KAYA VE ZEMN MEKANNDE TAIMA GC VE OTURMA KAVRAMLARI M. Mfit GVEN Jeoloji Mhendisi DS Genel Mdrl JTH ve YAS D. Bk.

Kaya ve Zemin Mekanii ube Mdrl Kaya ve Zemin Mekanii Nedir ? Jeoteknik Bilimi ana balkta toplanr. Bunlar; Kaya Mekanii, Zemin Mekanii ve Mhendislik Jeolojisi disiplinidir. Her trl inaat yapsnn gvenli ve ekonomik bir ekilde ina edilebilmesi iin; yap-zemin etkileiminin, st yap ykleri altnda temel zemin birimlerinin gsterecei davranlarn, yaplarnn temelinde yer alan birimlerin suya doygun hale gelmesi durumunda ortaya kabilecek problemlerin hasara uram yaplarn zeminden kaynaklanan nedenlerin bilinmesi gereklidir. Tm bu problemleri aratrmak ve ortadan kaldracak zmleri ortaya koymak Kaya ve Zemin Mekanii disiplinleri kapsamnda yer alr. Zemin Mekanii prensipleri ierisinde; Tama gc, styap Ykleri altnda oturmalar(Ani, konsolidasyon, farkl ) ime-gme-svlama kriterleri, Yzeysel temel-derin temel kavramlar, Zeminlerde Kayma (dairesel, dzlemsel, birleik) yenilmeleri, Zemin yiletirmeleri Zeminlerin Geirimlilii (permeabilite, szma) Kaya Mekanii prensipleri iersinde de; Birincil gerilme-ikincil gerilme ve dnmleri, Gerilme-deformasyon ilikisi, Geveme ve geveme snrlar, Kaya ykleri, Kaya kalitesinin belirlenmesi, Kaya deformasyonlar , Kaya stabiliteleri ( Devrilme,dme, kayma vb) Kayalarda tama gc Kaya yiletirmeleri vb gibi konular yer alr Zemin Ettleri Zemin veya kayalarn, yerinde yaplan deney, lm ve gzlemler ile Kesme dayanm parametreleri (c, ), Dayanm parametreleri, SPT-N, Konik Penetrasyon (qu, qf), Presiometrik Modller (E, EM, PL), Tek eksenli basn, Nokta Uc dayanm, Schmit Sertlik vb gibi ime-skma, donma parametreleri, Svlama parametreleri gibi birok mekanik zellii belirlenmelidir.

Gerektiinde laboratuvar deneylerinden ise; ime, Bzlme, Kabarma, Erime,dalma Konsolidasyon, Gerilme-deformasyon, Tanmlama indeksi vb. gibi parametrelerin desteiyle zemin veya kaya koullar daha kesin olarak ortaya konulmaldr. Tm bu doneler altnda; tama gc, oturma-farkl oturma, kayma, durayllk svlama, ayrma zonlar kaz derinlii geirimlilik gibi birok kriter ortaya konularak gerekirse en uygun iyiletirme yntemi saptanmaldr. Tama ve Oturma Kavramlar Tama Gc (qo) : Temelin plastik kayma sonucu gt basntr. Emniyetli Tama Gc (qa) : Plastik kayma gmesi olmadan tanabilen basntr. Zemin Emniyet Gerilmesi (em) : Yapya zarar verecek oturmann olumasna izin vermeyecek, konsolidasyon karakteristikleri ve kayma gmesini de dikkate alan yap iin kullanlan temel taban basncdr. Ani Oturma: Hacim ve su ieriinde bir deiiklik olmakszn, elastik skma ve plastik deformasyonun bilekesidir. Konsolidasyon oturmas: Yklenmi zeminin boluklarndaki suyun azar azar dar atlmas sebebiyle, hacminin azalmas bu oturmay oluturur. Farkl Oturma: Asal arplma temel zerinde bulunan iki referans noktas arasndaki dz hattn, dey deplasman sebebi ile oluan dnme hareketi olarak tanmlanabilir. Presiyometre Deneyi le Tama ve Oturma Hesaplar Presiyometre deneyi kat ve duyarsz killer ile btn kohezyonsuz zeminlerde kullanlabilir. zellikle veri toplama zorluu olan kum, akl, ve dolgu yerleri iin uygun bir deney yntemidir. Presiyometre deneyleri ile temel zemin birimlerinin Limit Basn (PL) ve Menard Elastik Modl (EP) deerleri elde edilir. Elde edilen PL ve EP deerleri kullanlarak temel boyutlarna ve temel derinliine bal temel zeminin tama gc (qu) ve proje yk altnda oluacak oturma miktarlar (S) hesaplanr. Deney sistemi drt ana blmden oluur. lm nitesi 44-58-74 mm aplarda zrhl veya lastik proplar Basn salayan tp ve basn hortumlar Ayrca deney esnasnda yarkl tp ve tijler kullanlan dier ekipmanlardr.

PRESSOMETRE DENEY LOGU Pressuremeter Test Log

PROJE ADI / Project Name DENEME DENEY YER / Location 0 DNCELER / Remarks ZEMN CNS Soil Type
1

DS Genel Mdrl Jeoteknik Hiz. Ve YAS D. Bk. Kaya ve Zemin Mekani i b.Md.

KUYU NO / Borehole No PRSK-2 YAS / Gwl (m) 5,00

TARH / Date 19.04.2006 TEKNSYEN / Technician D.ARSLAN KONTROL / Supervisor C.AAN

ELASTK MODL (E

P) 2

LMT BASIN (P )
1000 1

L) 2)
100

Elasticity Modulus (kg/cm

10 100

Limit Pressure (kg/cm

10

YAS (m)

PL* TEMEL DZAYNI (kg/cm 2) Foundation Design

0-0,30 m Bitkisel toprak 0,30-0,45 m Killi kum 0,46-1,10 m Kum-akl 1,10-2,00 m Kumlu kil

23

3,5

3
Temel 2

70 2,00-4,00 m Killi kum

3

4,6
B=2R

61

4,5

4,00-4,25 m Killi akl 4,25-5,80 m kil, silt yer yer kumlu

89

5,4

5,1
-R 4,5

188

12,5

12
Temel 1

5,80-9,50 m kilta-silta ardalanmas

399

25,5

24,7

B=2R

7,65-8,45 m kumta
8

400

29,5

-2R

7,0

28,5

455

31

29,5
-R 8,5

9,50-9,90 m Kum-akl az siltli, killi kuyu sonu

-3R 10

9,5

430

32

30,0

11

-2R

11,0

12

-4R

12,0

13 -3R 14 -5R 15 14,5 13,5

16

-4R

16,0

17

18 -5R 19 18,5

20

Tama Gc qa= [q0 + k PL* ] / F qo= srarj basnc PL*= edeer net limit basn k = zemin zelliklerine, temel derinlii, genilii ve ekline bal katsay F =gvenlik says PL*( Edeer net limit basn) temel tabanndan itibaren temel geniliinin 1.5 kat kadar derinliindeki edeer net limit basn deeridir

PLe= ( PL1* x PL2* x PL3*)1/3 eitlii ile elde edilir. PL1* = + 3R ile + R arasndaki e deer net limit basn deerleri PL2* = + R ile R arasndaki e deer net limit basn deerleri PL3* = R ile 3R arasndaki e deer net limit basn deerleri Oturma St = (1+ )/3E x P x Ro [2 R / Ro] + ( / 4.5 E) x P x 3 x R EA = Hacmsal etki blgesine karlk gelen edeer E modl EB = Deviatorik etki blgesine karlk gelen edeer E modl = poisson sabiti 2, 3= Temel cins ve ekline bal olan form katsaylar, = Zemin yapsna ve E/PL oranna bal katsay, Ro = Rper ap R = Temel yar genilii P = Proje yk Eer iki rijit tabaka arasnda skabilir bir tabaka var ise rt yk etkisi ile ilave oturmalar meydana gelir. Bu ilave oturmalar aada verilen eitlik yardm ile bulunur. S = c ( 1/ Ec 1/ Em) Pc Hp c =skabilir tabaka katsays Hp =skabilir tabaka kalnl Ec =skabilir tabakann presiyometrik elastik modl Em =rijit tabakalara ait presiyometrik elastik modl Pc = skabilir tabakaya intikal edecek basn deeri

K sabitinin belirlenmesi

, 2 ve 3 katsaylarnn belirlenmesi = Standart Penetrasyon Deneyi le Tama ve Oturma Hesaplar Esas olarak kumlu zeminlerde uygulanan SPT, yumuak killerden zayf kayalara kadar deiik birimlerde, temel boyutlarna ve temel derinliine bal temel zeminin tama gcn (qu) belirlemek amacyla uygulanr. 60-100 mm arasnda deien sondaj kuyularnda, SPT deney tp deney yaplacak seviyeye indirilir (standartlar gre 2'' lik tp kullanlmaldr). 63.5 kg lk bir arlk 76 cm ykseklikten drlerek tpn 45 cm ilerlemesi iin gereken darbe says tespit edilir. Hesaplamalarda son 30 cm deki N-darbe saylar dikkate alnr. Bu arada deneylerin shhatli yaplmas asndan; kullanlan malzemenin ypranm olmamasna, ark aznn dzgn olmasna ve cer halat ile deil mutlaka kendir halat kullanlmasna ve hatta kendir halatn kedi bana iki kez sarlmas kuralna nemle uyulmaldr. Elde edilen ham N darbe saylar deney yaplan seviye durumuna gre rt yk (CN) ve enerji dzeltmeleri yapldktan sonra eitli formllerle msaade edilebilir tama gc bulunmaktadr. Elde edilen tama gc deerleri 25 mm lik oturmalar tolere etmektedir.

Ar yksek olarak llen SPT-Narazi deeri, zeminin zelliklerinin ve tama gcnn gvenli olmayan tahminlerine sebep olmaktadr. Ar dk olarak llen SPT-Narazi deeri ise, ekonomik olmayan ar gvenli sonular ortaya karmaktadr. Peck ve arkadalar tarafndan nerilen yntemde, eer zemin ince taneli kum ve siltli kum ise ve yer alt suyu var ise N>15 iin N = 15 + 0.5 (N-15) dzeltmesi yaplr. Son yllarda kullanlmamaktadr. Ayrca sondaj tijlerinde oluan titreimler yzeyde uygulanan darbe enerjisini dorudan sonda ucuna aktarlmasn nlemektedir. Bu durumda eitli dzeltmeler yaplarak yeni N deerleri bulunur. Derin seviyelerde tijlerin arl sonda ucunun zemine batmasn etkilemektedir. Bu nedenlerle elde edilen N deerlerine mutlaka derinlik dzeltmesi (CN) yaplmaldr. Daha kullanlabilir, faydal ve karlatrlabilir sonular elde etmek iin uygulanan dier dzeltmeler: CE enerji dzeltmesi, CL tij uzunluu dzeltmesi, CD sondaj ap dzeltmesi, CS numune alc klf dzeltmesi (McGregor ve Duncan, 1998). llen vuru saylar (SPT-Narazi ), N60 veya N1.60 eklinde normalize edilebilir. N60 veya N1.60 iin en genel forml aadaki gibidir: N60 = (CECLCDCS) Narazi N1.60 = (CN)N60 Yeraltsuyu dzeltmesi Cw= 0,5+0,5Dw/Df+B 0 Dw Df+B olmas halinde yaplr.

Dzeltme faktrleri

Eitliklerde kullanlan N deerleri temel altnda temel genilii kadar derinliindeki deerlerin ortalamas olarak alndn kabul eder. Ancak daha gereki zmler iin arlkl N deerlerinin (Nm) kullanm daha uygundur. Nm = 1 / 6 (3N1 + 2N2 + N3 ) N1 = 0.0 - 0.75 B N2 = 0.75 B - 1.5 B N3 = 1.5 B - 2.0 B aralndaki N deerlerinin ortalamasdr.

N1

N2

N3

N1 N2 N3 deerlerinin SPT logundan bulunmas Tama Gc qa= 1,2N[1+D / 3B] qa= 0,8N[(B+0,3)/B]2[1+D/3B] (D B 1,2 m ise) Meyerhof, Terzaghi-Peck (B 1,2 m ise) (D B ise [1+D/3B]=1,3)

qa= Zemin emniyet gerilmesi (t/m2) D = temel derinlii (m) B = temel genilii (m) N = Dzeltilmi ortalama SPT darbe says Bowles 1,2 katsaysn 2 ve 0,8 katsaysn da 1,27 olarak arttrmtr. Oturma s = 20,8 p / N (B < 1,2 m ise)Meyerhof, Terzaghi-Peck s = 31,2 p / N [(B+0,3)/B]2 (B > 1,2 m ise) s = 31,2 p / N (radye temel)

s = oturma (cm) p = net taban basnc (kg/cm2) B = temel genilii (m ) N = SPT darbe says Laboratuar Deneyi le Tama ve Oturma Hesaplar Laboratuar deneyi ile yaplacak hesaplamalar iin bozulmam numune veya karotlar zerinde yaplm tek eksenli basn deneylerine ihtiya vardr. Ancak alnacak bu numunelerin temel kazs iinde kalmamasna zellikle temelin altnda yer alan birimleri temsil etmesine dikkat edilmelidir. Tama Gc qd = K1 c Nc + Df Nq + K2 B N K1 ve K2 = Taban ekline bal katsaylar c = Kohezyon Df = Temel derinlii = birim hacim arl B : Temel genilii qd = Tama gc = Kayma mukavemeti as a = e (0,75- /360)tan olmak zere Nq = a2/ 2cos(45+ /2) Nc = Nq-1/tan N = 2(Nq+1)tan /1+0,4sin(4 ) (N yaklak olup %10 hata pay vardr.) qa = qd / G.K Temel Taban Biim K1 K2 erit L= Dikdrtgen B< L Kare B=L Daire L=B=D 1.2 0.3 Terzaghi

1 1+ 0.2 B /L 1.2 0.5 0.5 0.1 B/L 0.4 K1 ve K2 = Taban ekline bal katsaylar Skempton

qd =5c (1+0.2Df/B)(1+0.2B/L) Df/B<=2.5 c = Kohezyon Df = Temel derinlii B : Temel genilii L : Temel uzunluu

Kayalar iin; temel tabanndaki kaya yzeyinin tesviyeli olmas, uygulanan yzeyin teetsel bilekesinin bulunmamas ve ak sreksizlik yzeyleri bulunmas durumunda aadaki forml ile tama gc hesab yaplabilir.

qa = Ks x qu Ks = Ampirik katsay qu = Kayacn ortalama tek eksenli basn dayanm Ks =

(10 )

3 + Cs / B 1 + 300 / Cs Ks 0,4 0,25 0,1

Sreksizlik Aral (m) >3,0 3,0 0,9 0,9 0,3 Ani Oturma Si = q B { (1 2 ) / E } Ip

B = Ykl alann (ya da temel ayaklarnn) yan uzunluu ya da ap, = Poisson oran, E = Youngs esneklik (elastisite) direnci E, Ip = Oturmann belirlenecei yerin konumuna ve biimine skabilir dolgu tabann kalnlna bal bir katsay olan, q = temelin uyguland kesin taban basnc Konsalidasyon oturmas Sc = H x P x Mv H = Skan tabaka kalnl(10 m) P = Kalnl H olan tabaka boyunca ortalama basn art. Mv = Hacimsel skma katsays P bulunmas iin temel kaz kotundaki net ykn bilinmesi gerekir. qnet =proje yk sraj Temel tipi, tabaka kalnl orta noktas ve temel geniliine bal olarak P/q oran bulunur.