TC YILDIZ TEKNK NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS KTSAT ANA BLM DALI KTSAT YKSEK LSANS PROGRAMI YKSEK

LSANS TEZ

KARL POLANYI VE JOSEPH A. SCHUMPETERDE KAPTALST SSTEM VE SRDRLEMEZL

AYDIN KABAK 04710021 TEZ DANIMANI PROF. DR. TURAN YAY

STANBUL 2007

Z KARL POLANYI VE JOSEPH A. SCHUMPETERDE KAPTALST SSTEM VE SRDRLEMEZL Aydn KABAK Temmuz, 2007

ktisadi bir sistem olarak kapitalizmin, gnmzde neredeyse tm dnya geneline egemen olduunu grmekteyiz. Ortaya kard eitli aksaklklara karn, kapitalist sistem tartlmaz ve vazgeilmez bir sistem olarak sunulmaktadr. Bu tarz bir deerlendirmede, pek tabii, 1980'den sonra yaanan dnmlerin ve neo-liberal iktisat politikalarnn etkileri yadsnamaz. Bu almada, kapitalizmin geleceine ilikin eletirel bir perspektif sunan, iki byk sosyal bilimcinin, Karl Polanyi ve Joseph A. Schumpeterin, Byk Dnm ve Kapitalizm, Sosyalizm ve Demokrasi adl kitaplarn temel referans alarak, kapitalist sistemin srdrlemezliine ilikin dnceleri karlkl olarak incelenecektir. Bu balamda ncelikle, Polanyi ve Schumpeterin grlerini genel olarak ele alarak, kapitalist sistemi srdrlemezlie gtren nedenler zerinde durduktan sonra bu iki sosyal bilimcinin dncelerinin gnmzde neden hala tartldklar ortaya koyulmaya allacaktr. Sonu olarak alma, her ne kadar Polanyi ve Schumpeterin kapitalist sistemde ngrdkleri dnmler gnmzde tam olarak gereklememi olsa da; yaanan yeni gelimelerle beraber, kapitalist sistemin neden olduu baz problemleri sorunsallatrrken, kapitalist sistemin yeniden dnlmesi ve sorgulanmasnda, iktisat bata olmak zere dier sosyal bilimlerin, Polanyi ve Schumpeterin grlerinden yararlanmas gerektiini savunmaktadr. Anahtar Kelimeler: Srdrelemezlik. Karl Polanyi, Joseph A. Schumpeter, Kapitalizm,

iii

ABSTRACT CAPITALIST SYSTEM AND ITS UNSUSTAINABILITY: KARL POLANYI AND JOSEPH A. SCHUMPETER Aydn KABAK July, 2007

We are witnessing world-wide hegemony of the capitalism as an economic system. Despite the failures it caused, the capitalist system is reckoned as an uncontestable and indespensable system. Needless to say, one can not ignore the impacts of the transformation occured in the 1980s and neo-liberal economic policies on such evaluation. This thesis will endeavor to carry out a comparative-analysis of the ideas of two great social scientists who presented critical perspectives on the future of capitalism, i.e. Karl Polanyi and Joseph A. Schumpeter, on the unsustainability of the capitalist system by taking up The Great Transformation and Capitalism, Socialism and Democracy as main references . In this context, focus will be initially on the general ideas of Polanyi and Schumpeter on the causes that paved the way to the unsustainability of capitalism; and then, shift to another point in order to render why the ideas of these two prominent social scientists are still debated. In conclusion, even though transformations in the capitalist system that Polanyi and Schumpeter sought did not come up fully; when recent developments are regarded, this thesis argues that not only economics but also other social sciences must benefit from the perspectives provided by Polanyi and Schumpeter while problematizing the problems that were caused by the capitalist system and rethinking/questioning of it.

Keywords: Karl Polanyi, Joseph A. Schumpeter, Capitalism, Unsustainability.

iv

NSZ Yksek lisans eitim srecinde ve yksek lisans tezimin hazrlk aamasnda, yardmlarn ve desteini hibir zaman esirgemeyen, tez danmanm Prof. Dr. Turan YAYa teekkr ederim. almann ekillenmesinde eletirilerinden, gr ve nerilerinden yararlandm sevgili arkadalarm Ara. Gr. Veysel ESZ ve Ara. Gr. Bekir AIKn katklarn hibir zaman unutmayacam. Kimi kaynaklar temin etmemde bana yardmc olan, yapc eletirileri ve tevik edici konumalaryla almann ortaya kmasnda katks olan Dr. Ahu KARASULUya, doktora tezlerini koulsuz olarak benimle paylaan Dr. Emre ZELK ve Do. Dr. Hseyin ZELe kranlarm sunuyorum. Tm renim hayatm boyunca yanmda olup, en zor anmda dahi bana desteki olan sevgili arkadam Nurdan ERDOANa ve sevgili aileme teekkr ederim. Ayrca, almann oluumunda gerekli olan kaynaklar temin etmemde maddi adan bana destek olan, yurt ii yksek lisans bursiyeri olduum, Trkiye Bilimsel ve Teknolojik Aratrma Kurumu (TBTAK), Bilim nsan Destekleme Daire Bakanlna (BDEB) teekkr bir bor bilirim.

stanbul; Temmuz, 2007

Aydn KABAK

NDEKLER

TEZ ONAY SAYFASI Z....................................................................................................................... ABSTRACT....................................................................................................... NSZ............................................................................................................... NDEKLER................................................................................................. 1. GR............................................................................................................. 2. KARL POLANYI VE JOSEPH A. SCHUMPETERN GRLERNE GENEL BR BAKI.. 2.1. Karl Polanyi ve Joseph A. Schumpeterin Ksa Yaam ykleri ve almalar 2.1.1. Karl Polanyi 2.1.2. Joseph A. Schumpeter..... 2.2. Joseph A. Schumpeter ve Karl Polanyinin nsana Dair Yaklamlar ve Analizlerindeki nemi.......... 2.3. ktisada Yaklamlar................................................................................ 2.3.1. Karl Polanyinin ktisada Yaklam.. 2.3.1.1. Ekonominin Toplumdaki Yeri ve ktisadn Biimselci ve zselci Tanm............................................................ 2.3.1.2. Ekonomiyi Ynlendiren Btnleme Biimleri ve Kurumsal Kalplar.......................................................... 2.3.2. Joseph A. Schumpeterde ktisat.... 2.3.2.1. ktisadn Btnleyici Paralar: Sozialkonomik (Toplumsal ktisat) Yaklam.......................................... 2.3.2.2. ktisada nterdisipliner Bir Yaklam: ktisat ve Dier Bilim Dallar Arasndaki likiler.................................... 2.4. Piyasa ve Kapitalizm zerine Dnceleri............................................. 3. KAPTALST SSTEM VE SRDRLEMEZL... 3.1. Karl Polanyide Kapitalist Sistem ve Srdrlemezlii.. 3.1.1. Piyasa Ekonomisinin Oluumu ve Hayali Metalar........................ 3.1.2. ift Ynl Hareketin Anlam ve Sonular. 3.2. Joseph A. Schumpeterde Kapitalist Sistem ve Srdrlemezlii.... 3.2.1. Kapitalizmin Gelimeci Nitelii ve Giriimci Faktr.. 3.2.2. Srdrlemezlie Neden Olan Faktrler ve Sonular.................. 3.3. Karl Polanyi ve Joseph A. Schumpeterin Dncelerinin Karlatrlmas: Yaknsama ve Iraksamalar..

iii iv v vi 1 4 4 4 9 13 14 14 15 17 18 18 20 21 24 24 24 27 33 33 36 43

vi

4. KARL POLANYI VE JOSEPH A. SCHUMPETERN DNCELERNN YANKILARI VE GNMZ N DEERLENDRMELER.. 4.1. Byk Dnm ve Kapitalizm, Sosyalizm ve Demokrasinin Ortaya kard Etkiler... 4.2. Gnmz in Deerlendirmeler.. 4.3. Karl Polanyi, Joseph A. Schumpeter ve Trkiye. 5. SONU KAYNAKA.. ZGEM

48 49 52 57 59 63 67

vii

1. GR Eski uygarlklardan bu yana uygulanan iktisadi yntem ve dnceler, gnmzdeki iktisadi sistemler; toplumlar zerinde her zaman nemli etkiler yaratm, politika oluturmada ise belirleyici zellik tamlardr. Toplumlarda ise bu bakmdan retim, mbadele ve blmle ilgili sorunlar, her ada var olmutur. Bunlarn ilkelleri, ya Antik ada olduu gibi filozoflarca ya da Orta ada olduu gibi Tanrbilimcilerce incelenmitir1. Bilindii zere iktisadi yntemlerin bir reti niteliine dnme sreci Merkantilizmle balamtr. Merkantilizmi izleyen dnemde klasik/liberal iktisadi dncenin temelleri atlm, zaman zaman eletirilere maruz kalmasna ve eitli toplumlarda farkl iktisadi sistemler uygulanmaya allmasna karn, bu gr gnmze kadar byk lde etkinliini srdrmtr. Sosyal bilimciler de, iktisadi sistemlerin toplumlar zerinde yaratt etki zerine gemi yzyllardan beri dnmektedirler. Toplum iinde iktisadi sistemin yeri zerine dnen kimi sosyal bilimciler, grlerinin temeline iktisadi bir bak asn yerletirirken, kimileri ise sosyal bir bak asyla dncelerini aklamlardr. Bu dnceleri kronolojik olarak kabaca u ekilde zetleyebiliriz2: lk grup dnrlerin sosyal bir bak asnn olduunu (rnein; Montesquieu 1748, Franois Quesnay 1758, Adam Smithi 1776), ikinci grup dnrlerin ise (rnein; Townsend 1786, Malthus 1798, Ricardo 1817) iktisadi bir bak alarnn olduunu, nc grupta tekrar sosyal bak asnn yer aldn (rnein; Carey 1837, List 1841, Marx 1859) ve drdnc grupta yeniden iktisadi bir bak asnn (rnein; Menger 1871) hakimiyet kazandn syleyebiliriz. Son olarak beinci grupta, nc ve drdnc grubun bir sentezi olan gr yer alr (rnein; Max Weber 1905). Bu dnrler zellikle 18. ve 19. yzyllarda hakimiyetini srdren kapitalist

Glten Kazgan, ktisadi Dnce veya Politik ktisadn Evrimi (stanbul: Remzi Kitabevi, 2000), 41. 2 Karl Polanyi, Conrad M. Arensberg, Harry W. Pearson, The Place of Economies in Societies, Primitive, Arcahaic and Modern Economies Essay of Karl Polanyi, ed. George Dalton (Boston: Beacon Pres, 1971), 122-123.

sistemin nitelii, kkenleri, geliimi, evrimi ve yaratt unsurlar zerinde tartmalar yrtmlerdir. Biz de bu almada, 20. yzylda sosyal bilimlerde nemli bir yere sahip olan iki byk dnrn, kapitalist sistemde ngrdkleri dnm ve sistemin toplum nezdindeki etkileri zerine dncelerini inceleyeceiz. Bu dnrlerden biri Karl Polanyi, dieri ise Joseph A. Schumpeterdir. Hakim bir iktisadi sistem zerine eletirel bir perspektif ile yaklamalar ve sistemin srdrlemezliine yaptklar vurgu, almamzda bu iki dnrn grlerini karlkl olarak tartma isteimizin ana nedenlerini oluturmaktadr. Bu erevede, almamz Polanyi ve Schumpeterin grleri etrafnda ekillendirmemizin nedeni ise; neredeyse ayn tarihlerde yaynlanan, sistemin srdrlemezlii zerine younlaan yaynlardr3. Yine bu iki dnr kullanmamzn nedenlerinden biri de, politik olarak farkl konumlarda yer almalarna ve almalarnda kimi zaman farkl, kimi zaman benzer unsurlar kullanmalarna karn, sistemin srdrlemezlii sonucuna ulamalardr. Bir dier nedenimiz ise gnmzde bu iki dnrn grlerinin hala tartlyor olmasdr4. Schumpeterin almalar incelendiinde, kapitalist mekanizmadan sz edildiini grmemize karn, Polanyide bu husus, kendi kurallarna gre ileyen piyasa mekanizmas kavramsallatrmas ile karmza kmaktadr. rnein Schumpeter kapitalizmi, doas gerei, iktisadi bir deiim metodu ya da ekli olarak tanmlam ve hibir zaman durgun durum gsteremeyeceini belirtmitir. Bu bakmdan kapitalist mekanizmay srdren, kapitalist giriim tarafndan yaratlan yeni tketim mallar, yeni retim veya ulatrma metotlar, yeni piyasalar ve yeni endstriyel organizasyon ekillerdir. Bu bir yaratc ykm srecidir ve yaratc ykm sreci kapitalizmin esas temelidir. Polanyi ise almalarnda kapitalizmin eletirisini yapmasna karlk, kapitalizm ifadesini kullanmaktan kanmtr. Kapitalizm terimini kitabnda nadiren kulland grlmektedir. Baz analistler, Marksist bir szck kullanmann politik karmaklklarndan dolay, basit bir taktik olarak Polanyinin,
3

kapitalizm

yerine

piyasa

toplumu

terimini

kullandn

ne

Burada konu edilen kitaplar; Karl Polanyinin 1944de yaynlanan Byk Dnm, amzn Siyasal ve Ekonomik Kkenleri (The Great Transformation, The Political and Economic Origins of Our Time) ve Joseph A. Schumpeterin 1942de yaynlanan Kapitalizm, Sosyalizm ve Demokrasi (Capitalism, Socialism and Democracy) adl kitaplardr. 4 Onuncusu Boazii niversitesinde dzenlen ve iki ylda bir yaplan Uluslararas Karl Polanyi Konferanslar, Uluslararas Joseph A. Schumpeter Konferanslar, Polanyi ve Schumpeter zerine yazlan kitap, makale gibi yaynlar bunun gstergeleridir.

srmektedirler5. Polanyi, kapitalizm tanmlamasnda sermaye ve kapitalist rn dinamiklerini referans olarak almamtr. nk Onun kapitalizm nitelendirmesi, piyasa ekonomisi, kendi kurallarna gre ileyen piyasa mekanizmasn iermektedir6. Bu bakmdan biz de almamzda, Schumpeterin kapitalist iktisadi sistem ve Polanyinin kendi kurallarna gre ileyen piyasa mekanizmas srelerini inceleyeceiz. Bu incelemeyi gerekletirirken, Polanyi ve Schumpeterin neredeyse ayn tarihlerde yazdklar ve sosyal bilim evresinde en nemli yaptlar olarak nitelenen almalarn ana referanslarmz olarak kullanacaz. Bu referanslardan ilki, Polanyinin 1944 ylnda yaynlanan Byk Dnm, amzn Siyasal ve Ekonomik Kkenleri (The Great Transformation, The Political and Economic Origins of Our Time), ikincisi ise, Schumpeterin 1942 ylnda yaynlanan Kapitalizm, Sosyalizm ve Demokrasi (Capitalism, Socialism and Democracy) adl yaptlardr. almann ieriini olutururken kullanacamz ana yardmc referanslarmz ise yine Polanyi ve Schumpeterin yazdklar dier kitaplar ve makalelerdir. Bunlarn yannda, konumuzun ierii ile ilgili kitap, makale, tez almas, sempozyum bildirisi ve syleileri kullanacaz. alma, temel blmde ekillendirecektir. lk blmde, Schumpeter ve Polanyinin, zellikle insan, iktisat, iktisadi eylem, piyasa, kapitalizm gibi kavramlara bak alar ve analizlerinde nasl bir yer edindikleri sunulacak, ikinci blmde ise, birinci blmde sunalan grlerin yardmyla, almann ana konusu olan, Polanyi ve Schumpetere gre kapitalizmin srdrlemezlii konusu karlatrmal olarak tartlacaktr. Sonu niteliinde olacak nc blmde ise Polanyi ve Schumpeterin grlerinin gnmze yansmalar ve neden hala tartldklar incelenecektir.

Fred Block, Karl Polanyi and the Writing of The Great Transformation, Theory and Society, vol. 32, no. 3 (2003): 280. 6 Duran Bell, Polanyi and Definition of Capitalism, Theory in Economic Anthropology, ed. Jean Ensminger (New York: AltaMira Press, 2002), 119.

2. KARL POLANY VE JOSEPH A. SCHUMPETERN GRLERNE GENEL BR BAKI almamzn birinci blmnde Polanyi ve Schumpeterin almalarna ve yaam yklerine ksaca gz attktan sonra, insan, doa, iktisat, iktisadi eylem, piyasa, kapitalizm gibi kavramlara bak alarn sunmaya alacaz. Birinci blmde zerinde duracamz drt temel balklarmz ise unlardr: Karl Polanyi ve Joseph A. Schumpeterin Ksa Yaam ykleri ve almalar, Joseph A. Schumpeter ve Karl Polanyinin nsana Dair Yaklamlar ve Analizlerindeki nemi, ktisada Yaklamlar, Piyasa ve Kapitalizm zerine Dnceleri. 2.1. Karl Polanyi ve Joseph A. Schumpeterin Ksa Yaam ykleri ve almalar 2.1.1. Karl Polanyi Yaamn bir sosyal aktivist olarak geiren Karl Polanyi, 1886 ylnda Macaristanda dodu7. Bir Macar mhendisi olan Mihaly Pollacsek ve bir Rus olan Cecile Wohln nc ocuu olarak dnyaya gelir. Polanyinin babasn Aye Bura, Yahudi asll bir Hristiyan olarak belirtse8 de, Polanyinin ei Ilona Duczynska Polanyi, Mihaly Pollacsek hakknda u bilgileri vermektedir9:
Mihaly Pollacsek pritenizme, pozitivizme, ilerlemeye, bilimsel bak asna sahip olmaya, demokrasiye ve kadn haklarnda gelimeye inanmaktadr. Bu grler priten inana uymaktadr. ahsen kendisi Yahudi ve bir Pollacsek olarak kalmaya devam etmitir. sminin Macarca olmasn reddetmi ve bu durumun saygnln azaltmasna raz olmutur. Buna ramen ocuklarnn adlarnn ise Macar Polanyi olmasna gz yummutur. ocuklarnn ve einin dini Kalvinizmdir. Kendisi ise Yahudi inannda kalmtr.

Kenneth S. Rogerson, Karl Polanyi, Key Thinkers for the Information Society, ed. Christopher May (London; New York: Routledge, 2003), 150. 8 Aye Bura, nsz, Byk Dnm amzn Siyasal ve Ekonomik Kkenleri, 4. bs. (stanbul: letiim Yaynlar, 2005), 13. 9 Ilona Duczynska Polanyi, I First Met Karl Polanyi in 1920, Karl Polanyi in Viena, The Contemporar Significance of the Great Transformation, ed. Kenneth McRobbie, Kari Polanyi Levitt (Montreal: Black Rose Books, 2006), 303-304.

Annesinin ise Budapetede edebiyata dkn entelektel bir evresi vardr. Annesinin bu evresi sayesinde Polanyinin yaad ev Budapetenin en nl dnrlerinin bir araya gelip tarttklar bir mekan haline gelmitir. Aye Buraya gre evin bu havasnn hem Karl Polanyiyi, hem de kardei nl bilim felsefecisi Michael Polanyiyi etkilememi olmas dnlemez10. 1908 ylnda Budapete niversitesi Hukuk Fakltesinde okurken, aabeyi Adolf Polanyi ile birlikte Sosyalist renciler hareketine dahil olmulardr. Bu hareket Sosyal Demokrat Parti ierisinde almalarn yrtmekteydi. Dolaysyla Polanyi de bu grup ile birlikte parti ierisinde almaktayd. Polanyi, bu zamanlarda Marksizm ile tanm ve 22 yanda bu gre kendini kaptrmtr. Polanyi 1908 ylnda Galile evresi (Galileo Circle) adl bir cemiyeti, arkadalar ile birlikte kurdu ve ilk bakanln yapt. Galile evresi, politikalarn u ekilde ifade etmekteydi: Kilise yanls politikalara, yozlamaya, ayrcalk yaplmasna, brokrasiye ve yarfeodal bir lkeye kar olmak. Bu grubun bakan her yl deitirilecek ve yeni bakan seimle belirlenecekti. Grubun faaliyetlerinde, daha sonra Viyanada mantksal pozitivistlerin oluturduu evreyi de ok etkilemi olan Ernest Machn almalar etkili olmutu. Ama, her eyden nce toplumu anlamaya ve deerlendirmeye ynelik almalar bilimsel bir temele oturtabilmekti. Ama pozitivistlerle paylalan bu amacn yannda ve pozitivistlerden farkl olarak, ahlaki konulara verilen nem Galile evresinin ve Polanyinin daha sonraki almalarnn ayrlmaz bir parasyd. zetlersek; hedef, deer ve inanlardan bamsz bir bilimsel yaklam getirmek deil, aksine bilimsel yaklam ahlaki kayglar ve deerler dorultusunda srdrmektir11. Polanyi daha sonralar Galile evresinde, deneyimli ve eski Galileistlerden olarak deerlendirilmeye balanmtr. Bu tarihlerde Polanyi, ailesine de bakmak iin almalarna devam ederken, Budapetenin entelektel elit kesmi Polanyinin annesi Cecilenin etrafnda toplansa da, Polanyi bu duruma ilgisiz kalmaktayd. Ancak Polanyi de yeni insanlarla iliki kurmaktayd. Bunlardan birisi de Gyrgy Lukacstr. Lukacs, o dnemde, Galile evresi ile yakn ilikileri olan Pazar evresi (Sunday Circle) adl bir cemiyete yeydi. Lukacsn, belki de bu ilikiler yoluyla, Polanyiyi epeyce etkilemi olduu biliniyor. ki dnr de, kinci Enternasyonalin
10 11

Bura, 2005, 13. a.g.e., 13.

ekonomik determinizme tepki gsteriyorlar ve bu balamda ortodoks marksizmden ayrlyorlard. Buna karlk, hem Polanyi hem Lukacs Marksizmin toplumu btnsellii iinde ele alp incelemesini sosyal dnceye yaplan nemli bir katk olarak gryorlard. i snfna evrensel bir kurtarc rolnn verilmesi ise, Polanyinin hibir zaman kabul etmedii bir eydi ve bununla ilgili olarak Marksist gelenein btnnden ve Lukacstan kesinlikle ayrlyordu12. 1915 ylnda Polanyi askeri grevini yerine getirmek iin askere arlmtr. 19151917 yllar arasnda Avusturya-Macaristan mparatorluu ordusunda Rusyaya ka, I. Dnya Savanda subay olarak grev ald. Bu grev yznden Budapeteye 1917nin sonlarna doru geri dnebilmitir. Rusyada grevdeyken yakaland kalp hastal nedeniyle Budapetede hastaneye yatrlmtr. Rusyada askerdeyken ve hastanede yatt bu tarihlerde devrimci hareketler Macaristanda yaylmaktayd. Kendi grubu olan Galile evresi sava kart politik grler ileri srdklerinden dolay illegal rgt olarak ilan edilmi ve yasaklanmtr. Polanyi askerden geldikten sonra eski arkadalar vastasyla yeni Galileistlerle ilikiye gemek istese de arkadalar bunu reddetmitir. nk onlar, artk daha radikal dncelere sahiptiler. Polanyi ii snfnn evrensel bir kurtarc rolne brndrlmesine kar kt iin Macaristanda proletarya diktatrln savunan komnistlerin iktidara gelmesine kar kmtr. Buna karn, Sosyal Demokratlarn iktidara gelip, komnistlere kar giritikleri terr faaliyetleri sonucunda yeni hkmete de kar kmtr. 1919 ylnda Rusyada yakaland hastaln tedavisi iin Viyanaya gitmitir. Viyanada 1920 ylnda, gelecekte kars olacak olan, Ilona Duczynska ile tanr. Ilona Duczynska, Sovyetler Birliinden Viyanaya Macaristan Komnist Partisinin grevlendirmesi ile gider. Hastalnn gemesi ile birlikte Polanyi, almalarna tekrar balar. 1922 ylnda Sosyalist Muhasebecilik (Socialist Accountancy) adl almasnda sosyalist ekonominin ina edili srecinde karlalan glkleri anlatr. Polanyiye gre burjuva ekonomisi ve ekonomistlerinin uygulamalar ile sosyalist bir ekonomiye geiin imkanszlatrldn belirtir ve bu grlere kar kar. 1922den itibaren Polanyinin ekonomik liberalizmin nde gelenlerinden F. Von Hayek ve L. Von Misese, ayn zamanda da kardei Michael Polanyiye, Sovyetler Birlii konusunda kar ktn gryoruz. 1922de yaynlanan Sosyalist

12

a.g.e, 14.

Muhasebe adl yazs, sosyalist ekonominin tkanklklarn vurgulayan iktisatlara kar yazlmt13. Polanyi, 1921 ylnda gmenlerin gazetesi olan Viyana Macaristan Gazetesinde (Vienna Hungarian News); 1924 ylnda da Orta Avrupann nde gelen ekonomi ve finans dergisi olan Avusturyal Ekonomistlerde (The Austrian Economist) editr kurulunda almaya balar. Bu dergide d politika ve uluslararas problemler zerinde alr. Dergi yaynland sralarda SSCBde ilk Be Yllk Plan uygulanr ve bu plan hakknda tartmalar da plann uygulanmas ile balar. Polanyi de bu planlama uygulamas ile yakndan ilgilenir ve Sovyetlerin ekonomide planlama uygulamasna sempatiyle bakar. Bu dnemde dine ve reel sosyalizme dnk eletirilerini, yazd zgrlk zerine (On Freedom) almasnda dile getirir. Bu almas kitap haline getirilmez ve el yazmas olarak kalr. Dergide alt yllarda Yurttalar Radikal Partiye (Citizens Radical Party) katlr ama bu partinin aktif yesi olmaz. Bunun nedenini de Ilona Duczynska, parti ile yrtlen siyasi almalarda herhangi bir g ilikisinin Ona ters gelmesi ve Polanyinin bunu kabul edememesi olarak aklar14. Polanyi bu dergide 1933 ylna kadar, Almanyada ve Avusturyada faizm ykselene kadar, almasna devam eder. Dergide yazd yazlarda sosyalizm eilimi olmas nedeniyle tutuklanma phesi onu Londraya g etmeye zorlamtr. Londraya gidince almalar yeni bir boyut kazanmtr. Londrada Sovyetler Birliine sempatiyle bakan Hristiyan solcular ile temasa geer. Bu grupla birlikte 1935 ylnda Hristiyanlk ve Sosyal Devrim (Christianity and the Social Revolution) adl almaya yardmc editr olarak katlr. Bu alma Polanyinin Faizmin z (The Essence of Fascism) adl eserini de iermekteydi. 1935 ylnda dnyadaki gncel gelimeler hakknda Amerikan niversitelerinde konuma yapmas iin Uluslararas Eitim Enstits (International Institute Education) kuruluunun davetini kabul eder ve bu nedenle, ABDde bir dizi seminere katlr. 1937 ylnda alanlarn Eitim Birlii (Workers Educational Association) kurulunda ve Oxford ile Londra niversitesinin yetikinlerin dardan eitim almalarna ynelik programda dersler verir. Bu dersler sayesinde Polanyi, ngiliz ii snfn yakndan tanma ve eitli deneyimler elde etme frsat buldu. Bu programda
13 14

a.g.e, 15. Ilona Duczynska Polanyi, age, 310.

hem ders verir hem de ii snf hakknda bilgi edinir. Ilona Duczynska, onun Marx ve Engelsin anlattklarndan pek fark olmayan ii mahallelerinde dolanp kmekte olan sanayi blgelerinde ana babalarnn i bulabildiine hi tank olmam genlerin akn akn Londraya gelilerini grd zaman duyduu aknlk ve sarsnty ok arpc bir biimde anlatr. Byk Dnmn anahtar cmlelerinden biri olan Avrupa faizmini anlamak iin Ricardo ngilteresine dnmek gerekiyor cmlesi, kitabn yazlmasnda byk bir itici g oluturan bu aknlk ve sarsntya bal olarak aklanabilir15. Bu programlarda Polanyi, ngilterenin sosyo-ekonomik tarihi, ngilterenin erken dnem kapitalizm tarihi ve uluslararas ilikiler hakknda dersler verir. zellikle ngilterenin sosyo-ekonomik ve ngilterenin erken dnem kapitalizm tarihinin derslerini verirken, daha sonralar yazaca Byk Dnm (The Great Transformation) adl almasnda gelitirecei fikirlerin temel argmanlarn formlize eder. Byk Dnm adl kitab da, 1940 ylndan 1943 ylna kadar geen sre zarfnda yazlr. 1940 ylnda kitapta yazlacak olan bilgilerin plan yaplr ve metin ise ABDde ders verirken kaleme alnr. Kitap, 1944 ylnda New Yorkta, 1945 ylnda da Londrada baslr. 1943 ylnda tekrar Londraya dnen Polanyi, alanlarn Eitim Birliinde almaya devam eder. Bu srada baka kurulularda da (rnein the Royal Institute of International Affairs) dersler vermek iin davet edilir. 1947 ylnda Columbia niversitesi Polanyiye misafir profesr unvanyla Byk Dnm merkezli Genel ktisat Tarihi dersi vermesi teklifinde bulunur. 1953 ylnda emekli olana kadar Genel iktisat Tarihi dersini verir. Bu dersle alakal bir baka ders de ktisadi Kurumlarn Orijini, Columbia niversitesi Sosyal Bilimler Aratrma Meclisi tarafndan desteklenerek alr. Macaristan ve Avusturyada komnist partilerde alan Ilona Duczynskann ABDye girmesi ise yasaklanr. Bunun zerine, 1950 ylnda Polanyi ve ei Kanadada Toronto yaknlarnda Pickeringe yerleirler. Polanyi de Torontodan New Yorka giderek ders vermek durumunda kalr. 1953 ylnda, 66 yandayken emekli olan Polanyi, Ford Foundation tarafndan dllendirilir ve 5 yl boyunca Kurumsal Bymenin Ekonomik Grnmler zerindeki nterdisipliner Projesinde (Interdisciplinary Project on Economic Aspects of Institutional Growth) aratrmalarna devam eder. almalar srasnda C.
15

Bura, 2005, 16.

Arensberg ve H. Pearson gibi iktisatlarla birlikte kapitalizm ncesi topluluklar ve ilk a ekonomileri zerine alr. Buradaki almalar sonunda 1957 ylnda Eski mparatorluklarda Ticaret ve Piyasa (Trade and Market in the Early Empires) adl derleme yaynlar. Bu derlemenin ierisinde nemli makalelerinden biri olan Kurulmu Bir Sre Olarak Ekonomi (The Economy as Instituted Process) adl makalesi de yer almaktadr. 1957 ylndan sonra 18. Yzyl Dahomey toplumu zerine alt ve almalar lmnden sonra Dahomey ve Kle Ticareti (Dahomey and the Slave Trade) adyla yaynland. nsann Geimi (The Livelihood of Man) adl almas 1977 ylnda Harry Pearson tarafndan; lkel, Arkaik ve Modern Ekonomiler (Primitive, Archaic and Modern Economies) adl almas da G. Dalton tarafndan Polanyinin aratrmalar sresince oluturduu ders notlar ve yaynlanmam almalar ele alnarak baslr. 1963 ylnda Karl Polanyi ve Ilona Duczynska tarafndan ngiliz okurlara Macar edebiyatn tantmak amacyla Saban ve Kalem. Macaristandan Yazlar: 1930-1956 (The Plough and the Pen. Writings from Hungary 19301956) adl alma kaleme alnr. Ekim 1963te 1919 ylndan sonra ilk defa Macaristan ziyaret eder ve Macaristan ziyaretinde Macaristan Bilimler Akademisinde (The Hungarian Academy of Sciences) bir dizi ders verir. Polanyinin son grevi ise editr Rudolf Schlesinger olan aylk bir dergi olan Co-existencen kurulmasna yardmc olmaktr. Bu dergi 1960l yllarda sava propagandalarna ve Sovyet sosyalizmine kar tavrlara kar cevap vermek iin karlmtr. 1957 ylnda yakaland kanser hastal sonucunda 23 Nisan 1964 ylnda vefat eder. 1986 ylnda Macaristan Bilimler Akademisi doumunun yznc yl vesilesiyle Budapetede Karl Polanyi ve Ilona Duczynskann birlikte yatt bir ant mezar yaplr. 2.1.2. Joseph A. Schumpeter Joseph Alois Schumpeter 8 ubat 1883 ylnda, o zaman Avusturya-Macaristan mparatorluu snrlar ierisinde olan, imdi ise ek Cumhuriyeti topraklarndaki Triesch ehrinde dodu. Schumpeterin ailesi Trieschte kkl ve sayg duyulan bir ailedir. Schumpeterin annesi, Johanna Schumpeter, bir fizikinin kzdr. Babas ise, Josef Schumpeter, Trieschte kendisine ait tekstil imalat fabrikas olan bir fabrikatrdr. 1887 ylnda Schumpeterin babasnn vefat etmesinden ve 1893

ylnda ilkretimi tamamlamasndan sonra Viyana ehrine yerlemilerdir. Viyana ehrine yerlemelerinde Schumpeterin vey babas Sigismund von Kler etkili olmutur. Von Kler, Schumpeteri Avusturya-Macaristan mparatorluu aristokratlarnn ocuklarn gnderdii nl Theresianum Okuluna gndermi ve bu sayede, Schumpeter niversite eitiminden nce kaliteli bir eitim almtr. Bu okulda Franszca, talyanca, ngilizce, Yunanca ve Latinceyi renmitir. Yabanc dildeki iyi eitiminin yannda, okuduu okulda sosyoloji ve felsefeye de ilgi duymutur. 1907 ylnda Viyana niversitesi Hukuk Fakltesine kaydolmu ve iktisat bilimine ilgi duymaya balamtr. niversitedeki ilk yllarnda sosyal tarih ve hukuk tarihi ile ilgilenmi ancak daha sonralar, iktisat teorisine ilgi duymaya balamtr. Schumpeter Viyana niversitesinde okurken Eugen von Bhm-Bawerkin rencisi olmutur. Bhm-Bawerk, Avusturya iktisadnn gelimesinde nemli katklar yapan bir iktisatdr16. Bhm-Bawerk ve Bhm-Bawerkin dncelerini paylaan Friedrich von Wieser (von Wieser de Schumpeterin Viyana nivrersitesinden hocasdr) Carl Mengerin dncelerinin etkisi altndadr. Bhm-Bawerkin nemli rencilerinden birisi Joseph Schumpeter ise dieri de Ludwig von Misestir17. Schumpeter ilk kitab Teorik ktisadn Doas ve znde (The Nature and Essence of Theoretical Economics) en ok minnettar olduu iki iktisatnn von Wieser ve Walras olduunu belirtmitir18. Schumpeter liberal dnceli retim yeleri ile almsa da, kendisi Marksizme kar ilgi duymutur. 19051906 yllarnda Schumpeter, iki nl Marksist, Otto Bauer ve Rudolf Hilferding ile bir seminere katlmtr19. 1906 ylnda iktisat alannda doktorasn tamamlam ve doktora diplomasn aldnda iktisat, istatistik ve sosyoloji alanlarnda, von Bhm-Bawerk ve von Wieserin referanslar ile eitim vermeye balamtr. 1906 ylnda Hukuk Fakltesinden doktora unvann aldktan sonra birka yl avukatlk yapmtr. Bu sre zarfnda ilk kitab olan Teorik ktisadn Doas ve z adl kitabn 1908 ylnda yazmtr. 1909 ylnda niversitede retim yeliine dnm ve Czernowitz niversitesinde iktisat ve dier sosyal bilimler alannda
Roger W. Garrison, Biography of Eugen von Bhm-Bawerk, Ludwig von Mises Institute, http://www.mises.org/content/bawerk.asp, [09.07.2007]. 17 Roger W. Garrison, age. 18 Richard Swedberg, The Economics and Sociology of Capitalism, (West Sussex: Princeton University Pres, 1991), 8. 19 Swedberg, age, 7.
16

10

dersler vermeye balamtr. Bu niversitede alrken, 1911 ylnda, ktisadi Gelime Teorisi (The Theory of Economic Development) adl kitabn yazmtr. 1911 ylnda profesr sfatyla Graz niversitesine gemi ve bu niversitede alrken ktisadi Doktrin ve Metot (Economic Doctrine and Method) adl kitabn yazmtr. ktisadi Doktrin ve Metot adl kitab bittii zaman I. Dnya Sava patlak vermitir. Schumpeter, I. Dnya Savana kar km ve 1918 ylnda ierisinde Rudolf Hiferding, Emil Lederer gibi iktisatlar; Karl Kautsky gibi siyasetiler ve sendika liderlerinin bulunduu Alman Kamulatrma Komisyonuna (German Socialization Commision) katlmtr. Komisyonda arlkl olarak Marksistler bulunmaktaysa da liberal grl yeler de mevcuttu. Bu komisyonda alrken ekonominin etkinliinin arttrlmas iin kamulatrmann gerektii hakkndaki bir raporu Marksist dnrler ile birlikte imzalamtr. 1919 ylnda Avusturya hkmetinde Maliye Bakan olarak almtr. Schumpeter bu grevdeyken de, komisyonda alrken de hibir siyasi partiye ye olmam ve hkmette siyasi partilerden bamsz bir bakan olarak yer almtr. Yksek enflasyon, yksek isizlik oran, yaygn alk sorunun grlmesi, siyasi istikrarszlk nedenleriyle Schumpeter bakanlk grevinde baarl olamam ve grevden ayrlmtr. Grevden ayrlnca tekrar Graz niversitesine dner. Bu niversitede de uzun sre kalmam ve 1921 ylndan itibaren zel sektre geerek Viennese Bankasnda bakanlk yapmtr. 1924 ylnda bankann borlarn deyemez hale gelmesinden sonra Schumpeter, bu bankadaki grevinden ayrlmtr. 1925 ylnda tekrar akademik camiaya dnen Schumpeter, Bonn niversitesinde ders vermeye balad. 1932 ylnda kadar bu niversitede kalm ve 1932 ylnda ABDnin gzde niversitelerinin banda gelen Harvard niversitesinde almak zere ABDye gitmitir. Harvard niversitesinde ders vermeye matematiksel iktisat ile balad. Schumpeter, ABDye gittii ve Harvard niversitesinde alt 1930larda iktisatta matematiin daha fazla kullanlmas gerektiini dnmekteydi. Schumpetere gre bu yllarda iktisat teorisi kesin olmayan metotlarn kullanld felsefi bir alandan, kesin yntemlerin kullanld bilimsel bir alana doru evrilmekteydi. ktisatta gerek ilerlemenin iktisadi sorunlar zmek iin matematiksel yntemlerin kullanlmas ile gerekleebilecei dncesini savunmaktayd. Bu grlerini hem Harvard niversitesinde ders verirken hem de Econometric Societyde etkin olarak alrken ileri srmtr. Bu kurumda 1938 ve

11

1939 yllarnda bakan yardmcs, 1940 ylnda ise bakanlk grevlerini yrtmtr. Schumpeter her ne kadar iktisatta matematiin kullanlmasndan yana ise de kendisini bir matematiki olarak grmez. Kendisinin matematik bilgisinin az olduunu dnr. almalarnda da matematie yer vermez. Bunun nedeni olarak da dncelerini matematiksel olarak ifade etmekte zorlanmasn gsterir. Schumpetere gre almalarnda matematik olmamas bir eksiklik deildir. nk Ona gre matematik iktisadn bir paras olmal fakat onunla ayn anlama gelecek ekilde kullanlmamaldr. Bu nedenlerden dolay matematik derslerinde yerini 19351936 ylndan itibaren Wassily Leontiefe brakr. Harvard niversitesinde Schumpeter ile birlikte Wassily Leontief, Gotfreid Haberler ve Alvin Hansen gibi nl iktisatlar da bulunmaktayd. Bu nl iktisatlarla birlikte Paul Samuelson, Richard Goodwin, James Tobin, Abram Bergson, Wolfgang Stolper, Paul Sweezy ve John Kenneth Galbraith gibi gelecein nl iktisatlar da Harvard niversitesinde Schumpeterden ders almaktaydlar. Harvard niversitesinde alrken 1939 ylnda Konjonktr Dalgalar: Kapitalist Srecin Teorik, Tarihsel ve statistiksel Analizi (Business Cycles: A Theoretical, Historical and Statistical Analysis of Capitalist Process) adl kitabn yaynlamtr. 1930lardaki politik durumu Schumpeter yakndan izlemi ve deien politik yap onu rahatsz etmitir. Schumpeter 1930lu yllarda Roosveltin Yeni Uzla (New Deal) ile birlikte devletin ekonomiye mdahalesine de kar kmtr. Schumpetere gre yaanan depresyon devlet mdahalesi ile dzeltilemezdi. Schumpeter ekonominin iinde bulunduu konjonktr dalgalanmalarna mdahale etmemek gerektiini, onun kendi kendine ileyeceini ve de getii gibi ykselebileceini iddia etmitir. II. Dnya Sava devam ederken, Schumpeter 1942 ylnda Kapitalizm, Sosyalizm ve Demokrasi (Capitalism, Socialism ve Democracy) adl eserini yaynlamtr. 1948 ylnda Amerika Ekonomik Kurumunun ve Uluslararas Ekonomi Kurumunun bakanlna seilmitir. Daha sonraki yllarda ktisadi Analizin Tarihi (History of Economic Analysis) kitabn yazmaya balam ancak bu kitab tamamlayamamtr. Bu kitap, 1954 ylnda, Schumpeterden kalan notlarla tamamlanm ve yaynlanmtr. Zamannn ounu, ekonomide teknolojinin yeri, sosyal faktrlerin, iktisat teorisi ierisine nasl dahil edilecei ve tam bir dinamik

12

teorinin nasl gelitirilecei gibi gnmzn ok nemli baz problemleri iin harcam20 olan Schumpeter, 1950 ylnda lmtr.

2.2. Joseph A. Schumpeter ve Karl Polanyinin nsana Dair Yaklamlar ve Analizlerindeki nemi Schumpeter ve Polanyinin kapitalist sistemin douu, geliimi, evrimi ve srdrlemezlii dncelerinde, insan faktrnn nemi nedeniyle, her iki dnrn insana dair yaklamlarn ve bu yaklamn analizlerinde nasl bir yer tuttuunu incelemek anlamldr. Bilindii zere Schumpeterin analizinde, retim odakl bir insan olan giriimcinin faaliyetlerinin ve yaratt yenilik srecinin, kapitalist sistemin ileyi mekanizmas asndan nemi byktr. Yine de Schumpeter, hibir zaman bireysel davrann nasl toplumsal bir rasyonellie (kapitalizme) dntnn makro ekonomik analizini ortaya koymamtr. Onun yapt, daha ziyade, yntemsel bireyci yaklam iinden, verili bir tarihsel yap olarak kapitalizmin i rgsn, zellikle de iktisadi deiim balamnda stnln aklamaya almaktr21. Bunun yan sra Schumpeter, giriimci insan tipini, kapitalist sistemin devamlln ve yenilenmesini salayan ana unsur olarak grmektedir. Bu balamda giriim zgrln, kapitalizmin temel niteliklerinden biri olarak deerlendirmektedir. almamzn ikinci blmnde daha detayl bir ekilde inceleyeceimiz kapitalist sistemin srdrlemezlii fikrinde, yine bu insan tipinin, giriimcinin fonksiyonunun yok olmas, nem arz etmektedir. Schumpeterde olduu gibi, Polanyinin analizinde de insan faktr nemlidir. Polanyide insan faktr ve insan doas, kapitalist sistemin srdrlemezlii konusunda daha baskn bir neme sahiptir. Polanyinin tarihsel nedenlere dayandrd analizlerinde insan doas, toplumsal oluum ierisinde yer alan insan, salt iktisadi yap nedeniyle ekillenmez. Ekonomi her zaman var olmakla beraber, sosyal ilikilerin ierisine yerlemitir. nsan doas, insanln btn, ekonomik unsurlarla beraber, bu sosyal ilikiler btn ierisinde belirlenir. Fakat kapitalizmin ortaya k bu yapy krmakta ve insan doasn tahrip etmektedir. Bu balamda

20 21

Richard Swedberg, Joseph A. Schumpeter, His Life and Work (Cambridge: Polity Press, 1993),

1.

Erturul Kzlkaya, Joseph A. Schumpeterin Giriimcilik Fikrine Dair Bir Not, Akdeniz niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Dergisi, s. 10 (2005): 33.

13

Polanyinin Byk Dnmde ileri srd gr Hseyin zel u ekilde aklamaktadr22:

Karl Polanyi, Byk Dnmde bireysel kazan gds ve a kalma korkusu zerine temellenen, kendi kendini dzenleyen bir ekonomik sistemi, yani piyasa sisteminin, btn bir toplumu piyasann egemenlii altna sokmas yznden insann toplumdaki hem dier insanlarla, hem de doayla olan yaamsal birliini bozarak toplumun doal ve insani zn tahrip ettiini ve byle bir tahribatn engellenebilmesi iin piyasann genilemesini snrlayc nitelikte yaplacak mdahalelerin ise sonuta sistemin ileyiini bozarak zlmesine yol aacan ileri srmektedir.

Bu blmde insan faktrnn (doas ya da kendisinin), hem Schumpeter hem de Polanyinin analizlerinde nemli bir yer tuttuunu vurgulamaya almamza karn, kapitalist sistemin oluumu, geliimi ya da srdrlemezlii konusunda deinilmesi gereken, Schumpeterin giriimci, aydnlar ve Polanyinin emek piyasas, ifte hareket gibi kavramlarna ve detayl incelemelerine almamzn ikinci blmnde yer vereceiz. 2.3. ktisada Yaklamlar Bu balmz altnda hem Schumpeter hem de Polanyinin iktisada ne ekilde yaklatklarn ortaya koymaya alacaz. Bu aba ierisinde Polanyinin ekonominin toplumdaki yeri zerine dncelerini ve iktisadn biimselci ve zselci tanmn aktaracaz. Ayn zamanda Ona gre ekonomiyi ynlendiren btnleme biimleri ve kurumsal kalplarnn neler olduunu belirteceiz. Schumpeterin ise iktisadn btnleyici paralar yaklamna deinerek, toplumsal iktisat kavram zerinde duracaz. Ayn zamanda iktisat ve dier sosyal bilim dallar arasndaki ilikilere de ksaca deinilecektir. 2.3.1. Karl Polanyinin ktisada Yaklam Bu ksmda, Polanyinin ekonominin toplumdaki yeri dncesini aktarmaya alp, kendisinin nasl bir iktisat tanmn benimsediini inceleyeceiz. Daha sonra, Ona gre ekonomiyi ynlendiren unsurlarn neler olduunu aktarmaya alacaz.

Hseyin zel, lmn Politik ktisad: Polanyi ve Marx'n nsan Anlaylarna Dayanan Bir Deneme, Hacettepe niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Dergisi, vol. 18, s. 2 (2000): 69.

22

14

2.3.1.1. Ekonominin Toplumdaki Yeri ve ktisadn Biimselci ve zselci Tanm Polanyinin genel olarak iktisada ya da ekonominin ileyiine bak asnda, toplumsal faktrlerin yeri nemlidir. Bu bakmdan Polanyinin iktisada yaklamn, insan toplumlarnda ekonominin yeri erevesinde incelemek kanlmazdr. Bu ereve ile Polanyide farkl insan toplumlarnda ekonominin yerini aklamaya ynelik genel bir teori buluyoruz. Bu teorinin temelinde, Polanyinin modern antropolojinin en nemli bulgusu olduuna inand bir fikir, temel insani drtlerin hibiri ekonomik deildir fikri yatyor. Buna paralel olarak, tarih boyunca var olmu btn toplumlarda ekonomi sosyal ilikiler btn iine, onlardan ayrlmayacak ekilde yerlemitir fikri ortaya kyor23. Bu yaklam Byk Dnmde yer alan u cmlelerde aka belirtilmektedir24:
Son zamanlarda yaplan tarih ve antropoloji almalarnn gze arpan sonucu, insan ekonomisinin, kural olarak, insann sosyal ilikilerinin iine yerlemi olduu. nsan, maddi zenginlik edinmekteki bireysel karlarn korumak gayesiyle hareket etmez; toplumsal konumunu, sosyal haklarn ve sosyal deerlerini korumak zere hareket eder... Ne retim ne de datm sreci, mal sahipliiyle ilgili zel ekonomik karlara baldr; bu sre iinde her aama, gerekli ilemlerin yaplmasn salayan bir dizi sosyal kara gre ayarlanmtr.

Polanyinin insan ekonomisinin, insann sosyal ilikilerinin ierisine yerlemi olduu (embedded) grlerini tarihsel ve antropolojik bir temele dayandrmasnn nedeni, Byk Dnmde belirttii 19. yzyl kapitalizminin, insan ekonomisine yaklamndaki yanlln ortaya koymaktr. Polanyinin belirttii zere kapitalizmden nce, iktisat evresi ya da piyasa, sosyal ilikiler ierisine yerlemiti. Bu toplumlarda ekonominin unsurlar veya iktisadi ilemler her zaman, sosyal stat ve politik veya dinsel gdler gibi, esasnda iktisadi olmayan temellere dayanr. Dier bir deile, bu toplumlarda iktisadi yaam terimi kesin bir anlama sahip deildir25. Kapitalizm ya da kendi deyimiyle piyasa ekonomisinin ortaya kyla, insan ekonomisi, insann sosyal ilikilerinden koparlm, dlanmtr (disembedded). Byle bir durumda, iktisadi eylemin toplumsal, siyasal ve kltrel belirleyicileri tamamen gz ard edilmektedir.

Bura, 2005, 18. Karl Polanyi, Byk Dnm amzn Siyasal ve Ekonomik Kkenleri, ev. Aye Bura (stanbul: letiim Yaynlar, 2005), 88-89. 25 Hseyin zel, Reclaiming Humanity: The Social Theory of Karl Polanyi (Doktora Tezi, The University of Utah, Department of Economics, 1997), 910.
24

23

15

Yukardaki aklamalarda grdmz gibi, Polanyinin ekonominin toplumdaki yeri dncesi, Onu ekonominin biimselci (formalist) tanmn reddetmeye ve zselci (substantivist) tanmn benimsemeye gtryor26. Polanyinin Kurulmu Bir Sre Olarak Ekonomi adl makalesinde, ekonominin biimselci ve zselci tanmn u ekilde yaptn gryoruz27:
Bu blmdeki ana amacmz, iktisadi terimine, tm sosyal bilimlerde tutarl bir ekilde ilikilendirilecek anlam tanmlamaktr... ktisadi olann zsel anlam, insann yaam iin doaya ve dier insanlara bamllndan gelmektedir. Bu, insann doal ve sosyal evresiyle mbadelesine isnat ederek, maddi gereksinimlerini tatmininin aralarn ona olabildii kadar salamasyla sonulanr. ktisadi olann biimsel anlam, iktisadi veya iktisatl gibi kelimelerde de grld gibi, ara-ama ilikisinin mantksal karakterinden tremektedir. Bu kat-i bir tercih durumuna; yani, bu aralarn yetersizliinden dolay o aralarn farkl kullanmlar arasndaki tercihlere iaret eder... ktisadi olann zselci ve biimselci eklindeki iki kk anlamnn, ortak hibir yan yoktur. Biimselci anlam mantktan, zselci anlam hakikatten tremektedir. Biimselci anlam, yetersiz aralarn alternatif kullanmlar arasnda tercihe atfta bulunarak, bir kurallar setini ifade eder. zselci anlam, ne tercihi ne de aralarn yetersizliini ifade eder; insann geimi tercihin zorunluluunu gerektirebilir ya da gerektirmeyebilir...

Polanyinin yapt tanmlamalara dikkat ettiimizde iktisadn biimselci tanmnda, iktisat evresinin iktisada genel bakn grmekteyiz. Burada iktisat ara-ama ilikisinden kaynaklanan bir tercihler btnne indirgenmektedir. Hatrlanaca zere Lionel Robbins de bu iliki zerinden iktisad; alternatif kullanmlara sahip kt aralar ve amalar arasndaki iliki olarak, insan davranlarn inceleyen bilim28 olarak tanmlamakta ve iktisat evresinde, gnmzde de genel kabul grmektedir. Polanyi bu ekillerde tezahr eden biimselci tanmlamann yerine, iktisadi olann zsel anlamn kabullenmektedir. ktisadi olann zsel anlamnda insan, salt tercih eden birey yaklamndan arndrlmakta, evresiyle srekli etkileimde bulunan birey halini almaktadr. Polanyi bu bakmdan iktisadi olann zsel anlamn, insan ile evresi arasnda kurulmu bir karlkl etkileme sreci olarak, iktisad da bu erevede kurulmu bir sre olarak tanmlamaktadr29. Yani ekonomi, insanlarn

26 27

Bura, 2005, 18. Karl Polanyi, The Economy as Instituted Process, Trade and Market in the Early Empires: Economies in History and Theory, ed. Karl Polanyi, C. M. Arensberg, H.W. Pearson (New York: Free Press, 1957), 243. 28 Lionel Robbins, An Essay On The Nature Significance of Economic Science (London: Macmillan Co., Limited St. Martins Street, 1945), 16. 29 Polanyi, 1957, 248.

16

maddi ihtiyalarn karlamak zere kurduklar retim, datm ve tketim dzenine verilen addr30. 2.3.1.2. Ekonomiyi Ynlendiren Btnleme Biimleri ve Kurumsal Kalplar Polanyi, bir nceki bahsimizde belirttiimiz gibi ekonomiyi kurulmu bir sre olarak grmektedir. Polanyi, kurulmu bir sre ierisinde, ekonomiyi ynlendiren btnleme biimleri ve kurumsal kalplarn da tanmlamaktadr. Ona gre ekonomiyi ynlendiren btnleme biimleri; karlkllk (reciprocity), yeniden datm (redistribution) ve deiimdir (exchange). Polanyi bu btnleme biimlerini yine Kurulmu Bir Sre Olarak Ekonomi adl makalesinde u ekilde aklamaktadr31:
Karlkllk, simetrik gruplarn karlkl noktalar arasndaki hareketleri ifade eder; yeniden datm, merkeze ve tekrar dna doru el deitirmeleri belirtir; deiim, bir piyasa sisteminde eller arasnda yer alan tersine hareketleri gsterir. O halde, karlkllk, arka planda simetrik olarak dzenlenmi gruplar varsayar; yeniden datm, grup ierisinde merkeziyetin belirli bir lde mevcudiyetine dayanr; deiim, btnleme yaratabilmek amacyla, bir fiyat yapc piyasalar sistemine gereksinim duyar. Aktr ki, farkl btnleme kalplar, belirli kurumsal destekler varsayar.

Polanyi zellikle karlkllk ve yeniden datm kavramlarn, Malinowski ve Thurnwaldun antropolojik almalarna dayandrmaktadr. Buna karlk, karlkllk ve yeniden datmn, yalnz kk ilkel topluluklar iin deil, ayn zamanda byk zengin imparatorluklar iin de geerli olduunu belirtmektedir32. Daha ak bir ifadeyle tanmlarsak karlkllk, retilen mal ve hizmetlerin deiimini ifade eder. Deiim sosyal normlara bal olarak gerekleir. Yeniden datm, gnmzdeki anlamna yakn olarak, retilen mal ve hizmetlerin nce belli bir merkezde toplanmasn, buradan da yine topluma aktarlmasn ifade eder. Deiim ise belirli bir piyasada gerekleen iktisadi bir olgudur. Grld gibi Polanyi, yukarda yaplan tanmlamalarda hem btnleme biimlerini tanmlamakta, hem de bu btnleme biimlerinin hayatiyet kazanabilmesi iin ortaya kan, bu btnleme biimlerini besleyen kurumsal kalplara iaret etmektedir. Bu bakmdan, btnleme biimlerinden karlkllk,
Aye Bura, ktisatlar ve nsanlar, Bir Yntem almas (stanbul: letiim Yaynlar, 2003), 4950 31 Polanyi, 1957, 250251. 32 Polanyi, 2005, 384.
30

17

simetri gibi kurumsal kalbn tanmlad aile tr gruplarn varlyla ilerlik kazanr. Yeniden datm, etkili olabilmek iin merkezleme kalbnn tanmlad devlet tr yaplarn varln gerektirir. Deiim ise, ancak piyasann varlyla ekonominin ileyiini etkiler hale gelir33. Polanyi, Byk Dnmde bu kurumsal kalplarn fonksiyonlarn u ekilde ifade etmektedir34:
Bununla birlikte, eer yrrlkteki kurumsal kalplar uygulamaya yatkn deillerse, bu tr davran ilkeleri etkinlik kazanamazlar. Karlkllk ve yeniden datm ilkeleri, yazl kaytlar ve karmak idare yntemleri olmadan ekonomik sistemin ilerliliini salayabiliyorlarsa, bu yalnzca sz konusu toplumlarn, simetri ve merkezleme kalplarnn yardmyla byle bir zmn gereklerini karlam olmalarna baldr... Simetri ve merkezleme, karlkllk ve yeniden datmn gerekleriyle btnleirler; kurumsal kalplar ve davran ilkeleri, karlkl uyum iindedirler.

Hibir toplumun belirli bir ekonomik sisteme sahip olmadan uzun sre yaayamayacan belirten Polanyi, ekonomik sistemlerin yukarda aklanan btnleme biimleri ve kurumsal kalplar tarafndan belirlendiini belirtmektedir. 2.3.2. Joseph A. Schumpeterde ktisat Schumpeterin iktisad ele al eklinde akademik hayatnn belli dnemlerinde eitli farkllklarla karlalr. Biz bu farkllklara ok fazla deinmeksizin, bu ksmda almamzn da kapsamn gz nne alarak, Schumpeterin toplumsal iktisat yaklam zerinde duracaz ve iktisat ile dier sosyal bilimler arasndaki ilikiye ksaca deineceiz. 2.3.2.1. ktisadn Btnleyici Paralar: Sozialkonomik (Toplumsal ktisat) Yaklam almamzdaki kapsam da gz nne aldmzda, bu ksmda Schumpeterin iktisada olan bak asn ve aratrmalarndaki interdisipliner yaklam ortaya koymann anlaml olduunu dnyoruz. Schumpeterin akademik hayatna baktmzda rettii, kitaplar ve makalelerden oluan ok sayda almasnn olduunu grmekteyiz35. Bu almalarda kimi zaman teorik, istatistiki bir erevede konular aratrrken, kimi zaman da aratrmalarn tarihsel, kurumsal, sosyolojik bir bak asyla zenginletirmektedir. ktisadi bak asnn yannda, iktisadi olmayan
33 34

Bura, 2005, 19. Polanyi, 2005, 9193. 35 Joseph A. Schumpeterin tm almalar iin bkz. Richard Swedberg, Joseph A. Schumpeter, His Life and Work (Cambridge: Polity Press, 1993), 239.

18

unsurlarnda analiz ierisinde olmas gerektiini nl eseri ktisadi Gelime Teorisinin giri cmlelerinde u ekilde dile getirmektedir36:
Sosyal sre gerekten de blnmez bir btndr. Aratrmacnn snflandrc eli, iktisadi olgular o byk akmdan yapay olarak seip karr Bir olgu, asla yalnzca ya da pr iktisadi deildir; dier ynler (bazen ok daha nemli olmakla beraber) her zaman vardr Meselemiz iktisadi olanla iktisadi-olmayan verileri birletiren, genel nedensel iliki biimlerini tanmlamaktr.

Schumpeter bu grleriyle beraber, ayn dorultuda benimsedii bir kavram bulunmaktadr: Sozialkonomik (toplumsal iktisat). Schumpeter bu kavram Max Weberden almtr. Weber, metodoloji tartmalarnn ortasnda, yeni bir iktisat yaklam ortaya karmak iin bu kavram kullanmtr. Webere gre iktisat iki alana blnmtr. Bunlardan biri tamamen soyut bir temele dayanr ve tarihsel yaklamdan yoksundur, dieri ise tamamen tarihsel bir temele dayanr ve teorik yaklamdan yoksundur37. Weber bu yaklamlar kabul etmeyerek, toplumsal iktisat yaklamn nermi ve bu yaklamda iktisat teorisi ve tarih sentezini yapmaya abalamtr. Schumpeter, Weberin bu kavramndan etkilenmi ve bu kavram kendi analizlerinde kullanmtr. Schumpeterin toplumsal iktisat yaklam ise drt temel alandan mteekkildir: Tarih, istatistik, teori ve iktisat sosyolojisi. Schumpetere gre bu temel alanlardan en nemlisi iktisadi tarihtir. Nedenini ise temele dayandrmaktadr. ncelikle iktisadn konular esas itibariyle tarihsel zaman ierisinde esiz bir sretir. kinci olarak, tarihsel bilgi salt iktisadi deildir, ayn zamanda kurumsal olgular da yanstmaktadr. ktisadi tarihin salt iktisadi unsurlar barndrmamas, iktisadi olan ve olmayan ile farkl sosyal bilimlerin nasl birbirleri ile ilintili olduunu bize gstermektedir. Schumpeter nc olarak da, iktisadi analizde yaplan temel ziyade, yanllarn, tarihsel iktisatlarn kullandklar aralarn yetersizliinden deneyimin eksikliinden kaynaklandn

dnmektedir. Schumpetere gre ikinci temel alan olan istatistie, sadece bireylerin aklaycs olduu iin deil, ayn zamanda neyin aklanmas gerektiini bilmek asndan gereksinim duyulmaktadr. Schumpeter, nc temel alann teori, iktisat teorisi olduunu belirtmitir. Schumpetere gre birok anlam ifade eden bu
36

Joseph A. Schumpeter, The Theory of Economic Development, ev. Redverds Opie (Cambridge: Harvard University Press, 1949), 3-5. 37 Swedberg, 1993, 2.

19

kavramn Robinson tarafndan yaplan basit ve ok yerinde bir tanm bulunmaktadr. Robinsona gre iktisat teorisi, bir aralar setidir. ktisat sosyolojisi olarak adlandrd drdnc temel alan ise dier temel alann tamamlaycs olarak grmektedir. nk iktisat sosyolojisi salt insan davranlarn ve iktisadi etkilerini deil ayn zamanda sosyal kurumlar, kurumsal faktrleri de iktisadi analizin ierisine yerletirmektedir38. Yukardaki aklamalarda da grld gibi Schumpeter, iktisadi analizin bir btn ierisinde ve eitli unsurlarla beraber incelenmesi gerektiini belirtmektedir. Bu bakmdan kulland toplumsal iktisat kavramnda yer alan unsurlar, iktisadi analizin btnleyici birer paralar olarak grmektedir. nk her bir para tek bana dierlerinden farkl bir anlam iermesine karlk, ayn zamanda bu paralar birbirleriyle iliki ierisindedirler. 2.3.2.2. ktisada nterdisipliner Bir Yaklam: ktisat ve Dier Bilim Dallar Arasndaki likiler Hakim iktisat ve savunucular iktisadn dier sosyal bilimler ile ban kopartrken, Schumpeterin tarih, sosyoloji ve politik bilimler gibi sosyal bilimlerle iktisat arasnda, ortak bir btn oluturma abasnda olduunu grmekteyiz. Schumpeterin kimi almalarnda iktisadn dnda, dier sosyal bilimlerden de faydalandn, Ona gre iktisat teorisinin, iktisadn dier toplumsal bilim dallar ile ilikili olmas gerektiini daha nce belirtmitik. Bu bahsimizde bu konuyu biraz daha aarak, iktisadn dier sosyal bilim dallar ile ilikilerini Schumpeterin grleri erevesinde deerlendireceiz. Bu erevede ilk ele alnmas gereken alanlar hi phesiz tarih ve sosyolojidir. Schumpeter bu alanlar, komu sosyal bilimler olarak deerlendirmektedir. Sosyal bilim evresinde, kendisi bir iktisat olarak bilinmesine karn, tarih ve sosyoloji alanlarn da kapsayan almalar rettiini grmekteyiz39. Schumpeter, kimi zaman analizlerini tarihsel bir srece dayandrm ve kimi zamanda liderlik, kurumsal faktrler, toplumsal gruplar, grup ilikileri gibi sosyolojik kavramlar da analizinin ierisinde
38

kullanmtr.

rnein

Kapitalizm,

Sosyalizm

ve

Demokraside,

Joseph A. Schumpeter, History of Economic Analysis (New York: Oxford University Press, 1994b), 1221. 39 Bu almalarn bazlar iin bkz. Richard Swedberg (ed). Joseph A. Schumpeter, The Economics and Sociology of Capitalism (New Jersey: Princeton University Press, 1991).

20

kapitalizmin iktisadi baarszlklarndan deil, aksine baars sonucunda kendi sosyal kurumlarn tahrip etmesini incelemekte ve bunun sonucunda sistemin srdrlemez olduunu ortaya koymaya almaktadr. Erken dnem almalarndan olan ktisadi Gelime Teorisinde de kapitalist gelimede giriimci tipinin nemini, yapsal zellikleriyle incelemektedir. Tarih ve sosyoloji dnda psikoloji ve felsefe alanlarnda iktisat ile balantsna deinmektedir. rnein Schumpeter, dier sosyal bilimlerde de olduu gibi iktisadn da insan davranna deinmesi hususuna dikkat ekmekte ve bu anlamda psikolojinin temel oluturduunu vurgulamaktadr. Felsefenin ise gemi dnemlerde, u an sosyal bilimlerin alanna giren konular hakknda eitli grler belirttiini ve bu anlamda dikkate deer olduunu belirtmektedir. 2.4. Piyasa ve Kapitalizm zerine Dnceleri Bilindii zere piyasa, kapitalizm gibi kavramlar sosyal bilim evresinde genel olarak tartlmakta birlikte, zellikle somut bir gereklik olan piyasann tanmlanmasndaki glk, eitli tartmalara neden olmaktadr. Hatta piyasa kavramnn iktisat bilimi tarafndan aklanmamas konusunda kurumsalc Douglas North, btn bir neoklasik iktisadn temellerinin yasland piyasa hakknda, iktisat biliminin neredeyse hibir ey sylememesi tuhaf bir olgu demektedir40. Bu ksmda, bu tartmalara deinmeksizin, iktisadi deiimin bir unsuru olarak piyasay ve bu balamda kapitalizmi, Schumpeter ve Polanyinin analizlerinde ne ekilde kullandklar ve kavramsallatrdklar zerinde duracaz. Schumpeter ktisadi Gelime Teorisinde piyasann kurumsallam temeline ok az deinmektedir. Bunun yerine Schumpeterin esas derdi, daha nce egemen olan iktisat teorisinin yani Walrasgil genel denge, piyasa dengesi teorisinin aklamad husus olan, verili bir sistemin neden srekli bir iktisadi deiim rettiidir41. Schumpetere gre piyasa sistemi, sermaye birikim srecinin srekli olarak yeni retim yntemleri, yeni endstriyel organizasyon biimleri, yeni tama yntemleri ile yeni piyasalarn bulunmasn gerektiren, hatta yapsal istikrarszlk eilimi ieren,

Koray alkan, Neo-liberal Piyasa Nasl ler?: Pamuk, ktidar ve Fiyat, Toplum ve Bilim, s. 108 (2007): 52-53. 41 Mark Harvey, Stan Metcalfe, The Ordering of Change: Polanyi, Schumpeter and the Nature Of The Market Mechanism, CRIC University of Manchester, Discussion Paper 70, March 2005.

40

21

dinamik bir sistemdir. Schumpetere gre sermaye birikim sreci tanm gerei, ekonomik yapnn ieriden dntrld, eski olann yok edilerek yerine yeni bir yapnn geirildii bir yaratc ykm sreci ile nitelenmektedir42. Yaratc ykm ortaya karan yenilik srecinin ve iktisadi deiimin ana unsuru da giriimci faktrdr. Polanyi ise piyasay kurulmu temeliyle beraber aklamaktadr. Polanyi, tarihsel koullara dayandrd analizinde piyasay, devlet, cemaatler ve aile kurumlar gibi, iktisadi yaamn srdrlebilmesini salayan bir kurum olarak grmektedir. ktisadi yaamn ierisinde yer alan, iktisadi faaliyetleri dzenleyen fakat sosyal ilikiler ierisine yerlemi bir kurumdur. Bu anlamda bakldnda, Polanyi piyasalar her zaman faydal kurumlar olarak grmektedir. ktisadi deiime neden olan piyasa yaps ise 19. yzylda ekillenmeye balamtr. Daha nceki dnemlerde sosyal ilikilerin ierisine yerleen piyasann 19. yzylda deiimi ve sosyal ilikilerin ekonomik ilikiler ierisine yerlemesi, hem iktisadi hem de toplumsal sistemde deiiklie neden olmaktadr. Bu deiim, bizim almamzda kullanacamz trde bir kapitalizmi, Polanyinin deiiyle kendi kurallarna gre ileyen piyasa mekanizmasn ortaya karmaktadr. Bu balamda piyasalarn, kapitalist, kapitalist ncesi ya da sosyalist olarak tanmlanmasndan ziyade, kapitalizm, bir piyasa toplumu olarak tanmlanmaktadr. Polanyi, kapitalizmin piyasalar yaratmasndan ziyade, piyasalarn kapitalizmi yaratmasna deinmektedir43. Polanyi, piyasa toplumunun ancak bir piyasa ekonomisi ierisinde hayatiyet kazanabileceini belirtmi ve piyasa ekonomisini u ekilde tanmlamtr44:
Piyasa ekonomisi, kendi kurallarna gre ileyen bir piyasalar sistemi demektir; daha teknik terimler kullanrsak, piyasa fiyatlar ve yalnzca piyasa fiyatlaryla ynetilen bir ekonomidir bu. Ekonomik yaamn tmn dardan yardm ve mdahale gelmeden rgtleyebilen bu tr bir sisteme, kesinlikle kendi kurallarna gre ileyen bir sistem denilebilir.

Schumpeter de kapitalizmi iktisadi bir deiim unsuru olarak ele almaktadr. Kapitalizmden bahsedildii zaman, bir geliim olayna atfta bulunulduunu

42 43

Burak Gnalp, Hseyin zel, Rekabet Politikalarnn Esaslar, Siyasa, yl 1, s. 1, (2005): 7475. Mark Harvey, Stan Metcalfe, 2005. 44 Polanyi, 2005, 85.

22

belirtmektedir. Schumpeterin kapitalizme deiim ve geliim boyutunda yapt vurguyu kendi szleri ile u ekilde aklayabiliriz45:
Kapitalizm, doas gerei, bir iktisadi deiim metodu ya da eklidir ve hibir zaman durgun bir durum gsteremez... Kapitalist mekanizmay harekete geiren ve devamlln salayan temel itici kuvvet, kapitalist giriim tarafndan yaratlm, yeni tketim mallar, yeni ulatrma ve retim yntemleri, yeni piyasalar, yeni endstriyel organizasyon ekillerinden gelmektedir... Bu yaratc ykm sreci, kapitalizm hakkndaki temel olgudur.

Hatrlanaca zere Schumpeterin piyasann kurumsallam temeline ok az deindiini belirtmitik. Schumpeter, kapitalizm kavramsallatrmasnda ise, kapitalizmin kurumsal kkenlerine de dikkat ekmektedir. Schumpetere gre, kapitalizm, ekonomiden ibaret deildir. Daha dorusu, kapitalizm ekonomiden ibaret olamaz. nk, kapitalizmi, bir btn olarak bir arada tutan, kapitalizm ncesine ait (feodal) siyasal ve kltrel kurumlardr. Kapitalizmin bu siyasal ve kltrel bileeni, ar devingen ekonomiyi evreleyen ve koruyan bir kabuk gibidir46. Grld gibi Polanyi ve Schumpeter piyasay iktisadi deiimin bir unsuru olarak ele almakta ve bu anlamda kapitalizmi iktisadi temelinin yannda, kurumsal kkleri ve toplumsal yapya etkisi bakmndan deerlendirmektedirler. Son olarak Schumpeter ve Polanyinin piyasa ve kapitalizme bak alarn sunduumuz iin artk, kapitalizmin ortaya k, ilerlemesi ve srdrlemezlii zerine younlatklar grlerini tartabiliriz.

Joseph A. Schumpeter, Capitalism, Socialism, And Democracy (London and New York: Routledge, 1994a), 8283. 46 Emre zelik. Institutional Political Economy of Economic Development and Global Governance (Doktora Tezi, School of Social Sciences of Middle East Technical University, 2006), 290.

45

23

3. KAPTALST SSTEM ve SRDRLEMEZL Bu blmmzde, almamzn temel vurgusuna, bir dier deile, Polanyi ve Schumpeterin grleri erevesinde Bu kapitalist incelemeyi bir sistemin ileyii ve srdrlemezliine deineceiz. gerekletirirken ncelikle

Polanyide sistemin oluumu ve Schumpeterde sistemin ilerleme dinamiklerine deineceiz. Daha sonra oluturulan sistemin hangi unsurlar sebebiyle srdrlemez olduunu, karlkl olarak aktarmaya alacaz. Karlkl olarak deerlendirme aamasnda, dnrlerimizin grlerinin hangi noktalarda yaknsadn, hangi noktalarda ise raksadn belirlemeye alacaz. 3.1. Karl Polanyide Kapitalist Sistem ve Srdrlemezlii 3.1.1. Piyasa Ekonomisinin Oluumu ve Hayali Metalar Polanyinin kapitalist sistemi, kendi kurallarna gre ileyen piyasa mekanizmas ile kavramsallatrdn sistemin nasl daha nce belirtmitik. kazand Polanyinin fikrini bu sistemin koymamz srdrlemezlii konusundaki grlerine yer verebilmemiz iin, ncelikle bu yaratld, hayatiyet ortaya gerekmektedir. Polanyi, doa, emek ve parann metalatrlmas, piyasada alnr satlr hale getirilmesi vastasyla, kendi kurallarna gre ileyen piyasann yaratldn vurgulamaktadr47. Polanyiye gre piyasa ekonomisi asndan emein metalamas ve bir piyasasnn olmas ok nemlidir fakat sanayi devriminin en canl dneminde, 1785ten 1834e kadar, bir emek piyasasnn
48

yaratlmasnn

Speenhamland Yasas ile engellendiini dnmektedir . Speenhamland Yasas 1795 ylnda uygulamaya konulmutur. Speenhamland Yasasnn ksaca, tahl fiyatlarna gre dzenlenen bir lte gre, hem cret geliri olmayan yoksullara asgari geim yardm yaplmasn, hem de cret geliri olan emekilerin cretlerinin

47

Kari Polanyi Lewitt, Tracing Polanyis Institutional Political Economy To Its Central European Source, Karl Polanyi in Vienna: The Contemporary Significance of the Great Transformation, ed. Kenneth McRobbie, Kari Polanyi Lewitt (Montreal: Black Rose Books, 2006): 383. 48 Polanyi, 2005, 125.

24

desteklenmesini ngrdn syleyebiliriz49. Bu anlamda yasa grld gibi sadece almayan kesimi deil, ayn zamanda cretli olarak alp, asgari geim artlarn salayamayan alanlar da kapsamaktadr50. Grld gibi byle bir sistemde ii snfnn rgtlenmesi, bir emek piyasasnn olumas mmkn deildir. Varolan koullarda asgari yaam hakk sz konusu olduundan, iverenler cretleri istedikleri gibi drebilir, iiler de yaam haklarnn bilincinde olduklarndan, bu durum karsnda, herhangi bir faaliyette bulunma gereksinimi duymayabilirlerdi. Byle bir yapda cretli emek kavramnn da herhangi bir anlam ifade etmedii ve emek asndan herhangi bir farklln olmad aktr. Yaama hakkn garanti altna alan bu sistemde, ayn zamanda bir eliki de sz konusu idi. nsanlar yaam haklarn elde ediyor ve paternalizmden kaynaklanacak ekilde emek piyasasnn tehlikelerinden korunuyordu; fakat insan, byle bir sistemde emekiden ok bir muhta konumuna getiriliyordu. Sonu olarak, 1795-1834 yllar arasnda yrrlkte kalan Speenhamland sistemi, yardm crete tercih ettirerek ve emekileri yardm aldklar parishlere51 bal klarak ulusal dzeyde bir emek piyasasnn tesis edilememesine, bamsz kk iftiyi mlkszletirip emekiler safna katarak ak isizlie, tarmda verimlilii drerek gizli isizlie, dk verimliliin bir sonucu olarak fiyat ykselmelerine ve aile yardm uruna erken yalarda evlenip ok ocuk sahibi olmay zendirerek nfus artna neden olmutu52. Toplum tarafndan genel kan olarak sistemin yrrlkten kalkmas gerekiyordu ve 1834 tarihinde yrrllkten kaldrld. Speenhamlandn yerine ise 1832 tarihli Reform Tasars ve bunun ana hatlarn sunan 1834 tarihli Yoksullar Yasas Deiiklii getirilmi ve sistem deitirilmitir. 1834 Yoksullar Yasas Reformu emek piyasasnn engellenmesine son verdi ve yaama hakk ortadan kaldrld53. Yaam hakk ortadan kaldrld iin yeni uygulamada cretli alanlar yoksul olarak grlmemi ve daha nce uygulanan yardmlar kaldrlmtr. Polanyiye gre artk emek piyasasnn olumas ve sanayi kapitalizminin, piyasa ekonomisinin ortaya kmas kanlmazd. Bu vurgular Polanyinin kendi cmleleri ile de gsterebiliriz54:

Fatih Gngr, Metin zuurlu, ngiliz Yoksul Yasalar: Paternalizm, Piyasa ya da Sosyal Devlet, Ankara niversitesi Tartma Metinleri, http://www.politics.ankara.edu.tr/tartisma_metinleri.php [10.01.2007]. 50 Asgari geim artlarnn belirlenmesi ve yaplacak yardmn ekli iin bnz. Polanyi, 2005, 126127. 51 Her kilisenin kendi yetki alanlarna verilen addr. 52 Gngr, zuurlu, 2007. 53 Polanyi, 2005, 131. 54 a.g.e, 129133

49

25

Eer 1832 Reform Tasars ve 1834 Yoksullar Yasas Deiiklii modern kapitalizmin balangc olarak grlyorsa, bu, onlarn iyi yrekli toprak sahibinin ynetimine ve onun yardm sistemine son verdiklerindendir. Emek piyasas olmayan bir kapitalist dzen yaratma abas korkun bir baarszla urad... ngilterede 1834e kadar rekabeti bir emek piyasas kurulmad; dolaysyla sanayi kapitalizminin bu tarihten nce bir sosyal sistem olarak varolduu sylenemez... On dokuzuncu yzyl sosyal tarihi, 1834 Yoksullar Yasas Reformuyla dizginlerinden boanan piyasa sisteminin mant tarafndan belirlenmiti dersek, durumu abartm olmayz.

Polanyi piyasa ekonomisi ile beraber ii snfnn douunu, yine kendi cmleleri ile u ekilde aklamaktadr55:
Speenhamlandn kaldrl, kendi karlar dolaysyla toplumu makine uygarlnn ierdii tehlikelerden koruma grevini stlenen modern ii snfnn gerek doum tarihiydi. Ama, gelecein onlara neler hazrladndan bamsz olarak, ii snf ve piyasa ekonomisi tarihte ayn anda ortaya kmlard.

Polanyinin

grleri

erevesinde

kendi

kurallarna

gre

ileyen

piyasa

mekanizmasnn, doa, emek ve parann metalatrlmas vastasyla ortaya karld fikrini belirtmitik. Sistemin yaratlmasnda temel nitelii tayan bu metalama kavram zerinde durmak, Polanyinin dncelerini alglama asndan nemlidir. Polanyi, piyasa ekonomisinin yalnzca piyasalar tarafndan kontrol edilen, dzenlenen ve ynlendirilen bir ekonomik sistem olduunu, mallarn retim ve datm dzeninin de kendi kurallarna gre ileyen kurumsal kalba brakldn dnmektedir. Byle bir sistemde retimin tm piyasalarda satlr, btn gelirler bu piyasada paylalr ve emek, toprak ve para da dahil olmak zere retimin btn unsurlar iin piyasalar ortaya kar56. Grld gibi piyasa ekonomisinin kurumsallamas iin emek, doa ve parann metalamas gerekmektedir. Emek, doa ve parann, piyasann ileyebilmesi iin serbeste dei toku ilikisi ierisinde yer almalar gereklidir, nk retimin kesintisiz bir biimde gereklemesi, kullanlan girdiler, hammaddeler ile emein kesintisiz arzna baldr57. Fakat Polanyiye gre esas problem bu noktada balamaktadr. Piyasa ekonomisi ierisinde

a.g.e, 2005, 155. a.g.e, 2005, 114115. 57 Hseyin zel, Liberalizmin topyac Toplum Tasarm, Cumhuriyet niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, c. 26, s.1 (2002): 104.
56

55

26

alnr, satlr hale getirilen emek, doa ve para gerek meta deildir. Polanyi bu hususu Byk Dnmde u ekilde vurgulamaktadr58:
Can alc nokta u: Emek, toprak ve para temel olarak retim unsurlardr; piyasalar iinde dzenlenmi olmaldrlar; bu piyasalar, ekonomik sistemin hayati nem tayan bir parasn olutururlar. Ama emek, toprak ve para, aka grlebilecei gibi, meta deildirler... Baka bir deile, ampirik meta tanmna gre bunlar meta deildirler.

Polanyiye gre bunlar reel meta tanm ierisinde dnlemez. Emek, toprak ve parann hibiri satlmak zere retilen mallar gibi deerlendirilemez. Ona gre emek, yalnzca bir insan faaliyetine verilen addr; toprak yalnzca doann baka bir addr, insan tarafndan retilmemitir, para yalnzca satn alma gcnn kural olarak hibir zaman retilmeyen bir simgesidir. Emek, toprak ve parann meta tanm btnyle hayaldir ama emek, toprak ve para piyasalar bu hayal yardmyla rgtlenmilerdir59. Grld gibi Polanyinin analizinde, bir piyasa ekonomisi yaratlabilmesi iin hayali metalardan oluan bir piyasa btnnn yaratlmas gerekmektedir. eitli unsurlarla toprak ve para piyasalar oluturulmu, bunlardan sonra, 1834 tarihli Yoksullar Yasas Reformuyla bir emek piyasas oluturulmutur. Bylece bir piyasa ekonomisi yaratlmtr. Biz de, Polanyide kapitalist sistemin srdrlemezlii derken, bu hayali metalarla kurulan bir piyasa ekonomisinden, kendi kurallarna gre ileyen piyasa mekanizmasndan ve bu mekanizmann srdrlemezliinden bahsediyoruz. 3.1.2. ift Ynl Hareketin Anlam ve Sonular Polanyinin Byk Dnm adl kitab, u cmlelerle balamaktadr: On dokuzuncu yzyl uygarl kt. Bu kitap, bu olayn siyasal ve ekonomik kaynaklaryla, ayn zamanda da onun yol at byk dnmle ilgili. kn ilan ettii on dokuzuncu yzyl uygarlnn drt kurum zerinde durduunu belirtir: g dengesi sistemi, uluslararas altn standard, kendi kurallarna gre ileyen piyasa ve liberal devlet. Polanyi, bu kurumlardan altn standardn, yalnzca i piyasa sisteminin uluslararas dzeye yaylmasna ynelik bir aba; g dengesi sistemini, altn standard zerine kurulmu ve ksmen onun aracl ile ileyen bir styap; liberal devleti de, kendi kurallarna gre ileyen piyasann bir rn olarak
58 59

Polanyi, 2005, 119. a.g.e, 119120.

27

grmektedir60. Fakat Polanyiye gre sistemin can damar ve temel biimlendiricisi kendi kurallarna gre ileyen piyasadr. Polanyi Byk Dnmdeki temel tezini, kendi kurallarna gre ileyen piyasaya yaklamn ve toplumun tepkisini u cmlelerle zetlemektedir61:
Bizim tezimiz, dengesini kendi salayan piyasa fikrinin dpedz bir topya olduu. Byle bir kurum, toplumun insani ve doal zn yok etmeden uzun sre yaayamazd; insan fiziksel olarak yok eder, evresini de le evirirdi. Kanlmaz olarak, toplum kendini korumak iin baz nlemler ald, ama alnan nlemler piyasann kendi yasalarn bozdular; alma yaamn alt st ettiler ve bylece toplumu baka bir ekilde tehlikeye srklediler.

Polanyi bu balamda, inceledii on dokuzuncu yzyl uygarlnn, genel karakterini ift ynl hareket (double movement) kavramyla aklamaya almaktadr. ift ynl hareket, ekonomik liberalizm ve sosyal korumaclk ilkelerini barndrmaktadr. Ekonomik liberalizm, kendi kurallarna gre ileyen bir piyasann kurulmas amacna ynlenmiken, sosyal korumaclk, insan, doa ve retim dzeninin korunmasn amalamaktadr. Polanyiye gre, ift ynl hareketin bir unsuru olan ekonomik liberalizm, bir piyasa sistemi yaratmak zere yola kan bir toplumun dzenleyici ilkesiydi ve 1820ye gelindiinde, klasik ilkeyi temsil etmeye balamt; emek piyasas, altn standard ve serbest ticaret62. Ekonomik liberalizmin ileyii, ancak kendi kurallarna gre ileyen bir piyasa ile salanabileceinden, etkisini ancak 1830dan sonra gsterebildi. nk, bir piyasa ekonomisinin yaratlmas, ancak bu tarihlerde ortaya karlan eitli yasalarla salanmt. Ekonomik liberalizmin nemli bir unsuru da braknz yapsnlar (laissez-faire63) yaklamdr. Braknz yapsnlar, nemli bir unsur olmasna karn, Polanyiye gre hibir ekilde ekonomik liberalizm ile zdeletirilemez. nk braknz yapsnlar, z itibariyle mdahalesizlii gerektirir. Bilindii gibi klasik politik iktisatlar braknz yapsnlarn doal olduunu dnmektedirler. Fakat Polanyi ise braknz yapsnlarn hibir doal yannn olmadn; ilerin oluruna braklmas durumunda serbest piyasalarn hibir zaman ortaya kamayacan belirtmektedir. Braknz yapsnlarn devlet tarafndan uygulandn, serbest piyasalarn kendiliinden deil,
a.g.e, 3536. a.g.e, 2005, 36. 62 a.g.e, 2005, 196. 63 Franszcadan iktisat literatrene gemitir. ktisat yaznnda braknz yapsnlar eklinde evrilmektedir. zet olarak, kapitalist bir ekonomide mdahalenin olmamas gerektiini belirtir.
61 60

28

devlet tarafndan karlan yasalar sonucunda ortaya karldn vurgulamaktadr. Hatta devletin, liberalizm taraftarlarnn belirledii grevleri yerine getirmek iin merkezi bir brokrasiyle donandn belirtmektedir64. Piyasa sisteminin kurulmas iin mdahalelerin gerekli olmas koulu gibi, sistemin devamllnn salanmas da yine devlet mdahalelerine baldr. Braknz yapsnlar ve serbest ticaret yntemleriyle ve ekonomik liberalizm ve hayali metalar aracl ile kurulan, kendi kurallarna gre ileyen bir piyasa mekanizmas toplumun zn, doal evresini ve retim kurulularn ypratan bir dzen oluturmaktadr. Ypratlan unsurlardan biri, rekabeti bir emek piyasasnn hedef ald emek gc, bir dier deyile insand. Polanyiye gre emei dier yaam faaliyetlerinden ayrp piyasa kurallarna boyun emeye zorlamak, btn organik varolu biimlerini yok etmek ve onlarn yerine yeni bir dzen, paralara ayrlm, bireyci bir dzen koymak anlamna geliyordu. Bu dzeni kurmak, ykm plann uygulamak iin en iyi aracn da, szleme zgrl ilkesi olduunu dnmekteydi. Uygulamada bu ilke, szleme d akrabalk, komuluk, meslek ve inan ilikilerinin ortadan kaldrlmasn gerektirmekteydi65. Ypratlan unsurlardan bir dieri de doadr. Polanyiye gre bir doa unsuru olan toprak, insan yaamnn dengesini salar; insann yerleim yeridir; fiziksel gvencesinin n kouludur; manzara ve mevsimleridir. Bu bakmdan insan doadan ayrmann ve toplumu gayrimenkul piyasasnn gereklerine gre dzenlemenin, topik piyasa ekonomisi fikrinin hayati bir ynn oluturduunu dnmektedir66. Ypratlan unsurlardan bir dieri de retim dzenidir. Polanyiye gre insan ve doada olduu gibi retici iletmeler iin de bir tehlike sz konusudur. Polanyi, parasal nedenlere bal olarak den fiyat dzeyinin, iletmelerin iflas tehlikesiyle kar karya kalmas, retim dzeninin zlmesi ve sermayenin byk apta yok olmas tehlikesini douracan dnmektedir67. Polanyinin cmleleriyle, ypratlan unsurlarla ilgili u zeti yapmamz mmkndr68:
Piyasa mekanizmasnn; insanlarn ve onlarn doal evresinin kaderinin, hatta satn alma gcnn miktar ve kullanmnn, tek ynlendiricisi olmasna izin vermek, toplumun kyle sonulanrd. nk szde meta emek, bu zle metann sahibi olan insan etkilemeksizin saa
64 65

a.g.e, 201. a.g.e, 231. 66 a.g.e, 249250. 67 a.g.e, 266267. 68 a.g.e, 120121.

29

sola tanamaz, istenildii gibi kullanlamaz, hatta kullanlmadan braklamaz. nsann emek gcn kullanrken, sistem, ayn zamanda, bu etikete yapk fiziksel, psikolojik ve ahlaki bir birim olarak insan da kullanmak durumundayd. Kltrel kurumlarn koruyuculuunu yitiren insanlar, maruz kaldklar sosyal etkiler altnda yok olabilir, gnah, sapklk, cinayet ve aln yol at iddetli sosyal zlmelerin kurbanlar olarak lp gidebilirlerdi. Doa, ilkel unsurlara indirgenir, evre bozulur, nehirler kirlenir, askeri gvenlik tehlikeye girer, yiyecek ve hammadde retme gc yok olurdu. Nihayet, satn alma gcnn piyasa tarafndan idare edilmesi, iletmeleri belirli aralklarla yok eder; para darl veya fazlas, i yaam zerinde sel ve kuraklklarn ilkel toplumlar zerindeki etkisine benzer etkiler yapard. Kukusuz emek, toprak ve para piyasalar, piyasa ekonomisi iin vazgeilmez eyler. Ama hibir toplum, insani ve doal z ile i dzenini bu eytani dililerin hasarndan korumadan, ok ksa bir sre iin bile, bylesine ham hayallerden oluan bir sistemin etkilerine dayanamazd.

Polanyiye gre sistemin etkilerine dayanamayan toplum, kendiliinden bir tepki retmektedir. Bir yandan kendi kurallarna gre ileyen piyasa mekanizmas toplumu olumsuz ynde etkilemekte, bir yandan da yok olma tehlikesiyle kar karya kalan toplum, kendini korumaya almaktadr. Bu balamda on dokuzuncu yzylda var olan, ift ynl hareketin dier yn olan sosyal korumaclk ortaya kmaktadr. Korumaclk, kanlmaz olarak kendi kurallarna gre ileyen piyasann ypratt emek, doa ve retim dzeninin korunmasn amalamaktadr. Bu bakmdan, emein korunabilmesi iin; i dzenlemeleri ve sosyal yasalar, doann korunabilmesi iin; toprak yasalar ve tarmsal tarifeler, retim dzeninin korunabilmesi iin ise; merkez bankacl ve para sisteminin ynetilmesi ortaya kmaktadr. Korumaclk, piyasann ykc etkilerinden dorudan zarar gren, alan snflar ve toprak sahipleri gibi eitli gruplarn desteinden yararlanmakta ve yntem olarak koruyucu yasama, kstlayc cemiyetler ve dier mdahale aralarn kullanmaktadr. Polanyi, zellikle on dokuzuncu yzyln ikinci yarsnda ortaya kan, sosyal ve ulusal korumacla geri dnn, kendi kurallarna gre ileyen piyasa mekanizmasnn zndeki tehlikeleri nedeniyle ortaya ktn belirtmektedir. Polanyi, ortaya kan korumalar birka yoldan aklamakta, ncelikle nlem alnan alanlarn eitliliine vurgu yapmaktadr. nlemlere bakldnda ise, genelde yasalarla salanmakta ve modern sanayi koullarndan kaynaklanan sorunlar ele almaktadr69. kinci olarak ise, liberal zmlerden kolektivist zmlere geiin bazen aniden gerekletiini belirtmektedir. Polanyi, nc ve en nemli zellik
Polanyi, bu balamda alnan nlemlere, Herbert Spencern oluturduu listeden yararlanarak eitli rnekler vermektedir. Bu uzun liste iin bnz. Byk Dnm, s. 209210.
69

30

olarak da, birbirlerinden birok nedenden farkl olan lkelerin, gelimelerinin paralel olmas durumuna dikkat ekmektedir. Polanyi, Viktorya Devri ngilteresi, Bismark Prusyas, nc Cumhuriyet Fransas ve Habsburg mparatorluunun birbirinden farkl olduunu fakat bu lkelerin her birinin nce bir serbest ticaret ve laissez-faire dneminden, sonra bunu izleyen kamu sal, alma koullar, belediye yatrmlar, sosyal sigorta, nakliyat desteklemeleri, belediye hizmetleri, ticaret birlikleri ve dier alanlar kapsayan bir anti-liberal yasama dneminden getiini belirtmektedir. Polanyi son olarak, liberallerin sistemi koruyabilme adna devletin mdahalesi talebinde bulunmalarn, kstlamalarn liberaller tarafndan da gerekletirildiini vurgulamaktadr70. Korumaclk eitli snflarn desteinden yararlanmasna karn, Polanyiye gre yalnzca snf karlar sreci tam olarak aklamakta kullanlamaz. Ona gre asl vurgulanmas gereken husus, bu snflarn neden korumaclk yoluyla kendi taleplerini dile getirdikleri deil, neden bu yolda baarya ulatklardr. Bu da bizi daha nce aklanmaya allan, kendi kurallarna gre ileyen piyasann, toplumun doal ve insani zn ypratt, bu durumun da toplumun tepkisini ekmeden, uzun sre devam edemeyecei hususuna gtrmektedir. Genelde snf karlarnn ekonomik olarak incelenmesine karn, Polanyi temelde bu karlarn ekonomik deil, sosyal olduunu belirtmektedir. Zaten snflar ya da gruplar asndan toplumun tepkisi, piyasa tarafndan tehdit edilen sosyal karlarn korunmas ynnde gereklemektedir. Snflar ve gruplar korumaclk ile mevki ve mertebelerini, sosyal konum ve gvenliklerini salamaya almaktadrlar. Konuyu Polanyinin cmleleri ile zetleyebiliriz71:
Kolektivist hareketin kaynanda tek tek gruplar veya snflar yer almyordu, ama gene de ilgili snf karlar sonu zerinde belirleyici bir etki yapmlard. Sonuta, olaylar toplumun tmnn karlarna bal olarak gerekleiyordu; bu karlarn korunmas arlkl olarak toplumun belirli bir kesimine dse bile, durum byleydi.

Aklamaya altmz ift ynl hareket, yirminci yzyln balarna, I. Dnya Savana kadar etkisini arttrarak srdrmtr. ift ynl hareketin sosyal korumaclk ayanda, toplumlarn yok olmamak iin kendilerini koruma abalar yer almaktadr. Yirminci yzyln toplumsal tarihini biimlendiren, ekonomik liberalizme kar ortaya kan gelimeleri u ekilde sralayabiliriz: Yeni Uzla
70 71

Polanyi, 2005, 209215. a.g.e, 229.

31

(New Deal), sosyalizm ve faizm. Bu gelimelerden, Yeni Uzla politikalar, 1929 Dnya Ekonomik Buhranndan sonra ortaya kan korumaclk kkenli bir uygulamadr. Bilindii zere Dnya Ekonomik Buhran zellikle sanayilemi kapitalist ekonomilerde ykc etkiler dourmu, ayn zamanda dnya ekonomisinin geneli iin de tehditler oluturmutur. Buhran sonucunda, isizlik, retim ve ticaret hacmi daralmas, talep d, fiyatlardaki d, tarm sektrnn k gibi olumsuzluklar yaanm, toplumlar maddi ve manevi kayplar yaamtr. Byle bir ortamda, Amerikada ortaya km Yeni Uzla adl korumaclk politikalar anlamldr. Yeni Uzla, buhrann hemen akabinde 1930 ylnda ortaya kmtr. Yeni Uzla ile ncelikle bir Merkez Bankas kurulmutur. Merkez Bankasnn kurulmas ile beraber, Polanyinin belirttii gibi retim dzeninde bir dzenleme, korumaclk salanmaya allmtr. Bunun dnda yine devlet mdahaleleri ve yasama yoluyla, istihdam, alma koullar, retim, reel sektrler gibi birok alanda dzenlemeye gidilmitir. Polanyi, Yeni Uzla uygulamalaryla, parasal korumackla beraber, emek ve toprak evresinde de geni nlemler alndn belirtmektedir. Yirminci yzyln toplumsal tarihini belirleyen bir dier etken de sosyalizmdir. Polanyi, sosyalizmin znde sanayi uygarlnn doasnda bulunan bir eilim, kendi kurallarna gre ileyen piyasay demokratik topluma bilinli olarak baml klarak ama eilimi olarak nitelemekte ve Dnya Savandan beri sosyalizmin konumunu etkileyen iki deiiklik olduunu belirtmektedir. Bunlardan biri piyasa ekonomisinin srdrlemez olduunun ortaya kmas, bir dieri ise Rusyada sosyalist bir ekonominin olumasdr72. Polanyiye gre yirminci yzyln ilk yarsnda, kendi kurallarna gre ileyiin toplumu ypratmas, ii snfnn, zellikle sosyalist ii snfnn da konumunu deitirmi, geni kitlelere yaylan snfn yasama yoluyla temsili salanmtr Emein yasa ile temsiline karlk, kapitalistlerin, sanayiyi ellerinde bulundurmalarndan kaynaklanan, ynetimde sz sahibi olma konumlar mevcuttur. Polanyiye gre zellikle yirmili yllarda ortaya kan bu ikili konum, halk organlarn, i dnyasna mdahalelerini, toplumun geimini salayan sanayi sistemine tehdit oluturmasn, sanayi nderlerinin ise halkn zgr seimle baa gelmi idarecilerine balln engellemesine neden olmaktadr. verenlerin toplumda retimi srdrmekten dorudan sorumlu, dier yandan geni kitlelere sahip olan iilerin karlar da genel toplum karlar ile uyumlu olduu dnldnde,
72

a.g.e, 314315.

32

byle bir ortamda ekonomik ve siyasal sistemin srdrlmesinde tehlikeler ortaya kmaktadr. Polanyi, byle bir durumda, ynetimin, en kolay k yolu gsterenlere teslim edileceini, bu bakmdan faist zmn zaman olarak ok uygun olduunu belirtmektedir73. Toplumlar kendini korumaya alrken, korumacln sonucunun her zaman ideal sonular douramayaca faizmin ykselii ile kendisini gstermektedir. Faizm, kmaza giren toplumlarda bir ka yolu olarak alglanmtr. Polanyi, faizmin oluturduu zm, liberal kapitalizmin ulat kmazda, piyasa ekonomisinin, hem sanayi hem de siyasal alandaki btn demokratik kurumlarn yok olmas pahasna gerekletirilen, reformu olarak tanmlamaktadr74. Faizm asl etkisini piyasa sisteminin kmaza girdii dnemlerde gstermi ve deiik dini, kltrel zellik gsteren eitli lkelerde ortaya kmtr. Polanyi, faizmi, sosyalizm ya da Yeni Uzla rejimleri gibi ekonomik liberalizme olan bir kar k olarak deerlendirmektedir. 3.2. Joseph A. Schumpeterde Kapitalist Sistem ve Srdrlemezlii 3.2.1. Kapitalizmin Gelimeci Nitelii ve Giriimci Faktr Schumpeter iin, verili bir sistemin neden srekli bir iktisadi deiim rettii meselesinin nemli olduunu belirtmitik. bakn Polanyinin kapitalist iin sistemin nasl srdrlemezlii meselesine aktarabilmemiz sistemin

oluturulduu fikrini aktarmamzn gerekliliinde olduu gibi, Schumpeterin kapitalist sistemde yaanacak dnm meselesini vurgulayabilmemiz iin de, Onun kapitalizmin gelimeci nitelii hakkndaki ve bu balamda yenilik, yaratc ykm ve giriimci kavramlar hakkndaki grlerine deinmemiz, bunlar alglamamz gerekmektedir. Kapitalizmin gelimeci niteliinin dikkati eken karakteristik yaps

bulunmaktadr. Bunlardan ilki, ilerlemeci niteliin, iktisadi sistemin ierisinden gelmekte olduu hususudur. Dier bir deile, kapitalist sistemin kendi i dinamikleri gelimeci niteliini oluturmaktadr. kincisi, bu gelimenin przsz, sorunsuz bir ekilden ziyade aralklarla gereklemesidir. Aralkldr nk mevcut yapnn deimesi konjonktrel bir yap ierisinde gereklemektedir. Son olarak da,
73 74

a.g.e, 317. a.g.e, 318.

33

eski dzeni yerinden eden ve radikal bir ekilde yeni durumlar yaratan nitel deimelere ve devrimlere neden olmaktadr75. Eski yaplar ykp, yeni bir yapy ortaya karan ve sistemin ierisinden gelen unsur, yeniliktir. Schumpeterin yaratc ykm olarak adlandrd bu sre, kapitalizm hakkndaki temel olgudur. Schumpeter kapitalist mekanizmay harekete geiren ve devamlln salayan yenilik unsurlarn, ktisadi Gelime Teorisinde be balk altnda tanmlamaktadr76. (Tketicilerin henz aina olmadklar) yeni bir rnn ya da bir rnn yeni zelliinin tantlmas. (Sz geen imalat dalnda henz deneyimle test edilmemi) yeni bir retim tekniin tantlmas. Daha nce byle bir piyasa varolsun ya da olmasn, bahsi geen lkenin belirli bir imalat sektrnn nceden girmemi olduu yeni bir piyasann almas. Yine kaynan halihazrda var olduu ya da yaratlmas gerektii hesaba katlmakszn yeni bir hammadde ya da yar mamul kaynann ele geirilmesi. (Mesela trstleme yoluyla) tekel konumunun yaratm gibi herhangi bir piyasada yeni bir organizasyonun icra edilmesi ya da tekel konumunun krlmas. Schumpeter bu unsurlar, Kapitalizm, Sosyalizm ve Demokraside yeni tketim mallar, yeni ulatrma ve retim yntemleri, yeni piyasalar, yeni endstriyel organizasyon ekilleri eklinde zetlemektedir. Hatta bu unsurlara eitli rnekler de vermektedir. Yeni retim yntemleri iin, makineletirilmi fabrika, elektrik kuvvetiyle ileyen fabrika, kimyasal sentezler; yeni tketim mallar iin, demiryolu servisi, otomobiller, elektrikli aralar; yeni endstriyel organizasyon ekilleri iin, birleme hareketi; yeni arz kaynaklar, hammaddeler iin de Plata yn, Amerikan pamuu, Katanga bakr gibi rnekleri bulunmaktadr77. Dikkati eken nokta deiimi salayan bu yeniliklerin tamamnn, kapitalist giriim tarafndan ortaya karlddr. Schumpeter, belirtilen yeni bileenlerin ortaya karlma srecini
75

John E. Elliot, Marx and Schumpeter on Capitalisms Creative Destruction: A Comparative Restatement, The Quarterly Journal of Economics, (1980): 46 76 Schumpeter, 1949, 66. 77 Schumpeter, 1994a, 68.

34

giriim, bu sreci gerekletiren bireyleri de giriimciler eklinde tanmlanmaktadr. Schumpeter, giriimci faaliyetlerini emek ve doadan sonra nc retim faktr ve iktisadi gelimenin en nemli olgusu olarak tanmlamaktadr78. Bu noktada da Schumpeterin analizinde giriimci faktrnn nemi ortaya kmaktadr. Giriimci bu srecin ortaya kmasn salayarak, kapitalizmin dinamik niteliinin olumasn salamaktadr. Giriimci yukarda belirtilen unsurlarla kapitalizmin dinamikliini olutururken, fonksiyonu sadece belirtilen zellikleri ortaya karmasndan ibaret deildir. Giriimcinin fonksiyonu ayn zamanda, ortaya kard bu unsurlar gerekletirmesini de ierir79. Bu balamda giriimcilik, iktisadi bymenin nemli bir faktrdr80. Bu unsurlarla beraber giriimcinin nemli grevi bulunmaktadr: daimi bir hal alarak gelenekselleen ataleti, srekli durgunluu nlemek, stratejik ortaklar bulmak ve tketicilerin rzasn kazanmak81. Schumpeter, giriimci kavramnn genel kanlara, geleneksel yaklamlara gre, hem geni hem de dar anlamda deerlendirilebileceini belirtmitir. Geni anlamldr nk giriimciler olarak adlandrd bireylerden bahsederken sadece bamsz i adamlarn kastetmemektedir. Ayn zamanda, yneticiler gibi bir irkete baml olarak alanlar da giriimci olabilirler ya da bireylerin mutlaka bir firmaya baml olmalar da gerekmeyebilir. Dar anlamldr nk bir irkette faaliyette bulunan her irket bakan, yneticiler
82

ya

da

sanayicilerin

tm

giriimci

olarak

deerlendirilemez . Bir bireyin giriimci olabilmesi iin bu grevlerde olmas yeterli deildir, ayn zamanda yenilik srecine dahil olmalar gerekmektedir. ktisadi Gelime Teorisinin 1911 ylndaki ilk basksnda, Schumpeterin giriimci ve giriimci olmayan insan arasndaki ayrm daha detayl olarak inceledii grlmektedir. Giriimci insan tipini Eylem nsan, giriimci olmayan insan tipini ise Duraan nsan olarak adlandrd yaklamnda, ikisinin arasndaki farklar ne ekilde vurguladn aadaki tabloda detayl olarak grebiliyoruz.

78 79

Schumpeter, 1949, 74. Schumpeter, 1994a, 132. 80 Joseph A. Schumpeter, Theoretical Problems: Theoretical Problems of Economic Growth, The Journal of Economic History, Vol. 7, Supplement (1947): 8 81 Alexander Ebner, The Institutional Analysis of Entrepreneurship: Historist Aspects of Schumpeters Development Theory, Joseph Alois Schumpeter: Entrepreneurship, Style and Vision, ed. Jrgen Backhaus (Dordrecht: Kluwer Academic Publishers, 2003): 131. 82 Schumpeter, 1949, 7475.

35

Tablo 1: 1911in Schumpeteri: Eylem nsan, Duraan nsan Karlatrmas Eylem nsan Dinamik Dengeyi bozan Yeni olan gerekletiren Aktif, enerjik Lider Duraan nsan

Duraan Denge arayan Hlihazrda olan tekrarlayan Pasif, dk enerjili Takipi Var olan yapma biimlerini kabul Yeni kombinasyonlar yaratan eden Deiime kar isel diren Deiime kar gl bir isel direnci gstermeyen olan Eylemlerine ynelik dirence cevap Bakasnn yapt yenilie haset veren duyan Yeni alternatifler yumandan sezgisel Var olan seenekler arasnda rasyonel seimler yapabilen seimler yapan Salt ihtiyalarla motive olan ve G ve yaratma neesi ile motive olan doyuma ulatnda duran Kaynak sahibi olmadan bankadan Hibir kayna ynetmeyen ve yeni borlanan kaynaklar kullanmayan
Richard Swedberg, Rebuilding Schumpeters Theory of Entrepreneurship, Conference on Marshall, Schumpeter and Social Science, Hitotsubashi University, March 1718, 2007, http://www.lib.hit-u.ac.jp/service/tenji/amjas/Swedberg.pdf [02.05.2007].

Tablodan da grlebilecei zere, ktisadi Gelime Teorisinin 1911 ylndaki ilk basksnda, giriimci insan, dierlerinden ayran belirli zellikler sralanmaktadr. Swedberg, yaplan bu ayrmn ktisadi Gelime Teorisinin 1911 ylndan sonra yaplan dier basklarndan daha detayl olduunu vurgulamaktadr83. Schumpeterin giriimci kavramnn sre ierisinde deiiklie urad da sylenebilir. Schumpeterin yaklamnda amac parasal kazan olan giriimcinin, zamanla, kazanma iradesi, savama igds, dierlerine stn olma istei ve baarl olmak iin baarmak gibi amalar da, amalar arasnda yer almtr84. 3.2.2. Srdrlemezlie Neden Olan Faktrler ve Sonular Karl Polanyinin Byk Dnm adl kitabnda olduu gibi, yirminci yzyln en nemli sosyal bilim almalarndan biri olarak kabul edilen, Joseph A. Schumpeterin Kapitalizm, Sosyalizm ve Demokrasi adl kitabnn, Kapitalizm Yaamaya Devam Edebilir Mi blm de arpc bir cmleyle balamaktadr: Kapitalizm yaamaya devam edebilir mi? Hayr. Yaamaya devam edebileceini
83 84

Swedberg, 2007, 56. Maria T. Brouwer, Weber, Schumpeter and Knight on Entrepreneurship and Economic Development, Journal of Evolutionary Economics, Vol. 12, Iss. 1-2, (2002), 100

36

dnmyorum85. Eserin ilk cmlelerinde ele alaca konu hakknda net bir vurgu yapan Schumpeter, yine ilk paragraflarda tezini u cmlelerle zetlemektedir:
Balamadan nce bahsetmemiz gereken bir mesele daha var. Bu tezde kapitalist sistemin hlihazrdaki ve beklenen performansnn, iktisadi baarszln arl altnda yklan bir ey olarak deil, baarsnn onu koruyan sosyal kurumlar rttn ve kanlmaz olarak yaamasn mmkn klmayacak koullar yarattn ve bunun da grnrdeki sosyalizme kuvvetle iaret ettiini gstermeye alacam.

Kapitalizmin dinamik bir sre olduunu, bu srecin devamn salayan asl faktrn giriimci ve ortaya kan yaratc ykm sreci olduunu daha nceki bahislerimizde aklamtk. Schumpeter, sistemin srdrlemezlii konusundaki dncelerini, nedenleri aklarken ncelikli olarak giriimcinin gelecekteki konumu hakknda yorumlarda bulunmaktadr. nk giriimci fonksiyonunun ortadan kalkmasn, sistemin krlmasndaki ana nedenlerden biri olarak grmektedir. Giriimcinin fonksiyonlarn yitirmesindeki ana faktr ise kapitalist sistemin salad iktisadi gelimelerdir. Giriimcilerin etkin fonksiyonu nedeniyle kapitalist uygarlk bir yandan geliimini srdrmekte, gelien yap ise giriimcinin temel fonksiyonlarna olumsuz etkide bulunmaktadr. Gelien kapitalizm ile beraber daha nceleri sisteme giriimciler tarafndan getirilen yenilikler, rutin bir hal almaktadr. Yenilik tm evreler tarafndan kabul edilen bir alkanlk halini almtr. Bu ekilde, iktisadi gelime, kiilere bal olmaktan kma ve otomatikleme eilimine girmektedir. Ayn zamanda bro ve komite almas, bireysel teebbsn yerine geme eilimindedir86. Schumpeter, giriimcilerin toplumsal fonksiyonlarnn kaybolmas durumunu nceki dnemlerdeki askeri alandaki liderlerin fonksiyonlarn yitirmelerine benzetmektedir. Askeri alanda nceki devirlerde bireysel kahramanlklar, liderlik vasflar n plandayken (valyeler gibi), teknolojik ve toplumsal gelimeler nedeniyle, bu evrelerin toplumsal konumlar sarslmtr. Schumpeter, bu duruma benzer toplumsal koullarn, kapitalist giriimcinin toplumsal pozisyonunu ve roln sarstn belirtmektedir. zetleyecek olursak kapitalizmin kendi baarlar ve ilerlemeleri otomatik bir hal almakta ve sistemin ana faktr olan kapitalist giriimcinin fonksiyonunu olumsuz olarak etkilemektedir. Bu olumsuz etkileni, giriimcilerin yer ald burjuvazi snfn da g durumda brakmaktadr.
85 86

Schumpeter, 1994a, s. 61. a.g.e, 132133.

37

Schumpeter, kapitalist sistemin srdrlemezlii konusunda, iktisadi unsurlarn ypranmas meselesi yannda, bu unsurlar koruyan tabakalarn yklmasnn da etkili olduunu dnmektedir. nk Schumpetere gre kapitalizm salt iktisadi unsurlar ile var olmaz. Kapitalizm, feodal dneme ait siyasal, toplumsal, kltrel kurumlarla beraber var olmaktadr. Bu kurumlar, kapitalizmin ileyiini koruyan, koruyucu bir tabaka gibi varlklarn srdrmektedirler. Bu noktada Schumpeterin analizlerinde kulland nemli bir kavram karmza kmakta; ortak yaama (symbiosis). Kkeni biyolojiye dayanan ve Schumpeterin sosyal bilimsel bir terim olarak kulland bu kavram, baka trden iki canlnn dengeli ve sk bir ibirlii ile birbirinden yararlanarak yaamalar durumunu ifade etmektedir87. Burjuvazi ve aristokrasi arasnda kapitalist dnemlerde, ortak bir yaam alan oluturulmutu. Burjuvazi, aristokrasiyi ekonomik alanda desteklemekte, bu duruma karlk olarak aristokrasi ise burjuvaziyi politik ynden kendisine baml klmaktayd88. Kapitalist gelime srecinde bu ortak yaama bozulmaya balamtr. Aristokrasi konumunu korumaya abalamtr fakat burjuvazinin etkinlii nedeniyle bu hususta baarl olamamtr. Kapitalist gelime ilk olarak feodal dnemin kurumsal dzenlemeleri olan malikane, ky, lonca gibi kurumlar yok etmitir. Schumpetere gre ykm yoldan gerekletirilmitir. Zanaatkarlar dnyas, kapitalist giriim tarafndan gelen rekabetin otomatik etkileri araclyla yklmtr. Lord ve kyl dnyas ise ncelikli olarak politik eylem vastasyla yklmtr89. Schumpeter, ortak yaamn bozulmasn ve sonularn u cmlelerle zetlemektedir90:
Toplumun kapitalizm ncesi erevesinin yklmasnda, kapitalizm sadece ilerlemesini sekteye uratan engelleri krmakla kalmam; ayn zamanda kn nleyen payandalardan da kanmtr. Aman vermez gereklilii ile bu sre yalnzca kurumsal olan faydaszlklardan kurtulma meselesi deil; ayn zamanda, kapitalist katmanlarn ortak yaayan elikilerinin de kaldrlmas anlamna geliyordu.

Schumpeter, koruyucu tabakalarnn ykmnn akabinde, kapitalist toplumun kendi kurumsal erevesinin de ykmnn gerekletiini belirtmektedir. Schumpetere gre kapitalist ilerleme bir yandan kk retici ve esnafa zarar vermektedir. Bir dier yandan da, byk iletmeler iin de mlkiyet ve szleme zgrl gibi kendi kurumsal erevesine saldrmaktadr. Schumpeter, bireysel ya da aile iletmeleri
87 88

zelik, 2006, 285. Schumpeter, 1994a, 136. 89 a.g.e, 135. 90 a.g.e, 139.

38

dndaki

byk

iletmelerde

sahiplik

fonksiyonunun

ortadan

kalktn

belirtmektedir. Bu tip iletmelerde, cretli yneticiler, daha alt kademe yneticiler ve ynetici yardmclar bulunmaktadr. Ayn zamanda byk ve kk hissedarlar da bulunur. Schumpeter, iletme mlkiyeti ile direkt olarak balants olmayan bu elemanlarn, tam bir iletme sahibi gibi davranamayacaklarn, hatta hissedarlarn kimi zaman iletmelerin karsnda dahi tavr alabileceklerini belirtmektedir91. Grld gibi bu tip problemler kapitalist toplumun kurumsal bir erevesi olan mlkiyet zerinde olumsuz etkilere neden olmaktadr. zellikle kapitalist gelime sonucunda ortaya kan hisse senetlerinin mlkiyet zerinde olumsuz etkilerinin olduunu belirtmektedir. Ayn ekilde gnmzde yaplan szlemelerin, basmakalp, bireysel olmayan, ahslara ynelik olmayan, brokratiklemi olma zellikleri nedeniyle, gemite yer alan snrsz sayda imkanlar arasnda bireysel seim nitelii tayan, kapitalist toplumun bir dier kurumsal erevesi olan szleme zgrln de snrladn vurgulamaktadr. Kapitalist gelime grld gibi, Schumpetere gre giriimcinin fonksiyonlarn tahrip etmekte ve burjuvazinin etkinliini azaltmakta, koruyucu tabakalarn yklmasna neden olmakta, kendi kurumsal erevesini tahrip etmekte ve byyen bir dmanlk ortam yaratmaktadr. Schumpeter, byyen bu dmanlk ortamn yine kapitalizmin kendi ierisinden doan gruplarn varlna balamaktadr. Burada Schumpeter, zellikle artan genel dmanln yan sra entelektellerden, aydnlardan kaynakl artan dmanla vurgu yapmaktadr. Aydnlar, kyller ya da iiler gibi bir snf tekil etmemekle beraber toplumun eitli kesimlerinden kabilirler. Schumpetere gre aydnlarn en nemli zellii bulunduklar toplumda, sistemle ilgili eletirilerde bulunma ve bunlar sosyal snflara, kurumlara yaymalardr. Aydnlarn toplumlar ierisindeki saylar, kapitalist gelimeyle beraber; kaynaklarn art, yaam standardnn ykselmesi, daha ucuz kitap ve gazetelerin ortaya kmas, retim kapasitesinin gelimesi ve daha fazla yksek tahsil imkanlar nedeniyle art gstermektedir. Schumpetere gre aydnlarn toplumdaki saylarnn artmas eitli i arzlarn ykseltmekte, daha az memnuniyet verici i artlarn dourmakta ve eitli i alanlarnda yetersizlie neden olmaktadrlar. Bu olaylar sistemden honutsuz olan aydnlarn saylarn arttrmakta ve kapitalist gelimenin salad baarlar sonucunda yenileri ortaya kmaktadr.
91

a.g.e, 141.

39

Schumpeter, kapitalist ilerleme sonucunda ortaya kan bu kesimin, kimi zaman politikada aktif grev almalar, kimi zamanda ii hareketlerinin ierisinde yer almalar nedeniyle, anti-kapitalist politikalarla balantl olduklarn ne srmektedir92. Schumpetere gre evrenin artan dmanl ve bu dmanlktan doan terii, ynetimsel ve hukuki uygulama karsnda giriimciler ve kapitalistler nihayetinde fonksiyonlarn yitireceklerdir93. Burjuva fonksiyonlarnn yitimi kapitalist sistem asndan olumsuz bir etki yaratmaktadr. Daha nce bahsi geen unsurlar da dikkate alarak, Schumpeterin dncesi erevesinde kapitalist sistemin srdrlemezliini birka noktada toplayabiliriz: Burjuvazinin toplumsal ve politik ynden zayflamas, fonksiyonlarn kaybetmesi, burjuvaziyi destekleyen toplumsal tabakann ykm ve kapitalizme kar dmanln yaylmas. Burjuvann toplumsal ve politik olarak zayflamas konusunda giriimci fonksiyonunun kaybolmas hususuna deinilmiti. Bu konuya ek olarak, burjuva ailesinin dalmasn da bu erevede ortaya koymamz gerekmektedir. nk Schumpetere gre kapitalist gelime ayn zamanda aile hayatnn geleneini ve eski ahlak yapsn da deitirmektedir. Burjuvazi esas olarak yatrm yapmak iin almakla beraber, aile hayat nedeniyle gelecei de dikkate almaktadr. Fakat aile hayatnn dalmasyla beraber, Schumpetere gre birey, insann gelecek iin almasn emreden kapitalist ahlakn da kaybetmektedir. Sonu itibariyle giriimci fonksiyonlarnn kaybolmas ve burjuva ailesinin dalmas, burjuvazinin toplumsal ve politik ynden zayflamasna neden olmaktadr. Schumpetere gre tm bu unsurlarla beraber kapitalist sistem srdrlemez bir hal alacak ve yeni bir yapnn ortaya kmasna neden olacaktr. Schumpeterin vard sonular aadaki cmlelerle zetleyebiliriz94:
Bylelikle, burjuvazinin konumunu, giriimcilerin ve kapitalistlerin ilevlerinin nemini azaltmak, koruyucu tabakay ve kurumlar krmak ve bir dmanlk havas yaratmak suretiyle, zayflatan ayn iktisadi sre; keza, kapitalizmin motor glerini de ierden rtmektedir Kapitalist sistemde, erken dnemlerde kendini ilerlemeyi geciktirici bir eilim biiminde ifade eden, ikin bir z-ykclk eilimi mevcuttur. Kapitalist sre sadece kendi kurumsal erevesini ykmakla kalmaz; ayn zamanda baka bir ereve iin koullar yaratr.Srecin sonucu yle ortaya kan herhangi bir eyle doldurabilecek basit bir hilik deildir; eyler ve

92 93

a.g.e., 153-154. a.g.e, 156. 94 a.g.e, 161162.

40

ruhlar sosyalist bir yaant biimine, artan biimde uyum gsterecek biimde dnrler. Kapitalist sistem altnda her mertebe sosyalist bir plann olanakszln yok eder.

Grld gibi Schumpetere gre kapitalist ilerleme, kendisini ykan artlar oluturmakla beraber yeni bir sistemin, sosyalizmin ortaya kabilmesine de neden olmaktadr. Schumpeter, Kapitalizm, Sosyalizm ve Demokrasi kitabnn sosyalizmi inceledii blmne yine arpc cmlelerle balamaktadr: Sosyalizm alabilir mi? Tabii ki alabilir. Schumpeter, alma koulunu iki nedene balamaktadr. Ona gre, endstriyel gelimenin uygun bir dzeye ulamas ve gei problemlerinin baaryla sonulanabilecei kabul edilirse, sosyalizmin almasndan phe edilemez. Schumpeter sosyalist toplumu ise u ekilde tanmlamaktadr:95
Sosyalist toplumla, retim aralar ve retimin kendisi zerindeki kontroln merkezi bir otoriteye ait olduu ya da ilke gerei, toplumun iktisadi ilikilerinin zel alana deil de kamuya ait olduu kurumsal bir dzeni kastediyoruz.

Schumpeterin sosyalizm tanmlamasnda lonca sosyalizmi, sendikalizm ve dier tipler hari braklmtr. Ayn zamanda doal kaynaklarn, fabrika ve tehizatn devlet sahiplii ya da devlet mlk olmas terimlerinden de kanmaktadr. Ayn ekilde tanmlamasnda devlet teriminden de uzak durmaktadr. Schumpeter tanmlamasn iktisadi bir dayanak zerine kurmakla beraber, sosyalizmin her eyden nce ve en nemli olarak yeni bir kltrel dnya anlamna geldiini belirtmektedir. Schumpeter, kapitalizmden sosyalizme gei koullarnn olumasn, hatrlanaca zere, kapitalist gelimenin ortaya kard eitli unsurlara balamaktadr. Bunlar arasnda, ticaretin az sayda brokrasilemi korporasyonlar tarafndan kontrol edilmesi, ilerlemenin yavalam, mekaniklemi ve planlanm olmas, yatrm frsatlarnn kaybolmas, mlkiyetin bireysellikten uzaklamas gibi unsurlar saylabilir. Fakat Schumpeter, kapitalizmden sosyalizme geiin hangi artlar altnda olursa olsun eitli problemler ortaya karacan ve ortaya kmas beklenen problemlerin byklnn ve doasnn, geiin yapld kapitalist evrimin dzeyine ve sosyallemeyi yapan grubun kullanmaya yeterli ve istekli olduu metotlara gre deitiini belirtmektedir96. Schumpeter, bu noktadan hareketle iki farkl sosyalleme durumu tanmlamaktadr: Olgunlam ve olgunlamam sosyalleme (mature and premature socialization). Schumpeter kapitalizmin, sosyalizme gei artlarn oluturduunu belirtmektedir. Fakat sosyalizme geiin
95 96

a.g.e, 167. a.g.e, 219.

41

resmen belirlenmesinin yine de, rnein anayasal bir deiiklikle salanabileceini belirtmektedir. te Schumpeterin olgunlam sosyalleme olarak szn ettii, byle bir deiiklikten sonra tm snflarn byk bir ounluu tarafndan deiikliin desteklenmesi ve duruma kar koymann zayf olmas anlamna gelmektedir97. Sosyalleme byle bir durumda grld gibi hukuki deiimden sonra tm kesimler tarafndan desteklenen barl bir sre olarak ortaya kacaktr. Dnm srecinde ortaya kabilecek aksaklklarn zamanla stesinden gelinebilecektir. Schumpeterin olgunlamam sosyalleme kavramndan kast ise kapitalizmden sosyalizme dnmn mmkn olduu, fakat bu dnmn, toplumsal evrelerin henz hazr olmad bir dnemde ortaya kmasdr98. Olgunlamam sosyalleme ortamnda, kiiler, kurumlar, iktisadi unsurlar henz dnme hazr olmadndan, rnein son bir aama olan anayasa deiikliinin ortaya kmas ok zordur. nk ortada bir mutabakat bulunmamaktadr. Schumpetere gre byle bir ortamda yeni bir dzen devrim ile kurulabilirdi. Bu durumda sosyalist olmayan unsurlar sosyalistletirilir ve en nemlisi enflasyon yaratlrd. Schumpetere gre enflasyon gei glklerinin stesinden gelmede ve mlkiyetin deimesinde nemli rol oynamaktadr99. Schumpeter, modern toplumun artlarn gz nne alarak, sosyalist

tekilatlanmann, dev yapl ve her eyi kapsayan bir brokratik sistemden olumas gerektiine de vurgu yapmaktadr. Oluacak brokratik yapy, demokrasi iin bir engel deil, aksine onun tamamlaycs olarak grmektedir. Bu anlamda Schumpeter, gerekleebilecek bir sosyalizmin, demokrasinin bir ideali olabileceini dnmektedir100. Baka trde oluabilecek herhangi bir yapnn baarszla uramasnn ve yklmasnn kanlmaz olduunu dnmektedir. Bir dier deile, sosyalist bir ekonomi byk bir brokratik yapnn varlna ya da byle bir brokratik yapnn gelimesine baldr.

a.g.e, 221. a.g.e, 223. 99 Schumpeter, bu noktada Leninin szlerine vurgu yapmaktadr: Burjuva toplumunu ykmak iin, onun parasn bozmalyz. 100 a.g.e, 236.
98

97

42

3.3. Karl Polanyi ve Joseph A. Schumpeterin Dncelerinin Karlatrlmas: Yaknsama ve Iraksamalar Karl Polanyinin Byk Dnm adl kitab ve Joseph A. Schumpeterin Kapitalizm, Sosyalizm ve Demokrasi adl kitab, yirminci yzyln en nemli sosyal bilim yaptlar arasnda gsterilmektedir. Kitaplarn yaynlan dnemlerinin birbirine yaknl ise dikkat ekicidir. Yazarlarn gemi birikimleriyle ortaya kardklar yaptlardan, Kapitalizm, Sosyalizm ve Demokrasi 1942de, Byk Dnm ise 1944te yaynlanmtr. Yazarlarn yaptlarn ortaya karmaktaki byk itici gler, dnya iktisadi ve siyasi sisteminde yaanan byk deiim ve dnmlerin yan sra, kiisel yaantlarndaki deneyimleridir. Bilindii zere yirminci yzyla gelinirken dnya, ticari ve sanayi kapitalizm dnemlerini yaam ve on dokuzuncu yzyldaki iktisadi liberalizm anlay ile eitli problemlerle karlamtr. zellikle on dokuzuncu yzyln artlar toplumsal koullarda da deiikliklere neden olmutur. Deien dnya dengeleri ile beraber yirminci yzyln balarnda neredeyse tm toplumlar etkileyen eitli olaylar meydana gelmitir. rnek vermek gerekirse, I. Dnya Sava, Bolevik Devrimi, 1929 Dnya Buhran, 1930larda ykselen faizm ve II. Dnya Sava bu olaylarn banda gelmektedir. Yaanan tm gelimeler, dnrlerimizin bak alarn nemli lde etkilemektedir. Bu koullarn yan sra kiisel deneyimlerin de etkili olduunu syleyebiliriz. rnein Polanyi, 1930larda faizmin ykselmesiyle, ailesi ile beraber Viyanay terk edip ngiltereye yerlemitir. Burada ii sendikalaryla Oxford ve Londra niversiteleri tarafndan ortaklaa dzenlenen ii eitim programlarnda dersler vermitir. Bu dnemde tm ngiltereyi dolaarak ii snf hakknda detayl bilgi edinme frsat bulmu ve tank olduu koullar onu derinden etkilemitir. Polanyi, Byk Dnmn kurumsal atsn ise yine ngiltere yllarnda antropoloji ile ilgili almalarla ilgilenmeye balamas ve Thurnwald, Malinowski, Radcliffe-Brown gibi yazarlar okumaya balamas ile oluturmutur101. Schumpeterin yaam ise Avrupa ktasnda yaad dnem ve Amerikada yaad dnem olarak ikiyi ayrlabilir. Her iki dnemde de birok almay ortaya koyan Schumpeterin Avrupadaki dneminde giriimci teorisine, Amerikadaki dneminde

101

Bura, 2005, 16.

43

ise kapitalist gelime konular zerine odaklandn syleyebiliriz102. Kapitalizm, Sosyalizm ve Demokraside Amerika dneminde, 1942de yaynlanmtr. Dnrlerimizi u ana kadar herhangi bir iktisat ekol ile zdeletirmekten kandk. Fakat almamzn kapsamn da dikkate aldmzda, Polanyi ve Schumpeterin kurumsal iktisada yaptklar katkdan sz etmemiz kanlmazdr. Hem Schumpeter hem de Polanyi, kendilerini kurumsal iktisatlar olarak tanmlamamalarna karn, hatta Schumpeter kimi zaman kurumsal iktisatla zdeletirilmi isimleri eletirmesine karlk, her iki dnrn de kurumsal iktisada katk saladklarn syleyebiliriz. Yaptlarnda ekonomiyi kurumsallam bir sre olarak ele alan her iktisaty, kurumsal iktisat olarak grdmzde, Polanyi ve Schumpeteri de bu snflandrmada deerlendirmemiz gerekmektedir103. nk kurumsal iktisat yaklamnda, kurumlarla iktisat birbirinden ayr dnlemez. ktisat, sadece piyasa ile nitelendirilemez, piyasadan ok daha geni bir anlam ifade etmektedir. Bu dncenin getirdiklerini hem Schumpeter, hem de Polanyinin yaptlarnda grmemiz mmkndr. zellikle incelemeye altmz yaptlarnda kurumsal faktrlerin nemi ortadadr. almamzn balarnda belirtmi olduumuz gibi Polanyi, ekonomiyi kurulmu bir sre olarak ele almaktadr ve bu konuda klasiklemi bir makalesi bulunmaktadr. Schumpeter de, kurumsal iktisatlarn yapmak istedii pek ok eyi en az onlar kadar nemsemi ve ou zaman bulgularnda onlarn nne gemesini bilmitir104. Polanyi ve Schumpeterin almalarna bakldnda kapitalist sistemin

srdrlemezliine yaptklar vurgu dnda, aslnda kapitalizmin olumlu ynde ilerlemeciliine de deinmektedirler. Polanyi iktisadi alanda salanan ilerlemelere dikkat ekmekle beraber, yaanan ilerlemelerin toplumu, toplumsal karlar, kurumlar ve insanlar gz ard edilerek salandn belirtmektedir. rnein sanayileme srecinde iktisadi ilerleme pahasna ok derin toplumsal problemler ortaya kmtr. Fakat ortaya kan kimi zgrlklerin de on dokuzuncu yzyln

Richard Swedberg, The Man and His Work, Joseph A. Schumpeter, The Economics and Sociology of Capitalism ed. Richard Swedberg (New Jersey, Princeton University Press, 1991): 3334. 103 Eyp zveren, Kurumsal ktisat: Aralanan Karakutu, Kurumsal ktisat, ed. Eyp zveren (Ankara, mge Kitabevi, 2007): 1819. 104 age, 19.

102

44

ekonomik yapsnn rn olduunu belirtmektedir. Bu noktay Polanyinin kendi cmleleri ile somutlatralm105:
Ama korunmalar byk nem tayan zgrlkler vardr. Bar gibi bunlar da on dokuzuncu yzyl ekonomisinin yaratt eyler, ama artk biz bunlar kendi ilerinde deerli bulmaya baladk. Toplumun z iin lmcl bir tehlike oluturan ayrm, siyaset ve ekonominin kurumsal olarak birbirlerinden ayrlmalar, neredeyse otomatik bir biimde, adalet ve gven pahasna zgrlk yaratt. Sivil zgrlkler, zel giriimcilik ve cret sistemi, ahlaki zgrlk ve bamsz dnceyi besleyen bir yaama biimi ierisinde birletirdiler ken piyasa ekonomisinden miras kalan bu yksek deerleri korumak iin elimizden geleni yapmamz gerek. Bunun byk bir i olduu meydanda.

Bilindii zere Schumpeter de kapitalizmin gelimeci, ilerlemeci niteliine yaplan vurgu ok daha nettir. Schumpeter, kapitalizmi deerlendirirken olumlu ve olumsuz ynlerinin ele alnmas gerekliliini dile getirmektedir. Schumpeter, kapitalist uygarln birok olumlu etkeni beraberinde getirdiini belirtmektedir. rnein modern uygarln btn zelliklerinin kapitalist mekanizmadan kaynaklandn ve modern bilimin gelimesini, eitli uygulama alanlar bulmasnn kapitalist gelimeden kaynaklandn dnmektedir. ktisadi gelimeye yaplan vurgu kanlmazdr. Bu gelimilik koullarnn, toplumsal hayatta, gndelik yaantda da eitli etkilerinin yansdn belirtmektedir. Dnrlerimizin bu ekilde eitli gelime noktalarna deinmeleriyle beraber, almalarndaki temel tezin sonular itibariyle, onlar analitik anlamda bir yaknsama ierisinde bulmamz salar. Her ikisi de kimi zaman benzer, kimi zamanda farkl bak alar ile kapitalist sistemi analiz ederken, vardklar, sistemin srdrlemezlii sonucu, ortak buluma noktalarn oluturmaktadr. Sistemin srdrlemezlii konusunda analitik bir yaknsama grnmekle beraber, her iki dnrn, sistemde, belli bir dnm ngrmeleri baka bir dier ortak noktay oluturmaktadr. Bu noktada ngrlerinin gerekleip gereklemediine bakmakszn, vardklar sonucun benzerliine vurgu yapmaktayz. Burada dnm kelimesini bilinli olarak kullanyoruz. Polanyide dnme yaplan vurgu, incelemeye altmz temel yaptnn adndan dahi anlalabilmektedir. Kitabn temel tezi, kendi kurallarna gre ileyen piyasa mekanizmasyla rlm on dokuzuncu yzyl uygarlnn k ve toplumun tepkisiyle ortaya kan byk

105

Polanyi, 1994, 339.

45

dnmle ilintilidir. Schumpeterde dnm meselesine u cmleleri ile aklk getirmektedir106:

Kapitalist sre sadece kendi kurumsal erevesini ykmakla kalmaz; ayn zamanda baka bir ereve iin koullar yaratr. Her eyden nce ykm, doru kelime olmayabilir. Belki de, dnmden107 sz etmem gerekirdi.

ngrdkleri dnm sonucuna ise farkl noktalardan ulamaktadrlar. Polanyi, kendi kurallarna gre ileyen piyasa mekanizmasn insan toplumlar ile badaamaz olarak grmekte ve dnmn asl kaynan bu olguya balamaktadr. Schumpeter ise, ngrd dnm kapitalizmin isel nedenlerine balamaktadr. Yaanacak dnm sonucunda sistemin nasl bir duruma evrilecei konusunda da ngrlerinin benzer olduunu syleyemeyiz. Schumpeter, kapitalizmin ilerlemeci niteliinin kendi yapsn ykacan ve sistemin sosyalizme dnebileceini vurgulamtr. Polanyinin ktn ilan ettii yap ise on dokuzuncu yzyl uygarl ve ortaya kard kendi kurallarna gre ileyen piyasa mekanizmasdr. Ona gre varolan koullara ift ynl hareketle verilen tepkiler, ortaya eitli artlarn kmasn salamaktadr. rnein bu koullara yirminci yzyln ilk yarsnda ortaya kan Yeni Uzla politikalarn, sosyalist yapy ve faizmi rnek gstermektedir. Polanyiye gre bu ift ynl hareket toplumu her zaman ideale ulatramamaktadr, ortaya kan faizmde bu yapnn rndr. Dier bir deile yaanacak olan dnm, net bir yapnn ortaya kmasn gerektirmez, farkl koullar altnda farkl tepkiler ile farkl yaplarn meydana gelmesini salamaktadr. Fakat, sonu olarak yklmaya allan yap, kendi kurallarna gre ileyen piyasa mekanizmas, kapitalizmdir. Bu noktada ortaya kardklar analizlerinin sonucuna ulamada kullandklar benzer kavramlar ve kurumsal faktrlerden de sz edebiliriz. Burada Polanyinin analizinde grdmz iktisadn sosyal ilikiler ierisine yerlemesi (embedded) ve Schumpeterin analizinde grdmz ortak yaama (symbiosis) kavramlar nemlidir. Her iki dnrn analizlerinde de bu kavramlar nemli rol oynamaktadr. Bu kavramlarn hayatiyet kazand dnemlerde kapitalizmin yklmas iin herhangi bir neden bulunmamaktadr. Fakat kapitalist sistemde, Polanyinin deyiiyle ekonomi sosyal ilikiler ierisine yerleeceine, sosyal ilikiler ekonomi ierisine yerletiinde ve Schumpeterin deyiiyle ortak yaamann bozulmaya balamasyla k
106 107

Schumpeter, 1994a, 162. Vurgu benimdir.

46

srecinin ierisine girilmektedir. Sistemin eitli unsurlarla srdrlemez bir hal al ile dnmn kanlmaz olarak ortaya kmasnda da, sre ierisinde, Polanyi toplumun kendini koruyuu kavramn, Schumpeter ise anti-kapitalist politikalar kavramn kullanmaktadr. Polanyinin analizinde, ift ynl hareket ierisinde toplumun kendini koruyuunun ve Schumpeterin analizinde, anti-kapitalist politikalarn ortaya k dnmn salanmasndaki temel kavramlardandr. Grld gibi ilgi ekici olan nokta, ngrdkleri dnmler gereklesin ya da gereklemesin toplumsal bir sistemin nasl srdrlemez bir konuma geleceini tartmaktadrlar. Bu tartmann yan sra, incelemeye altmz temel almalarnda vurgulamaya altklar ek baz unsurlar dikkat ekicidir. rnein Polanyi almann sonunda, Byk Dnmn son noktas olan karmak bir toplumda zgrlk fikrine deinmektedir. Polanyi, liberalin yaklamyla faistin yaklam arasnda bir nc yol bulmak zorunda olduumuzu, bunun iinde hem gereki hem de ahlakl olmamz gerektiini vurgulamaktadr108. Polanyiye gre piyasa ekonomisinin k ei grlmemi bir zgrlk dneminin balangc olabilir. Elde edilen zgrlklere yenileri eklenebilir fakat bu zgrlklerin salanmas insanlarn kendi ellerindedir. Schumpeterde benzer ekilde almasnn sonunda sosyalist bir sistemle, demokrasinin badap badaamayacan tartmaktadr. Sosyalizm ve demokrasinin geni bir tahlilini yaparak, sosyalizmin demokrasinin tam bir ideali olabilecei sonucuna ulamaktadr.

108

Bura, 2005, 23.

47

4. KARL POLANYI VE JOSEPH A. SCHUMPETERN DNCELERNN YANKILARI VE GNMZ N DEERLENDRMELER Yirminci yzylda, dnya genelinde toplumsal, siyasi ve iktisadi hayatta birok adan eitli alkantlar yaanmtr. Yirminci yzyln balarnda ortaya kan Dnya Sava, Sovyet Devrimi, 1929 Dnya Buhran, 1930larda ykselen faist dalga, 1939-1945 arasnda sren II. Dnya Sava bu olaylarn banda gelmektedir. Dnya, II. Dnya Savann akabinde belli bir kutuplama ierisinde kendisini bulmutur. Bir yanda sanayi geliimini byk lde gerekletirmi kapitalist lkeleri, bir yandan sosyalist sisteme geme eilimindeki dou blou lkelerini ve nc dnya lkeleri olarak adlandrlan az gelimi toplumlar, bu kutuplama ierisinde deerlendirebiliriz. Bu sre ierisinde 1970lere kadar etkisini hissettiren, kalknmac iktisat politikalar ve refah devleti yaklam erevesinde devlet, ekonomi ierisinde gemi dnemlere nazaran daha aktif bir rol alm ve eitli sosyal politikalar ortaya kmtr. Bu eilim de 1970lerde ortaya kan petrol krizleri ve 1980lerden sonra etkisini gsteren neo-liberal iktisat politikalar ile krlmtr. zellikle 1980lerden sonra ortaya kan kreselleme dalgas ve neoliberal iktisat politikalar neredeyse tm dnyay etkisi altna alm ve etkisini her geen gn arttrarak gnmze kadar gelinmitir. Gnmzde bilindii zere ortaya kan neo-liberal iktisat politikalar, piyasann basknl, stnl zerine kuruludur. Devlet de bu yap iinde piyasa ile egdm ierisinde alan bir kurum olarak ilev grmektedir. Piyasalar gitgide ekonomilere hakim olma eilimindedir ve devletler de gn getike yasama yoluyla zelletirme ve benzeri politikalarla ekonominin ierisinde yer almaktan uzaklamaktadr. Bu eilimlerden de anlalabilecei gibi dnyada 1980ler ve sonrasnda bir dnmden bahsedebiliriz. Fakat fark edilebilecei gibi bu dnm, Polanyi ya da Schumpeterin ngrdkleri dnmle badatrlamaz. Sonu olarak bu anlamda Polanyinin ngrd byk dnm ve Schumpeterin kapitalizmin kendiliinden yklaca tezi reel hayatta gereklememitir. Polanyinin ngrd dnm aslnda kinci Dnya Savann akabinde ortaya kan refah devleti yaklamyla

48

kendisini gstermitir. ift ynl hareket ierisinde devlete nemli bir rol ykleyen Polanyinin dnceleri bu dnemde, reel olarak bir nebze gereklemitir. Bu dnemde mal piyasalar devlet tarafndan denetlenmi, gerektiinde mdahalelerde bulunulmutur. Fakat ayn zamanda Polanyinin deyiiyle hayali metalar ve hayali meta piyasalar varln srdrm ve tam anlamyla bir dnm gereklememitir. Schumpeterin de kapitalizmin geleceine ilikin ktmser dnceleri kukusuz bir lde gereklemitir; ancak u ana kadar kapitalizm, bunlara ramen varln srdrebilmeyi, hatta bunlar kendi yararna evirmeyi iyi bir ekilde baarmtr109. lgi ekici olan ise ngrdkleri dnmlerin tam olarak gereklememesine karn, her ikisinin de dncelerinin gnmzde de hala tartlyor olmas ve sosyal bilim evresinde yirminci yzyln en nemli sosyal bilimcileri arasnda gsterilmeleridir. 4.1. Byk Dnm ve Kapitalizm, Sosyalizm ve Demokrasinin Ortaya kard Etkiler Schumpeterin Kapitalizm, Sosyalizm ve Demokrasi kitab 1942 ylnda

yaynlandktan hemen sonra iktisat evresinde geni yank uyandrm ve tartlmtr. 1944 ylnda yaynlanan Polanyinin Byk Dnm iinde yaynlandktan sonra, eitli sosyal bilim dergilerinde eletiri yazlar yazlm, eitli evrelerde tartlmtr. Fakat 1980lere kadar genelde antropologlarn ilgisini eken bir alma olarak kalmtr. ktisat evresinde detayl bir ekilde tartlmas ise 1980ler ve sonrasndaki srece denk gelmektedir. Asl etkisini 80lerden sonra grmemizin nedenini, Polanyinin tanmlad on dokuzuncu yzyl uygarlndaki kendi kurallarna gre ileyen piyasa mekanizmasna benzer artlarn, 80ler sonrasnda da grlmesi olarak aklayabiliriz. Gnmze kadar gelindiinde bu iki kitap hakknda ya da kitaplarda ele alnan dncelerle ilgili, kukusuz yazlm olan birok eletiri yazs, makale, tez, kitap bulunmaktadr ve bu dnceler birok toplant, konferans ve sempozyumda tartlmtr. Kitaplara olan ilgi belirli bir yer ile de snrl kalmamaktadr. Dnyann eitli yerlerinden sosyal bilimciler tarafndan tartlmaktadr. zellikle, Karl Polanyiye gn getike artan bir ilgi duyulmaktadr. Bu bahsimizde yaplan birok
Peter L. Berger. Demokratik Kapitalizmin pheli Zaferi, Diamond, Larry ve Marc F. Plattner (ed) Kapitalizm, Sosyalizm ve Demokrasi: Yeni Deerlendirmeler. ev. Ergun zbudun ve Levent Kker, (Ankara: Trk Demokrasi Vakf, 1994), 2.
109

49

almaya atfta bulunamayacamzdan, nemli grdmz baz noktalar zerinde durmaya alacaz. rnein, kitaplarn yazlndan sonra, birka yl ierisinde, eitli sosyal bilim dergilerinde akademisyenler tarafndan kitaplar okuyucuya tantc eletiri yazlar yaynlanmtr. Kapitalizm, Sosyalizm ve Demokrasi kitab iin yazlan eletirilerin yazarlarndan bazlar unlardr: Joan Robinson (1943 ve 1951), William S. Carpenter (1943), Henry Bamford Parkes (1943), R.G. Hawtrey (1944). Byk Dnm iin yazlan eletirilerin yazarlarndan bazlar ise unlardr: Abbott Payson Usher (1944), Shepard B. Clough (1944), Witt Bowden (1945), Judith Blow Williams (1945), J.H. Hexter (1945), D. C. Somervell (1946). Bilindii gibi kitaplarn yaynlannn akabinde kaleme alnan bu yazlar, genelde tantc niteliktedir ve kimi zaman yazarlarn grlerini desteklerken, kimi zaman analizlerinde grdkleri eksik ya da hatal unsurlara vurgu yapmaktadrlar. Bu tantc yazlarn dnda, yazarlarn kitaplarda yer alan dnceleri ile ilgili eitli almalar yaplm ve gnmzde de yaplmaya devam etmektedir. Tahmin edilebilecei gibi bu almalarda, kimi zaman yazarlarn grlerinde ne kadar hakl olduklar vurgulanmakta, kimi zaman analizlerinde kendilerine gre hatalar vurgulanmakta, kimi zaman da gnn koullarna gre ek baz bilgiler aktarlmaktadr. Zamanla kimi yazarlar kitaplardaki dnceleri tekrar yorumlamakta ve kendilerince analizlerine farkllk getirmektedirler. rnein, Schumpetere kimi zaman sert eletirilerde bulunan Robert Heilbronerin 1981de yaynlad Schumpeter Hakl Myd? (Was Schumpeter Right?) adl makalesinde, Schumpeterin, Kapitalizm, Sosyalizm ve Demokrasideki grlerinde, hakl olmadn vurgulamakta ve analizinin kusurlu, tamamlanmam, eksik olduunu belirtmektedir110. Bunun zerine 1993te yaynlanan Sonuta Schumpeter Hakl Myd? (Was Schumpeter Right After All?) adl makalesinde ise, Schumpeterin hakl olup olmad zerine iki yorum getirmektedir. Kapitalizmin gelecei hususundaki yaklamnda yine haksz olduunu vurgulamakta fakat iktisadi sorgulamann tam da kendisini sorgulayan yaklamnda kendisinin bile fark etmediinden ok daha hakl olduunu belirtmektedir111. Her iki kitabn eitli dnya dillerine evrildii, bu ekilde daha geni bir okuyucu kitlesine ulat da grlmektedir. Trkiye zelinde konuya baktmzda her iki
Robert Heilbroner, Was Schumpeter Right?, Social Research, Vol. 48, No.3, (1981): 456. Robert Heilbroner, Was Schumpeter Right After All?, Journal of Economic Perspectives, Vol. 7, No. 3 (1993): 94.
111 110

50

kitabn da Trkeye evrildii grlmektedir. Kapitalizm, Sosyalizm ve Demokrasi, Varlk Yaynlarndan iki ayr kitap olarak yaynlanmtr. 1966 ylnda yaynlanan ilk kitap, kapitalizmi iermektedir ve Tunay Akolu tarafndan Trkeye evrilmitir. Sosyalizm ve demokrasi ksmlarn ieren ikinci kitabn ilk basks 1967 ylnda yaynlanmtr ve Rasin Tnaz tarafndan Trkeye evrilmitir. Polanyinin Byk Dnm ise, dnyadaki eilime paralel olarak 1980 sonrasnda Trkeye evrilmitir. 1986 ylnda Alan Yaynclk tarafndan yaynlanan kitab, Aye Bura Trkeye evirmitir. Kitap, 2000 ylndan sonra ise letiim Yaynlar tarafndan baslmaya devam etmektedir. Aye Bura, sadece kitabn evirmenliini yapmakla kalmayp, Polanyinin dncelerinin Trkiyede yaylmasn ve aratrlabilmesini de salamtr. Gnmzde de Polanyi referansl yaynlar retmeye devam etmektedir. Polanyi ve Schumpeterin grlerinin uluslararas alanda tartlmalar da salanmaktadr. Bu anlamda gnmzdeki baz kurumlar nemli rol oynamaktadr. rnein 1987 ylnda kurulan Karl Polanyi Enstits (The Karl Polanyi Institute of Political Economy), gnmz toplumlarn Karl Polanyinin almalar ve dnceleri erevesinde aklamaya ve aratrmaya almaktadr112. Enstit bu balamda, iki ylda bir olmak zere Uluslararas Karl Polanyi Konferanslar dzenlemektedir. Hatta bu konferanslardan en son dzenlenen, Toplumu ve Doay Meta Efsanesinden Korumak (Protecting Society and Nature from the Commodity Fiction) temal 10. Uluslararas Karl Polanyi Konferans, Aye Burann nclnde Boazii niversitesinde yaplmtr. Uluslararas Joseph A. Schumpeter Topluluu da (International Joseph A. Schumpeter Society) Schumpeterin dncelerinin tartmaya ald nemli bir kurumdur113. Bu topluluk da benzer ekilde iki ylda bir olmak zere, Uluslararas Joseph A. Schumpeter Konferanslar dzenlemektedir. Konferanslarn on ikincisi 2008 ylnda Rio de Janeiroda dzenlenecektir. Sonu itibariyle gnmze kadar gelindiinde, bu iki yazarn dncelerinin eitli evrelerce, dnld, tartld grlmektedir. Kitaplar zerine incelemelerde bulunan sosyal bilimciler Polanyi ve Schumpeterin dncelerinde ne derece hakl
Karl Polanyi Enstits hakknda detayl bilgi iin, enstitnn resmi internet sitesi incelenebilir: http://artsandscience.concordia.ca/polanyi/ [18.06.2007] 113 Uluslararas Joseph A. Schumpeter Topluluu hakknda detayl bilgi iin de, topluluun resmi internet sitesi incelenebilir: http://www.iss-evec.de/ [18.06.2007]
112

51

olduklarn bir kenara brakarak, Polanyi ve Schumpeterin almalarn nemli sosyal bilim almalar olarak deerlendirmektedirler. 4.2. Gnmz in Deerlendirmeler Kapitalizmin gnmzdeki tartlmaz hakimiyeti, onun vazgeilmez bir sistem olarak sunulmasn da beraberinde getirmektedir. Kapitalizmin eitli alardan yenilikler, ilerlemeler, gelimeler ortaya kard yadsnamaz bir gerekliktir. Fakat sosyal ve iktisadi adan da birok aksakl beraberinde getirmektedir. Gnmz dnyasnda, yerel ve kresel anlamda artan gelir adaletsizlii, artan ve anlam deien yoksulluk kalplar, bir anda tm dnyay etkisi altna alabilen iktisadi krizler, kronikleen isizlik sorunlar, evrenin tahribat, doal kaynaklarn snrsz bir kaynakm gibi kullanmlar, esnek alma koullar, psikolojik ve toplumsal buhranlar gibi zmlenmeleri ok da kolay olmayan problemlerle kar karyayz. Bunlarn yannda piyasa ekonomisine olan inan o kadar yaygn ve gl ki, farkl bir iktisadi sistemin var olabilecei bir yap, alternatif sistemler kk bir kesimin dnda telaffuz dahi edilmemektedir. Polanyi ve Schumpeterin ngrdkleri dnmlerde tam olarak hakl kmamalarna karn, ortaya kan gelimelerle, gnmz koullarna bal olarak tekrar yorumlanmalar, kapitalist sistemin getirdiklerini farkl bak alar ile tekrar irdelemek asndan anlamldr. 1980ler sonrasnda neo-liberal iktisat politikalarnn ortaya k ve neredeyse tm dnyaya egemen oluuyla, Polanyinin analizlerinin tekrar nem kazandn belirtmitik. rnein, Sally Randles yeni uluslararas gelimelerle beraber Polanyinin analizinin yedi temel bakmdan nemli hale geldiini belirtmektedir. ncelikle, 1815lerde yzyllk bir bar sz veren braknz yapsnlar dncesi ile Reagan-Thatcer tandansl piyasa datm mekanizmalarna olan topik inan arasnda paralellikler kurulmutur. kinci olarak, uluslararas sermaye piyasas kurumlar ve reglasyonu zerine yazp izenler bu kurumlarn yeni bir "planlanmam" ynlere evrilme eilimde olduklarna dikkat ekmilerdir. Ayn zamanda bu yazarlar volatil uluslararas mal ve para akmlarn serbestletirecek ve regle edecek taarruz ve kar-taarruz politikalarnn srasna dikkat ekmilerdir ki bu da Polanyi'nin, serbest piyasalarn ister istemez ve doal olarak nceden uzlatrlm dzenleyici bir cevab takip ettii ift ynl hareketini hatrlatmaktadr. Yani, serbestletirilmi uluslararas sermaye piyasalarnn ykselii Polanyi'nin Altn

52

Standard'nn k analizini hatrlatmakta ve bir eit "deja vu" duygusu, ada uluslararas finans rejimleri uzmanlarnda etkili olmaktadr. imdi gnmzdeki uluslararas finansal sisteminin 90larn sonunda Dou Asya ve Latin Amerika'da deneyim edindiimiz gibi tm blgelerde finansal krizlere girme eilimine yeniden tanklk ediyoruz. nc olarak, piyasay eletirenler, analizlerinde Polanyi'ye vurgu yaparak, toplumun ekonominin ierisine yerlemi olduu ekonomilerin sosyal sonularn vurguluyorlar. Drdnc olarak ve nc ile de ilikili olarak, radikal kreselleme kart, piyasa kart ve kapitalizm kart sosyal hareketler ve siyasal davalar imdilerde Polanyinin dnya dzeyinde karlkl bamllklara kar kna yaklamaktadr. Bahsi geen bu tr hareketler Polanyi ismini kreselleme kart davay destelemekte akademik ve tarihsel bir meruiyet salamak iin kullanmaktadrlar. Bu yaklam, yerellemi yurtta yetkilendirmesi vurgusuyla birletiinde bazen olduka stilize edilmi ve ideolojik olarak Polanyinin bireysel zgrlk ve kltrel oulculuk vurgusunu desteklemektedir. Beinci olarak, deregle edilmi politikalarn balamlar dnda gei ekonomilerine ve kalknmaya uygulanmasnn zararlarna vurgu yaplmaktadr. Altnc olarak, Polanyinin hayali meta olarak adlandrd igc tanmndan yola karak, Jamie Peck gibi iktisat corafyaclar emei mallatrlabilir bir birim olarak varsayyorlar. Yedinci ve son olarak Hodgson gibi ngiliz kurumsalclar Polanyiyi piyasay sosyal olarak kurulan, normalletirilen, rutinletirilen, yeniden reten ve tekrar eden bir yap olarak kuramsallatrmak iin bir giri noktas olarak kullanyorlar114. Grld gibi finansal serbestleme sreleri, ekonominin topluma hakim oluu ve ortaya kard sosyal problemler, Polanyinin tanmlad hayali metalar gibi eitli konular gnmz koullarna bal olarak tekrar yorumlanmaktadr. Polanyinin ngrd byk dnm tam olarak gereklememekle beraber, bahsettii ift ynl hareketin ilk aya olan ekonomik liberalizmin gnmzde de etkin olduu grlmektedir. Bu bakmdan ktn ilan ettii on dokuzuncu yzyl uygarlna benzer iktisadi artlar tekrar gndeme gelmektedir. 1980lerden sonra ortaya kan eilimler, kendi kurallarna gre ileyen piyasa mekanizmas ve topluma hakim olan bir iktisadi sistemi beraberinde getirmektedir. ift ynl hareketin dier ksm olan sosyal korumaclk ise Polanyiye gre doal bir tepkiydi ve bu tepkide devlete aktif bir rol yklemiti. Gnmzde tekrar ortaya kan ekonomik
Sally Randles, Issues for a Neo-Polanyian Research Agenda in Economic Sociology, International Review of Sociology, Vol. 13, No. 2, (2003): 417418.
114

53

liberalizmle beraber devletin etkinliinin de azald grlmektedir. Piyasa sisteminin bugnk konumu, devletin yeniden datm mekanizmalarnn ve kurumlarnn etkinliini azaltmaktadr. Bu bakmdan ortaya kan ift ynl hareketin asl kaynanda da deiiklik sz konusudur. Devletin etkinliinin azald gnmzde ift ynl hareket, karlkllk ilikileri ve kurumlaryla kendisini gstermektedir. Kart hareketin ynlendiricisi, temelde aile metaforuna dayanan, kiisel nitelikli karlkllk ilikileridir. Kurumlar ise, aileden balayarak, mafya tipi rgtlenmelerden etnik ve dini cemaatlere kadar yaylan, ama bu arada modern sivil toplum rgtlerini de kapsayan, gven, dayanma ve sadakat balarnn olduu yaplardr115. Enformel iliki alarndan kaynakl olan bu tepkinin her zaman istenilen sonular dourmayaca aktr. Mafya tipi rgtlenmeler ve bireyin zgrln bask altna alan cemaati yaplar bunlara rnek olarak verilebilir. Polanyinin ekonomik liberalizmin braknz yapsnlar syleminin hibir doal yannn olmad fikri, gnmzdeki pratiklerle kantlanmaktadr. Bu durumu dou blou lkelerinin 90larda yaad dnm gz nne alndnda net bir ekilde grebiliyoruz. Bu lkelerde ekonomik liberalizm hibir ekilde kendiliinden ortaya kan bir sre olmamtr. Polanyinin syleminde olduu gibi bu tip bir iktisadi yapnn ortaya kabilmesi iin devlet mdahalesi artt. Bu lkelerde, ortaya kan devlet mdahaleleri, zellikle karlan yasalar, sistemin hayatiyet kazanmasn salamtr. Bunlarn dnda gnmzde zgrlk fikrinin, szleme zgrlne indirgenmi durumda olmas da eletirilebilir. Gnmz dnyasnda sermaye olabildiince zgr bir ekilde bir yerden baka bir yere geebilirken, ayn zgrlk kalplarnn emek iin geerli olmad grlmektedir. Emein mobilizasyonu hakknda ciddi tartmalar bulunmaktadr. Bunlarn dnda toplumlarda karlkllk ilikilerinden kaynakl zgrlk kstlamalar da sz konusu olabilmektedir. Bu bakmdan Polanyinin faistin yaklamyla, liberalin yaklam arasnda nc bir yol bulma gerekliliini dile getirmesi ve bu balamda bireye nemli bir rol atfetmesi gnmzde de nemini korumaktadr. Gnmz iin deerlendirmeleri Schumpeter iin de yaptmzda, Schumpeterin dnm meselesindeki ngrsnn gereklemediinin aikar olduunu syleyebiliriz. Kapitalizmin, sosyalizme baarlar nedeniyle dnecei sav
115

Bura, 2005, 28.

54

gereklememekle beraber, bu durumun tam tersi bir durum 90lar ve sonrasnda yaanmtr. 80ler sonrasnda artan liberalleme eilimleri ile beraber, S.S.C.B. rejiminin 1989 ylnda kmesiyle, dou blou lkelerinde kapitalizme doru bir dnm yaand izlenmitir. Gnmzde de, tm dnyada olan eilimle beraber, eski dou blou lkelerinde de kapitalizmle btnlemi bir yap hakimiyetini srdrmektedir. Gnmzde siyasal, ekonomik anlamda kapitalizmin egemenlii dikkat ekicidir. Schumpeterin grlerinden bir dier nemli nokta da giriimcinin fonksiyonunun brokrasi ierisinde rutinleecei ve kaybolaca ynndeydi. Gnmzdeki eilimlere baktmzda bu ngrsnn de gereklemediini syleyebiliriz. Giriimciliin ortaya kmasnda ve yenilik yaratma srecinde gnmzde aratrma ve gelitirme departmanlarnn nemli bir etkinlii bulunduunu syleyebiliriz. Bu oluumlarn ksmen brokratik bir yapda faaliyet gstermesine karlk, gnmzde giriimcilik faaliyetlerinin Schumpeterin deyimiyle yok olmaya yz tuttuunu syleyemeyiz. Aksine gelien teknoloji ile beraber, bireyler ve kurumlar giriimcilik faaliyetlerini arttrmakta ve risk alma eilimindedirler. Schumpeterin vurgulad bir dier nokta, kapitalizmin geliimiyle beraber artan, evreden rahatsz aydn kesiminin ortaya kaca olgusu da tam olarak gereklememektedir. Aydnlarn gnmzde kapitalizmin yaratt ortam hakknda n yarglarn kimi zaman ortaya koyduklar, anti kapitalist giriimleri destekledii grlmektedir fakat kapitalizm gnmzde aydnlarn byk bir ounluunu kendi saflarna ekmeyi baarmtr. Kapitalizmin en ideal siyasal ve ekonomik sistem olduu, demokrasi ile badatrlabilecek en iyi sistemin kapitalizm olduu konusunda aydnlar arasnda yaygn bir inan bulunmaktadr. Hatta kimi zaman, Schumpeterin grnn aksine aydnlar baka sistemler hakknda dmanca tavr taknabilmekte, kapitalizmin ateli savunucular olabilmektedirler. Bunlarn dnda kapitalizmin yaps ve gelecei ile dncelerinin bazlarnda hakl kt da gnmzde kantlanmaktadr. rnein Schumpeter, yaratc ykm srecinin kapitalizm hakkndaki temel olgu olduunu dnmtr. Bu dncesinde ne kadar hakl olduu ortadadr. zellikle teknolojik gelimeler ve ilerlemeler srekli eski yaplar ykmakta ve yenilerini ortaya karmaktadr. Hatta bu olgu kimi zaman olabildiince ksa srelerde gereklemektedir. Bunun yannda mlkiyet ve iletme idarelerinin birbirinden ayrlmas konusunda da hakl kmtr. Gnmzde mlkiyet ve iletme idareleri birbirinden ayrlmtr ve hisse senetlerinin yaygnl

55

nedeniyle mlkiyetin anlam da deiime uramaktadr. Gnmzde etkin bir ynetim iin firmalarn mlkiyet ve idare yaplarn birbirlerinden ayrdklar gzlemlenmektedir. Schumpeterin grlerinin gnmzdeki bir baka tartma oda ise, sosyalizmin demokrasi iin ideal bir sistem olabilecei sav zerinedir. Bu sav, en fazla ilgi eken ve eletirilen dncelerinden biri haline gelmitir. Bu noktada tartmalar sosyalizm ile demokrasinin badatrlamayaca noktasna ulatrlmakta ve dnceyi savunulurken pratik rneklerden yola klmaktadr. zellikle Sovyet Rusyann anti demokratik uygulamalar ne srlerek sosyalizmin demokrasi ile badaamayaca fikri ne srlmektedir. Fakat bu noktada gzden karlan bir unsur bulunmaktadr. Schumpeter, sosyalizmin demokrasinin bir ideali olabilecei savn ortaya koyarken herhangi bir lke ya da medeniyetten esinlenmemektedir. Tanmlad anlamda sosyalizm ve tanmlad anlamda demokrasinin birbiri ile badaabileceini ortaya koymaktadr. Bilindii zere, ok karmak olarak anlatlabilecek bu tanmlamalarda, Schumpeter belli bir basitletirmeye gitmitir. Sosyalist toplumu, retim aralar ve retimin kendisi zerindeki denetimin merkezi bir otoriteye braklm olduu kurumsal bir yap, demokrasiyi de siyasal kararlara varmak iin bireylerin karar alma yetkisini, halkn oylar iin geni kapsaml bir mcadele yoluyla elde ettikleri bir kurumsal dzenleme olarak tanmlamaktadr. Bu bakmdan sosyalizmin demokrasinin bir ideali olabilecei fikrini, bu erevede deerlendirmek gerekmektedir. Schumpeter ve Polanyinin dnm zerindeki fikirleri tam olarak

gereklememekle beraber, kapitalizmin bir dnya sistemi haline gelmesi ve aksaklklarnn bir taraf braklmas asndan, Polanyi ve Schumpeterin dncelerinin gnmzde de tartlyor olmas anlamldr. zellikle bir sosyal bilim olarak iktisada bak alarndan yararlanarak eitli deerlendirmelerde bulunmak nemlidir. ktisad toplumun btnnden soyutlayarak deerlendirmenin kimi olumsuz sonular olabileceini dnmekteyiz. Bu bakmdan gnmz iktisat yaznn toplumsal koullar da gz nne alarak, ekonomiyi toplumdan dlamadan incelemelerde bulunulmasnn anlaml olduu kanaatindeyiz. Bu anlamda rnein Aye Bura, iktisadn sorunlarnn ve bu sorunlarn zmlenebilmesi iin iktisat disiplininin snrlarnn yeniden tanmlanmas gerektiini savunan ileriye dnk nerilerin sistematik olarak deerlendirilmesinde, Polanyinin almalarndan byk

56

lde yararlanlabileceini ne srmektedir116. Benzer ekilde Schumpeterin iktisada interdisipliner yaklamndan da gnmzde yararlanlabilir. 4.3. Karl Polanyi, Joseph A. Schumpeter ve Trkiye Trkiye zerine konuyu deerlendirmeye altmzda, 1980ler sonrasnda dnyada yaanan dnme benzer unsurlarn Trkiye iin de geerli olduunu gryoruz. Neo-liberal iktisat politikalarn yerlemesiyle beraber karma iktisadi yapdan kapitalist sisteme hzl bir dnm olduu gzlemlenmektedir. Polanyinin piyasa ekonomisinin yerleebilmesi iin devlet mdahalesinin gerekli olduu fikri Trkiye zelinde de pratik olarak kantlanmaktadr. Kapitalist sisteme eklemlenmenin ok youn olduu gnmzde, bu eklemlenmenin salanabilmesi iin meclis birok yasa karmaktadr. Ayn zamanda zelletirmelerle devletin ekonomiden ekilmesi ve ekonominin zel giriime devredilmesi salanmaktadr. Fakat yaanan bu dnmle beraber, yine dnyadaki gelimelerle paralel olarak, Trkiye iin kronik baz sorunlar ortaya kmaktadr ya da var olan sorunlar zme ulatrlamamaktadr. Gnmz Trkiyesinde isizlik sorunu, gelir dalm adaletsizlii, toplumsal gerilimler, dlanmlklar, artan ve anlam deien yoksulluk, evrenin tahribat gibi sorunlar varln srdrmektedir. Polanyinin bak as ile konuyu deerlendirdiimizde Trkiyede piyasa ekonomisinin yaylmasn ift ynl hareketin birinci yn olarak deerlendirebiliriz. Piyasa ekonomisinin yayl, Trkiye zelinde de emek, doa ve parann metalamasn salayarak, kimi olumsuz etkileri beraberinde getirmektedir. nsan asndan eitli travmalar ortaya karmakta, doa asndan tahribatlar gereklemekte ve finansal adan krizler ortaya kmakta ya da her an bir krizin yaratabilecei korku ile yaama devam etme sz konusudur. Yine Polanyinin analiziyle konuyu deerlendirdiimizde ift ynl hareketin dier yn olan sosyal korumacla gz atmamz gerekmektedir. Sosyal korumaclk, genelde karlkllk ilikileri ile karmza kmaktadr. Burada asl grev ise Polanyinin bak asyla devlete dmektedir. Sosyal korumacln asl aktr devlet olmal ve sosyal politikalar retmelidir. Kesin olan ey, devletin sosyal politika alannda resmi olarak daha etkin olmas gerektii ve toplumu yoksullukla ve serbest piyasann negatif etkilerine kar

Aye Bura, Karl Polanyi and the Boundaries of Economics, METU Studies in Development, vol.13, No.3/4 (1986): 217238.

116

57

artk kendi haline brakamayacadr. Polanyi'nin dedii gibi, sosyal, ekonomik ve kltrel btnln salanmasnda, piyasa-toplum-devlet geninde, modern zamanlarda devlete nemli bir grev dyor117. Schumpeterin grlerini Trkiyeye indirgememiz zor olsa da baz hususlar vurgulayabiliriz. Schumpeterin grne gre, finansal araclarn geliimi, bymeyi dorudan etkileyen teknik deiimi ve verimlilik bymesini olumlu ynde etkilemektedir. Schumpeter, finansal arac rollerindeki bankalarn, teknolojik yenilii kolaylatrdn belirtmektedir. Bankalar tasarruflar bir araya getirmekte, yatrm projelerini deerlendirmekte, yneticileri denetlemekte ve firmalar hakkndaki detayl bilgileri daha dk maliyetle elde edebilmektedir. Finansal araclar kaynaklar daha verimli alanlara ynlendirerek, ekonomik sistem ierisinde ok nemli bir rol stlenmektedirler. Bu sav Trkiye iin yorumlandnda finansal gelimenin Trkiyenin ekonomisinin gelimesinde nemli bir rol oynad ortaya koyulabilir118. ktisadi byme konusu dnda, mlkiyet ve iletme idaresinin birbirinden ayrlmas hususu ve hisse senetleri nedeniyle mlkiyetin anlamnn deimesi, yurt dndaki gelimelere paralel olarak Trkiyede de grlmektedir. Kapitalizmin Trkiyede geliimi ile beraber bu sistemin olumsuz etkilerine kart olan aydnlarn ortaya kmas da kanlmaz olmutur. Fakat Schumpeterin ngrd anlamda bir kart hareket grlmemektedir. Sistem var olan sistemin kanlmaz ve vazgeilmez olduunu dnen birok kesimin ortaya kna da nayak olmutur.

Evren Tok. Karl Polanyi ve Trkiye. Radikal ki. 25 Haziran 2006. zgr Aslan, smail Kkaksoy, Finansal Gelime ve Ekonomik Byme likisi: Trkiye Ekonomisi zerine Ekonometrik Bir Uygulama, stanbul niversitesi Ekonometri ve statistik Dergisi, s. 4 (2006): 1228.
118

117

58

5. SONU
Polanyi ve Schumpeterin ngrlerini ortaya koyduklar dnemden, gnmze kadar gelindiinde, kapitalizmin Polanyiye gre toplumsal dokuyu ypratt ve Schumpetere gre sistemi bir arada tutan siyasal ve kltrel kurumlar kerttii lde er ge son bulmaya mahkum olduu dncelerinin gereklemedii grlmektedir. Kapitalizm, Polanyi ve Schumpeterin bahsettii anlamda ypranmlklara neden olmakla beraber, kendi ierisindeki ekonomik dzenlemeler ve artan vazgeilmez bir sistem olma olgusu sebebiyle tm dnya zerindeki hakimiyetini korumaktadr. Gnmzde kapitalizmin yklmas bir yana, ortaya kan neo-liberal iktisat politikalar ile beraber gittike artan bir egemenliinden sz edebiliriz. Schumpeterin kapitalizmden sosyalizme dnm ngrs gereklememekle beraber, tam tersi bir durum 90lar ve sonrasnda dou blou lkelerinde yaanmtr. Artan liberalleme eilimleri ile beraber, S.S.C.B. rejiminin 1989 ylnda kmesiyle, dou blou lkelerinde kapitalizme doru bir dnm yaand izlenmitir. Gnmzde de tm dnyada olduu gibi eski dou blou da kreselleme ve kapitalizme eklemlenme abas ierisindedir. Gnmzde kapitalist sistem eitli gelimilik dzeylerini beraberinde getirmenin yan sra ortaya kard olumsuz etmenlerle de tartlmaktadr. Kapitalizm, genel anlamda eitlikten uzak bir dnya dzeni yaratmakta, insan zerinde, doa zerinde, toplumlar ve kurumlar zerinde olumsuz etkilere neden olmaktadr. Bunlar yinelemek gerekirse; blmde yaanan adaletsizlikler, artan ve anlam deien yoksulluk kalplar, bir anda tm dnyay etkisi altna alabilen iktisadi krizler, kronikleen isizlik sorunlar, evrenin tahribat, doal kaynaklarn snrsz bir kaynakm gibi kullanmlar, esnek alma koullar, psikolojik ve toplumsal buhranlar sayabiliriz. Byle bir yapnn tm dnya nezdinde vazgeilmez, kanlmaz bir son olarak sunulmasn, ypratc ve ypratlan unsurlarnn kimi zaman gz ard edilmesini olumsuz bir durum olarak deerlendirebiliriz. Bu bakmdan kapitalist sistem hakknda eletirel bir perspektif oluturan Polanyi ve Schumpeterin tekrar gzler nne serilmesi, gnmz dnyasnn artlarna bal

59

olarak tekrar yorumlanmalar anlamldr. zellikle Polanyinin kendi kurallarna gre ileyen piyasa mekanizmas analizine benzer artlarn gnmzde tekrar ortaya k, kanlmaz olarak tekrar yorumlanmas gerekliliini ortaya karmaktadr. Polanyi ve Schumpeterin kapitalizmin geleceine ilikin ktmser yorumlarn alglayabilmek iin kitaplarn ortaya k dnemlerine gz atmak gerekmektedir. Schumpeterin Kapitalizm, Sosyalizm ve Demokrasi, Polanyinin Byk Dnm kitaplar, II. Dnya Savann ortalarnda yaynlanmtr. Sonu olarak her iki sosyal bilimci de 1930 ve 1940l yllarn kt atmosferinden etkilenmilerdir. Bu dnemlerde ortaya kan dnya ekonomik buhran, dnya geneline yaylan savalar, faizmin ykselii, kapitalizmin ve bat demokrasilerinin tehlikede oluu gibi olaylar, Polanyi ve Schumpeterin dncelerini etkilemi olmas kanlmazdr. Kapitalist sistemin varlndan honut olan Schumpeter bile bu gelimelerle ve kitabnda ngrd unsurlarla kapitalizmin baarlarndan dolay keceini, hatta yerine sosyalist hayat artlarn salayacak bir ortam hazrlayacan belirtmitir. Bununla beraber Schumpeter, bu sonuca varmak iin sosyalist olmann art olmadn, tahminin ya da ngrlerin deer yarglarna dorudan balanamayacan belirtmektedir. Sosyalizmden honut olmamann, onu iddetle eletirmenin fakat ayn zamanda da bu sistemin dnyaya hakim olacan tahmin etmenin mmkn olduunu belirtmektedir. Polanyinin kitabn ilk yaynlanndan lmne kadar geen uzun saylabilecek bir sre ierisinde, kitabnda yer alan iktisadi unsurlar ve dnm meselesi zerine yeni yorumlarda bulunmad gzlemlenmektedir. Bu durumu, lmne kadar geen sre ierisinde akademik bir tartma ortamnn yaratlamamas nedenine balayabiliriz. Kitabn yaynlannn akabinde genelde antropologlar tarafndan ilgi ile karlanm ve bu kapsamda bir tartma zemini oluturulmutur. Hatrlanaca zere kimi sosyal bilimciler ve kimi iktisatlar tarafndan kitabn asl tartma zemini 1980ler ve sonrasnda yaratlmtr. Nedeni de kendi kurallarna gre ileyen piyasa mekanizmasnn ve sonularnn gnmzle paralellik tamasdr. Polanyinin belirtmi olduu koullara benzer artlarn yeniden gndeme gelii kitabn da sosyal bilim evresindeki poplerliini arttrmtr. Polanyi ve Schumpeterin iktisadn piyasadan ibaret olmadn gstermeye alan dnceleri nemlidir. ktisat ya da bir toplumun iktisadi yaps incelenirken, yazarlar bize bu yapy etkileyebilecek toplumsal, kltrel, kurumsal faktrler gibi 60

baka faktrlere de bakmamz gerektiini hatrlatmaktadr. Bu balamda, ortak yaama ya da iktisadn toplumun ierisine yerlemi olmas gibi eitli kavramlar gelitirmiler ve analizlerinde kullanmlardr. Bu anlamda nemli bir katklarnn olduunu syleyebiliriz. Bu unsurlarn yannda analizlerini gnmze kadar getirdiimizde sorgulanmas gereken baz unsurlarn zerinde durmamz gerekmektedir. rnein Polanyinin ift ynl hareket ierisinde sosyal korumacln gerekleebilmesinde devlete aktif bir rol yklemesi gibi. Polanyi, kendi kurallarna gre ileyen piyasa mekanizmasnn devlet eliyle ve mdahalelerle oluabileceini belirtirken, buna kar oluacak tepkinin doal olduunu vurgulamaktadr. Fakat bu doal olarak oluacak tepki ierisinde de devlete aktif bir rol yklemektedir. kinci Dnya Savann akabinde gelien koullarla bu ngrsnde hakl olduu sylenebilir. Ortaya kan refah devleti ve kalknmac politikalar sosyal korumaclk anlamnda nemli bir hareket oluturmutur. Fakat yine de meta efsanesinin yaratlmasn engelleyememitir. Gnmz retmesi iin deerlendirdiimizde fakat durumun ok daha bu sorunlu ok olduu istekli grlmektedir. Polanyinin bak asndan hareketle devletten aktif sosyal politika beklenmekte kapitalist devletler ynde grnmemektedirler. Byle bir durum sonucunda toplumlar, piyasann etkilerinden karlkllk ilikileri ile korunmaya almakta ve enformel bir yap oluturarak yeni sorunlar beraberinde getirmektedir. Polanyi ve Schumpeterin almalarna sadece ngrlerinin nihai olarak gerekleip gereklemedii erevesinden bakmak, almalarn btnn gz ard etmemize neden olacaktr. almalarnn ierisinde ngrdkleri dnm meselesinin yannda baz sorunlar problematize etmemize yardmc birok kavram gelitirdiklerini grmekteyiz. rnein Polanyi, emek, doa ve parann piyasada alnp satlmak iin retilmemi olduklarna vurgu yaparak meta efsanesi kavramn gelitirmektedir. Ekonomiyi kurulmu bir sre olarak deerlendirmekte ve iktisadn toplumun ierisine yerlemesi fikrini ne karmaktadr. Ekonomiyi ynlendiren btenletirme biimleri ve kurumsal kalplar tanmlamaktadr. Kapitalizmin, topluma hakim oluunu kendi kurallarna gre ileyen piyasa mekanizmas ile kavramsallatrmakta ve bu balamda ift ynl hareket kavramn tantmaktadr. Schumpeter de benzer ekilde bizlere baz kavramsal almlar sunmaktadr. rnein, iktisadn btnleyici paralarn tanmlamakta ve bir toplumsal iktisat yaklam

61

sunmaktadr. Kapitalizmin niteliini ortaya koyabilme asndan yaratc ykm kavramn gelitirmekte ve giriimciye nemli bir yklemektedir. Kapitalizmden sosyalizme dnmn salanmas noktasnda sosyalizm ve demokrasi arasnda teorik bir iliki ortaya koymaktadr. Bu anlamda Polanyi ve Schumpeteri deerlendirdiimizde birer sosyal bilimci olarak nemli bir misyonu yerine getirdiklerini syleyebiliriz. Var olan koullar problematize etmemizi salayacak kavramlar gelitirmiler ve bu kavramlar zerinden nemli bir tartma zemininin olumasn salamlardr. Sonu itibariyle yirminci yzyln en nemli sosyal bilimcileri arasnda gsterilen Polanyi ve Schumpeterin grlerinin ok ynl olduu ve gnmzdeki baz problemleri zmlememizde yardmc bir e oluturduklar aikardr. Biz de bu gr erevesinden hareketle, almamzda Polanyi ve Schumpeterin grlerinin bir blmn yanstmaya alm bulunuyoruz. Bununla birlikte, farkl sosyal disiplinlerin, Polanyi ve Schumpeterin grlerinden yararlanabileceklerini belirtmenin, anlaml olduu kanaatindeyiz.

62

KAYNAKA Aslan, zgr, smail Kkaksoy. Finansal Gelime ve Ekonomik Byme likisi: Trkiye Ekonomisi zerine Ekonometrik Bir Uygulama. stanbul niversitesi Ekonometri ve statistik Dergisi. s. 4 (2006): 1228. Bell, Duran. Polanyi and Definition of Capitalism. Theory in Economic Anthropology. ed. Jean Ensminger. New York: AltaMira Press, 2002. Berger, Peter L. Demokratik Kapitalizmin pheli Zaferi. ed. Larry Diamond ve Marc F. Plattner Kapitalizm, Sosyalizm ve Demokrasi: Yeni Deerlendirmeler. ev. Ergun zbudun ve Levent Kker, Trk Demokrasi Vakf, Ankara, 1994. Block, Fred. Karl Polanyi and the Writing of The Great Transformation. Theory and Society. Vol. 32. No. 3 (2003): 275306. Brouwer, Maria T. Weber, Schumpeter and Knight on Entrepreneurship and Economic Development. Journal of Evolutionary Economics. 12, (2002). Bura, Aye. Karl Polanyi and the Boundaries of Economics. METU Studies in Development. 13 (34), (1986): 217238. _______. ktisatlar ve nsanlar, Bir Yntem almas. stanbul: letiim Yaynlar, (1999). _______. nsz, Byk Dnm amzn Siyasal ve Ekonomik Kkenleri. 4. bs., stanbul: letiim Yaynlar, (2005). alkan, Koray. Neo-liberal Piyasa Nasl ler?: Pamuk, ktidar ve Fiyat. Toplum ve Bilim. s. 108, (2007). Dalton, George (ed.). Primitive, Archaic, and Modern Economies: Essays of Karl Polanyi. New York: Anchor Books, (1971). Diamond, Larry, Marc F. Plattner (ed). Kapitalizm, Sosyalizm ve Demokrasi: Yeni Deerlendirmeler. ev. Ergun zbudun ve Levent Kker, Ankara: Trk Demokrasi Vakf, (1994). Ebner, Alexander. The Institutional Analysis of Entrepreneurship: Historist Aspects of Schumpeters Development Theory. Joseph Alois Schumpeter: Entrepreneurship, Style and Vision. ed. Jrgen Backhaus, Dordrecht: Kluwer Academic Publishers, (2003).

63

Eliot, John E. Marx and Schumpeter on Capitalisms Creative Destruction: A Comparative Restatement. The Quarterly Journal of Economics. (1980): 45 68. Ensminger, Jean (ed). Theory in Economic Anthropology. New York: AltaMira Press, (2002). Garrison, Roger W. Biography of Eugen von Bhm-Bawerk. Ludwig von Mises Institute. http://www.mises.org/content/bawerk.asp, [09.07.2007]. Gnalp, Burak, Hseyin zel. Rekabet Politikalarnn Esaslar. Siyasa., say:1, No. 1, Bahar (2005): 6383. Gngr, Fatih, Metin zuurlu. ngiliz Yoksul Yasalar: Paternalizm, Piyasa ya da Sosyal Devlet. Ankara niversitesi Tartma Metinleri. http://www.politics.ankara.edu.tr/tartisma_metinleri.php [10.01.2007]. Harvey, Mark, Stan Metcalfe. The Ordering of Change: Polanyi, Schumpeter and the Nature Of The Market Mechanism. CRIC University of Manchester Discussion Paper 70. (2005). Heilbroner, Robert. Was Schumpeter Right?. Social Research. Vol. 48, No.3, (1981): 2733. _______. Was Schumpeter Right After All?. Journal of Economic Perspectives. Vol. 7, No. 3 (1993): 8796. Karl Polanyi Institute of Political Economy. Concordia University. Montreal, Quebec. http://artsandscience.concordia.ca/polanyi/ [18.06.2007] International [18.06.2007] Joseph A. Schumpeter Society. http://www.iss-evec.de/

Kazgan, Glten. ktisadi Dnce veya Politik ktisadn Evrimi. stanbul: Remzi Kitabevi, 2000. Kzlkaya, Erturul. Joseph A. Schumpeterin Giriimcilik Fikrine Dair Bir Not. Akdeniz niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Dergisi. s. 10 (2005): 2645. Lewitt, Kari Polanyi. Tracing Polanyis Institutional Political Economy To Its Central European Source. Karl Polanyi in Vienna The Contemporar Significance of the Great Transformation. ed. Kenneth McRobbie, Kari Polanyi Lewitt, Montreal: Black Rose Books, 2006. May, Christopher (ed). Key Thinkers for the Information Society. London; New York: Routledge, 2003. 64

McRobbie, Kenneth, Kari Polanyi Levitt (ed). Karl Polanyi in Vienna: The Contemporary Significance of the Great Transformation. 2. bs., Montral: Black Rose Books, 2006. zelik, Emre. Institutional Political Economy of Economic Development and Global Governance. Doktora Tezi. ODT Sosyal Bilimler Enstits. 2006. zel, Hseyin. Reclaiming Humanity: The Social Theory of Karl Polanyi. Doktora Tezi. The University of Utah, 1997. _______. lmn Politik ktisad: Polanyi ve Marx'n nsan Anlaylarna Dayanan Bir Deneme. Hacettepe niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Dergisi. vol. 18, s. 2 (2000). _______.Liberalizmin topyac Toplum Tasarm. Cumhuriyet niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. c. 26 c. 1 (2002): 101123. zveren, Eyp. Kurumsal ktisat: Aralanan Karakutu. Kurumsal ktisat. ed. Eyp zveren, Ankara: mge Kitabevi, 2007. Polanyi, Ilona Duczynska. I First Met Karl Polanyi in 1920. Karl Polanyi in Viena, The Contemporar Significance of the Great Transformation. ed. Kenneth McRobbie, Kari Polanyi Levitt, Montreal: Black Rose Boks, 2006. Polanyi, Karl, Arensberg, C., Pearson, H., (ed). Trade and Market in the Early Empires: Economies in History and Theory. New York: Free Press, 1957 Polanyi, Karl. Byk Dnm amzn Siyasal ve Ekonomik Kkenleri. 4. bs., ev. Aye Bura, stanbul: letiim Yaynlar, 2005. _______. The Economy as Instituted Process. Trade and Market in the Early Empires: Economies in History and Theory. ed. Karl Polanyi, C. M. Arensberg, H.W. Pearson, New York: Free Press, 1957. Polanyi Karl, Conrad M. Arensberg, Harry W. Pearson, The Place of Economies in Societies. Primitive, Arcahaic and Modern Economies Essay of Karl Polanyi. ed. George Dalton, Boston: Beacon Pres, 1971. Randles, Sally. Issues for a Neo-Polanyian Research Agenda in Economic Sociology. International Review of Sociology. Vol. 13, No. 2, (2003): 409434. Robbins, Lionel. An Essay On The Nature Significance of Economic Science. (London: Macmillan Co., Limited St. Martins Street, 1945). Rogerson, Kenneth S. Karl Polanyi. Key Thinkers for the Information Society. ed. Christopher May, London; New York: Routledge, 2003. 65

Schumpeter, Joseph A. The Theory of Economic Development. ev. Redverds Opie, Third Printing, Cambridge: Harvard University Press, 1949. _______. Capitalism, Socialism, And Democracy. new in paperback, London and New York: 1994a. _______. History of Economic Analysis. New York: Oxford University Press, 1994b. _______. Theoretical Problems: Theoretical Problems of Economic Growth. The Journal of Economic History. Vol. 7, Supplement, 1947. Swedberg, Richard (ed). Joseph A. Schumpeter, The Economics and Sociology of Capitalism. New Jersey: Princeton University Press, 1991. ______. The Man and His Work. Joseph A. Schumpeter, The Economics and Sociology of Capitalism. ed. Richard Swedberg, New Jersey, Princeton University Press, 1991. _______. Joseph A. Schumpeter, His Life and Work. Cambridge: Polity Press, 1993. _______. Rebuilding Schumpeters Theory of Entrepreneurship. Conference on Marshall, Schumpeter and Social Science, Hitotsubashi University. March 17 18, 2007, http://www.lib.hit-u.ac.jp/service/tenji/amjas/Swedberg.pdf [02.05.2007]. Tok, Evren. Karl Polanyi ve Trkiye. Radikal ki. 25 Haziran 2006. Trigilia, Carlo. Economic Sociology: State, Market, and Society in Modern Capitalism. ev: Nicola Owtram, Oxford: Malden, Mass.: Blackwell, 2002.

66

ZGEM Aydn KABAK

Kiisel Bilgiler Doum Tarihi: 06.08.1982 Doum Yeri: Eitim Bilgileri Lise: 1996 1999 Beikta Lisesi Fen-Matematik Blm Lisans: 1999 2004 Mula niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi ktisat Blm (Genel Ortalama: 3,58 / 4,00) Lisans: 2002 2004 Mula niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Sosyoloji Blm ift Ana Dal Program (Genel Ortalama: 3,60 / 4,00) Lisans Bitirme Tezi; Blme likin Yaklamlar le Trkiyede ve Dnyada Blmn Seyri Yksek Lisans: 2004 - Yldz Teknik niversitesi Sosyal Bilimler Enstits ktisat Ana Bilim Dal, ktisat Program (Genel Ortalama: 3,38 / 4,00) Deneyimi 2006 - Devam ediyor, Trkiye Bankas A.. Genel Mdrlk ube D Bankaclk Mdrl stanbul

67