TC

YZNC YIL NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS
TEMEL SLAM BLMLER ANA BLM DALI
ARAP DL VE BELAGATI BLM DALI







ARAP DLNDE SZLK ALIMALARI
VE
NAZIM EFENDNN TERCMANUL-LGAT
ADLI ESERNN NCELENMES
(Yksek Lisans Tezi)



HAZIRLAYAN
MEHMET NUR ALPAK





DANIMAN
Do. Dr. Yakup CVELEK


VAN - 2006
II
NDEKLER
NDEKLER II
NSZ IV
KISALTMALAR V
GR
SZLK ALIMALARI VE ARAPA-TRKE SZLKLER 1
1. SZLKBLM VE SZLKLK 4
1.1. SZLK BLM ALIMALARI 6
1.1.1. SLAM DNYASINDAK SZLK BLM ALIMALARI 8
1.2. SZLK TRLER 14
1.2.1. HAZIRLANI AMALARINA GRE SZLKLER 15
1.2.1.1. HAZIRLANI AMACI DN OLAN SZLKLER 16
1.2.1.1.1. KURAN-I KERM LE LGL SZLKLER 16
1.2.1.1.1.1. GARBUL- KURAN LE LGL SZLKLER 17
1.2.1.1.1.2. MECAZUL KURAN LE LGL SZLKLER 18
1.2.1.1.2. HADSLERLE LGL SZLKLER 19
1.2.1.1.3. FIKIHLA LGL SZLKLER 20
1.2.1.2. HAZIRLANI AMACI DN OLMAYAN SZLKLER 22
1.2.1.2.1. SADECE BR KONUDA YAZILAN SZLKLER 22
1.2.1.2.2. BRDEN FAZLA DL KONU EDNEN SZLKLER 23
1.2.1.2.3. VARLIKLAR LEM LE LGL SZLKLER 26
1.2.1.2.3.1. NSANLARLA LGL SZLKLER 26
1.2.1.2.3.2. HAYVANLARLA LGL SZLKLER 27
1.2.1.2.3.3. BTKLERLE LGL SZLKLER 28
1.2.1.2.4. LKE VE YER SMLER LE LGL SZLKLER 29
1.2.1.2.5. LEHELERLE LGL SZLKLER 30
1.2.1.2.6. KELMELERN KULLANILIINA GRE HAZIRLANMI SZLKLER 32
1.2.1.2.6.1. MASTARLARLA LGL SZLKLER. 40
1.2.1.2.6.2. FLERLE LGL SZLKLER. 40
1.2.1.2.6.3. SMLERLE LGL SZLKLER. 41
1.2.1.2.6.4. DLN GENEL YAPISI LE LGL SZLKLER. 41
1.2.1.2.6.5. MZEKKER VE MENNES KELMELERLE LGL SZLKLER 42
1.2.1.2.6.6. MAKSUR VE MEMDUDLA LGL SZLKLER 42
1.2.1.2.6.7. LM TERMLER EREN SZLKLER 43
1.2.1.2.6.8. DEYM VE ATASZ SZLKLER 45
1.1.3. ARAP SZLKLNDE USUL VE SZLK EKOLLER 48
1.1.3.1. KALBETME EKOL 48
1.1.3.2. KONULARA GRE TASNF EKOL 49
1.1.3.3. KAFYE EKOL 49
1.1.3.4. ALFABETK EKOL 50
1.1.4. SZLK HAZIRLAMA 50
2. NAZIM EFEND VE TERCMANULUGATI 52
2.1. NAZIM EFENDNN HAYATI VE ESERLER 52
2.2. TERCUMANUL-LUGATIN GENEL ZELLKLER 53
2.2.1. DL ZELLKLER 56
2.2.2. MLA ZELLKLER 57
2.2.3. SES BLGS ZELLKLER 59
2.2.4. EKL BLGS ZELLKLER 60
2.2.5. KELME HAZNES 67
2.2.6. TERTB 77
2.2.7. YAZMA VE BASILI NSHALARI 77



III
SONU 78
KAYNAKLAR 79
ZET 84
TEZN NGLZCE ADI VE ZET: 85
EKLER: 87
EK-1 87
EK-2 88
EK-3 89
EK-4 90
EK-5 91


















IV
NSZ

Arap dilinin gnlk hayatta konuulmasndan bu yana dilin geliimi srekli
devam etmi ve bu geliim kendisini kelimelerin anlamlarnn bulunmas ve
anlalmas sahasnda da gstermitir.
Kelimelerin anlamlarnn bilinebilmesi iin ilk dnemlerde sadece dilin iyi
konuulduu yerlere gitmek ve ocuklar buralarda bytmek yeterli olurken daha
sonraki dnemlerde kelimenin kk, yaps ve anlam zerine yazlan eserler kendini
gstermeye balamtr. Bir sonraki aamada ise kelimeleri, tadklar btn
anlamlarla birlikte ele alan szlkler ortaya kmtr.
Szlk ve szlk yapmcl hayatn en nemli paras olan dilin anlalmas
ve nesillerin kaynamas ynnden ok nemli bir yere sahiptir. Bu nedenle her an
elimizin altnda bulunan szlkler aslnda en temel birer kaynak gibi grev
yapmaktadrlar. Ancak ou zaman bu anlamdaki kymetleri bilinememektedir.
te biz bu almamzda szlklerin nemine ksaca da olsa deinmek ve bu
konuda temel bilgileri aktarmaya altk. Bu alanda bir nebze katkmz olursa
kendimizi mutlu hissedeceiz.
almam boyunca desteini bir an bile esirgemeyen deerli hocam Do. Dr.
Yakup CVELEK'e ve Yrd. Do. Dr. M. irin IKARa teekkr bir bor bilirim.
Ayrca kaynaklara ulamamda destek olan SAM ve Y.Y.. Ktphane grevlilerine
ve uygun bir alma ortam hazrlayanlara da teekkr ederim.



M. Nuri ALPAK
VAN 2006







V
KISALTMALAR


age :ad geen eser
b. :bni
Bil. :Bilimler
Ens. :Enstits
mad. :Maddesi
Terc. :Tercme
vs :ve saire
Yay. :Yaynlar
vb :ve benzeri
tsz. :Bask tarihi yok, Tarihsiz
nv. :niversitesi.
s :Sayfa
sy. :Say
H. :Hicri.
M. :Miladi
Y.Y..:Yznc Yl niversitesi











1
GR

SZLK ALIMALARI VE ARAPA-TRKE SZLKLER
lkel toplumlarn konutuklar kelime says pek az olduundan,
kullandklar kelimeleri anlamada problem yaamamlardr. Ancak kltr ve
uygarlk gelitike, kelime says arttka ve anlam alan geniledike insanlar
anlama problemi ile kar karya kalmlardr. Gelien olaylar ve yeni icatlar
sonucu oluturulan kelimelerin anlalmas dorultusunda eitli almalar
yaplmtr. Toplumlar dillerindeki kelimelerin anlamlarn eksik ve yarm
olarak anlamaya baladktan sonra eitli aratrmalara ynelmilerdir. Bu da
insanlar szlk almalarna yneltmitir.
Anlalmayan ifadeler ve kelimeler ayn toplumun deiik boy ve
soylar arasnda da kullanlabilmitir. Deiik alanlarla ilgilenen toplum
kesimlerinin kullandklar ifade ve kavramlar birbirinden farkllk gstermitir.
Hayvanclkla uraan bir kiinin bildii ve anlayabildii bir kelimeyi,
iftilikle megul olan anlamayabilmekte, ya da onu farkl ekilde ifade
edebilmektedir. Bir toplumun fertlerinin aralarnda kullandklar anlalmayan
kelime ve terimler iin szlk hazrlama ihtiyac olduu gibi bunun yannda,
baka toplumlarn dilini renebilmek, anlayabilmek amacyla da szlk
hazrlanmtr.
Trk dilinin ve kltrnn nemli kaynaklarn anlayabilmek iin de
szlklere ihtiya duyulmutur. Arapa Trke olarak hazrlanan szlkler
bu amaca hizmet etmitir.
Szlk almalarnn kayna Milattan ncesine dayandrlmaktadr.
Hatta bu almalarn ilk insanla balad da sylene bilir. Genel anlam ile
szlk, dilin kelime ve anlam zenginliini ortaya koyan eserler ise, dili ilk
zenginletirenin ilk szlk olmas gerekmektedir. Buda aslnda bu alann
nemini ortaya koymaktadr. Lgat ilmine bu anlamda baktmz zaman temel
bir ilim olduunu anlarz.
2
Szlk almalar ilk olarak inlilere dayandrlmakta ve bu sre
toplumlar arasnda yaygnlaarak devam etmektedir. Her dilin ve kltrn
kendi dil yaps hakknda bilgi veren ve kelimeleri anlam bakmndan inceleyen
bir szl olagelmitir. Bu sahada nemli bir kkene ve zengin bir kltre
sahip olan Arap ve Trk toplumlar da nemli eserler vermilerdir.
Konuyla ilgili yazlan bu eserler ilk dnemlerde kelimelerin anlamlar
konusunda olmas gereken yeterlilikten uzak olmusa da szlkln bilim
dal halini almas ve szlklerin artk dilde duyulan btn ihtiyalar da ele
alan bir ilim dal halini almas ile kapsam ve ierik bakmndan genilemitir.
Ve dilin anlalmasnn yan sra dilin geni alana yaylmas ile ortaya kacak
olan dilsel bozulmay da ounlukla nlemi ve nlemeye de devam edecektir.
zellikle slam dininin ilk olarak Arap toplumu ierisinde ortaya
kmas ve Trklerin de Mslman olmasndan sonra bu iki dil arasndaki
yaknlk ve diyalog, yerini zamanla duygusal ve kalbi bir badan te bilimsel
ve dilsel bir kaynamaya brakmtr. slam ve onun en temel kaynaklarn
renen ve slamdan uzak kalmamaya zen gsteren Trkler kutsal dinlerinin
ve kutsal kitaplarnn dilini anlamaya gayret gstermiler ve bu gayretlerinin
sonucunda da her iki dili kuatan ve derinlemesine kapsayan birok szlk
yazmlardr.
Bu szlklerin bir ksm Arapa - Trke eklinde tertiplenmiken bir
ksm ise Trke - Arapa olarak tertiplenmitir. Ele aldklar konunun
muhtevasna gre hazrlanmlardr. Arapa - Trke ve Trke - Arapa
olarak hazrlanan bu eserlere baz szlkbilimciler bir nc dili de eklemiler
ve bunu dilin zenginlii ve toplumlar arasndaki kaynamaya ynelik hazrlk
olarak grmlerdir. En yaygn ekliyle bu szlklerdeki nc dilin Osmanl
dneminde Farsa olarak kullanld bilinmektedir.
Trkeden ve Arapadan dier dillerle ilgili olarak ta birok szlk
yazlmtr ancak Trkeden Arapaya ve Arapadan Trkeye yazlan
szlklerin yazl amalar dier dillerle olan balardan ok daha farkl
amalar tamaktadr.
3
Bu nedenle ksa srede ok kapsaml ve ierikli eserler veren Arapa ve
Trke szlkl bilimsel yntem ve teknikler kullanarak kendisini
tazelemeyi bilmitir. Ve gnmzde imknlarn genilemesi ile daha kolay ve
hzl bir geliim gstermektedir. u anda hazrlanan modern szlkler kitap
olarak baslarak ktphanemizdeki yerini almann yan sra CDlere yklenerek
bilgisayarmzdan kolay bir ekilde faydalanmamz da salamaktadr. Ve ayn
zamanda internet a aracl ile hazrlanm tm szlklerden faydalanma
imkn da bulmaktayz.
te bu srelerin tamam szlkte ve szlklkte gelinen noktay ve
hayatmzdaki nemini bize anlatmaktadr. Bu nemi daha iyi anlayabilmek
iin Blmler halinde ve bilimsel olarak konu ele alnarak incelendiinde daha
iyi anlalacaktr.
4

1. SZLKBLM VE SZLKLK
Bu balk altnda szlk terimi zerinde durulacak ve bu terimin
karl olarak kullanlan lafzlardan ksaca sz edilecektir. Modern dilbilimde
nemli yeri olan szlklerden de ayrca bahsedilecektir.
Szlk: Kk itibari ile Trke olan szlk terimi; bir dilin
szcklerini, deyimlerini, deyilerini alfabetik dzene gre sralayan ve
anlamlarn aklayan ya da baka dillerdeki karlklarn veren yapt,
1

eklinde aklanmaktadr.
Ayrca szlk, bir dilin ya da birden ok dilin, sz varln syleyi ve
yazmlaryla veren, bamsz biim birimlerini temel olarak bunlarn baka
elerle kurduklar sz eleri ile birlikte anlamlarn, deiik kullanmlarn
gsteren bir z varlk kitab.
2
eklinde ve daha farkl birok ekilde
aklanmtr.
Szlkler, dille birlikte gelen toplumsal deerleri kuaktan kuaa
aktaran kltrel ve toplumsal ilevi olan eserlerdir. Batda szlk terimini ilk
defa 1225te John Garlandn kulland belirtilmektedir.
3

Dilimizde tam olarak szlk kelimesi kullanlmaktadr. Szlk
kelimesinin ngilizcedeki karl Lexicon ve Dictionarydir. Szlk
kelimesinin Arapadaki karl mucem, kamus ve lgat eklinde
kullanlmtr. Osmanlca da ise bu kelime genel olarak Lugat diye
isimlendirilmitir.
Szlk teriminin Arapa karl olan Mucem lafz ise anlam
kapal kelime anlamn tamaktadr.



1
Bakan, zcan, Bildiriim, nsan Dili ve tesi, Altn Kitaplar, s.173- 174. stanbul 1988.
2
Aksan, Doan, Her Ynyle Dil Ana izgileriyle Dilbilim I-II-III, TDK. Yay. Ankara 1989
1990; (Aksan, Her Ynyle Dil) III, s. 77.
3
Aksan, Her Ynyle Dil, III.73.
5
Kamus: Kelimesi de deniz gibi deniz suyunun byk miktar anlamna
gelmektedir. Kamus kelimesi Osmanlca szlklerin karl olarak ta
kullanlmtr.
Szlkler trleri itibari ile de ok eitlilik gstermektedirler. Bir ve
birden fazla dili ihtiva etmesine gre tek dilli veya ok dilli szlkler eklinde
gruplandrldklar gibi alfabetik ve anlamsal szlkler eklinde de szlkler
ele alnmtr. Kavramsal, e anlaml, ters anlaml eler, yabanc eler,
tarihsel, kken bilgisi, uzmanlk, deyim, atasz, yanl yerlemi e
szlkleri v.s. daha ok geni szlk trleri bulunmaktadr.
Szlkbilim: Bir dilin ya da karlatrmal eitli dillerin sz varln
szlk biiminde ortaya koymaya ynelen, bu amala yntemler koyan ve bu
yntemlerin uygulama yollarn gsteren bilim dalna szlkbilim
denmektedir.
4

Bilimsel alandaki gelimeler ve dilin kullanm ekillerindeki
farkllklarn artmas szle, zelliklede ihtiyac karlayacak bilimsel
szlklerin hazrlanmasna ihtiyac artrmtr. Burada devreye bilim ve
dilbilim girmektedir. Dilbilim szln bilimsel olmasnda en nemli bir
etkendir.
Dili ve kullananlarn birlikte ilgilendiren ve etkileyecek olan bir
szln bilimsellikten uzak olmas elbette ki dnlemez. Bu nedenle
szlkbilim bu sahadaki bilimsellik ihtiyacn karlamada zerine deni
yapmak zorundadr ve bu gne kadar gelien srete bunu yapmtr.
Szlkbilim genel olarak hazrlanacak szln hazrlan amacnnda
ortaya konarak hazrlanmas ile geliim gstermitir. rnein deyimlerle ilgili
yazlacak olan bir szln direk amacna uygun ve dildeki btn deyimleri
ifade edecek ekilde kapsaml olmasna yardmc olur. Ve yine hitap edecei
kesimin seviye ve ihtiyalarnn da gz nne alnmasna szlkbilim destek
olur.

4
Hul, Muhammed Ali, Mucemu ilmil Esvat,- lmul Meacim- s.54 Riyad 1982.
6
Baz dil bilimciler szlkbilim almalarn genel olarak blmde
ele almaktadrlar. Bunlar aada belirtildii ekildedir:
1. Szlk anlam
2. Szlk yapmcl
3. Sz varlnn gelitirilmesi, eklindedir.
1.1. SZLK BLM ALIMALARI
Szlkbilim almalarnn tarihi ok eskilere dayanr. Bu sahadaki
gelimeler her dilin kendi ihtiyalarn karlamas ile sregelmi birok millet
kendi dilini nesillerine doru biimde aktarabilmek iin dil bilim almalar
yannda szlklk almalar da yapmtr. Bu amala szlklk
yapabilmenin en doru yolu olan bilimsellie ynelmi ve bu ynelim birok
almay birlikte getirmitir. Bu almalara Bat ve Douda yaplm
almalar eklinde deinilecek olursa.
lk szln ne zaman ve kim tarafndan hazrland tam olarak
bilinmemektedir. Ancak bu konuda ilk ve nemli eserlerin ilk olarak inliler
tarafndan hazrland bilinmektedir. Douda M. . XI. yzylda Bavtii isimli
bir inlinin krkbin kelimelik bir szlk hazrlad bilinmektedir. Yine bir
inli olan Kuyu Wang tarafndan hazrlanm olan szln de M.. 530
ylnda o dnemin imknlarna gre basldndan bahsedilir. Ayrca Hushin
isimli bir kiinin hazrlad ve 150 yllarnda basld sylenen Shwo Wan
adndaki szln de inliler ve Japonlar tarafndan kullanlan temel
szlklerden olduu belirtilmitir.
5

Rusyada da M.S. XVIII. y.y.da szlklkle ilgili gelimeler
yaanmtr. Buda arie II. Katerinann emri ile Alman gezgin P.S. Pallas
tarafndan yaplan alma ile olmutur. ok dilli szlklerin ilk rneklerinden
olan bu szlk Pallasn Rusyada yaayan dier dillerin kaynaklarndan da
faydalanarak hazrlam olduu 285 kavramn 200 dildeki karlklarn vererek
oluturduu nemli bir almadr. Hazrlanan bu szlk Linguarum Tatius
7
Orbis, Vacabullaria Comporastiva adyla 1787de yaynlanmtr.
Szln ierik ve kapsamnda daha sonraki dnemlerde baz
deiiklikler yaplmtr. Mesela; 1790- 1791 yllarndaki basksna Afrika ve
baz Amerika dillerinin aletleri eklenmitir.
Bu alanda Yunanllarnda yapt almalar ok ncelere
dayanmaktadr. Eflatun ve Hipokratn eserlerinde geen kelimeleri aklamaya
almlar.
Bat leminde szlk terimini 1225te John Garlandn ilk defa
kulland sylenmektedir.
6
lk szlk olarak ta Aristophanesin hazrlad
szlk gemekdedir.
Yine Athansiusun verdii 35 eserin szlk olduunu ve skenderiyeli
Pamphlusun 95 kitaptan oluan Yunanca szl ile Latinlerdeki Marcus
Verrius Flacausun eserleri bu alanda yaplm olan dier szlk
almalardr.
7

Szlk almalarnda nemli bir aama da XIX. y.y.da olmutur.
Szlkbilimin bulucusu saylan Jacob Grmm ile kardei Wlhelm Grmm
birinci cildi 1854te Leipzigde yaynlanan Deutsches Lrtebuch adl Almanca
szl hazrlamlardr. Daha sonra bu szlk birok bilim adamnn da
katklar ile 1961de ancak tamamlanmtr. Eski kaynaklardan beri szcklerin
kullanld ekli, anlamn farkl lehe ve dillerde gsterdii deiikliklerle
birlikte vermi olan bu alma daha sonra ki almalara da rneklik tekil
etmitir.
Yine bir Franszca szlk olan Dictionnaure de la Language Franaise
adl Fransz dilci Emile Littrenin yz yllk almas sonucu ortaya kan
szlk 1873te Pariste baslm ve bu alanda ok nemli bir yer tutmutur.
Ayn zamanda bu szlk yaplacak olan almalara da nclk etmitir.

5
Cemal Muhtar, slamda Szlk almalar, Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi
Dergisi, III.1985 s. 364
6
Aksan, Her Ynyle Dil, III.73.
7
Aksan, Her Ynyle Dil,, III.72.
8
Trkler de bu alanda ok nemli eserler vermitir. Yazm olduklar
kitaplar halk iinde hak ettii deeri bulmutur. Kagarl Mahmut tarafndan
Divan- Lgat-i Trk isimli szlk yazlmtr. Bu szlk Trk Kltrnn ok
nemli bir kaynadr. Trk dili asndan nemli bir yere de sahip olan
Divan Lgati Trk XI. yzylda Arapa olarak Trkenin sz varln
inceleyen ve nemine gre szckleri getikleri metinlerle gsteren dilbilgisi
almas olarak da nitelendirilebilir. Ve bu ynleri ile esiz bir yere de sahip
olmutur.
Yine Asm Efendinin XVIII. yzylda Firuzabadinin el-Kamus isimli
eserini el-Okyanusl- Bast fi tercmetil-Kamusul Muhit adyla Trkeye
evirmesi szlk almalarnda Trklerinde ok geride olmadklarn gsteren
dier rneklerdendir.
1.1.1. SLAM DNYASINDAK SZLK BLM
ALIMALARI
slam dnyasnda szlkbilim almalar daha Hz. Muhammet
dneminde balamtr. Bu almalar ilk zamanlarda birer kk alma iken
zamanla ok geni bir boyut kazanm ve zamanla bilimsel ok geni kapsaml
birer alma halini almlardr.
Bu almalar gnmze gelinceye kadar gelierek artm ve halende
artmaya devam etmektedir. nsanlar dili kullanmaya devam ettike de devam
edecektir. Hatta baz lkelerde o lkelerin bu alana verdii kurumsal destei de
arkasna alarak daha gl bir ekilde devam etmektedir.
M. 610 ylnda Kuran Kerimin indirilii Araplarn hayatnda ok
nemli bir etki yapm ve farkl bir renk katmtr. slam dinini seen Araplar
ncelikle okuyup anlama daha sonrada rendiklerini anlatma amacyla nce
okuma ve yazmay renmeye gayret etmi. rendiklerini ise retmeye
almlardr.
Bu almalarn ilk rnekleri Kuran ve Hadiste geen ancak anlam
Sahabelerce bilinmeyen garip lafzlarn anlamlarna yaplan izahlardr. Bu
izahlar ilk olarak Hz. Muhammet yapmtr. Kendisine sorulan sorular ilk
9
kendisi aklamtr. Bu aklamalar ise, bn-i Abbasn yapt Garibul-
Kuran sahasnda yapt almalar takip etmitir.
8

Ancak Kuran- Kerimin anlam zenginlii ve geni kapsaml ierii
baz ksmlarnn tam ve iyi anlalamamas veya anlatrken istenilen dzeye
ulalamamas insanlarn onun anlamn,- bata Peygamberimiz (S.A.V) olarak-
Kuran- iyi anlayanlara bavurmasna neden olmutur. Yine Hadis-i eriflerde
Peygamberimizin szlerinin izah edilmesi ihtiyac domutur. te bu iki
slamn temel kaynan anlama abas sonucu dil ve szlkle ilgili ilk
almalarnda ortaya kmaya balad grlmtr.
Hatta Kuran- Kerimin ifadelerinin aklanmasna ynelik yapt
aklamalarla Dil ve Szlk almalarn balatan kiinin bn-i Abbas olduu
ve bu almalarn sahabe dnemine dayand sylenir.
9

Arap toplumu cahiliye dneminde gebe yaad iin okuma yazma
bilenlerin says az idi. Yaz fazla kullanlmad iin szlklere de fazla
ihtiya duyulmamtr. slam dini geldikten sonra dinin etkisi ile bilimsel
alanda birok telif, erh, haiye ve ihtisar eklinde szlklk alannda birok
alma yaplmaya balanmtr.
10

Cahiliye dneminde Arap toplumunun hayatnda Dil ve Edebiyat ok
nemli yer tutmaktadr. Onlar iir ve edebiyata ok dkndrler. Bu nem ve
ilgiye ramen szlk ve szlklkte herhangi bir eser vermemilerdir.
slam dininin geliinden sonra ise bu alanda ok farkl ekilde eserler
verilmitir. ncelikle Peygamberimizin izahlarnn Sahabeler tarafndan
renilmesi ile balayan kelime renimi, Kuran ve Hadisi anlama amal
Kuran Kerimde ve Hadislerde geen kelimeleri anlamlarn bulmakla devam
etmi. Daha sonra ise konularna gre kelimeleri bir araya getirerek hazrlanan
szlkler grlmeye balanmtr. Bu gelimeler zamanla yerini belirli metot

8
Fuat Sezgin, GAS.1.25.28. Leiden 1967
9
. Cerraholu: Tefsir Usul 97.104 Trkiye Diyanet Vakf Yay, Ankara, 1997;
Suyuti, el-Itkan fi Ulumil Kuran, I.149- 165 Msr 1368.; bnul Enbari, Ebu Bekr, Kitabu
zahil Vakf vel btida, 76- 98. S:253 Dimek 1390/1971.
10
Ebu Skkn, el- Meacimul Arabiyye,16; Yakup Civelek, Arap Dil Bilimine Giri, Van 2003
s. 252
10
ve sistematikle kelimelerin dzenlenmesi yolu ile hazrlanan szlklere
brakmtr. Sonraki aamada ise bu almalar gnmze kadar gelen modern
tarzda yaplan almalara yerini brakmtr.
Bu srece gz atacak olursak slam dininin Araplarn hayatna
girmesinden itibaren Kuran- Kerimin dil ve szlklkte ok byk
etkisinin olduunu grmekteyiz. Daha nce hi yaamadklar farkl bir boyut
kazandrmtr yaamlarna. nceden fazla okuyup yazmayan Araplar Kuran-
Kerimi okumaya, yazmaya, ezberlemeye almlardr ve bu rendiklerini
anlamaya ve hayatlarnda uygulamaya almlardr. slam dininin tm
insanla olan hitabna mahzar olabilmek iin bu dini bilmeyenlere de anlatma
ihtiyacn hissetmilerdir. Kuran- Kerimden sonra ise Araplar Hadis-i
eriflerde geen ve daha nce muhatap olmadklar kelimeleri anlamaya
almlardr.
Kuran- Kerimin garib kelimeleri ve Hadis-i eriflerdeki kelimeleri
tam anlaya bilmek iin o dnemde birok alma yaplmtr.
Szlklk sahasnda ilk alma olarak bn-i Abbasn Kuran-n
garib kelimelerini aklama zerine yapt alma kabul edilir.
11

Bu konuda bn-i Abbasn kendisine sahabilerin sorduu sorulara Arap
iiri ile ataszlerinden rneklerle aklamalar yapmas her ne kadar tefsir
konusunda ilk rnekleri olutursa da ayn zamanda szlklkle ilgili de ilk
rnekleri oluturmaktadr.
12

Buna dayanarak szlk almalarnn kaynan sahabelere kadar
gtrebiliriz Brokelmannda bn-i Abbasn Kuran da geen baz garip
kelimelerle ilgili aklamalarnn yazl olduu bir sahifenin Berlinde
bulunduunu belirtmektedir
13
Yine Suyuti de bn-i Abbasn baz kelimeleri
akladn Sahifet Ali b. Ebi Talha adndaki kaynaa dayanarak

11
bn Abbasn bu eseri iin bkz, Fuat Sezgin GAS,1,s.25
12
Cerraholu: Tefsir Usul, 97.104; Suyuti, el-ltkan I.149- 165
13
Brokelmann GAL, , I, s. 33. Leiden, 1943- 49.
11
sylemitir.
14

Kuran ve Hadislerdeki kelimeleri aklama konusunda o dnemdeki
dilciler ok almlardr. Bu almalar yaparken kendi dillerinin yapsn da
korumaya almlardr. Bu nedenle ehir hayatndan etkilenen dilin yerine
ehir hayatndaki etkileimden uzak olan Araplarn kullandklar ve d
etkenlerin az etkiledii dili kullanmlardr. Arap dilcileri bu konuya fazlaca
nem vermi dili bozulmu kabilelerden ve toplumsal yaamn etkisi ile oluan
dilsel yozlamadan uzaklamaya almlardr. Aslnda yaplan almalar
dilin yannda dinin ana kayna olan Kuran ve Hadisi anlamaya ynelik
almalardr. Yoksa sadece szlk anlamnda yaplm almalar deildir.
Ancak daha sonra belli konulardaki kelimeleri ve anlamlarn bir araya
getirerek derlemiler ve kk risaleler hazrlamlardr. Hatta bir ileri admda
Hayvan ve dier varlklarla ilgili hazrlanm szlk trnde eserler de
verilmitir. Bu konuda Eb Zeyd El-Ensari ve bnl- Arab gibi nemli ilim
adamlar da eserler vermitir.
Hicri ikinci asrn ikinci yarsndan itibaren ise Arap dilini geni bir
ekilde kapsayan ierikte szlkler yazlmaya balanmtr. Bu tarzda verilen
eserlerin banda Halil b. Ahmedin Kitabul Ayn isimli eseri gelmektedir.
15

Buna dayanarak bilimsel alanda szlklk almalarnn Hicri III. yzylda
balad sylenebilir.
Yine bu dnemde Ebu Ali el-Kali el-Bri fil-Luga ve Ebu Mansur el-
Ezheri de Tezhibul-Lua isimli szlk trndeki eserleri ortaya koymulardr.
Dil biliminin geldii aamalar deerlendirirken yaplan eletiriler de
szlkbilimine yardmc olmu ve szlk hazrlama eklinde birok alma
yaplmtr. Drdnc asrn sonlarna doru ise Ebu Hilal el-Askeri el-Mucem
fi Bakiyyetil -Eya isimli eseri telif etmi ve szlklkte Mucem terimini
ilk olarak kullanmtr. Daha ncesinde genellikle el- Kamus, el- Muhit ve el-

14
smail Cerraholu, Ali b. Talhann Tefsir Sahifesi, Ankara niv. lahiyat Fakltesi
Dergisi,1969,s.55/82.
15
M. Sadi enli, Kenan Demirayak, Arap Edebiyatnda Kaynaklar, S, 111- 112 (Atatrk
niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Yaynlar) Erzurum 2000.
12
Ubab isimleri kullanlmtr. Bu eserden sonra birok szlk iin Mucem
ifadesi kullanlm ve bu ifade Kamus kelimesi gibi neredeyse szlklerin
genel ad halini almtr.
On sekizinci XVIII. yzyla kadar devam eden dil ve szlk almalar
XVIII. yzyldan itibaren Avrupa ve Arap leminin daha yakn ilikilere
girmesi ile hz kazanmtr. Bunun birok sosyal, siyasal, ekonomik ve kltrel
nedeni bulunmaktadr. En nemli neden olarak Araplarn dillerine olan
ballklar ve gl bir dile verdikleri nem sylenebilir.
Arapann zenginlemesini isteyen bilim adamlar dili zenginletirme
abasna girmi ve bu almalar ok gemeden meyve vermeye balamtr.
Bu amala verilmi ilk eserlerin sahipleri Butrus-el Bustani, Rifaa et-Tahavi
ve Faris e idyak gibi dilcilerdir.
16

XIX yzylda ise bu tarz almalarn hz kesilmeden devam etmitir.
Bunun nedeni de bu dnemde am blgesindeki Hrstiyan Araplarn
Mslman Araplarla yara girmeleri ve bu alanda daha iyi olduklarn
gstermeye aba harcamalardr. Bazlar da Arap dili ve milliyetini ne
karan Hrstiyan Araplarn, byle bir yol izleyerek Osmanl Devletinin
Araplar hilafet bayra altnda tutmasn sabote etmeyi amaladklarn
sylemektedir. Bylelikle slam lemi ierisinde ayn dili kullananlarn
birliktelii ile oluan ayr bir birliktelik kurmu olacaklardr.
17

Bu yzden hzl bir alma ve renme srecine giren Hrstiyan ve
Mslman dilciler bu sahaya bir hayli katkda bulunmulardr. Yzyln
sonunda ise szlklk zerine batda baz msterikler deiik tarzda
almalar yapmlardr. Yaplan bu almalar sonular itibari ile faydal
saylabilir.
Szlklerle ve szlklkle ilgili doktora tezleri ve makalelerin
yannda o gne kadar ki szlklerle ilgili yaplan almalar daha sonra

16
Hammadi, Muhammed, Harekett- Tashihil Luavi fil asril Hadis, Daru Reid, lin
Ner, s.10- 12. Badat 1980.
17
Matvi, Muhammed Hadi, Ahmed Faris e-idyak, s, 460,Drul Garbil-slami, Beyrut 1993.
13
ilaveler, zetler ve ksaltmalar eklinde yaplan gayretler izlemitir.
Msteriklerden bazlar geni ve faydal szlkler hazrlamlardr. Bu ekilde
eser veren msteriklerden biri de Lanedir.
18
Ancak msteriklerin verdii
bilgilerin her zaman iyi niyet tamad ve bilimsel bir gaye tamad da
grlmtr.
Szlkler ile ilgili olarak yaplan almalarda, geni ve kapsaml olarak
hazrlanan szlklerden biri de Halil b. Ahmedin Kitabul Ayn isimli eseridir.
Bu eser zerinde ciddi anlamda durulmutur. rnein; Suyuti el-Mzhir
isimli eserinde Kitabul Ayna 15 sayfa ayrmtr.
19
Yine Alman
msteriklerden olan Braunlich , Al Halil und Das Kitab al An isimli bir
alma yapmtr. Yusuf el Ada da Kitabul Ayn ile ilgili birok makale
yazmtr. Yaplan bu nemli almalar Kitabul Ayn la ilgili almalarn
sadece bir ksmdr. Hseyin Nassarda Kitabul Ayn ile ilgili makalelerin
yeterli bilgiler verdiini savunmutur.
20
Klasik szlklerle ilgili olarak ok
geni ve nemli bir almay da Ahmed Faris e- idyak yapmtr.
21
idyak
Firuzabadinin el- Kamusul Muhit isimli eserine eletiriler yazm ve bu
eletirilerini el-Casus Alel- Kamus isimli eserinde bir araya getirmi ve bu
dnem szlklk almalarn olumlu ynde etkilemi ve ynlendirmitir.
22

Bu dnemde cahiliye dnemindeki durgunluunu kaybetmi, slam
dininin etkisi Kltrleraras rekabet ve diyaloglarn katks ile kapsam
genilemi ve bunun olumlu sonucu olarak da birok szlk yazlmtr.
Yaplan almalar, sadece szlklerin ve szlk yazanlarn saysn artrmam
ayn zamanda szlklerle ilgili verilen bilgi ve yaplan eletirilerde de ciddi
artlar grlmesine neden olmu ve Szlkln nemli boyutlara
ulamasn salamtr. nsann dille ilgili irtibat ve ihtiyalar artt srece bu

18
Nassar, Hseyin, el-Mu'cemu'l-Arab, Ne'eth ve Tatavuruh, Dru Msr li't-Tba'a, I.3.
Kahire 1988.
19
Suyuti, Celalddin, el-Muzhir fi Ulmi'l-Luga ve Envih, (tahkik. Muhammad Ahmed
Cdulmevl), Dru hyi'l-Kutubi'l-Arabiyye, I.s.282 Kahire 1967.
20
Nassar, el- Mucem, I.2
21
Civelek, Yakup, Ahmed Faris e-idyak, Edebi ahsiyeti ve el-Cevaib Gazetesi,
(yaynlanmam Doktora Tezi), Erzurum 1997.s.204- 228
22
Ahmed Faris e- idyak, el- Casus alel-Kamus, Matbaa tul Cevaib, stanbul 1224/1885
14
ihtiyalar karlayacak olan szln ve onu meydana getiren szlkbilimin
de kendisini yenileyip gelitirmesi nemli ve kanlmaz bir sonutur.
1.2. SZLK TRLER
Szlkbilimi modern anlamda ele alndnda, dil denilen insanlar aras
anlama aracnn tamamn kapsayan bu bilimin dar ve kstl olmad
grlmektedir. Bu nedenle szlkbilim, dilin btn ynlerini ele almaya
almtr. Bunun sonucunda da Arap szlklnn boyutlar artm ancak
eitli snflandrmalarla rahat anlalr olabilmilerdir.
Genel olarak bu snflandrmaya bakldnda szlkler: Konularna,
anlamlarna ve terimsel ifadelerine gre ayrlmaktadrlar. Bir baka ve hatta en
yaygn ekilde snflandrlmalar ise:
*Hazrlan amalarna gre szlkler
*zelliklerine gre szlkler
*Yazllarna gre szlkler
*eriine gre szlkler eklindedir.
Ayrca bir dildeki kelimeleri aklayan szlkler; birden fazla dildeki
kelimeleri aklayan szlkler, renim amal hazrlanan szlkler, genel
amala hazrlanan szlkler, zamanl szlkler, kurall szlkler gibi daha
birok tr ve ekilde gruplandrlan szlkler de bulunmaktadr. Genel olarak
byle snflandrldklar gibi daha baka ve farkl tarzda pek ok snflandrma
da yaplmtr. Bir ka rnek verecek olursak:
1-Dil saysna gre tek dili ele alan veya birden fazla dili ele alan
szlkler eklinde yazlan szlkler.
2-Alfabetik olarak (adan zye) eklinde sraya gre kavramlar ele alan
szlkler.
3-Dilin kullanna gre: Ortak dil kullanan szlkler, yaz dili kullanan
szlkler, ansiklopedik yazlan szlkler eklinde genel szlkler veya tarihi
szlkler, eanlaml ve zt anlaml szlkler, deyim-atasz szlkleri, ters
15
anlaml kelime szlkleri, kken bilgisi szlkleri v.s. dier konulardaki zel
szlklerdir.
23

4-Dizinsel Szlkler, Dzensel Szlkler ve Balamsal Szlkler
eklindeki tasnifleri de vardr. Dizinsel olanlar: Kelimenin ilk harfine gre
tertiplenmi olan szlklerdir. Dzensel olanlar: Birbirine yakn kavramlarn
bir araya getirilmesi ile tertiplenmi szlklerdir. Balamsal olanlar ise:
Maddelerin cmle ierisinde kullanldklar gibi tertiplenmeleri tarznda
hazrlanan szlklerdir.
24

imdi bu saylan snflandrmalar erevesinde Arap szlklne
baklacak olursa. Arap szlkl hakknda bilgi sahibi olunaca gibi
szlklerin nemi de daha iyi anlalm olacaktr.
1.2.1. HAZIRLANI AMALARINA GRE SZLKLER
Dil limlerinin hazrlam olduklar szlklerin her biri farkl bir ama
ve gaye ile hazrlanm olup szln btn ynlerini etkilemitir.
Bu amalara gz atld zaman, baz szlklerin Dini literatrn sahip
olduu zenginlie ulaabilmek ve anlalmasn salamak amacyla hazrlanm
olduklar anlalmaktadr. Bir dier ksm szlklerin ise hibir dini kayg
gzetmeksizin salt gnlk yaamda duyulan ihtiyalar karlamak ve kltrel
zenginlie daha rahat ulaabilmek amacyla hazrlanmlardr.
Dini amala hazrlanan szlklere bakldnda ilk szlk almalar ile
ilgili bilgiler verilirken de deinildii gibi bu szlklerin, Garibul-Kuran,
Mecazul Kuran, Garibul Hadis ve Fkh ile ilgili yazlm olan
szlkler olduklar grlmtr.
Hibir dini ama tamakszn hazrlanan szlklere bakldnda ise
gnlk yaamda insanlarn dili kullanmas ve bu kullanm sonucu duyulan
ihtiyac karlamak amacyla dilin kurallarna bal kalarak hazrlanan
szlkler olduklar grlmektedir.

23
Aksan, Her Ynyle Dil, III.7785 / Daha geni bilgi iin bkz. Zaza, Hasan, Kelamul Arab
min Kadaya Lgati Arabiyye, s.124- 127 Darun Nahda, Beyrut 1976.
24
Bakan, Bildiriim,173- 174.
16
Bu szlklerde, lke ve yer isimlerinden eya, insan, hayvan, tabiat
varlklarna kadar gnlk ihtiyac karlayan szckleri bulunmaktadr. Ayrca
bir dile dier dillerden geen yabanc szckler ile dilde nadir kullanlan
szckleri ele alan szlklerle e anlaml ve zt anlaml kelimeleri ele alan
szlkleri de mevcuttur. Yine bu tarzda birden fazla dili bir arada ele alan ve
dier dillerdeki karlklarn veren szlklerle dilin zenginliini gsteren
deyimleri konu edinen szlkleri de grmek mmkn olmutur. Bir de yine bu
grupta Morfolojik diye nitelendirilen isim, fiil, mastar szlkleri ile ataszlerini
ieren szlkler mahede edilmitir.
1.2.1.1. HAZIRLANI AMACI DN OLAN SZLKLER
Bu snfa giren szlkler dini literatr anlamaya ve anlatmaya ynelik
gayretlerin sonucu olarak ortaya kmtr. Bu amala hazrlanan szlkler hem
Arap dnyasnda hazrlanan ilk szlklerdir. Hem de saylar itibari ile hi de
az saylamayacak kadar oktur.
Genel isimleri ile Garibul-Kuran, Garibul Hadis ve Fkhla ilgili
bilinmeyen kelimeleri ele alan nemli eserlerdir. Bu eserler ayrca Kuran-
Kerim ile ilgili veya Hadisler ile ilgili veyahut ta Fkhla ilgili olarak
hazrlananlar eklinde isimlendirilebilir. Ebu Zekeriya Yahya b. Ziyad el- Ferra
(207 / 822) nn Meanil Kuran isimli eseri ve Rab el- sfahani nin el-
Mfredat isimli eseri Kuran- Kerim ile ilgili hazrlanm olan eselere rnek
olarak verilebildii gibi bnul Esir in en-Nihaye fi Garibil- Hadis isimli eseri
ile Zemaherinin el- Faik fi Garibil- Hadis isimli eseri de Hadisi erifler ile
ilgili hazrlanan szlklere rnek olarak verilebilir.
25

1.2.1.1.1. KURAN-I KERM LE LGL SZLKLER
Bu konuda hazrlanm olan eserlerin genel isimlerine Garibul-
Kuran , Mecazul Kuran veya Meanil Kuran denilmitir.
Kuran Kerimdeki anlamlar kapal olan, Araplarn bilmedii
kelimelerin anlamlarn aklayan szlklerdir. Bu szlkler Kuran- anlama

25
enli-Demirayak, Arap Edebiyatnda Kaynaklar. 113- 122
17
ve anlatma amac ile hazrlanmlar ve hazrlanrken de Kuran- Kerimdeki
kelimelere gre tertiplenmilerdir. Bir ksm Kurandaki sray gzeterek
hazrlanmtr. Ebu Ubeyd Ahmed b. Muhammed el-Herevinin Mecazul-
Kuran isimli eseri bu snftandr. Bir ksm ise kelimeleri Kurandaki srasna
gre deil de alfabetik bir sraya gre sralayarak eserlerini hazrlamlardr.
Yine Ebu Ubeyd Ahmed b. Muhammed el-Herevinin Garibul-Kuran
isimli eseri ile Rab el-sfahaninin el-Mfredat isimli eseri de bu snftan
saylr.
1.2.1.1.1.1. GARBUL- KURAN LE LGL SZLKLER
Garib kelimesi szlkte; yabanc, el, artc ey, bilinmeyen ve anlam
kapal anlamlarna gelir. Garib kelimesinin terim anlam ise; Kuran-
Kerimde geen ve anlam kapal olup bilinmeyen kelimeler anlamna
gelir.
26
Bu ifade ayn zamanda Hadislerde geen ve anlam bilinmeyen
kelimeler iinde kullanlmtr. Bu kelimenin ele aln ise Kuran-
Kerimdeki kelimelerin ya anlam kapalln veya tam anlalamadklarn
anlatr veyahut ta farkl Arap lehelerinden gelmi olduklarn ifade eder.
Garibul-Kuran ile ilgili hazrlanan eserlerin says bir hayli fazladr.
Bu almalar hicri II. asrdan itibaren artmtr. Bu eserler szlkbilimden ok
tefsir ve tefsir usul kaynaklarnn konusu olmutur.
27

Garibul-Kuran ile ilgili yaplm olan almalara deinecek olursak
ilk almay bn Abbas yapmtr. Daha sonra Ebu Said Eban b. Taleb b.
Rebah el-Bekri(141/758) de bu sahada almtr. Yakut el Hamevi bu eserden
bahsetmitir.
28
Bu konuda Ebu Abdurrahman Abdullah b. Yahya b. el-
Mubarek (ibnul Yezidi) (237/851)in Garibul-Kuran ve Tefsiruh isimli eseri
vardr. Eser Kuran- Kerimin ayet ve sure srasna riayet ederek

26
Cerraholu. Usul Garibul-Kuran. 151
27
Suyuti, el-Itkan, I.115 bnun-Nedim el-Fihrist, (tah. Gustav Flugel) Leipzig 1872. (ofset
Tahran tsz.), I.52 ; Brokellmann, GAL, I.101105209,; Zerkei el-Burhan fi Ulumil
Kuran,(Tahkik M. Ebul Fadl) I.291 Beyrut 1391/1972.
28
Yakut el-Hamevi, Mucemul Udeba, I,108, Beyrut 1980.
18
hazrlanmtr. Ancak garib kelimelerle ilgili bilgiler biraz snrl kalmtr.
29

Ebu Muhammed Kuteybe b. Abdullah ed-Dineveri (276/889)nin
Tevilu Mkilil Kuran adl baka bir almasn tamamlayc mahiyetteki
eseri de bu alanla ilgilidir. Yazar Kurandaki garip kelimeleri bir lgate
halinde bu kitapta toplamtr. Sure sras korunarak tertip edilen eseri Seyit
Ahmet Sakr tahkik ederek 1958 ylnda neretmitir.
Ebu Muhammed er-Rab b. el-sfehani (502/1108) el-Mfredat fi
Garib-il Kuran isimli eserini sure ayet sralamasn gzetmeksizin yazmtr.
Yazar kendine gre belirlemi olduu kelimeleri alfabetik bir sraya gre
sralam ve bu sralamaya ikinci ve nc harflerde de riayet etmitir. Eser
lk olarak bnul Esirin En Nihaye fi Garibil Kuran isimli eserinin sayfa
kenarlarnda 1322- 1324 tarihinde Kahirede baslmtr. Daha sonra eserin
birok basks yaplmtr.
30

Yine bu konuda Ebu Muhammed Yahya b. el- Mubarek (202/817), Ebu
Ubeyde Mamer b. el-Msenna (210/825), Ebu Said el-Esmai (216/831), Ebu
Ubeyd el-Kasm b. Selam(224/837), Ebu Muhammet el-Hazreci (564/1168),
Ebul Mali el-Badadi (596/1200), Ebul Ferec el-Cevzi (597/1201) gibi ilim
adamlar da eserler vermilerdir.
1.2.1.1.1.2. MECAZUL KURAN LE LGL SZLKLER
Bu konuda yazlan eserlerde ilk dnem szlklerinden sayldklar iin
bunlara da ksaca deinilecek olunursa, en yaygn bir ekilde bilinen eserin Ebu
Zekeriyya Yahya b. Ziyad el-Ferra (207/822)nn Meanil Kuran isimli eseri
olduu grlr. Bu eserde mellif Kuran- Kerimdeki sure srasn takip
etmitir. Fatiha suresinden balayarak Nas suresine kadar btn surelerdeki
belirledii kelimeleri aklamtr. Ayrca kelimeyi aklarken kelimenin
irabn da yaparak aklamtr. Eser Beyrutta cilt olarak baslmtr.
31


29
enli-Demirayak, Arap Edebiyatnda Kaynaklar. 114
30
kbal, Muhammet arkav, Mucemul-Mecim, 13. Beyrut,1993 ; enli-Demirayak, Arap
Edebiyatnda Kaynaklar. 114
31
enli-Demirayak, Arap Edebiyatnda Kaynaklar. 113/114
19
1.2.1.1.2. HADSLERLE LGL SZLKLER
Nasl ki Kuran Kerimdeki anlam bilinmeyen kelimeler iin Garibul
Kuran tarz eserler hazrlanmtr. Hadislerdeki bilinmeyen ve anlalamayan
kelimelerin anlalmas iin de Garibul Hadis adnda eserler hazrlanmtr.
Garibul Hadis terimi de Hadis ve Hadis Usul kaynaklarnda nemli yer
bulmu ve bu konuda da birok eser telif edilmitir.
32

Bu konuda verilen eserler Hadisleri incelemeleri bakmndan hadis
kitab olarak saylsalar dahi eserlerin muhtevas ve eserleri yazan kiilere
bakldnda ayn zamanda bu eserlerin birer dil bilim kitab ve lgat olduklar
da rahatlkla anlalr. te bu nedenle dini amala hazrlanan szlklere bu
tarzda yazlan kitaplar da eklenebilir.
33

Ebu Ubeyd Kasm b. Selam (224/838) tarafndan yazlan Garibul-
Hadis isimli eseri mellifin ifadesi ile krk yllk bir almann sonucu
meydana gelmitir. Kitap alfabetik tarzda hazrlanmtr. lk olarak 4 cilt
halinde Haydarabatta 13841387 / 18641867 tarihlerinde baslm bundan
sonra da basklar yaplmtr.
34

Ebul Kasm Carullah ez-Zemaheri (538/1143)nin el-Faik fi Garibil-
Hadis isimli eserleri de bu ksmdandr. Eserde hadis ile ilgili garip kelimeler
ilk iki harfine gre sralanarak izah edilmitir. Yazar aklamalar ise hem ayet
ve hadislerden hem de Arap iiri ve ataszlerinden faydalanarak yapmtr.
Gramer ve belaat konularnda ise yazar kendi grlerine yer vermitir.
Eser ilk defa 1324/1906 ylnda 2 cilt olarak Haydarabadda
neredilmitir. Daha sonra Muhammed Ebul Fadl brahim Ve Muhammed Ali
el-Bicavi tarafndan tahkik edilerek 4 Cilt olarak 1945 tarihinde Kahirede
yaynlanmtr.
35


32
Subhi Salih, Hadis ilimleri ve Istlahlar, (terc. M. Yaar Kandemir)s. 90 Diyanet ileri
bakanl Yaynlar Ankara 1981
33
M. Yaar Kandemir , Garibul Hadis DA, stanbul 1996 XIII.376.
34
M. Yaar Kandemir , Garibul Hadis DA, stanbul 1996 XIII.378.
35
Selman Baaran el_Faik fi Garibil Hadis DA, stanbul 1995 XII,102; enli-Demirayak,
Arap Edebiyatnda Kaynaklar, 115

20

bn Kuteybe (276/887) Garibul Hadis isimli kitabnda Kasm b.
Selamn eserinde yer vermedii kelimeleri konularna gre tasnif etmitir. Ve
ele ald bu kelimeleri iir, atasz ve tarihi olaylarla aklamtr. Ayn
zamanda bu sahada ok kapsaml bir alma yapt iddiasnda da olan
mellifin bu eseri 1970 ylnda Samiye Muhammet Ahmet tarafndan Pariste
yaynlanmtr. Daha sonra Abdullah Cuburi tarafndan 3 cilt olarak 1978
ylnda Badatta Yaynlanm olan kitap, 1979 tarihinde Rza es-Sveysi
tarafndan Tunusta baslmtr. 1988 ylnda ise Beyrutta yaynlanmtr.
36

Mecduddin Ebus Seadat b. el-Esir el-Cezeri (606- 1209)nin en-Nihaye
fi Garibil Hadis vel-Eser isimli kitab, bu sahada kendinden nceki
kitaplardan faydalanarak hazrlanm kullanm kolay bir kitaptr. Zaman
zaman ahitler de getiren eser Tahir Ahmet ez-Zavi ve Mahmud Muhammed
et-Tahanevi tarafndan tahkik edilerek 5 cilt halinde 1383/1963 ylnda
Kahirede neredilmitir.
37

Yine bu alanda el-Mazini (203/819) Ebu Ubeyde Mamer b. el-
Msenna (209/824) gibi limlerde ilk eser verenler arsndadr. Ebu Zeyd el-
Ensari, el-Esma, Ebu Ubeyd Kasm b. Selam, es-Suyuti, Ebu Hayr el-Arab,
bn Kuteybe, ez-Zemaheri v.s pek ok ilim adam Garibul Hadis konusunda
eserler hazrlam ve yazdklar bu eserlerde hadislerde geen kelimeleri
aklamaya almlardr.
1.2.1.1.3. FIKIHLA LGL SZLKLER
slam Dinnin badet, Gnlk yaam ve Hukuk ile ilgili konularnn
tamamn kapsayan ilim dal Fkh adyla adlandrlr. Bu ilimle ilgili yazlan
eserlerin ierisinde de anlam bilinmeyen kelimeler bulunmaktadr. Bu
kelimelerin anlalabilmesi iin de kitap ve szlkler hazrlanmtr. Duyulan
ihtiyac karlayabilmek iin birok eser kaleme alnmtr. Bu eserlere eitli

36
enli-Demirayak, Arap Edebiyatnda Kaynaklar,134
37
enli-Demirayak, Arap Edebiyatnda Kaynaklar, 116
21
isimler verilmitir. Bazen de bu kitaplara Garibul Fkh ad verilmitir.
38

Fkh, tefsir, hadis ve Lgat alanndaki geni bilgisi ile tannan Ebu
Mansur Muhammed b. Ahmed el-Ezheri el-Herevi (.370/980) Bu konu ile
ilgili olarak ez- Zahir fi Garibi Elfazi- afii ismiyle ilk Szl yazan kiidir.
Yazar bu eserde mam afiinin talebelerinden smail b. Yahya el- Mazininin
Muhtasarul Muzani kitabn esas alm ve bu kitaptan ald kelimeleri
aklamtr. Eser Muhammed Cebr el- Elifi tarafndan tahkik edilerek 1979
ylnda Kuveytte neredilmitir.
39

Ebu Hafs mer b. Muhammet b. Ahmet b. smail en-Nesefi (538/1143)
tarafndan telif edilen Tlbetut Talebe fil Istlahatil Fkhiyye ala Elfazil
Kutubil Hanefiyye isimli kitapta fkhla ilgili olup yazar eserin tertibini fkh
baplarna gre yapmtr. Kitap 1311 ylnda stanbulda yaynlanmtr. Daha
sonra e-eyh Halil el Meys tarafndan 1986 ylnda Beyrutta yaynlanmtr.
Bu eser Ebul Feth Nasr b. Ebil Mekarim el- Mutarrizi (.610/1213)
tarafndan telif edilen ve fkh lgati alannda mehur olan bir eserdir. Tertibi
kelimelerin alfabetik srasna gre yaplmtr. Prof. Dr. M. Sadi enli
tarafndan doktora tezi olarak ta ele alnm olan eser, 1910 ylnda
Haydarabatta baslmtr. Daha sonra Mahmut Fahuri ve Abdulhamit Muhtar
tarafndan tahkik edilerek 2 cilt halinde 1979 ylnda Halepte neredilmitir.
Ebu Zekeriyya Muhyiddin b. eref en-Nevevi(.676/1277) tarafndan
telif edilen Tehzibul-Esma vel- Lugat isimli eseri de Fkh ile ilgili eserler
arasnda bulunmaktadr. Bu kitap yine fkh szl sahasnda hazrlad
baka iki szlnden en kullanl ve pratik olandr. Yazar alfabetik olarak
hazrlad esere Muhtasarul Muzeni, el-Mhezzeb, et-Tenbih, el-Veciz, el-
Vasit gibi eserleri kaynak olarak almtr. Kitabn birinci ksmnda yazar
kaynak olarak ald kitaplardaki ahslarn isimlerini ele alm, ikinci ksmnda
ise kaynak olarak ele ald kitaplarda bulunan garip kelimeleri aklamtr.

38
Nassar, Hseyin, el-Mu'cemu'l-Arab, Ne'eth ve Tatavuruh, Dru Msr li't-Tba'a,.I, 54 -
57. 1988 Kahire.
22
Kitap 2 cilt halinde Beyrutta neredilmitir.
Yine bu konuda el-Bali el-Hanbelnin, el-Mutli Ala Elfazil Mukni
isimli bir fkh lgati vardr. Bunlarn dnda da bu sahada verilmi eserler
bulunmaktadr.
40
Ancak ksac amaca ulald iin ok ayrntl olarak bunlar
zerinde durulmayacaktr.
1.2.1.2. HAZIRLANI AMACI DN OLMAYAN SZLKLER
Dini amala hazrlanan szlkler bal altnda Kuran, Hadis, Fkh
gibi dini literatr aklamak amacyla hazrlanan szlkleri ele aldk.
Dini amal olmayan szlkler bal altnda ise dini konularn yannda
sosyal hayatn btn ynlerini kuatan dilin anlalmas ve dilde kullanlan
szckleri her trl aklayan szlkleri ele alacaz.
Bu konuda ele alnacak olan eserlerin her biri farkl tr ve amalarla
hazrlandklarndan, konularna ve konular ele al biimlerine gre ok
eitlilik gsterdiklerinden birde tek konu ve balkta deinmek zor
olacandan. Bu eitlemeye uygun bir ekilde deinilecektir.
1.2.1.2.1. SADECE BR KONUDA YAZILAN SZLKLER
Bu tarz szlkler genel olarak ele ald konuyu szln bandan
sonuna kadar ilemitir. Ele alnan konular ise genel olarak u ekildedir: Bir
dilin muhteviyatn korumay konu edinenler olduu gibi, dilin zenginliini
gsteren, yer isimleri, lke isimleri, insan, hayvan, bitki ve eya isimlerini
yazmay konu edinenlerde olmutur. Bazen rzgr ve yamur gibi bir tabiat
olay yalnz bana bir szle konu olduu gibi bazen de Deve, at ve sinek
gibi hayvanlarla ilgili konular bir szln olumasna neden olmutur. imdi
bu szlklere biraz daha yakndan bakmaya alacaz.
41


39
enli-Demirayak, Arap Edebiyatnda Kaynaklar, 116; Eser ayn zamanda Selahattin kyc
tarafndan doktora almas olarak ele alnmtr. Atatrk nv. Sosyal Bil. Enst. Erzurum
1980.
40
enli-Demirayak, Arap Edebiyatnda Kaynaklar,136.
41
Emin, Ahmed, Duhal- slam II,264 -265. Kahire tsz.. el-Mevrid, Badat, Sy. V/2.

23
1.2.1.2.2. BRDEN FAZLA DL KONU EDNEN SZLKLER
Bir dildeki szcn bir dier dil veya birka dildeki karlklarn
vererek hazrlanan szlklerdir. Bu tr szlkler bir dili temelalarak dier
dillerdeki karlklarn vererek hazrlanmlardr. Bazen verilen kelimeler
karlklar olarak verildikleri dillerdeki anlamlarna gre cmle ierisinde de
kullanlmlar ve o dilde bulunan deyimlerle birliktede ele alnarak
aklanmlardr.
Bazen de bir kelimenin sadece bir dilde deil birka dilde ki karl
verilerek hazrlananlar da bulunmaktadr. Bu tarzda hazrlanan szlklerin
amac dillerin birbirleri ile olan balantlar ve yaplar hakknda bilgi sahibi
olmak ve dier dilleri renmek ve konumaktr. Bylece dier bir dili
kullanan toplum hakknda bilgi sahibi olunmu ve toplumun kltr de
renilmi olunmaktadr.
Arapay temel olarak ele alan szlkler dilin kelime geniliini ihtivba
edecek ekilde hazrlanmlardr. Bunun yannda Arapa kelimelerin ngilizce,
Franszca ve Trke gibi dier dillerdeki karlklarn vererek hazrlanan
szlkler de bulunmaktadr. Bunlar: Arapa- ngilizce- Franszca, Arapa-
ngilizce- Trke, Arapa- Osmanlca- Farsa v.s. eklindedir.
Trkler Mslman olduktan sonra Arapay dine ulamann arac olarak
grm ve bir ilim ve kltr dili olarak kabul etmilerdir. Bu kabulle birlikte bu
dili renmek iin ciddi gayretler gstermilerdir. Bu ilgilerinin bir sonucu da
hazrlam olduklar szlklerdir. Genel olarak Trklerin hazrlam olduklar
szlklere baktmzda Arapadan/ Trkeye veya Trkeden/ Arapaya
eklinde olduklarn grmekteyiz. Yine Arapa/ Trke/ Farsa eklinde
hazrlanan szlklerin says da bir hayli fazladr. Bunlardan Trke- Arapa
olanlardan bazlar: Divan Lgat- Trk, Lehetl Lgat, Kenzl Lgat,
Miratl Lgat, ed-Darairul Lamiat fi Mntehabatil Lgat v.s.leridir.
Arapa/ Trke yazlanlar ise Tercmanus Shah, Ahteri Kebir, Vankulu
24
lgat
42
,Aksel Areb, Tercmetl-Kamus, Nuhbe erhi gibi szlklerdir.
43

Arapa- Farsa Trke szlklere ise ikinci blmde ayrntl ele alnacak
olan Tercmanl -Lgat simli szl verebiliriz. Tanzimat dneminde ise
Trke/ Trke eklindeki szlkler yeni yeni yazlmaya balanmtr.
44

Yine Trke/ Arapa Szlklerden olan Ahter-i Kebir emsuddin el-
Karahisari (966/1560) tarafndan telif edilmitir. Tertibi Trke szlklerdeki
alfabetik sraya gre yaplmtr. Kitap her harfe bir bap gelecek ekilde yirmi
sekiz bapta harfleri ele alm her bap kendi ierisinde birinci ve ikinci harfine
gre fasllara ayrlmtr. Kelimelerin okunularnda ise fethal okunmas
gereken yerlerde bil Fethi dammeli okunmas gereken yerlerde bid
Dammi eddeli okunmas gereken yerlerde bit tedidi eklinde aklayarak
yardmc olmutur. Bu tarzda daha farkl aklamalar da yapmtr. Eser
1324/1906 ylnda stanbulda yaynlanm olup, ayrca eserin Msr, ran,
Krm, Hindistanda da eitli basklar yaplmtr.
45

Kamusul- Muhitin tercmesini yapan Ahmet Asm Efendi de eserine
el-Okyanusul Basit fi Tercmeti Kamusul Muhit smini vermitir. Tercmeyi
yaparken kendine gre baz eklemeler de yapmtr. Asm Efendi ayrca
kelimeleri aklarken el-Kamusta az olan rnek beyitleri kendi yannda
oaltmtr. Bu oaltmay ayet, hadis ve iirden alarak yapmtr. Asm
Efendi ayrca aslna uygun olarak kelimeleri son harfine gre tertiplemitir.
Asm Efendinin bu kitab ilk olarak stanbulda cilt olarak 1230/1815 ve
1237/1817 tarihlerinde yaynlanmtr. Daha sonra 1250/1854 ylnda ise
Msrda yaynlanmtr. Son olarak ta 1304/1887 1305/1888 tarihleri
arasnda ise drt cilt olarak stanbulda yaynlanmtr.
46


42
Yakup Civelek Mehmed b. Mustafa el Vani ve Vankulu Lgat EKEV Akademi dergisi
I/3 s. 355- 362, Erzurum 1998
43
Trke/ Arapa, Arapa / Trke Szlkler iin bkz: Hulusi Kl Trkede Arap
Lexciographie almalar (Yaynlanmam Doktora tezi) Konya 1972; M. Sadi enli Eski
harflerle baslm -Trke Szlkler Katalou Akademik Aratrmalar Dergisi, III/7- 8,s.
124- 136, stanbul 2002.
44
Agh Srr Levent Szlklerimiz, Trk Dili Say: 235, Ankara,1960;Trk dilinde gelime
ve sadeleme evreleri,s. 62. (Nisan-1971)
45
Kl, Arap Lexciographie almalar, 33- 34
46
Kl, Arap Lexciographie almalar, 47- 50
25
Arapa/ Trke/ Farsa olarak hazrlanan szlklerde ise Avni Hseyin
Efendinin (1254/1838) yazm olduu Nazmul Cevahir isimli manzum eseri
bulunmaktadr. Yz ktadan oluan eserin her ktasnda yz kelime mevcuttur.
Bylece toplam on bin kelime bulunmaktadr. Eser ilk olarak Durrun-Nizam fi
Elsunit Trkiyeti ve l Arabiyyeti vel Acem Adyla 1286/1811 tarihinde
stanbulda baslmtr. 1261/1821 ylnda ise Nazmul Cevahir ad ile
stanbulda tekrar baslmtr.
47

eyhulislam Mehmed Esat Efendinin yazm olduu Lehcetl- Lgat
isimli eseri de bu alanda ok geni kapsam olan bir eserdir. Szl Ahmet
Krkkl tercme ederek Trk Dil Kurumu yaynlar arasnda Ankarada 1999
ylnda yaynlanmtr.
48

Bir dilin esas alnarak dier dillerdeki karlklarnn verilmesi tarznda
hazrlanan szlklere Arap dilinde verilen eserlerin yannda bat dnyasnda da
rastlamaktayz. Bu ekilde batda yaplan baz almalar dillerin
karlatrlmas ile kkenleri hakknda bilgilere ulamaya ynelik
almalardr.
Burada yazlan szlklerden biri Peter M. Bergmann 26 dili kapsayan
The Concice Dictionary of 26 Language adl eseridir. Alfabetik olarak dizilen
eser ele ald her kelimenin yirmi alt dildeki karln vermektedir. Yine
Alois Waldenin de hint ve Avrupa dillerini karlatrd bir szl vardr.
Vergleichendes Worterbuch der ndogermanischen Sprachen isimli szl
cilt olarak 1927/1932 ylnda Berlinde yaynlanmtr.
49

Yine ngilizce/ Arapa olarak ta hazrlanan pek ok szlk
bulunmaktadr. Bunlardan ou Lbnanda Lbnan Yaynevi tarafndan
yaynlanmtr. Bu yaynevinin yaynlad eserlerin ounun szlkler olduu
grlmektedir.


47
Kl, Arap Lexciographie almalar, 96- 98
48
Ahmet Krkkl, Lehetl Lgat TDK yay, Ankara 1999.
49
Aksan, Her Ynyle Dil, III,79

26
Bu szlklere Socrates Spiro nun Kamusil Lehetil Ammetil
Msriyye ismiyle yazd ve Mektebetu Lbnan, Beyrut 1995 baslan eseri
rnek verilebilir. Habib Antony Selmuninin yine 1987 ylnda Beyrut Lbnan
yaynevinde baslan el-Kamusul-lmi lil- Muteallim (An Advaced learners
Arabic-English Dictionary ) isimli eseri el-Kahtaninin Beyrut Lbnan
yaynevinde baslan Mucemul Efalil Arabiyye Arabi ncilizi, (A
Dictionary of Arabic Verbs Arabic- English), John Penricenin Mektebetu
Lbnan tarafndan baslan, Silkul- Beyan fi Menakbil Kuran (A Dictionary
and Glossary of The Koran ) isimli eseri rnek verilebilir.
50
Ruhi el-
Balabekinin telif ettii el-Mevrid isimli Arapa / ngilizce szlk bu konuda
yenilenerek yaynlanm olan nemli szlklerdendir. Bu szlk Darul- lm
Lil- Melayin yaynevi tarafndan ilk olarak baslm ve baslmaya da devam
edilmektedir. Bu eserin nemli bir zellii de modern terimleri de ele
almasdr. rnein: Fizik, Kimya, Matematik, Tp, Botanik, Astronomi,
Psikoloji, Mantk, Felsefe, Spor v.s. ihtiya duyulan her alanla ilgili kelimelere
eserinde yer vermitir.
51

1.2.1.2.3. VARLIKLAR LEM LE LGL SZLKLER
nsan / hayvan / bitki / tabiat varlklarnn isim ve zelliklerini ele alan
szlklerdir.
52
Varlklar lemi konusundaki szlkler de eitlilik
gstermilerdir.
1.2.1.2.3.1. NSANLARLA LGL SZLKLER
Genel adyla Kitabu Halkl nsan adn tayan bu szlkler insanlarn
zellikleri ve organlarn inceleyen ve bilgi veren eserlerdir.
Bu konuda Eb Sid el-Asmai (216/832)nin Kitabu Halkl insan
eseri mevcuttur.
53
Yine Hatib el-skafinin (420/1029) Halkul insan isimli
kitab da insanlarla ilgili yazlan szlklerdendir ki bu szlkte insann

50
Civelek, Dil Bilime Giri,311- 312
51
Ruhi el- Balebeki, el- Mevrid Kamus Arab-nkilizi S. 6,
52
Naim Onat, Arapann Trk Dili ile Kuruluu, I,32.
53
Tlc, Asma, DA, III,499- 500.
27
organlar zellikleri ile ele alnmtr.
54

1.2.1.2.3.2. HAYVANLARLA LGL SZLKLER
lk dnemden itibaren hayvanlarn insan hayatndaki neminden dolay
Araplarn dilinde de at, deve, sr gibi hayvan adlar da kendine yer bulmutur.
Tamaclkta yaygn olarak kullanlan at ve devenin yannda dier
hayvanlarla ilgilide farkl aplarda birok ey yazlmtr. Hatta bceklerle
ilgili de birok bilgiyi ele alan kitaplar yazlmtr.
Ebul Mnzir Hiam b. Muhammed el-Kelb (204/819) nin telif ettii
Nesebu Fuhulil Hayl eseri cahiliye dnemindeki nl olan atlarla ilgili
bilgiler vererek haklarnda sylenen sz ve iirlere yer verir. slamn
geliinden sonra atn durumu ve nemi ile Peygamberlerin atlara verdii nem
gibi konularn ihtiva ettii kelimeleri de ierecek ekilde kapsam genilemitir.
Bu kitap G. Heinrich Becher tarafndan istinsah edilerek Die ibn el-
Kelbi / Hamdscriften im Escorial balyla 766/799 da yaynlanmtr.
55
Ve
yine Della Vda tarafndan tahkik edilerek bnul Arabinin Kitabu Esmail Arap
ve Fursnih adl eseri ile birlikte 1928de Leidende yaynlanmtr.
Ebu Ubeyde Mamer el Msennnn da atlarla ilgili Kitabul Hayl
isimli bir eseri vardr. Bu kitap 1358de Haydarabdda Abdullah b. Ahmed el-
Alevi tarafndan yaymlanmtr.
El-Asmanin de Kitabul- Hayl isimli bir eseri vardr. Bu eserin
basklar da 1985 Viyana, 1970 Badat ve 1983 Badat eklindedir.
56

Ebu Osman Amr el- Cahzn da Kitbul-Hayevn isimli bir kitab
bulunmaktadr. Bu kitap szlk deildir ancak hayvanlar konu alan ve
aklayan bir eserdir.


54
Mustafa z skf DA, stanbul 2000,XXII, 552
55
Tlc Sleyman Kelbi Hiam b. MuhammedDA, XXV, 205 Ankara 2002. enli-
Demirayak, Arap Edebiyatnda Kaynaklar, 15.
56
Tlc, Asma, DA, III,499- 500
28
1.2.1.2.3.3. BTKLERLE LGL SZLKLER
Bu konuda hazrlanan pek ok szlk vardr. Genel olarak bitkilerle
ilgili zellikler ve eitlerinden bahseden kitaplardr.
Ebu Zeyd El-Ensarinin Kitabun-Nebat adl eseri bunlardan saylr.
Ebu Said el-Asmanin yine bu konuda yazlan Kitabun-Nebat adl eseri
vardr. Tabiat varlklar ile ilgili szlkler de pek oktur: Yamur, kar, bulut,
kuraklk, bitki rts, gece gndz, gnler, haftalar, aylar v.s. konular
kapsayan eserler bu trdendir.
Ebu Zeyd el-Ensarinin yamur kitab anlamndaki Kitabul Matar
isimli eseri vardr. Yazar bu kitap da yamurla ilgili ifade ve ataszleri dile
getirmi ve bilgiler vermitir.
57
Ebu Zekeriyya Yahya b. Ziyd el-Ferra
tarafndan telif edilen El-Eyyam vel Leyali ve-uhur isimli eserde de mellif
gece, gndz, gnler ve aylarla ilgili kelimeleri incelemitir. nsha
halindeki eser ele alnarak brahim el-Eybari tarafndan (1375/1956
1400/1980) yllarnda Kahire de neredilmitir.
58

Ebu Said el Asmanin Kitabul Evkat isimli vakitleri ele alan kitab
bulunmaktadr. Bu kitap W. Diem tarafndan MUSJ dergisinde yaymlanmtr.
59
Derginin bask ve sayfas u ekildedir: (Viyana XLVIII 1973 474) S. 281-
288.
Yine Ebubekir Muhammed b. Hasan b. Dreyd (321/933) Sfatul Matar
ves-Sehb ve m Neatehul-Arabur-Ruvvd ve m Hamidu minel-Kele
isimli kitab da Tabiat olaylarndan olan yamur, bulut, bitki rts ve
kuraklkla ilgili kelime ve kelime gruplarn aklamtr. Bu kitap William
Wright tarafndan Leiden 1859 de neredilmi, zzeddin el-Tenhi tarafndan,
(Dmek 1382/1963), Menaf Mehdi Muhammed tarafndan (Kahire
1412/1992), ve Muhammed Yasin er-Reymv tarafndan deiik zamanlarda
eitli kitap ve dergilerde yaymlanmtr.

57
Karaarslan, , bn Dreyd, DA XIX,416- 419.
58
Tccar, Ferra, DA, XII,407.
59
Tlc, Asma, DA, III, 499- 500

29
Bu konular dnda st, et, v.s. yiyecek ve ieceklerle ilgili bilgiler
veren szlk tarz eserler de yaynlanmtr. Bunlarn yannda At eerinden,
alet ve Silah isimlerine kadar birok eya isminden bahseden eya isimleri
szlkleri de vardr.
Ebu Zeyd el Ensarinin KitabulLibe vel-Leben, isimli st ve st
rnleri ile ilgili eseri Luvis eyho tarafndan el-Bulga fi uruzil-Lua isimli
eserde (Beyrut 1908) yaymlanmtr.
Ebu Said el-Asmanin Kitabu silah isimli eseri de Muhammed Cabbar
el-Meyydid tarafndan el-Mevrid isimli dergide XVI/2, (1989) ve sayfa 67-
122 Badatta yaynlanmtr.
1.2.1.2.4. LKE VE YER SMLER LE LGL SZLKLER
lke ve yer isimleri ile ilgili olarak birok eser kaleme alnmtr. lk
dnemde bu tarzda verilen eserleri dilciler ve edebiyatlar vermiken daha
sonraki dnemde tarihi ve corafyaclar bu sahay ilgilendiren eserler kaleme
almlardr. Cahiliye ve slam dnemindeki iirlerde geen yer ve blge
isimleri ile Hz. Peygamberin Hadislerinde geen yer ve blge isimlerini ieren
eserler telif edilmitir.
Daha sonraki dnemlerde ise asl bu sahann uzmanlar olan
Corafyac ve Tarihiler bu konuda eserler vermilerdir. bnun Nedim el-
Fihrist isimli eserinde bu konuda verilmi olan eserlerle ilgili bilgiler vermitir.
Mesala: Bu eserlerden biri Haleful Ahmerin (180/783) telif ettii
Cibalul Arab vema Kle Fiha mineir isimli eserdir. Eserin adndan
anlalaca zere iirler de ifade edilen yerlerden bahsetmektedir. Yazarn
dilciliinin esere bi ok yansmas vardr. Mellif ayn zamanda bu alanda eser
yazan ilk dilcidir.
60

Ebul-Munzir bnul-Kelbinin Kitbu Ensbil-Buldan, Kitbu
Esvkil -Arab, el- Buldanul-Kebir, Ksmetul Aradin, el-Enhar, Menazilul-
Yemen adlarnda telif ettii kitaplarda lke ve yer isimleri ile ilgili yazlm

60
bnn-Nedim, el-Fihrist, 50.
30
eserlerdendir.
61

Ebul Vezir mer b. Mutarraf (186/893) tarafndan telif edilen
Menazilul- Arab ve Hududuha isimli eseri de yer isimleri ile ilgili bilgileri
ihtiva eden bir szlk niteliindedir.
Ebu Zeyd el-Ensarinin Kitabul- Miyah isimli eseri, el- Asmainin ayn
ad tayan el- Miyah ve Ceziretul- Arab adndaki eserleri de bu konuda
yazlmlardr. Asmainin bu kitab Agust Hafner tarafndan el-Bula fi
uruzil- Lua isimli eser ierisinde 1908 ylnda Beyrutta neredilmitir.
Ayrca Asmainin Kitabu-Darat simli eseri gnmze ulaan eserlerden olup
o da el- Bula fi uruzil-Lua isimli eser ierisinde Beyrutta yaynlanmtr.
Yine Ebu Osman Sadan b. el-Mbarek (220/832) in telif ettii
Kitabul Aradi vel Miyah vel Cibal vel- Bihar isimli eseri ile Ebul Hasan b.
el- Medainin Hmal Medine ve Cibaleha ve Evdiyeteha isimli eseri yer
isimlerini ihtiva eden kitaplardandr.
62

Bu saylan eserlere ek olarak Cahzn Kitabul Buldan isimli eseri,
Mekke, Medine, Kufe ve Basra gibi ehirleri sosyal ve kltrel yaplar ile ele
alan bir corafya kitabdr.
63

1.2.1.2.5. LEHELERLE LGL SZLKLER
Lehe: Dil ve konuma tarz anlamlarna gelen lehe; Bir ana dilin
tarihi, siyasi, sosyal ve kltrel sebeplerle deiik blgelerde zamanla ses
yapsnda, eklinde ve kelime hazinesinde ortaya kan nemli farklarla
birbirinden ayrlmas ve bu ayrln zamannn belli olmad kollarna denir.
64

Lehe Szlkleri ise: Lehelerle ilgili veya belli bir blge azn ele
alan veya leheler aras kullanlan kelimeleri karlklar ile birlikte ele alan
szlklerdir. Bu eserlere ksaca deinecek olursak.
Lehelerin mfredatn belirleyen ilk eserin Yunus b. Habib el- Basri

61
Tlc, Kelbi, DA, XXV, 205
62
Bu konudaki Eserler iin bk.bnn Nedim, el Fihrist, 97, 55, 71, 103.
63
Ramazan een, Cahiz, DA,VII, s.23
64
Civelek, Dil Bilime Giri, 38.
31
(172/781) nin telif ettii belirtilmektedir.
65
Yine leheler konusunda Aziz b.
Fadl el Huzelinin, Ebu Ubeyde Mamer el Msennann, el Asmainin, Ebu
Zeyd el-Ensarinin ve Ebu Zekeriyya el-Ferrann hazrlam olduklar
szlkler de bulunmaktadr. Nitekim bunlarn ou gnmze de ulamtr.
bn Kuteybede (276/889) Edebul- Ktip isimli eserinde lehelere bir
blm ayrmtr. bni Side el-Muhassasn da, bn Dreyd el-Cemheresin de
Ebul Abbas Yahya b. es-Salebde el-Fasih isimli eserinde yine bu konuya
deinmilerdir.
66

Bu konuda yazlm eserlerin en nemlilerinden biri de Ebu Amr shak
e-eybaninin telif etmi olduu Kitabul-Cim adndaki kitabdr. Bu kitap
ayn zamanda ilk harfi esas alan bir sistemle yazlan ilk szlktr. Eserde yer
alan kelimeler ilk harf olan elif harfinden balam son harfte bitmitir. Bu
dizin ierisinde her harfe bir blm verilmek zere kitap yirmi sekiz blm
olarak tertip edilmitir. Ancak bu blmler kendi ierisinde tekrar alfabetik
olarak dizilmemilerdir. Bu da aranan herhangi bir kelimenin sadece ilk harfle
bulunmasnn zor olmasndan kullanm zorlatrmtr. Mellif ayrca
Kelimelerle ilgili aklamalar yaparken kabilelerle iirlerle ve airlerle ilgili
v.s. birok bilgi de vermektedir. Kitabn ilk cildi brahim el-Ebyeri Tarafndan
Kahirede 1974 ylnda, ikinci cildi ise Abdulhalim et-Tahavi tarafndan
Kahirede 1975 ylnda, nc cildi ise Abdulkerim Azbavi tarafndan yine
Kahirede 1975 ylnda neredilmitir. Eserin fihristini ise M. ez-Zemiti
Abdulaziz el-Kalmavi Hazrlam ve 1983 ylnda Kahirede yaynlamtr.
67

Trkede de bu konu ile ilgili olarak hazrlanm olan eserler
mevcuttur. Bir rnek verecek olursak Trk Dil Kurumunun Anadolu azlarn
toplam olduu Derleme Szl (Ankara 1963/1979) bu konuda verilmi
nemli eserlerdendir.

65
Civelek, Dil Bilime Giri, 281.
66
Nassar,el- Mucem,68.
67
enli-Demirayak, Arap Edebiyatnda Kaynaklar, 148.;Nassar, el- Mucem, s. 62- 67.
Hulusi Kl , Ebu Amr e-eybani DA, stanbul 1994, X. s. 98- 99.

32
1.2.1.2.6. KELMELERN KULLANILIINA GRE
HAZIRLANMI SZLKLER
Dilin yapsnda olan kelimelerin kullanmlarnn dourduu ihtiyala
yanl kullanlan, farkl dillerden geen yabanc kelimelerle, dilde az kullanlan
veya e anlaml, zt anlaml kelimelerle ilgili de birok szlk yazlmtr. Yine
kelimelerin kalplarnn geli ekillerine gre de hazrlanan szlkler vardr.
Bu konuda hazrlanan szlklere de deinecek olursak slam dininin
yaylmas ile birlikte Arapann yaygn bir ekilde dier toplumlarda
kullanlmas ve bu kullanm sonucu birok yanl kullanmn ortaya kmas,
Arap dilbilimcilerinin bu konuda dilin yapsn koruma amacna ynelik olarak
gayrete sevk etmitir. Dildeki bozulmann n alnmaz sonular
dourmasndan duyulan endie Dil bilimcileri fasih ve doru bir dil mfredat
iin szlk hazrlamaya itmitir. Arap dilcileri bu ak ve doru kullanma
uymayan kullanmlar iin lahn ifadesini kullanmlardr. Eer bu kullanm
halk ierisinde yaygn ise lahnul-Amme tabirini kullanmlardr. Toplum
ierisinde sekin ve kltrl saylan kiilerin yapt yanllklar iin ise
Lahnul-Hasse adn kullanmlardr. Bu ekilde hatal sylenen ve yanl
yerlemi elerle ilgili mfredat derleyen szlklere de Ktb-i Lhnil-
Amme ifadesini genel olarak kullanmlardr. Bu ekilde hazrlanan
szlklerin bir ksm herhangi bir dzenleme ve tertibe tabi tutulmakszn
yanl kelimelerin yazlmas tarznda oluturulmutur. Bir ksm szlkler ise
kelimeleri gruplara ayrarak hazrlanmlardr. Daha baka szlkler ise
kelimeleri alfabetik sra izleyerek daha derli toplu bir tertiple oluturlmulardr.
Bu konuda hazrlanan szlklere de rnek verecek olursak, Bu alanda
alfabetik olarak hazrlanan kitaplar: Raid Atiyenin ed- Delil Alel Mtadifil
mmi ved-Dahil isimli 1898 ylnda Kahirede yaynlanm eseri, Hasan
Tevfikin Usulul Kelimatil miyye isimli 1899 ylnda Msrda baslm
eseri, Muhammed Deyyabn, Mucemul Elfazil- Hadse isimli 1919 ylnda
yine Msrda baslm olan eseri saylabilir.
68


68
Nassar, el- Mucem, 89- 90.
33
Yine bu konuda hazrlanan eserlerin banda Cemaluddin Ebul-Ferec
Abdurrahman b. el-Cevzi (597/1201)nin hazrlad szl gelmektedir.
Alfabetik olarak hazrlanan szlkte sadece avamn kulland hatal kelimeleri
deil ayn zamanda havassn da hatal kulland ifadeleri de ele almtr. Yazar
bunu yaparak kendisinden nceki limlerin eserlerde yer alan bilgileri de
dzenlediinden bahsetmitir.
69

bn Skktin Islahul-Mantk isimli eseri de ayn vezinde farkl
anlamlar tayan kelimelerin veya farkl vezinlerdeki kelimelerin doru
kullanmlarn belirtmek amacyla hazrlanmtr. ki Ksmdan oluan kitap
112 baptr. Kelimeler sralanrken herhangi bir sra takip edilmeden
hazrlanmtr. Halk dilinden ok fasih kelimelerin yer ald kitapta sesleri ve
mahreleri birbirine yakn kelimelerin dil yapsndaki dnmlerine de
deinilmitir. Alannda ok kapsaml olan bu kitap zerine, birok erh
almas da yaplmtr. Eser Muhammet Zeki ve Salih Ali Bek tarafndan
(1325/1907) tarihinde Msrda yaynlanm olup daha sonra ise M. akir
tarafndan Kahirede yaynlanmtr.
70

Ebul-Abbas es-Salebin de el-Fasih adl bir kitab bulunmaktadr.
Adndan da anlalaca zere fasih yani anlalr ve yerli yerinde bir dili
kullanmaya ynelik yazlm bir eserdir. Yazar bu eserinde ele ald kelimeleri
halk dilinde kullanlmas iin yazm. Ayn zamanda kullanlan dilin fasihini
sunmaya almtr. Bu eser ise 1876 da Leipzigde yaynlamtr. Ayrca bu
esere erh ve eletiriler de yazlmtr.
Yine hatal kelimelerle ilgili Ali b. Hazma el-Kisai nin Ma Telhanu
fihil-Amme isimli eseri fasih lehe dnda anlamlara gelen kelimelerle
konuma ve yazmada hatal kullanlan kelimeleri derlemitir. Ayrca bu kitapta
ksa, hatal kelimeler Kuran ve iirlerden ahitlerle dorulanmaktadr. Bal
bana 1982de Ramazan Abdttevvb tarafndan yaynlanan kitap Abdlaziz
Meymeni tarafndan 1925te Selas Resil fil Lua isimli mecmuada

69
Yusuf evki Yavuz- Casim Avc bnul Cevzi Ebul Ferec , DA, stanbul, 1999, XX, 543-
546.
70
Nasuhi nal Karaarslan, Islahul Mantk, DA, stanbul. 1999, XIX, s. 194.
34
yaynlanmtr.
71
Bu konuda el- Haririnin Durretul Gavvas isimli eseri de
bulunmaktadr.
Kelimelerin yanl kullanmnn yannda dier dillerden geen yabanc
kelimelerle ilgili de szlkler hazrlanmtr. Bu kelimeler Mvelled-
Muarreb ve Dahil eklinde isimlendirilmitir.
Bu konudaki temel eserlerden biri Ebu Mansur Mevhub El-
Cevalikinin (540/1145) el- Muarreb Minel Kelamil Acemi Ala Hurufl
Mucem isimli eseridir. Yazar bu eserinde yaklak yedi yz otuz muarreb
kelimeyi ele alarak ayet, hadis ve iirden de delil getirerek aklamaktadr. Bu
aklamalar yaparken kendisinden nceki dilcilerin almalarndan da sz
etmektedir. Cevalkinin bu kitabn Edaward Sachau 1867 ylnda Leipzigde
yaynlamtr. Yine ayn eseri Ahmet Muhammet akir Kahirede F.
Abdurrahman Dmekte 1990 ylnda yaynlamtr.
72

Abdurrahman b. Ebubekir es- Suyuti (911/1505) nin yazm olduu el-
Mhezzeb fi ma Vakaa fil- Kurani Minel-Muarreb isminde Kuran
Kerimde geen muarreb kelimeleri ele ald kitab da vardr. Alfabetik olarak
hazrlanm olan bu kitap Kuran Kerimde bulunan Farsa, Habee, Nebata,
Sryanca, branca, Kptice, Hinte, Berberce ve Trke olmak zere 125
yabanc kelimeyi alfabetik olarak sralamtr. Kitap Muhammet Altuncu
tarafndan 1995 ylnda Beyrutta yaynlanmtr.
73
bn-i Kemalin (940/1533)
Risalett Tarip adyla bilinen Risale fi Tahkikit Taribil Kelimatil
Acemiyye adndaki kitab da yabanc kelimelerin Arapaya geerken
geirdikleri deiiklikler ve girdikleri kalplar alfabetik bir srayla ele almtr.
Bunlar ele alrken ayn zamanda yabanc bir kelimenin Arapalatrlrken
izlenmesi gereken yntemin sistematiini de vermitir. Eserin bir dier zellii
ise fazla muarreb kelime vermekten ok ele ald muarreb kelimeleri

71
enli-Demirayak, Arap Edebiyatnda Kaynaklar,156- 157
72
Muharrem elebi, Cevaliki, Mevhub b. Ahmed, DA, stanbul 1993,VII, s,438- 39.
73
Civelek, Dil Bilime Giri,286.
35
derinlemesine incelemesidir. Mesela satran kelimesi iin iki sayfa aklama
yapmtr.
74

Farsay iyi bilen bn-i Kemalin Farsada geen kelimelerle ilgili
olarak verimli ve isabetli bilgiler verdii grlmtr. Eser 1991ylnda
Dmekte Muhammed Sevai tarafndan yaynlanmtr.
Yine bu alandaki nemli eserlerinden biride ihabuddin Ahmed b.
Muhammed el Hafaci el-Msri (1069/1659) tarafndan kaleme alnan ifal-
Galil fi ma fi kelamil Arabi mined- Dahil isimli ok geni ve kapsaml
eseridir. Yazar bu eserde yaklakk 1400 muarreb kelimeyi alfabetik olarak ele
alm ve her harfi fasllara ayrarak tertiplemitir. El-Hafaci eserinde muarreb
terimi yerine mvelled ve dahil terimlerini kullanmtr. Yazar, eserinin n
sznde bu alanda verilmi eser ve melliflerini de eletirmitir.
Bu alanda daha pek ok eser verilmitir. Cemalddin Muhammed el-
Uzrinin (820/1417) et- Tezyil vet Tekmil Li mas-tumile Minel Lafzid-Dahil
isimli Cevalikinin esrine yazd haiyesi.
Ebu Muhammed Abdullah b. Berrinin (582/1187) yine Cevalikinin
eserine haiye olarak yazd Haiyet ibn Berri Alel Muarreb isimli eseri.
Muhammed b. Ahmed el-Alaylnn (918/1512) Camiut-Tarib bit
Tarikl Karib isimli eseri.
Antakyal Mustafa Remzinin (1100/1689) Nfuzul-Lisan ve Ukudul-
Hisan adndaki yaklak 100 kaynaktan yararlanarak hazrlad sahasnda
iddial olan eseri.
Akhisarl Muhiyiddin Muhammed b. Mahmud erRumi el-Musinin
(1101/1593) Usulit-Tarib Fiit-Tarib isimli muarreb kelimeleri bir araya
toplamaya ynelik hazrlad eseri.

74
Yavuz, Mehmet, Muarreb Kelimelere Dair Yazlan eserler ve szlkler, s. 13. (Nsha, Yaz,
Ankara, 2001)
36
Emin b. Fazlullah el Muhibbinin (1111/1699) Kasdus Sebil Fima fil
Lugatil Arabiyyeti Mined Dahl isimli muarreb kelimeleri ele ald ayn
zamanda hatal kullanlan kelimelere de zaman zaman yer verdii eseri.
Reit Atiyyenin (1316/1898) ed-Delil ila Muradifil-Ammi ved- Dahl
isimli eseri ve Tahir b. Salih ed Dimekinin (1337/1919) et- Takrib fi Usulit
Tarib isimli eseri. nemlileri olarak saylabilir.
Bu alanda bunlarn dnda da eserler verilmitir.
Kelimelerin kullan ekillerine gre szlkler yazld gibi bazen de
kelimelerin az kullanmna gre de eserler verilmitir. Nadir olarak kullanlan
kelimelerde dille ilgili eserler arasnda kendilerine yer bulmulardr.
Bu konuda bnun-Nedim nevadir trnn ilk eserinin Ebu Amr b. Ala
(154/741) tarafndan yazldn belirtmektedir.
75

Gnmzde ulaan eserlerin banda Ebu Zeyd el-Ensarinin en-
Nevadr fil Lua isimli eseri gelmektedir. Kitap iir, recez ve navadir
balklar altnda nadir kelimelerin kullanmlarndan bahsetmektedir. Yazar bir
yandan nadir kelimeleri verirken br yandan yaygn olarak kullanlan
karlklarn da belirtmektedir. Eserin yaynlanmas Muhammed e-ertuni
tarafndan Mesaiyye isimli kitapla birlikte 1894 ylnda Beyrutta
yaynlanmtr.
76

Yine Nadir kelimelerle ilgili olarak Kasm b. Man el- Kufi (175/786)
Yunus b. Habib (182/793) el-Kisai gibi ilim adamlar bilgiler vermilerdir.
Nevadirle ilgili Suyuti de el-Mzhir isimli eserinde bilgiler vermitir.
77

Kelimelerin anlamlar bakmndan kullanlar ile ilgili de szlkler
hazrlanmtr. Bu tarz eserlere genel olarak Mteradif (e anlaml) ve Ezdad
(zt anlaml) isimleri verilmitir.

75
bnn Nedim, el-Fihrist, s.141.
76
kbal, Mucemul Meacim,57;
Elmal Hseyin Ebu zeyd el-Ensari, DA, X,s.270.
enli-Demirayak, Arap Edebiyatnda Kaynaklar, 156.
77
Suyuti, el- Mzhir,I, 150.
37
E anlaml kelimeleri ele alan kitaplara ksaca bakldnda, Ebul
Hasan Abdurrahman b. sa b. Hammad el Hammadinin (320/392) el Elfazul
Kitabiye isimli eserinin bu trle ilgiliolduu grlr. Yazar eserini kelimelerin
ifade ettii ortak anlama gre konu ve bablara ayrarak tertiplemi ve
kelimelerin anlamlarn rnekler vererek aklamtr. Eseri ilk olarak Luis
eyho (1885/1898) tarihlerinde Beyrutta yaynlam, daha sonra Mahmut
Tevfik tahkikli bir nshasn 1931 ylnda Kahirede yaynlamtr. Eser 1979
ylnda ise Beyrutta yaynlanmtr.
78

Ebu Hilal el-Askerinin (400/1009) el Telhis Fi Marifetil-Esma isimli
eseri de e anlaml kelimeleri ele alan bir eserdir. Daha ok Halk iinde gnlk
hayatta kullanlan kelimelerin e anlamlarn ve yine bu kelimeler arasndaki
farklar izah etmektedir. Yazar krk blmden oluan eserinin baz
blmlerinde gne, ay, yldzlar, gece, gndz, vs. konulara da yer vermitir.
Eser zzet Hasan tarafndan iki cilt olarak 1970 tarihinde Dimekte
yaynlanmtr. Sleymaniye ktphanesinde de (Laleli 3552 numarada), 149
varak halinde bir yazmas bulunmaktadr.
79

Zt anlaml kelimelerle ilgili olarak ta pek ok eser verilmitir. Bunlarla
ilgili de rnekler verecek olursak. Ebu Said El Asmainin Kitabul-Ezdad
isimli bir eseri vardr. Bu kitapta mellif iirden de istihad ederek ele ald
kelimeleri aklamtr. Bu eseride Luvis eyho ve Agust Haffner Der
Arabische Quellenverke berdie Addad adyla 1912 tarihinde Beyrutta
yaynlanmlardr.
80

Ebu Hatim Sehl b. Muhammed, b. Osman es Sicistani (248/862)
tarafndan Telif edilen ve Arapada ayn anda zt iki anlam tayan lafzlar
hakknda verilmi bir eserleri mevcuttur. Es Sicistani bu kitabnda zt anlam
tayan yaklak 170 kelimeyi aklamtr. El-Ezdad Agust Haffner tarafndan
tahkik edilmi sonuna mellifin hayat ve eserleri ile ilgili bilgi ihtiva eden bir

78
enli-Demirayak, Arap Edebiyatnda Kaynaklar, 159- 160.
79
Ahmet Turan Arslan, el-AskeriEbu Hilal, DA, stanbul, 1991, III. s.489-490.
80
Tlc , Asmai, DA, stanbul, 1991, III. s. 500.
38
blm eklenerek Selaset Kutup Fil-Ezdad adl kitabn iinde 1913 tarihinde
Beyrutta neredilmitir.
81

Ebu Yusuf Yakub B. shak es Skkit (l.244/858) tarafndan telif
edilen Kitabl Ezdad isimli eseri de Arapada ayn anda zt anlam tayan
kelimelerle ilgili olarak yazd nemli eserlerdendir. bnus Sikttin el-ezdad
isimli bu eseride es-Sicistaninin eseri gibi Agust Haffner tarafndan tahkik
edilerek sonuna yazarn hayat ve eserleri ile ilgili bilgi ihtiva eden bir blm
eklenerek Selasetu Kutup Fil- Ezdad iinde 1913 tarihinde Beyrutta
neredilmitir.
82

Ebu Bekir Muhammed b. el-Kasm b. El-Enbarinin (328/940) de el-
Ezdad Fil-Lua isimli zt anlaml kelimelerle ilgili bir kitab vardr. Bu kitap
kendi alannda ok kapsamldr. Ele ald kelimelerle ilgili olarak ayet, hadis,
iir ve nesirlerden istihadlar da getirmesi esere ayr bir zenginlik ve nem
kazandrmtr. Eser Martius T.Houtsma tarafndan 1881 ylnda Leidende
yaynlanmtr. M. Abdulkadir Said er-Rafii Ahmed e inkiti tarafndan 1907
tarihinde Kahirede yaymlanmtr. Eser ayrca Muhammed Ebul Fadl brahim
tarafndan da yaynlanmtr.
Ayrca bu eseri Takiyuddun Abdulkadir et-Temimi Muhtasarul-
Kitabil- Ezdad adyla kaleme ald eserinde zetlemi Muhammed b. Ahmet
Hamza el skanderanide Tertibu kitabil-Ezdad ala Hurufil-Mucem adyla
eseri alfabetik sraya gre dzenlemitir.
83

Ebu Tayyib Abdul Vahid b. Ali el Lugavi (351/962) elEzdad min
Kelamil-Arab isimli eseri de o dneme kadar bu konuda yaplm olan
almalarn derlenmesi ve ilaveler yaplmas ile ortaya kmtr. Eser
alfabetik olarak ta dzenlenmitir. Ayrca Kuran, Hadis ve iirden istihadlar

81
enli-Demirayak, Arap Edebiyatnda Kaynaklar 158.
82
enli-Demirayak, Arap Edebiyatnda Kaynaklar 158;
Karaarslan, bnus Skkit, DA, stanbul, 1991, XXI, s. 210.
83
enli-Demirayak, Arap Edebiyatnda Kaynaklar 160;
Emin Ik bnul Enbari DA, stanbul, 1991, XXI, s. 25.
39
getirilerek eser muhteva zenginliine de ulamtr. Eser zzet Hasan tarafndan
tahkik edilerek iki cilt halinde 1963 tarihinde Dimekte yaynlanmtr.
84

Radiyuddin es-Saaninin Zeylu kitabil-Ezdad isimli eseri de zt
anlaml kelimeleri ele alan kitaplardandr. Kitap ta Mellif, Kutrub
dneminden Abbasi Halifesi el-Mustansr Billh (623/640.1126/1242)
dnemine kadar geen sre ierisindeki kart anlaml kelimeler ile ilgili
verilmi eserleri ele alm ve bu ererlerin mfredatn bir araya getirmitir.
Kelimeleri alfabetik olarak sralayan mellif 336 lafz ele alm bu lafzlardan
sonra ise -kendi ifadesi ile- zt anlaml olarak sayamayaca kelimelere yer
vermitir. Bunlara yer vermesindeki neden olarak ise kedisinden nce bu
alanda eser veren bnl-Enbari gibi dilcilerin bu kelimeleri kart anlaml
olarak ele alm olmalarn gstermitir. Bu eser de Agust Haffner tarafndan
Selasetul kutub fil-Ezdad ierisinde 1913 tahinde Beyrutta neredilmitir.
85

Bu sahada bunlarn dnda da eserler verilmitir. Kelimelerin tekil
ikili ve oul olularna gre kullanmlar ile ilgili olarak ta eserler verilmitir.
Arap dilinin yapsnda Tekil ikil ve oul kalplar bulunmaktadr. Bu
kalplarda olan kelimeler baz durumlarda oul olabilir veya tekil olmayan ikil
olabilir veya tekil kalbnda iken oul olabilir. te bu kelimelerle ilgili
hazrlanan szlklere de deinecek olursak.
Yahya b. ziyad el Farrann Kitabul- Cem Vet- Tesniyeti Fil- Kuran
isimli eseri ikil ve oul kelimeleri incelemitir.
86

Ebu Ubeyd Mamer el Msennann Kitabul- Cem Vet Tensiye
isimli kitab ile Ebu Zeyd el-Ensarinn Kitabul-Vahid ve Kitabul-Cem vet-
Tesniye isimli kitablar da bu konuda yazlan eserlerdendir.
Ebu Amr shak elCerminin (225/840) Kitabut- Tesniye vel-Cem
isimli eseri de kil ve oul kelimeler ile ilgili yazlan eserlerden saylabilir.

84
enli-Demirayak, Arap Edebiyatnda Kaynaklar 162.
85
enli-Demirayak, Arap Edebiyatnda Kaynaklar 166.
86
Zlfikar Tccar, el- Ferra Yahya b. Ziyad , DA, 1994, XII, s. 407.
40
Yine bnuskktin Kitabul- Msenna vel- Mbenna vel- Mukenna simli
eseri de bu konuda yazlan eserlerden saylabilir.
87

Ebul Hasan Ali b. Suleyman el-Ahfe el- Asgar (315/928)n Kitabul-
Cem vet-Tesniye isimli kitab da bu konuda verilen eserlerdendir.
88

Ebu Hilal el Askerinin (400/1009) Kitabu Nevadiril Vahid vel-
Cem adl eseri de tekil oul kelimeleri ihtiva eden nemli eserlerdendir.
89

Bu konuda da farkl tr ve ekillerde birok eser verilmitir. Bunlarn
dnda; dilin yapsndan gelen ve kelime tretmesinden kaynaklanan
kelimelerin yaplar, anlamlar ekimleri ve dil mfredatnn dier ksmlarn
ilgilendiren dilbilimsel szlkler de hazrlanmtr.
Buraya kadar yazlan eserlere morfolojik szlkler ismi de
verilmektedir. Morfolojik szlkler kelimenin morfolojik yaps esas alnarak
hazrlanmtr. Mesela mastarlarn oluturduu szlkler ve ayr isimlerin
oluturduu kelimelerin szlkleri ise bal bana birer szlk olarak
eserletirilmitir.
1.2.1.2.6.1. MASTARLARLA LGL SZLKLER.
Nadir b. meylde (204/816) Kuran Kerim de geen mastarlar
inceleyen eser vermitir. El Ferrann el- Masadr fil- Kuran isimli eseri de
Kuran da ki mastarlar inceleyen eserlerdendir.
Ebu Cafer Ahmed b. Ali el-Beyhaki (544/1162) nin Tacul- Masadr
adnda mastarlarla ilgili mstakil bir eseri de vardr. Mastarlarla ilgili bal
bana eserler olduu gibi dier eserler ierisinde farkl ksmlarda
mastarlardan bahsedenleri de bulunmaktadr.
1.2.1.2.6.2. FLERLE LGL SZLKLER.
Arapann yaps gerei filler ekimlenen ve ekimlenemeyen olarak
birbirinden ayrlr. ekimlenen filler ise belli kural ve kalplar kapsamnda

87
Suyuti, el- Mzhir II, 92
88
Suyuti, el- Mzhir, II, s. 81.
89
Arslan, Askeri Ebu Hilal DA, stanbul. 1991, III. s. 489- 490.
41
ekimlenirler. Baz dilcilerde fiil kalplar ile ilgili kelimeleri derleyerek
bunlar bir araya getirmilerdir. Oluturulan bu eserler dilin yapsnn ve
edebiyatnn renilmesinde nemli yer etmilerdir. Bu kalplar Feale, Efale,
Fealt, Efalt gibi kalplardr.
Bu konuya bn Kuteybe Edebul- Ktip isimli nemli eserinde yer
vermitir. bns- Skkit slahul- Mantk isimli eserinde fiillere deinmitir.
bn Dreyd Kitabu Efale ve Faalt isimli eserini bu konuda yazmtr. Yine
Ebul Berekat b. el- Enbari (577/1181) Fealt ve Efalt isimli eserini bu
konuya ayrmtr.
90

1.2.1.2.6.3. SMLERLE LGL SZLKLER.
Bu konuda da Ebu Said el Asmainin tikakul- Esma isimli eseri
Araplarn kulland 130 kadar ismin anlamlarn aklam ve baz isimlerin
tredii kklerden de bahsetmitir. Bu kitap Ramazan Abduttevvab ve
Salahaddin Hadi tarafndan 1980 ylnda Kahirede neredilmitir.
bn Dreydin el-tikak isimli eseri de bal bana isimlerle ilgili bir
szlk olmasa da kelimelerin tredii kklerle ilgili ksm itibari ile isimlerle
ilgili szlklerden saylabilir. Peygamberlerin isimlerinden, Peygamberlerin
atalarnn isimlerinden trev ve anlamlar ile bahseden eser bir ynden de
neseb kitab saylr. lk kez Wstenfeld tarafndan Gottngende neredilen eser
Abdusselam Harun tarafndan tahkik edilerek 1958 de kahire de
yaynlanmtr.
91

1.2.1.2.6.4. DLN GENEL YAPISI LE LGL SZLKLER.
Arapann Mzekker ve Mennes kelimelerinden Fiil kalplarndan
maksur ve memdud isimlerine kadar dilin genel yapsn ilgilendiren
szlklerdir.

90
Kl, Enbari Kemalddin , DA, stanbul, 1995, XI, s. 172.
91
Karaarslan, bn Dreyd, DA, XIX, s.418.
enli-Demirayak, Arap Edebiyatnda Kaynaklar,160.
42
Fiil kalplar ile ilgili yazlan ilk eser olarak Ebu Bir el-Yeman el-
Bendenicinin (284/898) et-Takfiye isimli eseri bilinmektedir. Bu eserde fiiller
sadece son harf srasna gre tertiplenmitir.
Yine shak b. brahim el-Farabinin Divanul-Edep isimli eseri de
fiilleri kalplarna gre incelemi fiil ve isimler bap ve fasllar halinde
dzenlenmitir.
Fiiller nce salim, mudaaf, misal, ecvef, naks ve mehmuz eklinde
tasnif edilmitir. Daha sonra da isim ve fiiller olarak blmlenmitir. Her
blmde nce isimler alt kalplara ayrlm ardn da fiiller slasi, rbai,
mcerret ve mezitleri itibari ile kalplara ayrlarak maddelenmilerdir. ok
kullanl olmayan bu eser sarf bilgisi ynnden nemli saylr. Eser Ahmet
Muhtar mer tarafndan tahkik edilerek Kahirede (1974/1978) ylnda
neredilmitir.
92

1.2.1.2.6.5. MZEKKER VE MENNES KELMELERLE LGL
SZLKLER
Arap dilinin yapsnda bulunan erillik diilik taklarnn kelimelere
yaptklar etkileri ortaya koyan eserlerdir. Bu konuda Ebu Zekeriya Yahya b.
Ziyad el Ferra el-Mzeeker vel-Mennes isimli eserinde isim ile sfat ve fail
ile fiilin birbiri ile say ve cins bakmndan her trl uyumundan bahsetmi. Ve
yazar bu eserde mzekker ve mennesliin bu uyuma getirdii zorluklar
ortadan kaldrmaya almtr. Eser Ramazan Abduttevvab tarafndan 1975
tarihinde Kahirede yaynlanmtr.
1.2.1.2.6.6. MAKSUR VE MEMDUDLA LGL SZLKLER
Ebu Zekeriyya Yahya b. Ziyad el- Ferrann el- Maksur vel-Memdud
isimli bir eseri vardr. Mellif bu eserde son harfi Elifi Maksure ve Elifi
Memdude olan kelimeleri derlemitir.

92
Karaarslan, Farabi shak b.brahim DA, stanbul, 1995, XII, s. 163.
43
Kitap Abdulaziz el-Meymeni tarafndan 1967 tarihinde Kahirede
neredilmitir. Macit ez- Zehebi tarafndan da 1983 tarihinde yine Kahirede
yaynlanmtr.
93

bn-i Dreydin de Maksur ve Memdud lafzlarla ilgili el Maksur vel
Memdud isimli bir eseri vardr. Manzum tarzda yazlan eserin her beytinde
yazar en az bir tane olmak zere pek ok maksur ve memdud ismi
toplamtr.
94

1.2.1.2.6.7. LM TERMLER EREN SZLKLER
Herhangi bir dilde kullanlan kelimeler o dilin yapsna ve kullanm
yerine gre anlamlar ifade ederler. Kelimelerin asl anlamlarna kullanm
yerine gre eitli yan, mecaz ve terim anlamlar yklenmektedir. Yani Kelime
ve lafzlar kullanldklar ilim dalna gre farkl anlamlar ifade ederler.
Kelimelerin kazand bu anlam szlk dilinde genel olarak terim diye
nitelendirilir. te bu terimleri bir araya toplayan alma ve szlkler de
bulunmaktadr.
Muhammed b. Ahmed b. Yusuf el-Habib el-Harizminin (387/997)
Mefatihul Ulum adl eseri eitli ilim dallarndaki terimleri aklamaktadr.
Kendi dnemindeki ilimleri, ilimlerin tarzn belirten bu eser o dneme
ait ilimlerle ilgili teknik terimleri de okuyucuya sunmaktadr. Eser dini
ilimlerin yan sra Arapa ile ilgili ilimleri ele alan birinci blm ile yabanc
ilimler ad altndaki dier milletlerden alnm ilimlerdeki terimleri de ele alan
ikinci blmden oluur.
lk blm fkh, kelam, nahiv, kitabet, iir, aruz ve tarih olmak zere
alt baptan olumaktadr. kinci blm ise Felsefe, Matematik, Fizik, Metafizik,
ev ynetimi ve siyasal ynetim gibi konulardan olumaktadr. Eser ilk olarak
G.Van Vloten tarafndan Londrada (1968) tarihinde ve daha sonra ise 1923 de

93
Tccar, el- Ferra DA, stanbul, 1995, XII. s. 407.
94
Karaarslan bn dreyd, XIX. s. 418.

44
Kahirede yaynlanmtr. 1989 Ylnda ise brahim el- Ebyari tarafndan
Beyrutta yaynlanmtr.
Es-Seyid erif Ali b. Muhammed el Crcaninin (816/1413) telif
ettii et Tarifat isimli eseri de birok ilim dalnda kullanlan terimleri
aklamtr. Her harf bir bap olmak zere 28 baptan olumu olan kitapta her
harfle balayan terim o bapta aklanmtr
95

Muhammed la b. Ali et- Tahanevinin Keafu Istlahatil Fnun isimli
eseri de bir ok ilim dalnda kullanlan terimleri aklamaktadr. Kitap ilim
dallarnn her birini ayr balkta incelemektedir. Ele ald terimleri de ilim
dal balnda incelemektedir. Ana dili ve edebiyat ile ilgili terimleri, eri
ilimlerle ilgili terimleri ve akli ilimler ad altnda toplad ilimlerle ilgili
terimleri ayr ayr ele almtr. 3045 terimin akland eser son harf sistemine
gre fasllara ayrlarak hazrlanmtr. Terimler ayrca Arapa ve Farsa olarak
iki kategoriye ayrlmtr. Kitap ilk olarak 1278/1862 de Kalkatde iki cilt
halinde yaynlanmtr. Daha sonra pek ok kez tahkik edilerek neredilmitir.
Ebul-Beka Eyyb b. Musa elHseyni el-Kefevi (1094/1583) nin el-
Klliyat isimli eseri de Kuran ve hadisler bata olmak zere slmi ilimlerde
kullanlan terimleri aklamtr. ok geni ve kapsaml bir eser olan el-
Klliyat otuz bir fasladan olumutur. Kitap ilk harf esasna dayal alfabetik
bir srayla tertip edilen bir eserdir. Kitabn sonunda ise kk harflere gre
dzenlenen ve bu kkten treyen terimleri bulunduran bir fihrist
bulunmaktadr. Bu fihrist aranan terimin bulunmasn da kolaylatrmaktadr.
Kitapta ayrca, Terimlerin gramer, felsefe, mantk, tefsir, hadis gibi ilimlerde
ifade ettikleri anlamlar zerinde de durulmutur. Kitap 1255 ve 1282 yllarn da
Bulakta neredilmitir.1278 ve 1286 tarihinde stanbulda da neredilmitir.
1284 ve 1286 yllarnda ise Tahranda eitli basklar yaplan kitap Adnan
Dervi ve Muhammed el-Msri tarafndan tahkik edilerek Dmekte (am)
1975197619811982 yllarnda baslmtr. Eser daha sonra ise 19921993
yllarnda Beyrutta baslmtr.

95
Sadrettin Gm, Seyit erif el-Crcani ve Arap Dilindeki Yeri, s.125.
45
1.2.1.2.6.8. DEYM VE ATASZ SZLKLER
Szcklerin asl anlamlarndan ayr bir anlam iin bir araya gelerek
halk dilindeki syleniinin kalplamas ile oluan ifadelere deyim denilir.
Deyimlerin en byk zellii az szle ok ey ifade edebilmeleridir. Bir dilin
zenginliini ve gcn gsteren malzemedir deyimler. Ve ayn zamanda
toplumun sosyal ve kltrel yapsn anlatan gemiinden getirdii birikimini
yanstan izleri tayan kalp ifadeleridir. Deyimlerdeki ifadelerin kalplar kendi
ierisine hibir kelimeyi kabul etmezler.
Atasz ise yine toplumlara kltr ile mal olmu ve tarihi srete sre
gelmi olan zl szlerdir. Ataszleri de kalplamtr ve dillerin renk ve
zenginlik kayna olmutur.
Deyim kavram Arapa da stlah ve tabir kelimesi ile ifadelendirilir.
Arap dilinden de birok deyim ve atasz bulunmaktadr. Ataszleri iin ise
Arapada mesel ve emsal tabirleri kullanlr.
Arapa da syleyeni beli olan szlere gerek atasz syleyeni beli
olmayan ataszlerine ise farazi atasz denilir. Yine hayvan, bitki gibi
varlklarn konuturulmas sonucu ortaya kan szlere de ayn ekilde farazi
ataszleri denilir.
96

Deyimler ve Ataszlerinin bir ksm farkl dillerde de olsa ayn anlamda
kullanlmaktadr. Bunlara biraz deinildikten sonra bu alanda verilen eserler
ksaca anlatlacaktr.
Trkede birok deyimin Arapadaki karl da ayn anlamdadr.
Her ikisi farkl dilde de kullanlm olsalar. Kelime karlklar yerine
konulduunda ayn anlam ifade ederler. Bunlardan bir tanesi Trkedeki
Kzm sana sylyorum gelinim sen anla eklindeki deyimdir.
Yine Trke deki ivi iviyi sker Atasznn benzeri Arapadaki
Demir demirle yarlr szdr. te bu ekilde bir dilde bulunan Deyim ve
Ataszleri dier dillerde de ayn veya az farkl ekilde kullanlmaktadr. te bu

96
Kkkalay, Kuran DiliArapa, s, 327- 328.
46
noktadaki ayrntlar ele alan baz dil limleri insanlarn bu zl szleri
anlayabilmeleri iin duyduklar ihtiyac karlayacak eserler vermilerdir.
Bunlardan Ebul-Feyd el-Merric es-Sedsinin Kitbul-Emsal isimli
eseri 104 tane meseli ele alr. Ataszlerinin yannda dilbilgisine de yer veren
eserde pek ok ta iir bulunmaktadr.
Eser Muhammed ed-Dabib tarafndan 1970 tarihinde Riyadda
yaymlanmtr. Kitap 1971 ylnda ise Ramazan Abduttevab tarafndan Kahire
de yaymlanmtr.
97

Ebu Zeyd el-Ensarinin Kitabul Emsal isimli eseri de Ataszlerini
ihtiva eden bir kitaptr. Eser Badat ta el- mevrid dergisinin 1986 XV/II
saysnn 7779. sayfalarnda yaymlanmtr.
98

Mufaddal b. Muhammed ed-Dabbi (170/786) nin Kitabul Emsalide
eskiden beri gelen bir Atasz kitabdr. Cahiliyye dnemi iirleri, savalar ve
kabileleri ile ilgili szler ieren kitapta 170 Atasz bulunmaktadr.
Eser 1300 tarihinde stanbul da 1327 de ise Kahire de neredilmitir.
99

Ebu Ubyed Kasm b. Selamn Atasz ve deyimlerle ilgili olarak
yazd Kitabul Emsali de nemli bir eserdir. Halk iinde yaygn kullanm ile
Atasz haline gelen on yedi tane hadisi ncelikle aklam da sonra ele ald
b. yz seksen alt sz ise belirledii blm ve baplarda
incelemitir.
100
Eserin ne kadar nemli olduu hakknda yaplan erh ve ilave
almalarndan da anlalmaktadr.
Kitap 1980 ylnda Mekkede Abdulmelik Katam tarafndan
yaymlanmtr.
101

Mufaddal b. Selemenin (290/902) yazm olduu Kitabul-Fahr isimli
eseri be yz yirmi bir meseli ihtiva etmektedir. Bu eseri Storey 1915 ylnda

97
enli-Demirayak, Arap Edebiyatnda Kaynaklar 116.
98
Elmal Eb Zeyd el-Ensri, DA X, s.270.
enli-Demirayak, Arap Edebiyatnda Kaynaklar 116.
100
Fuat Sezgin, GAS, VII, s. 83- 84.
101
Tccar, Ebu Ubeyd Kasm DA, stanbul 1994, X, s. 245.
47
Kahirede basm olup, Abdulalim et-Tahavi ise 1960 tarihinde yine Kahirede
yaynlanmtr.
Ebu Hilal el Askerinin Cemheretul-Emsali mesel alanndaki telif
edilen en geni kapsaml eserlerden biri olup 29 blmden oluur. Eserde
yaklak bin mesel bulunmakta ancak tamam aklanmamaktadr. Kitapta
sadece bin dokuz yz yetmi iki mesel aklanmtr. Kitap ayrca ele ald
konularla ilgili itihatlarda getirmitir.
Eser Muhammed Ebul-Fadl brahim ve Abdulmecid Katami
tarafndan tahkik edilerek iki cilt halinde 1964 ylnda Kahirede
neredilmitir.
102

Ebu bekr bnl Embarinin ez Zahir fi Meani Kelimatin-Nas isimli
eseride 834 meselin ele alnd ve halk dilinden gelme tutarl kullanlan
mesellere deinildii bir eserdir. Eser iki cilt olarak Hatim Salih Damin
tarafndan neredilmitir.
Ebu Mensur es Salibinin (430/1038) Simarul-Kulub adl eseri de
Araplarca yaygn kullanlan Atasz ve deyimler ieren bir kitaptr. Bu kitapta
ayrca melek, cin ve eytan ile ilgili konulara da yer verilmi ve ayrca bu
konularla ilgili istihatlar da getirilmitir. Eser 1326/1908 tarihin de Kahirede
neredilmitir.
103

Ebul Fadl Ahmed bin el-Meydannin (518/1124) Mecmaul-Emsal
isimli kitab da mesellerle ilgili nemli kaynaklardandr. Otuz blmden oluan
eser, batan yirmi dokuzuncu blme kadar cahiliyye ve slami dnem
mesellerini ele alr. Otuzuncu blmde ise Hz. Peygamberin, drt halifenin ve
baz sahabelerin szlerine yer verir.
ok kapsaml bir eser olan Mecmaul-Emsalde 6000 tane mesel
zikredilmitir. eitli basklar da bulunan Mecmaul Emsal ilk olarak
Muhammed Muhyiddin Abdulhamit tarafndan tahkik edilerek iki cilt halinde

102
enli Demirayak, Arap Edebiyatnda Kaynaklar, 118- 119.
103
enli Demirayak, Arap Edebiyatnda Kaynaklar, 119.
48
neredilmitir. Muhammed Ebul-Fadl brahim tarafndan da ayrca tahkik
edilerek 1978 ylnda Kahirede neredilmitir.
104

Ebul-Kasm Carullah Mahmud b. mer ez- Zemaherinin (538/1144)
el- Mustaksa fi Emsalil-Arab isimli eseri mesel konusunda gnmze ulaan
eserlerdendir. Eser her harfe bir blm eklinde blmlenerek yirmisekiz
blmden olumutur. Alfabetik sistemde yazlan meseller ou zaman
syleni sebebi ve kayna ile ele alnmtr. Ayrca eser stihada da nem
verilerek hazrlanmtr.
1.1.3. ARAP SZLKLNDE USUL VE SZLK
EKOLLER
Arap szlklnde szlk yazma temelde iki esas zerine
kurulmutur. Baz szlkler kelimenin anlamndan yola karak kelimeye
ulamlardr. Bazlar da kelimeden hareket ederek kelimenin anlamna
ulamlardr.
te bu meyanda szlk yazma konusunda birok ekol olumutur. Bu
ekoller ise genel olarak kelimelerin harflerinin sralanmas ve sralama
ekillerine gre olumulardr.
Szlklkte oluan ekollere baktmzda Kalbetme Ekol, Konulara
gre Tasnif Ekol, Kafiye Ekol ve Alfabetik Ekol olmak zere temel olarak
drt ekolden olutuklar grlmektedir. Bu ekollere ksaca deinilecek olursa
1.1.3.1. KALBETME EKOL
Arap dilinde yaplan en eski szlklk almalarnn biri olarak
kabul edilir. Bu ekoln balangc Halil b. Ahmede dayandrlr.
105

Halil b. Ahmed Kitabul Ayn isimli szlnde kelimelerin kk
harflerindeki nsz harfleri esas alm ve szln ilk kelimesini de ayn sesi
ile balatmtr. Ayrca bu szln bir dier zellii de ele alnan kelimenin

104
enli Demirayak, Arap Edebiyatnda Kaynaklar, 121.
105
Nassar, el- Mucem, I. s.174- 243.
49
anlam verildikten sonra kelimenin ihtiva ettii harflerin yerleri deitirilerek
oluan yeni kelimelerinde anlamlar aklanmtr.
Bu trde birok szlk yazlmtr. Mesela; bn. Sidenin el- Muhkem,
Ezheri nin et-tehzib ve Ebi Ali el-Kali nin el- Bari isimli eserleri
saylabilir.
106

1.1.3.2. KONULARA GRE TASNF EKOL
Kalbetme Ekol ile Kafiye Ekol arasnda olumu olan bu ekol de;
eitli konulara dair kelimelerin derlenerek ihtiva ettikleri konulara gre
isimlendirilen mstakil szlkleri oluturan yntemdir.
Adndan da anlalaca zere bu ekolde dier ekollerden farkl olarak
zerinde durulan en nemli zellik konularn temel alnarak maddeleme ve
tertibin konulara gre yaplmasdr. Buna gre kelimeler harf sras ve harf
zellikleri yerine hangi konu ile ilgili olduklar nemlidir ve szlk tertibi de
buna gre yaplr.
Arap leksikografisinde konu tertibi ile ilgili ilk szl Ebu Ubeyd el-
Garibul-Musannaf isimli almas ile yapmtr.
bn-i Sidenin de yiyecek, giyecek, eya, silah v.b. konular ele alan el-
Muhassas isimli eseri de bu ekole uygun yazlan szlklerden saylabilir.
1.1.3.3. KAFYE EKOL
Bu Ekoln Kafiye ismi ile isimlendirilmesi iirlere kafiye bulma
kolayl salayan kelimenin son harfi esassna dayal szlkler oluturmas
dolaysyladr.
Bu ekol szlk hazrlama da farkl bir sistem uygulamaktadr. Bu
sistemin balca yntemi kelimelerin bab denilen son harfine gre
tertiplenmesidir. Byle hazrlanan bir szlkte alma yapan kiinin de arad
kelimeyi son harfe bakarak bulmas gerekmektedir.

106
Civelek, Dil Bilime Giri,314.
50
Szlkten faydalanmay biraz daha kolaylatran bu yntemin ncs
Kitabut Takfiye isimli lgatin yazar Ebu Bir el- Yeman El Bendenicidir.
(.284897)
107

Bu sistemde yazlan szlklere ayrca Firuzabadinin el- Kamusul-
Muhit isimli eseri ve Zebidinin Tacul-Arus isimli eseri saylabilir.
108

1.1.3.4. ALFABETK EKOL
Adndan da anlalaca zere ierii alfabetik olarak dzenlenen
szlkler bu ekoln metotlar ile hazrlanmlardr. Bu yntemde kelimelerin
kk harflerinden birincisinden balayarak srayla maddeleme yaplmtr.
Gnmzde de en yaygn ekilde kullanlan ve tercih edilen yntem budur.
109

Bu ekoldeki szlklerin ou kelimenin ilk harfini esas alarak szl
oluturmutur. Ancak baz szlkler bu kapsam daha da genileterek
kelimenin birinci harfinin yannda ikinci harfini ve hatta nc harfini
alfabetik bir ekilde tertipte esas almlardr.
Bu metot sayesinde aratrma yapan kiiler aradklar kelimeyi ok
kolay bir ekilde bulma rahatlna ulamlardr. Bu da bu yntemin
szlklkte ihtiya duyulan bir boluu doldurduunun bir gstergesi
olmaktadr.
Bu alanda ilk tertip edilen szlk Ebu Amr e-eybaninin Kitabul-
Cim adl eseridir. Yine bu alanda bn. Dreyd in el-Cemhere isimli eseri ile
Ebu Meali Muhammed b. Temim el-Bermeki nin (372/431) el- Muntehab fil-
Lua isimli eseri ve Muhammed b.Ebibekr b. Abdulkadir er-Razinin
Muhtasarus-Shah Saylabilir.
1.1.4. SZLK HAZIRLAMA
Szlklerin insan hayatndaki yeri ve nemi artka szlklerin
hazrlanmasnda kullanlan teknik yntemlerde nem kazanmtr. Bu nem bu

107
bnun Nedim, el-Fihrist, 82,
108
idyak, el-Casus, s.26
109
Aksan, Her Ynyle Dil, III, s. 79.

51
alanda ilerleme ve gelimeyi de birlikte getirmitir. Bu gelimeyi modern bir
yap izlemitir. Szlkbilimi ile ilgilenen ilim adamlar da byle bir szln
nasl olmas gerektiinden bahsetmilerdir. Bir szln daha iyi ve faydal
olmas iin tamas gereken zellikler ve iyi bir szln nasl hazrlanmas
gereinden bahsedildiinde u sonulara ulaolabilir.
Modern Szlklerin Tad zellikler.
Batllarn szlkbilim ile ilgili yapm olduklar almalardan ve
hazrlam olduklar szlklerden 20. yzylda Arap lemindeki dil limleri de
yararlanmlardr. Bu faydalanm sonucunda Arap dnyasnda da modern
szlkler hazrlanmtr.
Bu ekilde hazrlanan modern bir szle deinecek olursak; kitabn
tamas gereken zellikler kitabn kabndan balayp ieriinin tamamn
kapsamas gerekir. Szlkler ok kullanlan ve srekli el altnda bulundurulan
eserler olduundan ciltlerinin ok salam olmas gerekir. Szlkte kullanlan
Kt ta nemlidir. Szln muhtevasn oluturan madde balklarnn ak
ve anlarll, aranan szce kolay ulam salamas, hazrlan amacna
uygun ieriinin olmas gibi szlkte genel szcklerin bulunmas, tanmlarn
anlalr olmas yine ierie gre kk bilgisi, hece bilgisi, deyim, atasz, e ve
zt anlamllar iermesi de tamas gereken nemli zelliklerdendir.
Szlkler ayn zamanda kullandklar dillerin kurallarn uygulamaya
yardmc birer dil kitab da saylrlar. Bu nedenle hazrlanrken bilhassa bu
zellikleri dikkate alnmaldr. Bunun yannda ama ve ierie uygunluk
yannda yaygn kullanm olan kelimelerle zenginletirilmelidir. Bunu yaparken
de kullanm yaygn olan gazete, dergi, roman, televizyon v.b. aralarn
yannda tarih, sanat, bilim ve teknoloji gibi aralar unutmamaldr.
Modern szlklerin bir ksm da aklad kelime ile ilgili resim ve
biim aklamasnda bulunmaktadr.
52

2. NAZIM EFEND VE TERCMANULUGATI

2.1. NAZIM EFENDNN HAYATI VE ESERLER
zerinde altmz eserin yazar olarak bilinen Nazm Efendi
hakknda eitli biyografi kaynaklarnda aratrma yaptk.
smail Paa Hediyyetl Arifinde
110
, Hayrettin ez-Ziriklinin el-
Alamnda,
111
Ktip elebinin Kefuz Znunda
112
ve Kefuz Znunun zeyli
mahiyetinde olan smail Baa el Badadinin zahul Meknununda
113
ve Yusuf
lyan Serkisin Mucemul Matbaatil Arabiyyesinde
114
yapm olduumuz
aramada Nazm Efendi, Nazm b. Mehmet ve Tercmanl -Lgat elerinden
hibirine rastlamadk.
Bursal Mehmet Tahir Efendinin Osmanl Mellifleri isimli kitabna
baktmzda da yine Nazm Efendi ile ilgili herhangi bir bilgiye
rastlamadk.
115
bnl Emin ve Mahmut Kemal nal hazrlad Son Hattatlar
ve Son Asr airleri kitaplarnda da eserimizin mellifi hakknda herhangi bir
bilgiye rastlamadk.
Yine mer Rza Kehhalenin Mucemul Mellifin isimli eserinde de
Tercman Lgat mellifi ile ilgili herhangi bir bilgiye rastlamadk.
116

Bu konuda. Aratrma yapan Hulusi Klta Bursal M. Tahir
Efendinin Osmanl Mellifleri isimli eserinden naklettii ve Nazm Efendi

110
smail Paa, HediyyetlArifin Esmaul Mellifin ve Asarul Musannfin, I. II. stanbul 1951.
111
Zirikli, Hayruddin, el-AIm, Beyrut 1984.
112
elebi, Ktip, Kefuz Znun, I.II. stanbul 1978
113
smail Baa el Badadi, zahul Meknun, (tah. M. erafettin Yaltkaya, Rfat Bilge)M.E.B
Yay. stanbul. 194547.
114
Yusuf lyan serkis, Mucemul Matbaatil Arabiyye vel Muarraba Kahire,1928.
115
Bursal Mehmet Tahir Efendi, Osmanl Mellifleri (Haz. A.Fikri Yavuz, smail zen),
Meral Yaynlar, stanbul 1975.
116
mer Rza Kahhale, Mucemul Mellifin I. V. Messesetr Risale Beyrut 1959.
53
hakknda Tahir Efendinin syledii Erbab- faziletten Nazm Efendi
eklindeki ifadesinden baka bir bilgiye ulaamadn belirtmektedir.
117

Ancak bizim bu biyogarafi kitaplarnda mellife rastlamaymzn en
nemli nedeni mellif hakknda szln nsznde geen Kalilul bidaa
Nazm bey Vasiye ifadesinden baka bilgi olmaydr. Yine bu ifadeden pek
eser yazmad ve pek tannm biri olmad anlalmaktadr. nszdeki
meclis-i mearif ifadesi eserini milli eitim bakanlnn izniyle yaynladn
gstermektedir. Ayrca bu ifade mellifin Bakanlkta grevli bir retmen
olabilecei ihtimalini de akla getirmektedir. Elimizde olan kesin bilgi ise
eserin isminin Tercmanl -Lgat oluudur. Eser 1287 ylnda yazlmtr.
2.2. TERCUMANUL-LUGATIN GENEL ZELLKLER
Burada Tercmanul-Lgat hakknda yazl tarihi ve slbu hakknda
genel bilgiler vermekle yetinecek, bunlarla ilgili rneklendirmeleri ilgili balk
altnda yapacaz. Eser hakkndaki tespitlerimizi verdiimiz rneklerle
dorulamaya alacaz.
Tercmanul-Lgat Nazm B. Mehmet tarafndan hicri (1287) yllnda
yazlmtr. Mellif, Arapadan Trke ve Farsaya Farsadan Trke ve
Arapaya ve Trkeden de Arapa, Farsa ve Trkeye tercme yaparak
szln hazrlamtr. Kelimelerin dildeki karlklarn vermeye
almtr. Bu suretle, modern dilbilimde ok dilli szlkler grubunda saylan,
dilli bir szlk ortaya koymutur.
Nazm b. Mehmet eserinde anlalr bir Trke kullanmtr. Yazarn
kulland dilden hem Arapaya hem Trkeye hem de Farsaya hkim biri
olduu anlalmaktadr.
Nazm Efendi kelime karlklarn verirken Trkeyi temel dil kabul
etmitir. Kelime karlklarn Arapa ve Farsa aklamann yan sra, yer yer
Trke aklamalar da yapmtr.

117
Kl, Arap Lexciographie almalar, 63.
54
Eserde kelimelerin karlklarn aklarken, kelimenin o dildeki
kullanm eklini gsterir bir ifade veya deyimi kullanmakta ve "bu dilde byle
kullanlr" demektedir. Bu durum, yazarn rneklere dayal bir aklama
yntemini esas aldn gstermektedir. Bu yntemiyle yazar eserinin
muhtevasn zenginletirmekte ve esere ayr bir nem katmaktadr.
Tercmanul-Lgatn yazld dnemde birka dilin birbirine
tercmesi tarznda yazlm birok szlk bulunmaktadr. Nazm Efendinin bu
szl usul ve yazm zellikleri bakmndan dneminin dier szlkleriyle
benzerlik gstermektedir. Bu szlklerin bir ksm Farsa ve Arapa
szlklerin Trkeye tercmesi ile oluan dili ihtiva eden szlklerdir.
Bunlardan biri Mahmud b. mer ez-Zemaherinin Aksaal-Areb fi Tercemeti
Mukadimetil-Edep adl szlnn shak Hce Ahmet Efendi tarafndan
yaplm tercmesidir. Bir dieri ise Kemaluddin Hubey b. brahim b.
Muhammedin Kanunul Edeb fi Zabti kelimatil-Areb adl Arapadan
Farsaya olan szln Trke tercmesidir. Eser 1182/1768 ylnda
Mstakimzade Sleyman b. Saduddin tarafndan tercme edilmitir. Bu ekilde
o dnemde yazlan tercme szlklere verilen rnekler oaltlabilir.
118

Yine Bu dnemde Mntehab, Muhtasar ve Mrettep eklinde de
Arapa ve Farsay ele alan szlkler hazrlanmtr. Hatib Rstem el-
Mevlevinin Vesiletl Mekasd ila Ahsenil-Merasd simli eseri bu
szlklerden biridir. Kemal paazade emsuddin Ahmedin Dekaykul-
Hakayk Arapa Farsa yazlan szlklerdendir. Desisi Mehmed b. Mustafa b.
eyh Ltfullahn Tuhfetus-Seniyye ilel-Hazretil Haseniyyesi de bu dnemde
yazlmtr. Dervi Siyah Larendevinin Lgat Mklat Eczas ve Hasan
uurinin Lisanul Acemi de yine bu dnemde yazlan dili ihtiva eden
szlklerdendir. Bu dnemde Tercmanl-Lgatn en ok benzedii eser ise
Mehmet Esad Efendinin Lehcetl-Lgat simli Szldr. Bu szlk
Nazm Efendinin szlne Arapa, Farsa ve Trkeyi ele alndan tut

118
Yusuf z, Tarih Boyunca Farsa- Trke Szlkler, s, 99, Yaynlanmam Doktora Tezi,
Ankara 1996.
55
kelimeleri ilemesine kadar benzer zellikler gstermektedir.
119
Tercmanl -
Lgat adeta Lehcetl-Lgatn muhtasardr. Buna Hulusi Kl ve Yusuf
zde iaret etmitir.
120
Ancak bunu kantlar ak bir delil bulunmamaktadr.
Nazm Efendinin szlnn bundan farkl olan ynleri de vardr ki buna
stnlk olarak ta bakabiliriz. Kelimeleri ilk iki harflerine gre sralamas ve
Arapa-Farsa ve Trkeyi beraber kullanmasdr. Yukarda saydmz
szlkler genelde bir ka dili ayn sayfada ele almken Tercmanul-Lgat her
dili kendine ait stun ierisinde olacak ekilde ve ayn sayfa iinde
ilemitir.
Yazar her dil iin ayr bir blm ayrmtr. Bu konu zerinde
hassasiyetle duran mellif kelimelerin sralamasn, Arap alfabesine uygun
olarak dzenlenmitir. Kelimelerin imlas, her dilin kendi kurallarna uygun
olarak yazlmtr.
Nazm Efendi kelimeleri aklarken Trke kelimelerin nce birinci
anlamn sonra ikinci anlamn vermekte ve bylece kelimelerin btn
anlamlarn aktarmaya almaktadr. Bu da yazarn kelimeyle ilgili btn
kullanmlar aktarmaya altn gstermektedir. Mesela, "sprge"
kelimesini aklarken btn kullanmlara yer vermeye almtr: Sprgenin
Arapa karlnn =~-- kelimesi olduunu -,-~- , ~-- , =- - , '~ , -;~ - ,
'=-- , ~-,- kelimeleriyle aklamaktadr. -;=- ve J-~- kelimelerini
aktarlarn ecza ve kokulu eyleri sprdkleri sprgedir eklinde
akladktan sonra farissi ifadesini kullanarak bu lafzlarn Farsa
anlamlarna gemekte ve bunlar iin: arub, ar, hakrub, ret, rit
eklindeki Farsa karlklarn vermektedir. Ayrca eski sprgeler iin
gelgezu kelimesinin kullanldn ifade etmektedir.
121

Aadaki "Ses bilgisi" balnda eitli rneklerle genie
akladmz zere, Tercmanul-Lgat szlnde Nazm Efendi Arapa,
Trke ve Farsann ses zelliklerini kendi dneminin zelliklerini yanstacak

119
z, age. 100
120
Kl, Arap Lexciographie almalar 63- 64 z, age. 100
121
Nazm b. Mehmet, Tercmanul Lgat, s. 238
56
ekilde kullanmtr.
Arapadaki kaln sesli harfleri aynen kullanmak suretiyle kaln
okunmas gereken kelimelerin kaln olmasn salamtr. Bu kullanm eklini
bazen Trke bazen de Farsada uygulayan yazar, bu dillerdeki ince sesli
harfleri de kaln sesli olarak kullanmtr.
2.2.1. DL ZELLKLER
Tercmanul-Lgat Nazm Efendi Arapadan Trke ve Farsaya,
Farsadan Trke ve Arapaya, Trkeden de Arapa Farsa ve Trkeye
tercmeler yaparak hazrlamtr. Her kelimenin dildeki karlklar
verilmitir.
Nazm b. Mehmet bu szlkte kulland dil kendi dnemi iin anlalr
olmasna karn gnmz Trkesi iin gayet derecede ar ve zor
saylabilecek bir dildir. Yazarn eserde kulland dilden hem Arapaya hem
Trkeye hem de Farsaya hkim olduu anlalmaktadr Trkeyi szlkte
arlkl kullanmtr. Ancak aklama blmnde Trke kullanan yazarn
dilinin bazen Farsaya bazen de Arapaya kayd da grlmektedir. Aklama
ierisinde Trke kelime kullanmas gerekirken Arapa kelime kullanmas
eletirilebilecek bir husutur ve yazarn Arapa etkisinden kurtulamadn
gstermektedir. Mesela, gerekir kelimesini kullanaca yerlerin birounda
la buddur kelimesini, yani bu kelimenin Arapa olan karln
kullanmtr.
122

Nazm Efendi kelime karlklarn verirken Trkeyi temel almakla
birlikte, eserin tertibi ile maddelerin aklanma satrlarnda ise Arapay temel
dil olarak kullanmtr. Bunu yaparken de kendince gerekli aklamalar
yapmtr. rnein, Arapa olarak bir kelimenin karln verirken arabisi
Farsa olarak bir kelimenin karln verirken ise farisisi ibaresini
kullanarak ifade ettii kelimenin hangi dile ait olduunu belirtmitir.
123


122
Nazm b. Mehmet, Tercmanul-Lgat, s. 2- 3
123
Nazm b. Mehmet, Tercmanul- Lgat, s. 7: ayrca daha ok rnek iin szle bk.
57
Eserde iirlerden ve ataszlerinden alnma ahit beyit dediimiz
aklama beyitleri bulunmamaktadr. Ancak yazar kelimeleri aklarken bu
kelimenin o dildeki kullanm eklini gsterir rnek bir ifade veya deyimi
kullanmtr. Bu da bu kelimenin okuyucunun zihnine yerlemesini salayan
olumlu bir yntem olarak kabul edilebilir.
2.2.2. MLA ZELLKLER
Nazm Efendinin szlnn imlas tamamen kendi dneminin imla
zelliklerini tamaktadr.
Tercmanul-Lgatin yazld dnemde birka dilin birbirine
tercmesi tarznda yazlm birok eser bulunmaktadr. Bu szlkte bulunan
yazm zelliklerini dier szlklerde de bulmak mmkndr.. Yazlta
kelimeler her dilde yazlmas gerektii gibi yazlmtr. Harfler ve uzatma
iaretleri yerli yerince yerletirilmitir. Ayrca Arapa kelimeler yazlrken
harekeleme ilemi de ounlukla yaplarak okunu kolayl salanmtr. ,- ; - -
- - Q ) - - -> - eklinde harekeleme yaplmtr.
124

Harfler Arapa- Trke ve Farsada kullanldklar ekilde yazlmtr.
Mesela (p) harfini yazarken Arapadaki () b harfinin altna nokta
konulmu () harfini yazarken Arapadaki () cim harfinin altna nokta (g)
harfini yazarken de Arapadaki () kef harfinin zerine nokta veya hareke
konulmutur. Bu ayn zamanda Osmanlcadaki imla eklidir. Farsa
kelimelerde de ayn ekilde Arapada olmayan harfler iin farkl yazmlar
aynen bu szlkte de uygulanmtr.
Kelimelerin yazm tamamen Arap alfabesine gre dzenlenmitir.
Ayrca kelimeler yazlrken birinci harfin yannda ikinci harflerde dikkate
alnarak sralanmtr. Bu sralama aranan kelimenin ok daha rahat bir ekilde
bulunmasna da yardmc olmutur. Ancak sayfann tablo eklinde stunlara
ayrlmas sonucu sayfa deitikten sonra takip edilen dilin stunun dikkat
edilmedii durumlarda kaybedilebilmesi de bir dezavantaj saylabilir.

124
Nazm b. Mehmet, Tercmanul- Lgat, s. 260- 261
58
Nazm Efendi szlkte sralad kelimeleri ait olduklar dilin stununa
yerletirirken, dier dilde de ayn ekilde kullanlan kelimeye gelindiinde
bunu ifade anlamnda o kelimeyi parantez ierisine almtr. Mesela, Farsa
Al kelimesini yazarken bunun Trkede de ayn ekilde kullanmndan
dolay kelimeyi parantez ierisine alarak yazmtr.
125

Kelimelerin karln yazarken eer yazlan kelime dier dilde de ayn
ekilde kullanlyorsa bu, yanna nokta konularak belirtmitir. Bu kk
ayrnt aslnda szle ierik zenginlii katmtr. Trke kelimelerin
karln verirken kelimenin birinci anlamndan sonra ikinci anlama geerken
de noktalarla yaplm kk bir iek ekli konulmutur. Bu da kelime
anlamlarn okurken farkl anlama geildiinin daha rahat anlalmasn
salamtr. Nazm Efendi gnmz Trkesinde ses deiikliklerine urayan
kelimeleri o dnemdeki kullanld ekli ile yazmtr. Btn kelimeler burada
ok yer tutacandan rnek olabilecek baz kelimelerin verilmesi yeterli
olacaktr.
rnein: austos kelimesi astos, eri kelimesi Egri, el
deirmeni kelimesi el degirmeni eilmek kelimesi egilmek eklinde
yazlmtr. ahs zamirlerinden ona kelimesi ana, zarflardan anszn
kelimesi anszdan eklinde yazlmtr. Masdar olan aldatmak kelimesi
aldamak eklinde, te harfi kaldrlarak yazlmtr. alkoymak kelimesi
alkomak, ederler iderler eklinde yazlmtr. karde kelimesi
karnda eklinde ambar kelimesi anbar eklinde iyilik kelimesi
eyilik eklinde yazlmtr. ahududu kelimesi ayududu eklinde
itivermek kelimesi itvermek eklinde erimek kelimesi irimek
eklinde le kelimesi yle eklinde yazlmtr. Gn isimlerinden
perembe kelimesi perenbe eklinde gn kelimesi gni eklinde
pahal kelimesi bahal eklinde yazlmtr. Ayn ekilde ar kelimesi
aru eklinde tutmak fiili ise dutmak eklinde ifade edilmilerdir. Btn
bu yazm ekilleri kendi dnemini ve o dnemin yazm ve kullanmn
tamamyla yanstmaktadr.

125
Nazm b. Mehmet age. s. 22.
59
2.2.3. SES BLGS ZELLKLER
Tercmanul-Lgat szlnde Nazm Efendi Arapa, Trke ve
Farsann ses zelliklerini kendi dneminin zelliklerini yanstacak ekilde
kullanmtr.
Arapada bulunan ve kaln ses veren harfleri aynen kullanm bu da
kelimelerin kaln okunmasnn gerektii yerlerde kaln olmasn salamtr. Bu
kullanm eklini bazen Trke ve Farsada da uygulayan yazar bu dillerde
bazen ince kullanlmas gereken harfleri kaln sesli kullanmtr.
Szlkte Trke kelimelerin maddeleri yazlrken ilk harfler srayla
nce, A ve E sesi ile balayan kelimeleri alarak sralanm, akabinde i / esere
sesi ile balayanlar en sonda ise O,,U, sesini veren kelimeler ele alnarak
sralanmtr. Bu ekildeki sralama aslnda Osmanlcann yaps gerei ortaya
kmtr. Mellif bu sralamaya her sayfa banda diller ve harfler iin ayrm
olduu satrda deinmitir. rnein; Arapa harfleri yazarken Babul- Elif
Minel-Arabiyye
126
eklinde bir aklama satr yazarken, Farsa
aklamalarda Babul Elif Minel Farsiyye
127
eklinde ifade kullanmaktadr.
Yine Trke kelimeler de fethal elif harfi anlamnda, Babul-Elifi Meftuha
Minet-Trkiyye
128
eklinde bir aklama satr yazmtr. Veya kesral elif
harfi anlamnda, Faslul-Elif-i Meksura Minet- Trkiyye
129
eklinde bir
aklama satr yazmtr. Veya rteli elif harfi anlamnda, Babul-Elifi
Madmume Minet-Trkiyye
130
eklinde ilk sesin harekesine gre sralam ve
ona gre aklamtr.
Yine Farsadaki harflerin ses ve imla zellikleri de bu tarzdadr. Mesela
noktasz ( ve ) gibi harfler iin muhmele
131
noktal ( ) harfi gibi birok
harf iin ise muceme eklinde aklama yaplmtr.
132


126
Nazm b. Mehmet, age, s. 2.
127
Nazm b. Mehmet, age. 2.
128
Nazm b. Mehmet, age. 2.
129
Nazm b. Mehmet, age. 44.
130
Nazm b. Mehmet, age. 60.
131
Nazm b. Mehmet, age. 386-
132
Nazm b. Mehmet, age. 238
60
Kelimeleri Arapadaki oul kullanmlar ile birlikte vermitir. Mesela
helva kelimesini aklarken kelimenin kknn Arapadan geldiini ve
oul ifadesinin helavi olduunu belirtmitir.
133
Ayrca kelimelerin cmle
iersinde kullanmlar ile ilgili olarak bu kelime -- ile kullanlr veya
ile kullanlr eklinde hangi harfi cerle kullanld konusunda aklama da
yapmtr.
134

Nazm Efendi tam olarak ahit beyit saylmasalar dahi kelimeleri
dillerdeki kullanm tarzlarndan rnekler vererek aklamtr. rnein; deve
kelimesini izah ederken ihtiyalarn kendi gren ve kendi kesesinden yiyip
ien kii iin Araplarn J-=- Q - ,-=- -;= eklinde kulland deyime yer
vermitir.
135
Bu ekilde atasz ve deyimlerle yaplan aklama birok yerde
karmza kmaktadr.
136

2.2.4. EKL BLGS ZELLKLER
Tercmanul-Lgat szl II ciltten oluan ve bnyesinde ayr dili
barndran muhtevas geni bir szlktr. Kitabn banda Nazm Efendi
Kitapla ilgili bilgiler veren drt sayfalk bir nsz yazmtr. nszde Arapa,
Farsa ve Trke kelimeleri ele al eklinden bahsetmitir. Kitaptan
faydalanmak isteyenlerin dikkat etmesi gereken nemli kurallar da yine bu
nszde aklamtr. nemine binaen yazarn nszn aynen aada
vermeyi yararl gryoruz.
TERCMANUL-LGAT
stirham min ehlil kiram
Bu mecelle-i muhkir ve harita-i mustahkir-ki
(Tercman-ul Lugat) ismiyle msemmadr.(Meclis-i
Maarif)ten ta ve ihsan buyurulan imtiyaza istinaden
kalilul bidaa (Nazm) Bey Vaye talebi hhi saadet-i dreyn

133
Nazm b. Mehmet, age. 195.
134
Nazm b. Mehmet, age. 360.
135
Nazm b. Mehmet, age. 232- 233
136
rnekler iin b.k. Age.

61
olarak keide melik sutr etmek in Saidin itihad temir
edip bir tarz hasen ve tavr mustahsen olacak mertebede
bezl-i makdur ve sayi n mahsur ile bin iki yz seksen
yedi senesi bu eser zuhura uru ve ibtida ve fenni lgatta
muteber ve mevsuk bihi olan ktbden nicesini peyda edip
mehur-u mterif ve mtedavil olan Lgat- Arabiye ve
Farisiyeleri cem ve sezban zere tertip ve nerine badi
msaade-i devam ve himmet kemal-i ihvan ile birinci defa
olarak tab ve iki cilt olmak zere tensib olunmu ise de '
',= = ' ',-- = '-- ,'=, kazyye-i mselleme
vefknce habt ve hata mukteza-y beeriyet ve laz i
pala zeme-i reftar erbab- gaflettir. cale-i ekdah iltifat
buyuran erbab- mutalaadan rica olunur ki vaki olan hata
ve halel ve shu zlelden eman keremleriyle bu eyde ve
kabil-i slah olan mevadii kalem sbat- rakamlar ile
tashih ve ifsah buyuralar. Halim heme der cy sehan
taksirest.
HTAR
Malum olduu vechile Mellifin-i Ktp Lgat-
Arabiye ve Farisiye cem ve telif buyurduklar eserlerinde
bazlar kelimenin evvel harfiyle ahir harfine itibar ve
hurufu mtevaliyelerine dahi riayeten sarf takdirine
himmet buyurmulardr. Mesela ibra, ihtifa ve ittiba itima
lafzlar gibi. nki bu kelimelerin evvel harfleri elif ahir
harfleri ayn olduundan ibra ile ihtifa lafzlarn bir
faslda ve ittiba ile itima lafzlarn dier bir faslda cem
ederler. Yalnz evvel harfi itibariyle cmlesini bir faslda
yazmazlar. Ve bazlar hurufu mtevaliyeleri ile itibar edip
ahir harflerine riayet etmezler. Mesela ibra. brac ibrad,
ibrar, ibraz, ibram kelimeleri gibi nk bu kelimelerin
her ne kadar harf-i evvelleri elif ise de ahir harfleri hemze,
62
cim, dal, ra, za, mimdir. Bunlar da harfi evvel olan elif ve
onu mteakip olan boya itibar ederler. Yoksa evvel harfi
eliftir diye bra lafzna htifa lafzn takip ettirmezler. Belki
(brac) kelimesini (ihtifa) zerine takdim edip (bra)
lafzn akabinde tahrir ederler. Bu kitab msteab dahi
hatar- sani zere tertip olunmutur. Hafi olmaya ki
Ktb Lgat- Arabiye yalnz Arabiden bahsedip
Farisiye kartrmazlar. Ve Farisi kitaplar Farisiden
bahsedip Arab halt etmezler.
Tercmelerinden kat- nazar amma bu eserimiz
Arab ve Farisi ve Trk Tercman olduundan ala vechil
icmal usul-i tarife mbaderet olunur.
yle ki be her sahife cetvel zere mrettep olup
birinci cetvel yalnz Arab lgatleridir ki aralarnda Farisi
ve ikinci cetvel Farisi lgatleridir ki aralarnda Arab
yoktur. Ve nc cetveli zebanmz olan Trkden ibaret
olup o lafz Trknin Arab ve Farisi lgatleri zeylinde
mezkr her cetvelin ba tarafna Arab yahut Farisi yahut
Trk olduunu mbeyyen elfaz mevdu ve mesturdur.
TARF ARAB
Arap dili en ak dildir ve onun belaatnn hibir
eksii yoktur.
Anifen beyan olunduu vehile beher sahife
cetvel olup birinci cetveli yalnz Arab lgatlerden
mretteptir ki o cetvelin ba tarafnda Arab olduunu
mir (el- elif minel arabiyye ) yahut (el- ba minel arabiye
) lafz mesturdur. Ona nazaran o sahifenin cetveli
evvelinden maksut olan lgat tetebbu olunur. Eer o
sahifede bulunamaz ise ikinci sahifenin yine cetvel-i
evveline atf nikh olunur. Onda dahi bulunamaz ise
63
nc sahifenin cetveli evveline baklr ve ks aleyhil
baki. Ta ki harfi elif tamam oluncaya kadar bu minval
zere gidilir. Lakin tetebbu olunacak lgatn evvel harfiyle
ikinci harfine nazar olunmak labuddur ki bu kitapta evvel
harfiyle ikinci harfi itibar olunup cinsi vahit olan lgatler
bir hizada vaz olunmutur. Mesela (btida) lafz aranmak
lazm gelirse bab- eliften elif- ba srasna baklr. nk
ne kadar elifi mteakip bl lgatler var ise her biri ard
sra tastiri hurufu mtevaliyelerine riayeten tahrir
olunmutur.
( - = '- ,- -- Q- ;- - ) gibi
cmlesinde ( ) sonra ( ) harfi vardr. Yoksa evvel harfi
eliftir diye - '~- - '-- lafzlar kartrlmamtr.
Zira -de elifi mteakip dir. '~- da elifi mteakip
dir. '-- da dr. Binaenaleyh - ,- ='- - gibi
elif bal lgatler tamam olmadka '~- gibi elif-tl
lgatler yazlmamtr. Sair bablarda olan harfler dahi
tarife kyas oluna.
KADE
Baz kelimat arabiye birden ziyade meaniyi
muhtelifeyi amil olduundan meaniyi mezkurenin her
birinin zabt ve kayd lazm gelip birbirlerinden tefrik ve
temyiz iin iltibas olan mahallerde beynlerine (.) byle bir
nokta konulmu ve manay saniyeye intikal olundukta bir
adet ( ) vav harfi atf derc ve ilave olunmutur. Eer
lgatn iki tarafnda | ( | byle ay resmi varsa o kelime
Fariside dahi evvel vechile mstameldir. Ve eer ( '- )sol
tarafnda vaki ise o kelime trkide ylece mstamel
olduuna iarettir. Ve her lgat Arabiyenin tercmesi
yannda farsi ile olan tabirat harekeli olarak muvafk
64
olabildii kadar vad olunup o lgat- Arabiyenin Trkesi
fehm olunduktan sonra dahi Farisce dahi tabirine indii
anlalr.
TARF FARS
Arab de beyan olunduu gibi be her sahife
cetvel olup ikinci cetvel Farisi lgatlarndan ibarettir. O
cetvelin ba tarafnda Farisi olduunu mzekkir (el- elif
minel farsiyye ) yahut (el- ba minel farsiyye ) lafz
mesturdur. Matlup olan lgat o sahifede bulunmaz ise
ikinci sahifenin ikinci cetveline mracaat olunur. Onda
dahi bulunmazsa nc sahifenin ikinci cetveline nazar
olunur. Ta o babn ahirine varncaya kadar bylece
aranr. Arab gibi Farisi menii muhtelifeyi amil
olduundan temyiz ve tefrik iin aralarna (.) Byle bir
nokta vad ve manay saniyeye intikal olundukta bir adet
( ) vav harfi atf derc ve ilave olunmutur. Ve her Lgat
Farisiyenin tercmesi yannda Arab ile olan tabirat
harekeli olarak muvaffak olunabildii kadar vad
olunmutur ki o lgat Farisiyenin Trkesi fehm
olunduktan sonra Arab ile olan tabiri dahi anlalm olur
ki sair lgatlerde bu hususa muvaffak olunamamtr.
KADE
Arabi ile Farisi meyannda drt harfte tekellm
cihetinden fark olduundan temyizi iin Farisi olan
harflere (:.) byle nokta konulmutur. Fakat kaf iin
nokta konulmayp keidesi tedif edilmitir. Eer bir
Lgat Farisiyenin iki tarafnda byle | () | bir ay resmi
varsa Arab ile mterek eer yalnz pencere gibi ( sol
tarafnda vaki ise o kelime Trk de dahi mstamel
idiine alamettir.
65
TARF TRK
Arab ve Farisi tariflerinde beyan olunduu zere
be her sahife cetvel olup nc cetvel Trk
lgatlerinden ibarettir. Ve her bir lgat ala vechi-s-shha
zabt ve ayan edip yirmi bap zere tertip ve her bab
harekt- selase zere taksim olundu. Mesela: Evvela
Bab Elifi Meftuhe tahrir olunup Bade Faslul- Elifi
Maksure ve bade Faslul- Elifi Madmume ktp
olunup babul baya nakl olundukta Babul Baul
Meftuhaya bade Faslul baul Meksure ve bade Faslul
baul Madmume diye srasyla ahir hurufa dein bu siyak
yazld. Ve lisan- Trkde cari olup beynimizde meherine
ise gerek Trk-i sahih ve gerek Arab-i galat ve gerek
Farsi ne Trk zere beynel enam ayidir. Onu tahrir ve
onun manasna her ne kadar mradife vsule myesser
olduysa harekeli olarak asl itila kldmz lgat-
Trkiyenin zeyline tastir ve bade Farisi mradifi dahi
minvali muharrer zere zabt ve takdir olundu. Ve bir
lgat- Trk yine onun birka mradifi varsa hangisi
mehur ise evvel onu bade mradifi zikrolunmutur.
Mesela: Gzel kelimesi mehurdur mradifi gkektir. O
gzel zikrolunup Arab ve Farisi lgatleri ve mradifleri
onun zeyline Tibet ve gkek dahi mahallinde beyan
klnp mehuruna iaret olundu. Ve her lgat- Trknin
Eam ve mutlak zikrolunup mukayyedat tahtnda der
olunmutur. Mesela: Aralk eamdr. Muradifi mabeyndir.
Takdim ve iki parmak aral ve iki da aral misill
mukayyetler zeylinde tersim olunup mukayyedatn st
tarafna ( byle bir ay resmi keide ve tahrir klnd.
Mesela: Altn lafz terkisinin Arab ve Farisice zeheb ve
Asec zuhruf-ahmer-ems-zer-eyba-ja. Gibi esma-i
66
kesiresi olduundan cmlesi imla ve zeheb ile asec ve
Asced ile zuhruf arasna fasla olmak iin bir yahut
nokta vad ve ibna klnmtr ki zeheb ile asec ve zuhruf
ayr ve ayr olduklar malum pir ve tuvana ola. Mesela.
Bebek lafz terkisinin Arab ve Farsisini bulmak murat
eylesin ( Bab- el- Ba- Meftuheden) aramak lazm gelir
Zira bebek lafznn evvel harfi olan meftuhtur. Bab-
mezkur fihriste nazaran seksen dokuzuncu sahifede
buluruz. Babndan balayp cetvele aa doru inerken
birincide Bebek gzde olur Arabsi nazr insanul ayn
- ---= dir. Farsi merdume merdumceem merdumektir.
Bylece mestur ve mukayyettir. Eer matlup olan bebek
lafznn Arabsi ise Nazr yahut insanul ayn olduu ve eer
maksut Farisisi ise Merdumek olduu anlalr. Bu tarife
kyas olundukta suhuletten cmlesi hsl olur. Ve Arab ve
Farisi lgatleri ktp olunurken durubu emsal-i Arabye
ve Farisiye de vaki olanlar tahrir olunduka o
mnasebetle yalnz medruplarna emsali nakl ve beyan
olundu.
Mbtediyane mesture ise de erbab- mtalaa bakir
bir eser olmas gayr mnkir ve tanit klp olaca
ezherdir. Vallahil muvaffak ve-l muayyen li-mellif. Bu bir
kem ter eserdir. Rabet eylerse
137
eklinde nszn
tamamlamtr.
nszden sonra ise kitaptaki alfabetik sray gsteren bir fihrist
yerletirilmitir. Bu fihristi hangi harfin hangi sayfada baladn her dil iin
ayr ayr gsterecek ekilde oluturulmutur. Bu sayede aranlan kelime hangi
dile ait ise o dilin fihristine baklarak ok rahat bir ekilde bulunabilmesi
salanm ve nemli bir kolaylk kazandrlmtr. Bu fihrist almann

137
Nazm b. Mehmet, age. nsz s. 2- 3- 4- 5.

67
sonundaki ekler blmnde verilmitir.
Szlkte kelimeleri maddelerken alfabetik bir sra izleyen Nazm
Efendi Bu alfabetik sralamaya maddeledii kelimelerin ikinci harflerinde de
riayet etmi bu sayede kelimelerin bulunmasna ok nemli bir katkda
bulunmutur. Herhangi bir kelimeyi arayan kii ilk iki harfine bakarak arad
kelimeyi rahatlkla bu szlkte bulabilecektir. Bata (elif)- (ba) ile balayan
kelimelerden sonra (elif) (ta) ya geerek devam ermitir.
138

Daha nce ilgili yerlerde belirtildii zere Tercmanul Lugat tamam
tablo eklinde hazrlanmtr. Her sayfa stundan olumutur. Bu stunlar
ise kendi ierisinde ikiye ayrlmtr. Sayfaya kardan bakldnda toplam alt
tane stun gze arpmaktadr.
dilin her birine yer verdii sayfalarda, her dil iin ikier stun
ayrmtr. Bu stunlardan birincisi Arapaya, ikincisi Farsaya, ncs ise
Trkeye ayrlmtr. Her dildeki sutunlardan ilkini kelimeye, ikincisini bunun
karl olan aklamasna ayrmtr. Mesela 213. sayfada verilen tane
kelimesi birinci stunda yazlm, kelimenin tam karsndan balayarak
sonraki kelimeye gelinceye kadar karln yazmtr.
2.2.5. KELME HAZNES
Nazm Efendinin dile olan hkimiyeti eserine de yansm, bu da
kitabn kelime varln bir hayli artrmtr. Her sayfada yaklak elli kelimeyi
ele alan kitap, iki ciltte toplam be binden fazla kelimeyi iermektedir.
Szlkte bulunan ve kelime saysnn artmasna yol aan, bir baka
zellik ise kelimelere madde balar eklinde yer vermesinin yannda, bu
kelimeleri aklad blmde de farkl kelimelere yer vermesidir. Mesela,
Arapa bir kelimeyi Trke ve Farsa olarak aklarken, Farsa kelimelerde
zerinde durmad yeni kelimelerle aklamtr. Bu ekildeki bir ileyi
szle kelime ynnden geni bir boyut kazandrmtr.
Kelime saysnn artmasnn bir dier nedeni ise kelimeleri sadece ba

138
Nazm b. Mehmet, age. 2.
68
harfleri ile ele almayp her kelimenin ikinci harflerini de dikkate alarak
hazrlanm olmasdr. Ayrca Nazm Efendi kelimeleri aklarken her dili
de aktif olarak kullanmtr. Bu kullanm ekli de esere ayr bir zenginlik
katmtr.
Tercmanul-Lgat aslnda Arapa Trke ve Farsann dil mfredat
ve kelime yaplarnn birbiri ile olan irtibat ve etkileimleri asndan da nemli
bir eser saylr. nk dili de aktif bir ekilde kullanmas, Trkedeki
Arapa ve Farsa kelimeleri daha da belirgin hale getirmi ve tanmamz
kolaylatrmtr. Bunu kullanclarn grmesi iin, bir dilde kullanlan
szcn dier dilde de ayn olduu durumlarda kelimenin yanna gen
eklinde nokta yerletirmitir. Bu zellii, esere yazd nszde
mellifin kendisi ifade etmitir.
139

Szln ele ald baz kelimeler ise gnmz Trkesinde hi
kullanlmamaktadr. Mesela elkem sama kelimesi gkkua
anlamndadr. Ancak gnmzde hi kullanlmamaktadr. ir kelimesi de
beste, ark anlamndadr. Ancak oda bu gn kullanlmamaktadr. Bunun gibi
birok kelime vardr.
Szlkte bulunan bir dier zellik ise baz kelimelerin karlklarn
yazarken o kelime ile ilgili mevcut olan btn kullanmlar da yazlmtr.
Mesela, di kelimesi aklanrken kelime ile ilgili olarak azda bulunan btn
dilerin isimleri verilmitir. Az diinin, az dileri arasndaki n dilerin, eri
diin sonradan kan dilerin isimleri tek tek saylmtr.
140
Yine sylemek
kelimesini aklanrken bununla ilgili btn Arapa, Farsa ve Trke
kullanmlar verilmeye allmtr. Bu kelimeyi szlkte getii gibi aynen
verecek olursak, sylemek: Arapas: =-- - =--- mesela ben ona syledim
demek: --- - ~= ( ) demektir. Harfi ba ( ) ile istimal olur. ;---- - ; --- ;-
'-- -;- ; - _=- Gnmz Arapa szlklerinde pek kullanlmayan
Q-- sylemektir lafz yalnz nefiy de istimal olunur. Mesela; sz

139
Nazm b. Mehmet, age.23
140
Nazm b. Mehmet, age. 244245

69
sylemedi demek ( Q-- '- - -- - ) demektir. '~-- hikaye eylemek ve haber
sylemek demektir. -'=- ' - ~= - '-= '-= yaramaz sz sylemektir.
-- -,-,- ok sylemektir. - haber nakletmektir, harfi -- ile istimal
olunur. Ve o habere -- denir. _--- -'- - boazdan sylemektir. '=-
, -- bir kelam belii yahut iiri dnmeden birden sylemektir. _)---
Az doldurarak ok sylemek,. ~- -)- - tez tez sylemektir. J- - sz
tezce sylemek ve iyi sylemektir. ~ sz uygun ve dzgn sylemektir.
~-- sz kark sylemektir. ;= bir nesnenin asln bilmeden sylemektir.
; -,- dargnlk ile sylemektir.;-- sz anlatmayp mevve sylemektir.
Yapc sylemektir. ;- kkln bilmeksizin bir haberi sylemektir. -=
genizden sylemektir. Ratane acem dilince sylemektir. Tayin kiinin
yaramazln yzne sylemektir. '~-- Kii kendi reyiyle sylemektir. =-
yaramaz ite ok sylemektir. - '- - masumlar soyundurup gldrecek sz
sylemektir. ~-= gizli sz sylemektir. ,-~ -,-'~- gece ile latife ve hikaye
sylemektir. ,Hatal sz ok sylemektir. Farisisi ( Farsas) guften gupten
guyiden guftariden rakid ve menkiden seyehtane kat sylemektir.
Surva sz sylemektir. aniiden hezyan sylemektir eklinde
aklanmtr.
141

Szln kelimeleri ele al biimleri, elde bulunan dier szlklerle
karlatrld zaman yle bir durum ortaya kmaktadr: '- kelimesi
Tercmanul-Lgatte ebler, babalar, pederan ve validler eklinde ele
alnmken
142
, Ebubekir Razinin Muhtarus-Shahnda ebn kelimesinin
devam olarak ele alnm ve kelime anlam itibariyle deil yapsal adan
deerlendirilmi ve '-- babndan geldii belirtilmitir.
143
Ayn kelime brahim
Mezkurun Muceml-Veciz isimli szlnde de ebn kelimesinin oulu
olarak alnmtr. Dierlerinden farkl olarak Kuran- Kerimden rnek
verilmitir.
144
Serdar Mutalnn Arapa-Trke Szlnde ise ebn
kelimesinin oulu olarak incelenmi ve bir eyin mucidi ve ilk ortaya atanlar

141
Nazm b. Mehmet, age,358- 359- 360- 361- 362
142
Nazm b. Mehmet, age, 2.
143
Muhammed b. Ebubekir Razi, Muhtarus-Shah, Darul-Fikr, Beyrut, 2001, 19.
144
brahim Mezkur, Muceml-Veciz, Darut-Tahrir, 1980, Msr, 4.
70
eklinde aklanmtr.
145
Hasan Amid te Ferheng-i Amidinde Aba kelimesini
pederler, ecdad, eb'in oulu, b-i Seb'a: yedi peder, yedi seyyareden
kinayedir. eklinde aklamtr.
146

= kelimesi Tercmaul-Lgatte vsul, vrud, gelmek, atmak,
geli ve ameden eklinde belirtilirken
147
Muhtarus-Shahta '= kknden
tredii ifade edilir.
148
Muceml-Vecizde '= den tretildii ve varmak,
gelmek, ulamakanlamlarna geldii ifade edilir.
149
Mutalda ise yine '=
kknden geldii sylenerek gelmek, bir yere varmak, ulamak, bir eyi bir
yere getirmek, retmek, beyan etmek eklinde aklanmtr.
150

>~ kelimesine bakldnda ise, Tercmanul-Lgatte keder ve
kazadan hali ve beri olmak, selamet iin dua etmek, selamet duas anlam
verilirken
151
, Muhtarus-Shahta ;-~ kknden trediine deinilerek
selamlama, teslim olma ismi, Allahn isimlerinden biri, ayp ve kusurlardan
temizlenmek eklinde ifade edilerek rnek verilmitir.
152
Muceml-Vecizde
esenlik, emniyet, bar ve resmi devlet selam olarak anlamlandrlan
kelime
153
, Mutalda ise salim olma, zarar gelmemi, hasara uramam,
selamet, bar, gven kelimeleri ile aklanmtr.
154
Yine bu kelime ile ilgili
olarak Hasan Amid Ayp veya afetten salim olmak, kurtulu bulmak, tahiyye,
selam, diye bahsetmitir.
155

Ayrca kelimeleri her dildeki kullanm rnekleri ile birlikte aklamas
da esere bir muhteva zenginlii kazandrmtr. Mesela; Trke bir kelimeyi
aklarken Araplarn o kelimenin karln kendi aralarnda nasl kullandn
da syleyerek kelimenin kazand anlama gre o kelimeye anlam vermektedir.
Mesela --- ' - - ~--- ~- -~ cmlesini rnek vererek burada Kpei baland

145
Serdar Mutal, Arapa-Trke Szlk, Daarck Yaynlar, 1995, stanbul, 3.
146
Amid Hasan, Ferheng-i Amid, , Messese-i ntiarat- Emir Kebir, Tahran, 1381) 1, s. 1
147
Nazm b. Mehmet, age, 238-239.
148
Razi, age, 112.
149
Mezkur, age, 129
150
Mutal, age, 143
151
Nazm b. Mehmet, age, 486
152
Razi, age, 266
153
Mezkur, age, 319.
154
Mutal, age, 403
71
ipten kurtarmak ifadesini salvermek balnda aklamtr.
156
te bu
ekilde kelimeleri ilemesi ile kelimelerin sadece aklamam, ayn zamanda
bunlar kullanan toplumlarn dil zenginliklerini, birikimlerini ve kltrlerini de
bize yanstmtr.
Kelime says itibari ile szle bakldnda ise Trke kelimelerin
Arapa ve Farsa kelimelerden daha az olduu grlmektedir. Bunun nedeni
de yazarn Trke kelimeleri Arapa ve Farsadakinden daha geni
aklamasdr.
Nazm Efendinin szlkteki yntemini gstermek iin, her dilin ilk
harfinden birka kelimeyi aada aktarmay uygun bulduk.
ARAPA ( ) ELF HARF
( ) " bu elif tesmiye olunan harf tertibi hurufu Osmaniye de harf-i
evvel olup zc ve hesaba dair ktb ve resaili sairede vahide delalet ederek
istimal olunur."
157


Baba, peder, valid.
'-
Babalar, ebler, pederan
'-
Baba, peder, valid
- ' -
Gecelemek, gece kalmak, gece geirmek
= '-
Mbah ve helal klmak, izin ve ruhsat vermek
'-'
Ebetler, tkenmez zamanlar
'-'
Kuyular
' -
neci, ine bezirgn
_- ' -
brikler, su ibrikleri

155
Amid, Hasan, age,2, s. 1220
156
Nazm b. Mehmet, age. 404
157
Nazm b. Mehmet, age. 2- 3- 4
72
,- '-
Baharat
- = '-
Batl ve esassz olan ey
~ - '-
blisler, eytanlar
- '-
Sebepsiz olarak efendisinden firar etmek
'= - -
Bahs ve mbahase etmek
- - -
Bedetmek, balamak, aazdan balang, ba beytin
msras
- --
Mbaderet, mbaeret etmek,
- - -
Yeni nesne peyda etmek, icad eylemek
, - -
Hayr ve nefile hsn zikirden mnkat olan, kuyruu
kesilmi olan, nesli kesik
-- -
Bir nesneyi daima kullanmak ve nesne daima kullanlmak
' ~ - -
Tebessm etmek, hafif hafif glmek
> - -
Mbtela olmak, giriftar olmak, bir nesneye dkn olup
sevmek
'- - -
Tesis, bina klmak
') - -
ad, ferahnak ve mesrur olmak
') - -
Tazarru ve niyaz etmek
'- - -
Mbayaa etmek, satn almak
- '=
Tebcil ve tazim ve tefri etmek
'=-
Bahisler, beyanlar
'=-
Bahirler, denizler
, = -
Buharlar, buular, nefha, dumanlar
J = -
Ziyade behil ve tamakar olan
73
- -
Sonu olmayan zaman
= - -
Allah teala hazretleri daim ve mebbet eylesin manasnda
dua
- -
Vcuda getirmek, ibraz ve izhar etmek
- -
lel ebet
- -
cad etmek, yeni ey karmak
- -
Tebdil, tahvil ve tayir etmek
- -
Bedenler, cisimler, vcutlar, tenan
- -
Ziyade bedi ve hob gzel olan, rana olan
- - -
Daimlik, zevalsizlik, istidam,
, -
Ziyade sadk ve dindar olan
, -
Burlar, kuleler, kale burlar
, -
Soutmak, harareti izale etmek
, -
Birinin yeminini tasdik edip rast ve sadk ad etmek
, -
zhar etmek, gstermek, meydana koymak

74
FARSA( ) ELF HARF
"bu ( )tesmiye olunan harf-i elif Lisan Farside harfi nidadr ki bir
kelimenin ahirine lahik oldukda Arabiyede olan Ey manasn ifade eder.
Mesela dila de olan elif gibi."
158

' Su, ma, letafet, gzellik, revnak, cila, kader, itibar, rz,
namus, hiddet, keskinlik, arap bade, humr, yamur, baran.
'-' orba denilen taamdr.
'-' Mamur olan mahal, mekn, hemie, aferin, kabe, sahra
henane,
;= -' Su kenarnda insan ve hayvanlarn su iecei yer.
Terke, sevad.
- -' Taze tariy ve terlatif meyve, meclisi ara, rutubetli, mert,
msahib, cilal keskin olan, tariy ve ya olan
~~ - -' Namaz klmadan nce feraizi islamiye zere su vastas
ile tathiri azay beden iin icra olunan ykama ilemidir
~~= -' Vasat- deryada etraf su olan, ada
,= -' Havann tahrikiyle suda hsl olan mevc ve dalga
'- Ekincilerin kullandklar ift ki sapan derler.
'-' Kale ve duvar burcu, erefe, bur, kavakib, bulut
, - Bulut, sahab.
;~ , - Harirden(ipek) masnu bir nevi iplik
, - Snger, seten
, -' Yz akl, rz, namus
,- Ka
Q , - Cmbz, kl koparan alet
,-, - Zer halis, halisu tevn
'~ - Bilei ta
;-~ - Su yznde olan hubab kabarck
'- ~ -' Gzden akan ya

158
Nazm b. Mehmet, age. 2- 3.
75
- '-- - ~ -' Tuvalet, wc
'~ -' Suyun rlts, selil
, - -' Ilca tabir olunan hamam, kaplca, yerden kan scak
su
Q- -' Su datc, cu, su ekici.
; - -' Su renginde olan yani mai olan
-- - -' Ayine, mirat, kadeh, cam, ie, srahi, bade, billur cam.
- -' Sivilce tabir olunan kk ban, ocuklarn kard
suiei
- - Bn ve ahmak olan
~- - - Ekinci, ekin eken kii
' -' Kale ve duvar burcu
- '- ' Austos denilen rmi ay
; - -' Bilinen siyah aa, abanoz aac
4- '- Bey-terbiyeci, muallim
- '- Baa taklan sorgu
- '- Bulama denilen yiyecek
Q -' Od, zer, anasr- erbaadan en alas, ate
'- ;- Mttaki ve abit, zahid, sofi, ehli vera olan adam
,- Bir sebepten meydana gelen sonu
, =, - Tarih nvis, marrih, vakayi nvis, tarihi
Hrs, tama
' =' Taze, letafet, ini-yoku

76
OSMANLICA (FETHALI)( ) ELF HARF
159

'-' Arabii alattr. Sahihi;aba, libed, cemi; lbd gelr, lakin
libd, geceye dahi itlak olunur. Farisisi, al lakin lisanmzda
cari olan al ki bele sararlar, bunun ayrdr.
'-' J-- Maruf kutur, Arabidir, Kuranda mezkrdur, siai cem,
mntehay cmudur, mfredi yoktur, krlan kuundan
bycektir, ama yere konamaz, Farisisi, balvaye, balvane,
Dmsice
_-- ;~ - Sukut etmek manasna Arabisi, sekt, samt, sukut, sumat,
insmat, intisat, imsak, savm, sukun, hirmad, Farisisi, hamu
uden, dundiden, hebkerden, tenbet, temzeden, tenzeden,
hamu, teniden.
'-~-' Arabisi, terahruh, tefezzuh, fezh, finah, tefsic, tefic, Farisisi,
durnihaden pa ezhem.
_--' Tysz gen irisi olana derler, Arabisi, abil, abin, Farisisi,
taz, tenbek.
--' Gemi ve kayklarda yelken sireninin ucuna taklan iptir, daima
ucu elde olur. Arabisi, berra, Farisisi, bulunamamdan
;--' Maruf sert ve siyah atr, Arabisi, ebenus, ibzi, ibz, sasem,
Farisisi, ebnus.
-' Arabisi, Kabile, Cemi, Kavabil gelir, Kabul, Kabil, velide,
Farisisi, barac, avrede, jem, Pikare, piyare, bardin, pazac,
mamace, pienin, mamnaf.
4- -' Arabisi, Kibale, Farisisi, Piyare ki
-' =-; Arabisi, Hubbaz, hubbaza, hubbaze, rukme, aleklek, Farisisi,
penirek, tule, mlkel,
J)=;-
;-'-
Arabisi, hanzel, hamzel, cmmar, alkem, hebd, hantem, hadc,
saraya, Farisisi, bihkist, harbuzei talh, talhek, fenk, kevest,
kebestu.
Arabisi, lahm, cemi, Liham ve luhman ve luhum gelur.
Farisisi, gut, tebhere, tebeh, tebahece hava.
' Arabisi, feres, cemi, efras gelur, Acuz, luhmum, FArisisi, esp,
tig.
'-' Arabisi, eb, cemi aba gelur, valid, nacil, Farisisi, peder, baf,
bab.

159
Nazm b. Mehmet, age. 2- 3...
77
2.2.6. TERTB
Szln tertibinde alfabetik bir sra izlenmitir. Sralamada ilk iki harf
esas alnm, ancak her dilin sralamas kendine ait olan stun ierisinde
yaplmtr.
lk harflere gre yaplan dzenleme bittikten sonra ikinci harfe
geilmesi kelime bulma kolayl ynnden szln kullanll artrlmtr.
Szlk, aranacak kelimenin o dilin stununda ve ilk iki harfine gre bulunmas
dnlerek sralanmtr.
Uygulanm olan bu sistematikten szln sonuna kadar taviz
verilmesi ve dilde de uygulanmas esere ayr bir deer kazandrmtr.
nk bu tertiple sadece szlk hazrlamak deil, szln kullanll da
dikkatlere sunulmu olmaktadr.
Mellif de izledii bu ynteme daha nce ekil bilgisi bal altnda
vermi olduumuz nsznde dikkati ekmitir.
160

2.2.7. YAZMA VE BASILI NSHALARI
Elimizde bulunan eser 1288/1871 ylnda iki cilt halinde baslmtr.
161

Ayn zamanda 1289/1872 yllarnda iki cilt halinde stanbulda baslmtr.
162

Biz bu basknn sadece birinci cildine ulatk ikinci cildine ulaamadk, bu
nedenle yaptmz nceleme ve artrmalarda sadece birinci ciltle yetinmi
olduk.



160
Nazm b. Mehmet, age. 23
161
Nazm b. Mehmet, age. 520
162
Kl, Arap Lexciographie almalar,65.
78
SONU

Szlkln douu ve geliiminden bahseden bu almaya ana
hatlaryla bakacak olursak u sonulara ulaabiliriz.
Tarih boyunca dilin geliimine paralel olaral szlkln geirdii
evrelere deinmekte ve bu konunun nemine iaret etmektedir. Araplarda
szlklerin ortay k nedenlerinden slamiyetin hayatlarna girmesi sonucu
Geni bir corafyaya yaylan slam medeniyeti ile bal kalma ve dini renme
kayglarnn dil renmelerine neden olduu, dil renmelerinin ise szlk
bilimine yapt katk anlatlmtr. Arap dilinde yaplan bu almalar tr ve
ekilleri ile ortaya koyarak rneklerde sunmu, ayn zamanda szln insan
hayatna katklarna deinmitir. Szlklerin bir ksmnn ise Trk dili ile olan
irtibat ele alnarak birka dili ihtiva eden szlklerin milletlerin hayatndaki
rol dikkatle incelenmitir.
Trk dilinin ve kltrnn nemli kaynaklarnn anlalabilmesi iin de
szlklere duyulan ihtiya irdelenmi ve bu ihtiyac karlayan Arapa
Farsa-Trke szlkler dikkatlere sunulmutur.
Bu alanda hazrlanan eserlerden biri olan Nazm Efendinin
Tercmanl -Lgat isimli eseride, ihtiva ettii kelime zenginliinden,
ieriinden, dil ve imla zelliklerine kadar szlkbilimine yapt katklar ile
birlikte ortaya konulmutur. Bu konuda Nazm Efendinin yapt titiz
almaya iaret edilmitir. Bu tr dilbilim ve kltrmzn zenginlik
kaynaklarna daha ciddi yaklalmas gerei vurgulanmaktadr.
Bu mtevaz alma ayrca dil biliminde kymeti ve deeri ok fazla
olan szlklerin unutulmamas amacyla bu alanda daha ok alma yaplmas
gereine iaret eden bir zdr. Bu almada ayrca eskiyi yaatmann yannda
yeni ve modern szlklerin hazrlanmas gereine de dikkatleri ekmeye
almtr.
79
KAYNAKLAR

AKSAN, Doan, Her Ynyle Dil Ana izgileriyle Dilbilim I-II-III,
TDK. Yay. Ankara 19891990; (Aksan, Dil)
AMD Hasan, Ferheng-i Amid, Messese-i ntiarat- Emir Kebir,
Tahran, 1381
ARSLAN, Ahmet Turan, el-AskeriEbu Hilal, DA, stanbul, 1991,
III. s. 490.
ASIM EFEND, Ebul-Kemal, Kms Tercmesi-el-Okyansul-
Bast fi Tercemeti Kmusil-Muht, I-IV, stanbul 13041305.
BALEBEK, Ruhi, el- Mevrid Kamus Arab-nkilizi, Darul lm
lil Melyin, Beyrut 1988
BAARAN, Selman, el-Faik fi Garibil Hadis DA, stanbul 1995
XII,102; enl, Demirayak, Arap Edebiyatnda Kaynaklar. S, 115
BAKAN, zcan, Bildiriim, nsan Dili ve tesi, Altn Kitaplar,
stanbul 1988.
BROKELMANN, Carl, GAL(geschichte der Arabischen Litteratur),
I. II. Leiden, 19431949
BURSALI, Mehmet Tahir, Osmanl Mellifleri, (Haz. A.Fikri Yavuz,
smail zen), Meral Yaynlar, stanbul 1975.
CERRAHOLU, smail, Ali b. Talhann Tefsir Sahifesi, Ankara
niv. lahiyat Fakltesi Dergisi,1969,s.55/82.
_______________, Tefsir Usul Garibul-Kuran. S, 151
Trkiye Diyanet Vakf Yay.1997,Ankara
________________, Garibul-Kuran mad. DA, stanbul, 1996
------------------------ Srru Snaatil-rb, I-II, Kahire 1954.
80
CVELEK Yakup Mehmed b. Mustafa el Vani ve Vankulu Lgat
EKEV Akademi dergisi I/3 s. 355- 362, 1998 Vankulu lgat iin bkz.
CVELEK Yakup, Arap Dil Bilimine Giri. Van 2003
___________ Ahmed Faris e-idyak, Edebi ahsiyeti ve el-Cevaib
Gazetesi, (yaynlanmam Doktora Tezi), Erzurum 1997.
ELEB Muharrem, Cevaliki, Mevhub b. Ahmed, DA, stanbul
1993,
ELEB, Ktip, Kefuz Znun, I.II. stanbul 1978.
ENL, M. Sadi Eski harflerle baslm -Trke Szlkler
Katalou Akademik Aratrmalar Dergisi, stanbul, III/78, (2002).
ENL, M. Sadi, Arap Edebiyatnda Kaynaklar, (Atatrk
niversitesi Fen-Edebiyat Fak. Yaynlar No:157), Erzurum 2000
EB SKKN, Abdlhamid Muhammed, el-Me'acimu'l-Arabiyye,
Medarisuha ve Menahicuha, Khire 1982
ELMALI, Hseyin Ebu Zeyd el Ensari DA, stanbul1994.
EMN, Ahmed, Duhal- slam I-III, Kahire tsz. el-Mevrid, Badat,
Sy.V/2.
EZHER, Eb Mansr Muhammed, Tehzibu'l-Luga, el-Hey'et'l-
Msryyet'l-Amme, I-XV, Kahire 19641967.
FRZABD, Mecduddin Muhammed b. Yakup, el-Kmsul-
Muhit, Beyrut 1986,
FURAT A. Subhi, Arap Edebiyat Tarihi I, stanbul 1996.
GM Sadrettin, Seyit erif el-Crcani ve Arap Dilindeki Yeri,
stanbul 1984
HALL B. AHMED, Kitbul-Ayn, (tah.. Abdullah Dervi),
Matbatu'l-Ani, Badat 1967.
HAMEV, Yakut, Mucemul Udeba, I-V, Beyrut,1980
81
HAMMAD, Muhammed, Harekett- Tashihl Luavi fil asril
Hadis, Daru Reid, lin Ner, Badat 1980
HATB, Adnan, el-Mu'cemi'l-Arab beyne'l-Madi ve'l-Hdr,
Mahedu'l-Buhs ve'd-Drasati'l-Arabiyye, Khire 1967.
HUL, Muhammed Ali, Mucemu ilmil Esvat,- lmul Meacim- Riyad
1982.
IIK, Emin bnul Enbari DA, stanbul, 1991,
BNUL EMN, Son Hattatlar, Milli Eitim Basmevi Devlet
Kitaplar 1970.
BNL ENBAR, Ebu Bekr, Kitabu zahil Vakf vel btida, Dimek
1390/1971.
BN FRS, Ahmed, Mucemu Mekyisul-Luga (tah. Abdsselm
Harun), I-IIV, Kahire 1389/1969.
BN MANZR, Lisnul-Arab, I-XX, Beyrut tsz.
BNN- NEDM, el-Fihrist, (tah. Gustav Flugel) Leipzig 1872.
(ofset Tahran tsz)
KBAL, Muhammed arkav, Mucemul-Mecim, Beyrut 1993
SMAL BAA, el Badadi, zahul Meknun,
SMAL PAA, HediyyetlArifin Esmaul Mellifin ve asarul
Musannfin, I. II. stanbul 1951.
KAHHALE, mer Rza, Mucemul Mellifin I. V. Messesetr
Risale Beyrut 1959.
KANDEMR M. Yaar, Garibul Hadis DA, stanbul 1996.
KARAARSLAN Nasuhi nal, Islahul Mantk, DA, stanbul.
1999.
.......... bnus Skkit, DA, stanbul, 1991.
.......... Farabi shak b.brahim DA, stanbul, 1995.
82
..........bn Dreyd, DA stanbul 1999.
KILI Hulusi , Ebu Amr e-eybani DA, stanbul 1994
.......... Enbari Kemalddin , DA, stanbul, 1995.
.......... Trkede Arap Lexicographie almalar,
(Yaymlanmam Doktora Tezi) Konya 1972.
KIRKKILI, Ahmet, Lehetl Lgat TDK, Yaynlar Ankara, 1999.
KKKALLAY, Hseyin, Kuran Dili Arapa, Konya 1969
LEVENT, Agh Srr Szlklerimiz, Trk Dili sy: 235, Nisan 1971
Agh Srr Levent Trk dilinde gelime ve sadeleme evreleri,
s.162.Ankara 1960
MATV, Muhammed Hadi, Ahmed Faris e-idyak, Drul Garbil-
slami, Beyrut 1993.
MEZKUR, brahim, Muceml-Veciz, Darut-Tahrir, 1980, Msr
MUHTAR Cemal, "slamda Szlk almalar,", Marmara
niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, stanbul, sy. III, (1985).
MUTALI, Serdar, Arapa-Trke Szlk, Daarck Yaynlar,
1995, stanbul.
NASSR, Hseyin, el-Mu'cemu'l-Arab, Ne'eth ve Tatavuruh,
Dru Msr li't-Tba'a, Kahire 1988.
NAZIM, Efendi, Tercmanl -Lgat stanbul1288.
RAZ, Muhammed b. Ebubekir, Muhtarus-Shah, Darul-Fikr,
Beyrut, 2001
ONAT Naim Hazm, Arapann Trk Dili ile Kuruluu, stanbul
1994.
z Mustafa skf DA, stanbul 2000,
Z Yusuf, Tarih Boyunca Farsa- Trke Szlkler, Yaynlanmam
Doktora Tezi, Ankara 1996.
83
SERKS, Yusuf lyan, Mucemul Matbaatil Arabiyye
SEZGN Fuat, Gas Leiden 1967.1.2.
SUBH SALH, Hadis ilimleri ve Istlahlar, (terc. M. Yaar
Kandemir) Diyanet leri Bakanl Yaynlar Ankara 1981
SUYT, Celalddin, el-Muzhir fi Ulmi'l-Luga ve Envih,
(tahkik. Muhammad Ahmed Cdulmevl), Dru hyi'l-Kutubi'l-Arabiyye,
Kahire 1967.
............ el-Itkan fi Ulumil Kuran, Msr1368.
EEN Ramazan, Cahiz, DA, stanbul 1993 .
DYAK Ahmed Faris, el- Casus alel-Kamus, Matbaatul Cevaib,
stanbul 1284/1885
TCCAR, Zlfikar, el- ferra Yahya b. Ziyad DA, stanbul, 1995,
...............Ebu Ubeyd Kasm DA, stanbul 1994.
TLC, Sleyman Asma,DA stanbul 1991
TLC, Sleyman Kelbi Hiam b. MuhammedDA, XXV, 205
Ankara 2002.
YAVUZ Yusuf evki - Casim Avc bnul Cevzi Ebul Ferec , DA,
stanbul, 1999, XX
YAVUZ, Mehmet, Muarreb Kelimelere Dair Yazlan Eserler ve
Szlkler, Nsha, Ankara, I/2, Yaz (2001)
ZAZA Hasan, Kelamul Arab min Kadaya Lgati Arabiyye,Darun
Nahda, Beyrut 1976
ZERKE, el-Burhan fi Ulumil Kuran,(Tahkik M. Ebul Fadl)
Beyrut 1391/1972
ZRKL, Hayruddin, el-AIm, Beyrut 1984.



84
ZET
nsanlkla birlikte kullanldn bildiimiz dil, geliimini srekli
srdrmtr. Bu srete dilin geliimini szlk almalar devam ettirmitir.
Yaplan bu almalara Araplarda aktif bir ekilde katlm ve esiz eserler
vermilerdir. te yaplan bu Arap dilinde Szlklk almalar ve Nazm
Efendinin Tercmanul Lgat Adl Eserinin ncelenmesi isimli alma da
arap szlklnn temelini ve trklerin bu sahaya yapm olduklar
katklar iermektedir. Ayrca szlkln geirdii evrelere deinmekte
ve bu konunun nemine iaret etmektedir. Araplarda szlklerin ortaya k
nedenleri zerinde durularak slam dininin de bu alana yapt katklara
deinilmitir. Szlk, kamus, szlkbilim kelimeleri izah edilerek yaygn
dillerdeki karlklar verilmitir.
Hazrlanan bu tez, Arap dilinde yaplan szlk almalarn ayrntl
biimde tr ve ekilleri ile ortaya koymutur. Hazrlan amalarna gre
szlkler, zelliklerine gre szlkler ve konularna gre szlkler eklinde
snflandrma ve rneklerle sunulmutur. Ayrca szln insan hayatna
yapt katklara vurgu yaplmtr.
Hazrlan amac dini olan szlkler, slam dnyasnda szlkbilim
almalar ve szlk konusunda yaplan dier almalar anlatlm
szlkle Trklerin de katks ele alnmtr. Trk dili ile Arap dili
arasndaki ilikinin nemi anlatlmtr.
Bir ka dili ihtiva eden szlklerin milletlerin hayatndaki rol
dikkatle incelenmi, bu konuda Arapa-Farsa-Trke szlkler dikkatlere
sunulmutur. Arap szlklnde usul ve szlk ekolleri ele alnarak
modern szlklere duyulan ihtiya ve modern szlk modern szlk
hazrlama yntemlerine zellikle deinilmitir.
Osmanl dneminde szlk yaplan almalar anlatlm, bu
szlklerden biri olan Nazm Efendinin Arapa-Farsa-Trke olarak
yazd Tercmanul Lgat isimli szlne ise genel zellikleri, ihtiva ettii
kelime zenginlii, ierdii dil ve imla zellikleri, ses bilgisi, ekil bilgisi,
85
kelimelerin tertibi ve szlkbilimine yapt katklar ile birlikte ele
alnmtr. Bu tarzda yaplan almalara gnmz teknolojisinin de
kullanlmasyla duyulan ihtiua belirtilmitir. Nazm Efendinin yapt titiz
alma dikkatlere sunulmu, Tercmanul-Lugat n (Hicri) 1288-(Miladi)
1871 ylnda iki cilt halinde basld belirtilmitir.



TEZN NGLZCE ADI VE ZET:
Lexicology in the Arabic Language and Nazm Efendis Dictionairy
name of Tercmanul-Lgat

SUMMARY

The language which we know being used with humanity continued to
its development every time. In the course of the process the development of
language was gone on with dictionary studies. Arabians joined to these studies
actively. In our study Lexicology in the Arabic language and Nazm Efendis
dictionary name of Tercumanul-Lugat mainly contains the Arabic
lexicologys root and achievement which Turks achieved to this field. Also this
work emphasizes on the proceses they had and notices the importance of this
subject. In Arabs by insisting on the came out of words the achievement given
by Islam was concerned. Dictionary, lexicology were explained and their
meanings in other languages were given.

This work gave the word study in Arab language clearly with their
forms and type. The examples like the words according to their preparation aim
according to their features and according to their written were given. At the
same time it have given the achievement of dictionary to human life.

In the dictionary whose aim is religion the lexicology studies and other
studies were told exactly.

The relation between Turkish and Arabic was told taking care the
achivment of Turks to this study. The role of dictonaries in nations which
contain more than one language was examined The Arabic, Turkish and Farsi
words were served to concerns. It was insisted on the need for modern
dictionaries and the ways of preparing language employing type and good
dictionaries in Arab lexicology.

86
It is told thad dictionary studies were made in Ottoman Empire time too.
Nazm Efendis Arabic, Farsi and Turkish dictionary is one of them. Its general
features, the words it contains, language, punctiation, sound and form
knowlage sides and the achievements to lexicology was shown. It is Said that
these kinds of studies, with using modern technology, are necessary a lot. In
this subject Nazm Efendis masterpiece was shown. And it is said that this
work was published as two boks in H-1288/M-1871.
87
EKLER:
EK-1



Tercmanul-Lgatn nsz Sayfas
88
EK-2



Eserin nsznn Devam
89

EK-3

Eserin Arapa ve Farsa Blmlerinin indekileri



Eserin Trke Blmnn indekileri
90
EK-4


Eserin lk Sayfas
91
EK-5


Eserin kinci Sayfas