^ ehl-i re'y ve kryasila-rn gr galip ise de, bu byledir. Hatt ehl-i re'yin stad say lmtr. Fakat Eb Hanfe yalnz bu stadlardan ilim almalka iktifa etmedi, hatt ia imamlarndan da ilim ald , ders okudu. Onlarla zaten mnasebeli vard, onlara yard mda bulunuyordu. Eme-vler zamannda olduu gibi Abbasler zamannda da, ihtiyarlk anda bu yzden hesaba ekildi. Nihayet Ali Beyt'e olan candan ball sebebiyle ihls uruna ehid oldu. Hak ve takvadan ayrlmadan bu uurda can verdi. Bu imamlardan Zeyd b. Ali, Mu-hamfted Bak r, Eb Muhammed Abdullah b. Hasan'dan ilim rendi. Bunlarn her biri f k hda ve ilimde esasl bilgi sahibidirler. mn Zeyd b. Ali Zeynel-Abidin (lm 122 hicr senesi) her nevi islm ilimlerinde gayet geni bilgi sahibi olan bir limdi. Kur'n-m okunma tarz na dair kraat ilimlerini ve dier Kur'an ilimlerini ok iyi bilirdi. O fkh ilminde olduu gibi, akaid ve kelm ilminde de stad idi. Hatt mu'tezile, kelmdaki stn bilgisinden dolay pnu kendi stadlanndan sayarlar. Eb Hanfe iki sene kadar ona talebelik yaptn syler. (Ravdun-Ndir) in kaydettiine gre Eb Hanfe yle demitir: Zeyd b. Ali'yi ve arkadalarm grdm. Zamannda ondan daha fak h, ondan daha bilgili olan bir kimse grmedim. Onun kadar sr'atle cevap veren ve gayet a k szl olan yoktu. O emsalsizdi. Eb Hanfe'nin onunla grtnde bizim hi phemiz yok. Fakat onun dersine devam ettii kanaatmda deiliz. Belki dersine devam etmeden onunla grt, bulutuu zamanlarda onun bilgisinden istifade etmi, ondan ilim renmitir.

61- Muhammed Bkr'dan Ders Alm Ad geen Zeyd'in kardei olan Muhammed Bakr b. Ali Zeyn'e-Abidin, a imamlar ndan ve on iki immdan biridir. O kardei Zeyd'den nce vefat etmitir. mmiye frkalarnn en mehurlarndan olan on iki imm ve smailiye frkas onun imamlnda ittifak etmilerdir. Ona Bakr unvan verilir. nk o ilmi deelemi-tir. O, Al-i Beyt'ten oiduu halde Hulefa'y Raidn'den olan Eb Bekir, mer ve Osman Hazretleri haklarnda asla kt bir sz sarf etmemi tir. Rivayet olunduuna gre, Irak ahalisinden bzj-lar onun yan nda Eb Bekir, mer ve Osman' ktlkle anmlar, onlara dil uzatmlar, Muhammed Bakr buna fena halde k zm onlara sitem ederek: Siz mal, mlk ne varsa hepsini terkederek kendi yurtlarndan kar lan muhacirlerden misiniz? diye sordu. Hay r, dediler, Muhacirlere kucam aan, yer hazrlayan Ensar'dan msn z? Hay r. Bunlardan deilsiniz, onlardan deilsiniz! Hi olmazsa onlardan sonra gelip de: Y Rab bizi ve man etmede bizi geen kardelerimizi affet diyenlerden de mi olamyorsunuz? Bari onlar n aleyhinde bulunmay n. Bunu da m yapamyorsunuz? Yan mdan defolun! Benden uzak olun. Mslman olduunuzu sylyorsunuz, fakat islm ehlinden deilsiniz. Muhammed Bakr 114 hicr y l nda vefat etti.64[10] Muhammed Bakr gayet derin bilgi sahibi idi. Anlaldna gre Eb Hanfe, Ehl-i re'y ve kyastan olarak ortaya kmaya balad ilk zamanlarda onunla grm ve bulumutur. Ve ilk defa bulumalar da, Eb Hanfe'nin Medine'yi ziyareti srasnda Medine'de olmutur. Zira rivayet olunduuna gre Muhammed Bakr ilk grtklerinde ona : Sen ceddim Reslullh'm dnini ve Hadslerini k yasla de-itiriyormusun? demi, Eb Hanfe de: Allah korusun, byle bir ey nasl olur? demi. Belki deitirdin. Lyk olduunuz makamnza oturunuz, ben de bana yakr ekilde yerime oturay m, zira benim size hrmetim var, hayatnda Ashab aras nda muhterem olan ceddiniz hrmetine, szlere hrmet etmee hepimiz borluyuz. Bunun zerine Muhammed Bak r oturdu. Eb^Hanlfe de onun nne diz kt. Ve arada u konuma cereyan etti; Eb Hanfe : Size sualim var, onlara cevap ltfedin diye sze balad. Evvel: Kadn m daha zay ft r, erkek mi? Kad n. Kadn n mirasta hissesi ka? Adam iki hisse alyor, kad n bir hisse.
64[10]

bn-i Bezzaz onun 117 senesinde ldn kaydederse de bn- Esir, El-Kmil'inde 114 senesinde ldn yazar.

 Bu, ceddin Reslulh'n kavli deil mi? Eer ben atann dinni bozmu olsam, kyasa gre; erkein hissesini bir, kadnn hissesini iki yapardm. nk: kadn zay ft r, kazan yollan azdr, erkek kuvvetlidir, ok alr, ok kazanr, nasl olsa geinir. Fakat ben k yas yapm yorum, nasla amel ediyorum. kincisi: Namaz rn daha faziletlidir, yoksa oru mu? Namaz daha faziletlidir. Atann kavi byledir. Eer ben onun dnini bozmu osam, kadn hayizden temizlendikten sonra, kyasa gre; namaz n kaza etmesini emrederdim. Orucunu kaza ettirmezdim. Fakat ben yasla byle bir ey yapyor muyum? ncs: Bevil mi daha pistir, yoksa meni mi? Bevil daha pistir. Eer ben atann dnini kyaslarmla deitirmi olsam, kyasa gre; bevilden gusl yaplmas n , meniden abdest al nma emrederdim. Fakat ben n Hadse aykr re'y kullanarak, k yas yaparak ceddin Reslullh'm dnini deitirmekten Allah'ma snrm. Byle eyden beni Allah korusun. Bunun zerine. Muhammed Bakr ayaa kalkt. Eb Hanfe'yi kucaklad ve onu ab mdan pt. Bu konumay Muvaffak Mekk, Menakbmda nakletmitir. Szn geliinden anlalyor ki, bu konuma ilk grmede olmutur. Zira ona tanmad bir kimseye sorar gibi sormutur. O, yalnz Eb Hanfe'nin kyasc olarak hretini duymutu. Fakat Eb Hanfe nas olan yerde kyas yapmadn ve bunu misallerle a klaynca onu takdir ve tebcil etti. Bu konuma ayn zamanda bize unu da gsteriyor ki: Eb Hanfe, henz stad Hammd'm ders sralarnda otururken bile re'y ve. kyas sahibi olarak hret almt r. Hammd'm ders halkasnda oturmas onun hret kazanmasna bir mni tekil etmemitir, ilmi ve ilimdeki usul etrafa ya lp duyulmu ki, Muhammed Bakr onu kyasc olarak tanyor. Hammd 120 senesinde ld. Muhammed Bakr ise 14 senesinde vefat etti. Buna gre bu konumann cereyan ettii grme yapld zaman, hi phesiz ki, Hammd hayatta idi. Bu nevi haberler bize gsteriyor ki? Eb Hanfe henz Ham-md' n ders halkasnda otururken hret kazanmtr. Hayatnn gelii ve ak onu bu hrete erkenden narazed klmt r. Zira onun birok defalar Basra'ya seyahati, birok defalar Hacca gidip gelmesi, ulema ile grmesi, stad Hammd'Ia mzakeresini yapt re'y ve kyas usul ve yolunu ilemesi, etrafnda ulema ile mnakaalarda bulunmas, phesiz ki bunlar onu hret yapmtr. Henz mstakil bir ders halkas kurmadan nce daha talebeyken nam etrafa yaylmtr. 62- Ca'fer Sdk'la lm Mnasebeti Eb Hanfe'nin Muhammed Bkr'a mnasebeti olduu gibi onun olu Ca'fer

Cdk'la da ilm temaslar vard , ikisi ayn yata idiler. Ayn senede domulard. Fakat Ca'fer Sd k, Eb Hanfe'-den daha evvel ahirete gt. Eb Hanfe'den iki y l nce 148 senesinde vefat etti. Eb Hanfe ondan bahsederken: Vallah Ca'fer Sdk'dan daha fakih bir kimse grmedim demitir. Muvaffak Mekk Menak b- Eb Hanfe eserinde unu nakleder : Eb Ca'fer Mansur bir defa : Y Eb Hanfe bu insanlar Ca'fer Sd k'a meftun oldular. Ona sormak zere en etin mes'ele hazrla da sor bakal m, dedi. Eb Hanfe de 40 soru haz rlad . Bundan sonrasn Eb Hanfe'den dinleyelim. Diyar ki: Eb Ca'fer, Hre'de iken Ca'fer Sdk yannda bulunduu bir srada huzuruna girdim. Ca'fer Sdk Halifenin sa tarafnda oturuyordu. Grdm anda Ca'fer Sdk' heybeti beni kaplad , meclise Halifenin heybetinden ziyade onun heybeti hkimdi. Selm verdim. Otur, diye iaret ettiler. Ben de oturdum. Mansur, Ca'fer Sd k'a dnerek : Y Eb Abdullah, ite Eb Hanfe bu zattr, dedi. Al, dedi. Sonra bana dnerek ; Y Eb Hanfe, Eb Abdullah'a mes'elelerini arzet bakal m, dedi. Ben de hazrladm mes'eleleri arzetmee baladm. Ben soruyordum, o cevap veriyordu. Ve siz yle dersiniz, Medine ehli yle der, biz ise byle deriz,; diyerek btn ihtilflar naklediyor, bazan bizim kavlimize, bazan Medine ehli kavline tbi oluyor, bazan bize muhalefet ediyordu. K rk mes'eleyi de byle btn tafsiltiyle cevaplandrd , bir tanesini bile cevaps z b rakmad . Eb Hanfe bunu anlattktan sonra Ca'fer Sd k'm ilm kudretini belirterek yle dedi: insanlarn en lim olan , mes'eleler etrafndaki ihtilflar en iyi bilendir. Bu rivayet bize gayet ak olarak gosier yor ki: Eb Hanfe Ca'fer Sd k Hazretleriyle daha ilk grmede onun yksek ilm kudretini anlam, onu takdir etmitir. Ca'fer Sdk' n f k h hakkndaki derin bilgisine hayran kalmtr. phesiz ki, hdise Man-sur ile evld- Ali arasnda dmanlk ba gstermezden nce olmutu. Ca'fer Sdk her ne kadar Eb Hanfe ile ayn yata ise de ulema onu Eb Hanfe'nin stadlanndan addetmilerdir. 63- Abdullah B. Hasan'la Mnasebeti Eb Muhammed Abdullah b. Hasan da Eb Hanfe'nin stadlar ndan biridir. Mekk ve bn-i Bezzaz menakblanrda getii zere Eb Hanfe onun talebesidir. Abdullah Hazretleri, sznde sd k bir lim, gvenilir bir muhaddisti. Sfyn- Sevr, mm Mlik ve dierleri ondan Hads rivayet ederler. Ulema nezdinde onun deeri byktr. O, kadri yce bir biddir. Emev Halifelerinin en sofularndan olan mer b. Abdulziz'le grt. Ondan son derece i'zaz ve ikram grd. Abbslerin ilk devrinde Ebu'l-Abbas Sef-fh'a grt. Ondan da ayn i'zaz ve ikram grd. Seffh kendisine bir milyon

dirhem ihsanda bulundu. Mansur, Halife olunca ona bunlar n aksine muamele yapt. Onun evltlar na ve ailesine de ayn kt muamelede bulundu. Elleri kollan bal bir hade onlar Medine'den Haimiye'ye getirtti. Onlar merhametsizce hapse tkt. ou hapiste can verdiler. Burada una iaret etmek isteriz ki, bilmum evld- Ali'ye ve bilhassa Abdullah b. Hasan ailesine kar bu gaddarca muameleler, ite Eb Hanfe'nin kalbini Abbasilerden eviren bunlard r. Bu gaddarca zulmleri grdkten sonra onlardan soumu, frsat bulduka Eb Ca'fer'in idaresi aleyhinde bulunmaa . balam, hkmetine ac tenkdlerini yneltmitir. nk o* Hz. Ali evldn seviyordu. Yukarda grld vehile bunlardan biroklan onun stadlar idi, onlardan ilim ve feyz almt. Bilhassa Abdullah ile aralannda gayet samim bir dostluk mevcuttu. Abdullah 70 senesinde domutur. Eb Hanfe'den on ya kadar by kdemektir. 75 yanda olduu halde 145 senesinde bu fni lemden ebediyet lemine gmtr. 64- Baz Ehl- Heva le Grmesi Eb Hanfe'nin ilm mnasebetleri yaln z ehl-i snnet ve cemaat mensuplanna, Al-i Beyt immlanna mnhasr deildi. Menakb kitaplarnn kaytlarna gre o bz sap k f rkalarla temas ederdi. Onlardan bz hocalar vard . Mesel Cbir b. Yezid Cu'-f'yi (lm 165 y l ) onun stadlarmdan sayarlar. Halbuki o, Gu-ltia'dandr. Bunlar Hz. Muhammed'in veya Hz. Ali'nin veyahut da son imamlarn tekrar geleceklerine inan rlar. bn-i Bezzz, Menak b- Imm-i A'zam eserinde bunun Abdullah b. Sebe'in et-bindan olduunu syler. Fakat bence bu uzak bir eydir. Bana gre o, ia'nn Sebeiyye kolundan deildir. Zira Sebeiyye : Hz. Ali'ye uhiyyet nisbet ederler, veya buna yakn bir ey sylerler. Hz. Ali onlar kfre nisbet etmitir. Eb Hanfe'nin Islmilmini bu nevi kimselerden almasna ihtimal verilmez. Cbir b. Yezid, Hz. Ali'nin tekrar dneceine kail ise ve bu da Sebeiyye'nin kavline uygun dyorsa, bu ayn zamanda Keysniyye'nin akidesine de uygun demektir. Onlardan saylmas daha uygun der . yle anlalyor ki, Eb Hanfe, yanl anlayn bildii halde, ondan bz akl ilimleri okumutur. Onun kendisini sapk heveslere kaptrdn biliyordu. Bunun iin olacak ki, onun hakknda yle, derdi: Cbir Cu'f aa vurduu hevesleriyle nefsini ifsad etti, bence kendi babnda Kfe'de ondan daha by yoktur!65[11] Eb Hanfe, Cbir'in ilim bablar ndan hangisinde ok bilgi sahibi olduunu beyan etmiyor. Belki de tahric ksmnda, veyahut akl ilimlerde derin bilgisi vard . unu da kaydedelim k, Eb Hanfe kendisi onunla mzakerelerde bulunur, fakat arkadalarm ve talebelerini onunla oturmaktan grmekten menederdi. Demek onlarn onun fitnesine kap lmalarndan, sapk dncelerinin tesiri altnda
65[11]

Muvaffak mekki, Menakib-i Eb Hanfe, c. 2, s.88

kalmalarndan korkuyordu. Dallete saplanm olan bu adamn hev ve hevesine gre, onlar da saptmasndan endie ediyordu. Eb Hanfe onu yalanclkla vas flandrarak ondan sak nd r . Mzan'l-l'tidal kitabn n kayd na gre, Eb rd Yahya el-Humn diyor ki: Eb Hanfe'yi yle derken iittim: Grdklerimin iinde At'dan daha faziletli bir insan, Cbir Cu'f'den daha yalanc bir kii grmedim.66[12] Bunlar bize gsteriyor ki, Eb Hanfe ilmin herhangi bir sahas nda kuvvetli olan birini buldu mu, her ne kadar bz sap k dnceleri olsa da, onlardan ilim alyordu, ilmin faydal olan n al yor, zararl olan yerlerini ay kl yordu. Temizini pis olandan a r yor, iyisini seip alyor, pis ve. zararl plan n f p at yordu. rlat lmi her kaptan atmaktan ekimiyordu, kab tayana ve kaba bakmyordu. Faydal ve yararl grdn alyor, onun kirini, pasn temizliyor, temiz bir hale sokuyordu. limden bu yoida faydalanmay herkes yapamaz. Bunun ancak dnce ufuklar geni, kabiliyetleri yksek olan kuvvetli akllar yapabilir. Zira aradklar doruyu bulmaktan, hayr tanmaktan onlar alkoyacak, saplandklar sapk bir dnceleri yoktur. Eb Hanfe ise bu hususta asrn n biricik limi idi. 65- Aras nda k Nev Ulema Onun anda ulema iki snf -idi. Bir ksm yalnz slm fkh le iktifa eder, baka bir eye uzanmzd. Eer daha biraz ufku genilerse, tahric ve kyasa kadar giderdi. Dier bir snf ise akaid ve kelm okur, onlar n felsefesine dalmak ister, dnin ruhunu ve zn bilmeksizin byle felsefe taslamaa kalknca, bu felsefe onu maksattan ayrr, bzan artp dallete srklerdi. Hem fkh mes'elelerinde derinleip, hem de akl bilgileri inceleyip bu ikisinin aras m bularak sapmadan, gayeden ayrlmadan doru yolu tutup giden adeta yoktu. kisi aras bu orta yolu ilk tutan Eb Hanfe olmutur. Ondan bakas bu yola koyulmamtr. Eb Hanfe bu yolu hem ilk tutan olmu ve hem de en yksek mertebeye km ve gayeye ulamtr. Onun iin her nevi ilim kapsndan dalm ve her trl ilmi renmek istemi, ilme giden her yolu tutarak daima ilim peinde komutur. Hakikatte hkim ve doru bir akl, kuvvetli ve metn bir dn, aratrc ve tenkidci bir kafayla ortaya atld . Biliyordu ki, talebelerinin gc bunlar n hepsine yetmez, onun yaptklar n onlar yapamaz. Onun iin tale belerini fk htan baka mevzulara dalmaktan sakndrr, fukah-dan bakasndan ders almalarn yasak ederdi. Yukarda olu Hammd' kelmda mnazara yapmaktan nas l menettiini sylemitik 67[13]. Halbuki o, bu mevzuda temayz etmi bir limdi.

66[12] 67[13]

Mekk Menakb n n hmisi, c. 1, s 42. 19 nolu balkl bahise bak.

FASIL : 5 EB HANFE'NN ETDLER VE ALIMALARI 66- Mnazaralar , Seyahatleri, Ders Usulleri Bir ahsn husus hayatn saran ahval ve hdiseler, onun bakalar na itimad etmeksizin yapt edler ve edindii tecrbeler, bunlarn hepsinin o ahsn ilm hazrlnda, hayatna istikamet verip fikrini kullanmasnda tesiri grlr. Eb Hanfe'nin hayat, ilm aratrmalar, edindii tecrbeler bunlarn hepsi Irak fkhn yourup meydana getirmitir. a) Her eyden evvel o, ticaretle megul bir aile yuvasnda yetiti. Ve sonralar hayat boyunca bu ticaretten ayrlmad. Ticaret ilerine dorudan kendisi bakmadysa bile, bunlar vekili veya or~ ta vastasiyle yrtmtr. Bu itibarla ar-pazardaki al veri usuln ticaret rf ve detlerini yakndan tan rd . Bu bakmdan ar-pazarda edindii tecrbeleri ona ticarette halkn muameleleri, al veri yollar hakknda vukufla konuma imknn verdi. Ve belki de bunun iin fkh mes'delerinde hkm karrken, aada izah olunaca vehile. Kitap ve Snnet olmayan hususlarda, rf ve dete mhim bir yer vermi olacaktr. htimal ki, kyas maslahata, adalete veya rfe muhalif olduu zaman istihsan yoluyla hkme varma hususunda, ticarete olan bu vukufu sayesinde iyi bir muvaffakiyet gstermitir. Talebesinden Muhammed b. Hasan diyor ki: Eb Hanfe kyas yapt zaman ashab ona itiraz ederler, yle byle derler. Fakat istihsan yapyorum, dedi mi hi birisi karamazd. nk istihsan mes'elelerinde yle ok deliller bulurdu ki, hepsi boyun eip ona teslim olurlard . Bunun sebebi: Mes'elelerin inceliini kavramas, halkla temas neticesi onlarn muamelelerini, meramlarn gayet iyi bitmesidir, stihsan yapt zaman bunun malzemelerini, er-i erifin usuliyle beraber, insanlar n ahvalini iyiden iyiye bilmesinden alrd . b) Eb Hanfe ok seyahat ederdi. Rivayetler onun elli be defa hacca gittiini sylyor. Bu rakam biraz mbalal olsa da yine ok haccettiine dellet eder. Hac esnasnda ders al r, ders verirdi. Bakalarndan ilim renir, rivayet eder, kendisi fev verirdi. Mekek'de At b. Eb Rebah'Ia grrd. lk defa grtklerinde At ona sordu : Sen nerelisin? Kfe ahalisindenim, deyince. Dinlerini ayr ayr blp frkalara dalan diyardan desene! Evet oradan. Sen hangi sn ftans n? ; Ben selefe svmiyen, kadere man eden, gnahtan dolay bir kimseyi tekfir etmeyen sn ftan m. Hac esnasnda mm Mlik'e gider, onunla f k h mzakeres i yapard. mm

Evz ile grr, onunla mubahaselerde bulunurdu. Onun hac seferinin ite byle bir de ilm cephesi vard. Vahiy diyar nda, o mukaddes rislet lkesinde Hazret-i Peygamberin harektn ve ahvalini yak ndan tetkik etmek imkn n bulur, Reslu-lah'm snn aratrr,, onu grm gibi olurdu. Bu seyahatler esnasnda kendi fetvalarn bakalarna arzeder, onlar hakknda bakalarnn ne dediklerini duyar, tenkidlerini dinler ve zayf noktalarn anlard. Bunlardan baka bu seyahatler onun zihnini aar, gr ufkunu geniletirdi. Muhtelif memleketleri grp tanr, halkn muamelelerini ve rflerini renir, fk h mes'elelerini ona gre yrtr ve hkm verirdi. c) Eb Hanfe ilim tahsiline baladndan itibaren cedel ve mnazaraya son derece merakl bir zatt. slm frkalarnn oca olan Basra'ya sk sk gider, dn frkalarn reisleriyle mcadele ve mnakaa yapar, onlarn grlerini rtrd. Genliinde onun yirmi iki kadar frka ile mcadele yapt rivayet olunur. Ya ilerledike mr boyunca slm fkh n mdafaadan bir an hli kalmamtr. Ftr mantki sayesinde mnazaralar kolayca kazan rd . Devrindeki dehrilerle bu kinatn bir yaratcs bulunduuna, mann zaruri olduuna dair yapt mnakaa mehurdur. Dehri-Iere unu sorarak mnazaraya balamtr: Bir adam size gelse de yle br ey anlatsa: Denizin ortasnda bir f rt na koptu, dalgalar ve rzgr arprken birdenbire ii eitli mallarla dolu bir gemi meydana geliverdi. Kuvvetli frtnaya ramen bu gemi kaptansz ve tayfas z kendi kendine istikametini bulup hareket ediyor; dese buna ne dersiniz. Ak l bunu kabul eder mi? Hayr, dediler, Byle ey olmaz. Bu akim kabul etmeyecei ve havsalann almayaca bir eydir. Mademki yledir. Denizde bir geminin kendi kendine olu-vereceini ve kaptansz yzeceini kabul etmiyorsunuz. u sonsuz lemler, en ince nizam zere kurulmu bu dnya, iindeki akllara hayret verici varlklar ve olaylariyle kendi kendine nasl oluverir, bunlar n bir yarat c , bir sahibi yok mudur? s 68[1] Dehriler buna cevap vermeyi sustular Kelm ve akaid mes 'eklerinde yapt mnakaalar onun fikrini iletmi, kavraym derinletirmitir. Mnazara ve mbahase melekesi gayet gelimitir. Onun iin Mekke'ye, Medine'ye gidilerinde vesair Hicaz seferlerinde fk h mnakaalar yapar, vard yerde deta fkh pazar kurard. Onun meclisinde herkes grn ve delilini ortaya atar, serbeste konuurdu. Bu mnasebetle o zamana kadar iitmedii Hadsleri, Sahabe fetva ve itihatlarn duyar, yeni yeni kyas ve hkmlere vakf olurdu. Yukarda da zikri getii zere o, klelerin verdii emm tanmyordu. Fakat kendisine Hz. mer'in klelerin emn tand sylenince o da bunu kabul etti ve eski re'yinden dnd. ) Eb Hanfe'nin ders usul bambaka idi. Talebesine dersi yaln z takrir yoluyla vermezdi. Hocayla talebe beraber mzakere yaparak mes'eleyi mavere ile hallederlerdi. Mesel ortaya bir fk h mes'elesi at l O mes'ele hakk nda rd . talebeleri sz alr her biri grn syler, delilini getirir, itirazlar yapl r,
68[1]

Mekk Menak b- Eb Hanfe, c. 1, s. 179

cevaplar verilir, o mes'ele hakknda he risteyen konuur, deliller arpr, mes'ele olgunlar, en sonunda Eb Hanfe de re'yini syler ve mes'ele hkme balanrd. Bu mbahaseler yaplrken talebeleri Eb Hanfe'nin kyaslarna ve itihatlarna itirazlarda bulunurlar, yukarda Mis'ar b. Kidam'dan naklettiimiz gibi, bzan grltler olur, sesler ykselirdi. Mes'ele her ynden incelendikten sonra Eb Hanfe'nin re'yine gre karara balanrd. (Hatt bir mes'ele halledince kr iin toptan tekbir alrlard . Dn bir mes'elenin halli onlar iin bir zafer olurdu. Kfe mescidi tekbir sadalariyle inlerdi). Bu usul ders okutmak, hem hocann, hem de talebenin bilgisini arttrr. Talebe derse itirak ederek alr, hoca talebesinin re'yini iitir, onln mes'ele halline altrr, bu usul ok faydald r. Eb Hanfe'nin derslerinde bu yolu tutmas , lnceye kadar onu talebe olarak yaatmtr, ilmi daima artm, fikri ykselmitir. Kendisine bir Hads arzolununca onda beyan olunan hkmn illetini aratrrd. Hkmn illetini bulunca, o usul zerine kurulan fr' mes'elelerine onu tatbik ederdi. Ve ona gre ite fkh da budur. yle derdi: Hadis toplayp da fkh bilmiyen kimse il satan eczacya benzer. llar toplar, fakat hangi hastalklarda kullanacan bilmez, illarn kullanlaca yeri doktor gsterir. Hadsciler toplar, fakih Hadsden hkm al r.69[2] Grlyor ki, Eb Hanfe taleeblerini mnazara yapmaa altryor, onlar donmu bir halde durup dersle alaklanmaz bir durumda byrakm yordu. Onlar eye altrd; 1- Onlara malca yardm yapard . Geinme s k m giderirdi. Evlenme ama nt lar gelip de evlenme masraflarn karlayacak paras olmyanlann, masraflarn grerek evlendirir, kzlara cihaz verirdi. reyk onun hakknda yle diyor: lim rettii talebesini zenginletirirdi. Talebesine ve ailesine yardm yapard. Talebesi ilim rendikten sonra ona : Hell ve haram renmek suretiyle en byk zenginlie ulatn derdi. 2- Talebelerinin rh haletini gznnde tutar, onlar n zerinden himayesini eksik etmezdi. Onlarn hayrn gzetirdi. lerinden birine ilim gururu gelip onun ders halkasndan ayr lma sevdasna dtn sezince onu ikaz ederdi, onun henz bakasndan ders alma ihtiyacnda olduunu sezdirirdi. Rivayet olunduuna gre, talebesi Eb Yusuf kendisinin mstakil bir ders halkas kurup ders okutma vakti geldii kanaatma kaplm ve mescidin bir kesinde derse balam. Eb Hanfe yanndakilerden birine demi ki: Yakub'un (Eb Yusuf'un) meclisine git ve ona u mes'eleyi sor; Bir adam iki dirhem cretle temizlemek zere temizleyiciye elbise verse, elbisesini almak iin gidip istedii zaman evvel nkr etse, aradan birka gn getikten sonra tekrar isteyince bu defa elbiseyi temizlenmi bir halde verse temizleme cretini istihkak var mdr? de. Eer: Evet vardr derse, olmad, de. ayet: Yoktur, derse yine olmadn, cevabn ver. Adam ald talimat zerine mra Eb Yusuf'a gider ve mes'eleyi sorar. mm
69[2]

bn-i Hacer Hesemi Hayratu'l Hisan, 22'nci Fas l.

Eb Yusuf : Evet creti ha ketmitir, der. Olmad, deyince biraz dnr ve bu defa da : Hayr, yoktur, cevab n verir. Yine: Olmad, deyince, zeki talebe bu sorunun nereden geldiinin farkna vard ve kalk p Eb Hanfe'nin dersine geldi. mm- A'zam, Eb Yusuf'u grnce : Seni buraya getiren temizleyici mes'elesi olsa gerek, dedi. Oda: Evet, cevabn verdi. Henz byle icre mes'elesine cevap veremiyen bir kimse Allah' n dninden bahisle ilm-i fkhdan ders vermee nasl cesaret eder? Bu mes'eleyi bana ret! Mes'eleyi ayrmak lzm. Eer inkr ve gasbettikten sonra temizlediyse cret istemee hakk yoktur. nk inkriyle icare akdi btl olduundan kendisi iin temizlemi olur. Eer inkrdan nce temizlediini isbat edebilirse o zaman cret istemee hakk vard r.70[3] Eb Hanfe'nin byle yapmas belki de ders halkasnda takip ettii usul icabdr. nk o talebelerini kendisiyle mbahase ve mzakere yapacak bir mertebeye ykseltir, bu yzden ilerinden bzlar na gurur gelebilir! Bu gururu sebebiyle kendisi ayn ders vermee kalkana ilminin henz noksan olduunu, daha olgunlamaa muhta bulunduunu, mstakil ders iin ilminin yeter dereceye ulaamadn hatrlatr, onu irad ederdi. 3- O, taleeblerine daima nashat ederdi. Bilhassa ayrl k rasnda onlara, bana bir hal gelenlere nashatta bulunurdu. Bu hususta Mekk ve bn-i Bezzaz menak blerinden nice ibretli ve gzel nasihatler naklolunmutur. Yusuf b. Hlid Simt'ye vasiyeti, Nh b. Eb Meryem el-Cami'ye vasiyeti, Eb Yusuf'a vasiyeti mehurdur. Hlsa, Eb Hanfe talebelerini kendisine emsal ve dost gibi tutard . Onlara btn ruhunu ve kalbini verirdi. Onlara yle derdi : Sizler benim kalbimin sevinci ve hznmn tesellsisiniz!

FASIL: 6 ........................................................................................................... 1 EB HANFE'NN YAADII DEVR......................................................... 1 67- Emev Devrini Grmesi, Abbslere Yetimesi .................................. 1 68- alar Arasndaki Mnasebet Ve Benzeyi....................................... 1 69- Her k Devrn Hususiyetleri .............................................................. 2 70- Syas Durum ....................................................................................... 2 71- Emevlerde Arapl k Temayl ........................................................... 3 72- Abbasilerden Grdkleri ................................................................... 4
70[3]

Mekk, Menk b- Eb Hanfe, c. II, s. 91.

73- et eit Frkalarn Ve Taifelerin Merkezi .................................... 5 74- Gayr Mslimlerin Ykc Fikrler Neirleri ..................................... 5 75- Fkr arpmalar Ve Tercme leri ............................................... 7 76- Bu Hercmerc lnde Eb Hanfe ...................................................... 8 77- Tedvinn Balamas Ve Dn lmler ................................................... 8 78- etl Mnazaralar ........................................................................... 9 79- Ysuf Semt'ye Verdii Cevaptan Alnanlar ................................... 11 80- tmal Ve Fikri Cereyanlar.............................................................. 12 FASIL: 6 EB HANFE'NN YAADII DEVR 67- Emev Devrini Grmesi, Abbslere Yetimesi Eb Hanfc Hazretleri, Emev halifelerinden Abdu'l-Melik b. Mervan zaman nda, 80. hicr senesinde dodu, 150 senesine kadar yaad. Abbasler devrine yetiti. Emevlerin en kuvvetli olduu alar, sonra da zay flay p ykldn grd. Abbas devletinin burulmasn, kuvvetlenip gelimesini mahede etti. Hayatnn ou, 52 senesi, Emevller zaman nda geti. Byyp yetimesi, ilminin en yksek noktasna kmas, fikri olgunlap kemle ermesi hep o devirdedir. mrnn 18 senesi Abbasler devrine raslar ki, bu ihtiyarl k a demektir. Bu yata insan, ahsiyetine yeni bir ey kat-raaz. nk o zamana kadar fikirleri mecrasn ve istikametim bulup yerlemi, ilm metodu kurulmutur. Artk fikir mahsullerini harice bol bol verir, kendisi az almaya balar, hi almaz diyemeyiz. nk insann akl aratrcdr, daima bilmedii eyleri bilmeye zenir, her an renmek ister. Bilhassa ihls sahibi ulem byledir. Onlar daima daha fazla eser verip tesir brak rlar. Buna gre Eb Hanfe'nin Emevler devrinde aldklar , Abbasilerden daha oktur diyebiliriz. Emevler devrinde ilim toplam, Abbasiler devrinde harcamtr. 68- alar Arasndaki Mnasebet Ve Benzeyi Eb Hanfe'nin yaad devri tekil eden: Emev devri ile Abbasler devrinin ba olan bu iki devir arasnda, ilim ruhu ve bilhassa dn ruh bakm ndan byk bir fark yoktur. Abbas devrinin balan, Emev devrinin sonunun devam demektir. nce ba-hyanlarn neticesinden, eskiden gelen yolun devam ndan ibarettir. Asrlar n ve devirlerin ilm ve itima ruh bak m ndan birbirine benzemesi, yekdierine karan nehirleri andrr. Coarak akan sulan, renk ve tat bakm ndan bir fark yapmaz. Ancak getikleri topraklardan aldklan eyle hafif bir fark olabilir, As rlar da byledir. Milletler akar gider. Devletin ttumu've siyas rengi hafif bir fark yapar. Esas kk yerinden kopmaz, o sabittir; mmetlerin ni-hu deimez. Devletin hzlandrlmasna veya ksmasna gre ya

ar veya sr'atle yrr. Er veya ge yine de gayeye ular. Emev devletinde hakim olan ilm ve itima ruh devletin deil, kitlenin eseri idi, onu topluluk yaratt. O ilmi, Sahbe'nin brakt ilim servetinden ilim alan mbarek cemaat meydana getirdi. O ilim onlarn elinde iek at , en olgun meyvelerini verdi. Dier taraftan, ekseri slmiyeti kabul eden fakat eski medeniyetlerine ve ilimlerine sahib olanlar bu ilimlerin bir k smiyle Arap-ay da besliyorlard . Ya fikirlerini beyan etmek veyahut Farsa-dan ve dier dillerden yaptklar tercmelerle yeni yeni ilimlere kap amlard. Baka dillerden Arapaya tercme ii Emev devrinde balad. Kelile ve Dimme'yi tercme eden Abdullah b. Mukaffa' daha ok Emev devrinde yaad. Din ilimleri Abbasler devrinde daha da geliti, tercme eserleri oald ve yayld. Bu, kemiyef bakmndan byledir, fakat keyfiyet bakmndan byle deildir. Tercme ii Emev devrinde balam, Abbasler devrinde genilemi ve ilerlemitir. 69- Her k Devrn Hususiyetleri Eb Hanfe her iki devirde yaadna gre, gerek Emf.v ve gerekse Abbasler devrindeki siyas hayattan k saca bahsetmemiz icabediyor. Ondan sonra da itima ve ilm hayata gz atarak Ab-bserin ilk devirlerinden nasl gelitiini belirteceiz. O devirde slm leminin fikrini megul eden mes'elelere temasla akide, siyaset, fkh ile olan mnasebetlerini aklacaz. 70- Syas Durum Evvel siyas hayata bakalm. Bilindii gibi Emev devleti, Hulefay Rid'n devrinden sonra kuruldu. slmda Halife sei-im eit eit olmutur. Sabk Halfenin namzet olarak gsterdii sekin ve mmtaz Mslmanlardan seilirdi. Hz. mer'in halife seilii byle oldu. Veya sabk Halfe namzet gstermeden seilirdi. Hz, Eb Bekir'in ve Hz. Ali'nin seilmesi byle yapld . Veya-r hut bunlarn ikisi aras bir usulde ra yoiyle intihab olunurdu. Hz. Osman'n seilmesi bir ra hey'eti tarafndan idi. Emev devleti kurulunca hilfet usul saltanat evrildi. Emevyye devletinin kurucusu olan Muviye'yi Mslmanlar n byk bir cemaat Halfe olarak seti ise de ondan sonra gelenlerin, bu makama onlan Mslman cemaatlerinin kendi hrriyet ve iradeleriyle setiklerini iddia etmeye haklar yoktur. Onlar o makama kendileri konmulardr. Zaten kargaalklar bu yzden kmtr. Bu kargaalklara Emev devrinde sk sk raslanr. Bunlar bastnlsa bile zahirde byledir. Kalbler kinle kaynamaktadr. Bu halifelerin ou, Mslmanlar arasnda byk mevki ve itibar sahibi olan zevata, eza ve cefadan bile ekinmezlerdi. Din duygulan bile onlarn bu gibi ileri yapmasna mni olamazd. Mesel Muviye'nin olu Yezid, kendisine kar gelen Medinelilere neler yapmad . Bunlar F.nsr' Kiram oullardr, demedi. Medne-i Mnevvere'yi ordusuna mubah kld. Dinin yasak ettii eyleri sanki hell imi gibi ilediler. Hz. Peygamber'in torunu Hz. Hseyin, islm'da messes

hkmet nizamna ve esaslarna uymad iin Yezid'i tanmyor ve ona kar. kyor. Yezid'in adamlar onu en feci ekilde ehit ediyorlar. Hz. Peygamber'e karabetine veya din hrmetine riayet edilmeyerek mbark kann dkyorlar! Kz kardeleri yni Hz. Peygamber'in kermesi Fatma anamzdan doma kzlar esir gibi tutuluyor ve esir muamelesi yap larak Ye2id'e gtrlyor. Eme-viyye devletinin sonralarna doru Hz. Ali ile Hz. Fatma'nn evltlarn n ve sllesinin hkmete kar ayaklanmalar birbirini takip ediyor. Onlara da kl at l yor, katil facias devam ediyor. Zeyd b. Ali ldrlyor. Olu Yahya ve Yahya'nn olu Abdullah ldrlyor. Ehl-i Beytin sevgililerine kar Emevlerin yaptklar yalnz bunlardan ibaret deildir. Minberler zerinde Hz. Ali'ye lanet okumak bir snnetmi gibi zarur bir emir hline gelmiti. .Bu bid'at Eb Sfyn'm olu Muviye ortaya karmtr. Msl-. manlar bunu fena grdler, hi beenmediler. Hatt Hz. Peygamber'in zevcelerinden mm'l-m'mnin Umm Seleme Muaviye'ye bir mektup gndererek Mslmanlarn hissiyat na tercman olmu ve yle demitir: Siz minberleriniz zerinde Allah ve Resulne lanet okuyorsunuz demektir. nk Hz. Ali'ye ve onu sevenlere lanet okuyorsunuz. Ben ahitlik ederim ki, muhakkak Allah da, Resul de onu sevdiler. Bu minberlerde lanet okuma bid'at srp gitti, nihayet Emevlerin dil halifesi mer b. Abdlaziz onu yasak etti. 71- Emevlerde Arapl k Temayl Emevlerde kuvvetli bir Araplk temayl vard . Bunun tesiriyle slm ncesi Arap medeniyet ve hayatna ait ok eyleri dirilttiler. Bu medeniyet miras iinde hoa gidip lecek bz ci-hitler yok deildi. Fakat Emevler bu milliyetilikte ok ar gittiler, Arap obniyan unsurlara kar milliyetilik iini taassup derecesine vardrdlar. Onlarn haklarn inediler. Halbuki onlar a eriat nazarnda dier Mslman kardeleriyle msavi idiler. Zira slrnda btn insanlar msavidir. Arabn Arap olmayna bir stnl yoktun stnlk takva iledir. Fakat Emev'ler mevli olanlara ok zulm yapt lar. Htt orduyla gazaya gittiklerinde ganimetten hisse almak hakkndan onlar mahrum b rakt lar. Bylelikle Allah'n ganimet hususundaki hkmne kar geldiler. Bunun iin mevl, Emevere kar ayaklananlarn safnda yer a-d lar, Emevlerin idarelerini tanmad lar. slm lkeleri, bu gibi sebepler yznden fitneler iinde alkalan yor, fesat iinde yzyordu. Ara sra sknet bulsa da bu zahir idi, kln altnda ate snmyordu. Zaman oluyordu, ayaklanmalar yatyordu, fakat fitne gizli gizli devam ediyordu. Erae-v devletini bir daha belini dorultamayacak ekilde ykmak iin gjzli almalar hi durmuyordu. Hilfetin Abbslere gemesi iin daima propaganda yaplyordu. Sessizce yaplan bu almalar nihayet muvaffak oldu: Emev devletini temelinden uurdu yerine Abbas devleti kuruldu. 72- Abbasilerden Grdkleri

te Emevilerin hkm srdkleri mddete yaptklarnn ksaca bir levhas . Bunlar aras nda halk kitlelerini galeyana getirecek yerler yok deil. Seyyiat ve hasentiyle o levha meydanda, herkesin gznn nnde. Eb Hanfe bu dnyaya gzlerini a zaman Emev hkmetinin en iddetli ve en zalim idaresini grd. Emev hkmetinin en iddetli ve en zalim idaresini grd. Emev zorbalarndan Haccc b. Ysuf Sekaf idaresinde yaad, Haccc ld zaman Eb Hanfe onbe yanda idi. Bu yataki gen, ok eyleri anlar. Haccc'm sert ve iddetli idaresini grd. Bunlar, Arap soyundan olmyan bu gen zerinde derin tesirler rakt. Emev devleti hakk nda hkmn vermesinde bunlarn tesiri oldu. Ya ilerledike bu hkm de kuvvetlendi, nk Emevlerin Ehl-i Beyte kar yaptklar cinayetleri gzyle grd. Htt Emevlerin zulmne kendisi de urad. Onu tazyik ettiler, hapse attlar onlarn elinden Mekke'ye kaarak Beytullah'a snmak suetiyle kurtulabildi. Abbas devleti ite byle korkun bir devirden sonra emniyet ve hrriyet getirmek va'diyle iktidara gelmiti. Eb Hanfe'nin mdi bykt. Onlarn efkatli ve merhametli bir idare kuracaklarn umuyordu. Onlar birok felketlere uradktan sonra bu mevkie gelmiler, zulmn acsn tatmlard. Halka merhamet elini uzatmalar beklenirdi. Onun iin Eb Hanfe, bu mitle Ebu'l-Ab-bas Seffh'a seve seve elini uzatarak gnl rizasiyle ona bat etmiti. Hayatn anlatrken kaydettiimiz gibi fukahnn arzularna tercman oimu, arkadalar adna tatl ve gzel konumutu. Fakat Eb Cafer Mansur'un devri gelince i deiti. Devlet nfuzunu takviye iin rfk ve mlyimet tan mayan bir iddet ve sertlik gstermeye balad. Eh-i Beyte eza ve cefa yapt. Onlar n ileri gelenlerini zindanlara tk. Hz. Ali taraftarlar n n kanlar hesaps ak t l r c)du. z Eb Hanfe bakt ki, Mansur'un idaresi, Emevierin idaresinin devamndan baka bir ey deil, deien ey yalnz kuru bir isimdir. D deimi, i ayndr. Yukar da uzun boylu anlatt zere devletle aras bu yzden ald, Eb Hanfe'ye eza ve cef yap lmaa baland ve lm de bu yzden odu. Eb Hanfe Irak'da yaad. Doup yetimesi orada oldu. Ders halkasn orada kurdu. Emevler devrinin sonunda ve Abbasiler devimin banda Irak ehirleri halk eitli unsurlardan mreek-kidi. Araplarla beraber ranl, Rum, Hindli ve saire gibi muhfei& milletlerle dolu idi. Bu ekilde topluluklarda itima hadiselerin de ok kark olaca phesizdir. nk muhtelif unsurlarn muhtelif tezahrleri vardr. Hdiseler hkm ister. slm eriatna gre bir hdise ya mubahtr ona cevaz verilir veyahut da haramd r, men-olunur. Bu gibi eitli hdiseleri inelemeck fakhin fikir ufkunu geniletir. Onun zihnini aarak mes'ejeler hakk nda hkm verr.ee hazrlar. Faraziyeler yrtmee altrr. Ayr ayr mes'eleleri umum bir kaide altnda toplayacak kyaslar bulmaa sevkeder. 73- et eit Frkalarn Ve Taifelerin Merkezi Irak muhiti saydmz bu itima belirtilerden baka bir hususiyeti daha hizdir

ki o da -muhtelif dn frkalarn yata olmasd r. Gult- a ve mu'tedilleri oradadr. Mu'teziler oradad r. Ceh-niiyye, Kaderiyye, Mrcie ve saire hep oradan kmtr. Bu itibarla oras canl bir fikir hareketi kayna halinde idi. Zaten Irak'n eski zamandan beri trl fikir cereyanlarnn arpt bir yer olduu anlalyor. Onun iin tbn-i Eb'l-Hadd, Nehc'l-Belga ehrinde eitli a- frkalarn Irak'da treme sebeplerini aratrrken yle diyor:. Rf zlerle Hz. Peygamber'in devrinde yaayanlar arasndaki frkalardan biri de udur: Rfizler hep Irak'da, Kfe sakinlerinden kyor. Irak topra her zaman hev ve hevesine uyan acaib inan sahipleri, trl mezheb erbab yetitirir. Bu iklimin insanlar her eyi incelemek isteyen gr sahibi olurlar. nanlarn ve dncelerin asln aratrrlar. Mezheplere kar gelirler. Ksralar zama-mnda Mani, Disan, Mazdek vesaire hep burada kt . Halbuki Hicaz'n topra byle bir toprak deildir. Hicaz halknn zihinleri de onlar n zihnine benzemez. Bundan da anlalyor ki, Irak hem eskiden ve hem de slmiyet devrinde akideler ve inanlar hakk nda muhtelif re'ylerin ve grlerin kaynat bir yer olmutur. Bu da undan ileri gelmektedir: Orada gayet eski zamanlardan beri trl din salikleri, eitli cemaatler yaamaktadr. Eskiden orada treyen mezhebler birbirine karan eitli akdlerin ve halitas gibidir. Dsaniye ve Manilik, Putperestlik ve Senevliin Hristiyanlk prensipleriyle karmasndan ibarettir. Orada kan dn frkalarn ounda bu hal grlr, ki akidenin mezcinden baka bir akide meydana karmak kolayd r. 74- Gayr Mslimlerin Ykc Fikrler Neirleri Eb Hanfe'nin yaad Irak ite byledir. Emevler devrinde ve Abbslerin ilk alarnda buras eitli fikir ve mezheplerin kaynat yerdi. Bunlar Mslmanlarn akidelerini bozmak, din ilerinde onlar artmak iin gizlice aralarna sokulurlard . Mslmanln kolay ve ak cihetlerini bile akl nnde gletirmek veya kurcalamak isterlerdi. Kaza ve kader bahisleri, irade mes'elesi gibi ince mes'eleleri ortaya kard lar, insan, iradesinde acaba hr mdr ki, kendisine teklif ve emirler vermek ma'kul olsun ve yaptklar na bir ceza terettp etsin. Yok, insan iradesinde hr de-ilde o zaman teklifin hikmeti nedir?71[1]
71[1]

Kaza ve kaderden, insan iradesinin hr olup olmadndan bahis gayet eskidir. slmiyetin ilk alarnda da bu mes'ele ortaya tfc-mtir. Fakat Hulef-y Raidn devrinde o kadar kuvvetle bahis mevzuu olmad; iddetli mnakaalar mucib deildi. Rivayet olunduuna gre bir hrsz yakalay p Hz. mer'e getirdiler. Ona: Niin ald n? diye sordu. aldmsa Allah'n takdiriyle aldm, Allah byle takdir etmi dedi. Hz. mer hibir ey demedi, yalnz emir vererek hrs z n elini kestirdi ve dayak attrd. Kendisine neden byle ki ceza verdii soruldu. El kesmek hrs zl ktan, dayak da AHh'a yalan, ve iftiras ndan dolay cevab n verdi. , Kader mes'elesini bzlar ok ktye kullanmlardr. Hz. Osman'n katline itirak: edenlerin bzlar Osman' kendileri ldrmediini, onu ldren Allah olduunu bile ileri srmlerdir. Evini muhasara ettikleri zaman ok atarken Osman'a: Bu oklar sana atan Allah'tr, diyorlard, Hz. Osman onlara u gzel cevab verdi: Yalan sylyorsunuz yalanclar! Eer oku atan Allah olsayd hedefe isabet etmez miydi? Hz. Ali devri gelince Hilfet mes'elesi etrafnda mnakaalar oald. Sonra mrtekib-i kebire yni byk gnah ileyenler m'min mi, kfir mi mes'elesi ortaya kt. Kaza ve kader mes'elesi de byle bn-i Ebi Ha-did Nehc'l-Belga erhinde naklediyor. Bir ihtiyar Hz. Ali'ye unu sordu: Bizim am'a (Sffin Harbine) yrmemiz Allah'n kaza ve kaderiyle miydi? Bunu bize sylemelisin. Hz. Ali u cevab verdi: Nebatlar, imenleri bitiren, mahlkata can veren Allah akma derim ki, hangi yere ayak bassak ve hangi yere konsak bu ancak Allah' n kaza ve kaderiyle deil de nedir?

Bu mcadeleler, Mslmanlar aras nda gizli bir tertip ile kur-calamrd . Maksat Mslmanlarn dni sarslsn, islm dmanlar dne hcum edecek gedik bulabilsin. Ayn zamanda baka dinlerde olanlar slmiyete meyil ederek Mslman olmasnlar diye araya bir set ekmek istiyorlard . Bu gizli gizli sokulan tertipler Mslmanlar pheye drmek, onlar n grlerini paralamak, aralarnda fikir ayrlklar uyandrmak iin yaplyordu. Bu garip fikirlerin Mslmanlar arasnda niza ve atmalar uyandrmak iin ortaya atldnda hi phe yoktur. Abbas devri muharrirleri aras nda bu gizli ellere iaret edenler olduunu gryoruz. Chz baz risalelerinde, Hristiyanl korumak iin Mslmanlar arasnda ne gibi fikirler uyand rmak lzm geldii hususunda Hristiyanlar n kendi aralar nda, kararlatrdklar eyleri bize sayp dkmektedir. Bz Hristiyan tarihlerinde de byle eyler gryoruz. Mesel Hiam b. Abdlmelik zaman na kadar Emevlerde devlet hizmetinde bulunmu olan aml Yuhanna din hususunda Mslmanlarla nas l mcadele yapacaklar n Hiristiyanlara retmi. Trs- slm eserinin kaydettiine gre, o yle diyormu: Eer Mslman sana: Mesih hakknda ne dersin? diye sorarsa : O, Kelimet'ullaht r, de. Sonra Mslmana: Kur'n'da Mesih nasl zikrolunmutur? diye sor. Ve Mslman ona cevap verinceye kadar hibir ey syleme. nk Mslman ister istemez u cevab verecektir: sa b. Meryem Allah' n Resuldr, Meryem'e ilkaettii kelimesidir. Ondan bir ruhtur. Bu cevab aldktan sonra ona unu sor: Kelimetu'llah ve ruh mahlk mudur, yoksa gayri'mahlk mudur? Eer mahlktur, derse ona de ki: Ezelden Allah vard fakat ne kelimesi ve ne ruh vard . Bunu sylersen Mslman-., susup kalacakt r. nk bu ka-naatta olan kimse Mslmanlarn nazar nda z nd r. kt Aka grlyor ki, Yuhanna kendilerine delil olacak eyleri hazrlyor, Mslmanlar nasl izlam edeceini aratryor, sonra kendi dvasn mdafaa iin Allah Kelmnn kadim olduu mes'e-lesini bu ie kartryor. Halbuki bu
yle ise bizim yorulmamz bouna, bizim iin mkfata, ecir, ve sevaba hak kazanmak yok gibi. Ey ihtiyar, siz giderken Allah size gidiiniz in byk ecir verdi. Dnte de dnnz iin ecir verdi. nk siz bunlar yaparken zorla, yaptrm, buna mecbur edilmi deildiniz. Bunlar arzunuzla yaptnz, . Bizi kaza ve kader sevketmedi mi? Yazk! Sen, kaza sana yapt, kader sana sarlp takld sanyorsun. Eer i yle olsayd, sevap ve kab btl olurAu. Vaad ve vaide, emir ve nehye lzum kalmazd. Gnah ileyene Allah kab etmez, iyilik sahibini de renmezdi. yilik yapan glmee, ktlk yapandan daha mstahak saylmazd, Eu gibi sama szler putlara tapanlarn, eytann ordularnn, yalanc ahitlerin, doru grmeyen krlerin szleridir. Onlar bu mmetin Kaderiyesi ve Mecsileridirler. Allhu Tel kullar na muhayyer brakmak suretiyle emretti. Sak nd rmak iin de nehyetti. Kolay olan eyleri teklif etti Zorlayarak isyana boynundan ekerek itaata mecbur etmedi. nsanlara peygamberleri bou bouna gndermedi. Gkleri, yerleri ve bunlar oras nda olan eyleri bo yere yaratmad. Byle eyler kfirlerin zanlandr. Yuh] olsun kfirlere, onlara cehennem var. Bunun zerine yine sorduiar: yleyse bizi sevkeden kaza ve kader nedir? O, Allah'n emri ve hkmdr, dedi ve arkasndan u yet-i kermeyi okudu. Rabbin ancak O'na tapmanz emir buyurdu. htiyar sevinerek kalkt ve: Sen o ztsn ki, itaati sayesinde k yamet gn Allah' n r zas umu lur. Dnimizin anlyamadmz yerini bize aka izah ettin. Allah sana bunun en gzel ecrini versin.

mes'elenin bu dvada hi yeri yoktur ve ona asla faydas olamaz. nk kelime'nin Allah'a izafet ve nisbeti, ruhun Allah'tan olmas bu ikisinin kadm olduuna dellet etmez. Zira Cenb- Hakk'n yaratm olduu kelime, kadm deildir. Onun yaratt ruh da byledir. Hz. s'ya Kelimetu'lah denildi. nk o Allah' n mcerred Ol! demesiyle oluverdi. Araya baba vastas girmeksizin bir Ol kelimesiyle oldu. Onun iin Kelimetu'lah denildi. Ona ruh denilmesine, gelince, onun olmas, umum tabiat kanunlar na gre canl lar iin ilk madde olan meniden deildi. ahslar en bariz haliyle vasflanrlar. Bundan sonra Yuhanna slm prensiplerini tenkd edici fikirleri onlara yle alyor: Taahhd zevcttan, talktan, hlleden bahsediyor. Sonra Peygamberimiz hakknda yalan ve iftiralar balayarak pheler uvandrmniia gayret ediyor; Hz. Peygamber'in Zeyneb binti ah ile ak hikyesini uyduruyor. Sonra Hacer-i Esver'i takdis etmek Ha takds etmek gibidir, diyor. O yalnz bu kadarla da iktifa etmiyor. Belki de mnakaacla-nna Mslmanlar kader, insan iradesi,72[2] iradenin hrriyeti mes'elelerine dalmaa srklemelerini retiyor. Bylece Msl-mann zihnini kartryor, onun aklm bir sr tartma ve mnakaa llerine atyor. Onlarn1 arasnda bir sr kark fikirler uyandryor. Maksat Mslmanlar artmak, aralarna tefrika sokmak, sapk dnceler ve kanaatler ileri srerek onlar ayr ayn frkalara blmek; fikir ayrl klar yaratmaktr. Ne yaz k ki, bunlar yapan da Emev hkmdarlar n n kendisine kucak at, hem kendisini ve hem de babasn saraylarnda besleyip yetitirdikleri bir adamd r! 75- Fkr arpmalar Ve Tercme leri Bu fikir arpmalar yansra dier bir fikir hareketi daha vard r ki, o da Emevlerin zamannda balam, Abbasler devrinde meyvesini vermitir. Bu da Yunan devrinde balad. bn-i Hallikn diyor ki: Hlid b. Yezd b. Muviye Kurey iinde eitli ilimleri en iyi bilen idi. Onun kimya-tib hakk nda szleri vardr. Bunlar iyi bildiini gsterir risaleleri vardr. Bu ilimleri Meryns Rumi naramdaki bir keiten rendi. Onun bu konuda risalesi mevcuttur. Birisi mezkr Merynsle aralar nda cereyan edenleri, ondan rendii ve gsterdii rumuzlar ihtiva eder. Abbasler devrinde tercme hareketlerinin canlanmasiyle baka milletlerin fikir ve felsefesiyle'yaRTndan temas imkn geniledi. Bylelikle Yunan, Iran ve Hind tefekkr ve grleri Mslmanlar tarafndan bilinmi ve slm dncesi zerinde bunlarn tesiri olmutur. Bu tesir eitli ynlerden olmutur ve bu, felsefeyle megul olann aklnn ve dninin kuvvet derecesine gre deiir. Akl doru, man sdk olan kimse, karsna kan felsefe dncelerine akl kuvveti ve man ihlsiyle hkim olur, onlar n tesiri alt nda kalmaz. Onlar hazmeder kr krne onlara uymaz, onlar kendine uydurmak fikrini, idrakini geniletir, akln parlat r. Akl hafif olanlar ise o fikirleri kald rmaz,
72[2]

Bunlar, Trs- slm kitabndan ve Eb. Lovis eyho'nun Mah-ttt- Arabiyye eserinden al nmad r.

onlarn karsnda ezilir, eski ile yeni arasnda arr kalr. Fikir anarisi iinde bocalar durur. Kararszl ktan bir trl kurtulamaz. Onun iin bak yoruz ki, bzs air, bazs muharrir, bazs ilim adam olmak zere bir tak m kimseler o nevi fikirlerle kar karya gelince onara dayanamamlar, onlar hazmedememiler, dimalar bu yabanc fikirlerin istilsna uram arp kalmlar! Bu saydklarmzn yan sra dier bir zmre daha vard r ki, onlar da zndklardr. Bunlar slm cemaatn fesada uratacak dnceleri iln edip yayarlar, slrm ykacak eyleri ortaya srmekten ekinmezlerdi. slm sarsmak, Mslmanlar kltmek iin her hiyleye bavururlard. Bunlarn iinde bazlar sm hakimiyetini kald rarak, yerine eski Iran hkimiyetini diriltmek isterlerdi. Nasl ki Mehdi devrinde Abbas devletine kar ayaklanan Mukanna Horasan bunu yapmak istemiti. 76- Bu Hercmerc lnde Eb Hanfe ite bu saydmz eylerin cmlesi, Irak'da fikir mnazaralar kmas na, birbirine zd ve aykr grler ve kanaatler arasnda boumalara sebep olmutur. mm- A'zam Eb Hanfe ite byle bir asrda yaamtr. Bu fikir boumalarnn asl merkezi Irak't. Hi phesiz ki, mm- A'zam bunlara karacak, bu bahislere o da dalacakt. Fakat o bunlara, dnini tamamiyle anlayan, man kuvvetli bir Mslman sfatiyle dald. Sapk frkalara, eitli mezheplere kar vukufla ve erefle slm mdafaa etti. Trl dn frkalarla mcadelede onun salam bir gr, erefli bir mevkii haiz olduu phesizdir. Ondan bu hususta naklolu-nanlar onun akdeye dair grlerini tekil eder. 77- Tedvinn Balamas Ve Dn lmler te o devirdeki felsefe ve fikir temaylleri ve bunlarn o byk fakh Eb Hanfe zerindeki tesirleri byledir. imdi de bu asrdan, biraz da din ilimleri bakm ndan bahsedelim :Sadr- slmda ilim ifah idi, yni bakalarndan dinlemek suretiyle alnrd. Fakat sonralar ilim sahas genileyip baz kimseler muhtelif ilimleri renmeye balaynca, Emev devrinin sonlar nda ulem ilmi tedvin etmee yni yaz ile tesbit etmee balad lar. Dn ilimler ve UlmArabiyye birbirinden ayrld . Her iklimde, kendilerini o ilme veren ihtisas sahipleri yetimee balad . Her ilmin esasn ve kaidelerini tesbit edenler kt . Emev devri sonlarnda fukaha, f k h ilmini, muhaddisler Hads ilmni tedvine baladlar. Hicaz fukahas : Abdulah b. mer'in ie'nin, bn-i Abbas' n fetvlariyle onlardan sonra gelen Medine'deki kibr-i Tabinin fetvalarn topluyorlard. .Onlar inceliyorlar,, onlardan hkm kar yorlard Irak fukahas . ise Abdullah b. Mcsud'un fetvlariyle Hz, Ali'nin hkm ve fetvalarn , Kad Surayh ve dier Kfe kadlarnn verdikleri mahkeme kararlarn topluyorlar, onlardan hkm kar yorlar ,yeni hkm verme yollar n buluyorlard . Abbasler devri gelince Hadsler de fkh bablan zere tertiplenerek tedvin ii

gayet geniledi. yalnz bu saydklarmza mnhasr deildi. i fukahs da kendi re'y ve grlerini toplayp tedvin ediyorlard . Milano'da baz slm eserleri bulundu. 122 hicr ylnda ehid edilen imm Zeyd b. Ali'ye mensup fkha dair yazma bir eser bunlar aras ndad r. Elde mevcut ve matbu olan Kitab-ul Mecm'la bu imma nis-bet olunmaktad r. Bu nisbet sahih olsun olmas n, muhakkak olan bir cihet varsa o da mm- A'zam Eb Hanfe zamannda ia'nn Zeydiye konulan maruf ve belli grleri ve re'yleri vard. Eb Hanfe bunlardan haberdard. Tercme- hlinden biliyoruz ki, onun Zeyd b. Ali ile daima mnasebeti vard . Cafer Sd k'la, Mu-hemmed Bkr'la ilm mnasebet balar mevcuttu. O, mmiyye-nin oniki imm ve smiliyye imamlarn n f kh biliyordu. n 78- etl Mnazaralar O asr, mnazaralar, mbahaseer asr idi. Muhtelif dn f rkalar arasnda, a ve Ehl-i Snnet arasnda. Hariclerle bakalar orasnda bu grltl mnazaralar durmadan devam ediyordu. Sapk frkalar dierleriyle bouuyor Mu'tezile Ehl-i Snnete a yor, Ehl-i Snnet ulems doru ve salam slm akidelerini mdafaaya alyorlard. Ulem bu mnazaralar iin bir yerden baka yere giderlerdi. Yukarda getii zere birok sapk frkalarla mcadele yapmak iin Eb Hanfe Basra'ya 22 defa gitmitir. Baz Basra ulems da mnazaralar yapmak iin Kfe'ye gelirlerdi. Hac mevsimi, ulem bir araya toplannca f k h mnazaras mevsimi halini al . rd Bakars n Eb Hanfe Evz ile mnazara yapyor, mm Mik'e mbahase ve mzakerelerde bulunuyor. Fukahrn mbahase ve mnakaalar, sapk frkalarla yap lan mnazaralardan ok daha hayrl ve yararl oluyordu. ,. Bu mnazara ve mnakaalara bazan memleket taraftarl, hemehrilik,gayret ve taassubu da kart olurdu. Basra ve Kfe ulemas iki cepheye blnmt. Birbiriyle mnakaa yaparlard. Herkes memleket gayreti gderdi. Kendi memleketi kazanrsa p-nr, yenilirse yerinirdi. Hatt bu halin bazan sekin, ve halis ulem arasna bile sokulduu olurdu. Bu kabilden bir olay nakledelim : Yusuf b. Hlid es-Semt'nin73[3] Eb Hanfe ile ilk defa grmesine dair olan o hdiseyi bn-i Bezzaz Menk b' ndan dinleyelim : Hill b. Yahya er-Re'y diyor ki: Yusuf b. Hlid es-Semt anlatrken dinledim; yle dedi: Ben Osman elBett'nin dersine devam ederdim. OA Hasan Mutezil ve bn-i rn mezhebine kayard. Onlarn mezheplerini rendim. Bu hususta mnazaralarda bulundum. Kfe ulemsn da grp onlarn mezheplerini de renmek istediimden Kfe'ye gitmek zere kendisinden msaade istedim. Ve Kfe'ye gittim. Bana Sleyman A'me'i tavsiye ettiler. nk .Hadsde en k demli lim o idi. Hadsde soracak baz mes'elelerim vard. Onlar muhaddislere sormutum. Fakat hi birisi bilememiti. A'me'in halkasna oturdum. Ve bunlar ona atm: Getir greyim, dedi. Yanna vard m. Bana:
73[3]

Abd'1-Hayy Leknev Pevid-i Behiyyi'de bu kelimeyi Simt olarak harekeler.

 htimal ki sen de Basrahlar, Kfelilerden daha bilgili dersin. Hayr, hay r, Kfe'nin sahibi akna bu byle deildir. Basra ancak hikayeci, veya rya tabircii veya alayan yac karr. Val-Iah u Kfe'de, Arablarmdan deil, Mevlsinden olan o tek adam yok-mu, ite o hepsine yeter, yle mes'eeler bilir ki, onlar ne Hasan, ne bn-i rn, ne Katde, ne Osman el-Bett bilir, ne de bakalar . A'me konuurken yle kzmt ki, assiyle bana vuracak diye korktum. Sonra yammdakilerdcn birine dedi ki: Bunu Nu'mn' n (Eb Hanfe'nin) meclisine gtr, vallah onun en kk talebesini grse, maher halknn hepsine cevap yetitirmee kadir olduunu anlar. ime yle bir korku girdi ki, derecesini Allah bilir. Adam kalkt. Ben de arkas ndan yrdm. Mescidden kt ktan sonra: Nu'mn, Ben Haram mahallesinde bulunur. Orada sor, c bu mes'eeleri en iyi bilendir. Benim iim var oraya kadar gidemi yeceim, sen yr dedi. Ben de sora sora aramaa baladm. En sonunda Ben Ha ram mahallesine geldim. kindi vakti olmutu. Baktm teden bi: adam geliyor, gzel yzl, temiz elbiseli. Arkasndan da O'na ben zer bir olan var. Yaklanca selm verdi. Sonra minareye kt Gze! br ezan okudu. Anlad m ki, Nu'mn bu zat olacak. Minare den inince iki rek'at namaz kld. Namaz kl Hasan ve bn-i S r'nin namazlarna ok benziyordu. Etraf nda talebeleri topland; ne geti. Onlara namaz kld rd , t Basrahlann namaz gib Namaz tamam olup selm verince pk arkasn mihraba dayad , yi zn cemaata dnd. Onlar sel mlad . Sonra yanmdakilerde her birine hal-hatr sordu. S ra bana gelince: Sen yabancs n galiba, Basrah m s n? dedi. Evet, dedim. smin nedir? diye sordu. Ben de ismimi, nesebimi syledim. Sonra knyemi sord Knyemi syleyince: Osman el-Betti'nin dersine devam edenlerden misin? dec Evet, dedim. Eer o bana yetiseydi, kavillerinin oundan vaz geeri Sonra bana: Soracan mes'eleeri sor bakalm, dedi. Arkadalard: nce sen bala. nk sen garbsin. Senin gibi fk h merakllar n hak- takaddm vard r. Yeni gelen yabanc, dehet verir; her ( lenin de bir haceti vardr. O gn mes'eleeri ben sordum, o cevap verdi. A'me'le aram dak geeni de ona anlattm. Allah selmet versin ona, memleke nin ismini bakasiyle ykseltmek istiyor... Hasan- Basri ve lbn-i rn, bu iki faziletli zat, A'me'in dediklerini doru karr ekilde birbirlerine atp tuttuklar olur* Ibn4 Srin, Hasan- Basr'ye tariz yapar: Sultandan atiye ve ihs kabul ediyor, muhal eyleri rivayet eyliyor, arzusuna gre syly Tsadere kail, sanki yerin sahibi o, i onun elindeymi gibi

konuuyor. bn-i rn syledii iin bir gn Hlid el-Hazz, meclisini bile terketti... Hasan da tbn-i rn'e ta'riz yapard: Bir tulum suyla abdest alr, sabahleyin ise tulum suyla ouna ouna ykanr. Kendine azap veriyor. Peygamberin snnetinin hilafn yap yor, rya tabir ediyor sanki Ykub Aleyhi's -Selm n linden. B rak onu sen lzm olan ren. Milletler sizden nce birlememiler ve birlee-mezlcr. Allah'u Tel buyurur ki: htilf zere devam ediyorlar, ancak Rabb'nn acdklar mstesnadr. Onlar bunun iin yaratt. Eer byle olmasayd , takdirt cereyan etmezdi. Tabiater trl trldr. Herkes kendi yolunca iliyor. Kimin daha doru yolda olduunu Rabbmiz en iyi bilendir, dedi ve sonra skt etti. Ysuf b. Hlid es-Semt diyor ki: Sonra ona : - htilf mevzuu olan u kader mes'elesi hakknda ne dersin? diye sordum. Eb Hanfe u cevab verdi: Bilindii gibi Basrahlar Kfeliler kader mes'elesinde ihtilfa dtler. Bu mes'ee gayet mkil bir itir. Bu, insanlarn halline takat getiremiyecekleri bir meseledir ki, anahtar kaybolmutur. Eer anahtar bulunursa iinde ne olduu bilinir. Bunu ancak Allah tarafndan gelen haberci aar, Allah indinde ola o haber verir. Fakat bu devir geti. Bizim dediimiz iki kavli arasnda orta bir kavildir. Ne cebriyecilik, ne de bsbtn tefviz. Allah'u Tel kullar na takat getirmiyecekleri eyi teklif etmez. Onlardan yapamyacaklar m istemez. lemedikleri bir eyden dolay onlara kab etmez. Bilmedikleri eyler hakknda mnakaaya dalmalarna rzas yoktur. inde bulunduumuz ahvali Allah en iyi bilendir. Doru ve sevap olan, O'nun nezdindedir. Biz itihad ederek doruyu aratryoruz. Her metehid isabet eder. Allah bilmiyecekleri bir ey hususunda itihad yapmalar m asla emretmez. Allah her niyaz edenin veiisidir. Herkes O'nun rzasn arar. Allah bizi ve sizi sevdii ve raz olduu eye muvaffak buyursun.74[4] 79- Ysuf Semt'ye Verdii Cevaptan Alnanlar Ysuf b. Hlid Semt'nin Eb Hanfe ile ilk grmesine dair szler ite byledir. Bunlar herkesin kendi memleketinde nas l taraftarlk yaptn gsterir. Basrahlar kendi ulemsn ve onlarn bilgilerini yorlar, Kfeliler kendi, ilim adamlar m gklere karyorlar. Bu hdise bize Hicaz ulems ile Irak ulems arasndaki cidalin sebeplerini biraz a klamaktad r. Hicaz ve Irak' n iki cepheye ayrlmas yalnz gr ve usul farkndan ileri geliyor deildi. Buna muht ve memleket tarafgirlii de karyordu. Bu bize ayn zamanda ulem arasndaki ihtilflar da gstermektedir. Aralarnda arasira sert tenkidler oluyormu demek. Tabinden olan Hasan ile bn-i rn her ikisi de deerli din limlerinden olduklar halde, usl ayrl yznden birbirlerini tenkid ediyorlar! Ulem arasnda bz mes'elelerde iddetli ihtilflar olduunu gryoruz.
74[4]

bn-i Bezzz, Menak b- mam- A'zam. c. I, s. 85 ve devam .

Muhaliflerini dille yaralayanlar var. Eb Hanfe, as nn ruhunu ite byle gayet iyi biliyor, ulemy ve onlar n ruhunu anl yor. Kendisi fikir istikllini muhafaza ediyor. Akln hakem yapyor, o hadiselerin iine nfuz eden bir aratrc sfatiyle her eye vk f bir mtefekkirdir. Akl onu artp bo meydanlarda djU^tmuaz. Akln gc yetmiyecek bir eye zorlamaz. nsan fikrinin fcavramyaca eylere zihnini yormaz. O, kader mes'elesiin" anahtar kaybolmu bir mes'ele addediyor, ne doru! 80- tmal Ve Fikri Cereyanlar te Eb Hanfe zamanndaki fikr ve tima ynelimlerin ana hatlar bunlardr. Biz burada bu kadarla iktifa ediyoruz. Onun ahs tefekkrt na taallk edenleri yeri gelince c-v a bahis konusu yapacaz. Bunlarn bir kn itikad ve kelmaaK mezhebine, bir ksm da fkh itihadlarn taallk eder... Bu ihtilafl mes'elelerin bay nda re'y ve Hads meselesi gelir ki, o as rdaki fukah arasnda en hararetli mnakaa mevzuu olmutur. Dier bir ihtilf mevzuu ise Sahabenin ve Tabin fetvalar mes 'e leidir. Bunlardan sonra dn frkal rdan siyas cereyanlardan da bahsedeceiz. nk Eb Hanle bunlarla mbahaselerde bulunmutu, bu hususta da gr sahibi bi zat r.

www.islamvetasavvuf.org
Kaynak: Ebu Hanife Muhammed Ebu Zehra