T.C.

MARMARA NVERSTES TRKYAT ARATIRMALARI ENSTTS TRK TARH ANABLM DALI ORTA A TARH BLM DALI

ANTAKYA HALI PRNKEPSLNN SONU

(YKSEK LSANS TEZ)

EBNEM ZONUR

STANBUL 2008

T.C. MARMARA NVERSTES TRKYAT ARATIRMALARI ENSTTS TRK TARH ANABLM DALI ORTA A TARH BLM DALI

ANTAKYA HALI PRNKEPSLNN SONU

(YKSEK LSANS TEZ)

EBNEM ZONUR

Tez Danman: PROF. DR. GLAY N BEZER

STANBUL 2008

NDEKLER Sayfa No: NDEKLER....I ZETABSTRACT......IV NSZ....V KISALTMALAR.....VII HARTA VE FOTORAFLAR LSTES......IX KAYNAKLAR........X A) slm Kaynaklar.....X B) Latin Kaynaklar..........XIV C) Bizans Kaynaklar.........XV D) Sryni Kaynaklar......XVI E) Ermeni Kaynaklar.........XVII GR...............XIX A) Antakyann Coraf Konumu.................XIX B) Hal Hkimiyetine Kadar Antakya Tarihi......XXI I. BLM ANTAKYA HALI PRNKEPSLNN KURULUUNDAN 1161 YILINA KADAR KISA TARH A) Antakyann Hallar Tarafndan Zapt1 B) I. Bohemund Dnemi (10981104)......5 C) Tancred Dnemi (11041112)....10 D) Roger de Salerne (11121119)...11 E) II. Bohemund Dnemi (11261130).......13 F) Raymond de Poitiers Dnemi (11361149)....15 G) Renaud de Chatillon Dnemi (11531161)....18 I

II. BLM III. BOHEMUND DNEM (11611201) A) III. Bohemundun Tahta k..22 B) III. Bohemundun Nureddin Mahmuda Esir Dmesi.........23 C) III. Bohemundun Harim Seferi.....24 D) Httn Sava ve Trablus Hal Kontluunun Antakya Hal Prinkepsliine ntikali........25 E) Selhaddin Eyybinin Antakya Hal Prinkepslii Topraklarn Fethi (11871188) ve III. Bohemund ile Yapt Bar........28 F) III. Hal Seferi (11891192) ve Antakya Hal Prinkepslii Asndan nemi.........34 G) III. Bohemund Dnemi Komu Devletlerle Mnasebetler 1) Kilikya Ermeni Baronluu ile Mnasebetler.........37 H) III. Bohemundun ahsiyeti ve lm......39 III. BLM IV. BOHEMUND DNEM (12011233) A) IV. Bohemundun Tahta k........40 B) IV. Hal Seferi (12021204) ve Antakya Hal Prinkepslii Asndan nemi...........41 C) IV. Bohemund Dnemi Komu Devletlerle Mnasebetler 1) Kilikya Ermeni Krall ile Mnasebetler.....43 2) Eyybiler ile Mnasebetler....46 3) Trkiye Seluklu Devleti ile Mnasebetler...47 D) IV. Bohemundun ahsiyeti ve lm......48 IV. BLM V. BOHEMUND DNEM (12331252 ) A) Kuds Kral I. Henrinin Annesi Alice ile Evlilii ve Boanmas.....49 B) V. Bohemund Dnemi Komu Devletlerle Mnasebetler 1) Kilikya Ermeni Krall ile Mnasebetler.....50 II

2) Eyybiler ile Mnasebetler........50 C) V. Bohemundun ahsiyeti ve lm....51 V. BLM VI. BOHEMUND DNEM (12521268) A) Ermeni Prensesi Sibylle ile Evlenmesi...53 B) VI. Bohemund Dnemi Komu Devletlerle Mnasebetler 1) Moollar ile Mnasebetler.....54 C) Ayn Clt Sava ve Hallar Asndan nemi.....55 D) Antakyann Baybars Tarafndan Fethi......................56 E) Antakyann Dmesinin Ardndan Prinkepsliin Durumu....60 SONU...63 BBLYOGRAFYA...64 EKLER...75 EK1: Antakya Prinkepsleri Listesi75 EK2: Antakya Kronolojisi.76 EK3: Baybarsn VI. Bohemunda Yazd Mektubun Arapa Metni......................77 EK4: Harita ve Fotoraflar ...79 EK5: Antakya Hal Prinkepslii Paralar.85 EK6 : Antakya Hal Prinkepslii Soy Aac...87

III

ZET

Trk ve Dnya tarihini siyas ve sosyokltrel adan nemli lde etkileyen I. Hal Seferi srasnda Douda kurulan devletlerden biri de Antakya Hal Prinkepsliidir. Dier Hal devletleri yannda Bizans mparatorluu ve blgedeki Mslman Trk ve Arap devletleri arasnda varln devam ettirmeye alan prinkepsliin blgedeki bu devletlerin tarihi bakmndan da byk nemi haizdir.

Trkiyede Hal Tarihi ile ilgili almalarn azl gz nnde bulundurularak Antakya Hal Prinkepslii Yksek Lisans tez konusu olarak seilmitir. Aratrmada Antakya Prinkepsleri srasyla ele alnm ve hkm srdkleri dnem ierisindeki siyas olaylar Arapa, Srynice, Latince, Ermenice ve Greke kaynaklar kullanlarak ve ilgili aratrmalardan faydalanlarak incelenmitir.

ABSTRACT

Crusader State of Antioch is one of the states that were established in East during the I. Crusade that significantly affected Turkish and World history in the political and sociocultural sense. Beside other Crusade states, Princedom, that tries to sustain its existence among Byzantium and Muslim Turkish and Arabian states in the region, posseses great importance with regard to the history of these states in the region.

Crusader State of Antioch was chosen as the subject of the Master thesis considering the rareness of the studies about Crusade History in Turkey. In the research Antioch Princes are dealt with in the order and political events that occured during the periods they prevailed were examined using sources that are in Arabic, Syriac, Armenian and the ancient Greek language and making use of related researches.

IV

NSZ

1096 ylnda balayan ve 1291 ylnda Latin Hristiyanlarn Doudaki son merkezi Akkdan karlmalaryla fiilen sona eren Hal Seferleri, yaklak iki yz yllk bir dnemi kapsamaktadr. Dokuz seferin dzenlendii bu sre ierisinde, I. Hal Seferi srasnda Urfa, Antakya, Kuds ve Trablusta, III. Hal Seferi esnasnda Kbrsta ve IV. Hal Seferi sonrasnda ise stanbulda Hal Devletleri kurulmutur. Kurulan Hal hkimiyetlerinden ikincisi olan Antakya Hal Prinkepslii gerek blgedeki stratejik nemine binaen gerekse o evredeki Arap, Trk, Bizans, Hal Devletleri ve Ermenilerle olan ilikilerinin tarihimiz asndan tad nem mnasebetiyle tez konusu olarak seilmitir. Bu alma ile Prof. Dr. In Demirkentin Urfa Hal Kontluu Tarihi (10981146) isimli iki ciltlik eserine ve Dr. Birsel Kksipahiolunun Trablus Hal Kontluu Tarihi (11091187) adl almasna ilave olarak bir Hal Devleti tarihi mstakil olarak incelenmektedir. Kaynak ve aratrma eserlerine dayanlarak hazrlanan tez, be blmden olumaktadr. Birinci Blmde, Antakya Hal Prinkepsliinin kuruluundan balayp 1161 ylna kadar ki tarihi konu btnlnn salanmas amacyla ksaca zetlenmitir. III. Bohemund Dnemi (11611201)nin ve komu devletlerle mnasebetlerinin anlatld kinci Blmden sonra nc Blm, IV. Bohemund Dnemi (12011233)ne, IV. Hal Seferine ve dier devletlerle ilikilere ayrlmtr. Drdnc Blm, V. Bohemund Dnemi (12331252)ni, onun Ermenilerle ve Eyybilerle mnasebetlerini kapsar. Beinci ve son Blmde, VI. Bohemund Dnemi (12521268), Ayn Clt Sava, Antakyann Baybars tarafndan fethi ve Prinkepsliin ortadan kaldrl anlatlmaktadr.

Tez hazrlanrken imknlar lsnde kaynaklara ulamaya allmtr. Trkeye tercmesi olan kaynaklar Trke tercmelerinden, Arapa kaynaklardan ise gerekli tercmeler yaplarak istifade edilmi; ayrca Bizans, Ermeni ve Sryni kaynaklarna da bavurulmutur. Arapa mellif ve eser adlarnn bugnk Trke sylenilerine ve Trkiye Diynet Vakf slm Ansiklopedisinin yazm kurallarna gre verilmesi tercih edilmitir. Tarihler hicr ve mild olarak bir arada verilmi ve ad geen hkmdarlarn hkmdarlk sreleri bahsedildikleri ilk yerde parantez iinde verilmitir. Bu alma boyunca bana inand, gvendii, desteini esirgemedii ve btn hatalarm byk bir sabrla dzelttii iin danman hocam Prof. Dr. Glay n Bezere teekkr bir bor bilirim. Franszca evirilerde yardmn grdm Tuba Gniye, Arapa tercmelerde yardmc olan Recai Gndze, Mahmut Recep Kelee ve Halil elike, manev destei ve katklar iin Smeyye K. Samura, SAM Ktphanesi alanlarna ve emei geen herkese teekkrlerimi sunarm.

ebnem zonur stanbul 2008

VI

KISALTMALAR

a.g.e. a.g.m. AFD b. bkz. ev. DA d. El

2

Ad geen eser Ad geen mellif Atatrk niversitesi lhiyat Fakltesi Dergisi bn Baknz eviren Trkiye Diynet Vakf slm Ansiklopedisi Doum tarihi Encyclopedia of Islam Franszca Hazrlayan Hazreti Milli Eitim Bakanl slm Ansiklopedisi lhiyat Fakltesi Vakf ngilizce slm Tarih, Sanat ve Kltrn Aratrma Vakf stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi The Journal of the Royal Asiatic Society Karlatrnz Milttan nce Milttan sonra

E..S.B.E. Ege niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Fr. haz. Hz. A FAV ng. SAR ..E.F. JRAS kar. M.. M.S.

..S.B.E. stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits

M.. F.E.F. Marmara niversitesi FenEdebiyat Fakltesi M.. T.A.E. Marmara niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits nr. Neir, nereden VII

. RHC SAD s. TAD TD TDA thk. TD TM terc. TTK t. y. UHSS USES vd. vdd. vs. Yay. YKY

lm tarihi Recueil des Historiens des Croisades, Paris 18411906 Seluklu Aratrmalar Dergisi Sayfa Tarih Aratrmalar Dergisi Tarih Dergisi Trk Dnyas Aratrmalar Tahkik Tarih ncelemeleri Dergisi Trkiyat Mecmuas Tercme eden Trk Tarih Kurumu Basm tarihi yok Uluslararas Hal Seferleri Sempozyumu 2325 Haziran 1997 Uluslararas Selhaddini Eyybi Sempozyumu 2324 Kasm 1996 Ve devam Ve devamnn devam Vesaire Yaynlayan, yaynlar Yap Kredi Yaynlar

VIII

HARTA VE FOTORAFLAR LSTES

1 Papa II. Urbanus, Clermontta Halka Hal Seferi ars Yaparken 2 I. Hal Seferi Liderleri: Godefroi de Bouillon, Raymond de St. Gilles, Bohemund ve Tancred 3 I. Hal Seferi 4 Antakya ehir Pln 5 Antakya ehir Surlarndan Grn 6 Hal Devletleri 7 Haleb Hkmdar Nureddin Mahmudun Antakya Prinkepsi Raymond de Poitiersye Kar 1149 Ylnda Kazand Zafer

IX

KAYNAKLAR

I. Hal Seferi srasnda kurulan Antakya Hal Prinkepslii tarihi hakknda mstakil bir kaynak bulunmamaktadr. Ancak I. Hal Seferini konu edinen Latin, Ermeni, Sryni, Bizans ve slm kaynaklarnda Antakya Hal Prinkepsliinin kuruluu ve 1268 ylna kadar hkm sren prinkepsler hakknda dorudan ya da dolayl olarak bilgiler bulunmaktadr. almada sz edilen kaynaklar gruplara ayrlarak ve tespit edilebildii lde kronolojik sra gz nnde bulundurularak anlatlmtr.

A) SLM KAYNAKLARI

madeddin Ktip elsfahn 1125 ylnda sfahnda dodu (. 1201). 1175de Selhaddin Eyybinin Dmaka gelmesiyle onun hizmetine girip sr ktibi oldu. 1187 1193 yllar aras olaylarn anlatan elFethlKuss filFethilKuds 1 ismini verdii 2 ciltlik eserini 1193 ylnda tamamlamtr. Tezde mellifin Httn Sava, Selhaddin Eyybinin Antakya Prinkepslii topraklarn fethi ile dnemin HalEyybi ilikileri hakknda verdii mhim bilgiler kullanlmtr. 1160da Cizrede doan bnlEsir (.1233)in elKamil fitTarih2 adn verdii eseri hilkatten 1231 ylna kadar olan olaylar ihtiva etmektedir. Tezde hemen hemen

madeddin Ktip elsfahan, elFethlKuss filFethilKuds, Yay. Mahmud Subh, Kahire 1962. Mellifin hayat ve eserleri hakknda geni bilgi iin bkz. Ramazan een, Mslmanlarda Tarih Corafya Yazcl, SAR, stanbul 1998, s. 123125; a.g.m. , madeddin Ktip elsfahannin Eserlerindeki Anadolu Tarihiyle lgili Bahisler, SAD, III, (ayr basm), Ankara 1971, s. 346347; a.g.m. , Seluklu Eyybi likilerinden Bahseden Kaynaklar ve almalar, IV. Milli Seluklu Kltr ve Medeniyeti Semineri Bildirileri 2526 Nisan 1994, s. 111120; a.g.m. , madeddin el sfahan, DA, XXII, s. 174176. bnlEsir, elKamil fitTarih, Yay. C. J. Tornberg, 14 c. LeydenUpsala 18511876; Beyrut basks 13 cilt olarak 19661967 yllarnda yaymlanm ve 12 cilt halinde bir heyet tarafndan Trkeye evrilmitir. Trk tarihi ile ilgili blmleri Trkeye ev. Abdlkerim zaydn, Bahar Yay. , stanbul 1987, IXXII. Tezde Trke tercme kullanlmtr. bnlEsir, hayat ve eserleri hakknda geni bilgi iin bkz. R. een, Tarih Yazcl, s. 137139; a.g.m. , Seluklu Eyybi likilerinden Bahseden Kaynaklar ve almalar, s. 111120; Afin nal, bnlEsirin elKamil fitTarih simli Kaynak Eserinin Seluklu Kltr ve Medeniyeti Bakmndan Deerlendirilmesi, Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, say: 8, Kayseri 1999, s. 115122; bnlEsir, A, V/2, s. 851852; A. zaydn, bnlEsir, DA, XXI, s. 2627; a.g.m. , elKamil, DA, XXIV, s. 281283.

tm olaylar iin gerek bilgi almak gerekse Sryni, Ermeni, Bizans ve dier Mslman kaynaklarnn verdii malmatn teyidi iin eserden faydalanlmtr. 1145de Musulda doan Bahaeddin bn eddad (. 1234), Selhaddin Eyybinin hizmetinde bulunmu onunla birlikte savalara katlmtr. Bu ynyle birinci dereceden grg tan olmas hasebiyle eseri enNevdirsSultaniyye velMehsinil Yusufiyye3 almamz iin faydal olmutur. Ayrca Selhaddin Eyybinin Antakya Prinkepslii topraklarnn fethi ve Hal HkimiyetleriEyybiler arasndaki ilikiler hakknda verdii mhim bilgilerden istifade edilmitir. 1192de Halebde dnyaya gelen bnlAdim (. 1262)in BuyettTaleb fi Tarihi Haleb4 adl eseri Haleb Tarihi, corafyas ve nemli ahsiyetler hakknda bilgi veren mhim bir kaynaktr. Mellifin dier eseri ZbdetlHaleb min Tarihi Haleb5 Suriyedeki Hal faaliyetlerini ve buna mukabil Hallara kar dzenlenen seferlerle ilgili malmat iermektedir. bnlAdimin kronolojik olarak 1243e kadar gelen olaylar anlatt bu eseri, BuyettTalebin muhtasar mahiyetindedir. Aratrmada III. Bohemundun Harim seferi, Selhaddin Eyybinin Antakya topraklarna dzenledii seferler, bu seferler sonrasnda Eyybiler ve Hallar arasnda yaplan bar ve II. Leon dnemi Ermeni KrallAntakya Prinkepslii mnasebetleri anlatlrken eserden yararlanlmtr. bn Vsl 1208 ylnda Hamada dodu (. 1298). 1243de Kahireye giderek Eyybilerin hizmetine girdi. Mellif Msrda bulunduu srede VII. Hal Seferine, iktidarn Eyybilerden Memlklere geiine ve Mool istilsna ahit oldu. En nemli

Bahaeddin bn eddad, enNevdirsSultaniyye velMehsinilYusufiyye, thk. Cemaleddin eyyal, Kahire 19942. ng. ev. C. R. Conder, The Life of Saladin, Delhi 1988. Bahaeddin bn eddadn hayat ve eserleri hakknda geni bilgi iin bkz. R. een, Tarih Yazcl, s. 141142; a.g.m. , Seluklu Eyybi likilerinden Bahseden Kaynaklar ve almalar, s. 111120; Adnan Sadk Erzi, bn eddad, A, V/2, s. 825; Casim Avc, bn eddad, DA, XX, s. 373374. bnlAdim, BugyettTaleb fi Tarihi Haleb, Seluklularla lgili blmleri Ali Sevim Trkeye evirmitir. Bkz. Biyografilerle Seluklular Tarihi, TTK, Ankara 1982. Tezde Trke tercme kullanlmtr. Mellif ve eseri hakknda geni bilgi iin ayrca bkz. A. Sevim, bnlAdimin BugyettTaleb fi Tarihi Halebindeki Seluklularla lgili lgin Kaytlar, XII. Trk Tarih Kongresi Bildirileri, TTK, Ankara 1999, s. 565576; a.g.m. , bnlAdimin BugyettTaleb fi Tarihi Haleb Adl Eserinin Yaynlar Hakknda, Belleten, LX (1996), say: 227, s. 7380. bnlAdim, ZbdetlHaleb min Tarihi Haleb, Yay. Sami edDehhan, III, Dmak 19511968. bnlAdim, hayat ve eseleri hakknda teferruatl bilgi iin ayrca bkz. R. een, Tarih Yazcl, s. 146147; A. Sevim, bnlAdim, DA, XX, s. 478479; a.g.m. , BuyettTaleb, DA, VI, s. 361362; B. Lewis, bn alAdim, El2, III, s. 695696.

XI

eseri olan MferriclKrb fi Ahbri Beni Eyyb6 zellikle Eyybi tarihilii asndan byk nem tamaktadr. Eserde Nureddin Mahmud dnemi ve Hallarla mnasebetler anlatlmaktadr. Ayrca Selhaddin Eyybinin Antakya topraklarn fethi, sonrasnda III. Bohemund ile yapt bar hususunda ve almamzn son ksmlarnda da Ermenilerle olan ilikilerin anlatlmasnda eserden istifade edilmitir. zzeddin bn eddad 1217de Halebde dodu (. 1285). Eyybiler ve Memlkler devrinde ktiplik ve elilik yapmtr. Moollarla anlama yapmak iin mzakerelerde bulundu. am tarihini zetledii bu blgelerin topografisini, sanat eserlerini, kltr ve iktisat tarihini anlatt elAlakulHatire fi Zikri meraiam velCezire7yi 1272 1281 yllar arasnda tamamlanmtr. Bu mhim eserin elCezireye ait ksm Yahya Abbare tarafndan 1978 ylnda Dmakta neredilmitir. Tezde bu neir kullanlmtr. almada giri ksmnda Antakyann coraf zellikleri ve Hal hkimiyeti ncesi tarihi zetlenirken ayrca I. Bohemund, Roger de Salerne, II. Bohemund, Raymond de Poitiers ve III. Bohemund dnemleri anlatlrken eserden faydalanlmtr. Mellifin Antakyann nemini belirtmek iin eserine kaydettii hadis de kullanlm ve deerlendirilmeye allmtr. 1223 ylnda Kahirede doan Kad Muhyiddin Abdzzahir (. 1293) Baybars ve Kalavun zamanlarnda Divanlna bakanl yapm nl bir ktip ve slupudur. erRavzuzZahir fi SiyretilMelikizZahir8 adl bu eseri almamz iin byk nem arz etmektedir. zellikle kaynak sknts yaanan son ksmlarda Antakya Prinkepslii ile ilgili detayl bilgi vermektedir. Ayrca Baybarsn VI. Bohemunda yazd mektubun da yer almas esere ayr bir orijinallik katmaktadr. Tezde bu mektubun hem tercmesine hem de ekler ksmnda Arapa metnine yer verilmitir. Mellif ayrca Hal hkimiyeti ncesi Antakya tarihine de deinmi ve kuruluundan balayarak zet bir Antakya Prinkepslii tarihi de yazmtr. Bu ynyle de eserden istifade edilmitir.

bn Vsl, MferriclKrb fi Ahbri Beni Eyyb, nr. C. eyyalH. M. Rabi, V, Kahire 1953 1977. Mellif ve eseri hakknda ayrca bkz. R. een, Tarih Yazcl, s. 154; a.g.m. , Seluklu Eyybi likilerinden Bahseden Kaynaklar ve almalar, s. 111120; A. Sadk Erzi, bn Vsl, A, V/2, s. 825; Cengiz Tomar, bn Vsl, DA, XX, s. 438440; Gamal elDin elShayyal, bn Wasl, El2, III, s. 967. zzeddin bn eddad, elAlakulHatire fi Zikri meraiam velCezire, thk. Yahya Zekeriya Abbare, Dmak 1991, I/2, eserin Antakya ile ilgili ksmlar iin bkz. s. 360362. Ayrca bkz. R. een, Tarih Yazcl, s. 152153; A. Sadk Erzi, bn eddad, A, V/2, s. 825; C. Avc, bn eddad, zzeddin, DA, XX, s. 374376. Kad Muhyiddin Abdzzahir, erRavzuzZahir fi SiyretilMelikizZahir, thk. Eymen Fuad Seyyid, Kahire 1996. Detayl bilgi iin bkz. R. een, Tarih Yazcl, s. 156158.

XII

1229 ylnda Dmakta doan bn Suka, Memlkler zamannda ktiplik yapan Hristiyanlardandr. bn Hallikann VefayatlAyn adl eserine Tali Kitbi Vefeyati'lA'yan9 ismiyle bir zeyl yazmtr. Biyografilerin yer ald eserin Baybarsn biyografisinin bulunduu ksm kullanlmtr. Baybars elMansr (d. 1247. 1325), Kalavunun memlk emirlerindendir. Bu mnasebetle devlet grevlerinde yer ald ve yazd eserleriyle de Memlk tarihi hakknda bilgiler sunmaktadr. ZbdetlFikre fi TarihilHicre adl eseri bn Keber tarafndan MuhtarlAhbr10 adyla hlsa edilmitir. Bu muhtasarnda 1302 ylna kadar gelen eksik bir nshas 1993 ylnda Kahirede baslmtr. Tezde bu nshadan faydalanlmtr. Baybarsn ikinci eseri ise etTuhfetlMulkiyye fi'dDevleti't Trkiyye11 adl ksmen manzum, Memlk Devleti tarihidir. Bu eserin 1311 ylna kadar gelen bir nshas zamanmza ulamtr. Baybarsn faaliyetleri, Antakyay fethi ve sonrasndaki Hal kalelerini fethi anlatlrken mellifin bu iki eseri de kullanlmtr. 1273 ylnda doan EbulFida (. 1331) Hallara kar dzenlenen seferlere itirak etmi ve burada grdklerini elMuhtasar fi AhbarilBeer12 adl eserine aktarmtr. Eser hilkatten mellifin zamanna kadar geen olaylar ihtiva eden genel tarihtir. Aratrmada Baybarsn Antakyay fethi, fetihden sonraki faaliyetleri ve Ermeni Krall ile yapt antlama hususlarnda eserden istifade edilmitir. Zehebi, 1273 ylnda Dmakta dodu (. 1347). Tarih ve biyografi sahalarnda ok sayda eser yazmtr. Tarih'lslm13 adl eseri 1300 ylna kadar gelen genel tarihtir. Tabakalar halinde yazlm olan bu eserden Baybars dnemi ve zellikle Antakyann fethi anlatlrken istifade edilmitir. almamzn son ksmlar iin faydal olmutur.

bn Sukai, Tali Kitbi Vefeyati'lA'yan, Fr. trc. Jacqueline Sublet, Dmak 1974. Tezde Franszca metin kullanlmtr. Baybars elMansri, Muhtr'lAhbar, thk. Abdlhamit Salih Hamdn, Kahire 1993. Eser ve mellif hakknda geni bilgi iin bkz. R. een, Tarih Yazcl, s. 176177; D. S. Margoliouth, Baybars, A, II, s. 363364; Asri ubuku, Baybars, DA, V, s. 220221; E. Ashtor, Baybars al Mansri, El2, I, s. 1162. Baybars elMansri, etTuhfetlMulkiyye fi'dDevleti'tTrkiyye, nr. Abdlhamit Salih Hamdn, Kahire 1987. EbulFida, elMuhtasar fi AhbarilBeer, 7 c. , Beyrut, t.y. Ayrca bkz. R. een, Tarih Yazcl, s. 178180; Brockelmann, EbulFida, A, IV, s. 78; A. zaydn, EbulFida, DA, X, s. 320321; H.A.R. Gibb, AbulFida, El2, I, s. 118119. ezZehebi, Tarih'lslm, thk. mer Abdsselam Tedmuri, Beyrut 1999. Ayrca bkz. R. een, Tarih Yazcl, s. 185189; Moh. Ben Cheneb, Zeheb, A, XII, s. 493495.

10

11

12

13

XIII

Tarihi ve muhaddis olan bn Kesir 1300de Busrada dodu (. 1373). En nemli eseri elBidye venNihye14 adl byk slm Tarihidir. Bu eser biyografi bakmndan zengin olmasna karn siyas tarih asndan zayftr. Tezde hemen hemen tm olaylar iin gerek bilgi almak gerekse Sryni, Ermeni, Bizans ve Mslman kaynaklarnn verdii malmatn teyidi iin eser kullanlmtr. Makrizi, 1365 ylnda Kahirede dodu (. 1441). Divanlnada grev yapan mellif, esSlk li Marifeti DvelilMlk15adl eserinde Msr tarihinden bahseder. 1171 yl olaylaryla balayan eser 1441 yl olaylaryla sona erer. Tezde Ayn Clt Sava, Baybarsn Antakyay fethi ve Baybarsn faaliyetleri anlatlrken eserden yararlanlmtr. 1361de Ayntabda dnyaya gelen Ayn (. 1451), eitli devlet kademelerinde grev almtr. Eseri IkdlCman f Tarihi Ehli'zZaman16 yirmi drt cilt olup 1447 yl olaylar ile biter. 12501266 yllar aras olan ksm M. Muhammed Emin tarafndan neredilmitir. Tezde bu neir kullanlmtr. almada Baybars dnemi, Baybarsn Antakyay fethi gibi hususlarda eserden istifade edilmitir. Ayrca Antakyay fethinin ardndan Baybarsn VI. Bohemunda yazm olduu mektubun tam metnin bulunmas sebebiyle de almamz iin nem arz etmektedir.

B) LATN KAYNAKLARI

1130 ylnda Kudste dnyaya gelen Willermus Tyrensis (. 1183 veya 1185), Kuds Kral Amaury (11631174) ve onun olu IV. Baudouin (11741182) dnemlerinde Tyrus (Sr) bapiskoposluu yapmtr. Historia Rerum in Partibus

14

bn Kesir, elBidaye venNihaye, Msr 1932, Trkeye ev. M. Keskin, XII, ar Yay. , stanbul 1994. Tezde Trke tercme kullanlmtr. Ayrca detayl bilgi iin bkz. R. een, Tarih Yazcl, s. 196198; A. zaydn, bn Kesir, DA, XX, s. 132134; Henry Laoust, bn Kathir, El2, III, s. 817 818. Makrizi, esSlk li Marifeti DvelilMlk, nr. M. Mustafa Ziyade, Kahire 1956. Ayrca detayl bilgi iin bkz. R. een, Tarih Yazcl, s. 208212. elAyn, IkdlCman f Tarihi Ehli'zZaman, thk. M. Muhammed Emin, Kahire 1982. Ayn hakknda bilgi iin bkz. R. een, Tarih Yazcl, s. 217218; Marais, Ayn, A, II, s. 7072; Ali Osman Kokuzu, Ayn, Bedreddin, DA, IV, s. 271272; Marais, alAyn, El2, I, s. 790791.

15

16

XIV

Transmarinis Gestarum17 ismini verdii 23 kitaptan oluan eseri I. Hal Seferinden 1184 ylna kadar ki olaylar ierir. Aratrmada Renaud de Chatillon dnemi iin bu esere bavurulmutur.

C) BZANS KAYNAKLARI

1143 ylndan sonra doan Ioannes Kinnamos (. 1203 ylna doru), mparator Manuel Komnenos (11431180)un hizmetinde bulunmu ve onunla birlikte seferlere katlmtr. Eseri olan Historia18y muhtemelen Manuelin lmnden sonra yazmtr. 11181176 yllarn kapsayan eser Ioannes Komnenos devrini zet eklinde Manuel Komnenos devrini ise detayl olarak aktarmaktadr. Tezde Bizans mparatorluu ile Antakya Hal Prinkepslii ilikileri, Ioannes Komnenosun I. ve II. Suriye Seferi ile zellikle Manuel Komnenosun Antakya Prinkepsliini tbiyet altna almas konular anlatlrken eserden istifade edilmitir. Niketas Khoniates (. 1213) Bizans mparatorluunda Angelos hanedannn hkm srd dnemde (11851204) saray memurluu yapmtr. stanbulun 1204 ylnda Latinler tarafndan igaline tanklk etmitir. En bilinen eseri Historia19 1118 1206 yllar arasndaki olaylar iermektedir. Bu yllar arasnda hkm srm mparatorlar kronolojik srayla ele alnmtr. Bu eser Anadolu Trk Tarihi iin byk nem tamakta olup, almamzda eitli blmlerde ve zellikle de III. ve IV. Hal Seferleri ve Bizans mparatorluunun Antakyaya dzenledii seferler anlatlrken eserden yararlanlmtr.

17

Willermus Tyrensis, Historia Rerum in Partibus Transmarinis Gestarum, RHC. occ. I, s. 1 vdd; Ergin Ayan, Willermus Tyrensisin Eserinin XVI. XVII. ve XVII. Kitaplarnn evirisi, (Baslmam YL. Tezi) , ..S.B.E. , stanbul 1994. Ioannes Kinnamos, Historia, yay. A. Meineke, Bonn 1836. ng. ev. C. M. Brand, Deeds of John and Manuel Comnenus by John Kinnamos, New York 1976. Trkeye ev. In Demirkent, Ioannes Kinnamosun Historias (11181176), TTK, Ankara 2001. almada Trke tercme kullanlmtr. Niketas Khoniates, Historia, yay. I. Bekker, Niketas Khoniates, Historia (Ioannes ve Manuel Komnenos Devirleri), Trkeye ev. Fikret Iltan, TTK, Ankara 1995; Niketas Khoniates, Niketas Khoniatesin Historias (11801195) Komnenos Hanedannn Sonu ve II. sakios Angelos Devri, Trkeye ev. I. Demirkent, Dnya Yay. , stanbul 2006; Niketas Khoniates, Niketas Khoniatesin Historias (11951206) stanbulun Hallar Tarafndan Zapt ve Yamalanmas, Trkeye ev. I. Demirkent, Dnya Yay. , stanbul 2004. Aratrmada Trke tercmeler kullanlmtr.

18

19

XV

Georgios Akropolites (d. 1217. 1282) Historia20 adl eserinde Bizans mparatorluu tarihini anlatr. Tezin son ksmlarnda Moollarla ve Trkiye Seluklular ile ilgili blmlerde eserin Almanca tercmesi kullanlmtr. 1242 ylnda znikte doan Georgios Pachymeres (. 1310)in, Hromaike Historia21 adl bu Bizans tarihi Georgios Akropolitesin eserinin de devam mahiyetindedir. almada Moollarla ve Ermenilerle olan ilikiler anlatlrken eserden istifade edilmitir.

D) SRYN KAYNAKLARI

1126 ylnda Malatyada doan Sryni Mihail, 11661199 yllar arasnda Antakya Yakub Patriklii yapt. Mellif Sryni Kilisesi tarihi etrafnda bir dnya tarihi yazmtr. Srynice olan bu eser Antakya Hal Prinkepslii tarihi asndan byk nem arz eder. Tezde kimi yerde farkllklar belirtmek kimi yerde de bilgileri teyit etmek amacyla kullanm uygun grlmtr.22 Anonim Sryni Vakayinmesinin ad bilinmeyen bir din adam tarafndan 1203 1204 yllar arasnda yazld bilinmektedir. I. Hal Seferinin anlatlmasyla balayan eser, 1164 ylna kadar olan olaylar ihtiva eder. Bu eser, Suriye ve Iraktaki Trk hkimiyetleri ile Hallarn faaliyetleri hakknda kymetli bilgiler vermektedir. Tezde

20

Die Nachichten des Niketas Choniates, Georgios Akropolites und Pachymeres ber die Seluqen in der Zeit von 1180 bis 1280 n. Chr. , Almancaya ev. Buruno Lehmann, Druck von C. Schulze 1939, s. 4563. Aratrmada Almanca metin kullanlmtr. Eser hakknda ayrca bkz. Son Dnem Bizans mparatorluu Tarihi Bibliyografyas (12611453), haz. I. Demirkent, F. Baar, E. Altan, M. Kesik, H. Kortel, ..E.F. Yay. , stanbul 2003, s. 2. Die Nachichten des Niketas Choniates, Georgios Akropolites und Pachymeres ber die Seluqen in der Zeit von 1180 bis 1280 n. Chr. , Almancaya ev. B. Lehmann, Druck von C. Schulze 1939, s. 6386. Tezde Almanca metin kullanlmtr. Eser hakknda ayrca bkz. Son Dnem Bizans mparatorluu Tarihi Bibliyografyas (12611453), haz. I. Demirkent, F. Baar, E. Altan, M. Kesik, H. Kortel, ..E.F. Yay. , stanbul 2003, s. 26. Sryni Mikhail, Khronik, Yay. ve Fr. ev. J. B. Chabot, Chronique de Michele Syrien, Patriarche Jacobite dAntioche (11661199), 4 c. Paris 18991924. Trkeye ev. Hrant D. Andreasyan, Sryni Kei Mihailin Vekayinamesi (TTK, henz yaymlanmad). almada Trke tercme kullanlmtr. Ayrca bkz. R. een, Tarih Yazcl, s. 129.

21

22

XVI

zellikle Harran Sava ve III. Bohemund dnemi hakknda verdii bilgilerden faydalanlmtr.23 Aratrmamzda kullandmz nc Sryni kaynak ise Malatyal Abul Ferecin AbulFerec Tarihi24 adl eseridir. Srynice telif edilen umumi tarih yaratltan balayp mellifin lm tarihi olan 1286 ylna kadar gelen olaylar ihtiva eder. Tezin bandan sonuna kadar yararlanlan eser yaln bir dille olaylar anlatrken kimi zaman slmi kaynaklar kimi zaman da Sryni kaynaklar dorulamaktadr.

E) ERMEN KAYNAKLARI

XI. yzyln ilk yarsnda Urfadaki manastrlardan birinin keii olduuna dair bilgi dnda Urfal Mateosun hayat hakknda herhangi bir bilgiye rastlanmamaktadr. 9521136 yllarn kapsayan Vakayinmesi Antakya Prinkepslii ve dier Hal hkimiyetleri ile olan ilikileri hakknda bilgiler ihtiva etmektedir.25 Genceli Kiragos, Ermeni Tarihi26 adl eserini 1241 ylnda yazmaya balam, 1265de tamamlamtr. Eserin en nemli taraf Mool istilsn ve o dnemde yaanan MoolErmeniHal ilikilerini detaylaryla anlatmasdr. Bizde almada bu meselelerde eserden istifade ettik. Aknerli Grigor (. 1335) tarafndan kaleme alnan Oku Milletin Tarihi27 adl eser 12401273 yllar arasndaki hadiseleri ihtiva etmektedir. Tezde MoolErmeni ve Antakya Hal Prinkepslii mnasebetleri anlatlrken bu eser kullanlmtr.

23

Anonim Sryni Vakayinmesi, Yay. J. B. Chabot, Chronicon (Syriacum) ad annum chr. 1203/4 pertinens, CSCO, III, Paris, 1918. ng. ter. Triton, The First and Second Crusades from an Anonymous Syriac Chronicle, JRAS, 1933, s. 69101, 273305. Aratrmada ngilizce tercme kullanlmtr. EbulFerec (bnlbri), ng. ev. E. W. Budge, The Chronografhy of Gregory AbulFaraj, 2 c. London 1932. Gregory Abul Farac, AbulFarac Tarihi, Trkeye ev. mer Rza Dorul, II, TTK, Ankara 19993. Tezde Trke tercme kullanlmtr. Mellif ve eseri hakknda geni bilgi iin bkz. R. een, Tarih Yazcl, s. 153154; Brockelmann, bnlbri, A, V/2, s. 861862; A. zaydn, bnlbri, DA, XXI, s. 9294. Urfal Mateos, Vakayinme, Yay. ve Fr. ev. E. Dulaurier, Chronique de Matthieu dEdesse, Paris 1858. Trkeye ev. H. D. Andreasyan, Urfal Mateos Vakayinmesi (9524436) ve Papaz Grigorun Zeyli (11361162), TTK, Ankara 20003. almada Trke tercme kullanlmtr.

24

25

26

Genceli Kiragos, Ermeni Mverrihlerine Nazaran Moollar, Trkeye ev. Dulaurier, TM, II, stanbul 1926, s. 139207. Aknerli Grigor, Mool Tarihi, Trkeye ev. H. D. Andreasyan, stanbul 1954. Farkl basks iin bkz. Aknerli Grigor, Oku Milletin Tarihi, Trkeye ev. H. D. Andreasyan, stanbul 2007.

27

XVII

Simbat (d. 1208. 1275), 951 ylndan 1271e kadar geen hadiseleri ihtiva eden bir Vakayinme28 kaleme almtr. Eserin 1152ye kadar olan ksm, Urfal Mateosun bir zeti mahiyetindedir. 1152den 1274e kadar gelen ksm Simbatn kendi eseridir. almann muhtelif ksmlarnda Vakayinmeden istifade edilse de Ermenilerle ve Moollarla mnasebetlerin anlatld son ksmlar orijinallik arzetmektedir. zellikle I. Hetumun Moollara tbiyet arz etmesi ve sonrasnda gelien olaylar anlatlrken Vakayinmeden yararlanlmtr. Tarihi Vardan (. 1271)n yaratltan balayan Cihan Tarihi29 8891269 tarihlerini kapsar. Seluklularn Anadoluyu fethi, Bizans ve Hallara kar savalar ve Mool istils kronolojik olarak anlatlmaktadr. Bu eserden Ermenilerle ve Moollarla Antakya Hal Prinkepslii ilikilerinin anlatld blmlerde istifade edilmitir.

28

Bakumandan Simbat, Bakumandan Simbat Vakayinmesi (9511334), Trkeye ev. H. D. Andreasyan, (TTK, henz baslmam). Vardan Vardabet, Trk Fthat Tarihi (8891262), Tarih Semineri Dergisi, 1/2, Trkeye ev. H. D. Andreasyan, stanbul 1937, s. 153255.

29

XVIII

GR

A) Antakyann Coraf Konumu

Anadolunun gneyinde, Akdenizin kuzeydou ucunda bulunan Antakya ehri, 35 52 ve 37 04 kuzey enlemleri ile 35 40 ve 36 35 dou boylamlar arasnda yer almaktadr. Akdeniz iklim blgesinin dou ucunda, kydan 22 km. kadar ierde olan ehrin denizden ykseklii yaklak 80 m. olup Akdenize alan kylarnn uzunluu 152 km.dir.30 Kuzeyde Amanos Dalar (Nur Dalar) ile gneyde Kel Da (Cebeli Akra) arasnda kalan Aa Asi Vadisi'nin balangcnda Kel Da'nn kuzeydousunda; 440 m. rakml Habibi Neccar Da'nn eteklerindedir. Kentin kuzeydousuna doru gelien ve Antakya knt alannn ortasnda yer alan Amik Ovas, zira potansiyeli ok yksek kaln bir alvyal toprak tabakas ile kapl olup, ayn zamanda ilin en byk dzln oluturur.31 Antakya'nn ortasndan geen ve ovann kurutulmas almalar srasnda Lbnan Dalarndan doan, Amanoslar ile Kelda arasnda bir yatak oluturan Asi Nehri (Orontes)nin ehrin iinden geen ksm slah edilerek dzgn bir kanal haline getirilmi olup, nehrin byk blm Suriye topraklar iinde bulunmaktadr.32

30

Antakya ehri hakknda detayl bilgi iin bkz. Mehmet Tekin, Hatayn Tarihesi ve Eski Antakya Ktphaneleri, zirem Basmevi, Antakya 2001, s. 58; Streck, Antakya, A, I, s. 456459; Halil Sahilliolu, Antakya, DA, III, s. 228232; Vedat Gnyol, Hatay, Yurt Ansiklopedisi, V, Anadolu Yay. , stanbul 19821984, s. 33693395. Ataman Demir, alar inde Antakya, Akbank Kltr ve Sanat Yay. , stanbul 1996, s. 13; Streck, Antakya, A, I, s. 456. A. Demir, Antakya, s. 1314; M. Tekin, Hatayn Tarihesi, s. 56; Streck, Antakya, A, c. I, s. 456; Halil Sahilliolu, Antakya, DA, III, s. 228.

31

32

XIX

Kuzey ynnde yaklak 30 km. boyunca TrkiyeSuriye snrn oluturacak ekilde akan Asi Nehri, Trkiye topraklarna girdikten sonra batya dner ve bugn hemen hemen tm kurutulmu olan Amik Gl'nn kayna Kk Asi ile birletikten sonra gneydou istikametinde ynelir ve yaklak 40 km. sonra Samanda'n gneyinde bir delta oluturarak Akdeniz'e kavuur. Antik ada kk tonajl nehir gemilerinin seyrseferine imkn veren ve Antakya'y asrlar boyu Akdeniz'e bir suyolu ile balam olan Asi Nehri'nin bugn aktt ortalama su miktar ehrin iinde 5.04 m3/sn.dir. Asi'nin Antakya iinden geen ve bir kanal haline getirilmi olan yata, yaklak 2 km. uzunluunda ve 3035 m. geniliindedir. Antakyann kuzeydousunda zerinde Demir Kap'nn yer ald, St. Piyer Kilisesi yaknndan geen ve bir sel yata niteliinde olan Hac Kr Deresi ile gneybatdaki Hamen Deresi (Memekli Kpr'nn altndan ve klann yanndan geen) Habib Neccar Da'ndan doarak Asiye doru akan iki nemli su yatadr.33 Antakya ve civarnda Akdeniz iklim tipi egemendir. Bu nedenle kentte yazlar scak ve kurak, klar lk ve yal geer. Ancak, ky eridi ile dalarn arka ksmlar ve ykseltisi fazla olan yerler arasnda iklim koullarndaki blgesel farklar nedeniyle Antakya'daki iklim, ky eridine kyasla biraz farkllk gsterir. Bu nedenle scaklk kylarda yksek deerlerde kalr. Yazlarn ky eridine kyasla daha serin gemesinin bir nedeni de en scak ortalamalarn kaydedildii aylarn ayn zamanda Antakya'da rzgrn en hzl estii aylar olmasdr. Antakyann jeopolitik adan da nemi olduka byktr. Mezopotamyadan, Halebden gelen yollar Akdenize, Anadoludan gneye giden yollar da, Suriye, Arabistan ve Msra uzanmaktayd. Bu yollarn kavanda olmas dolaysyla Antakya her gn binlerce kiinin urad ve konaklad bir ticaret ve kltr merkezi olmutur.34

33 34

A. Demir, Antakya, s. 14; Streck, Antakya, A, I, s. 456. A. Demir, Antakya, s. 1415; M. Tekin, Hatay Tarihi, Hatay Kltr ve Sanat Vakf Yay. , Antakya 1993, s. 57.

XX

B) Hal Hkimiyetine Kadar Antakya Tarihi

Antakya, Trkiyenin en eski yerleim merkezlerinden biridir. Altnz, enky ve evlikte yaplan aratrmalarda elde edilen buluntular bu yrenin Neolitik, Kalkolitik dnemlerde ve Tun anda yaygn ve hareketli bir yerleim yeri olduunu gstermektedir. Bu da M.. 11.0004.000 yllarna iaret etmektedir. Yerleim birimlerinde grlen saray mimarisi kalntlar, yerleimlerin beylikler biiminde rgtlendiini ortaya koymaktadr. lk tun andan itibaren Amik ovasndaki bu beylikler, Akadlarn, Yamhad Krallnn35, Hititlerin ve Msrllarn egemenlii altna girmilerdir.36 M.. 1200l yllarda Hattena Krall kurulmu. Yine Asur ve Urartularn egemenliinden sonra ortadan kalkmtr. M.. 6. yzyla gelindiinde Antakya ve evresi, Pers mparatorluunun Kilikya valilii snrlar ierisinde Perslere vergi der.37 I. Seleucos Nikator, M.. 22 Mays 300de Antiokheia (Antakya) kentini kurar.38 Antakya ksa zamanda geliip ticaret merkezi haline gelir. Su kanallar yaplarak Daphne (Harbiye) alayanlarndan ehre su getirilir. M..195de balayan olimpiyat oyunlaryla Olimpiyatlar ehri olarak da nlenen Antakyada bu faaliyetler M.S. 6. yzyla kadar srmtr. Antakya M.. 148 ylnda byk bir deprem geirdi ve neredeyse yerle bir oldu; IV. Antiokhos tarafndan onarld, yeniden kuruldu ve geliti.39 Antakya M.. 64te Roma mparatorluuna katld ve imparatorluun Suriye eyaletinin bakenti oldu. M.S. I. yzyln ilk yarsnda Hristiyanlk, Kuds dnda ilk defa Antakyada yaylma imkn buldu. Hz. saya inananlara ilk defa Antakyada Hristiyan ad verildi. lk kilisenin de St. Pierrein mabet olarak kulland bir maara

35

M.. 17501550 yllar arasnda hkm sren Yamhad Krallna Hititler son vermitir. Daha geni bilgi iin bkz. Fruzan Knal, Yamhad Krall, TAD, V, say: 89, Ankara 1967, s. 193211. M. Tekin, Ksa Hatay Tarihi, Kltr Basm Yay. , Hatay 1994, s. 57; a.g.m. , Hatayn Tarihesi, s. 910. M. Tekin, Ksa Hatay Tarihi, s. 710; a.g.m. , Hatay Tarihi, s. 1020; a.g.m. , Hatayn Tarihesi, s. 1012. zzeddin bn eddad, elAlakulHatire, s. 360362; Bilge Umar, Kilikia, nklp Yay. , stanbul 2000, s. 178; M. Tekin, Ksa Hatay Tarihi, s. 1011; a.g.m. , Hatayn Tarihesi, s. 1213; Streck, Antakya, A, c. I, s. 456457; H. Sahilliolu, Antakya, DA, III, s. 228. Bilge Umar, Kilikia, s. 179; M. Tekin, Ksa Hatay Tarihi, s. 1113; a.g.m. , Hatayn Tarihesi, s. 1314; a.g.m. , Hatay Tarihi, s. 3233; a.g.m. , Deprem ve Tarihte Antakya Depremleri, VI. Hatay Tarih ve Kltr Sempozyumu 1920 Nisan 2002, s. 207.

36

37

38

39

XXI

olduu rivayet edilir. Bu dnemde Antakya, Roma mparatorluunun nc byk ehri idi. Yksek ve salam surlar olan madd ve kltrel ynden zengin bir ehirdi. Roma dneminde Antakyada birok sanat yaptlar, antlar, mabedler, tiyatro, hipodrom, agora, hamamlar, geni ve muntazam caddeler bulunuyordu. Zenginlerin evlerinin zeminlerini mozaikler sslyordu. ehir Roma mparatorluunun ikiye blnmesinden (395) sonra Dou Roma (Bizans) snrlar ierisinde kald.40 mparator I. Theodosios (379395) dneminde kentin yerleim alan bytlm, Daphne'de bir saray ina edilirken, ehir mamur hale getirilmitir. Pagan mabetlerinin ykmndan elde edilen malzeme ile kprler, yollar ve su kemerleri onarlmtr. I. Theodosios'un lmnden hemen sonra, Kafkaslar zerinden gelerek Anadolu'yu istil eden Hunlar ukurova'y yamaladktan sonra, Ortadou'nun en salam surlar ile korunan Urfa ve Antakya kalelerini kuatmlar ancak bu kentleri zapt edemeden gneye inmilerdir.41 mparator II. Theodosios (408450) Antakya'nn imarna ehemmiyet gstermi, mparatorie Eudokia'nn Kuds'e giderken Antakya'y ziyaret etmesi erefine heykeller dikilmi, kentin bym olmas nedeniyle surlar geniletilerek tahkim edilmitir. mparator I. Iustinos (518527) ile bunu takip eden dnemler 458 depreminin arkasndan ksa aralklarla Antakya'nn ikbl dneminin sonunu belirleyen byk felaketlerin cereyan ettii yllardr.42 525 yl Ekim aynda kentte kan byk bir yangn ok sayda binann kl olmasna ve pek ok insann lmne neden olmutur. Bundan bir yl sonra, 29 Mays 526da vuku bulan depremde binlerce kii lrken, kentin hemen tamam tahrip olmu, ayakta kalabilen yaplar da depremden sonra kan yangnda kl olmutur. Bu felaketin yol at kargaada insanlar kenti yama etmi, birbirlerini ldrm ve bu durum karsnda korkuya kaplan halkn byk bir ksm ise Antakyay terk etmitir. mparator tarafndan kentin sratle imar, su kemerleri, hamamlar ve kprlerin onarm iin byk mebllar gnderilmitir.43

40 41 42 43

Bilge Umar, Kilikia, s. 179181; M. Tekin, Ksa Hatay Tarihi, s. 1113. I. Demirkent, Bizans, DA, VI, s. 231232. M. Tekin, Deprem ve Tarihte Antakya Depremleri, s. 207208. M. Tekin, Ksa Hatay Tarihi, s. 13; a.g.m. , Deprem ve Tarihte Antakya Depremleri, s. 208209.

XXII

mparator I. Iustinianos (527565) dnemin de felaketler arka arkaya devam ederek Antakya'nn sonunu hazrlamtr. 21 Kasm 528'de meydana gelen depremde hemen hemen btn yaplar ve surlar yklrken, 526 depreminde yklarak onarma alnan btn binalar da tekrar yerle bir olmutur.44 Bu tarihlerde ran ah I. Hsrev (531579)in imparatorluk snrlarn tehdit eden aknlar karsnda son depremlerin surlar zerinde yapt byk tahribat nedeniyle savunmann zayflam olmas Antakya halknn kenti terk ederek kylara doru ekilmelerine sebep olmutur. Nihayet, Suriye topraklar 540 yl Haziran aynda ran ordular tarafndan Akdeniz kysna kadar istil edilirken, Haleb ve Afamiye ile birlikte imparatorluun doudaki en nemli asker ve kltrel merkezi olan Antakya'da igal edilmitir. ranllarn kenti igalden vazgemek karlnda istemi olduklar fidyenin denememi olmasndan dolay kent yama edilmi, sonra yaklm, hayatta kalanlar esir edilerek ran'a gtrlmtr.45 Pers istilsndan iki yl sonra Antakya'nn onarm faaliyeti devam ederken Msr'da ortaya kan ve 542'de Antakya'ya ulaan veba salgn, 551 Temmuz aynda vuku bulan bir dizi deprem, 557 ylndaki bir baka deprem ve 560 ylndaki ikinci veba salgn, felaketler zincirinin dier halkalarn oluturmutur. 561 ylnda, Perslerle daha nce yaplm olan bar antlamasna gre verilmesi gereken yllk verginin mparator II. Iustinos (565578) dneminde denmemesi zerine, 573 ylnda Antakyann Pers svarileri tarafndan yaklmasnn ardndan, 577 ylndaki depremde Daphne yerle bir olmutur. mparator Maurikios (582602) dneminde, talihi tekrar parlamaya balayan Antakya'da 588 yl Ekim aynn son gn balayan bir dizi depremde 60.000 kii hayatn kaybederken ok sayda yap, Byk Kilise ile aa surlarn stndeki kulelerin tamam yklm, depremin neden olduu yangnlar felaketi daha da bytmtr. Bu olaylar sonunda kentin onarlmas iin imparator para yardm yapmtr.46 606607 yllarnda ran ordusunun Suriye ve n Asya'ya yapt hcumlar, mparator Herakleios (610641) dnemine rastlayan 613 ylnda Bizans ordusunun
44

Bu deprem Antakyann hasar bakmndan yaad 6. byk depremdir. Geni bilgi iin bkz. M. Tekin, Deprem ve Tarihte Antakya Depremleri, s. 210. Prokopius, Bizansn Gizli Tarihi, Trkeye ev. Orhan Duru, Ada Yay. , stanbul 1990, s. 3033; Georg Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, Trkeye ev. Fikret Iltan, TTK, Ankara 19995, s. 6669; M. Tekin, Ksa Hatay Tarihi, s. 13. M. Tekin, Deprem ve Tarihte Antakya Depremleri, s. 211.

45

46

XXIII

Antakya yaknnda byk bir yenilgiye uramas ile devam etmi ve kent tekrar ran igaline uramtr (611). Bu igal, iinde Suriye'nin de bulunduu imparatorluun dou topraklarnn 628 ylnda Bizans'a iade edilmesine kadar devam etmitir.47 Hz. Muhammed'in lmnden bir ka yl sonra balayan Arap fthat, on yl iinde ran'n yan sra Bizans'n dou eyaletlerini de slm hkimiyeti altna ald. Halife Hz. mer ynetimindeki Araplarn 634 ylndan itibaren Bizans topraklarna girmesi ile balayan Suriye ve Filistin fetihleri, Heraclius dneminde 20 Austos 636'da yaplan Yermk savanda, Bizans kuvvetlerine kar kazanlan zafer sonucu Kuds'e kadar uzanrken, bu arada Antakya Mart 638de Ebu Ubeyde bin Cerrah kuvvetlerine kar ksa bir direnmeden sonra teslim oldu.48 Bu olay ile 9 asrdan bu yana devam eden ve Roma mparatorluu dneminde Dounun Kraliesi olarak anlan imparatorluun dou snrnda nemli bir asker s, bir kltr ve ticaret merkezi olan Antakya'nn tarihinde bir dnem kapanm, asrlar boyu Roma ve Bizans kltr yannda Hristiyanlk ile yorulmu olan mahalli zelliklerin slm medeniyeti ile karmasndan meydana gelen bugnk slm kenti karakterinin olumasna neden olacak yeni ve uzun bir dnem almtr.49 IX. yzylda Abbasi Devletinin g kaybetmesiyle ehir 877de Ahmed b. Tolunun idaresi altna girdi. Ardndan hidilerin eline geen Antakya, 944de Hamdanoullarnn egemenliine girdi. Fakat Bizans mparatoru II. Nikephoros Phokas (963969) Suriyeye at bir sefer srasnda 29 Ekim 969da ehri almay baard. Onun yerine geen mparator Ioannes imiskes (969976) Antakya kalesini

47

zzeddin bn eddad, elAlakulHatire, s. 370375; G. Ostrogorsky, Bizans Tarihi, s. 88; I. Demirkent, Bizans, DA, VI, s. 233; Streck, Antakya, A, c. I, s. 456; H. Sahilliolu, Antakya, DA, III, s. 228229; M. Tekin, Ksa Hatay Tarihi, s. 13. bnlEsir, elKamil, II, s. 454456; zzeddin bn eddad, elAlakulHatire, s. 370375; G. Ostrogorsky, Bizans Tarihi, s. 102103; I. Demirkent, Bizans, DA, VI, s. 233; M. Tekin, Ksa Hatay Tarihi, s. 1314. Hristiyanlar iin olduu kadar Mslmanlar iin de Antakya ehrinin nemi byktr. Hatta Antakya ile ilgili olarak bir hadis rivayet edilmektedir. Hadis yledir: sra gecesi semadayken Hz. Muhammed Cebraile sordu: daha nce grmediim kadar gzel olan bu beyaz kubbe de ne? Cebrail cevap verdi: O Antakyadr. Baheler arasnda Firdevs nasl stnse ehirlerin arasnda da Antakya o derece stndr. Orada oturanlar en gzel ekilde imar edilmi evde oturanlar gibidir. zzeddin bn eddad, elAlakulHatire, s. 366367. Bu hadisin sahih olup olmamasndan ziyade bizim iin nemli olan husus Antakyaya verilen deeri gstermesidir. ehirlerin faziletlerini anlatabilmek amacyla Hz. Muhammede isnad edilen birok hadis gibi Antakya hakknda da byle bir isnad mevcuttur.

48

49

XXIV

yeniden tahkim ettirdi. ehir 1084 ylna kadar bir asrdan fazla Bizans hkimiyetinde kald. Bu dnemde ehrin ticar nemi artt.50 Antakya daha sonra blgede faaliyet gsteren Seluklularn aknlarna hedef oldu. 10751076 yllarnda bu havalide grlen Kutalmolu Sleymanah (10751086), Antakyay kuatt ise de 20.000 altn denmesi artyla bir sre sonra kuatmay kaldrd. 477/1084 ylnda Ermeni Philaretos Brachamios51, Trk asll olmas muhtemel smail isimli Mslman birisini yerine brakarak Antakya'dan Urfa'ya gitti. ok sert mizal ve zalim bir vali olan Philaretos'un ehirden ayrlmasn frsat bilen halk, askerler ve bu bahane ile smail tarafndan hapisten kurtarlan Philaretos'un olu Barsama'nn destei ile Trkiye Seluklu Sultan Sleymanah, Antakya'y kendisine teslim etmek zere davet ettiler. Bunun zerine, 477/1084 ylnda hareket ederek Kuzey Suriye'ye yeni bir sefer dzenleyen Sleymanah yz atl ile Antakya surlar nne geldi. Mencekolu adl bir Trkmen beyinin atl kuvvetlerinin de katld kuatmada Sleymanah, smail ile yapt ibirlii sonucu, 10 aban 477/12 Aralk 1084 Cumartesi gn bir ksm askerini gizlice ehre sokarak hazrlksz ve savunmasz olan Antakya'y kolayca ele geerdi. ehre giren atllardan kaan halkn bir ksm Habib Neccar Da'na karken, bir ksm i kaleye snm, bir ksm da ehri terk etmitir. Bu harektta Sleymanah, askerlerinin bir blmn Asi Nehrinden gemilere bindirilerek surlar nne getirmi ve Antakyaya Faris Kaps (Haleb kaps)ndan girmitir. kale dnda ehre hkim olan Sleymanah, Hristiyanlara dokunulmamas, Hristiyan kzlarla evlenilmemesi, evlere girilmemesi, halktan bir ey alnmamas, esirlerin salverilmesi ve ele geirilen ganimetlerin ehir dna karlmayp dk bedelle de olsa ierde satlmas konularnda buyruk kard.
50

zzeddin bn eddad, elAlakulHatire, s. 380383; Ernst Honigmann, Bizans Devletinin Dou Snr, Trkeye ev. Fikret Iltan, ..E.F. Yay. , stanbul 1970, s. 93; Mehlika Aktok Kagarl, Kilikya Tbi Ermeni Baronluu Tarihi, Kk Yay. , Ankara 1990, s. 16; I. Demirkent, Bizans, DA, VI, s. 237; M. Tekin, Ksa Hatay Tarihi, s. 1314; a.g.m. , Hatayn Tarihesi, s. 1314; a.g.m. , Hatay Tarihi, s. 3239. Philaretos Brachamios hakknda detayl bilgi iin bkz. Urfal Mateos, s. 147161; AbulFerec, Abul Ferec Tarihi, II, s. 330333; zzeddin bn eddad, elAlakulHatire, s. 383384; M. A. Kagarl, Kilikya Ermeni Baronluu, s. 2128; Osman Turan, Seluklular Zamannda Trkiye Siyas Tarih Alp Arslandan Osman Gaziye (10711328), Boazii Yay. , stanbul 20027, s. 6870; Mehmet Ersan, Trkiye Seluklular Zamannda Anadoluda Ermeniler, TTK, Ankara 2007, s. 3742 (Mehmet Ersann ayn isimli Doktora Tezinin de grlm olmasna ramen yaplan ilaveler gz nnde bulundurularak TTKdan km olan eserinin kullanm tercih edillmitir).

51

XXV

Antakyadaki en byk mabed olan Kasiyun (Mar Cassinus) Kilisesi52 iindeki altn, gm ve deerli eyalar alndktan sonra camiye evrilmi, 15 aban 477/17 Aralk 1084'de 110 mezzinin okuduu ezandan sonra Sleymanahn da katld cuma namaz klnmtr. Bu gelimeler zerine i kalede direnmekte olan Bizans birlii de 12 Ramazan 477/12 Ocak 1085'de teslim olmutur. Hristiyan halkn Meryem Ana ve St. George (Aziz Cercis) adl iki kiliseyi onarmalarna izin verilirken sava srasnda yklan yerler de imar edildi.53 Sleymanahn Suriye Seluklu meliki Tutu ile yapt savata lmesi zerine Byk Seluklu Sultan Melikah (10721092)n Suriye seferi srasnda (1086) idaresine geen Antakya, Hal Seferleri balad srada Haleb meliki Rdvana bal olarak Trkmen beyi Yasyan tarafndan idare edilmekte idi.

52 53

zzeddin bn eddad, elAlakulHatire, s. 363365. Antakyann Sleymanah tarafndan fethi iin bkz. Anna Komnena, Alexiad, Trkeye ev. Bilge Umar, nklp Yay. , s. 194195; Urfal Mateos, s. 161163; AbulFerec, AbulFerec Tarihi, II, s. 331; zzeddin bn eddad, elAlakulHatire, s. 386387; S. Runciman, The First Crusade, Cambridge University Press 19923, s. 126129; a.g.m. , Hal Seferleri Tarihi, I, Trkeye ev. F. Iltan, TTK, Ankara 19892, s. 164; P. M. Holt, Hallar a 11. Yzyldan 1517ye Yakn Dou, Trkeye ev. zden Arkan, Tarih Vakf Yurt Yay. , stanbul 1999, s. 1415; O. Turan, Trkiye, s. 7073; a.g.m. , Dou Anadolu Trk Devletleri Tarihi, Boazii Yay. , stanbul 20016, s. 5657; a.g.m. , Sleymanah, A, XI, s. 201219; Glay n Bezer, Trkiye Seluklularnn Gneydou Siyaseti ve I. Hal Seferinin Bunun zerindeki Etkileri, TAD, say: 12 (Eyll 2002), s. 79113; A. Sevim, Anadolunun Fethi Seluklular Dnemi, TTK, Ankara 19932, s. 120122; A. zaydn, Sultan Berkiyaruk Devri Seluklu Tarihi (10921104), ..E.F. Yay. , stanbul 2001, s. 9495; Abbas Bilgili, Antakyann Seluklu Trkleri Tarafndan Fethi, Trk Dnyas Tarih Dergisi, stanbul 1988, say: 22, s. 4648; Erdoan Meril, Trkiye Seluklular, Trkler, VI, Yeni Trkiye Yay. , Ankara 2002, s. 503528; M. Tekin, Ksa Hatay Tarihi, s. 1415; Mustafa Keskin, Gazi Sleyman ah ve Trkiye Seluklu Devletinin Kuruluu, Trkler, VI, Yeni Trkiye Yay. , Ankara 2002, s. 529536; H. Sahilliolu, Antakya", DA, III, s. 230.

XXVI

I. BLM

ANTAKYA HALI PRNKEPSLNN KURULUUNDAN 1161 YILINA KADAR KISA TARH

A) Antakyann Hallar Tarafndan Zapt

Papa II. Urbanus (10881099)un 1828 Kasm 1095 tarihinde toplanan Clermont konsilinde yapt ar ile balayan1 I. Hal Seferine Fransadan, Almanyadan ve Kuzey talyadan harekete geen valye ordular Aralk 1096da stanbulda bulutular. Trkiye Seluklularnn bakenti znik (18 Haziran 1097)in Bizansa tesliminden sonra Hallar Anadoludaki yrylerine devam ederek nce Urfa (10 Mart 1098)y, ardndan Antakya (3 Haziran 1098)y ele geirdiler. Kuds (15 Temmuz 1099) ve ondan 10 yl sonra da Trablus (12 Temmuz 1109)un alnmasyla Ortadouda Urfa Kontluu, Antakya Prinkepslii, Kuds Krall ve Trablus Kontluu olmak zere drt Hal hkimiyeti kurulmu oldu.

I. Hal Seferinin mahiyeti ve balamas ile ilgili geni bilgi iin bkz. Fulcherius Carnotensis, Fulcherius Carnotensisin Hal Vakayinmesinin Trkiye le lgili Olaylar da ine Alan Birinci Kitabnn Tercmesi, terc. Ayhan Can, (YL. Tezi), M.. T.A.E. , stanbul 1998, s. 130; Anna Komnena, Alexiad, s. 305306; zzeddin bn eddad, elAlakulHatire, s. 388391; S. Runciman, Hal Seferleri, I s. 83163; a.g.m. , The First Crusade, s. 4151; I. Demirkent, Hal Seferleri, Dnya Yay. , stanbul 20042, s. 521; a.g.m. , Hal Seferleri Dncesinin Douu ve Hedefleri, TD, say: 35 (1994), s. 6576; a.g.m. , Hal Seferinin Mahiyeti ve Balamas, Hal Seferi ve XI. Asrdan Gnmze Hal Ruhu Semineri 2627 Mays 1997, stanbul 1998, s. 112; a.g.m. , Hal Seferleri ve Trkler, Trkler, VI, Yeni Trkiye Yay. , Ankara 2002, s. 651656; a.g.m. , Hallar, DA, XIV, s. 525546; Claude Cahen, La Syrie du Nord a lpoque Des Croisades Et La Principaut Franque dAntioche, Paris 1940; P. M. Holt, Hallar a, s. 10 vd. ; a.g.m. , Hal Devletleri ve Komular, Trkeye ev. Tanju Akad, Kitap Yay. , stanbul 2007, s. 1924; Auguste Bailly, Bizans mparatorluu Tarihi, Trkeye ev. Haluk aman, Nokta Kitap, stanbul 2006, s. 217229; J. RileySmith, The Crusades a Short History, Athlone Press, London 1990; G. n Bezer, Trkiye Seluklularnn Gneydou Siyaseti ve I. Hal Seferinin Bunun zerindeki Etkileri, s. 79113; Birsel Kksipahiolu, Hal Devletleri, Trkler, VI, Yeni Trkiye Yay. , Ankara 2002, s. 687.

Antakya btn Hristiyanlar iin ok nemli bir merkezdi ve Hallarn da vazgeilmez hedeflerinden birisi idi. Din bakmdan ehemmiyetinin yan sra, Hallar asndan Kudse doru ilerleyi srasnda Trklerin elinde braklmayacak kadar da stratejik nemi haizdi. 400 kule ile donanm, 12 km. uzunluunda salam surlarla evrili mstahkem bir ehirdi. Uzun ve ypratc bir yolculuktan sonra nihayet Antakya nlerine gelen Hallar ehri kuattlar (1112 Zilkade 490/2021 Ekim 1097). Kuatmann ilk gnlerinde nispeten rahat olan Hal ordusunda savan uzamas yznden alk ba gsterdi.2 Antakya valisi Yasyan ise bir yandan ehrin savunmasn takviye ederken, dier yandan evredeki emir ve meliklerden de yardm istedi. Bunun zerine Haleb meliki Rdvan, Dmak meliki Dukak, onun atabegi olan Tutegin, Trkmenler ile bu havalideki emir ve melikler Seluklu Sultannn emriyle Musul valisi Krboa idaresinde ehre yardma geldiler. Krboa komutasndaki ordunun dorudan Antakyaya gitmek yerine daha nce Hallarn eline gemi olan Urfay kurtarma giriiminde bulunmas zerine hafta kadar zaman kaybedilmi oldu.3 Aylarca sren kuatma srasnda alkla mcadele eden ve bozgun havas yaayan Hallarn en byk umudu Bizans mparatoru I. Aleksios Komnenos (1081 1118)un kendilerine yardm etmek zere harekete gemesiydi. Gerekten de mparator bu srada Anadoluda sefer halinde iken kendisine Hallarn yardm ricas ulatrlmt. Bu arya katlmayan tek Hal reisi ise Bohemund idi. nk o, Seluklu ordusunun onun yardm ile pskrtlmesi ve Antakyann mparator Aleksios Komnenosun yardm ile alnmas halinde ehrin Bizansa

Anna Komnena, Alexiad, s. 331336; Fulcherius Carnotensis, terc. A. Can, s. 2931; C. Cahen, La Syrie, s. 210213; S. Runciman, The First Crusade, s. 129136; a.g.m. , Hal Seferleri, I, s. 165 166; I. Demirkent, Hal Seferleri, s. 3839; a.g.m. , Hal Seferleri ve Trkler, s. 655657; B. Kksipahiolu, Trablus Hal Kontluu Tarihi (11091187), (DR. Tezi), ..S.B.E. , stanbul 2003, s. 31. Urfal Mateos, s. 196; Fulcherius Carnotensis, terc. A. Can, s. 3132; S. Runciman, Hal Seferleri, I, s. 177; I. Demirkent, Krboann Urfa kuatmasna dair u bilgileri verir: Krboann, Antakyann Hallarca igalini nlemek zere yapt sefer hakknda Mslman kaynaklarnda, yetersiz de olsa, baz bilgiler mevcut ise de, onun bu sefer esnasnda Urfa blgesine de temas etmi olduu veya Urfay muhasara ettii hususunda bu kaynaklarda en kk bir bilgi bile yoktur. Mslman kaynaklarn sktuna ramen, gerek yerli Sryni ve Ermeni kaynaklarnn ve gerekse Hal vakanvislerinin kaytlarnda aka anlalmaktadr ki, Krboa ok kymetli bir vakti Urfa kuatmasyla israf etmi, Yasyann yardmna ge gitmitir. Krboann Urfa kuatmas 425 Mays 1098 tarihleri arasnda olmutur. (Urfa Hal Kontluu, I, TTK, Ankara 1990, s. 4144) Ayrca bkz. A. zaydn, Sultan Berkiyaruk, s. 9596; A. Sevim, Suriye ve Filistin Seluklular Tarihi, TTK, Ankara 20003, s. 247249; M. Ersan, Ermeniler, s. 56; Aydn Usta, karlarn Glgesinde Hal Seferleri, Yeditepe Yay. , stanbul 20082, s. 5253.

geri verilmesi gerektiini biliyordu. Zira Bohemund daha stanbulda iken ettii vasallk yemini gerei Antakyay ald takdirde Bizansa devredeceine dair imparatora sz vermiti. Antakya zerine sefere kld srada Bohemundun yannda Bizans kumandan Tatikios4 da bulunmaktayd. Ancak Bohemund, Antakya nlerine geldiinde, ehre kendisi hkim olmay kafasna koymutu. Bu emeline ulama yolunda ilk olarak, kumandan Tatikiosdan kurtulma plnlar yapt. eitli hilelere bavurarak onun Antakyadan ayrlmasna sebep oldu. Sonra da Tatikiosun ayrlmasn, imparatora kar verdii szde durmamak iin gereke olarak kulland.5 Bohemund, Tatikiosun stanbula dnnden sonra Antakyaya hkim olabilmek iin bir takm plnlar yapmaya balad. lk olarak dier Hal reislerini Antakyann alnmasnn ardndan kendisinin hkim olaca fikrine altrmaya alt. Fakat muhalif seslerin kmas zerine kesin zm salayabilmek iin ehre ilk girenin Antakyaya hkim olmas grn ileri srd.6 Antakyann zapt gerekten ok zordu. Yasyann da korktuu gibi, ehir ancak ihanetle ele geirilebilirdi. Emeline ulama hrs iinde olan Bohemund, bu sre zarfnda bo durmam, casuslar sayesinde ki Kzkarde kulesinin muhafz olan Firuz7 adnda Ermeni asll bir muhtedi ile balant kurmay baarmt. hanet pln, 2 Haziran gece yars uyguland. Bohemundun askerleri, Firuzun bulunduu kuleye dayadklar merdivenden sura ktlar ve dier kulelerdeki Trk muhafzlar ldrdkten sonra ehre inip kaplar atlar. Hal ordusu ehre dald ve nlerine kan kadnerkek
4

Tatikios hakknda geni bilgi iin bkz. I. Demirkent, Tatikios (Trk Asll Bir Bizans Kumandan), Belleten, LXVII (Nisan 2003), say: 248, s. 93110. Anna Komnena, Alexiad, s. 334; S. Runciman, Hal Seferleri, I, s. 172; C. Cahen, La Syrie, s. 213 214; I. Demirkent, Hal Seferleri ve Trkler, s. 655657; A. Usta, Hal Seferleri, s. 6768; erif Batav, Bizans ve Hal Seferleri, UHSS, TTK, Ankara 1999, s. 6263. S. Runciman, Hal Seferleri, I, s. 177178; I. Demirkent, Hal Seferleri, s. 41. Kaynaklarda ve aratrma eserlerde Firuzun adyla ilgili bilgi iin bkz. Azim, Zerrad Firuz olarak ismi geen bu ahsn bir Ermeni olduunu belirtir, Azim Tarihi, Trkeye ev. A. Sevim, Azimi Tarihi Seluklularla lgili Blmler (h. 430538=1038/391143/44), TTK, Ankara 20062, s. 37; bnl Kalnis, bu ahs Niruz olarak adlandrmaktadr, Zeyl Tarihi Dmak, terc. , H. F. Amedroz, Beyrut 1908, s. 136; bnlEsir, Firuzun adn Ruzbe olarak vermekte ve kendisinin bir zrh ustas olduunu sylemektedir, elKamil, X, s. 229; bnlAdim, Firuzun adn Zurrat olarak kaydetmekte ve Antakya halkndan birisi olup Yasyan tarafndan mallar elinden alnd iin intikam hrsyla kavrulduunu ve Bohemunda urada ki kale burcundaym, bana gven verirsen sana Antakyay teslim ederim dediini ifade etmektedir, Zbde, s. 134; Urfal Mateos, bu kiiyi ehrin ileri gelenlerinden birisi olarak kaydeder, Urfal Mateos, s. 196; AbulFerec, Ruzbah olarak isimlendirmektedir, AbulFerec Tarihi, s. 339; Anna Komnena ise ondan Ermeni diye bahseder, Anna Komnena, Alexiad, s. 334; Fulcherius Carnotensis, terc. A. Can, s. 35; S. Runciman, Hal Seferleri, I, s. 177178; B. Kksipahiolu, Trablus Hal Kontluu, s. 33.

6 7

btn Trkleri ldrdler. Sabahn erken saatlerinde alnan boru sesiyle uyanan Yasyan, byk bir aknlk iinde i kalenin de dtn zannederek, 30 kiilik bir kafileyle da tarafndaki kapdan kp ehri terk etti. Yolda i kalenin dmediini renince; ben nasl olur da lnceye kadar arpmadan ailemi, evladm, Mslmanlar byle yalnz balarna brakp giderim diyerek byk bir zntye kapld. Antakyadan yaklak 24 km. uzaklktaki Ermenaza yaklat srada zntsnn iddetinden baygn bir halde yere dt. Adamlar birka defa atna bindirdilerse de o, at zerinde duracak durumda deildi. Muhafzlar lmek zere olan emirlerini beraberlerinde gtremeyeceklerini anlaynca brakp gittiler. O srada ormanda odun kesmekte olan bir Ermeni, Yasyan katledip kesik ban Bohemunda gtrerek ykl bir mkfat ald.8 29 Cemaziylahir 491/3 Haziran 1098 gn akam olurken ehirde canl tek Trk, sarho olmayan tek Hal kalmamt. Gzlerini kan bryen Hallar bu arada pek ok yerli Hristiyan da ldrdler.9 4 Receb 491/7 Haziran 1098de Antakya nlerine gelen emir Krboa idaresindeki birleik Seluklu ordusunda nemli skntlar vard. Rdvan sz verdii halde hl gelmemi; Dukak ise Fatmilerin Filistine saldrmalarndan korktuu iin bir an nce Dmaka dnmek istiyordu. Hms ve Menbic emirleri arasnda geimsizlik vard. Ordudaki Trklerle Araplar da anlaamyordu. Krboa otoritesini devam ettirebilmek iin sert davranmak zorunda kalyor, bu durum da Krboa aleyhine bir hava yaratyordu. Tm bu sebeplerden dolay emir Krboa idaresindeki Seluklu ordusu, Antakya nnde Hallara malup oldu. Bu yenilginin neticesinde i kalesi de den Antakya tamamyla Hal idaresine gemi oldu (25 Receb 491/28 Haziran 1098).10

AbulFerec, AbulFerec Tarihi, II, s. 339340; Urfal Mateos, s. 188; Anna Komnena, Alexiad, s. 334336; bnlEsir, elKamil, X, s. 230; bnlKalnis, Dmak, s. 135; Fulcherius Carnotensis, terc. A. Can, s. 36; Azim ise, dier kaynaklardan farkl olarak, Yasyann yolda susuzluktan vefat ettiini syler, Azim Tarihi, s. 37; C. Cahen, La Syrie, s. 215; R. B. Yewdale, Bohemund I, Prince of Antioch, Amsterdam 19702, s. 5868; A. zaydn, Sultan Berkiyaruk, s. 9899. I. Demirkent, Hal Seferleri, s. 3941; a.g.m. , Hallar, DA, XIV, s. 529530. Antakyann Hallarn idaresine gemesi hakknda detayl bilgi iin bkz. Azim, Azim Tarihi, s. 37; AbulFerec, AbulFerec Tarihi, s. 339340; Urfal Mateos, s. 196197; Anna Komnena, Alexiad, s. 333335; Sryni Mihail, s. 4041; Fulcherius Carnotensis, terc. A. Can, s. 3743; S. Runciman, Hal Seferleri, I, s. 166167; a.g.m. , The First Crusade, s. 145152; C. Cahen, La Syrie, s. 217 220; P. M. Holt, Hallar a, s. 1620; J. R. Smith, Hallar Kimlerdi? , Trkeye ev. Berna Klner, Bileim Yay. , stanbul 2005, s. 2733; a.g.m. , The Crusades a Short History, s. 2232; E. Honigmann, Bizansn Dou Snr, s. 123; I. Demirkent, Hal Seferleri, s. 3347; a.g.m. , Hal Seferleri ve Trkler, s. 655657; A. Sevim, Suriye ve Filistin Seluklular, s. 183189; G. Ostrogorsky, Bizans Tarihi, s. 337; Cokun Alptekin, Dimak Atabeglii, M.. F.E.F. Yay. , stanbul

10

B) I. Bohemund Dnemi (10981104)

Bohemund, daha nceden Hal reisleriyle yapm olduu Antakyann ilk girenin idaresine braklaca eklindeki anlamaya binaen ehrin hkimiyetini ele geirdi. Antakyann Bizansa devredilmemesini Hallarn stanbulda iken imparatora ettikleri yemine ihanet sayan Bizans mparatorluu, mteakip yllarda da Hallarla Antakya konusundaki mcadelesine devam etmitir. Bohemund ise, hkimiyetini ancak, Mslmanlara ve Bizansa kar baarl olmas halinde srdrebileceinin farkndayd. Bunun yan sra Bizansn Kuzey Suriye kylarndaki filosu Antakya iin byk tehlike oluturuyordu. Bu filo Kilikya liman ehirlerine de hkimdi. Bohemund, ubat 1099da Antakyann hemen yaknnda sahildeki Lzikiye (Laodikeia) ehrini kuatarak Bizansa kar mcadeleye balad. Fakat tam bu srada, Kudsn zaptndan sonra lkelerine dnerken Lzikiyeye urayan Hallarn, imparatora kar bu giriimini uygun bulmamalar zerine Bohemund, kuatmay kaldrp geri ekilmek zorunda kald.11 Antakyann ynetim hakk, 1099 ylnn son gnlerinde Kudste dzenlenen bir trenle resmen, Papa II. Urbanusun temsilcisi sfatyla Kuds Patrii Daimbert tarafndan, prinkeps (bakan, hkmdar) unvanyla I. Bohemunda verildi.12 493/1100 ylnda Dnimendli Beyi Gmtegin (10851104), Malatya zerine yrd. ehrin hkimi Gabriel (10951103), ona kar koyabilmek amacyla derhal Antakya prinkepsi Bohemundu yardma ard. Gabriel, Trklerin tehdidinden kurtard takdirde kendisine Malatyay vermeyi vaad etti.13 Bu ary memnuniyetle karlayan Bohemund Malatyaya doru yola kt; fakat Gmtegin onun geliinden
1985, s. 1115; E. Meril, Hal Seferleri Srasnda Byk Seluklu Devletinin Durumu, UHSS, TTK, Ankara 1999, s. 8389; B. Kksipahiolu, Hal Devletleri, s. 690.
11

Anna Komnena, Alexiad, s. 345; S. Runciman, Hal Seferleri, I, s. 178; C. Cahen, La Syrie, s. 220; I. Demirkent, Hal Seferleri, s. 81; R. B. Yewdale, Bohemund I, Prince of Antioch, Amsterdam 19702, s. 8287; A. Usta, Hal Seferleri, s. 6769. S. Runciman, Hal Seferleri, I, s. 236; C. Cahen, La Syrie, s. 224; M. Ersan, Rupenliler Dneminde Kilikya ile Antakya Hal Prinkepsliinin ukurovada Hkimiyet Mcadelesi, TD, say: XIII, Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi Yay. , zmir 1998, s. 85. Urfal Mateos, s. 204205; Sryni Mihail, s. 4748; Fulcherius Carnotensis, terc. A. Can, s. 66; C. Cahen, La Syrie, s. 227228; a.g.m. , Osmanllardan nce Anadolu, Trkeye ev. Erol repazarc, Tarih Vakf Yurt Yay. , stanbul 2000, s. 14; I. Demirkent, Trkiye Seluklu Hkmdar Sultan I. Kl Arslan, TTK, Ankara 1996, s. 3334; a.g.m. , Antakya Prinkepsi Bohemundun Esir Alnmas, Niksarda Hapsedilmesi ve Serbest Braklmas (11001103), Niksarn Fethi ve Dnimendliler Dneminde Niksar Bilgi leni Teblileri, Niksar 1996, s. 37; A. zaydn, Dnimendliler, DA, VIII, s. 470; Necati Demir, Hal Seferi ve Dnimendliler, USES, s. 99.

12

13

haberdard. Dnimendli Beyi, daha Malatyaya ulamadan onu Aksu vadisinde baskna uratt. Antakya birliinin byk ksm yok edildii gibi Bohemund, kuzeni Richard ile birlikte esir dt. Sava alanndan kurtulan bir asker Urfa kontundan acil yardm salad ise de, I. Baudouin de Boulogne (10991100) geldiinde sava alan oktan boalmt. Bylece Bohemundun Niksar kalesinde 3 yl srecek olan hapis hayat da balam oldu.14 Bohemundu esaretten kurtarmak iin, Antakya Patrii Bernhard de Valence, yeni Urfa Kontu II. Baudouin du Bourg (11001118) ve Keysun hkimi Ermeni Kogh Vasil vastasyla Gmtegin ile bir sreden beri grmeler yaplyordu. Bu mzakerelerden sonra Gmtegin, 100.000 altn karlnda Bohemundu serbest brakmay kabul etti ve para denince 1103 yaznda Malatyada onu dostlarna teslim etti. Bohemund nce Keysuna Kogh Vasilin yanna gitti, bir sre burada misafir kald ve Kogh Vasil tarafndan manev oul olarak kabul edildikten sonra dnd Antakyada byk sevin gsterileri ile karland.15 Trkiye Seluklu Sultan I. Kl Arslan (10921107) Haleb Seluklu meliki Rdvann tevikiyle, Bohemund henz esarette iken Antakyay Hallardan geri almak zere bir sefere kmt. Ancak Gmteginin Bohemundu serbest brakmas zerine seferi yarda kesmek zorunda kald. Suriyede yeni bir Hal ittifaknn olumasndan endie eden Sultan Kl Arslan, fkeyle Gmteginin zerine yrd ve Mara

14

I. Bohemundun esareti ve serbest braklmas hakknda daha geni bilgi iin bkz. zzeddin bn eddad, elAlakulHatire, s. 392393; bnlEsir, elKamil, X, s. 247248; bn Kesir, elBidaye, s. 308 309; bnlKalnis, Dmak, s. 137138; Azim, Azim Tarihi, s. 3839; AbulFerec, AbulFerec Tarihi, II, s. 343; Fulcherius Carnotensis, terc. A. Can, s. 6667; I. Demirkent, Urfa Hal Kontluu, I, s. 6668; a.g.m. , I. Kl Arslan, s. 33 vd. ; a.g.m. , Antakya Prinkepsi Bohemundun Esir Alnmas, Niksarda Hapsedilmesi ve Serbest Braklmas (11001103), s. 37; a.g.m. , Hal Seferleri ve Trkler, s. 657; P. M. Holt, Hallar a, s. 2425; J. R. Smith, The Crusades a Short History, s. 36; R. C. Smail, Crusading Warfare (10971193), Cambridge University Press 19952, s. 28; C. Cahen, Anadolu, s. 1415; O. Turan, Trkiye, s. 136138; A. Sevim, Suriye ve Filistin Seluklular, s. 250252; a.g.m. , Anadolunun Fethi, s. 132133; A. zaydn, Sultan Berkiyaruk, s. 105106; a.g.m. , Dnimendliler, DA, VIII, s. 470; G. n Bezer, Trkiye Seluklularnn Gneydou Siyaseti ve I. Hal Seferinin Bunun zerindeki Etkileri, s. 79113; Muharrem Kesik, Trkiye Seluklu Devleti Tarihi Sultan I. Mesut Dnemi (11161155), TTK, Ankara 2003, s. 33; B. Kksipahiolu, Hal Devletleri, s. 690; . Batav, Ortaada Malatyann Jeopolitik Durumu, Trk Kltr Aratrmalar (Prof. Dr. Oktay Aslanapa Armaan), XXXI/12, Ankara 1995, s. 5562; A. Usta, Hal Seferleri, s. 73; N. Demir, Hal Seferi ve Dnimendliler, s. 100102. bnlEsir, elKamil, X, s. 281282; bnlKalnis, Dmak, s. 139; Urfal Mateos, s. 205; Azim, Azim Tarihi, s. 39; S. Runciman, Hal Seferleri, II, s. 3132; C. Cahen, La Syrie, s. 228229; I. Demirkent, Antakya Prinkepsi Bohemundun Esir Alnmas, Niksarda Hapsedilmesi ve Serbest Braklmas (11001103), s. 37; A. zaydn, Dnimendliler, DA, VIII, s. 470; M. Ersan, Ermeniler, s. 68; N. Demir, Hal Seferi ve Dnimendliler, s. 101102.

15

yaknlarnda onu bozguna uratt (Zilkade 496/Austos 1103). Ertesi yl Gmtegin vefat etti.16 Bohemund esir iken Antakya Prinkepsliini idare eden yeeni Tancred, daysnn politikasn devam ettirmeye alt. Antakya, bu politika gerei ite devleti ve kiliseyi glendirmek, dta ise Bizans ve Mslmanlara kar snrlarn geniletme mcadelesi ierisinde Tancredin hkimiyetinde varln srdrd. Bizans mparatoru Aleksiosun 1101 yl Hal ordusuyla uramasn frsat bilen Tancred, Misis, Adana, Tarsus gibi ehirleri almak suretiyle bu durumu deerlendirdi. Ardndan 496/1103 ylnda da Antakya iin byk neme sahip olan Lzikiyeyi bir yl sren kuatmann ardndan ele geirdi. Bylece Lzikiye, Sveydiyeden sonra Antakya Prinkepsliinin Akdenizde sahip olduu ikinci liman oldu.17 Bu sayede Antakya Prinkepslii Akdeniz deniz ticaretinde daha mhim bir konuma ykselirken madd adan da gcn artrm oldu. Bohemundun 1103 yaznda Antakyaya dnne Tancredin pek sevinmedii anlalmaktadr. Zira toplanan kurtulu paras iin hibir katkda bulunmamt. Ancak imdi Antakyay daysna teslim etmek zorundayd. Bohemund, serbest kalmasnn ardndan Mslman topraklarna dzenledii saldrlarda zellikle Haleb blgesini talan etti. 1104 ylnda ise ynn deitirip Bizansa ait Mara ve Elbistana hcum ederek buralar ele geirdi.18 MslmanHal mcadelesi bu yln Mays aynda iyice iddetlendiinde Harranda byk bir sava vuku buldu (9 aban 497/7 Mays 1104).19 Mardin Artuklu
16

I. Demirkent, I. Kl Arslan, s. 5052; O. Turan, Trkiye, s. 106107; A. zaydn, Sultan Berkiyaruk, s. 105106; a.g.m. , Dnimendliler, DA, VIII, s. 470; N. Demir, Hal Seferi ve Dnimendliler, s. 102. Adana, Tarsus, Misis ve Lzikiye defaten Bizans mparatorluu ve Antakya Hal Prinkepslii arasnda el deitirmitir. Lzikiye de 1101 ylnda Tancredin almasndan sonra 1102 ylnda mparator Aleksios tarafndan geri alnm ve tekrar 1103 ylnda el deitirerek Tancred idaresine gemitir. Anna Komnena, Alexiad, s. 362364; S. Runciman, Hal Seferleri, II, s. 2628; C. Cahen, La Syrie, s. 229; E. Honigmann, Bizansn Dou Snr, s. 123; I. Demirkent, 1101 Yl Hal Seferleri Ordularnn Anadoluda Takip Ettii Yollar Hakknda, UHSS, TTK, Ankara 1999, s. 115122; a.g.m. , 1101 Yl Hal Seferleri, Prof. Dr. Fikret Iltana 80. Doum Yl Armaan, Dnya Yay. , stanbul 1995, s. 1756; a.g.m. , Misis , DA, XXX, s. 178181; M. Ersan, Ermeniler, s. 118; B. Kksipahiolu, Hal Devletleri, s. 690; E. Honigmann, Misis, A, VIII, s. 364373. S. Runciman, Hal Seferleri, II, s. 32 vd. ; I. Demirkent, Urfa Hal Kontluu, I, s. 86; a.g.m. , Hal Seferleri, s. 83; Hayati Dokdemir, Antakya Hal Devletinde Roger de Salerne Devri Tarihi (1112 1119), (Baslmam YL. Tezi), ..S.B.E. , stanbul 1998, s. 8. Harran Sava konusunda detayl bilgi iin bkz. bnlEsir, elKamil, X, s. 303304; bnlKalnis, Dmak, s. 143; bn Kesir, elBidaye, XII, s. 316; Urfal Mateos, s. 223224; Anonim Sryni, s. 78 79; S. Runciman, Hal Seferleri, II, s. 3637; I. Demirkent, Urfa Hal Kontluu, I, s. 8892; C. Cahen, La Syrie, s. 237241; P. M. Holt, Hallar a, s. 2728; R. een, Harran Tarihi, Trkiye Diynet Vakf Yay. , Ankara 19962, s. 1819; a.g.m. , Harran, DA, XVI, s. 237240; A. zaydn,

17

18

19

Beyi Skmen ve Musul valisi krm idaresindeki Trkmenler mttefik Hal ordularn perian ettiler. Antakya ordusu Bohemund ve Tancredin peine taklp kaarken, esir denler arasnda Urfa Kontu II. Baudouin ve onun kuzeni Joscelin de Courtenay da bulunmaktayd.20 Bu savan Antakya Prinkepslii asndan nemi ise, Urfa Kontu II. Baudouinin bu yenilgi neticesinde esir dmesiyle Kontluun idaresinin Antakya Prinkepsliine gemesidir. Tancred bu erevede 11041105 yllar arasnda Urfa Kontluuna veklet etmitir. 11051108 yllar arasnda ise Richard de Salerne de Tancrede vekleten Urfada hkm srmtr. Sonuta 11041108 yllar ierisinde Urfa Kontluu idaresi Antakya Hal Prinkepsliine gemitir.21 Harran yenilgisinden sonra bir trl kendisini toparlayamayan Bohemund, st ste gelen Bizans saldrlaryla iyice zor duruma dt. Zira mparator I. Aleksios Komnenosun gnderdii ordu Kilikyaya girerek Tarsus, Adana ve Misis ehirlerini geri alrken, Kbrstan harekete geen Bizans donanmas ise Lzikiyenin limann ve ehrin aa ksmlarn kolayca ele geirdi. Hallar sadece i kalede tutunabildiler. Bu mitsiz durum karsnda Bohemund areler aryordu. Sonunda, tm vasallarnn hazr bulunduu bir toplantda durum ayrntl olarak grld ve tek arenin Avrupadan yardm istemek olduu kararna varld. Antakyay bir kere daha yeeni Tancredin idaresine brakarak, toplad kuvvetlerle geri gelmek zere, Avrupaya doru yola kt.22 Bohemundun bu yolculuu srasnda altn, gm, mcevher ve deerli eyalardan oluan servetini de yanna almas geri dnmek konusunda samimiyetinin sorgulanmasna yol amtr. Bohemundun Avrupaya gidii esnasnda Bizans

Sultan Berkiyaruk, s. 107110; A. Sevim, Suriye ve Filistin Seluklular, s. 196198; M. Ersan, Ermeniler, s. 58; R. C. Smail, Crusading Warfare, s. 177178; B. Kksipahiolu, Hal Devletleri, s. 690.
20

bnlEsir, elKamil, X, s. 256; bn Kesir, elBidaye, XII, s. 316; Urfal Mateos, s. 223; Anonim Sryni, s. 78; I. Demirkent, Urfa Hal Kontluu, I, s. 8889. Urfal Mateos, s. 234; S. Runciman, Hal Seferleri, II, s. 9296; I. Demirkent, Urfa Hal Kontluu, I, s. 119125; A. zaydn, Sultan Muhammed Tapar Devri Seluklu Tarihi (11051118), TTK, Ankara 1990, s. 99102; M. Ersan, Ermeniler, s. 58; A. Sevim, Suriye ve Filistin Seluklular, s. 205210. bnlKalnis, Dmak, s. 140; Azim, Azim Tarihi, s. 41; S. Runciman, Hal Seferleri, II, s. 38 39; C. Cahen, La Syrie, s. 240241; R. B. Yewdale, Bohemund I, s. 106114; G. Ostrogorsky, Bizans Tarihi, s. 337338; A. Bailly, Bizans mparatorluu Tarihi, s. 229; M. Ersan, Ermeniler, s. 59; B. Kksipahiolu, Hal Devletleri, s. 690.

21

22

imparatoruna yakalanmamak iin bavurduu hileler Anna Komnena tarafndan detayl bir ekilde anlatmaktadr.23 Bohemund, 1105 yl banda Korfudan geerek kendi topraklarna ulatktan sonra Papa II. Paschalis (10991118)i yeni bir Hal seferi dzenlemeye ikna etmek zere Romaya gitti. Papaya Bizans ikyet edip Hallara iyi davranmadklarn anlatp, mparator I. Aleksios Komnenos aleyhine szler sarf etti. Bohemund buradan kralla grmek iin Fransaya geti. Kral Philippe, Fransadan istedii kadar asker toplayabileceini syledikten sonra, onu kz Constance ile evlendirdi. Evlilik treni 1106 ylnn ilkbaharnn sonlarnda yapld.24 Bohemund, yeniden douya gitmek yerine, toplad orduyla Bizansn Dyrrhakhion (Dra) ehrine saldrd (19 Safer 501/9

23

Anna Komnena, Alexiad, s. 357359; Antakyay yeeni Tancredin idaresine braktktan sonra her yere kendisi hakknda Bohemund ld diye bir rivayet yayd. Herkesi, daha hayattayken ldne inandrd. Bu hikye her tarafa kukanatlarnn rpnlarndan daha hzl yayld. Sonra, tahta bir tabut yaptrd ve bir gemi hazrland. inde nefes alp veren bir cesetin bulunduu tabut, gemiye yklendi ve gemi Sveydiye limanndan Romaya yelken at. Gemide bulunan barbarlar tabutun yannda salarn balarn yolup matem tutuyorlard. Bohemund ise tabutun iinde boylu boyunca uzanm gizli deliklerden nefes alp veriyordu. Fakat bu grnt ky yerlerde byleydi. Gemi ak denizdeyken Bohemund ve adamlar birlikte yiyip iiyorlard. Sonra yine ayn atlar, ayn aklabanlklar Daha sonra cesedin sanki rdn gstermek iin, bir horoz kesip tabutun iine koydular. 4. veya 5. gn herkesin alabilecei feci bir koku yayld etrafa. Oyuna aldananlar bu pis kokunun Bohemundun cesedinden geldiini zannettiler. Fakat ben aslnda Bohemundun burnunun bu pis kokuya nasl tahamml ettiine ayorum. Zamanmza gelene dek byle bir oyun, byle bir hile, ne duyulmu ne de grlm bir eydi. Gemi Korfu adasna varnca, kendini snaca yere varm ve tehlikeden kurtulmu hissetti. Szm ona llkten kurtuldu ve ceset yatt tabuttan kt. Gne nda temiz havay teneffs etti ve gemiden inip Korfu ehrinde dolat. Halk, acayip kyafetli bu barbar grnce, ona adn, kim olduunu ve ailesi hakknda sualler sordu. Nereden gelip nereye gittiini renmek istediler. Bohemund ise onlara kibirli ve aalayc tavrla bakp, ehrin dk ile grmek istediini syledi. Dk, Armeniakan themasndan gelmi Aleksiod adnda biri idi. Bohemund onun yanna gidince, adam kmseyen bir tavrla szd. Kstah bir ifadeyle konuarak ona, u haberi imparatora iletmesini emretti; Ben, Robertin nl olu Bohemund, sana bu haberi gnderiyorum. Gemiteki olaylar sana ve imparatorluuna, benim cesaret ve husumette ne kadar mthi biri olduumu gsterdi. Kaderin terazisini deitirdiimde, Tanr ahidim olsun, bana gemite yaptn ktlkleri intikamsz brakmayacam. Roma topraklarndan geip Antakyay aldm ve mzramla btn Suriyeyi kle ettiimden beri, senin ve ordun yznden ne ok aclar ektim, mitlerim pe pee yok olup gitti. Fakat imdi durum bakayd. Bilmeni istiyorum ki; l idim ama tekrar hayata dndm, senin elinden kurtuldum. l bir adam kisvesinde btn gzlerden, ellerden ve tuzaklardan syrldm. Ve imdi yayorum, hareket ediyorum, havay teneffs ediyorum ve Korfu adasndan siz majestelerine tatsz, kt haberler yolluyorum. Bunlar okumak senin iin hi de iyi olmayacak, senin kumandanlarn iin zorlu bir hasm olan yeenim Tancredi Antakyada braktm. Bense kendi lkeme gidiyorum. Senin iin eytani bir son hazrlayacam, idaren altndaki Roma lkesini alt st edeceim. Eer talyaya varrsam Lombardlar, btn Latinleri, Germenleri ve kendi Franklarmz, askeri cesaretle dolu adamlarmz toplayp, ehirlerinizi ve eyaletlerinizi cinayetlerle kana bulayacam; ta ki, mzram imparatorluunun gsne, Byzantiona saplayana dek! ... Ayrca bkz. Azim, Azim Tarihi, s. 41. Urfal Mateos, s. 224225; Anna Komnena, Alexiad, s. 360; S. Runciman, Hal Seferleri, II, s. 39 41.

24

Ekim 1107).25 Bylece asl niyeti de ortaya km oldu. Onun ncelikli hedefi Antakyaya yardm gtrmek deil, ezeli dman Bizanstan intikam almakt. Ancak mparator I. Aleksios Komnenos da bo durmam; Trkiye Seluklu Sultan Kl Aslandan yardm alarak ordusunu kuvvetlendirmiti. Bizans garnizonu ehri iddetle savunmu ve saldr baarszlkla neticelenmitir. Bohemund, imzalamak zorunda kald Devol Antlamas26 ile Bizansn yksek hkimiyetini tanm ve Antakya iin vasallk yemini etmitir. Sz konusu anlama Bohemund asndan ok ar artlar iermekteydi. Ancak bu yenilgiden sonra talyaya dnen Bohemund lene kadar burada kald (. 23 aban 504/6 Mart 1111). Varis olarak Fransada yapm olduu evlilikten doan iki kk olu kald.

C) Tancred Dnemi (11041112)

Antakyada daysnn naibi sfatyla hkm srmekte olan Tancred ise, kendisini hibir zaman daysnn Bizansa ettii vasallk yemini ile bal saymamt.27 Nitekim Antakya onun idaresi altnda yeniden glendi. Mslmanlardan ve Bizanstan zapt ettii yerlerle topraklarn geniletti. Dou snr Halebe kadar ularken, Bizansa ait Lzikiye28 ve Misisi igal etti.29 Ardndan Haleb Melikliinin nemli kalelerinden biri olan Artah kuatm, Haleb meliki Rdvann ehre yardm teebbs, Tancrede

25

Anna Komnena, Alexiad, s. 382385; bnlEsir, elKamil, X, s. 341342; S. Runciman, Hal Seferleri, II, s. 4042; I. Demirkent, I. Kl Arslan, s. 53; a.g.m. , Hal Seferleri, s. 8485; G. Ostrogorsky, Bizans Tarihi, s. 338339; A. Bailly, Bizans mparatorluu Tarihi, s. 229230; E. Honigmann, Bizansn Dou Snr, s. 124. Anna Komnena, Alexiad, s. 419439 (mellif eserinde bu anlamann maddelerini detayl bir ekilde vermitir). Ayrca bkz. S. Runciman, Hal Seferleri, II, s. 4142; I. Demirkent, Hal Seferleri, s. 85; a.g.m. , Hal Seferleri ve Trkler, s. 657; J. R. Smith, The Crusades a Short History, s. 91; G. Ostrogorsky, Bizans Tarihi, s. 338339; A. Bailly, Bizans mparatorluu Tarihi, s. 230; B. Kksipahiolu, Hal Devletleri, s. 690. Anna Komnena, Alexiad, s. 443444; I. Demirkent, Hal Seferleri, s. 8586. Lzikiye 1103 ylnda, Tancredin idaresinde iken, bir yl sonra Aleksios Komnenos devrinde, Bizansllarn karadan ve denizden giritikleri kuatma sonunda 1108de Devol Muahedesi ile kesin olarak Bizansa balanmtr. G. Ostrogorsky, Bizans Tarihi, s. 338; E. Honigmann, Lzikiye, A, VII, s. 2225; it Tufan Buzpnar, Lzikiye, DA, XXVII, s. 117118. Tancredin ele geirdii yerlerle ilgili bilgi iin bkz. Azim, Azim Tarihi, s. 4445; C. Cahen, La Syrie, s. 250251; B. Kksipahiolu, Hal Devletleri, s. 690.

26

27 28

29

10

yenilmesi zerine baarszlkla sonuland. Bunun zerine Tancred Artah ele geirdi (3 aban 498/20 Nisan 1105).30 Tancred, Harran yenilgisinden sonra 4 yl (497502/11041108) vekleten ynettii Urfa Kontluunu, esaretten dnen Baudouin de Bourga iade etmemek iin kar koydu. Hatt bu yzden onunla savaa bile girdi. Ancak TellBair Savanda31 kesin bir sonu alamayan Tancred, daha fazla direnmeyip Urfay teslim etmek zorunda kald. Tancred, Ermeni Kogh Vasil idaresindeki Keysun zerine sefere kaca srada ld (20 Cemaziylahir 506/ 12 Aralk 1112).32

D) Roger de Salerne Dnemi (11121119)

Tancredin lmnden sonra Antakyann gerek vrisi olan Bohemundun olu, henz ok kk olmas sebebiyle tahta geemedi. O annesinin yannda talyada yaarken Antakyann idaresi Tancredin kuzeni Roger de Salernee verildi.33 Hkimiyetinin ilk yllar olduka sakin geen Roger zellikle dier Hal devletleriyle iyi ilikilerini gelitirmi ve gvenilir bir mttefik olmutur. 28 Cemaziylahir 507/29 Kasm 1114de meydana gelen byk depremin sebep olduu ar tahribat Roger de Salernein gayretleriyle ksa zamanda telafi edildi.34 Antakya prinkepsinin Hemedan valisi Porsuk idaresinde Hallara kar sefere km olan Seluklu ordusunu Tell

30

Azim, Azim Tarihi, s. 41; S. Runciman, Hal Seferleri, II, s. 4243; A. Sevim, Suriye ve Filistin Seluklular, s. 198200. TellBair Sava hakknda detayl bilgi iin bkz. bnlEsir, elKamil, X, s. 369370; Urfal Mateos, s. 234; I. Demirkent, Urfa Hal Kontluu, I. s. 119125; S. Runciman, Hal Seferleri, II, s. 9296; A. zaydn, Muhammed Tapar, s. 99102; A. Sevim, Suriye ve Filistin Seluklular, s. 205210; a.g.m. , Suriye SeluklularHal likileri, UHSS, TTK, Ankara 1999, s. 91113; M. Ersan, Ermeniler, s. 59; A. Usta, Hal Seferleri, s. 8295. Tancredin lm hakknda bkz. bnlKalnis, Dmak, s. 183; Azim, Azim Tarihi, s. 45; Abul Ferec, AbulFerec Tarihi, II, s. 352; Urfal Mateos, s. 248249; Sryni Mihail, s. 65; C. Cahen, La Syrie, s. 265266; S. Runciman, Hal Seferleri, II, s. 103; I. Demirkent, Urfa Hal Kontluu, I. s. 153; a.g.m. , Hal Seferleri ve Trkler, s. 657; M. Ersan, Ermeniler, s. 70; B. Kksipahiolu, Hal Devletleri, s. 690. bnlEsir, elKamil, X, s. 394; Anonim Sryni, s. 85; Urfal Mateos, s. 249; S. Runciman, Hal Seferleri, II, s. 104; I. Demirkent, Urfa Hal Kontluu, I. s. 153; a.g.m. , Hal Seferleri ve Trkler, s. 658; C. Cahen, La Syrie, s. 266; H. Dokdemir, Roger de Salerne, s. 1617. Bu depremle ilgili geni bilgi iin bkz. bnlEsir, elKamil, X, s. 404; Urfal Mateos, s. 254; Anonim Sryni, s. 85; AbulFerec, AbulFerec Tarihi, II, s. 354; S. Runciman, Hal Seferleri, II, s. 107; I. Demirkent, Urfa Hal Kontluu, I. s. 161162; Feda amil Ark, Seluklular Zamannda Anadoluda Meydana Gelen Depremler, TAD, Ankara 1994, XVI, say: 27, s. 1332.

31

32

33

34

11

Dnisde malup etmesi (22 Rebiylahir 509/14 Eyll 1115) ona Hallar arasnda byk hret ve itibar kazandrd.35 Antakya prinkepsi Roger de Salerne, TellDnis zaferinin hemen ardndan, Porsuk tarafndan alnp eyzer Emirliine teslim edilmi olan Kefertab istirdat etti.36 Roger, Haleb blgesindeki harektna devam ederek 1118 ylnda Balatunusu ardndan Azaz37 ve 1119 yl banda da Bizay elde edince Halebin kuzeyini kontrol altna alarak ehrin Frat ve dou ile ilikisini kesmi oldu. Prinkeps ayn tarihte Markab kalesini zapt ederek gney snrn da tahkim etmi oldu.38 Melik Rdvann lm zerine Antakya Prinkepslii tarafndan iddetle tazyik edilen Haleb ehrinin idaresini 513/1119 yl balarnda ele geiren Mardin Artuklu Beyi I. lgazi (11081122), Hal saldrlarna kar baz tedbirler ald. lgazi, Dmak atabegi Tutekin ile ibirlii yaparak Antakya zerine yrd (Rebiylevvel 513/Haziran 1119). Bu durum karsnda Roger, Kuds Kral II. Baudouin, Trablus Kontu Pons (11121137) ve Urfa Kontu Galeran du Puiset (11181119)ten yardm istedi. Kuds Kral bu haberi alr almaz Rogera yardm gelinceye dek beklemesini bildirdi. Fakat Roger de Salerne, kendisine o kadar gveniyordu ki, bu emre kulak asmayp 700 valye ve 4 bin yayadan oluan ordusuyla ehirden kt. Roger de Salerne sava kendi topraklar dnda kabul etmek istedii iin lgazinin zerine yryordu. Bu srada lgaziye bir mektup gnderip ona; bizim yanmza gelmek iin kendini zahmete sokma, biz senin yanna varmak zereyiz diyordu. Bunun zerine lgazi daha fazla beklemeyerek 16 Rebiylevvel 513/27 Haziran 1119 gecesi, Rogernin kararghna iyice yaklap etrafn sard. Hallar kendilerini gvende sanyorlard; fakat sabah kalkp tamamen kuatlm olduklarn grnce kama imknlarnn bulunmadn da anladlar.

35

bnlEsir, elKamil, X, s. 405407; bn Kesir, elBidaye, XII, s. 339340; S. Runciman, Hal Seferleri, II, s. 107110; C. Cahen, La Syrie, s. 270271; B. Kksipahiolu, Hal Devletleri, s. 690; H. Dokdemir, Roger de Salerne, s. 2934. same bn Mnkz, Kitabltibr, Trkeye ev. Yusuf Ziya Cmert, Ses Yay. , stanbul 1992, s. 116117; bnlEsir, elKamil, X, s. 406; bn Kesir, elBidaye, XII, s. 340; C. Cahen, La Syrie, s. 276; H. Dokdemir, Roger de Salerne, s. 3435; A. Usta, Hal Seferleri, s. 105109. Azim, Azim Tarihi, s. 34; Urfal Mateos, s. 263264; C. Cahen, La Syrie, s. 280; M. Ersan, Ermeniler, s. 118; H. Dokdemir, Roger de Salerne, s. 3538. bnlEsir, elKamil, X, s. 439; S. Runciman, Hal Seferleri, II, s. 111; H. Dokdemir, Roger de Salerne, s. 3637.

36

37

38

12

Hal ordusu aresizliin verdii cretle saldrya getiler. Fakat hi anslar yoktu. Trkmen atl ve oku birliklerinin elinden kurtulmak mmkn deildi. Antakya ordusundan bu savata sadece kuatmay yarabilen yz kadar Hal askeri kurtulabilmiti. le saatlerinde her ey bitmiti. Antakya ordusu ve onlarn safnda savaa katlm olan Ermenilerin hepsi kltan geirildi. Antakya prinkepsi Roger de Salerne de ller arasndayd. Bu zafer Halebte sevinle karlanrken, korkun yenilgi haberi Antakyay derinden sarsmt. Hallar 1104 Harran Savandan sonra uradklar bu byk hezimete, Ager Sanguinis yani Kanl Meydan adn vermilerdir.39 Kanl Meydan Savandan sonra basz ve ordusuz kalan Antakya halk korkuya kapld ise de, lgazi ehre hcum etmedi. Kuds Kral II. Baudouin Antakyaya gelerek, ehrin idaresini geici olarak devrald. Bohemundun olu II. Bohemundun geliine kadar Antakyay, Kuds Kral adna Patrik Bernhard ynetti. II. Bohemund 1126 sonbaharnda ehre gelince Kuds Kral II. Baudouin Antakyay ona iade etti ve onu kz Alice ile evlendirdi.40

E) II. Bohemund Dnemi (11261130)

II. Bohemund genliinin de verdii ataklkla derhal Mslman topraklarna saldrp iktidarna parlak bir balang yapmak istedi. Prinkepsliin idaresinden km

39

Azim, bu savala ilgili olarak yle demektedir: Gerekten Franklardan on yaraldan baka hi kimse kurtulamad. Onlarda Antakyaya ulatklarnda hayatlarn kaybettiler. Mslmanlardan ise ancak on kii ldrld Azim Tarihi, s. 51; zzeddin bn eddad, elAlakulHatire, s. 394; bnlEsir, el Kamil, X, s. 405407; bn Kesir, elBidaye, XII, s. 348349; AbulFerec, AbulFerec Tarihi, II, s. 356; Urfal Mateos, s. 264265; Anonim Sryni, s. 88; Sryni Mihail, s. 6667; same bn Mnkz, Kitabltibr, s. 165; S. Runciman, Hal Seferleri, II, s. 122126; C. Cahen, La Syrie, s. 283291; P. M. Holt, Hallar a, s. 3031; I. Demirkent, Hal Seferleri, s. 87; a.g.m. , Hal Seferleri ve Trkler, s. 657; O. Turan, Trkiye, s. 162; C. Alptekin, Dmak Atabeglii, s. 5455; H. Dokdemir, Roger de Salerne, s. 4049; A. Usta, Hal Seferleri, s. 110111; B. Kksipahiolu, Hal Devletleri, s. 690. Azim, Azim Tarihi, s. 61; AbulFerec, AbulFerec Tarihi, II, s. 361; S. Runciman, Hal Seferleri, II, s. 144145; C. Cahen, La Syrie, s. 303; J. R. Smith, The Crusades a Short History, s. 70; I. Demirkent, Urfa Hal Kontluu, II, TTK, Ankara 19942, s. 7576; a.g.m. , Hal Seferleri ve Trkler, s. 657; R. C. Smail, Crusading Warfare, s. 3132; H. Dokdemir, Roger de Salerne, s. 59 60; B. Kksipahiolu, Hal Devletleri, s. 690.

40

13

olan Kefertab geri ald. eyzer Emirliine kar savat.41 Fakat gen Bohemundun gelii Urfa Kontluu ile ilikilerin bozulmasna sebep oldu. Zira II. Bohemund Antakyay eski ihtiaml gnlerine kavuturmak dncesiyle, nceden sahip olunan topraklarn hepsini geri almak istiyordu. Bu sebeple Urfa Kontu I. Joscelin (11191131) ile mcadeleden de kanmad. I. Joscelin eskiden Antakyaya bal iken Rogernin kz kardeiyle evlilii dolaysyla karsnn eyizi olarak sahiplendii Azaz ehrini geri vermek istemiyordu. ki Hal hkimiyeti arasndaki anlamazlk savala sonuland. Nihayet Kuds Kral II. Baudouinin arabuluculuu ile Azazn Bohemunda iadesine karar verilmesiyle mcadele sona erdi (522/1128).42 Ermeni Baronu I. Thorosun lm zerine (523/1129), halefi I. Leon (1129 1137), Trk blgelerine saldrlarda bulununca Dnimendli Beyi Emir Gazi (1104 1134), Kilikyaya mdahale edip I. Leonu kendisine boyun emek zorunda brakmtr.43 Ertesi yl Antakya prinkepsi II. Bohemund, Ermeni topraklarna girip Anazarbay igal edince I. Leon, Emir Gaziden yardm istedi. Dnimendli Beyi bu daveti memnuniyetle kabul edip Kilikyaya hareket etti. II. Bohemund bu gelimelerden habersiz olarak blgeye girince pusuya drlerek ordusuyla birlikte imha edildi. Hallardan kurtulan olmad. Bohemundun ba kesilerek mumyalandktan sonra pek ok deerli ganimet ve hediyelerle birlikte Abbasi Halifesine, baka bir rivayete gre ise, Byk Seluklu Sultan Sancara gnderildi (14 Ramazan 524/21 Austos 1130).44

41

same bn Mnkz, Kitabltibr, s. 100; zzeddin bn eddad, elAlakulHatire, s. 395; S. Runciman, Hal Seferleri, II, s. 145; C. Cahen, La Syrie, s. 303; H. Dokdemir, Roger de Salerne, s. 60; B. Kksipahiolu, Hal Devletleri, s. 690.

42

Urfal Mateos, s. 263265; Sryni Mihail, 88; S. Runciman, Hal Seferleri, II, s. 148149; I. Demirkent, Urfa Hal Kontluu, II, s. 7980; a.g.m. , Hal Seferleri, s. 88; A. Usta, Hal Seferleri, s. 125; B. Kksipahiolu, Hal Devletleri, s. 690691. 43 I. Leon, Emir Gaziye itaat arzetmi, Dnimendli topraklarna hibir zaman taarruz etmeyeceine ve senelik vergi vereceine dair and imitir. Uygulamaya konulmamakla birlikte yaplan bu tbilik antlamas ile Kilikya Ermenileri ilk kez Anadoluda hkim olan bir Trk devletine tbilii ve vergi vermeyi kabul etmitir. Bu mesele iin bkz. AbulFerec, AbulFerec Tarihi, II, s. 363; Sryni Mihail, s. 96; M, Ersan, Kilikya Ermeni Krallnn Trkiye Seluklularna Tbiyeti Meselesi, Prof. Dr. smail Aka Armaan, zmir 1999, s. 309310.
44

II. Bohemundun lm hakknda bkz. AbulFerec eserinde II. Bohemundun tannmad iin ldrldn bildirir, AbulFerec Tarihi, II, s. 363; zzeddin bn eddad, elAlakulHatire, s. 395; Azim, Azim Tarihi, s. 65; bn Kesir, elBidaye, XII, s. 373; Ioannes Kinnamos, Ioannes Kinnamosun Historias, s. 14; Urfal Mateos, s. 285; Sryni Mihail, s. 92; Bakumandan Simbat, s. 5253; S. Runciman, Hal Seferleri, II, s. 150151; C. Cahen, La Syrie, s. 305307; a.g.m. , Anadolu, s. 25; O. Turan, Trkiye, s. 170171; A. zaydn, Dnimendliler, DA, VIII, s. 470; A. Sevim, Anadolunun Fethi, s. 139140; M. Ersan, Ermeniler, s. 122; a.g.m. , Rupenliler Dneminde Kilikya ile Antakya Hal Prinkepsliinin ukurovada Hkimiyet Mcadelesi, s. 85; I. Demirkent, Hal Seferleri ve Trkler, s. 657; B. Kksipahiolu, Hal Devletleri, s. 690691; A. Usta, Hal Seferleri, s. 126.

14

Bu olay Ermeniler ve Hallar arasndaki ihtilaflarn su yzne kmas bakmndan da ok mhimdir. Antakya, II. Bohemundun ksa sren hkimiyetinin ardndan tekrar basz kalmt. Tabi ki bu durumdan faydalanmak isteyenler de olmutur. II. Bohemund henz kk yata olan kz Constance halef gstermiti. Ancak Bohemundun Kuds Kralnn kz olan kars Alice, kocasnn yerine gemeyi arzulam, hatta bu uurda Musul Atabegi Zengiye evlenme teklifinde bulunmutu. Bu durumun renilmesinin ardndan Alice, Lzikiyeye srgne gnderildi. Bu karklklar dzeltmek amacyla Antakyaya gelen Kuds Kral II. Baudouin ksa bir sre sonra ld.45

F) Raymond de Poitiers Dnemi (11361149)

Antakya Prinkepsliinin idaresi meselesi nihayet Kudsn yeni kral Foulqueun mdahalesiyle zme kavutu. Kral, Fransadan davet ettii Raymond de Poitiers (11361149)i, aradaki byk ya farkna ramen, derhal Constance ile evlendirdi. Bylece Antakya yeni hkimine kavumu oldu.46 Raymond, tahta kar kmaz Bizans mparatoru Ioannes Komnenos (11181143)un Suriye seferi ile kar karya kald (10 Zilhicce 531/29 Austos 1137). Oysa imparatorla baa kabilecek halde deildi. Zaten zor bir dnemde iktidara gemi olmas mnasebetiyle szde de olsa, vasallk yemini ederek Antakyay teslime raz oldu. mparatorun sanca i kaleye ekildi. Bu anlama dorultusunda birleik Hristiyan ordular Mslmanlar zerine sefere kma karar aldlar fakat harekete geilmeden mparator Ioannes Komnenos stanbula geri dnd.47

45

zzeddin bn eddad, elAlakulHatire, s. 395396; Azim, Azim Tarihi, s. 67; Sryni Mihail, s. 95; AbulFerec, AbulFerec Tarihi, II, s. 363; C. Alptekin, Dmak Atabeglii, s. 100101; a.g.m. , The Reign of Zangi (521541/11271146), Atatrk niversitesi Yay. , Erzurum 1978, s. 5155; S. Runciman, Hal Seferleri, II, s. 151152; I. Demirkent, Urfa Hal Kontluu, II, s. 9395; B. Kksipahiolu, Hal Devletleri, s. 691. zzeddin bn eddad, elAlakulHatire, s. 396; AbulFerec, AbulFerec Tarihi, II, s. 366; Ioannes Kinnamos, Ioannes Kinnamosun Historias, s. 15; C. Cahen, La Syrie, s. 357358; S. Runciman, Hal Seferleri, II, s. 163164; I. Demirkent, Hal Seferleri ve Trkler, s. 657; A. Usta, Hal Seferleri, s. 128129. Bizans mparatoru Ioannes Komnenosun I. Suriye Seferi ile ilgili olarak detayl bilgi iin bkz. Niketas Khoniates, Historia, s. 17; Ioannes Kinnamos, Ioannes Kinnamosun Historias, s. 1516; Bakumandan Simbat, s. 53; AbulFerec, AbulFerec Tarihi, II, s. 374; Urfal Mateos, s. 293; bnlKalnis, Dmak, s. 258; Azim, Azim Tarihi, s. 73; bnlEsir, elKamil, XI, s. 5556; bn Kesir, elBidaye, XII, s. 392; E. Honigmann, Bizansn Dou Snr, s. 129; G. Ostrogorsky, Bizans Tarihi, s. 350; O. Turan, Trkiye, s. 174; A. Bailly, Bizans mparatorluu Tarihi, s. 235; A. Sevim,

46

47

15

mparator Ioannesin Antakya zerine dzenledii ikinci sefer (536/1142) kendisini henz toparlayamam olan Raymondu zor durumda brakt. O imparatora ehri veremeyeceini, kendisinin burada ancak Constancen kocas sfatyla hkm srdn bildirdi. Ama bir yandan da imparatorun ehri almasndan endie ediyordu. nk Ioannes Komnenos bu kez ehri almaya kesinlikle kararl grnyordu ve sava kanlmaz olabilirdi. Fakat 1143 ilkbaharnda, Antakyay zorla ele geirmek zere Tarsus yaknlarndaki Bizans kararghnda hazrlklar srerken yaban domuzu avna kan imparator, eline batan zehirli bir ok ile yaralanarak ld (20 Ramazan 537/8 Nisan 1143).48 Bu olaylarn hemen ertesinde Musul valisi madeddin Zenginin Urfay fethi (26 Cemaziylahir 539/24 Aralk 1144)49 zerine artlar Antakya prinkepsi Raymond de Poitiers iin daha da arlat. Zira Antakyaya doudan gelebilecek saldrlara kar bir nevi tampon ilevi gren Hal gc ortadan kalkmt. Hallar imdi Avrupadan gelecek kuvvetlere muhta durumda idiler. Antakya Prinkepslii ise hepsinden daha zor durumda idi. nk Zenginin lm zerine Halebde babasnn mirasn devralan
Anadolunun Fethi, s. 140141; C. Cahen, La Syrie, s. 362363; S. Runciman, Hal Seferleri, II, s. 174182; P. M. Holt, Hallar a, s. 42; I. Demirkent, Hal Seferleri, s. 8889; a.g.m. , Bizans, DA, VI, s. 238; M. Kesik, I. Mesut, s. 5556; M. Ersan, Ermeniler, s. 126127; A. Usta, Hal Seferleri, s. 140142; Charles Diehl, Bizans mparatorluunun Tarihi, Trkeye ev. A. Gke Bozkurt, lgi Yay. , stanbul 2006, s. 118.
48

Bizans mparatoru Ioannes Komnenosun II. Suriye Seferi ile ilgili olarak detayl bilgi iin bkz. Urfal Mateos bu seferi, eserinde u ekilde anlatmaktadr: Ioannes Komnenos, Antakyay muhasara etmek iin gelmiti. Bu ehrin senyr Raymond, kar koyacak vaziyette olmadndan dolay imparator, maiyeti ile beraber istedii zaman Antakyaya girmek hususunda serbest olacakt. mparator trenle ehre girmiti. Antakya prensi ile Urfa Kontu Joscelin, bu giri esnasnda imparatorun atnn dizginini tutmulard. Patrik, ruhani snf ve halk da beraber, dini kasideler okuyarak ve alglar alarak onun nnden gidiyorlard. Bylelikle imparator, byk kiliseye oradan da saraya gtrld. Fakat Joscelin, halk el altndan Greklere kar tahrik etmi olduundan imparator ehri terk etmeye mecbur kalmtr, Urfal Mateos, s. 295; Niketas Khoniates, Historia, s. 25; Ioannes Kinnamos, Ioannes Kinnamosun Historias, s. 2021; Bakumandan Simbat, s. 54; C. Cahen, La Syrie, s. 367; S. Runciman, Hal Seferleri, II, s. 182184; E. Honigmann, Bizansn Dou Snr, s. 131; A. Bailly, Bizans mparatorluu Tarihi, s. 235; I. Demirkent, Hal Seferleri, s. 8889; a.g.m. , Bizans, DA, VI, s. 238; G. Ostrogorsky, Bizans Tarihi, s. 351; O. Turan, Trkiye, s. 176177; A. zaydn, Dnimendliler, DA, VIII, s. 471; A. Sevim, Anadolunun Fethi, s. 141142; B. Kksipahiolu, Hal Devletleri, s. 691; M. Kesik, I. Mesut, s. 5961. madeddin Zenginin Urfay fethi ile ilgili detayl bilgi iin bkz. bnlEsir, elKamil, XI, s. 9496; bn Kesir, elBidaye, XII, s. 404; AbulFerec, AbulFerec Tarihi, II, s. 378384; C. Cahen, La Syrie, s. 368369; C. Alptekin, The Reign of Zangi, s. 6466; S. Runciman, Hal Seferleri, II, s. 185186; I. Demirkent, Urfa Hal Kontluu, II, s. 139154; a.g.m. , Hal Seferleri, s. 7881; a.g.m. , Hallar, DA, XIV, s. 531; A. Sevim, Anadolunun Fethi, s. 143; P. M. Holt, Hallar a, s. 43; O. Turan, Trkiye, s. 180182; G. n Bezer, Zengiler (11271233), Trkler, IV, Yeni Trkiye Yay. , Ankara 2002, s. 803813; A. Bailly, Bizans mparatorluu Tarihi, s. 237; M. Ersan, Ermeniler, s. 128129; H. A. Nomiku, Hal Seferleri, Trkeye ev. Kriton Dinman, letiim Yay. , stanbul 19972, s. 54; B. Kksipahiolu, Hal Devletleri, s. 691; A. Usta, Hal Seferleri, s. 143 145; Fazl Bayat, madddin Zengi ve Musul Atabeylii, Trkler, IV, Yeni Trkiye Yay. , Ankara 2002, s. 814824.

49

16

Nureddin Mahmud (11461174)un Antakyay hedef alan aknlar neticesinde, Asi Nehrinin dousundaki prinkepslik topraklarnn neredeyse tamam, Artah, Keferlata, Basarfut, Balat ve Hab birbiri ardna dm bulunuyordu.50 Bundan dolay Antakya Hallarnn Urfann dmesi zerine tertip edilen II. Hal Seferi (11471148)iden51 beklentileri ok bykt. Bu seferin liderlerinden Fransa Kral VII. Louis Antakyada grkemli bir trenle karlanm ve ok itibar gsterilmi olmasna ramen Raymond tarafndan Nureddin Mahmuda kar birlikte hareket etmeye ikna edilemedi. Bundan dolay Raymond gibi Urfa Kontu II. Joscelin (11311144) ve ailev husumetten tr Trablus Kontu II. Raymond (11371152) da Fransa kralnn seferinin geri kalan ksmna katlmayacaklard. Bylece Hal liderlerinin kuvveti ve desteinden mahrum kalan bu sefer tabii olarak baarszlkla neticelenmitir.52 II. Hal Seferinden sonu alnamam olmas Haleb atabegi Nureddin Mahmudun Suriyede hkimiyetinin daha da glenmesine sebep oldu. TellBairde skan Kont II. Joscelin, Nureddin Mahmudun bu basklarna daha fazla dayanamayarak, elinde beyaz bayrak ile bizzat onun kararghna gidip merhametine snd. Bu geici bar ona rahat bir nefes alma frsat verdi. Antakya prinkepsi Raymondun durumu da ondan daha iyi deildi. nk II. Hal Seferi ordularn kendi topraklarnda ar yenilgiye uratan Trkiye Seluklu Sultan I. Mesud (11161156), Hallarn Suriyedeki baarszlklarndan da faydalanp 1148 sonbaharnda Maraa hcum etmiti. Raymond de Poitiers, Mesud zerine harekete hazrland srada Sultan Mesudla kararlatrdklar zere Nureddin Mahmud, Antakya topraklarna girdi. Prinkeps, Efmiye yaknnda Nureddin Mahmudun birliklerini bozguna uratt (543/1148). Ancak Nureddin Mahmud Baras civarnda Raymondu malub edip nab kuatt. 19 Safer 544/28 Haziran 1149 sabah Raymond, etrafnn tamamen sarlm olduunu grerek dehete kapld. Asi Nehrinin dousundaki nab Kalesi yaknnda

50 51

C. Cahen, La Syrie, s. 374379; S. Runciman, Hal Seferleri, II, s. 200. II. Hal Seferi fikrinin douu ve geliimi hakknda bkz. Ebru Altan, kinci Hal Seferi (11471148), TTK, Ankara 2003, s. 10 vd. ; a.g.m. , kinci Hal Seferi ve Seluklular, Trkler, VI, Yeni Trkiye Yay. , Ankara 2002, s. 681686; C. Cahen, La Syrie, s. 379382; O. Turan, Trkiye, s. 182186; I. Demirkent, Hal Seferleri ve Trkler, s. 658660; a.g.m. , Hallar, DA, XIV, s. 533536; B. Kksipahiolu, Hal Devletleri, s. 691; A. Bailly, Bizans mparatorluu Tarihi, s. 237; M. Ersan, Ermeniler, s. 135136; H. A. Nomiku, Hal Seferleri, s. 3949; A. Sevim, Anadolunun Fethi, s. 143144; Abdullah Nash Ulvn, Kuds Fatihi Selhaddin Eyybi, Trkeye ev. Mustafa Salih akmakl, Sekin Yay. , stanbul 1992, s. 63; A. Usta, Hal Seferleri, s. 146149. E. Altan, kinci Hal Seferi, 15 vd. ; S. Runciman, Hal Seferleri, II, s. 205239; I. Demirkent, Hal Seferleri, s. 101116; a.g.m. , Hallar, DA, XIV, s. 533534; G. Ostrogorsky, Bizans Tarihi, s. 353355; B. Kksipahiolu, Hal Devletleri, s. 691.

52

17

meydana gelen iddetli muharebede, tm Antakya ordusu imha edildi. Prinkeps Raymond de Poitiers de ller arasndayd.53 Antakya prinkepsinin, II. Hal Seferi reislerini Halebe saldrmak hususunda tevik etmekte hakl olduu ortaya kt. Ancak onlar buna ikna edememi olmas hayatna ml olmutu.

G) Renaud de Chatillon Dnemi (11531161)

Antakyann idaresi bir kez daha naibe Constancea kalmt.54 Kuds Kral III. Baudouin, Antakyann da Urfann akbetine uramasndan korktuu iin, Constancen kendisine iyi bir e semesi gerektii inancndayd. Fakat Constance hemen hi kimsenin tasvip etmedii Renaud de Chatillon ile evlendi. Renaud (1153 1160), II. Hal Seferi srasnda douya gelip sonradan lkesine dnemeyen bir valye idi. O zalim, acmasz ve ahlak ynden son derece zayf bir insand. Sadece Mslmanlara deil, Hristiyan olan kendi tebasna bile eziyet etmekten ekinmezdi.55 Antakya naibesinin bu evlilii kimseyi memnun etmemiti. Bizans mparatoru Manuel Komnenos (11431180) da kendisine danlmadan yaplan bu evlilikten honut deildi. Buna ramen Antakyaya eliler gndererek, Bizans adna II. Thoros (1144 1169) zerine bir sefer dzenlemesi halinde yeni prinkepsi kabul edeceini bildirdi, ayrca bu i iin para vermeyi de vaad etti. Renaud de Chatillon bu teklifi memnuniyetle kabul etti. Derhal harekete geip skenderun blgesine saldrm bulunan Ermeniler

53

Ioannes Kinnamos, Ioannes Kinnamosun Historias, s. 9394; bnlKalnisi, The Damascus Chronicle of The Crusades, terc. H.A.R. Gibb, London 1932, s. 289292; zzeddin bn eddad, el AlakulHatire, s. 397; bnlEsir, elKamil, XI, s. 130; bn Kesir, elBidaye, XII, s. 413; Sryni Mihail, s. 145155; AbulFerec, AbulFerec Tarihi, II, s. 386; C. Cahen, La Syrie, s. 383384; a.g.m. , Anadolu, s. 31; S. Runciman, Hal Seferleri, II, s. 272274; P. M. Holt, Hallar a, s. 45; I. Demirkent, Hal Seferleri, s. 117; a.g.m. , Hal Seferleri ve Trkler, s. 657; E. Altan, kinci Hal Seferi, s. 120; O. Turan, Trkiye, s. 186190; Ali Beyyumi, Kurulu Devrinde Eyybiler, Trkeye ev. Abdlhadi Timurta, Kent Yay. , stanbul 2005, s. 79; C. Alptekin, Dmak Atabeglii, s. 143144; Mustafa Eilmez, Musul ve Halep Atabeyi Nureddin Mahmud, Trkler, IV, Yeni Trkiye Yay. , Ankara 2002, s. 825835; B. Kksipahiolu, Hal Devletleri, s. 691. C. Cahen, La Syrie, s. 390391; S. Runciman, Hal Seferleri, II, s. 276278; M. Kesik, a.g.e. , s. 109; B. Kksipahiolu, Hal Devletleri, s. 691. Ioannes Kinnamos, Ioannes Kinnamosun Historias, s. 130131; I. Demirkent, Hal Seferleri ve Trkler, s. 657; Renaudun acmaszlna rnek olarak u olay anlatlr: Renaud, zengin olduunu bildii Antakya Patrii Aimeryden para istemi, fakat o bu istei reddedince Renaud, patrii hapse attrm sonra onu kan revan iinde kalncaya kadar dvdrm ardndan da yaralarnn zerine bal srdrerek bir kaza balatm. Scak bir gnde, kzgn gne altnda bcek ve sineklerin saldrlarna maruz kalan Aimery, bu ikenceden ancak paralarn Renaudya teslim ederek kurtulmu ve hemen Antakyadan ayrlarak Kudse gitmiti, B. Kksipahiolu, Trablus Hal Kontluu, s. 137138; a.g.m. , Hal Devletleri, s. 691.

54

55

18

zerine yrd. Ksa bir arpmann ardndan Renaud, Ermenileri Kilikyaya geri att. Ele geirdii araziyi de Templier tarikat valyelerine verdi. Renaud, imparatordan vaad ettii paray demesi talebinde bulununca imparator, iin henz bitmedii gerekesiyle paray vermedi. Bunun zerine Renaud da siyaset deitirerek ve Templier tarikat valyelerinin de tevikiyle Ermeni Thoros ve kardeleriyle bar yapt.56 Ermeniler Kilkyadaki Bizans kalelerine saldrrken, Renaud de Chatillon da yine Bizansa bal olan Kbrs adasna bir sefer yapma karar ald. Ermeni Thoros ile birlikte 1156 ilkbaharnda, imparatorun yeeni Ioannes Komnenosun idaresinde bulunan Kbrs adasna saldrdlar. Sakin ve mreffeh bir hayat srmekte olan ada halk byle bir baskn beklemiyordu. Vali onlarn geldiklerini grp mani olmak amacyla sahile gitti ise de saylarnn fazlal sebebiyle durdurmak yle dursun ellerine esir dt. Hallar grlmemi bir vahetle her yana saldrdlar. Kadn, ocuk, yal demeden nlerine kan herkesi ldrdler. Halkn elinde neyi var neyi yoksa hepsini aldlar. Btn manastrlar, evleri, kiliseleri yamaladlar. Papazlarn burunlarn, kulaklarn kestiler. Bu korkun cinayetler hafta srd. Bir Bizans filosunun adaya yaklamakta olduu haberi zerine, geri ekilme karar verdiler. Gemiler azna kadar ganimetlerle dolmu gasp edilen srlere yer kalmamt. Kurtulu paras istedikleri halkn deyecek gc kalmamt. Yine de kurtulu parasndan vazgemeyip adann nde gelenlerini esir almak suretiyle halk bu paras demeye mecbur kldlar.57 Bizans mparatoru Manuel Komnenos, Renauld de Chatillonun Kbrsa saldrmasn asla affetmeyecekti. Nitekim 1158 yl sonbaharnda hazrlklarn gizli tuttuu bir sefer dzenleyerek birden bire Kilikyaya indi. Ermeni Thoros dalara kaarken, dehete den Renaud imparatorun bu seferle ne yapmak istediini anlamt. Bizans mparatoru Manuel Komnenos, Kbrsa yapt barbarca saldrnn cezasn muhakkak ki ona detecekti. Onu onur krc bir tarzda itaat etmeye mecbur kld. Hatta

56

C. Cahen, La Syrie, s. 391393; A. E. Redgate, The Armenians, Oxford Blackwell Publishers 2000, s. 256261; M. Ersan, Ermeniler, s. 136137; a.g.m. , Rupenliler Dneminde Kilikya ile Antakya Hal Prinkepsliinin ukurovada Hkimiyet Mcadelesi, s. 86. AbulFerec, AbulFerec Tarihi, II, s. 396; Ioannes Kinnamos, Ioannes Kinnamosun Historias, s. 133134; Bakumandan Simbat, s. 57; Sryni Mihail, s. 181; Willermus Tyrensis, terc. E. Ayan, s. 148150; S. Runciman, Hal Seferleri, II, s. 291292; I. Demirkent, Hal Seferleri, s. 120; a.g.m. , Kbrs, DA, XXV, s. 372; George Hill, A History of Cyprus, I, Cambridge 1952, s. 306308; O. Turan, Seluklular ve slmiyet, Boazii Yay. , stanbul 19984, s. 132; a.g.m. , Trkiye, s. 190191; A. Bailly, Bizans mparatorluu Tarihi, s. 240241; M. Ersan, Ermeniler, s. 136137; Johannes Zeilinger, The FrankishArmenian Raid on Cyprus in 1156, nc Uluslararas Kbrs Aratrmalar Kongresi 1317 Kasm 2000, I, s. 209221; B. Kksipahiolu, Hal Devletleri, s. 691.

57

19

Renaud, Antakya i kalesini bir Bizans birliine teslim etmeyi bile teklif etti. Ancak imparator iin bunlar kfi deildi. Bizans mparatoru Manuel Komnenos ona kesin suretle boyun edirmek niyetindeydi ve Renaudnun da baka aresi kalmamt. Etraftaki devletlerden gelmi olan elilerin de hazr bulunduu bir ortamda, zerine gnahkrlarn giydii bir ul alp, boazna da ip dolayarak Misisdeki kararghnda imparatorun huzuruna kt. Bakabak, yaln ayak ve kollarn dirseklerine kadar am, sefil bir halde dakikalarca yerde diz km ekilde alayarak mparator Manuelden af diledi. mparator onu ancak artla affedebileceini syledi; mparatorun Antakya zerindeki yksek hkimiyetini tanyacakt, Antakyann Latin Patrii yerine Bizansl bir patrik tayin olunacakt ve ne zaman isterse imparatorluk ordusuna birlikler verecekti. Renaud btn artlar yemin ederek kabul etti. Nihayet hkimiyetini kabul ettirmi olmann verdii gvenle, 21 Rebiylevvel 554/12 Nisan 1159da Antakyaya giren mparator, dzenlenen tren yry esnasnda Renaudyu atnn yularn tutturmak ve yaya yrmek zorunda brakmakla bir kez daha aalad. ahane at zerinde, erguvani paltosu ve banda incilerle ssl tacyla, nce katedrale, sonra saraya giden imparatoru grmek iin herkes koutu. Antakyallar ve Hallar memnuniyetlerini gsterdiler ise de, mparatorun Nureddin Mahmud zerine gitmemesi honutsuzlua sebep oldu. Zira imparatorun ncelii Kuzey Suriyedeki g dengelerinin bozulmamasyd. Bu manda Nureddin Mahmudun kuvvetinin krlmas sadece Hallarn iine yarard. Oysa Bizans, Hal liderlerinin daima kendisine muhta durumda bulunmasn istiyordu. Bu tavr blgedeki mevcut g dengelerinin devamn salyor ve herhangi bir deiiklie imkn vermiyordu.58 Renaud de Chatillon 556/1160 yl sonbaharnda, Mslmanlarn her zaman yaptklar gibi, hayvan srlerini Ravendan yaknlarnda otlattklar srada onlara saldrarak pek ok deve, at ve sr ele geirdi. Bu yamadan zamannda haberdar olan Haleb valisi Mecdeddin, onun dn yolu zerine pusu kurmu ve 22 Zilkade/23 Kasm

58

Ioannes Kinnamos, Ioannes Kinnamosun Historias, s. 134136; bn Kesir, elBidaye, XII, s. 437; C. Cahen, La Syrie, s. 402404; a.g.m. , Anadolu, s. 34; G. Ostrogorsky, Bizans Tarihi, s. 357; E. Honigmann, Bizansn Dou Snr, s. 132; I. Demirkent, Hal Seferleri, s. 122123; a.g.m. , Bizans, DA, VI, s. 238; E. Altan, kinci Hal Seferi, s. 122123; A. Bailly, Bizans mparatorluu Tarihi, s. 241; Abdulhaluk ay, II. Kl Arslan, Kltr ve Turizm Bakanl Yay. , Ankara 1987, s. 28; M. A. Kagarl, Kilikya Ermeni Baronluu, s. 12; B. Kksipahiolu, Hal Devletleri, s. 691; A. Usta, Hal Seferleri, s. 152.

20

gn yaplan arpmada Renaudyu btn maiyeti ile birlikte esir etmi ve zindannda 16 yln geirecei Halebe gtrmtr.59

59

Urfal Mateos, yannda 1000 adam olduunu, arpmada 400 kiinin ldn ve onun 30 atl ile birlikte esir dtn sylemektedir, Urfal Mateos, s. 333; Sryni Mihail ise, 120 atl ve 500 piyade ile esir edildiini bildirmektedir, Sryni Mihail, s. 191192; Willermus Tyrensis, terc. E. Ayan, s. 187189; C. Cahen, La Syrie, s. 404405; E. Altan, kinci Hal Seferi, s. 123; S. Runciman, Hal Seferleri, II, s. 299; P. M. Holt, Hallar a, s. 35; I. Demirkent, Hal Seferleri ve Trkler, s. 657; a.g.m. , Hal Seferleri Dnemi Kalelerinden Ravendan, Belleten, LVI (1992), say: 215, s. 371389; B. Kksipahiolu, Hal Devletleri, s. 691; Mustafa Eilmez, Musul ve Halep Atabeyi Nureddin Mahmud, s. 825835.

21

II. BLM

III. BOHEMUND DNEM (11611201)

A) III. Bohemundun Tahta k

Renaud de Chatillonun Nureddin Mahmuda esir dmesi Antakya iin tekrar sancl bir dnemin balamasna sebep oldu. Kralie Constance, idareyi ele geirmek istiyordu. Ancak Hal ileri gelenleri ve hatt halk, onun Raymond de Poitiers ile yapt ilk evliliinden domu olunun hukukunu desteklemekteydiler. Kekeme lakabyla tannan Bohemund adndaki bu ocuk, henz on be yandayd. Antakyann Norman hkmdarlarnn kendilerini bamsz addetmelerine karn bunlarn vrislerinin, genellikle kk yata bulunmalar ska naibler ya da naibeler dnemlerinin yaanmasna sebep oluyordu. Hl byle olunca da iktidara dardan mdahale kanlmaz hale geliyordu. Metb hkmdar sfatyla bu meseleyi zmesi gereken ve beklenen mparator Manuel Komnenos ise ok uzaktayd.60 Ancak Antakyallar meselenin zmn mparator Manuel Komnenosdan deil, aralarndaki akrabalk balar dolaysyla Kuds Kral III. Baudouinden bekliyorlard.61 Bu talep zerine Baudouin Antakyaya gelerek III. Bohemundu hkmdar iln etti ve onun rtn ispat etmesine kadar Prinkepsliin idaresini Patrik Aimerye devretti. Tabi ki bu karar Constance memnun etmemi ve mparator Manuel Komnenosu da kzdrmt.62

60

Niketas Khoniates, Historia, s. 79; S. Runciman, Hal Seferleri, II, s. 300301; G. Ostrogorsky, Bizans Tarihi, s. 359; P. M. Holt, Hal Devletleri, s. 8081. Zira II. Bohemundun kars Alice, Kuds Kral II. Baudouinin kzdr. Niketas Khoniates, Historia, s. 79; S. Runciman, Hal Seferleri, II, s. 300301. Sryni Mihail, s. 195196; C. Cahen, La Syrie, s. 405; S. Runciman, Hal Seferleri, II, s. 300.

61

62

22

III. Bohemund artk on sekiz yana girmi ve idareyi Patrik Aimeryden alacak aa gelmiti. Constancen son rpnlar da fayda vermemi hatta ileriye gidip Bizans imparatorundan yardm salama abalarna kar ayaklanma kmt. Onun iktidar hrs sonunda srgn edilmesine sebep oldu ve bundan ksa sre sonra da ld.63

B) III. Bohemundun Nureddin Mahmuda Esir Dmesi

Kuds Kral I. Amaury (11621174)nin Msra sefer dzenledii srada Nureddin Mahmudun, Antakya yaknndaki Hrimi kuatmas zerine Hal Kontlar ve Ermeni Baronlar ona kar bir ittifak oluturdular. Zaten onun istei de bu idi. Bylece Hallar kendi zerine ekerek Msrdan uzaklatrmay plnlyordu. Hrim hkimi Renaud de St. Valery, bir yandan tm gcyle kendisini mdafaa ederken bir yandan da Antakya prinkepsi III. Bohemund, Trablus Kontu III. Raymond (1152 1187), Tarsusun Bizansl Kumandan Konstantinos Koloman, Urfa Kontu II. Joscelinin ismen Urfa Kontu olan olu III. Joscelin, Ermeni II. Thoros ile onun kardei Mlehden yardm istedi. Tamam 13.000 atl ve piyadeden oluan mttefik ordusunun Hrim hkimine yardma geldiini haber alan Nureddin Mahmud kuatmay kaldrp geri ekilirken, geleneksel harp hilesine bavurarak zerine gelen bu gl orduyu bozguna uratmay plnlyordu. III. Bohemund, Ermeni Thorosu dinlemeyerek bozguna uram gibi geri ekilen Nureddin Mahmudu takibe koyuldu. Nihayet iki ordu Artah yaknnda karlat (21 Ramazan 559/12 Austos 1164). Nureddin Mahmud onlar pusuya drerek byk bir hezimet yaatt. yle ki, Antakya prinkepsi III. Bohemund, Trablus Kontu III. Raymond, Konstantinos Koloman, III. Joscelin, Ermeni Thoros ve Hugue de Lusignan esirler arasndayd. Btn bu gururlu Hal liderleri birbirlerine zincirlerle bal olarak Halebe gtrldler.64

63

Sryni Mihail, s. 195196; Anonim Sryni, s. 303; C. Cahen, La Syrie, s. 405; S. Runciman, Hal Seferleri, II, s. 304305; J. R. Smith, The Crusades a Short History, s. 191; Joshua Prawer, Crusader Institutions, Clarendon Press, Oxford 1998, s. 6870; Edited. J. R. Smith, Crusades, Oxford 1999, s. 183190; I. Demirkent, Hal Seferleri, s. 124. bnlEsir, elKmil, XI, s. 246248; bn Kesir, elBidaye, XII, s. 448449; zzeddin bn eddad, el AlakulHatire, s. 400401; Ioannes Kinnamos, Ioannes Kinnamosun Historias, s. 157159; Sryni Mihail, s. 196; Anonim Sryni, s. 303304; AbulFerec, AbulFerec Tarihi, II, s. 400 401; Nikita Elisseff, Nuraddin und Grand Prince Musulman de Syrie au Temps des Croisades (511569/11181174), Dmak 1967, II, s. 582590; C. Cahen, La Syrie, s. 406409; S. Runciman, Hal Seferleri, II, s. 308; R. een, Salhaddin Eyybi ve Devri, SAR, stanbul 2000, s. 3334; E. Honigmann, Bizansn Dou Snr, s. 132; I. Demirkent, Hal Seferleri, s. 126127; M.C. Lyons

64

23

Nureddin Mahmudun ileri gelen adamlar onu sahipsiz kalan Antakya zerine yrmek konusunda tevik ettiler. Ancak atabeg, Antakyay tehdit etmesi halinde imparatorun yardma gelecei ve ehri dorudan hkimiyeti altna alabilecei kaygsn ifade etti. Antakyay byk bir imparatorluun paras haline getirmektense, burada kk bir Hal hkimiyetinin kalmasnn tercih edilir bir durum olacan syledi. Hatta Bizans kzdrmamak iin Konstantinos Koloman derhal, 150 ipekli elbise karlnda serbest brakt. Nureddin Mahmud, III. Bohemundu ve Konstantinos Koloman salvermesine ramen Trablus Kontu III. Raymondu brakmaya raz olmad.65 Nureddin Mahmudun kurtulu parasn demesi artyla III. Bohemundu da serbest brakmas zerine prinkeps hi zaman kaybetmeden, hem kz kardeini ziyaret etmek hem de Nureddin Mahmuda olan borcunu deyebilmek iin imparatordan para talep etmek zere stanbula gitti. mparator Manuel Komnenosdan gerekli yardm ald. Bohemund yannda Bizansl Patrik II. Athanasios, olduu halde Antakyaya dnd. Latin Patrii Aimery bu durumu protesto edince Kusayr kalesine srgne gnderildi. Bunu takip eden be yl boyunca Antakya kilisesi stanbul Ortodoks kilisesine bal kald.66

C) III. Bohemundun Hrim Seferi

12 evval 565/29 Haziran 1170de Suriyede Antakyay da etkileyen byk bir deprem meydana geldi.67 Patrik II. Athanasiosun, St. Petrus Katedralinde ayin

D.E.P. Jackson, Selhaddin, Trkeye ev. Zehra Savar, Pnar Yay. , stanbul 2006, s. 17; J. R. Smith, The Crusades a Short History, s. 81; M. Ersan, Ermeniler, s. 142143; a.g.m. , Rupenliler Dneminde Kilikya ile Antakya Hal Prinkepsliinin ukurovada Hkimiyet Mcadelesi, s. 86; B. Kksipahiolu, Trablus Hal Kontluu, s. 150154; a.g.m. , Hal Devletleri, s. 691; A. Usta, Hal Seferleri, s. 176177.
65

N. Elisseff, Nuraddin, II, s. 598599; C. Cahen, La Syrie, s. 410; S. Runciman, Hal Seferleri, II, s. 309; B. Kksipahiolu, Trablus Hal Kontluu, s. 154155; a.g.m. , Hal Devletleri, s. 690 692. Sryni Mihail, s. 199200; AbulFerec, AbulFerec Tarihi, II, s. 402; S. Runciman, Hal Seferleri, II, s. 310. Sryni Mihail, Vakayinmesinde bu depremi u ekilde anlatmaktadr: Bu ylda 29 Haziran saat 3te ok iddetli bir zelzele oldu. Yeryz saat 9a kadar alkaland. Antakyada nehrin kysnda bulunan sur devrildi. Greklerin byk kilisesi kmilen ykld. Antakyann iinde takriben 50 kii ld. Antakya senyr olan prens III. Bohemund, salarn kestirdi, halkn yapt gibi kendisi de harar giydi ve patrikten af diledi. Cebele kmilen ykld. Trablus ehrinin byk bir ksm de byk kilise ile

66

67

24

yaparken yaanan bu depremde hayatn kaybetmesi, Bizansn Antakyada kilise hkimiyetinin ksa srmesine neden oldu. II. Athanasiosun lm zerine III. Bohemund, eski Patrik Aimerye geri dnmesi iin ricada bulundu.68 III. Bohemund, bundan sonra Flandre Kontu Philippeden de yardm sz alarak Hrime sefer etme karar ald (573/1177). Hrimde bulunan Trk vali Sadeddin Gmtegin, Nureddin Mahmudun (. 1174) olu ve halefi elMeliksSalih smail ile anlamazla dnce idm edilmiti. Bu durum Gmteginin adamlarnn yeni Haleb hkimine kar ayaklanmalarna sebep oldu. Ancak Hallarn yaklamas zerine geri adm attlar. III. Bohemund ve Flandre Kontu Philippe ehri kuattlar. Ama kuatma daha batan etkili olmam ve Selhaddin Eyybinin gelmekte olduu haberi zerine kuatmay kaldrmlard.69

D) Httn Sava ve Trablus Hal Kontluunun Antakya Hal Prinkepsliine ntikali

Selhaddin Eyybi, selefi Nureddin Mahmudun lmnden sonra bir taraftan Hallarla mcadele ederken bir taraftan da onun elCezireden Msra kadar kurduu birlii devam ettirmek istiyordu. Merci Uyn Sava70 (Muharrem 574/Haziran 1179)n kazanp arkasndan BeytlAhzn Kalesini geri alarak (24 Rebiylevvel 575/29 Austos 1179) Hallara kar stnlk elde etti. Halebi ele geirmek (579/1183) ve Musulu hkimiyet altna almak (582/1186) suretiyle lkede byk lde birlii temin etmesinin akabinde kendini tamamen Hallarla mcadeleye veren

birlikte ykld s. 211213. Bu depremle ilgili ayrca bkz. Bakumandan Simbat, s. 60; Abul Ferec, AbulFerec Tarihi, II, s. 410; bnlEsir, elKmil, XI, s. 286; S. Runciman, Hal Seferleri, II, s. 325; Feda amil Ark, Seluklular Zamannda Anadoluda Meydana Gelen Depremler, s. 1332; M. Tekin, Deprem ve Tarihte Antakya Depremleri, s. 205225.
68 69

S. Runciman, Hal Seferleri, II, s. 325327. bnlEsir, elKmil, XI, s. 355357; bn Kesir, elBidaye, XII, s. 456; bnlAdim, Zbde, III, s. 3436; Sryni Mihail, s. 254255; C. Cahen, La Syrie, s. 416419; J. Prawer, Crusader Institutions, s. 6870; S. Runciman, Hal Seferleri, II, s. 348; R. een, Salhaddin Eyybi, s. 96 99; M.C. LyonsD.E.P. Jackson, Selhaddin, s. 134135; M. Ersan, Ermeniler, s. 146. Merci Uyn Sava ile ilgili detayl bilgi iin bkz. S. Runciman, Hal Seferleri, II, s. 351354; R. een, Salhaddin Eyybi, s. 99106; B. Kksipahiolu, Trablus Hal Kontluu, s. 168171.

70

25

Selhaddin Eyybi, bylece Msrdan Dicle kylarna kadar uzanan hkimiyet alan ile Hallar bir ember ierisine ald.71 Kerakevbek hkimi Renaud de Chatillon,72 Suriye ile Msr arasnda gidip gelen Mslman kervanlarn yamalamaya balad. Selhaddin Eyybi, Renaud de Chatillon ve Kuds Kral Guy de Lusignandan yamalanan mallarn ve tutsak edilen askerlerin iadesini istedi. Bu istein reddedilmesi zerine Sultan Kerakevbek zerine sefere karar verdi ve Renaud de Chatillonun topraklarn yamalad.73 Selhaddin Eyybi sonra Ater mevkiine karargh kurdu. Olu elEfdal de askerleriyle birlikte onun yanna geldi. Bir ay kadar sonra, Ermeni ve Antakya Prinkepslii snrlarnda tedbir almak iin Halebe gitmi olan sultann yeeni Takiyyeddin merin de onlara katlmasyla Mslman ordusu yeterli askerin toplanmasndan sonra ilerleyerek Taberiyeyi muhasara etti. Bir saat iinde kale dndaki ksm ele geirildi. Fakat Trablus kontu III. Raymondun ei Eschiva i kaleye snd ve Hal ordusundan yardm istedi. Hallar durumu grerek yardm etmeye karar verdiler.74 24 Rebiylahir/3 Temmuz Cuma sabah Hal ordusu nclerin banda III. Raymond, ortada Kral Guy, arkada Renaud de Chatillon, Templier ve Hospitalier tarikat valyeleriyle Balian dbelin olduu halde Saffriyeden Taberiyeye doru yrdler. leden nce TaberiyeSaffriye arasnda yer alan Httn Kynn st tarafnda uzanan dzle varmlard. nlerindeki Httnin Boynuzlar denen iki kayalk tepenin arkasndan geen yol, doruca Taberiye Glne ve ehre iniyordu. Ancak yorgunluktan ve susuzluktan bitkin durumdaki Hallar, geceyi burada

71

R. een, Salhaddin Eyybi, s. 109110; M.C. LyonsD.E.P. Jackson, Selhaddin, s. 174179; I. Demirkent, Hal Seferleri, s. 135144. Burada ad geen ahs Antakya eski Prinkepsi Renaud de Chatillon (11531160) olup, 16 yl Halebte hapis yattktan sonra serbest kalm ve Kuds Kral III. Baudouin tarafndan kendisine Kerakevbek Kalesinin idaresi verilmitir (S. Runciman, Hal Seferleri, II, s. 361).

72

73

bnlEsir, elKmil, XI, s. 415419; AbulFerec, AbulFerec Tarihi, II, s. 440443; P. M. Holt, Hallar a, s. 5758; R. een, Salhaddin Eyybi, s. 112113; a.g.m. , Httnde Salahaddinin Ordusu, Belleten, LIV (Nisan 1990), say: 209, s. 427434; a.g.m. , Httn Sava, DA, XVII, s. 165166; M.C. LyonsD.E.P. Jackson, Selhaddin, s. 300301; Albert Champdor, Saladin le Plus Pur Hros de LIslam, Editions Albin Michel, Paris 1956, s. 146174; I. Demirkent, Hal Seferleri, s. 135144; a.g.m. , Httn Zaferi ve Kudsn Mslmanlarca Fethinin Batdaki Akisleri, Belleten, LII (Aralk 1988), say: 205, s. 15471550; elGamidi, Hallara Kar Salahaddin Eyybinin Cihad Stratejisi, USES, s. 214215. bnlEsir, elKmil, XI, s. 420422; bn eddad, enNevdir, s. 127; elGamidi, Hallara Kar Salahaddin Eyybinin Cihad Stratejisi, s. 214215.

74

26

geirmeye, ertesi gn Selhaddin Eyybinin ordusunu yararak ehre ulamay plnladlar. Her iki ordu da geceyi sava hazrlklaryla geirdi.75 25 Rebiylahir/4 Temmuz Cumartesi sabah Hal ordusu yeniden yrye geti ise de Mslmanlarn ok yamuru altnda byk zayiat veriyor ve ok ar ilerliyordu. Savan kaybedilmekte olduunu gren III. Raymond, Balian dbelin ve Renaud de Sidon gibi tecrbeli Hal komutanlar Mslman saflarn yarp canlarn kurtardlar. En sonunda Kral Guyun etrafnda toplanan 150 kadar valye Httn tepesinde tutunmak istedilerse de Mslmanlar onlarn zerine yryp esir ald. Sava ayn gnn akam Mslmanlar iin kesin zaferle sona erdi.76 Selhaddin Eyybi bu zaferden sonra yeni fetihlerine devamla Taberiye, Akk, Nsra, Hayfa, Nablus, Cnn, Arsuf, Tibnin, Sayda, Cbeyl, Beyrut ve Askalan77 ele geirdikten sonra Balian dbelin tarafndan savunulan Kuds kuatt (15 Receb 583/20 Eyll 1187) ve 88 yldr Hal hkimiyetinde olan Kuds fethetti (27 Receb/2 Ekim 1187).78 88 yl nce Hallarn ehirde yaptklar zulmn aksine Selhaddin
75 76

R. een, Salhaddin Eyybi, s. 113114; B. Kksipahiolu, Trablus Hal Kontluu, s. 182187. Httn Sava hakknda geni bilgi iin bkz. bnlEsir, elKmil, XI, s. 422425; elsfahan, el FethlKuss, s. 7779; bn Kesir, elBidaye, XIII, s. 2226; AbulFerec, AbulFerec Tarihi, II, s. 440443; M.C. LyonsD.E.P. Jackson, Selhaddin, s. 309321; C. Cahen, La Syrie, s. 428430; H.A.R. Gibb, The Life of Saladin, Oxford University Press 1973, s. 5153; S. Runciman, Hal Seferleri, II, s. 409413; P. M. Holt, Hallar a, s. 5859; a.g.m. , Hal Devletleri, s. 9396; R. een, Salhaddin Eyybi, s. 112114; a.g.m. , Salahaddinden Baybarsa EyybilerMemlkler (11931260), SAR, stanbul 2007, s. 1315; a.g.m. , Httnde Salahaddinin Ordusu, s. 427434; a.g.m. , Httn Sava, DA, XVII, s. 165166; I. Demirkent, Hal Seferleri, s. 135144; a.g.m. , Hallar, DA, XIV, s. 535; Albert Champdor, Saladin le Plus Pur Hros de LIslam, s. 146174; A. Ulvn, Selhaddin Eyybi, s. 6769; A. Usta, Hal Seferleri, s. 196201; elGamidi, Hallara Kar Salahaddin Eyybinin Cihad Stratejisi, s. 214226. Selhaddin Eyybi 1 Cemaziylevvel 583/9 Temmuz 1187 Perembe gn Akky, hemen ardndan Nsra, Hayfa ve Nablusu fethetti. 18 Cemaziylevvel 583/26 Temmuz 1187 Pazar gnn Tibnini, 2 gn sonrada Sayda ehrini ele geirdi. 29 Cemaziylevvel 583/6 Austos 1187 Perembe gn Beyrutun, Cemaziylahir 583/Austos 1187de Askalann fethini gerekletirdi. Buralarn sratle fethinin en byk sebebi erkeklerin l veya esir olmalarndan dolay bu yerlerin bo olmasdr. Daha geni bilgi iin bkz. bnlEsir, elKmil, XI, s. 424431; elsfahan, elFethlKuss, s. 7779; bn eddad, enNevdir, s. 132134; bn Kesir, elBidaye, XIII, s. 2526; AbulFerec, AbulFerec Tarihi, II, s. 444; H. Gibb, Saladin, s. 54; R. een, Salhaddin Eyybi, s. 116118; a.g.m. , Salahaddinden Baybarsa, s. 14; A. Usta, Hal Seferleri, s. 200. Selhaddin Eyybinin Kuds fethiyle ilgili detayl bilgi iin bkz. bnlEsir, elKmil, XI, s. 431 436; bn eddad, enNevdir, s. 134136; bn Kesir, elBidaye, XIII, s. 2631; bn'lAdim, Zbde, III, s. 98100; AbulFerec, AbulFerec Tarihi, II, s. 444447; M.C. LyonsD.E.P. Jackson, Selhaddin, s. 325336; H. Gibb, Saladin, s. 5458; S. Runciman, Hal Seferleri, II, s. 388392; P. M. Holt, Hallar a, s. 59; R. een, Salhaddin Eyybi, s. 119121; I. Demirkent, Hal Seferleri, s. 145149; a.g.m. , Hallar, DA, XIV, s. 535536; G. Ostrogorsky, Bizans Tarihi, s. 376; Ahmet Araka, Selhaddin Eyybi ve Kudsn Yeniden Fethi, Beyan Yay. , stanbul 1997, s. 8196; a.g.m. , Kudsn gali zerine slm Dnyasnn O Gnk Tavr le lgili Bir Deerlendirme, Hal Seferi ve XI. Asrdan Gnmze Hal Ruhu Semineri 2627 Mays 1997, stanbul 1998, s. 2332; A. Ulvn, Selhaddin Eyybi, s. 6974; Kasm Kasmolu, BeytlMakdis

77

78

27

Eyybi hi kimseye zarar vermedi, hibir yeri yama ettirmedi. Buradan ayrlan Hristiyanlar ise Sr, Trablus ve Antakyaya g ettiler.79 Trablus Kontu III. Raymond, Httn savandan kurtulduktan sonra esir dme endiesiyle Trablustan Sra geti. Bir ay kadar orada kaldktan sonra, Srdan ayrlarak vaftiz olu ve Httnde de yannda bulunan Antakya prinkepsi III. Bohemundun olu Raymond ile birlikte Trablusa geldi. Bu srada ar hasta olan kont kendisinin halefi olmad iin Antakya prinkepsine haber gndererek Trablusu onun olu Raymonda brakmak istediini bildirdi. Ancak III. Bohemund, olu Raymondu kendi halefi olarak grmediinden dier olu Bohemundun halef olmasn III. Raymonda teklif etti. III. Raymond bu teklifi kabul etti ve kontluu btn haklaryla birlikte Bohemunda vererek ona sadakat yemini etti. Onun 1187 sonbaharnda lmyle de Trablus Kontluunun idaresi resmen Antakya Hal Prinkepsliine gemi oldu.80

E) Selhaddin Eyybinin Antakya Hal Prinkepslii Topraklarn Fethi (1187 1188) ve III. Bohemund le Yapt Bar

4 Cemaziylevvel 584/1 Temmuz 1188 gn Selhaddin Eyybinin ordusu merkezde bizzat kendisi, sa kanatta Sincar hkimi madeddin Zengi b. Mevdud, sol kanatta Muzafferddin Gkbri olduu halde Antakya Prinkepslii topraklarna girdi. Mslman ordusu 6 Cemaziylevvel 584/3 Temmuz 1188 tarihinde Antartusa ulatktan bir saat sonra ehir kuatld. Hallar muhkem iki burta toplanp mdafaaya ekildiler. Burlardan birindekiler eman dileyip teslim oldu. Selhaddin Eyybi onlara eman verdi ancak burcu tahrip ettirip talarn denize attrd. Gerard de Rideford81

Blgesinde Eyybilerin Hallara Kar Mcadelesi, USES, s. 7382; eyh krimi Said Sabri, Kuds ve Hal Savalar, USES, s. 105115; elGamidi, Hallara Kar Salahaddin Eyybinin Cihad Stratejisi, s. 214226; eyh Esad etTemimi, Kuds, USES, s. 116137; B. Kksipahiolu, Hal Devletleri, s. 691692; A. Usta, Hal Seferleri, s. 201.
79

bnlEsir, elKmil, XI, s. 424436; elsfahan, elFethlKuss, s. 88117; bn eddad, en Nevdir, s. 131136. S. Runciman, Hal Seferleri, III, s. 18; R. een, Salhaddin Eyybi, s. 131132; I. Demirkent, Hal Seferleri, s. 142; a.g.m. , Hal Seferleri ve Trkler, s. 658; B. Kksipahiolu, Trablus Hal Kontluu, s. 187188; a.g.m. , Hal Devletleri, s. 691692. Gerard de Rideford, Selhaddinin Httn Savanda esir alp Kuds fethedince salverdii Templier valyelerinin reisi idi (B. Kksipahiolu, Trablus Hal Kontluu, s. 187188).

80

81

28

idaresindeki Templier tarikat valyelerinin direnii srdrmeleri zerine muhasara iin bir miktar asker brakld. Yoluna devem eden ordu Marakiyyeye ulat (14 Cemaziylevvel/11 Temmuz). Buradaki Hallar da ehri boaltp sarpl dolaysyla muhasaras neredeyse imknsz olan Markab kalesine ekildiler. Bu kale ise Hospitalier tarikat valyelerinin idaresinde, Cebeleye giden yol zerinde ve deniz kysnda bulunmaktayd. Yol son derece dar olup kalenin hemen kenarndan geiyordu. Tam bu srada Hallara yardm getirmekte olan ve 70 para sava gemisinden oluan Sicilya donanmas da Markab sahiline ulat. Selhaddin Eyybi bu artlarda kalenin fethinin zorluunu da dnp vakit kaybetmek istemedi. Yolun deniz tarafna metrisler ve siperler koyup, arkalarna okular yerletirerek, dman donanmasn sahilden uzaklatrd. Sonra Cebeleye doru harekete geti.82 Selhaddin Eyybi, yoluna devamla Banyasa vard. Burada Takiyyeddin mer ile olu elMelikzZahir de onlara katld. Ordu, 18 Cemaziylevvel/15 Temmuz Cuma gn Cebeleye ulat ve ehirdeki Mslmanlar tarafndan karland. Cebele Kads Mansur b. Nebl ehre daha nce girmiti. Ordu varnca da kad, surlarn zerinde bayraklarn kaldrp ehri Sultana teslim etti. Hallar ise limann yanndaki kaleye kapanp mukavemete devam ettiler. Cebeleye hkim olan III. Bohemund, burann Mslman halkndan esirler alm ve onlar Antakyaya gtrmt. Bu sebeple kad da Hallardan rehineler ald ve Bohemund Mslman rehineleri salverinceye kadar onlar yannda tuttu. Nihayet esirlerin mbadelesi ve eman dilenmesi sonucunda ehir Mslmanlarn eline geti (18 Cemaziylevvel/15 Temmuz). Hallar mallarn, silhlarn, atlarn ve kaleyi teslim ettikten sonra Antakyaya gittiler. Bu srada Cebele kads Mansur b. Neblin tevikiyle Bikisrail Kalesi hkimi de Sultana itaatlerini bildirdi. Cebelenin alnmas Mslmanlar olduka rahatlatmt. nk ehir Hama yolu zerinde bulunduundan Mslmanlar buradan geerken gvenlik hususunda sknt ekiyorlard. ehrin alnmasyla blge halk bu tehditten kurtulmu oldu. Selhaddin

82

bnlEsir, elKamil, XII, s. 1819; bn eddad, enNevdir, s. 142144; bn Kesir, elBidaye, XIII, s. 36; bn'lAdim, Zbde, III, s. 102; AbulFerec, AbulFerec Tarihi, II, s. 448; C. Cahen, La Syrie, s. 428; H. Gibb, Saladin, s. 5860; R. een, Salhaddin Eyybi, s. 131132; S. Runciman, Hal Seferleri, II, s. 394; A. Araka, Selhaddin Eyybi, s. 97100.

29

Eyybi, eyzer hkimi Sbkeddin Osman bn Dayeyi ehrin muhafaza ve mdafaasyla grevlendirip oradan ayrld.83 Cebeleden ayrlan ordu Lzikiye nlerine geldi (24 Cemaziylevvel/21 Temmuz). Hallar ehri boaltp kaleye ktlar ve savunmaya ekildiler. Kaleyi muhasara eden slm ordusu hcuma geip surda byk bir delik at. arpmalar iddetlenince Hallar, Cebele kads Mansur araclyla teslim artlarn grtler. Selhaddin Eyybi ehir halkna tayabildikleri kadar mal ve silhlarn yanlarna alarak Antakyaya gitme izni verdi. ehir gnlk kuatma sonucunda fethedildi. Lzikiye tarih boyunca nemli bir liman ehri olma zelliini korumutur. Mslman idaresine getikten sonra da Selhaddin Eyybi burann ynetimini yeeni Takiyyeddin mere vererek ehrin imar ve tahkim edilmesini istedi. Nitekim ehir ksa srede eski ihtiaml gnlerine dnd.84 Selhaddin Eyybi, 27 Cemaziylevvel/24 Temmuz Pazar gn Lzikiyeden Sahyuna geti. Hospitalier tarikat valyelerinin elinde bulunan kale ok iyi tahkim edilmiti. Dan tepesine ina edildii iin zapt imknsz grnyordu. Kalenin etrafnda derin bir vadi olup sadece bir yerinde dar bir geit braklmt, dolaysyla ancak bu dar ksmdan mancnklarla tahrip edilebilirdi. Kale Selhaddin Eyybinin olu Haleb meliki elMelikzZahir ve onun komutasndaki bir piyade grubu tarafndan mancnklarla ta yamuruna tutuldu. Mslman askerler nihayet 2 Cemaziylahir/29 Temmuz gn, genel bir saldrya geerek mdafilerin tahkim etmeyi unuttuklar en yksek yerinden, kayalklar arasndan kaleye trmana getiler. Surlar ap, Hallar malup ettiler. Kale Kudsn teslimine benzer artlarla emanla teslim alnd. Hallar kararlatrlan fidyeyi vererek ehri terk ettiler. Sahyunun fethiyle Lzikiye ve Cebelenin gvenlii saland gibi, Antakya yolu da alm oldu. Sultan burann idaresini Ebu Kubeys Kalesi hkimi olan

83

bnlEsir, elKamil, XII, s. 19; bn eddad, enNevdir, s. 144; bn Kesir, elBidaye, XIII, s. 37 38; bn'lAdim, Zbde, III, s. 103; AbulFerec, AbulFerec Tarihi, II, s. 448; C. Cahen, La Syrie, s. 428429; S. Runciman, Hal Seferleri, II, s. 394; H. Gibb, Saladin, s. 5860; R. een, Salhaddin Eyybi, s. 132; M.C. LyonsD.E.P. Jackson, Selhaddin, s. 348; A. Araka, Selhaddin Eyybi, s. 99100. bnlEsir, elKamil, XII, s. 19; bn eddad, enNevdir, s. 145146; bn Kesir, elBidaye, XIII, s. 36; bn'lAdim, Zbde, III, s. 103; AbulFerec, AbulFerec Tarihi, II, s. 448; Niketas Khoniatesin Historias, s. 230; C. Cahen, La Syrie, s. 429; S. Runciman, Hal Seferleri, II, s. 394; H. Gibb, Saladin, s. 6061; R. een, Salhaddin Eyybi, s. 133; M.C. LyonsD.E.P. Jackson, Selhaddin, s. 348349; A. Araka, Selhaddin Eyybi, s. 100101; . T. Buzpnar, Lzikiye, DA, XXVII, s. 117118.

84

30

Nasreddin Mengparsa verdi. Buras Memlkler devrinde 1271 ylna kadar onun ocuklarnn idaresinde kald.85 Ayzu (3 Cemaziylahir/30 Temmuz), Cemhiriyyin (4 Cemaziylahir /31 Temmuz) ve Balatunis (5 Cemaziylahir/1 Austos)un ard arda fethinden sonra Selhaddin Eyybi ve ordusu Sahyundan kuzeydouya doru dnerek, Asi Nehri kysndaki Bakas kalesini muhasara etti (5 Cemaziylahir/1 Austos). ki gn sonra buras zapt edildi. Fakat buraya bitiik ve hcumla zapt imknsz olan ar kalesi mukavemete devam etti. iddetle muhasara edildi ise de bir sonu alnamad. Bu srada mdafiler, Antakya prinkepsi III. Bohemunddan yardm talebinde bulundular. Aksi takdirde kaleyi Mslmanlara teslim edeceklerini bildirdiler. Nihayet Antakyadan yardm gelmeyince kale teslim edildi (16 Cemaziylahir/12 Austos). Selhaddin Eyybinin bu kalenin idaresini verdii Garseddin Kl, ara ok yakn bir yerde, Ermenilerin idaresinde bulunan KefrDebn kalesini de ald.86 Bu fetihler srasnda Selhaddin Eyybi, olu elMelikzZahiri Serminiyye zerine gnderdi. Kale Hal seferleri ve Hal basknlar srasnda ele geirilmi Mslman esirlerle doluydu. Fetihten sonra bu esirler de serbest brakldlar (23 Cemaziylahir/19 Austos).87 Serminiyyenin alnmasndan sonra Afamiye karsndaki Berzye muhasara edildi (24 Cemaziylahir/20 Austos). Asi Nehri ile Berzye kalesi arasndaki dalardan akan sular burada bir gl oluturuyordu. Kalenin bir taraf da, bir taraf gl ile evrilmi durumdayd. Bu yzden alnmas zor bir kale olan Berzye Hallarn eline getii gnden beri evrede yaayan Mslmanlar iin byk tehdit oluturuyordu. Tm bu skntlar gidermek ve fetih hareketlerine devam edebilmek iin bu kalenin alnmas gerekiyordu.

85

bnlEsir, elKamil, XII, s. 22; bn eddad, enNevdir, s. 146147; bn'lAdim, Zbde, III, s. 103104; C. Cahen, La Syrie, s. 429; H. Gibb, Saladin, s. 61; R. een, Salhaddin Eyybi, s. 135; M.C. LyonsD.E.P. Jackson, Selhaddin, s. 349350; S. Runciman, Hal Seferleri, II, s. 394. bnlEsir, elKamil, XII, s. 22; bn eddad, enNevdir, s. 146147; bn'lAdim, Zbde, III, s. 103104; AbulFerec, AbulFerec Tarihi, II, s. 448; C. Cahen, La Syrie, s. 429; S. Runciman, Hal Seferleri, II, s. 394; H. Gibb, Saladin, s. 6162; R. een, Salhaddin Eyybi, s. 135; M.C. Lyons D.E.P. Jackson, Selhaddin, s. 349; A. Araka, Selhaddin Eyybi, s. 102103. bnlEsir, elKamil, XII, s. 23; bn'lAdim, Zbde, III, s. 104; C. Cahen, La Syrie, s. 429; S. Runciman, Hal Seferleri, II, s. 394; H. Gibb, Saladin, s. 62; R. een, Salhaddin Eyybi, s. 135; M.C. LyonsD.E.P. Jackson, Selhaddin, s. 349; A. Araka, Selhaddin Eyybi, s. 103104.

86

87

31

Selhaddin Eyybi, surlarn mancnklarla dvlmesine ramen netice alnamaynca kaledeki mdafilerin azlndan da yararlanarak, ehri hcumla zapt etmeye karar verdi. Ordusunu e blerek aralksz hcuma balad. Scak hava ve kuvvetlerinin azl sebebiyle Hallar bu arpmaya ancak iki gn dayanabildiler ve teslim oldular (27 Cemaziylahir/23 Austos). Kalenin idaresine zzeddin brahim tayin edildi. Kalede birok Mslman esir ayaklarndan zincirlerle balanm halde bulundu. Berzye hkiminin ei Antakya prinkepsi III. Bohemundun ei Sibyllein kardeiydi. Mslmanlara bu kadar cefa ektiren kale sahipleri aile fertleriyle birlikte esir alnd.88 Selhaddin Eyybi, Berzye kalesinin fethinden hemen bir gn sonra Asi Nehrinin dousuna geerek Templier tarikat valyelerinin elinde bulunan Derbsk Kalesini kuatt (8 Receb/2 Eyll). Bu kale mstahkem kalelerden biri olup Hallar zor ve tehlikeli zamanlarda muhafaza altnda tutmak amacyla buraya erzak depo ederlerdi. iddetli arpmalar neticesinde kaledekiler Antakya prinkepsi III. Bohemunddan yardm istediler. Ancak hem Antakyadan yardm gelmemesi hem de daha fazla direnemeyeceklerini anlamalar zerine teslim oldular (12 Receb/18 Eyll). Kii bana kararlatrlan fidyelerini deyip Antakyaya gittiler.89 Baras, Antakyadan Kilikyaya giden yola hkim bir mevkide olup Antakyaya yaknl sebebiyle muhasaras neredeyse imknsz grlen bir ehirdi. Bu nedenlerle orduda iki fakl gr ortaya kmt. Bazlar muhasaray desteklerken bir ksm da bu kaleyi muhasara etmenin Antakyay muhasara etmekten bir fark olmad grndeydi. Selhaddin Eyybi, ordunun bir blmn herhangi bir baskn tehlikesine kar Antakya yaknna yerletirdikten sonra Templier tarikat valyelerine ait bu mstahkem kaleyi muhasaraya balad. Mdafilerin azl sayesinde, bir haftalk kuatmann ardndan zapt edildi (2 aban/26 Eyll). Kalenin idaresi Alemeddin Sleyman b. Candara verildi.90

88

bnlEsir, elKamil, XII, s. 23; C. Cahen, La Syrie, s. 429; S. Runciman, Hal Seferleri, II, s. 394; H. Gibb, Saladin, s. 6263; R. een, Salhaddin Eyybi, s. 135; M.C. LyonsD.E.P. Jackson, Selhaddin, s. 349350; A. Araka, Selhaddin Eyybi, s. 104. bnlEsir, elKamil, XII, s. 2627; bn eddad, enNevdir, s. 150; bn'lAdim, Zbde, III, s. 106; C. Cahen, La Syrie, s. 429; S. Runciman, Hal Seferleri, II, s. 394; R. een, Salhaddin Eyybi, s. 136; H. Gibb, Saladin, s. 6263; M.C. Lyons D.E.P. Jackson, Selhaddin, s. 350351; A. Araka, Selhaddin Eyybi, s. 105106. bnlEsir, elKamil, XII, s. 2728; bn eddad, enNevdir, s. 150151; bn'lAdim, Zbde, III, s. 106107; C. Cahen, La Syrie, s. 429; S. Runciman, Hal Seferleri, II, s. 394; H. Gibb, Saladin, s. 63; R. een, Salhaddin Eyybi, s. 136; M.C. LyonsD.E.P. Jackson, Selhaddin, s. 351; A. Araka, Selhaddin Eyybi, s. 106107.

89

90

32

Barasn alnmas Antakyann da fethedilebilecei kanaatini glendirdi. Bu durumu renip korkan Antakya prinkepsi III. Bohemund vakit kaybetmeden Selhaddin Eyybiye haber gnderip slh talebinde bulundu. III. Bohemund hi olmazsa elinde kalan yerleri kurtarma abas iindeydi. Ayrca bar karlnda rehin alm olduu Mslman esirleri serbest brakmay teklif etti. Bunun zerine Selhaddin Eyybi yanndaki emir ve ileri gelenlerle istiare ederek teklifi deerlendirdi. Bunlarn ou Bohemundun isteinin kabul edilmesine taraftar idiler. Sultan askerlerin, bilhassa uzak yerlerden gelenlerin, gayretlerinin, muharebe isteklerinin azaldn ve memleketlerini zlediklerini grnce III. Bohemundun bar nerisini kabul etti. Ekim 1188den Mays 1189a kadar 8 aylk mtareke akdedildi (2 aban 584/26 Eyll 1188). Anlamaya gre; III. Bohemund elindeki Mslman esirleri fidye talep etmeksizin serbest brakacak ve Selhaddin Eyybinin fethettii topraklarda hibir hak iddia etmeyecekti. Bohemunda gnderilen eli emseddevle b. Mnkz aracl ile ondan anlamaya sadk kalacana dair yemin etmesi ve yanndaki Mslman esirleri serbest brakmas istendi. Antakya Hal Prinkepslii topraklarnda yrtlen bu geni harekt sonucunda hkimiyet sahas Sveydiye, Markab, Kusayr ve Antakyadan ibaret kald. Selhaddin Eyybi atekesin ardndan blgeden ayrlarak Halebe oradan da Dmaka gitti.91 Selhaddin Eyybi, Dmaka vardnda kendisine askerleri datmas tavsiye edilince Safed, Kevkeb ve baz kaleleri fethetmeden ordusuna izin vermeyeceini syledi. Nitekim Ramazan ay ortalarna kadar orada kalp daha sonra Safed Kalesi zerine hareket etti. Muhasara edilen kalenin surlar ta yamuruna tutuldu. Kaledekilerin erzaklar ok azald, esir edilmekten ve ldrlmekten korktuklar iin eman dileyip ehri teslim ettiler (8 evval 584/30 Kasm 1188).92 Selhaddin Eyybi, Safed Kalesini ele geirdikten sonra Kevkeb zerine yryp muhasaraya balad. Kaleyi ellerinde tutan Hospitalier tarikat valyeleri emanla teslim olmalar yolundaki teklifi reddedince muhasara iddetlendi. Neticede

91

III. BohemundSelhaddin Eyybi arasnda yaplan bu mtareke hususunda bkz. bnlEsir, elKamil, XII, s. 2829; bn Vsl, Mferric, s. 131133; bn Kesir, elBidaye, XIII, s. 3637; AbulFerec, AbulFerec Tarihi, II, s. 448449; C. Cahen, La Syrie, s. 429; S. Runciman, Hal Seferleri, II, s. 394; R. een, Salhaddin Eyybi, s. 136137; a.g.m. , madeddin Ktip elsfahannin Eserlerindeki Anadolu Tarihiyle lgili Bahisler, s. 346347; H. Gibb, Saladin, s. 6465; M.C. Lyons D.E.P. Jackson, Selhaddin, s. 351352; A. Araka, Selhaddin Eyybi, s. 107108. bnlEsir, elKamil, XII, s. 3031; bn eddad, enNevdir, s. 152; bn Kesir, elBidaye, XIII, s. 37; bn'lAdim, Zbde, III, s. 107; R. een, Salhaddin Eyybi, s. 137138.

92

33

Hallar eman dileyip teslim oldular (15 Zilkade 584/5 Ocak 1189).93 Safede Turul elCandar, Kevkebe ise Sarimeddin Kaymaz elNecmi tayin edildi. Her iki kaleyi de terk eden Hallar Sr ehrine gittiler.

F) III. Hal Seferi (11891192) ve Antakya Hal Prinkepslii Asndan nemi

Httn yenilgisi ve Kudsn dmesinin ardndan Antakya Hal Prinkepslii topraklarnn byk bir ksmnn da fethedildii haberleri Avrupay derinden sarsmt. Bu fetihlerin ardndan emanla ehirlerinden ayrlp Srda toplanan Hallar burada nemli bir g oluturdular. Sr Bapiskoposu Josias Sicilyaya giderek Avrupadan yardm istedi. Papa III. Clemens (11871191)in gayretleriyle ngiltere ile Fransa arasndaki sava sona ermi, 1188 yl ortalarna doru Bat Avrupann byk hkmdarlar ile birok kont, dk, baron yeni bir Hal Seferi iin hazrlklara balamlard.94 Kara yolunu tercih eden mparator Friedrich Barborassa (11521190) emrindeki Alman ordusu Mart 1190 tarihinde anakkale Boaz'ndan Anadolu'ya girdi. Alman ordusunun yry srasnda Friedrich Barborassa'nn lm Alman Hal seferinin de sonu oldu (5 Cemaziylevvel 586/10 Haziran 1190). Ordunun nemli bir ksm Almanya'ya geri dnerken kalanlar Friedrich'in olu idaresinde Anadolu Seluklularnn ar tazyiki altnda azalarak Suriye'ye ulatklarnda Selhaddin'in karsna kabilecek asker bir g olmaktan kmlard.95

93

bnlEsir, elKamil, XII, s. 3132; bn Kesir, elBidaye, XIII, s. 3738; bn'lAdim, Zbde, III, s. 108; AbulFerec, AbulFerec Tarihi, II, s. 448; R. een, Salhaddin Eyybi, s. 137138. III. Hal Seferi iin yaplan hazrlklarla ilgili bkz. bnlEsir, elKamil, XII, s. 3233; AbulFerec, AbulFerec Tarihi, II, s. 450451; H. Gibb, Saladin, s. 6667; S. Runciman, Hal Seferleri, III, s. 315; R. een, Salhaddin Eyybi, s. 140141; I. Demirkent, Hal Seferleri, s. 145149; a.g.m. , Hal Seferleri ve Trkler, s. 660661; a.g.m. , Hallar, DA, XIV, s. 536537; O. Turan, Trkiye, s. 220224; M.C. LyonsD.E.P. Jackson, Selhaddin, s. 359374; H. A. Nomiku, Hal Seferleri, s. 51; A. Ulvn, Selhaddin Eyybi, s. 79; M. Ersan, Ermeniler, s. 151152; A. Usta, Hal Seferleri, s. 202218. AbulFerec, dier kaynaklarn aksine Frederic Barborassann nehri geerken deil de nehirde yzmek istediini ve bu srada souk ald iin ldn sylemektedir AbulFerec, AbulFerec Tarihi, II, s. 452453; bnlEsir, elKamil, XII, s. 49; Niketas Khoniatesin Historias, s. 246248; S. Runciman, Hal Seferleri, III, s. 1315; C. Cahen, La Syrie, s. 431; a.g.m. , Anadolu, s. 5456; O. Turan Keyhsrev I, A, VI, s. 613620; A. Sevim, Keyhsrev I, DA, XXV, s. 347349; P. M. Holt, Hallar a, s. 5960; H. Gibb, Saladin, s. 67; I. Demirkent, Hal Seferleri, s. 151152; a.g.m. , Hallar, DA, XIV, s. 536537; a.g.m. , Hal Seferleri ve Trkler, s. 660661; a.g.m. , Bizans, DA, VI, s. 238; M.C. LyonsD.E.P. Jackson, Selhaddin, s. 376377; Tuncer Baykara, I.

94

95

34

ngiltere Kral Arslan Yrekli Richard ve Fransa Kral II. Philippe Auguste ise deniz yolunu tercih etmilerdi.96 Neticede iki kral, eski Kuds Kral Guy de Lusignan tarafndan kuatlm olan Akk nlerine geldiler (13 Cemaziylevvel 587/8 Haziran 1191).97 Kuatmann balangcnda nispeten zayf olan Hal kuvvetleri zaman ierisinde Avrupa'dan gelen yardmlarla glendi. Selhaddin Eyybinin Akk'daki garnizonu takviye etme abalarna ramen gnden gne sktrlan Akk ehrine artk yardm ulatrlamaz olmutu. Bunun zerine Selhaddin Eyybi, 11 Temmuz'da Akk mdafilerine teslim olmalar konusunda msaade verdi. Kudsn ellerinden kmasnn ardndan Hristiyanlarn Akky ele geirmeleriyle burada sembolikte olsa Kuds Krall devam ettirilmitir ve Akky kinci Krallk diye adlandrmlardr.98 Yaplan muharebeler neticesinde Hallar her ne kadar ypratlm da olsa kesin sonu alnamad. Ancak iyice bunalan Hallar, Yafa'ya ekilerek buray tahkime baladlar. Bu arada Mslmanlar Kuds'n savunmasn glendiriyorlard. Askalan ehri de boaltlm ve surlar tamamen yklmt. Mcadele devam ederken, bir yandan da taraflar arasnda slh grmeleri balamt. Hallar safnda bir tarafta Conrad,
Gyaseddin Keyhsrev (11641211), TTK, Ankara 1997, s. 1315; Selim Kaya, I. Gyaseddin Keyhsrev ve II. Sleymenah Dnemi Seluklu Dnemi (11921211), TTK, Ankara 2006, s. 3334; A. Sevim, Anadolunun Fethi, s. 152153; H. A. Nomiku, Hal Seferleri, s. 51; A. Ulvn, Selhaddin Eyybi, s. 80; M. Ersan, Ermeniler, s. 151152; elGamidi, Hallara Kar Salahaddin Eyybinin Cihad Stratejisi, s. 214226.
96

Richard yolda donanmasyla birlikte frtnaya yakalanm, gemilerinin bir ksm batmt. Richardn bulunduu gemi ise nce Girit sonra Rodosa snrken, kz kardei Joanna ve nianls Berengariann bindii gemi Kbrs adasnda Limasola srklendi. Fakat onlar Bizans mparatoru I. Andronikos Komnenosa (11831185) isyan ederek 1185te Kbrsta bamszln ilan etmi olan Isakios Dukas Komnenos tarafndan kt muamele grp gemide mahsur brakldlar. Bir hafta sonra Richard Limasola ulat ve kz kardei ile nianlsna yaplan muameleye kzarak aday kuatt ve Isakiosu esir alp aday ele geirdi. III. Hal Seferinin Bizans iin olumsuz yan Kbrsn elden km olmasdr. Zira Kbrs bir daha Bizans hkimiyetine girmeyecektir. AbulFerec, AbulFerec Tarihi, II, s. 454 455; Niketas Khoniatesin Historias, s. 232233; I. Demirkent, Hal Seferleri, s. 155156; a.g.m. , Bizans, DA, VI, s. 238; a.g.m. , Kbrs, DA, XXV, s. 372; E. Altan, Kbrs Hal Krall (1191 1489), Trkler, VI, Yeni Trkiye Yay. , Ankara 2002, s. 695700; G. Ostrogorsky, Bizans Tarihi, s. 376377; O. Turan, Ortaalarda TrkiyeKbrs Mnasebetleri, Belleten, XXVIII (1964), say: 110, s. 209227; H. Gibb, Saladin, s. 6768; Rupert Gunnis, Historic Cyprus, London 1947, s. 130133. Niketas Khoniatesin Historias, s. 230231; C. Cahen, La Syrie, s. 431432; S. Runciman, Hal Seferleri, III, s. 3041; H. Gibb, Saladin, s. 6870; M.C. LyonsD.E.P. Jackson, Selhaddin, s. 393; P. M. Holt, Hallar a, s. 59; I. Demirkent, Hal Seferleri, s. 153156; R. een, Eyybiler, DA, XII, s. 2023; H. A. Nomiku, Hal Seferleri, s. 5152; A. Ulvn, Selhaddin Eyybi, s. 8081; elGamidi, Hallara Kar Salahaddin Eyybinin Cihad Stratejisi, s. 214226. bn Kesir, elBidaye, XIII, s. 5354; bnlAdim, Zbde, III, s. 110; AbulFerec, AbulFerec Tarihi, II, s. 456457; S. Runciman, Hal Seferleri, III, s. 4650; M.C. LyonsD.E.P. Jackson, Selhaddin, s. 378395; A. Araka, Selhaddin Eyybi, s. 113116; R. een, Eyybiler, Trkler, V, Yeni Trkiye Yay. , Ankara 2002, s. 65; I. Demirkent, Hallar, DA, XIV, s. 536537; H. A. Nomiku, Hal Seferleri, s. 5152; A. Ulvn, Selhaddin Eyybi, s. 8081.

97

98

35

dier tarafta Richard, Selhaddin ile ayr ayr mzakerelere girimilerdi. Bu durum Hallar arasndaki gr ayrlklarn gzler nne seriyordu. Selhaddin ise elinden geldiince bundan yararlanmak amacndayd. Richard, Sultan ile mzakerelere hz verdi. elMeliklAdil ile Hal elileri arasnda yaplan grmeler neticesinde bar karar alnd. Anlama son eklini alnca, Sultan, ktibi madeddini ararak anlamann metninin yazdrd ve Richarda gnderdi. Richard da Latince metni Selhaddin Eyybiye gnderdi. ki hkmdar anlamay imzalayp sadakat yemini ettiler (21 aban 588/1 Eyll 1192). Anlamann kapsam geniletilerek Mslmanlar Hahileri, Hallar ise Antakya Prinkepslii ve Trablus Kontluunu anlamaya taraf olarak dhil ettiler. Anlama 3 yl 8 ay karada ve denizde yrrlkte olacakt. Her iki taraf silhsz olarak birbirlerinin lkelerinde ticaret yapacak, ziyaret iin dolaabileceklerdi.99 Bylece uzun sredir devam eden sava son bulmu, Hallarn elindeki topraklarn nemli bir ksm Mslmanlar tarafndan geri alnmt. Hal Devletlerinin hkimiyet alan Yafa ile Sr arasndaki dar bir eride, Trablus ve Antakya ile bu ehirlerin etrafndaki birka kaleye indirildi. Anlamadan ksa bir sre sonra da Antakya prinkepsi III. Bohemund Beyrutta bulunan Selhaddin Eyybinin yanna gelip ona balln bildirdi. Sultan, Bohemund ve yanndakilere hilatler giydirip ikramda bulundu (20 evval 588/28 Ekim 1192).100

99

Yaplan bar anlamas ile ilgili bkz. bnlEsir, elKamil, XII, s. 86; bn eddad, enNevdir, s. 344346; bn Kesir, elBidaye, XIII, s. 6065; bnlAdim, Zbde, III, s. 122; AbulFerec, Abul Ferec Tarihi, II, s. 460462; C. Cahen, La Syrie, s. 432433; H. Gibb, Saladin, s. 7074; S. Runciman, Hal Seferleri, III, s. 6466; M.C. LyonsD.E.P. Jackson, Selhaddin, s. 434435; P. M. Holt, Hallar a, s. 60; I. Demirkent, Hal Seferleri, s. 160161; a.g.m. , Hal Seferleri ve Trkler, s. 651668; a.g.m. , Hallar, DA, XIV, s. 536538; R. een, Salahaddinden Baybarsa, s. 15; a.g.m. , Eyybiler, s. 65; a.g.m. , Eyybiler, DA, XII, s. 2023; H. A. Nomiku, Hal Seferleri, s. 5152; A. Ulvn, Selhaddin Eyybi, s. 8285; elGamidi, Hallara Kar Salahaddin Eyybinin Cihad Stratejisi, s. 214226; Muammer Gl, nasyada Bir Trk Devleti: Eyybiler, Trkler, V, Yeni Trkiye Yay. , Ankara 2002, s. 80. bnlEsir, elKamil, XII, s. 8788; bn Kesir, elBidaye, XIII, s. 67; AbulFerec, AbulFerec Tarihi, II, s. 462; H. Gibb, Saladin, s. 74; S. Runciman, Hal Seferleri, III, s. 6768; I. Demirkent, Hal Seferleri, s. 163; P. M. Holt, Hallar a, s. 60; R. een, Salhaddin Eyybi, s. 214215; C. Cahen, La Syrie, s. 434; M.C. LyonsD.E.P. Jackson, Selhaddin, s. 436437.

100

36

G) III. Bohemund Dnemi Komu Devletlerle Mnasebetler

1) Kilikya Ermeni Baronluu ile Mnasebetler

II. Leon (11871219), 1187 ylnda Bohemund ile ittifak konusunda gayret sarf ederek onun tbiyetine girmiti. Bundan bir yl sonra III. Bohemund ve II. Leon bir Trkmen aknn pskrtmek zere birletiler.101 Ksa sre sonra da II. Leon, Antakya prinkepsi III. Bohemundun kars Sibyllein yeeni ile evlendi. Bu srada II. Leon, Bohemunda byk miktarda bor vermiti ve Bohemundun ald borcu demekte ar davranmas dostluklarnn bitmesine sebep oldu. Bundan tr Selhaddin Eyybi Antakya blgesine taarruz ettii srada II. Leon byk bir titizlikle tarafszln muhafaza etmiti.102 2 aban 584/26 Eyll 1188de Selhaddin Eyybi, Templier valyelerinin elinden ald Baras kalesini yktrdktan sonra II. Leon gelerek buray igal edip onard. Bohemund ise Barasn Templier tarikatna geri verilmesi gerektii grndeydi. Ancak II. Leon bu durumu kabul etmeyince III. Bohemund hadiseyi Selhaddin Eyybiye bildirdi. Ancak onun meguliyeti dolaysyla duruma mdahale etmemesi zerine Baras, II. Leonun elinde kald. Fakat Leon kendisini Selhaddin Eyybiye ikyet ettii iin Bohemundu cezalandrmak istiyordu. Bu hiddet Bohemundun kars Sibylle tarafndan da krklendi. nk Sibylle, kendi olu Guillaume prinkepsliin veliahd yapmak hususunda II. Leondan medet umuyordu. Baras, kalesi bu srada II. Leonun kuzeni tarafndan idare edilmekteydi. II. Leonun Bohemundu ele geirme pln erevesinde Baras hkimi Bohemunda giderek kuzeni ile aralarnn bozulduunu ve Baras kendisine vermek istediini syledi. Buna inanan Bohemund kars ve olu ile beraber hemen yola kt. Baras Kalesine girdikleri srada daha ne olduunu anlamadan tutuklandlar (1193).103 II. Leon,
101

Trkmen Aknlar (11861187) ile ilgili geni bilgi iin bkz. bnlEsir, elKamil, XI, s. 410; Bakumandan Simbat, s. 63; AbulFerec, AbulFerec Tarihi, II, s. 439448; M. Ersan, Ermeniler, s. 149150. Bakumandan Simbat, s. 6364; S. Runciman, Hal Seferleri, III, s. 7678; M. A. Kagarl, Kilikya Ermeni Baronluu, s. 61; M. Ersan, Ermeniler, s. 152; a.g.m. , Rupenliler Dneminde Kilikya ile Antakya Hal Prinkepsliinin ukurovada Hkimiyet Mcadelesi, s. 87.

102

103

AbulFerec Leonun Bohemundu esir almasn tm detaylaryla aktarmaktadr: Kilikya hkimi Leon bir suikast tertip ederek Antakya Prensi Bohemundu ele geirdi. Baras Leona ait olduu iin

37

kardei III. Rupene yaplan muamelenin104 karl olarak, III. Bohemunda son derece ar ikenceler yapt. II. Leon, III. Bohemunda ancak Antakyann hkimiyetini kendisine vermesi halinde serbest brakacan syledi. Bohemund karsnn da srar zerine bu teklifi kabul etti. Antakya Prinkepsliinin saray memuru Bartholome de Tirel ile II. Leonun yeeni olan Hetum de Sasun, Antakyay yeni dneme hazrlamak maksadyla, Ermeni kuvvetleriyle beraber yola ktlar. Ancak Antakyaya vardklarnda Ermeni asll baronlar haricinde yerli halk bu durumdan hi de memnun olmad. Nitekim kan atmalar neticesinde Ermeniler ehirden atldlar ve kendilerini emniyete almak iin Hetum idaresindeki Barasa ekildiler.105 1194 ylnn ilkbaharnda Akk Krallnn yeni kral Henri de Champagnea duruma mdahale etmek zere harekete geti ve Antakyaya geldi. Burada ksa bir sre kaldktan sonra II. Leonun bulunduu Sise doru yrd. Kral Henriye kar kamayan II. Leon, III. Bohemundun kurtulu paras demeden serbest braklmasn, Baras ve civarndaki arazinin Hallara iadesi ve Bohemund ile aralarnda bir tbiyet

Araplar burasn brakp katlar, o da burasn ald. Bohemund Barasn Ermeni hkimi prens ile gizli tertibat almaya sevk etti. Onun efendisi olan Leona kar isyan ederek kaleyi Bohemunda teslim etmesini ve Antakyaya gidip orada ikmet etmesini bildirdi. Baras hkimi bu teklifi Bohemunda gtrd. Baras ona teslim etmeyi vaadetti. Bohemund da ona inand ve kars ve ocuuyla beraber olduu halde sratle hareket etti. Bunlar Barasn karsndaki kuyu nnde kararghlarn kurdular. Baras hkimi onlara gda ve arap gnderdi. Sonra bunlara: gndz kaleye kmak imknszdr ortalk karardktan sonra gelirseniz kaplar ak bulursunuz ve gizlice ieri girersiniz. Birlikte atllar bulunmasn ki nbetiler bunlar grp srrmz kefetmesinler atllar civarda gizlenmeye devam etsinler, dedi. Bohemund bunlara inanarak kuyunun nnden hareket etti ve Antakyaya gitmekte olduunu iddia etti. Ortalk kararnca kars ve olu, kendisine hizmet eden adamlarla geri dnd. Kale kapsna yaklat, kapnn ak olduunu grd ve yanndakilerle birlikte sevinle ieri girdi. Baras hkimi bunlara: siz burada yatn ve gn doana kadar istirahat edin biz de tertibat alr atllar ksm ksm ieri alr ve muhafzlar yakalarz dedi. Bunlar yattktan sonra Hkim burada gizlenmi olan ve birok Ermeni ile birlikte gelmi olan Leona haber gnderdi. O da Barasa geldi ve Bohemundu yakalayarak kendisine zincir vurduu gibi, karsn ve olunu da demirden balar iinde tuttu. Leon kardeinin cn almak iin Bohemunda trl ikenceler yapt AbulFerec, AbulFerec Tarihi, II, s. 465466. Ayrca bkz. S. Runciman, Hal Seferleri, III, s. 76; Simbat, III. Bohemundun yakaland yl 1194 olarak gsteriyor, Bakumandan Simbat, s. 6566.
104

Kilikyada gittike g kazanan III. Rupen (11751187), Antakya iin byk bir tehdit olmaya balamt. Bunun zerine nlem almak isteyen III. Bohemund, III. Rupene haber gnderip bar yapmak istediini syledi ve onu Antakyaya davet etti. Yaplan ary kabul eden Ermeni Baronu Antakyaya geldiinde hemen tutuklanarak zincire vuruldu. Bir yl hapiste kalan III. Rupen, III. Bohemundun fidye ve baz kalelerin kendisine verilmesi isteini kabul edince yerine annesini ve baz akrabalarn rehin brakarak hapisten kurtuldu. Sirfendikr, Tell Hamdun, Ciger kalelerini ve bin dinar Antakya prinkepsine vererek yaknlarn da kurtard. Fakat Bohemundun bu abas bir sonu vermedi. III. Rupen verdii yerleri ksa srede geri ald. Ondan sonra Ermeni tahtna geen II. Leonda Ermeni topraklarn geniletti ve III. Rupenin intikmn alp o da III. Bohemundu esir ald ( M. Ersan, Ermeniler, s. 148149; a.g.m. , Rupenliler Dneminde Kilikya ile Antakya Hal Prinkepsliinin ukurovada Hkimiyet Mcadelesi, s. 8788 ) I. Demirkent, Hal Seferleri, s. 163164; C. Cahen, La Syrie, s. 582585; M. Ersan, Ermeniler, s. 152154; a.g.m. , Rupenliler Dneminde Kilikya ile Antakya Hal Prinkepsliinin ukurovada Hkimiyet Mcadelesi, s. 8788.

105

38

metbiyet ilikisi olmamasn kabul etmek zorunda kald. II. Leon, kardei III. Rupenin kz Alicei III. Bohemundun olu Raymonda verdi. Bu evliliin artlarna gre; onlarn erkek ocuklar olduu takdirde II. Leonun varisi olacak, Raymond da babasnn lmnden sonra, Antakya hkimi olacakt. Bylece aralarndaki ihtilaf zlm oldu. Bohemund olu Raymondu II. Leonun yannda brakarak Antakyaya dnd. Ne var ki Raymond babasnn ayrlmasndan bir mddet sonra ld. Hamile olan kars Alice, erkek ocuk dourunca, halefi olmayan II. Leon bundan son derece memnunluk duydu ve ocua kardei Rupen106in adn verdi.107

H) III. Bohemundun ahsiyeti ve lm

III. Bohemund, hkm srd sre zarfnda aktif bir rol stlenmemitir. Selhaddin Eyybi prinkepslik topraklarn fethederken onu nlemek iin mcadele dahi etmemi, kendisinden yardm bekleyen kalelerin bu taleplerine cevap vermemiti. Selhaddin Eyybi ile bar hemen kabul etmi, onun artlarna itirazsz uymutu. Kbrsta Kral Richarda yapt ballk ziyareti bir kenara braklacak olursa, III. Hal Seferine de fiilen katlmamtr. Onun youn olarak ilikide bulunduu komular Ermeniler oldu. Ilml bir siyaset gdp daha ok bar yanls bir tavr sergileyen III. Bohemund, Receb 597/Nisan 1201 tarihinde lmtr.108

106 107

Rupen, daha sonra RaymondRupen olarak adlandrlacaktr (Bakumandan Simbat, s. 6566).

AbulFerec, AbulFerec Tarihi, II, s. 465466; Bakumandan Simbat, s. 6566; C. Cahen, La Syrie, s. 582585; S. Runciman, Hal Seferleri, III, s. 7678; I. Demirkent, Hal Seferleri, s. 163 164; M. Ersan, Ermeniler, s. 154155; a.g.m. , Rupenliler Dneminde Kilikya ile Antakya Hal Prinkepsliinin ukurovada Hkimiyet Mcadelesi, s. 90. Bakumandan Simbat, s. 74; S. Runciman, Hal Seferleri, III, s. 8788; I. Demirkent, Hal Seferleri, s. 166; B. Kksipahiolu, Hal Devletleri, s. 691692.

108

39

III. BLM

IV. BOHEMUND DNEM (12011233)

A) IV. Bohemundun Tahta k

Antakya prinkepsi III. Bohemundun veliahd olan byk olu III. Raymond, Kilikya Ermeni Baronu II. Leonun yeeni Alice ile evliydi. III. Bohemund, olu III. Raymondun ei vastasyla ileride Ermeni topraklarnda hak iddia edebileceini dnyordu. Fakat III. Raymondun 1197 ylnn ilk aylarnda lm onun Aliceden doan ve henz kk yataki olu RaymondRupenin prinkepsliin tek vrisi olarak kalmasna sebep oldu. Ancak bu ocuk, devleti idare edebilecek yata deildi. Dolaysyla ona vasi tayin etmek gerekiyordu. Bu kii ya III. Bohemundun Trablus Kontu olan olu IV. Bohemund ya da Ermeni II. Leon olacakt. Bu durum iki aday arasnda Antakya hkimiyeti iin bir mcadele balatt. Templier ve Hospitalier valyeleri ile halkn ou Trablus Kontu IV. Bohemundu desteklemekteydiler. Bunlar, RaymondRupen vastasyla II. Leonun Antakyay ele geirmesinden endie ediyorlard. Bu arada erken davranan IV. Bohemund Antakyaya gelip idareye el koydu ve babasn ehirden uzaklatrd (1198 yl sonlar). Ancak II. Leonun papala balln bildirmek zere gnderdii mektuplar sonucunda Bohemund Trablusa geri dnnce, babas III. Bohemund tekrar Antakyaya gelebildi. III. Bohemund Nisan 1201de lnce, Trablus kontu olan Bohemund hibir direnile karlamadan Antakyaya girdi.109

109

AbulFerec, AbulFerec Tarihi, II, s. 498; Bakumandan Simbat, s. 74; C. Cahen, La Syrie, s. 590593; J. Prawer, Crusader Institutions, s. 7071; S. Runciman, Hal Seferleri, III, s. 8688; R.

40

B) IV. Hal Seferi (12021204) ve Antakya Hal Prinkepslii Asndan nemi

III. Hal Seferinin sona ermesinin ardndan Avrupada derhal yeni bir Hal seferi iin hazrlklar yaplmaya balanmt. Zira Ortadoudaki Hal varl iin Avrupadan gelecek olan asker yardmn byk nemi vard. Vaizler 1198de papalk tahtna kan III. nnocentius (11981216)un emirleri dorultusunda zellikle kontlar ve kk derebeylerini yaplacak yeni sefere davet ediyorlard.110 Harekete geen Hal filosu 12 evval 599/24 Haziran 1203de stanbul nlerine geldi. ehir derhal kuatld.111 Bu beklenmedik durum zerine ve iddetlenen mcadeleler sonrasnda endieye den mparator III. Aleksios (11951203), taht brakarak stanbuldan kat. Bizansllar, zindandaki sabk kr mparator sakios Angelos (12031204)u hapisten kararak tahta geirdiler.112 Venedikliler, Bizans tarafndan kendilerine verilmi ama ksa sre nce geri alnm olan ticar imtiyazlara yeniden ve daha kapsaml bir ekilde sahip olmak istiyorlard. Bu sebeple de Hallar stanbula saldrmaya tevik ettiler. Hal liderlerinin de Bizansa kar kendisiyle ayn duygular paylamas durumu kolaylatrd. Hal kuvvetleri 6 Nisan 1204de surlara hcum ettiler. Nihayetinde alt gn sonra ehir Hallarn eline geti (10 aban 600/13
een, Salahaddinden Baybarsa, s. 6465, 151; I. Demirkent, Hal Seferleri, s. 166; Wilbrand von Oldenburg, Filistin ve Kk Asyaya Seyahat, Trkeye ev. M. Ersan, rfan Kltr ve Eitim Merkezi Yay. , zmir 2000, s. 40; M. Ersan, Ermeniler, s. 157158; a.g.m. , Rupenliler Dneminde Kilikya ile Antakya Hal Prinkepsliinin ukurovada Hkimiyet Mcadelesi, s. 9091; A. Usta, Hal Seferleri, s. 221223.
110

IV. Hal Seferi ile ilgili detayl bilgi iin bkz. Robert de Clari, stanbulun Zapt (1204), Trkeye ev. Beynun Akyava, TTK, Ankara 1994, s. 16; AbulFerec, AbulFerec Tarihi, II, s. 483; bn Kesir, elBidaye, XIII, s. 120122; Niketas Khoniatesin Historias, s. 35; Bakumandan Simbat, s. 7576; Geoffroi de VillehardouinHenri de Valenciennes, Konstantinopoliste Hallar, Trkeye ev. Ali Berktay, letiim Yay. , stanbul 2001, s. 7590; Jonathan Phillips, The Fourth Crusade, Penguin Books 2004, s. 10 vd. ; S. Runciman, Hal Seferleri, III, s. 95116; G. Ostrogorsky, Bizans Tarihi, s. 382; C. Diehl, Bizans Tarihi, s. 126127; I. Demirkent, Hal Seferleri, s. 167182; a.g.m. , Hal Seferleri ve Trkler, s. 651668; a.g.m. , Bizans, DA, VI, s. 238239; a.g.m. , Hallar, DA, XIV, s. 536538; O. Turan, Trkiye, s. 264267; P. M. Holt, Hallar a, s. 6364; A. Bailly, Bizans mparatorluu Tarihi, s. 259268; H. A. Nomiku, Hal Seferleri, s. 53; lkem Sakarya, Drdnc Hal Seferi, (YL. Tezi) , ..S.B.E. , stanbul 2004, s. 1216; Michel Kaplan, Drdnc Hal Seferi stanbulda Latin stilas (1204), Toplumsal Tarih, say: 132, Aralk 2004, s. 7074. AbulFerec, AbulFerec Tarihi, II, s. 483; Niketas Khoniatesin Historias, s. 105118; G. Ostrogorsky, Bizans Tarihi, s. 385; O. Turan Keyhsrev I, A, VI, s. 613620; I. Demirkent, Hal Seferleri ve Trkler, s. 651668; a.g.m. , Hallar, DA, XIV, s. 536538; . Sakarya, Drdnc Hal Seferi, s. 4245; A. Sevim, Keyhsrev I, DA, XXV, s. 347349; T. Baykara, I. Gyaseddin Keyhsrev, s. 3334; S. Kaya, I. Gyaseddin Keyhsrev, s. 110111; P. M. Holt, Hallar a, s. 6364; C. Diehl, Bizans Tarihi, s. 126127. I. Demirkent, Bizans, DA, VI, s. 239; . Sakarya, Drdnc Hal Seferi, s. 4851.

111

112

41

Nisan 1204). Esas hedefinden am olan bu Hal seferi neticesinde ehir Hal Venedik kuvvetleri tarafndan ar bir yamaya maruz brakld.113 Bizans mparatorluu ve Antakya Prinkepslii arasndaki anlamazln temelleri Antakya Prinkepsliinin kurulu yllarna dayanmaktadr. I. Bohemundun Antakyay ele geirmesinin ardndan imparatora yaplan vasallk yeminine ramen ehri Bizans mparatorluuna vermemesi stelik Bizansa ait ehir ve kaleleri hedef semesi aralarndaki mcadelenin de balangc oldu. Antakyann kendilerine teslim edilmesi hususunda ok aba harcayan, ancak baarl olamayan imparatorlar, hi olmazsa Antakya hkimlerinin kendilerine boyun emesi ve imparatorlua tbi olarak hkm srmelerini salamaya ynelik politikalar izlemi hatta bu amala Antakya zerine defalarca sefer dzenlemilerdir. Fakat prinkepsler asker tehdit ya da farkl sebeplerden tr mecbur kaldklarnda imparatorluu metb tanmalarna ramen tehlikenin gemesi halinde yine bamsz hareket etmilerdir. Bizans mparatorluu Antakya zerindeki siyas hkimiyet iddialarn, mparator Manuel Komnenosun, 1176 ylnda Trkiye Seluklu Sultan II. Klarslan karsnda urad Myriokephalon (Karamkbeli) yenilgisi ve yaanan olumsuz gelimelerle zaten kaybetmiti. Nitekim bu yllarda Bizansn Antakyada kilise hkimiyetinin de sona erdii grlmektedir. IV. Hal Seferinde imparatorluun Latinlerce igali ile de artk Bizans, Antakya Hal Prinkepslii iin bir tehlike olmaktan kmt. Bundan byle Bizans imparatorlar, bir daha hibir zaman Suriyeye giremeyecek ve Antakyay idare edenlerden herhangi bir istekte bulunacak durumda olamayacaklardr.

113

bnlEsir, elKamil, XII, s. 162163; AbulFerec, AbulFerec Tarihi, II, s. 483; Robert de Clari, stanbulun Zapt, s. 1221; Niketas Khoniatesin Historias, s. 139144; Simbat Vakayinmesinde stanbulun Latinler tarafndan igalini 12061207 yllar olaylar arasnda vermektedir, Bakumandan Simbat, s. 7677; S. Runciman, Hal Seferleri, III, s. 108109; I. Demirkent, Hal Seferleri ve Trkler, s. 651668; a.g.m. , Hallar, DA, XIV, s. 536538; a.g.m. , Bizans, DA, VI, s. 239; O. Turan Keyhsrev I, A, VI, s. 613620; A. Sevim, Keyhsrev I, DA, XXV, s. 347349; T. Baykara, I. Gyaseddin Keyhsrev, s. 3334; S. Kaya, I. Gyaseddin Keyhsrev, s. 111112; P. M. Holt, Hallar a, s. 6364; C. Diehl, Bizans Tarihi, s. 126127; H. A. Nomiku, Hal Seferleri, s. 5357; . Sakarya, Drdnc Hal Seferi, s. 5156.

42

C) IV. Bohemund Dnemi Komu Devletlerle Mnasebetler

1) Kilikya Ermeni Krall ile Mnasebetler

Ermeni Kral114 II. Leon, Antakya Prinkepsliinin idaresinin IV. Bohemundun eline gemesinden memnun olmad. Bohemund daha nce yneticisi de olduu Prinkepslie ait Trablusta kan bir isyan bastrmaya alrken, II. Leon prinkepslik topraklarna girdi (Muharrem 601/Eyll 1204).115 Ancak Haleb meliki elMelikz Zahirin Antakyaya asker yardmda bulunmas zerine, II. Leon geri ekilmek zorunda kald. Sonra Templierlerin elindeki Derbsk kalesi yaknlarnda bulunan harap bir kaleyi yeniden ina edip mstahkem bir mevki haline getirdi. Zaten Baras kalesi de onun elinde bulunuyordu. II. Leon 1 Muharrem 602/18 Austos 1205de Derbsk kalesine saldrd. Kalenin iyi mdafaa edildiini grnce Amik Ovasnda yaamakta olan Trkmen obalarn yamalad. Nihayet elMelikzZahir, Ermenilere kar sefere kt (aban 602/Mart 1206). II. Leon kar koyamayacan anlaynca slh istedi. Bunun zerine iki taraf arasnda 8 yllk bir bar anlamas yapld. Bar sresinde Antakyaya saldrmayaca szn veren II. Leon, Kilikyaya dnd.116 Ancak II. Leon verdii szde durmam, tekrar Antakya havalisini yamalamaya balamt. Bunun zerine IV. Bohemund, Ermeni Kralna kar Trkiye Seluklu Sultan I. Gyaseddin Keyhsrev (11921196/12051211)den yardm istedi. Trkiye Seluklu Sultan, Ermeni saldrlarna kar Antakya Prinkepsliine yardm etmekte

114

Kilikya Ermeni Baronluu, RomaGermen mparatoru VI. Heinrichden 6 Ocak 1198 tarihinde II. Leonun Krallk Tacn almasyla Kilikya Ermeni Krall olarak adlandrlmaya balanm; Baron diye tesmiye edilen Ermeni hkmdarlar bu tarihten sonra Kral olarak adlandrlmlardr. Bkz. Bakumandan Simbat, s. 68; Sryni Mihail, s. 293; M. A. Kagarl, Kilikya Ermeni Baronluu, s. 5658; M. Ersan, Ermeniler, s. 155157; a.g.m. , Kilikya Ermeni Krallnn Trkiye Seluklularna Tbiyeti Meselesi, s. 301; a.g.m. , SelukluErmeni likileri, Trkler, V, Yeni Trkiye Yay. , Ankara 2002, s. 639. bnlAdim, Zbde, III, s. 156; AbulFerec, AbulFerec Tarihi, II, s. 498; S. Runciman, Hal Seferleri, III, s. 119120; C. Cahen, La Syrie, s. 600615; R. een, Salahaddinden Baybarsa, s. 6566; I. Demirkent, Hal Seferleri, s. 166; M. Ersan, Ermeniler, s. 158; a.g.m. , Rupenliler Dneminde Kilikya ile Antakya Hal Prinkepsliinin ukurovada Hkimiyet Mcadelesi, s. 91; A. Usta, Hal Seferleri, s. 222; Mustafa Kl, Melik Nasr Salahaddin Yusuf II Devrinde Eyybiler Devleti (12341261), (DR. Tezi), M.. T.A.E. , stanbul 2001, s. 50.

115

116

bnlEsir, elKamil, XII, s. 199200; bnlAdim, Zbde, III, s. 155158; bn Vsl, Mferric, 170171; J. R. Smith, The Crusades a Short History, s. 191192; C. Cahen, La Syrie, s. 600601; S. Runciman, Hal Seferleri, III, s. 120121; R. een, Salahaddinden Baybarsa, s. 6566; M. Ersan, Ermeniler, s. 158; M. Kl, Salahaddin Yusuf II, s. 5051.

43

tereddt etmedi. Zira Ermenilerin Gksuna hcum ederek birok Trk esir ve mallarn yama etmesi ve TrkiyeSuriye arasnda ilemekte olan kervan yolunu sekteye uratmas dolaysyla Seluklu devleti ile olan tbiyet balarn ihll etmesi zerine I. Gyaseddin Keyhsrev Ermeniler zerine sefere kma karar ald. Bu amala Seluklu Sultan tbii olan Haleb Eyybi meliki elMelikzZahire eli gndererek Ermeniler zerine yapaca sefer iin asker gndermesini istedi. Eyybi kuvvetleriyle gc artan Keyhsrev, Ermeni topraklarna girdi. Petrus Kalesi117 ve birok kale kuatlp fethedildi. Saysz esir ve ganimet elde edildi. aresiz kalan II. Leon, Msr Eyybi hkmdar elMeliklAdile mracaat ederek ondan slh iin arabulucu olmasn istedi. Zaten k mevsiminin de gelmi olmasndan tr I. Gyaseddin Keyhsrev bar talebine olumlu cevap verdi. Buna gre II. Leon Mslman esirleri serbest brakacak, tazminat deyecek ve Ermeniler Seluklu snrlar ile Haleb topraklarna bir daha saldr dzenlemeyecekti.118 Bu sayede IV. Bohemund, geici de olsa, Seluklu Sultannn mdahalesi sonucunda II. Leonun basksndan kurtulmu oldu. Burada Trkiye Seluklularnn Antakya Prinkepsliine yardm ok mhimdir. Zira II. Leon idaresinde topraklarn geniletme amac tayan ve Trkiye Seluklularnn skntl dnemlerinde tbiyet artlarn ihlal eden Ermeniler Antakya Prinkepslii kadar, blgedeki dier devletler iin de tehdit oluturuyorlard. Bu yzden gerektiinde Ermenilere kar ibirlii yapmaktan ve birbirlerine yardmdan geri durmamlardr. IV. Bohemund, Ermenilerle sorunlar yaarken bir yandan da kendisine mttefikler aramaktayd. Bu amala Latin Patrii Pierre de Locedioyu Antakyaya kabule hazr olduunu Akk Krallna bildirdi. Bunun zerine II. Leon ise znikteki Bizans mparatoru ile ibirlii yapnca aforoz edildi. Ancak sonra piman olup af

117

Petrus Kalesi, Mara ile Elbistan arasnda, Ceyhun nehrine dklen Bertiz suyu kenarndadr. Berdus ya da Berdis olarak da bilinir. Bu kale II. Kl Aslan tarafndan fethedilen ancak daha sonra Ermenilerin eline geen ve II. Leonun olu Gregoirenin mdafaa ettii Kralln nemli bir ss idi (M. Ersan, Ermeniler, s. 164). Petrus kalesi iin ayrca bkz. E. Honigmann, Bizansn Dou Snr, s. 61; O. Turan, Trkiye, s. 151. bnlAdim, Zbde, III, s. 159160; bnlEsir, elKamil, XII, s. 199200; bn Vsl, Mferric, 170171, 187; O. Turan, Trkiye, s. 286287; a.g.m. , Keyhsrev I, A, VI, s. 613620; T. Baykara, I. Gyaseddin Keyhsrev, s. 3940; S. Kaya, I. Gyaseddin Keyhsrev, s. 133136; R. een, Salahaddinden Baybarsa, s. 66; A. Sevim, Keyhsrev I, DA, XXV, s. 347349; M. Ersan, Ermeniler, s. 164; a.g.m. , Kilikya Ermeni Krallnn Trkiye Seluklularna Tbiyeti Meselesi, s. 308; a.g.m. , SelukluErmeni likileri, s. 639.

118

44

dileyen II. Leonu, papa yeni Hal seferine119 yardm etmesi artyla affetti. Kz Stephaniey Kuds Kral Jean de Brienne ile evlendirerek Akk ile aralarndaki ba kuvvetlendirdi. Latinlerle de arasn dzelten II. Leon, IV. Bohemundun Trablusta bulunduu bir srada Antakyay ele geirmeyi baard. kalede bulunan kuvvetler ksa zamanda Leona teslim oldular. II. Leonun torunu RaymondRupen hkmdar olarak takdis edildi (1216).120 Erkek ocuu olmayan II. Leon, ldnde iki kz varis brakt (1219). Vefatndan nce tahtn RaymondRupene brakmak niyetinde olan II. Leon, lm deinde bu fikrinden vazgeti ve drt yandaki kz Isabellaya Baras hkimi Sir Adam vasi tayin etti. Bunun zerine taht mcadelesi daha da byd. Ermeni ileri gelenleri Isabellay Antakya prinkepsi IV. Bohemundun drdnc olu Philippe ile evlendirmeye karar verdiler (1223). IV. Bohemunda haber gndererek, Ermeni adetlerine gre hareket etmek ve Ermeni inanlarn kabul etmek artyla izdivac gerekletirmek istediklerini bildirdiler. Bohemund evlilie raz oldu ve olunu Kilikyaya gnderdi.121 Isabella ile evlenerek Ermeni tahtna oturan Philippe, ksa sre sonra evlilik artlarn unuttu, Ermeni inanlarn terk edip Ermenilere hakaret ederek onlar aalamaya balad. Ermenileri ou zaman huzuruna kabul etmeyip onlarla ayn sofraya oturmad. Bu duruma daha fazla dayanamayan Ermeniler ondan kurtulmann yolunu aramaya baladlar ve ani bir basknla onu yakaladlar. Zincire vurulup Tilde

119

V. Hal Seferi konusunda geni bilgi iin bkz. S. Runciman, Hal Seferleri, III, s. 117149; I. Demirkent, Hal Seferleri, s. 183194; nder Kaya, Selhaddin Sonras Dnemde Anadoluda Eyybiler, Yeditepe Yay. , stanbul 2007, s. 136137; I. Demirkent, Hallar, DA, XIV, s. 539540.

120

AbulFerec, AbulFerec Tarihi, II, s. 498; Bakumandan Simbat, s. 7779; bn Kesir, elBidaye, XIII, s. 169; S. Runciman, Hal Seferleri, III, s. 121122; R. een, Salahaddinden Baybarsa, s. 7071; O. Turan, Keykavus, A, VI, s. 631642; F. Smer, Keykavus I, DA, XXV, s. 352252; A. Usta, Hal Seferleri, s. 224225; Salim Koca, I. Sultan zzeddin Keykavus (12111220), TTK, Ankara 1997, s. 73; M. Ersan, Ermeniler, s. 168170; a.g.m. , Rupenliler Dneminde Kilikya ile Antakya Hal Prinkepsliinin ukurovada Hkimiyet Mcadelesi, s. 92; a.g.m. , SelukluErmeni likileri, s. 639. bnlEsir, elKamil, XII, s. 426428; AbulFerec, AbulFerec Tarihi, II, s. 505; Sryni Mihail, s. 294; Bakumandan Simbat, s. 82; S. Runciman, Hal Seferleri, III, s. 150151; C. Cahen, Anadolu, s. 7273; R. een, Salahaddinden Baybarsa, s. 151152; M. A. Kagarl, Kilikya Ermeni Baronluu, s. 63; Emine Uyumaz, Sultan I. Aleddin Keykubat Devri ve Trkiye Seluklu Devleti Siyas Tarihi (12201237), TTK, Ankara 2003, s. 3132; M. Ersan, Ermeniler, s. 174175; a.g.m. , Rupenliler Dneminde Kilikya ile Antakya Hal Prinkepsliinin ukurovada Hkimiyet Mcadelesi, s. 93.

121

45

hapsedildi (1224). Philippein hapsedildii haberini alan IV. Bohemund olunun kendisine gnderilmesi talebinde bulundu ise de Ermeniler onu serbest brakmadlar.122

2) Eyybiler ile Mnasebetler

II. Leonun Antakyay ele geirmesi ve izledii yaylmac siyaseti blgedeki dier gleri de rahatsz etmekteydi. Bu sebeple Trkiye Seluklu Sultan zzeddin Keykavus (12111220) ve Haleb meliki elMelikzZahir ittifak giriiminde bulundular. Bu hususta ilk teklif 1216 ylnda Ermeniler zerine sefere kan zzeddin Keykavustan geldi. Amac kendisi Mara tarafndan Ermeni topraklarna yrrken, el MelikzZahir de Antakyada bulunan II. Leona saldracak ve bylece Ermeniler kska iine alnacakt.123 Antakyay II. Leona kaptrm olan IV. Bohemund da zzeddin Keykavus ve el MelikzZahire benzer bir teklifte bulunarak bu ittifak erevesinde onlara denizden destek vermeyi vaad ediyordu. Ancak Haleb meliki, bu ittifaka girmekten dolay Msr Eyybi hkmdar olan amcas elMeliklAdilin tepkisini ekmekten korkuyordu. Kararszlk iinde olan elMelikzZahir bir yandan amcasyla bir yandan Seluklu sultanyla eli teatisinde bulunuyordu. Ancak elMelikzZahirin kararsz tutumu ve lm (1216) zerine Antakya Prinkepsliinin Ermenilere kar sefer plnlar uygulamaya geirilemedi.124

122

bnlEsir, elKamil, XII, s. 426428; AbulFerec, AbulFerec Tarihi, II, s. 510511; Bakumandan Simbat, s. 8283; Sryni Mihail, s. 294; Vardan Vartabet, Trk Fthat Tarihi (8891262), s. 221222; J. R. Smith, The Crusades a Short History, s. 195; S. Runciman, Hal Seferleri, III, s. 151; R. een, Salahaddinden Baybarsa, s. 151152; F. Smer, Keykubat I, DA, XXV, s. 358359; M. Ersan, Ermeniler, s. 175176; a.g.m. , Rupenliler Dneminde Kilikya ile Antakya Hal Prinkepsliinin ukurovada Hkimiyet Mcadelesi, s. 9394; E. Uyumaz, I. Aleddin Keykubat, s. 3132. R. een, Salahaddinden Baybarsa, s. 5051; A. Usta, Hal Seferleri, s. 225.

123 124

bn Kesir, elBidaye, XIII, s. 179181; C. Cahen, Anadolu, s. 6263; O. Turan, Keykavus, A, VI, s. 631642; F. Smer, Keykavus I, DA, XXV, s. 352252; S. Koca, I. zzeddin Keykavus, s. 40 41; A. Sevim, Genel izgileriyle SelukluErmeni likileri, TTK, Ankara 1983, s. 3435; A. Usta, Hal Seferleri, s. 224226; . Kaya, Anadoluda Eyybiler, s. 91.

46

3) Trkiye Seluklu Devleti ile Mnasebetler

IV. Bohemund Ermenilerin elindeki olu Philippei kurtarmann yollarn aramaktayd. Bohemund Ermeniler zerine yrme karar ald fakat bir Hristiyan devlet olduklar iin papann izni gerekiyordu. Papa III. Honorius (12161227) msaade vermedii gibi, dier Hallar da Bohemunda muhalefet ettiler. Bu durumda IV. Bohemund, Aleddin Keykubat (12201237)a ibirlii teklif etti. Sultan da uzun sreden beri, Ermenilerin snr blgelerine yaptklar tecavzleri nlemek ve lkelerinden gelipgeen tccarlarn mallarn yamalamalarna son vermek iin Kilikyaya bir sefer plnlamaktayd. Ayrca Trkiye Seluklu sultan bu blgede Antakya Prinkepsliini de topraklarna katm gl bir Ermeni Krallnn varlndansa Ermenilere kar kendi yardmna muhta bir Hal hkimiyetini tercih ediyordu. Bu sebeplerden dolay Aleddin Keykubat, IV. Bohemundun teklifini kabul etti. Antakya prinkepsinin bu ittifak teebbsne karn Ermeni Kral da Haleb Eyybi meliki atabeg ahabeddin ve Kbrs Hallaryla bir ittifaka giriiminde bulundu (1225).125 Ermeni Kral I. Hetum (12261269), Antakya Prinkepsliinin Haleb iin tehdit olmasndan dolay bu ittifakn nnde bir engel grmyordu; ancak bu teebbs rabet grmedi. Ermenilerle yaplan mcadele sonucuna Seluklular btn direnileri krp Manavgat, Anamur bata olmak zere 40 kaleyi fethederek Silifkeye kadar ilerleyilerine devam ettiler. I. Hetum Kbrs Hallarndan da yardm salayamaynca bar nerisinde bulundu. Aleddin Keykubatn ileri srd ar artlarn kabul edilmesiyle slh saland. Buna gre Ermeniler sultan adna para bastracak, her sene bin atl ve be yz ark neferi harp hizmetine verecek ve hara deyeceklerdi. Ancak IV. Bohemund bu teebbsnden henz olunu kurtarmak konusunda bir sonu alamam ve geri dnmek zorunda kalmt. Bu hadiselerden sonra Ermeniler Antakya prinkepsine haber gndererek olunu almak zere Kilikyaya gelmesini sylediler. IV.

125

Genceli Kiragos, Ermeni Mverrihlerine Nazaran Moollar, TM, II, s. 148; C. Cahen, La Syrie, s. 624; S. Runciman, Hal Seferleri, III, s. 151152; O. Turan, Trkiye, s. 342347; M. Ersan, Ermeniler, s. 176181; M. A. Kagarl, Kilikya Ermeni Baronluu, s. 111112; E. Uyumaz, I. Aleddin Keykubat, s. 3034.

47

Bohemund Tell Hamduna ulatnda kendisine olunun zehirlenerek ldrld haberi verildi.126

D) IV. Bohemundun ahsiyeti ve lm

IV. Bohemund, Antakya Prinkepsliinin ok kark bir dneminde tahta geti ise de takip ettii siyaset sayesinde nispeten prinkepsliin menfaatleri dorultusunda hareket etmeyi baarabilmitir. Dman olduu Ermenilere olunu damat vermi fakat istediklerini elde edemedii zaman Ermenilere kar Trklerle ittifak ierisine girmekten de ekinmemitir. Btn hata ve noksanlklarna ramen kudretli bir hkmdar oldu. Kilise ile bir dargn bir bark olan IV. Bohemund, Cemaziylevvel 630/ Mart 1233 nihayet kilise ile barm olarak ld.127

126

bnlEsir, elKamil, XII, s. 426428; bn Kesir, elBidaye, XIII, s. 234235; Bakumandan Simbat, s. 83; AbulFerec, AbulFerec Tarihi, II, s. 511; Sryni Mihail, s. 299; S. Runciman, Hal Seferleri, III, s. 151153; I. Demirkent, Hal Seferleri, s. 195; O. Turan, Trkiye, s. 342343; a.g.m. , Keykubat I, A, VI, s. 646661; F. Smer, Keykubat I, DA, XXV, s. 358359; R. een, Salahaddinden Baybarsa, s. 152; ahabettin Tekinda, Aladdin Keykubat ve Halefleri Zamannda SelukluKk Ermenistan Hududu, TD, say: 1, (Eyll 1949), s. 2934; M. A. Kagarl, Kilikya Ermeni Baronluu, s. 113114; E. Uyumaz, I. Aleddin Keykubat, s. 87; M. Ersan, Ermeniler, s. 180182; a.g.m. , Kilikya Ermeni Krallnn Trkiye Seluklularna Tbiyeti Meselesi, s. 312313; a.g.m. , SelukluErmeni likileri, s. 640; A. Sevim, SelukluErmeni likileri, s. 3637; a.g.m. , Anadolunun Fethi, s. 171172. Edited. J. R. Smith, Crusades, s. 135; S. Runciman, Hal Seferleri, III, s. 180; B. Kksipahiolu, Hal Devletleri, s. 691692.

127

48

IV. BLM

V. BOHEMUND DNEM (12331252)

A) V. Bohemundun Kbrs Kral I. Henrinin Annesi Alice ile Evlilii ve Boanmas

Kbrsta ocuk Kral I. Henri adna niyabete annesi Alice de Jrusalem tayin olmutu. Alice ise idareyi days Philippe dbeline devretti. Ancak day yeen arasnda ksa sre sonra anlamazlklar ba gsterdi. Alice, srekli olarak kendi istek ve iradesinin hilafnda hareket edilmesinden ikayetiydi. Bu durumdan rahatszlk duyan naibe, Trablusa gidip prinkeps IV. Bohemundun hayatta kalm oullarnn en by olan mstakbel V. Bohemund ile evlenmiti (1224).128 Alice lkeyi kendi arzusuyla terk etmi olmasna karn kendisini hl naibe addetmekteydi. Yeni kocasn da vekil yapma teebbsleri baronlardan hi birisinin onu kabul etmek istememesi yznden sonusuz kalmt. Nihayet Philippe dbelinin 1227 ylnda lmyle niyabet tartmalar sona erdi. nk krallk yksek uras onun aabeysi olan Beyrut hkimi Jean dbelinden vekil olarak kardeinin yerini almasn talep etti. Kralie Alice de bu durumu kabullenmiti. Kral Henri 1232 ylnda reit oluncaya kadar idareyi Jean dbelin zerine ald.129 Alice ksa bir sre sonra V. Bohemunddan ok yakn kan ba sebebiyle boanmt. Zira bunlar nc derecede amca ve teyze ocuklaryd. Alice

128

G. Hill, History of Cyprus, II, Cambridge 1948, s. 87 vd. ; J. R. Smith, The Crusades a Short History, s. 192; S. Runciman, Hal Seferleri, III, s. 157158. P. M. Holt, Early Mamluk Diplomacy (12601290), Leiden 1995, s. 106; G. Hill, History of Cyprus, II, s. 87 vd. ; Rupert Gunnis, Historic Cyprus, s. 440441; S. Runciman, Hal Seferleri, III, s. 157 170.

129

49

Bohemunddan ayrldktan sonra belinli kuzenleriyle barm ve 1240 ylnda bunlarn rzasyla kendisinin yar yanda bulunan Kont Raoul de Soissons ile evlendi.130 V. Bohemund ve Alicein evliliklerinin uzun mrl olmamasndan dolay Antakya Prinkepslii Kbrs hkimiyeti hususunda sz sahibi olamamtr.

B) V. Bohemund Dnemi Komu Devletlerle Mnasebetler

1) Kilikya Ermeni Krall ile Mnasebetler

6 Muharrem 641/26 Haziran 1243de Kseda Savanda Trkiye Seluklu Devletini malup eden Moollara tbi olan I. Hetum, onlarn Hristiyanlara olan tevecchlerinden faydalanarak, dou Hristiyanlnn kurtuluunu HalMool ittifaknda grmtr. I. Hetum bu yolda ilk olarak Hal birliini salama teebbslerinde bulunmutur. Kz kardei Mariay Yafa Kontu John dbelin ile kz Sibylli Antakya prinkepsi V. Bohemundun olu VI. Bohemund ile dier kzn Sidon Kontu Julian ile evlendirerek bir hanedan ittifak oluturmak istemiti. I. Hetumun Moollarla ittifak arsna Antakya Prinkepsliinden baka olumlu bir cevap veren olmad. Bu vesileyle V. Bohemundun hkmdarlk mddetince arasnn bozuk olduu Ermenilerle ilikiler dzelmiti. Ne var ki, V. Bohemundun lmyle Moollarla mttefik olma giriimi bir sre ertelendi.131

2) Eyybiler ile Mnasebetler

1240 ylnda II. elAdil (12381240) bir darbe ile tahttan indirilip onun yerine el MeliksSalih Necmeddin Eyyb hkmdar yapld. Dier tarafta 1244de Trklerin Kuds ele geirmeleri Hristiyanlar harekete geirmiti ve Fransa Kral IX. Louis,
130 131

S. Runciman, Hal Seferleri, III, s. 170192.

AbulFerec, AbulFerec Tarihi, II, s. 541544; Georgios Pachymeres, Die Nachichten s. 6466; Genceli Kiragos, Ermeni Mverrihlerine Nazaran Moollar, TM, II, s. 181; C. Cahen, La Syrie, s. 694 vd. ; S. Runciman, Hal Seferleri, III, s. 254; P. M. Holt, Hallar a, s. 90; I. Demirkent, Hal Seferleri, s. 208210; F. Smer, Anadoluda Moollar, SAD, I, s. 10; M. A. Kagarl, Kilikya Ermeni Baronluu, s. 63; M. Ersan, Ermeniler, s. 185187; a.g.m. , SelukluErmeni likileri, s. 641.

50

1248 ylnda byk bir Hal ordusunun banda Msra doru yrd. Yry srasnda kraln dzenlemi olduu seferden memnun olan V. Bohemundun kraldan baz talepleri oldu. Prinkepsliini Trkmen yamalarna kar korumak zere alt yz kiilik bir oku birlii ricasnda bulunmu ve istei yerine getirilmiti. Bu srada Msrn ve Yakndou slm leminin durumu hi de i ac deildi. Kral IX. Louis Msr sahillerine geldiinde Eyybi Sultan esSalih ar ekilde hastayd. Bu sebepten 22 Safer 649/6 Haziran 1249da Dimyat kolayca ele geirildi. Dimyatn dne fazlasyla zlen esSalih 23 Kasm 1249da lnce kars ecerddr, olu Turanah elCezireden gelip babasnn yerini alncaya kadar, tahta geti. esSalihin lm haberini alan Hallar Mansurada Mslman ordusuyla karlanca byk bir bozguna uradlar. Kral Louis dhil birok kii esir edildi. Nihayet Dimyat tekrar Mslmanlara brakmalar karlnda serbest brakldlar. Bylece Dimyatn 11 ay 9 gnlk igali de sona erdi (3 Safer 648/7 Mays 1250).132

C) V. Bohemundun ahsiyeti ve lm

V. Bohemund, Antakya Prinkepsliinin idaresiyle neredeyse hi ilgilenmiyor ve Antakyaya hi uramyor, Trablusdaki saraynda ikmet ediyordu. Kendisini komularnn ilerinden uzak tutmaya alyordu. Hlbuki elindeki frsatlarn farknda deildi. Hkmdarl sresince akllca bir siyaset izlemi olsa idi blgedeki mevcut kargaa ortamndan fayda salayabilirdi. Cad kazan gibi kaynayan Kilikyada karlar dorultusunda hareket edip bu amac tayan Ermenilerle ittifak ierisine girebilirdi. IV. Hal Seferinin ardndan Bizansn etkisiz kalm olmasndan faydalanmak yle dursun pasif bir siyaset tercih etmi, imknlar deerlendirememitir. V. Bohemund, evval 649/Ocak 1252de arkasnda biri kz biri erkek iki ocuk brakarak ld. Kz Plaisance Kbrs Kral I. Henri ile evliydi. Fakat babasnn lmnden sonra ei I. Henriyi de kaybeden133 Plaisance, bebek olu II. Huguen

132

bn Kesir, elBidaye, XIII, s. 184188; S. Runciman, Hal Seferleri, III, s. 229232; I. Demirkent, Hal Seferleri, s. 212219; R. een, Eyybiler, DA, XII, s. 2023; . Kaya, Anadoluda Eyybiler, s. 139140; Bahriye ok, slm Devletlerinde Trk Naibeler ve Kadn Hkmdarlar, Kltr Bakanl Yay. , Ankara 1993, s. 7276; Ali Aktan, MemlkHal Mnasebetleri, Belleten, LXIII (Austos 1999), say: 237, s. 414. Kbrs Kral I. Henri 18 Ocak 1253de lmtr.

133

51

niyabetini zerine ald. V. Bohemundun olu ise ondan sonra tahta kan VI. Bohemund idi.134

134

J. R. Smith, The Crusades a Short History, s. 204; S. Runciman, Hal Seferleri, III, s. 237; I. Demirkent, Hal Seferleri, s. 209, 221222; A. G. Galstyan, Ermeni Kaynaklarna Gre Moollar, Trkeye ev. lyas Kamalov, Yeditepe Yay. , stanbul 2005, s. 138.

52

V. BLM

VI. BOHEMUND DNEM (12521268)

A) VI. Bohemundun Ermeni Prensesi Sibylle ile Evlenmesi

VI. Bohemund, babas ld srada on be yanda ve annesi talyan Lucienne de Segninin niyabetinde idi. Lucienne, zayf, iradesiz, Trablustan ayrlmayan ve Prinkepsliin idaresini akrabalar vastasyla yrten bir kadnd. VI. Bohemund ksa sre sonra annesinin bu tavrn anlayp idareyi kendi eline alma giriimlerinde bulundu. Papa IV. Innocentius (12431254)tan birka ay nce reit olduunun iln edilmesini rica etti ve o da buna msaade etti. Bylece VI. Bohemund vaktinden nce tahta geerek Prinkepsliin idaresini eline almt. Akkya giderek orada kral tarafndan trenle valyelie ykseltildi.135 Bu srada Fransa Kral IX. Louisin teklifiyle Ermeni Kral I. Hetumun kz Sibylle ile VI. Bohemund evlendiler (1254). 12191225 yllar arasndaki taht kavgalarndan beri aras ak olan Antakya Prinkepslii ile Kilikya Ermeni Krallnn ilikileri bu evlilik sayesinde dzelmi oldu.136

135

J. R. Smith, The Crusades a Short History, s. 204; Edited. J. R. Smith, Crusades, 136; S. Runciman, Hal Seferleri, III, s. 237; I. Demirkent, Hal Seferleri, s. 221222; A. G. Galstyan, Moollar, s. 138. S. Runciman, Hal Seferleri, III, s. 237; I. Demirkent, Hal Seferleri, s. 221222; A. G. Galstyan, Moollar, s. 139; M. Kagarl, Kilikya Ermeni Baronluu, s. 63; M. Ersan, Ermeniler, s. 191; Jean de Joinville, Bir Halnn Hatralar, Trkeye ev. Cneyt Kanat, Vadi Yay. , Ankara 2002, s. 192 193.

136

53

B) VI. Bohemund Dnemi Komu Devletlerle Mnasebetler

1) Moollar ile Mnasebetler

Ermeni Kral I. Hetum 28 Receb 652/13 Eyll 1254de Mool hkmdarna gidip balln bildirdi.137 Moollarn Badat, Urfa, Harran ve Halebi zapt etmelerinin ardndan I. Hetum ve damad VI. Bohemund derhal Mool hkmdarnn kararghna gidip itaat arzettiler (Rebiylevvel 658/Mart 1260). Bu sayede iki hkmdar da Moollar tarafndan koruma altna alnm oldu. Hetum katklarndan tr dllendirildi. Mool hkmdar ganimetlerin bir ksmn ve Haleb evresindeki bir ka kazay ona verdi. VI. Bohemund da itaatinden dolay mkfatlandrld. Lzikiye ile Selhaddin Eyybi tarafndan alnm baz kaleler Antakya Prinkepsliine iade olundu. Bu srada Bohemundun kiliseye dntrlm bir camide Latince bir ayin dzenlemi olmas aforoz edilmesine sebep oldu. Ancak sadece bundan dolay deil, Moollara boyun emi ve ehirdeki Latin Patrik yerine Grek Patrik Euthymiosu getirmi olmas aforoz ediliinin esas sebepleri idi.138 Yllardr ezeli dman olan Ermenilerin ve Antakya Hal Prinkepsliinin Moollar yannda birlikte yer almalar dikkate ayandr. Blgedeki Mslman basksnn artmas karsnda varlklarnn devamn HalMool ittifaknda grm olmalar bu ittifaka girmelerindeki en byk sebeptir. Ortak dmana kar Hristiyanla tevecchn grdkleri Moollarn yannda yer almay siyasetlerine
137

Ermeni I. Hetumun Mool Hanna balln bildirmesiyle Hetuma, kendisine, mallarna ve lkesine kar bir ey yaplmasn mutlak olarak yasaklayan ve kiliselerini zgr klan bir ferman verildi. Bu ferman Ermeniler ve selefleri arasnda tasarlanan ittifakn resmi bir onay idi. Aknerli Grigor, Mool Tarihi, Trkeye ev. H. D. Andreasyan, stanbul 1954, s. 2425; Genceli Kiragos, Ermeni Mverrihlerine Nazaran Moollar, TM, II, s. 192199; Bakumandan Simbat, s. 88; AbulFerec, AbulFerec Tarihi, II, s. 555556; Bertold Spuler, ran Moollar, Trkeye ev. Cemal Kprl, TTK, Ankara 1957, s. 60; S. Runciman, Hal Seferleri, III, s. 251252; JeanPaul Roux, Mool mparatorluu Tarihi, Trkeye ev. A. KazancgilA. Bereket, Kabalc Yay. , stanbul 2001, s. 328 339; M, Ersan, SelukluErmeni likileri, s. 641; a.g.m. , Ermeniler, s. 192194; lyas Gkhan, Memlk Devletinin Kilikya Ermenileri ile Siyas likileri, TDA, say: 165, Aralk 2006, s. 120121; Ahmet zdemir, Mool stilas, z Yay. , stanbul 2005, s. 222223; E. Ayan, Hallarn Moollarla ttifak Teebbsleri, Trk Kltr, say: 462, s. 586587. Aknerli Grigor, Mool Tarihi, s. 2425; Genceli Kiragos, Ermeni Mverrihlerine Nazaran Moollar, TM, II, s. 192199; Bakumandan Simbat, s. 88; AbulFerec, AbulFerec Tarihi, II, s. 555556; B. Spuler, ran Moollar, s. 60; JeanPaul Roux, Mool mparatorluu Tarihi, s. 328 339; S. Runciman, Hal Seferleri, III, s. 254, 260261; I. Demirkent, Hal Seferleri, s. 225226; P. M. Holt, Hal Devletleri, s. 108; . Gkhan, Memlk Devletinin Kilikya Ermenileri ile Siyas likileri, s. 120121.

138

54

uygun grmlerdir. Ayrca o srada Moollarn Anadolu topraklarndaki nlenemez ilerleyileri karsnda tutunabilmenin yolu da bu ibirliinden geiyordu.

C) Ayn Clt Sava ve Hallar Asndan nemi

Moollar, Austos 1259da Mool Han Mngkenin vefat etmesiyle kendilerini bir taht mcadelesinin iinde buldular. Kardeinin lm haberini alan Hulag, Suriyedeki kuvvetlerinin banda Kitboay brakarak, ordusunun byk bir ksmyla Karakuruma gitti. Suriyedeki Mool kuvvetlerini zayflatan bu durum onlarla savaa hazrlanan Memlkleri glendiriyordu. Memlk hkmdar Seyfeddin Kutuz (1259 1260) hazrlklarn tamamlayp Moollarla karlamak zere Kahireden kt. 15 aban 658/26 Temmuz 1260da Msr ordusu Gazze zerine yrd. Seyfeddin Kutuz, Akkdaki Hallara haber gnderip topraklarndan gei izni istedi. ki ate arasnda kalmak istemeyen Kutuz, Hallarla atmaktan kand. Zaten Hallarda daha nce yardmc olmalarna ramen Moollarn Sayday yamalarna kzm ve Mslmanlardan sonra srann kendilerine geleceini anlamlard. Bu sebepten dolay Memlklerin isteine olumlu cevap verdiler. Nitekim Kutuz Akkya vardnda Hallar onu hediyelerle karladlar, o da onlara ok iyi davrand. Memlk ordusunun topraklarndan geiine izin vermekle birlikte askeri yardm talebini geri evirdiler. Sultan Kutuz, Akkllardan, MemlkMool mcadelesinde tarafsz kalacaklarna dair sz ald. Eer Hallardan bir kii bile, bu sze sadk kalmazsa geriye dnp Moollardan nce onlarla savaacan syledi.139 Ordusuyla Hal arazisinden rahatlkla geen Kutuz, Ayn Clt (Goliat Havuzlar) mevkiine geldi. Nihayet iki ordu arasnda iddetli bir sava vukuu buldu ve say bakmndan Moollardan stn olan Memlkler galip geldi. Mool ordusu byk kayplar verirken Kitboa esir alnp ldrld (25 Ramazan 658/3 Eyll 1260).140

139

Makrizi, esSlk, 1/2, s. 430; S. Runciman, Hal Seferleri, III, s. 264265; C. Cahen, La Syrie, s. 710; A. zaydn, Ayniclt Sava, DA, IV, s. 275276; . Tekinda, Kutuz, A, VI, s. 1057 1060; A. Aktan, MemlkHal Mnasebetleri, s. 411452; Sleyman zbek, Mool stilasnn Durak Noktas AynClt Sava ve Sonular, Askeri Tarih Blteni, say: 31, Austos 1991, s. 11 21. Ayn Clt Sava hakknda detayl bilgi iin bkz. Makrizi, esSlk, 1/2, s. 435; bn Kesir, el Bidaye, XIII, s. 215225; AbulFerec, AbulFerec Tarihi, II, s. 573578; C. Cahen, La Syrie, s. 710 vd. ; P. M. Holt, Early Mamluk Diplomacy, s. 6970; Robert Irwin, The Middle East in the Middle

140

55

Ayn Clt Sava tarihin akn deitiren sonular olan savalardan biridir. Mslmanlar bu zafer sayesinde kendilerini tehdit eden Mool basksndan kurtulurken, Hallarn sava srasnda tarafsz kalmalar HalMool ibirliine byk bir darbe indirmitir. Bu sava sonrasnda arkalarndaki Mool desteini kaybeden Hal devletlerinin inkraz abuklamtr.141

D) Antakyann Baybars Tarafndan Fethi

Ayn Clt zaferinden sonra Kutuzu ortadan kaldran Baybars, onun yerine Memlk tahtna oturdu (19 Zilkade 658/26 Ekim 1260). erde hkimiyetini glendiren Baybarsn bundan sonraki hedefi, Moollarla ibirlii etmi olan Hristiyanlar cezalandrmakt. Bunlarn banda Ermeni I. Hetum ve Antakya Hal prinkepsi VI. Bohemund gelmekteydi. Baybars, bu amala Kasm 1261 ve 1262 yaznda Antakyaya iki defa ordu gnderdi. 1262de yaplan saldrda Ermeni Kral I. Hetumun, Moollardan ald kuvvetlerle Antakya hkimine yardma gitmesi zerine Memlk ordusu geri ekilmek zorunda kald. Bunun zerine Baybars, Haleb naibliine tayin ettii Emir zzeddin Aydemiri Ermeni topraklarna akn yapmakla grevlendirdi. Ancak Hallar yine Moollardan saladklar yardmlarla Memlk hcumlarn sonusuz braktlar. Zira Moollarn Kuzey Suriyedeki kuvvetleri hl Baybars dndrecek kadar glyd.142

Ages, Southern Illinois University, Carbondale 1986, s. 3132; S. Runciman, Hal Seferleri, III, s. 264267; B. Spuler, ran Moollar, s. 6768; A. zaydn, Ayniclt Sava, DA, IV, s. 275276; . Tekinda, Kutuz, A, VI, s. 10571060; . Yiit, Memlkler, slm Tarihi, VII, Kayhan Yay. , stanbul 1991, s. 3639; a.g.m. , Memlkler, DA, XXIX, s. 9097; a.g.m. , Kutuz, DA, XXVI, s. 500501; I. Demirkent, Hal Seferleri, s. 226229; A. Aktan, Sultan Kutuz ve AynuClt Zaferi, AFD, say: 10, Erzurum 1991, s. 181201; S. zbek, Mool stilasnn Durak Noktas AynClt Sava ve Sonular, s. 1121; Yksel Arslanta, MemlkMool Mcadelesi ve Oratdou Tarihine Etkileri, Belleten, LXVII (2003), say: 250, s. 783789.
141

Makrizi, esSlk, 1/2, s. 435 vd. ; AbulFerec, AbulFerec Tarihi, II, s. 573578; C. Cahen, La Syrie, s. 710 vd. ; S. Runciman, Hal Seferleri, III, s. 264267; I. Demirkent, Hal Seferleri, s. 226 229; A. zaydn, Ayniclt Sava, DA, IV, s. 275276; A. Aktan, Sultan Kutuz ve AynuClt Zaferi, s. 181201; S. zbek, Mool stilasnn Durak Noktas AynClt Sava ve Sonular, s. 1121; . Tekinda, Kutuz, A, VI, s. 10571060; . Yiit, Memlkler, s. 3639; a.g.m. , Kutuz, DA, XXVI, s. 500501. bn Sukai, Vefeyati'lA'yan, s. 6467; C. Cahen, La Syrie, s. 711; S. Runciman, Hal Seferleri, III, s. 269270; P. M. Holt, Hallar a, s. 92; I. Demirkent, Hal Seferleri, s. 231; F. Kprl, Baybars I, A, II, s. 357363; K. Y. Kopraman, Baybars I, DA, V, s. 221223; M. Ersan, Ermeniler, s. 200201; A. SevimY. Ycel, Trkiye Tarihi, I, TTK, Ankara 1990, s. 16; brahim Ethem Polat, Hallara Kl ve Kalem ekenler, Vadi Yay. , Ankara 2006, s. 162163.

142

56

1265 yl banda Baybars muazzam bir orduyla Msrdan yola kt. Kaysriye ksa bir muhasaradan sonra dt (9 Cemaziylevvel 663/27 ubat 1265). Bundan sonra Hayfay zapt eden Memlk ordusu Arsf ehrine yrd ve bir aylk kuatmann ardndan buras da ele geirildi (8 Receb 663/26 Nisan 1265). 1266da ise douda Akk zerine hcum etti. Ancak burann ok mstahkem olduunu grnce Safede yneldi ve ayn yln yaznda Remleyi de ald. Ayrca Kalavun kumandasnda byk bir orduyu Ermeni topraklarna sevk etti. I. Hetum kuvvetlerine byk bir darbe indirilirken Adana, Misis, Tarsus ve Sis ehirleri Memlk ordusu tarafndan yamaland. I. Hetumun iki olundan Thoros hayatn kaybederken III. Leon da Memlkler tarafndan esir alnd (21 Zilkade 664/24 Austos 1266).143 Akkdaki Hallarn hareket alann iyice daraltan ve Kilikya Ermenilerini de onlarla ibirlii yapamayacak hale getiren Baybars, ubat 1268de Msrdan hareket ederek bu defa Yafay kuatp ele geirdi (20 Cemaziylahir 666/7 Mart 1268). Ardndan Beaufort kalesi alnd (30 Receb 666/15 Nisan 1268).144 1 Maysta Memlk ordusu aniden Trablus nnde grnd. Ancak burada fazla zaman harcamadan buradan ald ganimetlerle yetinip kuzeye doru yoluna devam etti. Sonrasnda g birlii yapma imknlarn yok ettii Hallarn hl her eye ramen bir tehlike olmaya devam ettikleri Antakyay hedef ald. Baybars ve ordusu 14 Maysta Antakya nlerine varp ehri her taraftan kuatt. VI. Bohemund bu srada Trablusta bulunmakta olup Antakya, konnetabl Simon Manselin idaresinde idi. Simon Mansel grmek zere Baybarsn yanna gelince ona Antakyay almak zere geldiklerini ve bunu halka bildirmesini syledi. Konnetabl olunu Baybarsa rehin brakarak ehre girdi ve durumu anlatmaya balad.

143

Baybarsn Antakyay fethi ncesindeki faaliyetleri iin bkz. Makrizi, esSlk, 1/2, s. 544552; Mverrih Vardan, Ermeni Mverrihine Gre Moollar, Trkeye ev. M. Ed. Dulaurier, TM, V, stanbul 1936, s. 2748; AbulFerec dier kaynaklardan farkl olarak Memlk kuvvetlerinin Tarsusa girmediini kaydeder, AbulFerec, AbulFerec Tarihi, II, s. 586; a.g.m. , Tarihi Muhtasard Dvel, Trkeye ev. . Yaltkaya, stanbul 1941, s. 48; S. Runciman, Hal Seferleri, III, s. 268274; P. M. Holt, Hallar a, s. 98; a.g.m. , Hal Devletleri, s. 110; I. Demirkent, Hal Seferleri, s. 231232; a.g.m. , Hallar, DA, XIV, s. 531, 542; F. Kprl, Baybars I, A, II, s. 357363; K. Y. Kopraman, Baybars I, DA, V, s. 221223; a.g.m. , Msr Memlkleri, s. 99126; A. Aktan, MemlkHal Mnasebetleri, s. 416422; H. Sahilliolu, Antakya", DA, III, s. 228232.

144

bn Kesir, elBidaye, XIII, s. 433434; EbulFida, Muhtasar, III, s. 334; Makrizi, esSlk, 1/2, s. 564565; Baybars elMansri, etTuhfetlMulkiyye, s. 61; elAyn, IkdlCman, s. 1920; Bakumandan Simbat, s. 89; Ahmed Muhtar Abbadi, ftTarihilEyybi velMemlki, skenderiye t.y. , s. 213; S. Runciman, Hal Seferleri, III, s. 274276; I. Demirkent, Hal Seferleri, s. 232234; P. M. Holt, Hallar a, s. 98; a.g.m. , Hal Devletleri, s. 109110.

57

Antakya halk Bohemunddan korktuu iin hibir teebbste bulunmayp aresizlik iinde beklemeye balad. Baybars bu srada ordusunu e ayrd. Birinci grup Bedreddin Haznedar komutasnda Sveydiyeyi zapt etmek ve bu suretle Antakyann denizle balantsn kesmekle grevlendirildi. kinci grup zzeddin Oan komutasnda Ermenilerden ehre herhangi bir yardm gelmesini nlemek zere Suriye geidine ynelirken, Baybarsn kumandasnda bulunan ana kuvvet ise ehri her taraftan kuatt. Daha fazla beklemek istemeyen Memlk ordusu surlarn btn kesimlerinden genel saldrya geti. iddetli mcadelelerden sonra, surlarn Silpios da istikametinde ykselmeye balad yerde bir gedik ald ve Mslmanlar buradan ehre girdiler ve Antakya Baybars tarafndan fethedildi (4 Ramazan 666/18 Mays 1268).145 Garnizondaki sekiz yz kadar asker, bir kuatmaya dayanacak gte deillerdi. Ancak su ve yiyecek takviyesi zayf olan i kaleye kapandlar ise de birka gn sonra hayatlarnn balanmas karlnda teslim oldular. Antakyann fethinden sonra Memlk ordusunun eline geen saysz ganimet, altn ve gmler taslarla paylald. Bunlarn yan sra birok esir ele geirildi. Kk ocuklar 12 dirheme, cariyeler 5 dirheme satld. Antakyann ekonomik hayat eski parlakln yitirmi olmasna ramen hl Hal ehirlerinin en zenginlerinden biri idi. Kale yakld. Kuatma srasnda esir alnan Simon Mansel serbest brakld ve Ermenilerin yanna dnd. Fakat prinkepsliin ve kilisenin birok ileri geleni ldrld.146

145

Baybarsn Antakyay fethi ile ilgili bkz. bn Kesir, elBidaye, XIII, s. 434437; EbulFida, Muhtasar, III, s. 334336; Makrizi, esSlk, 1/2, s. 565568; Baybars elMansri, Muhtr'l Ahbar, s. 3638; Baybars elMansri, etTuhfetlMulkiyye, s. 6164; elAyn, IkdlCman, s. 2129; ezZehebi, Tarih'lslm, s. 3637; Kad Muhyiddin Abdzzahir, erRavzuzZahir, s. 307308; AbulFerec, AbulFerec Tarihi, II, s. 588589; Bakumandan Simbat, s. 89; Aknerli Grigor, Mool Tarihi, s. 45; Ahmed Muhtar Abbadi, ftTarihilEyybi, s. 213218; S. Runciman, Hal Seferleri, III, s. 268278; C. Cahen, La Syrie, s. 716; F. Kprl, Baybars I, A, II, s. 357 363; J. R. Smith, The Crusades a Short History, s. 204206; Robert Irwin The Middle East in the Middle Ages, s. 4748; I. Demirkent, Hal Seferleri, s. 232234; a.g.m. , Hallar, DA, XIV, s. 531, 542; P. M. Holt, Hallar a, s. 92100; a.g.m. , Hal Devletleri, s. 109110; A. G. Galstyan, Moollar, s. 113114; Andre Clot, Klelerin mparatorluu Memlklarn Msr (12501517), Trkeye ev. Turhan Ilgaz, Epsilon Yay. , stanbul 2005, s. 5758; . Gkhan, Memlk Devletinin Kilikya Ermenileri ile Siyas likileri, s. 129; A. SevimY. Ycel, Trkiye Tarihi, I, s. 16; K. Y. Kopraman, Msr Memlkleri, s. 99126; a.g.m. , Baybars I, DA, V, s. 221223; A. Aktan, MemlkHal Mnasebetleri, s. 416422; H. Sahilliolu, Antakya", DA, III, s. 228232; . Yiit, Memlkler, DA, XXIX, s. 9097.

146

bn Kesir, elBidaye, XIII, s. 434437; EbulFida, Muhtasar, III, s. 334336; Baybars elMansri, Muhtr'lAhbar, s. 3638; Baybars elMansri, etTuhfetlMulkiyye, s. 6164; elAyn, IkdlCman, s. 2129; ezZehebi, Tarih'lslm, s. 3637; Kad Muhyiddin Abdzzahir, er RavzuzZahir, s. 307308; AbulFerec, AbulFerec Tarihi, II, s. 588589; S. Runciman, Hal Seferleri, III, s. 268278; I. Demirkent, Hal Seferleri, s. 232234; P. M. Holt, Hallar a, s. 92 100; a.g.m. , Hal Devletleri, s. 109110; F. Kprl, Baybars I, A, II, s. 357363; K. Y. Kopraman, Msr Memlkleri, s. 99126; a.g.m. , Baybars I, DA, V, s. 221223; A. Aktan,

58

Memlk hkmdar Baybars, Antakyay fethinin ardndan fethin ve fetih sonras Antakyann tasvirini yapt bir mektubu, Trablusta bulunan Antakya prinkepsi VI. Bohemunda gndermitir.147 Memlk hkmdar Baybars tahta geer gemez ilk i olarak Kuzey Suriye snrndaki topraklarn fethini hedeflemiti. Bundaki amac hem Ermenileri ve Hallar bu blgede etkisiz hale getirmek hem de Kuzey Suriye snrn gvenlik altna almakt. Zira Trkiye Seluklu Devletinin de hedefi bu yndeydi kuzeyden gelebilecek
MemlkHal Mnasebetleri, s. 416422; I. Demirkent, Hallar, DA, XIV, s. 531, 542; H. Sahilliolu, Antakya", DA, III, s. 228232.
147

Antakyann kendisinden alnmasyla mevkii prenslikten beylie gemi yce Bohemund, amacmz; Antakyada olanlar, cansz uzanan insanlar, yeryznden silinmi kiliseleri, her trl belaya teslim edilmi evleri, deniz kysnda adalar gibi ykselen ceset ynlarn, erkeklerin nasl katledildiini, ocuklarn nasl kullanldn, cariyelere nasl sahip olunduunu, aalarn nasl kesildiini, senin ve halknn mallar, kadnlar, ocuklar ve srlerinin nasl talan edildiini, fakirin nasl zenginletiini, bekrn nasl evlendiini, hizmetinin nasl altrldn, hayvana nasl binildiini sana bildirmektir. te sen lmden korkan bir bakla bakyorsun. Senin lmn geciktirdik ve senin gecikmen ancak belirli bir sreliktir. Senin lkeni nasl braktk ve orada sadece srler kald. Mlkiyetimizde srler ve cariyeler var. Ekin biilmi, senin olan senden alnm, yksek dalarn balarndaki maaralar ve vadiler seni koruyamad. Senden habersiz ehrine nasl yrdk ve geliimize dair haber Antakyaya bizden nce gidemedi. Senden uzaklatmz zannederken nasl da Antakyaya vardk. te sana olan biteni bildiriyor ve etrafn saran belay anlatyoruz.

Senden Trablustan ayrlmz 24 aban 666/9 Mays 1268 aramba gnyd ve Antakyaya geliimiz ise Ramazan aynn bandayd. Geli srasnda askerlerin dello iin karmza ktlar ama krldlar. Yardmlatlar ancak yenemediler. Aralarndan konnetabl esir alnd. Senin arkadalarna dnmek istedi ve kente girdi. O ve senin rahiplerinden bir grup ka geldi. Bizle konutular ve onlarn da senin gibi kt amalar uruna canlara kyma anlaynda olduklarn grdk. yilikle ilgili grleri farklyd. erle ilgili grleri ise senin grlerinle aynyd. Onlarn zamanlarnn dolduunu ve Allahn onlara lm takdir ettiini grdmz zaman yle dedik: Sizi kuatm bulunuyoruz. Bu ilk ve son uyardr. Onlar senin yaptn yaparak geri dndler. Senin, adamlarn ve atlarnla onlarn imdadna yetieceini sandlar. Her taraftan onlara lm geldi. Ramazan aynn 4nde cumartesi gn saat 4te kllarla ehrini fethettik. Burann korunmas iin setiin kiilerin hepsini ldrdk. Onlarn hepsinde sadece dnyadan bir eyler vard. Bizden ise, hem dnyadan bir eyler kalacak hem de onlardan bize kalm olanlar kalacak. Askerlerinin atlarn ayaklar altnda olduunu, lkenin yamalandn, mallarnn kantarlarla tartldn, drt kadnn bir dinara satlp alndn grdnde, kiliselerinin direklerinin krldn, arptlm ncilinizin daldn, asilzadelerin kabirlerinin yamalandn grdnde, dmanlarn olan Mslmanlarn mukaddes meknlarn kirlettiini, rahip ve papazlarnn orada ldklerini, komutanlarnn balyozla ldrldn, atelerin saraylarnda alevlendiini grdnde, Bulus ve Kasiyun kiliselerinin yklp yok edildiini grdnde, yle derdin: Keke toprak olsaydm... Keke bu haberi duymasaydm. inde alevlenen atei gzyalarnla sndrrdn. Ganimetlerinin alndn grdnde, sana Antakyay veren Allahn onu senden geri aldna inanrdn. Sana bu kaleyi veren Allah onu senden geri ald. Bilmen gerekir ki, senin aldn slm kalelerini Allahn yardmyla senden geri aldk. Bunlar da Derks ve akif Arnundur. Ayrca Antakyada sahip olduun her eyi aldk. Arkadalarn Sayasadan indirdik, onlar peremlerinden tuttuk ve ayrdk. ehirde Asi adn tayan u nehirden baka hibir ey kalmad. Nehir gzyalar ve pimanlkla akt. Tertemiz gzyalarn aktyordu. Bu mektup sana bir mjde ieriyor. O da Allah Telnn sana verdii selamet ve uzun mrdr. nk sen bu gnde Antakyada deildin. Eer orada olsaydn ya l ya esir ya da yaral olacaktn. Nefislerin selameti, lleri grd zaman canllar sevindirmesidir. Senin selametini ve senin dndakilerin yok olduu haberini sana getirebilecek kimse kalmadndan bu mjdeli haberi biz sana veriyoruz. Bu mektuptan sonra bize yalan sylemen sana yakmaz. Ayrca bu mektuptan sonra da bizden baka kimseye bir haber sormaman gerekir. Bu mektubun olduu kaynaklar iin bkz. Kad Muhyiddin Abdzzahir, erRavzuzZahir, s. 309313; elAyn, IkdlCman, s. 2328.

59

saldrlara kar bir tampon blge oluturmak; ancak, Moollarn etkisiz duruma getirdikleri Seluklulardan sonra bu grevi Memlkler stlenmitir. Blgenin stratejik ve jeopolitik nemi gz nne alnacak olursa Anadoluda varln devam ettirebilmenin art Kuzey Suriye snrn kontrol altna almakt. Dier taraftan Antakyann dmesi Yakndoudaki Hal varl bakmndan da bir dnm noktas olmutur. nk Antakya stratejik konumu sebebiyle Hal Seferlerinin balangcndan itibaren Hallar iin gerek jeopolitik gerekse jeomorfolojik bakmdan ok mhim bir g olmutu.

E) Antakyann Dmesinin Ardndan Prinkepsliin Durumu

Antakyann fethinin ardndan savunmasz kalan Baras savaa gerek kalmakszn kolaylkla ele geirildi (13 Ramazan 666/17 Mays 1268).148 Prinkepslikten geriye kalan sadece Moollarn Mslmanlardan zapt ederek VI. Bohemunda iade etmi olduklar Lzikiye, Kusayr ve prinkepsliin ikinci bakenti olan Trablus ehirleri idi. Bu ehir dnda tm topraklar Mslmanlar tarafndan zapt edilen prinkepsliin kendisiyle zdeleen Antakyann d ile 170 yldr devam eden tarihi de son buldu. Ancak VI. Bohemund ismen de olsa prinkepsliin bakentini Trablusa tayarak ksa bir sre daha hkm srmtr. Baybars Antakyay fethettikten sonra bir mddet ciddi bir giriimde bulunmad. Ancak ubat 1271de Hal kalelerini zapt etmeye devam etti ve Templier tarikat valyelerine ait Sfit (Chastel Blanc)y, ardndan Hospitalier tarikat valyelerinin olan KalatlHsn (Crac des Chevaliers) ve Akkar ele geirdi. KalatlHsnn zapt, Trablusun yolunu da am oldu. VI. Bohemund Antakya gibi burasn da kaybetmemek iin Baybarsa haber gndererek mtareke istedi. Baybars bu istei kabul ederek fethettii yerlerin kendisinde kalmas artyla Bohemund ile on yllk bir anlama yapt. Zaten bu srada hazrlklar yaplmakta olan yeni bir Hal seferi de slh kanlmaz klyordu.149

148

EbulFida, Muhtasar, III, s. 334; Baybars elMansri, Muhtr'lAhbar, s. 3638; S. Runciman, Hal Seferleri, III, s. 277; . Gkhan, Memlk Devletinin Kilikya Ermenileri ile Siyas likileri, s. 130. S. Runciman, Hal Seferleri, III, s. 283; I. Demirkent, Hal Seferleri, s. 239241; P. M. Holt, Hal Devletleri, s. 110.

149

60

Baybarsla yaplan bar sayesinde rahat bir nefes alan VI. Bohemund, 1275 ylnda lmne kadar sakin bir hkimiyet devresi geirdi. ldnde ardnda Bohemund adnda on drt yanda bir oul ve daha kk yata Lucia adnda bir kz ocuu brakt.150 Baybars, Antakyada bulunduu sre zarfnda Kilikya Ermenileri ile bir anlama yapt. Buna gre Ermeniler, daha nce Mslmanlardan aldklar Behisni ve Derbsk gibi baz kaleleri iade edecekler, buna karlk Baybars da iki yl nce Ermeniler zerine dzenledii seferde esir ald Ermeni veliahd III. Leonu serbest brakacak ve Ermeni Kral senelik vergi deyecekti.151 VI. Bohemunddan sonra, Ermenistanda days Ermeni Kral III. Leonun yannda bulunan, olu VII. Bohemund Trablusun idaresini stlendi. Bu srada Baybars 28 Muharrem 676/1 Temmuz 1277de hayatn kaybetmi ve yerine Kalavun Memlk tahtna oturmutu. Kalavun selefi Baybars gibi Hallarla mcadeleye nem veriyor ve bu amala seferler dzenliyordu. 19 Rebiylevvel 684/25 Mays 1285de Hospitalier valyelerine ait Markab kalesini fethetti ardndan Marakiyyeyi yerle bir etti. 1287 ilkbaharnda ise Trablus ile yaplan mtarekenin dnda kalan Lzikiye zerine kumandan emir Hsameddin Toruntay gnderdi. 20 Nisanda Lzikiye zapt edildi. Bu suretle Antakya Prinkepsliinden geriye sadece Trablus kald. VII. Bohemund bu kayptan sonra fazla yaamad ve ocuk brakmadan 10 Ramazan 686/19 Ekim 1287de ld.152 VII. Bohemundun lmyle onun ardnda sadece kardei Lucia varis olarak kalmt. Ancak Trablus ileri gelenleri Apulyada yaamakta olan Luciann douya arlmas taraftar deillerdi. Ne var ki, Lucia 1288 yl banda kocas ile birlikte Akkya geldi. Trablusa gemek ve mirasn stlenmek istiyordu. Lucia Trablustaki hukukunu belirten bir bildiri sundu. Fakat Trablus ynetime el koyan birlik, Luciaya kardeinin, babasnn ve bykbabasnn zalimane davranlarn ihtiva eden bir ikyetler listesi ile cevap verdi. Bylece Trablus hkimiyeti iin mcadele de son

150 151

AbulFerec, AbulFerec Tarihi, II, s. 595; S. Runciman, Hal Seferleri, III, s. 291292.

EbulFida, Muhtasar, IV, s. 5; Makrizi, esSlk, 1/2, s. 568569; AbulFerec, Tarihi MuhtasardDvel, s. 49; Kad Muhyiddin Abdzzahir, erRavzuzZahir, s. 322326; M. Ersan, Ermeniler, s. 213214.

152

zzeddin bn eddad, Baybars Tarihi, Trkeye ev. . Yaltkaya, TTK, Ankara 20002, s. 112113; S. Runciman, Hal Seferleri, III, s. 342343; I. Demirkent, Hal Seferleri, s. 245246; P. M. Holt, Hal Devletleri, s. 111.

61

safhasna ulat. Bu srada Kalavuna duruma mdahale etmesi talebinde bulunuldu. Bu talebi yapann Akk Venediklileri mi yoksa ynetimde hak iddia eden Embriaco mu olduu bilinmemektedir. Bu istek Kalavuna Trablusla imzalam olduu saldrmazlk anlamasn bozma hakk veriyordu. Kalavun Muharrem 688/ubat 1289da Trablus zerine gizli tuttuu bir sefer dzenledi. Mart aynn sonuna doru muazzam Memlk ordusu Bukayye ovasndan geerek Trablus surlar nne geldi. Durumun ciddiyetinin farkna varan Hallar ehri savunmak iin birletiler. Akkdan, Cenevizden, Venedikten ve Kbrstan yardm geldi. Hallar ehri iddetle savundular. Salam surlara ve liman ellerinde tutmalarna ramen, Mslman ordusunun say bakmndan stnlne ve kuatmaya kar koyamadlar. Nihayet genel taarruzun yaplmasyla 4 Rebiylahir 688/27 Nisan 1289da Trablus alnd. Trablusun da dmesiyle prinkepslik topraklar tamamyla feth olundu ve Antakya Hal Prinkepslii tamamyla yok oldu.153

153

S. Runciman, Hal Seferleri, III, s. 343347; I. Demirkent, Hal Seferleri, s. 246; P. M. Holt, Hallar a, s. 32, ayrca bkz. 101108.

62

SONU

I. Hal Seferi srasnda kurulan ve 1268 ylnda Baybars tarafndan fethedilinceye kadar yz yetmi yl varln srdren Antakya Hal Prinkepslii, gerek Hal tarihi gerekse Ortaa Ortadou ve Anadolu tarihi bakmndan nemli yere sahiptir. Blgede siyas adan hareketli bir dnemde ortaya kan devlet artlardan yararlanmay ve karlar dorultusunda hareket etmeyi baarabildii iin bu kadar uzun sre hkm srebilmitir.

10981268 yllar arasnda Antakya ve evresinde hkimiyet kuran Hal devleti prinkepsleri Mslmanlar tarafndan esir edilmi ya da ldrlm olmalarna ramen bu sebeple sk sk naib ve naibeler dnemlerinin yaanmasna karn aklc bir siyaset izlemilerdir. Zira blge stratejik bakmdan deerine binaen birok kez gerek Bizans gerek Mslman devletlerin basklarna maruz kalmtr. Buna karn kvrak bir siyaset izleyen prinkepsler eitli ittifaklara girerek Hristiyanlk iin varl ehemmiyetli olan Antakyay muhafaza edebilmilerdir.

Ancak 1204 ylnda stanbulun Latinlerce igalinin ardndan Bizans basksndan kurtulmalarna ramen bunun yerini Ermenilerin saldrlar almtr. Sonrasnda Mool nfuzunu da tabiyet bildirmekle atlatan prinkepsliin Ayn Clt savanda Moollarn Memlklere yenilmesiyle inkraz da gelmi oldu. Dnm noktas olan bu sava sonrasnda Antakya Baybarsn hkimiyet sahas haline gelmitir.

63

BBLYOGRAFYA

AbulFerec, AbulFerec Tarihi, Trkeye ev. mer Rza Dorul, II, TTK, Ankara 1993 3. ___________, Tarihi MuhtasardDvel, Trkeye ev. erafeddin Yaltkaya, stanbul 1941. Araka, Ahmet, Selhaddin Eyybi ve Kudsn Yeniden Fethi, Beyan Yay. , stanbul 1997. Ahmed Muhtar Abbadi, ftTarihilEyybi velMemlki, skenderiye t.y. Aknerli Grigor, Mool Tarihi, Trke ev. Hrant D. Andreasyan, ..E.F. Yay. , stanbul 1954. Akropolites, Georgios, Die Nachichten des Niketas Choniates, Georgios Akropolites und Pachymeres ber die Seluqen in der Zeit von 1180 bis 1280 n. Chr. , Almancaya ev. Buruno Lehmann, Druck von C. Schulze 1939, s. 4563. Aktan, Ali, MemlkHal Mnasebetleri, Belleten, LXIII (Austos 1999), say: 237, s. 411452. Aktok Kagarl, Mehlika, Kilikya Tbi Ermeni Baronluu Tarihi, Kk Yay, Ankara 1990.

64

Alptekin, Cokun, The Reign of Zangi (521541/11271146), Atatrk niversitesi Yay. , Erzurum 1978. ____________, Dimak Atabeglii, M.. F.E.F. Yay. , stanbul 1985. ____________, Zengi, A, XIII, s. 526527. Altan, Ebru, kinci Hal Seferi (11471148), TTK, Ankara 2003. ____________, Kbrs Hal Krall (11911489), Trkler, VI, Yeni Trkiye Yay. , Ankara 2002, s. 695700. ____________, Birinci Hal Seferinin Bir Grg Tan: Fulcherius Carnotensis, TD, stanbul 2002, say: 37, s. 4549. ____________, kinci Hal Seferi ve Seluklular, Trkler, VI, Yeni Trkiye Yay. , Ankara 2002, s. 681686. ____________, Templier ve Hospitalier valye Tarikatlarnn Kuruluu, Belleten, LXVI, (2003), say: 245247, s. 8793. Andreasyan, Hrant D. , Trk Tarihine Ait Ermeni Kaynaklar, TD, I/1, stanbul 1950, s. 95118. Anna Komnena, Alexiad, Trkeye ev. Bilge Umar, nklp Yay. , stanbul 1996. Anonim Sryni Vakayinmesi, ngilizce terc. Triton, The First and Second Crusades from an Anonymous Syriac Chronicle, JRAS, 1933, s. 69101, 273305. Ark, Feda amil, Seluklular Zamannda Anadoluda Meydana Gelen Depremler, TAD, Ankara 1994, XVI, say: 27, s. 1332. Arslanta, Yksel, MemlkMool Mcadelesi ve Ortadou Tarihine Etkileri, Belleten, LXVII (2003), say: 250, s. 781799. ____________, Hallarn Moollarla ttifak Teebbsleri, Trk Kltr, say: 462, s. 580589. elAyn, IkdlCman f Tarihi Ehli'zZaman, thk. M. Muhammed Emin, Kahire 1982. Azim, Tarih, Trkeye ev. Ali Sevim, Azim Tarihi Seluklularla lgili Blmler, (H.430538=1038/391143/44), TTK, Ankara 2006 2.

65

Bahaeddin bn eddad, enNevdirsSultaniyye velMehsinilYusufiyye, thk. Cemaleddin eyyal, Kahire 1994 2. Bailly, Auguste, Bizans mparatorluu Tarihi, Trkeye ev. Haluk aman, Nokta Kitap, stanbul 2006. Bakumandan Simbat, Bakumandan Simbat Vakayinmesi (9511334),Trkeye ev. H. D. Andreasyan, (Baslmam nsha). Batav, erif, Bizans ve Hal Seferleri, UHSS, TTK, Ankara 1999, s. 5764. ____________, Ortaada Malatyann Jeopolitik Durumu, Trk Kltr Aratrmalar (Prof. Dr. Oktay Aslanapa Armaan), XXXI/12, Ankara 1995, s. 5562. Baybars elMansri, etTuhfetlMulkiyye fi'dDevleti'tTrkiyye, nr. A. Salih Hamdn, Kahire 1987. ____________, Muhtr'lAhbar, thk. A. Salih Hamdn, Kahire 1993. Baykara, Tuncer, I. Gyaseddin Keyhsrev (11641211), TTK, Ankara 1997. Bezer, Glay n, Trkiye Seluklularnn Gneydou Siyaseti ve I. Hal Seferinin Bunun zerindeki Etkileri, TAD, say: 12 (Eyll 2002), s. 79113. Beyyumi, Ali, Kurulu Devrinde Eyybiler, Trkeye ev. Abdlhadi Timurta, Kent Yay. , stanbul 2005. Bilgili, Abbas, Antakyann Seluklu Trkleri Tarafndan Fethi, Trk Dnyas Tarih Dergisi, stanbul 1988, say: 22, s. 4648. Cahen, Claude, La Syrie du Nord a lpoque Des Croisades Et La Principaut Franque DAntioche, Paris 1940. ____________, Osmanllardan nce Anadolu, Trkeye ev. Erol repazarc, Tarih Vakf Yurt Yay. , stanbul 2000. Champdor, Albert, Saladin le Plus Pur Hros de LIslam, Ed. Albin Michel, Paris 1956. Clot, Andre, Klelerin mparatorluu Memlklerin Msr (12501517), Trke ev. Turhan Ilgaz, Epsilon Yay. , stanbul 2005. ay, Abdulhaluk, II. Kl Arslan, Kltr ve Turizm Bakanl Yay. , Ankara 1987.

66

Demirkent, In, Urfa Hal Kontluu, II, TTK, Ankara 1994 2. ____________, Trkiye Seluklu Hkmdar Sultan I. Kl Arslan, TTK, Ankara 1996. ____________, Hal Seferleri, Dnya Kitaplar, stanbul 2004 2. ____________, Hal Seferleri Tarihi MakalelerBildirilerncelemeler, Dnya Kitaplar, stanbul 2007. ____________, Httn Zaferi ve Kudsn Mslmanlarca Fethinin Batdaki Akisleri, Belleten, LII (Aralk 1988), say: 205, s. 15471555. ____________, Hal Seferleri Dnemi Kalelerinden Ravendan, Belleten, LVI (1992), say: 215, s. 371389. ____________, Hal Seferleri Dncesinin Douu ve Hedefleri, TD, say: 35 (1994), s. 6576. ____________, 1101 Yl Hal Seferleri, Prof. Dr. Fikret Iltana 80. Doum Yl Armaan, Dnya Yay. , stanbul 1995, s. 1756. ____________, Antakya Prinkepsi Bohemundun Esir Alnmas, Niksarda

Hapsedilmesi ve Serbest Braklmas (11001103), Niksarn Fethi ve Dnimendliler Dneminde Niksar Bilgi leni Teblileri, Niksar 1996, s. 37. ____________, Hal Seferinin Mahiyeti ve Balamas, Hal Seferi ve XI. Asrdan Gnmze Hal Ruhu Semineri 2627 Mays 1997, stanbul 1998, s. 112. ____________, 1101 Yl Hal Seferleri Ordularnn Anadoluda Takip Ettii Yollar Hakknda, UHSS, TTK, Ankara 1999, s. 115122. ____________, Tatikios (Trk Asll Bir Bizans Kumandan), Belleten, LXVII (Nisan 2003), say: 248, s. 93110. ____________, Hallar, DA, XIV, s. 525546. ____________, Bizans, DA, VI, s. 230244. Diehl, Charles, Bizans mparatorluunun Tarihi, Trkeye ev. A.Gke Bozkurt, lgi Yay. , stanbul 2006.

67

Dokdemir, Hayati, Antakya Hal Devletinde Roger de Salerne Devri Tarihi (1112 1119), (Baslmam YL. Tezi), ..S.B.E. , stanbul 1998. EbulFida, elMuhtasar fi AhbarilBeer, II, Beyrut 1997. Elisseff, Nikita, Nuraddin und Grand Prince Musulman de Syrie au Temps des Croisades (511569/11181174), III, Dmak 1967. Ersan, Mehmet, Trkiye Seluklular Zamannda Anadoluda Ermeniler, TTK, Ankara 2007. ____________, Rupenliler Dneminde Kilikya ile Antakya Hal Prinkepsliinin ukurovada Hkimiyet Mcadelesi, TD, say: XIII, Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi Yay. , zmir 1998, s. 8395. ____________, Kilikya Ermeni Krallnn Trkiye Seluklularna Tbiyeti Meselesi, Prof. Dr. smail Aka Armaan, zmir 1999, s. 301315.
_____________, SelukluErmeni likileri, Trkler, V, Yeni Trkiye Yay. , Ankara

2002, s. 635644. Fulcherius Carnotensis, Fulcherius Carnotensis, Birinci Hal Seferi Vakayinmesi (Historia Hierosoly Mitana), Haz. Mukadder Yldz, (Baslmam YL Tezi), ..S.B.E. , stanbul 1999. ____________, Fulcherius Carnotensisin Hal Vakayinmesinin Trkiye ile lgili Olaylar da ine Alan Birinci Kitabnn Tercmesi, Haz. Ayhan Can, (Baslmam YL. Tezi), M.. T.A.E. , stanbul 1998. Galstyan, A. , Ermeni Kaynaklarna Gre Moollar, Trke ev. lyas Kamalov, Yeditepe Yay. , stanbul 2005. Geoffroi de Villehardouin, Henri de Valenciennes, Konstantinopoliste Hallar, Trkeye ev. Ali Berktay, letiim Yay. , stanbul 2001. Gibb, Hamilton, The Life of Saladin, Oxford University Press 1973. Gkhan, lyas, Memlk Devletinin Kilikya Ermenileri ile Siyas likileri, TDA, say: 165, Aralk 2006, s. 117158. Hill, George, A History of Cyprus, I, Cambridge 1952. Holt, P. M, Early Mamluk Diplomacy (12601290), Leiden 1995.

68

___________, Hallar a 11. yzyldan 1517ye Yakn Dou, Trkeye ev. zden Arkan, Tarih Vakf Yurt Yay. , stanbul 1999. ___________, Hal Devletleri ve Komular, Trkeye ev. Tanju Akad, Kitap Yay. , stanbul 2007. Honigmann, Ernst, Bizans Devletinin Dou Snr, Trkeye ev. Fikret Iltan, ..E.F. Yay. , stanbul 1970. Ioannes Kinnamos, Ioannes Kinnamosun Historias (11181176), Trkeye ev. I. Demirkent, TTK, Ankara 2001. Irwin, Robert, The Middle East in the Middle Ages, Southern Illinois University, Carbondale 1986. bnlAdim, ZbdetlHaleb min Tarihi Haleb, Yay. Sami edDehhan, III, Dmak 19511968. ___________, BugyettTaleb fi Tarihi Haleb. Seluklularla lgili Hl

Tercmeleri, Yayna Haz. . Ali Sevim, TTK, Ankara 1982. bnlEsir, elKamil fitTarih, XIII, Trkeye ev. A. zaydn, Bahar Yay. , stanbul 1987. bnlKalnis, Zeyl Tarihi Dmak, Yay. H. F. Amedroz, Beyrut 1908, ng. ev. H.A.R. Gibb, The Damascus Chronicle of the Crusades, London 1932. bn Kesir, elBidye venNihye, Trke ev. Mehmet Keskin, ar Yay. , stanbul 2000. bn Sukai, Tali Kitbi Vefeyati'lA'yan, Ed. Jacqueline Sublet, Dmak 1974. zzeddin bn eddad, elAlakulHatire fi Zikri meraiam velCezire, thk. Yahya Zekeriya Abbare, Dmak 1991. ___________, Baybars Tarihi, Trke ev. erafeddin Yaltkaya, TTK, Ankara 2000 . bn Vsl, MferriclKrb fi Ahbri Beni Eyyb, nr. C. eyyalH. M. Rabi, V, Kahire 19531977. madeddin Ktip elsfahan, elFethlKuss filFethilKuds, ne. M. Mahmud Subh, Kahire 1962.

69

Jean de Joinville, Bir Halnn Hatralar, Trke ev. Cneyt Kanat, Vadi Yay. , Ankara 2002. Kad Muhyiddin Abdzzahir, erRavzuzZahir fi SiyretilMelikizZahir, thk. Eymen Fuad Seyyid, Kahire 1996. Kaplan, Michel, Drdnc Hal Seferi stanbulda Latin stilas (1204), Toplumsal Tarih, say: 132, Aralk 2004, s. 7074. Kaya, nder, Selhaddin Sonras Dnemde Anadoluda Eyybiler, Yeditepe Yay. , stanbul 2007. Kaya, Selim, I. Gyaseddin Keyhsrev ve II. Sleymenah Dnemi Seluklu Dnemi (11921211), TTK, Ankara 2006. Kesik, Muharrem, Trkiye Seluklu Devleti Tarihi Sultan I. Mesut Dnemi (1116 1155), TTK, Ankara 2003. Kl, Mustafa, Melik Nasr Salahaddin Yusuf II Devrinde Eyybiler Devleti (1234 1261), (Baslmam DR. Tezi), M.. T.A.E. , stanbul 2001. Koca, Salim, Sultan I. zzeddin Keykavus (12111220), TTK, Ankara 1997. Kksipahiolu, Birsel, Trablus Hal Kontluu Tarihi (11091187), (DR. Tezi), ..S.B.E. , stanbul 2003. Lyons M.C.D.E.P. Jackson, Selhaddin, Trkeye ev. Zehra Savar, Pnar Yay. , stanbul 2006. Makrizi, esSlk li Marifeti DvelilMlk, nr. M. Mustafa Ziyade, Kahire 1956. Niketas Khoniates, Historia (Ioannes ve Manuel Komnenos Devirleri), Trkeye ev. Fikret Iltan, TTK, Ankara 1995. ____________, Niketas Khoniatesin Historias (11951206) stanbulun Hallar Tarafndan Zapt ve Yamalanmas, Trkeye ev. I. Demirkent, Dnya Kitaplar, stanbul 2004. ____________, Niketas Khoniatesin Historias (11801195) Komnenos

Hanedannn Sonu ve II. sakios Angelos Devri, Trkeye ev. I. Demirkent, Dnya Yay. , stanbul 2006. Nomiku, H. A. , Hal Seferleri, Trkeye ev. Kriton Dinman, letiim Yay. , stanbul 1997 2. 70

Ostrogorsky, Georg, Bizans Devleti Tarihi, Trkeye ev. Fikret Iltan, TTK, Ankara 1999 5. zaydn, Abdlkerim, Sultan Muhammed Tapar Devri Seluklu Tarihi (1105 1118), TTK, Ankara 1990. ____________, Sultan Berkiyaruk Devri Seluklu Tarihi Yay. , stanbul 2001. ____________, Byk Seluklu Emiri Krboa, TD, Prof. Dr. Fikret Iltana Hatra Says, stanbul 2000, s. 405421. ____________, Dnimendliler, DA, VIII, s. 469474. zdemir, Ahmet, Mool stilas, z Yay. , stanbul 2005. Pachymeres, Georgios, Die Nachichten des Niketas Choniates, Georgios Akropolites und Pachymeres ber die Seluqen in der Zeit von 1180 bis 1280 n. Chr. , Almancaya ev. Buruno Lehmann, Druck von C. Schulze 1939, s. 6386. Phillips, Jonathan, The Fourth Crusade, Penguin Books 2004. Polat, brahim Ethem, Hallara Kl ve Kalem ekenler, Vadi Yay. , Ankara 2006. Prawer, Joshua, Crusader Institutions, Clarendon Press, Oxford 1998, s. 6870. Prokopius, Bizansn Gizli Tarihi, Trkeye ev. Orhan Duru, Ada Yay. , stanbul 1990. Redgate, A. E. ,The Armenians, Oxford Blackwell Publishers 2000. RileySmith, Jonathan, The Crusades a Short History, Athlone Press, London 1990. ___________, Hallar Kimlerdi? , Trkeye ev. Berna Klner, Bileim Yay. , stanbul 2005. Robert de Clari, stanbulun Zapt (1204), Trkeye ev. Beynun Akyava, TTK, Ankara 1994. Roux, Jean Paul, Mool mparatorluu Tarihi, Trkeye ev. Aykut KazancgilAye Bereket, Kabalc Yay. , stanbul 2001. Runciman, Steven, Hal Seferleri Tarihi, IIII, Trkeye ev. Fikret Iltan, TTK, Ankara 1989 2. (10921104), ..E.F.

71

___________, The First Crusade, Cambridge University Press 1992 3. Sahilliolu, Halil, Antakya", DA, III, s. 228232. Sakarya, lkem, Drdnc Hal Seferi, (Baslmam YL. Tezi) , ..S.B.E. , stanbul 2004. Sevim, Ali, Genel izgileriyle SelukluErmeni likileri, TTK, Ankara 1983. ___________, Suriye ve Filistin Seluklular Tarihi, TTK, Ankara 2000 3. ___________, Suriye SeluklularHal likileri, UHSS, TTK, Ankara 1999, s. 91 113. Smail, R. C. , Crusading Warfare (10971193), Cambridge University Press 1995 2. Son Dnem Bizans mparatorluu Tarihi Bibliyografyas (12611453), haz. I. Demirkent, F. Baar, E. Altan, M. Kesik, H. Kortel, ..E.F. Yay. , stanbul 2003. Sryni Mihail, Sryni Patrik Mihailin Vakayinmesi, kinci Ksm (10421195), Trke ev. Hrant D. Andreasyan, 1944, (henz baslmam). een, Ramazan, Salahaddinden Baybarsa EyybilerMemluklar (11931260), SAR, stanbul 2007. ____________, Salahaddin Eyybi ve Devri, SAR, stanbul 2000. ____________, Harran Tarihi, Trkiye Diyanet Vakf Yay. , Ankara 1996 2. ____________, Mslmanlarda TarihCorafya Yazcl, SAR, stanbul 1998. ____________, madeddin Ktip elsfahannin eserlerindeki Anadolu Tarihiyle ilgili bahisler, SAD, III, (ayr basm), Ankara 1971, s. 346347. ____________, Httnde Salahaddinin Ordusu, Belleten, LIV (Nisan 1990), say: 209, s. 427434. ____________, Httn Sava, DA, XVII, s. 165166. Tekin, Mehmet, Hatayn Tarihesi ve Eski Antakya Ktphaneleri, zirem Basmevi, Antakya 2001. ____________, Hatay Tarihi, Hatay Kltr ve Sanat Vakf Yay. , Antakya 1993. ____________, Ksa Hatay Tarihi, Kltr Basm Yay. , Hatay 1994.

72

____________, Deprem ve Tarihte Antakya Depremleri, VI. Hatay Tarih ve Kltr Sempozyumu Bildirileri (1920 Nisan 2002), Yayna Haz. Mehmet Tekin, Antakya 2004, s. 205225. Tekinda, ehabettin, Aladdin Keykubat ve Halefleri Zamannda SelukluKk Ermenistan Hududu, TD, say: 1, (Eyll 1949), s. 2934. Turan, Osman, Seluklular Zamannda Trkiye Siyas Tarih Alp Arslandan Osman Gaziye (10711328), Boazii Yay. , stanbul 2002 7. ____________, Dou Anadolu Trk Devletleri Tarihi, Boazii Yay. , stanbul 20016. ____________, Seluklular ve slmiyet, Boazii Yay. , stanbul 1998 4. ____________, Ortaalarda TrkiyeKbrs Mnasebetleri, Belleten, XXVIII (1964), say: 110, s. 209227. Ulvn, Abdullah Nash, Kuds Fatihi Selhaddin Eyybi, Trkeye ev. Mustafa Salih akmakl, Sekin Yay. , stanbul 1992. Urfal Mateos, Urfal Mateos Vakayinmesi (9521136) ve Papaz Grigorun Zeyli (11361162), Trkeye ev. Hrant D. Andreasyan, TTK, Ankara 2000 3. Uyumaz, Emine, Sultan I. Aleddin Keykubat Devri ve Trkiye Seluklu Devleti Siyas Tarihi (12201237), TTK, Ankara 2003. ok, Bahriye, slm Devletlerinde Trk Naibeler ve Kadn Hkmdarlar, Kltr Bakanl Yay. , Ankara 1993. same bn Mnkz, Kitabltibr, Trkeye ev. Y. Z. Cmert, Ses Yay. , stanbul 1992. Vardan Vardabet, Trk Fthat Tarihi (8891269), Trke ev. Hrant D. Andreasyan, Tarih Semineri Dergisi, say: 1/2, stanbul 1937, s. 153 255. Wilbrand von Oldenburg, Filistin ve Kk Asyaya Seyahat, Trkeye ev. Mehmet Ersan, rfan Kltr ve Eitim Merkezi Yay. , zmir 2000. Willermus Tyrensis, Willermus Tyrensisin Eserinin XVI. XVII. ve XVII. Kitaplarnn evirisi, Haz. Ergin Ayan, (Baslmam YL. Tezi) , ..S.B.E. , stanbul 1994.

73

Yewdale, R. B. , Bohemund I, Prince of Antioch, Amsterdam 1970 2. ezZehebi, Tarih'lslm, thk. . Abdsselam Tedmuri, Beyrut 1999. Zeilinger, Johannes, The FrankishArmenian Raid on Cyprus in 1156, nc Uluslararas Kbrs Aratrmalar Kongresi 1317 Kasm 2000, I, s. 209221.

74

ANTAKYA PRNKEPSLER LSTES

I. Bohemund Dnemi Tancred (naib) Dnemi

(1098 1101) (1101 1103) (1103 1104)

I. Bohemund (tekrar) Dnemi Tancred (naib) Dnemi Roger de Salerne Dnemi II. Baldwin (naib) Dnemi II. Bohemund Dnemi

(1104 1112) (1112 1119) (1119 1126)

(1126 1130) (1130 1136) (1136 1149)

Constance (naibe) Dnemi Raymond de Poitiers Dnemi Constance (naibe) Dnemi Renaud de Chatillon Dnemi III. Bohemund Dnemi IV. Bohemund Dnemi V. Bohemund Dnemi VI. Bohemund Dnemi

(1149 1153) (1153 1161)

(1161 1201) (1201 1233) (1233 1252) (1252 1268)

EK1: ANTAKYA PRNKEPSLER LSTES

75

ANTAKYA KRONOLOJS

M. . 100.000 40.000 ORTA PALEOLTK DNEM M. . 40.000 11.000 ST PALEOLTK DNEM M. . 9.000 5.500 NEOLTK DNEM M. . 5.500 4.200 LK KALKOLTK DNEM M. . 4.200 3.700 ORTA KALKOLTK DNEM M. . 3.700 3.200 SON KALKOLTK DNEM M. . 3.200 1.800 LK TUN A M. . 1.800 1.460 ORTA TUN A M. . 1.460 1.300 HTT MPARATORLUK DNEM M. . 1.300 1.200 ASUR EGEMENL DNEM M. . 1.200 743 GE HTT PRENSLKLER DNEM M. . 743 550 ASUR EGEMENL DNEM M. . 550 331 PERSLER DNEM M. . 312 64 SELEUCUS DNEM M. . 64 M. S. 395 ROMA DNEM 395 638 BZANS DNEM 638 ARAPLARIN ANTAKYAYI FETH 661 750 EMEVLER DNEM 750 944 ABBASLER DNEM 944 969 HAMDANLER DNEM 969 BZANSIN ANTAKYAYI ELE GERMES 1084 1085 SELUKLULARIN ANTAKYAYI FETH 1098 ANTAKYANIN HALILARIN ELNE GEMES VE ANTAKYA HALI PRNKEPSLNN KURULMASI 1098 1268 ANTAKYA HALI PRNKEPSL

EK2: ANTAKYA KRONOLOJS

76

EK3: BAYBARSIN VI. BOHEMUNDA YAZDII MEKTUBUN ARAPA METN

77

78

EK4: HARTA VE FOTORAFLAR

1 PAPA II. URBANUSUN, CLERMONTTA HALKA HALI SEFER ARISI YAPARKEN (I. Demirkent, Hal Seferleri)

79

2 BRNC HALI SEFER LDERLER: (soldan saa) GODEFRO DE BOULLON, RAYMOND DE ST. GLLES, BOHEMUND VE TANCRED (I. Demirkent, Hal Seferleri)

80

3 BRNC HALI SEFER (I. Demirkent, Hal Seferleri

4 ANTAKYA EHR PLNI (I. Demirkent, Hal Seferleri)

81

5 ANTAKYA EHR SURLARINDAN GRN (I. Demirkent, Hal Seferleri)

82

6 HALI DEVLETLER (I. Demirkent, Hal Seferleri)

83

7 HALEB HKMDARI NUREEDN MAHMUDUN ANTAKYA PRNKEPS RAYMOND DE POTERESYE KARI 1149 YILINDA KAZANDII ZAFER (I. Demirkent, Hal Seferleri)

84

ANTAKYA HALI PRNKEPSL PARALARI

BOHEMOND I (1098 1111)

TANKRED (11111112)

ROGER DE SALERNA (11121119)

BOHEMOND II (11261130)

85

RAYMOND DE POTERS (11361149)

BOHEMOND III (11611201)

BOHEMOND III (11611201)

RAYMOND ROUPEN (12161219)

RAYMOND ROUPEN (12161219)

EK5: ANTAKYA HALI PRNKEPSL PARALARI (www.coinarchives.com)

86

ROBERT GUISCARD

BOHEMUND I (10981104)

Emma

Kz? Jean BOHEMUND II (11261130) Richard de Salerne Constance

TANCRED (11041112)

=
RAYMOND DE POITIERS (11361149) BOHEMUND III (11631201)

=
RENAUD DE CHATILLON (11531160) Renaud ROGER DE SALERNE (11121119) Maria

Raymond

BOHEMUND IV (12011233)

Raymond Roupen (12161219)

BOHEMUND V (12331251)

BOHEMUND VI (12511275)

87