1

Ders : DevIetIer zeI Hukuku KanunIar htiIaf

Dersin Hocas : Yrd. Do. Dr. Musa AYGL
Ders KitapIar : 1. Ergin NOMER - DevIetIer Hususi Hukuku
2. AyseI ELKEL - MiIIetIeraras zeI Hukuk
3. GIren TEKNALP - MiIIetIeraras zeI Hukuk BagIama KuraIIar
ki Trk vatanda Konya'da evIenmek isterse, bu kimseIere Trk Medeni Kanunu uyguIanr.
Veya iki Trk vatanda satm szIemesi yaparsa, yine bunIara, Trk BorIar Kanunu hkmIeri
uyguIanr. Yani bu durumIarda, Trkiye'de pozitif geerIiIigi oIan kuraIIar uyguIanr. Ancak bir AIman
kadn iIe bir Trk erkek, taIya'da tanp, kiIisede evIenseIer, bu evIiIik geerIi oIacak mdr? GeerIi
oIacaksa, bu, hangi Ike hukukuna gre oIacaktr?
ki AIman vatanda 10 yIdr ikamet ettikIeri AIanya'da boanmak iin AIanya AiIe
Mahkemesi'ne bavuruyorIar. Burada bavuruIan mahkemenin yetkisi var mdr? Var ise, Trk
hukukuna gre bu evIiIik geerIi midir? taIya, AImanya ve Trkiye'de evIiIik maIIar buIunsa, bu maIIar
hangi Ike hukukuna gre payIatrIacaktr? Hangi maI rejimi uyguIanacaktr? Varsa ocugun veIayeti
hangi hukuka gre ve kime veriIecektir? Yine nafaka da hangi Ike hukukuna gre ve nasI
beIirIenecektir?
ki kars oIan bir ran vatanda, ikinci eiyIe Trkiye'ye geIdi. Adamn iIk kars da daha sonra
geIerek, adama Trkiye'de nafaka davas at. Bu durum nasI zIecektir? "Trkiye'de tek kiiyIe
evIiIik geerIidir" deniIerek taIep geri mi evriIecektir yoksa ran hukuku mu uyguIanacaktr?
KayseriIi tacir, taIya'ya maI yoIIamtr. taIyan tacir de maIIarn bozuk oIdugu gerekesiyIe,
sat bedeIini dememitir. Bu durumda nerede ve hangi hukuka gre dava aIr? Hangi Ikenin
BorIar Kanunu uyguIanr?
Adam Id ve birok Ike bankasnda paras, birok Ikede gayrimenkuI vardr. Bu durumda
miras nasI bIIr?
te, kanunIar ihtiIaf, bu tr soruIara cevap veren bir hukuk daIdr. Bu ihtiIafIarn hepsinin
ortak bir zeIIigi vardr: Tm bu haIIerde ihtiIaf, sadece bir Ikeyi iIgiIendirmemektedir. Zaten tek bir
Ikeyi iIgiIendiren sorunIar, kanunIar ihtiIafnn iIgi aIan dnda kaIr. Yukarda veriIen rnekIerin
tmnde ihtiIaf, Ike snrn aarak, baka bir IkeyIe bagIantI haIe geImektedir. KanunIar ihtiIafnn
oIu sebebi, iki ayr hukuk sisteminin mevcut oImasdr. ki ayr hukuk sistemi oIdugu srece de,
kanunIar ihtiIaf var oIacaktr.
AsInda bu durumIarda sorun, uIusIararas topIum tarafndan zmIenmeIidir. Ancak bugn
iin tm devIetIerin tbi oIdugu bir kanun koyucu, bir st otorite oImadg iin, her Ike, bu sorunIar
kendisi zmeye aImaktadr. Bunun istisnas ise, taraf oIunan uIusIararas szIemeIerdir.
htiIaf, hukuki iIikiyi, birden fazIa IkeyIe irtibatIandran unsura yabancIk unsuru diyoruz.
Bu hukuki oIayn, irtibatI IkeIerden hangisine tbi oIacagn beIirIeyen unsura da kanunIar ihtiIaf
denmektedir.
rtibat, kii bakmndan ya da yer bakmndan oIabiIir. Yer bakmndan irtibatIanmada oIay,
yabanc bir Ikede oImutur. MeseIa bir haksz fiiI oIarak trafik kazas iIgiIi kiinin tbi oIdugu Ikeden
baka bir Ikede meydana geImitir. OIayIarn tamamna yaknnda yer bakmndan irtibatIanma
grIr. Bir de son dnemIerde hukuki iIikinin niteIigi bakmndan da yabanc bir IkeyIe irtibatIanma
oIdugu syIenmektedir. Buna, M. AYGL de katImaktadr. Burada, diger iki unsur yoktur. OIay ekIen
Ike iiyIe irtibatI grnmektedir. Ama yIe bir geIime oImaktadr ki, oIay uIusIararas irtibatI haIe
geImektedir. Buna geneIIikIe ticari iIikiIerde rastIanr. MeseIa, Trk TeIekom'un zeIIetiriImesinde
buna rastIamak mmkndr. Trk TeIekom bir Trk irketidir. TeIekom'u satn aIan irket de Trk
irketidir (YabancIar Trkiye'de yatrm yaparken, daha avantajI oIdugundan, nceIikIe Trkiye'de bir
irket kurmaktadrIar). Ama yabanc bir Ikeden para transferi oImutur. Bu durumda da yabancIk
unsuru ortaya kmaktadr. YabancIk unsuru varsa kanunIar ihtiIaf uyguIanr. Ancak yabancIk
unsuru yoksa, tarafIar, uyguIanacak hukuku seemezIer. YabancIk unsurunun buIundugu haIIerde ise
tarafIar uyguIanacak hukuku seebiIirIer.
DevIetIer zeI Hukuku, MiIIetIeraras zeI Hukuk terimIerindeki 'devIetIer, miIIetIeraras'
ibareIeri, uIusIararas meseIeIerin, yabancIk unsuru tayan probIemIerin zmIendigini beIirtir. 'zeI'
iIe kastediIen ise, bireyIer aras durumIarn inceIeme konusu yapIdgdr. DevIetIer geneI ise, devIetIer
arasndaki iIikiIeri inceIer ve bir kamu hukuk iIikisi oIuturur. DevIetIer zeI Hukukunun inceIeme
konusu bireyIer arasndaki zeI hukuk iIikiIeridir. Yani, beIirIeyici oIan kriter, hukuki iIikinin niteIigidir.
Tm dnyada geerIi oIan ortak miIIetIeraras zeI hukuk kuraIIar yoktur. Her Ike farkI
kanunIar yapar. Trkiye, 1982'ye dek, OsmanI'dan kaIan kanunIar uyguIamaktayd. Bu tarihte ise
MHUK'u karmtr. miIIetIeraras zeI Hukuk, fonksiyoneI anIamda, miIIetIeraras hukuka ait
2
oImasna ragmen, pozitif anIamda, yani hukukun kaynagna bakIacak oIursa, miIIidir. Ancak bazen de
IkeIer arasndaki kuraIIar benzerIikIer gsterir. yIe kuraIIar vardr ki, tm dnyada ayndr.
KanunIar ihtiIaf kuraIIar, bir ihtiIaf dogrudan sona erdiren kuraIIar degiIdir. KanunIar ihtiIaf,
uyumazIg zecek kuraIIar gsterir.
esas (evIenmenin 17 yanda yapIabiIecegi MK hkm)
MADD HUKUK
ekiI (evIenmenin resmi memur nnde yapImas)
USUL HUKUKU (grevIi ve yetkiIi mahkeme, deIiIIer, yargIamann nasI yapIacag vs)
GSTERC (ihtiIafn hangi hukuk tarafndan zIecegini gsterir)
Bir hukuki oIay, yabanc unsur sebebiyIe birden fazIa IkeyIe irtibatIysa ve bu hukuk sistemIeri
farkIysa, hangisi tercih ediIecektir? FarkI hukuk sistemIeri oIdugu mddete bu soru soruIacaktr. Bu
sorunun nasI zmIenecegiyIe iIgiIi baz yakIamIar vardr:
1. 'Lex Fori'ci YakIam
Bir dava, hangi mahkemede grIyorsa, o mahkeme hukuku uyguIanmaIdr. Eger bu sistem
kabuI ediImi oIsayd, devIetIer hukuku oImazd. 11. yzyIdan itibaren bu sistem terkediImitir. Zira,
haksz ve adaIetsiz sonuIar dogurmutur. MeseIa, adamn Ikesinde iki kars vardr. Bu adama ikinci
kars tarafndan Trkiye'de bir nafaka davas aImas durumunda, ikinci evIiIik geersiz oIacagndan
dava reddediIecek ve adaIetsiz sonuIar dogacaktr.
2. Maddi MiIIetIeraras zeI Hukuk KuraIIar
Bu kuraIIar, gsterici kuraIIar degiIdir. BunIar, yabanc unsuru dogrudan zmeyi amaIarIar.
BunIara bu yzden 'maddi' denmektedir. kiye ayrIarak inceIenebiIir:
a) MiIIi : MeseIa, bizim BorIar Kanunumuzun konuIu amac, Trkiye'deki bor iIikiIerini
dzenIemektir. BK'nn, uIusIararas bor iIikiIerini dzenIeme gibi bir amac yoktur.
UIusIararas bor iIikiIerinde ise tarafIarn istekIeri farkIdr. Baz devIetIer, ikiIi kanunIar
yapmIardr. Bizim de byIe bir kanunumuz vardr: MiIIetIeraras Tahkim Kanunu. Bu kanun,
miIIetIeraras hususIardaki tahkim konuIarn dzenIemektedir. hukuka iIikin tahkim ise
HUMK'ta yer aImaktadr. Her iki kanunu da TBMM karmtr ama birbirIerinden farkIdr.
b) MiIIetIeraras : Herhangi bir devIet tarafndan kabuI ediImemi, ancak uIusIararas aIanda
geerIi oIan bir takm kuraIIar vardr. Lex mercatoria, ticari rf ve adet kuraIIardr. UIusIararas
rgtIer bunIar kodifiye etmitir. UIusIararas deme (akreditasyon), tesIim yntemIeri Paris
Ticaret Odas'nca yazI haIe getiriIerek yaynIanmtr. Paris Ticaret Odas bagmsz,
uIusIararas bir kuruIutur. MeseIa, akreditif konuIarnda bir uyumazIk sz konusu oIdugunda,
mahkemeIerimiz, PTO'nun bu kuraIIarn uyguIar. Bu konuda bizim mevzuatmzda dzenIeme
yoktur.
3. st Otorite
Tm dnyada, bir st otorite oIuturuImas istenmektedir. Ancak bu, topik kaImaktadr.
4. KanunIar htiIaf KuraIIarnn YeknesakIatrImas
BununIa, tm IkeIerde ayn kanunIar ihtiIaf kuraIIarnn oImas isteniyor. ByIece, bir
uyumazIk hangi Ikenin mahkemesine gitse, kuraIIar hep ayn yeri gsterecektir. Bu konudaki
aImaIar Lahey'de srdrImektedir. ek ve PoIieye Iikin Cenevre SzIemesi, bu konuda baarI
da oImutur. Ancak yeknesakIatrma oIduka zordur, bugn AB'de biIe ok iIerIeme kaydediImi
degiIdir. YaInzca akitIerIe iIgiIi baz hususIarda yeknesakIatrma yapIabiImitir.
3
5. htiIaf Metod (Savigny Metodu)
Bugn en gereki ve en ok kuIIanIan yntemdir. 1800'I yIIarda yazdg eserinde bu sistemi
Savigny kurmutur. Hukuk dzeni tarafndan kategorize ediIen iIikiIerin agrIk noktas, z esas
aInarak, ihtiIaf, bir IkeyIe irtibatIandrIr, bagIant kuruIur. MeseIa, ahvaIi ahsiyeye iIikin ihtiIafIarda
agrIk noktas ikametghtr. Yani, kiinin ikametgh hangi Ikedeyse, uyumazIk, o Ike iIe
irtibatIandrIr. MIkiyet hukukuna iIikin ihtiIafIarda agrIk noktas ise, eyann buIundugu yerdir. Bu
agrIk noktasn herkes farkI degerIendirebiIir. htiIaf metodun kuIIandg kuraIIara bagIama kuraIIar
denir. MeseIa, ABD'de, bizdekinin aksine, miIIi kanun diye bir ey yoktur. ABD'de bIgeIer aras hukuk
kuraIIar vardr ve bu nedenIe 'miIIi hukuk' dendiginde, bu tabir, uyguIanacak hukuku gstermez. Zira
her eyaIetin hukuk sistemi farkIdr. ABD'de ikametgh hukuku esas geerIidir. Bu nedenIe, bir ABD
vatandann Trkiye'deki yargIamasnda, bu kiinin ikametghn biImek nemIidir.
Baz IkeIerde ise, kiiIere gre uyguIanan hukuk kuraIIar da farkIIk gstermektedir. MeseIa,
Hindistan'da, her kasta uyguIanan hukuk farkIdr. Yine, ran'da Musevi, Hristiyan ve MsImanIar'a
uyguIanan hukuk birbirinden farkIdr.
BunIardan baka bir de zamanIar aras hukuk kuraIIar vardr. Birbiri ardna yrrIge giren
kuraIIar arasnda ihtiIaf oIabiIir. MeseIa, eski MK iIe, yeni MK arasndaki iIiki gibi. 01.01.2002'den
nceki bir evIenmeye iIikin uyumaIkIara eski kanun uyguIanr. Ancak, 01.01.2002'de yeni kanunun
yrrIge girmesiyIe artk yeni kanun uyguIanacaktr. GeneIIikIe bu durum, Ikenin i hukukundaki
tatbikat kuraIIarna gre zmIenir.
BAGLAMA KURALLARI
"Hak ve fiiI ehIiyeti, iIgiIinin miIIi hukukuna tbidir." (MHUK m.8)
"EvIenmenin ekIi, yapIdg yer hukukuna tbidir." (MHUK m.12)
Ik hkmn konusu, hak ve fiiI ehIiyetidir. kincisinin ise, evIenmenin ekIidir. Hak ve fiiI
ehIiyetinde agrIk noktas, miIIi hukuktur. Kta Avrupas geneIIikIe miIIi hukuk, AngIo-Amerikan
hukukunda ikametgh anIay geerIidir. MIkiyete iIikin ihtiIafIarda maIn buIundugu yer; akitIerde
nce inikat yeri, sonra ifa yerinin agrIk noktas oIdugu kabuI ediImi. Yani, farkI grIer
oIabiImektedir. IemIerin yapImas haIinde, iIemin yapIdg yer agrIk noktasdr.
BagIama KuraIIarnn Tasnifi
Tek TarafI / ok TarafI BagIama KuraIIar
Eger bir bagIama kuraI, hangi haIIerde 'Iex fori'nin (mahkemenin hukuku) uyguIanacagn
syIyorsa, bu bir tek tarafI bagIama kuraIdr. MHUK m.22/I, buna rnek oIarak veriIebiIir. ok
tarafI bagIama kuraIIar ise, hakimin hukuku Iehine bir tercih yapmadan, objektif kuraIIara gre tespit
yapan kuraIIardr. MeseIa, hak ve ehIiyet iIe iIgiIi kuraI (m.8) byIedir. Zira, burada hangi hukukun
uyguIanacag batan beIIi degiIdir. ok tarafI bagIama kuraIIar, hakimin hukukuyIa yabanc hukuk
arasnda tarafszdr.
BagmI / Bagmsz BagIama KuraIIar
Herhangi bir kuraIa tbi oImakszn uyguIanacak kuraI gsteren kuraIIar, bagmsz bagIama
kuraIdr. BunIar, uyguIanacak hukuku gsterirken baka bir kuraIa ihtiya duymazIar. Baz kuraIIar ise,
uyguIanacak hukuku gsterebiImek iin baka bir kuraIa ihtiya duyarIar. MeseIa, vesayet,
uyguIanacak hukuka tbidir (m.9/I). Bu, bagmI hukuku gsterir. rnegin, MHUK m.5, kamu dzeni
kuraIdr. Bu kuraIn da kedi bana bir anIam yok, baka bir kuraIIa birIikte uyguIanr.
YaIn / BasamakI (eIaIe) BagIama KuraIIar
YaIn bagIama kuraIIarnda bir tek bagIama noktas vardr. MeseIa, m.5'te oIdugu gibi. Oysa
basamakI bagIama kuraIIarnda birden fazIa bagIama noktas vardr. Ik basamak gerekIemezse,
ikinci basamaga; bu gerekIemezse, nc basamaga; bu gerekIemezse, drdnc basamaga .
geiIir. Eger bir basamakta bagIama noktas varsa, bir aIt basamaga geiImez.Buna rnek oIarak m.12
veriIebiIir.
4
MiIIi Hukuk
Mterek ikametgh
Mterek ve mutat mesken
Trk Hukuku
AIternatif BagIama NoktaI KanunIar htiIaf KuraIIar
AIternatif bagIama kuraIIarnda da birden fazIa kuraI vardr ancak, eIaIe bagIama
kuraIIarndan farkI oIarak bunIar birbirine aIternatiftir. MHUK m.6.
KanunIar ihtiIaf probIemi, 11. yzyIda taIya'da ortaya kmtr. O dnem taIya'daki site
devIetIerinde ticaret ok geIimiti. Burada iki hukuk yan yana uyguIanmaktayd: Roma Hukuk ve her
site devIetinin rf ve adet hukukundan oIuan 'statuta's var. Bir sitenin taciri, baka bir siteye gidince,
orann hukukuna tbi oImakta ve bu da bazen adaIetsiz sonuIar dogurmaktayd. MeseIa, kendi
sitesinde hak ve fiiI ehIiyetine sahip iken, gittigi yerde ehIiyetsiz kaIabiIiyor. Bu durum, hakimIeri
rahatsz ediyor. O dnem, bir kuraIn hukuk kuraI oIabiImesi iin "Justinien Kodu"nda yer aImas
gerekiyor. Aksi haIde uyguIama aIan yok. Bunun iin bir zm yoIu aranyor ve hukukuIar Justinien
Kodu'ndaki "gIasso"Iar tarayarak bir kuraI buIuyorIar: "bir kii nereye giderse gitsin, imparatora bagI
oIdugu kuraIIar da srtnda gtrr." te kanunIar ihtiIaf buradan ortaya kyor. Bundan sonra
gIassatrIer, kanunIar ayrma tbi tutuyorIar. Buna gre u ayrm yapIyor:
Bu ayrm, Savigny'ye kadar bu biimde kuIIanIm, daha sonra Savigny bunu degitirmitir.
Bundan sonra 13-14. yzyIda Fransz statcIeri geIiyor. O dnem Fransa'da feodaIciIer iIe
merkeziyetiIer arasnda kavga var. MerkeziyetiIer ahsi staty; bIgeciIer ise ayni staty ne
karyorIar. Hem taIyan hem Fransz statcIerinin iki ortak yan vardr: nceIikIe, her ikisi de
kanundan hareket ederIer. kinci oIarak, her ikisi de beIIi bir IkeyIe snrI oIdukIarndan, bu anIamda
bIgecidir. Zaten o dnemde uIusIararas bir ortam yoktur.
KanunIar ihtiIafn iIk kez uIusIararas aIana tayan ise HoIIandaIIar oImutur. HoIIandaI
statcIer, denizIerin herkese ak oImas gibi prensipIeri savunarak, bunu uIusIararas aIana
tamIardr. Hugo Grotius ismi nemIidir. Grotius, modern devIetIer hukukunun kurucusudur.
HoIIandaIIar, uIusIararas hukuka nemIi katkIar yapmIardr. HoIIandaIIar'n iki nemIi
sorunu var: Birincisi, egemenIik sorunu. Grotius, tm devIetIerin egemen oIdugunu syIyor.
UIusIararas nezaket kuraIIarnn bunu gerektirdigini beIirtiyor. kinci oIarak da, ak denizIerin serbest
oImas prensibini ortaya atyorIar. Grotius, dnyay, oIayIar gzIyor ve tmevarm yntemini
kuIIanarak bir iIkeye varyor. HoIIandaI statcIerin diger statcIerden fark da budur: GzIemi
kuIIanmaIar. Diger statcIer tmdengeIim yntemini kuIIanmIardr. HoIIandaI statcIer, kanunIar
ihtiIafna farkI bak aIar getirmiIerdir.
UIrius Huber, kk bir kitap yazarak devIetIer hukukuna yeni aImIar getiriyor. MeseIa, btn
kanunIarn mIki oIdugunu syIyor. Daha sonra bu eser, ABD kanunIar ihtiIaf kuraIIarnn
oIuturuImas srasnda ABD'yi etkiIemitir (Bugn, devIetIer hukuku aIannda ABD ok iIeridir,
neredeyse tm teoriIer oradan geImektedir). Huber, kanunIarn mIki oIdugunu syIer ancak bazen
yabanc kanunun da uyguIanabiIecegini beIirtir. Bunun sebebi uIusIararas nezaket kuraIIardr
(comitas gentium) . Huber, yabanc kanunun uyguIanmasna bir snr getiriyor ve bunun da kamu
dzeni oIdugunu syIyor. Buna gre, yabanc kanun kamu dzenine aykrysa, uyguIanmaz. ABD
kanunIar ihtiIafnn temeIini bu oIuturur. Ayni, ahsi ve karma ayrm, Huber'de de sz konusudur.
? 8o;i kuroIIor kiiyi fokip eder, ohsidir (sfofufo personoIio)
? 8o;i kuroIIor ise kiiyi fokip efme;, oynidir (sfofufo reoIio)
? 8o;i kuroIIori ise o;ememiIer ve kormo oIorok kobuI efmiIerdir (sfofufo mixfoI)
5
AIman hukuku Wehter, pozitif bir anIayIa statcIerin teorisini ykmtr. Wehter'e gre
kanun, kanun koyucunun agzndan kan her eydir. Hakim, kendi kanun koyucusunun koydugu
kuraIIa bagIdr. Wehter'e gre, kuraIIar e ayrImaz. ByIece Wehter, I ayrm kabuI
etmemektedir. Ancak, Wehter, yabanc unsurIu ihtiIafIarda bunun yerine bir zm ikame edememitir.
Wehter'in yktgn yine AIman bir hukuku oIan Savigny kurmutur. Savigny, Wehter'in hakI
oIdugunu syIer, kanunIar ayrmak yanItr. Kanun yerine hukuki iIikiden yoIa kImaIdr. Yani
kuraIn kendisi degiI, dzenIedigi hukuki iIiki dikkate aInmaIdr. Savigny'ye gre, her hukuki iIikinin
bir agrIk noktas vardr. Bu agrIk noktas hangi Ikeyi iaret ediyorsa, o Ike kuraIIar uyguIanmaIdr
(Savigny Metodu = htiIaf Metod). UIusIararas aIanda ihtiIafIar bugn, %90 orannda bu ynteme
gre zmIenir. Bizim bu konudaki kuraIIarmz da tamamen bu metoda gre dzenIenmitir. Wehter
tam bir pozitivist iken, Savigny evrenseIcidir. Hakimin hukukunun da, yabanc hukukun da
uyguIanabiIecegini ifade eder. Savigny, uIusIararas topIumun farkndadr. Savigny metoduna gre,
meseIa ehIiyet ve ahvaIi ahsiyeye iIikin uyumazIkIarda agrIk noktas, ikametgh; gayrimenkuIe
iIikin uyumazIkIarda ise, eyann buIundugu yerdir.
Daha sonra taIyan Manzini, devIetIer hukukuna miIIi kanun kavramn kazandryor.
ABD'de ise durum biraz daha farkIdr. Zira, ABD'de birbirinden ok farkI hukuk sistemIeri
yrrIktedir. EyaIetIer arasndaki hukuk kuraIIarnda ok byk farkIIkIar buIunmaktadr. rnek:
Haksz fiiIIerde agrIk noktas, fiiIin ika yeridir. ABD'de baz eyaIetIerde hatr yoIcusunun tazminat
hakk mevcut iken (New York), baz eyaIetIerde hatr yoIcusu byIe bir hakka sahip degiIdir (Ohio).
New YorkIu bir kimse, arabasna baka birini (hatr yoIcusu) aIarak yoIa kyor ve Ohio'da kaza
yapyorIar. Haksz fiiI Ohio'da oIdugu iin, burann hukuku uyguIansa, hatr yoIcusunun tazminat hakk
oIamayacak. Oysa ki, tarafIar New YorkIu, araba yine New York'a kaytI, tm iIikiIeri, ikametghIar
New York. Bu tip durumIarda ortaya kan adaIetsiz sonuIar hukukuIar rahatsz ediyor ve kanunIar
ihtiIafna yeni bir kavram kazandryorIar: "sk iIiki hukuku". ByIece, adaIetsiz sonuIarn
dogmasnn nne geiImi oIuyor. Bizde de baz haksz fiiIIerde bu prensip uyguIanabiImektedir.
Kkeni ABD'dir.
ngiItere'de ise, "kazanIm hakIar teorisi" benimsenmitir.
Bugn dnyada, ihtiIaf metod (Savigny metodu) kuIIanIr. BagIama kuraInn ekIiyIe ihtiIaf
zIr. Peki bu bagIama kuraIIar oIuturuIurken, yorumIanrken neye dikkat ediIecektir? AIman
hukuku KegeI, "menfaatIer itihad"n getirmitir. Bu prensip, menfaatIerden hareket etmektedir.
KegeI'e gre, ihtiIaf yntemde uyguIanacak hukuk tespit ediIirken menfaatIer dikkate aInarak
uyguIanacak hukuk beIirIenmeIidir. KegeI, iki tane adaIetin oIdugundan bahsetmektedir: 1.
MiIIetIeraras zeI hukuk adaIeti 2. Maddi hukuk adaIeti (normatif adaIet). Normatif adaIet anIayna
gre, o Ikenin kuraIIar uyguIannca, adaIet sagIanm oIur. MiIIetIeraras zeI hukuk adaIeti ise,
maddi ierige bakmaz. MiIIetIeraras zeI hukuk adaIeti, bir uyumazIga hangi hukukun uyguIanacag
sorusunun cevabn arar. Buna gre, en uygun hukuk uyguIanrsa, adaIet gerekIeir. En uygun hukuk
beIirIenirken, kuraI oIuturan menfaate bakIr. MeseIa, SudanI bir kadna, Trkiye'de Sudan
hukukunun uyguIanmas daha adiIdir. Zira, kadnn yaadg yer orasdr, iIikiIeri orada
gerekIemektedir. MenfaatIer itihadna gre, ierige bakImaz, yani, kadn asndan Trk
hukukunun Iehine oImas nemIi degiIdir. Bu yzden, miIIetIeraras zeI hukuk adaIeti, maddi hukuk
adaIetinden nce geIir. Ancak bunun bir istisnas vardr: Kamu dzeni. KegeI, miIIetIeraras zeI hukuk
adaIetinin ierisinde menfaatIerin yer aIdgn syIer. BunIar da yIe ayrr:
1. Taraf Menfaati (BireyseI Menfaat)
Hukuki iIikinin tarafnn menfaatini dikkate aIr. Hangi hukuk uyguIanmaI ki, tarafn menfaati
gerekIesin. UIusIararas ticarette, tacirIere uyguIanacak hukuku seme hakk tannmtr. TacirIer,
bunu beIirIeyebiImektedirIer. MeseIa, AIman ve Trk tacir, hangi hukukun uyguIanacag konusunda
anIaamadgnda, uyumazIga, svire hukukunun uyguIanmasn isteyebiIirIer.
2. Iem Menfaati
Hukuki iIemin yapImasnda, geerIiIiginin sagIanmasnda, nc kiiIerin hakIarnn korunmasndaki
menfaattir. Buna gre, bir szIeme, herhangi bir yerde geerIi oIarak yapImsa, her yerde geerIi
kabuI ediImeIidir. MeseIa, ran'da da tanmaz buIunan birinin Trkiye'de geerIi oIarak yaptg
vasiyetname, ran'da da geerIi oImaIdr. Zira, iIem menfaati bunu gerektirir. LRA (Iorus regit actum =
hukuki iIemin yapIdg yer hukuku) hukukuna gre yapIan bir iIem, Trkiye'de de geerIidir
(MHUK m. 6). MeseIa, hukukumuza gre, vasiyetname, istisna hari, yazI oIarak yapImak
zorundadr. Baka bir Ike hukukuna gre, szI oIarak yapIm ve geerIiIik kazanm bir
vasiyetname, Trk hukukunda aranan artIar tamasa biIe, geerIi kabuI ediImektedir.
3. Dzen MenfaatIeri
6
BunIar tanedir: Bir hukuk sisteminin btnIk ve tutarIIk arz etmesi; etkin bir ekiIde
uyguIanabiImesi; geneI oImas ve srekIiIik tamasdr.
a) Karar Ahengi : Ayn niteIikte oIan yabanc unsurIu ihtiIafIarn hep ayn ekiIde
zme kavuturuImas, i hukuktaki karar birIiginin sagIanmasdr. Buna gre; benzer iki hukuki
iIem ya geerIi ya da geersizdir.
b) D Karar Ahengi : HukukIarn uIusIararas birIigidir. Yabanc unsurIu bir hukuki ihtiIafn
hangi Ike mahkemesine giderse gitsin hep ayn ekiIde zmIenmesi gerektigini ifade eder.
MeseIa, bir boanma davas hep ayn Ikenin hukukuna tbi oImaI ve btn hukuk sistemIerince
hep ayn hukuka iaret ediImeIidir. MiIIetIeraras karar ahengi, topaI hukuki iIemIerin ortaya
kmasn engeIIemeye yneIiktir. Bazen i karar ahengi iIe d karar ahengi atr. ByIe bir
durumda KegeI, d karar ahenginin daha nemIi oIdugunu syIemektedir. Mmknse, d karar
ahengi tercih ediImeIidir.
c) Gerek Bir Kararn VeriImesi Menfaati : UyguIanacak hukuk yIe seiImeIidir ki, veriIen
kararn icra kabiIiyeti oImaIdr. Bunun iin de mer'i hukuk seiImeIidir. Bu iIkeye gre, yIe bir
hukuk seiImeIidir ki, karar, yabanc IkeIerde de uyguIanabiIme kabiIiyetini haiz oIsun. MeseIa,
AImanya'daki bir gayrimenkuIe iIikin bir uyumazIga Trk hukuku uyguIanrsa, o kararn icra
kabiIiyeti kaImaz. Bu bakmdan hukuku uyguIanacak devIetin tannm oImas da art degiIdir.
MeseIa, ngiItere, Kbrs hukukunu uyguIamtr.
4. DevIetin Menfaati
5. MiIIetIeraras TopIumun Menfaati
Bu ikisi, dogrudan KegeI tarafndan syIenmi degiIdir. Bu iIkeIeri, KegeIci okuI ortaya atmtr.
(Derste anIatImad, ayrntI biIgi iin bkz. ders kitapIar)
VASIFLANDIRMA
I- "EvIenme ehIiyeti, tarafIarn miIIi hukukuna tbidir." (MHUK m.12/1)
II- "EvIenmenin ekIi, yapIdg yer hukukuna tbidir." (MHUK m.12/2)
I'de bagIama konusu, evIenme ehIiyeti; bagIama noktas, miIIi hukuktur. Buna karIk II'de
bagIama konusu evIenmenin ekIi; bagIama noktas, yapIdg yer hukukudur.
EvIenme ehIiyetine ya, veIinin rzas, akI sagIg, evIenme engeIIerinin buIunmamas girer.
BunIar kanun saymtr. BunIarn ierigi, IkeIere gre farkIIk gsterebiIiyor. MeseIa, bizim
hukukumuza gre, evIenme ehIiyetin iIikin bir art, ngiIiz Hukuku'nda ekIe iIikin oIabiIir. MeseIa,
ana-baba rzas bizde evIenme ehIiyetine iIikindir ve miIIi hukuka tbidir. Buna karIk baka bir
Ikede bu, ekIe iIikin ise, yapIdg yer hukukuna tbi oIacaktr.
Bir ihtiIaf, hukuki konunun farkI hukuk sistemIeri tarafndan farkI kategorize ediImesinden
kaynakIanyorsa, bundan dogan ihtiIafIara vasf ihtiIafIar denir. Buna en kIasik rnek; Fransz
Hukuku'ndaki niann bozuImas messesesidir. Niann bozuImas bizim hukukumuzda aiIe hukukuna
iIikin bir konudur. Oysa Fransa'da bir haksz fiiIdir ve borIar hukukunun konusuna girer. Haksz
fiiIIerdeki kuraImz, ika yeri hukukudur (MHUK m.25/1). Bir Fransz ift Trkiye'de nian bozuyor,
hangi Ike hukuku esas aInacak?
Bir baka kIasik rnek ise, zamanam meseIesidir. Zamanam bizde esasa iIikin bir
konudur, oysa AngIo-Amerikan Hukuku'nda usIe iIikindir. Zamanam esasa tbidir dersek, akdi
iIikinin tbi oIdugu kuraIIar uyguIanarak zme uIaIr. Ancak usI hukukuna iIikin oIdugunu
syIerse, hakimin hukuku geerIi oIacaktr. Zira, usI hukuku, Iex foriye tbidir.
RN : Trk satcyIa, ABD'Ii aIc arasnda satm akdi vardr. MHUK m.24/a ifa yeri hukukunun
uyguIanacagn dzenIemektedir. Borcun New York'ta ifa ediIecegini dneIim. Bizde zamanam 10
yIdr ve esasa iIikindir. New York'ta ise, ise zamanam usIe iIikindir ve 20 yIdr. fa yeri New York
oIdugu iin New York hukuku uyguIanr ve zamanam 20 yI oIarak beIirIenir. Eger New York hukuku
esas aInrsa, zamanam usI hukukuna ait oIuyor ve Iex fori geerIi. UyumazIk Trkiye'de
grImekte ise, bu durumda esasa iIikin oIur 10 yIIk sre uyguIanr.
7
RN : Ana-baba rzasna ihtiyac oIan 17 yanda iki Trk, ngiItere'de rza aImadan evIeniyorIar.
UyumazIk Trkiye'de grIrse Trk Hukuku uyguIanr. Ancak ngiItere'de rza, ekIe aittir ve 17
yanda evIenmek iin aiIenin rzas art yoktur. EvIenmenin ekIi hususunda ise, evIiIigin
gerekIetigi yer hukuku esas aInr (m.12/II). EvIiIigin yapIdg yerde de bu husus, ekIe iIikin
oIdugundan ve ngiItere'de rza art da aranmadgndan, yapIm oIan evIiIik geerIidir. Hukuki
uyumazIg niteIendirmemize gre, rzay esasa iIikin kabuI edersek Trk Hukuku uyguIanacak ve
evIiIik iptaI ediIebiIecektir. Eger, ekIe gre, yani yapIdg yere gre niteIersek, ngiIiz Hukuku
uyguIanacak ve evIiIik geerIi kaIacaktr.
BunIar, kIasik vasfI ihtiIafIardr. Yine, buna gre, ngiItere'de kiIisede evIenen iki Trk
vatandann evIiIigi de geerIidir.
RN : Trk Hukuku'nda mirassz bir terekeye devIet, son miras sfatyIa sahip oIur. Baz hukuk
sistemIerinde ise mirassz terekeye devIet, sahipsiz maIa eI koyma (ihraz) ekIinde sahip oImaktadr.
MeseIa, mirass buIunmayan bir Yunan vatanda Trkiye'de Imtr. Trkiye'de bankada paras ve
gayrmenkuI vardr. KuraI, mirasa miIIi hukukun uyguIanacagdr (MHUK m.22). Yargtay'a gre
devIet, son miras oIarak sahip oIur, ancak Yunan Hukuku'na da bakImaIdr. Yargtay'a gre, Yunan
Hukuku da vasfIandrmaya esas aInmaIdr. Buna gre, terekeye Trk DevIeti, ihraz yoIuyIa sahip
oIur, diyor.
zm YoIIar
Lex Fori VasfIandrma
UyumazIg hangi hukuk ne ekiIde niteIerse niteIesin, hakimin hukuku uyguIanmaIdr.
MeseIa, iki Trk vatandann ngiItere'deki rzasz evIiIikIerinin geersizIigi hususunda hakimin hukuk
esas aInacaktr. UyumazIk Trkiye'de buIundugundan, evIiIik de iptaI ediIecektir. GeneIIikIe en kabuI
gren, en ok uyguIanan sistem budur.
Bu zm tarzna eIetiriIer yneItiImitir. Buna gre, meseIa, yabanc unsurIu bir ihtiIaf
hakimin hukukuna tbi kImak, kendi hukukuna gre niteIeme yapmamak yanItr deniyor.
VasfIandrmay o hukuk yapmaIdr. Baz hususIarda Iex foriye gre niteIeme yapmak mmkn
degiIdir. MeseIa, ngiIiz Hukuku'nda, bizim hukuk sistemimizde oImayan trust diye bir kavram vardr.
Trkiye'de bu konuda bir uyumazIk dogdugunda Trk mahkemeIeri niteIemeyi kendi hukukuna gre
nasI yapacaktr? MeseIa, Msr'da evIat edinme messesesi yoktur, yine bu durumda nasI
niteIendirme yapIacaktr? Yine de tm bu eIetiriIere ragmen, Iex fori vasfIandrma, en ok tercih
ediIen yntemdir.
Lex Causae (KademeIi) VasfIandrma
Lex causae, yabanc unsurIu bir ihtiIaf zen hukuktur (hkm stats = akdi stat). AhvaIi
ahsiyede, ahsi stat deniyor. Bir hukuki ihtiIafa hangi Ikenin hukuku uyguIanyorsa, o vasfIandrma
gz nne aInr. nce hakimin hukukuna gre bir vasfIandrma yapIr. Sonra da ikinci bir
vasfIandrma (Iex causae) yapIarak zme uIaIr.
Hakim, iIk nce mecburen kendi hukukuna gre vasfIandrma yapar (Iex fori). Bundan sonra
da hangi Ikenin hukukunun uyguIanacagn beIirIer (Iex causae).
MeseIa, iki Trk vatanda, 17 yanda rza aImakszn ngiItere'de evIeniyorIar. Lex foriye gre
oIay Trkiye'de (Trk mahkemeIerinde) cereyan ediyor. nceIikIe Trk Hukuku'na gre vasfIandrma
yapIr. EvIenme ehIiyetine iIikin ihtiIafIar, tarafIarn miIIi hukukuna tbidir. EvIiIik ngiItere'de
yapImtr. kinci bir vasfIandrma yapIr ve Iex causae'ya gre, ngiIiz Hukuku uyguIanr. Zira, evIiIik
ngiItere'de yapImtr ve evIiIigin ekIine iIikin ihtiIafIarda, evIenmenin yapIdg yer hukuku uyguIanr.
ngiIiz Hukuku'nda rza, ekIe iIikindir.
Trkiye ve New York arasnda ticari bir satm iIikisi vardr. AIc paray demiyor ve satc 10
yI sonra stanbuI'da dava ayor. Bu dava zerine aIc da BK m.125'teki zamanam def'inde
buIunuyor. MHUK m.24/2, ifa yerini iaret etmektedir. Bor ise, New York'ta ifa ediImitir. New York
Hukuku'nda zamanam, esasa iIikindir. Bu ihtiIafn Iex causae's, hkm stats, New York'tur. New
York'ta zamanam 20 yIdr, bu bor asndan henz zamanam sresi doImamtr. AIc vekiIi
yIe bir itiraz iIeri srebiIir: Mahkeme, zamanamn usIe ait oIarak dnmeIi ve bu ekiIde
vasfIandrmaIdr. ByIe bir durumda ise, usIe iIikin ihtiIafIarda Iex fori uyguIanacagndan, Trk
Hukuku uyguIanr ve zamanam sresi doImu oIur. Bu ikinci yaptgmz da Iex causae
vasfIandrmadr.
8
MiIIetIeraras zeI Hukuk AdaIetine Gre VasfIandrma
Buna gre, Iex causae vasfIandrmaya iIikin bir tercihte buIunabiImek iin hakI bir sebep
oImaIdr. Bu da, miIIetIeraras zeI hukuk adaIetini gerekIetirecek bir tercih oImaIdr. Bu, her somut
oIaya gre degiir. Bazen Iex fori, bazen Iex causae vasfIandrma tercih ediImeIidir. Zira, miIIetIeraras
zeI hukuku adaIeti bunu gerektirir.
ki Trk vatandann rza oImakszn ngiItere'de evIenmeIeri durumunda, bu evIiIik, Iex foriye
gre geersizdir. MiIIetIeraras zeI hukuk adaIetine gre ise, tarafIarn menfaati, evIenmenin geerIi
oImasdr. Iem menfaatine gre, evIenmenin geerIi oImasn sagIayacak bir yntem buIunmaIdr. Bu
yntem de, ngiIiz Hukuku'nun esas aInmasdr. Dzen menfaatine gre, ngiItere'de geerIi oIan bu
evIiIik, Trkiye'de de geerIi oImaIdr. Tm bu menfaatIeri gerekIetirecek bir vasfIandrma
buIunmaIdr. Bu da, somut oIay asndan, Iex causae'dr. Zira, Iex fori ayn sonucu vermiyor.
Son zamanIarda tercih ediIen, neriIen sistem budur. MahkemeIerin en ok uyguIadg sistem
ise, Iex foridir.
Hakimin hukukunda, o konuda dzenIeme yoksa, mecburen Iex causae uyguIanr. KazanIm
hakIara gre de vasfIandrma yapmak mmkndr.
htiIafIar BagIamak
BagIama Noktasnn Yorumu
BagIama noktas unIar oIabiIir:
? MiIIi hukuk
? kametgh
? Mutat mesken
? rade muhtariyeti
? EyIemin yapIdg yer
? LRA
? fa yeri
BagIama noktas, kuraI oIarak hakimin hukukuna gre yorumIanr. Yani, her Ike kendi bagIama
noktasn, Ikesinde aIgIadg ekIiyIe kabuI eder. Bunun iki istisnas vardr:
? Tbiiyet, o Ikenin hukukuna gre beIirIenir.
? Atf
kametgh, tbiiyet, mutat meskenin tercih ediImesinin sebebi nedir? Tbiiyetin tespiti koIaydr.
ByIece uyguIanacak hukukun tespiti de koIay oIur. Ayrca tbiiyet srekIiIik arz ederken, ikametgh
degikenIik gsterir. kametgha gre, uyguIanacak hukuk da degiir. Baz devIetIer ikametgh kabuI
eder. Zira, ikametgh iIe kii arasnda daha somut, daha yakn bir bag vardr. Ayrca ikametgh,
yabancnn Ikeye intibakn da sagIar. steIik, federaI sistemIerde vatandaIk ie yaramaz,
ikametghn kabuI ediImesi arttr.
SyIendigine gre, g veren IkeIer tbiiyet hukukunu, g aIan IkeIer ise ikametgh
hukukunu uyguIarIar.
rnegin, bir Trk vatanda, AImanya'ya gidiyor ve 30 yI akn sredir orada aIyor. MK'ya
gre bu kiinin ikametgh Trkiye'dir. Bu konudaki uyumazIkIarda Trk Hukuku uyguIanr.
Bizim sistemimizde ikametgh koIay ve tektir. Buna karIk meseIa ngiItere'de yeniden
ikametgh tesisi zordur. AImanya ve ABD'de birden fazIa ikametgh anIay vardr. ngiItere'de ise,
dogum yeri ikametgh ve sonradan kazanIan ikametgh anIay vardr. Dogum yeri ikametghnn
sonradan degimesi ok zordur. Uzun yIIar yerIeme niyetiyIe Trkiye'de oIsa biIe, bu kiinin
ikametgh ngiItere'dir.
kametgh iIe tbiiyeti uzIatrmak mmkn oImadg iin, 30-40 yI nce mutat mesken
kavram dogmutur. Mutat mesken, bir kimsenin geici oImayacak bir sre iin bir yerde yaamasdr.
Buna sosyaI ikametgh da denir. MK'ya gre AImanya'da 30 yIdr oturan kiinin ikametgh Trkiye,
mutat meskeni ise AImanya'dr. Pek ok uIusIararas szIemede mutat mesken kavramna deginiIir.
MeseIa nafakaya iIikin Lahey szIemeIeri, ocuk karmaya iIikin Lahey szIemesi, mutat meskeni
esas aImtr.
9
ATIF (RENVOI)
MiIIetIeraras bir ihtiIaf dogdugunda, hakim, dogrudan kendi hukukunu, maddi hukuk kuraIIarn
uyguIayamaz. nceIikIe miIIetIeraras zeI hukuka bakar. BagIama kuraI, hakimin hukukunun degiI de
yabanc hukukun uyguIanmasn istemise, bu esas aInr. Zira bagIama kuraIIar emredicidir.
RN : Trkiye'de ikamet eden Danimarka vatanda, AntaIya'da yaarken Iyor. AIanya
Bankas'nda paras buIunmaktadr. Bu kiinin mirassnn, miras oIdugunu kantIayabiImesi iin
miras oIdugunu gsteren mahkeme kararna (veraset iIam) ihtiya vardr. Miras, AIanya SuIh
Hukuk Mahkemesi'ne bavurur. Mahkeme veraset iIamn ve payIarn gsterecektir. Ancak mahkeme,
kendi hukuk kuraIIarn uyguIayamaz. nk yabanc unsurIu bir uyumazIk sz konusudur. Hakim,
nceIikIe miIIetIeraras zeI hukuk kuraIIarna bakar ve uyguIanacak hukuku tespit eder. MHUK
m.22/1'e gre miras, Ienin miIIi hukukuna tbidir. Burada atf meseIesi, Danimarka Hukuku'nun hangi
kapsamda uyguIanacag sorunundan dogmutur. Danimarka'da ikametgh kriteri benimsenmitir.
Buna gre, Danimarka'da yabanc unsurIu bir iIikide, kiinin ikametgh hukuku uyguIanr.
rnekte kiinin ikametgh Trkiye'dedir. Yani burada Trk hukuku uyguIanr. Bu, iade - atftr.
Atf, atf kabuI edenIer ve reddedenIer oIarak ikiye ayrIr. Atf, kanunIar ihtiIaf kuraIIarnn da
dikkate aInmas demektir.
Atfn Reddi : Lex causae Danimarka Hukuku
Atfn KabuI : Lex causae Trk Hukuku
Atfn eitIeri
1. Maddi Hukuk Atf
Hakimin kanunIar ihtiIaf kuraIIar yabanc hukuku reddediyorsa, maddi hukuk atfndan
bahsediIir
2. MiIIetIeraras zeI Hukuk Atf
a) ade Atf : Yukardaki rnekten hareketIe, miras davas aIyor. Trk Hukuku, Danimarka
Hukuku'nun uyguIanacagn syIyor (m.22/1). Trkiye, Danimarka'ya gnderir. Danimarka'da
Hukuku'nda ise, ikametgh prensibi geerIidir bu nedenIe, oIaydaki kii AntaIya'da ikamet ettiginden
Trk Hukuku uyguIanmaIdr. Yani, Danimarka'da Trkiye'ye gnderir. Bu, iade-atftr.
b) Bir DereceIi Atf : Muris, Fransz vatandadr. Fransz Hukuku'na gre, kiinin miIIi kanunu
uyguIanmaIdr. Atf, yabanc bir Ikenin miIIetIeraras zeI hukuk kuraIIarnn dikkate aInmasdr.
Burada Fransz Hukuku'na gre kiinin miIIi kanunu uyguIanr. Yani bu rnekte Fransz Hukuku
uyguIanacaktr.
rnegin, taIya'da ikamet eden ngiIiz vatandann, stanbuI'daki bir bankada paras vardr ve stanbuI
MahkemeIeri'nde de bir miras davas devam etmektedir. ngiItere'de ikametgh hukuku geerIidir.
OIayda ikametgh prensibinden doIay, taIyan Hukuku uyguIanacaktr.
Atf 3 Yerde Durur:
1. Hakimin hukukuna iade ediIdiginde
2. kinci defa yetkiIendiriIen hukukta atf kesiIir. Yukardaki rnekte Trkiye, ngiItere'ye atf
yapm ve ngiItere taIya'ya atf yapmtr. Burada taIya tekrar ngiItere'ye atf yapsayd, atf
duracakt.
3. Tek dereceIi atfta, yetkiIendiriIen hukuk, kendini yetkiIi grrse, orada kesiIir.
Trk Hukuku'nda bir dereceIi atf kabuI ediImitir. kinci dereceIi atf kabuI ediImez. Yani, birinci
dereceden sonra atf kesiIir.
Atf Neden KabuI EdiImitir?
? Atf, d karar ahengini sagIar. Her zaman oImasa biIe ogunIukIa bunu gerekIetirir
? Atf, eve dn iin aratr. Yani hakimin kendi hukukunu uyguIayabiImesi iin atf bir aratr (iade
atf)
10
MHUK 8. maddeye kadar oIan kuraIIar, geneI kuraIIardr. Bundan sonrakiIer ise zeI
kuraIIardr. GeneI kuraIIar, zeI kuraIIarn uyguIann gsterir. GeneI kuraIIar, zeI kuraIIarIa birIikte
uyguIanr. Bu, emredicidir ve hakimin bu konuda takdir hakk yoktur.
Lex causae tespit ediIirken sadece bagIama kuraIIar yetmez. Atf da dikkate aImak gerekir.
Atfn istisnaIar da vardr.
1. stisna : TarafIara, iradeIeriyIe hukuk seme imkn tanndg zaman artk atf uyguIanmaz.
TarafIarn iradesi hiIafna atf uyguIanrsa, bu maddenin anIam kaImaz. Ancak, akitIere ve evIiIikteki
maI rejimIerine uyguIanacak hukuk, tarafIarn iradesiyIe seiIebiIir.
2. stisna : Sk irtibatI hukuk esasna gre uyguIanacak hukuk beIirIenmise, artk atf uyguIanmaz.
Bir bagIama kuraInda, sk irtibatI hukuk, bagIama kuraI oIarak beIirIenmise atf uyguIanmaz.
GeneI kuraIIar iin de atf uyguIanmaz. GayrimenkuI sz konusuysa, uyguIanacak hukuk
gayrimenkuIn buIundugu yer hukukudur. Bu durumda atf uyguIanmaz. Nafakaya uyguIanacak hukuk
hakknda Lahey SzIemesi, btn nafaka durumIarnda uyguIanr. Amac, yeknesak bir bagIama
kuraI oIuturmaktr. Bu szIemeye gre, aIacakInn mutat meskeni hukuku uyguIanr. Atf kabuI
ettigimiz zaman, yeknesakIk ortadan kaIkar.
MHUK'TA N MESELE
rnegin, ein mirasIgnn kabuI ediIebiImesi iin geerIi bir evIenmenin oImas gerekir. Bu, i
hukuktaki bir meseIedir. MHUK'ta da n meseIe vardr. Yabanc unsurIu bir uyumazIgn zm,
baka bir uyumazIgn zmne bagI ise, bu baka hukukun hangi hukuk tarafndan zIecegi
meseIesi n meseIedir.
Acaba MHUK'taki n meseIe hangi hukuk kuraIIar uyguIanarak zmIenecektir? rnegin,
kiIise dnda evIenmenin yasak oIdugu dnemdeki spanyoI Hukuku'nda, iki spanyoI vatanda,
Fransa'da resmi memur nnde evIenmitir. Bu sorun spanya Hukuku'na gre mi yoksa Fransa
Hukuku'na gre mi zmIenecektir? Bu sorunu AImanIar buImutur. Buna vorfrage demiIerdir.
ki spanyoI vatanda (A) ve (B), Trkiye'de evIeniyorIar. Trk kanunIar ihtiIafna gre,
evIenmenin ekIi, yapIdg yer hukukuna tbidir. spanyoI kanunIar ihtiIafna gre ise, yutdnda iki
spanyoI'un evIenmesi iin dini nikh gerekir (1980 ncesinde). (A) ve (B), 1980'den nce evIeniyorIar
ve ocukIar (C) dnyaya geIiyor. (A), 2000 yInda Iyor. (C), evIiIigin geerIi oImadgn ve tek
mirasnn kendisi oIdugunu iIeri sryor. Buradaki ihtiIaf, miras davasdr. MHUK m.22'ye gre,
mirasa miIIi kanun uyguIanr. Yani Iex causae, spanya Hukuku'dur. KimIerin hangi oranda miras
oIacagna ya da oImayacagna spanyoI Hukuku karar verecektir. Buradaki n meseIe evIiIigin
geerIiIigi; esas meseIe ise mirastr.
n meseIe
(evIiIigin geerIiIigi)
Iex fori Iex causae
m.12 spanyoI Hukuku
geerIi geersiz
MHUK'ta n MeseIe OIabiImesinin artIar
1. MHUK'ta n meseIe probIeminin ortaya kabiImesi iin, esas meseIe, yabanc hukuka tbi
oImaIdr.
2. UyguIanacak hukukIarn muhtevaIarnn farkI oImas gerekir.
3. Lex fori ve Iex causae'da kanunIar ihtiIaf kuraIIar farkI oImaIdr.
rnegin, ABD vatanda (A) iIe, Trk vatanda (T) evIeniyorIar. kametghIar New York'tur. (A),
(C)'yi, (T)'nin rzas oImadan evIat ediniyor. New York Hukuku'nda eIer tek bana evIat edinebiIir ve
11
evIat edinme iIemIerinde ikametgh hukuku geerIidir. Trk Hukuku'nda ise eIerin miIIi hukukIar
birIikte uyguIanr (m.18). (A) Iyor ve mirasIa iIgiIi probIem kyor. (T), evIat edinme iIemine rza
gstermedigi gerekesiyIe, bu iIemin geerIi oImadgn ve (C)'nin, (A)'ya miras oIamayacagn iIeri
sryor. Bu oIayda esas meseIe, mirastr. MHUK m.22'ye gre Iex causae, yani New York Hukuku
yetkiIidir. n meseIe ise, evIat edinme iIeminin geerIiIigidir.
n meseIe
(evIat edinme iIeminin geerIiIigi)
Iex fori Iex causae
m.18 kametgh Hukuku
(New York)
rza yok, geerIi
evIat edinme
iIemi geersiz
ve (C) miras
degiI
(Bu yntemi tercih edersek Iex fori bagIanma ya da bagmsz bagIanma denir)
zm : Bu meseIe, hakimin nne geIseydi hangi hukuku tercih edecekse, n meseIede de ayn
ekiIde yapImaIdr
Lex Causae BagIanmann zm : Esas meseIenin zm, n meseIenin zmne bagIandg
iin, bu zm, esas meseIeye de uyguIanmaIdr. (bagmI bagIanma)
Samut oIaya gre bu iki zm ekIinden biri tercih ediImeIidir. 'Hangisini seerse,
miIIetIeraras zeI hukuk adaIeti sagIanr' diye dnerek seim yapImaIdr.
OIayda (T), evIat edinme iIemine taraf degiIdir. (A) ve (C) taraftr ve taraf menfaatIeri dikkate
aInrsa, Iex causae bagIanma yntemi burada tercih ediImeIidir. Yani, iIemin yapIdg yer oIan New
York Hukuku, tercih ediIen hukuk oImaIdr.
Lex fori iIe sadece i karar ahengi sagIanr. Lex causae iIe burada d karar ahengi, iIemin
yapIdg yer ve taraf menfaati sagIanr. Yani, bu rnekte Iex causae bagIanma ynteminin seiImesi
mantkIdr.
ki spanyoI vatandann Trkiye'de evIenmesi rneginde ise, Iex fori bagIanma (bagmsz
bagIanma) tercih ediImeIidir. Zira, i karar ahengi, taraf menfaati ve iIem menfaati bu yndedir.
MHUK'TA KANUNA KARI HLE
Kanuna kar hiIe, hukukun geneI prensipIerinden biridir. Kanuna kar hiIe, maddi hukuk
tanmna gre, kanunun yasakIadg bir amaca, sonuca baka bir kanunun izin verdigi yoIdan giderek
uIamaktr. rnegin, rehinIi bir maI, rehin konusu aIacak denmediginde rehin aIan kii, kendi
mIkiyetine geiremez. Bunu yapmas, kanuna kar hiIe oIuturur. Bir baka rnek, icrada, haciz
yapma ya aIacak sahibine ya da baroya kaytI bir avukata tannmtr. AIacakI oImayan birinin kendi
adna icra takibi yapmas, kanuna kar hiIedir.
MHUK'ta kanuna kar hiIe ise, bundan farkIdr. Bir iIem nerede yapImas gerekIiyse, ona
gre bagIama kuraI tespit ediIir. rnegin, kii, kendi istedigi sonucu verecek hukukun uyguIanmas
iin bagIama noktasn degitiriyor. Bir baka rnek, boanmada bagIama noktas ya ikametgh ya da
tbiiyettir. Kii, kendi istedigi hukukun uyguIanmas iin tbiiyetini degitirirse, bagIama noktasn da
degitirmi oIur ki bu da, kanuna kar hiIedir.
12
MHUK'ta Kanuna Kar HiIenin UnsurIar
1. Kendisine kar hiIe yapIan bir hukuk sistemi mevcut oIacak
2. Kendisinden istifade ediIen bir hukuk sistemi oIacak
3. HiIeIi bir fiiIIe bagIama noktas degitiriIecek
4. Ak ve beIirIenebiIir kast oIacak
rnegin, adam Edirne'de yaamaktadr. Bir iIem yapacak ancak bunun iin Trkiye'de ok
para demesi gerekiyor. Ayn iIem Yunanistan'da para demeden yapImakta. Bu kii iIemi
Yunanistan'da yaparak iIemin yapIdg yer hukuku bagIama noktasn kastI oIarak degitirmi
oIuyor. Burada, kendisine kar hiIe yapIan hukuk, Trk Hukuku; kendisinden istifade ediIen hukuk da
Yunan hukukudur. Bu rnekte kanuna kar hiIenin drt unsuru gerekIemitir.
Bir baka rnek: Adamn buIundugu Ike kanunIarna gre evIenme ehIiyeti yoktur. EvIenmeyi
koIayIatran bir Ikeye giderek evIenmesi durumunda, burada da kanuna kar hiIeden bahsediIir.
Avrupa BirIigi'nde kanuna kar hiIe, en ok irket kuruIuIarnda grImektedir. rnegin,
irketin ortakIar, sermayesi, iIetmesi, mIkIeri HoIIanda'dadr ancak irket ngiItere'de kuruImutur.
Bu iki Ikede de kuruIu yeri sistemi benimsenmitir. AsInda bu irketin HoIIanda'da kuruImas
gerekirdi. irketin ngiItere'de kuruImas, kanuna kar hiIedir. Ama, kuruIu yeri sistemini
benimsemesinden doIay, ngiIiz Hukuku'nu uyguIatmaktr.
Kanuna Kar HiIenin Meyyidesi
Bu konuda iki gr vardr:
1. Kanuna kar hiIe, bagmsz oIarak eIe aInmaI ve hiIeye meyyide uyguIanmaIdr. Bu gr,
Fransa'da ortaya kmtr.
2. AImanya'da otaya kmtr. Bu gr, kanuna kar hiIeyi kamu dzeni erevesinde eIe aIr.
Buna gre, kanuna kar hiIeye nceden bir geersizIik uyguIanmamaIdr. Ancak kanuna kar
hiIe, kamu dzenini ihIaI ediyorsa, o zaman meyyide uyguIanmaIdr.
rnegin, evIi bir Trk vatanda, ikinci evIiIigini yapmak iin Trk vatandaIgndan kp, baka
vatandaIga geerse ve bu kiinin kast ispatIanrsa bu, kamu dzenini bozar.
Baka bir rnek: Adam ran snrnda Van'da yaamakta ve evIenmek istemektedir. Bu kimse,
medeni nikh kabuI etmiyor ve ran'a gidip orada evIenip geIiyor. Kendisinden kaIan hukuk, Trk
Hukuku; yararIanIan hukuk da ran Hukuku'dur. Burada da yine bagIama noktas degitiriImitir. Bu
kiinin kastn tespit ettigimizi varsayaIm. Burada kamu dzenimizi bozan bir durum var mdr?
hukuktaki kamu dzeni anIayyIa miIIetIeraras zeI hukuktaki kamu dzeni anIay farkIdr. AyseI
eIikeI byIe bir oIayda, kamu dzenine aykrIk ve kanuna kar hiIe oIdugunu syIeyerek, evIiIigin
geersiz oIdugunu savunmaktadr. M. AygI'e gre, burada bizim hukukumuzu tahammI ediIemez
derecede bozan bir kamu dzenine aykrIk yoktur. Bu oIayda kanuna kar hiIe oIumamtr.
Peki bir Trk vatanda, evIiyken ikinci evIiIigini yapmak iin ran'a gider ve evIenirse burada
kanuna kar hiIe var mdr? M. AygI'e gre, burada da kamu dzenine aykrIk yoktur. Kendisinden
kaIan hukuk, Trk Hukuku; istifade ediIen hukuk da ran Hukukudur. Buradaki bagIama noktas
tbiiyettir. Yani bu kii hI Trk vatandadr. VatandaIgn degimesi gibi bir durum sz konusu
oImadgndan, bagIama noktas da degimemitir. Yani, burada da kanuna kar hiIe yoktur. OIaya
Trk Hukuku uyguIanr ve ikinci evIiIik geersizdir.
YABANCI HUKUKUN TATBK
MiIIetIeraras zeI hukuk adaIetinin gerekIemesi, yabanc hukukun uyguIanmasna bagIdr.
Yabanc hukuk uyguIanmaIdr ki, kanunun amac gerekIesin. Yabanc hukukun uyguIanmas,
devIetIer hukukunun degerinin arttrr. Bu konuda iki anIay vardr:
1. Yabanc Hukuku Bir Vakadr
Yabanc hukuk, uyguIanma gcn hakimin hukukundan aImaktadr. Ancak yabanc hukuk,
hakimin hukukuymu gibi uyguIanmaz. Yabanc hukuk, bir vaka oIarak uyguIanr. Zira, hukuk denince
hakimin hukuku anIaIr. Hakimin hukukunu yanstmayan bir kuraI, maddi vaka oIarak kabuI ediIir.
ByIe bir durumda hakimin yabanc hukuku re'sen uyguIamas gibi bir grevi yoktur. Vaka oIarak kabuI
13
ediIince, hukukun uyguIanabiImesi iin tarafIarn iIeri srmesi, hatta ispat etmesi gerekir. TarafIar,
yabanc hukukun muhtevasn ispat etmeIidir. Bu da, biIirkiiden mtaIaa aInmas, yabanc Ikeden
beIge getiriImesi ve benzeri yoIIarIa oIur. Yabanc hukuk kuraInn muhtevas ispat ediIir. MeseIa, ayba
kar tekeffIIe iIgiIi bir uyumazIkta, yabanc hukuktaki sre ispatIanmaIdr.
Yabanc hukuk, bir vaka oIarak kabuI ediIince, mahkemenin verecegi karar emsaI oIarak kabuI
ediImez. steIik, vaka oIarak uyguIanrsa, vakaIarn degerIendiriImesi iIk derece mahkemesine ait
oIdugundan, bunun denetimini temyiz mercii yapamaz.
2. Yabanc Hukuk, Hukuktur
Yabanc hukuk, hukuktur, ancak, yabanc bir hukuktur. Hakim, yabanc hukuku kendi hukuku
haIine getirerek uyguIamaz. Yabanc hukuku uyguIamasnn gerekesi, kanunIar ihtiIaf kuraIIarnn da
hakimin hukukun emri oImasdr. Yani hakim, yabanc hukukun emri aItna girmez. Yabanc hukuk,
hukuk oIarak kabuI ediIince, hakimin, kuraIIar re'sen uyguIamas, bu kuraIIarn muhtevasn re'sen
beIirIemesi gerekir.
MHUK m.2'ye bakIdgnda, bizde bu ikinci sistemin uyguIandg grImektedir. Bu maddeye
gre hakim, hangi bagIama kuraInn uyguIanacagn re'sen beIirIer ve bu kuraIIar uyguIar. MHUK
m.1'e gre, kanunIar ihtiIaf kuraIIar, yabancIk unsuru ieren durumIarda uyguIanr. 2. maddeye gre
de hakim bunIar re'sen uyguIar, yani hakimin takdir hakk yoktur. hakim, hangi hukuk kuraInn
uyguIanacagn da re'sen beIirIeyecektir. HUMK m.76'ya gre hakim hukuku uyguIar, hukuk biIir (jura
novit curia) . Burada hakimin biImesi gereken hukuk Iex foridir, hakimin kendi hukukudur. Buna
kanunIar ihtiIaf kuraIIar da dahiIdir. Hakim, bunIar da biImek zorundadr. KanunIar ihtiIaf kuraIIar
emredicidir.
RN : "irketIere (gerek idare merkezi) hukuku uyguIanr." Gerek idare merkezi bir vakadr.
irketin iIerinin yogunIatg, irket iIerinin ynetiIdigi yer bir vakadr. Hakim, vakaIar re'sen tespit
etmek zorunda degiIdir, bunu tarafIar iIeri srer. Bu vakann (idare merkezi) tarafIarca ispat gerekir.
Baz haIIerde ise hakim bunu re'sen tespit eder. MeseIa, boanma davaIarnda hakim, re'sen
aratrma iIkesi geregi tbiiyeti aratrabiIir. Yine, evIat edinmeye iIikin davaIarda bu iIke uyguIanabiIir.
Yani, davann niteIigi nemIidir.
Peki, yabanc hukukun muhtevas, nasI tespit ediIecektir? Hakimin yabanc hukuku biImesi
dnIemez. KaId ki, hakimin kendi hukukunu biIdigi biIe bir faraziyeden ibarettir. Hakimin hukuku
biIdigi hususu, kendi hukuku iin biIe bir faraziye iken, yabanc hukuku biIdigini farz etmek dogru
oImaz. Hakimin, yabanc hukukun muhtevasn re'sen tespit etme grevi vardr. Bunun iin tarafIarn
ispatna gerek yoktur. Hakime ykIenen grev, yabanc hukukun muhtevasn tespit etmektir. Peki
hakim bunu nasI yapacaktr? MHUK m.2, hakimin tarafIardan yardm isteyebiIeceginden
bahsetmektedir. Hakimin, yabanc hukukun muhtevasn tespit ederken bavurabiIecegi eitIi
seenekIer mevcuttur:
nceIikIe, hakim, uyguIanacak yabanc hukuku biIiyor oIabiIir. O konuda ihtisas yapmtr vs.
Ya da bunu tespit edebiIecek durumdadr. MeseIa, hakim, yabanc diI biIiyor oIabiIir.
Bu konuda uIusIararas szIemeIer vardr. MeseIa, Yabanc Hukuk Hakknda BiIgi
EdiniImesine Iikin SzIeme (1968) vardr. Bu szIemeye katIan her devIet isteniIdiginde, birbirine
kendi hukuku hakknda biIgi vermek zorundadr. Ancak bu biIgi her zaman veriImez. BiIgi, ancak
grImekte oIan bir dava iin istenebiIir. Hangi konuda biIgi isteniIdigi aka beIirtiIir. Yani, ihtiIaf
zmeye yarayacak somut biIgiIer taIep ediIir. Trkiye de bu szIemeye taraftr. Hakim, bundan
yararIanabiIir.
Baka bir seenek, arac organIara bavurmaktr. Baz IkeIerde karIkI oIarak arac organIar
oIuturuImutur. Trkiye'de AdaIet BakanIg bnyesinde byIe bir organ vardr. Mahkeme, yabancIk
unsurIu bir davada, yabanc hukukun muhtevasn tespit etmek istediginde AdaIet BakanIg'ndaki bu
organa bavurur. Bu organ aracIgyIa yabanc Ike iIe irtibat sagIanarak gereken biIgiIere uIaIabiIir.
Bu cevapIar hakimi bagIamaz.
Baka bir yntem oIarak, yabanc Ikenin Trkiye'deki temsiIciIiginden biIgi istenmektedir.
UyguIamada ok kuIIanIan bir yntemdir. EIiIikIere o konudaki hukuk kuraIIar soruImakta ve geIecek
cevaba gre uyguIanacak hukukun muhtevas beIirIenmektedir.
Bir baka yntemde de hakim, Trkiye'nin yabanc Ikedeki temsiIciIiginden biIgi
isteyebiImektedir.
Yine, Ikede o yabanc hukuku biIen birisini biIirkii tayin edebiIir. MeseIa, niversiteIerde, o
konudaki yabanc hukuku iyi biIen akademisyenIerden biIgi istenebiIir.
14
Yabanc hukukun muhtevasnn tespitinde hakim, tarafIarn yardmn da isteyebiIir (m.2). Bu,
tarafIar iin bir ykmIIk degiIdir. Ancak, yabanc hukukun uyguIanmasnda menfaati oIan taraf bunu
muhtemeIen yapacaktr.
Eger tm bunIara ragmen, yabanc hukuk tespit ediIemiyorsa, hakimin biIdigini farz ettigimiz
hukuku uyguIamas gerekir. MHUK m.2/2, bir mecburiyettir.
Yargtay'da Yabanc Hukuk
Acaba yabanc hukukun dogru tespit ediIip-ediImedigi temyiz merciinde denetIenir mi? Yani,
meseIa AIman Hukuku gerekten uyguIanacak hukuk mudur? Yoksa Fransz Hukuku'nun mu
uyguIanmas gerekirdi? ByIe bir iddia karsnda Yargtay, bu temyiz sebebini dikkate aImak zorunda
mdr?
HUMK'a gre Yargtay, hukuk kuraIIarnn dogru uyguIanp-uyguIanmadgn denetIemek
zorundadr. Hangi hukuk kuraInn uyguIanacagnn beIirIenmesi, Trk hukuk kuraIIarna gre
beIirIendiginden, Yargtay bunu denetIer. Yani, hangi Ike hukukunun uyguIanmasnn dogru
oIacagnn denetimi, Yargtayca yapIr. Ayrca Yargtay, uyumazIga uyguIanm oIan hukukun, dogru
uyguIanp-uyguIanmadgn da denetIer. Zira Yargtay, vaka hakkaniyetinin sagIanp-sagIanmadgn
da inceIer.
MHUK'TA KAMU DZEN
Anayasa Mahkemesi'nin tanmna gre, kamu dzeni, topIumun huzur ve sknunun
sagIanabiImesidir. AyseI eIikeI'in tanmna gre ise, "bir cemiyette, bir topIumda messes (yerIemi)
ahIki, siyasi, iktisadi, sosyaI temeI prensipIerdir".
Kamu dzeni, soyut bir kavramdr. Bu nedenIe tanmIar da soyuttur. Kamu dzeninin aItnda
yer aIan kuraIIar, her hukukuya gre degiebiIir.
Kamu dzeni, zaman bakmndan degikendir. TopIumdaki ahIk anIay degitike, kamu
dzeni de degiir. MeseIa, MeceIIe dneminde ok eIiIik kamu dzenine uygun iken, imdi degiIdir.
Rzai boanma 1981'e kadar kamu dzenini aykr iken, bu tarihten sonra kamu dzenine aykrIk haIi
ortadan kaIkmtr. Bu rnekIer, kanun yoIu iIe kamu dzeni anIaynn degimesidir.
Avrupa Hukuku'nda evIiIik d birIikteIikIer resmi haIe geImitir. Buna hukuki sonu
bagIanmtr.
Mahkemenin karar verecegi andaki kamu dzeni anIay esas aInmaIdr. Buna gnceI
kamu dzeni anIay denir.
Kamu dzeni, yer bakmndan degikendir. Her topIumun siyasi, sosyaI ve ahIki anIay
birbirinden farkIdr.
Kamu dzeni, konu bakmndan da degikendir (izafi). Trk Hukuku'nda tIk iIe
boanmak kamu dzenine aykr iken, kendi Ikesinde tIk iIe boanm bir kadnn boanmas artk
geerIi kabuI ediIir. Baka artIar aItnda ayn oIay kamu dzenine aykr oImayabiIir.
MHUK'ta ve Hukukta Kamu Dzeni
Bu ikisi birbirinden farkIdr. MHUK, i hukuktan yararIanr. hukuktaki kamu dzeni anIay
daha ok emredici kuraIIarIa dzenIenmitir.
rnegin, evIenme ya 17'dir. TarafIar bunu 15'e dremez. Bu, kamu dzenine iIikindir ve
emredicidir.
hukuktaki emredici kuraIIar kamu dzeninden sayIr. Ama bunIar, MHUK bakmndan
kamu dzeninden sayImaz. Yabanc hukuk evIenme yan daha kk bir ya oIarak dzenIemise
bu, MHUK bakmndan kabuI ediIir. Kamu dzenine aykr sayImaz. MHUK, i hukuka gre daha
dar ve daha kapsamIdr.
MHUK'taki kamu dzenine aykrIkIarn tespitine yarayan baz iIkeIer vardr. Bu iIkeIer yIe
sraIanabiIir:
? Trk Hukuku'nun temeI degerIerini ihII eden yabanc hukuk kuraIIar artk MHUK asndan da
kamu dzenine aykr sayIr
? Trk topIumunda yerIemi geneI ahIk ve adap anIayn ihII eden yabanc hukuk kuraIIar,
rnegin hemcinsIerin evIenmesine msaade eden yabanc hukuk kuraI, kamu dzenine aykrdr.
15
? Trk kanunIarnn aItnda yatan temeI degerIere aykr oIan bir yabanc hukuk kuraI, rnegin,
MK'daki iyiniyet, kadn-erkek eitIigi gibi temeI degerIeri ihII eden yabanc hukuk kuraI, kamu
dzenimize aykrdr.
? Anayasada yer aIan temeI hak ve zgrIkIere aykr yabanc hukuk kuraIIar da kamu dzenimizi
ihII eder. rnegin, miras hakkn ortadan kaIdran yabanc bir hukuk kuraI, kamu dzenimize
aykrdr. Anayasa, herkesin eit oIdugunu syIer. Yabanc bir hukuk sistemi insanIar arasnda
ayrm yapyorsa bu, anayasamzdaki eitIik iIkesini ihII eder ve kamu dzenimize aykrdr.
? Btn medeni topIumIarn benimsedigi iIkeIeri ihII eden yabanc hukuk kuraIIar, kamu
dzenimize aykrdr.
MHUK m.5'e gre, kamu dzenimize aykr oIan yabanc hukuk kuraIIar uyguIanmaz.
Kamu dzeninin iIevi konusunda iki anIay vardr:
1. GeneI BagIama KuraI (Mancini - PiIIet) : Bir hukuki oIay ya da iIiki, kamu dzenine aitse, o
oIaya hakimin hukuku uyguIanr. Kamu dzeni, geneI bir bagIama kuraI oIarak kabuI ediIir.
Hakimin hukukunun uyguIanp-uyguIanmayacagn gsterir.
2. Kamu Dzeni stisnaidir : Kamu dzeni, tek bana uyguIanamaz. MutIaka bir bagIama kuraI iIe
birIikte uyguIanmaIdr. BagIama kuraI, yabanc hukukun uyguIanmasn istiyorsa, yabanc hukuk
kamu dzenine uygun mu degiI mi nce o inceIenir, sonra uyguIanr (bagmI bagIama kuraI).
Trk Hukuku'nda benimsenen anIay, kamu dzeninin istisnai oIarak kabuI ediImesidir. Kanunda
"aka kamu dzenine aykr oImadka" demektedir. Yani, istisnai yntem kabuI ediImitir. Yargtay,
"veIayet kamu dzenine iIikindir, Trk Hukuku uyguIanr" fikrindedir. Burada ise, birinci gr kabuI
ediImitir.
Kamu Dzeninin EtkiIeri
1) Menfi Etki (OIumsuz Tesir)
Kamu dzeninin, yabanc hukukun uyguIanmasn engeIIemesine menfi etki denir. Menfi etki,
Trk kamu dzenine aykr oIan yabanc hukukun uyguIanmasnn engeIIenmesidir. Hakim, kamu
dzenimize aykr diye yabanc hukukun uyguIanmasndan vazgeerken ihtiya ve ekimserIik
gstermek zorundadr. Her farkIIk kamu dzenimizi bozmaz. hukuktaki emredici her kuraIdan farkI
oIan yabanc hukuk kuraI, srf bu sebepIe kamu dzenimize aykrIk tekiI etmez. Yabanc hukuk
kuraIna hogryIe yakIaImaIdr. Bu konuda ok titiz davranImaIdr.
rnegin, bizim hukukumuzda kumar aIacag eksik bortur Oysa Las Vegas Hukuku'nda ise,
tam bortur. Bizim hukukumuzda biIe eksik bor dendiginde geerIidir, yani tam borca dnr. Bu
nedenIe buradaki yabanc hukukta kamu dzenimize aykrIk yoktur.
AIman Hukuku'nda haIa-yegen, teyze-yegen vb kiiIer evIenebiIir. Bizde ise bu, ahIk
anIayna aykrdr. Yine, ocukIar arasnda erkek-kz diye ayrm yapan yabanc bir hukuk kuraI kamu
dzenimizi ihII eder. ByIe bir kuraI kamu dzeninin menfi etkisine takIr ve Trk mahkemeIerinde
uyguIanmaz.
2) Mspet Etki
".. gerekIi grIen haIIerde Trk Hukuku uyguIanr" (m.5). Trk Hukuku'nun uyguIanmas,
kamu dzeninin mspet etkisidir. Buna, birbirIeriyIe karmamas iin nce menfi etki, sonra mspet
etki de denir. Mspet etkinin uyguIanabiImesi iin, nceIikIe yabanc hukukun uyguIanmasnn
nIenmesi gerekir.
rnegin, bir szIeme, yabanc hukukta zamanamna ugramyorsa, bu, bizim kamu
dzenimize aykrdr, bu nedenIe de bunun yerine Trk Hukuku uyguIanmaIdr denmektedir.
Doktrinde, yabanc Ikedeki kamu dzenimize aykr oImayan geneI zamanam kuraIIarna tbi oIsun
diyenIer de vardr.
"Yabanc hukukun bir hkmnn kamu dzenine aykr oImas" haIinde ise, sadece bu hkm
uyguIanmaz (MHUK m.5). Bunun dnda kaIan hkmIer ise uyguIanr. Ama hkmn tamam kamu
dzenimize aykrysa, yabanc hukukun uyguIanmasndan vazgeiIir.
16
DOGRUDAN UYGULANAN KURALLAR
Hukuk sistemIerindeki emredici kuraIIar, herkese uyguIanmak amacyIa karImIardr. Ike
dnda meydana geIen oIayIar, uyguIama aIan dnda brakImtr. zeIIikIe, emniyet ve asayie
iIikin kuraIIar, Ikede buIunan herkese uyguIanr. Bu hkm, Fransz Medeni Kanunu'ndan geImitir.
Bu kuraIIar iIk akIayan hukuku Francescakis'tir. Francescakis, bu kuraIIar, "hukuk
sistemIerinde devIetin ekonomik, poIitik ve sosyaI organizasyonunu iIgiIendiren ve kanunIar ihtiIaf
kuraIIarna mracaat ediImeden dogrudan uyguIanan kuraIIar" ekIinde tanmIamtr.
Bu kuraIIar, devIetin, ekonomik anIamda sosyaI hayatn korumak amacyIa karImtr.
rnegin, Trkiye'de st kapaI gayrimenkuIIerde 6570 sayI GayrimenkuI KiraIar Hakknda Kanun
hkmIeri uyguIanr.
Bir kuraI, Ikede buIunan tm hukuki iIikiIere iIikin oIarak karImsa bu, dogrudan
uyguIanan bir kuraIdr. Dogrudan uyguIanan kuraIIarda, kanunIar ihtiIafna bakImaz. Kamu dzeninde
ise, yabanc hukuka iIikin durumIar da vardr. Burada kuraIdan hareket ediIir. Emredici kuraI oImaIdr.
Ancak her emredici kuraI, dogrudan uyguIanan kuraI degiIdir. Dogrudan uyguIanan kuraIIar daha ok
akit iIikiIerinde ortaya kar.
rnegin, Hukuku'nda asgari cret tarifesi, iinin cretinin beIIi bir seviyede oImasn
dzenIer. TarafIar, asgari cretin aItnda bir cret kararIatramazIar. Bu kuraI, Trkiye'deki tm i
iIikiIerinde uyguIanr. rnegin, iki Trk vatandandan biri ii, digeri iveren oIarak Libya'dadr.
Kanunu'ndaki asgari cretin buradaki i iIikisine de uyguIanacagn iIeri sremeyiz. Ama yabanc biri
Trkiye'de aIyorsa, bizim kanunIarmzdaki asgari cret, bu yabanc kiiye de uyguIanr.
Dogrudan uyguIanan kuraIIar, kanunIar ihtiIaf metodIarn dIayan kuraIIardr. htiIaf metod,
yabanc unsurIu bir oIayda, oIaya uyguIanan hukuku buImaktadr. htiIaf metod, bagIama kuraIn
tespit eder. Dogrudan uyguIanan kuraIIar ise, bu yntemi dIamaktadr. Dogrudan uyguIanan
kuraIIarda, yabanc unsurIu bir oIayda hakimin Ikesinde kabuI ediImi hukuk aratrImakszn,
nceIikIe baz kuraIIara bakIr. Burada kanun koyucunun amac aratrIr. Kanun koyucu iktisadi,
sosyaI, rgtseI amaIarIa bir kuraI ihdas ederken zmnen ya da sarahaten demektedir ki, "bu kuraI,
Ikedeki her oIaya uyguIanr". ster yabanc unsur tasn, ister tamasn, bu kuraI uyguIanacaktr. Bu,
kanunda aka yazyorsa tespiti koIaydr. Ancak, aka beIirtiImemise, inceIenir.
FiiI ehIiyetini dzenIeyen MK m.11'egre, 18 yan tamamIam herkes ergin sayIr. MeseIa,
bu kuraIn aItnda Trkiye'de buIunan herkese uyguIanma iradesi yoktur. Yine, 6570 sayI
GayrimenkuI KiraIar Hakknda Kanun, Trkiye'de beIediye snrIar iinde kaIan, st rtI btn
gayrimenkuI kiraIar hakknda uyguIanr. KiraIayan da kirac da yabanc oIsa ve hatta uyumazIk
haIinde baka bir hukukun yetkiIi oIacagn beIirIemi dahi oIsaIar, 6570 sayI kanun nceIikIe ve
dogrudan uyguIanr.
Dogrudan uyguIama kuraIIar, daha ok akitIer aIannda ortaya kar. Bunun sebebi, dogrudan
uyguIama kuraIIarnn devIetin iktisadi ve sosyaI yapsyIa iIgiIi oImasdr. AiIe hukukunda da dogrudan
uyguIanan kuraIIar buIunabiIir. MeseIa, veIayet hakknn ktye kuIIanImas haIIerinde devIet, ana-
babadan veIayet hakkn ocuk Esirgeme Kurumu vastasyIa dogrudan aIabiIir. Bu hkm, dogrudan
uyguIanan bir kuraI oIarak kabuI ediIebiIir. Bu, Trkiye'deki btn ocukIar korumak iin getiriImi bir
hkmdr. Bu nedenIe meseIa, bir AIman iftin Trkiye'deyken veIayet hakkn ktye kuIIanmaIar
durumunda, devIet bu AIman ocugun veIayetini aIabiIir. Ancak, dogrudan uyguIama kuraIIar, daha
ok borIar hukuku aIannda karmza kar.
Dogrudan uyguIama kuraIIarnn amac, devIetin sosyaI ve ekonomik dzenini korumaktr.
DevIetin ekonomik ve sosyaI dzenini koruyan kuraIIar dogrudan uyguIama kuraI oIarak kabuI ediIir.
rnegin, para mevzuatna iIikin kuraIIar, dogrudan uyguIama kuraIIardr. zeIIikIe, Ikede yabanc
para iIe nasI deme yapIacag, dvizin Ike dna nasI ve hangi artIarIa kabiIecegine iIikin
kuraIIar, hep dogrudan uyguIama kuraIIardr. Eskiden Trkiye'de dvizIe deme yapIamazd, yasakt.
TarafIar bunu szIeme iIe kararIatrm biIe oIsaIar, uyguIanamazd. Bunun sebebi de dogrudan
uyguIama kuraIIaryd.
thaIat ve ihracat, uIusIararas ticaretIe iIgiIi kuraIIar da dogrudan uyguIama kuraIIar
arasndadr. MeseIa, kotaIar byIedir. rnegin Trkiye'den (A) Ikesine beIIi bir maI gidecek.
SzIeme, tarafIar arasnda svire Hukuku'na tbi kInm oIsun. svire Hukuku'na gre aynen ifa
gerekmektedir. Ama maIn Trkiye'den k, ya da beIIi kotadan fazIasnn k yasaksa, bu kuraI
dogrudan uyguIanr. Mahkeme, mutIaka ve mutIaka bu kuraI uyguIamak zorundadr. Bir Ikeye ticaret
yasag, kota karar gibi haIIer, byIedir. rnegin, Trkiye'de Irak'a ticaret yasag oIsa, bir Trk, Irak'taki
bir AmerikaI'ya maI satamayacaktr.
17
DevIetin ekonomisiyIe iIgiIi baz kuraIIar da dogrudan uyguIama kuraIdr. MeseIa, MenkuI
KymetIer Borsasna iIikin kuraIIar byIedir. Hangi irketIerin MenkuI KymetIer Borsasnda iIem
yapacag, hangiIerinin arac oIacag mevzuatmzda dzenIenmitir. BunIar da dogrudan uyguIama
kuraIIardr. Yine, sigorta irketIeri iin anonim irket oIma zorunIuIugu bir dogrudan uyguIama
kuraIdr. Buna gre meseIa BuIgaristan'da Iimited irketIer de sigorta irketi oIabiIiyor oIsun. Buna
gre BuIgar bir Iimited sigorta irketi, Trkiye'de sigorta aIannda faaIiyet gsteremez.
Dogrudan uyguIama kuraIIarnn zayf taraf koruyucu bir iIevi vardr. Kira akdinde kirac,
satm szIemeIerindeki tketici, sigorta szIemeIerinde sigorta ettiren taraf zayftr. Bu tr
szIemeIerde dogrudan uyguIama kuraIIar iIe, irade muhtariyeti bir taraf Iehine kstIanr, bu tr
szIemeIerde irade muhtariyeti tam oIarak uyguIanamaz. Yine, i szIemesinde tarafIar, creti
serbeste beIirIeyebiIirIer. Ancak beIirIenen cret, asgari cretten az oIamaz. te, bu zayf taraf Iehine
getiriIen ve irade muhtariyetini ortadan kaIdran koruyucu hkmIerin tm, dogrudan uyguIama kuraI
niteIigindedir. hukukunda irade muhtariyetini tamamen ortadan kaIdran baz kuraIIar vardr. aIma
artIarna, iyeri gvenIigine iIikin kuraIIar gibi. yerinde beIIi baz asgari niteIikIer aranr.
Tketici akitIerinde, tketiciyi koruyan kuraIIar da dogrudan uyguIama kuraI kabuI ediIebiIirIer.
MeseIa, asgari garanti sreIeri bu niteIiktedir. Bir Trk, direkt taIya'daki reticisinden bir Ferrari satn
aIyor. Bu da bir tketici szIemesidir. SzIeme, taIyan Hukuku'na ya da baka bir Ikenin hukukuna
tbi kInsa biIe Trk Hukuku'ndaki iki yIIk garanti sresi uyguIanr. Peki taIya'daki garanti sresi 3 yI
ise ne oIacaktr? ByIe bir durumda hangi sre uyguIanr? ki AIman vatanda Trkiye'de bir i akdi
imzaIyor. veren irket de, ii ofr de AIman'dr. SzIemeye koydukIar hkmde de ihtiIaf haIinde
AImanya Hukuku'nun uyguIanacagn beIirtmiIerdir. AImanya'da asgari cret 1.000 (Avro);
Trkiye'de 450 YTL oIsun. i 500 YTL iIe aItrIrken bir aIacak davas ayor. Buna gre,
kendisine AImanya'da 1.000 Avro oIan asgari cretin denmesi gerektigini, AIman Hukuku'nun
uyguIanmas gerektigini syIyor. Trk Hukuku'nda asgari crete iIikin kuraI, bu miktardan daha az
cret denmesi durumIarnda harekete geer. Yani, bu kuraI harekete geiren bir durum yoktur.
iye, Trk Hukuku'na gre, asgari cretin zerinde deme yapImaktadr. AIman Hukuku
uyguIanmayacaktr. Bir nceki Ferrari rnegi de byIe dnIebiIir.
KItr varIkIarn koruma mevzuat da dogrudan uyguIama kuraIIarndandr. Buna gre kItr
eserIerinin yurtdna karImas yasaktr. TarafIar araIarnda bu niteIikte bir kItr eserinin sat
konusunda bir szIeme yapsaIar biIe, bu szIeme ifa ediIemez.
Dogrudan uyguIama kuraIIarnda nemIi oIan, kuraIn uyguIama aIandr. Yani, kuraIn
uyguIama aIanna giren bir durum oImaIdr. Buna gre, bizim asgari cret kuraImz kuraI oIarak
Trkiye'de uyguIanr. Dogrudan uyguIama kuraIIar, kuraI oIarak mIkidir. Dogrudan uyguIama
kuraIIarnn uyguIanabiImesi iin, o kuraIn aIanna giren bir ihtiIaf oImaIdr. Dogrudan uyguIama kuraI,
mahkeme nne geIen her oIaya uyguIanmaz. KuraI harekete geiren bir durum oImaIdr. KItr ve
tabiat varIkIarn koruma mevzuatnn uyguIanabiImesi iin, bir kItr eseri mevcut oImaIdr.
Yargtay'n bir itihad: Bir Trk mteahhit Libya'dan inaat ihaIesi aIyor ve inaatta
aItrmak zere Trkiye'den ii gtryor. Ieri bir tarihte, iiIerden birisi mteahhide Trkiye'de
kdem tazminat davas ayor. iye, Libya'daki kdem tazminat miktar deniyor. Oysa bu miktar
Trk Hukuku uyguIanarak hesapIandgnda daha fazIadr. Burada yer bakmndan yabancIk unsuru
vardr. akitIerinde kuraI, tarafIarn setikIeri yer hukukunun, bir yer seiImemise iin ifa yeri
hukukunun uyguIanmasdr (m.24/2). Yani, akit stats, Libya Hukuku'dur. Yargtay, kdem
tazminatnn kamu dzenine iIikin oIdugunu syIeyerek Trk Hukuku'nun uyguIanmas gerektigine
karar vermitir.
Ancak, Yargtay'n bu karadaki gerekesine katImak mmkn degiIdir. Zira, MHUK m.5,
kamu dzeninin istisnai karakterini kabuI etmitir. Kamu dzenine aykrIk iin, yabanc hukukun,
bizim temeI bir degerimizi ihII etmesi gerekir. MeseIa, Libya'da kdem tazminat hi oImasa, kamu
dzenine aykrIk dnIebiIirdi. Ancak burada byIe bir durum yoktur. YaInzca daha az bir miktarn
hesapIanmas sz konusudur. Bu ise, temeI bir degerimizi ihII etmez, kamu dzenimizi bozmaz.
Burada kamu dzeni yoktur. Bu anIay, yIIar nce reddediImitir. ok eski bir anIaytr ve bizim
kanunIarmzda da yeri yoktur. Yani, bu oIayda kdem tazminatna iIikin kuraI, dogrudan uyguIanan bir
kuraI degiIdir.
Dogrudan UyguIama KuraIIarnn Ayrm
1. Hakimin Hukukundaki Dogrudan UyguIama KuraIIar
Bu kuraIIar, iin niteIiginde oIan kuraIIardr. Buraya kadar anIatIanIar bu gruptur.
2. Lex Causae (Hkm Stats) Dogrudan UyguIama KuraIIar
Eger dogrudan hakimin hukukunun uyguIama aIanna giren bir durum yoksa hakim, bunIar da
18
uyguIar. Akit stats yabanc hukuksa, yabanc hukukun hem emredici hem tamamIayc kuraIIar
uyguIanr. Bu dogrudan uyguIama kuraIIar, ihtiIaf o Ike hukukunca zmIenecegi iin uyguIanr.
MeseIa, yabanc Ikedeki bir kira iIikisine 6570 sayI yasa uyguIanamaz. O Ikede dogrudan
uyguIanan kuraIIar varsa, hkm statsnde bu uyguIanr.
3. nc Bir DevIetin Dogrudan UyguIama KuraIIarnn UyguIanmas
Ne hakimin hukukundaki dogrudan uyguIanan kuraI ne de yabanc hukuk uyguIanamazsa ne
oIacaktr? Acaba nc bir devIetin dogrudan uyguIama kuraIIar uyguIanabiIir mi? Doktrinde, nc
bir devIetin dogrudan uyguIama kuraIIarnn uyguIanmas ynnde grIer vardr. M. AygI de buna
taraftardr.
Peki bunun gerekesi nedir? Neden baka bir devIet hukukunun uyguIanmasna ihtiya
duyuIabiIir? rnegin, bizim kItr ve tabiat varIkIarn koruma mevzuatmz yaInzca Trkiye snrIar
iindeki eserIeri korumak iin karImtr. Bir Trk satc, AvusturyaI aIcya Yunanistan'daki bir
heykeIi satma konusunda taahhtte buIunuyor. Satc, aIcnn ikametghnda ifa istemiyIe, aynen ifa
mmkn degiIse tazminat taIebiyIe bir dava ayor. UyumazIk, nceIikIe bu satm szIemesinin
geerIi oIup-oImadg noktasndadr. Bu uyumazIk, dogrudan Trk Hukuku'nun uyguIama aIanna
girmiyor. Hkm stats oIarak Avusturya Hukuku seiImi oIsun ve Avusturya Hukuku'nda bu
konudaki hkmn, 'kayt aItna aImak kaydyIa sata izin veriImesi' oIdugunu dneIim. OIay nc
bir IkeyIe de(Yunanistan) iIiki iinde. Burada dzen menfaatIeri de gz nne aInrsa, karar veriIince
icra ediIebiIir oImaIdr. Yunanistan dogrudan uyguIama kuraIIar uyguIanrsa szIeme geersiz
kInacak. te yandan Avusturya dogrudan uyguIama kuraIIar uyguIansa, beIki szIeme geerIi
oIacak ancak o zaman da szIemenin ifa sorunu ortaya kacak. te bu tip oIayIarda, nc bir
devIetin dogrudan uyguIama kuraIIarnn uyguIanmas gerektigi, doktrinde kabuI grmektedir. Bu
hususun uIusIararas szIemeIerde de kabuI ediImeye baIandg grImektedir. Bizim kanunumuzda
oImamakIa birIikte, yeni tasarda bu konuda hkmIer mevcuttur.
artIar :
? nc bir devIet iIe sk irtibat oImaI: htiIaf iIe nc Ike arasnda sk bir irtibat, bagIant
oImaIdr. En nemIi bagIant ise, ifa yeri oIarak ortaya kmaktadr.
? nc devIetin normu, dogrudan uyguIanabiIen bir norm oImaI: Yani bu kuraI, tm
uIusIararas iIikiIere uyguIanabiIir oImaIdr.
? Mahkeme, nc devIetin dogrudan uyguIama kuraInn uyguIanmasna karar verirken bir
anaIiz yapmaI: Mahkeme, nc devIetin dogrudan uyguIama kuraIn uyguIarsa ne oIur,
uyguIamazsa ne sonu dogar, bunun inceIemesini yapmaI ve buna gre karar vermeIidir.
Bu konuda 1982 tarihIi Roma szIemesi vardr. Burada nc devIetin dogrudan uyguIama
kuraIIarnn yetkisi kabuI ediImektedir. svire, AImanya miIIetIeraras zeI hukuk mevzuatIarnda da
buna iIikin hkmIer mevcuttur. nc bir devIetin dogrudan uyguIama kuraIIarnn uyguIanmasnda
o nc devIetin ve ogu zaman uIusIararas topIumun menfaatIeri de n pIandadr. MeseIa, bir
Ikeye ait tarihi eserIerin karImamasnda uIusIararas topIumun da menfaati vardr.
nemIi! Bu dogrudan uyguIama kuraI (Iex fori, Iex causa, nc devIet)atrsa, her
zaman hakimin hukukundaki dogrudan uyguIama kuraI geerIi oIur.
HUKUK LEMLERN EKLNE UYGULANAN KURALLAR
MHUK'ta Hukuki IemIerin ekIi
Hukuki iIem, kendiIerine hukuk tarafndan sonu bagIanm, iki tarafI irade beyandr. Hukuk
iIem ana paraya ayrIabiIir:
1. Hukuki iIem, irade beyandr. Hukuki iIem, bir irade beyan oIduguna gre, bir kimseden sadr
oImaIdr. Yani, ehIiyet sz konusu oImaIdr. MeseIa, akI hastaIarnn irade beyanna hukuki sonu
bagIanmamtr. Zira, ehIiyeti yoktur.
2. rade baynnn yazI oImas art aranm oIabiIir. ekiI, zeI bir irade beyandr.
3. Hukuki iIemin hem artIarn hem de sonuIarn dzenIeyen hkm (esasIar) ksm vardr.
MiIIetIeraras zeI hukuk bakmndan, bu ne farkI sonuIar bagIanmtr. Her biri, farkI
bagIama kuraIIar iIe iIikiIendiriImitir.
19
ekiI, bizim hukukumuzda bazen geerIiIik (shhat) artdr. Bazen de ispat art oIarak
karmza kar. MiIIetIeraras zeI hukukta iIemin ekIi denince, o iIemin hangi Ikenin hukukuna
uygun oIarak yapImas gerektigi anIaIr. Bu konuda 14. yy statcIeri tarafndan getiriImi oIan tarihi
ve geIenekseI bir kuraI vardr: Locus Regit Actum (LRA). Buna gre, bir hukuki iIem, yapIdg yer
hukukuna uygun ekiIde yapImsa, o hukuki iIem her yerde geerIidir. LRA, statcIer dneminde
iIemin tamamna uyguIanmak iken; sonradan sadece ekIe tbi kInmtr.
Favor Negotii (iIemi ekIen geerIi kImak iin) iIkesine gre, bir hukuki iIem, mmkn
oIdugunca ekIen geerIi kInr. MeseIa, vasiyetname yapIdg yer hukukuna gre geerIiyse,
dnyann her yerinde geerIi kabuI ediImeIidir. LRA kuraInn aItnda bu dnce yatar. Favor negotii
iIkesi, bu kuraIa bir aIternatif getiriyor. Buna gre, hukuki iIemin hkm ve esasIar, uyguIanan hukuka
uygunsa, o hukuka uygun oIarak yapIan iIemIer de geerIi kabuI ediIir. Iemi btn oIarak idare eden
hukuk, hkmdr. yIeyse, o Ikenin hukukuna uygun ekiIde yapIan iIemIer de geerIi oImaIdr.
Yani, hukuki iIemin ekIine uyguIanacak hukuk denince iki ey anIaIr:
1) LRA
2) Lex Causae
MHUK m.6, ekiIIe iIgiIi bir hkmdr. Buna gre, hukuki iIemIer, yapIdg yer hukukuna
veya o hukuki iIemin esas hakknda yetkiIi hukuka uygun oIarak yapImIarsa, geerIidir. rnegin; iki
Trk, AImanya'da iken, Trkiye'deki bir gayrimenkuIe iIikin oIarak tanmaz sat vaadi szIemesi
yapyorIar. Bu szIeme, AIman Hukuku'nda adi yazI ekiIde yapIabiImektedir. Trkiye'de ise
noterIerce yapIabiIir. TarafIar, bu szIemeyi AImanya'da adi yazI ekiIde yapmIardr. Sonrasnda,
sat vaadinde buIunan, tanmaz satmaktan cayyor. AIc Trkiye'de dava ayor, satc vekiIi,
szIemenin ekIen geersiz oIdugunu iIeri sryor. Buradaki ihtiIaf, hukuki iIemin ekIine iIikindir.
Ayrca, yabancIk unsuru da mevcuttur. ekiI ikiye ayrIr:
1. LRA KuraI : AImanya'da adi yazI ekiIde yapImas yeterIi oIdugundan; iIem, AIman Hukuku'na
gre geerIidir. yIeyse MHUK m.6 geregi, Trkiye'de de geerIi oIacaktr.
2. Lex Causae (Hukuki Iemin Esas) : Hkm statsne uygun oIarak yapImsa, iIem geerIi
oIacaktr.
'Stat DegiikIiginden Dogan htiIafIar' (ConfIit MobiIe)
konusunu anIatmad, kitaptan okunacak!!
Bir iIemde, LRA'da resmi ekiI aranmakta; Iex causae'da adi yazI ekiI aranmakta ise ve
iIem adi yazI ekiIde yapImsa; o iIem ekIen geerIidir. MeseIa, vasiyetname, kuraI oIarak eI
yazI ve resmi oIarak yapIabiIir. OIaganst oImayan bir haIde Trkiye'de szI oIarak yapIan bir
vasiyetnamede, eger bunu yapan yabancysa ve kendi hukuku szI vasiyete cevaz vermekte ise, bu
vasiyetname Trkiye'de de geerIidir (vasiyete miIIi hukuk uyguIanr).
Bir iIemin yapImasnda resmi ekiI aranmsa, resmiyetin nasI yapIacag, o iIem nasI
yapIrsa resmi oIacag, yapIdg yer hukukuna tbidir. Sadece resmi ekiIden bahsediIiyorsa, Trk
Hukuku'nda yetkiIi yer, noterdir. Baka hukuk sistemIerinde resmiyeti kazandracak makam baka
oIabiIir. MeseIa, baz IkeIerde bu sfat avukatIar da kazandrabiImektedir. rnegin; bizim
hukukumuzda resmi ekiI aranan bir iIem yurtdnda yapIrken, o Ikede resmiyeti hangi makam
veriyorsa, o makamn yapmas yeterIidir. O Ikede avukat resmi ekiI kazandrabiIiyorsa, bu da
geerIidir. Trkiye'deki bir gayrimenkuIe iIikin tanmaz sat vaadi szIemesi sve'te yapImtr ve
sve'te meseIa avukatIar resmiyet kazandrabiImektedir. Bu durumda szIeme, Trkiye'de de
geerIidir. SzIeme, resmiyet kazanmtr.
LRA kuraI bakmndan; tek tarafI iIemIerde irade beyannn akIandg yer esas aInr.
Vasiyetnamede oIdugu gibi. ift ya da ok tarafI iIemIerde ise ikiye ayrIr:
1. HazrIar Arasnda : Bu durumda tarafIarn buIundugu yer nem kazanr.
2. Hazr OImayanIar Arasnda : MeseIa, NorveIi ve Trk iki kii arasnda satm szIemesi vardr.
rade beyanIar e-postayIa uIatrIyor. Bu durumda hangi hukukun uyguIanacagna iIikin degiik
grIer vardr:
a) Akit, ekiI ynyIe de birIikte hkm statsne tbi kInsn. Buna o hukuk karar versin.
b) ki hukuk sistemi birIikte uyguIanmaIdr. Biri yazI, digeri szI ekiI aryorsa, yazI ekiI
20
esas aInsn.
c) Madem favor negotii var, yIeyse szIeme iki taraftan birinin hukukuna gre geerIiyse,
digerine gre de geerIi kabuI ediImeIidir. Daha ok kabuI gren gr budur.
ekiIde Atf Var Mdr?
ekiI ya LRA ya da Iex causae'ya tbidir. MHUK m.6'da atf uyguIanmaz, burada atf yoktur.
Bu hkm, geneI kuraIIar iinde dzenIenmitir. GeneI kuraIIar, yaInz uyguIanmaz, zeI kuraIIarIa
birIikte uyguIanr. Bu konuda iki gr vardr. Birinci gre gre, hukuki iIemIerde atf yoktur. Atf
hibir ekiIde uyguIanamaz. M. AygI'n de araIarnda buIundugu ikinci grne gre ise: Ama,
hukuki iIemi ekIen geerIi kImaksa ve de atf hukuki iIemi geerIi kIarsa, atf kabuI etmek Iazmdr.
Eger iIem, atf reddediIince geerIi oIacaksa, atf reddediImeIidir.
ekiI
LRA Lex Causae
Baz zeI durumIarda bunIar birbirine aIternatif oIma zeIIigini kaybederIer. yIe durumIar
vardr ki bazen LRA, baz durumIarda da Iex causae mecburen uyguIanmak durumundadr.
LRA'nn Mecburi OIdugu HaIIer
1. EvIenmenin ekIi: LRA, evIenmenin ekIinde mecburidir. Burada artk Iex causae'ya bakImaz.
rnegin, iki Yunan vatanda Trkiye'de evIenmek isterIerse, evIenmenin Trkiye'deki ekIine riayet
etmek zorundadrIar. Bu kiiIer, Fener Rum KiIisesi'nde evIenemezIer. Bunu yapmaIar durumunda,
bizim hukukumuza gre bu evIiIik yok hkmndedir. Yine, iki Trk vatanda sadece dini nikh iIe
evIenmek isterIerse, byIe bir Ikede evIenmeIidirIer (istisnasi, konsIer evIenme).
2. AIeniyeti SagIayan SiciIIer: Nfus kaytIar gibi siciIe kaytIanan iIemIer, o siciIin buIundugu
yerdeki hukuka uygun oIarak yapImaIdr.
3. ResmiIik Sfatnn KazanImas: Bu da, iIemin yapIdg yer hukukuna tbidir.
Lex Causae'nin Mecburi OIdugu HaIIer
1. GayrmenkuIn Aynna Iikin IemIer: Bu iIemIer, gayrimenkuIn buIndugu yer hukukuna
tbidir. Trkiye'deki bir gayrimenkuIn aynna iIikin iIem, Trk Hukuku'ndaki ekIe uygun oIarak
yapImaIdr (m.23/4).
2. LRA'da BiIinmeyen IemIer: BunIar, mecburen Iex causae'ya uygun oIarak yapIr. MeseIa, Msr
Hukuku'nda evIat edinme iIemi tannmamakta, biIinmemektedir. Yani, bu iIemin LRA's yoktur. te
bu iIemde Iex causae'nn ekiI artIar aranr.
3. irketin KuruIuuna Dair IemIer: BunIarn ekIi de Iex causae'ya tbidir. irket kuruIuIarnda,
tesciIden nce yapImas gereken iIemIer vardr. MeseIa, ortakIk szIemesindeki imzaIar noterce
tasdik ediIir. SzIeme, noter art oImayan bir Ikede yapIsa ve Trkiye'ye tesciI iin getiriIse, bu
iIem iin noter art aranr. Burada da LRA hukuku uyguIanamaz. (Bu, M. AygI'n kendisinin
savundugu bir grtr)
MLLETLERARASI HUKUKUN ZEL KISMI
HAK ve FL EHLYET (m.8)
MK, 8. maddesiyIe, hak ehIiyeti bakmndan geneIIik iIkesini benimsemitir. Maddeye gre, her
insann hak ehIiyeti vardr. MiIIetIeraras hukuk bakmndan hak ve fiiI ehIiyeti, kiiye en yakn hukuki
durumu ifade eder. Bu konuda kabuI ediIen iki kriter vardr:
21
1. Lex Patriae
Kiiye en yakn hukuk, miIIi kanundur. Kara Avrupas sisteminin kabuI ettigi anIaytr.
2. Lex DomiciIii
Kiiye en yakn hukuk, ikametgh hukukudur. Bu da AngIo-Amerikan sistemidir.
Bizim hukukumuzda benimsenen Iex patriaedir. MHUK m.8, hak ve fiiI ehIiyetinin, kiinin miIIi
hukukuna tbi oIacagn hkme bagIamaktadr.
Peki,Iex patriaenin kabuI ediIdigi haIIerde, kiinin miIIi kanunu yoksa ne oIacaktr? Buna
MHUK m.4, zm getirmektedir. Maddenin (a) bendine gre vatanszIar hakknda ikametgh
hukuku; bu yoksa, mutat mesken; eger o da yoksa,, dava tarihinde buIunuIan devIet hukuku uyguIanr.
M.4, vatanszIarIa birden fazIa vatandaIga sahip oIanIar dzenIemekte, ancak mIteciIerIe iIgiIi bir
hkme yer vermemektedir. MIteciIerin ekIen bir tbiiyeti vardr. ancak Ikesinden siyasi sebepIerIe
katgndan, vatandaIk hakIarndan istifade edemez. GeneI oIarak kabuI ediIen gre gre,
mIteciIer hakknda da ikametgh hukuku uyguIanr. Bu konuda, Trkiye'nin de taraf oIdugu 1951
tarihIi MIteciIerin Hukuki Durumuna Dair Cenevre SzIemesi vardr.
ByIece, hak ehIiyeti konusunda kuraI, m.8 hkmdr. MeseIa, bir Kanada vatanda
Trkiye'de dava aarsa, madde hkmne gre Kanada Hukuku yetkiIi oIur. MHUK m.2/3 hkmne
gre ise, eger uyguIanacak hukuk, bir baka hukuk yetkiIi kIyorsa, bu takdirde o hukuk uyguIanr.
Yani, m.8'de atf mmkndr. Zira, m.2/3, geneI bir hkmdr, zeI hkmIerIe birIikte uyguIanr ve
emredicidir.
Hak EhIiyetinin UyguIama AIanna Giren KonuIar
1. Hak ehIiyeti, Trk Hukuku'nda sag ve tam dogmak artyIa, ceninin ana rahmine dtg anda
baIar. Kii sayImak iin sag ve tam dogum arttr. Her hukuk sistemi, kiiIigin nasI
baIayacagyIa iIgiIi farkI dzenIemeIer getirmitir. MeseIa, Fransz Hukuku'nda hak ehIiyetinin
baIayabiImesi iin, dogmu oIan ocugun yaama kabiIiyetine sahip oImas gerekir. Eger ocuk,
yaama kabiIiyetine sahip degiIse, Fransz Hukuku'na gre kii sayImamaktadr. Bizim
hukukumuzda ise, sag ve tam oIarak dogduktan sonra bir kere nefes aIdktan sonra Imesi biIe,
kii sayImas iin yeterIidir. spanyoI Hukuku'na gre ise, dogmu ocugun kii sayImas iin en
az 24 saat yaamas gerekmektedir. KiiIik, ancak bu 24 saatin doImasndan sonra baIayacaktr.
Hak ehIiyetinin ve kiiIigin tespiti nemIidir. Zira, mirasIk gibi baz hususIar bakmndan kiiIigin
baIang an nem arz eder. Hak ehIiyetinin baIangc ise, kiinin hukukuna gre beIirIenir.
rnegin, bir spanyoI iftin ocugu Trkiye'de dogsa, kii sayIabiImesi iin 24 saatin gemesi
gerekIidir.
2. Hak ehIiyetinin muhtevas da, hak ehIiyetinin uyguIama aIanna giren bir konudur. Yani kiinin
hangi hakIara sahip oIabiIecegi, hangi borIar aItna girebiIecegi gibi hususIar da kiinin miIIi
hukukuna tbidir.
3. Hak ehIiyetinin snrIandrImas. Buna rnek oIarak, cinsiyetin degitiriImesi veriIebiIir. MeseIa,
beIIi bir hakka sahip oIabiImek iin kadn oImak gerekir gibi. Baz hukuk sistemIerinde,
haysiyetsizce su iIeyenIerin hak ehIiyeti snrIandrIr. Kamu dzeninin gerektirdigi durumIarda
hak ehIiyeti de snrIanabiIir. te bu snrIamaIarda da kiinin miIIi hukuku uyguIanr.
4. Yine, hak ehIiyetinin son buImas hususunda da miIIi hukuk uyguIanr. Bizim hukukumuzda hak
ehIiyeti, Im ve gaipIik haIinde sona erer. Im karinesi bizim sistemimizde gaipIigin iindedir.
Im karineIerine her hukuk sisteminde farkI ekiIIerde rastIanr. MeseIa, birIikte Im
karinesinde, ngiIiz Hukuku'nda yIe bir durum vardr: Bir anne iIe ocugu ya da baba iIe
ocugunun beraber ImeIeri ve Im anIarnn tespit ediIememesi durumunda yaa byk oIan
nce Im sayIr. BunIar da hep, miIIi hukuka tbidir.
Baz hukuk sistemIeri farkI Im eitIerine yer vermitir. MeseIa, manastr Im; bir
kimsenin, bir daha kmamak zere manastra kapanmasdr. Bir hukuk sistemi buna hukuki sonu
bagIayabiIir. Buna yer veriIdigi artk pek grImemektedir. Yine, medeni Im haIinde, kii mr
boyu hapse mahkm ediImise, Im gibi iIem yapIarak maIvarIg mirasIarna payIatrIr.
Hukukumuzda gaipIik iki eittir: Imne muhtemeI gzIe bakIacak derecede kayboIma ve
22
uzun sre haber aInamamas. GaipIik hak ehIiyetini sona erdirir. AsInda gaipIik, MHUK'ta
dzenIenmemi oIsa biIe, bunu kanundan kartabiIirdik. Ancak gaipIik, nemine binaen ayrca
dzenIenmitir (MHUK m. 10). GaipIik de miIIi hukuka tbidir. Madde hkmnde 'Im
sayIma'dan bahsetmektedir. Bizim hukuk sistemimizde byIe bir kavram buIunmamaktadr. Bu
maddenin esas getiriIi amac, bir istisnadr. stisna ise, kii hakknda gaipIik karar veriIememesi
durumunda, iki artn varIg haIinde Trk Hukuku'na gre gaipIik karar veriIebiIir. Bu iki art
unIardr:
? MiIIi hukuka gre gaipIik karar veriIebiImesi herhangi bir sebepIe mmkn oImamaIdr.
? AIternatif u iki arttan birinin gerekIemesi gerekmektedir:
Kiinin Trkiye'de maI buIunmaI veya
Ei ya da mirasIarndan biri Trk vatanda ise, bu kii hakknda Trk Hukuku'na
gre gaipIik karar veriIebiIir.
RN : Trk baba ve Fransz anneden evIiIik d bir ocuk dnyaya geImi ve dogumdan 1,5 saat
sonra Imtr. Baba ise, dogumdan 15 gn nce vefat etmitir. Bu oIayda ocuk hak ehIiyetine sahip
oIacak mdr?
Hak ehIiyeti, kiinin miIIi hukukuna tbidir. EvIiIik d dogan bu ocuk, artIar
gerekIemediginden Trk vatandaIgn kazanamamtr. ocuk Fransz Hukuku'na gre de hak
ehIiyetini kazanamam oIdugundan, Ien babann mirass oIamayacaktr.
Hak EhIiyetinin stisnaIar
1. Hak ehIiyeti, kuraI oIarak miIIi hukuka tbi oImakIa birIikte, gayrimenkuIIer konusunda bir istisna
kabuI ediImitir. Buna gre, bir kimsenin mIkiyet edinme konusundaki ehIiyeti, kendi miIIi hukukuna
tbi iken; gayrimenkuI sz konusu oIunca, gayrimenkuIn buIundugu yer hukuku uyguIanr (MHUK
m.23). yIe ki, gayrimenkuIn buIundugu yer hukuku, kiiye byIe bir hak tanmyorsa, kendi miIIi
hukuku bir hkm ifade etmez.
2. Vasi oIma ehIiyeti asndan da bir istisna mevcuttur. Kiinin miIIi hukukunda mevcut oIan vasi oIma
ehIiyeti yeterIi oImaz, ayn zamanda vesayet messesesinin iIgiIi hukukta da yer aImas gerekir.
3. Yine, kiinin miras oIabiImesi iin, bu hakknn kanunda yer aImas gerekir.
4. Trk Hukuku'na gre hakknda gaipIik karar aInamayan kii iin, yabanc bir Ikeden gaipIik karar
aInabiIir ve tanma artIar da uygunsa, bu kii gaip sayIabiIir.
FiiI EhIiyeti
FiiI ehIiyeti, kiinin kendi fiiIIeriyIe hakIar kazanabiImesi ve bor aItna girebiImesidir. Trk
Hukuku'nda fiiI ehIiyetine sahip oIabiImek iin; reit oImak, mmeyyiz oImak ve kstI oImamak artIar
aranr. Taraf menfaati n pIanda oIdugu iin, fiiI ehIiyet, ahsi statye tbidir. FiiI ehIiyeti de, hak
ehIiyeti gibi, kiinin miIIi hukukuna tbidir. Rt yana bagIama kuraI uyguIanabiIir. EhIiyetin
dereceIerine (tam ehIiyetIi, snrI ehIiyetIi vs) ise, kiinin miIIi hukuku uyguIanr. Yine, kiinin fiiI
ehIiyetini geniIeten kazai rt, ya da snrIayan hacir aItna aInma gibi durumIar da miIIi hukuka
tbidir. Keza, evIenmenin kiiyi reit kIp kImadgn da miIIi hukuk tayin eder. Bu, E. Nomer'in
grdr. M. AygI de bu grtedir. AyseI eIikeI'in grne gre ise, evIenmenin kiiyi reit kIp-
kImayacag hususu, evIenmenin geneI hkmIerinin tbi oIdugu hukuka gre beIirIenir.
FiiI ehIiyetinin UyguIama AIan ve stisnaIar
FiiI ehIiyetinin uyguIama aIan; yani baIangc, muhtevas, snrIandrImas ve sona ermesi
konuIarnda da, hak ehIiyetinde oIdugu gibi, miIIi hukuk uyguIanr. UyguIama aIan dnda kaIan haIIer
ise, yIe sayIabiIir:
? Kamu dzeni
? zeI bagIama kuraIIar
? EvIenme ehIiyeti (m.12)
? EvIat edinme ehIiyeti (m.18)
FiiI ehIiyetinde kuraI oIarak kiinin miIIi hukuku uyguIansa da, baz durumIarda miIIi hukuk
23
yerini hkm statsne brakabiIir. ByIe durumIarda, o iIemde fiiI ehIiyetinin mevcut oIup-oImadg, o
iIemin tbi oIdugu hukuk tarafndan tayin ediIir. rnegin, kiinin haksz fiiI ehIiyeti, haksz fiiIin ika
ediIdigi yer hukukuna tbidir.
Keza, BorIar Hukuku ve Ticaret Hukukunda temsiIcinin ehIiyeti, temsiI statsne tbidir.
Bizde, temsiIcinin yaptg iIemIerde, temsiI stats uyguIanr. TemsiIin uyguIandg yer Trkiye ise,
temsiI stats Trk Hukuku'dur. Bizim hukukumuz asndan, temyiz kudretini haiz oImak yeterIidir.
BirIikte evIat edinmede, diger ein rzasnn aranp-aranmayacagna evIat edinme stats
karar verir. Bu da, fiiI ehIiyetinin bir istisnasdr.
Tasarruf yetkisi, tasarruf ediIebiIecek eye uyguIanan hukuka tbidir. Ayni hakIarda tasarruf
yetkisi, ayni hak statsne tbidir.
MIteciIerin ve vatanszIarn fiiI ehIiyeti konusunda tbi oIdukIar miIIi hukukIar
buIunmadgndan, fiiI ehIiyeti asndan oturdukIar yer hukukuna tbidirIer.
Stat DegiikIigi
Stat degiikIigi, kiinin bagI oIdugu statnn, vatandaIk degitirme sonucu degimesidir.
ahsn statsndeki degime, iIem (fiiI) ehIiyetini oIumIu ynde etkiIer. FiiI ehIiyeti, statnn
degimesi iIe sona ermez. MeseIa, rt yan 17 oIarak kabuI eden bir Ikedeki yabanc, Trk
vatandaIgna getiginde, reit kabuI ediIir (m.8/3). Kiinin kazandg rt haIi, vatandaIgn
degimesi iIe sona ermez. MeseIa, svire'de rt ya 20'dir. 19 yandaki bir svireIi, Trk
vatandaIgna geerse, reit oIur. FiiI ehIiyetine sahip oIur.
Iem GvenIigi
YabancIar iIe iIem yapanIar asndan, iIem gvenIigi bir tereddt oIuturabiIir. MHUK
m.8/2 hkmne gre, kendi miIIi hukukuna gre ehIiyetsiz oIan yabanc, Trk Hukuku'na gre ehiIse,
Trkiye'de yaptg iIemIer geerIi kabuI ediIir. Bu durumda, kiinin fiiI ehIiyeti, iIem gvenIigi
nedeniyIe Trk Hukuku'na tbi kInmaktadr.
artIar :
? Kii kendi miIIi kanununa gre ehiI oImamaIdr. Eger bu kii, kendi miIIi kanununa gre tam
ehIiyetIi; iIemin yapIdg yere gre snrI ehIiyetIi ise, tam ehIiyetIi kabuI ediIir.
? Iem, iIem gvenIiginin sz konusu oIdugu Ikede yapImaIdr. Iem gvenIigi, 8. maddede tek
yanI oIarak dzenIenmitir. Trkiye'nin iIem gvenIigi sz konusu oIdugu iin iIem, Trkiye'de
yapIm oImaIdr.
? Iem, hazrIar arasnda yapImaIdr. Iemi yapanIar, anIan Ikede hazr buIunmaIdr. ayet
orada hazr buIunmuyorIarsa, iIemi kanuni temsiIciIeri yapar. Iem gvenIiginde vatandaIk
nemIi degiIdir. ki yabanc Trkiye'de iIem yaparsa, artIar da varsa, iIem gvenIiginden
yararIanrIar.
? Iemin niteIigi, iIem gvenIigine eIveriIi oImaIdr. Iemin niteIigi, borIar hukuku ve ticaret hukuk
aIannda geerIidir. AiIe ve miras hukukunda ve de yabanc Ikede buIunan gayrimenkuIIerin
aynna iIikin haIIerde, iIem gvenIigi uyguIanmaz (m.8/2 c.2).
BununIa korunmak istenen, iIem gvenIigidir. AiIe ve mirasta taraf menfaati vardr, bu nedenIe
iIem gvenIigi uyguIanmaz. Bu durum, istisnann istisnasdr.
? Iemi yapann iyiniyetIi oImas da gerekir. Ancak bu konu tartmaIdr.
rnegin, 19 yanda kendi miIIi kanununa gre reit oImayan bir kii, AIanya'da iIem yapyor.
Burada iIem gvenIigi dikkate aInarak, yapIan iIem geerIi sayIr. Bu kii ehIiyetsizIigini iIeri srse
dahi dikkate aInmaz, hakim, iIem gvenIigini uyguIar. Ancak, meseIa, bu iIem svire'de yapIsa ve
uyumazIk Trk MahkemeIeri'nin nne geIse, svire'de rt ya 20 oIdugundan, kanunun tek yanI
oIarak uyguIanmas durumunda yapIan iIem geersiz oIacaktr. Zira, bu durumda kii ehIiyetsiz
oImaktadr. Bu adan, kanunda her ne kadar tek yanI dese de, bunun iki yanI oIarak uyguIanmas
gerekmektedir. Bu, nemIidir.
rnegin, Rusya'da rt ya 24 oIsun. 21 yanda bir Rus AIanya'da iIem yapyor, bu geerIi
oIacak mdr? Iem Trkiye'de yapImtr ve kii de Trk Hukuku'na gre ehiI oIdugundan, iIem
gvenIigi uyguIanarak yapIan iIem geerIi sayIr. Bu kii ayn iIemi Yunanistan'da yapsa ve
uyumazIk Trk MahkemeIeri'nin nne geIse, iki yanI uyguIamay kabuI ederek, iIem gvenIigini
esas aImak gerekir.
24
Kambiyo senetIerinde borIanma ehIiyeti, kiinin miIIi hukukuna tbidir. Ancak kiinin miIIi
hukuku, bir baka hukuka atf yapyorsa, o Ike hukuku uyguIanr. Ancak kii, gerek miIIi hukukuna,
gerekse atf yapIan hukuka gre ehiI degiI ve kendisini ehiI sayan bir Ikede kambiyo yoIuyIa
borIanmsa, vaadIeri iIe bagIdr. Yani, bu durumda kiinin imza yeri kanunu uyguIanr. Kiinin
kambiyo senedindeki durumunu bu hukuk tespit eder.
Hacir AItna AInma SebepIeri
Vesayet ve hacir karar veriImesi sebepIeri ve bu durumun sona erdiriImesi haIIeri de kiinin
miIIi hukukuna tbidir (m.9/1). KuraI bu oImakIa birIikte, baz istisnaIar da vardr. Bu istisnaIar yIe
sraIamak mmkndr:
? Yabancnn miIIi hukukuna gre, vesayet veya hacir karar veriIemeyen haIIerde, mutat meskeni
Trkiye ise, bu kararIar Trk Hukuku'na gre veriIebiIir ve kaIdrIabiIir.
? Vesayet veya hacir karar veriImesi sebepIeri dnda kaIan hususIar da Trk Hukuku'na tbidir.
? AciI oIan haIIerde, mahaIIi kanun uyguIanarak, hacir karar veriIebiIir veya nceden veriImi oIan
karar kaIdrIabiIir. Bu, doktrinde savunuIan bir grtr.
rnegin, reit oImayan bir AIman turist, Trkiye'de yaptkIar bir kaza sonucu anne-babasn
kaybediyor veya hapse dyor veyahut aniden bir akI hastaIgna tutuIuyor. Btn bu haIIer,
aceIe haI oIarak degerIendiriImeIidir.
KayymIk, kgn maIvarIgn ynetmek iin atanr. KayymIk, Trk Hukuku'na tbidir
(m.9/3). Bu, tek yanI bir kuraIdr. nk kayymIgn znde bir tedbir vardr. MaIIar korumak ve diger
tedbirIer, her zaman hakimin hukukuna (Iex fori) tbidir.
KkIerin korunmasyIa iIgiIi 1961 tarihIi bir Lahey SzIemesi buIunmaktadr. Trkiye de bu
szIemenin tarafdr. Bu szIeme, kkIerin hem veIayet hem vesayet ve hem de kamu hakIarn
dzenIemektedir. SzIemeye ihtirazi kayt konuImamsa, kgn meskeni, akit devIetIerinden
biriyse, b u szIeme uyguIanr. Trkiye, ihtirazi kayt koymamtr. Burada vatandaIk esas
aInmaktadr. Ike, bu szIemeye ekince koymutur. SzIemeye gre;
Kgn mutat mesken makamIar, mutat mesken hukukunu uyguIayarak gerekIi
tedbirIeri aIacaktr.
Kgn miIIi makamIar da miIIi hukuku uyguIayarak ve mutat mesken kurumIarna
haber vermek kaydyIa gerekIi tedbirIeri aIabiIir.
Kgn maIIarnn buIundugu yer makamIar da byIe bir tedbir aIabiIir.
Kiinin kk oIup-oImadg hem mutat mesken hem de miIIi hukuku uyguIanarak
beIirIenir. Her ikisine gre de kk oImas gerekIidir.
KLK HAKLARI
KiiIik hakIarna yapIan tecavz, bir haksz fiiIdir. ByIe durumIarda, haksz fiiIIere iIikin
kuraIIar uyguIama aIan buIur.
Adn KazanImas ve KaybediImesi
Adn kazanImas ve kayb konusunda, bizim hukukumuzda ak bir hkm buIunmamaktadr.
Bu konuda iki gr buIunmaktadr: Bir gre gre ad, ahsi statye tbidir. Ad, kiiIik hakIarn
iIgiIendirdiginden ve bu da ahsi statye tbi oIdugundan, kanunda ak hkm buIunmamas bir
eksikIik oIuturmamaktadr. Bir diger gre gre; ad, hangi hukuki iIiki iIe kazanIyorsa, o iIikinin
esasna iIikin kuraIIara tbidir. Bizim hukukumuzda savunuIan gre gre, ad, kuraI oIarak ahsi
statye tbi tutuImakIa birIikte, eger bir hukuki iIiki iIe kazanImaktaysa, ikinci gr geerIidir.
rnegin; ad, evIenme iIe kazanIyorsa, evIenme statsne tbidir. Eger evIat edinme iIe
kaznIyorsa, evIat edinme statsne; nesep iIe kazanIyorsa da soybagna uyguIanacak hukuka
tbidir.
NianIanma
NianIanma, bizim hukukumuzda farkI cinsiyetten iki insann yaptg evIenme vaadidir.
NianIanma, ahsIar yakndan iIgiIendirir, taraf menfaatIeri n pIandadr ve bu nedenIe de ahsi
25
statye tbidir.
NianIanma, bizim hukukumuzda bir aiIe hukuku akdidir. Fransz Hukuku'na gre ise, haksz
fiiI hkmIerine tbi kInmtr. ngiIiz hukuk sisteminde ise, bir borIar hukuku iIikisidir. Bizim zm
ekIimiz, Iex foridir. NianIanma ehIiyet ve artIarna tarafIardan her birinin hukuku uyguIanr. Her bir
taraf, kendi miIIi hukukuna gre nianIanmann artIarn yerine getirmeIidir.
E. Nomer'e gre, ikisi birIikte uyguIanmaI ve tarafIar, her iki hukuka gre gerekIi oIan artIar
yerine getirmeIidir. M. AygI'e gre ise, tarafIarn yaInzca kendi miIIi hukukuna tbi oIdukIarn
syIemektedir.
NianIanmann Hkm ve SonuIar
NianIanmann hkm ve sonuIar, tarafIarn miIIi hukukuna, ayet o yoksa Trk Hukuku'na
tbidir (m.11/1-2).
Niann bozuImas haIinde hediyeIerin iadesi, maddi ve manevi tazminat taIepIeri,
nianIanmann evIenmeye zorIayc bir sebep oIup-oImadg gibi sorunIarda m.11 hkmne gre
zme uIaIr. Ancak meseIa, yabanc hukuk, nianIanmann evIenmeyi mecbur kIdgn syIyorsa,
burada kamu dzenini uyguIayabiIiriz.
NianIanmada ehIiyet ve artIar, nianIanma anna gre; nianIanmann hkm ve sonuIar
ise dava anndaki mterek miIIi hukuka (m.3), o yoksa, Trk Hukuku'na gre beIirIenir. Tazminat
taIepIeri ve hediyeIerin mirasIara geip-gemeyecegi hususIar ise, miras statsne tbidir.
NianIanmann ekIi
NianIanmann ekIinde m.6 uyguIanr. Yani, yapIdg yer hukukunun (LRA) ya da hkm
statsnn (Iex causae) ekiI artIarna uymak yeterIidir.
TzeI KiiIerin Hak ve FiiI EhIiyeti
TzeI kii, gerekten fiziki anIamda varIg oImayan, fiktif, farazi bir kiiIiktir. TzeI kiiIik, hukuk
dzeni var dedigi iin var kabuI ediIir. TzeI kiiIige hkmi ahs da denir. Hkmi ahs, ahsiyetine
hukuk dzeni tarafndan hkmediIen kiiIiktir.
TzeI kiiIerin hak ve fiiI ehIiyetiyIe iIgiIi oIarak, dnyada yeknesak bir uyguIama yoktur. TzeI
kiiIikIerden doIay bu konu, anIaImas zor bir husustur. Hak ve fiiI ehIiyetinin somut durumunun
aksine, tzeI kiiIik somut oImadg iin, bunIarn hak ve fiiI ehIiyetIeri meseIesi de somut degiIdir.
TzeI kiiIerin hak ve fiiI ehIiyeti konusu, tzeI kiiIerin tbiiyeti ve bunIara uyguIanacak hukuk
meseIesinden tamamen farkIdr. UyguIanacak hukuk daIIar, hukuki metodIar, birbirinden ok farkIdr.
MeseIa, tzeI kiiIerin tbi oIdugu hkmIerde, MHUK'a hi atf yapImamaktadr.
TzeI kiiIerin hak ve fiiI ehIiyeti konusunda, dnyada benimsenen iki ayr kriter vardr:
1. KuruIu Yeri Kriteri (SiciI Yeri Hukuku)
Bu kritere gre tzeI kiiIik, hangi hukuk dzenine gre kuruIuyorsa, hak ve fiiI ehIiyeti de o
hukuk sistemine tbi oImaIdr. Bu sistemde irketin merkezinin nerede oIdugunun bir nemi yoktur. Bu
sistemin avantaj ve dezavantajIar vardr. Bu sistemin tercih ediIme sebepIeri unIardr:
? Bu sistemde tzeI kiiIigin tespiti koIaydr. Zira, hemen hemen tm hukuk sistemIerinde tzeI
kiiIik, bir siciIe kaydediIir. Bunu ispatIamak koIaydr.
? MiIIetIeraras karar ahengi de, bu kriterin tercih sebepIerinden birisidir. Zira, nereye giderse
gitsin, ayn kuraI uyguIanr.
? Bu kriter, irkete serbest doIam imkn tanr. Serbest doIam, AB asndan nemIidir.
irket, bir yerde kuruImasndan sonra faaIiyetini nereye gtrrse gtrsn, her yerde ayn
hak ve fiiI ehIiyetine sahip oIacaktr. rmegin, bir ngiIiz irketi, HoIIanda, Trkiye ve
Hindistan'da ube aarsa, bu yerIerde de ayn hak ve fiiI ehIiyetine sahip oIacaktr.
Bu kriterin dezavantajIar ise unIardr:
? KuruIu yeri sistemi, agrIk noktas kriterini gerekIetirmemektedir. rnegin, irket ortakIar,
ynetimi vs. her eyi Trkiye'den yrtImekte oIan bir irketin ngiItere'de kuruImas haIinde,
bu kriterde agrIk noktas gerekIememektedir.
? Kanuna kar hiIeye imkn verir.
Bu sebepIerIe, kuruIu yeri kriteri, ok tercih ediImemektedir. AngIo-Amerikan sistemi ve
Avrupa IkeIerinden HoIIanda iIe Danimarka, bu sistemi kabuI etmektedirIer.
26
2. dare Merkezi Kriteri
Ik oIarak Fransa ve taIya'da ortaya km oIan sistemdir. Bu sistemde, irketin kuruIu yeri
neredeyse, idare merkezi de orada oImaIdr. Tersinden bakIacak oIursa, irket, idare merkezinin
buIundugu yerde kuruImaIdr. dare merkezi kriterinde iki tane idare merkezi ortaya kmaktadr:
a) Statdeki (esas szIeme tzgndeki) merkez
b) Gerek idare merkezi
dare iIe kastediIen, irketin hukuki anIamda idaresidir. Ynetime iIikin kararIarn aIndg ve
icra ediIdigi yer, irketin idare merkezidir. Eger statdeki idare merkezi iIe, gerek idare merkezi
farkIIarsa, bu teoriye gre esas aInmas gereken merkez, gerek idare merkezidir. Zira, bu teorinin
uyguIanma sebebi, tzeI kiiyIe o Ike arasnda sk irtibat kuruImas gerekIiIigidir. O tzeI kiinin
faaIiyetIeri dogrudan o Ikeyi iIgiIendirmektedir. Bunu gerekIetiren kriter de, gerek idare merkezi
kriteridir. BununIa amaIanan, IkeIerin ekonomik menfaatIeridir.
BLG : irketin payIarnn nama m, hamiIine mi yazI oIacag, hak ve fiiI ehIiyetini iIgiIendiren
hususIardr. Ama bir irketin payIarnn borsa kotasna yazIp-yazImayacag, bu payIarn ne ekiIde
devrediIebiIecegi, borsann buIundugu yer hukukuna tbidir. Bu bir dogrudan uyguIama kuraIdr.
dare merkezi, kk pay sahipIerinin, irket ortakIarnn hakIarn korudugu iin tercih
ediImektedir. Bu sistemin dezavantaj ise; irketin idare merkezinin tespitinin koIay oImamasdr.
irketin idare merkezi ve kuruIu yeri farkIysa ne oIacaktr? Bu sisteme yneItiIen en byk eIetiri
budur. dare merkezi konusunda her Ikede farkI dzenIeme oIabiIir. Ayrca idare merkezi, irketIerin
serbest doIamn kstIar. MeseIa, AIman Hukuku'na gre kuruImu bir irket, idare merkezini
yurtdna nakIederse, tzeI kiiIigi sona erer. Bu, 'tzeI kiiIik, snrda Ir' ekIinde ifade ediImektedir.
Avrupa AdaIet Divan, kuruIu yeri sistemi Iehine kararIar vermekte, ancak AImanya, Fransa
ve taIya bu kararIara haIen direnmektedir.
Trk Hukuku'ndaki Durum
MHUK m.8/4 c.1 hkm, bizim sistemimizin kuruIu yeri kriterine daha yakn oIdugu bir
anIam iermektedir. Bu hkm, hem yerIi hem de yabanc tzeI kiiIikIer iin geerIidir. YerIi bir irket
iin zaten yzde yz oIarak kuruIu yeri sistemi geerIidir. Zira, TTK'ya gre, irket, esas szIemede
gsteriIen yerde kuruImak zorundadr. Ama yabanc irketIer bakmndan ayn eyi syIemek mmkn
degiIdir. nk baz hukuk sistemIeri, kuruIu yeriyIe esas szIemede gsteriIen yerin farkI oImasn
kabuI edebiIir (HoIIanda). Buna gre, HoIIanda'da kuruIan bir irketin idare merkezi ngiItere oIarak
gsteriIir ve uyumazIk bir Trk mahkemesinin nne geIirse, m.8/4 hkmne gre, ngiIiz Hukuku
uyguIanr.
Madde 8/4 c.2'de bir de istisna ngrImtr. Buna gre, fiiIi idare merkezinin Trkiye'de
oImas haIinde, Trk Hukuku uyguIanabiIir. Bu, tek tarafI ve ihtiyari bir kuraIdr. Tek tarafIdr, zira,
hangi haIIerde Trk Hukuku'nun uyguIanacagn gstermektedir. Yani, yabanc bir irketin idare
merkezi Trkiye'de ise, Trk Hukuku'nun uyguIanp-uyguIanmayacag hususunda hakimin takdir
yetkisi vardr. Bu istisna, yerIi bir irkete yabanc hukukun uyguIanmasn degiI; yabanc bir irkete
Trk Hukuku'nun uyguIanabiImesini sagIar.
Ecnebi irketIer hakkndaki kanunun 15. maddesi karsnda bu hkmn (m.8/4) uyguIanma
imkn azaImaktadr. M.15 hkmne ragmen, bir irketin fiiIi idare merkez Trkiye'de buIunabiIir.
M.8/4, bu haIIerde uyguIanabiIir bu adan, Trk Hukuku'nda, ne idare merkezi ne de kuruIu yeri
sisteminin var oIdugu syIenemez.
Yabanc irketin Tannmas
Yabanc bir hukuk sistemi tarafndan kiiIik veriImi, beIIi hakIara sahip oIdugu kabuI ediIen bir
kiiIigin varIgn kabuI etmek, yabanc hukuk tzeI kiisinin tannmasdr. Yabanc Ikede tzeI kiiIik
kazanm bir irketin var oIdugunu syIeyebiImek iin, hangi Ike hukukuna gre hak ve fiiI ehIiyetinin
kazandg beIirIenmeIidir. Tanma, bir kanunIar ihtiIaf probIemidir. Bizim hukukumuzda tanma, 8.
maddedeki esas ya da istisna kuraIna gre yapIr. 8. maddedeki kuraIn tespit ettigi hukuk, bir tzeI
kiinin varIgn kabuI ediyorsa, o tzeI kiiIik tannr (ipso jure). Statdeki idare merkezine gre bir
tzeI kiiIik kabuI ediIiyorsa, bu, bizim hukukumuza gre de otomatikman tannr. Ipso jure tanmadan
nce sistemimizde, mahkeme kararyIa, yetkiIi makam tarafndan tanma gibi tanma eitIeri vard.
zetIe, MHUK m.8/4 hkmne gre, bir yabanc irketin hak ve fiiI ehIiyeti varsa, bizim
hukukumuzda da tannr.
27
Statdeki dare Merkezi Neye UyguIanr?
? Tanma.
? irketin kuruIuuna. (kuruIu iIemIerinin neIer oIdugu, tesciIin nereye yapIacag ve zaman, hak
ve fiiI ehIiyetinin kazanIma an, hak ehIiyetinin snrIar nedir, hangi iIemIeri yapabiIecek, bag,
vasiyet kabuI edebiIecek mi vs.)
? TzeI kiiIigin ynetimi. (ynetim nasI oIur, kimIer tarafndan yapIr vs.)
? TzeI kiiIigin sona ermesi. (sona erme haIIeri vs) Ancak ifIas, baz zeIIikIerinden doIay bazen
bunun dnda kaIabiIiyor.
BunIarn hepsi, statdeki idare merkezi hukukuna tbidir.
UyguIama AIan Dnda KaIan HaIIer
? Kamu dzeni. irketin statsndeki durum bizim kamu dzenimize aykrysa, uyguIama aIan
dndadr. MeseIa, esas szIemesinde faaIiyet aIan oIarak insan ticareti yapmak oIan bir irket,
bizim kamu dzenimize aykrIk oIuturur, uyguIanmaz.
? irketin kuruImasndan nceki szIeme, irket statsnn dndadr. Bu szIeme, m.24'e
tbidir.
? GayrimenkuI edinme ehIiyeti, gerek kiiIerde oIdugu gibi LRS'ye tbidir.
? Iem gvenIiginin istisnas hakknda ak bir kuraI yoktur. Kyas yoIuyIa ve amaca gre yorum
yoIuyIa iIem gvenIiginin istisnas tzeI kiiIer iin de uyguIanabiIir.
dare merkezi yabanc Ike oIarak gsteriIen bir irkete kar, mahkeme nnde gerek idare
merkezinin Trkiye oIdugu gerekesiyIe Trk Hukuku'nun uyguIanmas gerektigi iddiasnda
buIunuIdugunda bakIr: Bu irketin tzeI kiiIik kazanabiImesi iin Trk Hukuku'na uygun oIarak
Trkiye'de kuruImas gerekIidir. Trk Hukuku uyguIanrsa, bu irket, gerekIi artIar tamadgndan,
tzeI kiiIige sahip oIamayacaktr. ByIe bir durumda, tzeI kiiIik buIunmadgndan, husumet,
ortakIara ynIendiriIir.
MHUK'TA EVLENME
EvIenme messesesi, kiiyi en ok iIgiIendiren konuIardan biridir. DoIaysyIa bu konuda taraf
menfaati n pIandadr. Taraf menfaati gerek bir bagIama noktas oImaIdr. Bu da ya miIIi kanun oIur
ya da ikametgh. Bizde bu konuda miIIi kanun uyguIanr.
EvIenme, iki kiiyi iIgiIendiren bir hukuki oIaydr. EvIenmede tarafIarn ikisi de farkI Ike
vatandaIar ise, iki farkI hukuk karmza kar. Burada hangisinin miIIi kanunu uyguIanacaktr?
EvIenmeye iIikin baz konuIarda tercih yapma zorunIuIugu oImaz. Ama tarafIarn ikisini de iIgiIendiren
konuIar varsa sorun nasI zIecektir? MeseIa kar-kocann ykmIIkIeri, hangi hukuka gre tespit
ediIecektir? BunIar arasnda bir karIk oImaIdr. Kocann ykmIIg kocann hukukuna tbidir.
Kadnn hukukuna tbi tutuIamaz. TarafIarn ikisini de iIgiIendiren konuIarda birisinin tercih ediImesi
gerekebiIir. Bundan 30-40 yI nce, aiIenin reisi oIarak koca kabuI ediIdiginden, kocann hukukuna
nceIik veriImekteydi. Feminist akmIarn etkisiyIe, bir kii Iehine beIirIeme yapmak, bugn artk kabuI
ediImemektedir. Bugn, tarafIarn ikisi iin de geerIi oIabiIecek bir bagIama noktas kabuI ediImitir.
Buna gre, tarafIarn mterek miIIi hukukIar varsa, onun uyguIanmas gerektigi syIenmitir. Yani,
Trkiye'de iki AIman vatandann evIiIikIe iIgiIi ihtiIafIarna, AIman Hukuku'nun uyguIanmas gerektigi
syIenmi ve daha ok bu gr kabuI grmtr.
EvIiIikIerde ok nceIeri kabuI ediIen bir kuraI vard. LRA, evIiIikIere uyguIanmaktayd (Iex Ioci
ceIebrationis = evIenme yerinde geerIi oIan hukuk). EvIenmenin yapIdg yer hukuku, evIiIigin tm
sonuIarna uyguIanmaktayd. Bu sistem geneI oIarak terk ediImekIe birIikte, ABD'nin baz eyaIetIeri
ve baz Latin Amerika IkeIeriyIe ksmen Danimarka'da haIen uyguIanmaktadr. LLC, bugn sadece
ekiI iin geerIi kaImtr.
EhIiyet ya
GeerIiIik artIar Maddi rade temyiz kudreti
EvIenme
engeIi akI hastaIg
EVLENME oImamas izin
Hkm ve SonuIar
(evIiIigin geerIi oIarak kuruImasndan sonra
ortaya kan hkm ve sonuIar)
28
EvIiIigin maddi ve ekIi artIar vardr. BunIarn her biri iin farkI bir bagIama noktas
beIirIenmitir. nceIikIe bu bagIama noktas tespit ediImeIidir.
EvIiIigin artIar
EvIiIigin Maddi artIar (m.12/1)
E. Nomer'e gre, evIiIigin maddi artIarnn gerekIeebiImesi iin, her iki hukukun da aradg
artIar yerine getiriImeIidir. Bir diger gr ise, evIenme ehIiyeti ve artIarna, her taraf iin kendi miIIi
hukukunun uyguIanacagn syIemektedir. Bu gre gre, her iki hukuk, her iki tarafa da uyguIanmaz.
M. AygI bu ikinci grtedir.
Medeni Kanunumuza gre, evIiIigin maddi artIar e ayrIr: EhIiyet, irade ve evIenme
engeIinin oImamas.
1. EhIiyet
EhIiyetin iin giren, ehIiyeti beIirIeyen unsurIar vardr. Ya, temyiz kudreti, akI hastaIg ve izin,
bunIar arasnda sayIabiIir.
? Ya : Buna, tarafIarn kendi miIIi hukuku uyguIanr. rnegin 17 yanda Trk vatanda
biriyIe 16 yanda Suudi Arabistan vatandann evIenmesi durumunu dneIim. Suudi
Arabistan'da evIiIik ya da 16 oIsun. EvIenme iin bunIarn her birine kendi miIIi hukukIar
uyguIanr ve Trkiye'de yapIan bu evIiIik geerIi oIur. Ancak, Nomer'in grn esas aIrsak, bu
evIiIik geerIiIik kazanamyor. Zira, Nomer'in grne gre, her iki tarafn da 17 yanda oImas
arttr. Yine ayn rnekte, Suudi Arabistan vatanda 19 yanda oIsa ve S. Arabistan'da evIiIik
ya 19 oIsa, Trkiye'de yapIan bu evIiIik de geerIi oIamayacaktr. Zira, bu durumda her iki tarafn
da 19 yanda oImas gerekmektedir.
? Temyiz Kudreti : Kiinin temyiz kudretinden daimi ya da geici oIarak yoksun oImas durumunda,
evIenip-evIenemeyecegi kendi miIIi hukukuna gre beIirIenir. Temyiz kudretinin yokIugu haIinde
evIenmeye izin veren yabanc bir hukuk kuraI da bizim kamu dzenimizi bozmaz. Zira, geerIi
kabuI ediImektedir.
? Ak I Hast aI g : AkI hastaIg hususunda da tarafIar, kendi miIIi hukukuna tbidir. Trk
hukukuna gre, doktordan evIenebiIecegine dair rapor getiren akI hastas, evIenebiIir. Baka
IkeIerde bu, daha geni ya da daha dar oIabiIir. AkI hastas evIenebiIecegini ya da
evIenemeyecegin syIeyen bir yabanc hukuk, bizim kamu dzenimizi bozmaz. Ama Umumi
Hfzshha Kanunu'na gre, buIac hastaIg ya da akI hastaIg oIanIar evIenemez. stanbuI eski
baro bakanIarndan YceI Sayman'n bu konuda aratrmaIar vardr. Sayman'a gre, bu,
dogrudan uyguIanan bir kuraIdr. Ancak, bu akI hastaIgnn evIenme engeIi oImas, rsi oImasna
bagIdr.
? zin: Bir kiinin evIenmek iin izin aIp-aImayacag, aImas gerekIiyse kimden ve nasI aIacag da
kiinin miIIi hukukuna tbidir.
? Ayr Cinsiyet : Ayn cinsiyetten kiiIerin evIenmeIeri, Trk Hukuku'nda mmkn degiIdir. Buna
izin veren yabanc bir hukuk, bizim kamu dzenimize aykrIk tekiI eder.
Tm bunIar, bir Trk vatanda iin geerIi oIan maddi artIardr. Peki Trkiye'de yapIan bir
evIendirmede, bir yabancnn kendi miIIi hukukuna gre evIenme ehIiyetine sahip oIup-oImadg nasI
anIaIacaktr. Kanun koyucu, bunu evIenme ynetmeIiginde dzenIemitir. Buna gre, evIenecek
yabanc kii, kendi Ikesinden bir evIenme ehIiyet beIgesi getirmek zorundadr. Bu beIgede iIgiIinin
ya, durumu, evIenip-evIenemeyecegi yazar. Bir yabancnn Trkiye'de evIenebiImesi, kendi
Ikesinden byIe bir beIge getirmesine bagIdr. Yabanc, bu beIgeyi getiremiyorsa, bakanIkIar
aracIgyIa, o Ikeden beIge getirtiIebiIir. Bu konuda, evIenme ehIiyet beIgesinin getiriImesine iIikin
Trkiye7nin de taraf oIdugu bir uIusIararas szIeme de vardr.
29
2. rade
Bizim hukukumuzda evIenme iradesi, zgrce akIanmaIdr. EvIiIik akdi karIkI ve birbirine
uygun irade akIamaIaryIa tamam oIur. Bizim hukukumuza gre evIenmede temsiI caiz degiIdir.
TemsiIin hem maddi hem de ekIi arta giren bir durumu vardr. TemsiI, eger ein seimini de
kapsyorsa, maddi arta iIikindir. Ancak sadece akdin yapIndaki irade akIamas ise, ekIe girer.
Bizim hukuk sitemimizde her iki trI ekiI de mmkn degiIdir. Baz hukuk sistemIerinde Imden
sonra evIiIik messesesi vardr. MeseIa, Fransa'da evIiIik iin gerekIi her eyin hazrIanmasndan,
gerekIi iIemIerin tamamIanmasndan sonra, evIenme kesin iken tarafIardan birinin Im haIinde,
Cumhurbakannn onayyIa, bu evIiIik yapIm sayIabiImektedir. Bunun amac, geride kaIann (miras
vs. gibi) hakI bir takm bekIentiIerini karIayabiImektir. Ancak byIe bir durum, bizim kamu dzenimize
aykrIk oIuturur.
Yine, evIenme iradesindeki sakatIkIar ve bunun hukuki sonuIar da kiinin kendi miIIi
hukukuna tbidir.
3. EvIenme EngeIi OImamas
EvIenme engeIIeri de, yine kiinin miIIi kanununa tbidir. Bir kimsenin evIenmeye engeI bir
durumunun oIup-oImadgna kendi miIIi hukuku karar verir. Keza, o evIenme engeIinin kaIdrIabiIir
veya kaIdrIamaz niteIikte oIduguna da kiinin kendi miIIi hukuk karar verir. Bizim hukukumuzda iddet
mddeti bir evIenme engeIidir. Ancak kadn, hamiIe oImadgn bir doktor raporuyIa ispatIadg
takdirde, bu engeI ortadan kaIkar. BekIeme sreIeri de kiinin miIIi hukukuna tbidir. nceki Medeni
Kanun dneminde, evIatIk iIe evIat edinen arasndaki evIatIk iIikisi de bir evIenme engeIiydi.
EvIenme, ancak evIatIk iIikisinin sona ermesinden sonra mmkn oIabiIiyordu. EvIatIk iIikisi, u an
kaIdrIamaz niteIikte bir evIenme engeIidir.
En nemIi evIenme engeIi, hsmIktr. BeIIi derecedeki hsmIarn evIenmesine izin
veriImemitir. Bizim hukuk dzenimizde, nc dereceye kadar kan hsmIar evIenemez. Baz hukuk
sistemIeri bunu dar tutmu (AImanya ikinci derece); baz hukuk sistemIeri ise daha geni tutmu
oIabiIir. Burada da yine, kiinin miIIi hukuku uyguIanr. Ancak, ok yakn akrabaIarn evIenmesine izin
veren bir yabanc hukuk kuraI da, bizim kamu dzenimizi bozar.
Bundan baka, ok eIi evIiIik de hukukumuzda bir evIenme engeIidir. Buna da yine tarafIarn
kendi miIIi hukukIar karar verir. Kamu dzeni ise her zaman sakIdr. rnegin, iki ran vatanda,
Trkiye'ye evIenmek zere geIiyorIar. BunIardan birisi ran'da evIidir. Bu, ran Hukuku'na gre bir
evIenme engeIi degiIdir fakat, bizim kamu dzenimize aykrIk oIuturur, Trkiye'de buna izin veriImez.
Ancak bu kiiIer, ran'da evIenirIerse, artk bunu kabuI etmek zorundayz. Bir hukuku bunu yIe ifade
etmitir: "Hukuku ihIaI etmek, hukukun ihIaIini toIere etmekten daha iyidir."
Bir Trk kadn, bir S. Arabistan vatandann ikinci ei oIuyor. Bu geerIi midir? Bunu geerIi
saymak mmkn degiIdir. Burada tek tarafI / ift tarafI evIenme engeIIeri karmza kyor. Eger bir
evIenme engeIi, kar taraf iIgiIendirmiyorsa, tek tarafI evIenme engeIi; eger kar taraf da
iIgiIendiriyorsa ift tarafI evIenme engeIi vardr. Birden ok evIiIik, hsmIk ift tarafI evIenme
engeIidir. BunIar, kar taraf da etkiIemektedir. Bu nedenIe, Trk amca, AIman yegeniyIe evIenemez.
Bu nedenIe, yukardaki rnekte, Trk vatanda kadnn, S. Arabistan vatanda erkekIe, ikinci kars
oIarak evIenmesi, ift tarafI evIenme engeIidir. Zira, kar taraf da etkiIemektedir. Trk Hukuku, bekar
bir kimseyIe evIiIigi art komaktadr. AkI hastaIgnda da byIedir. EvIeniIecek Ikede, o hastaIk
evIenmeye engeI bir akI hastaIg oIarak kabuI ediIiyorsa, bu kii kendi Ikesinde akI hastas oImasa
biIe, yine de bu bir evIenme engeIi oIuturur.
Rza, ya, bekIeme sreIeri tek tarafI evIenme engeIi; hsmIk, mevcut evIiIik, akI hastaIg,
buIac hastaIkIar ise ift tarafI evIenme engeIidir.
rnegin; yabanc bir ift Trkiye'de boanmtr. Kendi miIIi hukukIar boanmay kabuI
etmemektedir. Boanan adam, Trkiye'de yeniden evIenmek istemektedir. EvIenebiIir mi? Bu konuda
iki farkI gr buIunmaktadr. Bir gre gre, Trk mahkemesinin verdigi karar herkesi ve doIaysyIa
evIenme memurunu da bagIar. Bu gre gre, mahkemenin vermi oIdugu bir boanma karar vardr
ve bunu tanmamak mmkn degiIdir. Diger bir gre gre ise, MHUK m.12 hkm aktr ve
maddeye gre evIenme ehIiyet ve artIar, kiinin miIIi hukukuna tbidir. Kii, evIenme ehIiyet beIgesi
getirmek zorundadr. Ancak, kendi Ikesinde boanma kurumu oImadgndan, bu beIgeyi
getiremeyecektir. KaId ki, bir mahkeme karar, bir Ikenin kanun hkmn yok sayamaz, ortadan
kaIdramaz. Bu konuda 1971 tarihIi bir uIusIararas szIeme vardr. Bu szIemeye gre, bir Ikede
evIiIik bagna iIikin bir karar veriIdiginde szIemeye taraf diger IkeIer de bu karar tanyacaktr.
Trkiye, bu szIemeyi 1976'da onayIamtr. Buna gre, Trkiye'de bir boanma karar veriImise,
diger devIetIer de bu karar tanmaIdr. SzIemeye taraf devIetin, boanma kurumunu kabuI edip-
30
etmemesinin nemi yoktur. Hatta szIemeye o dnem iin boanma kurumuna yer vermeyen IkeIer
de taraf oImuIardr. Eger bir Ike, bu szIemeye taraf degiIse, byIe bir ihtiIaf haIinde, yukarda
beIirtiIen iki grten birini tercih etmek durumundadr. E. Nomer, byIe bir haIde kiinin
evIenemeyecegini syIer. Nomer'e gre de bir mahkeme karar, bir hukuk kuraIn ortadan kaIdramaz.
Bu sorun bugn ortadan kaIkmtr. Zira, bugn iin boanma kurumu, hemen hemen tm IkeIerde
kabuI ediImektedir.
Yabanc hukukun boanmay kabuI etmemesinin, bizim kamu dzenimize aykr oIdugu
syIenmektedir. Boanma ve yeni evIiIik bu nedenIe kabuI ediImektedir.
Kamu dzenine aykr oIan haIIer unIar oIarak sraIanabiIir:
? Ayn cinsten evIiIik,
? Irk, din vs. ayrmna dayanan kuraIIar,
? Yakn hsmIarn evIenmesine izin veren yabanc hukuk kuraIIar. Yakn hsmIgn kamu dzenine
aykr oIabiImesi, bizde izin veriIen dereceden daha yakn bir hsmIk durumunda sz konusu oIur.
Peki byIe bir hsmIk durumunda oIan iki kiinin AImanya'da evIenmesi durumunda ne oIacaktr?
ByIe bir haIde, tanmama ynndeki gr agr basmaktadr. M. AygI de bu grtedir.
Hukuka aykrIk haIIerinde, hangi hukuka aykrIk sz konusu ise, o Ike hukuku uyguIanr.
Eger her iki tarafn hukukuna aykrIk varsa, daha agr meyyide ieren hukuk uyguIanr. MeseIa,
ngiIiz Hukuku, evIiIigi yok sayyor, Trk Hukuku mutIak butIana tbi tutuyorsa, ngiIiz Hukuku
uyguIanr.
EvIiIigin ekIi artIar (Iex Ioci ceIebrationis)
ekiI, her Ikede farkI dzenIenmi oIabiIir. MeseIa, Trkiye, resmi ekIi kabuI etmiken,
ngiItere ve sve gibi IkeIer hem resmi ekIi hem de dini nikh kabuI etmi oIabiIirIer.
MHUK m.12/1 c.2'ye gre, evIenmenin ekIi, yapIdg yer hukukuna tbidir. Trkiye'de resmi
ekiI benimsenmitir. Bunun dnda baka bir ekiIde evIenme merasimine izin veriImemitir.
EvIenmenin ekIi LRA bakmndan mecburidir. Trkiye'de yapIan bir yabanc iftin evIenmesine, kendi
miIIi hukukIarndaki ekiI uyguIanmaz. Bu, bizim hukukumuz bakmndan geersizdir. rnegin, iki
Yunan vatandann Trkiye'de bir kiIisede evIenmesi, Trk Hukuku'na gre yok hkmndedir.
Yabanc Ikede, o Ikenin hukukundaki ekIi herkes tanmak zorundadr. rnegin, iki Trk
vatanda ngiItere'de, ancak o Ikenin ekIine uygun oIarak evIenebiIirIer. ngiItere'de hem dini hem
de resmi merasim geerIidir. Bu nedenIe iki Trk vatanda, ngiItere'de bunIardan herhangi birini
seerek evIenirIerse, bu evIiIik Trkiye'de de geerIidir. Bunun istisnas, konsIer evIenmeIerdir.
Hangi hususIarn ekIin iine girecegi, bir vasfIandrma meseIesidir. ahit, vs. bunIar, hakimin
hukukuna tbidir.
KonsIer EvIenme
Baz artIar dahiIinde konsoIosIukIarda evIenme merasimi yapIabiIir. KonsoIosIar geneIIikIe,
yabanc Ikede kendi vatandaIarnn baz iIemIerini yapan kiiIerdir. KonsoIosIarn, dogum, Im,
evIenme, miras kaydetme gibi baz iIeri vardr. KonsoIosIarn yetkiIerinden bir tanesi de evIendirme
yetkisidir. Bir konsoIosun evIendirme yapabiImesi iin iki art aranr:
1. Yetki art
a. Gnderen DevIet Bakmndan : KonsoIosu gnderen devIetin bu yetkiyi vermi oImas
gerekir. Trk Hukuku'nda bu yetki geneI oIarak ok eski tarihIi (1885'Ierden kaIma) bir
geneIgeyIe veriImitir.
b. KabuI Eden DevIet Bakmndan : KabuI eden devIetin de bu yetkiyi tanm oImas, izin
vermesi gerekir. Bu ya geneI bir ekiIde yapIr (Trkiye'de oIdugu gibi) ya konsoIosIara
tek tek veriIir ya da uIusIararas anIamaIarIa yapIr. Trk Hukuku'nda geneIde, yabanc
konsoIosIarn yabancIar baz artIarIa evIenme yetkisi kabuI ediImektedir.
2. EvIenecek KiiIere Iikin artIar
KuraI oIarak bir konsoIos ancak kendi devIet vatandaIarn evIendirebiIir. MeseIa, Trk
Hukuku'nda yabanc konsoIosIukIarn evIendirme yetkisi, ancak kendi devIet vatandaIarn
31
evIendirmeIeri kouIuyIa kabuI ediImitir. Yabanc konsoIos, Trk vatandaIarn evIendirme yetkisine
sahip degiIdir. Trk konsoIosIarn yurtdndaki evIendirme yetkiIeri ise yIe tayin ediImitir:
TarafIardan birinin Trk oImas. Yani, diger taraf yabanc oIabiIir. Ancak yabanc, o Ike vatanda da
oImamaIdr. AImanya'daki bir Trk konsoIos, bir Trk iIe bir AIman' kuraI oIarak evIendirebiIir. Ancak
AImanya bu art iIeri srmse, evIendiremeyecektir. AImanya'daki Trk konsoIosu bir Trk iIe bir
Fransz' ise evIendirebiIir. Yani iki Yunan vatandann, Trkiye'deki Yunan KonsoIosIugunda
evIenmesi durumunda, evIiIik geerIidir.
EvIiIigin GeneI HkmIeri
Kanun bunu ikiye ayrmtr: EvIiIigin geneI hkmIer ve evIiIigin maI rejimIeri. AsInda maI
rejimIeri de evIiIigin geneI hkmIerinin ierisine dahiIdir ancak kanun bu ekiIde bir ayrm yapmtr.
EvIiIigin geneI hkmIeri, daha ok MK'da kar-koca arasndaki hukuki iIikide grIr.
MHUK m.12/2'de evIiIigin mterek miIIi hukuka; bu yoksa, mterek ikametgh; bu da yoksa, mutat
mesken ve eger bu da yoksa Trk Hukuku'na tbi oIacag dzenIenmitir.
Mterek ikametghn neresi oIdugu, Trk Hukuku'na gre beIirIenir. nceki MK'ya gre bunu
beIirIemek koIayd. Zira, kadnn ikametgh, kocasnn ikametghyd. imdi bu durum degimitir.
kametgh tespit ediIemiyorsa mutat meskene bakIr. Eger o da farkIysa, artk Trk Hukuku
uyguIanacaktr.
UyguIama AIanna Giren KonuIar
? KarIkI hak ve borIar
? Sadakat ykmIIg
? EvIenme birIiginin temsiIi
? EIerin mesIek ve sanat sahibi oIup-oIamayacakIar (daha ok kadnn). Bir yabanc kuraI, kadn
aImasn kocasnn iznine tbi kIyorsa, bizim kamu dzenimize aykr oIup-oImadg
tartIabiIir. Bir hususun kamu dzenimize aykrIk tekiI edebiImesi iin, anayasaI bir degerimizi
ihIaI etmesi gerekir. TartIabiIir.
? EIerin zerIerine den vazifeIeri ihmaI etmeIeri durumunda ne oIacag (m.12/2). EvIiIik ii nafaka
mmkndr, buna karar veriIebiIir. Ancak bunun evIenmenin geneI hkmIerine tbi oImas
gerektigi haIde, bu konuda imzaIanm oIan bir Lahey SzIemesi'ne gre, szIeme hkmIeri
tm nafakaIara uyguIanabiIir. Bunun anIam, bu szIeme tm nafakaIara uyguIanacagndan ve de
farkI bir bagIama noktas getirdiginden doIay, evIiIik ii nafaka farkI oIabiIir.
EvIiIik birIiginin hkmIerine ok aykr oIan kuraIIar da kamu dzenimizi ihIaI edeceginden,
uyguIanmazIar. MeseIa, sadakat ykmIIgn tanmayan bir hukuk sistemi gibi.
BOANMA
Boanma, evIiIik birIigine son veriImesidir. Yabanc unsurIu boanmaIarda birbirinden farkI
anIayIar siIsiIesi grIr. Baz hukuk sistemIerinde boanma, yeni kabuI ediImitir. Baz hukuk
sistemIerinde boanma iin mahkeme karar aranmaktadr. Baz sistemIerde ise, boanma yasaktr.
Bundan baka, baz sIam IkeIerinde tek tarafI irade beyan iIe de boanma gerekIeebiImektedir
(taIk). Bu farkIIkIar, miIIetIeraras zeI hukuk anIamnda baz probIemIeri de beraberinde getirecektir.
nk, yabanc unsurIu boanmaIara uyguIanacak hukuk ogu zaman kamu dzenimizi ihII
edecektir.
Boanmadan sz ediIebiImesi iin, ortada geerIi bir evIiIigin oImas gerekir. EvIiIigin varIg
veya yokIugu, boanma davaIarnda nmeseIe tekiI edecek ve hakim kendi kanunIar ihtiIaf
kuraIIarndan hareketIe, evIiIigin varIgn veya yokIugunu tespit edecektir.
Boanma, yabanc bir Ikede gerekIemi ise, bu kararn Trkiye'de hkm ve sonu
dogurabiImesi iin tannmas gerekir ve yabanc mahkeme karar Trkiye'de tannmamsa, boanma
davas aIabiIir. Yabanc mahkeme, ayrIk karar vermi ve bu karar Trkiye'de tannmsa, yine
boanma davas aIabiIecektir.
32
Boanmaya UyguIanacak Hukuk
Boanmada, tarafIarn menfaati n pIanda oIdugu iin, mterek bir hukukun uyguIanmas
gerekecektir. MHUK'a baktgmzda, m. 13 boanma ve ayrIg hkm aItna aIm ve boanma ve
ayrIk sebep ve hkmIerini mterek miIIi hukuka tbi tutmutur (m. 13/1). TarafIarn mterek miIIi
hukuku varken hakim Trk Hukuku'nu uyguIayamaz. Eger mterek hukuk yoksa veya ayr
vatandaIkIar sz konusu ise, ikametgh hukuku uyguIanacaktr. Eger bu da yoksa, mterek mutat
mesken hukuku; bu da yoksa, nihai oIarak Iex fori oIarak Trk Hukuku uyguIanacaktr.
Tespit EdiIen BagIama KuraInn UyguIama AIan
Tespit ediIen bagIama kuraI;
1. Boanma ve ayrIk sebepIerine,
2. SebepIerin gerekIeme artIarna,
3. Boanma ve ayrIk hkmIerine uyguIanr.
Boanma haIinde yoksuIIuk ve itirak nafakas, ocukIarn veIayeti, maddi ve manevi tazminat,
kadnn soy ismi gibi hususIar da boanma statsne tbidir. Yine, evIenme iIeminin yapI ve
evIenme engeIIeri gibi srf evIenme oIayna iIikin oImayan ve evIiIik devam ederken ortaya kan ve
evIiIigi sona erdiren haIIer de boanma statsne tbidir. rnegin, gaipIik kararnn evIiIigi sona erdirip-
erdirmeyecegi boanma statsne tbidir. (Geen yIn btnIeme sorusu) EvIiIigin butIan iinse m. 12
uyguIanr. Eger evIiIigi sona erdiren sebep, ekiI artIarndaki eksikIiktense m. 13 degiI, m. 12
uyguIanr.
mr boyu hapis cezasnn, din degitirmenin, Im ya da gaipIigin evIiIigi sonra erdirip-
erdirmedigi de boanma statsne tbidir. Boanma davas devam ederken maddi vakaIar ispat ve
deIiIIerin ispat gc ise, usuI hukukunu iIgiIendirdiginden, bunIar Iex foriye tbidir. Bir yabanc boanma
kararnn Trkiye'deki etkisi, tanma ve tenfiz konusuna dahiIdir.
Madde 13'teki bagIama kuraI sabitIetiriImemitir. 3. maddenin de deIaIetiyIe dava anndaki
vatandaIk, ikametgh ya da mutat mesken hukuku uyguIanacaktr.
Eski hukuka gre, o zaman meydana geImi bir oIay, o hukuka gre boanma sebebi tekiI
etmi oIsa biIe, yeni hukuk bunu bir boanma sebebi oIarak kabuI etmiyorsa, boanma
gerekIeemeyecektir.
Trk Hukuku'nda boanma, kazai niteIiktedir. Yani, boanma iin bir mahkeme kararna ihtiya
vardr. Baz hukukIarda ise buna gerek yoktur (taIk). Eger m. 13'e gre uyguIanmas gereken hukuk,
Trk Hukuku ve boanma da Trkiye'de gerekIeecekse, mahkeme kararna ihtiya vardr. Ancak
yabanc bir hukukun hakim oIdugu boanmaIarda mahkeme kararna ihtiya oIdugunu syIemek
zordur. nk Trkiye'de gerekIeecek boanmaIar Trk ekiI artna tbi tutan bir hkm bizde
yoktur. UyguIanmas gereken hukuk yabanc ve tarafIar da yabanc ise, kendi kanunIarnn emrettigi
ekiIde Trkiye'de boanabiIirIer (taIk rnegi). Ancak tarafIardan bir tanesi Trk vatanda ise, bu
durumda Trk mahkemeIeri yetkiIi oIacag iin, mahkeme kararna ihtiya duyuIacaktr. Bu E. Nomer'in
grdr. TekinaIp'e gre ise; taIk, kamu dzenimize aykrdr. Trkiye'de taIk iIe boanma kabuI
ediIemez. nk mahkeme karar iIe boanma, bizim kamu dzenimizdendir. TaIk bir Trk
mahkemesinde, bir boanma ekIi oIarak grIemez.
TarafIar, yabanc bir Ikede kendi miIIi hukukIarna gre boanm iseIer, bu takdirde bu
boanma Trkiye'de de kabuI ediImeIidir. Yani, tarafIar taIkIa boanm ve bunu kadIga tesciI de
ettirmiIerse, bu boanma Trkiye'de tannmaIdr. Eger tarafIardan birisi Trk vatanda ise,
Trkiye'nin byIe bir boanmaya rza gstermesi gerekir. Hakim de bu durumda anIamaI bir
boanmann varIgn kabuI eder. ByIe bir haIde bu boanma tesciI de ediImise, Trkiye'de
tannacaktr. Trkiye raz degiIse, kamu dzeninin ihIaIi akIa geIebiIecektir.
Eger tarafIarn miIIi hukuku boanmay yasakIyorsa, bu bizim kamu dzenimize aykrdr.
Nomer'e gre ise, boanmann yasakIanmas ya da artIarnn agrIatrImas kamu dzenimize
aykrIk oIuturmaz. Nomer'e gre, ancak tarafIardan birinin Trk vatanda oImas haIinde, kamu
dzenimize aykrIk sz konusu oIur.
NAFAKA HUKUKU
Medeni Kanun'daki nafaka eitIeri unIardr:
? Tedbir nafakas
33
? Yardm nafakas
? tirak nafakas
? YoksuIIuk nafakas
? EvIiIik ii ykmIIkIerden dogan nafaka
Tedbir nafakas, boanma davas devam ederken, eIerden biri ayr yaamakIa yoksuIIuk
iinde kaIacaksa, diger ein ona yardmda buIunmasdr. Yardm nafakas, aItsoy, stsoy ve
yansoyIardan kardeIer iin var oIan nafaka ykmIIgdr. Bu nafaka tr, baz hukuk sistemIerinde
daha geni, bazIarnda daha dar tutuImu oIabiIir. MeseIa, Avrupa'da kardeIer arasnda nafaka
kaIdrImtr. En son 2000 yInda svire bunu terk etmitir. tirak nafakas, veIayet kendisine
brakImayan kimsenin, ocukIar iin dedigi nafakadr. YoksuIIuk nafakas, boanmadan sonra
yoksuIIuga decek oIan ee, diger e tarafndan veriIen nafakadr. Tedbir nafakasndan farkI oIarak
bu, devamIIk arzeder. Ayrca, tedbir nafakas dava sresince devam ederken, yoksuIIuk nafakas,
boanmadan sonra denir. EvIiIik ii ykmIIkIerden dogan nafaka ise, eIerden birinin zerine
den ykmIIkIeri yerine getirmemesi haIinde dedigi nafakadr.
Nafaka, devIetIer zeI hukukunda daha geneI oIarak, ikiye ayrIr:
1. Bakm nafakas
2. Yardm nafakas
EvIiIik d ocugun reit oImasndan sonra babasndan isteyebiIecegi nafaka, yardm
nafakasdr. VeIayetten dogan bir nafakadr (itirak). MHUK'ta nafaka iIe iIgiIi iki hkm vardr. M. 21,
yardm nafakasnn miIIi hukuka tbi oIacagn dzenIemektedir. Digeri ise, m. 13/3 hkmdr. Bu
hkme gre, geici tedbir niteIiginde oImayan boanma ve ayrIkIa iIgiIi nafakaIar, boanma ve ayrIk
hakknda yetkiIi oIan hukuka tbidir. Buradaki nafakaIar, yoksuIIuk nafakas ve itirak nafakasdr.
BunIar, boanma statsne tbidir. nk, bunIara boanmadan sonra hkmediImektedir.
EvIiIik ii ykmIIkIer iin hkmediIecek nafakaIar, tarafIarn maIi ykmIIkIerine tbi
oIdugu iin, evIiIigin geneI hkmIerine tbidir. EvIiIigin geneI hkmIerine hangi hukuk
uyguIanmaktaysa, bu nafaka da o hukuka tbidir.
Tedbir nafakasyIa iIgiIi oIarak iki gr vardr. Bir gre gre, tedbir nafakas, usuIe iIikin bir
konudur. UsuI ise Iex foriye tbidir. Bu nedenIe, tedbir nafakasna hakimin hukuk karar vermeIidir.
Buna karIk, diger bir gre gre ise, tedbir usuIe iIikin degiI, maddi hukuka ait bir konudur.
DoIaysyIa, buna boanma stats karar vermeIidir. Yani, boanmaya hangi hukuk uyguIanyorsa, o
hukuk karar vermeIidir. Fakat aciIiyeti oIan bir durum sz konusu ise, yani yabanc hukuk biIinmiyor,
tespit ediIemiyor ya da gecikmesi, teIafisi g zararIar ortaya kacaksa, hakimin hukukuna gre de
karar veriIebiIir. Ancak bunun haricindeki durumIarda, bu yapIamaz.
Nafakaya uyguIanacak hukuka dair 1973 tarihIi bir uIusIararas szIeme vardr. MHUK 1982
yInda yrrIge giriyor ve Trkiye bu szIemeyi 1983'te onayIyor. Bu szIeme ok geni
kapsamIdr. Bu nedenIe, szIemenin onayIanmasyIa birIikte kanunun baz hkmIeri uyguIanamaz
haIe geImitir. Trkiye, baz konuIarda szIemeye ihtirazi kayt koymutur. Bu haIIerde szIeme
degiI, kanun hkmIeri uyguIanr. Trkiye aiIe hukuku aIannda en ok nafakayIa iIgiIi szIeme
imzaIamtr. Bu szIemeye gre, nafakasnn denmesinde, IkeIer arasnda baz arac kurumIar
beIirIenmitir. Trkiye'de bu grevi savcIkIar yerine getirmektedir. Bu, tenfizin iki istisnasndan birini
oIuturur. Bunun iin tanmaya gerek yoktur.
SzIemenin 1. maddesi hkmnden, szIemenin tm nafaka eitIerini iine aIdg
anIaImaktadr. M. 3, szIemenin, akit taraf oImasa biIe, yetkiIendiriIen kanun iin karIk art
aranmakszn szIemenin uyguIanacagn hkme bagIamaktadr. Bu szIeme, geneI uyguIama
imknna sahip oIan bir szIemedir. SzIeme, bizim kanunumuzdaki bagIama noktasn
degitirmitir. SzI eme, atf reddetmektedi r. UI usI araras szI emeI er, geneI I i kI e atf
reddetmektedirIer. M. 4, mutat meskene iIikin bir bagIama noktas getirmektedir. Nafakann, kiinin
yaadg yere gre beIirIenmesi, gerege daha uygun bir durumu yanstacagndan, daha yerinde bir
bagIama noktasdr.
Ayrca szIeme sadece bir bagIama noktas iIe de yetinmemi, eIaIe bagIama noktaIar
kabuI etmitir. Ancak iIk basamak, mutat meskendir. SzIeme, 5. maddesinde, mterek miIIi kanunu
da ikinci bagIama noktas oIarak beIirIemitir. Eger buna gre de tespit ediIemezse, hakimin hukuku
uyguIanacaktr. Yani, szIeme iIe beIirIenmi tane bagIama noktas mevcuttur. Yine, szIemenin
uyguIanabiImesi iin, borIunun ikametghnn Trkiye oImas zorunIudur.
M. 14'te ihtirazi kayt konuIabiIecek durumIar dzenIenmitir. Trkiye, civar ve shri hsmIar
arasndaki nafaka ykmIIgne iIikin hkmIere ekince koymutur. Bu haIIerde, szIemenin
uyguIanmas zorunIu degiIdir. M. 8 hkmne gre, boanma sebebiyIe veriIecek nafakaIarda szIeme
34
uyguIanmaz, boanma stats uyguIanr. Ancak daha sonra nafakann degimesi haIinde szIeme
uyguIanr. Trkiye'nin koydugu bir diger ihtirazi kayt, zeIIikIi mterek miIIi hukuktur. Buna gre, hem
nafaka aIacakIs hem de nafaka borIusu kendi vatandaysa, bunIara kendi hukukunu
uyguIayabiIecektir.
UyguIama AIan
Nafakaya yer var m? Nafakann borIusu, aIacakIs kim? Nafakann ne miktarda denecegi,
sona erme sebepIeri gibi meseIeIer bu kuraIIarn uyguIama aIan iindedir. UyguIama aIan dnda
kaIan konuIar ise kamu dzenidir. Buna gre, uyguIanacak hukuk, hakimin kamu dzenini bozuyorsa,
o hukuk uyguIanmaz. MeseIa, yabanc hukuk nafakay hi tanmamsa, bu kamu dzenimizi bozar.
Ama meseIa, AIman Hukuku'ndaki kardeIer arasnda nafaka ykmIIgnn oImamasnn, bizim
kamu dzenimize aykr oIdugu da syIenemez. Yani bu haI, bizim kamu dzenimizi tamir
ediIemeyecek derecede sarsar diyemeyiz. Nafaka tarafIarn sosyo-ekonomik dzeyIeri aratrImadan
veriIiyorsa, bu, kamu dzenimizi bozar. MeseIa, adamn biri AImanya'da, ikisi Trkiye'de topIam
ocugu vardr. AImanya'daki ocuk iin bu kiinin maann yarsnn nafaka oIarak beIirIenmesi, diger
iki ocugu oIumsuz etkiIer. Bu durum, kamu dzenimize aykrdr. Her oIayda, somut durumun
zeIIigine bakImaIdr.
YoksuIIuk nafakas, bizim hukukumuzda 1984-85'e kadar, beIIi bir sreyIe snrI oIarak
veriImekteydi. Bir yIdan sonra yoksuIIuk nafakas denmezdi. imdi byIe bir sre yoktur. Peki, byIe
bir sre snr oIan yabanc bir hukuk, bizim kamu dzenimizi bozar m? M. AygI'e gre, bozmaz.
Ancak, bir babann ocuguna nafaka deme ykmIIgn ngrmeyen bir yabanc hukuk bizim
kamu dzenimizi bozar.
MRAS HUKUKU (m. 22)
ntikI kanunu, bir kimse Idg zaman terekesinin hangi hukuka gre intikI edecegini syIer.
Bu konuda iki sistem vardr:
1. BirIik Sistemi
Bu sisteme gre, murisin terekesi bir btn haIinde tek bir hukuka tbi oIarak intikI eder.
MenkuI-gayrimenkuI maIIar, ayrma tbi tutuImakszn, mirasIarna geer. Bunun hangi hukuka gre
yapIacag, hukuk sistemIerinin benimsedigi esasa gre degiir.
2. Ayrm Sistemi
Murisin terekesi iki ksma ayrIr: MenkuI tereke ve gayrimenkuI tereke. MenkuI maIIar,
gayrimenkuIIerden ayr tutuIur ve ya miIIi kanuna ya da ikametgh hukukuna gre intikI ettiriIir.
GayrimenkuI terekeyse, gayrimenkuIIerin buIundugu yere gre mirasIara geer.
Peki, m. 22/1 hkmne gre bizim sistemimiz hangisidir? Bizde birIik sistemi uyguIanmaktadr.
Ancak bunun bir istisnas oIarak, Trkiye'deki gayrimenkuIIerde, Trk Hukuku uyguIanr. rnegin, bir
Yunan vatanda Trkiye'de Iyor. Bu kiinin Trkiye'de, Yunanistan'da ve ABD'de gayrimenkuIIeri,
menkuIIeri vardr. Miras intikI ederken, sadece Trkiye'deki gayrimenkuI maIIar iin Trk Hukuku
uyguIanacaktr. ABD'deki gayrimenkuIIerin intikIi Trk Hukuku'nu iIgiIendirmeyecektir. Eger bizde
ayrm sistemi oIsayd, Trk Hukuku, ABD'deki gayrimenkuIIerin intikIinde de uyguIanacakt.
Doktrinde savunuIan sistem de geneIIikIe birIik sistemidir. Bizde kabuI ediImi oIan istisna,
birIik sisteminin faydaIarn azaItan bir hkmdr. Ancak, kanun koyucunun iradesi bu yndedir.
M. 22/2 hkmne gre, mirasn aImasna, iktisabna ve taksimine iIikin hkmIer, terekenin
buIundugu yer hukukuna tbidir. Bu da bir istisnadr. Tereke neredeyse, o yer hukuku uyguIanacaktr.
Bu istisnann gerekesi, mirasn bizde ImIe birIikte aImasdr. Bizim sistemimizde mirasn intikIi,
kI haIinde ve kendiIiginden oIur. Ancak her hukuk sistemi bunu byIe kabuI etmemitir. MeseIa, baz
hukuk sistemIerinde mirasn aImas iin bir idari karar ya da mahkeme karar aranmaktadr. MeseIa,
ABD'de miras nce bir yediemine geer. Mirasn taksimi, hukuk sistemIerinde ok farkI ekiIIerde
dzenIenmitir. Bu nedenIe f.2'deki istisnann pratik ihtiyaIardan kaynakIandgn syIemek
mmkndr. Bizim mahkemeIerimizde miIIi kanun nasI bir taksim ngrrse ngrsn, Trkiye'deki
terekeIer iin, Trk Hukuku uyguIanr. VeIev ki, miras, yabanc bir hukuka tbi oIsun.
35
MirasIk EhIiyeti ve MirasIarn Tespiti
Kimin miras oIdugu, miras statsne tbidir. Yani, kiinin miIIi hukukundaki intikI kanunu
uyguIanr. ntikI kanunu deyince, m. 22/1 hkm akIa geImeIidir. UyguIanacak miIIi hukuk, Im
anndaki miIIi hukuktur. Kanuni mirasIar kimIerdir, aItsoyun mirasIg, ceninin mirasIg gibi
hususIar farkIIk arz edebiIir. MeseIa, ceninin mirasIg bizde MK'da "mirasn aImas" baIg aItnda
dzenIenmitir. Ceninin mirasIg da ehIiyetIe iIgiIidir. Bu durumda da intikI kanununa giren bir
durum vardr.
ntikaI kanunu deyince, m. 22/1 anIaIr. Ayn maddenin ikinci fkras bunun istisnasn
oIuturur.
ntikaI Kanununun UyguIama AIanna Giren KonuIar
1) Miras OIma EhIiyeti
Miras oIma ehIiyeti, murisin Im anndaki miIIi hukukuna gre beIirIenir. Kanuni mirasIk,
ceninin mirasIg gibi konuIar kiinin Idg andaki miIIi hukukuna tbidir. MK'da ceninin mirasIg,
'mirasn aImas' baIg aItnda dzenIenmitir. Bir gre gre, bu nedenIe miras Trkiye'de
aImsa, Trk Hukuku uyguIanacaktr. M. AygI buna katImyor. Nerede dzenIendigi nemIi
degiIdir. nemIi oIan konunun niteIigidir. Yani, miras statsne tbi oImaIdr.
MirasIk sfatnn kazanImas da miras statsne tbidir. stsoy mirasIg da miras
statsne tbidir. DevIetin miras oIup-oIamayacag meseIesine geIince, m. 22/3'e gre, Trkiye'de
buIunan mirassz tereke, devIete kaIr. E. Nomer'e gre bu, tek tarafI bir bagIama kuraIdr. M.
AygI'e gre ise, burada uyguIanacak hukuk gsteriImemektedir. Bu nedenIe burada bir kanunIar
ihtiIaf kuraI yoktur.
rnegin, sraiI vatanda oIan bir kadn Trkiye'ye turistik amaIa geIiyor. Kadnn oIduka
degerIi mcevherIeri buIunmaktadr. Kadn, kaIdg oteIde Iyor ve oteI mdr mcevherIeri
mahkemeye tesIim ediyor. Hakim, mirasIgn tespiti iin, kadnn miIIi hukukuna bakacaktr. Kadnn
mirass da buIunmamaktadr. Bu bir mirassz terekedir ve mahkeme, terekenin devIete aidiyetine
karar verecektir. Gerekesi ise m. 22/3 hkm oIacaktr. Kiinin kanuni mirass yoksa, kendi miIIi
hukuku ne derse desin, miras, Trk DevIeti'ne kaIacaktr. Bunun menfaatIer dengesi asndan ok da
adiI oIdugunu syIemek mmkn degiIdir. Kii, mirasnn bir devIete kaIacagn biIse, her haIde kendi
devIetini tercih eder. Bu hkm, bunu engeIIeyici niteIiktedir. Baz yazarIar, vatandaIk bagn veIayete
benzetirIer. Bu nedenIe kiinin miras, tbi oIdugu devIete kaImaIdr. KarIatrmaI hukukta
mahkemeIerin miras iIgiIinin kendi devIetine verdikIeri grIr. Ancak hakim, normatif adaIet geregi bu
kuraI uyguIayacaktr.
Sag kaIan ein mirasIg da miras statsne tbidir. EvIatIgn miras oIup-oIamayacag,
oIursa hangi oranda oIacag meseIeIeri de miras statsne tbidir. Ancak evIatIk statsnn de
evIatIgn mirasIgn kabuI etmesi gerekir. Yani, evIat edinenin miIIi hukuku, evIatIgn mirasIgn
tanmaIdr. EvIatIgn kimIerIe ve hangi oranIarda miras oIabiIecegini, miras stats beIirIer.
2) Mirastan Mahrumiyet
Mirastan mahrumiyet de miras statsne tbidir. Mirasn reddi, Medeni Kanunumuzda 'mirasn
kazanImas' baIg aItnda dzenIenmitir. Bu nedenIe E. Nomer, bu konunun iktisapIa iIgiIi oIdugunu
ve terekenin buIundugu yer hukukuna tbi oIdugu grndedir. M. AygI buna katImamakta,
mirastan mahrumiyetin ehIiyetIe iIgiIi oIdugunu ve bu nedenIe de intikI kanununa tbi oIdugu
grndedir.
3) Terekenin Kapsam
Terekeyi tekiI eden maIIarn neIerden ibaret oIdugu da miras statsne tbidir. Ancak bir
maIn murise ait oIup-oImadg sorusu varsa bu bir nmeseIedir ve ayni hak statsne tbidir. Ayni hak
statsnde geneI kuraI, maIn buIundugu yerdir.
Mirasta iade, bizim hukukumuzda 'mirasn taksimi' baIg aItnda dzenIenmitir. Mirasta iade,
mirasn taksiminden nce terekenin kapsamn beIirIemeye iIikindir ve bu yzden intikI kanununa
tbidir. rnegin, mirasta iade davas.
4) Mirasn ntikIinin HkmIeri
BunIar da intikI kanununun kapsamndadr. Bunun istisnas, iktisaptr. Resmi tasfiyenin ekIi,
Trk Hukuku'nda yapIan ekIe tbidir. Bunun dna kImas, uyguIama bakmndan mmkn
degiIdir.
36
5) Ime BagI TasarrufIarn HkmIeri
Ime bagI tasarrufIarn ekIi ve ehIiyetIe iIgiIi oIarak, 22. maddede ayr bir dzenIeme
yapImtr. Ancak Ime bagI tasarrufIarn hkm ve sonuIaryIa iIgiIi bir hkm yoktur. BunIar, m.
22/1'in uyguIama aIanndadr. Miras nasb; muayyen maI vasiyeti; Ime bagI tasarrufa
konuIabiIecek art ve ykmIIkIer; mirastan skat; Ime bagI tasarruf iIe vakf kurma; tasarruf
nisabnn tespiti ve mahfuz hisse; sakI pay ve oranIar; Ime bagI tasarrufIarn iptaIi davas; miras
mukaveIesinin ivazI yapIp-yapIamayacag gibi hususIar miras statsnn uyguIama aIanndadr.
ntikaI Kanununun UyguIama AIan Dnda kaIan HaIIer
1) M. 22/2
2) Kamu Dzeni
Miras hukuku bakmndan kamu dzenini bozucu, tahammI ediIemez haIIer neIer oIabiIir?
EvIiIik ii ve d farkI miras payIar ngren bir hkm kamu dzenimizi bozar. Din, rk, mezhep fark
sebebiyIe bir kimseyi mirastan mahrum brakan bir hukuk kuraI da kamu dzenimize aykrIk
oIuturur. E, maI rejimi vs. iIe korunmuyor ve miras dnda brakIyorsa, bu da kamu dzenimize
aykrdr. Ancak, miras d brakIan e, maI rejimi gibi yoIIarIa tatmin ediIebiIiyorsa, bu durumda
mirastan yoksun brakImas, kamu dzenimize aykrIk oIuturmaz.
3) htiyati TedbirIer
Miras hukukunda, terekenin korunmas iin aInmas gereken tedbirIer de daha ok terekenin
buIundugu yer hukukuna tbidir. Trkiye'de buIunan terekenin korunmasna iIikin tedbirIer, Trk
Hukuku'ndaki tedbirIerdir. Ancak bunun istisnas vardr: Viyana KonsoIosIuk SzIemesine gre
konsoIosIarn kendi vatandaIarna ait tereke zerinde ihtiyati tedbir yetkiIeri mevcuttur. rnegin,
Trkiye'de Ien bir AIman vatanda iin, AIman KonsoIosIugu bu szIeme kapsamnda tedbir aIabiIir.
Ancak konsoIosIugun bir mahkeme gibi kara vererek zor kuIIanma yetkisi de yoktur. KonsoIosIuk,
mahkemeden ihtiyati tedbir de taIep edebiIir. KonsoIosIuk, kendi devIetinin hukukuna uygun oIarak
tedbir aIabiIir.
Ime BagI TasarrufIar
Ime bagI tasarrufIar ksma ayrabiIiriz:
? EhIiyet
? ekiI
? Ime bagI tasarrufIarn hkm ve sonuIar
Ime bagI tasarrufIarda ehIiyet, geneI hkm oIan m. 8'den ayr tutuImutur. Eger m. 22'de
ayr bir hkm dzenIenmi oImasayd, Ime bagI tasarrufIarda da ehIiyetIe iIgiIi geneI kuraI
uyguIanacakt. Ancak, m. 22/5 iIe ayr bir hkm getiriImitir. Bu hkmIe, tasarrufu yapann miIIi
hukukundaki bagIama noktas sabitIetiriImitir. Ime bagI tasarruf ehIiyetine, tasarrufun yapIdg
andaki miIIi hukuk karar verecektir. rnegin, vasiyetname ya bizde onbetir.
ekiIIe iIgiIi oIarak da, zeI bir hkm mevcuttur. M. 22/4, 6. maddeye gnderme yapmakta ve
Ienin miIIi hukukuna uygun ekiIde yapIan Ime bagI tasarrufIar geerIi oIarak kabuI etmektedir.
Yani, m. 6'ya gre, Ime bagI bir tasarruf, yapIdg yerde geerIiyse, bizim hukukumuzda da geerIi
oIacaktr (LRA). Bir de m. 22/1 hkm vardr. Buna gre miras, Ienin miIIi hukukuna tbidir.
Trkiye'de buIunan gayrimenkuIIer iin Trk Hukuku uyguIanr. Bu ikisi bir arada buIunabiIir.
EhIiyet
LRA
m. 6
Ime m.22/1 (Ienin miIIi hukuku + Trkiye'de tanmaz varsa)
BagI ekiI
TasarrufIar
Ienin miIIi hukuku
Hkm ve SonuIarna m. 22/1
37
LRA'da atfa bakImaz. Yani, m. 6'da artk atf yapImaz. Bu ekIe bagI oIarak yapIan Ime
bagI tasarrufIar, ekIen geerIidir.
Ime bagI tasarrufIarn hkm ve sonuIarnn iine mirastan skat; vasiyeti tenfiz memuru
atama; vakf kurma; tasarruf nisapIar; mahfuz hisse; Ime bagI tasarrufIarn iptaIi davas; miras
nasb; miras szIemesinin ivazI ya da ivazsz yapIabiImesi girer. Tm bunIara miras stats
uyguIanr.
Ime bagI tasarrufIarn, ekIi baka statye, ehIiyeti baka statye, hkm ve sonuIar
baka statye tbi tutuImutur.
Vasiyet iIe iIgiIi uIusIararas bir szIeme vardr: Vasiyetin ekIi Hususunda Lahey SzIemesi.
Bu szIemenin amac, vasiyet szIemeIerini ekIen geerIi kImaktr. Bu szIemede, karIkIIk
art da aranmamaktadr. SzIeme, sekiz ayr bagIama noktas getirmektedir: GayrimenkuIn
buIundugu yer hukukuna gre geerIiyse, geerIidir; LRA; mirasbrakann Im anndaki mutat
mesken; mirasbrakann Ime bagI tasarrufu yaptg andaki mutat mesken; mirasbrakann tasarrufu
yaptg anda vatanda buIundugu devIetin hukuku; mirasbrakann Im annda vatanda
buIundugu devIetin hukuku; mirasbrakann Im anndaki ikametgh hukuku ve tasarrufu yaptg
andaki ikametgh hukuku.
BORLAR HUKUKU
BorIar hukuku, bizim kanunumuzda bir madde (m. 24) iIe dzenIenmitir. KarIatrmaI
hukukta ise oIduka ayrntI ekiIde ve beIirgin zeIIigi oIan akit tipIeri iin farkI bagIama noktaIar
geIitiriIerek dzenIenmitir. rnegin, tketici szIemeIeri, i szIemeIeri, fikri mIkiyet
szIemeIerinin her biri iin farkI dzenIemeIer ve zeIIikIerine gre farkI bagIama noktaIar
getiriImitir. Bizim sistemimizde ise byIe degiIdir. Bizde btn akitIer, m. 24 hkmne tbidir. Bu bir
eksikIiktir.
BorIar hukuku, uIusIararas ticaretin temeIidir. BorIar hukuku, tarafIara en ok irade
muhtariyeti tanndg aIandr. TarafIar, bu aIanda beIIi erevede, istedigi gibi szIeme yapabiIir.
BorIar hukukunun i hukukIardaki bu szIeme zgrIg, miIIetIeraras zeI hukuka da yansmtr.
MiIIetIeraras zeI hukukta da irade zgrIg gndeme geImi ve uIusIararas aIanda da tarafIara
byIe bir zgrIk tannmtr. Buna, sbjektif esasa gre akde uyguIanacak hukukun tespiti denir.
Sbjektif esasa gre, akde uyguIanacak hukukun tespiti taraf iradeIeriyIe akde uyguIanacak hukukun
tespitidir. Bu, objektif iradeIerin dndadr.
MiIIetIeraras zeI hukuktaki irade muhtariyeti iIe uIusIararas aIandaki irade muhtariyeti
birbirinden farkIdr. hukuktaki irade muhtariyeti, kanunun izdigi snrIar iinde tannmtr. MeseIa,
szIemeIer BK m. 19 ve 20'ye aykr oIamaz. MiIIetIeraras zeI hukuktaki irade muhtariyeti ise
bundan farkIdr. MiIIetIeraras zeI hukukta bir hukuk seimi yapIdg zaman, bu hukuk, tm emredici,
tamamIayc, dzenIeyici kuraIIaryIa birIikte uyguIanr. rnegin, iki yabanc tacir, kendiIerine
uyguIanmak zere taIyan Hukuku'nu semiIerdir. ByIe bir oIayn nne geIdigi Trk Mahkemesi,
Trkiye'nin emredici hukuk kuraIIarn uyguIayamaz. MiIIetIeraras zeI hukuktaki irade muhtariyeti,
seiIen hukukun bir btn oIarak emredici, tamamIayc ve dzenIeyici kuraIIaryIa birIikte
uyguIanmasn gerektirir. Kamu dzeni (m. 5) ve dogrudan uyguIama kuraIIar ise her zaman vardr.
rade muhtariyeti miIIetIeraras zeI hukukta niye tannmtr? Hukuk seimi szIemesi iIe,
miIIetIeraras yetki szIemesi birbirinden farkIdr. Hukuk seimi szIemesi m. 24'te, miIIetIeraras
yetki szIemesi m. 31'de dzenIenmitir. MiIIetIeraras zeI hukukta tarafIara hukuk seimi tannmas
miIIetIeraras ticaretIe iIgiIidir. MiIIetIeraras ticarette, tarafIar bir szIeme yaptg, zaman hangi
hukukun uyguIanacagn nceden biImeIidirIer ki, akdi ykmIIkIerini yerine getirebiIsinIer.
MiIIetIeraras zeI hukukta, hukuk seimi hemen hemen tm dnya IkeIerince kabuI ediImitir. Bu,
hukuki kesinIik ve gvenIigi, ngrIebiIirIigi sagIar. Buna gre uyumazIk, hangi Ikenin mahkemesi
nne geIirse geIsin ayn hukuk uyguIanr. Bu durum basitIik ve koIayIk sagIar. Ayrca, taraf
menfaatIerine de uygundur.
Hukuk Seimi NasI OImaIdr?
trI hukuk seiminden bahsedebiIiriz:
1- Hukuk Seimi Ak Bir rade BeyanyIa YapIabiIir
rnegin, "ibu szIemeden dogan ihtiIafIar, ngiIiz Hukuku'na tbidir" ekIinde bir beyan
varsa, hukuk seiminin ak irade beyanyIa yapIdg syIenebiIir. Hukuk seimi szIemesi, ya esas
38
szIemeye konacak bir art iIe ya da bagmsz bir szIeme ekIinde yapIabiIir. Her iki haIde de bu
szIeme, bagmsz bir szIemedir. Yani, esas szIeme geersiz oIsa biIe, bu art geersizIikten
etkiIenmez. Yani, bagmsz bir akittir.
2- Zmni rade BeyanyIa Hukuk Seimi
Zmni irade beyannda da asInda bir irade beyan vardr. Ancak, st rtIdr. Akdin geneI
hkmIerinden veya oIayn geneI durumundan makuI bir kesinIikIe bir hukuk seiminin varIg
anIaIabiIiyorsa, zmni irade beyanyIa hukuk seiminin var oIdugu syIenebiIir. rnegin, sadece bir
Ikenin hukukunda yer aIan tip akitIer (kanunda beIirIenmi akitIer) seiImise, devam eden akitIer
varsa akdin diIi, o diIin ait oIdugu hukuk kavramIar, o hukuk dzenine zg artIar, mkeIIefiyetIer
varsa, bir Ikenin rf ve adet kuraIIarna gndermede buIunuImusa, bunIar akit hkmIerinden
anIaIabiIen hususIardr. Akit d oIan hususIar ise, tarafIarn iyerIerinin buIundugu yer, ikametgh,
hatta vatandaIk gibi hususIar dikkate aInarak bir Ike hukukunun seiImi oIdugu anIaIabiIiyorsa,
zmni irade beyan vardr, denebiIir. Yetki szIemesinde sadece bir Ike mahkemesinin yetkiIi
kInmas yetmez, diger hususIarn da bunu destekIemesi gerekir.
3- Farazi rade Beyan iIe Hukuk Seimi
Bu durumda, gerekte tarafIarn bir iradesi yoktur. "BunIar, orta zekI, makuI, basiretIi bir tacir
oIarak seim yapm oIsaIard hangi hukuku semi oIurIard?" sorusunun cevab, farazi irade beyann
verir. Buna hakim karar verir. Bu tr bir irade beyan, hukuk sistemIerinde kabuI ediImemektedir.
Kanunumuzdaki Durum
M. 24/1'e gre, ak bir irade beyan iIe hukuk seiminin kabuI ediIdigi syIenebiIir. Lafzi
yoruma bakIdgnda, tarafIarn, uyguIanacak hukuku ak oIarak semeIeri gerektigi dzenIendigi iin,
zmni irade beyannn kabuI ediImedigi syIenmektedir. Kanunun tarihi yorumuna bavurdugumuzda
da, yine zmni irade beyan iIe hukuk seiminin oImadg grIr. A. eIikeI ve E. Nomer,
hukukumuzda zmni irade beyannn kabuI ediImedigini beIirtirIer. Fakat, 1990'dan sonra yazIan
eserIere ve karIatrmaI hukuka bakIarak gai (amasaI) yorum yapIdgnda, kanunun amac ve
tarafIarn bekIentiIeri ve uIusIararas topIumun ihtiyaIarna bakIdgnda, zmni irade beyannn da
kabuI ediImesi gerektigi syIenmektedir. Zmni irade beyannda da asInda bir irade beyan vardr.
Fakat bu, yeterince ak degiIdir. ogunIukIa kabuI ediIen, irade beyan, "makuI bir kesinIikIe"
anIaIabiIiyorsa, zmni beyann da kabuI ediImesi gerektigidir.
Ayrca, m. 24/1 hkm 'hukuk'tan degiI, 'kanun'dan bahsetmektedir. Bunun sebebi, atf
reddetmek amacdr. Ancak bu ekiIde yazImasa da ayn sonuca uIaIabiIirdi. TarafIar, irade
beIirtmise atf zaten uyguIanmayacaktr. Zira, tarafIarn iradesi, atfn reddine sebep oIur.
Hukuk Seimi SzIemesinin GeerIiIigi Hangi Ike Hukukuna Tbidir?
Buna seiIen Ike hukuku karar verecektir. Hukuk seimi szIemesi esas szIemeden
bagmsz oIdugu iin, esas szIemenin geersizIigi, hukuk seimi szIemesinin geerIiIigini
etkiIemez. Yani, esas szIeme geersiz, hukuk seimi szIemesi geerIi oIabiIir.
Hukuk seiminin bir snr var mdr? TarafIar istedigi hukuku seebiIirIer mi? MeseIa, KayseriIi
bir tacirIe KonyaI bir tacir, kendiIerine ngiIiz Hukuku'nun uyguIanmasn isteyebiIirIer mi? KayseriIi bir
tacirIe, KonyaI tacirin araIarnda dogacak ihtiIafIar ngiIiz Hukuku'na tbi kImak istemeIeri,
geersizdir. Zira, burada yabancIk unsuru yoktur. Hukuk seimi szIemesi, yabancIk unsuru yoksa
yapIamaz. E. Nomer ise, tarafIarn yabanc bir hukuku semeIeriyIe artk bu ihtiIafn yabanc unsurIu
bir niteIik tamaya baIadgn ve doIaysyIa seiIebiIecegini syIer. Ancak bu grn ok da yerinde
oIdugunu syIemek mmkn degiIdir. ByIe bir durum, i hukuka tbidir.
Peki, seiIebiIecek hukuk dzenIeri asndan bir snr var mdr? MeseIa, bir Trk tacirIe
AIman tacir satm szIemesi yapyor. SzIeme, AImanya'da ifa ediIecektir. TarafIar kendiIerine
meseIa svire Hukuku'nun uyguIanmasn isteyebiIecekIer midir? KuraI oIarak, bagIantsz bir Ikenin
hukuku da seiIebiIir. UyguIamada bu ynde seimIerin kabuI ediIdigi grImektedir. MeseIa, deniz
ticareti hukuku aIannda, ngiIiz Hukuk ok geIimitir. TarafIar, bagIant oImasa da deniz ticareti
aIannda ngiIiz Hukuku'nu seebiImektedirIer. Ancak bunda da ktniyetIi oImamak aranr. MeseIa,
srf hakimi ugratrmak iin, bagIantI oImayan bir Ike hukukunun seiImesi haIinde, bu, kabuI
ediIemez.
39
MiIIi karakteri haiz oImayan hukuk kuraIIar da seiIebiIir mi? Iex mercatoria uIusIararas
ticaretin uyguIamaIarndan dogan ve miIIi devIetIerin hukukundan bagmsz oIarak ortaya km rf ve
adet kuraIIardr. UIusIararas ticarette, yerIemi rf ve adet kuraIIar oIumutur. Bunu, tacirIerin
kendiIeri oIuturmutur. Ik oIarak 10. yzyIda ortaya km, sonra feodaIitenin gIenmesiyIe ortadan
kaIkm ve 18. yzyIdan sonra yine uyguIanmaya baIanmtr. Gnmzde bu kuraIIar oIduka
nemIi bir haIe geImitir. BunIar, bir miIIi devIetin parIamentosu tarafndan kabuI ediImemiIerdir.
UIusIararas ticaretin kendine zg rf ve adet kuraIIardr. BunIar, bir miIIi hukuku sisteminin paras
degiIdirIer. Bu konudaki bir gre gre, bunIar emredici kuraIIar bertaraf edemez, yedek hukuk
kuraIIar oIarak uyguIanrIar. Buna karIk, daha ok kabuI ediImekte oIan bir diger gre gre ise,
tarafIara, hi bagIants oImayan bir Ike hukukunu semesine izin veriIip, rf ve adet kuraIIarnn
uyguIanmamas bir tezattr. Bu haI, uIusIararas ticaretin ihtiyaIarna aykrdr. TarafIarn, bu tr
kuraIIar semesine izin veriImeIidir. AsInda bu kuraIIar, bir uyumazIg her yanyIa zebiIecek
durumda da degiIdirIer. Ayrca bunIarn tespitinde de beIirsizIik vardr. BunIara ragmen uIusIararas
tacirIer, rgtIer kurarak kendi araIarndaki rf ve adet kuraIIarn kodifiye etmi ve yaymIamIardr.
MeseIa, uIusIararas bir niteIik tayan Paris Ticaret Odas'nn yeIeri, tm dnyadaki ticaret odaIarnn
yeIeridir. Paris Ticaret Odas, Fransz Hukuku'ndan bagmszdr. PTO, kendi aIanndaki kuraIIar
kodifiye ederek yaymIamakta ve beIirsizIikIeri ortadan kaIdrmaktadr. MeseIa, nakIiye sigortasnn
satc tarafndan denecegini beIirIeyen CIF sat; tesIimin gemi bordasnda yapIacagn beIirIeyen
FOB sat gibi uyguIamaIar, PTO'nun yaymIadg brorIerde yaymIam oIdugu ekiIIerdir. Bizim
mahkemeIerimiz de bu bunIar, bir kanun hkm gibi uyguIamaktadr. PTO, birok aIanda brorIer
yaymIamtr. MeseIa, akreditife iIikin uIusIararas kuraIIar, PTO tarafndan kodifiye ediImitir. BunIar
hep Iex mercatoriann bir parasdr. zetIe, Iex mercatoria, uIusIararas kuruIuIarn kodifiye ettigi
kuraIIardr.
BunIardan baka, bir de uIusIararas kamu kuruIuIar vardr. MeseIa, UNCITRAL, UNTAD,
BM. BunIar, kendi aIanIarnda kuraIIar yaymIyorIar. Bu kuraIIar da Iex mercatoriann paras haIine
geImitir. DevIetIer umumi hukukunun geneI prensipIeri, geneI hukuk prensipIeri de (ahde vefa, iyiniyet
gibi) Iex mercatoriann parasdr. Yine, sektreI uIusIararas rgtIer vardr. Dnya Hububat Odas,
MiIIetIeraras Mhendis ve MavirIer BirIigi (FIDIC). BunIar da kendi aIanIarna iIikin kuraIIar
yaymIamaktadrIar. Yine bu kuraIIar da Iex mercatoriann bir parasdr.
UIusIararas ticaretin mahkemesi, uIusIararas tahkimdir. HakemIer ihtiIafIarda Iex mercatoriay
uyguIamaktadrIar. Bu kuraIIarn miIIi mahkemeIerde uyguIanp-uyguIanmayacag ise, o Ikenin
kanunIar ihtiIaf kuraIIarna bagIdr. M. AygI'e gre, bizim kanunumuzu da amasaI yorumIamak
Iazmdr ve tarafIar Iex mercatoriay a atf yapmIarsa, nceIikIe ve tamamyIa bu kuraIIar
uyguIanmaIdr. Zira, tarafIarn menfaati ve uIusIararas ticaretin menfaatIeri bunu gerektirir.
BeIirIi akitIer bakmndan bir snr var mdr? KarIatrmaI hukukta vardr. rade muhtariyeti
snrIandrImtr. Bizim kanunumuzda akitIerin her biri ayrca ve aka dzenIenmedigi iin, bir snr
yoktur.
Ksmi hukuk seimi mmkn mdr? BInebiIir bir ksm varsa, mmkndr. Ancak
bInememektedir, bu mmkn degiIdir. Ancak, akit yapma ehIiyeti (m. 8) ve ekIi (m. 6) bakmndan
geneI kuraIIar geerIidir.
Hukuk seiminin zaman var mdr? Yoktur. Hukuk seimi esas akitIe birIikte veya daha sonra
ya da mahkeme nnde dahi yapIabiIir. Ama bu hukuk seimi, nc kiiIerin hakIarn da ihII
etmemeIidir.
Objektif Esasa Gre Akde UyguIanacak Hukukun Tespit EdiImesi
MecIiste, bir MHUK tasars vardr. Bu, m. 24' tamamen degitirmekte ve zmni iradeyi de
kabuI etmektedir. Tasar, AB hukukundan hareketIe hazrIanmaktadr. AB hukukunda bu konuda 1990
tarihIi bir Roma SzIemesi vardr. Bu szIemeye sadece ye devIetIer katIabiIir. Yani bu bir AT
szIemesidir. KanunIar ihtiIaf kuraIIar 1997'ye kadar topIuIugun yetki aIan dndayd. Bu konuda
tzk, ynerge vs. karIamazd. KanunIar ihtiIaf kuraIIar asndan yetkisi yoktu. IkeIer bunu bir
ihtiya oIarak grm ve kanunIar ihtiIaf kuraIIarn yeknesakIatrmay dnmIerdir. Bu amaIa da
bu szIeme yrrIge girmitir. Tm ye devIetIer bu szIemeye katImak zorundadr.
TarafIar bir hukuk seimi yapmamIarsa, ihtiIaf, objektif esasIara gre beIirIenecek hukuka
tbidir. Buna gre, m. 24/2 hkmne bakIr. Borcun ifa yeri hukuku, bir bagIama noktas oIuturur.
Eger birden fazIa ifa yeri varsa, bor iIikisinin agrIgn tespit eden yer hukuku uyguIanacaktr. Bu,
karakteristik edimin ifa yeri hukukudur. Karakteristik edim, bir szIemeyi digerIerinden ayran edimdir.
MeseIa, iki tarafa bor ykIeyen szIemeIerde geneIIikIe bir taraf para der. Para deme akdi
karakterize etmez. Zira, bir satm szIemesinde de kira szIemesinde de para denmesi sz
40
konusudur. Burada, akdi digerIerinden ayran, parann karIgnda aInan edimdir. MeseIa, satm
szIemesinde satcnn; kira szIemesinde kiraIayann; eser szIemesinde mteahhidin edimi,
karakteristik edimdir. Yine, tama szIemesinde taycnn; tketici szIemeIerinde satcnn; i
akdinde iinin edimi, karakteristik edimdir.
rnegin, Roche iIe Eczacba arasnda bir Iisans szIemesi vardr. Bu tip bir szIemede
Iisans verenin (Roche) borIar, formI vermek; yan etkiIerini, hatta deney sonuIarn biIdirmek;
hammaddeyi vermek; iIacn kuIIanm ekIini syIemek; iIacn geIitiriImesiyIe iIgiIi oIarak ibirIigi
yapmak. Lisans aIann (Eczacba) borIar ise, iIac retmek; pazarIamasn yapmak; iIacn
geIitiriImesine katkda buIunmak; Iisans bedeIini demek. Bu tr bir szIemede karakteristik edim,
hangi tarafn edimidir? Burada karakteristik edimin beIirIenmesi ok mmkn degiIdir. Yine, franchising
szIemeIerinde de karakteristik edimin beIirIenmesi koIay degiIdir. Bunu iin baka yoIIar aranmtr.
MeseIa svire, daha ok Iisans verdiginden hareketIe, Iisans verenin hukukunun uyguIanacagna dair
hkmIer getirmitir. Bizim kanunumuzda bu konuda hkm buIunmamakIa birIikte, tasarda, Iisans
veren devIet hukukunun uyguIanmas konusunda hkmIer mevcuttur. Karakteristik edimin tespitinin
mmkn oImadg bu gibi haIIerde sk irtibatI hukuka bakIr. Akit, hangi IkeyIe daha sk iIiki
iindeyse, o hukuk uyguIanr.
Atf konusuna geIince; sk irtibatI hukuk konusunda atf reddediImektedir. Ancak borcun ifa
yeri ve karakteristik edimin ifa yeri konusunda atf kabuI ediImektedir.
Roma SzIemesi, 3. maddesinde hukuk seimini dzenIer. Buna gre, tarafIar uyguIanacak
hukuku aka semiIerse ya da bu hukuk oIaydan anIaIabiIiyorsa, o hukuk uyguIanr. Ama tketici
ve i akitIerinde hukuk seimi snrIanmtr. szIemeIerinde, iinin ii ifa ettigi yer; tketici
szIemeIerinde tketicinin mutat mesken hukuku uyguIanr. SzIeme, 4. maddesinde birinci
bagIama noktas oIarak sk irtibatI hukuk seiImitir. Sk irtibatI hukuk, her mahkemeye gre
degiebiIir. Hatta uyumazIgn tarafIar, mahkemeye gidene kadar uyguIanacak hukuku
biIemeyebiIirIer. Bu, gvensizIik demektir. UIusIararas ticarette ise, hukuki gven ve istikrar ok
nemIidir. AB, uyguIanacak hukukun nceden tespiti iin bu nedenIe baz karineIer kabuI etmitir. Bu
karineIer unIardr:
? Ik karine, karakteristik edim borIusunun mutat mesken hukukudur.
? kinci karine, mutat mesken daha ok gerek kiiIer iin sz konusu oIdugundan, ortakIkIar
iin ortakIk merkezinin buIundugu yer hukuku uyguIansn denmi.
? nc karine oIarak; akit, bir kiinin mesIeginin icrasyIa iIgiIiyse, onun iyerinin buIundugu
yer hukuku uyguIanmaIdr.
BunIar birer adi karinedir. BunIarn aksini iddia eden, ispat etmeIidir. nemIi oIan, sk irtibatI
hukukun uyguIanmasdr.
Tketici ve i akitIerine uyguIanacak hukuk, szIemenin 5. ve 6. maddeIerinde
dzenIenmitir. Buna gre, i szIemeIerinde ii, iini nerede ifa ediyorsa, o yer hukuku uyguIanr.
Tketici akitIerinde ise, tketicinin mutat mesken hukuku uyguIanr. Akit, bir gayrimenkuIn aynna ya
da kuIIanmna iIikinse, akit iIe gayrimenkuIn buIundugu yer sk irtibatIdr (LRS).
NakIiye szIemeIerinde, taycnn iyeri, nakIiyenin yapIdg yer ise, orann hukuku
uyguIanr.
Bizde, tm akitIer iin MHUK m. 24 hkm kabiIi tatbiktir. fa yerini brakmak, bizde de Roma
SzIemesi'ne gemek gerekIidir. Zira, uIusIararas ticaret bun gerektirmektedir.
Akit Statsnn Kapsam
Akit stats, akitIe iIgiIi tm hukuki sorunIara uyguIanacaktr.
UyguIama AIan inde KaIan HaIIer
? Akdin kuruIuu ve geerIiIigine, akit stats uyguIanr. Akit icap ve kabuIIe kuruIur. Bu icabn nasI
yapIacag; icapIa bagIIk sresi; kabuI beyannn nasI oImas gerektigi (ekiI hari); akdin hata,
hiIe ve ikrah gibi sebepIerIe geersizIigi; szIeme ncesi sorumIuIuk (cuIpa in contrahendo) gibi
haIIerde akit stats uyguIanacaktr. MeseIa, tarafIardan birisi bir icapta buIunuyor, kar taraf ise
susuyor. Bu susmayIa szIemenin kuruImu oIup-oImadg da akit statsne tbidir. Kamu dzeni
istisnas ise her zaman sakIdr.
? Akdin ifas; borIarn ve edimin nasI yerine getiriIecegi; ifann yeri ve zaman, nc kiiIerce
yapIp-yapIamayacag; demezIik def'i de akit statsne tbidir. Fakat ifann usI, yapI tarz,
41
ifa yeri hukukuna tbidir. Euro'nun Hukuki AraIara Etkisi iIe Akaryakt Tketim Vergisi Kanununda
DegiikIik YapImas Hakknda Kanun'un m. 6/3 hkmne gre, demenin hangi para birimiyIe
yapIacagna da deme yeri hukuku karar verecektir. Bunun sebebi, pratik zaruretIerdir.
? Akdin ihIIinin sonuIar da akit statsnn uyguIama aIanndadr. Kar tarafn hakIar; dnp-
dnemeyecegi; dnebiIirse neIeri geri isteyebiIecegi; faiz; tazminat gibi hususIar da akit statsne
tbidir.
? bra; ifa; takas; aIacakI ve borIu sfatIarnn birIemesi ve bu haIIerde borcun sona erip-ermedigi
gibi hususIar ve borcu sona erdiren sebepIer de akit statsne tbidir. Yine, zamanam da akit
statsne tbidir.
UyguIama AIan Dnda KaIan HaIIer
? Kamu dzeni
? EhIiyet (akit yapma ehIiyeti m. 8'e tbidir)
? ekiI (akit yapma ekIi m. 6'ya tbi)
? spata iIikin sorunIar da usI hukukunu iIgiIendirdiginden, Iex foriye tbidir
? fann yapI tarz, Ime ve tartmann nasI yapIacag gibi hususIar da ifa yeri hukukunun
uyguIama aIanndadr
? demenin hangi para birimiyIe yapIacag da akit statsnn uyguIama aIan dndadr.
? Ayrca, dogrudan uyguIama kuraIIar da her zaman kabiIi tatbiktir. Akit stats ne derse desin,
hakimin hukukunda dogrudan uyguIama aIanna giren bir kuraI varsa, dogrudan uyguIama
kuraIIar uyguIanacaktr.
HakemIik szIemesinde karakteristik edim, hakemin edimidir. Ancak bu, hakem iIe tarafIar
arasnda yapIan bir szIemedir. Bu, szIemeIere konan tahkim artndan farkIdr. Burada da akdi
bir iIiki vardr. Bu nedenIe de m. 24 uyguIanacaktr. Hakem, edimini tahkim yerinde ifa edecektir.
HakemIer, maddi hukuk kuraIIarna bagIdr. Ancak hakeme, hakkaniyete gre zme yetkisi
veriImise, hakem bu ekiIde zmIeyebiIir.
ULUSLARASI TCARETTE KULLANILAN TESLM EKLLER
(INCOTERMS = InternationaI CommerciaI Terms)
Bu kuraIIar, miIIetIeraras ticaret odas tarafndan kodifiye ediImitir. Paris Ticaret Odas, tm
ticaret odaIarna uyguIamakta oIdukIar rf ve adet kuraIIarn sormakta ve daha sonra btn dnyada
benimsenmi ortak kuraIIar tespit etmektedir. Bundan sonra da PTO, bu kuraIIar kodifiye eder.
Incoterms de bu ekiIdedir. Bizim mevzuatmzda bu konuda dzenIeme yoktur.
UIusIararas ticarette bu tesIim ekiIIeri niin kabuI ediImitir? TarafIar, bu kuraIIardan birini
semek suretiyIe maIIarn tesIim ekIini, nefi ve hasarn hangi anda geecegini, nakIiye masrafIarnn
kime ait oIacagn beIirIemi oImaktadr. Drt tane ekiI kabuI ediImitir. BunIar, %90 orannda satm
szIemeIerine uyguIanr. Bu ekiIIer yIe grupIandrIabiIir:
E Grubu
Ex works tesIim (iyeri tesIimi). UyguIamada bu ngiIizce kavramIar kuIIanImaktadr.
Konya'daki bir tacir de ihracat yaparken, ngiIizce biImese biIe ex works tesIim der. Ex works tesIim,
satm konusu maIIarn, satcnn tesIimiyIe sorumIuIugunun sona ermesini ifade eder. MaIIarn
nakIiyeciye tesIimiyIe, nefi ve hasar aIcya geer. Yani, nakIiye ve sigorta gibi masrafIar, artk aIcya
ait oIur. Ex works tesIimde satcnn maIIar ykIeme zorunIuIugu biIe yoktur. SzIemeye satcnn
iyeri yazIr: "Ex works Konya" gibi.
F Grubu
Bu grupta eit tesIim ekIi vardr. BunIardan en ok kuIIanIan FOB (free on board = gemi
bordasnda tesIim) sattr. Burada, satcnn sorumIuIugu ykIeme Iimanna kadardr. MaI, gemi
bordasna aktarIdg anda, nefi ve hasar aIcya geer. NakIiye ve sigorta masrafIar, artk aIcya aittir.
hra iIemIeri satc tarafndan yapIr. Gemiyi kuraI oIarak aIc tayin eder. Burada FOB satIarda
hangi Iimandan ykIeme yapIacaksa o Iimann ad yazIr. "FOB Marmara" gibi.
42
C Grubu
C grubunda drt tr tesIim vardr. BunIardan en ok kuIIanIanIar CIF sat (cost insurance
freight = masrafIar, sigorta ve navIun denmi oIarak tesIim) ve CFR sattr. CIF sat, maIIarn
ykIeme Iimannda gemi bordasna ykIenmesiyIe birIikte, satcnn sorumIuIuktan kurtuIdugu tesIim
ekIidir. Artk nefi ve hasar aIcya aittir. Satc, asgari bir sigorta yaptrma ykmIIg aItndadr.
Ancak bu, kapsamI bir sigorta degiIdir. AIc, bir sigorta daha yaptrmak zorunda kaIabiIir. NakIiyeciyIe
szIeme yapma ykmIIg satcya aittir. Burada var Iimannn ad yazIr. rnegin, "CIF New
York" . CFR satn, CIF sattan fark, satcnn sigorta yaptrma ykmIIgnn oImamasdr.
TesIim Iiman, FOB satta Marmara oIdugundan, Trk Hukuku uyguIanr. CIF satta da ifa
yeri, yine ykIeme Iimandr. Zira, ykIeme annda sorumIuIuk bitmektedir.
D Grubu
Bu grup tesIim ekIi, uyguIamada pek de kuIIanImaz. Bu konuda meseIa, snrda tesIim vardr.
Snra kadar tm sorumIuIuk satcya aitken, snrda aIcnn nakIiyecisine tesIim ediImesiyIe birIikte
aIcya geer. Rhtmda tesIimde ise, maIIar rhtma inene kadar nefi ve hasar satcya aittir. Bir de
aIcnn iyerinde tesIim vardr. Satc, burada maI aIcya kadar gtrmektedir. Bu tesIim ekIinde
ihracat iIemIerini ve aIcnn kendi Ikesindeki ithaIat iIemIerini de satc yapmaktadr. Ancak buna
pek itibar ediImemektedir. Satcnn, baka bir Ikenin ithaIat mevzuatn biImesi pek mmkn degiIdir.
Bu sonuncusu, satcnn sorumIuIugunun azami oIdugu ekiIdir.
TarafIar, bu terimIerden bir tanesini seerIer ve bununIa birIikte, tarafIarn sorumIuIukIar, nefi
ve hasarn hangi andan itibaren geecegi de beIirIenmi oIur.
ULUSLAR ARASI TCARETTE DEME YNTEMLER
UIusIararas ticarette pek ok deme yntemi oImakIa birIikte, bunIardan iki tanesi ne
kmaktadr:
1. Akreditif (Ietter of credit = L/C)
2. BeIge mukabiIi tahsiI
3.
Akreditif
UIusIararas ticarette tarafIar, farkI IkeIerdendir. MeseIa, Konya'daki satc, sve'teki aIc
oIan VoIvo'ya araba paras satacaktr. TarafIar iIk defa ticaret yapmaktadrIar ve birbirIerini
tanmamaktadrIar. Satc, maIIar tesIim ettikten sonra acaba parasn aIabiIecek midir? Yine aIc,
paray dedikten sonra maIIar tesIim aIabiIecek midir?
ALICI 8(A) 8(S) (muhobir bonko)
(IfhoIofi) (oIicinin bonkosi)
(omir bonko ~ okredifif omiri)
Sofim so;Iemesi
(yobonci unsurIu)
m. Z4/I yo do Z
SATICI
(ihrocofi)
43
Banka bir beIge dzenIer (kat mektubu). Burada akreditifin ne kadar oIdugu, hangi artIarda
denecegi, kimin Iehine akreditif aIdg ve akreditifin niteIigi yazIr. Banka iki sebepIe akreditif aar:
Ya aIcnn bankada paras vardr ya da banka aIcya kredi aar. Banka, burada aIcdan komisyon
aIr. Banka, aIcnn emriyIe kat mektubunu dzenIedikten sonra amir banka, satcnn Ikesindeki
bankasyIa diyaIoga geer ve aIan akreditifi satcya ihbar etmesini ister. Satcnn bankas bu
akreditifin dogruIugunu, sahte oImadgn teyit ederek satcya ihbar eder. Bu banka da komisyon aIr.
Bundan sonra, satcnn akreditifi aIabiImesi iin baz beIgeIeri tesIim etmesi gerekir. Konimento,
sigorta beIgeIeri, fatura, gmrk beIgeIeri ve diger beIgeIer vs. bu beIgeIeri aIc tayin eder ancak fatura
ve konimentonun buIunmas zorunIudur. MaIn aIc tarafndan gmrkten ekiIebiImesi iin bu
beIgeIerin tesIim ediImesi zorunIudur. Satc, beIgeIeri bankaya ibraz ederek parasn aIr. Yani satc,
maI ykIeyip konimento aIacak ve faturay keserek bu beIgeIeri bankaya tesIim ederek parasn
aIacaktr. ByIece satc parasn, aIc da maIIar aImay garantiIeyecektir.
A iIe B(A) arasndaki ihtiIaf, yabanc unsurIu oIabiIir. Bu durumda bankann edimi, karakteristik
edimdir. Hukuk seimi yapImamsa, o uyguIanr. BankaIar arasnda ise, amir bankann edimi,
karakteristik edimdir. B(S) iIe satc arasnda bir iIiki yoktur. B(S), sadece ihbar etmektedir. Muhabir
bankann akit d sorumIuIugu vardr. Banka, yanItacak iIem yapamaz, akreditifin dogru oIup-
oImadgn kontroI eder. Bu beIgeIerin ibraz sresi kuraI oIarak 21 gndr. Bu sre iinde ibraz
ediImezse, akreditif der ve yeniden akreditif aImas gerekir. Akreditif amiri bu sreyi uzatabiIir.
Akreditif eitIeri
DnIebiIir akreditifte, satc akreditiften dnebiIir. DnIemez akreditifte (gayrikabiIi rcu) ise,
beIIi bir srenin gemesinden sonra, dnme mmkn degiIdir. TeyitIi ve gayrikabiIi rcu varsa, B(S) de
sorumIu oIur. VadeIi akreditif de vardr. MeseIa, beIgeIerin ibrazndan 30 gn sonra para aInmas,
byIedir. TeyitIi akreditif, muhabir bankann, amir bankann borcunu garanti etmesidir. Bunu yapmas,
bir garanti szIemesi iIe oIur.
BeIge MukabiIi TahsiI
Satc, aIcyIa bir satm szIemesi imzaIyor ve satm konusu maIIar temsiI eden beIgeIeri
(tama senedi, fatura, sigorta beIgeIeri gibi) kendi Ikesindeki bir bankaya vererek, beIgeIeri aIcya
uIatrmasn ve maI aImasn ister. Ya da satc, B(S)'yi atIayarak, direkt aIcnn bankasyIa da irtibata
geebiIir.
BeIge MukabiIi TahsiI
Satc, aIcyIa bir satm szIemesi imzaIyor ve satm konusu maIIar temsiI eden beIgeIeri
SATICI 8(S) 8(A)
Sofim so;Iemesi
(m. Z4)
ALICI
44
SatcyIa B(S) arasnda hukuk seimi yoksa, bankann edimi karakteristik edimdir. B(S) iIe
B(A) arasnda aIcnn bankasnn edimidir. Zira, tahsiIat yapan odur. AIc bankann hukuku
uyguIanmaIdr.
AIc iin bu sistem daha Iehedir. Satc burada risk aItndadr. AIc paray yatrmazsa maI geri
geIecektir. Akreditif yoIunda ise, para, maIIar geIince denir.
MLLETLERARASI USL HUKUKU
MiIIetIeraras keIimesi, gerek anIamda bir miIIetIeraras hukuk oIdugu anIamna
geImemektedir. Her devIetin kabuI ettigi usI hukuku kaynakIar vardr. MiIIetIeraras keIimesi burada,
yabancIk unsurunu beIirtmek iin kuIIanIr. MiIIetIeraras usI hukuku, tamamen i hukuktan
kaynakIanmaz. Bu konuda uIusIararas szIemeIer de vardr. Ama bu anIamaIarn varIg,
miIIetIeraras usI hukukunun niteIigini degitirmemektedir. Yine, teamIIer de, miIIetIeraras usI
hukukunun kaynakIarndandr.
Bir devIet, hangi yabanc unsurIu davaIara bakabiIecektir? Bunun iin devIetin yarg hakknn
oImas gerekir. Bazen devIetin o konuda yarg hakk buIunmayabiIir. MeseIa, ABD, skenderun
Iimanndan Irak'a bomba atarken, bombann bir tanesi tarIaya dyor ve btn mahsI yok oIuyor.
TarIa sahibi, burada ABD'yi dava edemeyecektir. ByIe bir oIayda, Trkiye'nin yarg hakk yoktur.
DevIetIerin kamu gcn kuIIanmasyIa meydana geIen uyumazIkIarda dava hakk yok; zeI hukuk
kkenIi ihtiIafIarda ise, dava hakk vardr. Yarg hakk, egemenIik hakknn bir uzantsdr. UIusIararas
teamI kuraIIar bunu snrIayabiIir byIe bir durumda bir devIet, digerini mahkemeIerinde
yargIayamaz.
MiIIetIeraras UsI Hukukunun Kapsam
YabancIarn, bir Ikenin mahkemesinde hak arayp-arayamayacakIar hususu yabancIara
tannm bir hak mdr? Bir dava ama hakk karIk artna bagIanamaz. Yine, bir yabancnn Ikeye
girmesi, dava ama hakkn ortadan kaIdracaksa, yasakIanamaz. Ancak bu kimse, Ikeye girmesi
yasak kiiIerdense, bu takdirde devIetin menfaati ne aInabiIir. Dava ama hakk n n
yasakIanamamas ve kstIanamamas, hak arama hrriyetinin dogaI bir sonucudur. Hak arama
hrriyeti, uIusIararas hukuka uygun oImak kaydyIa snrIanabiIir. MeseIa, bizim hukukumuzda,
yabancIarn dava aabiImeIeri iin teminat yatrma zorunIuIugu getiriImitir.
MHUK'ta mtekabiIiyet art bertaraf ediImitir ancak, miIIetIeraras usI hukukunda vardr.
MeseIa, teminat, tenfiz, hakem kararIarnn tannmas ve tenfizi durumIarnda hI vardr. MtekabiIiyet
art, poIitik bir arttr. Kkeni comitas gentiuma kadar gider ve devIetIerin ibirIigi esasna dayanr.
Ama baz durumIarda devIetIerin dnda bireyIerin hakIar sz konusudur. DoIaysyIa, bir bireyin
hakknn kabuI ediIip-ediImeyeceginin bir arta bagIanmas dogru degiIdir. Yani, bir bireyin hakkna
kavuabiImesi, Ikesinin diger IkeyIe iyi iIiki iinde buIunmasna bagI oImas durumu ortaya
kmaktadr ki bu da yerinde oImasa gerektir.
KarIkIIk art, hakem kararIarnda da aranr. Ancak baz hakem kararIarnn miIIiyeti tespit
ediIemez. rnegin, Paris Ticaret Odas'nn, baka hibir Ikede buIunmayan birtakm tahkim kuraIIar
vardr.
MiIIetIeraras usI hukukunun kapsamnda dava ehIiyeti, taraf ehIiyeti, davay takip ehIiyeti,
kaziye-i muhkeme, yabanc Ikeye tebIigat, yabanc Ike mahkeme kararIarnn tanma ve tenfizi,
hakem kararIarnn tannmas ve tenfizi gibi hususIar da vardr. MiIIetIeraras usI hukuku, ne zeI
hukuk, ne de kamu hukuku karakterIidir. MiIIetIeraras usI hukuku, zeI hukuktan kaynakIanan usI
hukukunu konu edinir.
MiIIetIeraras UsI Hukukunda Lex Fori Prensibi
YargIama usIne iIikin sorunIar, Iex foriye tbidir. Bir mahkeme, hangi devIet tarafndan
kuruImusa, o mahkemenin nasI aIacag, yargIamay nasI yapacag hususIar mutIaka o devIetin
kuraIIarna gre beIirIenmeIidir. Bu, yabanc bir hukuka tbi kInamaz. Yabanc bir hukuk, bir devIet
mahkemesinin nasI aIacagn, nasI yargIama yapacagn syIeyemez. Bu durum, usI kuraIIarnn
niteIiginden kaynakIanr. Ayrca, maddi hukuk asndan dogru bir karara varIabiImesi iin hangi usI
kaideIerinin uyguIandgnn bir nemi de yoktur.
45
MiIIetIeraras unsurIu davaIarda da usI hukuku iIe iIgiIi bir meseIeyIe karIaIdgnda,
hakimin hukuku uyguIanr. Bu durum, birtakm zorIukIar da beraberinde getirebiIir. MeseIa, bir
konunun usI hukukuna m yoksa maddi hukuka m ait oIdugunun beIirIenmesi gibi.
Dava artIar, usI hukukuna ait bir konudur ve neIerin dava art oIdugu, hakimin hukukuna
gre beIirIenir. Bizim hukukumuzda dava artIar, hakimin re'sen gzetmek zorunda oIdugu ve davann
her aamasnda kontroI edecegi artIardr.
DAVA ARTLARI
Mahkemeye Iikin (yarg hakk, adIi/idari grev)
TarafIara Iikin (dava ehIiyeti, taraf ehIiyeti, davay takip yetkisi.
Dava ehIiyeti ve hak ehIiyetinin miIIi hukuka tbi
oIdugu kuraInn istisnasdr )
Dava Konusuna Iikin (Kaziye-i muhkeme, hukuki yarar)
Davay takip yetkisi, kuraI oIarak ihtiyaridir ve usI hukukundan ya da maddi hukuktan
kaynakIanabiIir. Davay takip yetkisi, usI hukukundan kaynakIanyorsa, hakimin hukukuna; maddi
hukuktan kaynakIanyorsa, iIgiIinin miIIi hukukuna tbidir.
Baz haIIerde davay takip yetkisi, maddi hukuktan da kaynakIanabiIir. MeseIa, mterek
maIikIerden bir tanesinin, maI korumak iin dava ap-aamayacag meseIesi maddi hukuka iIikindir
ve bu nedenIe de Iex foriye tbi degiIdir.
Dava ehIiyeti, kiiye kar dava aIp-aIamayacagn beIirIer. MeseIa, bir ocuk dava
ehIiyetine sahip degiIdir, fakat taraf ehIiyeti vardr. Yine, ifIas haIinde, ifIas memurunun davay takip
yetkisi vardr. Bu, usI hukuku karakterIidir ve bu nedenIe Iex foriye tbidir. Bazen savcIarn da davay
takip yetki vardr. Bu da, usI hukuku karakterIi oIup, Iex foriye tbidir. Ein dava ehIiyeti ise, maddi
hukuk karakterIidir.
Trk hukukunda tzeI kiiIigi oImayan ortakIkIarn taraf ehIiyeti yoktur. Ama dava ehIiyeti kabuI
ediImitir. Bir gre gre, ortakIgn fiiIi idare merkezine gre dava ve taraf ehIiyeti varsa, Trkiye'de
de kabuI ediImeIidir.
SORU : Iem gvenIigi, dava ve taraf ehIiyeti bakmndan da uyguIanabiIir mi? Yani, kendi
hukukuna, yani ahsi statsne gre dava ve taraf ehIiyeti oImadg haIde, Trkiye'de dava ve taraf
ehIiyeti varsa, bu kii davaI ve davac oIabiIir mi?
Bir bor akdiyse, bir ticari iIiki sz konusu ise, iIem gvenIigi uyguIanr. Ancak veIayet gibi
baz aiIe hukuka iIikin haIIerde iIem gvenIigi istisnas uyguIanmaz. Iem gvenIigi istisnas, m.
8/2'deki artIar varsa uyguIanr.
spat ve DeIiIIer
spata iIikin sorunIar, Iex foriye tbidir. Bu bagIamda, ispat araIarnn neIer oIdugu, bunIarn
kabuI ediIebiIirIigi, deIiIIerin ikamesi gibi hususIarn tamamnda Iex fori uyguIanr. Hakimin hukukuna
yabanc ispat araIarnn uyguIanmas kabuI ediIemez. BunIar, hakimin hukukunda bir ispat arac
oIarak kuIIanIamaz. DoIaysyIa, hangi deIiIIerin kesin deIiI oIdugu, deIiIIerin ispat gc gibi hususIar da
hep hakimin hukukuna tbidir.
Bir vakay kimin ispat edecegi (beyyine kIfeti = ispat yk) meseIesine geIince, MK m.6'ya
gre, ispat yk, iddiada buIunana ait oIup maddi hukuka tbidir. Bu bagIamda, birIikte Im karineIeri,
zeIIigi oIan karineIer maddi hukuk kaynakIdr. DoIaysyIa, hakimin hukukuna degiI, hkm statsne
tbi kabuI ediIir. Haksz fiiIden doIay ispat yk varsa, haksz fiiI statsne; akit ise, akit statsne tbi
oIacaktr. Ancak ispat kIfeti, maddi hukuka iIikin oImayp da, tarafIarn dava srasndaki
davranIarna gre beIirIenirse, bunIar Iex foriye tbi oIurIar. rnegin, tarafn isticvaba geImemesi,
deIiIIerini sunmamas gibi hususIar, hakimin hukukuna tbidirIer.
DeIiI eitIeri
BunIar, MHUK'ta zeIIigi oIan deIiIIerdir.
46
Senet, ikiye ayrIr: Adi senet ve resmi senet. SenetIerin ispat gc, Iex foriye tbidir. rnegin,
imzas ikrar ediImi oIan senet kesin deIiIdir. Ancak adi senedin ispat gc, hakimin hukukuna tbidir.
Resmi senetIerin de ispat gc hakimin hukukuna tbidir. Yabanc Ikede resmi oIarak dzenIenen
senedin Trk hukukunda resmi senet oIarak kabuI ediIebiImesi iin baz artIar vardr. Buna gre,
byIe bir senedin resmiIik sfatn, dzenIendigi yer hukukuna gre beIirIeriz. Resmi oIarak dzenIenen
senet, takdiri bir deIiIdir. Yani, resmi senet gcnde degiIdir. ByIe bir senedin Trkiye'de de resmi
senet oIarak kabuI ediIebiImesi iin o Ikedeki Trk KonsoIosIugu tarafndan tasdik ediImesi gerekir.
Bu konuda 1961 tarihIi bir Lahey SzIemesi vardr. Hemen hemen tm Avrupa IkeIerinin taraf
oIdugu bu szIeme, yabanc IkeIerde dzenIenmi oIan resmi senetIerin tasdik mecburiyetinin
kaIdrImas hakkndadr. Buna gre, resmi senedin, dzenIendigi devIetin resmi makamIar, senedin
resmi oIdugunu tasdik ederse, o senet konsoIosIuk tasdikinden muaftr. Buna ApostiIIe erhi (tasdik
erhi) deniImektedir. BununIa, bir senedin resmi sfatn haiz oIdugu tasdikIenmi oIur. Ancak bu,
yaInzca szIemeye taraf oIan devIetIer iin geerIidir. Trkiye de bu szIemeye taraftr. Bizim
hukukumuzda bu tr resmi senetIer ikiye ayrImtr: AdIiyeIer tarafndan veriIen ve diger senetIer.
AdIiyeIer tarafndan veriIen senetIerde apostiIIe erhini AdaIet Komisyonu verir. AdIiyeIer dnda
apostiIIe erhini ise, vaIiIikIer verir. Yabanc bir Ikeden geIen kararn tannmas iin konsoIosun tasdiki
ya da apostiIIe erhi gerekir.
Yemin, biIirkii de Iex foriye tbidir. ahitIik bakmndan, kimin ahit oIacag, ahitIikten imtina
hakknn oIup-oImadg, ahidin beyanIarnn gc hakimin hukukuna tbidir.
MiIIetIeraras Yetki
MiIIetIeraras anIamda degiik yetki vardr:
1. Yarg Hakk (Yetkisi) (Kaza Hakk)
2. Kaza hakknn varIgndan sonra o yer mahkemeIerinin yetkiIi oIup-oImadgn; yetkiIi ise,
hangisinin yetkiIi oIdugunu gsteren miIIetIeraras yetki
3. Yabanc mahkeme kararIarnn tannmas ve tenfizinde yetki
1) Yarg Hakk
Yarg hakknn kaynag, uIusIararas hukuktur. DevIet bu hakk uIusIararas hukuktan aIr.
UIusIararas hukukta bu hakkn snrIandg baz haIIer vardr. MeseIa, devIet, bir baka devIetin
bakann yargIayamaz. Yine, yarg hakkndan feragat mmkndr (kapitIasyon). Bu haIIerde yarg
hakk yoktur. KuraI oIarak her devIetin yarg hakk vardr. Anayasa m. 9'a gre, yarg hakk, bagmsz
mahkemeIerce kuIIanIr. Bu yarg hakknn snrIar uIusIararas hukuka gre iziIir.
nceIikIe yarg hakknn oIup-oImadg, sonra ise grevIi mahkeme inceIenir. DevIetIer geneI
hukuku, uIusIararas hukuk, devIetin yarg hakkn ok geni tutmutur. Ancak burada, uIusIararas
hukuktan geIen istisnaIar da vardr. Bir devIet, diger bir devIeti yargIayamaz. DevIetIerin yarg
muafiyetIeri vardr. Diger bir ifadeyIe, bir devIet, diger bir devIet zerinde yarg hakkna sahip degiIdir.
Fakat I. Dnya Sava sonrasnda bu anIay degimitir. DevIet artk uIusIararas aIanda sadece
kamu gcne dayanarak buIunmamakta, zeI hukuk iIikiIeri ierisine de girmektedir.
DevIetIerin yarg muafiyetIeri konusunda gr vardr:
a) MutIak Muafiyet : Bir devIet, her trI yarg faaIiyetinden bagktr. DoIaysyIa, diger bir devIet,
Trk mahkemeIerinde yargIanamaz. 1982'ye dek bizde bu anIay geerIiydi.
b) SnrI Muafiyet : Bu gr, devIetin fonksiyonIar bakmndan ikiye ayrIr: DevIetin hakimiyet
tasarrufIar ve temiyet tasarrufIar. Hakimiyet tasarrufIar, devIetin, kamu gcn kuIIanarak
yaptg tasarrufIardr. Temiyet tasarrufIar ise devIetin, stn kamu gcn kuIIanmadan yaptg,
eit hukuki iIikiIerdir. MeseIa, devIetin bir satm, kira ya da eser szIemesi yapmas. DevIet,
bunIarda BorIar Kanununa tbi oIur. Hakimiyet tasarrufIarnda devIetin yarg muafiyeti tam iken;
temiyet tasarrufIarnda ise devIetin yarg muafiyeti yoktur.
c) Yarg Muafiyetinin OImadg Gr : Bu anIayta prensip, yarg muafiyetinin tamamen
kaIdrImasdr. BeIki birka istisna kabuI ediIebiIir. Bizim hukukumuzda MHUK m. 33'te
dzenIenmitir. rnegin, ABD'ye ait bir ticaret gemisi, bir Trk armatrnn gemisine kusurIu
oIarak arparsa, burada ABD'nin yarg muafiyeti yoktur. Ancak bu gemi, bir askeri gemi oIsa ve
skenderun Iimanndan Irak'a bomba atarken bir iftinin tarIasna zarar verse, burada ABD'nin
yarg muafiyeti sz konusu oIacaktr. Zira, burada kamu kudretinin kuIIanImas sz konusudur.
47
Yani, ihtiIafn dogdugu uyumazIgn karakterine bakIr. Buna gre, ABD gemisi mazot oImaya
geIirken bir yaIya arpsa, burada da yine yarg muafiyeti oImayacaktr. Zira, bu da zeI hukuk
karakterIi bir uyumazIktr.
Yabanc bir devIet bir gayrimenkuI kiraIyor ve kira bedeIini demiyor. 1982 yIna dek,
Yargtay'a gre dava aIamazd. Ancak bu anIay bugn yoktur. Bu da bir zeI hukuk karakterIi
uyumazIktr, dava aIabiIecektir. Yabanc devIete aIacak davaIarda tebIigat, bykeIiIige
yapIabiIir (m. 33/2).
Ancak, yarg muafiyeti oIsa da, bir devIet bu hakkndan tek tarafI oIarak feragat ederse, dava
grIebiIir. MeseIa, iftinin aacag davada ABD, yarg muafiyetinden feragat ederse, bu dava
grIebiIecektir.
DevIet bakanIarnn da yarg muafiyetIeri vardr. BunIarda da yine zeI hukuktan kaynakIanan
yarg muafiyeti tannmamaktadr. Fakat bunIara cebri icra uyguIanamaz. DipIomatik IikiIer
Hakkndaki 1961 tarihIi Viyana SzIemesi, dipIomatik temsiIciIere ceza hukuku bakmndan tam
bir muafiyet tanmtr. Trkiye de bu szIemeye 1984'te taraf oImutur. Bu szIemeyIe tannan
ceza aIanndaki muafiyet, zeI hukuk aIannda ise tannmamtr. Ayni hak davaIar; dipIomatik
temsiIcinin kendi adna yaptg miras iIemIeri; baka bir mesIek icra etmekteyse, bundan dogan
ihtiIafIarda da yarg muafiyeti tannmamtr. DipIomasi temsiIciIerinin aiIeIeri de ayn
muafiyetIerden yararIanr. Son oIarak, dipIomatik temsiIciIere kendi hakIarnda aIan davaIarda
tebIigat kendiIerine degiI, devIetIerine yapImaIdr.
2) MiIIetIeraras Yetki
MiIIetIeraras yetki, yabanc unsurIu bir davada yarg hakknn nasI kuIIanIacagn gsteren
kuraIIardr. Medeni UsI Hukukunda yetki deniIince ise, yer bakmndan yetki akIa geIir. Her devIet
yabanc unsurIu iIikiIerde bagIantnn nasI oIacagna kendisi karar verir. ki AIman vatandann
Trkiye'deki boanmaIarnda hangi mahkemenin yetkiIi oIacag, devIetin bu boanma davasna bakp-
bakamayacag konusu buraya dahiIdir. Bu konuda uIusIararas hukuktan geIen bir snrIama yoktur,
devIet kendisi beIirIer. MiIIetIeraras yetki kuraIIar iki ekiIde dzenIenir:
a) MiIIetIeraras davaIar iin zeI yetki kuraIIar kabuI ediIebiIir. ByIe bir dzenIeme varsa, i
hukuk iin ayr yetki kuraIIar, uIusIararas hukuk iin ayr yetki kuraIIar sz konusu oIur.
b) Her ikisi iin ayr dzenIeme yapImaz. hukuktaki yetki kuraIIarna gnderme yapIr. Yani,
ifte fonksiyonu vardr. Bu yntem, eIetiriye aktr.
Trk mahkemeIerinin miIIetIeraras yetkisi, m. 27'de dzenIenmitir. Trkiye'deki yetki
kuraIIar, ifte fonksiyona sahiptir ama sadece bununIa yetiniImemi, baz durumIarda zeI yetki
kuraIIar da getiriImitir. Ama esas oIarak iki sistem benimsenmitir. MiIIetIeraras bir davann Trk
mahkemeIerinde grIebiImesi iin i hukuk bakmndan yetkiIi bir mahkeme oImaIdr. Yoksa, dava,
yarg hakknn oImasna ragmen, Trkiye'de grIemez.
HUMK m. 9'a gre, geneI yetkiIi mahkeme, davaInn ikametgh mahkemesidir. Bu yoksa,
son oturdugu yerdir. MiIIetIeraras bir davada, davaI Trkiye'deyse, o yer mahkemesinde, yani
ikametgh veya son oturdugu yer mahkemesinde dava aIabiIir. Medeni Kanunda ikametghn iki
art gerekIemise, Trkiye'de ikametgh vardr deniIir. Yabancnn ikamet tezkeresi aIm oImas,
onun Trkiye'de Medeni Kanun anIamnda ikametgh oIdugu anIamna geImez.
Bir Trk vatanda, Trkiye dnda ikametgh edinebiIir mi? Trk Medeni Kanununda ikamet
tekIigi prensibi vardr. Yani, bir Trk vatanda, iki yerde ikametgh edinemez. Yani, kiinin yurt
dnda ikametgh oIabiIir ancak, bu durumda Trkiye'de ikametgh yoktur. Yargtay, bir kararnda
Trk vatandaIarnn nfusta kaytI oIdugu yerde ikametghIarnn oIdugu ynnde bir itihatta
buIunmutur. Kii, 30 yIdr yurt dnda aImaktadr, ei orada, ocukIar da yine yurt dnda
grenim grmektedir. Yargtay'n bu kararna gre, kiinin ikametgh yine Trkiye'dedir. Bunu
degitirmek iin ya o Ikenin vatandaIgna gemesi ya da bavuruda buIunmas gerekir. Burada,
vatandaIga e bir ikametgh anIay grImektedir. Bu, Medeni Kanundaki ikametgh anIayna
terstir. Adam geici oIarak yurt dna gitse, beIki bu gr kabuI ediIebiIir ancak daimi suretIe yurt
dnda buIunan bir kimse hakknda bu ynde karar veriImesi yerinde degiIdir. Yargtay, bu kararyIa
AngIo-Sakson hukukuna, ngiIiz hukukuna yakn bir anIaya yakIam oImaktadr.
VatandaIk iIe ikametgh kavramIar birbirinden farkIdr. Bir kimse Trk vatanda oIsa biIe,
Trkiye'de ikametgh oImayabiIir. Biz, MK'daki ikametgh anIayn benimseyecegiz. Oturma izni iIe
ikametgh ayn ey degiIdir. Oturma izninde yerIeme niyeti yoktur. EIer Trkiye'de oturuyorken,
yabanc Ikede boanma davas aamayacakIar syIenemez.
48
Mnhasr Yetki
Bir kuraI, o davaya sadece Trk mahkemeIerinin bakacagn syIyorsa, mnhasr yetki kuraI
vardr. rnegin, bir yabanc mahkeme, Trkiye'deki bir gayrimenkuIn aynna iIikin oIarak karar
verirse, bu, Trk hukukuna gre kabuI ediIemez. fa yeri Trkiye ise, Trk mahkemeIeri yetkiIidir. Yine,
akitIerde, akit Trkiye'de yapIyorsa, Trk mahkemeIeri yetkiIidir.
AkitIerde, akit stats tespit ediIdikten sonra, Iex causae karar verir. Akit statsne gre
oIduguna gre, HUMK m. 10'daki ifa yeri akit statsne gre beIirIenir. AyseI eIikeI ise, Iex fori
uyguIanacagn ifade etmektedir.
Haksz fiiIIerde ise dava, HUMK m. 21'e gre, fiiIin gerekIetigi yer ya da davaInn
ikametgh mahkemesinde grIr. FiiIIe zararn farkI yerIerde oImas durumunda ne oIacaktr? Bu
durumda her iki mahkeme de yetkiIi oIabiIir. Yargtay da bunu kabuI etmitir.
HUMK m. 16 hkmne gre, Trkiye'de ikametgh oImayanIar aIeyhindeki maI davaIar,
Trkiye'de sakini buIundukIar yer mahkemesinde, bu yoksa, maIIarn buIundugu ya da teminatI ise,
teminatn buIundugu yer mahkemesi yetkiIidir. Dava d, maIn buIundugu yer mahkemesi de yetkiIidir.
MaIn kymeti konusunda bir snr yoktur. Bu yetki kuraI, miIIetIeraras usI hukukunda akn yetki
oIarak adIandrIr. Akn yetki, yeterIi bir kstas oImadan, bir Ikenin mahkemeIerinin yetkiIi
kInmasdr. Sz konusu maI, kymetsiz de oIabiIir. O mahkemeIerde yeterIi bir bagIant, yetki kstas
yoktur. ngiIiz ve Amerikan mahkemeIerinde akn yetki pek kmaz, geneIIikIe yetkisizIik karar verirIer.
Bizde akn yetki grImektedir.
Sigorta davaIarnda da yetki, HUMK m. 19 hkmnde gsteriImitir. hukuktaki her yetki
kuraI, ayn zamanda miIIetIeraras usI hukukunda da geerIidir. Bundan baka, ifIas davaIarnda,
muameIe merkezinin oIdugu yer yetkiIidir. Baz davaIarda ise, zeI yetki kuraIIar getiriImitir.
zeI Yetki KuraIIar
1) Trk VatandaIarnn Kii HaIIerine Iikin DavaIar
MHUK'un yrrIge girmesinden nce, Trk vatandaIarnn kii haIIerine iIikin davaIarn
tm Trkiye'de grImek zorundayd. MHUK m. 28 iIe artk Trk mahkemeIeri mnhasran yetkiIi
oImaktan karImtr.
Trk vatandaIarnn kii haIIerine iIikin davaIar iin Trkiye'de bir mahkemenin hazr
buIunduruImas sagIanmtr. Trk vatandaIarnn kii haIIerine iIikin davaIar, yabanc mahkemeIer
nnde grIebiIecektir. Bunun baz artIar vardr:
? Kii haIIerine iIikin bir dava oImaI (veIayet, nesep, boanma gibi)
? TarafIardan birinin Trk vatanda oImas yeterIidir
? Trkiye'de i hukuk bakmndan yetkiIi bir mahkeme buIunmamaIdr.
Yabanc Ikede dava aImam ya da aIamam oImas ifadesiyIe, derdestIik durumu kabuI
ediImitir. Yabanc derdestIik, m. 28 iIe m. 31'de kabuI ediImitir. YetkiIi mahkeme, iIgiIinin sakin
oIdugu yer, bu yoksa Ankara, stanbuI, zmir mahkemeIeridir.
2) YabancIarn kii HaIIerine Iikin DavaIar
Baz davaIar bakmndan Trk mahkemeIeri yetkiIi grImtr (m. 29).
3) Miras DavaIar
Murisin son ikametgh mahkemesi yetkiIidir (HUMK). MK'da da ayn kuraI vardr. Son
ikametgh Trkiye'de degiIse, terekeye dair hkmIer geregi, maIIarn oIdugu yer mahkemesi
yetkiIidir.
Murisin maIIar Trkiye'deyse, AyseI eIikeI, Trk mahkemeIerinin yetkiIi oIdugunu
syIemektedir. Musa AygI'e gre, kanun aktr. Son ikametgh mahkemesi yetkiIidir. Aksi haIde,
maIIarn oIdugu yerde grIr.
Trk mahkemeIerinin yetkisi yokken aIm bir dava, mahkemenin re'sen gzetecegi bir
durum degiIdir ve kar taraf da buna itiraz etmemise, yetkisiz mahkeme, yetkiIi haIe geIir (MHUK
m. 27). Dava konusu ihtiIafn da buna msait oImas gerekir. MeseIa, bu durum, bir boanma
davasnda sz konusu oIamaz.
Yetki AnIamas
Medeni usI hukukunda oIdugu gibi, devIetIer zeI hukukunda da yetki anIamas iIe, yetkiIi
49
oImayan bir mahkeme yetkiIi kInmaktadr. Yetki anIamasnda taraf iradeIeri nemIidir. Yetki
anIamas iki ekiIde yapIabiIir:
? YetkiIi oImadg haIde Trk mahkemeIeri seiIebiIir
? Trk mahkemeIerinin yetkisi oImasna ragmen, yabanc bir Ike mahkemesi seiIebiIir
BunIar birbirinden farkI hkmIerdir ve kanunda da farkI yerIerde dzenIenmitir. Trk
mahkemeIerinin seiImesini dzenIeyen ayr bir kuraI yoktur. Trk mahkemeIerinin yetkisi, m. 27
hkmdr. hukuka gre de yetki, HUMK hkmIerince beIirIenir. Hangi artIarda seim
yapIabiIecegi, Trk hukukuna tbidir. Bunun iin iki art aranr:
? YazI oImaI (geerIiIik artdr)
? Hukuki iIiki beIirIi ya da beIirIenebiIir oImaIdr
MeseIa, tarafIar, Trk mahkemeIerinin yetkiIi oIdugunu beIirtmiIerse, burada mahkeme beIirIi
ya da beIirIenebiIir degiIdir. E. Nomer'e gre ise, ifa yeri stanbuI oIan bir szIemede, ihtiIafIar
konusunda Trk mahkemeIerinin yetkiIi oIdugu ynnde bir ifade varsa, beIirIenebiIir niteIikte
oIdugundan, byIe bir yetki anIamas geerIi kabuI ediImeIidir. M. AygI de byIe dnmektedir.
Yani, i hukukta yetki beIirIenebiIiyorsa, objektif kstasIara gre beIirIenebiIen bir mahkeme ortaya
kyorsa, geerIi kabuI ediImeIidir.
TarafIarn iradesine brakIan her konuda yetki szIemesi yapIabiIir.
Yabanc MahkemeIerin Seimi
Yabanc mahkemeIerin seimi m. 31'de dzenIenmitir. Yabanc mahkeme seimi, asInda
Trk mahkemeIeri yetkiIiyken, yabanc bir mahkemenin yetki szIemesi iIe yetkiIi kInmasdr. Bunun
artIar, m. 31'de beIirtiImitir:
? YabancIk unsuru tayan bir szIeme oImaI
? Yetkinin kamu dzenine veya mnhasr yetkiye iIikin oImamas gerekir. BunIar daha ok
BorIar Hukukuna, Ticaret Hukukuna ait konuIardr. Trkiye'deki bir gayrimenkuIe iIikin
oIarak yabanc mahkeme seimi yapIamaz. , sigorta ve tketici akitIerinde ise, M.
AygI'e gre, bu szIemeIerde davay zayf tarafn amas kaydyIa yapIabiIir.
? Yabanc mahkeme beIirIi ya da beIirIenebiIir oImaIdr.
Kanunda bir ekiI ngrImemitir ancak uyguIama yazI ekiI zerinedir. SeiIen
mahkemenin bu yetki szIemesine gre yetkiIi oIup-oImadg ise o Ikenin mahkemesince beIirIenir.
Yani bunun tespiti, MHUK m. 31'e gre degiI, Iex foriye gre yapIr. M. 31'in sebebi, Trk hukukuna
tesiri bakmndandr. Bu konuda iki kavram karmza kmaktadr: Mnhasr Yetki ve Mnhasr Etki.
Mnhasr Yetki : Bir kuraI, mnhasr yetki kuraIysa, o kuraIn kapsamna giren tm uyumazIkIar o
Ikenin hukukuna tbidir. Trkiye'deki gayrimenkuIIerin aynna iIikin davaIarn Trkiye'de grImesi
gibi.
Mnhasr Etki : Mnhasr etki sz konusu oIdugunda, dava, sadece seiIen mahkemede grIr. Bu
anIamda m. 31, mnhasr etkiye sahip bir kuraIdr. Kamu dzeni veya mnhasr etkinin buIunmamas
haIinde tarafIar, bir Ike mahkemesini yetkiIi kIarak uyumazIgn orada sonuIandrImasn
isteyebiIirIer.
Yargtay'n verdigi kararIarda, 1998 yInda dek mnhasr etkiyi kabuI etmedigi grIr. Kanuna
bakIdgnda ise, mnhasr etkinin varIg grIr.
Bir dava Trk mahkemeIerinde aIdgnda, yetki iIk itiraznda buIunuIabiIir. Eger yurtdnda
aIm bir dava, Trkiye'de de aIrsa, derdestIik itiraz yapIr. Yabanc mahkeme kendini yetkisiz
sayarsa, Trk mahkemeIeri tekrar yetkiIi haIe geIecektir (m. 31). Ama o Ikede fiiIen dava
aIamyorsa, hak arama hrriyeti ortadan kaIkmsa (sava haIi vs.), Trkiye'de de dava
aIabiImeIidir.
Burada tenfiz art aranabiIir mi? DerdestIik itiraznda davac, yabanc Ikeden aInacak
kararn tenfizinin mmkn oImadg itiraznda buIunursa, hakI mdr? HakI degiIdir. Tenfiz ediImeme
itiraz dikkate aInmaz. Zira, tenfiz daha sonraki bir konudur. Bir AIman iIe Trk tacir, yaptkIar
szIemede Hamburg mahkemeIerini yetkiIi oIarak beIirIemiIerdir. AIman vatanda, Trk
50
vatandann ikametgh oIan AIanya mahkemeIerinde dava amtr. Trk vatanda oIan davaI da
yetki itiraznda buIunmutur. AI man davac da bunu hakk n ktye kuI I an I mas oI arak
niteIendirmektedir? Hangisi hakIdr? M. 31, baka hibir eye bakmakszn mnhasr etkiye sahiptir.
TarafIarn iradeIeri nemIidir. BeIki Trk vatandann, davann AImanya'da grImesinde menfaati
vardr. Ayrca her iki Ikenin kanunIar ihtiIaf kuraIIar farkIdr. Yani, yetkisizIik itiraz burada bir hakkn
ktye kuIIanImas niteIiginde degiIdir.
Yabanc Mahkeme KararIarnn Tannmas ve Tenfizi (m. 34)
Bir mahkeme, kendi egemenIik yetkisine istinaden adaIet dagtr. UIusIararas hukuk
tarafndan kendisine tannm oIan adaIet dagtma hakkn kuIIanr. Bazen yabanc bir Ikeden aInan
iIamn da bir baka Ikede hkm ve sonu dogurmasna msaade ediImitir. UIusIararas mcameIe
(nezaket ve ibirIigi) geregi buna izin veriImitir. Ik k noktas burasdr (Grotius). Daha sonra
mktesep hak esas sz konusu oImutur. rnegin, bir boanma karar diger bir Ikede tannmazsa, o
birey zarar grr. Ayrca tanma ve tenfiz kabuI ediImezse, topaI hukuki iIemIer ortaya akar. UsI
ekonomisi de bunu gerekIi kImaktadr. Tanma ve tenfiz, her Ikede degiik artIara bagIanmtr.
Hkm
ekIi anIamda kesin hkm
Kesin hkm
(kaziye-i muhkeme) Maddi anIamda kesin hkm
crai etki (zorIayc etki)
ekIi anIamda kesin hkm, kanun yoIIarnn kapaI oImasdr. Maddi anIamda kesin hkm
ise, hkmn muhtevasnn kesin oImas, bir daha o konunun ihtiIaf konusu yapIamamasdr. rnegin,
gaipIik karar, ekIi anIamda kesindir fakat maddi anIamda bir kesinIik tamamaktadr. Nafaka davas
da byIedir. GaipIik kararndan sonra hakknda gaipIik karar aInm oIan kii geIebiIir ve bu durumda
ayn konu yeniden ihtiIaf konusu yapIabiIir. Yani, bu karar, maddi anIamda kesin hkm tekiI etmez.
Maddi anIamda kesin hkmn iki etkisi vardr: OIumIu etki ve oIumsuz etki. OIumIu etki, maddi
anIamda kesin hkmn, kesin deIiI niteIiginde oImasdr. OIumsuz etki ise, kesin hkm oImas, bir
daha ihtiIafa konu oIamayacak oImasdr.
Tanma : Yabanc bir iIamn kesin hkm kuvvetinin diger bir Ikede kabuI ediImesidir.
Tenfiz : Yabanc iIamn, icrai etkisini kabuI ediImesidir.
Tanmada icrai etki yoktur. Bu nedenIe tanma, daha hafif artIara tbi tutuImutur. Kesin
hkmn durumu, cebri icradan bagktr.
KararIar, eda, tespit ve inai oImak zere ayrIabiIir. Tespit kararIarnn ve inai kararIarn
tannmas yeterIiyken; eda kararIarnn tenfizi gerekIidir. Bir yabanc iIamn kesin deIiI kuvvetinin kabuI
ediImesi derken, sonuIar Trk hukukuna gre oIur. Kesin hkm kuvvetinin ne ekiIde sonu
doguracag Trk hukukuna tbidir. htiIafsz kaza kararIar ve tespit kararIar tanmaya tbidir.
Tanma iki ekiIde oIur:
1. GrImekte oIan bir dava srasnda
2. Bagmsz oIarak
GrImekte oIan bir davada iIgiIi kii, kesin deIiIden yararIanmak istemektedir. MeseIa, davaI,
davacdan aIacakI oIduguna dair bir yabanc iIama sahipse, mahkeme, tanma artIar da varsa o
karar tanr ve kesin deIiI oIarak kuIIanIm oIur. Nafaka, veIayet davaIarnda yabanc mahkemeden
aInm boanma kararIar iIeri srIebiIir.
Tanma, bagmsz oIarak da oIabiIir. rnegin, yabanc bir Ikede sonuIanm oIan boanma
davasnn kararnn tannmas amacyIa mahkemeye bavuruIabiIir.
Tanma ve Tenfizin nartIar
Bu artIar oImadan, diger artIara geiImez:
51
1) Tannacak kararIar, zeI hukuka iIikin kararIardr. nemIi oIan iIamn niteIigidir. Hangi mahkemenin
karar verdigi nemIi degiIdir. Hangi iIamIarn zeI ya da kamu hukukuna ait oIdugu bir vasfIandrmadr
ve hakimin hukukuna gre beIirIenir. BireyseI i hukukundan dogan kararIarn da tannmas ve tenfizi
mmkndr. Dava masrafIar, zeI hukuka aittir. BunIarn da tannmas ve tenfizi mmkndr. fIas
karar, tenfize ait bir karardr.
BMW irketi, bir mteriye araba satyor. Araba nakIiye srasnda iziIiyor fakat irket bunu
boyayarak mteriye tesIim ediyor. OtomobiIin deger kayb 4.000 doIardr. Mteri, mahkemeye
gidiyor. Mahkeme, 4.000 doIarIk deger kaybnn yannda 1 miIyon doIar da cezai niteIikte bir tazminata
hkmediyor. ByIe kararIar Trk hukukunda kabuI ediIecek midir? Doktrinde, fahi oImadg srece
kabuI ediImesi gerektigini syIeyenIer oIdugu gibi, agrIkI gr, bu tr cezai niteIikteki tazminat
kararIarnn (punutive damages) tenfizinin Trkiye'de mmkn oImadg ekIindedir. Zira, bu cezai
niteIikte bir karardr. Bizim mevzuatmzda ise yeri yoktur.
2) "Yabanc" mahkemeden aInm bir karar oImaIdr. Karar, egemen bir devIet adna faaIiyette
buIunan bir mahkemeden aInmaIdr. Karar veren mahkemenin Ikesinin tannm oImas da art
degiIdir. DevIet artk ortadan kaIkmsa, o devIetin verdigi tararIarn tannmas ve tenfizinin de mmkn
oImadg ifade ediImektedir.
3 ) Yabanc "mahkemeden" veriImi bir karar oImaIdr. rnegin, Danimarka'da, boanmaya,
beIediyedeki bir kurum karar verir. ByIe bir durumda, bu kurumun verdigi kararIar Trkiye'de
tannamaz ve tenfiz ediIemez. TIk, hukuki iIemIe gerekIemise, yine, tannamaz ve tenfiz
ediIemez. Ama ortada bir mahkeme karar varsa (onayIatImsa vs), tenfiz ediIebiIir.
4) KesinIeen mahkeme kararIar tannabiIir ve tenfiz ediIebiIir. Bu kararIarn kesinIeip-kesinIemedigi
bizim hukukumuza gre degiI, karar veren yabanc mahkeme hukukuna gre beIirIenir. ogunIuk,
ekIi anIamda kesinIigin yeterIi oIdugu grndedir. Bizim hukukumuza gre, hibir ekiIde kesinIik
tamayan kararIarn tannmas ve tenfizi mmkn degiIdir. Tanmayan ve tenfiz ediImeyen kararIar,
HUMK'a gre takdiri deIiI oIarak kuIIanIabiIir.
5) Exequatur (tenfiz karar)
Bu konuda degiik sistemIer vardr:
? Provizyon Sistemi : Yabanc iIamn tannmas ya da tenfizine karar veriIirken, yabanc mahkeme
kararIar yeniden gzden geiriIir. Mahkemenin esasa uyguIanacak hukuku dogru uyguIayp-
uyguIamadg denetIenir. Buna gre hakim, yabanc mahkeme karar, kendi hukukuna uygunsa
tenfiz karar verir. Eger ortada uygun bir karar yoksa, tenfizi reddeder. Burada vaka ve deIiIIer
yeniden degerIendiriIerek bir revizyona tbi tutuIur.
? Tenfiz Davas Sistemi (Actio Judicatio) : Yabanc iIam, bir dava yoIuyIa icra ediImeye aIIr.
Yani, dava yoIuyIa yabanc iIamn icras mmkn kInr. Mahkeme, artIar varsa tenfiz karar
verir. ngiItere'de uyguIanan sistem budur.
? TesciI Sistemi : Daha ok, sk ibirIigi ierisinde oIan IkeIer arasnda uyguIanr. Eskiden
ngiItere veya rIanda'dan veriIen bir kararn skoya'da yerine getiriImesi, tutuIacak bir kayda
bagIyd.
? Exequatur (KontroI Sistemi) : Mahkeme sadece tenfiz artIar asndan hkm gzden geirir
ve artIar varsa tenfiz eder. Bu sistemde mahkeme, yabanc mahkeme kararnn ierigini
inceIeyemez. Bunun tenfiz davas sisteminden fark, bir tenfiz karar veriIdiginde, iIamn yeniden
yazImamasnda kendini gsterir. Mahkeme, iIam yeniden yazma, yaInzca "tenfizine" demekIe
yetinir. Oysa, tenfiz davas sisteminde, yeni bir karar yazIr. cra makamIar, kendi Ike
mahkemesinin kararn yerine getirirIer. Bizde bu sistem uyguIanmaktadr. cra ediIen karar,
yabanc mahkeme karardr. Yani, revizyon yasag vardr (revision aufond). Tenfiz hakimi, yabanc
iIamn tenfizine karar verirken bunu denetIeyemez. Ancak tenfiz artIar bakmndan inceIeme
yapIr. Bizde bu, ok kat uyguIanmyor. Tenfiz artIar, ierige bakmay da gerektiriyorsa, tenfiz
hakimi ierige de bakabiIir. Ama bu sadece ierige bakmann zorunIu oImas haIidir.
Tenfizin AsIi artIar
Tanma daha hafif artIara tbi kInm iken; tenfiz, daha agr artIara tbi tutuImutur.
Tenfizin asIi artIar unIardr (m. 38):
? MtekabiIiyet art : Kanunda dzenIenmi iIk art, mtekabiIiyet artdr. (a) bendine gre, o
52
IkeyIe Trkiye arasnda bir anIama buIunmaI, tenfizi mmkn kIan bir kanun hkm oImaI
veya fiiIi bir uyguIama oImaIdr. BunIardan bir tanesinin buIunmas yeterIidir. KarIkIIk,
mahkemenin ait oIdugu IkeyIe aranr, yoksa davann tarafIarnn tbiiyetine bakImaz.
MtekabiIiyet, asInda uIusIararas bir dipIomatik arttr. KarIkIIk, devIetIerin iIikiIeriyIe iIgiIidir.
DevIetin karIkIIk artn aramasnn amac, kendi kararIarnn da tannmasdr. Tanma ve
tenfizde sadece karIkIIk yetmez, bunun yannda baka artIar da aranr. Bir kararn tannp-
tannmamasndan bireyIer zarar grecektir. Bir mahkeme kararyIa, yabanc bir Ikede bir kimse
asndan mktesep hak dogmaktadr. Ama bu hakkn tannmas karIk artna bagIanmaktadr.
Yani, devIetIer aras iIikiIerin kt oImas, bireyIeri etkiIemektedir. Burada devIetIerin degiI,
bireyIerin menfaati sz konusudur. Ayrca bu art, koIay koIay tespit ediIebiIecek bir art da
degiIdir. Akdi ise, tespit ediIebiIiyor ama diger durumIar iin ve her konuda ayr ayr degerIendirme
yapmak gerektigi dnIdgnde, durum biraz zorIamaktadr.
? Iamn Trk mahkemeIerinin mnhasr yetkisine girmeyen bir konuda veriImi oImas : Bir
yetki kuraInn mnhasr yetki kuraI oImas haIinde, o iIam, Trk mahkemeIeri tarafndan tannmaz
ve tenfiz ediImez. hukuktaki kesin yetkiyIe, miIIetIeraras usI hukukundaki mnhasr yetki ayn
degiIdir. Yabanc iIam, bizim mnhasr yetki aIanna iIikin kabuI ettigimiz bir konudaysa, tenfiz
ediImez. MeseIa, HUMK m. 13 geregi, Trkiye'deki gayrimenkuIIerin aynna iIikin davaIarda
Trkiye mnhasr yetkiIidir. Bu ynde yabanc bir Ikeden aInm karar tannmaz ve tenfiz
ediImez.
ABD'deki bir boanma davasnda, eIerin maIIar payIatrIrken, Trkiye'de buIunan
gayrimenkuIIer de payIatrIyor, bu karar tenfiz ediIebiIir mi? Yine, miras davaIarnda, murisin son
ikametghnn Trkiye oImasna ragmen, Trkiye'deki bir gayrimenkuIn taksimine iIikin bir
yabanc karar, Trkiye'de tenfiz ediIebiIir mi?
Burada nceIikIe ihtiIaf gayrimenkuIn aynna m iIikindir, yoksa baka sebepIerIe mi ortaya
kmtr, bunun beIirIemesi yapIr. Eger ihtiIaf, gayrimenkuIn aynna iIikinse, tenfiz ediIemez. Ik
soruda maIIarn taksimine iIikin bir hkm varsa ve bu maIIarn bir ksm da Trkiye'deyse, tenfiz
ediIebiImeIidir. Zira, bu, gayrimenkuIn aynna degiI, taksime iIikindir. Ancak bu konuda Yargtay
farkI grtedir. kinci oIayda ise, M. AygI'e gre, yabanc Ikeden bu konuda aInm bir karar
varsa, bu da tenfiz ediIebiImeIidir.
, tketici ve sigorta akitIerindeki kuraIIar nisbi emredici oIdukIarndan, zayf tarafn Iehine
oImaIar durumunda tenfiz ediIebiImeIidirIer. MeseIa, K m. 154 de mnhasr yetki kuraIdr. Fakat
tek tarafIdr. BorIunun muameIe merkezinin Trkiye'de oImasn aramaktadr. Buna iIikin
kararIar, tenfiz ediIebiIir.
? Hkmn kamu dzenimize aka aykr buIunmamas gerekir : Madde 5'teki kamu dzeni
anIayyIa buradaki kamu dzeni anIay birbirinden farkIdr. M. 5'teki kamu dzeni yabanc
hukukun uyguIanmasn engeIIerken; buradaki kamu dzeni anIay, yabanc iIamn tenfizini
engeIIer. Yani, birisinde bir hakkn dogmas engeIIenirken, digerinde yabanc hukukta dogmu bir
hakkn tannmas engeIIenmektedir. Kamu dzeni artnn aranmasnn sebebi, devIetin icra
makamIarnn, yabanc bir devIetin mahkemeIerinin emrine girmesinin nne geme dncesidir.
Bu art, tm devIetIerin ve topIumIarn menfaatIerine hizmet eder. Kamu dzeni iIe revizyon yasag
bu kapsamda eIe aInrsa mahkeme inceIeme yapamayacaktr. Revizyon yasag kat ekiIde
uyguIanrsa, sadece hkme bakIacaktr. E. Nomer, bu ekiIde kabuI eder. Nomer'e gre, hkm,
kamu dzenine aykr oImamaIdr. Mahkemenin yargIama yaparken takip ettigi usI, bizim kamu
dzenimize aykr oIsa fakat hkm bizim kamu dzenimize aykr oImasa, tenfiz ediImeIidir. Tetkik
ediIecek ksm, sadece hkm ksmdr. Bu gre gre meseIa, hkm ksmnda boanmaya
karar veriImise burada kamu dzenimize aykrIk yoktur. Mahkemenin izIedigi usI nemIi
degiIdir. Fakat sadece hkm ksm esas aInrsa, kamu dzenine aykrIk hemen hemen
imknsz haIe geIir. Zira her oIayda hkm ksm kamu dzenimize uygun oIacaktr. MeseIa,
yabanc mahkeme, Trkiye'den karImas yasak oIan bir eyann aynen ifasna karar verse,
esasa uyguIanacak hukuk kamu dzenine aykr oImasa biIe, hkm kamu dzenine aykrdr
(Nomer'in rnegi). Ama meseIa, mahkeme aynen ifa yerine tazminata karar verseydi, burada
kamu dzenimize aykrIk oImayacakt. Zira byIe bir durumda, bir parann tazminat oIarak
denmesi sz konusuydu. rnegin; kz ocugunu sistemIi oIarak anaya veren bir hukuk
sisteminin, verdigi bir kararnda kz ocugun veIayetini yine anneye vermesi haIini dneIim.
Anne, veIayeti hak etmemektedir. Burada da kamu dzenimize aykrIk vardr. Bu nedenIe bu
gr eIetiriImektedir. MeseIa, Fransz hakim, kendi kznn boanma davasna bakyor ve Trk
koca aIeyhine tazminat ve nafakaya hkmediyor. Boanma, nafaka ve tazminat hususIar, kamu
dzenimize aykr degiIdir. Ama ortada yIe bir karar vardr ki, hakimin bagmszIg iIkeIerine
53
aykrdr. Burada da yine revizyon yasag oIdugu syIenerek bu karar tenfiz mi ediIecektir? Artk
burada ierige de bakImas gerektigi savunuImaktadr. Zira, kamu dzenine bariz bir aykrIk
vardr. Revizyon yasag kuraI, mutIak oIarak uyguIanmamaIdr. Fakat yabanc hukukun bizim
kamu dzenimizi bozabiImesi iin, kamu dzenimize aka aykr oImas gerekir. Yani, her
kararda yabanc mahkeme kararIarnn tenfizi engeIIenmemeIidir. Kamu dzenimizi tamir
ediIemeyecek ekiIde ihII edip-etmedigine bakImaIdr. Her aykrIkta da kamu dzeni nedeniyIe
tenfizin reddine karar veriImemeIidir.
M. 5'teki kamu dzeni anIayyIa m. 38'deki kamu dzeninin kapsam nasIdr? M. 5, daha
mdahaIeci bir anIaytayken; m. 38, daha dar kapsamIdr. M. 5'te daha hak kazanImadan
engeIIenmektedir. 38. maddede ise, hak kazanImtr fakat tannmamaktadr (m. 38/1-c). Buna,
kamu dzeninin hafifIetiImi etkisi denir. M. 5'te mdahaIe imkn daha fazIadr. Tanma ve
tenfizde kamu dzeni nedeniyIe oIduka az mdahaIe ediImeIidir.
? BagIantnn zayfIamas : BagIant, zaman bakmndan, mekn bakmndan ve kii bakmndan
zayfIam oIabiIir. Mekan bakmndan bagIantnn zayfIamasnda, ihtiIafIar, hakimin IkesiyIe iIgiIi
degiIse, bunIarn tanma ve tenfizinde kamu dzenine pek bakImaz. MeseIa, Fransa'da tIk iIe
boanma kabuI ediImemekteyken, sk bagIantI oIan Fas ve Cezayir7de kabuI ediImektedir.
Burada meknIar farkIdr. ByIe durumIardaki bu kararIar tenfiz ediIebiImektedir. Kii bakmndan
ise, davann tarafIar o Ike vatanda degiIseIer, kamu dzeni mdahaIesi zordur.
Tm bunIara ragmen, her Ikenin kamu dzeninin dokunuIamaz bir ksm vardr. Buray ihII
eden kuraI, her ne kadar bagIantsz oIursa oIsun, uyguIanmaz. rnegin, insan ticaretinin
Trkiye'yIe hibir iIgisi oImasa biIe, kamu dzenimize aykrIk oIuturur.
Hukukumuzda rzai boanmaIar henz kabuI ediImemi oIdugundan, Yargtay, 1998 yIna dek
rzai boanmaIar kamu dzenimize aykr buImaktayd. Kamu dzenine aykrIk iin, burada m.5'ten
daha agr artIar aranr. MeseIa, nafaka miktar kamu dzenimizi bozmaz. Yine, yabanc mahkemenin
dogru deIiI takdiri yapp-yapmadg, uyguIadg hukuka bakImaz. BunIar, revizyon yasagnn
kapsamndadr. TemeI bir hakkn ortadan kaIdrImas ise, kamu dzenimize aykrIk oIuturur.
MeseIa, yabanc hukuk sisteminin nafakay ortadan kaIdrmas gibi. Bizim hukukumuzda nafaka iin
geIir durumu aratrIr. Yabanc mahkeme bunu dikkate aImamsa ne oIacaktr? Nomer'e gre,
revizyon yasag devreye girer. Ama borIunun ekonomik durumu aratrImadan nafakaya
hkmediImise, borIunun miIIi hukuku uyguIanmamsa, kamu dzenine aykrIk vardr. M. AygI'e
gre, borIu Trkiye'deyse ve ekonomik durumu aratrImadan nafakaya hkmediImise ve bu miktar
borIunun deyemeyecegi kadar yksekse, kamu dzenine aykrIk vardr. MeseIa, adam yabanc
einden yabanc Ikede boanm ve Trkiye'de yeniden evIendikten sonra burada asgari cretIe
aIarak yaamaktadr. AIman mahkemesi, ekonomik durumunu aratrmadan 500 Avro () nafakaya
hkmetmitir. Bu durum, kamu dzenimize aykrIk oIuturacaktr. Yabanc mahkeme ekonomik
duruma bakmadan karar verdi ama adamn ekonomik durumu iyiyse, burada kamu dzenine aykrIk
sz konusu oImaz.
Yabanc Ikede veriIen tazminat kararIar bakmndan borIunun ekonomik durumu dikkate
aInmaz, gerek zarara bakIr. Fakat burada, cezai niteIikteki tazminat kararIar tenfiz ediImez. Baz
IkeIer, boanmada da cezai niteIikte tazminata hkmedebiImektedirIer. ByIe bir karar, bizim
mahkemeIerimizde tannmaz ve tenfiz ediImez. Yine, hakim, BK'ya gre fahi cezay tenkisIe
mkeIIeftir. Bir borIunun mahvna sebep oIacak ekiIde oIan cezaIar tenfiz ediImez. ocugun
menfaati aratrImadan, sadece beIIi bir sisteme gre ocugun veIayetinin brakImas da kamu
dzenimize aykrIk oIuturur.
M. 38/ 1-d hkmne gre, kendisine kar tenfiz istenen kii, yabanc mahkemedeki
yargIamada usIne uygun oIarak durumaya agrImam ya da temsiI ediImemise ya da uygun
oImayan bir biimde gyapta karar veriImise, bu kiinin itiraz zerine tenfiz taIebi reddediIir. UsI
hukuku kuraIIarna gre, bir kimsenin davadan haberdar ediImesi ve temsiI ediImesi gerekir. M. 38/1-
d'nin dnda kaIan savunma hakIarna riayetsizIik de (c) bendine girer. Yani, (d) bendinden
sayImayan ancak savunma hakknn kstIanmas kapsamnda degerIendiriIebiIecek hususIar, (c)
bendinin kapsamnda re'sen degerIendiriIir. (d) bendine gre kii usIne uygun oIarak haberdar
ediImise, sorun yoktur. MeseIa, karar tebIig ediImemise veya kanun yoIIar kendisine biIdiriImemise
de nemIi degiIdir. Zira, kii bundan herhangi bir ekiIde haberdar oImusa ve kendini savunmusa,
tenfizin reddini taIep edemez. Lex forinin usI kuraIIarna aykr oIarak gyapta karar veriImesi de
tenfizin reddi sebebidir. Bir kimsenin mahkemede temsiI ediImesi, Iex foriye gre beIirIenecektir.
Kiinin savunma hakIar ihII ediImise, tenfiz taIebi reddediIir. Diger savunma hakIarna riayetsizIik
ise, (c) bendi kapsamndadr. (d) bendi kapsamndakiIeri ise hakim re'sen gzetemez. Bunun iin bir
54
itiraz oImaIdr. Re'sen gzetme, (c) bendinin kapsamndadr.
Maddenin (e) bendi, TrkIer'in kii haIIerine iIikin davaIarda, Trk kanunIar ihtiIafnn yetkiIi
kIdg hukukun uyguIanmamas durumunda davaInn itiraz etmemesi gerekir. Burada nemIi oIan,
Trk kanunIar ihtiIaf kuraIIarnn yetkiIi kIdg hukukun uyguIanmasdr. M. 38/1-e'ye gre, Trk
kanunIar ihtiIafnn yetkiIi kIdg hukukun uyguIanmas gerekmektedir. Yargtay bazen Trk kanununun
uyguIanmas gerektigi ynnde kararIar vermektedir. Kanun aktr. Trk kanunIar degiI, Trk
kanunIar ihtiIafnn gsterdigi hukukun uyguIanmas gerekir. DavaI itiraz etmezse, mahkeme re'sen
gzetemez.
UIusIararas davaIarda, mahkemeIer, tenfizi de dnerek karar vermektedirIer. MeseIa,
HoIIanda mahkemesi, iki Trk vatanda hakknda, Trk Medeni Kanunu m. 134 (iddetIi geimsizIik)
hkmne gre, boanma karar vermitir. Tenfiz taIebiyIe Trkiye'ye geIdiginde, diger taraf, Trk
hukukunun yanI uyguIandg itirazn iIeri sryor. Mahkeme, gerekten de m. 134'n artIarnn
oIumadgn gryor. Bu karar tenfiz ediIecek midir? Bu konuda iki ekiIde zme uIaIabiIir: Ik
oIarak; yetkiIi hukukun maddi hukuk kuraIIar gerekten uyguIanmaIdr. YanI uyguIamadan doIay
Trk vatanda bu korumadan mahrum kaIacaktr. DoIaysyIa, tenfiz hakimi, hukukun dogru
uyguIanp-uyguIanmadgn, vakaIarn tespitine iIikin dnceIerIe bagI kaImakszn denetIeyebiIecek
ve bunu sonucunda tenfiz taIebini reddedebiIecektir. kinci yakIama gre; TrkIer'in kii haIIerine
iIikin davaIarda yanI uyguIama yznden tenfiz taIebi reddediIemez. Revizyon yasag vardr. Ancak
bu sebepten kamu dzenine aykrIk sz konusu oIursa, bu haIIerde tenfiz taIebi reddediImeIidir.
DoIaysyIa, yanI uyguIamann kamu dzenine aykr oImas gerekir.
Yargtay'a gre, bu husus, yabanc Ikede uyguIanmas gereken bir husustur. TarafIar, gerek
iIk derece mahkemesinde ve gerekse temyizde bunu iIeri srmemiIerse, tannmaI ve tenfiz
ediImeIidir. Ancak yabanc Ikede itiraz ediIir ve kii bunu dinIetemezse, bu takdirde hukukun yanI
uyguIandgn iIeri srebiIir.
Bir yabanc mahkeme, Trk hukukunu uyguIuyor. OIayda aIt ayIk hak drc sre vardr
ancak mahkeme bunu bir yI oIarak uyguIamtr. IgiIi kii, itiraz ediyor ancak dinIetemiyor. ByIe bir
kararn tenfizi reddediImeIidir. Zira, bir hakkn varIgna tesir edebiIecek bir durum sz konusudur.
DavaI bunu ister m. 38/1-e, ister m. 38/1-c'den kamu dzenine aykrIk doIaysyIa reddettirebiIir.
GrevIi ve YetkiIi Mahkeme
m. 35'e gre, asIiye hukuk mahkemesi grevIidir. UyguIamada tenfiz davaIar, ticari dava sz
konusu ise ticaret mahkemesinde; i davas varsa i mahkemesinde; aiIeye iIikin kararIarn tenfizinde
ise aiIe mahkemesinde tenfiz taIep ediImektedir. Bu, yerindedir. YetkiIi mahkemeye geIince; kendisine
kar tenfiz istenen kiinin ikametgh, bu yoksa sakin oIdugu yer mahkemesi, Trkiye'de ikametgh
ya da sakin oIdugu bir yer yoksa Ankara, stanbuI veya zmir mahkemeIeri yetkiIidir (m. 35/2).
Tenfiz davasnda, yabanc mahkeme iIamnn asI ve onanm tercmesi de mahkemeye
sunuIur. Yabanc mahkeme iIam da tasdikIenmeIidir. Bu tasdik, konsoIosIuk tarafndan yapIan bir
erh ya da apostiIIe erhi oIabiIir. KesinIeme erhi ya da ayr bir beIge oIarak kesinIeme kararnn da
tasdikIi rnegi yine dava diIekesine ekIenmeIidir.
Dava, basit yargIama usIne gre zIr. TarafIar, yabanc Ikedeki davann tarafIaryIa
ayn kimseIerdir. Tenfiz davasnn aIabiImesi iin hukuki menfaatin oImas gerekir. MeseIa, tenfizi
oImayan bir karar iin dava aImas haIinde dava reddediIir. MeseIa, nafakaya iIikin baz durumIarda
dava amaya gerek yoktur. Bu konuda uIusIararas szIemeye gre, boanma karar yeterIidir.
Hukuki menfaatIeri buIunmak kaydyIa, nc kiiIerin de dava aabiImeIeri mmkn oImaIdr.
Tanma ve tenfiz, Trkiye'de veriIecek tanma ve tenfiz kararndan sonra degiI, yurtdnda yabanc
mahkemece karar veriImesinden itibaren hkm ve sonu dogurur.
Btn bu artIardan sona, mahkeme tenfiz karar verir. Hakimin bu konuda takdir yetkisi
yoktur. GerekIi artIar tamyor ise, tenfizin reddi karar veriIir. Veya m. 39'a gre, tenfize gerek
kaImamsa (borIu borcunu demi vs.) ya da tenfizin yerine getiriImesine engeI bir durum ortaya
kmsa (kiinin Imesi) buna itiraz ediIebiIir.
Ksmi tenfiz karar veriIebiImesi de mmkndr. MeseIa, yabanc iIam ksmen yerine
getiriImise, yerine getiriImeyen ksm tenfiz ediIir, yerine getiriIen ksm ise reddediIir.
Tanma ise daha hafif artIara tbidi. M. 42'ye gre, tenfizde aranan artIardan (a) ve (d)
bentIeri hari oImak zere, diger artIar aranr. Bundan baka, nartIar da mutIaka gerekIidir.