10 kitapta Trk milliyetiliinin oluumu Tanl Bora David Kushner Trk Milliyetiliinin Douu ev: . S. Tret- R. Ertem- F.

Erdem Kervan Yay., 1979 Ali Engin Oba Trk Milliyetiliinin Douu, mge Yay., 1995 Masami Arai Jn Trk Dnemi Trk Milliyetilii ev: Tansel Demirel, letiim Yay.,1994 Yusuf Sarnay Trk Milliyetiliinin Tarihi Geliimi ve Trk Ocaklar, tken Yay., 1994 Baskn Oran Atatrk Milliyetilii-Resmi deoloji D Bir nceleme, Dost Kitabevi, 1988 Suavi Aydn Modernleme ve Milliyetilik Gndoan Yay., 1993 Sleyman Seyfi n Modernleme, Milliyetilik ve Trkiye Balam Yay., 1995 Franois Georgeon Trk Milliyetiliinin Kkenleri: Yusuf Akura ev. Alev Er, Yurt Yay., 1986 Taha Parla Ziya Gkalp, Kemalizm ve Trkiye'de Korporatizm, letiim Yay., 1989 Jacop M. Landau Tekinalp: Bir Trk Yurtseveri letiim Yay.,1996 Trk milliyetiliinin oluumuyla ilgili, asgari dzeyde 'mesafeli' diyebileceimiz, yani propaganda ve hamasete deil, inceleme, anlama saikine dayanan kitaplarn yaklak yirmi yllk sekisine baktmda (seki yerine dkm de diyebilirim aslnda), bunlar drt ble ayryorum. Bir: Trk milliyetiliinin douunu/oluumunu bir klt olarak inceleyen kitaplar. ki: Dou/oluum (veya tekevvn, yani genesis) dneminin bir vehesiyle veya urayla ilgili monografik aratrmalar. : Konuyu modernlemeyle balantl olarak sosyolojik gzle inceleyen kitaplar. Drt: Trk milliyetiliinin kurucu figrleriyle ilgili monografiler. 10 kitaplk listemizi, bu tasnife gre bir gzden geireceim. ki 'genel' inceleme David Kushner ile Ali Engin Oba'nn kitaplar ayn bal tayor: Trk Milliyetiliinin Douu. Kushner'in 1876-1908 dnemini ele alan kitab, bu konudaki literatre kazk akm bir kitap. Literatre kazk akan btn kitaplar gibi, fazla genel, ama derli toplu, dolaysyla giri ve el kitab olarak istifadeye uygun. zellikle derli topluluk dzeyinin epeyce yksek olduunu teslim etmeliyiz. Hem n-milliyetilik cereyanlar, hem de

Trklk, slamclk, Batclk eilimlerinin ayrm izgileri kadar kendi aralarndaki geileri, sreklilikleri, ortak paydalar da tespit etmekte hassas bir kitap. Kavramlarn, sylemlerin ve tarih-corafya malzemesinin urad problematik deiimi gstermesi (rnein 'Anadolu'nun "vatan" olarak deerlendirilmesi' srecine dikkatimizi ekmesi), bu konudaki ematik ayrmlarn yol at vulgarizasyon karsnda kitab bence zellikle deerli klyor. Ali Engin Oba'nn kitabnn ise ncelikle kuramsal bir maluliyet tadn sylemeliyim. Yaklam, zc-organist bir bakn damgasn tayor: Milliyetilii modern bir oluum olarak ayrdetmektense, ezeli bir milli varln 'kendini' bulmasnn hikayesi gibi anlamaya yatkn. Byle olunca, rnein slam-Trk tarihinin ve Osmanl mparatorluu'nu "Trklerin benliini yitirmesi" olarak yorumlayarak, 'erken dnem' Kemalizmin veya 'mfrit' Trkln bak asna yaklaabiliyor. Bu kitabn yararlanlabilecek iki yan var bence. Birincisi, Osmanl'nn son dneminde Trk milliyetiliinin tekevvn sreciyle ilgili derledii bolca malzeme. kincisi, analitik adan gl bir ekilde ilenmi olmasa da, Balkan milliyetiliinin mevvik rolne dikkat ekmesi. 'Ara -scaklar': Dnem, akm, kurum monografileri Belirli bir dneme veya oluuma akl erdirmek iin, szkonusu oluumun veya dnemin bir kesitini incelemek iyi bir yoldur. Malum, eytan ayrntda gizlidir- ayrntlar iin iine hem 'sahicilik' hem de elence katar. "Modern Trkiye"nin tarihiyle ilgili byle dip ke allmay bekleyen nice konu var. Bu blkte ele aldm kitaplardan, Yusuf Sarnay'n almas, dnemden/konudan ilgili ok iyi bir kesit alm (biopsi baarl); ayrnt iilii bakmndan da memnun edici. Trk Ocaklar'yla har neir olan bu byk-orta lekli kitap, bence memleketin yakn tarihiyle ilgili son yllarn en iyi allm monografilerinden birisi. Trk Ocaklar rnei, Trkiye Cumhuriyeti'nin milliyetilii ile ona ngelen milliyeti akmlar arasndaki sreklilikleri ve kopular grmek iin ok elverili -daha nemlisi, sryor mu kopuyor mu emin olunamayan fikirleri ve tutumlar, velhasl resmi T.C. milliyetiliinin mulaklklarn, dengesizliklerini, kararszlklarn, iki-yanllklarn grmeye ok elverili. Sarnay, Trk Ocaklar'nn, buralarda rk-etnisist bir milliyetilik anlaynn boy atna, bu anlay ve tasavvurlarn (herhangi bir anlay ve tasavvurun) devletten grece zerk ('sivil') seyrine rza gstermeyen totaliter politikann gerei olarak kapatldn savunuyor. Bu fikriyat ve hissiyata, onlar (Halkevleri ats altnda) resmi denetim altna almaktan te bir tahdit getirilmemitir. Trk Ocaklar'na bakp, resmi Trk milliyetiliinin her vakit zuhur edebilen soycu-sopu yzn 'ergen' haliyle grmek mmkn. Masami Arai'nin Jn Trk Dnemi Trk Milliyetilii incelemesi, milliyetiliin analizinde nem verdiim bir noktann aa kmas bakmndan faydal. O nokta, milliyetiliin her lkede, vatandalk/vatan temeline dayal hmanist-evrenselci model ile ezeli-ebedi bir kltrel soyizgisi tasarmna dayal zc-etnisist modelin atmas ve bireimiyle teekkl ettiidir. (lk modelin Bat Tipi, ikincisinin Dou Tipi diye basite indirgenmesini ise benimsemiyorum. Masami Arai'nin galiba buna pek itiraz yok.) Arai Trk milliyetiliinin oluumunu, ite tam da bu iki modelin yanyana ve iie durduu bir evrede byte altna alyor. Ayrma- ve bireim-ncesi bir evre bu: Mulaklklar, tutarszlklar, buna bal olarak da 'saf' (her iki anlamda) fikirler serapa... Osmanllk-Trklk-slamlk kimlikleri arasndaki binamaz kalnan bu "Osmanl vatanseverlii" evresine, yazarn nerdii zere, modern Trk milliyetiliinin ve milli devlet projesinin ncl olarak bakmak daima zihin acdr. Bu sreklilik erevesinde, bir milli kimlik tasarm olarak (Yeni) Osmanlln, etnik Trklk ile vatandalk ba anlamnda "Trk olmak" arasnda salnan modern "Trk" milli kimliini dourmaya ne denli msait bir kim lik projesi olduu, kitabn bence en dikkate deer bulgusu (keif demiyorum). Baskn Oran'n Atatrk Milliyetilii kitab, aslnda bu kitap blnde boy srasn biraz bozuyor. Genel kitaplar blyle 'ara scaklar' arasnda bir yerde duran bir kitap bu. Bence bu incelemeye dlecek
2

kayt, "resmi ideoloji d" deil, "resmi ideolojinin kysnda" altbaldr. Zira netice itibaryla kitap, 1970'lerden beri resmi devlet ideolojisinin kysna itilmi bulunan sol-Kemalist gr yanstyor: Yani Atatrk milliyetiliinin, rk ve yaylmac olmayan, hmanist-evrenselci (Batllamac), stelik ilaveten anti-emperyalist bir 'medeni' milliyetilik biimi olarak mdafaasn yapan gr... Fakat hakkn teslim etmek iin unu da eklemek lazm: Kitap, resmi ideolojinin 'sahih' biiminin kendisi olduu iddiasyla, bu ideolojinin 1960'lardan beri geirdiini dnd dnm eletiren vasat Kemalizmin apolitik ilmihaliyle kyaslanmayacak kadar da ciddi ve soukkanl. Atatrk milliyetiliinin anlan btn iarlarn, sorunsallatrarak, veya en azndan sorunsallatrmaya ak okuyucudan gizlemeyerek ortaya koyuyor. Bu bakmdan, Baskn Oran'n (ki kendisi hocamdr) incelemesi, resmi ideolojinin kysndaki sol-Kemalizmin de kysnda duruyor! Modernleme ve Milliyetilik Milliyetilii bir modernleme vetiresi (yolu) olarak inceleyen sosyolojik bak, kuru ve itikadi Ziya Gkalp tesfirlerini saymazsak (tabii ki saymayacaz!), yine dnsel iskana almam bir saha olarak karmzda duruyor. Bu sahadaki iki kitap, bu nedenle zel bir deer kazanyor. Suavi Aydn'n kitab, aslnda ayn zamanda 'genel' kitaplar arasnda da ele alnabilecek ve rahatlkla onlarla ayn ii grebilecek bir kitap. Onlara faik olarak, Trk milliyetiliinin oluumunu Cumhuriyetin ilk onyllarna kadar uzatyor. Kuramsal adan, "rk", "etni", "millet", "ulus" vb. kavramlarn farklarn es gemeyen antropolog hassasiyetiyle 'gven veriyor'. Kitap, Trk milliyetiliinin oluum sreciyle ilgili, 'genel' almalarda ihml edilebilen birok hususiyetin altn iziyor. Trk milliyetiliinin Balkanlarn yan sra Ortadou balamnda deerlendirilmesi gerei; (erif Mardin'in de gsterdii gibi) slam modernizmiyle milliyetilik arasndaki kuvvetli ba; Rusya kkenli milliyeti aydnlarla Osmanl aydnlar arasndaki (toplumsal ve dnsel) farkn ehemmiyeti. Suavi Aydn'n, Cumhuriyet dneminde milliyetiliin ayran vektrleri olarak Anadolucu, Orta Asyac ve uygarlk tutumlar kategoriletirmesini de, biraz daha tartmaya muhta olmakla beraber gayet verimli buluyorum. Sleyman Seyfi n'n -tm dorudan milliyetilikle ilgili olmayandenemeleri iinde bazlar, Trk milliyetiliinin analiziyle ilgili zgn katklar ieriyor. Bu katklar, dini (slami) ideoloji ile milliyetilik arasnda (zlmemi ve zmlenmemi) ban vurgulanmasnda billurlayor. Bu balamda n'n "Trk-slam Sentezi"ni, 'sk' bir reti olmaktan te, slam(clk) ile milliyetilik arasndaki mnasebet ve nisbet kurmaya dnk asrlk 'debelenmenin' srei olarak incelemesi, nemli bir nokta. Bir baka yaz, bu vadide ilk debelenenlerden Ahmed Aaolu'nun fikriyatn inceliyor. n'n doktora tezinin ve ilk kitabnn konusunu tekil eden Nurettin Topu'nun fikriyat zerine bir deinme de ayn balamda yerini alyor. Beri yandan, "Modernite, Liberalizm ve Milliyetilik" balkl makale ise, gerek soy milliyetiler gerekse soy liberallerce a priori ztlatrlan liberalizm ile milliyetiliin ilikiselliini vurgulayan nemli bir kuramsal hatrlatma. deerli monografi Biyografik monografileri hem ok retici ve tasvir edici, hem de okumas ok zevkli bulurum. Trk milliyetiliinin, Osmanl-Trk-slam kimlik ina nebulasndan, Cumhuriyet ideolojisi erevesindeki milli doktrine inklap edi srecinin kritik figrn konu alan monografilerimiz, bu kanaati doruluyor. Ziya Gkalp, Yusuf Akura ve Tekinalp zerine yazlm bu eserler, dorusu, konumuzu ihata etmek asndan rahata 'genel' kitaplarla rekabet edebilecek kadar kuvvetliler. "Trk milliyetiliinin oluumu" konusunu tedris eden bir hoca olsam, bir 'genel' kitabn refakatinde mutlaka bu monografilerden birini 'okutmay' seerdim. (Hatta bunlar asl, 'genel' kitab refakati sayardm.) Yukarda ele aldm kitaplarn da bir ksmnn saptad zre, T.C'nin resmi milliyetilik ideolojisinin, Gkalp-Akura gerilimi ekseninde teekkl ettii sylenebilir. Ziya Gkalp
3

ve Yusuf Akura monografileri, bu bakmdan da ehemmiyet tayor. Taha Parla, Ziya Gkalp'i, korporatist-solidarist bir ideoloji olarak tanmlad Kemalizmin fikir babas olarak inceliyor. (Gkalp'i milliyetilik ideologu olarak deil siyaset dnr olarak ele almak gerektii kaydn derek). Parla, otoriter ve faizan eilimli bir ideoloji olarak deerlendirdii Siyasal Kemalizm'le, "laiklik, aklclk, kktenci kltrel reformculuk" bakmlarndan olumlu sayd Kltrel Kemalizm'i ayrdediyor; Gkalp'i Siyasal Kemalizm'in solunda, Kltrel Kemalizm'in sanda konumlandryor. Gkalp'in, lmnden sonraki onyllarda faizan sa tarafndan benimseniinin de, laisist ve Batllamac politikalardaki tavrnn 'cmbzlanmasna' dayandn gsteriyor.. Yoksa, Gkalp'in toplum tasarm Kemalizme gre daha demokratik, Trkl de daha yumuak ve bardr ona gre. Gkalp'in kana-soya-sopa deil ama bir kltrel ze dayanan organizmacln Parla, vukufla aklyor. Kitapta bu anlayn 'kltrel rk' -veya Gkalpi terminolojiyle "beeri rk"- almlarna, 30'larn Kemalist rklyla kartlatrmak uruna, biraz hayrhah yaklald izlenimine sahibim. Parla'nn, 'has' Gkalp fikriyat ile resmi Kemalist toplum tasarm arasndaki ay gsteren tespitlerini ciddiye almamak mmkn deil; Gkalp, Kemalizmden farkl olarak, devleti deil toplumu merkez alan bir dnsel zeminde duruyor ve eitlikilii daha belirgin. Parla, zmnen, Gkalp'i Siyasal Kemalizmin deil, Kltrel Kemalizmin mmessili addediyor -bu arada, Kltrel-Siyasal Kemalizm ayrmn ikna edici bulmadm belirtmeliyim. Taha Parla'nn kitabnda biyografik bir boyut yok; bizi, bu kategoride ele aldm kitaplarda bulduumu sylediim okuma zevkinden biraz mahrum brakyor bu. Buna mukabil Franois Georgeon'un Yusuf Akura zerine kitabnda analiz, frtnal bir hayat hikayesini izlemenin merakllyla birleiyor. Akura'nn portresi, Trk milliyetiliinin oluumundaki vektrlerden biri olan Rusyal aydnlarn da bir fotorafn veriyor. Bu, balbana nemli. Dier yandan, Trkln romantik ve "pan"c evresinden modern ulus-devleti evresine uzanan yolculuunun veciz bir zetiyle karlayoruz. Ki, Trklerin pek az bu yolculukta Akura gibi ilk duraktan son duraa kadar -stelik her durakta durup dnerekgitmitir. Kitap, dnya bilgileriyle donanmlk ve modern ulus inasnn 'teknolojisini' idrak etme bakmlarndan, Rusya kkenli Trk aydnlarn -onlar iinde de bilhassa Akura'nn-, "yerli" (Osmanl) Trk aydnlarna stnln vurguluyor. Georgeon'un bitiri tesbiti, Gkalp'in romantik-popler kk burjuva milliyetiliinin, Akura'nn ulusal burjuva milliyetiliine gre, yeni Trkiye'ye ve zellikle onun brokrat tabakasna daha uygun dt dorultusunda. Ben Suavi Aydn'n yukarda ele aldm kitabndaki tesbitine katlarak, Kemalizmin -salt milliyetilik bahsinde deil-, kulland Akura ve Gkalp fikriyatnn zgl bir bileimi (belki daha dorusu, karm) olduunu dnmeye yatknm. Landau'nun monografisi, belki bu blmdeki lnn en spektakleri. Zira kitap, ok ilgin bir figr konu alyor: Trkln ve sonra da Kemalist nklabn ve Cumhuriyet milliyetiliinin en militan savunuculuunu yapan bir Yahudi-Tekinalp, veya orijinal ismiyle Moiz Kohen. Kitap, Tekinalp'in hayatnn ve fikirlerinin hikayesi yannda, yazlarndan zengin bir derlemeyi ieriyor. zgn bir dnce adam deil, Tekinalp: Kaba bir zetle, Ziya Gkalp'in "beeri rkln", onunkinden ok daha laisist ve modernist bir toplum tasarmyla telif ettiini gryoruz. Tekinalp'i dramatik bir figr durumuna getiren husus, kiiliinde, T.C. milliyetiliinin dini aznlklarla iliki biimini cisimletirmesidir. O, dini aznlklara Trkle dahil saylabilmeleri iin vatandalk sadakatinden fazlasn gstermelerini, militanca ve 'harslaryla' da Trklemelerini art koan bu milliyetilik anlaynn istedii rnek-Yahudi'dir. Buna ramen, hayatnn son yllarnda yaad Nice'de (Fransa) Trkiye'nin fahri bakonsolosluunu yapma isteinin kabul edilmediini gryoruz -milliyetiliin resmi okuma listesine de kabul buyurulmamtr.
4