Giris 1 Yeryz Halkinin Taksimine Dair 1 Islm Firkalarini Saymada Esas Alinacak Ana Ilkenin Tesbiti 1 3- Mesele.

1 Insanlar Arasinda Ortaya ikan Ilk Sphe. 1 4- Mesele. 2 Islm'da Ortaya ikan Ilk Sphe. 2 5- Mesele. 4 Kitabimizin Belli Bir Hesap Yntemine Gre Dzenlenmesinin Nedeni 4 Tm Dnya Halki Arasinda Din, Inan, Felsefe Ve Belirli Bir Grs Sahibi Olanlarin Yollari 5 Mslmanlar, Ehli Kitap Ve Kitap Benzeri gretilere Sahip Olanlar 5 BIRINCI KITAP. 5 DIN SAHIPLERI. 5 Mslmanlar 5 1. Fasil 5 Mutezile. 5 1- Vskitte: 6 2- Hzetlitte: 6 3- Nazzmitte: 7 4- Habttiyye Vehadstte: 7 5- Bisritte: 8 6- Muammeritte: 8 7- Mzdriyye (Veya Murdbiyye): 8 8- Smmiyye: 9 9- Hismyte: 9 10- Chiziyye: 9 11- Hayytiyye Ve Ka'biyye: 9 12- Cbbtte Ve Behsemitte: 9 2- Fasil 10

Cebriyye. 10 1- Cehmyte: 10 2- Neccriyye: 10 3- Darrarye: 11 3- Fasil 11 Siftiye. 11 1- Es'ariyye: 11 2- Msebbhe: 13 3. Kerrmyye: 13 4- Fasil 14 Havric (Haricler) 14 1- Ilk muhakkime: 14 2- Ezrika: 15 3- Necedt-i Aziriyye: 15 4- Beyhesyye: 15 5- Acride: 16 6. Se'libe: 16 7- Ibdiyye: 17 8- Sufryye-i Ziydiyye: 17 5- Fasil 17 Mrcie. 17 1- Tnusitte: 17 2- Ubetditte: 17 3- Gassnitte: 17 4- Sevbntte: 17 5- Tmenitte: 18 6. Slihitte: 18 6- Fasil 18 Sia. 18 1- Ketsnitte: 18

A- Mubtriyye: 18 B- Hsimiyye: 19 C- Beyniyye: 19 D- Bizmiyye: 19 2- Zetditte: 19 A- Crdiyye: 20 B- Sleymniyye: 20 C- Smihiyye Ve Betriyye: 20 3- Immtte: 20 A- Bkiriyye Ve Ca'feriyye: 21 B- Nvsiyye: 21 C- Eftabiyye: 21 D- Sumeytiyye: 21 E- Ismiliyye: 21 F- Mseviyye Ve Mufitzza: 21 G- Oniki Immncilik (Isn Aseriyye): 21 4- Gult: 22 A- Sebe'iyye: 22 B- Kmiliyye: 22 C- Albiyye: 22 D- Mugriyye: 23 E- Mansuriyye: 23 F- Hattbiyye: 23 G- Keyyliyye: 23 H- Hismiyye: 24 I- Nu'mniyye: 24 J- Tnusiyye: 24 K- Nusayriyye ve Ishkiyye: 24 5- Ismlitte: 24 7- Fasil 26

Fikih Ehli 26 A-Ictihad. 26 B-Itihadin Sartlari Bestir 26 Hatirlatma. 27 Notlar 27 2- BAB.. 28 Diger Din Ve Mezhepler 28 Ehl-i Kitab Ve mmler 28 Yahudiler Ve Hiristiyanlar 28 1- Fasil 28 Yahudiler 28 1- Anniyye. 29 2- Iseviyye. 29 3- Mukrebe Ve Yod'aniyye. 29 4- Smire. 29 Hiristiyanlar 29 1- Melkniyye. 30 2- Nestriyye. 30 3- Yakbiyye. 30 3-BAB.. 31 Ehl-i Kitap Olma Ihtimali Bulunanlar 31 Mecsler, Seneviler, Maneviyye Ve Diger Firkalar 31 1- Fasil 31 Mecsler 31 1- Geymersiyye. 31 2- Zervniyye. 31 3- Zerdstiyye. 32 Zerdst'n Temel Ilkelere Dair Grs. 32 2- Fasil 33 Seneviyye. 33

1- Mneviyye. 33 2- Sifatlar 33 3- Mazdekiyye. 34 4- Deysniyye. 34 5- Merkiyniyye. 34 6- Keyneviyye, Siymiyye Ve Tensuhiyye. 34 Mecsiler'in Ates Tapinaklari 34

EBU'L-FETH MUHAMMED B. ABDULKERIM SEHRISTN

Islm dnyasinin tanidigi limlerin nde gelenlerinden birisidir. Yazdigi ve tercmesini el inizde tuttugunuz el-Milel ve'n-Nihal adli eseri, ismini yasatan en nemli alismasid ir. 469/1079 tarihinde memleketi Sehristan'da dnyaya geldi. Sonraki dnemde iyi taninmas ina ragmen ocukluk dnemi ve ailesi ile alakali bilgimiz yoktur. Memleketinde Arap dili ve edebiyati, hesap, mantik vs. gibi let ilimlerini grendik ten sonra, asil Islmi ilimleri grenmek iin ilm seyahatlere ikti. Ilk olarak NIsabur'a gitti. Burada dini ilimler sahasinda kendini yetistirdi. Fikih ve usln, kelm, cedel usul ve Uahiyyat felsefesi gibi ilimleri grendi. Buradan ayrildigi zaman artik taninmis biriydi. Harizm'e geti, orada tedris vazif esiyle mesgul oldu. Hacca gitmek niyetiyle buradan ayrildi. Hacc dns Bagdd'a ugradi. Islm dnyasinin taninmis ilim merkezlerinden sayilan Nizamiye Medresesinde yil ders verdi. Seluklu Sultani Sencer'in veziri Ebul Kasim Muhammed'e danismanlik yapmak zere Hor asan'a geti. Bu hizmette 12 yil kadar kaldi. EI-MIleI ve'n-Nihal isimli eserini b urada kaleme aldi ve adi geen vezire ithaf etti. Bu vazifeden azledikten sonra Ti rmiz kentine gitti. mrnn son yillarini memleketi Sehristan'da geirdigi anlasilmaktadir. Talebesi es-Sem'n i, onun 548/1153 yili Saban ayinda burada vefat ettigini kaydetmektedir. Hayatini kaleme alanlar, onun yazdigi yirmi kadar eserinden bahsederler. Eserler inin basinda elinizdeki tercmeyi zikretmek gerekir. Bu eserde, vezirin istegi zere Islami firkalari tanitmis, bunlarin Snni izgiye muhalif ynlerini belirtmistir. O dn emdeki felsefi alismalari zikretmis, Sokrat, Eflatun, gibi Yunan filozoflarini fi kirlerinin ana hatlariyla zikretmistir. Ibn Sina gibi Islm filozoflarinin alismala rina temas etmis, onlari fikirleriyle kisa kisa tanitmistir. Islm disindaki dinle

rden Yahudilik ve Hiristiyanligi anlatmis, sabiilik, haniflik, mecusilikten bahse tmis ve uzak dogu Hint dinlerine de temas ederek eserini bitirmistir. Tanittigi f irka veya dinle ilgi bilgileri bizzat kendi kaynaklarindan nakletmis, anlatimina kendi yorumlarini katmamistir. Bu eserinin disinda Nihyetu'l-Ikdam fi Ilmi'l-Kelm isimli bir kelm kitabi ve Ibn Si na'nin eserlerinin Islm ilahiyati bahsindeki hatalarina karsi bir reddiye mahiyet inde kaleme aldigi el-Musara'a isimli bir alismasi daha vardir. Bunlarin disindak i alismalarindan simdilik haberdar degiliz.

Giris Rahman ve Rahim Allah'in adiyla... Verdigi tm nimetlere skreden kullarin hamd edis tarziyla, hanid olsun Allah'a. Lyik oldugu vehile, tm gzel ve kutlu vgler O'nadir. AIlah, peygamberlerin sonuncusu, rahm et peygamberi, seilmis Muham-med'i ve onun ehlini; tipki Ibrahim ve ehli gibi sel ami ve bereketiyle kusatsin. O yce ve vgye en layik olandir.

Allah Tel beni dnyadaki tm din mensuplarinin, esitli felsefe ve kanaat sahiplerinin gr lerini inceleyip bunlarin kaynaklarina Inmeye, en nemli fikirlerini ve meshur ynle rini grenmeye muvaffak kildigi zaman hepsinin bakis ailarini muhtasar bir eserde t oplamayi uygun grdm. Umulur ki bu eserim, sagduyu ile bakanlara ibret, ibret almak iin bakanlara da bir sagduyu rehberi olur. Asil konuya dalmadan su bes meseleyi ele almamiz sarttir: 1- Yeryzndeki insanlarin kisaca taksimi. 2- islm firkalarini saymada esas alinacak ana ilkenin tesbiti. 3- insanlar arasinda beliren ilk sphe, bu sphenin kimden kaynaklandigi ve tervi edi ldigi. 4- Islm inancinda ortaya ikan ilk sphe, bu sphenin kimden kaynaklandigi, nasil dallan digi ve tervi edildigi. 5- Kitabimizin belli bir hesap yntemine gre dzenlenmesinin nedeni.

Yeryz Halkinin Taksimine Dair 1- Bir grup lim insanligi, yasadiklari yedi blgeye (iklm) gre taksim etmis ve blge far kliliklarinin ortaya ikardigi ten ve dil ayriligi ile bunlarin dayandigi tabiat v e kisilik ayrismasi zerinde durmustur. 2- Bir baska grup, insanlari Dogu, Bati, Gney, Kuzey olmak zere yasadiklari blgeler in hangi cihette olduguna bakarak drt kisma ayirmis ve her blgenin payina dsen miza ve rf farkliligi zerinde durmustur.

3- nc bir grup ise, insanlari mensup olduklari milletlere gre ayirmistir. Onlar, byk m llet olarak Araplar, Iranlilar, Romalilar ve Hintlileri saymislardir. Daha sonra bu milletleri de ikiye ayirmis; Araplarla Hintlilerin anlayis bakimindan uyusara k, varliklarin temel zellikleriyle ilgilendiklerini, mahiyet ve hakikatlere gre hkm verdiklerini ve ruhan unsurlari ok kullandiklarini sylemislerdir. Romalilarin ise I

ranlilarla uyustuklarini ve varliklarin dogal ynlerini ortaya koymaya, keyfiyet v e kemmiyetlerine gre hkm vermeye egilimli olduklarini, cismn unsurlari daha ok kulland klarini ifade etmislerdir. 4- Bir baska topluluk ise insanlari grs ve mezheplerine gre taksim etmistir ki, kit abimizin maksadi ve mevzuu da budur. Saglikli bir taksime gre insanlik, din sahib i olanlar ile akil ve nevalarina uyanlar seklinde ikiye ayrilir. Din sahipleri arasina genel olarak Mecsler, Yahudiler, Hiristiyanlar ve Mslmanlar gi rmektedir. Akit ve nevalarina uyanlar arasma ise filozoflar, maddeciler (dehrUer), SbIler, yi ldizlara ve putlara tapanlarla Brahmanlar girer. Bunlarin hepsi de kendi ilerinde esitli firkalara ayrilmislardir. Akil ve heva ehl ini grsleri itibariyla belli bir sayi ile belirlemek mmkn degildir- Din sahipleri, b ilinenler isiginda belli sayida mezhep ve firka ile sinirlidir. Buna gre Mecsler ye tmis, Yahudiler yetmis bir, Hiristiyanlar yetmis iki, Mslmanlar da yetmis firkaya a yrilmislardir. Btn bu firkalar arasinda kurtulusa erecek olan ise tek bir firkadir. nk iki zit Iddia kars i karsiya geldiginde hak bunlardan birinde yer alir. Tekabl kurallarina gre karsi karsiya gelen iki kaziyede mutlaka dogrunun bir taraft a, yanlisin da tekinde bulunmasi gerekir. Akilla bilinen hususlarin dayandigi met odlara gre herhangi bir konuda birbiriyle elisen hasimlardan her ikisinin de hak ze re olmasi imknsizdir. Akl meselelerde hak, tek olduguna gre btn meselelerde de tek bi r firkanin hak zere olmasi gerekir. Bu husus, akil yoluyla bilindigi gibi nakille de teyit edilmistir. Allah Tel buyurdu ki: "Yarattiklarimizdan yle bir mmet var ki h ak ile yol bulur ve onunla hkmederler." (A'rf, 7/181) Allah Resul (saliailhu aleyhi v e selkm) de syle buyurmustur: "mmetim yetmis firkaya ayrilacaktir. Bunlardan sadece biri kurtulusa erecek, digerleri helak olacaktir." "Bu firka hangisidir?" diye soruldugunda ise syle buyurdular: "Ehl-i Snnet ve'1-Cemaat'tir." "Ehli Snnet ve'1-C emaat kimlerdir?" diye soruldugunda ise syle cevap verdiler: "Halihazirda benim v e ashabimin bulundugu yol zere olanlardir." (Hakm, Mstedrek, I. 218-219; Ibn Mace, Rten, 17) Allah Resul (saliallhu aleyhi ve sellem) baska bir hadis-i seriflerinde ise syle bu yurmustur: "mmetimden bir topluluk Kiyamet gnne kadar hak zere durmaya devam eder."( Buhr, Ftisam, 10) Bir baska hadis-i serifte ise syle buyurdugu rivayet edilmektedir: "mmetim, dallet z erinde birlesmez." (Heyscm, MecmeuVZevaid, V, 218,219)

Islm Firkalarini Saymada Esas Alinacak Ana Ilkenin Tesbiti Biliniz ki Islam firkalarinin belirlenmesi hakkinda limlerin birok metodu vardir. Ancak bunlar belli bir asil veya nassa ya da varlik hakkinda bilgi veren temel k urallardan herhangi birine dayali degildir. Mellifler, bu firkalari tasnif ederke n belli bir yntem zerinde ittifak etmemislerdir.

Bilindigi zere herhangi bir meselede bir grsle digerlerinden ayrilan birinin mstakil bir fikir sahibi sayilmasi sz konusu degildir. Aksi takdirde itikadi grsler, tasni f ve sayima tbi tutulamayacak kadar ok olur; mesel, cevherlerin hkmleriyle ilgili bir meselede farkli bir grs olan, mstakil itikadi grs sahibi sayilir. yleyse, hakkinda ih ilaf edildigi zaman bu ihtilafin mstakil bir itikadi grs, sahibinin de mstakil fikir sahibi sayilacagi meselelere dair bir "ana ilke"nin bulunmasi gerekir.

Kelamcilardan herhangi biri, byle bir ilke belirleme yoluna gitmemistir. Islm firka larim, kendi yaklasimlarina gre tasnif etmis, ogunlukla da daha ncekileri takip etmi slerdir. Bu tasnifi yaparken istikrarli bir yasaya ve kalici bir metoda dayanmam islardir. Bunlarin geneli, firkalarla ilgili degerlendirmelerinde kolay yolu seer ek drt temel asildan hareket etmislerdir. Bu drt asil sunlardir: a- Sifatlar ve sifatlarda tevhid meselesi. Bu aslin alt basliginda yer alan ana konular sunlardir: Ezel sifatlar ki bunlar bazi cemaatlar tarafindan kabul edilir ken bazilari tarafindan reddedilmektedir. Zt-i Ilahfnin sifatlarinin aiklamasi. Fii l sifatlarin aiklamasi. Allah Tel hakkinda vacip, caiz ve imknsiz olanlarin belirlenm esi. Bu konularda Es'ariye, Kerrmi-ye, Mcessime ve Mu'tezIle arasinda farkliliklar sz konusudur. b- Kader ve kaderde adalet meselesi. Bu da birtakim alt meselelere ayrilmaktadi r. Kaza, kader, cebr, kesb, hayir ve serri irde etme, makdur ve malm gibi. Bunlar, bazi ekoller tarafindan isbt edilirken bazilari tarafindan da nefyedilmektedir. Bu mesele hakkinda ihtilafa dsenler ise Kaderiye, Neccriye, Cebriye, Es'ariye ve K errmiye firkalaridir. c- Va'd, va'd, Isimler ve hkmler meselesi. Bu mesele de su alt basliklara sahiptir: Iman, tvbe, va'd, irca (erteleme), tekfir, tadll (saptirma). Bunlar, bazi cemaatlar tarafindan isbt edilirken bazilari tarafindan da nef-yedilirler. Bu konuda ihtil afa dsen firkalar, Mrcie, Va'diyye, Mu'tezIle, Es'ariye ve Kerrmiye'dir. d- Sem', akil, rislet ve imamet meselesi. Bu mesele ise su konulara smildir: Tahsntakbh (hsn-kubuh meselesi), salh-aslah (Allah'in kullari iin en uygun olani yaratma me cburiyeti meselesi), lutf ve peygamberlikte ismet. Imametin sartlari bazi cemaatl ara gre nas ile, bazilarina gre icm ile belirlenmistir. Imametin baska bir sahsa gem esi de bazilarina gre nas yoluyla, bazilarina gre de icm yoluyla olur. Bu konuda ih tilafa dsen firkalar Sa, Hriciye, Mu'tezIle, Kerrmiye ve Es'ariyc'dir. Bu meselelerden herhangi birinde kendine ait bagimsiz bir grs olan her Imamin bu grs m ezhep, bu mezhepte ona tbi olanlar da bir firka sayilir. Bu temel meseleler disin da, bunlarin alt basliklarindan herhangi birinde digerlerinden farkli dsnen limin grs ise mezhep sayilmaz. Dolayisiyla o grste kendisine tbi olanlar da firka teskil etmez . Byle bir lim, ana meselede uygun dstg imamin mezhebi kapsaminda sayilir. Onun diger grsleri de basli basina bir mezhep sayilmayan fer'iyta dahil edilir. Bu noktadan bak ildiginda mezheplerin sonsuz sayida olmadigi ortaya ikar. Temel ihtilaflara konu olan ana meseleler belirlendigi iin, mslman firkalarin taksimi de buna gre yapilabil mektedir. Buna gre esitli ortak noktalarina ragmen temel meselelerde farkli dsnen drt kelam mezhebi sunlardir: A- Kaderiyye B- Sifatiyye C- Haricler D- Sa

Bu firkalar, bazi konularda ayni, bazi konularda farkli grslere sahip olmuslar ve her biri de birok dallara blnmstr. Yetmis firka, iste bu drt ana firkanin dallarinda lusmaktadir. Kelam mezhepleriyle ilgili olarak kitap telif eden limler, bunlarin tasnifinde su iki yolu izlemislerdir: 1- ncelikle ihtilafa konu olan ana meseleler ortaya konulmus ve bunlardan her biri hakkinda farkli grs olan mezhep sahipleri ve bunlarin firkalari zikredilmistir.

2- Mezhep sahipleri ve firkalari siralandiktan sonra bunlarin temel meseleler ha kkindaki grsleri sirayla zikredilmistir. Bu eserimizde izlenen usl ise ikincisidir. nk kanaatimize gre, kelam mezheplerinin ta snifi bu sekilde daha saglikli ve hesap aisindan daha uygun olmaktadir.

Biz de her mezhebi, mezhep sahiplerinin kendi kitaplarinda yazdiklarina dayanara k nakledecegiz. Bylelikle hibir kelam mezhebine bagli kalmayacak, nyargili davranmay acak, grslerini sahih ve fasit, hak veya btil olarak nitelemeyecegiz. nk akl delilleri kivnmlarindaki hak isiklari ve btil esintileri duru zihinlere gizli kalmayacakti r. Basari Allah Tel'dandir.

3- Mesele Insanlar Arasinda Ortaya ikan Ilk Sphe Halk arasinda ortaya ikan Ilk sphe, lanetli Iblis'in ortaya attigi sphedir. Bu sphen in kaynagi; nass karsisinda sahs grs ne srmesi, emir karsisinda arzu ve hevayi tercih etmesi ve yaratildigi zn, Adem Peygamberin (sallallhu aleyhi ve selem) yaratildigi zd en daha stn olduguna inanmasiydi. Iblis'in bu sphesinden yedi sphe daha dogmus ve insanlarin zihinlerine yerlesmistir . Bu spheler zaman iinde bidat ve dallet ehlinin mezhepleri haline gelmistir. Szkonus u spheler tahrif edilmis Tevrat ve drt Incil'de de yer almistir. Rivayete gre gnahkr Iblis, Adem Peygambere secde etme emrine uymayinca meleklerle a rasinda bir mnazara yasanmisti. Iblis, meleklere syle dedi: "Kesinlikle kabul ediyo rum ki Hak Tel benim de diger yaratilmislarin da Ikhi'dir. Kadir ve Alim'dir. Kudr et ve irdesinden sul edilmez. Bir seyi murd ettigi zaman Ol der, o da oluverir: Bir seyi murad ettigi zaman O'nun emri ancak Ol! demesidir. Olur." Ancak O'nun hikm etinin tecelli sekline ynelik birok soru mevcuttur." Bunun zerine melekler syle dediler: "Bu sorular nelerdir ve ka tanedir?" Iblis syle karsilik verdi: "Bunlar yedi sorudan ibarettir. Ilk soru sudur: Hak Tel beni yaratmadan nce benden sdir olacak seyi bildigi halde be ni niin yaratti? Yaratilis hikmetim neydi? ikinci soru sudur: Irde ve dilemesi geregi beni yaratti. Itaatimden kendisine bir yarar, masiyetimden de bir zarar gelmedigi halde niin kendisini bilmek ve itaat e tmekle mkellef kildi? Bu mkellefiyetin hikmeti neydi? nc soru sudur: Beni yaratip marifet ve itaatiyle mkellef kildi. Ben de bu mkellefiyeti n geregini yaptim. Peki daha sonra neden Adem'e (aieyhisselm) itaat ve secde ile emir buyurdu? Bu mkellefiyet, marifet ve Itaatimi artirmayacakken bundaki husus hi kmeti neydi?

Drdnc soru sudur: Hak Tel beni yaratip genel ve zel anlamda mkellef kildiktan sonra be Adem'e (afeyhisselm) secde etmeyince niin lanetledi ve cennetten ikardi beni? Halb uki benim, 'Senden baskasina secde etmem!' demekten baska bir kabahatim olmamist i. Bunun hikmeti neydi? Besinci soru sudur: Beni yaratip genel ve zel anlamda mkellef kildiktan ve itaatsiz ligimden dolayi bana lanet ederek cennetten kovmasindan sonra neden Adem'le irti bat kurmama imkn verdi? Bu sekilde ikinci kez cennete girdim ve vesvese vererek o

nu kandirdim. Yasak olan agatan yemesini sagladim. Halbuki beni cennete sokmasayd i Adem ogullari benden uzak durur ve cennette ebediyen yasarlardi. Byle yapmasinin hikmeti neydi? Altinci soru sudur: Beni yaratip genel ve zel anlamda mkellef kildiktan ve lanetine muhatap ettikten sonra cennete girmeme engel olmadi. Dsmanlik benimle Adem arasi nda iken neden beni onun ocuklarina da musallat kildi? Ben onlari grrken, onlar ben i gremezler. Benim vesvese ve tuzaklarim onlara tesir ederken onlarin g ve kuvvetle ri beni etkileyemez. Peki bundaki hikmet nedir?

Yedinci soru ise sudur: Hak Tel beni yaratip mutlak ve mukayyed surette mkellef kil di. Enirine itaat etmedigimde ise bana lanet ederek kovdu. Cennete girmek istedig imde ise bana izin verdi ve beni ona musallat etti. Isimi grdkten sonra beni cenne tten tekrar ikardi ve Adem ogluna musallat etti. Peki O'ndan mhlet istedigimde ned en bana mhlet verdi? O'na syle demistim: 'Diriltilecekleri gne kadar bana mhlet ver. ' Buyurdu ki: 'Muhakkak sen, belli vakte kadar mhlet verilmislerdensin.' (A'rf, 7/1 3) Eger beni o an helak etmis olsaydi, insanlar benden kurtulmus olur ve yeryznde ktlk olmazdi. Dnyanin dirlik ve dzen zere kalmasi ktlkle dolup karmakarisik hale gel den daha iyi degil midir? Bana mhlet verilmesinin hikmeti nedir?" Incil srini syle demistir:

"Bunun zerine Hak Tel meleklere syle buyurdu: Ona deyin k: Senin ve btn yaratilmislari ilahi olduguma dair tasdik ve teslimiyetinde samimi ve drst degilsin. Eger yle ols aydin benim hakkimda 'Niin' diyerek hkm yrtmezdin. Ben, O Allahim ki Ben'den baska ila h yoktur. Yaptigimdan sul edilmez. Yaratilmislarin yaptiklari ise sorguya tbidir." Yukarida zikrettigimiz hususlar Tevrat'ta mevcut oldugu gibi Incil'de de aynen y er almaktadir.

Bu konuda bir sre dsndkten sonra su grse vardik: Iyi bilinmelidir ki Adem oglu arasind ortaya ikan her trl sphe ve kusku, seytanin saptirma ve vesveselerinden kaynaklanmak tadir. Seytanin spheleri yedi tane oldugu gibi, bidat ve dallet mezheplerinin bell i basli olanlari da yedi ana kolda toplanmistir. Dallet ve kfr ehlinin firkalari, ne kadar ok da olsalar bu yedi spheden uzak kalamazlar. Ifadelerde ve izlenen yoll arda farklilik varsa, bu, tohum gib [birbirine benzer] sapkinlik trlerine nis-betle byledir. Hepsinin dayandigi nokta Ise, hakki teslim ettikten sonra O'nun emrini inkr etmek ve nas karsisinda nevaya meyletmektir.

Nuh (afeyhIsselm), Hd (aleyhisselm), Salih (aleyhisselm), Ibrahim (aleyhisse-Im), Lt ( aleyhisselm), Suayb (aleyhisselm), Musa (aleyhisselm), Isa (aleyhisselm) ve Allah Re sul (salkllfau aleyhi ve sellem) ile mcdele edenlerin hepsi de lanetli sey-tanin yol undan giderek trl sphe ve tereddtler izhr etmislerdir. Bunlarin ortak hedefi, yklenmek istenen mkellefiyetten siyrilmak ve seriat mbellig-lerinin getirdikleri emir ve y asaklari toptan inkr etmekti. Nitekim onlarin syledikleri "Yoksa beser mi bize yol gsterecek?" (Tegbn, 64/6) lafiyla lanetli Iblis'in syledigi "amurdan yarattigin bir varligin nnde mi egilecegim?" (Isr, 17/60) lafi arasinda hibir fark yoktur. Iste iht ilaf ve kavganin koptugu nokta budur. Sz konusu yol ayrimi hakkinda Kuran-i Kerm'd c syle buy-rulmaktadir: "Hidayet rehberi geldiginde insanlari iman etmekten aliko yan, 'Yoksa Allah bir beseri mi peygamber gnderdi?' iddiasindan baskasi degildir." (Isr, 17/94) Grldg gibi insanlarin iman etmesini engelleyen temel etken bu dsncedir. u anlamda Iblis hakkinda da ayni durum sz konusu olmustur: "Sana emrettigimde sec de etmene engel olan nedir? Dedi ki: Ben ondan daha stnm. nk beni atesten, onu ise amu dan yarattin." (A'rf, 7/11) Iblis'in soyundan gelen zrriyeti ise syle demislerdir: "Ben, zavalli ve nerdeyse konusamayan bu kimseden daha stn degil miyim?" (Zuhruf, 43/52) Ayni sekilde daha sonra yasayan inkarcilarin sylediklerine baktigimizda nce kilere aynen uydugunu grrz: "Daha ncekiler de aynen onlarin syledikleri gibi sylediler . Kalpleri benzesmis tir." (Bakara, 2/118) "Daha nce yalanlamis olduklarina elbet te inanacak degillerdi." (Ynus, 10/74)

Ilk lanetli, akil yrtlmeyecek bir konuda akim hakemligine basvurunca, Yaratanin hkmn y ratilan, yaratilanin hkmn de Yaratan zerinde icra etmek kainilmaz oldu. Yaratanin hkmn aratilan zerinde icra etmek, asiriliktir. Yaratilanin hkmn yaratana icra etmek ise byk bir yanlistir. Birinci spheden dogan mezhepler Hulliyye, Tenshiyye, Msebbi-he ve birtakim asiri Rafi z firkalaridir. Ikinci spheden Kaderiye, Cebriye ve Mcessime mezhepleri ortaya ikmistir. Bunlar All ah Tel'mn sifatlan noktasinda hata etmis ve O'nu mahluktin sifatlariyla tavsif etmi slerdir. Mu'tezile fiillerde tesbih taraftari iken MsebbIhe firkasi sifatlarda hullcdr. Bunla r gzlerinden herhangi biri kr olan firkalardir.

"BIzim iin hasen (IyI-gzel) olan Hak iin de hasen, bizim iin kabh (kt-irkin) olan hak de kabhtir" diyen kimse, Allah Tel'yi insanlara tesbih etmis olur. Allah Tel'mn halki n sifatlariyla tavsif edilmesi veya halkin O'nun sifatlarindan biriyle tavsif ed ilmesi fikrine meyleden kimsenin haktan itizl ettigine (ayrildigina) hkmedilir. Kad eriye firkasinin asli, her seyde illetin ardina dsmektir. Bu, lanetlenmis Iblis'i n de hareket noktasidir. nk o, nce yaratilisin, sonra mkellefiyetin illetini, ardindan Adem Peygamber'e (aleyhisselm) secde etmedeki yararini sorgulamistir. Hriciye ist e bu sorgulamadan dogmus ve bu firkanin mensuplari Allah Teal'dan baska hakem olm adigini, insanlarin hakem olamayacaklarini iddia etmislerdir. Onlarin bu iddiala ri ile lanetli Iblis'in "Baliktan, islenebilen kara topraktan yarattigin insana se cde edemem" (Hicr/33) sz arasinda hibir fark yoktur. Kisaca sylemek gerekirse emirle rin maksatlarinin ardina dsen iki taraf da kinanmistir. Mu'tezile mensuplari tevhid konusunda asiriya kamis, sifatlari nefye-derek ta'tl y ani sifatlari geersiz kilma fikrine ulasmislardir. Rfizlcr, nbvvet ve imamet konularinda asiriya giderek hulul fikrine sapmislardir. Haricler, insan irdesini iyice daraltarak, insanlarin hakemligini reddetme noktasin a varmislardir.

Dikkatle dsnldg zaman sapkin firkalar arasinda grlen sphelerin hemen tamami, lanetli s'in sphelerinden kaynaklanmis olup onun hile ve tuzaklarindan dogmustur. Ahir zamanda vuku bulan sphelerin tamami, ilk devirde ortaya ikmis sphelerdir. Alla h Tel da iste bu yzden syle buyurmustur: "Seytanin adimlarini izlemeyin. Muhakkak o, sizler iin aik bir dsmandir." (Bakara, 2/168) Allah Resul (sallaiMhu aleyhi ve selle m) de mmetimizin sapkin firkalarindan her birini gemis mmetlerden birine benzeterek syle buyurmustur: "Kaderiye bu mmetin Mecsileri, Msebbihe Yahudileri, Rfiziler ise H irIS tiyanlandir." (Hakm, Mtistedrek, 1/159; Msned, 5/406; Tabern, Mucemu's-Sagir, 7 /36) Her mmetin spheleri, kendi zamanlarinda yasayan inkarci ve mnafiklarin spheleri nden kaynaklanin istir. Allah Resul (sallaflhu aleyhi ve sellem) Islm mmetinde ortaya ikacak firkalar hakkind a syle buyurmustur: "Szden nceki mmetlerin yollarina girecek, onlari aynen ok tyleri gibi birebir, ayni yere basan ayak izleri gibi takip edeceksiniz. yle k keler deli gine girseler, siz de gireceksiniz," (Buhr, Istisam, 14; Mslim, Ilim, 6; Ibn Mce, Fi ten, 17; Msned, 2/327; Taber, Tefsir, 6/412)

4- Mesele Islm'da Ortaya ikan Ilk Sphe

Bu baslik altinda Islm mmeti'nde ortaya ikan ilk sphe, bu sphenin kaynagi, kimler tara findan ortaya atildigi ve nasil dallandigi aiklanacaktir.

Daha nce de ifade ettigimiz gibi son mmette ortaya ikan spheler, insanoglunun tarihin de ortaya ikan ilk sphelerin aynisiydi. Bundan hareketle sunu rahatlikla syleyebili riz ki her peygamberin zamaninda bu sphelerin bir kismi veya tamami gndeme getiril mistir. Islm mmeti'nin ilk devrinde ortaya atilan spheler de ncelikle Allah Resl'nn (s Uallhy ve sellem) dneminde O'nun karsisina ikan kfr ve ilhd ehli, zellikle de mnafikla tarafindan ortaya atilmistir. Ayni gruplarin diger peygamberlere karsi ikarken de benzer spheleri ne srdklerini bilmemize ragmen, g -en uzun zamandan dolayi bunlar un utulup gitmistir.

Gayet aiktir ki bu mmetin btn spheleri, Allah Resl'nn (saal-fhu aleyhi ve sellem) d yasayan mnafiklardan kaynaklanmistir. nk onlar, Allah Resl'nn (sallallhu aleyhi ve s em) emir ve yasaklarina riza gstermez, sorulmasi sakincali konulan sorar, tartisi lmayacak meseleleri haksiz sekilde tartisirlardi. Bu baglamda en gzel rnek, ZH-Huvaysira et-Temm hadisidir. "Zi'1-Huvaysira et-Temm ile Allah Resul (sallallhu aleyhi ve seilem) arasinda syle bir konusma gemisti: - Adil ol ey Muhammedi - Ben dil degilsem, kim dil olabilir? - Yaptigin taksim, Allah rizasi gzetilmemis bir taksimdir." (Buhr, Menfcib, 25; Ede b, 95; Mslim, Zekt, 148; Msned, 219)

Grldg zere bu sz, Allah Resl'ne (sallallhu aleyhi ve sellem) aika karsi ikisi ifa . Hak Imama karsi ikan biri Islm toplumu disinda sayiliyorsa, Allah Resl'ne {saliallh u aleyhi ve sellem) karsi ikan kimsenin durumu, iias karsisinda hevya sarilma ve ak l kiyasa basvurarak emre isyan etme konusunda en aik rnek degil midir? Nitekim Alla h Resul (sallallhu aleyhi ve sellem) bu adam hakkinda syle buyurmustur;

"Bu adamin soyundan yle bir topluluk treyecektir ki okun yaydan firlayip ikmasi gibi dinden ikacaklardir." (Buhr, Tevhid, 23; Enbiy, 6; Mslim, Zekt, 142; Eb Davud, Snnet 8) Uhud savasinda mnafiklardan bir grubun yaptiklari da su ayet-i kerimede anlatilmak tadir:

Dediler ki: Bu iste bizim bir fikrimiz var mi? Bu iste bizim fikri-Jz alinsaydi, burada ldrlmezdikP (Ai-i mrn, 3/154) "Onlar yanimizda yalardi, lmez ve idrlmezlerdi l-i Imrn, 3/156) Btn bu ifadeler, e (insanoglunun kendi kaderini tayin edecegi) fik rini ileri srmek- nedir? Msriklerden bir topluluk ise syle demistir: "Eger Allah di lemis olsaydi O'ndan baskasina tapmazdik." (Nahl/34) Baska bir topluluk ise syle demistir: "Dilese Allah'in yemek verecegi kimseleri biz mi besleyelim?" (Yasta, 3 6/47) Baska bir topluluk ise Allah Tel'nin celli zerindeki dsnceleri ve fiilleriyle ilgili t asarruflarindan hareketle O'nun zti hakkinda mcdeleye girdikleri iin bundan men edil erek tehdit edilmislerdir: "Onlar pek kuvvetli olan Allah hakkinda ekisirken O, yi ldirimlari gnderir de onlarla diledigini arpar." (Ra'd, 13/13)

Btn bunlar, Allah Resl'nn (sallallhu aleyhi ve sdlem) btn gc, kudreti ve sevketiyl i devirde ortaya atilmis sphelerdir. Mnafiklar O'nun devrinde hile ve tuzaklarini kurmaya devam etmis, mslnian olduklarini syleyip kfrlerini gizlemeye alismislardir. An cak Allah Resl'nn (sallallhu aleyhi ve selkm) attigi her adimda O'na karsi ikarak ve kararlari hakkinda kuskular dogurarak Itirazlarini srdrmslerdir. Yaptiklari bu Itir

azlar, o gnlerde tohum hkmnde iken zaman iinde yesererek meyvelerini vermeye baslami stir. Allah Resl'nn (sallallhu aleyhi ve seilem) hastaligi ve vefati sirasinda yasanan iht ilaflar Ise Itihadi ihtilaflar olarak nitelenmistir. Bunlar, daha ok ser5! grevleri n yerine getirilmesi ve dinin yasatilmasiyla ilgili endiselere dayanmaktadir. Reslullah'in (sallallhu aleyhi ve selkm) hastaligi esnasinda yasanan birinci ihtil afi, Imam Buhari Abdullah b. Abbas'm rivayetiyle sylece aktarir: "Reslullah'in (salialihu aleyhi ve seilem) vefatiyla sonulanan hastaligi siddetlendi ginde; 'Bana kalem ve kgit getirin, benden sonra sapmamaniz iin size bir yazi yaza yim.' buyurdu. mer (radiyallahu anh): 'Allah Resl'ne (sallallhu aleyhi ve seilem) ha staligin izdirabi galebe almistir, bize Allah'in kitabi yeter." dedi. Bunun zerine laf ogaldi, Hz. Peygamber: 'ekilin yanimdan, benim yanimda ekisme olmaz!' buyurdu. Bizimle Reslullah'in (sallallhu aleyhi ve seilem) yazisi arasina giren felaket ne kadar bykt." (Abdurrezzak, Musannaf, 5/439; Ibn Sa'd, Tebakat, 2/244; msned, 1/325) Allah Resl'nn (sallallhu aleyhi ve seilem) hastaligi esnasinda yasanan ikinci ihtila f sudur: Allah Resul (sallallhu aleyhi ve seilem) hasta dseginde iken syle buyurmust u: "sme'nin ordusunu donatin. Geri kalana Allah lanet etsin!" (Vakid, Megz, 3/1119; I bn Sa'd, Tabakat, 2/190) Bunun zerine bir topluluk syle dedi: "O'nun emrini yerine getirmemiz gerekir. sme (radiyallahu anh) da Medine'den ikti." (Ibn Hism, Es-Siret'n -Nebeviyye, 4/218, 224) Br baska topluluk ise syle dedi: "Allah Resl'nn (sallallhu aleyhi ve seilem) hastaligi iyice agirlasti. O'ndan ayrilmak bize zor geliyor. Durum byle oldugu iin is bir s onuca ulasincaya kadar sabredelim." Bu iki ihtilafi zikretmemizin nedeni, muhaliflerin, bu grs farkliliginin din esasla rdaki ihtilaflar zerinde etkin olduklarini dsnme ihtimalleridir. Oysa isin asli byle degildir. Her iki ihtilafta da endise edilen husus, kalplerin hzne bogulmasi hali nde bile din emirlerin yerine getirilmesi ve tutusabilecek fitne atesinin bastan sndrlmesidir.

nc Ihtilafa gelince, Allah Resul (sallallhu aleyhi ve seilem) vefat ettiginde mer (ra aUahu anh) Syle demisti: "Hz. Muhammed (sallallhu aleyhi ve

seilem) lmedi. Hz. Isa (aleyhisselm) gIbI gge ekildi. Onun ldgn syleyeni bu kilicim ederim!" Buna karsilik Ebu Bekir (radiyallahu anh) syle ded:" Her kim Hz. Muhammed 'e ibadet ediyorsa, iyi bilsin Id O vefat etti. Her kim de Hz. Muhammed'In RabbI ne Ibadet ediyorsa bilsin kI, O lmez ve asla fena bulmaz!" Sonra: "Muhammed ancak bir peygamberdir. O'ndan nce de peygamberler gelip gemistir. Eger lr veya ldr-lrse t klarinizin stnde gerisin geri mI dneceksiniz? Topuklarinin stnde geri dnenler Allah'a asla zarar veremeyecektir. Allah skredenle-ri dllendirecektir." (Ai-i Imrn, 3/143) a yet-i kerimesini okudu. (Ibn Hisam, es-Siret'n-Nebeviyye, 4/227-228) Halk bu ayet -i kerimeyi isittigi zaman Ebu Bekir'in (radiyallahu anh) szne uyup mer'in (radiyal iahu anh) szn terkettI. mer (radiyallahu anh) syle dedi: "O'nun vefati beni yle hayret ve dehsete dsrmst ki, Ebu Bekir (radiyallahu anh) okumazdan nce bu ayeti sanki hi Isi tmemis gibi oldum." (Ibn Sa'd, Tabakat, 2/268)

Drdnc ihtilaf, Allah Resl'nn (sallallhu aleyhi ve seilem) defin yeri konusunda yasandi Muhacirler, Fahr-i Alem'in (sallallhu aleyhi ve sellem) dogum yeri ve aile yurdu diyerek naasim Mekke'ye gtrmek istediler. i-nsar ise, hicret ve zafer yurdudur di yerek Medine'ye defnetmek istedi. Sahabeden bir baska topluluk ise, Kuds peygamber lerin mezarligi ve onun da miraca iktigi yerdir diyerek oraya defnetmek istediler . En sonunda "Peygamberler, ldkleri yere defnedilirler" (Ibn Mace, Ceniz, 65, Msned, 1/7) hadisine ulasarak Medine'de defnedilmesi zerinde fikir birligine vardilar. Besinci ihtilaf, imamet (hilfet) konusunda yasanmistir. mmet arasinda yasanan en byk

ihtilaf, imamet konusunda olmustur. Islm tarihinde, imamet meselesinde oldugu ka dar baska hibir din meselede kililar ekilmemistir. Ancak Asr-i Sadet'te yasanan ihtil af, Hak Tel'nin ltfuyla kan dklmeden zlmstr. Imamet konusunda muhacirlerle ensr ar kir ayriligi dogmustu. Ensr muhacirlere, "Sizden bir emr, bizden bir emir olsun" d ediler ve kendi emirleri olarak da Sa'd b. Ubde el-Ensrfyi (radiyaliahu anh) setile r. Ebu Bekir ve mer (radiyaliahu anli) duruma hemen mdhale ederek Ben Side'nin avlusu nda onlarla konustular. mer (radiyallahu anh) bu olayi syle anlatmistir: "Yolda gze l bir konusma yapmak iin kendi kendime cmleler kuruyordum. Konusmak istedigim zaman Ebu Bekir (radiyallahu anh) araya girerek 'Sen dur ey mer!' dedi. Ardindan Allah Tel'ya hamd senada bulundu. Sylemeyi tasarladiklarimi sanki gaybi biliyormus gibi o sylemeye basladi. Ensr konusmaya baslamadan ben elimi uzatarak Ebu Bekir'e (radi yallahu anh) biat ettim. Bunun zerine onlar da biat etmeye basladilar, fitne ates i de bu sekilde tutusmadan snms oldu. Ebu Bekir'e (radiyallahu anh) biat, Allah Tel' nin mslmanlari serrinden muhafaza buyurdugu bir emrivaki olmustu. Bundan sonra her kim bu sekilde biat ederse ldrlmesi gerekir. Mslmanlardan her kim, mesverette bulunma ksizin bir adama biat ederse, her ikisinin de katledilmesi gerekir." Ensar (radiyallahu anh), Allah RcsKfnn (sallallhu aleyhi ve sellem) "Imamlar Kureys 'tendir" (Msned, 4/421,3/183; Hkim, Mstedrek, 4/85) hadisini isittiklerinde nceki Idd ialarindan vazgemislerdir. Ben Sakfe'nin avlusundaki bu biatin ardindan mescidde ya pilan biat, Insanlarin arzu ve istekleriyle gereklesmis ve Hsim ogullarindan bir to pluluk ile Emevler'den Eb Sfyn disinda herkes akin akin mescide kosarak Ebu Bekir'e (radiyallahu anh) biat etmislerdir. Al b. Eb Tlib (radiyallahu anh) ise, Allah Rcsl'nn (sallallhu aleyhi ve sellem) emri geregi O'nun defin islemleriyle ve mezari basi nda beklemekle emrolundugu Iin mesciddeki bIatta bulunamamistir. Altinci ihtilaf: Bu ihtilaf Allah Resl'nn (sallallhu aleyhi ve sellem) mirasi ve Fed ek arazisi konusunda yasanmistir. Vefatindan sonra Etima (radiyallahu anh) babasi nin mirasim talep etmis, birtakim arazilerin mlkiyetini Iddia etmisti. Ebu Bekir ( radiyallahu anh) Allah Resl'nn (sallallhu aleyhi ve sellem) "Biz peygamberler toplul ugu miras birakmayiz" (Msned, 2/463; Hkim, Mstedrek, 4/342; Bezzar, 5/81) buyrugunu okuyarak bu talepleri geri evirmistir.

Yedinci Ihtilaf: Zekat vermeyi reddedenlerle savasma konusunda yasandi. Sahabede n bir topluluk onlarla savas edilebilecegini, bunun caiz hatta farz oldugunu savu nurken bir kismi ise buna karsi ikti. mer (radiyallahu anh) onlarla savasilmamasi gerektigini dsnyordu. Ebu Bekir (radiyallahu anh) ise ilk grs tercih ederek syle yemin etti: "Allah'a yemin ederim ki Allah Resl'ne (sallallhu aleyhi ve sellem) veriyor o lduklari bir yulari bile vermek istemeseler onlarla yine savasirim." (Ali el-Mtta k, Kenzu'l-Ummal, 3/301) Zekat vermeyenlerle yapilan savasa bizzat katildi. Btn sah abe de kendisine tbi oldular ve o kabilelerden zorla zekat aldilar. mer (radiyalla hu anh), kendi itihadi geregi savasa karsi iktigi iin hilfeti dneminde onlarin esirle rini ve el konulan mallarini iade etmistir. Sekizinci ihtilaf: Ebu Bekir'in (radiyallahu anh) vefati sirasinda imameti mer'e ( radiyallahu anh) birakmasinda yasandi. Sahabeden bazilari, Ebu Bekir'e (radiyall ahu anh) "Kati ve sert birini basimiza hkmrn kildin!" diye serzeniste bulundular. B unun zerine Ebu Bekir (radiyailahu anh) syle dedi: "Kiyamet gn Rabbimin huzuruna ikti gim zaman muhakkak syle diyecegim: 'En hayirlilarini baslarina geirdim.'" Bu sz zeri ne ihtilaf son buldu. Ebu Bekir (radiyallahu anh) ile mer'in (radiyallahu anh) hilfetleri dneminde birok ih tilaf yasanmistir. Dedenin miras payi, kardeslerin miraslari, kelale (Babasiz, oc uksuz lenlerin mirasi), parmaklarin diyeti, dislerin diyeti ve hakkinda nas bulun mayan birtakim sulara uygulanacak had cezalari bu ihtilaflardan bazilaridir.

Bu dnemde yasanan en mhim olaylar ise, Romalilarla ve Iranlilarla yapilan savaslar , yeni fetihler ve bunlar sonucu toplanan ganimetlerdeki atistir. Alinan kararla rin hepsi Halife mer'den (radiyallahu anh) ikiyor ve Islm daveti giderek genisliyor , mslmanlarm iktidari gleniyordu. Mslman Araplar sz sahibi olurken Iran hkimiyeti eri

du. Dokuzuncu Ihtilaf: Sura ile ilgili hususlarda yasandi. Sura konusunda nce ihtilaf edildi. Daha sonra Osman'a (radiyallahu anh) biat edilmesi noktasinda fikir birl igi ettiler. Bu ittifakla isler yoluna girdi ve davet onun dneminde de srd. Fetihle r giderek artarken hazine tikabasa doldu. Osman (radiyallahu anh) halka stn bir ah lak ile muamelede bulundu. Eli aik davrandi. Ancak akrabalari olan Emevler birok te hlikeli ve hatali islere giristiler. Yaptiklari haksizliklar ona mledilir oldu. ogu nlugu Emev kaynakli birok ihtilaf ve kargasa yasandi. Osman (radiyatlahu anh) dneminde islenen hatalarin ilki, Allah Resul (sallallhu ale yhi ve sellem) tarafindan kovulmus olan Hakem b. Umeyye'nin Medine'ye dnsne izin ve rilmesidir. Bu sahis, hilfetleri dneminde Ebu Bekir (radiyaliahu anh) ve mer'den (r adiyallahu anh) de yardim talep etmis, ancak istegi her defasinda geri evrilmisti . Hatta mer (radiyallahu anh) onu, Yemen'de kaldigi yerden 40 fersah (yaklasik 20 0 km) teye srdrmst. Osman (radiyallahu anli) tarafindan alinan ve halk katinda begenilmeyen ikinci k arar, Ebu Zerr'in (radiyallahu anh) Rebeze'ye srlmesiydi. Bir diger karari, kizini Mervan b. Hakem'le evlendirmesi ve Afrika'dan gelen ganimetlerin beste birini (y aklasik 200.000 altin) ona vermesiydi. Osman (radiyallahu anh) tarafindan alinan ve halkin fkesini eken bir diger karar i se, Allah Resul (saMLhu aleyhi ve sellem) tarafindan kani helal edilmis olan Abdul lah b. Sa'd b. Eb Serh'i barindirmasi ve Misir valisi olarak grevlendirmesiydi. Ab dullah b. mir'i Basra valiligine getirmesi de Osman'in (radiyallahu anh) hatali k ararlarindan biri olmus ve bu sahis birok kargasa ikmasina neden olmustur. Bu ve b enzeri birok karar, halkin Osman'dan (radiyallahu anh) sogumasina yol amisti. Onun ordu komutanlari su ztlardi: Sam valisi Muviye b. Eb Sfyn (radiyallahu anh), Kfe vali si Sa'd b. Eb Vakks (radiyallahu anh), onun haletleri Veld b. Ukbe ve Sad b. el-s, Ba sra valisi Abdullah b. Amir, Misir valisi Abdullah b. Sa'd b. Eb Serh. Bu valiler in hepsi de sonunda onu tek basina birakmis ve kaderin aci tecellisi yasanmistir . Osman (radiyallahu anh) evinde haksiz yere katledilmis ve bundan sonra bir dah a asla snmeyecek olan fitne atesi yanmaya baslamistir. Onuncu Ihtilaf: Yogun bir fikir ayriligi sreci yasandiktan sonra ittifakla imamet makamina getirilen Ali (radiyallahu anh) zamaninda meydana geldi. Ilk olarak Tal ha (radiyallahu anli) ve Zbeyr (radiyaflahu anh) onun imametini tanimayarak Mekke' ye gittiler. Ardindan Aise (radiyallahu anh) Basra'ya gitti. ok gemeden onunla sav astilar. Cemel Savasi olarak bilinen bu savastan sonra rc ederek tvbe ettiler. Ali (radiyallahu anh) onlara bir hususu hatirlattiginda bundan ders ikartarak geri adi m attilar. Ancak Zbeyr (radiyallahu anh) savas meydanindan ayrildigi sirada Ibni Crmz adinda biri tarafindan okla vurularak sehit edildi. Allah Resl'nn (sallallhu aley hi ve sellem) "Ibni Safiyye'nin oglunu ldrene cehennemi mjdeleyin" (Hkim, Mscedrck, 3 /414; Kurtub, Tefsir, 16/267) buyrugu geregi bu adam cehennemliktir. Talha (radiya llahu anh) da, savastan ekildigi sirada Mervn b. Hakem tarafindan atilan bir okla vurulmus ve oracikta lmstr. ise (radiyallahu anh) ise, yaptigindan dolayi sorumlu tu tulmus ve o da geri adim atarak tvbe etmistir. Sonunda sadece Ali (radiyallahu anh) ile Muaviye (radiyallahu anh) arasindaki iht ilaf baki kalmistir. Ali (radiyallahu anh) Siffn'de onunla savasmis ve bu savas s irasinda Haricler ortaya ikmistir. Hakem olayi da bu savasin ardindan yasanmis ve Amr b. s'in Ebu Musa el-Es'ar'nin yanindan ayrilmasiyla birlikte bu byk ihtilaf deva m edip gitmistir. Ali (radiyallahu anh) ile Surt (ncfslerini Allah'in kulluguna satanlar) olarak adl andirilan Haricler arasindaki fikir ayriligi Nehravan'da savasa dnsmstr. Orada Ali (ra diyallahu anh) ile Haricler arasinda aik bir savas olmustur. Onun dneminde ayaklanan Hariclere rnek olarak Es'as b. Kays, Mesd b. el-Fedek ve Zeyd b. Husayn et-T' gibiler i gsterilebilir. Yine onun devrinde Abdullah b. Sebe ve taraftarlari gibi Ali hak

kinda asiriya kaan gult gruplar ortaya ikmistir. Bidat ve dallet, bu iki firkadan zu hur etmistir. Bylelikle Allah Resl'nn (sallallhu aleyhi ve sellem) Ali (radiyallahu anh) hakkindaki su buyrugunun dogrulugu da tecelli etmistir: "Seninle ilgili olarak i ki topluluk helak olacaktir: Seni sevip asiriya kaan; senden nefret edip Uzaklasa n." (Beyhak, Snen-i Kbr, 5/137 (8488) Ali'den (radiyaJlahu anh) sonra ihtilaf iki kisma ayrildi. Bunlarin ilki imamet k onusunda, ikincisi de itikd esaslari (usl) konusunda grld. Imamet konusundaki Ihtilaf farkli Iki grse dayanir: a- Imamet ittifak ve seimle belirlenir. b- Imamet nas ve tayin ile belirlenir. Imametin fikir birligi ve seimle belirlendigini syleyenler -ki bunlar Ehl-i Snnet v e Cemaat'i olustururlar- syle demislerdir; mmetin tamami veya slihlerinden bir topl uluk her kimin zerinde fikir birligi ederlerse o kimse imam (halife) olur. Bunun imameti, ya mutlak, ya da Kureysli olmasi sartina bagli olur. Bir baska toplulug a gre ise Hsimlerden olmasi sarttir. Bunun disinda ileride aiklayacagimiz baska sart lar da sz konusudur. Ilk grste olanlar Muviye ve ocuklarinin, onlarin ardindan da Mervn ve ogullarinin ima metini geerli saymislardir. Haricler her dnemde, ilerinden birinin imameti zerinde ittifak etmislerdir. Tek sart lari, inanlarina bagli kalmasi ve muamelelerinde cri olan adalet esaslarina bagli kalmasiydi. Aksi halde biatlarim geri eker ve o kisiyi imametten uzaklastirirlard i.

Imametin nas ile sabit oldugunu syleyenler ise Ali (radiyallahu anh) sonrasi hakk inda ihtilaf etmislerdir. Bazilarina gre Ali (radiyallahu anh) oglu Muhammed b. H anefiyye'yi nas ile belirlemistir. Bu grs Keysniye firkasina aittir. Bunlar da Muha mmed b. Hanefiyye sonrasinda ihtilafa dsmslerdir. Kimilerine gre o lmemistIr ve yeryzn e dnerek her tarafi adaletle dolduracaktir. Kimilerine gre ise o lmstr ve onun arkasi ndan imamet oglu Ebu Hsim'e gemistir. Keysniyye degisik firkalara blnmstr. Bu firkala n bazilarina gre imamet Ebu Hsim'in soyunda devam etmekte ve imametin intikli vasiy et yoluyla olmaktadir. Bazilarina gre ise imamet baskalarina gemistir. Bu baskalar inin kimler oldugu noktasinda da ihtilaf edilmistir. Kimilerine gre o, Beyn b. Sem'n en-Nchd iken, kimilerine gre de Ali b. Abdullah b. Abbs'tir. Bunlar disinda Abdull ah b. Harb el-Kind, Abdullah b, Muviye b. Abdullah b. Ca'fer b. Eb Tlib oldugunu syley enler de olmustur. Bu firkalarin hepsi de dnin, bir adama itaat etmekten ibaret o ldugunu syleyip ser' hkmleri belli sahislara gre tevil ederler.

Muhammed b. el-Hanefiyye'nin imameti hakkinda nas bulunmadigini sovleyenler Ise, nassin Hasan (radiyallahu anh) ve Hseyin (radiyallahu anh) hakkinda sz konusu old ugunu iddia etmislerdir. Bu mezhepte olanlar syle demislerdir; Hasan (radiyallahu anh) ve Hseyin (radiyalfahu anh) disinda imametin sabit oldugu baska kardesler y oktur. Bilhare bu mezhebin mensuplari da ihtilaf etmis ve bazilari imametin Hasan 'in (radiyallahu anh) ocuklarinda devam ettigini, ondan oglu Hasan'a, ondan da og lu Abdullah'a getigini sylemislerdir. Bu grste olanlar, ayni zamanda Imam Muhammedln dnecegine inananlardir. Bazilari ise imametin Hseyin'in (radiyallahu anh) ardindan oglu Ali b. Hseyin Zeynelbidn'e getigini ifade etmislerdir. Ondan sonraki imamlar ha kkinda ise ihtilaf etmislerdir. Zeydiye, onun pesinden oglu Zeyd'in imam oldugun u sylemistir. Bu grste olanlara gre hurc eden her Fatim lim, zhid, cesur, cmert ve t nmasi vacip olan bir imamdir. Bunlar imametin Hasan'in ocuklarina gemesini caiz grmsl erdir. Bilahare bunlardan bazilari bundan vazgeerek Imam Muhammed'in dnecegini idd ia etmislerdir. Bazilari ise daha ileri giderek yukaridaki sifatlara sahip olan

her kimsenin, her devirde imam olabilecegini sylemislerdir. Bunlarin mezhepleri il eride daha ayrintili olarak aiklanacaktir. Immiye mezhebine gelince, bunlar Muhammed b. Ali el-Bkir'in nas ile imametini iddi a etmislerdir. Imamet onun ardindan vasiyet yoluyla oglu Ca'fer b. Muhammed es-Sdi k'a gemistir. Daha sonra kimin imam oldugu noktasinda ise ihtilaf etmislerdir. Bu noktada nas ile belirlendigi sylenen bes isimden sz edilmektedir: Muhammed, Ismail , Abdullah, Masa ve Ali. Bunlardan Muhammed'in imametini savunanlar Ammriyye, Ism ail'in imametini savunup onun lmedigini ileri srenler Mbrekiyye, bunlarin arasinda I smail'in tekrar dnecegini syleyip nas yoluyla babadan ogula geerek gnmze kadar geldigi ni iddia edenler IsmaIliyye adini tasir. Abdullah el-Eftah'in imam oldugunu syley ip ocuksuz ldg Iin dnecegine inananlar da vardir. Bir baska topluluk ise Musa'nin nas ile imam kilindigini sylemistir. Rivayete gre babasi Syle demistir: 'Yedinciniz kim olacaktir. O da Tevrat sahibinin adasidir.' Bilhare onun imametini savunanlar da fikir ayriligina dsmslerdir. Kimileri imameti onunla sinirlayip bir gn dnecegine inanirken kimileri lm konusunda t ereddt etmistir. Bu son grs, Memtriyye firkasina aittir. Kimilerine gre ise Imam Musa lms, onun ardindan oglu Ali b. Musa er-Riza imam olmustur. Bunlara Kat'iyye denil mistir. Ancak bunlar da daha sonraki ocuklari hakkinda ihtilafa dsmslerdir. Isn Aseriyye yani OnIki imamcilar ise Imameti Ali Riza'da, ardindan oglu Muhammed 'de, ardindan oglu Ali'de, ardindan oglu Hasan'da daha sonra da on ikinci imam v e kim-i muntazar olan Muhammed'de vki grmslerdir. Bu mezheptekilere gre Imam Muhammed lmemis olup geri dnecek ve zulmle dolmus olan dnyayi adaletle dolduracaktir. Baskal ari ise imameti Hasan el-Askcrfde grmslerdir. Ardindan kardesi Cafer'in imameti zeri nde durmuslardir. Onun lm konusunda tereddt etmislerdir. Kisaca sylemek gerekirse bun larin da imamet konusunda sayisiz grs ve Ihtilaflari sz konusudur. Imametin biriler inde durdugu, birilerinin ldkten sonra dnecegi, bazilarin gaip oluslari ve bir sre so nra dnecekleri gibi grsler bunlardan bazilaridir. Imamet konusundaki ihtilaflar ana hatlariyla bunlardir. Mezhepler blmnde bunlarin t afsilatina inilecektir.

Usl konusundaki ihtilaflara gelince, Sahabe dneminin sonlarinda Ma'bed el-Chen, Gayln ed-Dimcsk ve Yunus el-Esvrfnin bIdat-lariyla ortaya ikmistir. Bu bIdatlar, kader f ikri, hayir ve serrin kadere dayandirilmasinin reddi gibi hususlar zerinde yogunl asiyordu. Hasan el-Basr'nn grencisi olan Vsil b. At el-Gazzl bu bidatleri daha da geli stirmistir. Vsil'in grencisi Amr b. Ubeyd, kader konusunda hocasinin fikirlerini bi raz daha ileri gtrmstr. Amr b. Ubeyd, Emevler dneminde Yezd en-Nkis'in taraftarlari nda yeraliyordu. Daha sonra Mansr ile dost olmus ve onun imametini savunmustu. Ma nsr bir gn Amr'i verek syle demistir: "Tohumu btn insanlara satim, Amr b. Ubeyd disind onu toplayan olmadi." Hricler'den Valdiyye ve Ccbriyye'den Mrcie ilk ortaya ikan firkalardandir. Kaderiyye firkasinin bidati, ilk olarak Hasan el-Basr (radiyallahu anh) dneminde o rtaya ikmistir. Vsil, byk gnah isleyenin (mrtekib-ika i iki makam arasinda bir makam da (el-menziletu beyne'l-menzile-hujundugunu syleyerek hocasina karsi ikmis ve Has an'in ders likasindan ayrilmistir (i'tizl). Bu ayrilma eyleminden dolayi Vsil ve k adaslari Mu'tezile (Ayrilanlar) olarak adlandirilmistir. Ehl-i Beyt'ten 7 \ b Al i de Vsil'in grencilerindendir. Usl konusunda ona tbi olan Zeyd in taraftarlarinin o lusturdugu Zeydiyye firkasi itikd bakimindan Mutezildir. Usl, teberr ve velayet konu larinda atalarinin mezhebini ter-kectigi iin Kfeli bir topluluk kendisini reddetmi s (rafz) ve bu nedenle de Rfizler (ranza) olarak anilmislardir.

Mu'tezile'nin ileri gelenleri geen zaman iinde Yunan felsefesinin byk beyinlerinin M emn dnemine kadar tercme edilmis kitaplarini mtla etmislerdir. Bu alismalari sonucunda filozoflarin yntemlerini Kelam yntemlerine karistirmis ve mstakil bir ilmin dogmasi na nclk etmislerdir. Bu ilme Kelam adi verilmistir. Bu ismin kullanilis nedeni, ilg

ilendikleri meseleler hakkinda srekli kelam retmeleri ve israrla konusmalari olabile cegi gibi, bu ilmi filozoflarin mantik olarak adlandirdiklari Ilim dalina karsil ik olarak vazettikleri iin mantikla esanlamli olmasi itibariyla byle demeleri de o labilir.

Mu'tezile'nin en byk limi (seyh-i ekber) Ebu'l-Hzeyl el-Allf tir. Allah Tel'nin ilmi i e Alim oldugu ve ilmin bizatihi kendisi oldugu, ayni sekilde kudreti ile Kadir v e kudretin bizatihi kendisi oldugu gibi fikirleriyle filozoflarla ayni grs paylasmis tir. Kelam, irde, kullarin fiilleri, kader, ecel ve rizik gibi konularda birok bid atin de sahibidir. Bunlarin tafsilati ileride anlatilacaktir. Tesbih hkmleriyle il gili olarak Hism b. el-Hakem'le ok atesli mnazaralari cereyan etmistir. Iki grencisi Ebu Yakb es-Sehhm ve el-dem onu desteklemislerdir. Bilhare Halife el-Mutasim devrinde Ibrahim b. Seyyar en-Nazzm taya ikmistir. en-Naz zm, filozoflarin mezheplerini onaylamada asiriya gitmis, kader ve red (rafz) konu larinda yeni bidatler ortaya ikarmistir. ok meselede kendi mezhebindekilerden de ayri dsmstr. Taraftaran arasinda su isimleri zikredebiliriz: Muhammed b. Sebb, Ebu Semr, tusa b- Irnrn, el-Fadl el-Hades ve Ahm ed b. Hit. el-Esvr btn erinde ona katilmistir. Ayni sekilde Iskfiye firkasinin kumcusu olan Ebu Ca'fer el-Iskf de onunla ayni grsleri paylasmistir. Ca'fer b. Ca'fer b. Mbe ssir ve Ca'fer b. Harb'in taraftarlarindan olusan Ca'feriyye firkasi iin de ayni durum geerlidir.

Bunlarin ardindan Bisr b. el-Mutemir'In bidatleri zuhur etmistir. Bu sahis, kend i ortaya attigi tevelld fikrinde asiriya gitmis ve tabiati filozoflara meyletmistir . Allah Tel'mn sab ocuklara azap etme gcnn oldugunu ve byle yapmasi hlinde -hs- z i syleyen de odur. Buna benzer birok grste kendi yandaslarindan ayrilmistir. Mu'tezile'nin Rahibi olarak taninan Ebu Musa el-Murdr, Bisr'in grencilerinden biri dir. Kur'n'in fesahat ve belagat bakimindan mucize olusu grsne katilmayarak ondan ay rilmistir. Kur'n'in kadm olusu meselesinden dolayi Selef-i SlIh zerindeki baskilar o nun dneminde artmistir. Iki Ca'fer (Ca'fer b. Ca'fer b. Mbessir ve Ca'fer b. Harb) ile Iki dostu Ebu Zfer ve Muhammed b. Suveyd onun grencileri arasinda yeralmistir . Ca'fer b. Harb el-Esecc'in dostlari Ebu Ca'fer el-Iskf ve Isa b. el-Heysem de on un grencisi olmuslardir.

Kader konusunda asiriya gidenlere rnek olarak su iki ismi zikredebiliriz: Hism b. A mr el-Fuvt ve el-Esamm. Bunlar Ali b. Eb Tlib'In (radiyalkhu anh) imametini de icm-i m met ile akdolmadigi iin tenkit etmislerdir. el-Fuvt ve el-Esamm'a gre Allah Tel, hibir seyi gereklesmeden nce bilemez. Bylelikle mevcut olmayanin bir varlik olarak grlmesini n nne gemek istemislerdir. Ebu'l-Hseyn el-Hayyt ve Ahmed b. Ali es-Satcv nce Isa es-S-f'nin halkasina devam etmis , daha sonra ondan ayrilarak Ebu Mclid'in halkasina katilmislardir.

el-Ka'b, Ebu'l-Hseyn ei-Hayyt'tan ders almistir. Mezhebi aynen hocasinin mezhebidir . Ma'mer b. Abbd es-Slem, Smme b. Esras en-Numeyr, Ebu Osman Amr b. Bahr el-Chiz ise y klasik ayni dnemde yasamis Mu'tezile bilginleridir. Fikir bakimindan da birbirleri ne yakin olmalarina karsin ileride zikredecegimiz bazi meselelerde digerlerinden ayrilmislardir. Bu firkanin daha sonraki temsilcileri Ebu Ali Cbb, bunun oglu Ebu Hasim, Kadi Abdlcabbar ve Ebu'l-Hseyin el-Basri'dir. Bunlar yandaslarinin fikirlerini zetlemis ve birtakim meselelerde onlardan farkli dsnmslerdir. Kelam'in parlak dneminin baslangici Abbas halifeleri Harun, Memun, Mu'tasim, Vsik v e Mtevekkil dnemlerinde olmus, es-Shib b. Abbd ve Deylemliler'den bir topluluk dnemin de son bulmustur.

Orta dnemde de Mu'tezile mensubu bazi kimseler ortaya ikmistir. Bunlara rnek olarak Darrr b. Amr, Hafs el-Ferd ve Hseyn en-Neccr gsterilebilir. Son dnemde ne ikan Mu'tez le bilginleri ise birtakim meselelerde nceki bilginlere karsi ikmislardir. Bunlard an Cehm b. Safvn, Nasr b. Seyyar dneminde tebarz etmistir. Tirmiz kentinde cebr kon usundaki bidatini ortaya atmistir. Cehm, Emevler'in son dneminde Merv kentinde SlIm b. Ahvez el-Mzin tarafindan ldrlmstr.

Selef-i SlIh Ile Mu'tezile arasinda sifatlar konusunda her zaman derin ihtilaflar yasanmistir. Selefin onlarla giristigi mnazaralar belli bir kelmi ynteme dayanmiyo rdu. Bunlar, muhatabi ikna etme abasindan te gitmeyen diyaloglardi. Selef, Siftiye olarak adlandiriliyordu. Allah Tel'mn sifatlari kimileri tarafindan Zti ile kim olan zellikler olarak grlrken, kimilerince de halkin sifatlarina benzetiliyordu. Selef btn mnazaralarda Kitab ve Snnet'e bagli kalmaya alisiyordu. Alemin kidemi konusunda da naslann zahirine dayanarak Mu'tezile ile mnazara ediyorlardi. Abdullah b. Sad el-Kllb, Ebu'l-Abbs el-Kalnis ve el-Hris b. Ismail el-Muhsib bu mnazaralarda ne ikan ve kela imindan kuvvetli bilginlerdi. Bir defasinda Ebu'l-Hasan A1I b. Ismail el-Es'ar il e hocasi Ebu Ali el-Cbb arasinda hsn ve kubhla ilgili atesli bir mnazara cereyan etmis ti. Es'ar, hocasini birok meselede susturmayi basarmisti. Bu mnazaranin ardindan da onun halkasini terkederek Selef topluluguna yakinlasmisti. Es'ar, Selefin grslerini kelam kurallari erevesinde dzenlemeye baslamis ve mstakil bir kelam mezhebinin olus masini saglamisti. Muhakkiklerden Kadi Ebu Bekir el-Bkilln, Ebu Ishk el-Isfern ve Ebu ekir b. Frek gibi sahsiyetler de Es'ar'nin mezhebini benimsemislerdir. Bu son isim ler arasinda pek grs ayriligi yoktur. Sonraki dnemde Sicistn'da Ebu Abdullah Muhammed b. Kerrm adinda zhd ile taninan bir adam zuhur etti. Ilim bakimindan zayif olan Ibn Kerrni esitli kitaplardan derleyer ek olusturdugu kitabini avam arasinda tervc etmis ve Horasan halkinin ekseriyetin in tevecchn kazanmistir. Tuttugu yntem zaman iinde olgunlasarak bir kelam mezhebi hali ni almis ve Sultan Mahmud b. Sebktekin tarafindan da siyasal olarak desteklenmisti r. Onun etkisindeki sultan, Ehl-i Hadis ve Sa zerine bel yagdirmistir. Kerrmler, kela m firkalari arasinda daha ok Hariclere yakin olup mcessimedirler. Muhammed b. Heysa m'i bundan mstesna tutmak gerekir, zira kendisi o [kelamcilara] yakindir.

5- Mesele Kitabimizin Belli Bir Hesap Yntemine Gre Dzenlenmesinin Nedeni Hesap yntemi sinirlama ve ihtisar Ilkesine dayanir. Mezhepleri tasnif etme amaciyl a ortaya koydugumuz bu eserde de maksat, sz konusu mezheplerin Ihtisar edilerek z ikredilmesidir. Bu nedenledir ki siralamada tmn gstermesi yolunu tercih ettik. Taksi m ve bblara ayirmayi da hesap yntemlerine bagli kalarak yaptik. Bylece bu ilmin ynte mlerini ve kisimlarini da aiklamak istedik. Bu sekilde hakkimda fakh ve kelamci ol up hesap ilminin Inceliklerine vkif olmadigim ve bu ilmin det ve kurallarina yabanc i oldugum tarzinda bir yanilginin dogmamasini istedim. Hesap yntemlerinden en sag lam ve iyi olanini seip en aik ve gl kanitlari bu ynteme dayandirarak sayi ilmine uygu n bir degerlendirme yaptim; nitekim sayi ilminin ilk vaz'edilisine [ilk ortaya k onusuna] yol aan sebep de esitli konularda yardim istegidir. Imdi derim ki: Hesabin basamaklari birden yediye kadar olup daha teye geemez. Birinci Basamak: Hesabin basi, ilk taksimin vuku buldugu ilk mevzudur. Bu, bir ba kima ifti olmayan tek, bir bakima ise taksim ve tafsile elverisli btndr. Tek oldugu Iin sekil ve izgide msavi olacak bir benzerini gerektirmez. Btn oldugu iin iki blme acak sekilde tafsile elverislidir. izginin sekli bir utan diger uca dogru olmali,

alt tarafi ise tamamen tafsil edilenlerin zetleri, takdir edilen ve kararlastiril an murseller, aktarma, tahvil, toplamin esitli ailardan kllileri, ilhak ve mevzu na killeri ile doldurulmalidir. Yine izginin altina sol taraftan baslanarak stte kala cak sekilde, toplam meblagin kemmIyecri yazilir.

Ikinci Basamak: Kk olup sekli muhakkaktir. Bu, ilk yekun zerine varit olan ilk tak simdir. ift sayili olup tek degildir. Bunun bir ncs olmayacak biimde iki kisimda sinir andirilmasi gerekir. izginin seklinin ilkinden biraz kisa olmasi gerekir. nk cz, kllde daha azdir. Bunun altina ise, kendisiyle ilgili vch, nevi ve fasillar yazilabilir . Miktar bakimindan olmasa da, izgi bakimindan bir dengi vardir. nc Basamak: Kk olup sekli yine muhakkaktir. Birinci ve ikinci mevzu zerine varit olan ikinci taksimdir. Bu nedenledir ki iki kisimdan eksik olmasi, drt kisimdan ise fa zla olmasi da caiz degildir. Bu ilmin uzmanlarindan her kim, bunu asarsa hata et mistir hesap ilminin vaz'ini ve suretini bilmemektedir. Bu hataya dslme sebebini i leride aiklayacagiz. Onun izgisi aslin izgisinden biraz daha kisadir. Bunun altina da ne ikacak ve ortada kalacaklar uygun miktarda yazilabilir. Drdnc Basamak: Silik olup Ti1 harfine benzer. Drtten fazla kisma ayrilabilir. izgi ba kimindan bir nceki mertebeden daha kisadir. En gzeli Ise, en az olanla sinirli olm asidir.

Besinci Basamak: Kk olup 'Sad' harfi biimindedir. izgisi ncekinden daha kisa olmakla b raber istenilen sayida kisim ve baba ayrilabilir. Altinci Basamak: Egik olup ters virgl biimindedir. Bunun da istenilen sayida fasla ayrilmasi caizdir. Yedinci Basamak: Dgm gibi olup ift lam biimindedir. Bir taraftan diger tarafa uzar. A ncak bu, hesabin baslangici olmasi sebebiyle degil, baslangicin neticesi olmasi itibriyladir. Hesabin, bir btn olarak baplarinin niceligi ve nakis olarak sekillerinin niteligi b undan ibarettir. Bblardan her kismin bir dengi ve izgi bakimindan ona denk bir esi vardir. Bunu asla gzardi etmemek gerekir. Hesap, bir bakima tarihleme ve ynlendir medir.

Simdi bu seklin kemmiyetini zikredecegiz. Kisimlar, yediyle sinirlidir. Peki sek ildeki ilk sayi neden ift degil de tektir? Kk, neden iki kisimla sinirli olup ncs yokt r? Bu asildan niin drt kisma mnhasir kilinmistir? Son kisimlar, neden bu sinirlaman in disinda birakilmistir?

Cevap olarak derim ki: Sayi ve hesap bilimi zerinde uzmanlasmis akil sahipleri 'b ir' sayisi zerinde ihtilaf etmislerdir. Ihtilafin konusu, 'bir' rakaminin sayi mi yoksa saymanin baslangici olarak sayilarin disinda mi oldugudur. Bu ihtilafin k aynagi ise, 'bir' rakaminin anlamindaki msterekliktir. Buna gre 'bir', diger sayila rin terkibinde kullanilan bir rakamdir. Mesel iki rakaminin tek basina bir degeri olmayip iki tane 'bIr'den IbaL rettir. , drt ve diger rakamlar da byledir. Bir dige r anlama gre Ise, bizatihi rakam olmayip sayinin illeti olmasidir. Bu anlama gre ' bir', sayilarin terkibinde kullanilmaz. Btn rakamlardaki 'birk', rakamlarin ondan mr ekkep olmasindan degil, cins veya tr bakimindan her varligin asil olarak 'bir' ol masi gerektIgIndendir. rnegin 'bir Insan', 'bir sahis' denir. Sayida da byledir. N itekim , tane birden ibarettir. 'Birlik1, ilk anlama gre sayiya dhildir. Ikinci anlam a gre ise, sayinin illetidir. nc anlama gre Ise, sayinin ayrilmaz bir geregidir. Her simda da, Allah Tel hakkinda kullanilabilecek bir anlam yoktur. O, diger 'bIr-ler1 gibi olmayan 'Bir'dir. Allah Tel'nin birligi, hibir sekilde blnebilir bir birim degi ldir.

Sayi ilmiyle ugrasanlarin ogunluguna gre 'bir1, sayilara dhil degildir. Bunlara gre s ayilarin basi 'iki'dir. 'iki', hem ifte, hem teke blnebilir. Sayilar iinde ilk tek, '/

. Ilk ift sayi ise 'drt'tr. Drt sayisinin stndeki btn sayilar mkerrer olup bir tek I ftten mrekkeptir. rnegin 'alti', iki tekten mrekkeptir ve 'tam sayi' olarak adlandi rilir. 'Yedi' Ise tek ve ift sayilardan mrekkep oldugu Iin 'kmil sayi' olarak adland irilmistir. 'Sekiz' ise, iki iftten olusan ilk sayidir. Bunlarin ayrintilari konu muza girmemektedir.

Hesabin basi, 'bir' olgusunun sayinin illeti olup ona dhil olmamasidir. 'BIr', tek olup dengi yoktur. Sayinin baslangici iki oldugu iin muhakkak mertebesinin iki ki simla sinirli olmasi gerekmektedir. Sayi da bir tek, bir fte blnms oldugu iin asil mer tebesinin drt kisimla sinirli olmasi gerekmektedir. Bunun disindaki mertebeler is e mrekkeptir. Sayida kll ve mm olan basit rakamlar sunlardir: Bir, iki, ve drt. Bunla keml ifade eder. Bunlarin disindakiler ise mrekkep olup sinirlanmalari sz konusu degild ir. Bu nedenledir kI diger bblar belli bir sayi ile sinirlanmamistir. Onlar sonsuz a kadar uzanip gitmektedir. Bundan sonra adedin ma'dd zerine terkibi, basitin mrekk ep zerine takdiri gibi konular gelmektedir ki basli basina ayri bir ilim dalinin k apsamina girmektedir. Bu konulan da klasik filozoflarin mezhepleriyle ilgi blmde zi kredecegiz. Kitabimizin basinda belirttigimiz bes temel mukaddimeyi en gzel ve en doyurucu bii mde ortaya koyduktan sonra Adem Peygamber'den (aleyhissetm) zamanimiza dek yasami s olan din ve mezhepleri ele almaya basliyoruz. Her bb ve blmde gerektigi kadar bilgi verecegiz. Bylelikle anilan lafzin zikredilme sebebi anlasilmis olacaktir. Her firkayla ilgili blmde, temel inan esaslarini ve va rsa dallarini anlatacagiz. Bunlardan her birinin digerlerinden ayrilma nedenleri ni zikredecegiz. Mslman firkalari yetmis kisim halinde ele alacak, hanf dinin disinda kalan firkalar arasinda usul ve esas bakimindan meshur ve taninmis olanlari anlatacagiz. Bunu y aparken ne alinmasi gerekenleri ne alacak, gzardi edilmesi gerekenleri de gzardi ede cegiz. Hesap ilminin sarti, belirli izgilerin karsisina doldurulmasi gerekenleri yazmakti r. Ktipligin geregi ise doldurulacak bosluklari alisilmis biimde birakmaktir. Kitab imizda her ikisini de gzetmeye alistik. Bblari hesap ilminin gereklerine gre uzatirk en doldurulacak bosluklari da ktiplerin deti geregince biraktik. Yardimi Allah'tan ister, O'na tevekkl ederiz. O bize yeter. O, ne gzel Vekl'dir.

Tm Dnya Halki Arasinda Din, Inan, Felsefe Ve Belirli Bir Grs Sahibi Olanlarin Yollari Kitabimizda Islm dini ile Yahudilik ve Hiristiyanlik gibi kitap indirilmis dinleri n; Mecuslik ve Manevlik gibi kitap indirilme sphesi bulunan doktrinlerin firkalarin i ele alacagiz. Ayrica kitaplari olmamasina karsin had ve hkmleri bulunanlari ele alacagiz. Bunlara rnek olarak ilk filozofun, dehrleri, yildizlara ve putlara tapanl ari, Brahmanlari zikredebiliriz. Btn bu firkalari ele alirken ncelikle kurucularini, taraftarlarini, kaynaklarini ve hangi din veya Inanisin kitabindan etkilendiklerini belirtecegiz. Yntem ve kavram larini zikredecek, baslangi ve akibetlerini ayrintilariyla ele alacagiz. Red ve isbt baglaminda yapilabilecek en saglikli taksim, insanligin mezhep bakimi ndan Din ehli ve Heva ehli olmak zere ikiye ayrildigidir. Insan bir akideye inand igi veya bir grs dillendirdigi zaman bunu ya baskasindan yararlanarak yapar, ya da k endi sahs grsnden hareketle yapar. Baskasindan yararlanan, teslim olmus ve itaat etm is biridir. Onun dini, z itibariyla itaattir. Itaat ve kabul sahibi kisi, din ehli

dir. Kendi sahs grsnde inat eden ise yeni bir iddiada bulunan bidatidir. Allah Resul ( salkllhu aleyhi ve sellem) buyurdu ki: "Baskalarina danisan hi kimse bedbaht olmaz . Kendi grsnden baskasini tanimayan kimse ise asla mutlu olamaz." (Acln, Kesfiil-Haf, /1213; Heysem, Mecmau'z-Zevd, 2/566) Inan koilUSUnda baskasindan yararlanan kimse, m ukallid olabilir. rnegin anne babasini ve hocasini btil Inancinda taklit etmis ola bilir. Taklit ehli, ogunlukla inandigi seyin hak mi btil mi, dogru mu yanlis mi ol duguna bakmaz. Bu durumda o hakkiyla mstefid olmaz. nk hibir faydaya ve gerek ilme ula samamis, hocasina basiret ve yakin zere tbi olmamistir. "Ancak IlIm sahipleri olar ak hak ile sahitlik edenler mstesna" (Zuhruf, 43/85) ayetinde vazedilen sart, ok ne mli bir sarttir. Bundan ibret alinmasi gerekir.

Kendi sahs grsne dayanan kimse de istinbtin yol ve yntemini bilerek bir hakikate ulast igi zaman gerekten grsn dayatan bir zorba olmaz. nk o, ilmi sayesinde Istenen hakikat lasmistir. "Onu, onlardan istinbt edenler iyi bilirler" (Nisa, 4/82) ayetindeki es as da gzardi edilemeyecek trden bir temeldir.

Kendi grslerinde tam anlamiyla mutlak surette israr edenler ise, filozoflar, sbiler ve brahmanlar gibi nbvveti toptan inkr edenlerdir. Onlar yaptirim ykl seriat ve hkmle tanimazlar. Aksine kendi yasantilarina uygun akl hkmler icat ederler.

Bu durumda gerek mstefitler, nbvveti kabul edenlerdir. Ser' hkmleri kabul edenler, asl nda akl kurallari da kabul ederler. Bunun aksi dogru degildir.

Mslmanlar, Ehli Kitap Ve Kitap Benzeri gretilere Sahip Olanlar Bu blmde Din, Millet, Seriat, Minhc, Islm, Hamilik, Snnet ve Cemat kelimelerinin anlam lari zerinde duracagiz. Btn bunlar Kur'an'da zikredilmis kelimelerdir. Her birinin de kendine zg bir anlami, szlk ve istilhat bakimindan uygun bir gerekligi vardir. Din kelimesinin itaat ve baglanma anlamina geldigini daha nce sylemistik. Allah Tel buyu rdu ki: "Allah katinda din, Islm'dir." (H Imrn, 3/18) DIn kelimesi ile ceza ve kars ilik anlami da murat edilebilir. Bu anlamda 'Keni tednu tudn' yani yaptigin gibi ka rsilik grrsn, denir. Dirilis gn hesaba ekilme anlaminda kullanilir: "Iste bu sapasagla m dindir." (Tevbe/35) Mtedeyyin kisi, dirilis gn yasanacak hesb ve cezayi ikrar eden kimsedir. Allah Tel buyurdu ki: "Ve sizler iin din olarak Islm'a razi oldum." (Mide, 5/4)

Insanoglu yaratilisi geregi trnn diger fertleriyle biraraya gelme, ortak yasam kurma ve lmden sonraki hayat Iin hazirlik yapma istidadina sahiptir. Bu birliktelik, sav unma ve yardimlasma seklinde olmalidir. Savunma sayesinde sahip oldugu seyi koru yabilirken, yardimlasma sayesinde elinde olmayani elde edebilir. Insanlarin bu se kilde biraraya gelerek olusturduklari topluluga Millet denilmistir. Insanlari bu yapiya ulastiran vsitalar ise Minhc, Sir'at ve Snnet'tir. Sz konusu snnet zerindeki i tifak ise Cemati dogurur. Allah Tel buyurdu ki: "Sizden her biriniz iin bir sir'at v e bir minhc (yol) yarattik." (Mide, 5/47) BIr milletin varolabilmesi ve seriatin konulmasi iin onu vazeden bir Seriat Koyuc u'nun (Sri') varligi sarttir. Bu Sri'in dogrulugu ise ancak Allah Tel'nin buna dellet eden ayetleriyle bilinebilir. Sz konusu ayetler Sri'in davetinin iinde oldugu gibi, onun geregi veya ondan sonraki bir zamana ait de olabilir. Biliniz ki en byk millet, Ibrahim (aleyhissdm) Milleti'dir. Onun milleti, sbiligin kar siti olan hamiliktir. Bunun ayrintilari ileride anlatilacaktir. Allah Tel buyurdu ki: "Ataniz Ibrahim'in milleti." (Hacc, 22/78) Seriat, Nuh Peygamber (aleyhisselm) ile baslamistir. Allah Tel buyurdu ki: "O, Nuh' a vasiyet ettiklerini sizler iin seriat olarak vazetti." (Sra, 26/13) Hadler ve hkml er Adem (aleyhisselm), St (aleyhisselm) ve Idrs (aleyhisselm) peygamberlerle birlikte

baslamistir. Seriat, millet, minhc ve snnetlerin sonu ise, en mkemmel ve en gzeli o lan Allah Resl'nn (sallallhu aleyhi ve sellem) seriati olmustur. Allah Tel buyurdu ki: "Bugn sizin iin dininizi kemle erdirdim, stnzdeki nimetimi tamamladim ve sizler iin d n olarak Islm'a razi oldum." (Mide, 5/2) Denir ki: Adem (aleyhisselm) esyanin isimleriyle, Nuh (aleyhisselm) o isimlerin an lamlariyla, Ibrahim (aleyhisselm) her ikisiyle birden mserref kilinmistir. Musa (a leyhisselm) tenzil, Isa (aleyhisselm) ise tevlile sereflendiril-mistir. Allah Resul (sallallhu aleyhi ve sellem) ise Ibrahim'in (aleyhisselm) Milleti zere her ikisiyle birden mserref kilinmistir. Bunun ardindan ilk takririn biimi ve ikinci takririn kemle erdirilmesi gndeme gelir ki bu da her peygamberin kendinden nceki peygamberlerin snnet ve seriatlarini tasdi k etmesi seklinde olur. Yaratilmislar hakkindaki emrin takdiri ve dinin fitrat ze re kilinmasinin yolu budur. Nbvvetin temel zelligi, diger insanlarin nebiye ortak e dilmemesidir. Allah Tel dinini, yaratiklarinin durumuna uygun bir biimde tesis etmi stir. T ki yaratiklari sayesinde dinine, dini sayesinde de yaratiklarina istidlal edilebilsin.

BIRINCI KITAP DIN SAHIPLERI Mslmanlar 1- Islm kavraminin anlamini daha nce zikretmistik. Burada ise Islm ile iman ve ihsa n arasinda bulunan farka deginecek, baslangi, orta yol ve kemlin ne olduklarini an latacagiz: ok bilinen bir hadis-i serife dayanarak: "Cebrail (aleyhissdm) bir yolcu kiliginda Allah Resl'nn fsallallhu aleyhi ve sellem) h uzuruna girdi ve dizlerini O'nun dizlerine yaslayacak biimde oturduktan sonra sor du: 'Ey Allah Resul! Islm nedir?' Allah Resul fsallallhu aleyhi ve sellem) syle buyur du: 'Allah'tan baska ilah bulunmadigina ve benim de Allah'in Resul olduguma sehdet etmen, namaz kilman, zekt vermen, Ramazan ayi orucunu tutman ve imkn bulman halin de hacca gitmendir.' Cebrail (aleyhisselm) 'Dogru syledin' dedikten sonra su soruy u sordu: 'Peki iman nedir?' Allah Resul (sallallhu aleyhi ve sellem) syle buyurdu: 'Allah'a, meleklerine, kitaplarina, peygamberlerine, ahiret gnne, hayir ve serrIyl e kadere iman etmendir.' Cebrail (aleyhisselm) 'Dogru syledin' dedikten sonra syle s ordu: 'Peki ihsan nedir?' Allah Resul (sallallhu aleyhi ve sellem) de syle cevap ve rdi: 'Allah Tcl'ya O'nu gryor gibi ibdet etmendir. Sen O'nu grmesen de O seni muhakkak grr.' Cebrail (aleyhisselm) ayni sekilde 'Dogru syledin' dedikten sonra su soruyu s ordu: 'Kiyamet ne zaman kopacak?' Bunun zerine Allah Resul (sallallhu aleyhi ve sel lem) syle buyurdu: 'Bu konuda sorulan, sorandan daha bilgili degildir.' Cebrail ( aleyhisselm) kalkti ve oradan ikti. O gittikten sonra Allah Resl (sallallhu aleyhi ve sdlem) syle buyurdu: 'Bil Cebrail (aleyhissdm) Idi. Size dininizi gretmek Iin geld i."' (Buhr, Iman, 37; Mslim, Iman, 13) Tefsirde iman ile Islm arasinda da fark bulundugu ifade edilmistir. Buna gre Islm, zahir teslimiyetten ibarettir. Bu baglamda mnafik ile mslman zahiren ayni konumdadir . Nitekim Allah Tel syle buyurmustur: "Bedeviler 'Iman ettik1 dediler. De ki: Siz im an etmediniz. 'Biz teslim (Islm) olduk' deyin!" (Hucurt, 49/13} Islm, zahirde teslimiyet ve baglanmayi ifade edip kullanim bakimindan msterek oldug una gre baslangi noktasidir. Eger onunla birlikte samimi inan varsa, yani kisi Alla h Tel'ya, meleklerine, kitaplarina, peygamberlerine ve ahiret gnne yrekten inaniyor, k aderin hayir ve serrinin Allah'tan oldugunu ikrar ediyor, basina gelecek olayin

muhakkak vuku bulacagina basina gelmeyecek olayin da gereklesmeyecegine inaniyorsa hakik bir m'min olur. Zahir mslmanligim kalb inanciyla, ruh tekmln akl tefekkrl ve gayba, gzyle tanik olmusasina iman ederse artik keml haline erismis demektir. Bu durumda Islm yolun basi, iman ortasi, Ihsan ise kemli olmaktadir. Iste bu anlamin dan dolayi Mslman lafzi hem kurtulusa erenler, hem de helak olacaklar iin kullanilab ilen msterek bir kavramdir. Islm, bazen ihsan anlaminda olabilir: "Hayir, ihsan sahibi olarak yzn Allah'a eviren. " (Bakara, 2/112) "Sizin iin din olarak Islmdan razi oldum" (Mide, 5/4} ayeti de Is lmin bu anlamina yorulur. Su ayet-i kerimeler de ayni anlamdadir: "Muhakkak Allah katinda din Islm'dir." (l-i Imrn, 3/19) "Hani Rabbi ona 'Islam ol!' dediginde 'Alem lerin Rabbine teslim oldum' demisti." (Bakara, 2/130) "Ancak mslmanlar olarak ln!" (Bakara, 2/132) 2- Tevhid, adalet, va'd, va'd, sem' ve akil gibi kavramlarda ihtilafa dsen usul eh li. Burada usl, fur ve benzeri kelimelerin anlamlari zerinde duracagiz.

Kelam ehlinden biri syle demistir: Usl (: temel ilkeler), Allah Tel'yi vahdaniyeti v e sifatlariyla tanimak, peygamberleri ayet ve mucizeleri ile bilmektir. zetle sylem ek gerekirse tartismanin imani hakikatle ilgili oldugu ve tartisanlar arasinda bi r tarafin kesin hakli oldugu her mesele usle girer. Bilindigi zere dinin tm konular i, marifet ve tate ayrilmistir. Marifet asil, tat ise fer'dir. Marifet ve tevhid k onularinda sz syleyen kimse usulcdr. Tat ve seriat zerinde konusan ise fur'cu olarak b linir. Usl, kelm ilminin konusudur. Fur ise fikih ilminin konusudur. Akil sahiplerin den biri ise syle demistir: Akilla bilinen, dsnme ve istidlal yoluyla ulasilan hers ey uslden sayilir. Zann olan ve kiyas ve ictihd yoluyla ulasilan hersey de-fur'dan s ayilir. Tevhide gelince Ehl-i Snnet ve Siftiye'nin tamamina gre, Allah Tel Zti itibariyla bird ir ve blnme kabul etmez. Ezel sifatlarinda birdir ve benzeri yoktur. Fiillerinde de birdir ve ortagi yoktur. Ehl-i Adi (: Mu'tezile) ise syle demistir: Allah Tel Zti bakimindan birdir. Blnme ve s ifat sz konusu degildir. Fullerinde de birdir ve ortagi yoktur. O'nun Zti disinda kadm yoktur, fiillerinde de ortagi yoktur. Iki kadmin varolmasi imknsizdir. Iki kdIr arasinda makdr olan da imknsizdir. Tevhidin asli budur.

Adalete gelince Ehl-i Snnefe gre Allah Tel fiillerinde adalet sahibidir. Yani O, mlknd ve sahip olduklari hakkinda diledigi tasarrufta bulunandir. Diledigini yapar, d iledigi gibi hkmeder. Adalet, bir seyin yerli yerine konulmasidir. Bu da, mlkte me set ve ilmin gerektirdigi sekilde tasarrufta bulunmaktir. Zulm ise bunun tam karsit idir. Allah Tel hakkinda hkm ve tasarruflari bakimindan zulm ve haksizlik dsnlemez. zile'yc gre ise adalet, aklin hikmete uygun olarak gerektirdigi Seydir. Adalet, f iilin dogruluk ve yarari gzetilerek izhr edilmesidir. Va'd ve va'de (azap va'di) gelince Ehl-I Snnet bu konuda syle demistir: Va'd ve val d Allah Tel'nm ezel kelmidir. Va'd, emredilenlere karsilik, va'd Ise yasaklananlara ka rsiliktir. Kurtulus ve sevap kazanma va'd, helak ve ceza ise va'd iledir. Ancak b u konularda hibir sey Allah Tel zerine aklen vacip kilinamaz. Ehl-i Adi ise syle demistir: Ezelde sylenmis bir kelm sz konusu degildir. Ancak emir ve yasaklama vardir. O, muhdes kelmi ile va'd ve va'dde bulunmustur. Kurtulusa er en kimse, kendi isledigi fiilleri sayesinde sevabi haketmistir. Hsrana ugrayan da yine kendi fiilleri sebebiyle cezayi haketmistir. Akil, hikmetin geregi olarak b unu icap ettirir. Sem' ve alda gelince Ehl-i Snnet'in bu konuda sylediklerinin z sudur: Btn vcibt sem'

esinde bilinir. Bilgilerin tamami ise akil sayesinde bilinir. Akil, hsn veya kubh hkmlerinde bulunamaz. Vacip kilamaz ve gerektiremez. Sem' ise bilgiyi varetmeyip onu vacip kilar. Ehl-i Adi ise sunlari sylemistir: Bilgilerin (ma'arif} tamami akilla bilinebilir ve akil sayesinde vacip olabilir. Nimet verene skranda bulunmak, sem' gelmeden nce aklen vaciptir. Hsn ve kubh da, gzel ve irkin olan seylerin zti sifatlaridir. Bu kaideler, usl ehlinin zerinde konustuklari ana meselelerdir. Bu meseleler hakki nda btn firkalarin dsncelerini ileride tafsilatli olarak anlatacagiz. Her meseleyi o labildigince ele alacagiz, 3- Mu'tezile, Cebriyye, Siftiyye ve digerleri. Mu'tezile ve Siftiye, taban tabana zit iki firkadir. Ayni sekilde Kaderiye ve Cebr iye de Iki zit firkadir. MrcIe ile Va'diye, Sa Ile de Haricler zit firkalardir. Bu f irkalar arasindaki zitlik her devirde varolmustur. Her firkanin da karsi firkala r iin syledikleri szler, yazdiklari Idtapiar destek aldiklari devletler ve kullandi klari Iktidarlar olmustur.

1. Fasil Mutezile

Ehl-i Adi ve Tevhid olarak adlandirilirlar. Kaderiye ve Adliye gibi lakaplari va rdir. Kaderiye kelimesini mstereken kullanmis ve syle demislerdir: "Kaderiye lafzi, kaderin hayir ve serrinin Allah Tel'dan oldugunu syleyen herkes iin kullanilir." Byl e sylemeleri, bu lakapla anilmaktan sakinma abalaridir. nk bu lakapla anilanlarin kin anmasi hususunda ittifak sz konusudur. Zira Allah Resul (sallahu aleyhi ve sellem) syl e buyurmustur: "Kaderiye, bu mmetin mecslcridir." (Hkim, Mstedrek, 1/159; Msned, 5/406 Tabcran, Mcemu's-Sagir, 7/36) Sifatiye firkasi, Mu'tezile'ye ittifakla karsi ikmis , Cebriye ve Kaderiye'nin aslinda birbirlerine taban tabana zit kavramlar olmasi itibariyla zitlarin ayni lafizla anilmalarinin mmkn olmayacagi ifade edilmistir. Al lah Resul (sallallhu aleyhi ve sellem) syle buyurmustur: "Kaderiye, kader konusunda Allah'in hasimlaridir." (el-d, Mcvkif, 3/659). Kader konusunda hasim olus; hayir ve serrin hem Allah'in hem de kulun etkinlikle rine taksim edilisi, asla, teslim ve tevekkle inanan; tm hlleri kesin bir kadere ve mudak bir hkme baglayan kisilerin grs olamaz; byle bir husus tasavvur edilemez. Mu't ezile taifesinin geneline hkim olan itikada gre kidem; Allah Tel'nin, en zel niteligi dir, bizzat ztina taalluk eden asil vasiftir. Mu'tezile aslen kadim olan tm sifatl ari reddetmis ve sunu savunmustur:

Allah Tel Zti ile lim, Zti ile Kadir, Zti ile Hayy (Diri) olup Ztindan ayri ilim, kudr t ve hayat ile tavsif edilemez. Bunlar kadm sifatlar ve O'nunla kim olan zelliklerdi r. Eger sz konusu sifatlar, kidemde ortak olsalardi, ulhiyette de O'na ortak olmal ari gerekirdi. Onlara gre Allah Tel'nin kelmi, bir mahalde yaratilmis olup muhdestir . Kelmi harf ve seslerden ibaret olup O'ndan nakille mushaflarda yazilidir. Herhan gi bir mahalde bulunan sey, bir sekilde fena bulacak bir arazdir. Mu'tezile'ye gr e irde, sem' ve basar (grme) de Zti ile kim olmayan zelliklerdir. Ancak onlar, bunlar in varolus keyfiyetleri ve yklendikleri anlamlar zerinde ihtilaf etmislerdir. Mu't ezile, Allah Tel'nin ahiret yurdunda gzle grlmesinin ve tesbihin btn trlerinin reddi asinda ittifak etmistir. Yer, mekn, suret, cisim sahibi olma, bir yerde bulunma, intikl etme, zail olma, degisme ve etkilenme gibi O'nun iin tesbih ifade edecek ol an hibir seyi kabul etmemislerdir. Bu konularla ilgili mtesbih ayetlerin tevillerin i de vacip grmslerdir. Onlara gre Tevhid budur.

Mu'tezile'ye gre kul, kudret sahibi, hayir ve ser fiillerinin yaraticisidir, isle diklerinden dolayi da ahirette dl veya cezaya nistehaktir. Allah Tel kendisine ser ve zulm izafe edilmekten mnezzehtir. Bu tr fiillerin islenmesi kfr ve masiyettir. Eger O, zulm yaratmis olsaydi zlim olurdu. Tipki adaleti yarattigi zaman dil oldugu gibi .

Mtezile'nin bir diger grs sudur: Allah Tel'nin fiili salh ve hayirdir. Hikmet bakimind n da kullarinin yarar ve maslahatlarini gzetmek O'nun zerine farzdir. Aslah ve ltuf konularinda ise ihtilf etmislerdir. Mu'tezile bunu Adalet olarak isimlendirmistir.

Mu'tezile'ye gre bir mmin, dnya hayatindan tat ve tvbe zere ayrihrsa sevabi hak etmis olur. Bir byk gnah (kebre) islemis ve tvbe etmemis olarak lrse, sonsuza dek cehennemde kalir. Ama ekecegi azap, kfr ehlinin azabindan daha hafif olur. Mutezile bu konudak i fikirlerini Va'd ve Va'd olarak isimlendirmistir.

Onlara gre seriat gelmeden nce de bilginin esaslarini tanimak ve nimete skretmek he r insan zerine farzdir. Iyilik ve ktlg akil yoluyla bilmek de farzdir. Allah Tel taraf ndan gelen emir ve yasaklar ise, kullar iin birtakim lruflardir. Allah Tel bunlari, kullarini sinamak ve semek iin peygamberler vasitasiyla gnderir. Ta ki; "Helak olan aik delil zere helak olsun, yasayan da aik delil zere yasasin diye." (Enfl/43) Mu'tezile imamet konusunda ihtilafa dsmstr. Kimileri nas Ile, kimileri seim ile beli rlenecegini sylemistir. Bu konuda grs belirten firkalarin szleri ileride ele alinaca ktir. Simdi Mu'tezile iinde farkli grs savunan firkalari ele alacagiz.

1- Vskitte:

Bu firkaya mensup olanlar, Ebu Huzeyfe Vsil b. At el-Gazzl el-Elsag'in dsncelerini be nimseyen ve onun yolundan gidenlerdir. Vsil b. At, Hasan el-Basr'nin (radiyalhhu an h) grencisidir. Bu Ikisi, AbdlmelIk b. Mervn ve Hism b. AbdlmelIk dnemlerinde yasamisl ardir. Gnmzde Fas'ta Ebu Ca'fer eUMansr dneminde ayaklanan Idrs b. Abdullah el-Hasen'n n beldesinde kk bir topluluk bu firkaya mensuptur. Vsiliyye firkasinin ayriligi su drt esasa dayanmaktadir:

a- Birinci Esas: Allah Tel'nin ilim, kudret, irde ve hayat gibi sifatlarini reddeden grsleridir. Bu grs baslangita tam olgun degildi. Vsil b. At bu grs belirtmeye basl a zahir ifadeye dayaniyordu ki o ifade sudur: Kadim ve Ezel olan iki ilahin varlig i imknsizdir. Ona gre Allah Tel'nin Zti disinda kadim bir sifatin varligini iddia ede n kisi, iki ilahin varligini iddia etmis demektir.

VsiPin taraftarlari filozoflarin kitaplarini inceledikten sonra daha sistematik b ir grse ulasarak su noktaya varmislardir: Btn sifadarin reddi gereklidir. O, Zti ile l im ve Kdir'dir. Onlar kudret ve ilmin zat sifatlar olduguna hkmetmislerdir, yani bu iki sifat Cbb'ye gre Zt-i Kadme'nin iki itibri, ya da Ebu Hsim'in syledigi gibi iki r. Ebu'l-Hasan el-Basr ise bu ikisini tek bir sifata "limiyet"e dayandirmistir. Btn bun lar, filozoflarin konuyla ilgili grslerinin aynidir. Sz konusu sifatlan Kitab ve Snn et'te buldugu gibi kabul eden Selef ise bu grse karsi ikmistir.

b- Ikinci Esas: Kader konusundaki grsleridir. Mu'tezile'nin bu yola girmesi Ma'bed el-Chen ve Gayln ed-Dimesk tarafindan ortaya atilan fikirlere meyletmesinden kaynak lanmistir. Vsil, bu essa sifatlarmesele-sinden daha fazla nem vermis ve syle demisti r: Allah Tel Hakm ve Alm'dir. O'na ser ve zulm isnat etmek caiz degildir. Allah Tel'ni

kullarina emrettigi hususlarin aksini murat ederek bunlardan dolayi kullarini ce zalandirmasi caiz degildir. Oysa hayir ve ser, iman ve kfr, tat ve masi-yeti isley en kuldur. Cezalandirilmasi da bu yzdendir. Kulu, bu fiillerin tmne muktedir kilan ise Allah Tel'dir. Kullarin fiilleri; eylem, eylemsizlik, bir seye dayanma, derin a rastirma ve bilme gibi durumlarla sinirlidir. VsiPa gre herhangi bir kulun yapamay acagi bir fiil iin 'Sunu yap!' emrine muhatap olmasi Imknsizdir. Kul, kendinde g ve i mkn bulamadigi bir fiili yapamaz. Bu geregi inkr eden, zaruret kanununu inkr ermis o lur. Vsil bu grsn birok ayetle delillendirmeye alismistir. Hasan el-Basr (radiyallahu anh) tarafindan Halife AbdlmelIk b. Mer-van'a yazildigi sylenen bir risale grmstm. Halife, kader ve cebr konularini soruyordu. Hasan el-Basr bu soruya, Kaderiye (kulun eylemlerinde mutlak kudret sahibi oldugunu savunan) m ezhebinin grsleri istikametinde cevap vermis, cevabini destekleyen akl ve nakl delill eri serdetmisti. Bu risale yksek bir ihtimalle Vsil b. At'ya aitti. nk Hasan el-Basr, aderin hayir ve serrinin Allah'tan oldugu hususunda Selefe muhalefet edecek bir sahsiyet degildir. Risalede geen ifadeler, Mu'tezile'nin kader konusunda ittifak ettigi hususlardi. Isin sasilacak tarafi ise, rivayette geen [kader lafzini], hay ir ve ser, hasen ve kabh gibi kullarin kazanimi olan fiillere degil de sikinti ve huzur, darlik ve bolluk, hastalik ve sifa, lm ve hayat gibi Allah Tel'ya mahsus ola n fiillere yormasidir. Mu'tezile'den bir topluluk bu risaleye grsleri arasinda yer vermistir.

c- nc Esas: Kfr ile iman arasinda bir mertebe (el-menzile beyne'l-menzileteyn) grsd u esasin ortaya ikisi syle olmustur:

Adamin biri Hasan el-Basr'nin (radiyallatra anh) huzuruna girerek syle demisti: "E y Imam! Zamanimizda byk gnah isleyenleri tekfir eden bir cemaat ortaya ikti. Kebre on lara gre kisiyi Islm dininden ikaran bir kfrdr. Bu cemaat Hridler'dIr. Bir baska cemaa t da byk gnah isleyenlerin hkmlerini ahirete erteliyorlar. Onlara gre byk gnahin im zarari yoktur. Inanlarina gre amel, imanin esaslarindan biri degildir. Dolayisiyl a masiyetler imana halel getirmez. Tipki kfr halinde tatlerin fayda etmemesi gibi. Onlar da mmetin Mrcie'sidir. Bu konuda sizin hkmnz nedir?"

Hasan el-Basr (radiyailabu anh) hemen cevap vermeyip dsnceye daldi. O sze baslamadan Vsil araya girdi ve syle dedi: "Byk gnah isleyen iin mutlak mmindir veya mutlak kfir diyemem. O, kfr ile iman arasinda bir yerdedir. Ne mmin, ne de kfirdir." Bunu syled ikten sonra da ayaga kalkip mescidin bir baska stununa giderek Hasan'in meclisind en ayrildi. Orada da bu meseleyi Hasan el-Basrfnin grencilerinden birine aiklamaya giristi. Bunun zerine Hasan el-Basr (radiyaliahu anh) "Vsil bizden ayrildi (Kad i't ezele ann Vsil)" (el-IcI,Mevkif, 3/653,658) dedi. Bu nedenledir ki Vsil ve arkadaslar i Mutezile (Ayrilanlar) olarak adlandirildi.

Vsil'in bu grsnn dayanagi sudur: Iman, birtakim hayir hasletlerinden ibarettir. Bu has letlerin toplandigi kimse 'mmin3 olarak adlandirilir. Bu bir vg ismidir. Fsik ise ha yir hasletlerini ztinda toplamamis kimsedir. Dolayisiyla da mmin olarak isimlendir ilmez. O, mutlak anlamda kfir de degildir. nk sehdet ve sair hayirli ameller ztinda me vcuttur. Bunlari inkr etmek mmkn degildir. Ancak fsik, isledigi kebreden dolayi tevbe etmeksizin ldgnde cehennem ehlinden olur ve orada ebed kalir. nk ahirette sadece su i i zmre bulunacaktir: Bir zmre cennetlik, diger zmre ise cehennemliktir. Ancak fsigin azabi hafiftir. Bulundugu derece de kfirlerin bulundugu derecenin stnde olur. Amr b. Ubeyd (H. 80-144) kader ve sifatlarin inkari konusunda oldugu gibi bu mese lede de Vsil'a tbi olmustur. d- Drdnc Esas: Cemel ve Siffn ashabi hakkinda konusurken, iki gruptan birinin hatali oldugunu, ama hangisinin hatali oldugunun kesin bilinemeyecegini savunmalaridir . Osman'in (radiyallahu anh) katilleri Din Sahipleri

hakkinda da byle derler. Onlara gre lanetlesenlerden biri mutlaka fsiktir ama hangi sinin fsik oldugu belli degildir. MtezIle'nin fsik hakkindaki grsn daha nce grmstk gre bu iki firka aisindan da asgari nokta, lanetlesenler gibi her Iki firkanin sah itliginin kabul edilmez olusudur. Bu aidan bakildiginda Ali (radiyallahu anh) Tal ha (radiyallahu anh) ve Zbeyr'in (radiyallahu anh) sahitligi kabul edilmez. Mu'te zile'ye gre Osman (radiyallahu anli) ve Ali'nin'fradiyallahu anh) hata etmis olma lari caizdir. Mutezile firkasinin basi ve kurucusu olan Vsil, sahabenin bykleri ve l -i resulden gelen imamlar hakkinda byle bir dsnceye sahiptir. Amr b. Ubeyd bu grsnde ona tbi olmakla kalmamis, daha da ileri giderek kesin tayin e dilmemekle beraber Iki gruptan birinin fsik oldugunu Ifade etmistir. O bu baglamd a syle demistir: Bu iki zmreden birine mensup iki kisi, rnegin Ali (radiyallahu anh ) ve onun ordusundan biri, yahut Talha (radiyallahu anh) ve Zbeyr (radiyallahu an h)'in kendisi sehdette bulunsa, sahitlikleri kabul edilmez. Burada her iki zmrenin de fsikligi ve cehennemlik oluslari sz konusudur. Amr b. Ubeyd hadis rvilerinden br i olup zhdle taninir. Vsil ise fazilet ve edeple taninir.

2- Hzetlitte:

Ebu'l-Hzeyl el-Allfm taraftarlarinin olusturdugu bir firkadir. Ebu'l-Hzeyl, Mu'tezi le firkasinin seyhi, bu toplulugun nde geleni, usulnn koyucusu ve en byk mnzaraci i a dan biridir. Mu'tezile fikrini Osman b. Hlid et-TavTden almistir. Osman b. Hlid'in hocasi ise Vsil b. At'dir. Ebu'l-Hzeyi el-Allf Mu'tezile firkasi iinde on esas Ile digerlerinden ayrilmistir: a- Birinci Esas: Ebu'l-Hzeyl syle der: Allah Tel ilimle lim'dIr ve ilmi O'nun Zti'dir, kudretle Kdir'dir ve kudreti Zti'dir. Hayatla Hayy'dir ve hayati Zti'dir. O, bu grs f ilozoflardan iktibas etmistir. Filozoflara gre Allah Tel'nin Zti, hibir sekilde okluk barindirmayacak sekilde birdir. Sifatlar ise Zt'm ardinda O'nunla kim zellikler olma yip O'nun Ztinin aynidirlar. Ileride de aiklanacagi zere selb ve izafete rcidirler. Allah Tel ilimle degil Zti ile lim'dir diyenlerle Zti olan bir ilimle lim'dir diyenler arasindaki fark, ilkinin sifati reddi, ikincinin ise bizatihi sifat olan bir Zt' i yahut da bizzat zat olan bir sifati isbt etmesidir. Ebu'l-Hzeyl bu sifatlari Zt'i n vechleri olarak isbt ettiginde Hiristiyanlarin ilkeleri(eknm) ile Ebu Hsim'in hall erinden (ahvl) farkli bir sey sylememis olur.

b- Ikinci Esas: Ebu'l-Hzeyfe gre Allah Tel sonradan olusan bir Irde (irde-I hdise) Ile irde buyurandir. Bu irdenin de mahalli yoktur. Bu btil grs ilk ortaya atan Ebu'l-Hzeyl olmustur. Sonrakiler bu grste ona tbi olmuslardir. c- nc Esas: Ebu'l-Hzeyl der ki: Allah Tel'nm kelminin bir kismi belli bir mahalde (: egoride) degildir. "Kn=Ol" buyrugu byledir. Bazi kelmi da belli bir mahaldedir ki em ir, yasak, haber ve soru ifade eden buyruklari byledir. Ebu'l-HzeyPe gre tekvn ihtiv a eden emirler, teklif ieren emirlerden farklidir.

d- Drdnc Esas: Kader hakkindaki grs, Mu'tezile'nin diger mensuplarindan farkli degildi . Ancak o, baslangita kulun mutlak kudretini savunucu, son dneminde cebrcidir. Onun mezhebine gre AhirettekI sonsuzluk ehlinin hareketleri tamamiyla zarur hareketler olup kullarin bunlar zerinde hibir kudreti sz konusu degildir. Bu hareketlerin tam ami da Allah Tel tarafindan yaratilmistir. nk kullar tarafindan kesbedilmeleri halind e onlarla mkellef olmalari gerekirdi. e- Besinci Esas: Ebu'l-Hzeyl'e gre cennet ve cehennem ehlinin hareketleri yeknesak olma zelligine sahiptir. Onlar, dimi bir skn iindedirler. Bu skn halinde cennet ehli n lezzet ve tatlar, cehennem ehli iin de trl aci ve elemler mevcuttur. Ebu'l-HzeyPin

bu grs, Ohm'in grsne yakindir. nk ona gre cennet de, cehennem de fnidir. Ebu'l-H sahiplenmesi, lemin huds grsne bagliligina dayanmaktadir. Basi olmayan hadisler, sonu olmayan hadisler gibidir. nk hepsi de sonsuza dek uzanmaktadir. Buna karsin o syle d emistir: Bence "Gemise ynelik sonsuza dek devam eden hareketleri kabul etmedigim g ibi, gelecege ynelik sonsuza kadar giden hareketleri de kabul etmiyorum. Her iki taraf da daim bir skn ile son bulur." Bu grsyle hareket iin gerekli olanin, skn iin eyecegini zannet-mis grnmektedir. f- Altinci Esas: Ebu'l-HzeyPe gre istit'at, bir tr araz olup sihhat ve selmet disinda bir husustur. Istit'at konusunda kalb fiiller ile beden fiiller arasinda fark mevc uttur. nk kalb fiillerin meydana gelisinde, fiil halinde istit'atin onlarla birlikte olmasi sarttir. Beden fiillerde ise sart olmayip caizdir. Ona gre bunlar daha nce ge lir. Bunlar ilk halde islenirken fiil ancak ikinci halde bulunur. Fiilin yapiliy or hali, fiilin yapildigi halden farklidir. Sonra kulun fiilinden dogan sey, onu n fiilidir. Renk, koku, tat ve keyfiyeti bilinmeyen hususlar byle degildir. Baska sina syleme ve gretme halinde hadis olan idrk ve ilim hakkinda ise syle demistir: Al lah Tel onlari o anda yaratir. Bunlar, kullarin fiillerinden degildir. g- Tedinci Esas: Seriat gelmezden nce de fikir sahibi kimse Allah Tei'yi delil ile bilmekle mkelleftir. Eger bu anlamda Marifetullahta kusur ederse ebed cehenneme ma hkm olur. Hasenin hsnn, kabhIn kubhunu bilmesi de vaciptir. Dogruluk ve adalet gibi i yiliklere (hsn) ynelmesi, yalan ve zulm gibi irkin fiillerden (kubh) yz evirmesi de va ciptir. Ona gre Allah rizasindan ve O'na yakinlasma gayretlerinden baska gayelerle islenen tatler de mevcuttur. rnegin ilk dsnceye (nazar-i evvel) ynelmek byledir. Ilk dsnce, Henz Allah'i ve bir ibadet eylemini bilmemektedir. Zorlama altindaki kisi hak kinda da syle demistir: Zorlandigi zaman kinayeli ve dolambali konusmayi bilmiyors a yalan syleyebilir. Bunun vebali ondan kaldirilmistir. h- Sekizinci Esas: Ebu'l-HzeyPe gre mrn artip eksilmesi caiz degildir. yle ki cinayetl e ldrlen biri, bu sekilde lmeseydi, o anda eceliyle lecekti. Rizklar da iki sekildedi r. Ilk sekli Allah Tel'nm yararlanma (intifa) maksadiyla yarattigi herseydir. "O, bunlari kullarinin rizklari iin yaratmistir" demek caizdir. Buna gre her kim, bask a bir kimse iin "O, Allah Tel'nin kendisine rizk olarak yaratmadigi bir seyi yedi, ondan istifade etti" derse, hata etmis olur. Rizkin ikinci sekli, Allah Tel'nin sz konusu rizklardan kullari iin hkmettigi seylerdir. Bunlardan helal kilinmis olanla r rizk, haram kilinmis olanlar rizk degildir. nk bunlarin yenilmesi ve yararlanilma si emredilmemistir.

i- Dokuzuncu Esas: el-Ka'b ondan naklederek syle demistir: Ebu'l-Hzeyl syle demisti: Allah Tel'nin irdesi, muradi degildir. nk irdesi, bir seyi yaratmaktan ibarettir. Bir seyi yaratmak, Ebu'l-Hzeyl'e gre o seyin ayni degil gayridir. Ona gre yaratmak sz, y ani 'Kn-Ol' emridir. Allah Tel Sem ve Basr olmaya devam eder. Yani O isitmeye ve grmey e devam edecektir. Ayni sekilde Gafur, Rahm, Muhsin, Hlik, Rzik (Rizik veren), Msb (S evap veren), Mukib (Ceza veren), Muvl (Dost edinen), Mu'adi (Dsman edinen), Amir (E mreden) ve Nh (Yasaklayan) olmaya devam eder. Bunun anlami, sz konusu fiillerin O'n dan sdir olmaya devam etmesidir. j- Onuncu Esas: el-Ka'b ondan naklederek syle demistir: Ebul-Hzeyl syle demisti: Gay b bir hususta hccetin kim olmasi ancak bir veya birden fazla cennet ehlinden olan y irmi kimsenin itibariyla olabilir. Yeryz, hibir zaman Allah dostlarindan hli kalmaz ve onlar masumdurlar. Yalan sylemez, asla byk gnah islemezler. Onlarin ihbari tevatr d egil hccettir. nk Allah dostu olmayan ve aralarinda masum bir zt bulunmayan toplulukt an yalan sdir olmasi caizdir.

Ebu Yakup es-Sehham ile el-demi, Ebl-Hzeyl ile dostluk etmisler ve onun grsn benimsemi lerdir. Ebu'l-Hzeyl yz yasindayken, 235 yilinda el-MtevekkIl'In hilafetinin baslari nda vefat etti.

3- Nazzmitte: Bu firkanin kurucusu, Ibrahim b. Seyyar b. Hni en-Nazzm'dir. Bu zt, filozoflarin ki taplarindan birogunu incelemis ve onlarin kelamlarim Mu'tezile esaslariyla sentezl eyerek su meselelerde yoldaslarindan ayrilmistir:

a- Birinci Mesele: en-Nazzm hayir ve serre bizim gcmzn yettigine dair grse Ilvede bu ak syle demistir: Allah Tel, ktlk ve masiyetlere kadir olmakla tavsif edilemez. Ktlk asiyetler, O'min kudreti dhilinde degildir. Mu'tezile firkasinin diger mensuplari ise, Allah Tel'nin bunlara kadir olmakla tavsif edilebilecegini, ama bunlar kabh f iiller olduklari iin Allah'in bunlari yaratmakla tavsif edilemeyecegini ifade etm islerdir. Ona gre kubh, kabhin zti sifati oldugu iin Allah'a izafe edilmesine mni olu r. O'min hakkinda kabhin vuku bulabilecegini sylemek bizatihi kabhtir. Dolayisiyla b una mni olmasi gerekir. Adaletin faili, zulme muktedir olmakla vasfedilemez. En-N azzm bu tutarsiz grsnde daha da ileri giderek, Allah Tel'nin sadece kullarinin yararin in bulundugunu bildigi seyleri yapmaya muktedir oldugunu sylemistir. Ona gre Allah Tel, dnyada kullarinin yarari bulunmayan seyleri yapmaya muktedir degildir. Bu, O'n un dnya hayatiyla ilgili kudretinin durumudur. Aliiret hayatiyla ilgili olaraksa sy le demistir: Ahirette cennet ehlinin mkfatlarini arttirip eksiltemeyecegi gibi ceh ennem ehlinin azabini arttirmaya veya eksiltmeye de kadir degildir. Onun grsne de Al lah Tel'nin fiillerinde bagimli ve mecbur olmasi sz konusudur. Oysa hakk anlamda KdIr olan, herhangi bir fiili yapma veya terket-me noktasinda seme hakkina sahip oland ir. O, bu anlamdaki sorulara syle cevap vermistir: Kudret konusunda beni bagladig iniz husus, sizi de fiil konusunda baglamaktadir. Size gre Allah'in bazi fiilleri yapmasi -buna muktedirken- imknsizdir. Bu durumda aramizda fark kalmamaktadir. en -Nazzm bu grsn kadm filozoflardan almistir. Onlara gre cmert biri, yapmayacagi bir se biriktirmeyecektir. Onun varettigi ve ortaya koydugu sey, onun muktedir oldugu s eydir. Herhangi bir seyin yarattigindan daha gzel ve daha yararli oldugunu bilir ve o sey kudreti dahilinde olursa tereddtsz onu yapar. b- Ikinci Mesele: Allah Tel, hakikat zere irde ile tavsif edilmez. Kendi fiillerind e ser' anlamda irde ile tavsif edildiginde, szkonusu fiilleri ilmi istikametinde ya rattigi anlasilir. Kullarin fiilleriyle ilgili tavsif edildiginde ise, bunlari e mrettigi ve yasakladigi anlasilir. el-Ka'b irde konusunda bu grse tbi olmustur.

c- nc Mesele: en-Nazzm der kI: Kullarin fiilleri, hareketlerden ibarettir. Skn ise bir dayanma (i'timd) hareketidir. Ilim ve irade ise nefsin hareketleridir. Onun bu har eketten muradi, intikl hareketi olmayip muhtemelen degisme hareketinin mebdeidIr. Bu konuda da keyfiyet, kemmiyet, konum (vaz'), yer (eyne) ve zaman (meta) vd.ka tegorilerdeki hareketlerin isbtina dair filozoflarin szlerinden etkilenmistir. d- Drdnc Mesele: en-Nazzm'a gre insan, hakik anlamda nefs ve ruhtur. Beden ise, ruhun aleti ve kalibidir. Bu grs filozoflardan iktibas etmis, onlar arasinda da tabiyyna me ylederek syle demistir: Ruh, latf bir cisimdir. Onun bedendeki durumu, gl yapragind akI glsuyuna, stteki tereyagina ve susamdaki tahine benzer. Ruh konusunda en-Nazzm sy le demistir: Ruhun bir kuvveti, kudreti, hayati ve dilemesi vardir. O, kendiyle g yetirendir. G yetirme (istit'at) fiilden nce gelir. e- Besinci Mesele: el-Ka'b'nin ifadesine gre en-Nazzm'a gre kudreti asan her fiil, Al lah Tel'dan olup geregini O yaratir. Mesel Allah Tel tasi yle bir sekilde yaratmistir ki yukari firlattiginda tas ykselir. Firlatma gc zirvesine ulastiginda tas tekrar g eri dner. en-Nazzm, gerek cevherler, gerekse cevherlerin hkmleri noktasinda, diger ke lamci ve filozoflara aykiri grslere sahiptir.

f- Alttnci Mesele: en-Nazzm, blnemeyen en kk para (Cz'n la yetecezz) fikrinin reddi inda filozoflara uygun grs belirtmis, 'tafra' (: sirayis) fikrini ihdas etmistir. B una rnek olarak, bir kayanin bir tarafindan diger tarafina yryen karincayi misl verm istir. Bu mesafeyi kateden karinca kendi boyutlarina gre sonsuzu katetmis olmakta dir. Peki, kendisi sonsuz olmayan bir varlik sonsuzu nasil katedebilir? en-Nazzm

bu sorunun cevabinda syle demistir: Karinca, yolun bir kismini yryerek bir kismini da tafra ile almistir. Verdigi benzer bir rnek de sudur: Elli arsin derinliginde bir kuyunun stnde bulunan bir tahta dsnn. Tahtanin ortasindan asili bir kova bulunsun . Kova da elli arsin uzunlugunda bir halata bagli olsun. Kova asagi birakilip yu kari ekildiginde yz arsinlik bir mesafe katetmis olmakta ve bunu elli arsinlik bir halatla yapmaktadir. Bu durumda mesafenin bir blm tafra ile alinmis olmaktadir. O, t afranin da bir mesafeye denk bir mesafe kat etmekten ibaret oldugunu farketmemis tir. Yrme ile tafra arasindaki fark, zamanin hizli veya yavas gemesine baglidir. g- T edinci Mesele: en-Nazzm'a gre cevher, bir araya toplanan arazlardan mrekkeptir . O, renk, koku ve tatlarin cisim oldugu konusunda Hism b. el-Hakem'e tbi olmustur . Ama bazen cisimlerin araz, bazen de arazlarin cisim olduguna hkmetmistir.

h- Sekizinci Mesele: Ona gre Allah Tel, insan, hayvan, maden ve bitki olsun btn mahlkt su an bulunduklari hl zere bir defada yaratmistir. Adem'i (aleyhisselm) evlatlarin dan nce yaratmamistir. Ancak sonrakileri ncekilerde gizil bir g olarak; "kumun" hali nde yaratmistir. ncelik ve sonralik gizlendigi yerden f mekminden) zuhur etmesi it ibanyladir; yoksa hudusu ve vcudu itibariyla degildir. O, bu grsn kumun ve zuhur asha bi olan filozoflardan almistir. Filozoflar arasinda en ok meylettigi, tabiati filo zoflardir. Ilhiyati filozoflara fazla itibar etmemistir. i- Dokuzuncu Mesele: Nazzm'a gre Kur'n-i Kerm'in mu'ciz olan tarafi, gemis ve geleceg e ynelik verdigi haberlerle birlikte, Allah Tel'nin Araplari ona karsi ikmaya ynelmek ten alikoymasi ve ona karsi muaraza etme glerin almasidir. Eger onlari serbest bir aksaydi, fesahat, belagat ve nazm bakimindan onun bir suresinin benzerini yazabi lirlerdi. j- Onuncu Mesele: Nazzm'a gre Icm ve Kiys seriatta hccet olarak kabul edilmez. Hccet o lan, ancak masum imamin grsdr. k- Onbirinci Mesele: Rafiz dsnceye yatkinligidir. Sahabenin bykleri hakkinda akil alma z szler sylemistir. Ona gre imamet ancak aik nass ve tayin ile belirlenebilir. Ali'n in (radiyallahu anh) imameti de bizzat Allah Resl'nn (sallallhu aleyhi ve sellem) na ssi Ile sabit olmus, ama mer (radiyallahu anh) bunu gizlemistir. Sakfe Gn Ebu Bek ir'e (radiyallahu anh} ilk biat eden de odur. Hudeybiyc Gn spheye kapilan da odur. Nitekim Allah Resl'ne (sallallhu aleyhi ve sellem) "Biz hak zere, onlar btil zere degi ller mi?" diye sormus, O da, "Evet" buyurmustu. Bunun zerine mer (radiyaliahu anh) "Dinimizle ilgili bir hususta nasil alalmayi kabul ederiz?" demis, Allah Resul (sa llallhu aleyhi ve .sellem) de, "Bu, dinde sphe ve tereddttr" buyurmustu. (Buhr, Cihad, 22, Cizye, 18; Mslim, Cihad, 94, Msned, 3/486) En-Nazzm iftiralarinda daha da iler i giderek sunu iddia etmistir: mer (radiyallahu anh) Biat gn Ftima'nm (radiyallahu a nh) karnina yle sert vurdu ki karnindaki bebegini dsrmesine neden oldu. Bir yandan da syle bagiriyordu: "Evini iindekilerle birlikte yakin!" O anda evde Ali (radiyal lahu anh), Ftima (radiyaahu anh), Hasan (radiyallahu anh) Ve Hseyin'den (radiyallah u anh) baskasi yoktu. Yine ona gre mer (radiyallahu anh) Nasr b. el-Haccac 1 Medin e'den Basra'ya srms, teravih namazini ihdas etmis, hacda yapilan mut'a nikahini ya saklamis, valileri srmst. Btn bunlar iftiradir. en-Nazzm, Osman (radiyallahu anh) hakkinda da agir szler sylemistir. Allah Resul (sa lkllhu aleyhi ve sellem) tarafindan kovulmus olan el-Hakem b. meyye'nin Medine'ye dnmesine izin vermesi, Ebu ZerrI (radiyallahu anh) Rebeze'ye srmesi, ok ahlaksiz bi ri olan el-Veld b. Ukbe'yi Kfe valisi yapmasi, Muaviye'yi Sam, Abdullah b. Amir'i Basra valisi yapmasi, Mervn b. el-Hakem'I kiziyla evlendirmesi, mushaf getirmesi iin Abdullah b. Mesud'a vurmasi ve benzeri birok hususu onun aleyhinde zikretmisti r. Bu iki byk sahabe ile kalmayan en-Nazzm, Ali (radiyallahu anh) ve Abdullah b. Mesud 'u (radiyallahu anh) da elestirmistir. rnegin su rivayette Abdullah b. Mesud'u (r adiyallahuanh) yalanlamistir: "Said, annesinin karninda said olan, saki ise anne sinin karninda saki olandir." Ayin yarilmasi, cinlerin sinege benzetilmesi gibi r

ivayetlerde de onun yalan syledigini iddia etmistir. en-Nazzm cinleri kkten inkr etm istir. Bunlar, sahabe-I gzne ynelik agir szleri ve iftiralarindan sadece bazilaridir . 1- Onikinci Mesele: en-Nazzm'a gre akilli, ergen, dsnme ve istidlal gcne sahip kimseni n seriat inmezden nce de dsnme ve istidlal ile Allah Tel'yi bilmesi vaciptir. Ona gre insan akli, insanin btn fiillerinde hasen ve kabhI belirleyebilir. en-Nazzm syle demis tir: Insanin iinde iki ses vardir. Bunlardan biri yapmayi, digeri ise yapmamayi em reder. Insanin seim hrriyetinin geregi de budur.

m- Onnc Mesele: Va'd ve vad konusunda da sz sylemistir. Gmste IkI yz dirhem, altind miskal olan nisap miktarinin asagisinda bir mali alan veya haksiz yere alan kims e fsik sayilmaz. Diger zekt kistaslari iin de durum byledir. Ahiret hayatiyla ilgili olarak ocuklar zerindeki ltfn, hayvanlar zerindeki gibi oldugunu sylemistir. El-Esvr (. H. 240), hemen btn grslerinde en-Nazzm'a tbi olmus ve daha ileri giderek emistir: Allah Tel, yapmayacagini bildigi ve yapmayacagini haber verdigi bir seye muktedir olmakla vasfedi-lemez. Oysa insan buna muktedirdir. nk kulun kudreti, zitl ar iin de geerlidir. Zitlardan sadece birinin vcuda gelecegi nceden bilinir. Oysa Al lah Tel'nin Ebu Leheb'in atese atilacagini bildirmesine ragmen ona ynelik hitap bak i kalmaktadir.

Ebu Ca'fer el-Iskf (. H. 240) ve arkadaslari da en-Nazzm'la ayni grsleri paylasmis, il e olarak sunu sylemislerdir: Allah Tel'nin akil sahiplerine zulmetme kudreti yoktur . O, sadece ocuklar ve delilere zul-etme kudreti ile vasfedilebilir. Ca'fer b. Mbessir ve Ca'fer b. Harb de en-Nazzm'la ayni grsleri paylasmis, ancak baz i ilvelerde bulunmuslardir. Ca'fer b. Mbessir syle demistir: Islm mmetinin fsiklari ar asinda zindiklar ve Mecslerden daha kt olanlar vardir. Yine ona gre sahbe-i kiramin sa rap iene yguianan had cezasi zerindeki icmlari hatadir. nk had cezalarinda il olan nas s ve tevkiftir. Ona gre tek bir daneyi alan dahi fsiktir ve andan siyrilmistir. Muhammed b. Sebb, Ebu Semr ve Musa b. Imrn da en-Nazzm'in raftarlaridir. Ancak va'd ve el-menzile beyne'l-menzileteyn meselelerinde ona karsi ikarak syle demislerdir: Byk gnah isleyen kimse (mrtekib-i .ebre) sirf bu gnahi islemesiyle imandan ikar. Ibn essir va'd konuda syle demistir: Cehennemde ebed kalis ve azabi hakedis seriat gelmed en nce de bilinir. Diger arkadaslari ise buna karsi ikarak, cehennemde ebed kalisin ancak seriatle bilinebilecegini sylemislerdir. el-Fadl el-Hads ve Ahnied b. Hit da en-Nazzm'in taraftarlarindandir. er-Rvend dedi ki : O ikisi, mahluktin iki yaraticisi oldugunu iddia ediyorlardi. Bunlardan biri kadm olan Allah Tel, digeri ise muhdes olan Mesih Isa'dir. Bunu da su ayete dayandirmi slardir: "Topraktan kus seklinde canli yaratirdin." (Mide, 5/109) Ancak el-Ka'b, el -Hads hakkindaki hsnzanmndan dolayi cr-Rvend'nin bu ifadesini yalanlamistir.

4- Habttiyye Vehadstte: Hbitiyye, Ahmed b. Hbit'in (. H. 232) taraftarlarindan olusan bir firkadir. Hadsiyy e de el-Fadl el-Hadsfnin (. H. 257) taraftarlarindan olu-San bir firkadir. Her ik isi de en-Nazzm'in taraftarlanndandi ve onun gibi klasik filozoflarin eserlerini incelemislerdi. Bu ikisi, en-Nazzm'in mezhebinde bidat daha ikarmislardir: a- Birinci Bidat: Hiristiyanlara uyarak Mesih Isa (aleyhisselm) hakkindaki ilahli k iddialarindan birini isbt etmislerdir. Bu iddia, Hesap Gn Mesh Isa'nin (aleyhisselm ) da insanlari sorguya ekecegidir. Bu iddianin dayanagi su ayet-i kerimedir: "Rab bin ve melekler saf saf geldiler." (Fecr, 89/22) Onlara gre buluttan glgeler iinde gelecek olan odur "Yahut Rabbin gelsin" (Bakara, 2/209) ayetinde murat edilen de

odur. Allah Resl'nn (sallallhu aleyhi ve seUcm) "Muhakkak ki Allah Adem'i Rahman sur etinde yaratti" (Heysem, Mecmau'z-Zevaid, 8/198; Tabern, Mucemu'l-Kebr, 12/430; Drehi tni, Sifat, 1/37) buyrugunda kasdedilen de odur. "Cebbar ayaklarini cehenneme ko yar" (Ali d-Mttak, Kenzu'l-Ummi, 1/408; Kurtub, el-Cm, 16/44,17/19) hadisinde murat ed ilen de odur. Ahmed b. Hbit, Mesih'in (akyhissdm) cismni bir bedene brndgn ve Hiristi larin iddia ettikleri gibi cesede dnsms kadm kelime oldugunu ileri srmstr.

b- Ikinci Bidat: Tenash iddiasidir. Bu ikisi, Allah Tel'nin insanlari bugn bulundukl ari dnya yurdu disinda bir yurtta saglikli, saglam, akilli ve ergen olarak yaratt igini iddia ederler. Onlari da Allah'i bilme ve tanima melekesIyle yarattigini v e zerlerine nimetler yagdirdigini ileri srerler. Onlara gre Allah Tel'nin ilk yaratti ginin akilli, dsnebilir ve ibret alabilir bir varlik olmasi sarttir. Nimetlerine skr etme mkellefiyeti de onlarla baslamistir. Yarattiklarinin bir blm btn emirlerinde O'na itaat ederken, bazilari btn emirlerine karsi ikmistir. Bazilari ise, emirlerinin bi r kismina Itaat edip bir kismina karsi ikmistir. Allah Tel emirlerinin tamamina ita at edenleri, ilk yarattigi nimet yurdunda baki kilmis, emirlerinin tamamina karsi ikanlari azap yurdu olan cehenneme atmistir. Emirlerinden bir kismina itaat edip bir kismina karsi ikanlari ise, cennetten ikararak dnyaya indirmis ve onlara mevcut agir bedenleri giydirmistir. Onlari zorluklar, sikintilar, darliklar, acilar, bo lluk, huzur ve trl lezzetlerle imtihan etmistir. Btn insanlari ve hayvanlari, gnahlar i miktarinca trl suretlere brndrmstr. Isyani az, tati fazla olanlar, suret bakimindan ha gzel, elem bakimindan daha sansli Iken, isyani fazla tati az olanlar suret baki mindan daha irkin ve elem bakimindan daha agirdirlar. Dnyaya gelen canlilarda tekra r tekrar gelme, her defasinda farkli bir surette yaratilma sz konusudur. Isyan ve tariari srdke de byle olmaya devam etmektedir. Btn bunlar tenash fikrinin ta kendisi .

Bu ikisinin yasadigi dnemde Mu'tezile'nin reisi, onlar gibi en-Nazzm'in grencisi ol an Ahmed b. Eyyub b. Mns idi. Tenash konusunda o da Ahmed b. Hbit ile ayni fikirleri savunur, mahlktin bir defada yaratilmis oldugunu iddia ederdi. Ancak ondan farkli olarak sunu sylerdi: Hayvnlige dnsldg zaman kisinin zerindeki mkellefiyetler kalk iki dns, hiret lemine olur. Bu ikisine gre dar (yurt) sayisi bestir: Mkfat iin iki dr mevcuttur. Birinde yeme-ime, esler, bahe-r (cennetler) ve nehirler va rdir. Ikinci dr ise birincinin stnde olup me-ime ve esler yoktur. Buradaki lezzetler tamamiyla gayr-i cismn e ruhan olup, huzur ve skndan ibarettir. nc dr, mutlak azabin bulundugu dr olup cehennem atesinden olusur. Burada dereceler olm ayip herkes ayni dzeyde azap grr. Drdnc dr, insanoglunun dnya yurduna indirilmeden nce ilk yaratildiklari yurttur. Bu da ra cennet-i l yani ilk cennet denir. Besinci dr, imtihan yurdu olup insanoglunun ilk cennette isledikleri hatadan dola yi indirildikleri dnyadir.

Bu yaratma ve tekrar tekrar can verme hayir ve serden olusan iki kefe doluncaya kadar srer. Hayir kefesi dolarsa kisinin btn amelleri tathaline geldigi gibi itaat s ahibi kiside mutlak iyi haline gelerek cennete nakledilir. Bu, gz aip kapamasi kad ar kisa bir srede olur. nk onu geciktirmek zulmdr. Nitekim hadiste syle buyrulmaktadir "Isinin cretini alinteri kurumadan verin." (Ibn Mcc, Ruhun, 4; Ebu Yl, Msned, 12/34; Beyhak, Snen, 6/121)

Ser kefesi doldugunda ise kisinin btn amelleri masiyete dnsr masiyet sahibide mudak kt olup derhal cehenneme atilir. Bu da gz aip kapama kadar kisa bir anda olur. Bu da Allah Tel'nin su buyrugunun geregidir: "Ecelleri geldigi zaman ne bir saat ileri al inir, ne de ertelenirler." (AYf, 7/33; Nahl, 16/60)

c nc Bidat: Allah Tel'nin grlmesiyle (ru'yetullh) ilgili btn naslan tevil etmisler n Allah Resl'nn (sallallhu aleyhi ve selkm) "Rabbinizi dolunay halindeki ay gibi grec eksiniz. O'nu grmede zorluk ekmeyeceksiniz." (Drekutn, Ru'yetullah, 1/89, 9, 91, 93, 95, 100) hadisi de tevil ettikleri naslar arasindadir. Her ikisine gre de grlecek s ey, ilk yaratilan Akl-i EvvePdir. Mevcudat zerine sailan suretlerin kaynagi da bu Akl-i Fa'l'dir. Allah Resl'nn (salkllhu aleyhi ve sellem) su hadisinde kasdedilen de odur: "Allah Tel'nin ilk yarattigi varlik akildir. Ona 'Gel!' buyurdugunda gelmis, 'Don!' dediginde dnms ve syle buyurmustur: 'Izzetim ve Cellim hakki iin, senden daha gzel bir varlik yaratmadim. Seninle izzet ve seninle zillet veririm; seninle ihsa n eder, seninle menederim.'" (Adn, Kesfu'i-Hafa, 1/274, 307; Mnv, Feyzu'l-Kadr, 4/510; Ibn Hacer, Fetbu'1-Br, 6/289) Kiyamet gn ortaya ikacak olan da bu akildir. O gn Akl-i Faal ile suretlerini ona borlu olanlarin arasindaki perde kaldirilacak ve onu ondr dndeki ay gibi grecelderdir. Akli Yaratan ise asla grlmeyecektir. Ilk yaratan ancak kendine benzetilebilir.

Ibni Hbit syle demistir: Canlilardan her tr bir mmet gibidir. Nitekim Allah Tel syle b yurmustur: "Yeryznde giden hibir canli, kanatlariyla uan hibir kus yoktur ki sizler g ibi mmetler olmasinlar." (En'm/37) Her mmetin de kendi trnden bir peygamberi olmustur : "Hibir mmet yoktur ki uyarici gelmis olmasin!" (Ftir/23) Bu ikisinin tenash meselesinde Izledikleri baska bir yol da tensuhcu-lar, filozofl ar ve Mu'tezIle'nin grslerinin karisimi gibi grnmektedir.

5- Bisritte: Bisr b. el-Mutemr (. H. 226) taraftarlarinca kurulmus bir firkadir. Bisr, Mu'tezil e limlerinin en stnlerindendi. "Teveild" (: kendiliginden olusum) fikrini Ilk ortaya atan ve bu fikirde asiriya giden biriydi. Mu'tezile'nin diger mensuplarindan alt i meselede ayrilmisti: a- Birinci Mesele: Ona gre renk, tat, koku ve idrk ile bilinen seylerin hepsi sem' kaynaklidir. Ru'yetin sebepleri onun fiilinin etkisiyle olduguna gre ru'yetin de kulun fiilinin etkisiyle teveild etmesi caizdir. Bisr bu grs, tabiati filozoflardan iktibas etmistir. Ancak filozoflar, teveild edenle, kudreti icra eden arasinda ay rim yapmislardir. Kudret, onlara gre kelamcilardan farkli bir yapidadir. Fiilin v e fiilden etkilenmenin kuvvetleri, kelamcilarin isbt ettiklerinden farkli biimde te zahr etmektedir. b- Ikinci Mesele: Bisr'e gre istit'at bedenin sihhat ve esenligi, organlarin saglik li olusudur. Kendisi bu baglamda syle demistir: Bence kul ne birinci, ne de ikinc i durumda istit'at ile fiilde bulunmaz, Aksine insan bir fiilde bulundugu zaman b u fiil ancak Ikinci durumda vki olur. Din Sahipleri

c- nc Mesele: Allah Tel akil balig olmamis ocuga azap etme-ve Kadiredir. Ona azap etme i halinde ise zlim olur. Ama o, Allah Tel hakkinda byle konusmayi dogru bulmaz. Bu n oktada yapilmasi gereken, 'eger o ocuga azap etseydi, o ocuk akil balig ve gnahkr ol up bu azabi bak etmis olurdu', demektir. Bu ifadede ise eliski vardir.

d- Drdnc Mesele: el-Ka'b'nin anlattiklari isiginda Bisr'e gre Allah Tel'nin irade buyu masi, O'nun fiillerinden olup iki vecih zeredir: Bir vechi sifat-i zt, bir vechi i se sifat-i fiildir. Sifat-i Zt vechi sudur: Allah Tel her zaman kendi fiillerini ve kullarinin tat ve ibadetlerini murat edicidir. nk O, Hakm'dir. Hakim olanin salhi ve hayri bile bile onu murat etmemesi caiz degildir. Sifat-i fiil vechi ise sudur: Allah Tel bu sifatla, ihdas etme halinde kendi fiilini irde buyurursa bu durum, O'n un bu fiilini yaratmasidir. Ve o da mahlukun yaratilmasindan ncedir. nk varlik sebebi

bir baska sey olan bir varligin, o seyle beraber var olmasi mmkn degildir. Allah Tel kullarinin fiilini murat ederse, o onurdadir. e- Besinci Mesele: Bisr der ki: Allah Tel'nin yle bir ltf vardir ki, eger onu izhr etm is olsaydi, yeryznde yasayanlarin hepsi imana gelir ve mkfati hakederlerdi. Allah Tel' nin bu ltfunu kullari zerine indirmesi vacip degildir. Kullarinin yararina olan sey leri gzetmek de O'na vacip degildir. O'nun zerine vacip olan, kullarina kudret ve istit'at nasip etmek, davet ve rislet yoluyla yanlislari ortadan kaldirmaktir. Ser iat gelmezden nce de, dsnen biri fikir ve istidlal vasitasiyla Allah Tel'yi bilebilir. Kul, fiilinde hr oldugu zaman, iindeki iki sese ihtiya duymaz. nk bu iki ses, Allah T el kaynakli degil seytan kaynaklidir. Ilk fikir sahibinin nnde seytanin sphe fisiltis i sz konusu degildir. Eger seytan, ilk dsnenden nce kusku verseydi kalbe, onunla ilg ili hkm seytan hakkindaki hkm gibi olurdu. f- Altinci Mesele: Ona gre bir kimse byk gnah islediginde tvbe ederse, tvbesi kabul ed ilir. O gnahi tekrar islerse, ilkinin cezasini da hak etmis olur. Ona gre byk gnahtan dolayi edilen tvbenin kabul, tekrar islememe sartina baglidir.

6- Muammeritte: Mu'tezile'nin altinci ana kolu olan bu firka, Muammer b. Abbd es-Slem (. H. 220) tar afindan kurulmustur. Muammer b. Abbd, Mu'tezile bilginlerinin en byklerIndendir. Si fatlari ve kaderi, hayrin ve serrin Allah'tan oldugunu, bunlari benimsemekle kis inin tekfir ve tadll (dallet nispet etmek) edilmesini reddetmistir. Bazi grsleriyle diger Mu'tezile bilginlerinden ayrilmistir.

Bu grslerden biri sudur: Ona gre Allah Tel cisimlerden baska bir sey yaratmamistir. A razlar, bu cisimler tarafindan icat edilmistir. Bu ya atesin yakmayi, gnesin isiy i, ayin renkleri meydana getirmesi gibi tabi olur veya canlinin hareket ve sknu, bi rlesme ve ayrilmayi olusturmasi gibi Ihtiyar olur. Cismin ortaya ikis (huds) ve yok olusunu (fena) iki araz olarak grmesi tuhaftir. Bunlarin, cisimlerin eseri oldugu nu nasil syleyebilir? Allah Tel arazlari ihdas etmediyse cismi ve onun yokolusunu nii n ihdas etmis olsun? Huds araz oldugu iin buradan Allah Tela'nin esas olarak hibir f iilinin bulunmamasi sonucu ikar. Onun bu grsnn eliskisi syle ortaya ikar (ilzam): All Tela'nin kelmi ya araz veya cisimdir. Araz oldugunu sylerse Allah Tel tarafindan Ihda s edilmis demektir. nk esasinda mtekellim, kelam fiilini gereklestirene denir ya da Al lah Tela'nin araz olmasi bakimindan herhangi bir kelami olmamasi gerekir. Eger O' nun cisim oldugunu sylerse, bu onun daha nce, cismin bir mahalde ihdas edildigine iliskin grsn geersiz kilar. nk cisim, baska bir cisimle kim olmaz. Bylelikle ezel n varligi fikrine katilmadigi ve arazlarin yaratilmis olduklarini reddettigi tak dirde, onun mezhebine gre Allah Tela'nin konustugu bir kelmi olmamis olur. O'nun ke lmi olmadiginda ise O emreden ve yasaklayan olmaz. Bunlar olmadiginda da seriat o lmaz. Grldg gibi Bisr'in bu grs byk bir eliskiyle sonulanmaktadir.

Bir diger grs sudur: Her trdeki araz sonsuz sayidadir. Bir mahalde kim olan her araz, onun kiyamini gerektiren bir mna sebebiyle kim olur. Bu Ise teselsle yol aar. Bu mes eledeki grslerinden dolayi o ve arkadaslari Ashab-i Men olarak anilmislardir. O, bu grsne ilveten syle demistir: Hareketin skna karsi olusu zti itibariyla degil bu durus erektiren bir mna sebebiyledir. Misallerin farklilik ve benzerligi, zadlarin elism esi de ayni sekilde bir mna sebebiyledir. El-Ka'bfnin anlattigina gre Muammer, Allah Tela'nin irdesi konusunda su grse sahiptir: O'ndan herhangi bir sey iin sdir olan irde, Allah Tela'nin Zti veya baska bir seyi y aratmasi, emri, ihbari ve hkm degildir. O, bununla bilinmeyen mehul bir hususa isar et etmektedir. Ona gre, Insan iin irde disinda hibir fiil sz konusu degildir. Bizzat yapma (mbaseret) veya neden olma (tevld) trnden her fiil bu kapsama girer. Kiyam, ku 'd, hareket ve skn trnden btn teklifi fiilleri irdeye dayanir. Bu fiiller, mbaseret

tevld yoluyla gereklesmemistir. Bu, ok sasirtici bir grstr. Ancak BIsr bunu mezhebinin insanin hakIkatiyle ilgili grsne dayandirmaya alismistir. Ona gre insan, yle bir mna eya cevherdir ki bu bedenden bagimsizdir. Insan, lim, kadir, tercih ve hikmet sah ibidir, ne hareketli. Ne sakin, ne olusmus, ne bir yeri kaplamis, ne gren, ne dok unan, ne hisseden, ne elle yoklayan veya belli bir mekna hulul eden degildir. Hibi r mekn onu kusatamadigi gibi, hibir zaman onu smirlayamaz. O, iinde yasadigi cesedi n mdebbiridir. Bedenle iliskisi tedbr ve tasarruftan ibarettir. Muammer bu grs filozo flardan iktibas etmistir. Bilindigi zere filozoflara gre Insan kendiyle kim bir cev herdir. Hibir mekn ve yerde bulunmayan bir zden ibarettir. Onlar ayni trden akl varli klarin varligini da iddi etmislerdir. Mufrik akillar bunlardandir. Muammer, filoz oflarin grslerine uyarak nefsin fiilleri ile onun bulundugu kalibin yani bedenin fi illeri arasinda ayrim yapmistir. Ilkine insan, ikincisine ise beden adini vermist ir. Ona gre nefsin fiili, sadece irde etmektir. Nefs insandir. Buna gre insanin fii li de irde olmaktadir. Bunun disindaki btn hareket, skun ve dayanmalar ise bedenin f iilleridir.

Anlatilanlara bakildiginda Muammer'e gre Allah Tel kidem ile tavsif edilmez. nk kidem, belli bir zaman srecine dellet eder. Kidem, belli bir zaman srecini agristirmaktadir . Allah Tela'nin mevcudiyeti ise zamani askindir. Ona gre yaratma (halk) yaratilmistan (mahluk), Ihdas etme ihdas edilmisten (muhde s) farklidir.

Ca'fer b. Harb, Muammer'in su grsn naldetmistir: Allah Tel'nin kendi Ztini bilmesi imk izdir. Zira bu, lim yani bilen ile Malm yani bilinenin bir olmamasina yol aar. Alla h Tel'nm baskasini bilmesi de imknsizdir. Mevcd olmasi bakimindan mevcd zerinde kudret sahibi olmasinin imknsizligi gibi. Ihtimal ki bu nakil dogru degildir. Hibir akil sahibi, bu tr hezeyanlarda bulunmaz.

Muammer'in meylettigi filozoflara bir bakalim. Onlara gre Allah Tel'nin ilm, inf'l yan bilinene tbi bir ilim degil fi'l bir Ilimdir. O, FII olmasi bakimindan Alim'dir. F iili gerektiren O'nun ilmidir. O'nun mevcd ile Iliskisi, hadis olma aniyla sinirl idir. Dolayisiyla yok olanla (ma'dm) iliskisinin yokluk (ademiyet) halinde de srme si imknsizdir. O, ilim ve akildir. Akil, Akil ve Ma'kl olmasi ayni seydir. Muammer syle demistir: Allah Tel Zti'm bilir, denemez. nk bu, lim ile malm arasinda bir ayr a neden olabilir. O, baskasini da bilemez. nk baskasini bilmesi, bu bilginin baskas indan hsil olmasi anlamina gelir. Bu durumda ya nakil sahih olmamali, ya da bu tr bir anlama yorulmalidir. Muammer'in taraftarlarindan olmadigimiz iin bu sz uygun bir sekilde yorumlayacak degiliz.

7- Mzdriyye (Veya Murdbiyye): Isa b. Sabh'in taraftarlarinca kurulmustur. Ebu Musa knyesi, el-Mzdr (veya el-Murdr) ise lakabiydi. BIsr b. el-Mutemir'In grencilerinden olup ilmi ondan almistir. Zhd i le bilinen bir zttir. yle ki Mu'tezile'nin Rahibi olarak taninmistir. Mu'tezile'nI n diger firkalarindan su meselelerde ayrilmistir: a- Birinci Mesek: Kudret konusundadir. Ona gre Allah Tcl yalan sylemeye ve zulmetmey e KdIr'dir. Eger yalan syleseydi ve zulmedsey-di yalanci ve zlim ilah olurdu. Allah Tel onun sarf ettigi szlerden mnezzehtir. b- Ikinci Mesek: Tevelld hakkinda hocasiyla ayni grste olup farkli olarak su ilvede bulunmustur: Bir fiilin tevelld bakimindan iki failden sdir olmasi caizdir. c- nc Mesek: Insanlar fesahat, nazm ve belagat bakimindan Kur'n'in benzerini olusturm aya kadirdirler. Kur'n'in mahluk olusu konusunda mbalaga eden Murdar, kidemine in ananlari tekfir etmistir. Ona gre bu iddiada bulunan kimse, iki kadmin varligini i

sbt etmis olur. Sultanin evresinde bulunan, kisaca sultana yanasanlari da teldir e tmistir. Sultanin vris ve muris olamayacagini sylemistir. Kulun amellerinin Allah T el tarafindan yaratilmis oldugunu ve Allah'in gzle grlebilecegini syleyenleri de kfrl tham etmistir. Tekfirde o derece asiriya gitmistir ki onlarin 'Allah'tan baska i lah yoktur' demekle dahi kfir olduklarini sylemistir. Ibrahim b. es-Sind bir defasin da dnya stnde yasayan insanlarin durumunu sorunca, tamaminin kfir oldugunu sylemistir. Bunun zerine Ibrahim ona dnerek, "Genisligi gkler ve yer kadar olan cennete sadece sen ve sana inanan kisi mi girecek?!" demis. Bunun zerine o mahcup olmus ve cevap verememisti.

Ca'fer b. Harb es-Sekaf (. H. 234) ve Ca'fer b. Mbessir el-Hemedn (. H. 236) (Cafern=I i Cafer) ondan ders almislardir. Ebu Zfer ve Muhammed b. Sveyd de grencilerindendir . Ebu Ca'fer Muhammed b. Abdullah el-Iskf, Isa b. el-Hcysem ve Ca'fer b. Harb el-E secc gIbI ztlarla arkadaslik etmistir. el-Ka'b, Ca'fer b. Harb ve Ca'fer Mbessirm sy le dedilderini nakletmistir: Allah Tel Kur'n'i Levh-i Mahfuz'da yaratmistir. Onun o radan nakledilmesi caiz degildir. nk bir seyin ayni anda iki farkli yerde bulunmasi imknsizdir. Bizim okudugumuz Kur'n, Levh-i Mahfuz'da ilk olarak kaydedilenin takl idinden ibarettir. Bu ise bizim fiilimiz ve yaratisimizdir. O, Kur'an'la ilgili grsler arasindan bu grs tercih etmistir. Aklin hasen ve kabhi belirlemesi konusunda ise syle demistir: Akil, Allah Tel'nin se riat gelmezden nce de btn hkm ve sifatlariyla bilinmesini vacip grr. Eger bunda kusur der ve O'nu hakkiyla bilip skretmezse ebed azabi hakeder. Cehennemdeki ebedlik de a killa vacip grlen esaslardan biri olmustur.

8- Smmiyye:

Bu firka Smme b. el-Esres en-Numeyr (. H. 213) tarafindan kurulmustur. DIn anlayisind aki basitlikle nefsn isteklerdeki bayagiligi birlestirmis biriydi. Ona gre byk gnah is eyen bir fsik, tvbe etmeksizin lrse ebed cehenneme mahkum olurdu. Byle biri hayatta ik en de, iki mertebe arasinda bir yerde olurdu. Bu sahis, Mu'tezile bilginlerinden alti meselede ayrilmistir:

a- Birinci Mesele: Tevelld etmis (kendiliginden olusmus) fiillerin failleri yoktu r. Onlarin fail sebebe dayandirilmalari mmkn degildir. nk bu durumda fiilin lye dayand rilmasi gerekebilmektedir. rnegin bir kimse, baska birine ok atsa ve ok hedefe ula smadan kendisi lse ve ok hedefine ulassa, bu durumda fiil lye isnat edilmis olup Al lah'a dayandirilmasi mmkn olmaz. nk byle bir durumda Allah Tel'ya irkin bir fiil isn konusudur ki bu muhaldir. Smme bu meselede saskinliga dsms ve tevelld yoluyla olusan fiillerin, fIli olmayan fiiller olduklarim sylemistir. b- Ikinci Mesele: Ona gre kfirler, msrilder, zindiklar, dehrler, Mecsler, Yahudiler ve Hiristiyanlar Kiyamet Gn toprak olup cennet ya da cehenneme girmezler. Hayvanlar ve mminlerin ocuklari da byledir.

c- nc Mesele: Ona gre istit'atin anlami esenlik ve organlarin sihhatidir. Istit'at fii den nce gelir.

d- Drdnc Mesele: Bilgi (marifet) arastirma ve dsnme sonucu ortaya ikar (tevelld eder). Bu sekilde tevelld ederek ortaya ikan diger seyler gibi o da faili bulunmayan fiil lerdendir, e- Besinci Mesele: Ona gre hsn ve kubh akilla bilinir. Marifetullah (: Allah'i bil mek, varligina inanmak), seriatin gelmesinden nce de vaciptir. Bu konuda mezhebini n grsyle mutabiktir. Fakat su hususu kendisi ilve etmistir: Kfirler arasinda Yaratici sini tanimayan kimse mazur grlebilir. Bilgilerin tamami zarurdir. Allah Tel'yi bilmesi

zarur olmayan bir kimse, bununla emrolunmus da degildir. Byle biri, diger hayvanl ar gibi ibret ve hizmet iin yaratilmistir.

f- Altinci Mesele: Insanin irdeden baska bir fiIII yoktur. Bunun disindaki fiiller i de ihdas edeni olmayan hadesten Ibarettir. Ibnu'r-Rvend ondan su Ifadeyi nakletm istir: Alem, Allah Tel'nin yaratisi ile fiilidir. Onun bundan muradi, filozoflarin dedikleri gibi Allah Tel'nin bizzat vcp kilan olmasi, Iradesi ile var eden olmamasi dir. Ama bu grs, lemin kidemini gerektirmektedir. nk gerektiren (mcib), gerekenden (n ) ayri dsnlemez. Halife Memn dneminde yasayan Smme, onun katinda itibarli biriydi.

9- Hismyte: Bu firka, Hism b. Amr el-Fuvet (. H. 226) adinda bir sahsin taraftarlarindan olusmus tur. Kader konusundaki asiriligi, Mtezile'nin diger mensuplarindan daha fazladir. Kur'an'da bile gemis olsa fiillerin mutlak anlamda Allah Tel'ya izafe edilmesinden imtina ederdi. Ona gre Allah Tel mminlerin kalplerini kaynastirmaz. Bilakis mminler kendi iradeleriy le kaynasirlar. Halbuki Kur'an'da syle buyrul-maktadir: "Onlarin kalplerini kayna stiramadin. Ancak Allah onlari kaynastirdi." (Enfal, 8/63)

Bir diger rnek ise sudur: Allah Tel imani mminlere sevdirmez ve kalplerinde ssl gsterm z. Halbuki Kur'an'da syle buyrulmaktadir: "Size imani sevdirdi ve onu kalpleriniz e ssl gsterdi." {Huoirt, 49/7) Mhrleme, mhr vurma, tikama ve benzeri fiillerde ok da ti davranmistir. Bu anlamda ise su ayetler varit olmustur: "Allah onlarin kalpleri ne ve kulaklarina mhr vurdu." (Bakara, 2/7); "Evet! Inkarlarina karsilik onlarin k alplerini mhrledi." (Nisa, 4/155) Adamcagiz ne kadar da yanlis bir inanca sahip! K ur'an lafizlarini ve aik naslari Allah Tel'dan gelen vahiy oldugunu bile bile inkr e debilmektedir. Aslinda bu, kendi kfrn aika ifadeden ibarettir. Veyahut da zahirlerini Allah'a izafe etmekten imtina etmis ve tevillerini gerekli grmstr. Taraftarlari da ayni grsleri benimsemislerdir. Hisam'in bidatleri arasinda sunlari siralayabiliriz:

a- Arazlarda, Allah Tel'nin onlari yarattigina dair dellet sz konusu degildir. Allah Tel'nin yaraticiligina dellet sadece cisimlerde sz konusudur. Bu da sasilacak bir grst .

b- Ihtilaf halinde ve fitnenin bas gsterdigi dnemlerde Imamet akdolmaz. Imametin sihhatli bir sekilde akdolmasi Iin ittifak ve huzur ortaminin bulunmasi gerekir. Onun taraftarlarindan Ebu Bekir el-Esamm da ayni grs paylasiyor ve syle diyordu: Ima met, ancak btn mmetin icmsi ile akdolur. Bu grsn asil hedefi, Ali'nin (radiyallahuanh mametine dil uzatmaktir. nk onun imameti, btn sahabenin ittifakiyla akdolmamis ve biro blgede ona muhalefet eden gruplar olmustur.

c- Cennet ve cehennem su anda yaratilmis degildir. nk su an varolmalarinda ileri bos olacagi iin herhangi bir yarar ya da zarar sz konusu degildir. Mu'tezile, bu grs ina n esasi olarak grmstr. Ona gre iman, lm ani IIn geerli olup bunu muvft fikri olara irmek mmkndr. Bu meyanda syle demistir: Kisi mr boyunca Allah Tel'ya itatta bulunsa llah Tel, bu kisinin mrnn son deminde isleyecegi bir byk gnahla btn amellerini bosa gini bilse, cenneti hakedemez. Bunun aksi de dogrudur. Mu'teze'den Abbd da onunla ayni grsleri paylasmistir. Kendisi Allah Tel'nm kfiri yarattigini sylemekten imtina ed erdi. Ona gre kfir kfr demekti. Allah Tel'nm kfr yaratmasi mmkn degildi. Yine ona g yapilan amellerin karsiligidir ve dnya durduka baki kalir. El-Es'ar Abbd'in su iddi ada bulundugunu anlatmistir: Allah Tel hakkinda sz sylemeye devam eder veya etmez de

mek caiz degildir, el-skf de ona uygun bir grs belirterek 'Allah Tel, Mtekellim (Kela ahibi, konusan) olarak isimlendirilmez' demistir.

d- El-Fuvet syle derdi: Esya, varedilmeden nce yoktu ve esya degildi. Onlarin esya o larak anilmasi iin varolup yokolmalan gerekir. Ancak o zaman esya olarak adlandir ilirlar. Bu grsten hareketle Allah Tel'nm esyayi varolmadan nce de bildigi ynnde konus ayi yasaklamistir. nk yok halindeki seylere esya demek mmkn degildir. Ona gre mezhebin e muhalefet edenleri katletmek veya suikast yoluyla ldrmek caizdi. Kfir hkmnde oldukl ari iin mallari gaspedilebIlir, msadere edilebilirdi. Onlarin canlan ve mallari mu bah grlrd.

10- Chiziyye: Bu firka, Amr b. Bahr Ebu Osman el-Chiz'in taraftarlarinca olusturulmustur. Mu'tez ile firkasinin fazilet erbabi ve musannifleri arasinda anilirdi. Filozoflarin ki taplarini yogun biimde tetkik etmis ve kelmi grslerini akici ve belig bir dil kullan arak yaymistir. Halife Mutasini ve Mtevekkil devrinde yasayan el-Chiz, Mu'tezile b ilginlerinden esitli meselelerde ayrilmistir: a- Birinci Mesele: Ona gre bilgilerin tamami zaruridir. Bunlardan herhangi biri k ullarin fiillerinden degildir. Kul aisindan, iradeden baska bir kazanim (kesb) sz konusu degildir. Fiiller, Smme'nin dedigi gibi tabii olarak meydana gelir. te yanda n iradenin aslini ve onun arazlarin bir tr oldugunu inkr ettigi de sylenmektedir. Yi ne o, 'insanin kendi fiilini irade etmesi, onu bilip ondan habersiz olmamasidir5 der. Baskasinin fiilini irade etmesi ise, nefsin ona meyletmesidir. Yine ona gre cisimler, farkli tabiatlara sahiptir ve kendilerine zg etkileri vardir. Bu grsleri tabiati filozoflardan iktibas etmistir. Ona gre cisimlerin kendilerine zg fiilleri v ardir. Cevherlerin yokolmasinin imknsizligini ileri srmstr. Ona gre arazlar degisken olup cevherlerin yokolmasi caiz degildir.

b- Ikinci Mesele: el-Chiz'a gre cehennem ehli ateste ebed kalmayip zaman iinde ates tabiatina dnsrler. Ona gre cehennem atesi, kendine gelecek olanlari, girmelerine ger ek kalmaksizin eker. Sifatlarin nefyi konusunda takip ettigi mezhep de filozoflar in mezhebidir. Kaderi isbt, hayir ve serrin kuldan kaynaklanmasi hususlarinda da Mu'tezile ile ayni fikirdedir. Ona gre Allah Tel 'Mrd' olarak vasfedilebilir. nk O'nu fiillerinden habersiz olmasi Imknsizdir. O'nun hakkinda bilgisizlik ve zorlanma da caiz degildir.

c- nc Mesele: el-Chiz'a gre akil sahibi btn varliklar kendilerini yaratanin Allah Te unu ve peygambere ihtiya duyduklarini bilirler. Bu bilgileri, onlar aleyhinde hcce t olacaktir. Bundan sonra iki sinifa ayrilirlar: a- Tevhidi bilenler, b- Tevhidi bilmeyenler. Bilmeyenler mazurdur. Bilen iinse delil sz konusudur. Islm dinini seen kimse Allah Tel'nm cisim ve suret olmadigini, gzle grlemeyecegini, adil ol up zulmetmeyecegini ve masiyetleri murad etmeyecegini bilir ve btn bunlari iten bir iman ile ikrar ederse gerek bir mslman olur. Bunlari grenip bildikten sonra karsi ik ar ve inkr eder, tesbih ve cebr gibi fikirlerde israr ederse msrik bir kfir olur. Bu nlar hakkinda hibir dsncesi olmaksizin Allah Tel'yi Rabbi, Muhammed'i (sallallhu aleyh i ve sdleoi) Peygamberi olarak gren ve inanan kimse ise, kinanmayacak bir mmindir. Onun iin baska mkellefiyet de sz konusu degildir.

In'r-Rvendfnin anlattigina gre el-Chiz syle demistir: Kur'n'in bir bedeni vardir. Kimi zaman insana, kimi zaman hayvana dnsebilir. O, arazlari kkten inkr etmistir. Ayni sekilde Allah Tel'nin sifatlarini da inkr etmis

tir. el-Chiz'in grsleri, filozoflarin grsleri ile aynidir. Ama filozoflar arasinda it ibar ettikleri tabiatilar olup ilahiyatilar degildir.

11- Hayytiyye Ve Ka'biyye:

Ebu'l-Huseyn b. Ebu Amr el-Hayyt (8) adinda bir sahsin taraftarlarinin olusturdugu bir firkadir. Ebu'l-Huseyn, Ebu'l-Ksim b. Muham-med el-Ka'b'nin hocasidir. Her ik isi de Mu'tezIle'nin Bagdat ekolnden-dir. Ancak Hayyt, ma'dmun sey oldugunu Ispat e tmekte mbalaga etmistir. 'Sey3 ise, bilinen ve hakkinda haber verilen seydir. Cev her ve araz, adem halindeyken de cevher ve arazdir. Btn tr ve siniflari bu sekilde mutlak hale getirmistir. Bu meyanda syle demistir: Halk, yokluk halinde de halkti r. Buna gre geriye sadece vucd sifati ya da vucd ve hudsu gerektiren sifatlar kalmis tir. Varolmayan (rna'dm) hakkinda 'sbt' lafzini kullanmistir. Allah Tel'nin sifatlari nin reddi konusunda diger Mu'tezile ile ayni fikirleri belirtmistir. Kader, naki l ve akil meselelerinde de benzer grslere sahiptir. Ancak el-Ka'b hocasindan bazi n oktalarda ayrilmistir: Ona gre Allah Tel'nin irdesi Zti ile kim olan bir sifat olmadig i gibi, o bizatihi Mrd de degildir. Belli bir mahalde veya mahalsiz bir ortamda hu ds etmis bir irde yoktur. Irdetullah yani Allah'in irdesinin anlami, zorlanmaksizin ve zorlamaksizm lim ve Kadir olmasidir. Allah Tel'nin kendi fiillerinde irde sahibi olmasi, onlari ilmi zere yaratmasidir. Kullarin fiillerindeki irdesi ise, onlari em retmesi ve onlardan Razi olmasidir. Sem ve Basr olmasi da buna rcidir. Yani O, isIt ilenleri ve grlenleri Bilen'dir. Ru'yet konusundaki grs diger Mu'tezile bilginlerinin grsne benzer. Ancak digerleri, Allah Tel'nin Zti'ni ve grlebilir olanlari grdgn s n Alim olmasi zerine bir ziyde oldugunu belirtmislerdir. Oysa el-Ka'b bunu Inkr eder ek Zti'ni ve grlebilenleri grmesini, onlari sadece bilmesi olarak kabul etmistir.

12- Cbbtte Ve Behsemitte:

Bu firkalar, Ebu Ali Muhammed b. Abdulvehhab el-Cbb (. H. 295) ve Ebu Hsim Abdsselm ( . 321) adindaki oglunun edilmistir. Her ikisi de Mu'tezIle'nin Basra ekolndendir. Diaer Mu'tezile bilginlerinden birok meselede ayrilirken bazi meselelerde de birb irlerinden farkli dsnmslerdir. a- Her ikisine gre de belli bir mahalde bulunmayan hadis iradeler vardir, Allah Tel, bunlarla mevsf ve bunlarla irade eden (Mrd)dir. O Zti'ni tazim etmek istediginde bunu belli bir mahalde bulunmayan bir tazim ile yapar. Alemin yokolmasini murd e ttiginde de onu belli bir mahal de bulunmayan bir fena ile yok eder. Bu sifatlar in en husus nitelikleri de O'na rcidir; nitekim o da bir mahalde bulunmaksizin vard ir. Araz olan veya araz hkmnde bulunan ve bir mahalli bulunmayan mevcudati var kab ul etmek; cevher olan veya cevher hkmnde bulunan ve bir mekani olmayan mevcudati v ar kabul etmek gibidir. Bu grs daha ziyde filozoflara yakindir. nk onlar da mahal ve m ekanda bulunmayan bir aklin varligini kabul etmislerdir. Kl nefs ve mufrik akillar da bunlara rnek gsterilmistir.

b- Allah Tel konustugu kelmi bir mahalde yaratmistir. Onlara gre kelm, tek tek sesler ve dizili harflerden ibarettir. Konusan (mtekel-lim) kelami var eden kisidir; ke lamin kendisiyle kim oldugu kisi degil. Ancak el-Cbb su grsyle digerlerinden ayrilmist r: Allah Tel, Kur'n'in okundugu her mahalde Zti'na ait bir kelm ihdas eder. Buna gre o kuyanin okudugu sz Allah'in kelmi olmadigi gibi dinlenen sey de Allah kelmindan deg ildir. Benimsedigi bu imknsiz grs akilla bilinmeyen ve isitilmeyen bir seyi isbt etme k demektir; yani tek bir mahalde iki kelmi isbt etmektir. c- Her ikisine gre de Allah Tel ahiret yurdunda gzle grnmez. Fiiller yaratma ve sekil lendirme bakimindan kullarin eseridir. Hayir ve ser, tat ve masiyet mstakil ve mud

ak olarak onlara izafe edilir. Onlara gre istit'at yani bir seyi yapma gc fiilden nce gelir. Istit'at, bnye ve uzuvlarin sagligindan ayri bir gtr. Hayat kendisiyle gerekle stigi manalarin kim olmasi iin de bnye sart kosulmustur. Her ikisine gre bilgi sahib i olma, nimet verene skranda bulunma, hsn ve kubhu tanima eylemleri akl grevlerdir. Onlar akl bir seriat ortaya koymus ve Nebevi Seriati da aldin yol bulamayacagi, h akkinda fikir yrtlemeyen, takdir edilmis belirli ahkma ve zamanla kayitlanmis ibadet lere indirgemislerdir. Onlara gre akil ve hikmetin geregi olarak Hakm olan Allah T el'ya dsen, itaat ehlini dllendirip isyankri cezalandirmaktir. Ancak bunlarla ilgili z amanlama ve sonsuzluk meselleri seriatle bilinir.

d- el-Cbb ve ogluna gre iman, bir vg niteligidir. Iman, birtakim iyi hasletlerden ibar et olan bir olgu olup herhangi bir sahista bulundugu zaman, o sahsin mmin olarak adlandirilmasini saglar. Byk gnah Isleyen biri hemen o anda fsik olarak isimlendirili r. Byle biri ne mmin, nede kfirdir. Tvbe etmeksizin lrse sonsuz cehennemi haketmIs olu .

e- el-Cbb ve ogluna gre Allah Tel, yapmasi halinde kullarinin tat ve tvbelerine vesil lacak trden hibir hayirli isi ve onlara uygun (aslah) fiili esirgemez. nk O, Kadir, li m, Cmert ve Hakm'dir. Verdigi bir sey O'nun hazinelerini eksiltmezken esirgeyip tut masi da O'nu daha fazla zenginlestirmez. En uygun ve yararli olanin (aslah), en lezzetli ve hos olmasi gerekmez. Aksine akibet bakimindan daha hayirli olan, dnya da elemli ve istenmeyen olsa da ahiret iin daha yerinde olandir. Bunu ila imeye vey a kan aldirmaya benzetebiliriz. Allah Tel hakkinda, kulu iin yaptigindan daha hayir lisina kadir oldugu sylenemez. O'nun vazettigi emirlerin tamami ltuftur. Ayni seki lde peygamberler gnderip seriatler indirmesi, hkmler koyup dogru yolu hatirlatmasi kullari Iin mutlak ltuflardir.

f- Allah Tel'nin sifatlari konusunda ihtilafa dsmslerdir, el-Cbbf ye gre Allah T Ztiyla lim, Ztiyla Kadir ve Hayy'dir. Buradaki "Ztiyla" ifadesi, O'nun lim olmasinin; bir ilim sifatinin veya onun lim gerektirecek bir hlin mevat olmasini Icap ettirme digi anlamindadir. Ebu Hsim'e gre ise Allah Tel ztiyla Mevcud bir zat olmasindan baska malum bir sifattan ibaret olan bir hle sahip olmasidir. Sifat, tek basina olarak degil Zat ile birlikte bilinir. Ebu Hsim, ne mevcd, ne ma'dm, ne malm, ne de mechl o lmayan sifatlardan ibaret hallerin (ahvl) bulundugunu kabul etmistir. Yani bunlar kendiliklerinden degil Zt ile beraber bilinirler. O bu baglamda syle demistir: Ak il, bir seyin mutlak olarak bilinmesi ile bir sifat ile birlikte bilinmesi arasi nda zarur bir fark oldugunu idrk eder. Buna gre, Zt5! bilen birinin, O'nun lim olusun u bilmesi gerekmez. Ayni sekilde cevheri bilen kisinin, onun bir mahalde bulundu gunu ve arazi kabul ettigini bilmesi de gerekmez, insanoglu varliklarin herhangi bir meselede msterek, baska bir meselede ise farkli olabildiklerini bilir. Ancak msterek olduklari bir meselede farkli olmalarinin sz konusu olmadigini da bilir. B unlar hibir akil sahibinin inkr etmeyecegi akl esaslar olup ne Zt'a ne de Zt'in ardin daki arazlara rci degillerdir, nk bu son durum arazin araz ile kim olmasini gerektiri r. Bundan ikan zarur sonu ise onlarin sadece hallerden ibaret olmasidir. limin limlig i, onun ztiyetinin ardinda bir sifattan ibaret haldir. Yani ondan anlasilan, ztin kendisinden anlasilandan farklidir. Kadir ve Hayy olmasi da byledir. Ebu Hsim Alla h Tel'nin sz konusu hallerini vcIp kilan baska bir hli bulundugunu sylemistir. Babasi ve halleri inkr eden diger bilginler bu grse muhalefet etmislerdir. Mstereklik ve fa rklilik onlara gre lafizlara ve cins isimlerine rcidir. Ebu Hsim'e muhalefet eden b u bilginler syle demislerdir: Haller, hal olmalari Itibariyla msterek, ama zellikler bakimindan farkli olmazlar mi? Iste biz de ayni seyi sifadar konusunda syleriz. AksI takdirde hal iin hal isbt edilerek bir teselsle yol ailir. Asil itibariyla bunl ar ya mcerred lafizlara rcidirler; zira aslinda birok seyin msterek olabilecegi bir sekilde vazedilmistir, ancak mefhum bakimindan Zt iin sabit olan bir sifat veya ma na olarak birok seyin msterek oldugu bir zellik biiminde grlemezler. nk bu imknsizd ut da mstereklik ve farklilik hkmlerinden anlasilan birtakim akl vecih ve itibarlara rcidir. Sz konusu vecIhlere rnek olarak nIsbetleri, izafeleri, uzaklik ve yakinlik gIbI birok hususu zikredebiliriz ki btn bunlarin sifat olmadiklari ittifakla sabit tir. Ebu'l-Hseyin el-Basr ve Ebu'l-Hasen el-Es'arfnin tercih ettikleri grs de budur. Onlar bu meseleden harekede su ikarimda bulunmuslardir ki ma'dm (: yok) da bir se

ydir. Mu'tezile'den bir topluluktan naklettigimiz bu grse gre sbt sifatlarindan Mevcd sifati disinda baska bir sifat kalmaz. Buna gre de kudret, vcd disinda baska eseri olmayan bir sifata dnsr. Halleri reddedenlere gre vcd sifati mcerred bir lafizdan bas bir seye dayanmaz. Halleri isbt edenlere gre ise o, ne varlik ne de yoklukla tavsi f edilemeyen bir haldir. Grldg gibi bu imknsizdir, byk bir eliskidir. Halleri inkr e r arasinda onu bir 'sey7 olarak isbt eden ama cins isimleriyle adlaridir mayanlar vardir. el-Cbb'ye gre Allah Tel'nin en huss sifati kidemdir. En huss olandaki mst en genel olanda da msterekligi gerektirir. Bu dsncedekiler mstereklik ve farkliligi nasil isbt edebilirler? Genellik ve zellik bir gerektir. Halleri inkr eden birinin b unu dislayabilmesi ok zor grnmektedir. Ebu Hsim'e gre ise bu durumda sonu gelmeyen bi r zincir sz konusu olur. Kidemin hakikati arastirildiginda evveliyetin nefyine da yandigi grlr. Red ve nefyin Allah Tel'nin en husus sifati olmasi imknsizdir.

Baba ogulun ihtilafa dstkleri baska bir mesele, Allah Tel'nin Sem ve Basr olmasidir. e l-Cbb der ki: O'nun Sem ve Basr olmasi, diri ve her trl hastaliktan uzak olmasi demekt r.

Oglu ve diger takipileri bu grste el-Cbb'ye muhalefet etmislerdir. Ogluna gre Allah T n Sem olmasi da Basr olmasi da, O'nun halleridir. Basir olmasindaki hal, lim olmasi ndaki halden farklidir. nk bu ikI kaziyye, mefhum, taalluk edilen hususlar ve netic eler birbirinden farklidir.

Diger takipileri Ise syle demislerdir: O'nun Basr olmasi grlen seyleri idrk etmesi, Se m olmasi da isitilen seyleri mdrik olmasidir. Baba ogul, ltufla ilgili bazi meselel erde de farkli dsnmslerdir. el-Cbb syle demistir: Allah Tel'nin ltf sayesinde iman senin sevabi, mesakkatinin azligindan dolayi daha az olacaktir. O'nun ltf olmaksiz in Iman eden kimsenin sevabi ise mesakkatinin oklugundan dolayi daha fazla olacak tir. Allah Tel'nin ona ltufla beraber teklifte bulunmasi, ve onunla ltuf olmaksizin hibir sekilde taat islemeyecek oldugu halinden malum olan kisiyi birbiriyle denk kilmasi, O'nun iin mnasip degildir. Syle der; eger Allah Tel ltf olmaksizin teklifte b lunmus olsaydi, derdini gidermeksizin halini ifsat etmis olurdu.

Eb Hsim ise, bu meseleyle ilgili bazi konularda babasina karsi ikmis ve syle demisti r: Allah Tel iin mnasip olan, ltufta bulunmayip en mesakkatli sekilde imanla mkellef k lmasidir. Acilarin baslangita birtakim gnahlara karsilik olmasi konusunda da fikir ayriligina dsmslerdir. el-Cbb syle demistir: Acilarin, birtakim gnahlara karsilik v rilmesi caizdir. Sabi ocuklarin acilari byledir. Oglu ise syle demistir: Bunun caiz olmasi, ancak karsilik ve ders ikarma gerekeleriyle mmkndr. el-Cbbfnin karsiliklar ko usundaki grs iki boyutludur: Ilkine gre Allah Tel'nin birtakim karsiliklarla ltufta b nmasi caizdir. Ancak Allah Tel, daha nce yasanmis bir aci olmaksizin bu karsiligin kula yarar getirmeyecegini bilir. Ikincisine gre bunun yerinde olmasinin sebebi, karsiligin hakedilmis olmasidir. Ltuf ise hakedIlmis bir sey degildir. Onlara gre sevap ltuftan Iki noktada ayrilir: a. Sevap verilen kimseyi nimederle tazim edip yceltmek, b. Sifat olarak degil de miktar olarak ltuftan stn tutulmasi.

Oglu ise syle demistir: Baslangita karsilik ltuf seklinde olabilir; ancak kesintili olup srekli degildir. el-Cbb ise syle demistir: Allah Tel zlimden mazlum lehine birt m karsiliklar alarak bunlari zulme ugrayana ltfedebilir. Bunun iin zlimin Allah Tel'd an isteyebilecegi karsiliklarin bulunmamasi gerekir. Ebu Hsim'e gre ise ltufta adalet olmaz. nk ltufta bulunmak, Allah Tel zerine vacip r. Her ikisi syle demislerdir: Akil ve seriat Ile mkellef kilinmayan kullar adina hibir sey Allah Tel'ya vcIp olmaz.

Allah Tel, kullarini ktlkten kainmakla ve akillarina gre vacip yapmalda mkellef kilin bir yandan da irkin fiili arzulama/gzel fiilden uzak durma hislerini yaratarak on larda kt ahlk terkibi olusturursa; iste bu durumda mkellefiyet iin kullarinin akillar ini kemle erdirmesi, delilleri gstermesi, onlari kudret ve istitat sahibi yapmasi, aralari kullanabilecek duruma getirmesi vacip olur, ki bylece emrettigi hususlarda btn zaaf ve illetler kalkmis olsun. Ayra sekilde kullarini, mkellef kildigi hususla

ra can u gnlden kosar hle getirmesi, yasakladigi irkin fiillerden de nefret eder hle getirmesi vaciptir Allah'a! Bu grubun vcibiyet ve tek-lIf mevzuunda sama sapan ve uzun iddialari vardir. Mu'tezIle'nin Bagdat ekolnn peygamberlik ve imamet konularindaki grsleri Basra ekolnde n farklidir. Bagdat ekolnde Rfizlere oldugu gibi Hariclere meyledenler de ikmistir.

el-Cbb ve Ebu Hsim Imamet (; devlet baskanligi) konusunda Ehl-i Snnet'le ayni dsnceyi aylasirlar. Imamet, her ikisine gre de seimle belirlenir. Sahabenin derece bakimin dan siralamasi da imametteki siralamaya gredir. Ancak onlar, sahabenin ve diger v ellerin kerametlerini inkr ederler. Peygamberlerin byk, kk her tr gnahtan masum old konusunda mbalaga etmislerdir. yle ki el-Cbb gnaha niyet etmeyi dahi ancak tevil ile m kn grmstr.

Kadi Abdlcebbr gibi ge dnemde yasamis Mu'tezile bilginleri Ebu Hsim'in grsn benimsem dir. Ebu'l-Hseyn el-Basr bu konuda ona karsi ikmis ve ncekilerin delillerini inceley erek birogunun zaafini ve geersizligini ortaya koymustur. Kendisi asagidaki mesele lerde onlardan ayrilmistir: Hlin reddi, ma'dumun bir sey olarak grlmesinin reddi, re nklerin araz olusunun reddi. Ayni sekilde mevcudatin, zleri vasitasiyla birbirind en ayrismasi da onun fikirler indendi rki, bu grs hlin reddinin bir neticesidir. Si fatlari Allah Tel'nin Zti ile lim, Kadir ve Mdrik olmasina irca etmesi de onun Ebu Hsi m'den ayrildigi bir grstr. Esyanin vuku bulmadan nce bilinmeyecegi konusunda Hism b. el-Hakem'in grsne yakin durmaktadir. Yapi olarak felsef egilimlidir. Ancak grsleri Mu' tezile evrelerinde reva bulmustur.

2- Fasil Cebriyye Cebr, fiili, kuldan tamamiyla nefyetme ve hakikaten Allah Tel'ya isnd etmektir. Ceb riyye firkasi iki kisma ayrilir: a. Katiksiz Cebriyye (Cebriyye-i hlisa) b. Muted il Cebriyye. Katiksiz Cebriyye firkasina gre, kulun hibir fiili ve fiil kudreti sz konusu degild ir. Mutedil Cebriyye ise, kulun esasinda messir olmayan bir kudrete sahip oldugunu syl er. Hadis kudretin fiil zerinde belli bir eseri oldugunu syleyerek bunu 'kesb kazanim ' olarak isimlendirenler Cebriyye'den sayilmaz. Mu'tezile, hadis kudretin yaratma ve ihdas etme fiillerinde etkisi oldugunu syleye nleri de Cebr olarak isimlendirmistir. Buna gre, tevelld eden seylerin fail olmaksi zin meydana gelmis fiiller oldugunu syleyen herkesin Cebr olarak isimlendirilmesi gerekir. Zira onlar hadis kudretin bunlar zerindeki etki ve eserini kabul etmemis lerdir. Firkalarla ilgili kitap yazanlar, Neccriyye ve Dirriyye firkalarini Cebriy ye kapsaminda saymislardir. Siftiyye arasinda bulunan KllbIyye'den bir topluluk de Cebriyye'den sayilmistir. Es'arler bu firka mensuplarim kimi zaman Hase-viyye, ki mi zaman da Cebriyye olarak isimlendirmislerdir. Neccriyye ve Dirriyye'nin bizzat kendi ikrarlarindan hareketle onlari da Cebriyye kapsaminda ele aldik. Bu grste olu p kendilerinin Cebr olduklarini Ikrar etmeyenleri ise Siftiyye'den saydik.

1- Cehmyte:

Bu firka, Cehm b. Safvn adinda bir sahsin taraftarlarindan olusmustur. Kendisi kat iksiz Cebriyye'dendir. Bu salisin cebir meselesindeki bidati Ilk kez Tirmiz sehr inde ortaya ikti. Cehm, Emev ogullarinin son devrinde Selem b. Ahvez el-Mzin adinda b ir kisi tarafindan MerVde ldrld. Kendisi ezel sifatlarin reddi konusunda Mu'tezile Ile ayni grse sahipti. Bazi meselelerde ise onlardan ayrilmistir. Bu meseleleri syle siralayabiliriz: Cehm'e gre Allah Tel IIn kullanilan sifatlari, ya rattiklari iin kullanmak caiz degildir. nk bu tesbhe yol aar. Cehm, Hak Tel'nin Hayy ri) ve lim olmasini nef-yederken Kadir, FIl ve Hlik (Yaratici) olmasini kabul etti. Ona gre yarattiklarindan hibiri kudret, fiil ve yaratma sifatlariyla vasfedilemez . BIr diger mesele sudur: Cehm'e gre Allah Tel iin hadis ilimler sz konusu olup bunlari n belli bir mahalli yoktur. O bu baglamda syle demistir: Bir seyin yaratilisindan nce bilinmesi caiz degildir. nk byle oldugu takdirde O'nun bu konudaki ilminin baki olup olmamasi meselesi sz konusu olurdu. Ilminin baki olmasi durumunda O'nun -hs- c ehaleti sz konusu olurdu. nk olmus bir seyin bilgisi, olacak bir seyin bilgisinden f arklidir. Ilminin baki olmamasi durumunda ise degiskenligi gndeme gelir ki degisk en bir sey yaratilmis olup kadm degildir. Cehm bu meselede Hism b. el-Hakem'in mez hebine uymustur. Bu meyanda syle demistir: Ilmin hadis oldugu kabul edilirse, iki halden uzak kalinamaz: Ya Allah Tel'nin Zti'nda hadis olur ki bu, Zti'nda degisikli ge yol aar ve hadisler iin mahal teskil eder; ya da bir mahalde hadis olur ve Alla h Tel degil o mahal onunla mevsf olur. Bylelikle O'nun ilminin bir mahalli olmadigi ortaya ikmis oldu. Cehm, malum olan varliklar miktarinca hadis ilim kabul etmisti r. Bir baska mesele ise sudur: Cehm'e gre insan, herhangi bir seye kadir olmadigi gi bi istit'at ile de tavsif edilmez. Kul, btn fiillerinde mecbur yani cebr altindadir . Kudret, irde ve tercihi asla yoktur. Hak Tel cansiz varliklari nasil yaratiyorsa, kulun fiillerini de ayni sekilde yaratir. Fiilerin onlara nisbeti, cansizlara ni sbcti gibi mecazdir. Tipki 'Aga meyve verdi, su akti, gnes dogdu, gnes batti, gk bulu tlandi, yagmur yagdi, dnya sarsildi' fiillerinde oldugu gibi. Ona gre mkfat ve ceza d a cebrdir. Fiillerin tamami da cebrdir. Ona gre cebr sbt buldugunda teklif de cebr olur.

Cehm'in Mu'tezile'den ayrildigi bir diger mesele sudur: Cennet ve cehennem ehlin in hareketleri kesintili olur. Ona gre cennet ve cehennem kendileri iin tahsis edi len kimselerin girmesinden sonra fena bulacaktir. Cennet ehlinin nitelemesi de, cehennemliklerin elerni de son bulacaktir. Zira hareketler gemise dogru sonsuz ol madigi gibi gelecege dogru dason-suz degildir. Cehm, bu grsnden hareketle "Ebed kali cidirlar" buyruklarini mbalaga ve tekt anlamina yormustur. Hakiki anlamina degil, c ehennem ehlinin oradaki kalislarinin kesintili olmasiyla ilgili olarak da su aye t-i kerimeyi delil gstermistir: "Rabbinin dilemesi disinda gkler ve yer baki kaldi ka orada ebed kalirlar." (Hd/108) Grldg zere ayette bir sart, bir de istisna mevcuttu Oysa ebedlik ve sonsuzlukta her ikisi de sz konusu olmaz.

Cehm'e gre kul Allah'i bilip kabul etmisse diliyle inkr da etse tekfir edilemez ve mmin olarak grlr. Ona gre marifet ve ilim, inkr ile yokol-maz. Yine ona gre iman, kis m ve subelere, rnegin akit, sz ve amel gibi kisimlara blnemez. Iman noktasinda kimse nin bir digerine stnlg olamaz. Buna gre peygamberlerin imani ile avamin imani arasind a fark yoktur. Bunun gerekesi ise bilgide farklilasmanin olmayisidir. Selef-i Sal ih, onun bu ve benzeri grslerine siddetle karsi ikmis ve onun fikirlerinin seriatin iptali oldugunu sylemislerdir. Cehm, ru'yetullah'in reddi, Kelm-i Din Sahipleri Ilah'nin yaratilmis olmasi ve seriat gelmezden nce de bilginin akilla elde edilebi lecegi gibi grslerde Mu'tezile'ye uygun hareket etmistir.

2- Neccriyye: Hseyn b. Muhammed en-Neccr adinda bir sahsin taraftarlarindan olusan bir firkadir. Rey ve evresindeki Mu'tezile taraftarlarinin ogunlugu bu sahsin grslerini savunur. F irka mensuplari birtakim ikincil meselelerde farkli hareket etmis olsalar da 'usl' olarak adlandirdigimiz temel meselelerde mttefiktirler. Belli basli kollari Bergs iyye, Zagferniyye ve Mstedrike'dir. Ilim, kudret, irde, hayat, sem' ve basar sifatl arinin reddi noktasinda Mu'tezile ile fikir birligi iindedirler. Amellerin yaratil mis olmasi hususunda da Siftiyye ile ayni fikirdedirler.

en-Neccr syle demistir: Allah Tel kendi nefsinde Alim oldugu gibi Mrd'dir de. Neccr, t alluk'un umumiligini ilzam ve iltizam etmistir. Yine ona gre Allah Tel hayir ve ser ri, yarar ve zarari da murd edendir. Allah Tel'run Mrd yani irde sahibi olmasi, zorlan mamasi ve baska bir irdeye maglb olmamasi anlamindadir. Syle demistir: Allah Tel, kul larin amellerinin yaraticisidir. Bu amellerin hayir veya ser, gzel veya irkin olmas i bunu degistirmez. Kul ise bunlari kazanandir. Ona gre hadis kudretin belli bir etkisi vardir. O bunu, el-Es'ar'nin dedigi gibi kazanim (kesb) olarak isimlendirm istir. Allah Tel'nin gzle grlmesini reddetmis ve imknsiz grmstr. Ancak Allah Tel'n ki bilgi gcn gze ynlendirmesini caiz grmstr. Buna gre Allah Tel gzle de bilinebi r ki onun kabul ettigi r'yet (grme) tr budur. Kelmin hadis oldugunu da syleyen en-Necc asagidaki meselelerde Mu'tezile'den ayrilmistir: Allah Tel'nin kelami okundugu zaman arazdir, yazildiginda ise cisim olur. Zagferniy ye ise bunun aksine syleyerek Allah Tel'nin kelaminin O'nun gayri oldugunu, gayri o lan herseyin de mahlk oldugunu tfade etmistir. Buna ragmen sunu da sylemislerdir: Kur'an'in yaratilmis oldugunu syleyen herkes kfirdir. Bununla muhtemelen farkli da vranmak istemislerdir. Aksi halde ilk szleri ile bu iddialarinin arasinda kesin b ir eliski mevcuttur. Mstedrike ise demistir ki: Allah Kelmi mutlak anlamda yaratilm is olup O'nun gayri oldugunu sylemislerdir. Halbuki Allah

ReSUI (sallallhu aleyhi ve sellem), "Allah Kelmi mahlk degildir" (BcyhakL Suabu'1-Im an, 1/190; Snen-i Kbra, 10/205; Ebu Davud, Snen, 2/648; Als, Ruhul-Men, 8/138) buyurmu tur. Selef-i Salih de bu ibare zerinde fikir birligi etmistir. Biz de bu meselede onlara uymus bulunuyoruz. Ancak 'yaratilmis degildir' ibaresini su anlama hamled iyoruz: Allah Kelmi bu tertip, harf ve seslerin nazmi ile yaratilmis olmayip bu h arflerden baska harfler zerine yaratilmistir. Bu harfler, o harflerin naklidir. e l-Ka'b, en-Neccr'in su szn naldetmistir: Allah Tel her meknda Zt ve vcd olarak var varligi [bazilarinin sandigi gibi sadece] ilim ve kudret anlaminda degildir. Ken disi bundan birtakim muhal neticelere ulasmistir. insan fikrinin seriat gelmeden nceki durumu hakkinda Mu'tezile ile ayni dsnceyi pay lasmis ve insanin arastirma ve tefekkr vasitasiyla bilgiye ulasmasinin vacip oldug unu sylemistir. Imanin tasdikten ibaret oldugunu sylemistir. Byk bir gnah isleyip tvbe etmeksizin len isi bundan dolayi cezalandirilacaktir. Ancak cehennemden ikacaktir. Ebed kalis bak imindan kfr ehliyle bir tutulmalari dil degildir.

Bergs lakabiyla taninan Muhammed b. Isa, Bisr b. Giys Mersi ve el-Hseyn en-Neccr grs b kimindan birbirlerine yakindirlar. Hepsi de Allah Tel'nm hayir, ser, iman, kfr ve tat , masiyet bakimindan olacak herseyi irde buyurdugunu sylemislerdir. Mu'tezile'nin ummu ise bu grste degildir.

3- Darrarye:

Darrr b. Amr ve Hafs el-Ferd isimli sahislarin taraftarlarindan olusan bir firkad ir. Her ikisi de sifatlari nefyetme (ta'tl) noktasinda fikir birligi etmislerdir. Onlara gre Allah Tel lim ve KdirMir. Bunun anlami, chil ve ciz olmayisidir. Onlara g Allah Tel'nm yalniz kendisi tarafindan bilinen bir mhiyeti vardir. Bu grslerini Ebu H anfe ve arkadaslarindan bir topluluga isnd etmeye alismislardir. Bu fikre gre Allah Tel, Zti'ni delil veya olmaksizin sehdet yoluyla bilir. Biz insanlar ise O'nu delil ve haber yoluyla bilebiliriz. Onlara gre bes duyunun disinda cennette Allah Tel'vi grmemizi saglayacak bir duyu daha vardir. Yine bu ikisine gre kullarin fiilleri, h akki anlamda Allah Tel tarafindan yaratilmistir. Kul da bunlari hakki anlamda kazana ndir. Iki fail arasinda bir fiilin meydana gelmesinin mmkn olusu da bunlara ait bi r grstr. Onlara gre Allah Tel arazlari cisimlere dnstrebilir. Istit'at ve acz cismi laridir. Iki zamanin reddi kainilmazdir. Allah Resl'nden (sallallihu aleyhi ve sell em) sonraki yegne hccet, mmetin icmaldir. Haber-i Vhid kanaliyla nakledilen din hkmle abul edilebilir degildir. Rivayete gre Darrr, Abdullah b. Mesud'un ve beyy b. Ka'b' in Kur'n okuyus tarzlarini inkr etmis ve bunlari Allah Tel'nm indirmedigini iddia et mistir. . Seriat gelmeden nce de Allah Tel'yi bilmenin gerekliligi konusunda farkli dsnerek, pey gamber gelmesini sart kosmus, emir ve yasaklarin byle bilinebilecegini sylemislerd ir. Darrr, hilfetin Kureys asilli olmayanlar iin de caiz oldugunu sylemis ve daha ile ri giderek biri Kureysli digeri Nabatli iki kisi karsi karsiya geldiginde Nabatl iyi seecegini, nk Nabatlerin kalabalik olmadiklarini, dolayisiyla zulmetmesi hlinde on u azletmenin daha kolay olacagini sylemistir. Mu'tezile, imametin Kureysligini sart kosmamakla birlikte Nabatliyi Kureysliye te rcih etmemistir.

3- Fasil Siftiye Bilinmelidir ki Selef-i Salih'ten byk bir topluluk Allah Tel'nin ezel sifatlari oldug una inanmistir. Bunlar ilim, kudret, hayat, irde, sem', basar, kelm, cell, ikram, cm ertlik, nimet verme (in'm), izzet ve azamet gibi sifatlardir. Bunlar, Zat sifatlarl a fiil sifatlari ayirmamislar, hepsini ayni zellikte grmslerdir. Selef-i Salih eller, yz gIbI haberi sifatlari da kabul eder ve bunlari tevl ederek syle derler: Bu sifa tlar, seriatte varit oldugu iin onlari haberi sifatlar olarak adlandiririz. Bu ne denledir ki sifatlari bu sekilde kabul ve Isbt eden Selefe Siftiyye, sifatlarin va rligini reddeden Mtezile'ye ise Mu'attile denilmistir. Ancak Seleften bazilari, sifatlarin isbti noktasinda asiriya giderek onlari muhde s varliklarin sifatlarina benzetme hatasina (tesbih) dsmslerdir. Bazilari ise sadec e fiillerin dellet ettigi, nasla bildirilen sifatlari kabul etmislerdir. Bu toplu luk iki gruba ayrilmistir: Ilk grup, sz konusu sifatlari lafzin kaldirabildigi lde te vil etmistir. Ikinci grup ise tevile yanasmayarak syle demistir: Akil sayesinde su nu anladik ki, Allah Tel'nin benzeri yoktur. Yaratilmislardan hibirine benzemez ve hibir varlik da O'na benzetIlemez. Bize gre bu kesindir. Ancak bu sifatlara delale t eden lafizlarin anlamlarini kesin olarak bilemeyiz. rnegin "Rahman Ars'a istiva etti" (Th, 20/5), "Ellerimle yarattim" fSd, 38/75) ve "Rabbin geldi" (Fecr, 89/22) gibi ayederde geen sifatlar byledir. Biz, bu ayetlerin tefsir ve tevili ile mkelle f kilinmadik. Aksine bunlara oldugu gibi inanmakla ve Allah Tel'ya ortak kosmamakl a emrolunduk. O'nun benzeri yoktur. Iste bu sifatlara byle bir yakn ile Inandik. Sonrakilerden (mteahhIrn) bir topluluk Selefi Salih'in grsne su ilvede bulunmuslardir: Sz konusu naslarin zahirleri zerine irca edilmesi sarttir. Bu grs onlari mutlak tesb ihe dsrmstr. Bu ise, Selefin inancinin aksidir. Tesbihin mutlak ve saf biimde uygulan

isi Yahdler'de yaygindir. Onlarda kurr (: okuyucular) olarak bilinen bir firka tesb ihte bulunmustur. nk bunlar Tevrat ayetleri arasinda tesbihe dellet eden birok ibare grmslerdir. Islm mmetinde ise Sa tesbih konusunda asiriliga dsmstr. Asirilik rnegi, bazi imamlari hs- ilaha, Ilhi da mahlukttan herhangi birine benzetmeleridir, Mu'tezile ve kelamcil ar ortaya iktiginda Rfizler-den bir grup asirilik ve hatadan geri adim atmis ve Mu' tezile'ye ynelmislerdir. Seleften bir topluluk da sz konusu sifatlarin zahir tefsiri ne meylederek tesbihe dsmslerdir.

Selef iinde hem tevile bulasmayan hem de tesbih hatasina dsmekten sakinanlar da olm ustur. Mlik b. Enes bunlardan biridir ve syle demistir: "Istiva malm, nasil oldugu ise mehuldr. Ona oldugu gibi inanmak vacip, hakkinda soru sormak ise bidattir." (e l-Kerm, Ekvtl's-SIkt, 1/61,103,120,121; Azimbd, Avnu'l-Mabud, 7/13) Ahmed b. Hanbel, S es-Sevr, Dvud b. Ali el-Isfahn ve onlari izleyenler de bu grstedir.

Abdullah b. Sad el-Kllb, Ebu'l-Abbs el-Kalnis ve el-Hris b. Esed el-Muhsib'nin devr indiginde bunlar Seleften bir topluluk olarak Kelm ilmine dalmis ve Selef akideler i kelmi deliller ve usl burhanlarla desteklemeye alismislardir. Bunlardan bazilari k itaplar telf etmis, bazilari da tedrist faaliyetinde bulunmustur. rnegin Ebu'l-Hasa n el-Es'ar ile hocasi arasinda salh-aslah meselesinde bir mnazara yasanmis ve arala rindaki grs ayriligi aiga ikmistir. el-Es'ar bu son gruba meyletmis ve onlarin grsleri i kelm yntemleriyle desteklemeye alismistir. Onun tarafindan ortaya konulan bu abala r Ehl-i Snnet ve Cemaat mezhebinin temellerini olusturmustur. Siftiye ismi, zaman iinde Es'ariye'ye dnsmstr. Msebbihe ve Kerrmiye de sifatlari isbt ettikleri iin onl bu baslik altinda ele aldik.

1- Es'ariyye: Ebu Musa el-Es'ar (radiyallahu anh) soyundan gelen Ebu'l-Hasan Ali b. Ismail el-E s'ar'nin (. H. 324) taraftarlaridir. Bu firkanin kurucusuyla ilgili tuhaf raslanti lar mevcuttur. rnegin Ebu'l-Hasan el-Es'arfnin savundugu fikirlerin, Ebu Musa elEs'ar (radiyaliahu anh) tarafindan aynen dile getirilmis oldugu sylenir. Bilindigi z ere Ebu Musa el-Es'ar (radiyallahu anh) ile Amr b. el-As (radiyallahu anh) arasin da bir mnazara yasanmisti. Iki sahabi arasindaki diyalogun bir kismi syleydi: Amr: Rabbim nnde muhkemelesebilecegim birini nerede bulabilirim? Ebu Musa: Aradigin kisi benim. Amr: Allah hakkimda bir sey takdir ettikten sonra bu yzden bana azap edebilir mi? Ebu Musa: Evet! Amr: Niin? Ebu Musa: nk O sana zulmetmez. Bu cevap karsisinda Amr (radiyallahu anh) sustu, karsilik veremedi.

el-Es'ar syle demistir: insan, kendi yaratilisi zerinde durarak yaratilisin nasil ba sladigini, yaratilis evrelerini birer birer nasil getigini ve kemle ulastigini dsnrse yaratilisi zerinde bir g ve tedbir sahibi olamayacagini ve onu degisik safhalardan geirip eksiklikten kemle ulastirmasinin mmkn olmayacagini aika grr. Bu yaratilis i et, ilim ve irde sahibi bir yaraticinin varliginin sart oldugunu zarur olarak bili r. nk sz konusu muntazam ve muhkem fiillerin, tabiatta kendiliginden olusmasi mmkn deg ldir. Zira bunlarin fitrat zerinde birtakim ihtiyar izleri mevcuttur. Bylece yarati

listaki muhkemlik ve yerli yerin-delik ortaya ikmis oldu. Yaratici'nin, fiilleri nin dellet ettigi ve inkri mmkn olmayan sifatlari da vardir. Bu fiiller, Allah Tel'nin Alim, Kadir ve Mrd olduguna dellet ettigi gibi IlIm, kudret ve irde sifatlarina da dellet etmektedir. Buradaki dellet, gaip veya sahit aisindan farldilik gstermeyen trd endir. Alim'in ilim sahibi olmaktan, Kdir'in kudret sahibi olmaktan, Mrd'in irde sahi bi olmaktan baska bir anlami yoktur. Ilim sifati sayesinde saglam ve en gzel seki lde yapma bilgisi, kudret sayesinde gereklesme ve meydana gelme, Irde sayesinde de belli bir zaman, belli bir l ve belli bir sekilde olusma hli gereklesir. Btn bu sifat arla mevsf olan Zt-i Ilah'nin, daha nce aikladigimiz zere bir hayat sifatiyla Hayy oid ugu ortaya ikar. el-Es'ar, sifatlari inkr edenleri susturmus ve onlara syle hitap etmistir: Sizler Al lah Tel'nin Alim ve Kadir oldugu noktasinda bizimle ayni grs paylastiniz. Bu durumda sz konusu iki sifattan anlasilan mna ya tek bir husus, ya da daha fazla olacaktir. Eger tek bir mn kastolunmus-sa o zaman kadir olusuyla bilmesi ve lim olusuyla gc yet mesi gerekir. Bu durumda Zt-i Ilahfyi mutlak olarak bilen kimsenin O'nun Alim ve Kadir oldugunu da bilmesi gerekir. Halbuki isin asli byle degildir. Bilindigi zere bunlar iki farkli itibarladir. Ihtilf, ya sadece lafza veya hle, ya da sifata rcidi r. Mcerred lafza rci olusu sz konusu degildir. nk akil, akilla bilinen iki mefhumun bi rbirinden farkli olmasini gerektirir. En basta lafizlarin yoklugu varsayilsa, ak il kendi tasavvurunda spheye kapilmaz ve hle rc da geersiz olurdu. Varlik veya yokluk la vasfedilme-yen bir sifatin varligini iddia etmek, varlikla yokluk, red ile is bt arasinda bir vsita bulundugunu iddia etmek anlamina gelir ki bu imknsizdir. Buna gre Zt ile kim olan bir sifata rc etmek kainilmaz olmaktadir. el-Es'ar'nin grsnn

el-Esr'nin taraftarlarindan biri olan Kadi el-BkiIln, hlin isbti ve reddi arasinda gid p gelmis ve isbt zerinde karar kilmistir. Buna ragmen sifatlari Zt ile kim olan zelli kler olarak grms, haller olarak degerlendirmemistir. Bu meyanda syle demistir: Ebu Hs im'in isbt etmis oldugu hl, bizim 'sifat' dye adlandirdigimiz seyin aynidir. nk o, bu sifatlan gerektiren bir hlin varligini isbt etmistir. Ebu'l-Hasan syle demistir: Allah Tel, ilim ile Alim, kudret ile Kadir, hayat ile Ha yy, irde ile Mrd, kelm ile Mtekellim, sem' ile Sem ve basar ile Basir'dir. Beka konusu nda ise grs farkliligi sz konusudur.

Ona gre bu sifatlar ezeli ve Zt-i Ilh ile kimdir. Bu sifatlarin O'nun ayni veya gayri oldugu sylenemez. Allah Tel'nin kadm kelmi ile Mtekellim ve kadm irdesi ile Mrd ol delili sudur: Allah Tel Melik yani mlkn yegne sahibidir. Melik, emretme ve yasaklama hakkina sahip olan demektir. Buna gre Allah Tel ya kadm emri ile, ya da muhdes emriy le emredendir. Muhdes olmasi halinde ya Allah Tel'nin Zti'nda, ya bir mahalde veya herhangi bir mahal disinda hadis olmasi sz konusu olur. Allah Tel'nin Ztinda hdIs olm asi imknsizdir. nk bu, Zti'nm muhdest iin mahal olmasina yol aar ki bu mmkn degildi es emri, herhangi bir mahalde ihdas etmesi de imknsizdir. nk bu, sz konusu mahallin O 'nunla mevsf olmasini gerektirir. Herhangi bir mahal disinda ihdas etmesi de imkns izdir, nk bu akl degildir. Btn bunlar isiginda emrinin kadm ve O'nunla kim olusu kesi sir. Diger sifatlari iin de ayni durum geerlidir.

el-Es'ar syle demistir: Allah Tei'nin ilmi, tek olup muhal, caiz, vacip, mevcd ve ma' dm olsun btn malmati kapsar. Kudreti de bir olup caiz trnden varolan btn mevcudata ta uk eder. Irdesi de bir olup ihtisas kabul eden her seye taalluk eder. Kelmi da bir olup emir, yasak, ihbar, istihbar, va'd ve va'd seklinde tecelli eder. Kelmin bu trleri, esidi itibrlara rci olup kelmin adedine bagli degildir. Meleklerin agzindan pe ygamberlere indirilen ibare ve lafizlar O'nun Ezel Kelmi'na dellet eder. Dellet yara tilmis ve muhdes iken, dellet edilen sey (medlul) kadm ve ezeldir. Okuma (kiraat) i le okunan sey (makr'), tilvetle tilvet edilen (metluvv) arasindaki fark, zikretmekl e zikredilen arasindaki fark gibidir. Zikr muhdcs iken, zikredilen kadmdir. el-Es'ar bu yaklasimiyla Hasviyye'den bir topluluga muhalefet etmistir. nk onlara gre harfler ve kelimeler de kadmdir. el-Es'arfye gre Kelm, ibare den baska bir sey olup nefsle kim bir mnadir. Ibare ise insandan kaynaklanip o kelma dellet eden seydir. O

na gre kelm sahibi (mtekellim), kelmin kendisiyle kim oldugu kimsedir. Mu'tezile'ye gr ise kelam fiilinde bulunan kim olursa olsun sadece ibare kelm olarak adlandirili r. Bu ya mecazen, ya da lafizdaki istirak ile olur. el-Es'ar dedi ki: Allah Tel'nin Irdesi bir, kadm ve ezel olup kendi husus fiilleriyle ullarin fiillerinden murad edilenlerin tamamina taalluk eder. Bu da sz konusu fii llerin onlar iin kazanilmis olmalari itibariyla degil, Allah Tcl tarafindan yaratil mis olmalari itibariyladir. Bu meyanda syle demistir: Allah Tel her seyi murd eder, hayir veya ser, yarar veya zarar olsun farketmez. Allah Tel irde buyurup bildigi gi bi, kullarindan da bildigini murad etmistir. Kalem'e emretmis ve o da Levh-i Mah fz'a yazmistir. Bu, O'nun hkm, kaza ve kaderi olup asla degisiklige ugramaz. Malmun a ksi, tr bakimindan g yetirilip vuku bakimindan muhal olandir.

el-Es'arfye gre kulun gcn asan bir seyle mkellef kilinmasi (tek-lf-i mla yutak) daha zikrettigimiz gereke sebebiyle caizdir. nk ona gre istit'at bir arazdir. Araz ise iki anda baki kalmaz. Mkellef tek-lf aninda kesinlikle kadir olmaz. nk mkellef, kendisine emredileni ihdas etme kudretine sahip olan kimsedir. Aslen buna kudreti olmayan kimse iin sz konusu mkellefiyeti yklemek ise imknsizdir. Byle bir emirle ilgili nas b ile bulunsa hkm degismez. Ona gre kul, fiillerini ifa etmeye kadirdir. nk her insan, titreme ve tikler gibi ke ndiliginden olusan hareketlerle tercih ve irdesine bagli hareketler arasinda aynm yapabilir. Bu ayrimin dayanagi ise irad hareketlerin kudret sayesinde gereklesmesi ve kudret sahibi olan kisinin tercihine bagli olmasidir. Bu meyanda syle demisti r: Kazanilan (mkteseb) fiil, kiside hsil ve hadis olan kudretin kapsaminda gerekles en fiildir.

Ebu'l-Hseyn'in savundugu asilla ilgili olarak da syle demistir: Hadis kudretin ihd as fiili zerinde etkisi yoktur. nk huds, cevher ve araza src farklilik gstermeyen tek ir kaziyyedir. Eger hadis kudretin huds fiili zerinde tesiri bulunsaydi, muhdes ol an herseyin ortaya ikisinda, rnegin renklerin, tatlarin ve kokularin meydana gelisi zerinde etkisi olurdu. Yine bu takdirde cevher ve cisimleri ihdas etmesi de mmkn o lurdu. Bu da rnegin hadis kudret vasitasiyla ggn yer zerine dsmesinin mmkn olusu sonu a gtrrd. Halbuki Allah Tel burada da snnetini icra ederek hadis kudretin hemen akabind , altinda veya beraberinde kulun murat edip aba sarfettigi fiilin gereklesmesini s aglamistir. Bu fiile, kesb denir. Bylelikle kulun fiili de yoktan yaratma ve ibda bakimindan Allah Tel tarafindan yaratilmis, kul tarafindan kazanilmis olur. Fiili n gereklesmesi de bir ynden kulun kudretine baglanmistir. Kadi Ebu Bekir el-Bkilln (. H. 403) bunu biraz asarak syle demistir: Hadis kudretin yo ktan varetme gcnn bulunmadigi delil ile sabit olmustur. Ancak fiilin sifatlari veya vecihleri ve itibarlari sadece huds cihetiyle sinirli degildir. Aksine baska ynle r de mevcuttur. Bunlar hud-sun tesinde yer almakta olup cevherin, meknda yer kaplay an ve araz kabul eden trden cevher olmasi, arazin da, renk, siyah vb. olmasidir. Bunlar, hlleri kabul edenlere gre hldir. Yine o syle demistir: Fiilin hadis kudret i le veya onun altinda husule gelme ciheti, zel bir nisbet olup kazanim (kesb) olar ak isimlendirilir. Iste bu, hadis kudretin eseridir.

el-Bkilln syle demistir: Mu'tezile'nin uslne gre kudret veya kadm kdiriyetin huds v ya da fiin vecihlerinden herhangi biri zerinde messir olmasi caiz olduguna gre hadis kudretin hl zerindeki tesiri neden caiz grlmesin? nk hl, hadis olan seyin sifatidir. dis kudretin fiilin vecihlerinden bri zerinde tesiri neden caiz olmasin? rnegin har eketin belli bir biimde gereklesmesi hadis kudret tarafindan etkilenemez mi? Zira hareket ve arazdan mutlak mnada anlasilan, bizatihi kiyam ve ka'deden ikarilan mana nin ayni degildir. Bu ikisi birbirinden ayri hllerdir. Nitekim her kiyam hareket iken, her hareket kiyam degildir. Bilindigi zere insan, 'Var etti, icat etti' szmzle, 'Namaz kildi, oru tuttu, oturdu, kiyama durdu' gibi szlerimiz arasindaki farki rahatlikla anlayabilir. Kula izafe edilen seyin Allah Tel'ya izafe edilmesi caiz olmadigi gibi Allah Tel'ya izafe edile

n seyin kula izafesi de caiz degildir.

Kadi el-Bkilln, hadis kudretin tesirini ve eserini kabul etmistir. Bu, ona gre husus bir hl olup hadis kudretin fiile taalluk eden noktalarindan birini teskil eder. Bu nokta, mkfat ve ceza karsisinda belirleyici olan noktadir. Varlik, varlik olmasi bakimindan mkfat ve cezayi gerektirmez. zellikle de Mu'tezile'nin uslne gre byledir. ve kubh yn, mkfat ve cezaya tekabl eder. Hsn ve kubh, varligin tesinde iki zti sifatt Mevcd ise mevcudiyet bakimindan ne hasen, ne de kabhtir.

el-Bkilln syle demistir: Hl olan iki sifatin sbtu sizce caiz olursa bize gre de hadi retin taalluk ettigi hlin sbtu caiz olur. Her kim bunun mechl bir hl oldugunu sylerse elimizden geldigi kadariyla onun ne oldugunu kendisine aiklar, nasil olduguna dai r rnekler gsteririz. Onun ardindan gelen Immu'l-Haremeyn Ebu'l-Me'l el-Cveyn biraz daha ileri giderek syle demistir: Bu kudret ve istit'atm reddini akil ve duyu kabul etmez. Eseri olmayan bir kudretin varligini iddia etmek ise kudreti kkten inkr etmek gibidir. Fiil yapi lmama halinde tesirin varligini iddia etmek de huss anlamda tesiri reddetmek gibid ir. Hller, asillari itibariyla varlik ve yoklukla vasfedilmezler. Bu durumda kulun fiilini hakk mnada kudretine nisbet etmek gerekir. Ama bu, ihdas etme ve yaratma s uretinde olmaz. Yaratma, yoktan varetmede bagimsizlik hissi uyandirir. Insanoglu kendi benliginde kudret hissettigi gibi bagimsiz olmadigini da hisseder. Fiilin varligi kudrete, kudretin varligi ise fiilin kudrete nisbctine benzer konumda o labilecek bir sebebe dayanir. Sebeplerin birbirine dayanmasi bu sekilde devam edi p giderek en sonunda Msebbibu'l-esbb olan Allah Tel'ya dayanir. O, sebepleri ve msebb iplerini yaratandir. Mutlak mnada mstagni olup kimseye muhta degildir. O'nun disind aki btn sebepler, bir sekilde bir msebbibe muhtar. Allah Tel ise mutlak mstagni olup r seye muhta degildir.

el-Cveyn bu grsn Ilahiyati filozoflardan iktibas etmis ve bunu sznn basinda belirtm Sebebin msebbibe nisbeti asil itibariyla fiil ve kudrete mahsus degildir. Aksine varolan her hadisin hkm budur. Bu durumda ise tabiat grsne bagli kalinmasi ve cisimle rin varetme bakimindan baska cisimler zerindeki etkisini, tabiatlarin ihdas etme bakimindan baska tabiatlar zerindeki tesirini kabul etmek gerekir. Oysa bu, Islm m ezheplerinin grs degildir. Nasil olabilir ki? Tahkik ehli filozoflar, bir cismin bas ka bir cismin varolmasinda tesiri olmadigini grms ve syle demislerdir: Bir cisimden baska bir cismin sudur etmesi caiz degildir. Cismin sahip oldugu potansiyel gten d e byle bir sey sdir olamaz. nk cisim madde ve suretten olusur. Eger cismin tesiri ols a, her iki noktada da, yani hem madd yapisi, hem de sureti zerinde olmasi gerekir. Halbuki maddenin yokluk (adem) tabiati vardir. Eger tesiri olsa, bunun yoklukla msterek bir etki olmasi gerekir. Aksi ise imknsizdir. Su halde bu nerme imknsiz, bu nun aksi dogrudur. O da sudur: Cisim ve cisimdeki potansiyel kuvvetin, herhangi b ir cisim zerinde tesiri caiz degildir.

Bu konuda daha asiri gidenler, cisim ve cisimdeki potansiyeli de asmis ve bizati hi caiz olan herseyi bu kapsama sokarak syle demislerdir: Bizatihi caiz olan bir s eyin baska bir seyi ihdas etmesi caiz degildir. Eger ihdas edecek olursa, caiz o lma hususundaki ortakligi da ihdas etmesi gerekir. Cevazin tabiati ise yokluktur . Caizin kendisi ve zti bosaldiginda yok olur. Cevazin yoklukla ortak bir tesiri varsayilirsa bunun sonucu yoklugun varlik zerinde messir olmasidir ki bu imknsizdir . Su halde Zti itibariyla Vcibu'l-vcd olan Hak Tel disinda yoktan vareden hibir sey yo tur. O'nun disindaki btn sebepler varligin kabul iin gerekli hazirlayicilar olup var ligin muhdisleri degildir. Bu konu ileride aiklanacaktir. Tuhaf olan, Imam el-Cveyn'nin sznn dayandigi nokta byle ise fiilin sebeplere izafesini n nasil mmkn olacagidir.

Bu noktada mezhebin kurucusunun grslerine dnmek istiyoruz. Ebu'l-Hasan Ali b. Ismai l el-Es'ar syle demistir: Yaratici, hakki anlamda Allah Tel oldugu zaman, hibir varlik yaratma fiilinde O'na ortak olamaz. Allah Tel'nin en husus sifati yoktan yaratma ku

dretidir. O'nun Allah ism-i cellinin tefsiri de budur.

Ebu Ishk el-Isferyin ise syle demistir: O'nun en husus vasfi tm oluslardan ayri, hibir ne benzemeyen bir varlik sahibi olmasidir. Es'arler'den bir zt da syle demistir: Bir sekilde baska varliklardan ayrismayan hibi r varlik mevcut degildir. Aksi halde varliklarin tmnn ortak ve denk olmalari gereki rdi. Allah Tel da bir mevcd olarak diger mevcudattan ok husus bir vasifla ayrismalidi r. Ancak insan akli, serl bir nas gelmedike bu en husus zelligi asla grenemeyip tere ddt edecektir.

Peki ahi, Allah Tel'yi idrk edebilir mi? Bu meselede de fikir ayriligina dslmstr. Bu, rrr'in mezhebine daha yakindir. Ancak Darrr, Allah Tel hakkinda mhiyet ibaresini kull anmistir. Bu, lafiz bakimindan irkindir.

Es'ariyye'nin esaslarindan biri de sudur: Varolan hersey grlebilir. Grs sahih kilan, sadece varolustur. Allah Tel mevcd olduguna gre O da grlecektir. Mminlerin ahirette O' u greceklerine dir nas mevcuttur. Allah Tel buyurdu ki: "O gn yzler parlar ve Rablerin bakar." (Kiyamet, 75/22) Bu ve benzeri birok nasta Allah Tel'nin grlecegi bildirilmek tedir. Mezhep kurucusu bu meyanda syle demistir: RuVetullah'in belli bir yn, mekn, suret, mukabele, isiga temas veya intiba' yoluyla olmasi caiz degildir. Bunlarin tamami imknsizdir. Ru'yetin mhiyeti hakkinda iki grs vardir: a- Ru'yet husus bir bilgidir. Buradaki hususiyetten maksadi, grme fiilinin yokluga degil varliga taalluk etmesidir. b- Ru'yet bilginin tesinde bir idrak olup, idrk edilen zerinde tesir sahibi olmayi veya ondan etkilenmeyi gerektirmez. Ona gre sem' ve basar Allah Tel'nin iki ezel sifati olup ilmin tesinde iki idrktir ve sartiyla herbirine mahss mdrekta taalluk ederler. Eller ve yz de haberi sifatlardir . Ona gre bu sifatlar hakkinda nas mevcuttur. Dolayisiyla bunlari oldugu gibi ikr ar etmek farzdir. O, bu tr sifatlarin teviline girismeme noktasinda Selef-i Salih 'e meyletmistir. Ancak tevilin caiz olduguna iliskin farkli bir grs daha vardir. Va'd-va'd, isimler, hkmler, seriat ve akil gibi hususlarda Mu'te-zile'den tamamen f arkli dsnr.

el-Es'ar syle der: Iman, kalp ile tasdiktir. Dille ikrar ve uzuvlarla amelde bulun ma ise imanin furudur. Kalp ile tasdik eden, yani Allah Tel'nin birligini ikrar edi p peygamberleri ve onlarin Allah Tel'dan vahy yoluyla getirdiklerini kabul eden ki msenin Imani sahihtir. Bu hal zere lrse, kurtulusa ermis bir mmin olarak lms olur. Ima dan ancak bunlardan birini inkr etmekle ikabilir. Byk gnah isleyen biri tvbe etmeksizin ldgnde onun hkm Allah Tel'ya kalir. Dilerse e bagislar veya Allah Resul (saliaUhu aleyhi ve sellem) onun hakkinda sefaati olur. Nitekim o syle buyurmustur: "Sefaatim mmetim arasinda byk gnah sahipleri iindir." Yah ut isledigi sula orantili biimde cezalandirdiktan sonra yine rahmetiyle cennete dhil eder. Kfirlerle birlikte ebed cehennemlik olmasi caiz degildir. nk kalbinde zerre mik tari olsun imam bulunan kimsenin cehennemden ikartilacagina dair nas mevcuttur. el -Es'ar syle demistir: Byk gnah sahibi tvbe etmis olsa bile, Allah Tel'nin bu tvbeyi geregi olarak kabul etmesinin farz oldugunu syleyemem. nk farz kilma hakki yalniz O' na aittir. Hibir sey O'na farz kilinamaz. Tvbekarlarin tvbesinin ve zaruret iinde bu lunanlarin dualarinin kabul edilecegine dair naslar varit olmustur. O, yarattikl arinin yegne sahibi olarak diledigini yapar ve diledigi gibi hkmeder. Dilerse btn ya rattiklarini cennete dhil edebilir. Istese hepsini cehenneme koyabilir ve bu zulm olmaz. nk zulm, kendi hakki olmayan sey zerinde tasarrufta bulunmak veya bir seyi hal lettigi yere koymamaktir. O ise Mlik-i Mutlak'tir. O'ndan zulm ve haksizlik sudur

etmez. Farzlarin tamami serl olup akil hibir seyi farz kilamaz. Hsn ve kubh da akil taraf indan belirlenemez. Marifetullah akilla elde edilir ve nakille farz olur. Allah Tel buyurdu ki: "Biz peygamber gnderinceye kadar -kimseye- azap edecek degiliz." (I sr, 17/15) Nimet verene skranda bulunmak, itaat edeni dllendirip isyan edeni cezalan dirmak da byledir. Bunlarin hepsi akilla degil nakille farz olur. Salh-ashh, ltuf trn den hibir sey Allah Tel zerine farz kilinamaz. Akim bir hikmete dayanarak

rz Aldigi hemen her sey, baska bir aidan tam aksini gerektirebilir. Mkellefiyetin asli Allah Tel zerine vacip degildir. nk bunlara O nun iin bir yarar veya savilacak bi zarar sz konusu degildir. O, kul-arini dllendirme ve cezalandirmaya Kdir'dir. Onlar a ltuf ve keremde bulunmaya da muktedirdir. Sevap, nimet ve ltfn her sekli O'nun ltf kapsamina girer. Mkfat ve cezanin her tr adaletin geregidir: "O, yaptigindan sul olun mazken onlar sul olunur." Peygamber gndermek, vacip veya imknsiz olmayip caizdir. Ancak gnderildikten sonra m ucizelerle desteklenmeleri ve her trl gnahtan uzak tutulmalari vaciptir. nk bir peygam berin davasinda dogrulugunun bilinebilmesi iin birtakim kusurlardan arindirilmasi gerekir. Zira emirlerde eliski bulunmasi caiz degildir. Mucize, olaganst bir fiil olup meydan okumaya binen gsterilir ve karsi ikilamaz nitel iktedir. Delil bakimindan davayi tasdik edici niteliktedir. Olaganin disina ikilma si ve olagan olmayanin gsterilmesi gibi iki sekli vardir. Evliyanin kerametleri d e haktir. Bir aidan peygamberlerin tasdiki, bir aidan da mucizelerin teydi mahiyeti ndedir.

Iman ve tat Allah Tel'nin tevfki sayesinde gereklesir. Inkr ve masIyet Ise O'nun deste gini ekmesi yznden olur. O'nun tevfkI, tat gcn yaratmasidir. Destegini ekmesi (hizla e, masiyet isleme gcn yaratmasidir. Ser' naslarla bildirilen Kalem, Levh, Ars, Krs, Ce nnet ve Cehennem gibi gayb hususlarin zahiri zere anlasilmasi ve bildirildikleri b iimde Inanilmasi gerekir. Ahiretle ilgili haberler, rnegin kabir sorgusu, mkfat ve c eza gibi hususlarla, Mizan, hesap, Sirat, cennetlik, cehennemlik gibi bilgilere d e zahirde olduklari gIbI inanmak gerekir. nk bunlarin varligi imknsiz degildir.

el-Es'ar'ye gre Kur'n; belagat, nazm ve fesahat bakimindan mucizedir. nk Araplar kili e Kur'n'a muaraza etmek arasinda muhayyer birakilmislar, onlar da muarazadan ciz o lduktan iin en zor olani (kilici) semislerdir. el-Es'ar'nin taraftarlari arasinda K ur'an'daki I'czin kisiyi O'nunla muaraza etme drtsnden geri evirme (sarf) anlaminda o ldugunu, ayrica bu i'czin gayb haberler bakimindan sz konusu oldugunu syleyenler de o lmustur. Ona gre imamet nas ve tayin olmaksizin ittifak ve seimle sabit olur. Ona gre herhan gi bir nas olsaydi, asla gizli kalmazdi. nk bu tr bir nassm naklini gerektirecek biro k vesile mevcuttur. Sahabe, Ben Side'nin avlusunda Ebu Bekir (radiyallahu anh) zeri nde ittifak etmislerdir. Ardindan Ebu Bekir'in (radiyaahu ardi) mer'i (radiyallahu anh) tayin etmesi zerinde de ittifak etmislerdir. Sahabe, Osman'i (radiyallahu a nh) sra ile belirlemistir. Onun ardindan da Ali (radiyallahu anh) zerinde ittifak etmislerdir. Drt halife, fazilet bakimindan da ayni siralama iinde yeralirlar. Ise (radiyaUahu anh), Talha (radiyallahu anh) ve Zbeyr (radiyallahu anh) hakkinda, sadece hatadan dndklerini sylemis, Talha (radiyallahu anh) ve Zbevr'in (ra diyallahu anh) cennetle mjdelendiklerini ifade etmistir. Muaviye (radiyailahu anh) ve Amr b. el-As'in (radiyallahu anh) hak Imam olan Ali'ye (rad iyallahu anh) isyan ettiklerini, onun da kendileriyle savastigini sylemistir. Nehrevn Ehli yani ona baskaldiran Hariclere gelince onlar, Allah Resl'nn de (saUallhu ale yhi ve sellem) beyan ettigi zere dinden ikmis kimselerdir. Ali (radiyallahu anh) btn kararlarinda hakki savunmus ve ondan ayrilmamistir.

2- Msebbhe:

Hadis ehli arasinda bulunan Sclef-i Salih, Mu'tezile'nin kelm ilmine iyice dalara k Hulef-I Rsidn devrinde bilinen snnet uygulamalarina muhalefet ettiklerini, kader k onusunda bazi Emev yneticiler, sifatlarin inkri ve Kur'an'in yaratilmisligi konusun da ise bazi Abbas yneticiler tarafindan desteklendiklerini grnce Ehl-I Snnet'in mtesbI ayetler ve benzeri hadislerle ilgili olarak bilinen grslerini ortaya koymada byk bi r saskinlik yasadilar. Ahmed b. Hanbel, Davd b. Ali el-Isfahn ve Selef imamlarindan bir topluluk, aralarin da Mlik b. Enes, Muktil b. Sleyman gibi ztlarin bulundugu Hadis elilinden Selefin iz ledigi yolu takip etmislerdir. Onlarin tercih ettikleri yol, selmet yoludur. Bu y olu da syle ifade etmislerdir: Kitab ve Snnet'te vrid olan seylere oldugu gibi iman eder, Allah Tel'nin hibir seye benzemedigini kat' olarak bilip bu naslarin tevline g irmeyiz. Insanoglunun hayalinde olusan her fikrin yaraticisi ve mukad-diri de O' dur. Bu zevat, tesbh fikrinden o derece sakinmislardir ki, "Iki elimle yarattim" (Sd, 38/75) ayetini okurken elini hareket ettiren veya Mminin kalbi Rahmn'in iki pa rmaginin arasindadir" (Mslim, Kader, 7; Tirmizi, kader, 7, Ibn Mace, Mukaddime, 1 3; Msned, 2/168, 173) hadisini naklederken parmaklarina isaret eden kimsenin parma k ve elinin kesilmesini vacip grmslerdir. Onlar, ayetlerin tefsir ve tevline girmem eyi su iki gerekeye dayandirmislardir: a- Asagidaki ayet-i kerimede varit olan yasak: "Kalplerinde egrilik olanlara gel ince, fitne ikarma ve tevilini arama maksadiyla mtesbih olanlarin pesine dserler. On un tevilini ancak Allah bilir. Ilimde derinlik sahibi olanlar da syle derler: Bun larin hepsinin RabimIz katindan geldigine iman ederiz. Sadece akil sahipleri gt ali r." (l-i Imrn, 3/7) Biz de kalpteki egrilikten sakiniriz.

b- Tevl, herkesin ittifak ettigi zere zann bir husustur. Allah Te-l'nin sifatlari h akkinda yapilan konusmalar da tamamen zanndir. nk yaptigimiz tevl, Allah Tel'nin mur dinin aksi olabilir. Byle oldugunda ise kalbinde hastalik bulunanlar arasina girm is oluruz. Bize dsen, imde derinlik sahibi olanlarin syledikleri gIbI "Hepsinin Rab -bimiz katindan olduguna Iman ederiz" demektir. Bu tr ayetlerin zahirlerine iman e dip btinlarini da oldugu gibi tasdik etmemiz gerekir. Bunlarin ilmini Allah Tela'y a havale ederiz, nk bizler bunu bilmekle mkellef kilinmamisizdir. Bu, imanin esas ve ya rknlerinden de degildir. Bazilari bu meselede daha da ihtiyatli davranarak yed, vech, istiva vb. kelimeleri Farsa okumamislardir. Bu tr lafizlari kullanmak durumu nda kaldiklarinda kelime kelime nasil vrid olduysa yle kullanmislardir. Bu, selmet yoludur. Bunun tesbihle iliskisi yoktur. Ancak gult-i Siadan HisamIyye gibi gruplarla ashab-i hadisten hasev egilimli Mudar , Kehmes ve Ahmed el-Hecm gibiler; ruhan de olsa, cisman de olsa taptiklari mabudun birtakim organ ve kisimlara sahip oldugunu savunmus; byle bir mabud iin mekn degist irme, ykselme, yerlesme ve yer tutma gibi vasiflan caiz grmslerdir. Sia'nin msebbihe egilimli olanlarinin ayrintili iddialari gult babinda anlatilacaktir. Haseviy-ye 'nin msebbihe egilimli olanlarina gelince imam Es'ar'nin Muhammed b. isa'dan aktar digina gre Mudar, Kehmes ve Ahmed cl-Hecim sunu savunmuslardir: O'na dokunmak, kuc aklasmak ve sarilmak caizdir. Ihlasli mslmanlar, riyazet ve Ihlsta belli bir merteb eye ykseldikten sonra hem dnya, hem de ahirette O'nunla kucaklasabilirler. el-Ka'b, Msebbihe'den birinin ru'yetullhi dnyada caiz grdgn, Allah Tel'nin ziyaret lecegini, bazi insanlari ziyaret edecegini syledigini nakletmistir. Davud el-Cevrib' nin syle dedigini de aktarmistir: Avret mahalli ve sakal konusunda beni mazur grn. Bunun disindakiler! sorabilirsiniz. Yine ona gre ma'bd -hs Allah Tel- cisim olup et ve kandan olusur. El, ayak, kol, bas, gzler, kulaklar ve dil gibi organlari vardir. Bununla beraber O, diger cisimler gibi olmayan bir cisme, diger etler gibi olma yan bir ete, diger kanlar gibi olmayan bir kana sahiptir. br sifatlari iin de ayni

sey geerlidir. Bu anlamda yarattiklarindan hibirine benzemedigi gibi hibir sey de O 'na benzemez. O, en stnden sinesine kadar ii bostur. Kisa sai ve siyah favorileri va rdir. Kur'an-i KerIm'de vrid olan istiva, vech (yz), yedeyn (eller), cenb (yan), mesiet (gelis), ityn (gidis), fevkiyye (stte olma) gibi isim ve fiillere gelince Msebbihe' ye gre bunlarin hepsi zahir anlamlarina yorulur. Hadislerde zikredilen benzer hus uslar iin de ayni hkm geerlidir. rnegin Allah Resul (salkllhu aleyhi ve selkm) syle mustur: "Adem'i Rahman suretinde yaratti." (Heysem, Mecmau'z-Zevid, 8/198; Tabcrn, Mucemu'tKebr, 12/403) "Cebbar, ayagini cehenneme koyuncaya kadar." (Ali el-Mttak, Kcnzu'l-U mml, 1/408; Kurtub, el-Cm, 16/44, 17/19) "Mminin kalbi, Rahmn'm iki parmaginin arasind adir." (Mslim, Kader, 17; Tirmiz, Kader, 7; Ibn Mace, Mukaddime, 13) "Adem'i yarat tigi amuru, kirk sabah elinde yuvarlayip alistirdi." (Bkz. Ibn Kesir, el-Bidye, 1/6 8 v.d.; Ibn'1-Esir, el-Kmil, 1/27 v.d.) "Elini -veya avucunu- omzuma koydu." "yle ki parmaklarinin serinligini omzumda hissettim." (Bkz. Drekmn, Ruyetullah, 1/168-171 ) Msebbihe, bu ve benzeri isim ve fiilleri oldugu gibi zahir anlamina yormuslardi r.

Msebbihe kendi grsleri istikmetinde birok asilsiz rivayet de uydurmus ve bunlarin ogun u Yahudilerden iktibas etmistir. Bilindigi zere tesbih Yahudilerin tabiati haline gelmistir. Hatta sunu bile sylemislerdir: Allah'in gzleri rahatsizlaninca melekle r O'nu ziyarete gitmislerdi. Nuh (aleyhisselm) tufanina yle zlmst ki aglamaktan gzleri agrimaya baslamisti. Altinda drt parmak zerinde duran Ars demir eyer takimi gibi se s ikarmisti.

Msebbihe, Allah Resl'nn (sallallhu aleyhi ve sellem) syle buyurdugunu da rivayet etmis erdir: "Rabbim beni karsiladi, benimle kucaklasti ve ellerini omzuma koydu. yle k I parmaklarinin serinligini omzumda hissettim." (Bkz. Drekutn, Ruyetullah, 1/168-1 71) Daha ileri giderek tesbih fikrini Kur'an hakkinda da iddia ederek syle demislerdi r: Harfler, sesler ve yazili isaretler kadm ve ezeldir. Harfleri ve kelimeleri olma yan bir kelm akla sigmaz. Bu grslerine delil olarak da birtakim hadisler nakletm isl erdir. Bunlara rnek olarak su hadisi zikredebiliriz: "Allah Tel Kiyamet gn ncekilerin de sonrakilerin de isitecekleri bir sesle nida eder." (Taberani, Mu'cemu'l-Evsat , 2/87) Musa Peygam-ber'in (aleyhisselm) Allah Tel'nin kelmini zincir sesi gibi isit tigini rivayet etmis ve syle demislerdir: Selef-i Salih KuPan'in yaratilmis olmad igi hususunda icm etmistir. Onun yaratilmis oldugunu syleyen kfirdir. Kur'an olarak bildigimiz, elimizde bulunan, grdgmz, dinledigimiz, okuyup yazdigimiz seydir. [Msebbihe devam ediyor:] Bu grsmze karsi ikanlara gelince: Mu'tezile, elimizde bulunan mushafin Allah Kelmi oldugu noktasinda bizimle mttefik, ama kidemi noktasinda bizden farklidir. Delillerin onlarin aleyhinde olduguna da ir mmetin Icmi mevcuttur. Es'arlere gelince, Kur'an'in kadm oldugu noktasinda bizimle mttefiktirler. Ancak onl ar da elimizde bulunan mushafin Allah Kelmi'nin kendisi oldugu noktasinda bizden farkli dsnmslerdir. Delilin onlarin aleyhinde olduguna iliskin de icm-i mmet mevcuttu r. nk Allah Kelmi ifadesiyle isaret olunan elimizdeki mushaftir. Diger taraftan Allah Tel hakkinda grmedigimiz, okuyup yazmadigimiz ve dinlemedigimiz Zti ile kim bir kelm sifatindan szedildignde bu her aidan icmya aykiridir. BIze gre mushafin iki kapagi arasinda yeralan nas Allah Kelmindir. Allah Tel onu Ceb rail'in (aleyhisselm) diliyle Indirmistir ve mushaflarda yazilidir. Levh-i Mahfz'd a yazili olan da odur. Mminlerin cennette Allah Tcl'dan vasitasiz ve perdesiz olara

k Isitecekleri kelm da aynisidir. Allah Tel'nin "Rahm bir Rab'den selm sz olarak" (Ys 6/58) buyrugunun anlami da budur. Musa'ya (aleyhisselm) olan hitabi da odur: "Ey Musa! Muhakkak ki Ben, alemlerin Rabbi olan Allahim!" (Kasas/30) Vasitasiz sesle nmesi de su ayette zikredilmistir: "Allah Musa'ya konustu." (Nisa, 4/164) "Ben s eni risletlerim ve kelmimla digerleri arasinda setim." (A'rf, 7/144) Allah ReSUI'nll de (sallallhu aleyhi ve sellem) Syle buyurdugu rivayet edilmistir: "Allah Tel Tevrat'i eliyle yazdi. Adn cennetini eliyle yaratti. Adem'i de eliyle yaratti." Kur'an'da ise syle buyrulmaktadir: "Onun Iin levhalarda herseye gt ve aiklama olarak btn esyayi yazdik" (A'rf, 7/145) [Msebbihe] sunlari da syledi: Biz, kendimizden hibir ilvede bulu-namaviz. Selefin ka rismadigi bir seyi kendi akillarimizla ihata edemeyiz. Onlara gre mushafin iki ka pagi arasindaki kelm, Allah Kelmi'dir. Bize gre de yledir. Onlar, bu grslerine delil o larak su ayeti zikretmislerdir: "Msriklerden biri sana siginirsa onu gvene al, t ki Allah'in szn isitsin." (Tevbe/6) Bilindigi zere msrigin isittigi sey, bizim okudugumu z Kur'an'dan baska bir sey degildir. Yine bu anlamda syle buyrulmustur: "Dogrusu bu Kitab, sadece arinmis olanlarin dokunabilecegi, sakli bir Kitab'da mevcut Ike n lemlerin RabbI tarafindan Indirilmis olan Kur'an-i Kerim'dir." (Vha/78-80) "O, k utsal kilinmis, yceltilmis, arinmis sahifeler zerindedir. Iyi kimseler, saygideger eliler eliyle yazilmistir." (Abese/12-16) "Muhakkak Biz onu Kadir gecesi indirdi k." (Kadr/l) "Ramazan ayi ki Kur'an onda Indirilmistir." (Bakara, 2/184)

Msebbihe arasinda Hulliyye egiliminde olanlar da vardir. Bunlar syle demislerdir: A llah Tel'nin herhangi bir sahsin suretinde grnmesi caizdir. Tipki Cebrail'in (aleyhi sselm) bir yolcu suretinde grnmesi gibi. O, Meryem'e de (aieyhisselm) tam bir insan gibi grnmstr. Allah Resl'nn (sallallhu aleyhi ve sellem) su buyrugu da buna yorulmust "Rabbimi en gzel surette grdm." (Darefcutn, Ruyetullah, 1/168-171) Tevrat'ta da Mus a Peygam-ber'in (aleyhisselm) syle dedigi nakledilmistir: "Rabbimle yzyze konustum. B ana syle syle dedi." Hulul kismen veya btn olarak kabul edilebilir. Bu fikirler ileride aiklanacaktir.

3. Kerrmyye: Bunlar, Ebu Abdullah Muhammed b. Kerrm adinda bir sahsin taraf-arlaridir. Siftiyye arasinda saymamizin nedeni, sifatlari kabul etmesidir, ^ncak o, sifatlar konusu nda teesm ve tesbih noktasina varmistir. Onun rtaya ikisini ve Ehi-i Snnct'e intisab ini daha nce anlatmistik. Kerrmiyye tesbh meselesinde on iki firkaya blnmstr. Bun-arin ana kollari su akisidir: 1- bidiyye, 2- Tevniyye, 3- Zerniyye, 4- Ishkiyye, 5- Vhidiyye, 6- Heysamiye ki en yakinlari budur. Bunlardan her birinin kendisine ait grs olmakla birlikte, muteber limlerden degil de birtakim chil ve degersiz kimselerden kaynak landigi iin bunlari firkalar arasinda tasnife lyik grmedik. Sadece mezhebin kumcusu

nun fikirlerini zikredip alt firkalarina ismen isaret etmekle yetindik. Baslan olan Ebu Abdullah syle demistir: Mabud, Arsin zerinde karar kilmistir. Zat olarak st cihettedir. O'na cevher adini vermis ve Azbu'1-kabr adli kitabinda Allah Tel'mn Zt olarak da, cevher olarak da bir oldugunu dile getirmistir. O, Ars'a tema s etmektedir. Hareket etmesi, dnsmesi ve Arsindan inmesi caizdir. Bazilarina gre O, Ars'in bir kismi zerindedir. Bazilarina gre Ars, O'nunla dolmustur. Bu firkanin g e dnemdeki mensuplarina gre Allah Tel cihet bakimindan stte, Ars hizsindadir.

Bilhare aralarinda ihtilafa dsmsler ve Abidiyye su grs savunmustur: O'nunla Ars arasin aki uzaklik ve mesafe vardir; yle ki arasinin cevherlerle dolu oldugu takdir edils e ona bitisecektir. Muhammed b. el-Heysam ise syle demistir: O'nunla Ars arasinda sonsuz bir mesafe vardir. O, lemden ezel bir farklilikla ayrilir. Ona gre belli bir mekna yerlesmesi ve ayni hizada olmasi sz konusu degildir. stte bulunus ve ayrilik ise mevcuttur.

Kerrmiye mensuplarinin ogunlugu Allah Tcl hakkinda cisim kavramini kullanmistir. Ehli Snnet*e yakin olan kesimleri ise syle demislerdir: Bizim cisim ile kasdettigimiz, Zti ile kim olmasidir. Cismin onJara gre tanimi budur. Bu esas zerine, kendi ztlari ile kim olan iki varligin birbirleriyle yahut da ayri olmasi gerektigi hkmn dayandirm islardir. Bazilarina gre O, Ars'a bitisiktir, bazilarina gre ise ondan ayridir. Ki mi zaman sunu da sylemislerdir ki, her iki mevcddan birinin digeriyle olan iliskis inin, ya arazin cevher karsisindaki durumu gibi olmasi gerekir; yahut da tekine gre bir cihette yer almasi gerekir. Allah Tel araz olamaz, nk Zti Ile kimdir. Su halde l n bir cihetinde bulunmasi gerekir ki en yce ve degerli olan yn sttr. Buna gre O, Zti i le sttedir. Grldg zaman da en stte grlr. Ardindan O'nun varliginin siniri zerinde fikir ayriligina dsmslerdir. Mcessime arasin da Allah Tel iin alti ynden sinirin varligini iddia edenler olmustur. Kimileri ise s adece bir ynden, yani alttan nihayeti sinirin varligini etmistir. O'nun iin siniri inkr edenler de olmus ve O'nun Azm olarak sonsuz oldugunu sylemislerdir.

Azametin anlami zerinde de ihtilfa dsmslerdir. Kimilerine gre azameti, Ars'in btn kisi larini tek basina kaplamasidir. Ars, O'nun altindadir. O, cihet bakimindan herse yin stndedir. Bazilarina gre ise azametinin anlami, kendisi bir olmakla beraber biro k ynden Ars'a mlki olmasidir. O, Ars'in her tarafina mlkidir. nk O, Ulu ve Azm'dir.

Ortak grsleri, Allah Tel hakkinda birtakim hdIstm caiz olusudur. Ancak bu huds, O'nun dreti sayesinde olur. Ztina zit bir hadisin husule gelmesi ise ancak ihdas fiili vasitasiyla olur. Ihdas fiilinden anladiklari, kendi kudretiyle Zti'nda vuku bula n varetme ve yoketme fiilleridir kI bunlar sz ve irdeler iin geerlidir. Muhdesten mak satlari ise Zti dhilinde bulunan cevher ve arazlarin tamamidir. Kerrimiyye halk (yaratma) ile mahlku, icd ile mevcd ve mucidi, idam ile ma'dmu birbi rinden ayirmislardir. Mahlk, ancak halk ile vki olur. Halk ise ancak Zti'ndaki kudr et ile mmkn olur. Ma'dm da, Zti'nda bulunan kudrete bagli olarak i'dm ile vki olur.

Kerrmyye mensuplari Allah Tel'mn Zti'nda birok hadisin bulundugunu iddia etmis, gemis e gelecek olaylari haber vermeyi, peygamberlere indirilmis kitaplari, kissalari, va'd, va'd ve hkmleri buna rnek gstermislerdir. Isitilmesi ve grlmesi caiz olan isitil nler ve grlenler de bu kapsama dhildir. Icd ve i'dm da buyruk ve irdedir. Olmasini mur ettigi seye ynelik "Kn=Ol!" buyrugu bu sekilde tecell eder. Irde ise sz konusu seyin varolmasina dnk istegidir. Herhangi bir sey iin sarfettigi "Kn" buyrugunun iki sure ti vardir. Muhammed b. el-Heysam icd ve i'dmi irde ve tercih (sr) ile aiklamistir. Ona gre bu fiillerin gereklesmesi iin buyruk farzdir. Nitem Rur'aii'da syle buyrulmustur: "Bir seyi murd ettigimizde ona sade- Ol!' dememiz yeter, oluver ir." (Nahl, 16/40) "Bir seyi murd ettigindna Ol!' demesi yeter, hemen oluverir."

(Ysn, 36/82)

ogunlugun grs odur ki, halk yani yaratma fiili, sz ve irdeden ibarettir. Bilhare bunu yrintisinda fikir ayriligina dsmslerdir. Bazilarina gre her mevcd iin bir icd, her ma' dm iin de bir i'dm sz konusudur. Bazilarina gre ise tek bir icd fiili, ayni trden iki evcd iin yeterli olabilir. Tr farklilastiginda icd fiilleri birden fazla olmak durumu ndadir. Kerrmiyye'den bir kismi ise syle demislerdir: Kudret, muhdestin trlerine gre degisir. ogunluguna gre Kef ten Nn'a kadar Zti'nda hadis olan seylerin trleri adedince kudret mevcuttur. Irde, sem' ve basar dhil olmak zere bes tr kudret mevcuttur. Kimileri de sem' ve basari isitme ve grme kudreti olarak tefsir etmistir. Kimiler ine gre sem' ve basar ezeldir. Isitme ve grmeler ise mdrektm (: idrak edilenlerin) on lara Izfesidir.

Kerrmiyye'den bazilarina gre Allah Tel'nin muhdestin asillarina ve Zti'nda huds eden h vadise taalluk eden kadm Irdesi vardir. Onlara gre muhdestin tafsilatina taalluk ede n hadis irdeler de mevcuttur.

Kerrmiyye firkasinin ittifak ettigi grsler arasinda sunlari da saymak mmkndr: Hadisler n varligi, Allah Tel iin bir vasfin mevcudiyetini gerektirmez; ayrica, hadisler, All ah'in sifatlari da degildir; dolayisiyla onun zatinda syleme, irade etme, grme ve isitme gibi hadis tr seyler de gereklesmez. Allah Tel bunlarla sz syleyici, irade sahi , isiten ve gren degildir. Bu hdIsti yaratmasi sebebiyle de MuhdIs ve Hlik degildir. Bilakis O, ancak syleyicIligIyle Syleyen, yaraticiligiyla Yaratan, irde ediciligiy le Irde Buyuran'dir. Bu durum, O'nun o seyler zerindeki kudretidir.

Savunduklari esaslardan biri de, Zti'nda ihdas ettigi hdistin asla yok olmayacak bii mde baki kalmasinin vacip olusudur. nk bunlarin yok olmalarinin caiz olmasi durumun da Zti zerindeki hdistin ardarda gelmesi sz konusu olup cevher de buna katilir. Bu hdi stin ademinin caiz olmasi durumunda su seeneklerden biri kainilmaz olur: Bunlarin y oklugu (adem), ya kudret ile ya da Zti'nda yarattigi yoketme fiiliyle (i'dm) mukadd er olur. Ilkine gre yani kudret ile yokolmalari caiz olmaz. nk bu, Zti'nda ma'dmun sub bulmasina gtrr. Halbuki varolan (mevcd) ile yokolanin (ma'dm) sarti, Zti bakimindan b rbirlerinden farkli olmalaridir. Zti'nda herhangi bir ma'dmun i'dmin araciligi olma ksizin sirf kudret ile vuku bulmasi caiz olsaydi, diger ma'dmlarm da kudret ile v uku bulmalari caiz olurdu. Ardindan bu kaziyeyi, Yoktan Vareden (el-Mcid) hakkind a da geerli hale getirmek gerekirdi. Bylelikle Allah Tel'nin Zti'nda bir varedilmfs m uhdesin vuku bulmasi caiz olurdu. Halbuki bu Kerrmiyye'ye gre Imknsizdir. Eger onla rin yokolusunun, I'dm ile gereklestigi varsayilsaydi, sz konusu i'dmm yoklugunu vars aymak da caiz olur ve bu zincirleme giderdi. Onlar Iste bu esastan hareketle Zti'n da hadis olan hibir seyin yokolmadigina hkmetmislerdir. Kerrmiyye'nin savundugu esaslardan bir digeri, muhdesin ihdasin sbtunun Ikinci hali nde araliksiz olarak huds etmesidir. Buna gre ds fiilinin muhdesin beka hali zerinde etkisi sz konusu degildir. Onlara gre Allah Tel'nin Zti'nda huds eden hususlar iki kisma ayrilir: a- Tekvinle Ilgili hususlar ki altinda bir mefl bulunan fiillerdir. b- Tekvinle ilgili olmayan hususlar ki haber verme, ykmllk (tekf) koyma, yasaklama g ibi hususlari kapsar. Bunlar, kudrete dellet etmesi bakimindan fiil olup meflleri yoktur. Hdist konusundaki grsleri tle budur.

Ibnu'l-Heysam hemen her meselede Ebu Abdullah'in grslerini islh etmek Iin itihatta bu lunmustur. yle ki onun aika imknsiz olan hkmlerini akil sahipleri nezdinde makl hale g tirmeye alismistir. Bu abalarina rnek olarak teesm meselesinde sylediklerini zikredeb iliriz. Bu mesele hakkinda syle demistir; Cisim ile kasdedilen Zti ile kim olandir.

stte olmak da (fevkiyyet) ycelik (uluvv) anlamindadir. Ibnu'l-Heysam, sonsuz ayri ligin (beynnet) varligini da iddia etmistir ki bu, bazi filozoflarin da kabul ett ikleri bosluktur (hl). Istiva konusunda mcavir olmayi, temasi ve Zti ile meknda bulun mayi reddetmistir. Hdist meselesinde ise grs dzeltmeye alismayip hocasinin syledikler aynen benimsemistir. Halbuki o, aklen en imknsiz grslerden biridir.

Kerrmiyye mezhebine gre hdist, sayi bakimindan muhdesttan ok fazladir. Buna gre Zti'n muhdesttan fazla bir hdist lemi bulunur ki bizce bu imknsiz ve ok yersiz bir grstr.

Ittifak ettikleri esaslar arasinda sifatlarin isbti da vardir. Onlara gre Allah Tel ilim ile Alim, kudret ile Kadir, hayat ile Hayy, mcsIyet ile Dileyen (S'i)dir. Bun larin hepsi de kadm, ezel ve Zti ile kim sifatlardir. el-Es'ar gibi sem' ve basan da sifatlar arasinda saymislardir. Eller ve yz de (vech) kadm ve Zt ile kim sifatlar ara sinda saymis ve syle demislerdir: O'nun diger eller gibi olmayan bir eli ve diger yzler gibi olmayan bir yz vardir. Onlara gre Allah Tel, btn cihetlerin stnde bir ci grlebilir. Ibnu'l-Heysam, yapi (heyet), suret, bosluk, dnme, musafaha ve sarilma gibi hususla rda Msebbihe'nin kullandigi kavramlari, diger Kerrmiy-ye mensuplarindan farkli biim de yorumlamistir. Buna gre o syle der: Digerlerine gre Allah Tel Adem'i (aleyhisselm) eliyle yaratmis, Arsina istiva etmistir, Kiyamet gn insanlari hesaba ekmek Iin gelec ektir. Biz ise, bunlar hakkinda hibir bozuk grse inanmayiz. Elleri iki uzuv ve orga n olarak grmedigimiz gIbI Ars'a istivasini da oturma olarak grmeyiz. Gelme fiilinin ifade ettigi meknlar arasinda dolasmayi kabul etmeyiz. Bunlari Kur'an ve snnette varit oldugu sekilde keyfiyet ve tesbihte bulunmaksizin oldugu gibi anlar, Msebbih e ve Mcessime'nIn diger mensuplarinin aiklamalarina itibar etmeyiz.

Ibmi'l-Heysam'a gre Allah Tel gelecekte olacak seyleri ezelde aynen bilir. O'nun il mi, ilminin tecell ettigi seylerde etkin olup cehalete asla dnsmez. Belli bir vakit te yaratmayi murd ettigi seyi, hadis irdesi ile yaratir. Ihds edecegi herseyi de cKn =Ol!' buyrugu ile ihdas eder. Kaderin hayir ve serrinin Allah Tel'dan olduguna ina nir. Allah Tel btn kinatin hayir ve serrini murd etmistir. Mevcudatin gzel veya irkin sun tamamini yaratan da O'dur. Kulun hadis kudretiyle meydana gelen ve 'kesb' ola rak isimlendirilen fiilleri vardir. Hadis kudret, Allah Tel tarafindan mefl ve yara tilmis olmasi bakimindan kul iin yarar saglama noktasinda tesir sahibidir. Sz konu su yarar, mkellefiyetin erevesini teskil eder ki bu erevenin karsiligi mkfat ve cezad

Aklin, seriat gelmeden de hsn ve kubhu belirleyebilecegi zerinde Ittifak etmislerd ir. Mu'tezile gibi onlara gre de Allah Tel'yi akilla bilmek vaciptir. Ancak onlar, a kil yoluyla salh ve aslahi gzetmek, ltufta bulunmak gibi meselelerde Mu'tezile'den ayrilmislardir. Onlara gre iman, kalp ile tasdk aranmaksizin sadece dille ikrardan ibarettir. Diger ameller de imanin esaslarindan degildir. Zahir hkmler ve mkellefiy etler bakimindan mmin demekle, ahiret ve hesaba inanma bakimindan mmin demek arasin da fark oldugunu sylemislerdir. Onlara gre mnafik, dnyada hakk anlamda mmin, ahirette e ebed cehennemi haket-mis kimsedir.

Imamet konusunda ise syle demislerdir: Imamet nas ve tayin olmaksizin mmetin icmi i le sbt bulur. Bu konuda Ehl-i Snnet ile ayni grstedirler. Ancak onlara gre farkli iki blgede, iki farkli imama biat etmek caizdir. Bu grsleriyle gttkleri ama; adamlarindan bir grubun ittifaki ile Muaviye'nin Sam'daki ve yine bir grup ashabinin grs birligi ile Emr'l-M'minn Hz. Ali'nin Medine, Basra ve Kfe'deki imametinin ayni anda vk oldugu ispat etmektir. Hz. Osman'in kanini talep etme davasiyla ser' hkmlerde istibdada va rarak arpismaya girismesi ve Beyt'l-Mal'de tek basina tasarrufta bulunmasi hususla rinda Muaviye'yi hakli grmslerdir. Bu konudaki grslerinin esasi ise, Osman'a (radiyallahu anh) yapilanlar karsisinda sabir ve skt etmesi nedeniyle AlI'yI (radiyallahu anli) sulamaktir. KerrmIye Iin aslo lan egilim de budur.

4- Fasil Havric (Haricler) Haricler (Havric), Mrcie ve Va'diyye. Mslman toplumun, imamligi zerinde ittifak ettikleri hak imama baskaldiran kimseye H aric denir. Bu baskaldiri, sahabe devrinde oldugu gibi, tbin ya da sonraki imamlar devrinde de olabilir. Mrcie, farkli bir grup olup iman ve amel gibi meseleler zerinde grs belirtmistir. An cak imamete iliskin bazi meselelerde Hricilerle ittifak etmislerdir.

Va'diyye de Hariclere dhildir. Onlar da byk gnah sahibini kfrle itham etmis ve cehenne de ebed kalacagina hkmetmislerdir. Bunlarin grslerini Hricileri anlatirken zikredecegi z.

Bilinmelidir ki Mminlerin Emiri Ali'ye (radiyallahu anh) Ilk karsi ikanlar, Siffn sa vasinda onun yaninda yeralan bir cemaattir. Ona muhalefet ve din dairesinden ikis ta en asiriya kaanlar ise su kimselerdir: el-Es'as b. Kays el-Kind, Mis'ar b. Fede k et-Temm, Zeyd b. Husayn et-T. Bunlar Al'ye syle demislerdi: Halk bizi Kur'n'a dave rken sen kililari ekmemizi istiyorsun. Bunun zerine Imam Ali (radiyallahu anh) syle cevap vermisti: "Allah'in Kitbi'nda olani en iyi ben biliyorum! Haydi topluluktan geri kalanlar zerine atilin; Allah ve Resul - yalan syledi diyenlere saldirin! Oysa siz Allah ve Resl'nn dogru buyurdugunu sylyorsunuz. Bunun zerine syle dediler: "Este mminlerle savastan alikoyacaksin! Yoksa Osman'a (radiyallahu anh) yaptigimizi san a da yapariz!" Topluluk, dagilip kamaya baslayip geriye -bes kisi kalinca Mminlerin E mirI Ali, Ester'i geri ekmek zorunda kaldi. Ester de, Ali'nin emrine uydu. Hakem Meselesi: Haricler, basta Imam Ali'yi (radiyaUahu anh) talikimi (hakem tayi ni) kabul etmeye zorlamislardi. O, Abdullah b. Abbs'i (radiyal-lahu anh) gndermek istiyordu. Ama Haricler onu kabul etmeyip "O zaten sendendir" diyerek Ebu Musa el -Es'ar'yi Allah'in Kitabini hakem kilmasi sartiyla gndermesini istediler. Sonu Iman i Ali'nin (radiyallahu anh) arzusu hilfina ilanca tahkim sonucunu kabul etmemek is tedi. Haricler bu noktada kendisine karsi ikarak syle dediler: "Insanlari niin hakem tuttun? Allah'tan baska hkm verecek yoktur!" Iste bunlar, bilhare Nehrevn'da toplana n zindiklardir. Ana firkalari sunlardir: Muhakkime, Ezrika, Necedt, Beyhesiyye, Acride, Selibe, Ibdiy ye, Saferiyye. Bunlar disindaki firkalar, ana firkalarin dallari konumundadir. Yukarida zikrettigimiz firkalarin ortak noktalan Osman'dan (radiyaahu anh) teberr etmeleri, bunu her tr tat ve Ibdetin nne geirmeleri ve nikahin sihhat sarti grmeleri, gnah isleyenleri tekfir etmeleri, Snnete muhalefet eden imma baskaldirmayi farz bi r hak olarak grmeleridir.

1- Ilk muhakkime: Bunlar Tahkim olayi yasanip da iki hakem atandiginda Imam Ali'ye (radiyallahu an h) karsi ikarak onu tekfr edenlerdir. Kfe'nin kylerinden Harra'da toplanmislardir. Ba si ekenleri sunlardi: Abdullah b. el-Kev, Artb b. el-A'ver, Abdullah b. Vehb el-Rsib, Urve b. Cerr, Yezd b. Eb Asim el-Muhrib, Harks b. Zheyr el-Becel (Zi's-sdye olarak ir.). Sayilari on iki bin kisiye yakindi. Tamami da namaz kilip oru tutan kimsele rdi.

Allah Resl'nn (sallallhu aleyhi ve sellem) "yle kimseler ikar ki namazlarinin yaninda amaziniz, orularinin yaninda orucunuz hor grlr. Ama onlarin imanlari, girtlaklarini gemez" (Buhr, Fedil'l-Kur'n, 36; Ebu Davud, Snnet, 28; Msned, 1/81,93) buyrugunun onl hakkinda oldugu sylenmistir. Onlar, Allah Resl'nn (sallallhu aleyhi ve seilem) haklarinda syle buyurdugu zindiklard ir: "Su adamin kknden yle bir topluluk ikar ki, okun yaydan firlamasi gibi dinden fi rlayip ikarlar." (Buhr, Tevhd, 23; Mslim, Zekat, 142; Ebu Davud, Snnet, 28) Onlarin il ki Z'1-Huvaysira, sonunculari da Z's-Sdye'dir. Muhakkime'nin ortaya attiklari ilk bidat imamet konusunda olmustur. Onlara gre hal k iinde adaletle davranip zulmetmeyen kimse, Kureys kkenli olsun ya da olmasin, im amete geebilir. Eger adalet yolunu degistirip zulme baslarsa, azli veya katli vaci p olur. Kiyasla hkm verme meselesinde en kati davranan onlardir. Halife tayin etmey i farz olarak grmeyen Muhakkime, halife bulunmamasini da caiz grmslerdir. Eger ihti ya duyulursa hr veya kle, Nabatli veya Kureysli olmasinin da bir nemi olmadigini syle mislerdir. ikinci bidatleri ise tahkim meselesinde insanlari hakem kildigi iin imam Ali'yi ( radiyallahu anh) hatali bularak Allah'tan baska hkm sahibi olmadigini sylemeleridir . Onlar iki noktada Ali (radiyaUahu anh) hakkinda yalan sylemislerdir: a- Onlara gre Imam Ali (radiyallahu anh) insanlari hakem kilmistir. Bu yalandir. nk onu tahkimi kabul etmeye zorlayan bizatihi kendileridir.

b- Insanlarin hakem tayin edilmesi caizdir. Bu meselede hkm shibi olanlar kavme men sup kisilerdir. Ali (radiyallahuanh) onlarin bu szleriyle ilgili olarak syle demis tir: "Btilin murad edildigi hak bir sz." Haricler, hatali bulmada kalmayip bunu tek fire kadar gtrmslerdir. Ayrica Hz. Ali'yi sznden dnerlerle, ve zindiklarla arpismasind n dolayi lanetlenmislerdir. Hz. Ah szden szden dnenlerle arpismis; mallarini ganimet olarak almis, fakat aile ve ocuklarini esir etmemistir. Aslerle savasmis, ne ganim et ne de esir almistir. Zindiklarla savasmis, mallarini ganimet ocuklarini esir a lmistir. Muhakkime, saydiklari birtakim sulardan dolayi Osman'a (radiyaahu anh) dil uzatmis lardir. Ayni sekilde Cemel ve Siffn'de savasanlara da ta'n etmislerdir. Ali (radiyallahu anh) Nehrevan'da Hariclerle siddetli bir savasa tutusmus ve bura da sadece on civarinda Haric canini kurtarmistir. Mslmanlar arasinda sehit olanlari n sayilari da ondan asagiydi. Kurtulan Hariclerden ikisi Umman'a, ikisi Kirman'a, ikisi Sicistn'a, ikisi Cezre'ye biri de Yemen'de bulunan Tel Mevzen'e kamistir. Har iclerin bidatleri bu merkezlerde ortaya ikmis ve gnmze kadar varligini korumustur. Haricler arasinda imam olarak biat edilen ilk kimse Abdullah b. Vehb er-Rsib olup k endisine Zeyd b. Husayn'in evinde biat edilmistir. Ona biat edenler arasinda Abd ullah b. el-Kev, Urve b. Cerr, Yezd b. Asim el-Muhrib ve bir topluluk bulunmustur. Te hlikeden sakinmak iin kalabaliktan uzak durur, mensuplarini karsiladiginda gvenlik amaciyla imam olarak baskasi gsterilirdi. Ince grsllg ve cesaretiyle taninirdi. Her i ki hakemden ve onlarin grslerine riza gsterip dogrulayanlardan teberr etmisti. Mminle rin Emiri Ali'yi (radiyallahu anh) kfir ilan ederek syle demislerdir: O, Allah'in hkmn terketti ve insanlari hakem kildi. Bu sz ilk dillendiren kisinin Sa'd b. Zeyd b. Ment b. Temm ogullarindan cl-Haccc b. Ubeydullah oldugu sylenmistir. Muviye, Hakem m eselesinde sylediklerini isitince el-Bcrk lakabiyla taninan bu kisinin sagrisina v urmustu. Bu adam syle derdi: "Allah'in dininde hakem mi atiyorsunuz? Allah'tan ba ska hkm verecek yoktur. Biz ancak Allah'in Kitbi'nda verdigi hkmle hkm verebiliriz." szlerini isiten bir adam syle demisti: "Dil uzatti ve yemin olsun haddi asti!" Muha kkime, bu sz nedeniyle bu isimle anilmistir. Mminlerin Emiri bu sz isitince syle demi stir: "Zulmn murad edildigi bir adalet sz! Asil sylemek istedikleri, emirligi yok et mektir. Halbuki slih veya fcir birinin emirligi sarttir."

Rivayet edilir ki Haricler arasinda ilk kili eken Urve b. Hudeyr'dir. Olay syle geli smistir: Urve, el-Es'as b. Kays'in yanina giderek syle demisti: "Bu alaklik nedir ey Es'as? Bu tahkim de nereden ikti? Iinizden birinin sarti Allah Tel'nin sartindan d aha mi saglamdir?" Daha sonra el-Es'as sirtini dnnce kilicini ekerek atinin arkasin a indirdi. At iki ayagi stnde saha kalkti. Yemenliler hemen biriktiler. Bunun zerin e el-Ahnef ve arkadaslari araya girerek el-Es'as'tan Urve'yi hos grmesini istedil er. O da yle yapti.

Urve b. Hudeyr Nehrevan'da yapilan savastan kurtularak Muvi-ye'nin hilfetine kadar yasamistir. Bilhare hizmetisiyle birlikte Ziyd b. Ebhi'nin yanina gitmistir. Ziyd ke ndisine Ebu Bekir (radiyalkhu anh) ve mer'i (radiyallahu anh) sordugunda onlar ha kkinda iyi seyler sylemistir. Osman (radiyallahu anh) hakkinda sorunca syle cevap vermistir: "Ilk alti yilinda Osman'a (radiyallahu anh) bagliligim devam etti. An cak daha sonra yaptiklari nedeniyle ondan teberr ettim. Onun kfrne sahitlik edilir. " Ali (radiyaUahu anh) hakkindaki grsn sorunca su cevabi verdi: "iki hakem tayin edi nceye kadar ona bagliydim. Daha sonra ondan da teberr ettim. Onun da kfrne sahitlik edilir." Muviye'yi sorunca ok agir sekilde svp saydi. Kendisi hakkinda ne dsndgn so syle dedi: "ilk dnemin ss, son dnemin yikimdir. Bu ikisi arasinda da Rabbine isyan etmektesin." Ziyd, bu cevabin ardindan Urve'niii boynunun vurulmasini emretti. Ar dindan hizmetisini agirarak 'Bana onu oldugu gibi anlat' dedi. Hizmeti, 'Ayrintili olarak mi anlatayim yoksa kisaca mi?' diye sordu. Ziyd 'Kisa tut' deyince syle dedi : "Gndzleri kendisine asla yemek gtrmedim, geceleri ise asla yatagini sermedim." Ame l ve zhd bu derece yksek olan Urve'nin itikadi ise bu kadar sakat ve rkt.

2- Ezrika: Nfi b. el-Ezrak adinda bir sahsin taraftarlarindan olusmus bir firkadir. Nfi'in ko mutasinda Basra'dan Ehvaz'a gmslerdir. O beldeyi ve daha tesindeki Iran ve Kirman to praklarini zaptetmis ve Abdullah b. Zbeyr dneminde oralara gnderilen valileri ldrmsler dir. Nfi'in yaninda yeralan Haric emirlerine rnek olarak su isimler zikredilebilir: Atiy ye b. el-Esved el-Hanef, Abdullah b. el-Mhr, kardesleri Osman ve ez-Zbeyr, Arar b. Um eyr el-Anber, Katari b. el-Fece el-Mzin, Ubcyde b. Hill el-Yeskr, kardesi Muharrir b. ill, Sahr b. Habb et-Temm, Salih b. Mihrak el-Abed, Abdu Rabbih el-Kebr ve Abdu RabbIh es-Sagr. Nfi'in grsnde olan savasi ve taraftarlarin sayisi otuz bini buluyordu.

Abdullah b. el-Hris b. Nevfel el-Nevfel, Mslim b. Ubeys b. Kreyz b. Hubeyb komutasin da bir orduyu Ezrika'nin stne gndermisse de Mslim onlar tarafindan katledilmis ve ord usu maglup edilmistir. Bunun zerine Osman b. Abdullah b. Ma'mer et-Tcmm komutasinda baska bir ordu gndermis, bu ordu da maglup edilmistir. Ardindan Harise b. Bedr e l-Attb komutasinda daha byk bir ordu gndermis, o da Haricler tarafindan maglup edilmis tir. Bu gelismeler zerine Basra halki korkuya kapilmistir. En sonunda el-Mhelleb b . Eb Sufra komutasinda bir ordu gnderilmis ve el-Mhelleb on dokuz yil boyunca Ezrika ile savasarak el-Haccc dneminde hkimiyetlerine tamamen son vermistir. NfI, el-Mhelle b dneminde yapilan savaslari grmeden lmstr. Ezrika onun ardindan Katar b. el-Fec'e el n'ye biat ederek kendisini Emri'l-Mminn olarak adlandirmislardir. Ezrika'nin ortaya attigi sekiz bidat vardir:

Birinci bidat: Nfi'e gre Imam Ali (radiyallahu anh) tahkimi kabul etmesinden dolay i kfre dsmstr. Bu baglamda Allah Tel'nin "Insanlardan ylesi vardir ki dnya hayatina szleri hosuna gider. stelik sznn zne uyduguna Allah'i da shIt gsterir. Halbuki gere dsmanlarin en yamanidir." (Bakara 2/204) buyrugunun da onun hakkinda indirilmis o ldugunu iddia etti. Ibn Mlcem'in (Allah lanet etsin) suikasti-ni de dogru buldugu nu syledi. Ona gre "Insanlardan yleleri vardir ki Allah rizasini kazanma umuduyla c

anlarini satarlar" (Bakara, 2/207) buyrugu Ibni Mlcem'i vmek iin indirilmisti. Hariclerin mft, zahit ve siri Imran b. Hattan, Abdurrahman b. Mlcem'in isledigi cinay eti tasvip ederek su beyti sylemistir: Ey Allah'a-ynelenin darbesi! Onunla murat edilmedi. Ars Sahibenin rizasina erisme kten baska sey, Ne zaman onu ansam, inanirim ki o, Allah katinda terazisi en agi r olandir. Ezrika firkasi bu irkin bidatte israrci olmus, daha da ileri giderek lam Osman (ra diyallahu anh), Talha (radiyallahu anh), Zbeyr (radiyallahu anh), Ise (radiyallahu anh) ve Ibn Abbs'in (radiyallahu anh) kfrlerine hkmetmislerdir. Ayri ca, benzer konumlara sahip diger mslmanlari da tekfir etmis, onlarin ebed cehenneme mahkm olduklarini da Iddia etmislerdir. Ikinci Bidat; Hz. Ali'ye yardim etmeyen ve onunla arpismayanlari konularda ayni sekilde dsnmelerine bakmaksizin tekfir etti.

nc Bidat: Kendilerine karsi ikanlarin eslerini ve ocuklarini ldrmeyi de mubah grdle

Drdnc BIdat: Zina suunu isleyen gnahkrin recm edilmeyecegI-ie hkmettiler. Bunu da recm n Kur'n'da zikredilmemcsIne dayandirdilar. tyrica muhsan erkeklere iftira edenler e uygulanan haddi kabul etmeyip, iuhsan hanimlara iftira edenlerle ilgi haddi kab ul ettiler. Besinci Bidat: Msrik ocuklarinin, babalariyla birlikte cehenneme gireceklerine hkme ttiler. Altinci Bidat: Sz ve fiilde takIyye asla caiz degildir.

Yedinci Bidat: Ona gre Allah Tel'nin, peygamberlik geldikten sonra kfir olacagini bi ldigi yahut da peygamberlikten nce kfir olan 'irini peygamber olarak gndermesi caiz dir. Byk ve kk gnahlar, >eygamber iin ayni mesabededir ki bu da kfrdr. mmet iinde r hakkinda byk ve kk gnahlari caiz grenler vardir ki bu la kfrdr.

Sekizinci Bidat: Ezrika'nin tamamina gre byk gnahlardan her-iangi birini isleyen kims e kfre dsp Islm dairesinden ikar. Diger irler gibi cehennemde ebed kalir. Bu grslerin Iblis'in kfrn lelil gstererek syle demislerdir: Iblis, Adem'e (aleyhissdm) secde edilm esi emredilip bu emre karsi iktiginda byk gnah islemistir. Bilindigi zere o da Allah Tel'nin birligine inanmaktaydi.

3- Necedt-i Aziriyye: Necdet b. Amir el-Hanef adinda bir sahsin taraftarlarindan olusan br firkadir. Nec det'e Asim da denilmistir. Askerleriyle birlikte Yemme'den yola ikarak Ezrika'ya ka tilmak istedi. Ebu Fudeyk ve Atiyye b. el-Esved el-Hanef'nIn de aralarinda bulund ugu Nfi b. el-Ezrak muhalifleri tarafindan karsilandi. Bunlar Necdet'e Nfi tarafin dan ikartilan ihtilafi haber vererek savasa katilmayanlari tekfir ettigini ve ben zeri bidatlerini sylediler. Hep birlikte Necdet'e biat ederek onu Emm'l-mminn olarak isimlendirdiler. Bilhare Necdet zerinde de ayriliga dstler ve bir topluluk kendisine yapilanlardan dolayi onu kfir ilan ettiler. Bidatlerine rnek olarak su gibi olaylar zikredilmistir: Ordusunu ogluyla birlikte KatflIlerle savasmaya gndermisti. Bunlar erkekleri ldrp kadinlarini esir aldi. Bunu d a syle aikladilar; Eger degerleri ganimet paylarimiza denk olursa mesele yok. Fazla

lik olursa onu iade ederiz. Bylelikle taksimden nce kadinlarla birlikte olup ganim et mallarini yediler. Necdet'in yanina dndklerinde, yaptiklarini ona anlattilar. Ne cdet, yaptiklarinin caiz olmadigini syledi. Onlar da bilmedikleri iin byle yaptikla rini sylediler. Bunun zerine onlari mazur grd. Necdet'in taraftarlari bilhare bu konuda ihtilafa dstler. Bir kismi onu dogru bular ak din emirlerde cahilligin mazur grlebilecegini sylediler. Onlara gre dinde iki asil mevcuttur: a- ilki Allah Tel'yi ve peygamberlerini bilmek, -kendileriyle ayni grste olan- mslmanl arin kanlarini haram saymak, Allah katindan gelenleri toptan ikrar etmektir. Bu, herkes zerine farzdir. Bunlar hakkinda cehalet zr sayilmaz. b- Bunlarin disinda kalan hususlar. Halk, bu tr konularda helal ve harami belirl eyecek bir delil konuluncaya kadar mazur sayilir. Nitekim syle demislerdir: Din hkml erle ilgili herhangi bir meselede hatali bir Itihadda bulunan kimsenin kesin deli l olusmadan nce azap grecegini syleyen kimse kfirdir.

Necdet, takiyyeye basvurmalari durumunda Ehl-i Ahd ve Zimmetin kanlarini ve mall arini mubah kilmistir. Onlarin kanlarini ve mallarini aram kilanlardan ise ber ol dugunu sylemistir. Kendi grsnde olup had cezasina maruz kalanlarin Allah Tel tarafinda n affedilebilecekleri-i azap grseler de ebed cehennemde kalmayip ardindan cennete konulaaklarini sylemistir. Necdet'e gre onlardan ber olmak caiz degildir. Necdet syle demistir: Her kim byk veya kk bir yalan syler hatali dsnce sahibi olur ve bunda isr ederse msrik olur. Zina den, sarap ien veya hirsizlikta bulunan, ama bunlarda isra rci olmayan se ise msrik olmaz. Necdet, sarap ienlere uygulanan had konusunda a ok kati davranmistir. Abdulmelik b. Mervn'la yazisarak ondan memnun oldugunu belirttigi zaman, kendi t araftarlarinin hismina ugramis ve tvbe etmesi istenmistir. nlerinde tvbe etmesi zeri ne onu cezalandirmaktan vaz-erek kendi halinde birakmislardir. Ilerinden bir topl uluk bilhare tvbe talebinden dolayi pismanlik duyarak syle demislerdir: Hata ettik. Imamimizdan tvbe talep etmemiz yakisik almadi. Onun da talebimiz zerine tvbe etmem esi gerekirdi. Bunu ifade ettikten sonra tvbe edip hatalarini itiraf ettiler. Nec det'e de syle dediler: nceki tvbenden tvbe t. Yoksa seni reddedecegiz. O da bu isteg e uyarak nceki tvbesinden dolayi tvbe etmistir. Ebu Fudeyk ve Atiyye ondan ayrilmislardi. Bunlardan Ebu Fudeyk tecdefin stne atila rak onu katletti. ok gemeden bu ikisi de birbirerinden ber olduklarini ilan ettiler. Abdulmelik b. Mervn, mer b. Ubeydullah b. Ma'mer et-Temmi komutasinda bir orduyu E bu Fudeyk'In tne gnderdi. mer, Ebu Fudeyk ve taraftarlariyla bir sre savastiktan onr a Ebu Fudeyk'i ele geirerek ldrd. Atiyye Ise Sicistan'a kamisti, araftarlari AtevIyye olarak bilinirdi. Acride firkasinin kurucusu Abdulb. Acred de onun taraftarlarin dandi. Necedt firkasinin ziriyye olarak anilmasinin nedeni, fert hkmler- cahilligi mazur grm eleriydi. el-Ka'b, Necedt hakkinda sunlari tatmistir: Onlara gre sz ve amelde takiyy e caizdir. Insan ldrme onusunda bile takiyyeyi caiz grmslerdir. Necedt firkasina gre i nsanlarin halfeye (imam) ihtiyalari yoktur. Bu noktada yapmalari gereken, kendi ar alarinda adalete riyet etmeleridir. Adaletin gzetilmesi noktasinda imam elzem olurs a, o takdirde dil bir kimseyi imam tayin etmek caiz olur.

Necdet'in ldrlmesinden sonra Eudeykiyye ve Ateviyye olmak zere iki gruba blndler. Bunl rdan her biri digerinden ber oldugunu iln etti. Necdet'in samimi dostlari disinda merkez Ebu Fudeyk'e geti. Sicistan, Horasan, Kirman ve Kuhistn haricleri ise Atiyye 'nin mezhebine tbi oldular. Necdet b. Amir ve Nfi b. el-Ezrak, Mekke'de IbniVZbeyr'e karsi diger Hariclerle birl estiler. Bilhare Nfi ve Necdet fikir ayriligina dstler. Nfi, Basra'ya, Necde de Yemme' yc gitti.

ikisi arasindaki fikir ayriliginin nedeni suydu: Nfi, takiyyenin helal olmadigini ve savasa katilmamanin ise kfr oldugunu sylemisti. Bu grsn de su ayet-i kerimelere da yandirmisti: "Onlardan bir topluluk, insanlardan Allah'tan korkar gibi korkarlar ." (Nisa, 4/76) "Allah yolunda savasir ve hibir kinayicinin kinamasindan korkmazl ar." Necdet ise ona karsi ikarak takiyyenin caiz oldugunu sylemis ve su ayetleri delil olarak gstermisti: "Ancak onlardan sakinmaniz hali mstesnadir." (l-i Imrn, 3/28) "Fi ravun ailesinden imanim gizleyen bir adam dedi ki." (Mmin, 40/28) Ona gre savasa k atilmamak caiz, imkn bulup savasa katilmak ise daha faziletli idi. Allah Tel syle buy urmustu: "Allah cihad edenleri oturanlara byk bir ecirle stn kilmistir." (Nisa, 4/95 ) Nfi syle aki ashabi ekim Allah durdular." demistir: Bu ayetler, Allah Resl'nn (sallallhu aleyhi ve sellem) baski altind hakkinda inmistir. Bu durumda olmayanlar iin savasa katilmamak kfrdr. Nit Tel syle buyurmustur: "Allah'a ve Resl'ne yalan syleyenler -savastan- geri (Tevbc, 9/90)

4- Beyhesyye: Ebu Beyhes b. el-Heysam b. Cbir adinda bir sahsin etrafinda toplananlardan olusan bir firkadir. Sa'd b. Eb Zab'a ogullarindandir. Haccc, el-Veld'in hilfeti dneminde onu n pesine dsnce Medine'ye kamistir. Osman b. Hayyan el-Merr orada da kendisini takip etmis ve sonunda yakalayarak hapsetmistir. Halife el-Veld'in fermani gelinceye ka dar geceleri onunla sohbet etmistir. Halifenin emri geregi elleri ve ayaklan kesi ldikten sonra ldrlmstr. Ebu Beyhes cariyenin satisi konusundaki ihtilaflarindan dolayi Ibrahim ve Meymn'u tekfir etmistir. Ayni sekilde Vkifiyye'yi de tekfir etmistir. Ona gre Allah Tel'yi, p eygamberlerini ve Allah Resul (sallallhu aleyhi ve sellem) tarafindan getirilen se riati bilip ikrar etmeyen kimse msl-man olamaz. Ancak AUah dostlarina dost olunur, Allah dsmanlarindan ise ber olunur. Seriatin esaslari arasinda varit olup Allah T el tarafindan haram kilinip azap tehdidinde bulunulan hkmlerin bizatihi bilinmesi, t efsirinin grenilmesi ve bunlardan sakinilmasi gerekir. Bazi hkmleri ise sadece isme n bilmesi yeterli olup tefsirini bilmek vacip degildir. Kula dsen, bilmedigi husu slardan ekinmesi ve yaptigi her seyi ilme dayanarak yapmasidir. Ebu Beyhes, Vkifiy ye'den ber olusunu onlarin su grsne dayandirmistir: Bir harami, haram ya da helal ol madigini bilmeden isleyen kimse hakkinda hkm verilemez. Halbuki Ebu Beyhes'e gre o k imsenin bu harami grenme hakki vardir. Iman ise her hak ve btili bilmektir. Iman, sadece kalp ile bilmek olup sz ve amel Imanin sarti degildir. Ebu Beyhes'in syle dedigi nakledilir: Iman, ikrar ve Ilimd ir. Bunlardan sadece biri yeterli degildir. Beyhesiyye'nin geneline gre ise ilim, ikrar ve amelin tamami imandir. Bazilarina gre haramlar, Allah'in Kitbi'nda vrid olanlarla sinirlidir. Buna delil olarak da su ayeti zikrederler: "De ki: Bana vahyedi-lende yiyecek kisiye haram kilinmis bas ka bir sey gremiyorum." (En'm, 6/154) Kitab'da zikredilen haramlar disinda hersey helaldir. Beyhesiyye iinde Avfiyye adiyla bilinen bir topluluk vardir ki iki gruba ayrilmisl ardir: Birinci grup syle der: Hicret yurdundan dnerek savasa katilmaktan ekinen kimseden b er oluruz.

Ikinci grup ise syle der: Aksine onlara olan velayetimiz devam eder. nk helal olan b ir hkme dnmslerdir. Bu iki grup, imamin kfre dsmesi halinde tebaanin da kfre dsecegi noktasinda fikir bi rligine varmistir. Bu noktada gaip olanla mevcut olan ayni hkmdedir. Beyhesiye iinde Tefsir Ehli (Ashbu't-tefsir) olarak bilinen bir topluluk vardir ki sehdette bulunan bir mslmanin onun tefsir ve keyfiyetini bilip geregini yapmakla mke llef oldugunu iddia etmistir.

Ilerinde Sual Ehli (Ashbu's-su'l) olarak bilinen bir topluluk daha vardir ki syle de mislerdir: Kisi, iki sehdeti f ettiginde mslman olur, Allah dsmanlarindan ber kalip Al ah dostlarini dost edinir ve O'nun katindan gelenlere toptan iman eder. Eger din bir hkm bilmiyorsa, Allah Tej'run kendisine farz kildigini sorarak grenir. Bilmedigi hususlarda kusur etmesi, onu sorup greninceye kadar kendisine zarar vermez. Haram k ilindigini bilmedigi bir harami islediginde ise kfre dser. ocuklarin durumu hakkind a Sa'lebiyye firkasiyla ayni grs paylasmis ve syle demislerdir: Mminlerin ocuklari mmi , kfirlerin ocuklari da kfirdir. Kader konusunda Ise Kaderiyye ile ayni grs paylasmis ve syle demislerdir: Allah Tel kullarina tefvizde bulunmus olup kullarinin amelleri zerinde hibir irad mdhalesi yoktur. Beyhesiyye firkasinin ogunlugu, bunlardan beretle ini ilan etmistir. Bazilarina gre bIr kisi herhangi bir haram islediginde dununu imama bildirilinceye kadar tekfir edilmez. Eger imam kendisine had uygulamazsa bagislanmis olur. Bazilarina gre helal kilinmis bir sey itigi iin sarhos olan kimse, sz veya fiilinden dolayi sorumlu tutulmaz. Avfyye ise sarhoslugun kfr oldugunu iddia etmistir. Ancak sarhosluga namazi terketm ek veya iffetli birine iftira etmek gibi baska bIr byk gnah eklenmedike tek basina kf r olduguna sahitlik etmezler.

Hriciler arasinda Salih b. Mserrah'in taraftarlarindan olusan bIr firka daha bulun makla birlikte digerlerinden ayrismasini saglayacak herhangi bir grsleri nakledilm emIstir. Salih, Bisr b. Mervn'a baskaldirmis ve stne Bisr b. el-Hris b. Umeyre -ya d a el-Es'as b. Umeyre el-Hemedn- komutasinda bir ordu gnderilmistir. Kasr-i Cell'da yar alanan Salih, yerine Sebb b. Yezd b. Nuaym el-Seybnfyi -Ebu's-Sahr- atamistir. EbuV S ahr Kfe'yi ele geirmis ve el-Haccc'in ordusunda bulunan yirmi drt komutani ldrmstr. onra yenilerek Ehvz'a ekilmis ve Ehvz nehrinde bogulmustur. Son szlerinin su ayet ol dugu rivayet edilmistir: "Bu, Azz ve Alm olan Allah'in takdiridir." (Ysn, 36/38)

el-Yem n, Sebbiyye'nin Salih hakkinda ekimser kaldigini dsndkleri iin, Hricler'in M larak anildiklarini kaydetmistir. Rivayete gre, Salih'ten beratini ilan ederek onu terketmistir. Bilhare kendi iin imamet iddiasinda bulunmustur. Sebb'in grubu Beyhe siyye'nin saydigimiz gruplari arasinda yeralir. Ancak san, shret ve iktidari Haricl erden hibir sahsiyete nasip olmamistir. Kissasi tarih kitaplarinda uzun uzun anlat ilmistir.

5- Acride:

Abdulkerim b. Acred adinda bIr sahsin taraftarlarindan olusan bir firkadir. Bu s ahis, Necedt firkasinin bidatlerini aynen benimsemis, ancak birtakim bidatler ikar tarak onlardan ayrilmistir. Ebu Beyhes'in taraftarlarindan oldugu, bilhare onunla fikir ayriligina dserek ayrildigi ve su grs savundugu rivayet edilir: Islama davet e dinceye kadar ocuktan ber olmak gerekir. ocuk ergenlik agma ulastiginda onu Islm'a da vet etmek farzdir. Msrik ocuklari, babalariyla birlikte cehennemde olacaklardir. On a gre mal, sahibinin ldrlme ldrlmedike ganimet (fey5) sayilmaz. Bu firka mensuplari d

arliklari kendilerince bilinen kaede (: savasa katilmayanlar) ile olan velayet b aglarini devam ettirirler. Hicreti farz degil bir fazilet olarak grrler. Byk gnah isl eyenleri kfir sayarlar. Ysuf sresinin Kur'an'dan olmadigini ve onun herhangi bir hi kye oldugunu iddia ettikleri de sylenmistir. Rivayete gre bu konuda syle demislerdir: Bir ask hikyesinin Kur'an'da bulunmasi caiz degildir! Acride firkasi kendi iinde farklilasan grslerine bagli olarak birok firkaya ayrilmist ir. Bu firkalar sunlardir: A- Saltiyye: Osman b. EbiYSalt -diger adi es-Salt b. Ebi's-S alt3 tiradinda bir s ahsin taraftarlarindan olusan bIr firkadir. ikardigi birok bidatle Acride'den ayril mistir. Bu bidatlerden biri sudur: Islm'a gireni kendimize dost edinir, akli basi na gelip de Islm'i kabul edinceye kadar ocuklarindan yz eviririz. Ilerinden bir toplulugun syle dedikleri nakledilir: Ergen olup Islm'a davet edilen kisi bu daveti kabul veya reddedinccye kadar ne msriklerin, ne de mslmanlarin ocukla rina dostluk veya dsmanlik sz konusu olmaz.

B- Meymniyye; Meymn b. Hd adinda bir sahsin taraftarlarindan olusmustur. Meymn, esitli grsleriyle Acride'den ayrilmistir. Bunlardan bazilari sunlardir: Kaderin hayir ve s erri kuldan kaynaklanir. Fiiller yaratma ve ibda bakimindan kullara aittir. Isti t'at fiilden nce gelir, Allah Tel yalniz hayri murd eder. Kullarin masiyetleri noktas inda O'nun irdesi mevcut degildir. Hseyin el-Kerbs, Hariclerin grslerini anlattigi k nda Meymnlerin, kizlarin kizlariyla, erkek ve kizkar-deslerin ocuklarini kizlariyla evlenmeyi caiz grdklerini nakletmistir. Meymniyye syle demistir: Muhakkak ki Allah Tel kisiye kendi kizlari, erkek ve kizkardeslerinin kizlariyla evlenmeyi haram kil mistir. Bunlarin ocuklariyla evlenmeyi ise haram kilmamistir. el-Ka'b ve el-Es'ar Meymniyye'nin Ysuf sresinin Kur'an'dan olmadigini iddia ettikleri ni nakletmislerdir. Onlar sultanla savasmayi, ona ve hkmne riza gsterenlere had uyg ulamayi vacip grmslerdir. Sultani kabul etmeyenlerle savasmak caiz degildir. Ancak ona destek olanlar, Hariclerin inanlarini tenkid edenler ve sultana rehberlik eden ler bunun disindadir. MeymnIyye'ye gre msrik ocuklari da cennettedir. C- Hamziyye: Hamza b. Edrek adinda bir sahsin taraftarlarindan olusan bir firkadi r. Kader ve diger bidatlerinde Meymniyye firkasi ile ayni dsnen Hamziyye, muhalifle rin ve msriklerin ocuklari meselesinde onlardan ayrilarak bu ocuklarin cehennemlik olduklarini iddia etmislerdir. Hamza, Sicistan'da ayaklanan Hseyn b, er-Rekkd'in t araftarlari arasinda bulunuyordu. Halef el-HrIc kader ve liderligi haketme gibi ko nularda ona muhalefet etmisti. Bunun zerine birbirlerinden beri olduklarini Ilan e ttiler. Hamza, mmetin dirliginin saglanmasi ve dsmanlarin tesirsiz hale getirilmes i gibi konularda basari olmamasi durumunda bir devirde iki Imamin bulunmasinin c aiz oldugunu sylemistir. D- Halefiyye; Halef el-Hric adinda bir sahsin taraftarlarindan olusan bir firkadir . KIrmn ve Mekrn havalisinde yasamis Hariclerden olusur. Kader konusunda HamziyyeMen farkli dsnrler. Kaderin hayir ve serrini Allah Tel'ya isna t ederler. Bu meselede Ehl-i Snnet ve Cemaat ile ayni inanci paylasirlar. Syle der ler: Hamziyye su szleriyle tenakuza dsmslerdir: Eger Allah Tel kendi takdir ettigi fi illeri yapma veya yapmama nedeniyle kullarina azap edecek olsaydi zulmetmis olurd u. Onlara gre msrik ocuklari amelde bulunup bulunmamalarina bakilmaksizin cehenneml ik olurlar. Ancak bunun aik bir eliski oldugunu grememislerdir. E- Etrfiyye: Kader konusunda Hamza ile ayni grste olan bir firkadir. Ancak onlar uza kta bulunanlari, akil yoluyla gerekli oldugunu dsndklerini uyguladiklari takdirde, seriatin bilmedikleri hkmlerinde isledikleri kusurlardan dolayi mazur grmslerdir. Bu firka da Kaderiye gibi birtakim akl farziyetlerin varligini iddia etmistir. Basl ari Sicistan'dan Glib b. Szek'tir. Abdullah el-Sedyr onlara karsi ikarak kendilerinde n ber oldugunu ilan etmistir.

Bu firka iinde Muhammediyye olarak bilinen ve Muhammed b. Rizk'in taraftarlarinda n olusan bir firka daha vardir. Muhammed, Hseyn b. er-Rekkd'in taraftarlari arasin dayken bilhare ondan ber oldugunu ilan etmistir. F- Suaybiyye: Suayb b. Muhammed adinda bir sahsin taraftarlarindan olusan bir fi rkadir. Meymn Ile birlikte Acride arasinda bulunurken kaderle Ilgili fikrinden dol ayi ondan beretini ilan etmistir.

Suayb syle demistir: Allah Tel kullarin amellerinin yaraticisidir. Kul ise, kudret ve irde bakimindan onlari kazanandir. Hayir ve ser bakimindan onlardan sorumludur , ceza ve mkfat olarak da karsiligini grecektir. Varlik leminde hibir sey Allah Tel'ni irdesi olmaksizin gereklesmez. Suayb imamet ve va'd konularindaki bid'atlarmda Har iclerle ayni grstedir. ocuklarla ilgili hkmleriyle savasa katilmayanlar, dostluk ve te err konularinda AcrIde ile ayni grstedir. G- Hzimiyye: HzIm b. A1I adinda bir sahsin taraftarlarindan olusan bir firkadir. K ullarin amellerinin Allah Tel tarafindan yaratilmis oldugu, kudretinde dilediginden baska bir seyin olamayacagi gibi inanlarda Suayb'in grslerine tabidirler. Muvft fikr ini savunmuslardir. Allah TeI, ancak isin sonunda iman bakimindan kendisine gelece k olanlari dost edinir. Sonlari kfr olacagini bildigi kullarindan ise teberr eder. Dostlarim olan sevgisi devamli oldugu gibi, dsmanlarina olan bugzu da devamlidir . Rivayete gre Ali (radiyalkhu anh) hakkinda tevakkuf etmis ve ondan beri olduklari ni aika ifade etmemislerdir. Baska birok kimseden beret-lerini ise ilan etmislerdir.

6. Se'libe:

Salebe b. Amir adinda bir sahsin taraftarlarindan olusan bir firkadir. Sa'lebe, o cuklar konusundaki tartismalarina kadar Abdulkerim b. Acred Ile tek yumruk gibi hareket etmisti. Ancak ocugun velayetini iddia edince Abdulkerim firkasi ondan yz ev irdi. Ona gre, hakki inkr ettigi grlmedike ister kk ister byk olsun ocuklarin da v ahihtir. Ona gre ergenlik agina gelmemis ocuklarin dost veya dsman olarak grlmelerinin herhangi bir hikmeti yoktur. Ergen olup davete muhatap oluncaya kadar asil olan budur. Klelerinden zengin olduklarinda zekat almayi, fakir olduklarinda ise onla ra zekt vermeyi caiz grd. Bu firka, kendi iinde drt firkaya ayrilmistir:

A- Ahnesiyye; Ahnes b. Kays adinda bir sahsin taraftarlarindan olusan bir firkad ir. Ahnes, Se'libe firkasindandi. Ama bazi meselelerde onlardan ayrilarak farkli f ikirler beyan etmistir: rnegin Kible ehlinden olup takiyye ortaminda yasayanlarin tamami hakkinda tevakkuf etti; sadece iman ettigi aika bilinen kimseleri dost edi nir, kfr aika bilinen kimselerden ise teberr ederdi. Suikast, cinayet ve hirsizligi ha ram grmstr. Ona gre kible ehlinden hi kimse dsmani dine davet etmeden savasa baslayama z. Eger dsman bu daveti kabul etmezse o zaman kendisiyle arpisilabilir. Bunun tek istisnasi, szlerinin fiillerine uymadigi aika bilinen kimselerdir. Ahnes, kendi fir kasinca msrik sayilan byk gnah sahiplerine, mslman hanimlarla evlenmeyi caiz grmstr. r meselelerde Hricilerle ayni grsleri benimsemistir. B- Ma'bediyye; Ma'bed b. Abdurrahman adinda bir sahsin taraftarlarindan olusan bi r firkadir. Ma'bed, mslman hanimlarin msriklerle vlendirilniesi hatasinda Ahnesiyye firkasina karsi ikti. Ayrica klelerden kat alip onlara zekat verme meselesinde de onlara karsi ikti. Ma'bed syle demistir: Bu grslerinden dolayi ondan teberr ederim. Korku ve ekince halinde zekat paylarinin tek bir paya evrilmesini de caiz grmslerdir . C- Ruseydiyye: Ruseyd et-Tsfnin taraftarlarindan olusan bir firkadir. Bunlara Usr

iyye de denilmistir. Se'libe nehirler ve kanallarla sulanan arazilerde yirmide bir verilmesini gerekli gryordu. Ziyad b. Abdurrahman srn(onda bir) tam olarak verilmes i gerektigini ve daha nceden srn yarisinin verilmesini savunanlardan teberr etmenin caiz olmadigini onlara bildirdi. Bunun zerine Ruseyd syle dedi: Eger onlardan tebe rr etmek caiz degilse, o zaman biz de onlar gibi amel ederiz. Bunun zerine bu konu da iki gruba ayrildilar.

D- Seybniye; Seybn b. Seleme adinda bir sahsin taraftarlarindan olusan bir firkadir . Ebu Mslim el-Horasn dneminde ayaklanmistir. Nasr b. Seyyar karsisinda ona ve Ali b . el-Kirmn'ye destek vermistir. nceleri Se'libe taraftan olmustur. Ebu Mslim ve Ali'y e yardim edince Haricler ondan teberr ettiler. Seybn ldrlnce bir topluluk onun tvbe e gini syledi. Se'libe ise syle dedi: Onun tvbesi sahih olmaz. nk o, bizimle ayni grs lari katletmis, mallarini gaspetmistir. Bir mslmani ldrp malina el koyan kimsenin tvbe si kabul edilmez. Bunun sarti kendisine kisas uygulanmasi ve gaspettiklerini iad e etmesidir.

Seybn, cebr ve kudret-i hdise meselelerinde Cehm b. Safvn ile fikir birligi etmisti r. Ziyd b. Abdurrahman es-Seybn, Ebu Hlid'in syle dedigi nakledilir: Allah Tel Zti i im yaratmadika bilmez. Esya O'nun Iin ancak huds ettikleri ve meydana geldikleri an da malm olur. Ziyd'in Seybn'dan teberr ettigi ve sz konusu iki kisiye desteginden dol ayi da tekfir ettigi sylenmistir. Seybniyye'nin ogunlugu Grcan, Nes ve Ermenistan civ arinda yasamistir. Seybn'i dost edinen ve tvbe ettigini syleyen ise Atiyye el-Crcn ve taraftarlaridir.

E- Mukremiyye; Mukrem b. Abdullah el-Acel'nin taraftarlarindan olusan bir firkadi r. Mukrem, Se'libe arasindaydi. Birtakim meselelerde onlara muhalefet etti. rnegin ona gre namazi terk eden kimse kfirdir, fakat kfr namazi terk ettigi Iin degil, Alla h Tel'yi bilmemesinden dolayidir. Bu hkm, insanin irtikb ettigi her trl byk gnaha d kilmistir. nk Allah'in vahdaniyetini, gizli ve aik her tr fiilinin Allah Tel tarafin bilindigini, isledigi taat ve masiyetin O'nun tarafindan karsilik grecegini bile n kisinin masiyete kalkismasi, byle bir bilgiden gf olmayan Zata muhalefet etmesi v e O'nun vazettigi ykmllklere karsi kayitsiz kalmasi tasavvur edilemez. Bu yzdendir ki Allah Resul (sallallhu aleyhi ve seilem) syle buyurmustur: "Zina eden kisi, mmin ol dugu halde zina edemez. Hirsiz da mmin oldugu halde hirsizlik edemez." (Buhari, M ezlim, 30; Mslim, Iman, 100; Ibn Mace, Fiten, 3)

Selibe firkasi bu konuda onlara muhalefet etmis ve "muvft" mani grsn benimsemistir. O ra gre: Allah Tel'nm kullarini dost veya dsman edinmesi, akibetleri Itibanyladir. Ya nI ldkleri hl zere (muv-ftu'1-mevt) olup yasarken bulunduklari hl itibariyla degildir. hayat halinde iken mrnn sonunda ne olacagi kesin degildir. Buna gre kisi, inanci zere yasamaya devam eder ve son nefesine kadar byle giderse Iste iman budur ve biz de onu dost ediniriz. Sayet byle devam etmezse biz de onu dsman biliriz. Allah Tel hakki nda da aynen byledir; muvft halinde kendisi hakkinda bilinene gre dostluk veya dsmanl ik szkonusudur. Btn Selibe firkasi bu grstedir. F- Ma'lmiyye ve Mechliyye; Bunlar da asil itibariyla Hzimiyye firkasinin taraftarla ridir. Ma'lmiyyc farkli olarak syle demistir: Allah Tcl'yi btn isim ve sifatlariyla bi lmeyen kimse cahildir. Ancak btn bunlari grenip bildikten sonra mmin olabilir. Istit' at da fiille beraber gndeme gelir. Fiil, kul tarafindan yaratilmistir. Bu grsleri s ebebiyle Hzimiyye mensuplari onlardan teberr etmislerdir. Mechliyye ise syle demistir: Allah Tel'nin isim ve sifatlarindan bir kismini bilip b ir kismini bilmeyen kimse Allah'i biliyor demektir. Kullarin fiilleri Allah Tel tar afindan yaratilmistir. G- Bidhyye; Yahya b. Asdem'in taraftarlarindan olusan bir firkadir. Bu firka men suplari syle bir bidat ikartmislardir: Sunu kesinlikle syleyebiliriz ki bizimle ayni inanca sahip olanlar cennetliktir. Bu hususta 'Insal-lah^ Allah dilerse' demeyiz . nk bu, itikdda sphe ihtiva eder.

'Insallah mminim = Allah dilerse mminim' diyen kimse kuskudadir. Bizim cennetlik olm amiz noktasinda hibir kusku yoktur.

7- Ibdiyye: Abdullah b. Ibd'in taraftarlarindan olusan bir firkadir. Abdullah, Mervan b. Muha mmed dneminde hurc etmistir. Bylece onun stne Abdullah b. Muhammed b. Atiyye komutasi nda bir ordu gnderilmis ve Tihme'de San'a yolu zerinde bulunan Tebble beldesinde sav as cereyan etmistir. Rivayete gre Abdullah b. Yahya el-Ibd hayatinin her safhasinda Abdullah b. Ibd'la birlikte olmus, fikirlerini aynen benimsemistir. Onlara gre Kibl e ehlinden kendilerine karsi ikanlar msrik degil kfir olarak grlr. Onlarla evlenilebil ir, mirasi olunabilir. Savas halinde mallarini ganimet almak helal, savas disinda ise haramdir.

Mslmanlardan kendilerine muhalif olanlarin yurdunu Dru'l-Islm olarak grrler. Ama sulta nin kararghini Dru'1-bagy olarak grrler. Kendilerinden farkli dsnenlerin, kendileriyle ayni dsnenler hakkindaki sahitliklerini caiz grrler. Byk gnah sahiplerini tevhd ehl rak grr, ancak 'mmin' demezler.

YIne onlara gre istit'at, bir tr araz olup fiilden nce gelir. Fiil onunla husule gel ir. Kulun fiili, ihdas ve ibda olarak Allah Tel tarafindan yaratilmistir. Kullar ta rafindan ise mecaz olarak degil hakik mnada kesbedilmIstir. Imamlarina Emru'l-mminn d emedikleri gibi kendilerini de muhacir olarak adlandirmazlar. Onlara gre teklf ehl i fena buldugunda lemin tamami da fena bulur. Su husus zerinde de ittifak etmislerd ir: Byk gnah sahibi, nimeti inkr etme anlaminda kfir olup dini inkr konusunda kfir deg ldir. Ibdler, msrik ocuklarinin tekfiri meselesinde fikir belirtmeyip intikam zere aza p edilmelerini ve Allah'in ltf geregi cennete girmelerini de caiz grmslerdir. el-Ka' b onlardan, Ebu'l-HuzeyPin dedigi gibi Allah Tcl'nin rizasinin murad edilmedigi tatl erIn olabilecegi fikrini de nakletmistir.

ibdler nifakin sirk olup olmamasi konusunda tereddt etmis ve Syle demislerdir: Allah Resl'nn (saJlallhu aleyhi ve seilem) devrinde yasayan mnafiklar tevhd ehliydiler. Anc k byk gnah islemislerdi. Onlarin kfr sirk nedeniyle degil byk gnah sebebiyledir. Yine lara gre Allah Tel'nin buyurdugu her emir huss degil ummdir. Allah Tel'nin emirleri kfir herkese yneliktir. Kur'an'da tahsis yoktur. Ibdlere gre Allah Tel'nin yarattigi rsey O'nun vahdaniyetine dellet eder. Byle de olmak durumundadir. Onlardan br toplu luk syle demistir: Allah Tel delilsiz bir peygamber yaratip ona vahyettikleriyle ku llarini mkellef kilabilir. Mucize gstermesi sart degildir. Bu, bir delil yaratip m ucize izhr edinceye kadar Allah Tcl zerine vacip olmaz. IbdIyye de Se'libe ve Acride g bi kendi iinde gruplara ayrilmistir. A- Hafsiyye: Hafs b. Ebi'l-Mikdam adinda bir salisin taraftarlarindan olusmustur . Ona gre iman ile kfr arasindaki kistas Marifetullah'tir, Allah Tel'yi bildikten son ra peygamber, kitap, kiyamet, cennet veya cehennem gibi bir hususu Inkr eden ya d a zina, hirsizlik ve sarap ime gbI byk gnahlardan birini isleyen kimse kfir olmalda bi rlikte sirkten beridir. B- Hrisiyye: Haris el-Ibd adinda bir sahsin taraftarlarindan olusmus bir firkadir. Ibdiyye firkasina, kader konusunda Mu'tezile mezhebinin fikrini benimsemesiyle te rs dsmstr. Kullarin fiillerinin Allah Tel tarafindan yaratilmis olmasi ve Istit'atin f iilden nce olmasi noktasinda da onlara muhalefet etmistir. C- Tezdiyye: Yezd b. neyse adinda bir sahsin taraftarlarindan olusmus firkadir. Ezri ka'dan nceki ilk Muhakkime'nin dost edinilmesi gerektigini sylemis, bunlardan sonr a gelenler arasinda ibdiyye disindaki -lerden teberr etmistir. Ona gre Allah Tel, Ara p olmayanlardan bir peygamber ve yaninda bir kitap gnderecektir. O kitap gkyznde yazi lmis olup o peygambere bir defada indirilecektir. Bu, yeni peygamber Allah Resl'nn

(salkUhu aleyhi ve sellem) seriatini terk ederek Kur'n-i Kerm'de de zikredilen Sbiler in dininden olacaktir. Bu Sbiler, Harran ve Vsit'ta bulunan Sbiler degildir.

Yezd, Allah Resl'nn (sallallhu aleyhi ve sellem) rsletine sahitlik eden Ehl-i Kitabi slama girmeseler de- dost edinme grsndedir. Kendi grsnde olsun olmasin, had cezasi uyg lanmis kimselerin msrik ve kfir olduklarini sylemistir. Ona gre byk, kk her tr gna .

8- Sufryye-i Ziydiyye:

Ziyd b. el-Asfar adinda bir sahsin taraftarlarindan olusan bir firkadir. Ezrika, N ecedt ve Ibdiyye'ye asagidaki meselelerde muhalefet etmislerdir: Birinci mesele, Su friyye'ye gre kendileriyle ayni inanta olup savasa katilmayanlar tekfir edilmez. I kinci mesele, onlara gre recm cezasi vardir. nc mesele, kfir ocuklarinin kati ve tekfi edilmemesi ve ebed cehenneme mahkm edilmemesidir. Drdnc mesele, takiyye-vi szde caiz grrken fiilde caiz grmemeleridir. Bu firka mensuplarina gre, haddi gerektiren gnahlar i isleyen kimseler, o haddin gerektirdigi isimle anilir, kendilerine daha agir b ir ad verilmez. rnegin zina edene znI, hirsizlik edene hirsiz denip kfir veya msrik denilmez.

Ama had cezasina konu olmayan byk gnah sahipleri, rnegin namazi terkeden, savastan k aan vs. kisiler, terkettigI seyin yceligi sebebiyle tekfir edilir. Bu firkadan olan ed-Dahhk'dan su grs nakledilmistir: Mslmanligin gizli tutulmasi gereken ve bu husust a korku duyulan memlekette mslman kadinlarin, kendi kavimlerinin kfirleriyle evlenme si caiz olup mslmanligm aika yasandigi yerlerde bu caiz degildir. Ziyd b. el-Asfar'a gre takiyye halinde btn zekat paylari tek bir pay olarak grlebilir. Yine onun syle ded gi nakledilir: "Bizler kendimize gre mminiz. Allah katinda imandan ikmis olup olmad igimizi bilemeyiz." Ziyd ayrica syle demistir: "Sirk Iki kisma ayrilir: IlkI seyta na itaati ieren sirktir. Ikincisi ise puta tapmayi ieren sirktir. Kfr de iki trldr: I nimetlere kfrnda bulunma (: nankrlk), ikincisi ise rubbIyeti inkr etme seklindedir. B ret de iki trldr: Had cezasina maruz kalanlardan teberr etmek snnet, mnkirlerden (inka cilar) teberr etmek de farzdir. Hariclerle ilgili blm nemli smalari zikrederek bitirmek istiyoruz: Ilk Haricler (mtekaddimn): Ikrime, Ebu Harun el-Abed, Ebu's-Sa's, Ismail b. Semf.

Sonraki Haricler (mteahhirn): el-Yemn b. Rabb nce Sa'leb idi sonra Beyhesiyye firkasin girdi, Abdullah b. Yezd, Muhammed b. Harb, Yahya b. Kmil Ise Ibdiye grubundandir.

Haric sairlere rnek olarak da su isimleri zikredebiliriz: Imrn b. Hattan, ed-Dalihk b. Kays'in da arkadasi olan Habb b. Murre, Cehm b. Safvn, Ebu Mervn Gayln b. Mslim, M uhammed b. Isa Bergs, Ebu'l-Hseyn Kulsm b. Habb el-Muhelleb, Ebu Bekir Muhammed b. Ab dullah b. Sebb el-Basr, Ali b. Harmele, Salih b. Kubbe b. Subeyh b. Amr, Muveys b. Imrn el-Basr, Ebu Abdullah b. Mesleme, Ebu Abdur-rahman b. Mesleme, el-Fadl b. Is a er-Rekks, Ebu Zekeriyy Yahya b. Esfah, Ebu'l-Hseyn Muhammed b. Mslim es-Slih, Ebu Mu ammed Abdullah b. Muhammed b. Hasan el-Hlid, Muhammed b. Sadaka, Ebu'l-Hseyn Ali b. Z eyd el-Ibd, Ebu Abdullah Muhammed b. Kerrm, Kulsm b. Habb el-Murd el-Basr.

Haricler arasinda bir topluluk daha vardir ki toplumdan uzaklasmis ve yaptigi sav aslarda ne Ali'nin (radiyaMahu anh), ne de dsmanlarinin yaninda yeralmislardir. B unlar syle demislerdir: "Sahabe hakkinda fitneye bulasmayiz." Nitekim Abdullah b. m er, Sa'd b. Eb Vakks, Muhammed b. Mesleme el-Ensr ve sme b. Zeyd b. Harise el-Kelb ha nda fikir belirtmemislerdir. Kays b. Eb Hzim syle demistir: "Siffn savasinda verdigi emre kadar btn hal ve harpleri nde Ali'nin (radiyalhhuanh) yaninda yeralmistim. Ama o gn, 'Kalan gruplarin stne yryn!

Sizler (Allah ve Resul dogru syler) derken (Allah ve Resul yalan syledi) diyenlerin stne yryn!' emrini verince cemaat hakkindaki gerek niyetini anladim. O gn kendisini t rkettim."

5- Fasil Mrcie 'Irca' kelimesi iki anlama gelir. ilki erteleme, tehr etme anlamidir. Su ayet-i kerimede oldugu gibi: "Dediler ki: Onu ve kardesini irca et!" (A'rf, 7/111) Yani tehir et, mhlet ver anlamindadir. Ikinci anlami ise mit (rec) vermedir. Bu firka mensuplarina ilk anlama dayanarak Mrcie demek sahihtir. nk onlar, ameli mertebe bakimindan inan ve niyetin gerisine atarlar. Ikinci anlama dayanarak Mrcie demek de yerindedir. nk, kfr ile ibdet fayda etmedigi gi bi iman ile gnah da zarar vermez demislerdir.

Bazilari ise syle der: "Irca, byk gnah sahibinin hkmn Kiyamet gnne erteleyip dnyad u ile cennet veya cehennem ehli olduguna hkmetmemektir." Bu anlama gre Mrcie ve Va'd iyye firkalari, birbirlerine zit iki firka olmaktadirlar.

Bir baska grse gre Irca, Imam Al'yi (radiyallahu anh) birinci dereceden drdnc derecey rtelemektir ki bu anlama gre Mrcie ve Sa birbirlerine zit iki firka olmaktadir.

Mrcie su drt siniftan olusur: a. Haric Mrciesi, b. Kaderiyye Mrci-esi, c. Cebriyye Mrc iesi, d. Hlis Mrcie. Muhammed b. Sebb, es-Slih ve el-Hlid Kaderiye Mrciesi'ndendir. K r (: kulun fiillerini tam kudretle yarattigi) ve irca fikrini ilk ortaya atan Gay ln ed-Dimeskfnin taraftarlari da bu grupta yeralir. Biz ise bu blmde Hlis Mrcie'nin gr erine yer verecegiz. Mrcie kendi Iinde alti firkaya ayrilmistir:

1- Tnusitte: Ynus b. Avn en-Numeyr adinda bir sahsin taraftarlarindan olusan bir firkadir. Ona gre iman, Allah Tel'yi bilmek, O'na boyun egip baglanmaktir. O'na karsi kibirlenmeme k, O'na kalp ile sevgi beslemektir. Bu hasletleri tasiyan kimse mmindir. Bunlar d isinda kalan ve taat cinsinden olan seyler imandan degildir. Iman hlis ve sadik o lduka bunlarin terkinden dolayi azap da grmez. Yine ona gre Iblis, Allah Tel'yi tevhid ederek bilirdi. Ama O'na karsi kibirlenmesi ve boyun egmeyi reddetmesi sebebiyle kfir oldu; "Reddetti ve byklk tasladi. Ve kfirl erden oldu." (Bakara, 2/35). Ynus syle demistir: "Kimin kalbinde Allah'a boyun egi s ve muhabbet, huls ve yakn ile yerlesirse, hibir masiyetle O'na muhalif olmaz. Ond an sdir olabilecek masiyetler de, yakni ve ihlsi sebebiyle kendisine zarar vermez. Mmin cennete amel ve ibadetler sebebiyle degil, ihls ve muhabbet sayesinde girer."

2- Ubetditte:

Ubeyd el-Mkteib adinda bir sahsin taraftarlarindan olusan bir firkadir. Ubcyd'in syle dedigi nakledilmistir: "Sirk disindaki her gnah muhakkak bagislanacaktir. Kul , tevhd zere vefat ettiginde, isledigi gnah ve ktlkler kendisine zarar vermez." el-Yem da ondan sunu nakletmistir: "Allah Tel'nm ilmi, O'nun ztindan ayridir. Kelami ve di ni de byledir. Allah Tel -hs- insan suretindedr. Iddiasina gre Allah Resul de (salJal aleyhi ve seem) "Allah Tel Adem'i Rahmn'in suretinde yaratti" (Heysem, Mecmau'z-Zevid, 8/198; Taberni, Mu'cemu'l-Kebir, 12/403) hadisi IIC buna Isaret etmistir.

3- Gassnitte:

Gassn el-Kf adinda bir sahsin taraftarlarindan olusan firkadir. Kendisi iman hakkin da syle demistir: Iman, Allah Tel'yi, Peygamberini, Allah tarafindan indirilen seria ti ve Allah Resl'nn (salklihu aleyhi ve sellem) getirdiklerini tasilen degil, genel o larak (Icmlen) bilmektir. Ona gre iman ne artar, ne de eksilir. Iddiasina gre herha ngi bir ikip "Allah Tel'nin domuz eti yemeyi haram kildigini biliyorum, ama haram ki ldigi domuzun su koyun mu, yoksa baska bir sey mi oldugunu bilmiyorum." dese mmin olarak kalir. Yine biri ikip "Allah Tel'nin Kabe'yi haccetmeyi farz kildigini biliy orum, ama Kabe'nin nerede oldugunu bilmiyorum, belki Hindistan'dadir." dese mmin o lmaya devam eder. Bu misallerle anlatmak istedigi, bu tr inanlarin imanin tesinde h ususlar olusudur. Bu gibi ifadeler onun sphe iinde oldugunu gstermez. nk hibir akil sa ibi, Kabe'nin yeri hakkinda spheye kapilmaz. Domuz ile koyun arasindaki fark da ai ktir.

Isin tuhaf yani Gassn'm Ebu Hanfe'yi de kendi grsnde sayip Mrcie'den grmesidir. Bu, a bir yalandir! Ebu Hanfe ve taraftarlarina Ehl-i Snnet'in Mrciesi denilmistir. Firka tarihilerinden birogu da Ebu Hanfe'yi Mrcie arasinda zikretmistir. Bunun sebebi ola rak da iki husus zikredilir: Ilkine gre Imam A'zam Ebu Hanfe, ilk nesillerde ortay a ikan Kaderiyye ve Mu'tezile'ye muhalefet ederdi. Mu'tezile mensuplari ise, kade r hususunda kendilerine muhalefet eden herkese Mrcie derlerdi. Imam-i A'zam ve takipileri hakkinda Mrcie taniminin kullanilmasi bunlardan sdir olmu stur. Digerine gre Imam-i A'zam, imanin kalp ile tasdik oldugunu syler imanda artma ve ek silmeyi de kabul etmezdi. Iste bundan hareket edilerek Imam-i A'zam'in ameli ima nin ardina attigi zannedildi. Halbuki bu zan, yersiz ve fasittir. nk Imam A'zam'in bedenle yapilan ameller noktasinda nasil hassas ve titiz oldugu bilinen bir gerek tir. Ibadetleri fa noktasindaki gayreti de btn kitaplarda yazilidir. O halde bu tr sy lentilerin Mu'tezile ve Havric'den ikma ihtimali ok yksektir.

4- Sevbntte: Ebu Sevbn el-Mrci adinda bir sahsin taraftarlarindan olusan firkadir. Bunlara gre Im an, Allah Tel'yi, peygamberlerini ve islenmesi aklen caiz olmayan seyleri bilmek v e Ikrar etmektir. Onlara gre terkedil-mesi aklen caiz olan fiilleri bilmek ve ikr ar etmek imana dhil degildir. Bunlar ayrica, her trl ameli, imanin ardina atarlar. Ebu Sevbn'i bu grslerinde izleyenlere rnek olarak su isimleri zikredebiliriz: Ebu Me rvan Gayln b. Mervn ed-Dimesk, Ebu Semr, Muveys b. Imrn, el-Fadl er-Rakks, Muhammed b. Sebb, el-Attb ve Salih Kubbe. Gayln kaderin hayir ve serrinin kuldan olduguna inanirdi. Imamet konusunda ise Ku

reyslik sartini kabul etmezdi. Ona gre Kitab ve Snnet ile mil olan herkes imamete lyi ktir. Ancak imamet, mmetin icmi ile sbt bulur. Isin garip yani mmetin, imametin Kurey sligi zerinde icm etmis olmasidir. Nitekim bu esasa dayanilarak Ensr'in "Sizden bir emir, bizden bir emir olsun" istegi geri evrilmistir. Sonu itibariyla Gayln su esasi cemeden ndir bir kisiliktir: Kader, Irca ve Hriclik.

Yukarida saydigimiz sahsiyetlerin tamami, su hususta grs birligi etmislerdir: Eger Allah Tel kiyamette isyankr bir kulu affederse, onun durumunda olan btn isyankr m'min eri de affeder. Sayet cehennemden herkesi ikaracaksa, hali bunun gIbI olan herkesi ikaracaktir. Ancak isin tuhaf tarafi, bu grup, tevhid ehlinden olan mminlerin ceh ennemden muhakkak ikacaklari noktasinda kesin grs belirtmemistir.

Muktil b. Sleyman'dan su grs nakledilmistir: Gnahlar, tevhid ve iman sahiplerine zara r vermez. Mmin olan hi kimse cehenneme girmez. Ondan nakledilen sahih grs ise sudur: Gnahkr mmine, Kiyamet gn cehennemin zerinde bulunan Sirat zerinde azap edilir. Cehenn min atesinden ykselen sicaklik ve alev ona gelir. Gnahi miktari aci ektikten sonra cennete girer. O bunu, kizgin tava zerinde tutulan misir tanelerine benzetir.

Bisr b. Giys el-Mers'den de su grs nakledilmistir: Byk gnah sahipleri cezalarini ekm e cehenneme atildiktan ve cezalarini ektikten sonra ikacaklardir. Orada ebed kalmala ri imknsiz olup adalete aykiridir.

Denildi ki: Irca fikrini ortaya ilk atan Hasan b. Muhammed b. Ali b. Ebi Tlib'dir . O, degisik blgelere gnderdigi mektuplarda bu fikri belirtirdi. Ancak o Ynus ve Ubey d Mrci'lerinin iddia ettikleri gibi ameli imanin arkasina geirmemis, sadece byk gnah s hibinin tekfir edilemeyecegini sylemistir. Zira ona gre ibadetlerde bulunma ve gnahl ardan kainma imanin aslindan degildir. Dolayisiyla bunlarin zevali, imanin da zai l olmasini gerektirmez.

5- Tmenitte:

Ebu Muz et-Tmen adinda bir sahsin taraftarlarindan olusan firkadir. Ebu Muz'a gre iman marifet, tasdik, muhabbet, ihls ve Reslul-lah'in getirdiklerini ikrardir. Bunlari n tamamini, ya da bir kismini terk etmek kfrdr. Bunlarin yalniz birisinin veya bazi sinin iman oldugu sylenemez. Kfr oldugu hakkinda icma edilmemis kk veya byk bir masiye i isleyen kimse hakkinda "fisk ve isyanda bulundu" denilir ama 'fsik' denmez. Ter ketmeyi hell sayarak namaz kilmayi terk eden kimse kfir olur. Kaza etme niyetiyle t erk eden kimse ise kfir olmaz. Ona gre bir peygamberi ldren veya ona vuran kimse kfre dser. Ama kfre dsmesinin sebebi, onu ldrmesi veya vurmasi degil, kmseme, dsmanlik v z yzndendir.

Ibn'r-Rvend ve Bisr el-Mers de bu grse meyletmislerdir. Her ikisi de syle demislerdir man, kalp ve dil ile tasdiktir. Kfr ise, inkr ve israrla reddetmedir. Buna gre gnese, aya veya bir puta tapmak bizatihi kfr degil, kfr almetidir.

6. Slihitte: Salih b. mer es-Slihfnin taraftarlarindan olusmus bir firkadir. Es-Slih, Muhammed b. Sebb, Ebu Semr ve Gayln kader ile irca fikrini birlestirmislerdir. stteki baslik al tinda Hlis Mrci'lerI zikretmeyi sart kosmus olmakla birlikte, bu firkanin mensuplar inin bazi meselelerde Mrcie'den ayrildiklari bize zahir olmustur.

rnegin es-Slih'ye gre iman, mutlak anlamda Allah Tel'yi bilmektir. Buna gre yasadigim emin bir yaraticisi olmalidir. Kfr, mutlak anlamda O'nu bilmemektir. Allah Tel hakki

nda 'n ncs' diyen kimsenin bu sz bizatihi kfr degildir. Ancak byle bir sz, sad abilir. Ona gre Allah Tel'yi bilip tanimak, muhabbet ve boyun egisten ibarettir. Bu hususta Resl'den gelen hccet geerlidir. Aklen Allah Tel'ya Inanip Resulne Inanmamak s ahihtir. Ama Allah Resul (sallallhu aleyhi ve sellem) syle buyurmustur: "Bana inanma yan, Allah'a da inanmamis olur."(Bkz. Mslim, Iman, 240) Onun iddiasina gre namaz, Allah'a kulluk degildir. nk O'na kulluk, ancak O'na iman etmekle olur ki o da Allah 'i bilmektir. Iman, bu hasletten ibaret olup ne artar, ne de eksilir. Kfr de ayni sekilde tek br haslet olup artma veya eksilme kabul etmez. Ebu Semr ise, Peygamberlerden bu hususta bir hccet gelmedike imanin Allah Tel'yi bil mek, O'nu kalpten sevmek ve boyun egmek, O'nun gibi bir varlik olmadigini ikrar etmek oldugunu sylemistir. Peygamberlerin hccetleri sbt buldugunda onlari ikrar ve ta sdik etmeyi de iman ve marifet kapsaminda grmstr. Onlarin Allah katindan getirdikler i hkmleri ikrar etmekse imanin zne dhil degildir. Imanin hasletlerinden herhangi biri tek basma iman olmadigi gibi, bir kismi da iman degildir. Bunlar ancak bir btn hal inde imani ifade edebilirler. Imanin hasletleri arasinda adaleti bilmeyi de sart kosmustur. Bununla murad ettigi ise, kaderin hayir ve serrinin kuldan kaynaklan ip Allah TelVa izafe edilemeyecegidir. Gayln b. Mervn hem Kadcriyye, hem de MrcIe'dendir. O, Imanin Allah Tel'yi ikinci dere cede bilmek, O'nu sevip boyun egmek, Allah katindan geleni ve Peygamberdin getir digini ikrar etmek oldugunu sylemistir. Ona gre birincil bilgi (marifet) fitr ve zar urdir. Bilgi, asli itibariyla iki kisma ayrilir: Biri fitrdir ki bu, lemin bir sni'i ve kendisinin bir yaraticisi oldugunu bilmektir. Bu, tek basina iman olarak adla ndirila-maz. Iman, ikinci dereceden kazanilmis bilgiye denir.

MrcIe arasinda sayilan diger zevat sunlardir: Hasan b. Muhammed b. Ali b. Eb Tlib, Sad b. Cbeyr, Talk b. Habb, Amr b. Murra, Muhrib b. Ziyd, Muktil b. Sleyman, Zerr, Amr b. Zerr, Hammd b. Eb Sleyman, Ebu Hanfe, Ebu Yusuf, Muhammed b. Hasan, Kadd b. Ca'fer.

Bunlarin hemen hepsi hadis imamidir. Haric ve kaderlerin aksine, byk gnah sahiplerini gnahlari sebebiyle tekfir etmedikleri gibi cehennemde ebed kalacaklari grsn de reddet islerdir.

6- Fasil Sia Sia, Hz. Ali tarafini husus bir sekilde tutan topluluktur. Bu topluluga gre Allah R esl'nden (salhlihu aleyhi ve seliem) sonra aik (celi) veya gizli (haf) nas ve vasiyet ile onun imam olmasi gereklidir. Inanlarina gre imamet onun ve neslinin disina ikm az. Imametin Ehl-i Beyt'tcn ikmasi, ya baska bir sahsin zulm veya imm konumunda ola n Ehl-i Beyt mensubunun takiyyc geregince mecburen imamligi birakmasi sonucu olab ilir. Imamet konusunda syle demislerdir: Imamet, avamin seimi ve atamasiyla belirl enecek trden sosyal maslahata dayali bir husus degil, aksine dinin temel esaslari ndan biridir. Peygamberlerin de Imameti ihmal ve gzardi ederek imam seimini halka havale etmeleri caiz degildir.

Sia'nin ortak grs, immin nas ve tayin ile belirlenmesi ve peygamberler gibi imamlarin da byk, kk her tr gnahtan korunmus (masum) olmalarinin vcbiyeti ynndedir. Takiyy sinda amel ve itikad bakimindan tevell ve teberrnin gerekli oldugu grsndedirler. Zeydiyye'den bir topluluk bu grse itiraz etmistir. Imamin konumu hakkinda Sa firkal ari arasinda birok grs ayriligi yasanmis ve her farkli grs ayri bir firka olarak orta ya ikmistir. Sa'nin bes ana kolu mevcuttur: Keysniyye, Zeydiyye, Immiy-ye, Asirilar (Guit) ve Ismi

liyye. Usl bakimindan bu firkalarin bir kismi Mu'tezile'ye, bir kismi Ehl-i Snnet' e, bir kismi da Msebbihe'ye yakindir.

1- Ketsnitte:

Emiru'l-mminn Ali b. Eb Tlib'in hizmetisi Keysn'in (22) taraftarlarindan olusan bir fi kadir. Seyyid Muhammed b. el-Hanefyye'dcn ders aldigi sylenmistir. Bu firka mensup lari Keysn hakkinda birtakim asiri kanaatlara sahip olmus ve onun btn Ilimlere vkif oldugunu, tevil ve btin ilminin tm sirlarini, fk ve enfus ilminin btn inceliklerini ik i seyyidden (Hz. Ali ve Muhammed b. el-Hanefiyye) elde etmis oldugunu iddia etmi slerdir.

Firka mensuplarinin ortak grs, dinin bir adama itaatten ibaret olusudur. Bu inan onla ri yle bir noktaya gtrmstr ki namaz, oru, hac ve zekat gibi ser' rknleri tevl etmey slerdir. Hatta bazilari, sz konusu kisiye itaate ulastiktan sonra birtakim ser' hkml eri terket-meyi mubah grmslerdir. Bu inan, bazilarini kiyamet hakkinda spheye sevket mis, bazilarini ise tenash ve hulul akidelerine dr kilmistir. Kimileri de lmden sonra (ric'at) iddia etmislerdir. Kimileri, itaat edilen sahsin lmszlgne, geri dnmedike l olmadigina inanmislardir. Kimileri de imametin hakk anlamda baskalarinda olabileceg ini sylemistir. Btn bunlar saskinlik ve bilgisizlik sonucu ortaya ikmis grslerdir. Firka mensuplarinin hemen hepsi saskindir. Dinin bir adama itaat etmekten ibaret olduguna Inanan kimsenin ne yle bir adami, ne de dini olabilir. Bylesi bir saskin lik ve sapkinliktan, haktan sonra batila sapmaktan Allah TelVa siginiriz.

A- Mubtriyye:

el-Muhtr b. Eb Ubeyd es-Sekaf'nhi (23) taraftarlarindan olusan bir firkadir. nce Har ic olan bu sahis, daha sonra Zbeyr, ardindan da Si ve Keysn olmustur. Ona gre Ali b. E i Tlib'den (radiyalkhu anh) sonraki imam, Muhammed b. el-Hanefyye'dIr. Kendisine, ' Hayir! Hasan ve Hseyn'den sonra o gelir!' denildiginde be onun imametini savunmus ve halki bu inanca davet etmistir. Muhammed b. el-Hanefyye'nin adamlarindan ve dav etilerinden biri gibi grnmeye alismis ve halki birtakim asilsiz ama yaldizli szlerle yanina ekmeye alismistir. Muhammed b. el-Hanefiyye, el-Muhtr'in bu faaliyetlerini haber alir almaz, ondan t eberr etmis ve bu salisin, sadece halkin tevecchn kazanmak ve onlari yanina toplamak iin byle davrandigini ifade etmistir. el-Muhtr'in ilci temel dayanagindan biri ilim ve davet olarak Muhammed b. el-Hanefy ye'ye bagliligi, digeri de Hseyin'in (radiyalkhu anh) intikamini alma noktasinda o nu katleden zlimlerle gece gndz mcadele etmesidir. Ancak el-Muhtr'in firkasini dayandirdigi baska esaslar da vardir. rnegin ona gre be d' caizdir. Bed'mn birtakim anlamlan vardir; ilimde bed' Allah Tel'nin Ilminde olan bi r seyin aksinin ikmasinin caiz olmasidir. Bunu hibir akil sahibinin kabul edecegin i sanmam. Irde baglamindaki bed' ise, O'nun irde ve hkm buyurdugu bir seyin aksinin dogru ikmasi dir. Emir baglaminda bed' ise, daha nce vermis oldugu bir emrin aksine emir vermesidir. Neshi caiz grmeyenler, muhtelif zamanlarda gelmis farkli emirleri birbirleri Iin ns Ih zannederler.

el-Muhtr'in bed' fikrini savunmasinin ardinda yatan gaye sudur: el-Muhtr, gelecekte olacak seyleri, ya vahiy, ya da imamdan gelen bir mesajla grendigini iddia ediyo rdu. Bu meyanda olacagini syledigi br sey, dedigi gibi iktiginda bunu davasini isbtt a kullanir, aksi iktiginda ise 'Rabbinizin fileri degisti' derdi. el-Muhtr bed ile nesh arasinda ayrini yapmayarak syle derdi: "Hkmlerde nesh caiz olun ca, haberlerde de bed caiz olmalidir." SeyyId Muhammed b. el-Hanefiyye, halki kendi adami ve daveti-siymIs gibi gstererek kandiran el-Muhtr'dan da, uydurdugu birtakim samaliklardan da teberr etmistir.

el-Muhtr'in samaliklarina rnek olarak sunu zikredebiliriz: Onun ipekle kaplanmis ve trl cevherlerle sslenmis eski bir krss vardi. Bu krsnn Emiru'l-mmirn Ali'nin (rad anh) esyalarindan biri oldugunu ve Israil ogullari iin tabut neyse, kendileri iin d e bu krsnn ayni oldugunu IddIa ederdi. Savasa basladigi zaman bu krsy n safa koyar ve Savasin! Zafer sizin olacaktir. Bu krs, sizler iin Yahudilerin tabutu gibidir. Onda sekine ve baska seyler vardir. Melekler yardiminiza kosmak iin Ineceklerdir.' de rdi. Havada beliren beyaz gvercinlerle Ilgili olarak da bunlarin melekler oldugun u sylemistir. Bu meyanda syledigi kafiyeli nesirler ok meshurdur. Kendisini Muhammed b. el-Hanefiyye'ye nisbet etmeye alismasinin nedeni Muhammed b . el-Hanefiyye hakkinda varolan iyi kanaatlerdi. Muhammed, herkes tarafindan sevi len bir sahsiyetti. Ilim ve irfan bakimindan ok derin bir insandi. Islerin nereye varacagini kestirirdi. A1I (radiyaliahu anh) ona gerek savaslarin, gerekse nemli mevkilerin hal ve sirlarini bildirmisti. Muhammed b. el-Hanefiyye, yalnizligi s eerek tevzuyu shrete tercih etmis bir limdi. Rivayete gre imametin ilmi ona emanet ed ilmis ve o bu emaneti ehline teslim etmistir. lmeden nce emanetini yerine birakmis tir. es-Seyyid el-Himyer ve KseyyIr de onu sevenlerdendi. Kseyyir onun hakkinda su siiri yazmisti: Dikkat! imamlar Kureyftendir! Hak idareciler de drttr, Torunlardir onlar, bunda gizlilik yoktur. Iman ve hayrin torunudur biri, Digeri Kerbeffinin kaybettirdigi torundur. Bir diger torun ki tatmaz lm, nde sancak, svarilere kumanda etmeden. R&dv'dadir o, su ve bcihn yaninda.. Seyyid el-Himyer onun lmedigine, Radv daginda bir aslanla bir kaplanin korumasinda yasadigina inaniyordu. Bulundugu yerde birinden su, digerinden bal akan iki kayn ak vardir. Bir sre gaip olduktan sonra zulmle dolmus olan dnyayi adaletle doldurmak zere dnecektir. Gay-bet hakkindaki ilk ifade budur ki gaybetten sonra dns, Sia'nin geneli tarafindan paylasilan bir inantir. Bazilari bunu dinin esaslarindan ve Si i nancinin vazgeilmez unsurlarindan biri olarak grmstr. Keysniyye, Muhammed b. el-Hanefiyye'nin imamet mcdelesine girmesinden sonra ihtilaf a dsms ve her grup kendine gre bir fikir gelistirmistir.

B- Hsimiyye:

Ebu Hsim b. Muhammed b. el-Hanefiyye'ye tbi olanlardan olusan bir firkadir. Firka mensuplarina gre Muhammed b. el-Hanefyye Allah Tel'nin rahmet ve rizasina kavustukta n sonra imamet oglu Ebu Hsim'e intikl etmistir. Muhammed, btn ilimlerin esrarini ogl una bildirmis, fki enfise tatbik yntemlerini, naslarin tevl zere takdirini ve zahirin btin zerinde tasvirini ona gretmistir. Iddialarina gre her zahirin bir btini, msahhas olan herseyin bir ruhu ve her nassm bir tevili vardir. Bu lemde varolan her mislin de br lemde bir hakikati mevcuttur. Afka yayilan hikmet ve sirlar bir insanin sahsi nda toplanir. Iste bu, Imam Ali'nin (radjyallahu anh) oglu Muhammed'e biraktigi Ilimdir. O da bu sirri oglu Ebu Hsim'e nakletmstir. Bu ilme sahip olan kimse hak i mamdir. Firka mensuplari Ebu Hsim'den sonra asagidaki firkalara blnmstr: 1- Bir firkaya gre Ebu Hsim Sam'in Surt blgesinden ayrilirken vefat etmis ve imameti Muhammed b. Ali b. Abdullah b. Abbs'a vasiyet etmistir. Bu vasiyet bilhare onun oc uklarinda cereyan etmis ve hilfet Abbs ogullarina intikl etmistir. Iddialarina gre a ralarindaki nesep bagindan dolayi onlarin da imamet haklari vardir. Nitekim Alla h Resul Din Sahipleri (sallallhu aleyhi ve seilem) vefat ettiginde mirasina en lyik olan amcasi Abbs (radiyallahu anli) ldl. 2- Ikinci firkaya gre imamet, Ebu Hsim'in vefatindan sonra kardesinin oglu Hasan b. Ali b. Muhammed b. el-Hanefiyye'ye gemistir. 3- nc firka, Ebu HsIm'in bizzat kardesi Ali b. Muhammed'i, onun da oglu Hasan'i vasiy et ettigini iddia etmistir. Bunlara gre imamet Muhammed b. el-Hanefiyye'nin ocukla rinda olup onlar disina ikamaz. 4- Bu firkanin iddiasina gre ise Ebu Hsim, Abdullah b. Amr b. el-Kind'ye vasiyette bulunmus ve imamet ondan Abdullah'a gemistir. Iddialarina gre Ebu Hsim'in ruhu da o na intikl etmistir. Ne var ki bu sahis ilim ve dindarlik bakimindan zayif biriydi . Hatta bazilari onun ihanet ve yalanlarina muttali olmuslardi. Bu nedenle de on dan yz evirerek Abdullah b. Muviye b. Abdullah b. Ca'fer b. Eb Tlib'in imametini iddia etmislerdir. Abdullah'in mezhebine gre insan ve hayvan ruhlari bir sahistan digerine tenash eder ler, bunlara ait olan mkfat ve ceza da bunlarla birlikte digerine itikal eder. Ona gre Allah Tel'nin ruhu da tenash ederek ona kadar ulasmis ve onda hulul etmisti. Ab dullah bu ve benzeri sakat fikirlerinden hareketle hem ilahlik, hem de peygamber lik iddiasinda bulunmustur. Gaybi bildigini iddia etmistir. Birtakim ahmaklar da ona kulluk ederek tenash inancindan dolayi kiyameti Inkr etmislerdir. Onlara gre mkfa t da, ceza da bu dnyada olacaktir. "Iman edip slih amel Isleyenler iin, Allah'tan k orktuklari srece yediklerinde bir mahzur yoktur" (Mide, 5/92) ayetini tevl ederek h ak imama ulasip onu taniyan kimsenin kemle ulastigini, dolayisiyla herseyi yiyip iebilecegini sylemislerdir. Bu fikirlere sarilanlar Irak civarinda HurremIye ve Mazdekiye firkalari olarak or taya ikmislardir. Abdullah'in Horasan'da lmesinden sonra taraftarlari da dagilmist ir. Bazilari onun lmeyip yasadigini ve bir gn geri dnecegini iddia etmistir.

Bazilari ise ldgn, ama ruhunun Ishk b. Zeyd el-Hris el-Kindfye intikl ettigini iddia e mistir ki bunlar Hrisiyye olarak bilinirler. Helal haram tanimadan yasar ve herse yi mubah grrler. Imamet konusunda Abdullah b. Muviye ile Muhammed b. Ali'nin taraftarlari arasinda siddetli ihtilaf mevcuttur. Her iki grup da Ebu Hsirn'in kendi imamlarina vasiye tte bulundugunu iddia etmistir. Oysa sz konusu vasiyet, saglam bir zemine dayanma

maktadir.

C- Beyniyye:

Beyn b. Sem'n et-Temm adinda bir salisin taraftarlarindan olusan bir firkadir. Iddial arina gre Imamet, Ebu Hsim'den ona gemistir. Beyn, Imam Ali'nin (radiyallahu anli) i lahligina hkmederek syle demistir: "Allah Tela'nm bir cz' ona hulul etti ve onun beden iyle birlesti (ittihd). O, gaybi bilirdi. nk birok olayi olmadan haber vermisti, verd igi haberler de dogru ikti. O cz sayesinde inkr edenlerle yaptigi btn savaslarda zafe r daima onun oldu. Hayber kalesinin kapisi onunla paralandi." Beyn bu baglamda syle demistir: "Yemin ederim ki Hayber kalesinin kapisi bedensel bir kuvvetle veya al inan besinlerin verdigi gle yikilmamistir. Onu yikan rahmani ve melekt bir g, Allah Te in isik saan nurudur. Onda bulunan melekt g, fenerin iindeki lamba, nur-i ilh de o l in iindeki isik gibidir.'1 Iddiasina gre Ali (radiyaliahu anh) bazi anlarda zuhur etmektedir. Nitekim "Yoksa bulut glgeleri arasinda nlerine gelivermesini mi bekliy orlar?!" (Bakara, 2/210) ayet-i kerimesinin tefsirinde kasdcdilenin Ali (radiyal lahu anh) oldugunu ve onun glgeler iinde geldigini, gkgrltsnn onun sesi, simsegin de essm oldugunu ileri srmstr. Beyn cz-i ilhnin tenash yoluyla kendisine intikl ettigini, dolayisiyla imam ve halife lmaya layik oldugunu iddia etmistir. Ona gre bu cz, meleklerin Adem'e (aleyhissdm) secde etmelerini gerektiren czdr. Ona gre Hak Tel btn organlariyla insan sureti zeredir. "Vechi disinda hersey helak bul acaktir" (Kasas, 28/88) ayet-i kerimesini de 'Yz disinda her uzvu yok olacaktir' s eklinde tefsir etmistir.

Beyn b. Sem'n, Muhammed b. Ali b. el-Hseyn el-Bkir'a bir mektup gndererek kendisine tb olmaya davet etmisti. Mektupta syle diyordu: "Teslim ol ki kurtulusa eresin, tesl im olan ykselir. Allah Tel'nin peygamberligi kime nasip edecegini sen bilemezsin." Imam Bakir, mektubu getiren sahsa, "Getirdigin mektubu ye!" dedi. Adam mektubu y er yemez ld. Elinin adi mer b. Eb Afif idi. Bir topluluk Beyn'in fikirlerine tbi olarak onun btil mezhebini setiler. Hlid b. Abdu llah el-Kasr bu iddialarindan dolayi onu ldrd. Onu, el-Ma'rf b. Sad olarak taninan bir sahisla birlikte yaktirdigi da sylenmistir.

D- Bizmiyye:

Rizm b. Rezm adinda bir sahsin taraftarlarindan olusmustur. Bu firkaya gre imamet, Ali'den (radiyallahu anli) sonra oglu Muhammed b. el-Hane-flyye'ye gemistir. Sonr a oglu Ebu Hsim'e, ondan da vasiyet yoluyla Ali b. Abdullah b. Abbas'a Intikl etti . Ardindan Muhammed b. Ali'ye geti. O, oglu Ibrahim'i vasiyet etti. Ibrahim, Ebu Mslim el-Horasn'nin arkadasi idi. Onun imametine hkmeden ve davet eden de budur. Firk a, Ebu Mslim devrinde Horasan'da ortaya ikmistir. Ebu Mslim'in de bu mezhepte oldugu sylenir, nitekim imameti kendisine tevcih etmek istemislerdir. Mensuplari, Allah Tel'nin ruhunun Ebu Mslim el-Horasn'ye hulul ettigine inanirlar. Bu yzden, Allah Tel' Emevler karsisinda onu desteklemis ve onlari yokctmIs oldugunu ifade ederler. Fi rka mensuplari, ruhlarin tenash ettigine inanirlardi. Kendi uydurdugu birtakim samaliklara dayanarak ilahlik iddiasinda bulunan el-Muka nna'da baslangita bu firkaya mensuptu. Mveranne-hir'in bir kesimi de ona tbi olmustu . Bunlar, Hurremiyye'nin bir sinifi olarak farzlarin terkine ve dinin sadece ima mi bilmekle sinirlandirilmasi grsne ynelmislerdi. Bazilarina gre din, su iki husustan

ibarettir: imami bilmek ve emneti ehne varmak. Bu iki hususu Ikml edenler, kmil mslma n sayilir ve farzlardan muaf kilinirdi. Ilerinden bazilari imameti Muhammed b. Al i b. Abdullah b. Abbs'in hakki olarak grms ve bunun Ebu HsIm'in vasiyetiyle gereklest igini sylemislerdir. Devletin kurucusu olan Ebu Mslim, baslangita Keysniyye mezhebini benimsemisti. Onlar in kendilerine mahsus birtakim ilimlerini grendikten sonra bunlarin geici ve tutars iz oldugunu grerek daha kalici bir akaide ulasmak istemistir. Bu meyanda es-Sdik C a'fer b. Muhammed'e bir mektup gndererek syle demistir: "Ehl-i Beyt'in iktidarini kurdum. Halki Emevlere bagliliktan kurtarip Ehl-I Beyfe baglanmaya agirdim. Eger sen de bu na Istekliysen fazla sze hacet yok." Ca'fer ona syle karsilik vermistir: "Ne sen benim adamlarimdansin, ne de zaman be nim zamanim!" Ebu Mslim bu cevap zerine Ebu'l-Abbs Abdullah b. Muhammed es-Seffh'a ynelerek hilfete onu getirmistir.

2- Zetditte: Zeyd b. Ali b. -Hseyn b. Ali b. Eb Tlib'in (radiyallahu anh) taraftarlarindan olusan bir firkadir. Bunlara gre imamet Ftima'nin (radiyallahu anh) ocuklariyla sinirli o lup baskalari buna ehil degildir. Su var ki, imamet iin huru eden cesur, cmert ve i lim sahibi her Fatim'ye itaatin farz oldugunu, onun imam olabilecegini sylerken, Ha san'in (radiyallahu anh) ocuklari Ile Hseyin'in (radiyallahu anh) ocuklari arasinda ayrim yapmamislardir. Zeydiyye'den bir topluluk, Abdullah b. Hasan b. Hasan'in e l-Mansr dneminde ayaklanan ve sehit edilen iki oglu Muhammed ve Ibrahim'in imametl erini caiz grmstr. Zeydiyye, saydigi zellikleri tasiyan iki imamin ayni anda farkli iki blgede hkm sahibi olmalarini da caiz grmstr. Bu durumda her ikisi de itaati farz o lan imam hkmndedir. Zeyd (radiyallahn anh), bu grs benimsedikten sonra kendisine gerekli olan ilimlerle donanmak iin usl ve turu ilimlerinin tahsiline giristi. Usl konusunda Mu'tezile'ni n kurucusu ve basi olan Vsil b. At'dan ders aldi. Halbuki Vsil, Zeyd'in dedesi Imam Ali'nin (radiyallahu anh) Cemel ve Sam ehliyle yaptigi savaslarda dogru tarafta oldugu konusunda kesin inanca sahip olmadigina inaniyordu. O ve savastigi toplu luklardan biri, hangisi oldugu kesin olmamak zere hatali idi. Zeyd Vsil'dan Mu'tez ile'nin esaslarim aldi; Zeyd'e (radiyallahu anh) uyarak taraftarlari da Mutezil ol dular. Ona gre efdal (en faziletli) olanin bulunmasi durumunda da mefdlun (daha az faziletli) imameti caiz olurdu. Imam Ali (radiyallahu anh) sahabenin efdali ike n hilfetin Ebu Bekir'e (radiyallahu anh) havale edilmesi avamin gnln hos tutmak ve m uhtemel fitne atesim sndrmek iindi. Peygamberlik dneminde yapilmis savaslar henz tazey di. Imam Ali'nin (radiyallahu anh) msriklerle yapilan savaslarda kana bulanan kil ici henz kurumamisti. Msriklerden bir ogu intikam arzusuyla yanip tutusuyordu. O dne mde kalpler tamamen ona meyyal, boyunlar ona egik degildi. Byle bir durumda mslmanla rin maslahati, yumusaklik, agirbaslilik, yasa olgunluk ve Allah Resl'ne (sallallhu al eyhi ve sellem) yakinlik bakimindan nde olan birinin imam seIlmesiydi. Nitekim Ebu Bekir (radiyallahu anh) mer'i (radiyallahu anh) vasiyet etmek istedigi zaman, bi rok sahab "Kati ve hasin birini basimiza geirdin." diye serzeniste bulunmuslardi. D in meseleler-deki katiligi ve mizacmdakI sertlikten dolayi mer'i (radiyallahu anh) emr olarak grmek istemiyorlardi. Ancak Ebu Bekir (radiyallahu anh) "Rabbim sordug unda syle diyecegim: Onlarin basina kendileri In en hayirli olani geirdim" diyerek o nlari teskin etmistir. Iste bu gibi durumlarda daha stn varken, fazilet bakimindan altta olan birinin imam tayin edilmesi caizdir. Hkmlerine uyulur, emirlerine itaat edir.

Kfe'deki Siler, Zeyd'in (radiyallahu anh) bu Istikametteki szlerini duyduklarinda ve Ebu Bekir (radiyallahu anh) ile mer'den (radiyallahu anh) teberr etmedigini anlad iklarinda onu reddederek yanindan ayrildilar. Iste bu nedenle de Reddedenler anl aminda 'Rfizler1 olarak adlandirildilar. Zeyd (radiyallahu anh) ile kardesi Muhammed el-Bkir (radiyaUahu anh) arasinda biro k mnazara cereyan etmistir. Bunlarin kaynagi, Zeyd'in (radiyaahu anh), Vsil b. At'ni n grencisi olmasi, dedesi Imam Ali'nin (radiyallahu anh) yaptigi savaslarda hatal i olabilecegini mmkn grenlerden ders almasi, kader meselesinde Ehl-i Beyt'ten farkli bir inanisa sahip olmasi, bir kimsenin imam olabilmesi iin baskaldirmasinin sart oldugunu sylemesiydi. Muhammed el-Bkir (radiyallahu anh) bundan hareketle Zeyd'e (radiyallahu anli) syle demisti: "Senin mezhebine gre baban da imam olamaz. nk o da im amete ulasmak iin ayaklanmadi ve bu tr bir gIrisim-de bulunmadi." Zeyd (radiyallahu anh), Hism b. Abdlmclik tarafindan katledilerek asildi, ardindan oglu Yahya (radiyallahu anh) imam olarak Horasan'a gitti. Birok kimse ona biat e tti. Imam Ca'fer-i Sdik, onun da aynen babasi gibi katledilip asilacagim haber ve rmisti, tamamen byle oldu. Yahya'nin ardindan imamet Muhammed ve Ibrahim'e terVz edildi.

Her ikisi de Medine'de ayaklandilar. Ibrahim Basra'ya gitti. Basra halki ona bia t etti. Ama ikisi de katledildi. Cfer-i Sdik bunlara da baslarina gelecekleri habe r vermisti. O, btn bunlarin atalari tarafindan kendisine bildirildigini sylemis, Em evlerin byk bir gce ulasacaklarini, stlerine daglar yrse onlari bile ezeceklerini, Ehl i Bcyt'e kin beslediklerini ve Allah mlklerinin dagilmasina izin verinceye kadar Ehl-i Beyt'ten hi kimsenin onlara baskaldirmasinin uygun olmayacagini haber vermis ti. Ca'fer (radiyallahu anh) her firsatta Muhammed b. Ali b. Abdullah b. el-Abbs' in ocuklari Ebu'l-Abbs ile Ebu Ca'fer'e isaret ederek syle derdi: "Biz, su ve ocukla ri bu ise bulasmeaya kadar imamet davasina karismayiz. "Kastettigi el-Mansr idi. Horasan'da Nasir el-Atrs adli bir sahis ikincaya kadar Zeydiyye firkasi toparlanam adi. Hakkinda lm cezasi verilip aranmaya baslayinca Deylem diyarina ekilerek gizlen di. Daha nce mslmanliga girmemis olan blge halkini Imam Zeyd'in (radiyallahu anh) me zhebine davet etmeye basladi. Blge halki onun davetine olumlu karsilik verdiler v e Zeydiyye mezhebi orada gelisip serpildi. Zeydiyye Imamlari birbiri ardinca gelip hkmrn olmuslar, ancak birtakim usl konularin da amca ocuklari {: Imam Ms soyundan gelenlerden) ayrilmislardir. Zeydiyye'nin ogunlu gu, fazilet bakimindan altta olanin imametinin caiz oldugu grsnden dnms olup sahabeyi de Immiyye gibi tenkid etmistir. Zeydiyye firkasi, kendi iinde kola ayrilmistir:

A- Crdiyye:

Ebu Crd Ziyd b. Ziyd adinda bir sahsin taraftarlarindan olusmustur. Allah Resl'nn (sa Jlhu aleyhi ve sellem) Imam Ali'nin (radiyallahu anh) hilfetini ismen degil vasfen tayin ettigini sylerler. Onun vefatindan sonra y erine gemesi gereken Imam, Ali (radiyallahu anh) iken insanlar bu vasfi bilemedil er ve vasfedileni aramadilar Ebu Bekir'i (radiyallahu anh) kendi tercihleri ile gr eve getirdiler, bylece kfre dstler. Ebu Crd, bu iddiasiyla bizzat Imami Zeyd'e (radiya llahu anh) muhalefet etmistir. nk o, bu grste degildi. CrdIyye mensuplari imamete kimin lyik oldugu konusunda ihtilafa dsmslerdir.

Kimilerine gre Imamet Ali'den (radiyallahu anh) Hasan'a (radiyallahu anli) ondan da Hseyin'e (mdiyallah anh) gemistir. Ondan Ali b. Hseyin Zey-nelbidn'e, ondan o glu Zeyd b. Ali'ye, ondan Muhammed b. Abdullah b. Hasan b. Hasan b. Al b. Eb Tb'e gem istir. Bu gruptakIlere gre imamet onun hakkidir. Imam-i A'zam Ebu Hanfe de ona biat etmisti ve onun taraftarlari arasindaydi. Bu d urum Halife el-Mansr'a bildirilince byk imami lnceye kadar hapiste tutmustur. Rivayet e gre o, el-Mansr dneminde ayaklanan Muhammed b. Abdullah'a biat etmistir. Muhammed Medine'de katledilince Ebu Hanfe bu biati zere kalmistir. O, Ehl-i Beyt bagliligin a inanan br sahsiyetti. Durumu el-Mansr'a bildirilince de byk ilesi baslamistir.

Muhammed b. Abdullah'in imametini savunanlar da kendi aralarinda ihtilafa dsmslerd ir. Bazilarina gre o, katledilmemis olup yasamaktadir. Bir gn ikacak ve dnyayi adale tle dolduracaktir. Bazilarina gre ise Muhammed lmstr ve imamet ondan sonra Muhammed b. el-Ksim b. Ali b. mer b. Ali b. Hseyin b. Ali'ye gemistir. Bu zt, Halife el-Mutasi m dneminde esir alinmis ve lnceye kadar evinde hapsedilmistir. Bazilari ise Kfe valis i Yahya b. mer'in imametini savunmustur. Bu sahis ayaklandigi zaman birok taraftan olmus ve Halife el-Mste'n dneminde ldrlmstr. Kesik basi Muhammed b. Abdullah b. Thi mstr. Aleviye'den bir sair onun hakkinda su siiri sylemistir: Binege binenlerin en kiymetlisini ldrdn! Sana yumusak bir sz isitmek iin geldim. Seni nle karsilasmam bana yle agir geliyor ki, Hele ki keskin kilicin agzi aramizda. Burada murat edilen kisi, Yahya b. mer b. Yahya b. Hseyin b. Zeyd b. Ali'dir. Ebu Ca'fer Muhammed b. Ali el-Bkir bu salisi Serhb olarak isimlendirmistir. Serhb, d enizde yasayan kor seytan anlamindadir. Ebu Crd'un dostlari arasinda Fadl er-Ressn ve Ebu Hlid el-Vsitfyi zikredebiliriz. Bun lar hkm ve tavir bakimindan birbirlerinden farklidirlar. Bazilarina gre Hz. Hasan ( radiyallahu anh) ve Hz. Hseyin'in (radiyaahu anh) ocuklarinin Ilimleri Allah Resl'nn (sallallhu aleyhi ve sellem) ilmi gibi olup grenme olmaksizin fitr ve za rur olarak husule gelir. Bazilarina gre ise onlarin ilmi, diger insanlarin ilimler i gibidir. Dolayisiyla onlardan oldugu gibi baskalarindan da ilim grenilebilir.

B- Sleymniyye: Sleyman b. Cerr adli sahsin taraftarlarindan olusan firkadir. Bunlara gre imamet, ha lk iinde sra ile belirlenir. Hayir eh mslmanlardan ikI kimsenin bIatiyla da belirlene bilir. Efdal mevcut iken daha altta birinin imameti de sahihtir. Ebu Bekir (radiyaikhu anh) ve mer (radiyaliahu anh) hak imamlardir. Ama Ali (radi yallahu anh) hayatta iken onlara biat edenler hatalidir. Su var ki bu hata, fisk derecesinde agir bir hata olmayip itihadi bir hatadir. Ancak, hilfeti dnemindeki u ygulamalari ve bidatleri nedeniyle Osman'i (radiyaliahu anh) tekfir etmistir. Yi ne ona gre Imarn Ali'yle (radiyaliahu anh) savasan ise (radiyaliahu anh), Talha (ra diyallahu anh) ve Zbeyr (radiyallahu anh) kfre dsmstr. Rfizleri de tenkid etmis ve Rfiz imamlarin baskalarinca onaylanmayip taraftarlarina hitap eden iki grs belirttiklerini sylemistir.

Bu grslerin ilki bed'dir. Rfiz imamlari, kendilerinin glenip iktidar sahibi olacaklar dair bir sey syledikleri ve bunun aksi iktiginda "O konuda Allah Tel'nin karari deg isti=Bedallhu f zlike" derlerdi.

Digeri ise takiyycdir. Onlar dilediklerini sylerler, fakat bunun dogru olmadigi k endilerine ifade edilince "Biz onu takiyye geregi syledik, geregini de takiyye ger egi yaptik" diyerek kendilerini savunurlardi.

Efdal varken daha altta olanin (mefdl) imametini caiz grmesi noktasinda Mu'tezile'd en bir topluluk onu izlemistir. Bunlara rnek olarak su isimleri zikredebiliriz: C a'fer b. Mbessir, Ca'fer b. Harb ve Ehl-i Hadis'ten Kesr en-Nev. Bu grste olanlar syle demislerdir: Imamet, din maslahatlardan biri olup Allah Tel'yi ve O'nun vahdaniyeti ni bilmek iin ona gerek duyulmaz. nk bu, akilla hsil olur. Imamete Ihtiya duyulmasi, h ad cezalarinin uygulanmasi, davalilar arasinda hkm vermek, yetim ve dullarin hakla rini korumak, Kelimetullh'i yceltmek, toplumsal birligi korumak ve din dsmanlariyla savasmak gibi noktalarda gndeme gelir. Imamet sayesinde mslmanlarin bir cemati olur ve avam kaosa srklenmekten korunur. Imamete getirilecek sahsin mmetin en hayirlisi, Islm'a girmede en kidemlisi, en hikmetli ve en saglam grsls olmasi sart degildir. nk fdil) ve en stnn (efdal) varolmalarina ragmen daha altta olanla da (mefdl) btn bu gre r f edilebilir.

Ehl-i Snner'ten bir cemaat da ayni grs paylasarak imamin mte-hid olmamasini, Itihadi k nularda uzman olmamasini caiz grmslerdir. Su var ki imamin evresinde Itihd ehlinden b irileri olmali ve Itihd konularda onlara basvurmalidir. Helal ve haram gibi hkmlerde onlardan fetva istemelidir. Genel olarak saglam grsl ve olaylari degerlendirmede deri n grsl olmasi da gereklidir.

C- Smihiyye Ve Betriyye: Hasan b. Salih b. Hayy (24) adindaki sahsin taraftarlarindan olusan firkadir. Be trIyye Ise Kesr en-Nev el-Ebter'in (25) taraftarlarindan olusmustur. Iki firka mezh ep bakimindan fikir birligi iindedirler. Imamet konusunda Sleymniyye firkasiyla ayn i grstedirler. Ancak Osman (radiyallahu anh) konusunda ekimser kalmis, mmin ya da kfi r oldugu hususunda fikir belirtmemislerdir. Bu baglamda syle demislerdir: Osman (r adiyallahu anh) hakkinda vrid olan haberleri, Asere-i Mbessere'den oldugunu duydugu muzda onun Islm ve imaninin sihhatine, ilveten cennet ehlinden olduguna hkmetmemiz vacip olur. Emevler ve Mervnler'le ilgili, onlarin ahlkini bozucu uygulamalarina ve sahabenin gidisatina uymayan uygulamalarina baktigimizda ise kfrne hkmetmemiz gerekm ektedir. Bu IkIsi arasindaki saskinligimizdan dolayi onunla ilgili olarak ekimser kalmayi tercih ettik ve onun hkmn hkimlerin en hikmetlisi olan Allah Tel'ya. havale e ttik. Imam Ali'ye (radiyallahu anh) gelince, Allah ResI'llden (sallalihu aleyhi ve sellem ) sonra insanlarin en hayirlisi ve imamete en lyik olani odur. Ama o, imameti tam amen kendi rizasiyla digerlerine teslim etmis, kendi arzusuyla hakkindan feragat etmistir. Onun riza gsterdigine biz de riza gsterir, onun teslim ettigini biz de teslim ederiz. Bunun disinda bir davranis bize helal olmaz. Eger Ali (radiyallahu anh) imametin devrine riza gstermeseydi Ebu Bekir (radiyall ahu anh) helak olurdu. Her ik firka da efdal ve fdilin rizasi sartiyla daha altta olanin imametini caiz grmstr. Her ikisine gre de Hz. Hasan (radiyaHahu anh) veya Hz. Hseyin'in (radiyallahu anh) ocuklarindan bri imamet Iin kili kusandiginda, eger lim, zhid ve cesur bir sahsiyetse Imam olarak kabul edilir. Bazilari yz gzelligini de sart kosmustur. Ancak btn bu sar tlara sahip iki imamin ayni anda ayaklanmalari durumunda syledikleri tutarsizlikl a doludur. Byle bir durumda hangisinin daha stn ve daha zhid olduguna bakilir. Eger bu bakimdan denk iseler, grs bakimindan daha saglam, emir bakimindan daha kararli olana bakilir. Bu noktada da denk iseler, Imamet her Ikisine de verilmez, imam m e'mm, emir sahibi memur olur. Eger iki ayri blgede iseler, kendi blgelerinde emir s ahibi olurlar ve her ikisine de Itaat vacip olur. Herhangi birinin digerinden fa

rkli bir fetvasi olursa, ikisi de isabet etmis sayilir. Buna, diger imamin kanin i mubah kilan fetvasi da dhildir. Eirka (Zeydiyye) mensuplarindan zamanimizda yasayanlar tamamen takld ehli olup re 'y ve itIhd ehli br imamlari yoktur. Usl konusunda adim adim Mu'tezile'yi taklid ede rler. Mu'tezile nderlerini Ehl~i Beyt imamlarindan bile daha stte tutarlar. Fur yan i fikih konusunda ise Ebu Hanfe'nin mezhebine tabidirler. Sadece birtakim meselel erde imam Sfi ve Sia'yi taklid ederler. Zeydiyye'nin ileri gelenleri: Ebu'l-Crd Ziyd b. el-Mnzir el-Abed ki Imam Ca'fer es-Sdik tarafindan lanetlenmistir Ha san b. Salih b. Hayy, Muktil b. Sleyman, Daveti Nsiru'1-Hakk Hasan b. Ali b. Hasan b . Zeyd b. mer b. Hseyin b. Ali ve bir diger daveti Taberistn valisi Hasan b. Zeyd b. Muhammed b. Ismail b. Hasan b. Zeyd b. Hasan b. Ali ve Muhammed b. Nasr.

3- Immtte:

Bu firka mensuptan, Allah Resl'nn (saiiallhu aleyhi ve sdlem) Imam Ali'nin (radiyall ahu mh) imametini aik bir nas ve sdik bir tayin ile bildirdigine inanirlar. Onlara gre bu, sifatlari ima ederek degil, bizzat sahsi isaret ederek gereklesmistir. Bu meyanda syle demislerdir: Din ve Islm dairesinde imamin tayininden daha mhim bir k onu yoktur. O dnyadan ayrilirken kalbi mmetin isleri hususunda rahat ve ferah olma lidir. Imam, ihtilaflari gidermek, birlik ve dirligi saglamak Iin gnderilir. mmetin i basibos birakip gitmesi caiz degildir. Byle bir durumda, herkes kendi basina bu yruk hareket edecek ve kargasa ikacaktir. Imam, lmeden nce mmetin Islerini stlenecek birini tayin etmekle mkelleftir. mmet Iinden gvenilir ve itimda sayan birini aik biim bildirmelidir. Ali'nin (radiyallahu anh) imameti bazi yerlerde ma yoluyla, bazi y erlerde de aika bildirilmistir. Ima yoluyla tayinine rnek olarak sunlar zikredilebilir: Allah Resul (salialihu aley hi ve sellem) Tevbe sresini halka okumasi Iin Ebu Bekir'i (radiyallahu anh) gndermis ti. Daha sonra Ali'yi (radiyallahu anh) gndererek sreyi okumasini ve insanlara tebl ig etmesini isterken yanindakilere syle buyurdu: "Cebrail (aleyhisselm) bana geldi ve sreyi benden -ya da ailemden- birinin teblig etmesini istedi." Bu ifade, Alla h Resl'nn (saiiallhu aleyhi ve sellem) Ali'yi (radiyallahu anh) Ebu Bekir'in (radiya llahu anh) nne geirmesinin aik delilidir. Yine emir tayin ederken Ali'yi (radiyallah u anh) Ebu Bekir (radiyallahu anh), mer (radiyallahu anh) ve diger sahabenin nne gei rirdi. Bir defasinda Amr b. el-As'i (radiyallahu anh) o ikisinin stne emir tayin e tmisti. Bir keresinde de sme b. Zeyd'i {radiyallahu anh) onlarin stne emir tayin etmi sti. Oysa Ali'nin (radiyallahu anh) stne hi kimseyi emir tayin etmemisti.

Aik tayinine rnek olarak da su naslar zikredilebilir: Allah Resul (saiiallhu aleyhi ve sellem) Islmin Ilk dneminde syle buyurmustu: "Kim mali konusunda bana biat eder? " Bunun zerine bir topluluk kendisine biat etti. Sonra syle buyurdu: "Kim cani zere bana biat eder? O, benden sonra bu isin velsi ve vasisi olacaktir." Oradakilerden hibiri biat etmedi. Sonunda Ali (radiyallahu anh) elini uzatarak O'na cani konus unda biat etti ve bu biatinin geregini hakkiyla yerine getirdi. Bu yle bir sonu do gurdu ki Kureysliler Ebu Tlib'i syle diyerek ayiplar oldular: "Yegenin, oglunu seni n stne emir tayin etti!" Bilhare Islmin kemle ermesi ve islerin dzene girmesi srecinde Inen su ayet-i kerimede de bu aiklama vardir: "Ey Resul! Rabbinden sana indirilen i teblig et. Eger yapmazsan O'nun eliligini teblig etmemis olursun." (Mide, 5/66) Allah Resul (sallallhu aleyhi ve sellem) Gadr-i Hum'a vardiginda agalarin kesilmesin i emretti. Sonra 'Namaz iin toplaniniz!' diye nida ettiler. Ardindan bineginin stnde n syle buyurdu: "Her kimin mevlsi Isem, Ali de onun mevlsidir. Allahrm! Ona dost ol ana dost, ona dsman olana dsman ol! Ona yardim edene yardim et! Ona destegini ekend en Sen de destegini ek! Hakki onunla dim kil! Teblig ettim mi? Teblig ettim mi? Te

blig ettim mi?" (Msned, 1/118, 4/281, 5/370; Hkim, Mstedrek, 3/118, 126; Ibn Ebu Se ybe, Musannaf, 6/328-329) Immiyye, bunun aik bir nas oldugunu ileri srmektedir. Reslullah (aleyhisselm)'in kimin mevlsi olduguna ve bu ifadenin han-g mnaya geldigine , bunun Hz. Ali hakkinda ne sekilde kullanilacagina baktigimizda, sahabenin mevl olmayi bizim anladigimiz gibi anladigini gryoruz. Nitekim mer (radiyallahu anh) Ali (radiyaJlahu anh) ile karsilasirken syle demistir: "Mjde sana ey Ali! inanan erke k ve kadinlarin mevlsi oldun!"

Immiyye mensuplari, Allah Resl'nn (sallallhu aleyhi ve sellem) "Yargi bakimindan en st olaniniz Ali'dir." (Mstedrek, 3/145) hadisini, imamet iin nas olarak grmslerdir. On lara gre imametin anlami, her hdisede en iyi yargida bulunmak, hasimlar arasinda e n adil hkm verebilmektir. Allah Tel'nin "Allah'a itaat edin, Resl'e ve sizden olan em ir sahiplerine Itaat edin." (Nisa, 4/58) buyrugunun anlami da budur. Immiyye bu a yetin tefsirinde syle demistir: Buradaki emir sahiplerinden maksat, yargi ve hkm ver me yetkisine sahip olanlardir. Nitekim hilfet meselesinde Ensr ile Muhacirler aras inda yasanan ilk ihtilafta, taraflarin saygi duyduklari hkm veren de Imam Ali (radi yaliahu anh) olmustur. Allah Resul (sallallhu aleyhi ve sellem) sahabeden hemen hep sini belli bir vasifla tahsis etmis ve bu meyanda syle buyurmustur: "Farzlari en iyi bileniniz Zeyd, Kur'n'i en iyi okuyaniniz beyy, helal ve harami en iyi bilenin iz de Muz'dir." (Tirmiz, Menkib, Hadis no: 3793, 3794) Ali (radiyaahu anh) hakkinda Ise "Yargi baki mindan en stn olaniniz Ali'dir" (Mstedrek, 3/145) buyurmustur. Yargi (kaza) btn Iliml eri bilmeyi gerektirirken, diger ilimler yargi ilmini bilmeyi gerektirmemektedir . Immiyye bu noktada kalmayip daha ileri gitmis ve mensuplari sah-be-i kiramdan bazi larini tekfir etmis, en azindan onlar hakkinda uygunsuz szler sarfetmislerdir. Ha lbuki Kur'n-i Kerm onlarin adaletlerine ve Allah Tel'nin kendilerinden razi olduklar ina sahitlik etmistir. Nitekim Yce Allah syle buyurmustur: "Agacin altinda sana bi at ederlerken Allah onlardan razi olmustu." (Fetih, 48/18) Orada Allah Resl'ne (sa llallhu aleyhi ve sellem) biat edenlerin sayisi bin drt yz idi. Ayrica Allah Tel muha cir ve ensar ile onlara gzellikle tbi olanlari da vms ve syle buyurmustur: "Muhacirler ve ensardan ncekiler ve onlara gzellikle tbi olanlardan Allah razi oldu, onlar da O'ndan razi oldular." (Tevbe, 9/99) Yine O syle buyurmustur: "Allah, Peygamberdin , muhacirlerin ve zorluk aninda ona tbi olan ensarin tvbelerini kabul buyurdu." (T cvbc, 9/117) Konuyla ilgili bir diger buyrugu da sudur: "Sizden iman edip salih amel isleyenlere Allah syle vaadetti: Yemin olsun ki onlardan ncekileri halef kild igi gibi kendilerini de yeryznde mutlaka halef kilacaktir." (Nr, 24/55) Bu ayette de sahabenin Allah Tel katindaki yce makamina, Resul (sallalihu aleyhi ve sellem) nezdi ndeki degerlerine isaret sz konusudur. Nasil olur da dindarlik iddiasinda bulunan birok kimse, sahabeyi tenkit edip onlara birok zulm ve haksizlik, hatta kfr isnat e debilir? Ayrica Reslullah(s. a.v.) ilerinden on ztin yani Ebu Bekir (radiyaahu anh), mer (radiyallahu anh), Osman (radiyallahu anh), A1I (radiyallahu anh), Talha (radiyallahu anh), Zb eyr (radiyallahu anh), Sa'd b. Eb Vakks (radiyallahu anh), Sad b. Zeyd (radiyallahu anh), Abdurrahman b. Avf (radiyallahu anh) ve Ebu Ubeyde b. el-Cerrh'in (radiyal lahu anh) cennetlik olduklarini haber vermistir. Bunlardan her biri hakkinda hus us haberler de gelmistir. Bu sahabenin bir kismi hakkinda yapilan nakillerin riva yetlerini iyi incelemek gerekir. nk rfizlerin onlara Isnat ettikleri birok asilsiz hab er vardir. immiyye mensuplari, Hz. Hasan (radiyallahu anh), Hz. Hseyin (radiyal-laliu anh) ve Ali b. Hseyin'den sonra imametin kimde oldugu hususunda ihtilaf etmislerdir. Onl arin bu meseledeki ihtilaflari, diger firkalarin ihtilaflarindan bile daha oktur. Harta onlardan biri syle demistir: "Meshur hadiste zikredilen yetmis ksur firka Sa

Ile sinirlidir. Bunun disindakiler mmetin inanci disindadir." Immiyye, imametin Ca 'fer es-Sdik'a verilisi hususunda fikir birligi iindedir. Ama ondan sonra kimin na sla belirlendigi noktasinda fikir ayriligina dsmslerdir. nk Ca'fer'in bes oglu vardi. Alti oglu oldugu da sylenmistir: Muhammed, Ishk, Abdullah, Musa, Ismail ve Ali. Ba zilari su isimlerin nas ve tayin ile belirlendigini sylemistir: Muhammed, Abdulla h, Musa ve Ismail. Bunlar arasinda soyu devam eden oldugu gibi devam etmeyenler de olmustur. Immiyye arasinda tevakkuf, bekleme (intizr) ve kaybolduktan sonra ger i dnme (ric'at) gibi fikirleri sahiplenenler ikmistir. Kimileri de sevk ve ta'diye grsnde bulunmuslardir ki bunlarin ayrintilari her firkada ayrica ele alinacaktir. Baslangita imamlarinin vazettigi usl zere olan Immiyye mensuplari, zamanin gemesiyle v e onlardan yapilan rivayetlerdeki ihtilaflara bagli olarak firkalara blnmslerdir. B u firkalardan her birinin kendine gre bir yolu vardir. Immiyye'nin bir kismi Va'diy ye veya Tafdliyye ismiyle Mutezil, bir kismi da Msebbihe ve Selefiye adiyla Ihbr olmu stur- Allah Tel yolunu yitirip yanlisa dalanlarin hangi vadide hck olduklarina bakmaya caktir.

A- Bkiriyye Ve Ca'feriyye: Muhammed b. el-Bkir b. Ali Zeynelbidn ve oglu Ca'fer es-Sdik'in taraftarlarindan olu san bir firkadir. Bunlar, hem o ikisinin, hem de babalari Zeynelbidn'in imametleri ni iddia etmistir. Ancak firka mensuplari iinde bunlardan biri hakkinda tereddt edi p imameti onun ocuklarina uygun grmeyenler de vardir. Kimileri de bunun aksi grstedir . Bu firkayi ayristirmamizin nedeni Sa arasinda el-Bkir zerinde tevakkuf edip onun geri dnecegini (ric'at) syleyenler bulunmasidir. Ayni sekilde Ebu Abdullah Ca'fer b. Muhammed es-Sdik zerinde tevakkuf edenler de vardir. O, din konularda derin bir ilim, kmil bir edeb, dnyaya karsi tam bir zhd ve arzular karsisinda vera' sahibidir . Ca'fer es-Sdik Medine'de ikmet etmis ve kendi taraftarlarina yardimci olarak dostl arina ilimlerin sirlarini gretme abasina girismistir. Imamet konusuna h karismadigi gibi bu konuda hi kimseyle de rekabet ve mcadeleye girismemistir. Daha sonra Irak' a gitmis ve bir sre orada kalmistir. Onun durumu, marifet denizine dalanin sahile tamah etmemesi gibidir. Hakikatin zirvesine ikan da asagi dsmekten korkmaz. Eskil er syle demistir: Allah Tel ile nsiyet kuran insanlardan uzaklasir, Allah Tel'dan gayr isiyla nsiyet kuran da vesveselerin esiri olur.

Ca'fer es-Sdik baba tarafindan Allah Resl'nn (saliallhu aleyhi ve seilem] soy agacina dayanir. Anne tarafindan ise Ebu Bekir'e (radiyallahu anh) dayanmaktadir. Ca'fer es-Sdik, birtakim asiri ularin kendisine nisbet ettiklerinden de, onlardan da teb err etmis ve hepsini lanetlemIstir. O, Rfizlerin birtakim tutarsiz hususiyetlerinde n, ric'at, bed', tenash, hulul ve tesbh gibi fikirlerinden beri oldugunu her firsatt a aiklamistir. Sa, onun lmnden sonra fikir ayriligina dsms ve her grup kendine gre bi ezhep olusturmustur. Bu firkalarin hemen hepsi ona mensubiyetlerini iddia etmis ve kendi grslerini bir sekilde ona dayandirmaya alismislardir. Ama o, irizl ve kader gibi fikirlerden oldugu kadar kendi taraftarlarinin asiriliklarindan da beridir.

Irde konusundaki grs sudur: "Allah Tel bizden veya bizim iin bir sey murd eder. Bizim murd ettigini bizden sdir kildigi gibi bizden murd ettigini de bize Izhr eder. Hal byleyken bize ne oluyor da bizden murad ettigini birakip da bizim iin murad ettigi yle mesgul oluyoruz?" Kader konusundaki grs sudur: "Kader, ne cebr ne de tefvizdir; ikisi arasinda bir se ydir." Du ederken syle derdi: "Allahim, itaat ettiysem hamd , isyan ettiysem de hccet Seni ndir. Ihsanda ne benim, ne bir baskasinin rol olmadigi gibi ktlkte de ne benim, ne b

askasinin hcceti olabilir." Ca'fer es-Sdik hakkinda farkli dsnen firkalari, onun taraftar gruplari olarak degil onun seceresinin aslina mensubiyetleri itibariyla siralamayi daha dogru grrz.

B- Nvsiyye: Nvs adindaki bir sahsin taraftarlarindan olusan firkadir. Bir rivayete gre Nvs kyne tle bu ismi almislardir. Bunlarin iddiasina gre Ca'fer es-Sdik yasamaktadir ve ort aya ikip iktidar sahibi olana kadar lmeyecektir. Mehd de odur. Ca'fer es-Sdik'in syle dedigini rivayet etmislerdir: "Basimin dagdan asagi firlatildigini grseniz bile inanmayin. nk sizin dostunuz kili sahibidir." Ebu Hmid ez-Zzen (veya Zevzen), Nvsiyye'nin Ali'nin (radiyalh-hu anh) hayatta oldugunu , Kiyamet gn yerin yarilip onu ikaracagini ve yeryzn adaletle dolduracagini iddia etti klerini belirtmistir.

C- Eftabiyye: Bu firkaya gre imamet, Ca'fer es-Sdik'tan sonra oglu Abdullah el-Eftah'a gemistir. Abdullah, Ismail'in ana-baba bir kardesidir. Annesi ise Farima bt. el-Hseyin b. H asan b. Ali'dir. Imam Ca'fer'in en byk oglu odur. Iddialarina gre Imam Ca'fer syle demistir: "Imamet, Imamin en byk ogluna geer." Baska bir yerde ise syle dedigini ileri srmslerdir: "Imam, benim oturdugum yere oturandir ." Firka mensuplarina gre Imam Ca'fer'in yerine byk oglu oturmustur. Yine onlara gre imam vefat ettigi zaman, ancak yeni imam tarafindan yikanir, cenaze namazini o kildirir, mhrn ancak o alir ve onu topraga o verir. Bunlarin hepsi de Imam Ca'fer'i n byk oglu tarafindan f edilmistir. Ayrica babasi, bazi dostlarina emanet birakmis v e bu emaneti talep edenin imam oldugunu sylemistir. Bu emanetler de Abdullah tara findan istenmistir. Her halkrda Abdullah, babasinin vefatindan sonra sadece yetmis gn yasamis ve erkek evlat birakmadan vefat etmistir.

D- Sumeytiyye: Yahya b. Eb Sumeytfin taraftarlarindan olusan bir firkadir. Iddialarina gre imam Ca 'fer syle demistir: "Imaminizin adi, bir peygamberinizin adidir." Babasinin da ona syle dedigi rivayet edilmistir: "Eger bir oglun olur ve ona benim adimi verirsen , imam o olur." Nitekim ondan sonra oglu Muhammed imam olmustur.

E- Ismiliyye: Bu firkaya gre Ca'fer es-Sdik'tan sonraki imam, nassin delleti ve diger ocuklarinin ittifakiyla Ismail'dir. Ancak bunlar, Ismail'in babasi henz hayattayken vefat etm esi zerinde fikir ayriligina dsms ve bir kismi onun lmedigini, bunun Abbslerin serrind en sakinmak iin yapilmis bir takiyye oldugunu iddia etmistir. Halife el-Mansr'un M edine'deki valisi de buna sahitlik etmistir.

Bazilarina gre ise lm gerek olup nas geriye dogru islemez. Nassin yaran, imametin, ha kkinda nas bulunan sahsin evlatlanyla sinirli oldugunu belirtmesidir. Su halde I smail'den sonraki imam, Muhammed b. Ismail'dir. Bu grs benimseyenlere Mbrekiyye de de nilmistir. Bunlardan bir topluluk ise imametin Muhammed b. Ismail'de durduguna ve onun bir zaman gib olduktan sonra dnecegine (ric'at) inanmistir. Firka mensuplarindan bazilari ise Imameti nce gizlenip, daha sonra ortaya ikan sah siyetlere tahsis etmislerdir. Bunlar btinler olup bunlarin grslerini Ileride daha ay rintili olarak ele alacagiz. Bu firkanin grs, imametin Ismail b. Ca'fer ya da Muham med b. Ismail'de kalmasidir. Btiniyye-I Ta'lmiyye olarak da bilinen Ismiliye firkas i ise, bagimsiz olarak ele alinacaktir.

F- Mseviyye Ve Mufitzza: Imam Ca'fer'in oglu Musa b. Ca'fer'in nas ile imam tayin edildigine inanan tek f irkadir. Firka mensuplarina gre Imam Ca'fer syle demistir: "Yedinciniz kiyam edenin izdir." "Imaminiz kiyani edeninizdir, o da Tevrat sahibinin adasidir." dedigi de rivayet edilmistir.

Sa, Ca'fer es-Sdik'in ocuklarinin dagildigini, kiminin babasi hayattayken ocuk birakm adan ldgn, kiminin lm zerinde ihtilaf edildigini, kiminin lmden bir sre sonra kiy e inanildigini, kiminin erkek ocuk birakmadan vefat ettigini ve sadece Musa'nin ba basinin vefatindan sonra imamet isini stlenip gereklerini yaptigini grnce imam olar ak ona yneldiler. Bu grste olanlara rnek olarak el-Mufaddal b. mer, Zrre b. A'yan ve A mr es-Sbti'yi zikredebiliriz. Mseviyye firkasi, Imam Ca'fer es-Sdik'in bir dostuna sunu syledigini rivayet etmist ir: "Gnleri say." Dostu pazardan baslayip cumartesiye kadar btn gnleri saydi, imam s ordu: "Ka gn oldu?" Dostu "Yedi" deyince sunu ifade etti: "Yedilerin yedisi, denir lerin gnesi ve aylarin nuru, oyun ve eglencede gz olmayan yedinciniz ve kiyam edeni niz budur." BIr yandan da oglu Musa el-Kzim'a isaret ediyordu. Yine onun hakkinda , "Musa, Isa peygambere (aleyhisselm) benzer." dedigi nakledilmistir. Musa el-Kzim imametini iln edip ayaklandigi zaman Harun er-Resd onu Medine'den geti rtip nce Isa b. Ca'fer'in evinde hapsetmis, ardindan da Bagdat'a getirterek es-Si nd b. Shek'in evinde hapsetmistir. Rivayete gre Yahya b. Hlid b. Bermek tarafindan z ehirli hurma verilerek ldrlmstr. Naasi Bagdat'taki Kureys kabristanina defnedilmis ve taraftarlari onun ardindan ihtilafa dsmstr.

Mseviyye firkasindan bazilari lm hakkinda tereddt etmis ve "Onun lp lmedigini bilmiyo ." demislerdir ki bunlara Memtra -kaak, korkak- denmistir. Onlara bu ismi veren Al i b. Ismail olup kendilerine syle demistir: "Sizler ancak korkak kpeklersiniz!" Bir baska grup ise lmnn kesin olduguna inanmistir ki bunlara Kat'iyye denilmistir. Bir diger grup imameti onda durdurmus ve onun lmedigini, bir sre gib olduktan sonra dnec egini iddia etmistir. Bunlara da Vkife denilmistir.

G- Oniki Immncilik (Isn Aseriyye): Musa el-Kzim b. Ca'fer es-Sdik'm ldgne kesin olarak inananlar Kat'iyye olarak isimlen dirilmislerdi. Bunlar imameti, onun ocuklariyla sinirlandirarak syle demislerdir: Musa el-Kzim'dan sonraki imam, oglu Ali er-Riza olup Ts sehrinde sehit olmustur. A rdindan Muhammed et-Tak el-Cevvd imam olmustur ve o da Bagdat'taki Kureys kabrista nina gmlmstr. Ardindan oglu Ali b. Muhammed et-Tak imam olmustur ve Kum sehrinde sehi t olmustur. Onun ardindan Hasan el-Asker ez-Zek imam olmustur. Ardindan da oglu ve

beklenen imam Muhammed Kim el-Muntazar imam olmustur. Kendisi Smerr'da olup imamla rin onikin-cisidir. Isn Aseriyye firkasinin imamlar silsilesi budur. Bu on iki imamdan her biri zerinde de ihtilaflar varit olmustur. Bu imamlarla, ke ndi kardesleri ve amca ogullan arasinda yasanan ihtilaflara da kismen olsun degi nmemiz gerekir. Ta ki deginmedigimiz bir mezhep, zikretmedigimiz bir grs kalmasin.

Bilinmelidir ki Sa arasinda kardesi Ali er-Riza'nin degil de Ahmed b. Musa b. Ca' fer'in imametini savunanlar da ikmistir. Ali'nin imametini savunanlar nce Muhammed b. Ali zerinde spheye kapilmislardir. nk babasi, kendisi henz imamete ehil olmayan ve imamet usuln bilmeyen bir ocukken vefat etmistir. Bu yzdendir ki bir topluluk onun i mametini savunurken lmnden sonrasinda da farkli fikirler belirtmislerdir. Bir grup M usa b. Muhammed'in imametini savunurken baska bir grup Ali b. Muhammed'in imamet ini savunmustur. Onlar Ali'nin el-Asker oldugunu sylemis ve onun lmnden sonra da ihti laf etmislerdir. Bir grup Ca'fer b. Ali'nin imametini savunurken baska bir grup Muhammed b. Ali'nin imametini savunmustur. Baska bir grup ise Hasan b. Ali'nin i mametini iddia etmistir. Bu grubun bir reisi vardi ve kendisine Ali b. Fuln et-Thm denirdi. Kendisi kelm ehlindendi. Ca'fer b. Ali'nin gerekelerini glendirmis ve insan lari ona ynlendirmisti. Bu noktada Fris b. Hatim b. Mheveyh'in yardimini grmst. nk A ve ardinda Hasan el-Asker'yi birakmisa. Bunun zerine syle dediler: "Biz, Hasan'i si nadik ve onda yeterli ilim olmadigini grdk." Nitekim onlar Hasan'in Imametini savu nanlara Himriyye lakabini takarak Hasan'in lmnden sonra Ca'fer'in konumunu glendirmeye alistilar. Iddialarina gre Hasan halef birakmaksizin ldg iin imameti btil olmustu. Ni ekim Ca'fer birtakim iddialar ynelttikten sonra Hasan'in mirasina sahip ikti. Hasan 'in durumu zamanla hem sultan, hem de halk nezdinde ortaya ikti. Avam da, havas d a sirlarina vkif oldular. Onun imametini savunanlarin fikirleri farklilasti ve ta raftarlari blnmeye basladi. Birogu Ca'fer'in imametini savunur oldu. Hasan'in imame tini savunanlardan birogu da fikirlerinden rc ettiler. Hasan b. Ali b. Faddl ki hadi s ve fikih bilgisi bakimindan en zenginleri olan zt da bunlara katildi. Ca'fer'in lmnden sonra da oglu Ali b. Ca'fer'in ve Ftima bt. Ali'nin Imametini iddia ettiler. BIr kismi sadece Ali'nin imametini savunarak Ftima'ninkini reddetti. Ali ve Ftima' nin lmnden sonra da byk ihtilaf yasadilar. Ebu'l-Hattb el-Esed gibi bazi kimseler asir fikirlere kapilarak gulta dhil oldu. Hasan'in imametini iddia edenlere gelince, bunlar da onun lmnden sonra on bir firkay a blndler. Taninmis isimleri olmamakla birlikte fikirlerini ana hatlariyla zikretme k istiyoruz: Birinci firka: Bu firkaya gre Hasan lmemisti. Kendisi kimdi ve zahirde ocugu da yokk en lmesi caiz degildi. Yeryz imamsiz kalamazdi. Onlara gre kiyam eden (Kim) imamin Iki kere gib olmasi (gay bet) kesindi. Birinci kaybolustan sonra tekrar dnecek ve glend ikten sonra tekrar gib olacaktir.

Ikinci firka: Bunlara gre Hasan lms olmakla birlikte yasamaktadir. Kim olmanin anlami , ldkten sonra kiyam etmektir. Hasan'in lm kesindir. Ancak ocugu olmadigi iin ldkten a da yasamasi gerekmektedir.

nc firka: Hasan kesinlikle lms ve imamete kardesi Cafer'i vasiyet etmistir. Bu vasiyet sebebiyle imamet Cafer'e gemistir.

Drdnc firka: Bunlara gre Hasan lmstr. Imam ise Cafer'dir. Bu firkaya gre Hasan'in ima ine inandiklari iin kendileri hata etmislerdir. nk o, imam degildir. Halef birakmaksi zin ldg iin Imamet iddiasinda haksiz oldugu kesinlik kazanmistir. Ca'fer'in iddiasi Ise haldi ikmistir. Besinci firka: Bu firkaya gre Hasan lmstr ve onun Imametini savunduklari iin kendileri ni hatali grrler. Hakiki Imam, Hasan ve Ca'fer'in kardesleri Muhammed b. Ali'dir. Ca'fer'in fiski aiga ikip kendisi de bunu ilan edince, Hasan da onun gibi olup fis kini gizledigi anlasilinca su kesinlesmistir ki bunlarin Ikisi de imamete lyik de gildir. Bu durumda imameti hakeden, Muhammed olmaktadir. Ca'fer ve Hasan degil oc

ugu da olan Muhammed imam olmalidir. Altinci firka: Bunlara gre Hasan halef birakmaksizin lmemis-tir. Onun da oglu vard ir. Bu ocuk, babasinin lmnden IkI yil nce dogmus olup amcasi Ca'fer'den ve diger dsman lardan korunmak iin gizlenmistir. Adi Muhammed olan bu ocuk imam, kim, hccet ve bekle nendir.

Yedinci firka: Bu firkaya gre de Hasan'in oglu vardir. Ama bu ocuk, onun lmnden sekiz ay sonra dogmustur. Ardinda asilsiz bir ocuk birakarak ldg Iddiasi yersizdir. nk byl lsaydi, muhakkak aiga ikardi. Gzle grleni inkr etmek caiz degildir. Sekizinci firka: Hasan'in vefat ettigi dogrudur. ocugu olmadigi da dogrudur. Bir cariyesinin hamile kaldigi iddiasi da btildir. Ondan sonraki imam mevcud degildir. Islenen gnahlardan dolayi Allah Tel'nin yeryzn imamsiz birakmasi aklen caizdir. Buna fetret dnemi ve imamsiz devir denir. Onun vefatindan sonraki dnem, Allah Resl'nn (sa llallhu aleyhi ve sellem) gnderilmesinden nceki dnem benzeri bir fetret dnemidir. Dokuzuncu firka: Firkamensuplarisyledemislerdir: Hasan lmstr. lm kesindir. Insanlarin u meseledeki ihtilaflari anlasilmazdir. Hi kusku yok ki Hasan'in bir oglu olmustu r. Ama onun lmnden nce mi yoksa sonra mi dogdugunu tam olarak bilmiyoruz. Bildigimiz tek sey, yeryznn hccetsiz kalmayacagidir. Onun gib bir halefi vardir. Onu dost ve ve li edinip suretiyle ortaya ikincaya kadar ismine sariliriz. Onuncu firka: Bunlara gre de Hasan lmstr. Ancak Insanlarin bir imami olmasi lzimdir. Yeryz hccetsiz kalmaz. Bilinmeyen husus, bu hccetin onun oglu mu, yoksa baska biri m i oldugudur.

OnbirInci firka: Bu firka mensuplari yukarida siralanan tutarsizliklara karismaya rak syle demislerdir: Isin iyzn kesin olarak bilemeyiz. Ama er-Riza hakkinda kat' bilg i sahibiyiz ve onun imam olduguna inaniyoruz. Sia'nin ihtilafa dstg her meselede eki mser kalip Allah Tel'nin hcceti aiga ikarmasini bekleriz. Hccet, suretiyle ortaya ikip grenler tarafindan imametine Inanilinca mucize, keramet veya delile ihtiya duyulmaz . Hccetin mucizesi, Insanlarin kavga grlt etmeksizin tamamen ona tbi olmalaridir. Onbir firkanin tamami bunlardir. Her biri bir seyi kati olarak teslim ederken ta mami da hepsini teslim etmislerdir.

Isin garip tarafi, imamin kaybolus (gaybet) sresinin ikiyz elli ksur yila kadar uza yabilecegine inanmalaridir. Dostumuz ise syle demektedir: "Kim imam kirk yil getikt en sonra iktiginda imaminiz degildir. Peki ikiyz elli ksur yil kirk seneye nasil si gacaktir?" Kaybolus sresinin nasil dsnldg sorulunca Sa syle cevap vermektedir: "Hizir leyhisselm) ve Ilys (aleyhisselm) dnyada binlerce yildir yemeden Imeden yasamiyorlar mi? Byle bir hususiyet Ehl-i Beyt'ten biri iin neden caiz olmasin?" "Bu ihtilaflar iniz ortadayken imamin kayboldugunu nasil iddia edebilirsiniz? Hem Hizir (aleyhi sselm) bel bir cemaate gvence olmakla mkellef degildir. Oysa sizin imaminiz gvence kay nagi, hidyet ve adaletin saglayicisi olmakla, cemaat da ona uyup snnetine sarilmak la mkelleftir. Grlmeyen birine nasil uyutabilir?" trnden sorular karsisinda Immiyye, s askin vaziyette usl bakimindan Mu'teze'ye, sifatlar konusunda ise Msebbi-he'ye sari lmaktan baska ikar yol bulamamistir. Sa firkalarindan Ihbriyye ile Kelmiyye kanli biakli olup birbirlerini tekfir ederler. Mufaddile ile Va'diyye arasinda yasanan kavganin aynisi onlar arasinda da mevcut tur. Allah bizi saskinliktan korusun. Aikladigimiz derin ihtilaflara ragmen beklenen imamin imametini savunanlar, onun hakkinda ulhiyet iddiasinda bulunarak "De kI: Amelde bulunun, Allah, Resul ve mminl er amellerinizi greceklerdir. Gaybi ve sehdcti bilen (Allah'a) dndrleceksiniz." (Tevb e, 9/105) yetini beklenen Imama yormaktan haya etmezler mi? Iddialarina gre ayette murd edilen sahis, beklenen Imam olup kiyamet ilmi ona bild

irilecektir. Ayrica onun bizden asla uzak olmadigini, insanlar hesaba ekilirken btn hallerimizi bize bildirecegini iddia ederler. Btn bunlar akil ve mantiktan uzak szl erdir. O merkezlerin hepsini dolastim, Bariz olan herseyi dikkatle szdm, Tek grdgm saskin birinin yumruguydu, enesine kapanmis, ya- da pisman birinin dislerine vurulmus. Immiyye tarafindan kabul edilen onki imamin isimleri sunlardir: el-Murtaz, el-Mcteb, es-Sehd, es-Seccd, el-Bkir, es-Sdik, el-Kzim, er-Riz, et-Tak, ez-Zek, el-Huccet'1-Kimu'l-Muntazar.

4- Gult:

Bunlar, imametine inandiklari sahislar hakkinda ok asiri fikirlere sahip olarak o nlari insanlik mertebesinden ikartip ilahlik mertebesine ykseltenlerdir. Imamlarda n herhangi birini ilaha benzettikleri gibi, Ilah'i da insana benzettikleri grlmekt edir. Genel olarak ifrat ile tefrit noktalarinda yer alirlar. Sphelerinin kaynakl an Hulliyye, Tensuhiy-ye, Yahudilik ve Hiristiyanlik mezhepleridir. Bilindigi zere Yahudiler yaratani yaratilana benzetirken, Hiristiyanlar yaratilani yaratana ben zetmislerdir. Bu ve benzeri spheler Sia'nin asiri ulari arasinda yayilmis ve bazi imamlarin Hanligini iddia etmelerine yol amistir. Tesbih fikri aslen Sia'da mevcu tken bilhare Ehl-i Snnet5in bir blmne gemistir. Daha sonralari ise Sa arasinda Mutezil ikirler daha fazla yer bulmustur. Bunun nedeni, sz konusu fikrin akla daha yakin, tesbh ve hulul dsncesinden olabildigince uzak olmasidir.

Gultin ortaya attiklari bidatleri su drt baslikta toplamak mmkndr: Tesbh, Bed', Ric'a e Tenash. Asiri Siler'in (gult-i Sa) beldelere gre belirlenmis lakaplari vardir. rnegi Isfahan'da bulunanlara Hurremiyye, Kevziyye, Rey sehrinde bulunanlara Mazdekiyy e, Sinbdiy-ye, Azerbaycan'da bulunanlara Dekliyye, Mverannehir'deki Muham-mere'de bu lunanlara Mubayyada denilmistir. Gult on bir firkadir:

A- Sebe'iyye: Bu firka, Abdullah b. Sebe adindaki sahsin taraftarlarindan olusur. Abdullah b. Sebe, Ali'ye (radiyalhhu anh) -ilah oldugunu im ederek- 'Sen! Sen!' demisti. Imam Ali (radiyallahu anli) onu MedayIn sehrine srd. Bu sahsin aslen Yahudi oldugu, so nradan mslman oldugu sylenmistir. Yahudiligi dneminde Ysa b. Nn iin 'Musa peygamberin asisidir' demistir. Mslman olduktan sonra da aynini Imam Ali (radiyallahu anh) hak kinda sylemeye basladi. Onun imametinin nas ile vacip oldugu fikrini ilk ortaya a tan da o idi. Diger asiri firkalar bundan dogmustur.

Ona gre Imam Ali (radiyallahu anh) lmemis olup yasamaktadir. nk onda ilh bir para olu nu ele geirmek mmkn degildir. Bulutlarin iinde gelen odur, gk grlemesi sesi, simsek te bessmdr. Bir gn yeryzne inecek zulmle dolmus olan dnyayi adaletle dolduracaktir. Ibn Sebe bu iddialarini Imam Ali'nin (radiyallahu anh) vefat etmesinden sonra di

llendirmeye baslamis ve bir cemaat olusturmustur. Tevakkuf, gay-bet ve ric'at gi bi sapik fikirler ilk olarak bu cemaattan ikmistir. Bunlar, imam Ali'den (radiyal lahu anh) sonra da ondaki Ilh paranin diger imamlarda tenash ettigini iddia etmislerd ir. Ibn Sebe'nin syle dedigi rivayet edilmistir: "Bu husus, onun muradinin aksini savunsalar dahi sahabe tarafindan da bilinmekteydi. Nitekim o, Harem'de had cez asi olarak birinin gzn ikardigi zaman mer b. Hattb (radiyallahu anh) bu olay hakkinda syle demisti: '-Hs- Allah Tel'mn eli Harem-i Serifte bir gz ikarmissa buna ne diyebili im?!'"

B- Kmiliyye: Ebu Kmil adinda bir sahsin taraftarlarindan olusmus bir firkadir. Bu sahis, imam Ali'ye (radiyallahu anli) biat etmedikleri iddiasiyla btn sahabe-i kirami kfrle itha m etmistir. Ayni zamanda tabi hakkini talep etmedi diyerek imam Ali (radiyallahu a nh) hakkinda da ileri-geri konusmus, hurc etmesi ve ortaya ikmasi gerekirken oturm asini mazur grmemistir. Ona gre imamet bir insandan digerine geen (tenash eden) bir nurdur. O nur, bir sahista peygamberlik (nbvvet), baska bir sahista imamet olarak grnr. Bazen de imamet, nbvvete intikl eder. Ona gre lm aninda ruhlar tenash eder. Asiri firkalarin yaklasik tamami tenash ve hulul fikirlerinde fikir birligi etmisl erdir. Tenash, hemen her dinde bir firkanin ileri srdg bir iddiadir. Asil kaynagi ise Mazdekler, Hint Brahmanlari, filozoflar ve Sbiler-dir. Bu firka mensuplarina gre Al lah Tel her yerde mevcuttur, her dilde konusur ve her insanin suretinde hulul mnasi nda zahir olan O'dur.

Hulul, bazen cz' bazen de klli olur. Czi olmasi gnesin kk bir pencere veya kristal z yansimasi gibidir. Kll olmasi ise melegin bir sahista, ya da seytanin bir hayvanda zuhur etmesi gibid ir. Tenash ise drt mertebede gereklesir: Nesh, Mesh, Fesh ve Resh. Bunlar Mecs firkalarin in tafsiltina girildigi zaman aiklanacaktir. En yksek mertebe melekiyyet veya nbvvet mertebesidir. En asagi mertebe seytanlik veya cinnliktir. Ebu Kmil'in tenash konusundaki grs zahiriyle sinirli olup ayrintili degildir.

C- Albiyye:

el-Alb b. Zira ed-Devs -bazilarina gre el-Esed- adindaki sahsin evresinde toplananlar in olusturdugu firkadir. Imam Ali'yi (radiyallahu anh) Din Sahipleri Allah Resl'nd en (salkllhu aleyhi ve sdiem) stn tutardi. Ona gre imam Ali {radiyallahu anh) -hs- bir Ilahti. Hz. Muhammed'I (sallallhu aleyhi ve seltem) peygamber olarak gnderen de o ydu. Allah Reslif n (sallailhu aleyhi ve sel-iem) zemniederdi; nk ona gre Hz. Muhammed (saliaUhu aleyhi ve sellem) Ali'ye davet etmek iin gnderilmis oldugu halde kendine davet etmisti. Bu yzden firkanin bir adi da Zemme (Zemmedenler) idi. Firkanin bazi mensuplarina gre her ikisi de ilahti. Ancak Ilahlik hkmleri bakiminda n Ali'yi (radiyallahu anh) nde tutarlardi. Bu grste olanlara Ayniyye denilmistir. Bazilari ise ilahlik bakimindan Hz. Muhammed'I (sallallhu aleyhi ve sellem) stte grrl erdi ki bunlara da Mmiyye denilmistir. Bazilari Ise Hz. Muhammed (sallallhu aleyhi ve sellem), Ali (radiyallahu anh), Fti

ma (radiyallahu anh), Hasan {radiyallahu anh) ve Hseyin'in (radiyallahu anh)

hepsini ilah olarak grrd. Onlara gre bu besi, tek bir varlik gibiydi. Birinin digeri ne gre stnlg yoktu. Ftima'yi (radiyallahu anh) disil olarak zikretmeyi hos grmedikleri iin sonundaki disilik t'sini atarak Ftim derlerdi. Nitekim sairlerinden biri syle dem istir: Dinde Allah'tan sonra su besini dost edindim: Bir peygamber, iki torunu, bir nder ve Ftim.

D- Mugriyye: el-Mugre b. Sald el-Icl adindaki sahsin taraftarlarinin olusturdugu firkadir. Muha mmed b. Ali b. Hseyin'den sonra imametin Muhammed en-Nefs ez-Zekiyye b. Abdullah b. Hasan b. Hasan'a getigini iddia etmistir. Bilindigi zere en-Nefs ez-Zekiyye Med ine'de kiyam etmisti. el-Mugre onun lmeyip yasadigini iddia etmistir. El-Mugre, Hlid b. Abdullah el-Kisrfnin azatlisiydi. Imam Muham-med'den sonra imame tin kendisine getigini iddia ve bilhare peygamberligini iln etmistir. Haramlari hela l saymis, Ali (radiyallahu anh) hakkinda akil almaz bir asiriliga ynelmistir. Btn b unlara tesbihe dayali grslerini de ilve ederek syle demistir: Hak Tel, cisimdir ve har flere benzer organlari vardir. Nurdan bir erkek suretindedir. Basinda nurdan bir ta vardir. Kalbi hikmet fiskiran bir pinardir. lemi yaratmak istediginde ism-i Az am'i telaffuz etmis, bu isim havada uarak O'nun basina ta olarak konmustur. Taratip sekil veren yce Rabbinin ismini tesbih et!' (A'l, 87/1) buyrugu da bunun beyanidi r.

Sonra kullarin fiillerine muttali olup bunlari avucuna yazdi. Isledikleri gnahlard an dolayi gazaba gelerek terledi. Terinden iki deniz husule geldi. Biri tatli, b iri tuzlu oldu. Tatli olan aydinlik, tuzlu olan karanlikti. Aydinlik denize baki nca kendi glgesini grd. O glgesinden bir kismini alip ayi ve gnesi yaratti. 'Benimle beraber baska Ilah olamaz!' buyurup kalan glgeyi yok etti. Sonra kalan mahlukti ik i denizden yaratti. Kfirleri karanlik denizden, mminleri aydinlik denizden yaratti. Insanlarin glgeleri ilk yaratilan seylerdi; bunlar arasindan da ilk nce Hz. Muham -med'in (sallaUhu aleyhi ve seilem) ve Hz. Ali'nin glgelerini yaratti. Imam Ali'yi imametten menetme emnetini gklere, yerlere ve daglara teklif etti. Hibiri bu emneti almaya yanasmadi. Sonra emanet insanlara arzedildi. Sonunda Ebu Bekir (radiyall ahu anh), mer'in (radiyallahu anh) emriyle o emneti yklendi. mer (rajyallahu anh) ona , 'Sen bu emneti gtr, sana yardim ederim. Tek sartim var, o da Imameti senden sonra bana vasiyet etmendir' dedi. O da bu sarti kabul etti. Allah Tcl'nin "Ve insan on u yklendi. O gerekten ok zlim ve childir." (Ahzb, 33/72) ayetini buna yormustur. mer ( adiyallahu anh) hakkinda ise "Seytan gibi ki o insan -ogluna- "Inkr et!' demisti. Inkr ettiginde ise, 'Ben senden beriyim' demisti." (Hasr/16) buyrugunun nazil ol dugunu sylemistir.

el-Mugre ldrldg zaman taraftarlari blnd. Kimisi onun geri dnecegine inanirken kimi uhammed'in imametini beklemek gerektigine inandi. El-Mugre, Ebu Ca'fer Muhammed b . Ali'nin imametini iddia etmis, ardindan da onun hakkinda asiriya kaarak ilahligi ni iddia etmistir. Imam el-Bkir ondan teberr ederek kendisini lanetlemis-tir. el-M ugre taraftarlarina syle demistir: Onu bekleyin, bir gn mutlaka dnecektir. Cebrl (aley isselm) ile Mikil (aleyhisselm) ona Rkn ile Makam arasinda biat edecektir. el-Mugre on un lleri dirilttigini de iddia etmistir.

E- Mansuriyye:

Ebu Mansr el-Icl adli sahsin taraftarlarindan olusan firkadir. Bu sahis kendisini Muhammed b. el-Bkir'a (radiyallahu anh) nisbet etmistir. Imam el-Bkir, onunla hibir bagi olmadigini iln ederek kendisini kovunca kendi imametini iddia etmeye baslami s ve Imam el-Bkir vefat edince, "Imamet bana geti' demistir. Bu iddiayla ortaya ikt i, Kfe'de Ben Kin-de'den bir cemaat topladi. Hism b. Abdulmelik zamaninda Irak vali si olan Yusuf b. mer es-Sekaf irkin iddialarindan haberdr oldu ve onu yakalatip asti rdi.

Ebu Mansr el-Icl, Imam Ali'nin (radiyallahu anh) gkten dsen para oldugunu iddia etmis , kimi zaman da syle sylemistir: "Gkten dsen para Allah Tel'dir." Kendi imametini iddi etmeye basladiginda syle demistir: "Gge ykseldim ve orada mabudumu grdm. Eliyle basi mi sivazlayarak syle dedi: 'Ey ogul, yeryzne in ve emirlerimi teblig et!' Sonra ben i yeryzne indirdi." Bu durumda gkten dsen para kendisi olmaktadir. YIne onun iddiasina gre peygamberlerde asla inkita olmadigi gIbI rislet de kesinti ye ugramaz. Ona gre Cennet, kendini sevmekle emro-lundugumuz bir adamdir. O ayric a vaktin de imamidir. Cehennem de yle biridir ki ona da bugz ve dsmanlik etmekle e mrolunduk. Ayrica o imamin dsmanidir. Ebu Mansr, btn emir ve yasaklari insan isimler i olarak tevil ederdi. Ona gre farzlar, sevilmesi emredilen insanlarin isimleriydi . Haramlar da nefret edilmesi emredilen kimselerin isimleriydi. Bu tevil Ile mak sadi, dinin emir ve yasaklarini geersiz kilmaktan baska bir sey degildi. Nitekim onun taraftarlari muhaliflerini ldrmeyi, mallarini gaspetmeyi ve kadinlarini esir almayi helal grmslerdir. Bunlar Hurre-miyye'nin bir grubudur. Farz ve haramlarin b irtakim insanlara benzetilmesinin nedeni, sevilmesi emredilen kimseleri sevdigimi zde farzlarin sakit olmasi, nefret etmemiz emredilen kimselerden nefret ettigimi zde ise haramlarin bosa ikmasidir. Ebu Mansr el-Icifnin ortaya attigi bir diger bidat, Allah Tel tarafindan yaratilan ilk insanin Hz. Isa (aleyhisselm), ikinci insanin da Ali b. Eb Tlib (radiyallahu an h) oldugudur.

F- Hattbiyye: Ebu'l-Hattb Muhammed b.Ebi Zeyneb el-Esed adli sahsin taraftarlarinin olusturdugu f irkadir. Ebu'l-Hattb, Esed ogullarinin azatlisidir. Ebu'l-Hattb, kendisini Ca'fer es-Sdik'a nispet etmisse de, Imam Ca'fer kendisi hakkinda asiri fikirlere saptigi m grendigi anda ondan yz evirerek ona lanet etmis ve cemaatine de ondan yz evirmelerin i emretmistir. Bunun zerine Ebu'l-Hattb kendi imametini iddia etmeye baslamis, imamlarin peygambe r hatta ilah olduklarini iddia etmistir. Imam Ca'fer es-Sdik'i ve babalarini ilah olarak niteledi. "Onlar Allah Tel'nin ogullari ve dostlaridir." dedi. Ona gre ilahl ik peygamberlik zerinde bir nur, peygamberlik de imamet zerinde bir nurdur. Dnya bu nur ve eserlerden hli kalmayacaktir. Ona gre Ca'fer yasadigi dnemin ilahidir. Yine o, "O, duyularla algilanabilen ve grlebilen bir varlik degildi. Ancak yeryzne Indigi nde bilinen suretine brnd ve insanlar onu bu suretiyle grdler." demistir. Halife el-Mansr'un valisi Isa b. Musa onun irkin iddialarindan haberdr olunca Kfe me ydaninda idam ettirdi. Onun lmnden sonra taraftarlari dagilip paralandi. Bir firka, Ebu'l-Hattb'dan sonra Mu'ammer adinda birinin imam oldugunu iddia etmi s ve ona Ebu'l-Hattb'a davrandiklari gibi davranmislardir. Cennetin dnyev zevkler, c ehennemin de dnyev acilar oldugunu Ileri srms ve dnyanin yok olmayacagini iddia etmis lerdir. Farzlari terk ederek haramlari mubah grmslerdir. Zina, sarap ve benzeri biro k harami helal saymislardir. Namaz ve benzeri farzlari da terk etmislerdir. Bu f

irka mensuplari Mu'ammeriyye olarak bilinir.

Bir baska firka ise Ebu'l-Hattb'dan sonra Bezg adinda birinin imam oldugunu iddia etmistir. Bu adam, Ca'fer'in imam oldugunu, yani Ilahin onun suretinde tecell ett igini iddia etmistir. Her mmine vahiy gelebilecegini syleyerek Allah Tel'nin "Hibir ne fs Allah'in Izni olmaksizin iman etmez" (Ynus, 10/100) buyrugunu buna tevl etmisti r. Ayetteki 'bi-iznil-lah-Allah'in izniyle' buyrugunu, 'bi-vahyillah=Allah'in va hyi ile' seklinde tefsir etmislerdir. "Rabbin balansina vahyetti ki" (Nahl/67) bu yrugunu da bu sekilde tevl etmislerdir. Iddiasina gre kendi arkadaslari arasinda C ebrail (aleyhissdm) ve MikiFden (akyhisseMm) daha faziletli kimseler vardir. Iddia sina gre keml derecesine ulasan bir insanin ldg sylenemez; ancak onlar arasindan nihay ete ulasan kisinin melekta rc ettigi sylenebilir. Firka mensuplari llerini gece gndz rini de iddia etmis-lerdir. Bu firka, kurucusuna nispetle BezgIyye olarak adlandi rilmistir.

Bir baska grup ise Ebu'l-Hattb'dan sonra Umeyr b. Beyn el-Icl adinda bir sahsin Ima m oldugunu iddia etmistir. Bunlar ilk firka Ile ayni grsleri Ileri srms, ancak onlar in da ldgn kabul etmislerdir. Kfe plgnde bir adir kurmuslardi. Orada toplanip Ca'fe k'a ibadet ediyorlardi. Yezd b. mer bu yaptiklarini haber alinca Umeyr'i yakalatti v e Kfe plgnde astirdi. Bu firka hem Umeyriyye, hem de Icliyye adiyla taninmistir. Bir diger grup Ebu'l-Hattb'dan sonra Mufaddal es-Sayraf'nin imam oldugunu iddia et mistir. Bunlar Ca'fer'in peygamber ve resul olmayip rab oldugunu iddia etmislerd i. Bu firka da Mufaddaliyye olarak isimlendirilmistir. Imam Ca'fer es-Sdik bu sapik firkalarin tamamindan teberr etmis, onlari evresinden kovarak lanetlemistir. Bunlarin hepsi byk bir saskinlik ve dallet iinde kimselerdi. Imamlar konusunda da byk bir cehalet iindeydiler.

G- Keyyliyye: Ahmed b. el-Keyyl adinda bir sahsin taraftarlarindan olusan bir firkadir. Bu sahi s, Ca'fer b. Muhammed es-Sdik'tan sonra Ehl-i Beyt'ten -muhtemelen gizli- bir ztin imametini iddia ve ona davet etmistir. Bu sahis ilim adina birseyler duymus, ancak bunlari kendi sagliksiz ve dayanaksi z fikirleriyle karistirarak her ilim dalinda daha nce isitilmemis ve akil almaz b ir grs ortaya atmistir. Bazi noktalarda Hasan'a israrla karsi ikmistir. Ehl-i Beyt onun bidatlerine muttali olunca kendisinden teberr etmis ve yanlarinda n uzaklastirarak lanet okumuslardir. Ehl-i Beyt'in bu tavri zerine onlari terkede n el-Keyyl kendi davetini baslatmis ve nce imm, ardindan da Kim oldugunu iddia etmis tir.

Ona gre fki enrs zerinde takdir edebilen ve her iki lemin tavrini ortaya koyabilen her kes imamdir. fk ile kasdettigi ulv lem, enfs ile kasdettigi ise sfl lemdir. Kll zt ir eden, btn kllileri kendi sahs-i czisinde aiklayabilen kisi kimin kendisidir. Iddias ina gre btn zamanlar iinde bu takriri yapabilen tek insan Ahmed el-KeyyPdir. Bu neden le de Kim kendisidir. nce imam, sonra kim oldugunu Iddia ettigi iin bizzat kendi taraftarlarindan birince katledilmistir. Fikirleri Arapa ve Farsa kaynaklarda yasamaya devam etmistir. Bunl arin ogu aklen ve ser'an kabul edilemez nitelikte samaliktan Ibarettir. El-Keyyfe gre lem vardir: lem-i a'l, lem-i edn ve lem-i insan. Alem-i a'lda bes mekn mevcuttur: En stte meknlarin mekni yeralir ki bu, bos bir mekn o

lup hibir varlik tarafindan meskn olmadigi gibi hibir rhn tarafindan da idare edilmez. Rll ile evrilmistir. Iddiasina gre bu, seriatte vrid olan Ars'dan ibarettir. Bu mekni n altinda Nefs-i a'lnin mekni, onun altinda nefs-i natikanin mekni, onun da altinda nefs-i insannin mekni mevcuttur.

Ona gre nefs-i Insan nefs-i a'l lemine ykselmek istemis ve oraya tirmanmaya baslamist ir. Bu meyanda hayvani ve ntik meknlari yirtarak gemistir. Nefs-i a'l lemine yaklasti ginda bocalamaya, tkezlemeye, bozulmaya ve dnsmeye baslamis ve lem-i sfliye dsmstr. O a asirlar ve devirler boyu bozulmus ve dnsms halde kalmistir. Daha sonra nefs-i a'l o nun zerinden gemis ve ona kendi nurlarindan bir parayi tasirmistir. Bunun sonucunda da bu lemdeki terkipler ortaya ikmistir. Bylelikle gkler ve yer, madenler, bitkiler , hayvanlar ve insan olusmustur. Nefs-I insan btn bunlarin arasinda bazen sevinle, ba zen tasayla, bazen neseyle, bazen kederle, bazen huzur ve rahat, bazen de darlik ve sikinayla yasamis, Kim ortaya ikincaya kadar da bu hal devam etmistir. O geldi ginde keml derecesine ulasmis, terkipler zlms ve tezatlar ortadan kalkmistir. Rhn ola ismn olana hkim olmustur. Bu Kim, Ahmed el-Keyyl'den baskasi degildir.

Kendinin nasil tayin edilecegini en zayif ve tutarsiz biimde kanitlamaya alismistir . Ona gre Ahmed ismi, drt leme tekabl eder. Adindaki Elif harfi nefs-i a'l'yi, H harfi nefs-I natikayi, mm harfi nefs-i hayvaniyi, dl harfi ise nefs-i insanyi karsilamakta dir. Ona gre bu drt lem, temel ve basittir. Meknlarin meknina gelince orada hibir varl ik mevcut degildir. Ulv lemlerin mukabilinde sfl-cismn lemin bulundugunu iddia ederek syle demistir: Gk r ve meknlarin meknina mukabildir. Altinda ates, onun altinda hava, onun altinda a rz, onun da altinda su vardir. Bu drd, drt leme mukabldir. Fikirlerini aiklamaya syle devam eder: Insan atesin karsisinda, kus havanin karsis inda, hayvan arzin karsisinda, balik suyun karsisinda yeralir. Diger varliklar ii n de ayni yol izlenir. Suyun merkezi, merkezlerin en altidir. Balik da mrekkepler in en degersizidir.

lemden biri ve lem-i enfs olan lem-i insanyi, rhn ve cismn lemlerle karsilasti tir: Bunda mrekkep olan bes duyu vardir: Isitme, meknlarin meknini karsilar. nk o, bostur ve ggn karsiligidir.

Grme, rhn bakimdan nefs-i a'lyi, cismn balamdan atesi karsilar. Gz bebegi (insan'l a rada bulunur ve Insan, atese mahsustur.

Koklama, rhn bakimdan nefs-i ntiki, cismn bakimdan havayi karsilar. nk koklama havad ynaklanan bir duyudur. Tatma, rhn balcimdan hayvaniyi, cismn bakimdan arzi karsilar. Arz hayvanin ihtisasina dhilken yeme de hayvanin ihtisasina dhildir. Dokunma, rhn bakimdan nefs-i insanyi, cismn bakimdan suyu karsilar. Balik suya mahsus olup dokunma baliga mahsustur. Dokunmayi yazmayla da ifade etmistir. Ahmed; Elif, H, Mm ve Dl harflerinden olusur ve bu drt harf, drt lemi karsilar. Ulv-rhn lem karsisindaki durumunu if harfi insana, h harfi hayvana, mm Elif, dosdogru olmasi itibariyla insan iyle baslamasi itibariyla hayvan gibi, kuyruklari gibi oldugu iin byledir.

aikladik. Alem-i sfl karsisindaki durumu ise syle harfi kuslara, dl harfi baliklara dellet eder. gibi, h egik ve yatik olmasi, ayrica h harf mm kuslarin baslari gibi, dl da baliklarin

Ona gre Allah Tel insani Ahmed isminin sekli zere yaratmistir. Endami elif, elleri h, karni mm ve ayaklan dl gibidir.

Tuhaf grslerinden biri de sudur: Peygamberler takld ehlinin nderleridir. Takld ehli is e krdr. Kim ise basiret ehlinin nderidir. Basiret ehli, akil sahiplerinden olusur. B u basiretleri fk ve enfs karsisinda elde ederler. Yukarida siralanan karsilastirmalar isittigimiz en akil disi ve degersiz grslerden dir. Hibir akil sahibinin degil bunlara Inanmak, isitmeye bile tahamml olamaz.

Btn bunlardan ok daha garibi, birtakim yanlis tevilleri ile ser' farzlar ve din hkmler arasinda yaptigi karsilastirmalardir. fk ve enfs lemlerindeki mevedt arasinda da benze r karsilastirmalar yapmis ve bunlari yalniz kendisinin bildigini ileri srmstr. Halbu ki bunlar daha nce birok lim tarafindan ortaya konmustur. Ancak onlar, bu karsilast irmalari el-Keyyl'in yaptigi tarzda asilsiz temellere dayandirmamislardir. O, Mizn' i lemlere, Sirt'i bizzat kendisine, cenneti kendi ilmine ulasmaya, cehennemi de bu ilmin ziddina ulasmaya yormustur. Usl byle olan bir sahsin fiirunun ne olabilecegini varin siz tahmin edin!

H- Hismiyye: Iki Hism'in taraftarlarinin olusturdugu bir firkadir, Bu iki Hism'dan biri, tesbh f ikrini savunan Hism b. el-Hakem'dir. Digeri ise tesbih fikrinde onu izleyen Hism b. Salim el-Cevlikfdir. Hism b. el-Hakem Sia'nin taninmis kelamcilarindan biridir. Mu'tezile'den Ebu'l-Hze yl ile kelam sahasinda, zellikle tesbh ve Allah Tel'nin ilmi meselelerinde mnazaralar i olmustur. Ibnu'r-Rvend ondan sunu nakletmistir: Ona gre Mbd ile cisimler arasinda bir tr benzerl ik vardir. Eger byle bir benzerlik olmasaydi cisimler O'na dellet edemezdi. el-K'b de sunu nakletmistir: Ibn'l-Hakem dedi ki: "O, en, boy ve derinlik sahibi bi r cisimdir, ama yarattiklarindan hibirine benzemez. Yaratilmislardan hibiri de O'n a benzemez." Onun syle dedigi de nakledilmistir: "KendI karisiyla yedi karistir ve belli bir m ekni vardir. Belli bir"yn de olup hareketlidir. Hareketi de fiilinden ibaret olup b ir mekndan digerine Intikl etmesi degildir. Zti ile sonsuz olup kudretiyle sonsuz degildir. Ebu Isa el-Verrk da syle dedigini nakletmistir: Allah Tel Arsina temas eder. Hibir ta rafi Ars'in disina tasmaz. Ars'm da O'na temas eden blm disinda fazlaligi yoktur. HIsm b. el-Hakem'e gre Allah Tel Zti'ni ezelden beri bilir. Esyayi ise vcda geldikten onra bilir. Vcda gelmezden nce hibir seyi bilmez. Ilmi, kidem ve huds ile tavsif edil mez. nk sifattir. Sifat ise tavsif edilmez. O'nun hakkinda 'O O'dur, veya bir kismi dir veya gayridir' denilmez. Kudret ve hayat sifatlari hakkinda ilim sifatindan farkli grs belirtmistir. Ancak b u iki sifatin hadis olduklarini sylememistir. Ona gre Allah Tel esyayi murd eder, O'n un irdesi bir tr hareket olup Allah Tel'nin ne kendisi, ne de gayrisidir. Ona gre Allah Tel'nin kelmi bir sifattir. Onun hakkinda yaratilmistir veya yaratilma mistir demek caiz degildir.

Arazlarda Allah Tel'ya dellet sz konusu degildir. nk bu arazlar arasinda istidlal yol a sbt bulanlar vardir. Allah Tel'ya dellet edecek seyin varlik bakimindan istidlali d

egil zarur olmasi gerekir. Ona gre istit'at, fiilin yapilmasini saglayan ara, organ zaman ve mekndan ibarettir.

Hism b. SlIm'e gre ise Hak Tel Insan suretinde olup st bos, alti doludur. O, isildayan bir nurdur. Bes duyusu mevcuttur. Eli, ayagi, gz, kulagi, agzi ve burnu vardir. Si yah peremi bulunmaktadir ki bu, siyah bir nurdan ibarettir. Fakat O, et ve kandan mtesekkil degildir. Ona gre Istit'at, ona sahip olanin bir parasidir. Imamlarin mas um oldugunu syleyen Ibn Slini'in peygamberlerin gnah islemelerini caiz grdg nakledilmi stir. Ona gre peygambere vahiy geldigi iin kusur Isleyebilir. nk vahiyle dzeltilmesi m kndr. Oysa imamlara vahiy gelmez. Bu nedenle de kusur islemezler. Hism b. el-Hakem Ali (radiyaliahu anh) hakkinda ok asiriya giderek itaati farz kil inmis bir ilah oldugunu iddia etmistir. Uslde bu derece sakat fikirlere sahip ola n HIsm b. el-Hakem Mu'tezile karsisinda birok basari elde etmistir. rnegin el-AIlf i le yaptigi bir mnazarada ona syle demistir: "Allah Tel'nin bir ilimle lim oldugunu, i lminin Zti oldugunu sylyorsun. Bu durumda ilmiyle Alim olmasi noktasinda muhdesta kat ilirken, ilminin Zti olmasi noktasinda muhdesttan ayrilir. Bylelikle diger limler gi bi olmayan bir Alim olur. Bunu sylerken niin sunlari da sylemiyorsunuz: O, diger ci simler gibi olmayan bir cisim, diger suretler gibi olmayan bir surettir, diger ller gibi olmayan bir ls vardir demiyorsunuz?"

Zrre b. A'yen Allah Tel'nin ilminin hadis olmasi grsnde ona katilmis, daha ileri gider k kudret ve diger sifatlarinin da hadis oldugunu iddia ermistir. Ona gre Allah Tel bu sifatlarin hudsundan nce ne lim, ne Kadir, ne Hay}', ne Semi, ne Basr, ne Mrd, ne d e Mtekellim'di, Zrre, Abdullah b. Ca'fer'in imametini iddia etmisti. Ancak onunla bazi konularda a nlasamayinca Musa b. Ca'fer'in imametini iddia etti. Bir rivayete gre onun imamet ini de kabul etmemis, mushafa isaret ederek "Benim imamim budur' demisti. Bir ar a Abdullah b. Ca'fer'e yeniden dnmst. Zrriyye firkasina gre bilgi zarurdir. Onlar imamlarin chil olamayacaklarini iddia etmi slerdir. nk onlarin bilgileri fitr ve zarurdir. Onlar disinda herkesin bilgisi grenmey e dayanir. Imamlarin fitr bilgileri baskalari tarafindan idrk edilemez niteliktedi r.

I- Nu'mniyye: Muhammed b. Nu'mn Ebu Ca'fer el-Ahvel adli sahsin taraftarlarindan olusan firkadir . Lakabi Seytn-i Tak oldugu iin, firkasina Seytniy-ye de denmistir. Sia onun "Mmin-i Tak" oldugunu sylemistir. Muhammed b. Ali b. Hseyin'in grencisidir; hval ve esrarindan pek ok sey gretmis idi. radiyallahu anh) tesbih tarzi ifadeler sahih Muhammed b. Nu'man, aslinda Imam Bakir Imam Bakir bir zamanlar ona kendi derin a Ancak Nu'mn'in, Imam Bkir'dan aktardigi ( degildir.

Kendisi Allah Tel'nin herhangi bir seyi olmazdan nce bilemeyecegi grsnde Hism b. el-H ii'e tbi olmustur.

Seytn-i Tk ve Rfizlerden birogu Allah Tel Ztinda chil olmayip limdir; ancak O, esya k takdir ve murd ettigi zaman bilir. Onlari, takdir etmeden ve murd etmeden bilmes i imknsizdir. Bu, O'nun lim olmamasindan dolayi degil, herhangi bir seyin O'nun ta kdir ve irdesi olmaksizin "sey" olamamasindan dolayidir. O'nun takdiri Irdesi, Irdes i de fiilidir. Ona gre Allah Tel rabbn bir Insan suretinde nurdur. O'nun cisim olmasi fikrini reddet mis ve syle demistir: "Allah Tel'nm Adem'i (radiyallahu anh) kendi suretinde -ya da

Rahmn'in suretinde- yarattigina dair sahih hadisler mevcuttur. Bu hadisleri tasd ik etmek gerekir." Suret konusunda Muktil b. Sleyman'dan da benzer grsler nakledilmi stir. Ayni sekilde Davd el-Cevrib, Nuaym b. Hammd el-Misr ve diger Hadis Ehlinden All ah Tel'nin suret ve uzuvlara sahip oldugu ynnde grsler nakledilmistir. Nitekim Davd'dan syle bir ifade nakledilmistir: "Avret mahalli ve sakal konusunda beni mazur grn, bunlar disinda herseyi sorabilirsiniz. Hadisler iinde bunu isbt eden birok bilgi mevcuttur."

Ibnu'n-Nu'mn Sa lehinde birok kitap yazmistir. 'If al-Yap', 'Lime fe'alte Niin yaptin? ' ve 'L tefal=yapma gibi isimleri olan kitaplarinda mslman firkalari drt ana gruba a yirmistir. Ona gre ilk firka KaderIy-ye, ikinci firka Haricler, nc firka Avam, drdnc a ise Sia'dir. Kendi iddiasina gre ahirette kurtulusa erecek olan firka Sia'dir. Hism b. Salim ve Muhammed b. en-Nu'mn'dan szedilirken bu ikisinin Allah Tel hakkinda k onusmadiklari, sadece tasdiki vacip grlen hususlari rivayet ettikleri zikredilmis ve "Varilacak son muhakkak Rabbi-nedir" ayetinin tefsiri soruldugunda, sz Allah'a vardiginda susarlardi,' denilmistir. Her ikisi de lnceye kadar Allah Tel hakkinda k onus-mamislardir. Bu rivayet cl-Verrk'a aittir.

J- Tnusiyye: Ynus b. Abdurrahman el-Kumm adli sahsin etrafinda toplananlarin olusturdugu bir fi rkadir. Ona gre Hak Tel'yi Ars, Ars'i da melekler tasir. Konuyla ilgili bir hadiste 'melekl erin Allah Tel'nin Ars zerindeki azametinden dolayi inledikleri' rivayet edilmistir . Ynus, Sa iinde Msebbihe fikrine meyledenlerdendir. Bu fikri esas alan kitaplar telif etmistir.

K- Nusayriyye ve Ishkiyye: Sia'nin asiri ularindan (Gult) bir topluluktur. Grslerini destekleyen ve fikir adamla rini savunan bir cemaatlari vardir. Ehl-i Beyt imamlari hakkinda ilah isminin ku llanilmasi noktasinda farkli fikirlere sahiptirler. Onlara gre cismn cesedde ruhan v arligin zuhurunu akilli kisi inkr edemez. Hayir cihetinde Cebrail'in (aleyhisselm) insan suretinde zuhur etmesi gibi, ktlk cihetinde de, lanetlenmis seytanin insan s uretinde zuhur etmesi gerektir. Ayni sekilde cinlerin insan suretinde grnmeleri ve insan gibi konusmalari da bir hakikattir. Onlara gre Allah Tel bazi sahislarin sure tlerinde zuhur etmistir.

Allah Resl'nden (sallallhu aleyhi ve sellem) SOnra A1I (radiyallahu anli) ve ocuklar indan daha stn kimse kalmamistir. Onlar, yeryznn en hayirli varliklaridir. Byle olunca , Hak onlarin suretinde grnms ve dilleriyle konusup elleriyle tutmustur. Bu nedenle dir ki onlara ilah denilebilir. Ancak bu isim, yalniz Imam Ali (radiyaliahu anh) iin kullanilabilir. nk yalniz o, Allah Tel'nin huss yardimina mazhar olmus ve sirlari yzne muttali kilinmistir. Allah Resul (sallallhu aleyhi ve sellem) "Ben zahirle hkmed erim. Sirlari ise Allah Tel stlenmistir" (Mnav, Feyz'l-Kadir, 3/17; Adn, Kesfii'1-Haf 1/220; Msncd-i Safi, s. 16; Ayrica bkz. Buhr rtisam, 21) buyurmustur. Bu nedenledir ki Allah Resul (sallallhu aleyhi ve sellem) msriklerle savasmisken, imam Ali (radiy allahu anli) mnafiklarla savasmistir. Iste bundan hareketle de Allah Resul (sallal lhu aleyhi ve sellem) tarafindan Isa b. Meryem'e (aleyhisselm) benzetilmistir: "Eg

er insanlarin Isa b. Meryem hakkinda sylediklerim senin hakkinda sylemeyecek olsala rdi, seninle ilgi birseyler sylerdim." (Ebu Abdullah el-Mfd, el-irsd, 1/165) Imam Ali 'nin (radiyallahu anh) rislete ortak oldugunu iddia edenler de ikmistir. Bu meyand a Allah Resl'nn (sallallhu aleyhi ve sellem) syle buyurdugu rivayet edilmistir: "Nzlu bebiyle ben savastigim gibi Kur'an'in tevili sebebiyle de savasan biri ikacaktir. Dikkat edin o, ayakkabi dikicisi-

dir." (Heysem, Mecmau'z-Zevid, 6/244; Msiied, 3/31, 33, 82) Tevl Ilmi, mllflklarla sav as, cinlerle konusma ve Hayber kalesinin kapisini beser bir kuvvet olmaksizin para lama gibi hususlar Imam Ali'de (radiyallahu anh) ilh bir zelligin ve rabbn bir kuvvet in bulunduguna delil olarak gsterilmistir. Bunlara gre Allah Tel onun suretinde zuhur etmis, onun elleri vasitasiyla yaratmis ve dilinden emretmistir. Firka mensupla ri dediler ki: Gkler ve yer yaratilmadan nce de o vardi. Bizler, Ars'm sag tarafin daki glgelerdik, Allah Tel'yi tesbih ettik. Bizim tesbihimize uyup melekler de tesb ih ettiler. O glgeler ve glgeleri ifade eden suretler ki onun hakikatidir; onlar Al lah Tei'nin nuruyla araliksiz parlamaktadir. Bu parlama, bu lem, br lem farki olmaksiz n devamlidir. Sylediklerine gre Imam Ali (radiyallahu anh) syle demistir: Ben Ahmed 'denim, tipki isigin isiktan olmasi gibi. Bu szn maksadi Iki nur arasinda fark bul unmadigi, sadece birinin digerinden nce geldigidir. Bu ve benzeri nakillerden har eket ederek ortak olduklarini iddia etmislerdir. Nusayriyye Imam Ali'nin (radiyallahu anh) ilh zelligi zerinde dururken Ishkiyye peygam berlikteki ortaklik zerinde durmaktadir. Bu iki firka arasinda burada zikretmeye deger grmedigimiz birok ihtilaf mevcuttur. Bu firkalarla birlikte mslman firkalarin tasnifi sona ermis oldu. Geriye yalnizca Bt iniyye firkasi kaldi. Btmiyye, firka tarihileri tarafindan bazen Islm dairesinde, b azen bu dairenin disinda zikredilmistir. Her halkrda BtinIyye, yetmis iki firkanin tamamina aykiri bir firkadir. Tm gruplariyla Sia'nin nde gelen sahsiyet ve ehl-i hadis olan mellifleri:

Zeydiyye iinde: Ebu Hlid el-Vsit, Mansr b. el-Esved, Harun b. Sa'd el-Idl Crdiyye: Vek . el-Cerrh, Yahya b. dem, Ubeydullah b. Musa, Ali b. Salih, el-Fadl b. Dkeyn, Ebu H anfe, Betriyye kolu temsilcileri olarak bilinir. Muhammed b. Acln Imam Muhammed ile birlikte ayaklanmistir.

Ibrahim b. Sad, Abbad b. Avvm, Yezd b. Hnin, el-Al b. Rsid, Hseym b. Besr, el-Avvm b seb ve Mstelim b. Said ise Imam Ibrahim'le ayaklanmislardir, ImmIyye ve diger firkalar iinden de su isimleri zikredebiliriz: Salim b. Ebi'J-Ca' d, Salim b. Ebi Hafsa, Seleme b. Kheyl, Sveyr b. Ebi Fhita, Habb b. Ebi Sabit, Ebu'l -Mikdm, Su'be, el-A'mes, Cbir el-Cu'f, Ebu Abdullah el-Cedel, Ebu Ishk es-Sbeyl, el-Mu gre, Tavus, es-Sa'b, Alkame, Hbeyre b. Breym, Habbe el-Aren ve el-Hris el-A'ver. Mellifler: Hism b. el-Hakem, Ali b. Mansr, Ynus b. Abdurrahmn, es-Sekkl, el-Eadl b. Sa zn, Hseyin b. Iskb, Muhammed b. Abdurrahmn b. Kubbe, Ebu Sehl en-Nevbaht, Ahmed b. Ya hya er-Rvend. Ge dnem mensuplari: Ebu Ca'fer et-Ts.

5- Ismlitte: Ismiliyye firkasinin Museviyye ve Isn Aseriyye'den ayrildigi noktanin imameti Ismai l b. Ca'fer'e hasretmeleri oldugunu daha nce belirtmistik. Bilindigi zere Ismail, I mam Ca'fer es-Sdik'm byk ogluydu.

Ismail iyye'nin iddiasina gre Imam Ca'fer, Ismail'in annesi zerine baska bir kadin la evlenmemis, herhangi bir cariyeyi dost edinmemis ve bu meselede Allah Resl'nll ( sallallhu aleyhi ve sellem) Hatice (radiyallahu anh), Hz. Ali'nin (radiyailahu anh) Ftima (radiyallaiiu anli) ile evliliklerinde izledi kleri snnete tbi olmustur. Firka mensuplarinin Ismail'in babasi henz hayattayken vefat etmesine iliskin ihtil aflarini daha nce zikretmistik. Bazilarina gre Ismail henz babasi hayatta iken vefat etmisti. Imametinin nasla beli rlenmesinin nedeni, imametin onun ocuklarina gemesinin istenmesidir. Nitekim Musa (aleyhisselm) kardesi Harun'u (aleyhisselm) nassla belirlemis, ancak Harun (aleyhi sselm) agabeyi hayatta iken lmst. Onunla ilgili nassin hedefi, liderligin onun ocukla rinda kalmasidir. Onlara gre nass geriye dogru islemez. Fikir degistirme (bed) ise imknsizdir. Bir imam, ocuklarindan herhangi birinin imametini ancak babalarindan a ldigi bilgiye dayanarak nasla belirler. Tereddt ve cehalet hallerinde tayin caiz olmaz. ,

Bazilarina gre Ismail lmemis, sadece ldrlme endisesiyle takiyye yaparak ldg havasini mistir. Bu grs iin de birok delil ileri srlmstr: rnegin anne bir kardesi ve henz o kardesi Muhammed arsafi kaldirdiginda agabeyinin gzlerini atigini grms ve korku iinde babasi Imam Ca'fer'e (radiyallaiiu anh) giderek "Agabeyim yasiyor! Agabeyim yasi yor!1' diye haykirmisti. Bunun zerine babasi, "Allah Resl'nn (sallaHhu aleyhi ve selle m) torunlarinin ldkten sonraki halleri byle olur." diyerek onu yatistirmistir. Bir diger delil, ldgn kanitlamak iin sahit istenmesi ve tutanak hazirlanmasidir. Halbuki o ndan nce hi kimse iin byle bir talepte bulunulmamistir. Bir diger olay sudur: Halife el-Mansr'a Ismail b. Ca'fer'In Basra'da grldg ve yatalak birini iyilestirdigi bildiri lmisti. O da babasi Ca'fer'e (radiyalialm anh) Ismail'in hayatta oldugunu, Basra 'da grldgn sylemistir. Medine valisi de buna sahitlik etmistir. Ondan sonraki imam Muliammed b. Ismail'dir. O, yedinci ve tamamlayici imamdir. Ye dinci imamdan sonra gizli imamlarin dnemi baslamistir. Bunlar sehirlerde gizli do lasirken davetileri aiktan davette bulunurdu. Bir diger iddialari sudur: Yeryz asla diri ve kim olan bir imamdan hli kalmaz. Bu im am ya aikta zahir, ya da gizlenmis mestur bir imam olur. Zahir imamin hccetinin gi zli olmasi caizdir. Gizli imamin hem hccetinin, hem de davetilerinin aik olmasi gere kir. Bir diger iddialari sudur: Imamlarin hkimiyetleri haftanin gnleri, yedi kat gk ve y edi gezegen gibi yediserli gruplar halinde srp gider. Nakblerin hkmranligi ise onikil I gruplar halinde devreder. Bu noktadan hareketle Immiyye firkasinin onikI imam fikrinden kusku duyulmaya bas lamistir. nk onlar nakblerin sayilarim imamlar iin kullanmislardir. Gizli imamlar devri sona erdikten sonra Mehdi billh ve Kim bIcmrillh olan imamlarin ve onlarin ocuklarinin devri baslar. Bunlarin imametleri nas yoluyla aktarilarak devam eder. IsmIliyye'ye gre devrinin imamini tanimadan len kimse, chiIIye lmyle lms olur. Ayni de devrinin imamina biat etmeksizin len kimse de chiliye lmyle lms olur. Bunlarin davetleri her dnemde srms, her yeni imamin agzindan yeni grsler ortaya atilm istir. Gemis grslerini kaydettikten sonra en son davetlilerinin fikirlerini zikretm ek Istiyoruz. Firkanin en ok kullanilan lakabi B tini yye'dir. Bu lakapla anilmalarinin nedeni, h

er zahirin bir btini, her ayetin de bir tevili bulunduguna inanmalaridir. Bunun disinda da birok lakaplari vardir. Bu lakaplar, firkanin bulundugu yere gre d egisiklik gstermektedir: Irak: Btiniyye, Karmita, Mazdekiyye. Horasan: Ta'Iimiyye, MlhIde. Firka mensuplari Ise Sia'nin diger firkalarindan bu isimle ayristiklari iin Ismili yye olarak anilmalarini istemislerdir.

Ilk dnem BtmIyyesi, kendi grslerini birtakim filozoflarin grsleriyle karistirmis ve bu yntem zere kitaplar telf etmislerdir. Allah Tel hakkinda syle demislerdir: O'nun iin n mevcd, ne de gayr-i mevcd, ne lim, ne de chil, ne kadir, ne de ciz deriz. Diger sifatlar hakkinda da ayni yaklasima sahip olmuslardir. Hakk isbt, O'nunla dig er mevcudat arasinda O'nun iin belirledigimiz ynde ortakligi gerektirir. Bu da tes bihtir. Bu yzden hkm, ne mutlak isbt, ne de mutlak reddir. Aksine O, birbirlerine te kabl eden varliklarin ilahi, husmet halinde olanlarin yaraticisi ve zidlar arasind a hkm verendir, Bu meyanda Muhammed b. Ali el-Bkir'dan su ifadeyi nakletmIslerdir: "Allah Tel'ya, ilim sahiplerine ilim bahsedince lim, kudret sahiplerine kudret bahse dince Kadir denildi. O, ilim ve kudreti bahseden olmasi itibariyla lim ve Kdir'dir . Yoksa ilim ve kudretin O'nunla kim olmasi veya bu sifatlarla mevsf olmasi Itibar iyla byle isimlendirilmis degildir." Ismiliyye hakkinda syle denmistir: Onlar sifatlari hakk anlamda reddeden ve Zt-i Ilhfy i tm sifatlardan mcerred sayanlardir. Kidem sifati hakkinda da syle demislerdir: Allah Tel ne Kadm, ne de muhdestir. Kadm o lan O'nun emri ve kelimesi, muhdes olansa yaratmasi ve sekIllendirmesidir. Emri vasitasiyla Akl-i Evvel'i yaratmistir ki o, bilfiil tamdir. Sonra onun vasi tasiyla tam olmayan nefsi yaratmistir. Nefsin akla nisbeti, nutfenin insana, yumu rtanin kusa, ocugun babaya, sonucun sonulandirana, disinin erkege, eslerden birini n digerine nisbeti gibidir. Nefs aldin kemline istiyak duydugu iin eksiklikten kemle dogru bir harekete muhta olur. Hareket ise hareketi saglayacak alete muhtatir. Is te bu ihtiyatan semav felekler hadis olmus ve nefsin idaresine bagli olarak daires el bir harekete baslamistir. Basit tabiatlar bu hareketten sonra olusmustur. Bun lar da yine nefsin idaresine bagli olarak dz bir harekete baslamistir. Bunun sonu cunda da madenler, bitkiler, hayvanlar ve insanlar gibi mrek-keb varliklar olusmu stur. Bu noktada cz' nefsler bedenlerle birlesmistir. Mrekkep varliklar arasinda sad ece insan tr, tabiata tasan nurlari alma Istidadina sahip olmustur. Dolayisiyla on un lemi, btn lemin karsisinda yeralmistir.

lem-i ulvde akil ve nefs-I klli bulunur. Bu lemde kll temsil eden bir aklin bulunmasi gereklidir. Onun hkm, kemle ermis ve ergen bir sahsin hkmyle aynidir. Iste bu sahsa Nt ik adi verilmistir. O, peygamberdir. Bir de msahhas nefs vardir ki o da klldr. Onun hkm de henz ergen olmayip kemle ynelen bir ocugun, ya da tamamlanmaya ynelen nutfenin, ya da erkekle birlesen disinin hkmyle aynidir. Buna da Ess adi verilmistir. O da va sidir. Yine onlara gre felek ve tabiatlar nefs ve aklin hareketlendirmesiyle hareketlend ikleri gibi nefsler ve sahislar da peygamber ve vasilerin idaresiyle seriatler is tikametinde idare edilirler. Bu da her devirde yediserli gruplar halinde olur. En son yediliye gelindiginde Kiyamet sreci baslayarak ykmllkler kalkar, snnet ve seriatl er inkisara ugrar.

Btn bu felek hareketler ve ser' snnetler nefsin kemle ulasmasi iindir. Nefsin kemle u masi, akil derecesine ykselmesi ve onunla birleserek onun mertebesine bilfiil ula smasi demektir. Iste bu byk kiyamettir. Bu noktada btn feleklerin, unsurlarin ve mrekk ebtin terkipleri zlr, gk paralanir ve yildizlar sailir. Yeryz, baska bir yeryzne p tomarlari gibi drlr. Bu safhada yaratilmislar hesaba ekilip hayir serden, itaatkr si

den ayrisir. Hakkin cz'iyti nefs-i klli ile, btilin cz'iyti da saptirici seytan ile bi rlesir. Hareket anindan skn anina kadar geen sre baslangi (mebde'), skn anindan sonsuz kadar uzanan sre ise kemldir.

IsmiliyyeVe gre alisveris, hibe, evlenme, bosanma, kisas, diyet ve benzeri hibir se r' hkm, farz ve snnet yoktur id sayi karsisinda sayi, hkm karsisinda hkm trnden bu ir ls olmasin. Seri-atler, ruhan ve emri lemlerdir. lemler ise cismn ve yaratilmis s ler-dir. Harfler ve kelimelerdeki terkipler de suret ve cisimlerdeki terkiplerin ls zeredir. Tek tek harflerin mrekkep kelimelere nisbetlcri, mcer-red bast varliklar mrekkep cisimlere nisbetleri gibidir. Her harfin de bu lemde bir agirligi, zgn bir t abiati ve bu zelligi nedeniyle neftler zerinde bir etkisi vardir.

Iste bundan hareketle gretici (talmi) kelimelerden elde edilen ilimler, tabiattan e lde edilen gidalarin bedenler iin besin olmasi gibi nefsler Iin de besin olmustur. Allah Tel yarattigi her varliga kendi trnden bir besin takdir etmistir. Bu l zere de lime ve ayederin sayilarini dzenlemislerdir. Onlara gre Isimlendirme yedi ve onIki saplarindan mrekkeptir. Kelime-i Tevhd birinci kisminda drt, ikinci kisminda kelimede n mtesekkildir. Ilkinde yedi hece, ikincisinde alti hece mevcuttur. Ilkinde oniki , ikincisinde de oniki harf vardir. Ayni seyi ayetlere de uygulamaya alismis ve b u sayi sistemine uyan ayetleri mmkn oldugunca belirlemeye alismislardir. Bu, ziddiy la karsilasma endisesiyle aresiz kalmadika hibir akil sahibini n zerinde fikir yrtmeye cegi bir zorlamadir. Bu karsilastirmalar, ilk dnem Ismiliyyesi tarafindan Izlenmis bir yntemdir. Bu konuda kitaplar tasnif etmis ve her devirde insanlari, ilimlerin bu tr dengelerini bilen, bunlarin inceliklerine vkif olan imama uymaya agirmislard ir.

Ismiliyye'nin yeni kusagi, yani Hasan b. Muhammed b. es-Sabbh liderligindeki harek et ise bu yntemden vazgeerek dnyev tedbir ve dayatmalara basvurmus; insan gcn kullanar k saglam kalelere siginmayi esas almistir. Hasan es-Sabbh, imaminin beldesine hicret edip devrinin insanlarini davetine nasi l agiracagina iliskin esaslari kendisinden grendikten sonra HIcr 483 yili Sabn ayind a Alamut Kalesi'ne tirmanmaya baslamistir. Imamin yanindan dndkten sonra her devir de kim olan sidk sahibi bir imam belirleme agrisinda bulunmustur. Iddiasina gre fir ka-I nciye, diger firkalardan bu zelligiyle ayrilacak ve sadece kendilerinin bir i mami olup digerlerinin imami olmayacakti. es-Sabbh'in daveti, ister Arapa, ister F arsa olsun bu ifade zerinde yogunlasmaktaydi.

Hasan es-Sabbh'in Farsa yazdiklarini Arapa'ya tercme ederek aktarmayi uygun gryoruz. M rcime zeval olmaz. Yegne muvaffak, Hakk'a tbi olup btildan sakinandir. Basari da, y ardim da Allah Tel'dandir.

es-Sabbh'in Farsa yazdigi kitabinda davetinin esaslarini anlattigi drt blmn tercmesi s edir:

Birinci Fasil: Marifetullah konusunda sorulari cevaplayan yetkin bir uzmanin iki grs olabilir: Ya, Allah Tel'yi herhangi bir muallimin gretmesi olmaksizin mcerred aki ve tefekkrle bilirim diyebilir; ya da bir muallimin gretmesi olmaksizin mcerred ak il ve tefekkr ile bilemem diyebilir. Ilkine gre hareket eden kimsenin, baskasinin akil ve tefekkrne dayanarak inkr etme hakki yoktur. nk inkr ettigi zaman gretilmis de tir. nk inkr bir gretimdir. Bunun delili de sudur: Baskasinin akil ve tefekkrne dayana ak inkr eden kimse baskasina muhtatir. Su iki kisim da zarurdir. nk Insan bir fetva ve rdigi veya bir grs belirttigi zaman buna ya kendiliginden, ya da baskasinin etkisi yle Inanir. BIrincI fasil budur. Grldg zere burada re'y ve akil ehlini yenme abasi vardir. Ikinci fasil: Bir muallime ihtiya duyuldugu zaman da gndeme su soru geli: Herkes m uallim olabilir mi, yoksa sdik bir muallim mI gerekir? Buna cevaben syle demistir: Herkesin muallim olabilecegini syleyen kimse, hasminin muallimini inkr etme hakki

na sahip olamaz. Eger inkr edebilirse, o zaman sdik ve itimda sayan bir muallimin b ulunmasinin gerekli oldugunu teslim etmis olur. Grldg zere bu fasil da Hadis Ehli'nc galebe alma abasini iermektedir.

nc fasil: Sdik bir muallime duyulan ihtiya kesinlestiginde byle bir muallimi tanimak v ona ulasip ondan ilim grenmek gerekmez mi? Yoksa kim olduguna nem verilmeden ve sd ik olup olmadigina bakilmadan herhangi bir muallimden grenmek caiz olur mu? Ikinci si birinciye rcidi-. Bir rehber ve nc olmadan yolunu bulamayan kimsenin durumu ne o lacaktir? Su halde dogru olan nce rehberi bulmak, ardindan yola gir-mekti-. Bu fa sil da Sia'nin fikirlerini bosa ikarmaya yneliktir.

Bordnc fasil: Insanlar iki gruba ayrilir. Birinci gruba gre Allah TelVi bilip tanimak sdik bir muallim vasitasiyla olabilir. Bu meyanda o muUimi bulup teshis etmek, s onra da ondan ilim grenmek gerekir. Ikinci gruba gre ise ilimler, belli bir mualli m olmaksizin herhangi birinden grenilebilir. Daha nce zikrettigimiz esaslara gre bir inci grubun hak ere oldugu grlmektedir. Bu grubun setikleri basin, hak ehlinin de ba [ olmasi gerekir. nk ikinci grubun btil zere oldugu ortaya ikmir. Onlarin baslari da b lin ncleri olmak durumundadir.

c-Sabbh sze devamla syle demistir: Bu yolla hak ehlini, hak vasi-tasiylimcmelen bilm is oluruz. Daha sonra da hakki, hak ehli vasitasiyla tafsilai bir bilgiyle bilir iz. Bylece meselelerin tekrarlanmasini nlemis oluruz. eabbh'in 'hak1 kavramiyla kasde ttigi husus, ihtiya, 'hak ehli3 ile kas-dettigie kendisine Ihtiya duyulan kimsedir . Bu meyanda syle demistir: Imamihtiya ile greniriz. Imamdan da ihtiyacin miktarlar ini greniriz, Tipki -yaz ile vcbu, yani Vcibu'I-vcd olan Allah Tel'yi grendigimiz g nla da caiz olan seylerdeki cevaz miktarlarim greniriz. Ca gre tevhide gtren yol tipatip budur Iletinin esaslarini ana hatlariyla izdikten sonra aiklama veya diger mezhtleri red detme babindan kendi mezhebini ihtiva eden fasillara ge-mistir-unlar daha ok diger firkalara galebe alma, ihtilaflarindan hareketle i arsizliklarini ortaya koyma end isesi gden aiklamalardir.

Bfasillardan biri, hak ve btil faslidir. Byk ve kk olmak zere iki siri ayrilan bu fasi da su fikirlere yer verilmistir: Bu lemde hak ve btil vjjr. Hakkin almeti vahdet, bt ilin almeti ise kesret yani okluktur. Vahdet, talm yani gretiyle, kesret ise re'y il e bilinir. Ta'Im cemaatla, cemaat ise imamla olur. Re'y ise muhtelif firkalarla, o nlar da firka Joiruculanyla kim olur.

es-Sabbh hak ile btili ortaya koyarken, bir yandan bu ikisi arasindaki benzerligi, bir yandan da aralarindaki ayrismayi, taraflar arasindaki eliskiyi zikretmis, ardi ndan taraflardan birini her sylenen szn llecegi bir kistas olarak belirlemistir. Koydu gu kistas hakkinda sunlari sylemistir: Bu kistasi kelime-i sehdet zerine tesis ettim . Kelime-i sehdet red ve isbt ya da red ile istisnadan olusur. Reddi gerektiren se y btil, isbti gerektiren sey ise haktir. O, bu ilkeden hareketle hayir ve serri, d ogru ve yalani ve benzeri zitlari lmeye alismistir. Ana ilkesi, hemen her sz ve fikr inde muallimi isbt etme gayretidir. Ona gre tevhd, nbvvetle beraber oldugunda tevhd ol rak isimlendirilebilir. Nbvvet de, imametle birlikte oldugunda gerek nbvvet olabilir. Fikirlerinin ana temasi budur. Hasan es-Sabbh avamin ilimlerle istiglini sakincali grp onlari bundan menettigi gibi , havssi da ncekilerin eserlerini, mellifi ve ierdigi bilgilerin niteligini grenmeksiz in incelemekten sakindirmis tir. Taraftarlarinin ilahiyat konusundaki ifadeleri sununla sinirlidir: ammed'in (sallallhu aleyhi ve sellem) ilahidir. Kendisi ise syle ilahimiz akillarin ilahidir, diyorsunuz. Yani her akil sahibinin i seydir, demek istiyorsunuz. Onlardan birine Allah Tel hakkinda Ilahimiz, Muh demistir: Sizler, aklinin gsterdig ne dsnyorsun? BIr mi

dir ok mudur? lim midir deg midir? Kadir midir degil midir? diye sorulsa verecegi c evap sadece sudur: Benim Ilahim, Muhammed'in ilahidir. "O ki Resuln hidyet ve hak d inle gnderdi ki hakki btn dinler zerinde hkim kilsin. Msrikler hos grmeseler de." (Tev e, 9/33) Burada Resul, Insanlari Allah Tel'ya kilavuzlayandir. Bu firka mensuplariyla mezkur esaslar hakkinda ne kadar mnazara ettiysem de verdi kleri karsilik su tr sorulardan te gitmemistir: Sana muhta miyiz? Bunlari senden di nlemek zorunda miyiz? Senden mi grenecegiz? ihtiyaci aiklamalari konusunda onlara ne kadar yumusak davrandiysam, kendisine ih tiya duyulan nerededir? Ilahiyat konusunda ortaya koyduklari nedir? M'klt hakkinda n e demistir? diye sorduysani, hep kulaklarini tikamislardir. Onlar ilim babim tam amen kapayip teslimiyet ve takld kapisini amislardir. Halbuki hibir akil sahibi tan imadigi bir mezhebe inanmayacagi gibi, delillerini grmedigi bir yola da girmeyecek tir. Kelmin baslangi noktalari birtakim hkmlerse de bunlarin sonulari teslimden ibarettir: "Hayir! Rabbin zerinde and olsun ki tartistiklari konularda senin hkmn sormadika, sen hkm verdikten sonra da nefslerinde bir sikinti hissetmeyip tamamen teslim olmadika iman etmis olmazlar." (Nisa, 4/64)

7- Fasil Fikih Ehli Bu fasilda ser' hkmler ve icthd meselelerde yasanan Ihtilaflarin taraflari anlatilacak tir.

A-Ictihad

Bilin ki itihadin usl ve esaslari drttr: Kitab, Snnet, Icm ve Kiys. Bunlarin ikiye ind rildigi de grlmstr.

Itihadin bu drt esasi ve bunlarin bu sayiyla sinirlandirilmasini, ayrica ictihad i le kiyas esaslarinin cevazini sahabenin icmiiia dayanarak benimsemislerdir. nk onlar helal ve harama iliskin bir mesele soruldugu zaman ictihad ederler, bu meyanda nc e Kitab'a basvururlardi. Eger orada bu meseleyle ilgili aik bir nas bulurlarsa on a sarilir ve o meselenin hkmn o nassin gerektirdigi biimde verirlerdi. Sorulan mesel enin hkmn Kitab'da bulamazlarsa Allah Resl'nn (sallallhu aleyhi ve sellem) snnetine m at ederlerdi. Bu hususta bir hadis bulduklari zaman ona sarilir ve onun gerektir digi sekilde hkm verirlerdi. Meselenin hkmn Allah Resl'nn (sallallhu aleyhi ve sell tinde de bulamadiklari zaman, sahs ictihdlarma basvururlardi. Bu nedenledir kI Sah abe devrinde itihadin asillari iki veya t. Sonraki dnemde bu asillarin sayisi drde ik nk bizler iin Sahabe icmma dayanmak da gerekli oldu.

Onlarin herhangi bir hkm zerindeki icmlari ser' bir delildir. Herhangi bir hdise zerin eki icm'lari itihadi bir icm olabilecegi gibi, itihadin Ifade edilmedigi mutlak bir icm da olabilir. Sahbe-i Gzin'in dallet zere icm etmeyecekleri bizce kesin olarak bili nen bir husustur. nk Allah Resul (sallallhu aleyhi ve sellem) syle buyurmustur: "mmet dallet zere birlesmez." (Tabern, Msned's-Smyyn, 3/196) Icm aik veya gizli bir nassa dayanmak durumundadir. nk kesin olarak biliyoruz ki ilk

nesil bir sey zerinde iyice durup da bir nassa muttali bulunmadika icm etmezlerdi. B u nas ya hkm zerinde ittifak ettikleri hadiseyle alkali olur ve bu hkmn neye dayandigi i beyan etmezler; yahut da nas Icmnin hccet oldugu ve icmya muhalefetin bid'at oldu gu hakkinda olur. Bu nedenledir ki icmnin dayanagi, ya aik nas (nass-i cel) veya gi zli nas (iiass-i haf)dir. Aksi takdirde mrsel hkmlerin isbati lzim gelecektir. Kiys ve itihadin dayanagi icmdir; sz konusu bu icm da itihadin cevazina dair husus bir nassa dayanmak durumundadir. Bundan hareketle su sylenebilir ki drt asil gerekte ikiye, h atta yalnizca Allah Tel'nin kelmina yani bire rci olmaktadir.. Sunu kati ve kesin olarak bilmekteyiz ki, Ibadet ve tasarruflarimizla ilgili tm s eyler sayilamayacak kadar oktur. Yine kat' olarak biliriz ki, olabilecek her sey h akkinda mstakil bir nas varit olmamistir. Byle bir seyi dsnmek dahi mmkn degildir. lar sayili, olaylar ve yeni zuhur eden hadiseler sayilamaz oklukta olunca, sayisi z olani sayili olanla kusatmak mmkn olmayacaktir. Bu durumda kiys ve ictihad vacip o lmaktadir. Bylelikle her yeni olayda itihada basvurulacaktir. Ancak itihadin mrsel, ani ser' bir dayanaga sahip olmamasi da caiz degildir. nk bu tr bir kiyas, yeni bir eriat vazetmekle esanlamlidir. Hkmlerin yegne koyucusu ise Allah Tel'dir. Mctehid, adinda bu esastan asla ayrilmamalidir.

Nas

y s iti

B-Itihadin Sartlari Bestir BIrInci sart Araplarin sylediklerini anlamayi saglayacak, vaz' ile istir; nass ile z ahir, nim ile hss, mutlak ile mukayyed, mcmel ile mufassal, hitabin fehvasi ile kelm in mefhumu arasindaki farki anlayabecek derecede Arapa bilgisidir. Mefhma mutabakat yoluyla, tazammun yoluyla, iltizam yoluyla dellet sekillerini de bilmelidir. Bu bilgi, mete-hid iin ara mesabesindedir. Bu aleti saglam olmayan birinin itihadinda k emle ulasmasi mmkn degildir. Ikinci sart Kur'n tefsirini, zellikle de ahkmla ilgili ayetlerin tefsirini, ayetleri n anlamlari hakkinda naldedilen hadisleri ve muteber sahabeden yapilan nakilleri bilmektir. Onlarin Kur'n ayetlerini hangi yntemlerle anladiklarini, anlamin derin liklerine nasil daldiklarini da bilmelidir. Kissa ve mev'iza trnden ayetlerin tefs irini bilmemek itihada halel getirmez. Nitekim sahabe arasinda da bu tr ayetlerin anlamlarini tam olarak bilmemesine ragmen ictihd makaminda olanlar bulunmaktaydi.

nc sart, hadislerin metin ve Isnatlarini, rvilerin hallerini, dil ve gvenilir olup olm diklarim, hkmle ilgili hadislere mahsus olaylari, nini olup husus br vakiaya ait olan hadisleri bilmektir. Hs olup klli bir hkme dellet eden hadisleri ve farz, vcIp, mendp , mbh, mekruh gibi hkmler arasindaki farklari bilmektir. Bylelikle herhangi bir ietihd a hkmn bu ynn Ihmal etmez. Bunlari birbirine karistirarak yanlis bir hkm verme durumun dsmez. Bir diger sart sahabe, tbin ve onlarin tblerinin icm ettikleri hususlari bilmektir. Bu sart sayesinde onlarin icm'larina aykiri bir ietihdda bulunmaz. Kiyaslarin mevzilerini, bunlari Inceleme keyfiyetini bilmek de sarttir. Bylelikle nce bir asil arar, sonra ondan istInbtta bulunabilecegi muhayyel bir mn arastirir. Hk mn bu mnya dayandirabilecegi gibi glib zanla tesbihte de bulunabilir.

Bir metehidin hkmnn takld edilebilmesi iin bu sartlan hiz olmasi gerekir. Zikrettigimi tarzdaki kiyas ve itihada dayanmayan hkm, dayanagi bakimindan mrsel ve gzardi edilec ek trdendir.

Bu bes sarti Ifa eden metehidin ietihdda bulunmasi caizdir. Onun yapacagi ictihd il e verecegi hkm de ser' aidan caizdir. Avamin bu itihadi takld etmesi ve metehidden fet a istemesi vaciptir. Rivayete re Allah Resul (sallallhu aleyhi ve sellem) Muz b. Ceb el'I (radiyallahu anh) emen'e kadi olarak gnderirken syle buyurmustu: "Ey Muz, Yeme

n'e vardiginda neyle hkmedeceksin?" O da syle cevap verdi: "Allah Tel'nin Kitabi ile hkmederim." Bunun zerine Reslullah (.sallallhu 31 yhi ve sellem) syle buyurdu: "Eger Allah Tel'nin Kitbi'nda bulamaz-san nevle hkmedersin?" O da syle dedi: "Allah Resl'n netiyle hkmederim." Reslullah (sallallhu aleyhi ve sellem) yine sordu: "Peki Allah Resl'nn snnetinde bulamazsan neyle hkmedeceksin?" Muz (radiyallahu anh) syle cevap ve : "O takdirde kendi reyimle ictihd ederim." Bunun zerine Allah Resul (sallallhu aley hi ve sellem) syle buyurdu: "Allah Resl'nn elisini, Resulnn rizasina muvaffak kilan Al ah'a hamd lsun." (Tirmiz, Ahkm, 3; Msned, 5/230, 236, 242; Safi, el-mm, 7/273) A1I (radiyallahu anh) de Syle demistir: "Allah Resl (sallallhu aleyhi ve sellem) beni kadi olarak Yemen'e gnderecegi zaman syle dedim: 'Ey Allah Resul! Henz gencim, oray a vardigimda halk arasinda neyle hkmedecegim?' Allah Resul (sallallhu aleyhi ve sell em) ggsme vurarak syle buyurdu: 'Allahim onun kalbine dogruyu gster ve dilini sabit kil!' Allah Resl'nn (sallallhu aleyhi ve sellem) bu duasindan sonra aralarinda hkm ver digim hi kimsenin davasinda spheye dsmedim." (Ebu Davud, Akdiye, 6; Ibn Macc, hkm, 1 ) 1- Usl Ve Fr Sahasindaki Mctehidlerin Hkmleri:

Usl ehlinin genellikle gre kat' akl hkmlerle uslle ilgili meseleler zerinde fikir y senin kesin isabet etmesi gerekir. nk bu tr konularda dogru birdir. Buna gre akl bir h zerinde red ve isbt trnden; birinin kabul ettigini o kabul ettigi cihetten, kabul e ttigi zamanda reddetmesi tarzinda ve taraflar arasinda dogruluk ve yalanin, hak i le batilin paylasilmasi seklinde iki farkli grsn bulunmasi caiz degildir. Sz konusu grs ayriligi, bizzat Islm dahil usul ehli arasinda bulunabilecegi gibi, Islm ile dig er din ve mezhepler arasinda varolan ihtilaflarla ilgili de olabilir. Bu ve benz eri usl meselelerde ihtilafa dsen birinin, ayni anda hem dogru, hem yalani, hem hak, hem de btili temsil etmesi mmkn degildir. Byle birinin durucu su rnekteki konusmacila rdan birinin durumuna benzer: Ilki syle demistir: Zeyd, su anda bu evdedir. Diger i de syle demistir: Zeyd su anda bu evde degildir. Bu tr iki haber cmlesinden sadec e birinin dogru, digerinin yalan oldugunu kesinlik zere biliriz. nk habere konu olan sahsin, yani Zeyd'In hem evde, hem ev disinda olmasi mmkn degildir. Ya evde, ya da degildir. IkI kimsenin herhangi bir mesele hakkinda verilen akl bir hkm zerinde Ihtilafa dsmesi durumunda ihtilaf mahallinin Ikisi arasinda ortak olmasi ve iki nermenin birbirl erine tekabl etme sarti geerli olabilir. Byle bir durumda ihtilafin her iki tarafini n da Isabetli olma ihtimali sz konusu olur. Ikisi arasindaki ihtilafin giderilmes i, ancak mahallindeki ortakligin giderilmesi veya nizanin taraflardan birine rac I olmasiyla mmkn olabilir. Buna rnek olarak Allah Tel'nin Kelmi hakkinda varolan ihtilafi gsterebiliriz. Bu mese lede yasanan ihtilafin taraflari ayni mn zerinde red ve isbatta bulunmus degillerdi r. rnegin Allah Tel'nin Kelmi'nin yaratilmis oldugunu syleyenler, bununla Kelm'in dild e telaffuz edilen harfler ve seslerle yaziya dklen birtakim izgi ve kelimelerden ib aret oldugunu murad ediyorlardi. Iste bundan hareketle de O'nun Kelmi'nin yaratil mis oldugunu iddia ediyorlardi. Yaratilmamis oldugunu ileri sren-lerse, Kelm ile h arfler ve yazilari degil baska bir mnayi kasdediyorlardi. Dolayisiyla her Iki tar afin da ihtilafa konu olan esasinda yani yaratma fiiline bakislarinda farklilik sz konusuydu.

Ayni durum r'yetullli meselesindeki ihtilaflar Iin de geerlidir. Ru'yetullhi inkr eden lere gre r'yet; isigin grlen nesneye temas etmesidir ki bu, Allah Tel hakkinda caiz ol maz. Ru'yetullhi kabul edenlere gre ise r'yet bir tr idrk ve huss bir ilimdir ki Allah Tel hakkinda caizdir. Grldg zere bu konuda da ihtilafin konusu ayni degildir. Red veya Isbtta bulunanlarin red ve isbtlan ayni seye dnk degildir. Ancak is grme fiilinin zne eldiginde ncelikle onun mhiyeti zerinde birlesecek bundan sonra red veya isbt noktasi nda fikir belirteceklerdi.

Kelm meselesi iin de ayni durum geerlidir. Yani taraflar ncelikle Kelm'in mhiyeti zeri

de fikir birligi edip sonra kabul ve red zerinde konusmalidir. Bu yapilmadigi tak dirde her Iki nermenin de isabedi olmasi mmkn olacaktir.

Ebu'l-Hasan el-Anber'ye gre usl yani akid konusunda ictihd eden mctehidler de isabet e tmis sayilir. nk kendilerine emrolundugu iizere, arastirdiklari hususta ellerinden gelen btn abayi ortaya koymuslardir. Belli bir hkm red veya Isbt etmis olsalar da bu b edir. nk bir aidan isabet etmis olmasi caizdir. Onun bu grs, Islm dairesi iinde bul rka mctehidleriyle sinirli olup Islm dairesi disinda kalan firkalarin mensuplari ii n geerli degildir. nk bu konumda olanlarin hata ve kfrleri zerinde icm edilmistir. On e btn mctehidler isabet etmis sayilirdi. Halbuki naslar ve icm bunun aksini emretmek te ve uslle ilgili meselelerde ictihd eden her mctehidin isabet etmis sayilamayacagi ni ortaya koymaktadir.

Usl limleri arasinda hev ehlinin tamaminin tekfir edilmesi noktasinda ihtilaf sz konu sudur. Ancak usl konularinda sadece bir grsn isbedi olabilecegi noktasinda kesin grs s hibidirler. nk tekfir ser' bir hkmdr. Mctchidleri dogrulamak (tasvb) ise akl bir h p ve firkasina asiri bagli ve mutaassip davranan kimseler, muhaliflerini kfr ve dall etle itham etmislerdir. Kimileri ise daha hosgrl davranarak tekfire ynelmemislerdir. Tekfire ynelenler, bunu yaparken her mezhep ve grs belli dinlerin grsleriyle mukayese dip yanyana getirerek bunu yapmislardir. rnegin Kaderiyyc firkasini Mecslerle, Msebb ihe'yi Yahudilerle, Rfizleri Hiristiyanlarla yanyana getirmis, evlilik ve kestikle rini yeme gibi konularda bunlarla ayni hkmleri icra etmislerdir. Hosgrp tekfire ynelmeyenler ise bu durumda olan kimselerin ahi-rette helak olacakla rini sylemekle yetinmislerdir. Kfr ve dalletle itham etme konusunda oldugu gibi lanetleme konusunda da ihtilaf etmi slerdir. Bu meyanda hak imama karsi ikarak ayaklanan kimsenin bu ikisi, eger bir tevl ve itih ada dayaniyorsa hata etmis bir sakinin ameli olarak Agilanmis, dolayisiyla lanet lenmesi vacip grlmemistir. Ehl-i Snnet'e gre ayaklanan kimse bu hareketiyle Iman dairesinden pkmiyorsa lanetl enmesi vcIp grlmez. Mu'tezile'ye gre ise ayaklanmasi sebebiyle fiska dstg iin lanetlen -nieyi hakeder. On lara gre fsik kisi iman dairesinden ikmaktadir. Ayaklanmasinin sebebinin zorbalik, ek emezlik ve dinden ikis olmasi sonucu degistirmez. Mslmanlarin icm'ina gre lanet dil s ebebiyle, kati ise kili sebebiyle lzim gelir.

Fer' meselelerde Ictihad edenlere gelince, bunlar da helal, haram gibi ser' hkmler ze rinde ihtilaf etmislerdir. Bu ihtilaflarin kaynagi ise galip zannin bulundugu no ktalardir. Dolayisiyla bu tr meselelerde ictihad edenlerin hepsini isabet etmis k abul etmek mmkndr. Byle bir kabuln dayandigi asil ise Allah Tel'nm sonradan ortaya ik her olayla ilgili belli bir hkmnn varolup olmadigi meselesidir.

Fikih uslclerinden br gruba gre Allah Tel'nm itihada konu olmus meseleler hakkinda iet haddan nce helal, haram, caiz mekruh trnden kesinlesmis bir hkm yoktur. Bu gibi mesel elerde Allah Te-l'nin hkm, metehdin itihadi sonucunda vardigi hkmdr. Bu hkm o seb ktadir. Bu sebebin bulunmadigi noktalarda hkm ictihadla sabit olmaz. zellikle cevaz ve kerahetin Allah Tel'nm Zti sifatlarina ruc etmediklerini savunanlara gre byledir. Onlara gre bu hkmler, Allah Tel'nm 'Yap, yapma' trnden buyruklarina rci-dirler. Bu ya sima gre ietihadda bulunan her metehid isabet etmis sayilir.

Usl limleri arasinda Allah Tel'nin her meseleyle Ilgili ietihaddan nce belli bir hkmn aroldugunu syleyenler de vardir. Onlara gre Insanin ifa ettigi her hareketle ilgil i helal veya haram trnden bir hkm vazedilmistir. Metehid, bu hkmleri arayacaktir ve ic ihad yoluyla inceleyerek ortaya ikarmakla mkelleftir. Her talep bir matlup gerektir

ir. Ictihad, bir seyden digerine ynelmelidir. Dolayisiyla belirli bir seye yonelmeyen bir talep makul degildir. Bu nedenledir ki metehid, naslar, zahir (aik) ve u mum hkmler ile icm edilmis hkmler arasinda srekli arastirmada bulunur ve hkmle olay ndaki manev bagi ortaya ikarmaya veya hkm ve suretler arasindaki iliskiyi bulmaya alis ir.

Bylelikle zerinde ittifak edilen meselede buldugu hkm, zerinde ictihad edilen meseleye tatbik eder. Mctehidin belli bir matlubunun bulunmamasi haline gelince, byle bir t alebin sihhatli olmasi nasil mmkn grlr? Bu yaklasima sahip olan uslclere gre fer' me rde ictihad eden mctehidlerden de yalniz biri isabet eder. Ayni hkme ulasamayan 'd iger metehidler Ise, sarfettiklerI abadan dolayi mazur grlrler.

Ietihadda isabet eden metehid kesin olarak bilinebilir mi? Uslcle-rin ogunluguna gre bunu belirlemek mmkn degildir. Ayni konuyla ilgili birka ietihaddan yalniz biri isa betlidir, ancak hangisi oldugu belli degildir. Ancak usl limleri arasinda mesele)' ! tafsil edip farkli durumlarin bulunduguna isaret edenler de olmustur. Bunlara gr e ictihad edilen konuya bakilir, naslara aika muhalefet eden metehid hatali sayilir . Ama bu hata, onun dalletini gerektirmez. Metehidler arasinda sahih hadislere ve zh Ir naslara bagli kalanlar Isabetli sayilir. Metehidler arasinda nassa muhalefet ai ka grnmyorsa, bizatihi hatali sayilmazlar. Her halkrda bu gibi mctehidlerin hepsi icti adlarinda isabetli sayilmalarina ragmen hkmde isabet edenin hangisi oldugu kesin d egildir. Usl ve fur sahalarinda ictihad eden mctehidlerin durumlari genel olarak byle zetleneb ilir. Ancak bu, ok zorlu ve karmasik br meseledir. 2- Ictihad, Takld, Metehid Ve Mukallidin Hkmleri

Ictihad, farz-i ayn degil farz-i kifye olan bir grevdir. Dolayisiyla mslmanlardan he rhangi bir sahsin bu grevi ifa etmesi halinde farziyet digerlerinden dser. Ictihad edecek bir ztin bulunmadigi bir devirde yasayanlar, bu yzden gnah islemis ve byk bir tehlikeyle karsilasmis sayilirlar. Itihadi ser' hkmler, itihada bagli olduguna gre se bep msebbeb iliskisi kurulabilir. Sebep bulunmadigi zaman hkmler geersiz, grsler deger iz kalacaktir. Su halde metehid bulunmasi elzemdir, iki metehid ictihad ettikleri ve birinin itihadi digerinin itihadinin oldugu takdirde, bu mctehidlerden birinin digerini takld etmesi degildir. Ayni sekilde herhangi yeni bir olay hakkinda hel al veya haram seklinde ictihadda bulunan bir mctehidin, baska bir tarihte bu olay in aynen vuku bulmasi durumunda ilk itihadina dayanmasi caiz olmaz. nk ikinci itihadi nda, ilk itihadinda gremedigi bir hususu grerek fikir degistirmesi mmkndr. Avama dsen, mctehIdI takld etmektir. Avamin mezhebi, sordugu mctehidin mezhebidir. As lolan da budur. Ancak ulemdan bazilari Hanef mezhebine mensup avamin yalniz Ebu Ha nfe'nin mezhebiyle, Sfi mezhebine mensup avamin da ancak Safi mezhebiyle amel edebil ecegini sylemislerdir. nk hkm, avamin kendine gre mezhebinin olamayacagi ynndedir. mezhebinin o anda fetva sorduklari kimsenin mezhebi kilinmasi, karisikliga yol aa bilir. Iste bu nedenle avamin bu noktada serbest davranmasini caiz grmemislerdir. Bir beldede iki mctehid bulundugu zaman, avam bunlardan daha faziletli ve vera' b akimindan daha stn olanini bulma noktasinda arastirmada (ictihad) bulunur ve onun fetvasiyla amel eder. Mft kendi mezhebi zere fetva verdigi ve kadilardan biri de bu fetva geregince yargida bulundugu zaman bu hkm diger mezhepler hakkinda da sbt bulmu s olur. Bir akte baglandigi zaman nasil kabz (teslim alma) gereklilik kazaniyorsa , yargi da fetvayla birlestigi zaman hkm baglayici olur. Avam, bir mctehidin ictiha d mertebesine ulasmis oldugunu nasil bilir? Ayni sekilde mctehid, ictihad iin gere kli sartlari ikml etmis oldugunu nasil bilebilir? Bu konuda farkli grsler vardir.

Dvud el-Isfahn ve tbilerinIn mensup olduklari Zahiriye mezhebine gre fer' hkmlerde d as ve ictihad caiz degildir. Onlara gre seriatin kaynaklari sunlardir: Kitb, Snnet ve Icm. Onlara gre kiys, hkm kaynaklarindan bIrI degildir. el-Isfahn syle demistir: " a Ilk basvuran IblIs'tIr." (Darm, Mukaddime, 22, Ibn Eb Seybc, Musannaf, 7/253)

Ona gre kiys, KItb ve Snnet'in muhtevasina dhil degildir. O, ser' bir hkm arastirmani a ser' bir yntem oldugunu anlayamamistir. Daha nce gnderilmis seriatlerin hemen hibir inde IctIhaddan bagimsiz kalinmamistir. nk yeryznde yayilabilmek iin seriatin ictihad ile desteklenmesi zarurdir. Nitekim sahabenin de -kardeslerin dedeyle beraber mira si olmasi meselesi gibi- basta miras konusu olmak zere birok konuda ictihad ve kiysa sik sik basvurduklarini grmekteyiz. Sahbe'yi tanimaya alisan herkes bunun byle oldugunu grecektir. 3- Mctehidlerin Siniflari Islm mmetinin mctehidleri iki sinifa aynlmis olup bir ncs mevcut degildir. A- Hadis Ehli Bunlar genel olarak Hicazlidir. Belli basli sahsiyetleri Mlik b. Enes, Muhammed b . Idrs es-Sfi, Sfyn es-Sevr, Alimed b. Hanbel, Dvud b. A1I b. Muhammed el-Isfahn ve r etrafinda toplanan kimselerdir. Bunlarin Hadis Ehli olarak is imlendirilmelerin in nedeni, hadis elde etmeye, hadis ve diger haberlerin nakline ve ser' hkmleri ola bildigince naslara dayandirmaya gsterdikleri zendir. Onlar, hakkinda hadis veya na kil bulduklari hibir meselede gizli ya da aik olsun kiysa basvurmayi uygun grmemisle rdir. imam es-Sf syle demistir: "Herhangi bir meselede bana ait bir grse rastladiginizda, on un aksine bir hadis bulursaniz bilin ki benim mezhebim O hadistir." (Ibn Hacer, Fethu'1-Bar, 2/223; Ali el-Kr, Edlet Mtekadi

EbHanfe, 1/130; Ais, yt'l-Beyyint, 1/73) Imam es-Sfi Ile ayni grs paylasan tara dir: Ebu Ibrahim Ismail b. Yahya el-Mzen, er-Reb b. Sleyman el-Cz, Harmele b. Yahya en ~Necb, er-Reb b. Sleyman el-Murd, Ebu Yakb el-Buveyt, Hasan b. Muhammed es-Sabh ez-Z Muhammed b. Abdullah b. Abdulhakem el-Misr ve Ebu Sevr ibrahim b. Hlid el-Kelb. Btn bu limler imamlarinin ictihdlarma hibir ilvede bulunmamis, ondan nakledilenler zerinde muhtemel anlamlar arasinda uygun olanina tevcih veya maksadin ne oldugu ynnde ist inbat disinda bir tasarrufta bulunmamis, imamin grslerinden ayrilmayarak kendisine asla muhalefet etmemislerdir. B- Rey Ehli

Bunlar da genel olarak Iraklidir. Re'y Ehli, Imam Ebu Hanfe b. Sbit'in evresindekil erden olusur. Muhammed b. Hasan, Ebu Ysuf Yakb b. Ibrahim b. Muhammed, Zfer b. el-Hz eyl, Hasan b. Ziyd el-L'l, Ibn Sem'a, fiye el-Kd, Ebu Muti el-Belh ve Bisr el-Mers nde gelenleri arasinda yer alir. Re'y Ehli olarak isimlendirilmelerinin nedeni, gayretlerini ekseriyetle kiysin ynn v e hkmlerden ikarilan mnlari elde etmeye sarfetme-leri, yeni olaylari bunlara dayandir malari ve kimi zaman da aik kiyasi haber-i vahide tercih etmeleridir. Ebu Hanfe bu meyanda syle demistir: "Bu ilmimiz, ulasabildigimiz en gzel grs temsil eder. Bundan farkli bir grse sahip olanin re'yi kendisini baglar. Onun re'yi ona, bizim re'yi-m iz bizedir." Imam Ebu Hanfe'nin taraftarlari onun ictihadlanna ilvelerde bulunduklari gibi bazi hkmlerde kendisine muhalefet de etmislerdir.

Hatirlatma Bu iki grubun feri meseleler hakkinda ok sayida ihtilaflari sz konusudur. Her iki g

rubun kendilerine ait kitaplari oldugu gibi grslerini savunmak iin yaptiklari mnazar alar da meshurdur. Sonular tamamen zann kalmaktadir. Bunlarin ihtilaflari kfr veya d alletle itham etmeyi gerektirmez. nk daha nce de ifade ettigimiz gibi feri meselelerd e ictihad edenlerin hepsi isabet etmis kabul edilir. Notlar 1- Gazzl yani IplikI lakabiyla anilmasinin nedeni, sadaka vermek iin aradigi iffetl i hanimlari bulmak amaciyla iplik egiren esnafla iice olmasindandir, b. el-Kmil, c l-Mberred, c. 3, s. 921. Vsil (H. 80-131), Mu'tezile firkasinin kurucusu ve ilk re isidir.

2- Tarihilere gre Ma'bed el-Chen (. H. 80) Islm tarihinde kader konusunda ilk fikir be an eden kisidir. Anlatilanlara gre bu fikri, Esvire'den Ebu Yunus el-Esvr adli sahis tan almistir.

3- Gayln ed-Dimcsk kaderi inkr grsn Ma'bed'den grenmis ve bu grste asiriya gitmisti fe mer b. Abdlaziz (H. 99-101) tvbe edip vazgetigini ilan etmesi yznden onu ldrtmekt zgemistir. Ama Gayln daha sonra bu grsne tekrar dnms ve Kaderiyye'ye karsi ok kati ol Hisam b. Abdlmefik tarafindan Sam'in kapilarindan birinde asilarak ldrlmstr. 4- Ebu'l-Hzeyl el-Allf (H. 135-226) Abdlkays'in azatlisi ve Mu'tezile'nin Basra eko lnn basidir. 5- Ebu Yakb es-Sehhm Hicri 267 yilinda vefat etmistir. Mu'tezile'nin Basra ekolnn b asidir. Halife el-Vsik tarafindan Harc Divninin basina .taninistir. el-Es'ar Maklt u'l-Islmivyn adb eserinde syle der: "Onlardan biri olan es-Schhm iddia etti ki Allah Tel kullarini muktedir kildigi seye kadir olmaz. Ona gre tek bir hareket hem Allah , hem de insan iin mukadder olabilir. Allah Tel'nin o fiili yapmasi zaruret, kulun yapmasi ise kesbdir." c.l, s. 199. 6- Abdulkdir cl-Bagdd, el-Fark beync'l-firak adli eserinde bu iddialardan szetmistir . b. s. 166, Kahire, 1948 . 7- Ayrintili bilgi iin bk. el-Brn, Tahkku m li'1-Hind s. 24, Londra, 1887. 8- El-Intisr ve'r-redd al IbniVRvend adli eserin mellifidir. Bu kitapta Mu'tezile'yi s avunmakta ve Ibni'r-Bivend'nin elestirilerini cevaplayarak Mu'tezile'yI aklama ya alismaktadir. H. 300 yilinda lmstr. 9- Ebu'l-Hseyn Muhammed b. Ali et-Tayyib el-Basr; Mu'tezile kelamcisi ve kelam dal inda ne ikan kisiliklerden biridir. (. H. 436) bk. Ibni Hailikn, e. 1, s. 609. 10- Ebu'l-Me'l el-Cveyn Abdulmelik b. Eb Muhammed Abdullah b. Yusuf; Safi fikihci, Nis abr yakinlarindaki Cveyn beldesinin taninmis Imamlarindan biridir. Es'arler ile has imlari arasindaki husmetin en siddetli oldugu dnemde yasamistir. Genis ilmi ve zen gin bilgisiyle Es'ariligi desteklemis, akaidinin mdfaasini stlenmistir. Mekke'ye git mis ve orada drt yil kalmistir. Nisabr'a dndkten bir sre sonra Bagdat'a giderek Nizam iye Medresesi'nde tedrista baslamistir. ok yaygin bir shrete sahiptir. Hicr 478 yili nda lmstr. Ibni Hallikn, c. 1, s. 361.

11- Ebu Ishk Ibrahim b. Muhammed el-Isferyin; Rkneddn lakabiyla taninmis Sfi fikihidi Nisbr medreselerinde ders vermis taninmis bir limdir. Hicri 418 yilinda lmstr.

12- Davd b. Ali el-Isfahn, Zahir fikihisi, hadis hafizi ve Zhiriyye mezhebinin kurucus dur. Zhd ve vera' ehlinden bir zt idi. Hicr 270 yilinda vefat etmistir. Bk.: Sezert, c. 2, s. 185.

13- Ebu'l-Hasan Muktil b. Sleyman el-Ezd, aslen Belh'ten olup Basra'ya gitmis, ora dan Bagdat'a giderek hadis naklinde bulunmustur. Mfessir olarak taninmistir. Mchid, At ve digerlerinden hadis nakletmistir. Degerli ulemdandir. Basra'da Hicri 150 yi linda vefat etmistir. Bk.: Ibni Hallikn, c. 2, s. 147. 14- Muhammed b. Kerrm, Sicistn asillidir.

15- Rivayete gre bembeyaz giysileri olan esmer bir adam Hayber ganimetlerinin dag itimi esnasinda -ki sadece Hudeybiye'de bulunanlara verilmistir- Allah Resl'nn (sai lallhu aleyhi ve sellem) basina dikilerek syle dedi: 'Bugnden itibaren dil olamazsin! ' Allah Resul (sailallhu aleyhi ve sellem) buna ok fkelendi. fkesi yznden okunuyordu. r b. el-Hattb (radiyaahu anh) atilarak, 'Ey Allah Resul! Izin ver de sunu ldreyim!' d edi. Bunun zerine Allah Resul (sallalihu aleyhi ve sellem) syle buyurdu: 'Bu ve arka daslari -bir zaman gelip- haber olacaktir.' Baska bir rivayette ise syle buyurdug u nakledilir: "Yazik sana! Ben dil davranmazsam, kim dil olabilir?!" Sonra Ebu Bek ir'e (radiyallahu anh) dnd ve 'Onu ldr' buyurdu. Bir sre sonra dndgnde Ebu Bekir (rad llahu anh) syle dedi: Ey Allah Resul, rk ettigini grdm. Bunun zerine mer'e (radiyall nh) 'Onu ldr!' buyurdu. Bir sre sonra dndgnde mer (radiyallahu anh) 'Ey Allah Resul! de ettigini grdm' dedi. Bunun zerine Ali'ye (radi-yailahu anli) 'Onu ldr5 diye emrett i. Bir mddet sonra dndgnde Ali (radiyallahu anh) 'Ey Allah Resul, onu bulamadim' dedi. Allah Resul (sailallhu aleyhi ve sellem) de syle buyurdu: "Eger ldrlms olsaydi, bir d ha hi kimse Allah'in dini zerinde ihtilafa dsmeyecekti!" Baska bir rivayette ise syl e denilmektedir: "Ganimet dagitilirken irkin grnsl, ukur gzl ve ikik alinli biri gel Allah Resl'ne (sailallhu aleyhi ve sellem) syle dedi: Yaptigin taksim, Allah rizasi na uygun dsmyor. Allah Resul (sailallhu aleyhi ve sellem) yle fkelendi ki yanaklari al al oldu. 'Insanlik hakkinda Allah bana gvenirken siz mi gvenmiyorsunuz?' buyurdu. mer (radiyallahu anh) kalkip 'Ey Allah Resul! Sunu ldrvereyim' dedi. Allah Resul de ( sailallhu aleyhi ve sellem) bunun zerine yukarida sylediklerini syledi." (el-Kmil, elMberred, C. 3, s. 919, Haleb basimi.) 16- Babasina nisbede Ibni Hudeyr olarak anilmistir. Edebiyat kaynaklarinda ise n inesi veya stannesine nisbetle IbnI Ediyye olarak isimlendirilmistir.

17- Hicri 60 yilinda lmstr. Ezrika, Haricler arasinda sayi ve g bakimindan en ileri ol n firkaydi. Kendilerine muhalif olanlari msrik olarak grrlerdi. Kendilerine hicret etmeyen kimseleri, ayni grste olsalar dahi msrik sayarlardi. Kislalarina gelen kims eleri Imtihan etmeyi farz grr ve esirlerden birini ldrmesini isterlerdi. Eger ldrrse imi olduguna Inanir, ldrmekten imtina ederse mnafik ve msrik oldugunu syleyerek adami ldrrlerdi. (Bk.: el-Park beyne'l-firak, s. 50)

18- Abdurrahman b. Mlcem; el-Mberred, Ibni Mlcem hakkinda sunlari Jtletmisrir: "Har icler, karsilastiklari durumu degerlendirerek syle dediler: Ali v; Muaviye mmetin dz enini bozdular. Eger ikisini birden ldrrsek dzen tekrar hakka dnecektir. Bunun zerine Esca'dan bir adam araya girerek syle dedi: O ikisi yasadika hayat bana haram olsun . O dnemde yasanan fesadin kaynagi da budur.... Abdurrahman b. Mlcem el-Murd -Allah ona lanet etsin-syle dedi: Ben Al'yi ldrrm! 'Bunu nasil yapacaksin?' diye sordular. O da, 'Suikastle' dedi. el-Berk lakabiyla taninan cl-Haccc b. Abdullah es-Sarm, 'Ben de Muaviye'yi ldrrm' dedi. el-Anber b. Amr b. Temm ogullarindan Zde-vevh adinda bir kl ikarak 'Ben de Amr'i ldrrm' dedi. Her nn de ayni gece ldrlmesi zerinde fikir bi lar. Tarih olarak da Ramazan ayinin yirmi birinci gecesini belirlediler. Sonra a yrildilar, ibni Mlcem Kfe'ye gitti. Orada kendini gizleyerek Ktitm bt. Alkame adinda bir kadinla evlendi. Bu kadin da Haric idi. Rivayete gre kadin ona syle demisti: M ihir olarak bin dirhem, bir kle, bir criye ve Ali'nin katlinden baskasina razi olma m! Ibni Mlcem de, 'Istedigini alacaksin. Ama Ali Isi nasil olacak?' Kadin, 'Onu hi le ile ldreceksin. Canini kurtarirsan insanlari bir ktlkten kurtarmis olursun ve geli p ailenle yasarsin. Aksi halde sonsuz cennete kavusursun' dedi. IbnI Mlcem belirl enen gece Ali'ye (radiyallahu anh) pusu kurdu... Zehirli kiliciyla vurdugu Ali ( radiyallahu anh) bu yaradan kurtulamayarak sehit oldu. Ibni Mlcem de el-Mugre b. Ne vfel b. cl-Hris b. Abdulmuttalib tarafindan cezalandirildi." (el-Kmil, c. 3, s. 92 6)

19- Kendi yoldaslari tarafindan Hicr 69 yilinda ldrlmstr. 20- "cl-Kerbs bir eserinde sunu zikretmistir: Acride ve Meymniyc ogullarin ve kizlarin kizlariyla, erkek kardeslerin ve kizkardeslerin kizlariyla nikahlan-mayi caiz gr mslerdir. Ysuf sresinin Kur'an'dan olmadigini iddia ettikleri de sylenmistir." (Makltu 'l-Islmiyyn, c. 1, s. 95) 21- Murrc b. Ubeyd b. Temm ogullarindan olup Emevi Devletinin son dneminde ortaya ikmistir. 22- Bazilarinin iddiasina gre el-Muhtr'a Keysn denirdi. 23- el-Mberred syle demistir: "el-Muhtr'm belli bir mezhebi olmamistir, kendisi nce Hrici idi, daha sonra Zbeyr, ardindan da Rafiz olmustur." (el-Kl"H, c. 3, s. 1008, Mu stafa Haleb basimi.) 24- Kfelidir. Taninmis ulemdan olup Imam Buhr Kitbu'l-edeb'de ondan hadis nakletmisti r. ogunluk gvenilir oldugu zerinde fikir birligi etmistir. Sia'nin Ehl-i Snnet'e en y akin firkasi olan Slihiyye ona nispet edilmistir Hicr 169 yilinda vefat etmistir. Hanf din ve Islm seriati disinda kalip seriat, hkm, had ve sembollere sahip olduklari ni iddia edenler iki kisma ayrilir:

2- BAB Diger Din Ve Mezhepler A- Tevrat ve Incil gibi kesin olarak bilinen kitaplara sahip olanlar ki Kur'an bunlara Ehl-i Kitb seklinde hitap etmistir. B- Kitap indirilme sphesi bulunan Mecusiyye ve Mneviyye gibi dinlerdir. Hz. Ibrahim 'e (aleyhisselm) indirilen sahifelerin Mecsiler tarafindan islenen birtakim gnahlar nedeniyle gge ekildigi bilinmektedir. Bunlarla ahit ve zimmet iliskisi kurulabilir . Mslmanlarin bunlar karsisindaki konumu, Yahudiler ve Hiristiyanlar karsisindaki konumla aymdir. nk bunlar da Ehl-i Kitab sayilmistir. Ancak bunlarla evlenilmez ve kestikleri yenilmez. Bunun nedeni ise, kendilerine indirilmis olan kitaplarin ke ndilerinden ekilip alinmis olmasidir. Kitaplari oldugu bilinen Ehl-i Kitab'i ncelikle ele almak istiyoruz. Kitap indiri lme sphesi bulunan dinleri ise bilhare ele alacagiz.

Ehl-i Kitab Ve mmler ReslullalVm peygamberliginden nce Ehl-i Kitab ve mmler birbirine tekabl eden iki firka idi. rnm, okuryazarligi olmayan kimsedir. Buna gre Yahudiler ve Hiristiyanlar Medi ne'de, mmler ise Mekke'de bulunmaktaydilar. Ehl-i Kitab, Esbt'in<"> dinlerini destekliyor, Israil ogullarinin yolunu izliyorl ardi. mmler ise kabilelerin dinini destekleyerek Ismail ogullarinin yolunu takip e diyorlardi. Adem'den (aleyfaissdm) dogan nur, Ibrahim'e (aleyhsselm) getikten sonra Ikiye ayrilmis, biri Israil ogullarina digeri de Ismail ogullarina intikl etmisti r. Israil ogullarina intikl eden nur aik ve asikr iken Ismail ogullarina intikl eden

nur gizli kalmisa. Israil ogullarina Intikl eden nur, peygamberligin sahistan sa hisa gemesi sayesinde asikr olmustur. Ismail ogullarina indirilen gizli nur ise bi rtakim mensik ve sembollerin yas atilmasiyla bilinmekte, sahis zinciri devam etmem ektedir. Birinci firkanin kiblesi Kuds'te bulunan Beyt'l-Makdis iken ikinci firkaninki Mekk e'de bulunan ve lemlere hidyet kaynagi olarak vazedilen Beytullah'dir. Ilkinin seri ati, zahir hkmler iken, ikincinin seriati Harem-i Serifin siarlarina riyet etmektir. Ilk firkanin hasimlari Firavun ve Hmn gibi kfr ehli iken ikinci grubun dsmanlari put ve heykellere tapan msriklerdir. Bu karsilastirma aynen mevcut oldugu iin buna uyg un bir taksim de sihhatli olmaktadir.

Yahudiler Ve Hiristiyanlar

Bu ikisi, Ehl-i Kitab'm en byk mmetleridir. Bunlardan Yahudi mmeti daha byktr. nk s usa (aleyhisselm)'a indirilmis olup Israil ogullarinin tamami bununla amel etmis, Tevrat'in hkmlerine uymakla mkellef kilinin islardir.

Isa b. Meryem'e (aleyhisselm) Indirilmis olan Incil ise hkm Iermemekte, helal ve hara m gibi emir ve yasaklar bu kitaptan ikarilamamak-tadir. Bu kitab, sembol ve misal ler, vaaz ve gtlerle doludur. Bunlar disinda sert hkmler aisindan Tevrat'la gelen hkml r esas alinmaya devam edilmistir. Bu husus, ileride aiklanacaktir. Yahudiler iste bu gerekeden hareketle Isa'ya (aleyhisselm) baglanmamis ve onun da kendileri gibi Hz. Musa'ya ve Tevrat'a uymakla memur iken onu tagyir ve tebdil ettigini iddia e tmis, su degisiklikleri de bu meyanda zikretmislerdir: Cumartesi yerine Pazar'in kutsal gn sayilmasi, Tevrat'ta haram iken domuz etinin yenilebIlmesi, snnet ve gusl gibi hkmlerdeki degisiklikler vs. Mslmanlar, her iki mmetin de kitaplarini degistirip tahrif ettiklerini beyan etmisl erdir. Bununla birlikte Isa (aleyhisselm) Hz. Musa'nin getirdigi kitap ve ahkmi ta sdik etmistir. Onlara gre Musa (aleyhisselm) da, Isa (aleyhisselm) da son peygamber i mjdelemislerdir. Imamlari, nebileri ve kitaplari da bunu bylece emretmislerdir. Seleflerinin Medine'de insa ettikleri kaleler, asil itibariyla hir zamanda gelecek olan Allah Resl'n (sallal-ihu aleyhi ve sellem) desteklemek iindir. Nitekim birok Yah udi ve Hiristiyan din adami, kendi cemaatlerine Sam'i terkederek bu kalelere hic ret etmelerini emretmislerdir. Ama son peygamber zuhur edip Frn'da (: Mekke) hak da vetini iln ettigi zaman O'na inanmamis ve Medine'ye hicret ettiginde de O'nu dest eklemeyerek sehri terketmislerdir. Bu husus Kur'an'da haber verilirken syle buyru lmaktadir: "Allah katindan onlara, kendilerinde olani tasdik eden Kitab geldigin de -ki onlar bundan nceleri, inkr edenlere karsi kendilerine yardim gelmesini bekl erlerdi-, bildikleri gelince onu inkr ettiler. Allah'in laneti inkr edenlerin zerin e olsun." (Bakara, 2/89)

Yahudilerle Hiristiyanlar arasindaki ihtilaflar da bu son Peygamber sayesinde gi derilecekti. nk Yahudiler "Hiristiyanlar hibir esas zere degillerdir" (Bakara, 2/113) derken Hiristiyanlar da "Kitabi okuduklari halde Yahudiler hibir esas zere degille rdir" (Bakara, 2/113) diyorlardi. Allah Resul (sallallhu aleyhi ve sellem) Ise onl ara syle buyuruyordu: "Tevrat ve Incil'in -hkmlerini- ikme etmedike hibir esas zere de ilsiniz!" (Mide, 5/68) Onlarin hkmlerini ikme etmeleri ise, Kur'an'a ve son Peygambe rin hkmne tbi olmalariyla mmknd: Bundan kainip Allah'in yetlerini inkr edince "Onlar sulluk ve dsknlk damgasi vuruldu. Allah'in gazabina ugradilar. Bu, Allah'in ayetler ini inkr etmeleri ve peygamberlerini haksiz yere ldrmelerIndendi; bu, karsi gelmele ri ve taskinlik yapmalarmdandi." (Bakara, 2/61)

1- Fasil Yahudiler 'Hde er-raculu' adam rc etti, tvbe etti anlamindadir. Musa Peygamber'e (aleyhisselm) "Hudn ileyk^Sana dndk, sana yakardik" dedikleri iin bu isimle anilmislardir. Bunlar Musa Peygamber'in (aleyhisselm) mmetidirler. Kitaplari Tevrat'tir. Semdan in dirilen ilk Kitap, Tevrat'tir. nk Musa Peygamberden (aleyhissdm) nceki Ibrahim (aleyhi sselm) ve diger peygamberlere indirilenlere 'Suhuf^Sahifeler' denilip 'Kitab' deni lmemistir. Allah Resl'nn (saUallhu aleyhi ve sellem) syle buyurdugu rivayet edilmisti r: "Allah Tel Adem'i eliyle yaratti, Adn cennetini eliyle yaratti, Tevrat'i da eli yle yazdi." Burada diger kitaplardan ayri olarak Tevrat'a bir hususiyet atfetmistir, Tevrat sifrlerden olusur. Birinci sifrde yaratilisin baslangici anlatilmistir. Bunu hkmle r, hadler, haller, kissalar ve mev'izalar izler. Her biri mstakil sifrlerde yeralm istir. Allah Tel Tevrat'ta bulunan hususlarin bir zeti olarak da Levhalari indirmistir. Bun lar da ilm ve amel kisimlari kapsamaktadir. Allah Tel buyurdu ki: "Levhalarda hersey den bir gt yazdik." (A'rf, 7/144) Bu ayette ilm kisma isaret edilirken "Hersey iin bi r tafsilat (yazdik)" (A'rf, 7/144) ayetinde amel kisma isaret edilmektedir.

Yahudiler syle demislerdir: Musa (aleyhisselm) Tevrat ve Levhalarin (tabletler) sir larini, vasisi, hizmetlisi ve kendinden sonra davet isini stlenecek olan Ysa b. Nn' a naklederek bunlari Harun'un (aieyhissdm) ocuklarina aiklamasini istemisti. nk rislet onunla kardesi Harun (aleyhisselm) arasinda ortakti. Allah Tel da Hz. Musa'nin bu h usustaki duasini haber vererek "Onu isimde ortak kil" (TM, 20/33) buyurmustur. Ha run (aleyhissdm), Mtisa (aleyhisselm) henz hayatta iken vefat edince vasiyeti emanet olarak Ysa b. Nn'a intikl etti. Bylece sz konusu emaneti Harun'un (aleyhisselm) ogull ari Sebr ve Sibr'e nakletme grevi onun oldu. Bundan da anlasilacagi zere vasiyet ve imamet bazen ehlinde dururken, bazen de emnet edilebilir. Yahudilere gre seriat tektir. Bu tek seriat da Musa (aleyhisselm) ile baslamis ve onunla keml bulmustur. Ondan nce seriat olmayip sadece birtakim akl ilkeler ve masl ahati gzeten sinirli hkmler mevcuttu. Onlara gre nesh kesinlikle caiz degildir. Yine iddialarina gre o seriattan sonra ba ska bir seriat gelmeyecektir. Zira nesh, emirleri degistirme (bed) anlamina gelir ki bu, Allah Tel hakkinda caiz degildir. Yahudiler nesh, tesbih, kader, cebr ve dnyaya geri dns (ric'at) gibi konularda ihti lafa dsmslerdir. Onlarin ana meseleleri bunlar zerinde dnmektedir. Nesh konusundaki fikirleri zikrettigimiz gibidir.

Tesbih meselesine gelince, Yahudiler arasinda yaygin bir inanistir. nk Tevrat, sure t, sifahen grsme, aika konusma, Sna dagina inme, Ars'a oturma ve Allah Tel'yi aika g bi mtesbih unsurlarla doludur. Kader meselesinde ise mslmanlara benzer bir fikir ayriligina dsmslerdir. Onlarin Rab bnler'i bizim Mu'tezile'ye, Kurr ise bizdeki Cebriyye ve Msebbihe'ye benzemektedir. Ric'at yani ldkten sonra dirilme fikrine gelince bunu iki hadisede grmslerdir:

Ilki Uzeyr'e (aleyhisselm) dayandirilan hadisedir ki Allah Tel onu yz yil l tuttuktan sonra tekrar diriltmistir. Ikincisi ise Harun'un (aleyhisselm) lde lmesidir. Onun lmn sa'ya (aleyhisselm) nisbet etmislerdir. Iddialarina gre Yahudiler ona daha fazla i

lgi gsterdikleri iin Musa (aleyhissdm) onu ekememisti. Ancak lmnn keyfiyeti zerinde ayriligina dsmslerdir. Kimileri onun lmedigini ve geri dnecegini, kimileri de gib ol dugunu ve geri dnecegini iddia etmislerdir. Iyi bilinmelidir ki Tevrat bastan asagi, Peygamberimiz Hz. Muham-med Mustafa'nin (sallallhu aleyhi ve sdlem) seriatinin hak olduguna, bu seriatin sahibinin sadik olduguna dair delalet ve gstergelerle doludur. Ancak Yahudiler bunlari tahrif ve tebdil etmislerdir. Bu tahrif ve tagyir ya yazi ve sekil bakimindan, yahut da te fsir ve yorum seklinde gereklesmistir. Bu gstergelerin en aik olani Hz. Ibrahim ve oglu Hz. ismail'den bahsedilirken, Hz. Ibrahim'in oglu ve zrriyeti hakkindaki duasi ve Rab Teala'nin bu duayi "Ben Isma il'i ve evlatlarini mbarek kildim, hayrin tamamini onlar arasina yerlestirdim; on lari btn mmetlere stn kilacagim; aralarindan kendilerine ayederimi okuyacak bir peygam ber gnderecegim." buyurarak kabul ettiginin belirtilmesidir. Yahudiler bu hususu kabul etmekle birlikte syle derler: "Allah Hz. ibrahim'in dua sini nbvvet ve risalet olarak degil, saltanat ve mlk olarak kabul etti." Ben onlari su delille ilzam etmistim: SIzIn de teslim ettiginiz bu saltanat bir a dalet ve hak saltanati midir yoksa degil midir? Eger byle degilse, Allah'in Hz. i brahim'e, evlatlarina bir zulm saltanat ve mlk vermek suretiyle ltuf ve ihsanda bulu nmus olmasi nasil mmkn olabilir? Sayet bu mlkn sahibinin adalet ve hak ehli oldugunu kabul edecek olursaniz, bu mlk sahibinin Allah hakkinda syledigi ve Iddia ettigi seylerde de sadik olmasi lazim gelecektir. Su halde nasil olur da Allah hakkinda yalan syleyen bir kisi adalet ve hak sahibi olur? Zira Allah hakkinda yalan syleme kten daha byk bir zulm yoktur. Dolayisiyla bu zati yalanlamak ona zulm izafe etmek, ona zulm izafe etmek ise Allah'in sz konusu ihsan ve ltfunu ortadan kaldirmak demek tir ki bu da eliskiden ibarettir. Isin ilgin tarafi Tevrat'ta syle bir bilgi mevcuttur: Israil ogullarinin torunlari (esbt) Ismail ogullarinin kabileleriyle grsyor ve bu halkta Tevrat'ta bulunmayan le dnn bir ilmin bulundugunu gryorlardi. Tarih kitaplarinda da syle yazilidir: Ismail og ullari Alullh ve Ehlullh olarak aniliyorlarken Israil ogullan l-i Yakb, l-i Musa ve li Harun olarak biliniyorlardi. Bu, nemli bir stnlktr. Tevrat'ta syle bir nas bulunmaktadir: "Allah Tel Tr-i Sina'dan geldi, S'r'de zuhur ett i ve alenen bilindi." S'r, Isa'nin (akyhisselm) zuhur ettigi Kuds daglaridir. Frn ise Allah Resl'nn (sailallhu aleyhi ve sellcm) zuhur ettigi Mekke daglaridir.

Vahiy, tenzil, mnct ve tevildeki Rabbani nurlar ve ilh sirlar mertebe zeredir: Basla (mebde'), orta (vasat) ve olgunluk (keml). Gelme fiili baslangica, zuhur fiili or tada olmaya ve iln da keml haline benzetilebilir. Tevrat seriat gnesinin dogusunu t emsil etmektedir, nk Tr-i Sina'dan geliste kendini gstermektedir. Gnesin ykselisi ise 'de zuhurunu temsil etmektedir. Kemal hali ise Frn dagi zerinde iln ve istivada kend ini gstermektedir. Grldg zere bu ifadelerde Isa Mesh (aieyhisselm) ve Allah Resl'n lhu aleyhi ve sellem) nbvvetlerinin tasdiki sz konusudur. Isa (aieyhisselm) Incil'de syle demektedir: "Ben, Tevrat'i geersiz kilmak iin degil onu ikml etmek iin geldim. Tevrat sahibi cana can, gze gz, buruna burun, kulaga kula k, dise dis, yaralarda da kisasi emretmistir. Ben ise syle derim: Bir kardesin sag yanagina vurdugunda solunu evir." Son seriat her ikisini de ihtiva etmektedir. Nitekim kisas hakkinda syle buyrulma ktadir: "llerde kisas size farz kilindi." (Bakara, 2/178) Affedip bagislama hakkind a Ise syle buyrulmaktadir: "Bagislamaniz takvaya daha yakindir." (Bakara, 2/237)

Tevrat'in hkmleri aik ve genel siyasete dair hkmler iken Incil'de btm ve zel siyasetl lgili hkmler yeralmaktadir. Kur'an'da Ise her iki trden hkmler mevcuttur: "Kisasta si zin iin hayat vardir." (Bakara, 2/179) ayeti zahir siyaseti temsil etmektedir. "Ba

gislamaniz takvaya daha yakindir." (Bakara, 2/237) ve "Bagislamayi se ve ma'rufu emret, cahillerden yz evir." (A'rf, 7/199) ayetleri ise batin siyaseti temsil etmekt edir. Son yetin mansiyla ilgili olarak Allah Resul (sailallhu aleyhi ve sdJem) buyurd u ki: "Sana zulmedeni bagislaman demek; seni mahrum edene vermen ve seninle ilis kiyi kesenle iliskini srdrmendir." (Tabcrn, Muccmu'l-Kebr, 17/270) Kendi inancini tasdik eden, hatt onu ikmal ve terakki ettiren birini yalanlamak n asil olabilir? Nesh, asii itibariyla geersiz kilma degil ikml etme anlamindadir. Tevrat'ta hem genel, hem de zel hkmler mevcuttur. Bunlarin bir ogu sahislar ve zaman larla kayitlidir. Sz konusu zamanlar getiginde o hkmler de kalmayacaktir. Bunu fikir degistirme (bed) ve geersiz kilma olarak grmek nasil mmkn degilse, burada da ayni du rum geerlidir. Cumartesi gnne gelince Yahudiler eger Cumartesi gnyle Ilgili emirler niin gelmistir, hangi sahislara bagli olarak gelmistir, hangi hallerin karsiligi olarak vazedilmi stir, hangi zamanla sinirlidir? Bunlarin cevaplarini anlamis olsalardi son seriat in hak oldugunu ve Cumartesi gnnn kutsalligini geersiz kilmayip ikrar ettigini bilir lerdi. Cumartesi yasaklarini igneyenler kendileridir. Bu nedenle de maymunlara ev rilmislerdir. Aslinda hepsi bunu itiraf eder ve Musa'nin (aleyfaissdm) bir mabet insa ettigini, orada suretler ve sahislar tasvir ettigini, bu suretlerin mertebelerini aikladigi ni ve o sembolllere isaret ettigini bilirler. Ama kapiyi kaybettiklerinde hirsizl ar gibi oraya girememis ve tam bir saskinliga kapilarak ne yapacaklarini bilmez hale gelmis ve yetmis bir firkaya ayrilmislardir. Simdi bu firkalarin nde gelenlerine deginmek istiyoruz. Basari AJlah Tel'd andir.

1- Anniyye Anan b. Dvud ve Re'su'l-Clt isimleriyle taninan sahsin taraftarlarindan olusan firka dir. Bu firka, Cumartesi gn ve bayramlar konusunda diger Yahudilerden ayrilmistir. Kus, balik ve ekirge yemeyi haram saymislardir. Hayvani ensesinden keserlerdi. Is a Peygamberin (aleyhisselm) vaaz ve isaretlerini tasdik ederek syle derlerdi: Isa (aleyhisselm) Tevrat'a asla muhalefet etmemistir. Bilakis onu tasdik ve ikrar etm istir. Insanlari onun hkmlerini uygulamaya davet etmistir. Kendisi Tevrat ile amel eden ve Musa Peygamber'in (aleyhisselm) davetine icabet eden Israil ogul-lanndan di. Ancak neb ve resul degildi. Bu firka mensuplarindan bazilari syle demislerdir: Isa Peygamber (aleyhisselm) asl a bir peygamber oldugunu, Israilogullarina mensup bulundugunu, Musa (aleyhisselm)' in seriatini nesheden bir seriata sahip oldugunu iddia etmemistir. O, Allah Tel'mn Tevrat'in hkmlerini iyi bilen ihlsli vel kullarindan biridir. Incil de gkten indirilm is bir kitap olmayip hayatinin ilk gnnden son gnne kadar yasadigi olaylarin anlatild igi bir kitaptir. Havarilerinden drd tarafindan telif edilmistir. Dolayisiyla indi rilmis bir kitab olmasi mmkn degildir. Onlara gre Yahudiler ncelikle onu yalanlamalari sebebiyle kendisine zulmetmis, dave tinin zn kavrayamamis ve sonunda da kendisini katletmislerdir. Onun niin geldigini hi anlamamislardir. Halbuki Tevrat'ta Mesha'nm adi birok yerde gemektedir. Bu Mesha'dan murad Mesih'tir. Fakat kendisine peygamberlik ve seriat verilmemistir. Incil'de geen "Fraklit" de lim insan anlamindadir.

2- Iseviyye

Ebu Isa Ishk b. Yakb el-Isfahn adinda bir sahsin taraftarlarindan olusmus bir firkad ir. Taraftarlarina gre bu kisinin adi Ofid Elohm'dir ki "Allah'a tapan" anlamina g elir. Bu sahsin ortaya ikisi Halife el-Mansr devrinde olmustur. Davetini ilan etme ye baslamasi ise, Emevlerin sonlarinda Mervan b. Muhammed el-EIimr devrine rastlar.

Birok Yahudi bu adamin davetine tbi olmus, onun birok isaret ve mucizeye sahip oldu gu iddiasinda bulunmuslardir. Iddialarina gre onunla savasilmasi halinde taraftar larinin evresine bir s agaci daliyla izgi izecek ve syle diyecektir: Bu izginin gerisi nde durun, silahli dsmaniniz size ulasamayacaktir. Dsman askerleri bu izgiye geldik lerinde onun koymus oldugu bir tilsim veya by sebebiyle korkarak geri kaarlardi. Idd ialarina gre bir defasinda Ebu Isa bu izgiyi at stnde arpisarak tek basina gemis ve bi rok mslmani ldrmst. Kendisi Mvernnehir'de bulunan Musa b. Imrn'm taraftarlarinin y erek onlara Allah'in kelmini teblig etmek istemistir. Rivayete gre Rey'de el-Mansr'u n ordusuyla savasirken taraftarlariyla birlikte ldrlmstr.

Ebu Isa, kendisi hakkinda, "Ben peygamberim ve beklenen Mesih'in elisiyim." derdi . Iddiasina gre Mesih'in (aleyhisselm) bes elisi vardir ve ardarda gelirler. Yine o nun iddiasina gre Allah Tel Mesih'e Israil ogullarini gnahkr milletlerden ve zlim kral ardan kurtarmayi emretmistir. Onlara gre Mesih, Adem ogullarinin en stn idi. Mevki b akimindan btn peygamberlerin stndeydi. Bu sahsin iddiasina gre kendisi, Mesih'in elisi ve yasadigi devrin en hayirli insaniydi. Mesih'in tasdikini farz grr, davetInin da vetini yceltirdi. Ona gre daveti Mesih idi.

Kitabinda her trl hayvan etinin yenmesini haram grmst. Hibir canlinin yenemeyecegini s erdi. On vakit namaz kilinmasini farz kilmisti. Taraftarlarina da bu namazlari k ilmayi emrederdi. Bu namazlarin vakitlerini de o belirlemisti. Tevrat'ta zikredi len hkmlerin ogunda diger Yahudilere muhalefet etmisti. Insanlarin elindeki Tevrat, Roma krallarindan birinin emriyle otuz din adami tar afindan toplanmistir. Bunun sebebi, Tevrat'ta yeralan hkmlerin birtakim chiller tar afindan degistirilme endisesiydi. Basari Allah Tel'dandir.

3- Mukrebe Ve Yod'aniyye

Hcmedan sehrinden Yod'an adinda bir sahsin taraftarlarindan olusmus bir firkadir . Adinin Yehda oldugu da sylenmistir. Bu sahis, insanlari zhde, ibdeti arttirmaya te svik ediyor, et yemek ve iki imekten sakindiriyordu. Rivayete gre davetinin nemi zerin e duruyor, Tevrat'in bir zahir, bir de btini, bir tenzil, bir de tevili oldugunu iddia ediyordu. Yaptigi tevillerle Yahudi toplulugunun ogunluguna muhalefet etmis ti. Tesbih fikrinde de onlardan farkli dsnyordu. Kader (: kulun kendi eyleminde tam kudret sahibi Halik oldugu) fikrine egilimliydi. Fiillerin hakik anlamda kula ait oldugunu iddia ederek mkfat ve cezanin da buna gre sekillenecegini sylyordu. Bu nokt ada olduka kati davraniyordu.

Bu firkanin dallarindan biri Msikniye olup Msikn adinda bir sahsin taraftarlarindan olusmustur. Kendisi Yod'an ile ayni grsleri paylasmasina ragmen muhaliflere karsi silah kullanmayi farz gryordu. Nitekim ondokuz taraftariyla birlikte ayaklanmis ve Kum civarinda ldrlmstr. Msikniyye'den bir toplulugun Allah Resl'nn (salkli-hu aley lem) Yahudiler disinda btn insanliga gnderilmis bir peygamber olduguna, nk Yahudilerin din ve kitab ehli olduguna inandiklari sylenmistir.

Mukrebe firkasindan bir grup, Allah Tel'nin bir melegi btn yarattiklarindan stn kildig ni, peygamberlere de o melek vasitasiyla hitap ettigini sylemistir. Allah Tel'ya ai t oldugu ifade edilen ve Tevrat ile diger kitaplarda zikredilen btn sifatlara o me legin sahip oldugunu sylemislerdir. Onlara gre Allah Tel'nin bu sifatlarla anilmasi

caiz degildir. Bu firka mensuplarina gre Musa Peygamber (aleyhisselm) ile konusan da o melektir. Tevrat'ta adi geen aga da o melektir. Allah Tel insanlarla konusmakta n mnezzehtir. Tevrat'ta zikredilen ru'yet talebi, sifahi konusma, Allah Tel'nin gel mesi, bulutta zuhur etmesi, Tevrat'i eliyle yazmasi, Ars'a oturmasi, dem'in (aley hisselm) suretinde olmasi, kisa tyl, siyah peremli olmasi, Nuh (aleyhisselm) tufanina gzleri kr olacak derecede aglama, azi disleri grnecek kadar glme gibi hal ve fiiller in tamami o melege yorulmustur. Ona gre Allah Tel btnyle, btn zellikleriyle rhn b erip ona kendi Ismini verebilir ve onun hakkinda "Bu, benim elimdir, sizin iin Ben neysem o da odur, sz Benim szm, emri Benm emrim, aranizda zuhuru Benim zuhurum gibid ir." buyurmus olabilir. Iste sz konusu melegin durumu budur. Mesh (aleyhisselm) hakkinda "O Tanri'dir, o lemin seilmisidir." diyen Arinos'un da k endi fikrini bu firkadan aldigi sylenmistir. Onlar Arinos'tan drt yz yil nce yasamis lar, zhd ve titizlikle taninmislardir. Bu grsn asil sahibinin BnyamIn en-NIhvend oldugu da sylenmistir. Rivayete gre o, bu bi onlara takdim etmis ve Tevrat'taki mtesbih ayetlerin tamaminin tevile muhta oldu gunu sylemistir. Ona gre Allah Tel beser sifatlarla tavsif edilemez, yaratilmislardan hibirine benzetilemez. Tevrat'ta bu ve benzeri hususlarda zikredilen ayetler adi geen byk melek hakkindadir. Bu aiklama Kurban iin de geerli olmaktadir. Nitekim Allah Tel Meryem (aleyhisselm) hak kinda syle buyurmustur: "Ona ruhumuzdan fledik." (Enbiya/9l) Baska bir yerde de syle buyrulmustur: "Ona ruhumuzdan fledik." (Tahrm/12) Bu ayetlerde ruhu fleyen Cebrail (aleyhisselm) olup Meryem'e (aleyhisselm) temiz bir ocuk vermek iin tam bir insan suretinde grnmstr.

4- Smire Bunlar Kuds daglarinda ve bazi Misir kylerinde yasayan bir topluluktur. Temizlik ve arinmaya, diger Yahudilerden daha fazla titizlenirlerdi. Musa (aleyhisselm), Hnin (aleyhisselm) ve Yu's (aleyhisselm)'dan sonra gnderilen peygamberlerden sadece biri nin nbvvetini kabul eder, diger peygamberleri tamamen inkr ederlerdi. Onlara gre Tev rat, Musa'dan (aleyhisselm) sonra gelecek tek bir peygamber mjdelemistir. O da Tev rat'in getirdigi seriati tasdik edecek, hkmyle amel edecek ve ona asla muhalefet et meyecektir. Smire firkasindan el-Elfan adinda bir sahis ikti. Bu adam nbvvet iddiasinda bulunara k '"Musa Peygamberin mjdeledigi peygamber benim, Tevrat'ta zikredilen ay gibi isi k saan yildiz da benim." dedi. Bunun ikisi, Isa Peygamber'in (akyhisselm) zuhurunda n yaklasik yz yil nceydi.

Smire firkasi, Dostniyye -ki Elfniyye de denir- ve Kostniyye adinda IkI dala ayrilmi stir. Dostniyye yalanci cemat anlamindadir. nk bunlar, mkfaat ve cezanin dnyada olaca i sylemislerdir. Kostniyye ise sdik cemat anlamindadir. nk bunlar ahiret hayatindaki m at ve cezayi ikrar etmislerdir. Bu iki firka serl hkmler bakimindan da ihtilafa dsmsl erdir. Smire firkasinin kiblesi Beyt-I Makdis ile Nablus sehirleri arasinda bulunan Gezi rm adinda bir dagdi. Rivayete gre Allah Tel Dvud Pey-gamber'e (aleyhisselm) Beyt-i Mak dis'i Nablus dagi zerinde bina etmeyi emretmisti. Bu Nablus Dagi, Allah Tel'nin Mus a Peygambere (aleyhisse-lm) hitap ettigi Tr Dagi'dir. Dvud (aleyhisselm) Ise Iliya'y a tasinip mabedi orada insa etti. Bu yaptigiyla da Allah Tel'nin emrine muhalefet e tmis oldu. Smire firkasi Beyt-I Makdis ile Nablus sehri arasini kible edinmislerdi . Diger Yahudiler ise Beyt-i Makdis'e ynelmislerdir. Smire firkasinin dili, diger Yahudilerin dilinden farklidir. Iddialarina gre Tevrat, Ibrni-ce'den ziyade Sryanic

e'ye yakin olan kendi dillerinde nazil olmustur. Yukarida siraladigimiz drt firka, Yahudilerin ana firkalaridir. Yetmis bir firka bu drt firkanin dallaridir. Btn firkalarin zerinde ittifak ettikleri husus, Tevrat'in Musa'dan (aleyhisselm) son ra bir peygamberin mjdesini ihtiva ettigidir. Farkliliklari bu peygamberin kimlig i ve ilve baska peygamberlerin varligi zerinde yogunlasmistir. Mesha adi kutsal kit aplarinda aika gemektedir. Ahir zamanda isik saan bir yildiz gibi birinin ikacagi da z erinde Ittifak edilmis bir ihbardir. Yahudiler o zti beklemektedir. Onun kutsal gn Cumartesidir. nk Cumartesi, Allah'in yaratilisi tamamlamasindan sonra Ars'a oturdug u gndr. Yahudiler Allah Tel'nin yaratmayi bitirdikten sonra -hs- bacak bacak stne atarak Ars'a oturdugu zerinde ittifak etmislerdir. Bir Yahudi firkasina gre Allah Tel'nin gkleri ve yeri yarattigi alti gn alti bin sene ye esittir. nk Allah Tel katmda bir gn, ay yiliyla bin yila denktir. Adem'den (aleyhis setm) bugne kadar geen sre bu kadardir. Yaratma fiili tamamlandiginda emir baslamist ir. Emrin baslamasi Ars'a istiva ile olmustur. Bu, olup bitmis bir emir olmayip g elecekte olacaktir. Gnleri yillarla saydigimizda byle ikmaktadir.

Hiristiyanlar Hiristiyanlar Isa b. Meryem'in (aicyhisselm) mmetidir. O, Allah Tel'nin resul ve keli mesidir. Musa'dan (aleyhisselm) sonra gnderilmis ve Tevrat'ta mjdelenmis hak peygam berdir. Aik mucize ve delilleri vardir. lleri diriltmek, alacali ve anadan kr olanla ri iyilestirmek bunlardan bazilaridir. Varligi ve yaratilisi bizatihi dogrulugu Ii n ok aik bir mucizedir. Nitekim kendisi nutfe atilmaksizin dogmustur. Diger peygamb erlerin tamamina kirk yasinda vahiy Inerken Allah Tel onu besikteyken konusturmus ve otuz yasinda da vahiyle mserref kilmistir. Davet sresi yil, ay, gndr. Gge ekildigi zaman Havariler ve digerleri ihtilafa dsmslerdir. Bu ihtilaflarin kayna ginda su Iki husus yatmaktadir: 1- Yeryzne inisi, annesiyle iliskisi ve Kelime'nin onda bedenlenme-si (tecessd).

2- Gge ikisi, meleklerle bulusmasi ve Kelime ile birlesmesi. Ilkiyle ilgili olarak Hiristiyanlar syle demislerdir: Keme onda bedenlenmistir. Ittihd ve bedenlenmeni n gereklesme biimiyle ilgili olarak farkli grsler belirtilmistit. Kimine gre bu, nurun seffaf bir cisim zerinde parlamasi gibidir. Kimine gre, mumun zerine kazman nakis gibi ona Islemistir. Kimine gre ruhannin cismnde tezahr gibi zuhur etmistir. Kimine gr Lht nstun zirhina kusanmistir. Kimine gre Kelime Mesih'in {aleyhisselm) bedenine stn ya, suyun ste karismasi gibi karismistir. Onlar Allah Tel iin temel vasiftan (=uknm) ahsetmis ve syle demislerdir: Allah Tel tek bir cevherdir. Bununla kas-dettikleri Zti ile KIm olup belli bir yer ve hacim kaplamasi szkonusu olmayan varliktir. O, cevh eriyet bakimindan tek, uknmiyet bakimindan tr. Uknum ile kasdettikleri ise varlik, h ayat ve ilim gibi sifatlardir. Bunlara Baba, ogul ve rh'l-kuds adlarini takmislardi r. Ilim ise diger uknumlarda bedenlenmistir.

Gge ikisi hakkinda da syle demislerdir: Mesih (aieyhisselm) katledilip armiha gerilmis tir. Yahudiler, ekemedikleri, azginlik ettikleri ve peygamberligini reddettikleri iin onu ldrmslerdir. Ama ldrme fiili lht kismina tesir etmeyip sadece nst yani i na etki etmistir. Onlara gre Insanin kemli su ndedir: Peygamberlik, imamet ve krallik. Onun disindaki peygamberler bu vasfin tamami veya bir kismina sahiplerdi. Mesih' in (aleyhisscim) ise bunlar zerinde bir derecesi vardir. nk o, tek oguldur ve benzeri yoktur. Hibir peygamber ona kiyas edilemez. dem {aieyhisselm) tarafindan islenen s

u da onun sayesinde bagislanmistir ve insanlar da onun tarafindan hesaba ekilecekti r.

Onun yeryzne tekrar inmesi konusunda ise fikir ayriligina dsmslerdir. Bazilarina gre mslmanlarin da iddia ettikleri gibi Kiya-met'ten nce Inecektir. Bazilarina gre ise s adece Hesab Gn Inecektir. O, ldrlp armiha gerildikten sonra yeryzne inmis ve Semon e a tarafindan grlms, onunla konusup vasiyetlerde bulunmustur. Bunun ardindan dnyadan ayrilip gge ykselmistir. Semon es-Safa onun vasisi ve Havarilerin ilim, zhd ve takv a bakimindan en stn idi. Ancak Pavlos onun szlerini arpitmis ve kendisini onun ortagi gibi gstererek birok tahrifatta bulunmus, Mesih'in (aieyhisselm) buyruklarini filo zoflarin szleriyle karistirmistir. Pavlos'un Greklere yazdigi mektubu ben de grdm. Syle diyordu: "Sizler Isa'yi (aieyh isselm) diger peygamberler gibi mi gryorsunuz? Asla byle degildir. O, Ibrahim Peygam berin (aieyhisselm) sr verdigi baris krali Melkz Dk'a benzer. O Ibrahim'i (aleyhisselm )mbarek kilar ve basini sivazlardi." Isin tuhaf yani Indilerden syle bir nakilde b ulunmasidir: "Rab syle buyurdu: Muhakkak ki sen tek ogulsun. Tek olan bin, diger insanlardan b iriyle nasil kiyaslanabilir?"

Bilhare drt Havr, Incil adini verdikleri drt ayri kitap yazmistir. Bunlar Matta, Mark os, Luka ve Yuhanna'dir. Matta Incili'nin sonu syledir: "Sizi, babamin beni size gn derdigi gibi btn mmetlere eli gnderiyorum. Gidin ve insanlari Baba, Ogul ve Rh'l-kud na davet edin!" Yuhanna Incili'nin baslangici ise syledir: "Ezelde Kelime vardi. O, Allah katinda ki Kelime sahibiydi. Allah o Kelime'dir. Her sey O'nun elindedir."

Hiristiyanlar daha sonra yetmis iki firkaya blnmslerdir. Bu firkalarin en bykleri fi dir: 1. Melkniyye, 2. Nestriyye, 3. Ykubiyye. Bunlardan ikan firkalarin bazilari da sunlardir: Ilyniyye, Belyarisiyye, Makdanusiyye, Sebliyye, Potinusiyye (: Nautusiy ye), Pauliyye.

1- Melkniyye

Melk adinda bir sahsin taraftarlarindan olusmus firkadir. Melk Anadolu'da ortaya ik arak blgeyi tamamen istila etmistir. Anadolu Hiristiyanlarinin byk blm Melkniyye firk ndandir.

Bunlara gre Kelime Mesih'in (aieyhisselm) bedeni ile ittihd etmis ve onun nst ynyle m ssid olmustur. Kelime'den muratlari ilim uknumu, Rh'l-Kuds'ten muratlari ise Hayat uknumudur. Bedeii-lenmeden nce Ilim'e 'ogul' demezlerdi. Mesh (aieyhisselm), kendis iyle tecessd ettigi seyle birlikte 'ogul' olur. Bunlardan bazilarina gre Kelime Is a Mesih'in (aieyhisselm) bedeni ile kaynasmis, stn suya karismasi gibi ona karismis tir.

Melknlere gre cevher uknumlarin ayni degildir. Bu ikisi, mevsuf ile sifat gibidir. Bu yaklasimdan hareketle de teslis fikrine kapilmislardir. Kur'an-i Kerm'de onlar dan szedilirken syle buy-rulmaktadir: "Muhakkak ki, Allah n ncsdr diyenler kfre d 5/73)

Bunlara gre Mesih (aleyhisselm) cz' olarak degil, kll olarak nst-tur. O, kadm ve eze elen bir kadm ve ezeldir. Meryem (aJeyhisselm) ezel bir ilah dogurmustur. Onun ldrlmes ve armiha gerilmesinin nst ve lht ynlerinden her ikisini de etkiledigini sylemisler Melknler cbwet=babalik' lafzini Allah Tel, 'nbvvet-peygamberlik' lafzini ise mutlak da Isa Mesih (aleyhisselm) hakkinda kullanmislardir. nk ellerindeki Incil'de "Muhakka

k ki sen tek ogulsun" ayeti yer almaktaydi. Yine Semon el-Saf'nin Isa Peygamber'e (aleyhisselm) "Sen gerekten Allah'in oglusun." szn de duymuslardi.

Bu, herhalde mecaz bir kullanimdir. Nitekim dnya nimetleri pesinde kosanlara "ebnu'd -duny=dnya ocuklari", ahireti talep edenlere ise "ebnu'l~hire=ahiret ocuklari" denilmi stir. Isa Peygamber (aleyhisselm) Havarilere syle demistir: "Size diyorum ki, dsman larinizi sevin ve size lanet edenlere esenlik verin. Size bugzedenlere iyi davra nin ve size eziyet edenlere salt edin ki gkyzndeki babaniza layik ogullar olun. O'nu n gnesi hem shlerin, hem de fcirlerin zerine dogar, yagmuru hem iyilere, hem de ktler ndirir. Byle yapin Id gkteki babaniz gibi siz de tam olun." Yine o syle buyurmustur : "Sadakalarinizi dsnn ve onlari gsteris iin halkin huzurunda vermeyin. Byle yaparsani , gkteki babaniz katinda hibir ecriniz olmaz." Kendisini armiha gerecekleri zaman i se syle demistir: "Simdi babamin ve babanizin yanina gidiyorum." Arius adinda bir rahip, "Kadm olan Allah'tir, Mesih (aleyhisselm) yaratilmistir." deyince btn papaz, kardinal ve byk din adamlari Istanbul'da imparatorun huzurunda top landilar. Sayilari 318'di. Bunlarin hepsi de su bildiri zerinde ittifak ettiler: "Inaniriz ki Baba Allah Bir'dir, O her seyin Mlikidir. Grdgmz ve gremedigimiz her seyi n yaraticisidir. Isa (aleyhisselm) O'nun ogludur. Btn alemlerin zuhurundan nce babas indan neset etmistir. Yaratilmis degildir. Kendisinin eliyle alemlerin nizam bul dugu Babasiyla ayni cevherden olup hak ilahtan gelen hak ilahtir. Bizim iin, tm in sanlik iin ve kurtulusumuz iin gkten inip Rhu'l-Kuds ile tecessd etmis ve insan olmus, Bakire Meryem'den (aleyhisselm) dogmustur. Philatos

zamaninda armiha gerildikten sonra topraga verilmistir. nc gn kalkmis ve gge ykselmis abasinin sag tarafina oturmustur. llerle diriler arasinda gidip gelebilecek durumd adir. Tek Rh'l-Kuds'n, babasindan ikan hak ruh olduguna iman ederiz. Gnahlarin bagisla nmasi iin tek bir vaftize, tek bir katolik kutsal cemaata, bedenlerimizin tekrar kiyam edecegine ve ebediyete dek srecek bir hayata iman ederiz." Yukaridaki metin zerinde "varilan Ittifak, Hiristiyanlar arasinda yapilan ilk itt ifaktir. Grldg gibi bu metinde bedenlerin diriltilmesine isaret edilmektedir. Hiristiyanlar arasinda bir grup bedenlerin degil yalniz ruhlarin dirilecegini idd ia etmistir. Onlara gre kt insanlari bekleyen son, Kiyamet'ten sonra yasayacagi ve bilgisizlikten dogan hzn ve tasadir. Iyileri bekleyen son ise, bilgiden kaynaklana n mutluluk ve sevintir. Bunlar cennette evlilik, yeme, ime gibi fiillerin bulunmaya cagini da ileri srmslerdir. Bu grupta yer alanlardan biri olan Mar Ishk syle demistir: "Allah Tel itaat edenlere mkfaat vaadinde, isyan edenlere de ceza tehdidinde bulunmustur. O'nun bu vaadinde durmamasi caiz degildir. nk bu kerem sahibine yakismaz. Ancak tehdidinden cayip sil ere ceza vermeyecek, bylece herkes mutlu ve sevinli olacaktir. O, bunu genellemisti r; zira ebed ceza, cmert ve Iyilik sahibi olan Allah Tel'nin snindan olamaz."

2- Nestriyye Halife el-Memn dneminde ortaya ikmis bir firkadir. Firkanin kurucusu Nestr-i Hakm adin da bir sahistir. Bu sahis, incil'de kendi grsleriyle tasarrufta bulunmustur. Hirist iyanliga mensubiyeti, Mu'tezile'nin Islama mensubiyeti gibidir.

Kendisi syle demistir: "Allah Tel Bir'dir ve vcd, hayat ve ilim olmak zere uknum sah dir. Bu uknum, Allah Tel'nin Zti zerine zid de degildir, O'nun Ztiyla ayni da degild Kelime Isa'nin (aleyhisselm) bedeniyle ittihd etmistir. Ama bu IttIhd, geisip karis ma (imtiza) seklinde degildir. Bilindigi zere Melknler ittihadin bu sekilde gereklest igini sylemislerdir. Ykblerin iddia ettikleri gibi zuhur etme seklinde de gereklesmem

istir. Ancak bu ittihad, gnesin kristal zerindeki aydinligi ve naksin mhr zerindeki zu huru gibi gereklesmistir.

Uknumlar (eknm) konusundaki grs, Mu'rezile" den Ebu Hsim'in ahvl konusundaid grsleri istirmaktadir. O da bir sey iin farkli zelliklerin olabilecegini sylemistir. Burada ki "bir" sznden kasti Allah'tir. Nestr'un 'Allah cevher bakimindan Bir'dir1 sznden mu radi, O'nun iki ayri cinsten mrekkep olmayip basit ve tek olusudur. Iki cevheri s ifat olarak hayat ve ilimden muradi ise, bunlarin, lemin mebdei olan iki asil olu sudur. Nestr ilmi nutk (dsnme, konusma) ve Kelime ile tefsir etmistir. Sz nihayet olarak Allah Tel'nin mevcut, hayat sahibi ve ntik oldugunu tesbit etmeye v arir. Filozoflar da insani tarif ederken bu minvalde konusmuslardir; ancak bu mnlar insan sz konusu oldugunda degisiklige ugrar, nk insan Allah gibi basit degil, mrekkeb bir cevherdir. Firkanin bazi mensuplari Allah Tel'nin kudret ve irde gibi sifatlan oldugunu sylemis , ancak bunlari hayat ve Ilim gibi uknum olarak grmemislerdir. Kimilerine gre ise uknumdan her biri, tek basina diri, nutk sahibi ve ilahtir. Dig erleri Ise 'Ilah' isminin bu nden her biri iin kullanilamayacagini iddia etmislerdir.

Onlara gre ogul, babadan dogmamis olup dogdugu zaman Mesih'in cisminde bedenlenmI s ve onunla ittihd etmistir. Huds, bedene ve nst kisma dnktr. Bunlara gre Mesh insa lhin ittihd ettigi bir varliktir. Her biri ayri bir cevher, uknum ve degisik tabia ttadir. Biri kadm bir cevher iken, digeri muhdes yani sonradan olma bir cevherdir . Biri tam bir insan, digeri tam bir ilndir. Aralarinda gereklesen ittihd, kadmin ki demini iptal etmedigi gibi, muhdesIn hudsunu da iptal etmemistir. Ancak bu ikisi t ek bir mesh ve bir tek tabiat haline gelmistir. Bunlar ifadeyi de degistirerek cev herin yerine tabiati, uknumun yerine salisi geirmislerdir.

ldrme ve armiha germeye gelince, bu meselede Melkniyye ve Yakubiyye'den farkli bir grs belirtmislerdir. Onlara gre ldrme fiili Mesih'in (aleyhisselm) lht ynn degil nst stir. nk ilhin aci ekmesi sz konusu degildir. Potinus{: Nautus) ve Pavlos es-Samst syle demislerdir: Muhakkak ki Ilh birdir. Mesh ( aleyhisselm) Meryem'den (aleyhisselm) olmustur. O, yaratilmis slih bir kuldur. Anca k Allah Tel, taatindan dolayi kendisini sereflendirmek ve onurlandirmak iin evlat e dinme anlaminda 'ogul' olarak isimlendirmistir. Bu ogulluk,'kesinlikle fiziksel d ogum veya ittihada dayali bir husus degildir. Nestrler arasinda Musalln (:Duacilar) adiyla taninan bir topluluk Mesh (aleyhisselm) hakkinda Nestr ile ayni grs paylasmis ancak sunu Ilve etmislerdir: Kisi ibdette Ileri gittigi, et ve yag yemeyi biraktigi, hayvani ve nefsn sehvetleri terkettigi zaman cevheri saflasir ve gklerin melektuna ykselerek Allah Tel'yi aiktan grr, gaybda olan sey kendisine aiklanir, gklerde ve yerde hibir sir ona gizli kalmaz. Nestriyye arasinda tesbih fikrini reddederek Kaderiyye firkasi gibi kaderin hayir ve serrini kula isnd eden bir grup da ikmistir.

3- Yakbiyye

Yakb adinda bir sahsin taraftarlarindan olusan bir firkadir. Bunlar da Allah Tel'ni n uknumunu ikrar ederler. Ama digerlerinden farkli olarak Allah Tel'nin Kelimesi'ni n ete ve kana brndgn sylerler. Bylece Ilah, Mesh (aleyhisselm) olmustur ve bedeniyle r olan da O'dur. O, O'nun t kendisidir. Kur'an-i Kerm'de bu toplulugun inanlari hab er verilerek syle buyrulmustur: "Allah, Meryem oglu Mesih'tir diyenler kfre dsmstr." ( Mide, 5/72)

Bu firka mensuplarinin bir kismi, Isa Peygamber'in (aleyhisselm) Allah oldugunu sy lemislerdir.

Bazilari ise syle demislerdir: Lht, nst Ile zuhur etti. Isa Peygamber'in (aleyhisselm) nstu, cevherin tezahr ettigi yer oldu. Fakat bu durum, bir paranin somut bir sekilde ona hulul (girisi) veya sifat hkmndeki kelimenin ittihadi (birlesmesi) tarzinda ol mamistir. Bilakis O'nun O olmasi seklindedir. Nitekim Kur'an-i Kerm'de Cebrail'de n (aley-Dinler ve Mezhepler Tarihi hissdm) szedilirken syle buyrulmakradir: "Ona ta m bir insan suretinde grnd." (Meryem, 19/18)

Yakblerin ogunluguna gre Mesh (aleyhisselm) tek bir cevher ve tek bir uknumdur, ancak iki cevherden neset eder. Kimi zaman da iki tabiattan neset eden bir tabiat oldu gunu sylemislerdir. Bu nedenledir ki nefs ile bedenin terkibi gibi kadim ilahin c evheri ile mulides insanin cevheri de terkip yoluyla birlesip tek bir cevher ve tek bir uknum olmuslardir. Bunun sonucu da bir insan ve bir ilah olmaktir. Btnyle ilh , btnyle insandir. Bu yzden 'insan ilha dnst' denebilirken 'ilh insana dnst' dene atese atilan bir kmr parasi gibi. 'Kmr atese dnst' denirken 'ates kmre dnst' den o, z bakimindan ne ates, ne de kmrdr. O artik bir kor parasidir. Yakbler'In iddiasin e Kelime insan-i cz' ile ittIhd etmis, insan-i kll ile ittihd etmemistir. Ittihadi baz en imtiza ile bazen de insan suretinin parlak bir aynaya hulul gibi hulul Ile ifade ederler. Teslis fikrini benimseyenlerin tamami, kadmin muhdes ile ittihd etmesinin caiz olm ayisi zerinde fikir birligi etmislerdir. Ama Kelimeden Ibaret olan ikinci uknumun ittihd etmesine karsin diger uknumlarin ittihd etmediklerini sylemislerdir.

Mesih'in (aleyhissdm) Meryem'den (aleyhisselm) dogdugu, ldrlerek armiha gerildigi husu slarinda da fikir birligi etmislerdir. Ama bunun nasil oldugu noktasinda Ihtilaf a dsmslerdir. Melkniyye ve Yakbiyye firkalarina gre Meryem'in (aleyhisselm) dogurdugu ilahtir. Melkniyye firkasinin inancina gre Mesh (aleyhisselm) nst-i kll ve ezel oldu Meryem (aleyhisselm) insan-i cz'dir. Cz' ise klliyi doguramaz. Isa'yi (aleyhisselm) d guran kadm uknumdur. Yakblere gre Mesih (aleyhisselm) iki cevherden biri oldugu, ilah oldugu ve dogmus ol dugu iin Meryemin (aleyhisselm) bir ilah dogurmustu. Allah Tel bunlarin sylediklerinde n tamamen mnezzehtir. Onlara gre ldrme ve armiha germe eylemleri de iki cevherden olusan mrekkep cevher zeri ne vki olmustur. Eger bu iki cevherden biri zerine vki olmus olsaydi ittihd btil olur du. Bazilarinin iddiasina gre cevher-i kadmin iki yn vardir. Mesh (aleyhisselm) bir ynden adm, bir ynden de muhdestir.

Yakbiyye'den bazilari syle demislerdir: Kelime, Meryem'den ,aleyhisselm) hibir sey a lmamis olup suyun oluga ugramasi gibi ona ugramistir. Mesh'in (aleyhisselm) insanl arin gzlerine zahir olan hayali, ayna zerindeki suret gibidir. Hakikatte o, tecessm etmis kesf bir cisim degildir. Onun ldrlmesi ve armiha gerilmesi de hayal zere vki ol ustur. Bunlara Ilyniyye denmis olup Sam, Yemen ve Ermenistan'da bulunan bir toplu luktur. Iddialarina gre Ilh, onlari halsa kavusturmak iin armiha gerilmistir. Bazilar i ise sunu iddia etmislerdir: Kelime bazen Mesh'in (aleyhisselm) bedenine dhil olur ve ondan lleri diriltme, alacaliyi ve dogustan kr iyilestirme gibi mucizeler sdir olu rdu. Bazen de ondan ayrilirdi ve o zaman kendisine acilar ve elemler varid olurd u. Beliares ve taraftarlari da bu grstedir. Onun syle dedigi nakledilmistir: Insanlar m elekt-i a'lya ulastiklari zaman, bin yil yer ier ve evlenirler. Sonra Arius'un vaade ttigi ve tamami lezzet, mutluluk ve srrdan ibaret olan nimetlere ulasirlar. Burada yeme, ime ve evlenme yoktur.

Makedanius Ise cevher-I kadmin sadece iki uknumu oldugunu sylemistir: Biri baba, di geri oguldur. Ruh ise yaratilmistir. Sebalius ise kadmin tek bir cevher ve tek bir uknum oldugunu ve zelligi bulundugunu ve bunlarin tamamiyla Meryem oglu Isa'nin bedeninde ittihd ettigini Iddia etmisti r.

Arius ise Allah Tel'nin bir oldugunu syleyerek O'nu 'Baba' olarak isimlendirmistir. Mesh (aleyhisselm) O'nun seimi zere Kelimesi ve ogludur. Mesh (aleyhisselm) btn var rdan nce yaratilmis olup esyanin yaraticisidir. Iddiasina gre Allah Tel'nin diger ru hlardan ok daha byk, yaratilmis bir ruhu vardir. Bu ruh, baba ile ogul arasinda vas ita olup ona vahyi ulastirir. Yine onun iddiasina gre Mesh Ilk basta latf bir cevhe r, katiksiz bir rhn, drt unsura karismamis, terkipten tamamen uzak bir varlik olarak vcd bulmustur. Onun drt unsura brnmesi Meryem'den gelen cisimle ittihd etmesi sirasin da olmustur.

Iste mezhep nnde durumu byle olan Arius, mezhep bakimindan farkli dsnmesi sebebiyle findan da dislanmistir. 3-BAB Ehl-i Kitap Olma Ihtimali Bulunanlar

'Kitab' kavrami ile neyin kasdedildigini ve gerek kitapla kitap olmasi muhtemel o lanlar arasindaki farki daha nce beyan etmistik. Ibrahim'e (aleyhisselm) indirilen sahfeler (suhuf) kitab olma ihtimali tasimaktaydi. nk bu sahfelerde birtakim ilm meto dlar ve amel yollar bulunmaktadir.

Bu sahfelerde bulunan Ilm unsurlara rnek olarak sunlar zikredilebilir; Yaratilis ve ibd'nin keyfiyeti, mahlktin Allah Tel'nin ezel hikmetini izhr edecek biimde belli d nizma gre biimlendirilmesi, Allah Tel'nin ezel Irdesinin bunlarin tamami zerinde cri si, bunlar hakkindaki kader ve hidayetin beyni, mahlktin btn trleri iin kesinlestiril kaderin izilmesi, Allah Tel'nin lemde yrrlkte olan hidyetini kabullenmeye ynelik is in sekli ve benzerleri. Bu sahfelere gre ilim bir btn olarak bu iki hususun disina ik maz, nitekim Allah Tel buna syle Isaret buyurmustur: "Yce Rabbinin Ismini tesbih et! O ki yaratti ve biimlendirdi, takdir etti ve hidyeti gsterdi." (A'f, 87/1-3) Allah Tel Ibrahim'den (aleyhisseim) haber vererek syle buyurmustur: "O ki beni yaratti, ba na yol gsteren de O'dur." (Suar/78) Musa'dan (aleyhisse-tm) haber vererek de syle bu yurmustur: "O ki herseye yaratilisini vermis sonra da hidayet etmistir." (Thd, 20 /50)

Amel unsurlara rnek olarak da sunlari zikredebiliriz: Nefsleri sphelerden arindirmak , ibdetler yoluyla Allah Tel'yi zikretmek, dnyev sehvetleri reddetmek, uhrev saadetler i tercih etmek. Bu sahfelere gre uhrev kemle ulasmanin yolu su iki rkn ikme etmekle m : Taharet ve sehdet. Ameller bu iki trn disina ikmaz. Nitekim Allah Tel syle buyurmust r: "Arinan ve Rabbinin adini zikredip namaz kilan kurtulusa erdi. Oysa siz dnya h ayatini tercih ediyorsunuz. Ahiret ise daha hayirli ve daha kalicidir." (A'l, 87/ 14) Yine Allah Tei konuyla ilgili birinin agzindan sunu haber vermektedir: ''Muhakkak b u, ilk sahfelerde, Ibrahim ve Musa'nin sahifelerinde mevcuttur." (A'l, 87/19) Bylel ikle, sz konusu sahfelerde bulunan seylerin, bu srenin ihtiva ettigi hususlar oldugu beyan edilmis olmaktadir. Gerek i'cz da Iste budur.

Mecsler, Seneviler, Maneviyye Ve Diger Firkalar

Mecsiyye: En byk din, en ulu mmet olarak da anilmistir. Bunun nedeni, ibrahim Peygam ber'den (aleyhisselm) sonraki peygamberlerin davetleri, onun daveti gibi umumiyet kazanmamis, kudret, krallik ve azamet sahibi olmamistir. nk Acem krallarinin tamam i Ibrahim dini zereydi. Bu krallardan her birinin dneminde yasayan tebaa krallarin in dini zere olmuslardir. Acem krallarinin basvuru kaynagi olarak grdkleri kisiye Mbe d-i Mbedn denirdi. Bu isim, limlerin en limi, bilgelerin en byg anlamina geliyordu. Kr llar ondan emir alir ve emrine asla karsi ikmazlardi. Sadece onun fikrine basvuru r ve eski krallar gibi tazim ederlerdi. israil ogullarinin daveti, o siralarda genelde Sam diyari ve Kuzey Afrika'da yogu nlasmis, Acem diyarina pek fazla nfuz edememisti. Ibrahim Peygamber'in (aleyhisselm) devrinde varolan firkalar iki ana blme ayrilmist i: 1. Sbiler, 2. Hanfler.

Sbiler Bunlarin sylemi sudur: "Allah Tel'yi hakkiyla bilmek, O'na nasil ibadet edeceg imizi anlamak, emir ve yasaklarini grenmek iin bir araciya ihtiya duyariz. Ama bu a raci cismn degil ruhan olmalidir. nk ruhanler arinmis ve temiz varliklar olarak Rabbe rkesten daha yakindirlar. Cismn ise bizler gibi beserdir; yediklerimizi yer, itikle rimizi ier, madde ve suret bakimindan da bize benzer." Onlarin ifadeleri Kur'an'da syle nakledilmistir: "Eger kendiniz gibi bir besere itaat ederseniz, o zaman kay bedenler olursunuz." (M'minn, 23/34) Hanfler Bunlarin sylemi de sudur: "Allah Tel'yi bilmek, O'nun emir ve yasaklarini grenmek in b eser bir araciya ihtiya duyariz. O, temizlik, masumiyet, ilh destek ve hikmet derece si bakimindan ruhanlerin stndedir. Beser zellikleri bakimindan bize benzemelerine ragm en rhniyetleri bakimindan bizden ayrisirlar. Bu boyutlariyla valiye muhtab olur, al diklari vahyi de beser boyutlariyla diger insanlara aktarirlar." Allah Tel onlar ha kkinda syle buyurmustur: "De ki: Ben de sizler gibi bir beserim, -fakat-bana vahy ediliyor ki sizin Ilhiniz ancak tek bir Ilh'dir." (Kehf, 18/110) "De ki: Rabbimi t enzih ederim, ben ancak bir insan, bir resulm." (isr, 17/93) Sbiler saf ruhanlere bizzat yol bulamadiklari, onlarin varliklarina yaklasamadiklar i, hakki dogrudan onlardan grenemedikleri iin degisik aracilara ynelmislerdir. Bazi lari onlari temsil ettigini dsnerek yedi gezegene ynelmis, bazilari ise sabit yildiz lara ynelmistir. Nabatlar, Persler ve Romalilar arasindaki Sbiler yedi gezegene ynel irken Hint Sbileri sabit yildizlara ynelmislerdir. Bunlarin mezheplerini Allah'in yardimiyla mmkn oldugunca aiklamaya alisacagiz. Bunlar in bir kismi misali (: ilah gleri temsil eden) gk cisimlerinden daha asagi inerek is itmeyen, grmeyen ve kendilerine hibir yarari dokunmayan cisimlere ynelmistir. Yukar ida anlattigimiz gruptakiler yildizlara tapanlar (abedet'l-kevkib), ikinci gruptak iler ise puta tapanlar (abedenfl-esnm) olarak bilinirler. Hz. Ibrahim her iki grupla da mcadele etmekle ve onlara msamaha ve kolaylik dini ol an Hanfligi gretmekle mkellef kilinmis oldugu iin puta tapanlara karsi hem szle hem d e fiille delil getirmis; putlari szle ve fiille kirmistir. Bu meyanda babasi Azer 'e syle demistir: "Ey babacigim! Isitmeyen, grmeyen ve sana hibir yarari olmayan se ylere niin tapiyorsun?" (Meryem, 19/42) Sonunda da "En bykleri disinda hepsini parala di." (Enbiy, 21/58) Bu, fiil bir ilzam ifde ediyordu ve kirma bakimindan da muhatap larini aresiz birakma girisimiydi, ibrahim (aleyhisselm) Allah Tel'nin da bildirdigi gibi bu grevi basariyla tamamlamistir: "Bu, kavmine karsi Ibrahim'e verdigimiz bi r hccetti. Diledigimizi derecelerce ykseltiriz. Muhakkak Rabbin en byk hikmet ve ilim sahibidir." (En'm, 6/83)

Ibrahim (aleyhisselm), davet srecinde ncelikle yildizlara tapanlarin inanlarini geers iz kilarken muvafakat (uyumlu davranma) slbunu kullanmistir. Allah Tel bunu haber ve rirken syle buyurmaktadir: "Ibrahim'e gklerin ve yerin melektunu iste byle gsteririz." (En'm, 6/75) Yani ona hcceti verdigimiz gibi, bu hccetin dayanagini da gstermisizdi r. O da bundan harekede nce yildizlara tapanlari olumlama cihetine gitmis, fakat sonunda onlara muhalefet etmistir. Bylelikle onlari daha gl bir sekilde ilzam etmist ir. Ibrahim (aleyhisselm) gnes iin "Bu benim Rab-bimdir" (En'm, 6/76) dedigi zaman ms rik olmadigi gibi, "Hayir onu en bykleri yapti" (Enbiy/63) dedigi zaman da yalanci degildi. Onun ifadeleri kendini degil karsisindakileri baglayici nitelikteydi. Hc ceti gsterdigi ve hccetin dayanagini aikladigi zaman, en byk din ve en yce seriatin Ha nflik oldugunu da ikrar etmisti. Dosdogru din buydu. Onun neslinden gelen btn peygamberler, zellikle de Allah Resul (sallallhu aleyhi ve s elkm) Hanfligi benimsemistir. O, bu dini beyanda zirveye ulasip niha hedefe varmis tir. Isin dikkat ekici yani tevhidin Hanfligin en zgn esasi olmasidir. Iste bu yzdend ir ki Kur'an'in Hanfligin zikredildi-gi her ayetinde sirkin reddine de yer verilm istir: "Hanf ve Mslim olarak. O, msriklerden degildi." (H Imrn, 3/67) "Allah iin, O'na sirk kosmayan hanfler olarak," (Hacc, 22/31) Seneviyye (Ikicilik; Dualizm) Mecslere zg bir inanistir. Onlar iki aslin varligini i ddia etmislerdir. Onlara gre iki tane kadm mdebbir vardir. Hayir ve ser, yarar ve z arar, salh ve fesat bunlar arasinda ikiye ayrilmistir. Birine 'Nur' digerine 'Zul met' adini vermislerdir. Fars dilinde ilkinin adi Yezdan, digerinin adi de Ehrim en'dir. Mecslerin inanla ilgili sorunlari temelde iki esas zerinde tezahr etmistir: a- Nurun zulmete karisma sebebinin aiklamasi. b- Nurun zulmetten kurtulusunun izahi. Onlara gre karisma mebde' (baslangi), kurtu lus ise varilacak menzil (me'd)dir.

1- Fasil Mecsler Daha nce de belirttigimiz gibi iki asla inanirlar. Ancak gerek Mecsler bu iki aslin kadm ve ezel olmasini caiz grmemislerdir. Onlara gre nur ezel iken zulmet muhdes yani sonradan olmadir. Ama bunlar da onun hudsu zerinde fikir ayriligina dsmslerdir. Bir grse gre zulmet nurdan dogmustur. Peki nur czi bir serri ihdas edemezken serrin kayna gi olan zulmeti nasil ihdas etmistir? Yoksa baska bir seyden mi dogmustur? Ihdas ve kidem bakimindan nura ortak olan baska bir sey var midir? Mecslerin ihtilaflari iste bu meseleler zerinde yogunlasmaktadir. Bazilarina gre sahislarin ilki (mebde'-i evvel) Geymers'tir. Bazilari da bu sahsin Zervn-i Kebr, ikinci peygamber Zerdst oldugunu sylemistir. Geymersiyye firkasina gre eymers Adem Peygamber'dir (aleyhisselm). Kelime olarak anlami 'nutk sahibi canli' d emektir. Hind ve Iran tarihlerinde Geymers'in Adem (aleyhisselm) olduguna dair bil giler mevcuttur ki bu tarihilerin ogunlugu tarafindan benimsenmeyen bir grstr.

1- Geymersiyye Geymers etrafinda toplananlardan olusmus bir firkadir. Firka, iki aslin varligini

kabul etmistir. Bunlardan birine Yezdan, digerine Ehrimen demislerdir. Bunlara gr e Yezdan ezel ve kadmdir. Ehrimen ise mulides ve yaratilmistir. Iddialarina gre Yez dan kendisine karsi bir rakibinin olmasi halinde durumun ne olacagini kendi kendi ne dsnmst. Bu, asagi bir fikirdi ve nurun tabiatina aykiriydi. Bu yzdendir kI bu dsnce en karanlik dogdu ve Ehrimen adiyla anildi. Ktlk, fitne, fesat ve zarar tabiatina s ahip olan Ehrimen nurun stne ikti. Tabiati ve sz bakimindan ona muhalefet etti. Nur a skerleriyle Ehrimen askerleri arasinda savas basladi. Bunun zerine melek ordusu a ralarina girerek sulh etmelerini sagladi. Sulh sarti suydu: Alem-i sfl, yedi bin y il boyunca Ehrimen'in hkm altinda kalacakti. Daha sonra orayi bosaltacak ve nura t eslim edecekti. Ehrimen bu sulhtan nce dnya zerinde bulunanlari helak etti. Ise Geym ers adindaki kisiyle Thor adinda bir hayvandan basladi. nce onlari ldrd. Geymers'in ds yerden Reybs adinda bir adam ikti. Reybs'tan Mse adinda bir erkek, Msne adinda bir kad in zuhur etti. Bunlar, insanligin atalari oldular. Thor'un dstg yerden de hayvanlar tredi. Iddialarina gre Nur, insanlari henz bedenlenmemis ruhlar halindeyken su iki seenek a rasinda tercih sahibi kilmisti: Onlari ya Ehrimen'in bulundugu yerlerden uzak tu tacak, ya da beden kisvesine sokup Ehrimen'le savasmalarini saglayacakti. Insanla r bedenlere brnp Ehrimen'le savasmayi tercih ettiler. Ama bir sartlan vardi, o da E hrimen karsisinda Nur'dan yardim grmekti. Ehrimen'i yenip ordusunu yokettiklerind e Kiyamet kopacakti. Bu firkaya gre Nur ile zulmetin karismasinin ve Nur'un zulmetten kurtulmasinin se bepleri bunlardi.

2- Zervniyye Iddialarina gre Nur, nurdan olan, tamami nurn, ruhan ve rabbn sahislar yaratti. Ama bu nlarin en bykleri olan Zervn yaratilmis seylerden biri hakkinda kuskuya kapildi. Bu kuskudan Ehrimen yani Iblis hadis oldu. Bazilari ise buna katilmayarak syle demislerdir: Zervn-i Kebr kalkti ve bir oglu ol masi iin 9999 sene dua etti ama olmadi. Sonra kendi kendine konusmaya ve dsnmeye ba sladi. 'Bu ilim hibir sey degil1 dedi. Onun bu derin tasasindan Ehrimen dogdu. Ilminden ise Hrmz dogdu. Ikisi de ayni kar indan ikmislardi. Ancak Hrmz ikisa daha yakindi. Fakat Iblis Ehrimen bir hileye basv urarak annesinin karnini yardi ve ondan nce ikarak dnyayi ele geirdi.

Denilmistir ki: Ehrimen Zervn'm kucagina verilip de onun irkinlik ve ktlgn grnce on ve lanet edip yanindan kovdu. O da gidip dnyayi isgal etti. Hrmz uzun sre onun tasal lutundan uzak yasadi. Bir kavim onu tanri edinip taptilar. nk onda iyilik, temizlik ve gzel ahlakin en gzel rnegini gryorlardi.

Zervniyye'den bir grup ise sunu iddia etmistir: Seytanin kaynagi olan irkinlik, irk in bir fikir ya da irkin ufunet olarak Allah'in yaninda varligini srdryordu. Iddiala rina gre dnya her trl ktlk ve beladan uzak, dnyada yasayanlar mahza hayir ve nimet i diler. Ancak Ehrimen'in dogusuyla birlikte ktlk ve felaketler ortaya ikmaya basladi. O, gge ulasamiyordu. Ama bir gn hileye basvurarak ggn kapisini ati ve oraya tirmandi.

Bazilari ise syle demistir: Ehrimen gkteydi. Yeryz ondan uzakta ve gvendeydi. Ama o, bir yol bularak gg yardi ve btn askerleriyle birlikte yeryzne indi. Bunun zerine Nur m lekleriyle birlikte kati. Seytan onu takip ederek bulundugu cenneti kusatti. bin y il onunla savasti. Seytan, Allah Tel'ya bir trl ulasamadi. Sonunda meleklerin aracil igiyla sulh yapildi. Buna gre Ibls ve ordusu 9000 yil yeryznde kalacak, sonra da gel digi yere dnecekti. Rab Tel onlarin szlerini uygun buldu ve Ibls ile askerlerinden ge lecek ktlklerden bir hals yolu oldugunu dsnd. Sulh iin belirlenen sre doluncaya kada

t bozulmayacakti. Bu sre zarfinda insanlar sikinti, bela ve afetlere maruz kalacak, ancak bu sre dolduktan sonra nimet ve saadet dolu ilk dnemlerine geri dnebilecekle rdi. Iblis de bazi seyleri yapabilmeyi ve her trl irkin fiili gereklestirebilmeyi sa rt kostu. Taraflar sartlari kabul edince iki dil iyi bu anlasmaya sahit tuttular. Kililarim sahitlere dogru uzatip onlara mt dediler: "Kim bu anlasmayi bozarsa on u bu kilila ldrn!" Akildan biraz payi olan kimselerin bunlara inanacaklarini sanmiyo-rurn. Belki bu nlar, akilda tasavvur edilen bir seyin semboldrler. Allah Tel'nin cell ve ululugunu b ilenlerin kalpleri ve kulaklari bu tr samaliklari isitmez.

Bunlara yakin anlamda Ebu Hmid ez-Zevzen sunu nakletmistir: Mecsler iddia ettiler ki IblIs hl zulmet iindedir ve hava, Allah Tel'nin hkmranligi disinda kalan bir blgedir blis Nur'u grdke trl hilelere basvurarak Allah Tel'nin hkmranligi altinda bulunan N e ullanmaktadir. Btn ktlk ve fetleri de bu sekilde dnyaya tasimaktadir. Allah Tel b bir ag seklinde yaratmis ve Iblis bu aga takilmistir. O, kendi kralligina dnemey erek bu agda asili durmaktadir. Iblis bu dnyaya hapsedilmistir. Ancak bu hapis on u ildirtmakta ve firsat bulduka insanlarin stne bela ve fet yagdirmaktadir. Allah Tel' in can verdiklerini ldrmekte, iyilestirdigim hasta etmekte, mesut ettigini zmektedir . Bu durum Kiyamete kadar byle srecektir. Su var kI Iblis'in gc gnbegn azalmaktadir. K iyamet koptugunda gc tamamen tkenmis, iktidari sona ermis ve btn atesleri snms olacakt r. Sonunda hava bosluguna atilacaktir. Hava, ucu bucagi olmayan bir zulmettir. Bu nun ardindan btn din sahipleri diriltilecek ve Allah Tel onlari hesaba ekecektir. Seyt ana itaat edenleri cezalandirip ona karsi durabilenleri dliendirecektir. Meshiyye ise syle demistir: Nur, kendi basina mutlak bir nur iken bir kismi silin erek zulmete dnsmstr. HurremdnIyye de ayni sekilde iki asla inanmistir. Ancak bunlard a tenash ve hulul fikirlerine egilim de vardir. Bunlara gre helal, haram diye beli rlenmis hkmler yoktur. Her mmette benzer topluluklar ortaya ikmistir. Ibhiyye, Mazde-kiyye, zindiklar ve K armatler de bunlar gibidir. Dinin karisip bulaniklasmasi bunlardan dolayidir; Insa nlarin fitneye dsp aresiz kalmalari da bunlardan dolayidir.

3- Zerdstiyye Zerdst'n taraftarlarina verilen isimdir. Zerdst b. Yrseb, Kral Kus-tasb b. Lehrseb dne minde zuhur etmistir. Babasi Azerbeycan'dandi, Dagdoye adindaki annesi ise Rey s ehrindendi. Bu firka mensuplari syle derlerdi: Bizim peygamberlerimiz ve ilki Geymers olan kra llarimiz vardir. Yeryznn Ilk krali da odur. Makami Istahr sehrindeydi. Sonra Osheng b. Fervek zuhur etti. Hint diyarina indi. Orada davetini teblig etti. Ardindan T ahomers ikti. Sbilerin ortaya ikislari da bunun saltanatinin baslarinda olmustu. Onun ardindan kardesi Kral Cem zuhur etti. Onun ardindan peygamberler ve krallar geld i kI Bbil'e inen ve orada ikamet eden Minoehr bunlardandir. Hz. Musa'nin bunun dev rinde geldigini sylerler. Silsile bu sekilde devam ederek Kral Kustasb b. Lehrseb' a kadar gelmistir. Onun devrinde de Bilge Zerdst ortaya ikmistir.

Iddialarina gre Allah Tel suhuf-I l ve en yce kitabinda olanlarin zamanindan sonra ken i melektundan ruhan bir halk yaratmistir. Bunun zerinden bin yil getikten sonra irdesi i, insan suretinde terkip olmus isik saan bir nura yneltmistir. Onu yetmis yce mele k kusatmisti. Sonra gnesi, ayi, yildizlari ve arzi yaratti. dem ogullan bn yil hareke tsiz kaldilar. Sonra Illiyyn'un en stnde bulunan bir agata Zerdst'n ruhunu yaratti. Ye tmis tane yce melek evresinde halka oldular. Bu agaci Yezhar adinda Azerbaycan'da b ulunan br dagin zirvesine dikti. Sonra Zerdst'n siluetini inek style karistirdi. Zerds 'n babasi bu st itiginde nce nutfe, sonra annesinin rahminde bir ignem et oldu. Seytan

annesine giderek onu kandirdi. Ama annesi gkten bir nida duydu. Bu ses, onun dzel mesini gerektiriyordu. Nitekim dzeldi ve Zerdst' dogurdu. Dogdugunda hazir bulunanl arin anlayacaklari biimde gld. Bazi kimseler ona tuzak kurarak henz bebek olan Zerdst' ineklerin, atlarin ve kurtlarin yolu zerine koydular. Hangi hayvanin nne koysalar, o hayvan kenara ekilerek onu koruyordu. Zerdst otuz yasina ulasinca Allah Tel onu ha lka neb ve resul olarak gnderdi. O da Kral Kustasb'i dinine davet etti. Kral onun davetine uyarak yeni dine girdi. Dininin z suydu: Allah'a kulluk, seytani Inkr, Iyi ligi emredip ktlkten sakindirma ve irkin fiillerden uzak durma. Zerdst syle demisti: Nur ile zulmet (karanlik) birbirlerine zit Iki asildir. Yezda n ve Ehrimen de byledir. lemdeki mevcudatin mebdei de bunlardir. Her trl terkb, bunla rin imtizacindan olusmustur. Suretler de muhtelif terkblerden hadis olmustur. Nur ile zulmetin yaraticisi Allah Tel'dir. O birdir ve ortagi yoktur. Ziddi ve dengi de yoktur. Zervniyye'nin yaptigi gibi O'na zulmet Izafe etmek caiz degildir. Anca k hayir-ser, salh-fest ve temizlik ve kirlilik nur ile zulmetin karisimindan olusm uslardir. Eger onlarin imtizaci sz konusu olmasaydi, lemin varligi da sz konusu olma zdi. Nur zulmete, hayir serre galip gelinceye kadar aralarinda mcadele ve mukavem et sz konusu olur. Bundan sonra hayir, kendi lemine ykselir, ser ise kendi lemine ine r. Bu da kurtulus sebebidir. Allah Tel terkipte bir hikmetin varligini bildigi iin o ikisini karistirip meze ettirmis, nuru asil kilmistir. O'nun varligi hakkdir. Zu lmetin varligi ise ikinci olup tipki kisiye gre glgesi gibidir. Glge var gibi sanil ir. Aslinda mevcut degildir. Allah Tel nuru varetmis, karanlik da ona tbi olarak hsi l olmustur. Bunun sebebi, varlikta tezadin bulunma zaruretidir. Buna gre zulmetin varligi da zaruridir. Kisiyle glgesi arasindaki iliski, burada da geerlidir.

Zerdst'n kendi yazdigi br kitabi vardir. Bazilari o kitabin Zerdst'e indirildigini sy lemislerdir. Kitabin adi Zend Avesta'dir. O, lemi Mne ve Kti olmak zere iki kisma ay irmaktaydi. Bunlardan ilki ruhan, ikincisi cismn, ya da ilki ruh, ikincisi sahis anl amindadir. O, halki da ayni sekilde iki leme ayirmistir. Ona gre lemde bulunan hers ey ikiye ayrilir: BIri Bahses, digeri Kenes yani takdir ve fiil. Bunlardan her b iri digeri zerine mukadderdir. Daha sonra mkellefiyetin kaynagi olan insan hareketle rden bahsedip bunlari e bler: Itikd, sz ve amel (Menes, Gyes, Kenes). Ona gre mkellef t bu yle kemle erer. Bunlardan herhangi birinde kusur eden kimse din ve tat dairesinde n ikar. Hareketlerini emir ve seriata uygun olarak yapanlar Ise en byk kazanci elde eder.

Zerdstler onun birok mucizesi oldugunu sylerler. rnegin Zerdst hapiste iken Kral Kusta sb'in atinin ayaklari karnina batmis Zerdst hapisten ikarilinca bu durumdan kurtul mustur. Yine Dnever'de kr birine rastlamis, 'filan otlari toplayin ve sularini sik ip gzlerine srn, o zaman gzleri ailir' demis ve yle yaptiklarinda adamin gzleri grme slamisti. Aslinda bu, Zerdst'n tibb bitkileri iyi bildigini gsterir. Bunda mucizev br taraf yokt ur.

Zerdstlg benimseyen Mecsler arasinda Ssniyye ve Behferdiyye adlariyla anilan bir top vardir ki bunlarin basi Nisbur'un Havf denilen nahiyesinden Ssn adinda bir sahistir . Ebu Mslim dneminde ortaya ikmisti. Atese tapan bir atesgede grevlisiydi. Neden son ra bunu rerketti ve Mecsleri atesgedeleri terketmeye agirdi. Atese tapmayi reddetti . Yeni bir kitap olusturdu. Taraftarlarina salarini uzatmalarini emredip, anneler iyle, kizlariyla ve kizkardesleriyle evlenmeyi yasakladi. Sarap imeyi de haram ki ldi. Onlara tek diz zerinde gnese secde etmeyi emretti. Mnzev yerlere gidiyor, malla rini dagitiyor, l hayvan yemiyor-Jardi. Yaslanmadika hibir hayvani kesmiyorlardi. Me cslerin atesgede-lerine en fazla kin besleyenler olmuslardi. O devirde Mecs cemaatin in dn reisi (mbed) olan sahis Ssn'i Ebu Mslim'e sikayet etti. O da bu adami Nisbur'da ami kapisinda astirdi. Ama taraftarlari onun ldgne inanmayarak gge ekildigini, bir gn yeryzne inip dsmanlarindan Intikam alacagini iddia ettiler. Bu firkanin mensuplari Zerdst' peygamber bilir ve onun tarafindan tazim edilmis krallari tazim ederlerdi. Zerdst'n Zend Avesta'da haber verdigi hususlardan biri de suydu: Ahir zamanda Esiz

rka 'Alim Kisi' denilen biri ikacak ve dnyayi din ve adaletle dolduracaktir. Onun z amaninda Betyre adinda biri ikacak ve onun davetini ifsd etmeye alisacaktir. Bunun hkm ranligi yirmi yil srecektir. Daha sonra Esizrka onu yenecek ve adaleti canlandirip zulme son verecektir. Degistirilmis yasalari eski haline dndrecek, btn krallar ona boyun egecektir. Isleri kolaylasacak, dine ve hakka yardim edecektir. Onun devri nde huzur ve gven hkim olup fitne ve huzursuzluklar skn bulacaktir.

Zerdst'n Temel Ilkelere Dair Grs el-Ceyhn, Zerdsf n temel ilkelerle alakali su grsn nakletmIs-tir:

Zerdst'n dini, Marsiyn'in dinine davettir. Onun mabudu Or-mezd'dir. Onun rIsletlerin de araci olan melekler de sunlardir: Behmen, Erdibehest, Sehriyur, Isfendrmez, Ho rdd ve Mordd. Zerdst bu meleklerin hepsini grms ve onlardan im grenmistir. Onunla Orm basinda vasitasiz gereklesen grsmeler de olmustur. Zerdst sordu: evvelce gelecekte ve su an mevcd olan nedir?

Ormezd cevap verdi: Ben, din ve kelm. Din Ormezd'in ameli, kelmi ve imanidir. Kelm, onun kelmidir. Din, kelmdan daha stndr. nk amel, szden daha stndr. Melekler ara atilan Behmen'dir. Ona din gretmis ve mekn olarak nur makamina yerlestirmis ve onu Zti'na kani kilmistir. Bu grse gre ilkeler tr. Zerdst sordu: Esya niin sonsuz bir zamanda yaratilmamistir? Nitekim zamani, sonlu v e sonsuz olmak zere iki kisma ayirdin. Eger esyayi sonsuz zamanda yaratmis olsayd in hibir sey imknsiz olmazdi. Ormezd cevap verdi: yle olsaydi, Iblis'in afetlerinin son bulmasi mmkn olmazdi. Zerdst sordu: Bu lemi hangi seyden yarattin? Ormezd cevap verdi: Btn bu lemi kendi nefsimden yarattim. Iyileri basimdaki salardan , gg beynimden, tirnaklari ve azi dislerini alnimdan, gnesi gzlerimden, ayi burnumdan , yildizlari dilimden, melekleri kulagimdan, arzi ayak tabanimdan yarattim. Bu d ini de nce Geymers'e gsterdim. O bunun suuruna vardi ve grenme ve alisma olmaksizin k avradi. Zerdst sordu: Bu dini Geymers'e ilhamla, bana szle grettin. Bunun sebebi nedir? Ormezd cevap verdi: Bu dini grenmek ve baskalarina gretmek zorundasin. Geyumers ise kendisini kabul edecek muhataba sahip degildi. Bu yzden sustu. Bylesi senin iin da ha hayirlidir. nk ben konusuyorum, sen dinliyorsun. Sonra sen konusacaksin, insanla r da seni dinleyecek. Zerdst sordu: Bu dini, Geyumers disinda benden nce baska birine gsterdin mi? Ormezd cevap verdi: Evet. Bu dini Cem'e bes kseli elli yildiz gibi gsterdim. Ama o , israrla inkr etti. Zerdst sordu: Onun kabul etmeyecegini bile bile niye gsterdin? Ormezd cevap verdi: Eger ona gstermeseydim, bu din sana da ulasmazdi. Bu dini Efr idun, Keykavus, Keykubd ve Kustsb'a da gsterdim. Zerdst sordu: Bu dnyayi niin yarattin ve niin bu dinin reva bulmasini istedin? Ormezd cevap verdi: nk lanetli Ifrit'in yokolmasi lem yara-tilmaksizin ve din revc bu

lmaksizin mmkn degildi. Din reva bulmasaydi, lemin dzeni de reva bulmazdi.

Zerdst insanlari davet ettigi dini Ormezd'den iyice grenip onunla amel ettigi zaman babasinin evinde ibadete basladi. Bu durum Iblis'i kizdirip endiselendirdi. nk o, tabiati itibariyla ktyd, lm, korku, bela ve sikintiyla doluydu. Hemen kendi seytanlar ini agirdi. Bu seytanlarin isimleri syleydi: Beridvnyh, Devihemnzs, Nomerbifenrdiyu. s bunlara Zerdst'e giderek onu ldrmelerini emretti. Zerdst bunu haber alarak okudu v e dua etti. Marsiyn'm ellerine su akitti. Gelen seytanlarin hepsi de yenilmis olar ak geri dndler. Zerdst ile seytanlar arasinda baska mcdeleler de olmus ve Zerdst Avest a kitabindan yirmi bir ayetle onlari hezimete ugratmistir. Bundan sonra seytanla r Insanlara grnmez olmustur. Zerdst olgunluk agi olan kirk yasma basip Ormezd ile yedi kez grstkten sonra Allah'in dininin btn esaslarini, farz ve snnetlerini grenmis oldu. Bundan sonra ona, Kral Ku stasb'a gidip Allah'in adini anmasi ve onu davet etmesi emredildi. O, bu emre uy arak kendi blgesinde bulunan iki valiye gitti. Biri ForbImr, digeri Bvdcst adindaki bu iki valiyi Allah'in dinine inanip seytani inkr etmeye, iyilik yapip ktlklerden sakin maya agirdi. Ikisi de agrisini kabul etmediler. Gururlari onlari ktlge sevketmIstI. Br rzgr gelerek bu ilcisini yeryznden kaldirdi ve havada dikili tuttu. Halk toplanmis onlari seyrediyordu. Kuslar baslarina ssms etlerini yiyorlardi. ok gemeden kemikleri yere dsmeye basladi.

Kral Kustasb'a gittiginde Ormezd'in kendisine daha nce bildirdigi hapis ve ileleri n tamamiyla karsilasti. En sonunda atin ayaklarinin bedenime batmasi hdisesi gerekl esti. Kral, bedeninde hibir iz kalmadigini grnce hayret etti. Bu olayin ardindan Ze rdst' hapisten ikardi ve durumunu sordu. Zerdst ona, syle dedi: "Bu olay, ilahim ve h alikimin bildirdigi zere benim dogrulugumun alametidir.'1 Ona ve evresindekilere, e ger dua edip de atin ayaklarini ikarirsa kendisine ve kendisini gnderen Tanri'ya i nanmalarini sart kostu. Allah'in adiyla dua etti. Atin ayaklari oldugu gibi ikmis ti. Kustasb bu mucizeyi grdkten sonra iman etti. O donemde Bbil ve Iran'da yasayan btn bilginleri agirarak Zerdst ile mnazarada bulunmalarini emretti. Sonunda btn bilgin er Zerdst'n stnlgn itiraf ettiler. Zerdst'n, Marsiyn'in dininden seip getirdigi esaslara gre ilahi Ormezd ve onunla bera ber bulunan bir sey ezelidir. Ona verdigi isim Esna esneh idi. Bu, stte olarak he rseyi aydinlatan anlamina geliyordu. Iblis ve onunla beraber ezeli olan bir sey vardi ki Iblis ona da Asta astah adini vermisti. Bunun anlami ise Altta olup her seyi karartan demekti. Allah Teal'nin yarattigi Ilk melek Behmen idi. Sonra Erdibehest'i, Sehriyur'u, Is fendrmez'i sonra Hordd'i, daha sonra Mordd'i yaratmisti. Bunlardan bazilarini bazil arindan yaratmisti. Tipki ilkini eksiltmeden iradan ikarilip alinan Ikinci ira gibi. Onlara syle buyurmustu: RabbIniz ve yaraticiniz kimdir? Onlar da 'Rabbimiz ve ya raticimiz Sensin!' diye cevap vermislerdi. Ormezd, Iblis'in iinde bulundugu karan liktan kalkip hareket edecegini grenmisti. Bunu meleklere haber verdi ve dnyayi on un muhtemel serrinden korumak iin hazirliga basladi. Kirkbes gnde gg yaratti ve ona ' Dnyada yasayanlarin vicdanlarinin zuhur etmesi' anlamina gelen Khinzisorem ismini v erdi. Onlarin zikrettigi baska Khinz'lar da vardir. Arzi da ayni sekilde kirkbes gn de yaratti.

Ormezd'In arza gnderdigi ilk insan Geymers idi. O, bin sene boyunca nesmi koklamisti. Sonra onu adam boyunda ayaga kaldirdi. Iblis zulmet iinde hareket etmeye basladik tan sonra dikildi ve nuru grd. Esna Ormezd'i ele geirip orayi zulmete evirmek istedi . Gge girdi ve otuz yil boyunca Geymers'e tuzaklar kurdu. Onun nutfesi kisma blnyordu Bir kismi Tann'nin emriyle arz tarafindan korunuyordu. Bir kismi melekler tarafi ndan korunuyordu. te biri de seytanlar tarafindan kairiliyordu. Ormezd Iblis'in girmeyi basardigi deliklerin iyice tikanmasini emretti. Bu sayede gkte hapsedilmis olarak kaldi. Gc giderek azaliyordu. Bir keresinde Ormezd'e karsi durup cennetlere tirmanmak istedi. Bunun zerine bin yilligina oradan uzaklastiril

di. Bosuna ugrastigi ve gcnn yetmeyecegi seye tamah ettigi kendisine bildirildi. Bitip tkenmeyen mcadeleler sonu nda Iblis ve askerlerinin dokuz bin yil boyunca isik diyarinda kalmalarina izin verildi. Bu srenin yedi bin yil oldugu da sylenmistir. Bu sre zarfinda dnyada yasaya n insanlar onun verecegi aci ve sikintilara katlanacak, yokluk, fakirlik, lm ve be nzeri elemlere karsi sabredeceklerdi. Bundan sonra cennetteki ebed hayata tekrar kavusacaklardi. Iblis, kendisi ve seytanlari adina onsekiz sart ne srd: 1- Kendi halkinin geimi, Allah'in yarattiklarindan olacakti. 2- Kendi halki iinde de Allah'in yarattiklari gibileri olacakti. 3- Kendi halkini Allah'in yarattiklarina musallat edebilecekti. 4- Kendi halkinin cevherini, Allah'in yarattiklarinin cevheriyle karistirabilece kti. 5- Allah'in yarattiklarinda bulunan topragi onun da elde etmesi saglanacakti. 6- Allah'in yarattiklarinda bulunan nur, diledigi kadar onda da bulunacakti. 7- Allah'in yarattiklarina zg olan rzgarlardan onun da olacakti. 8- Allah'in yarattiklarinda bulunan nem onda da olacakti. 9- Allah'in yaratti Idari nda bulunan ates onda da olacakti. 10- Ktleri iyilere karistirmak iin Allah'in yarattiklarinda bulunan sevgi ve baglar onda da bulunacakti. 11- Kendi halkinin yarari ve zarari grebilmeleri iin Allah'in yarattiklarinda bulu nan akil ve basiret onda da bulunacakti. 12- Ktlerin payini alabilmek iin Allah'in yarattiklarinda bulunan adalet onda da bu lunacakti. 13- Kiyamet gnne kadar Iyi veya kt herkesin ameli gizli kalacakti. 14- Ktlk ve ser ehli, varlik ve zenginlik bakimindan herkesin stnde olacak ve insanla ra sh kimseler olarak grleceklerdi. 15- Ktlerin syledikleri yalanlar iyi kimseler nezdiiide kabul grecekti. 16- Dnyada yasayanlar arasinda kt insanlardan dilediklerini bin hatta bin yil yasatab ilecek, onlari Istediklerini yapabilecek kadar gl ve zengin kilabilecek, serli kimse lerin verdiklerinin salIhlerin verdiginden daha cmerte oldugunu insanlara ilham ede bilecekti. 17- Salih insanlarin yuvalarini dagitabilecek ve yz elli sene ierisinde onlarin hati ralarim tamamen unutturabilecekti. 18- lleri diriltme, iyileri baki kilma ve ktleri nefyetme gcne sahip kimselerin deneti mi Kiyamete kadar onda olacakti. Bu sartlar zere anlasma yapildi. Her ikisi de kililarini adaletine gvendikleri iki kisiye teslim ettiler. Hangi taraf sartlan ignerse bu kililar la ldrlecekti. Bundan s onra Allah gnes, ay ve yildizlara emrederek gnler, aylar ve yillarin bilinmesini s aglayacak sekilde hareket etmelerini emretti.

Zerdst'n metinlerinde lemin ilhi bir kuvveti oldugu, lemdeki her seyin bu kuvvet tara findan planlandigi zikredilmektedir. Mesasebend adi verilen bu g Sbiler'in dilinde En yakin mdebbir', filozoflarin dilinde 'Faal akil' denen varliktir ki feyz- ilh ve iny et-i rabbniye de bundan kaynaklanir. Mneviyye'ye gre 'temiz ruhlar5, Araplara gre 'm elekler', Kuran dilinde ise er-Ruh'tur: "Melekler ve Ruh -o gecede-inerler. " (K adr, 97/5) Zerdst, bunun disinda seyler de zikretmistir. Mins ve Minsye, cis-mn lemdeki Adem (ale yhissdm) ile Havva (akyhisselm), rhn lemdeki akil ve nefsin karsiligidirlar.

2- Fasil Seneviyye Bunlar Nur ile zulmetin ezel ve kadm olduguna inanirlar. Mecsler bunlardan farkli bi r inanisa sahiptir. nk onlar zulmetin hadis olduguna Inanirlar. Seneviler zulmetin de nur gibi kadm oldugunu, ancak cevher, tabiat, fiil, konum ( hayyiz), mekn, tr, beden ve ruh bakimindan farkli olduklarini sylemislerdir.

1- Mneviyye

MnI b. FtIk el-Hakm adinda bir sahsin taraftarlarindan olusan br mezheptir. MnI, Spur b. Erdesr devrinde ortaya ikmis ve Behrm b. Hcmz b. Spur tarafindan ldrlmstr. Mni gi dnem Isa Peygamberden (aleyhissdm) sonradir. Mecusilikle Hiristiyanlik arasi bi r dn ortaya ikarmistir. Kendisi Isa Peygamber'in (aleyhissdm) nbvvetine inanirken Mus a Peygamber'in (ateyiiisselm) nbvvetini inkr ederdi. Ebu Isa el-Varrk adiyla bilinen Muhammed b. Hnin asil itibariyla Mecs idi. Bu dinin m ezhepleri hakkinda hayli bilgiliydi. Onun anlattiklarina gre Mni syle derdi: lem, ka dm olan iki asildan yaratilmistir. Bu iki asildan biri nur, digeri zulmettir. Her ikisi de ezeldir. Ona gre hersey, kadm olan bir asildan kaynaklanir. Hadis olan as illardan hibir sey varolamaz. Ona gre bu Ikisi ezelden beri kavi, idrak edici, hiss eden, isiten ve gren olarak varolmaya devam ederler. Buna ragmen nefs, suret, fii l ve tedbr noktasinda birbirine ziddirlar. Konum (hayyIz) halamindan ise adam ve glgesi gibidirler. Bunlarin cevher ve fiilleri asagida beyan edildigi gibidir: Cevher: Nur: Gzel, faziletli, kerem sahibi, saf, duru, hos kokulu, gzel grnml Zulmet: irkin, eksik, bulanik, habs, kt kokulu, irkin grnml. Nefs Nur: IyI, kerm, hakm, yararli ve bilgili. Zulmet: Kt, irkef, sefih, zararli ve chil. Fiil Nur: Hayir, salah, yarar, dzen ve uzlasma.

Zulmet: Ktlk, fesat, zarar, gam, degisim, karisiklik ve ihtilaf. Konum Nur: st, Kuzey'den stte, bazilarina gre zulmetin yaninda. Zulmet: Alt, GneyMen asagida, bazilarina gre nurun yaninda. Tr

Nur: Bes tr vardir. Bunlarin drd beden, besincisi ruhtur. Beden trleri ates, nur, rzgr ve sudur. Ruhu ise nesmdIr ve bu bedenlerde hareket eder. Zulmet: Bes tr vardir. Drd beden, biri ruhtur. Bedenleri yangin, zulmet, zehir ve si stir. Ruhu ise duman olup Hme denir. Bu ruh, drt bedende hareket eder.

2- Sifatlar Nur: Canli, iyi, temiz, aridir. Bazilarina gre nur, bu lemin misli zere olup kendine ait gg ve arzi vardir. Nurun arzi, bu arzdan farkli olarak latiftir. Gnesin cismi gibi olup onun gibi isik saar. Kokusu, en gzel koku, renkleri gkkusagi renkleridir.

Zulmet: l, kt, kirli ve pistir. Bazilarina gre zulmet de bu lemin misli zeredir. Ken ait bir gg ve arzi vardir. Zulmetin arzi, bu arzdan daha sert ve koyudur. Kokusu p is ve ok igrentir. Renkleri ise siyahin tonlaridir. Nur: Bazilarina gre cisimden baska bir sey yoktur ve cisimler kisma ayrilir. Nurun arzi k bes tanedir. Bundan daha latf bir cIsm daha vardir ki havadir. O da nurun n efesidir. Ondan da latf olan bir baska cisim vardir ki nesmdir. O da nurun ruhudur . Zulmet: Bazilarina gre cisimden baska bir sey yoktur. Cisimler de trdr. Zulmetin arz i, ondan daha karanlik olan havasi ve ondan da karanlik olan zehirleridir. Nur: Nur melekler, ilahlar ve veliler dogurmaya devam eder. Ama bu bilinen anlam da olmayip bilgeligin bilgeden dogmasi, gzel szn konusandan sdir olmasi gibidir. Bu le min sahibi onun ruhu olup leminin ortak yanlan hayir, hamd ve nurdur. Zulmet: Zulmet seytanlar, ifritler ve habs cinler dogurmaya devam eder. Bu da bil inen anlamda olmayip pislikten bcek remesi gibidir. O lemin sahibi de onun ruhudur ve ortak yanlari ktlk, kinama ve zulmettir. Mneviyye nur ile zulmetin karisimi ve nurun zulmetten kurtulusu ile bunlarin sebe pleri noktasinda ihtilafa dsmstr. Bazilarina gre nur ve zulmet, kasit ve tercihle de gil tesadf ve rastlanti sonucu karismislardir. ogunluguna gre karismanin nedeni, zu lmet bedenlerinin bir sreligine kendi ruhlarini ihmal etmeleridir. Bu esnada evresi ne bakman ruh, nuru grms ve bedenleri nurla karismaya sevketmistir. Onlar da serre olan yatkinliklarindan dolayi bunu hemen yapmislardir. Nur melegi bunu grdg zaman kendi emrindeki meleklerden birini bes tryle birlikte ona gndermistir. Bunun sonucu nda nurun bes tr, zulmetin bes tryle karismistir. Duman nesme karismistir. Bu lemdeki hayat ve ruh nesm-den kaynaklanmaktadir. Helak ve fetler ise dumandan kaynaklanmakt adir. Bu hdise sonucunda yangin atese, nur zulmete, zehirler rzgra, sis suya karism istir. Dnyada varolan her esit yarar, hayir ve bereket nurun trlerinden, her esit za rar, ser ve fesat ise zulmetin trlerindendir. Nur melegi bu karismayi grnce meleklerinden birine emir vermis ve bunun akabinde ii

nde bulundugumuz lem mevcut haliyle yaratilmistir. Nur trlerinin zulmet trlerinden kurtulmasi bu sayede olacaktir. Gnes, ay ve diger yildizlarin varligi da zulmet p aralari iindeki nur paralarini saflastirmak iindir. Gnes, sicagin seytanlarina karisa n nuru ayristirirken ay, sogugun seytanlarina karismis olan nuru ayristirir. Yer yznde bulunan nesm ise ykselmeye devam etmektedir. nk o, tabiati geregi kendi lemine iin ykselecektir. Ayni sekilde nurun btn paralan da ykselis iindedir. Zulmetin paral ise asagi dogru kmektedir. Bu hareket devam ettike ayrisma ve nurun kurtulusu gerekl esecek, karisma son bulacaktir. Iste bu noktada terkbler zlecek ve hersey kendi tabi atina geri dnecektir. Kiyamet ve yeniden dogus da budur.

Mni'ye gre nurun ayrismasina ve kurtulmasina yardim eden seyler, tesbh, takdis, gzel sz ve Iyi islerdir. Bunlar sayesinde nur paralan ay felegine dogru ykselirler. Ay, bu paralan ay basindan ortasina kadar kabul eder, gittike dolar ve dolunay olur. Gnes de ayni sekilde ayin sonuna kadar ykselen nur paralarini toplayarak bunlari da ha ste iletir. Bu sre, btn nur paralarinin en yukarida bulunan saf nura ulasmasina kad ar devam eder. Bu lemde hibir nur parasi kalmaymcaya kadar byle olacaktir. Belki gnes ve ay tarafindan ayristirilamayan birka nur parasi kalacaktir. Iste bu noktada ye rkreyi tasiyan melek yukari ikar ve gg eken melek onu birakir. Kinat altst olur. Ardin an bir ates yakilir ve alt ste karisir. Ates iindeki herseyi nura dnstrnceye kadar yan maya devam eder. Bu yanma 1468 yil srecektir. Bilge Mni, Saburkan kitabinin Cibille-i Ul kisminin Elif Babi'nda syle demistir: Nu r leminin krali kendine ait arzi kusatir ve hibir sey ondan hli kalmaz. O, hem zahi r, hem btindir. Arzinin dsman arzina olan uzakligi bakimindan sonu yoktur. Nur lemi nin krali arzinin tam ortasindadir. Ona gre kadm karisma sicakla sogugun, kurulukla yasligin karismasiyk en sonraki karisma hayir ile serrin karismasidir. MnI, kendisine inanan kimselere, btn mallarindan sr (onda bir) vermelerini, gece ve gn dz toplam drt vakit namaz kilmayi ve Hakk'a dua etmeyi emretmisti. Ayrica yalan syl eme, adam ldrme, hirsizlik, zina, cimrilik, by ve putperestligi terk etmeyi de farz kilmis; kendisine yapilmasindan hoslanmadigi bir seyi bir canliya yapmamayi da e mretmisti. Peygamberler ve seriatlari hakkindaki inanci ise suydu: Ilim ve hikmetle gnderilen ilk peygamber Adem Peygamber'dir. Ondan sonra gnderilen Ss'tir. Ardindan Nh (aleyh isselm) ve Ibrahim (aleyhisselm) gnderilmistir. Budada'nin (:Budalarin) Hind diyari na, Zerdst'n ise Iran'a gnderildigini sylemistir. Allah'in kelimesi ve ruhu olan Mes ih (aleyhisselm) Rum ve Magrib topraklarina gnderilmis, ardindan Pavlus da buralar da vazIfelendirilmistir. Htem-i Enbiya'nm Arap topraklarinda ikacagini da ifade et mistir.

Bu inancin baslarindan biri olan Ebu Sa'd el-Mnev, szn ettikleri karismanin kendi yasa igi doneme kadar olan sresinin 11700 sene oldugunu, geriye sadece yz sene kaldigini iddia etmistir. Bunu syledigi tarih, Hicr 271 yilidir. Ona gre karismanin sresi 12000 senedir. Kitabimizi Hicr 521 yilinda telif ettigimiz e gre geriye sadece elli yil kalmaktadir. Karisma yakinda son bulacak ve nurun kurtulusu baslayacaktir. Sadece elli yil kal di!

3- Mazdekiyye Bunlar EnsIrvn'in babasi KubcTin dneminde ortaya ikan Maz-dek adinda birinin taraftar laridir. Mazdek, Kubd'i kendi inancina davet etmis, o da bu daveti kabul etmisti.

Kral EnsIrvn Mazdek'in iftiralarini duyunca derhal yakalatarak ldrtt. el-Varrk bu konuda sunlari anlatir: MazdeklerIn iki varlik ve iki asil konusundaki inanlari, Manevlerin ogunun inanlarina benzer niteliktedir. Ancak Mazdek'e gre nur, t ercih ve irde ile faal olurken, zulmet tesadf ve rastlantiyla hareket eder. Nur il im ve his sahibi iken zulmet kr ve childir. Bunlarin karisimi irde ve tercih zere de gil rastlanti ve tevfuk zere gereklesir. Kurtulus Ise tercih ile degil tesadf ile ol ur. Mazdek, insanlari birbirlerine muhalefet ve bugz etmekten meneder-di. Insanlar a rasindaki kavgalar genelde kadin ve para sebebiyle iktigi iin kadinlari herkese he lal, parayi ise mubah kilmisti. Halka su, ates ve kendiliginden biten otlarda or tak olduklari gibi bunlarda da ortak olmalarini emretmisti. Serden ve zulmetle k arismaktan kurtulmak iin Insanlarin kendisini ldrmesini emrettigi de sylenmistir. Mazdeklige gre asillar ve temel unsurlar tr. Bunlardan biri su, digeri toprak, ncs tir. Bu nn karisimindan hayir ve serrin mdebbirleri hsil olur. Saf karisimdan ikan, mdebbiridir. Bulanik karisimdan ikan Ise ser mdebbiridir.

Rivayete gre onun mabudu en yce lemde krss zerinde oturmaktadir. Bu oturusu, en alt Kral Hsrev'in tahtinda oturmasina benzer. Huzurunda drt kuvvet vardir: Temyiz kuv veti, anlama kuvveti, hifzetme kuvveti ve mutluluk kuvveti. Hsrev'in huzurunda da drt sahis vardir: En byk din bilgini (Mbcz-i mbezn), Horbed-i Ekber, Esbabed ve Rmseke . Bu drd, arkalarinda duran su yedili sayesinde dnyanin islerini dzenlemektedir: Slr, Pskr, Bln, Pervun, Kzern, Destur ve Gozek. Bu yedili de ayri bir onikili ruhannin ort nda yeralir ki sunlardir: Hanende, Dchendc, Istnende, Perende, Hornende, Donde, Hz ende, Kesende, Zenende, Konende, Abende, Sonde ve Payende. Yukarida siraladigimiz drt, yedi ve oniki gc kendinde toplayan her insan lem-i sflide rabbani olur ve kendisinden mkellefiyet kalkar. Alem-i ulvfnin HsrevI btn kinati, to plami Ism-i A'zam'i olusturan harflerle dzenler. Bu harflerden herhangi birini ta savvur eden kimseye en byk sir ailir. Bundan mahrum kilman kimseler ise cehalet ve unutulmusluk iinde kr olur ve drt rhn kuvvetin mukabilinde tasa iinde kalir. Mazdekiyye'nin alt firkalari sunlardir: Koziyye, Ebu Mslimiyye, Mhniyye ve Esbdhmekiy ye. Koziyye firkasi Ehvaz, Fars ve Sehrezr civarinda bulunur. Digerleri Ise Semer kand, Ss ve Eylk blgelerine dagilmistir.

4- Deysniyye Deysn adindaki sahsin taraftarlarindan olusan firkadir. Nur ve zulmet olmak zere ik i aslin varligini kabul ederler. Nur; irde ve tercih ile hayir islerken zulmet ta biati ve zorunlulugu geregi ser isler.

Alemde varolan her trl hayir, yarar, gzellik ve hosluk nurdandir, Her trl ser, irkinli k, zarar ve ktlk ise zulmettendir. Iddialarina gre nur; canli, lim, kadir, hisseden v e idrk eden olarak hareket ve hayatin kaynagidir. Zulmet ise l, chil, cmid ve ldrcd iil, ne de temyiz gcne sahiptir. Iddialarina gre zulmetten kaynaklanan ktlk, onun tabi ti ve kaderidir. Yine iddialarina gre nur tek bir trdr. Ayni sekilde zulmet de tek bir trdr. Nurun idrki, birlesik bir idrktir; nitekim onun isitme, grme ve diger duyul ari tek bir seyden ibarettir. Isitmesi grmesi, grmesi duyularidir. Ona 'isiten' ve 'gren' denilmesi terkpkrindeki farkliliktan olup z itibariyla farkli duyular olmala ri nedeniyle degildir. Firka mensuplarina gre renk tat, o koku, o da hissetmedi. O nu renk olarak grmelerinin nedeni zulmetin ona bir sekilde karismis olmasindandir . Tat olarak grmeleri ise zulmetin karisiminin baska bir biimde olmasindandir. Zul metin rengi, tadi, kokusu ve hissetmesi hakkinda da ayni seyleri sylemislerdir. Id dialarina gre nur mutlak beyazlik, zulmet ise mudak siyahliktir. Onlara gre nur, z

ulmeti kendinden asagi atmaya, zulmet de en st tarafindan nuru almaya devam eder. Deysniyye mensuplari nur ile zulmetin karismasi ve nurun kurtulusu hakkinda farkl i grslere sahip olmuslardir. Bazilarina gre nur zulmete dhil olmus, zulmet de onu se rt ve kaba bir sekilde almistir. Nur bundan rahatsiz olarak onu paralayip yumusat arak kurtulmak istemistir. Ancak, bu tr bakimindan farkli olmalarindan dolayi deg ildir. Onlarin durumunu bir testereye benzetmek mmkndr ki demirden yapilmasina ragme n sapi yumusak, disleri serttir. Burada da yumusaklik nurda, sertlik zulmettedir . Halbuki ikisi de ayni trdendir. Nur, zulmetin gediklerine sizabilmek iin yumusam istir. Bu da ancak zulmetin sert olmasiyla mmkndr. Varligin kemle ulasabilmesi ancak bu ikisiyle yani sertlik ve yumusaklikla mmkndr. Bazilarina gre ise zulmet, hileye basvurarak nurun alt tarafini yakalamis, nur da kendini korumak iin ondan kurtulmaya alismistir. Bunu yapabilmek iin de ona abanara k g almayi denemistir. Bu durum yere dsms bir kimsenin oradan kurtulmak iin ayagini d ibe vurarak ikmaya alismasina benzer ki bu durumda daha da derine dser. Nurun zulme tten kurtulabilmesi ve kendi aleminde tek kalabilmesi iin belli bir zamana ihtiyac i vardir. Bazilarina gre ise nur, zulmetin bazi blmlerine kendi istegiyle girmistir. Amaci on u dzeltip bozuk taraflarini ikartip atmak suretiyle bulundugu leme daha uygun hale g etirebilmektir. Zulmet ona yapistiktan sonra nur birtakim zulm ve irkinliklerde bu lunmustur ki bunlar irad olarak degil kendiliginden yapilmis zarur fiillerdir. Nit ekim kendine his leminde tek basina bulunmus olsa, mutlak iyilikten baska bir sey yapmazdi. Bunlara gre, zarur olarak yapilan fiille, irad olarak yapilan fiili birb irinden ayirmak gerekmektedir.

5- Merkiyniyye

Merkiyn'un taraftarlarindan olusan bir firkadir. Bunlara gre birbirine zit iki kadm asil mevcuttur. Bunlar nur ile zulmettir. Ayrica nc bir asil daha vardir ki o, birle stirici aracidir. Nitekim birlestirici nc bir unsur olmadika birbirlerinin karsiti ol an iki ziddin birlesmesi mmkn degildir. Onlara gre bu nc unsur, derece bakimindan nurd n asagi, zulmetten sttedir. lem bu nn biraraya gelerek karismasindan meydana gelmistir

Bazilarina gre karisma sadece zulmet ile sz konusu araci birlestirici arasinda gerek lesmistir. nk bu nc asil, zulmete daha yakindir. Ondan zevk almak, birtakim arzularini tatmin etmek iin onunla karismistir. Bunun zerine nur, karisik leme mesh bir ruh gnder mistir ki o, Allah'in ruhu ve ogludur. Onu gnderme nedeni, taslanmis zulmetin agi na dsms olan nc asla duydugu merhamettir. Bu yzden onu seytanlarin iplerinden kurtarma ister. Bu ruhun takipileri kadinlara dokunmaz ve dnyev zevklere yanasmazlar. Byle d avranarak ona tbi olanlar zulmetten kurtulurken ona karsi ikanlar hsran ve helka dr ol caklardir.

Onlarin araci ve birlestirici konumunda bulunan nc bir aslin varligini kabul etmeler inin bir sebebi de, nuru temsil eden Allah Tei'nm zulmeti temsil eden seytanlarla karismasinin caiz olmamasidir. Ayrica tabiat bakimindan birbirlerine taban taban a zit olan, zt ve nefs olarak birbirlerinden farkli olan iki sey nasil karisabilir ki? Bunlarin biraraya gelip karismalari caiz olmadigi iin derece bakimindan nurd an asagida, zulmetin stnde bulunan bir aracinin bulunmasi sarttir. Karisma onunla gereklesecektir. Bu grs Mne-viyye'nin grslerine uymamaktadir. Geri Deysn tarih bakimi n Mni'den daha nce yasamis ve Mni onun birok fikrini benimsemisse de nc asil meseles ondan farkli dsnmstr. Bu grs, Zerdst tarafindan da benimsenmemistir. Deysn, iki ziddi arligini kabul ederken, bu ikisi arasindaki araciyi iki hasim arasindaki hakem g ibi koymaktadir. Iki zid arasinda birlestirici olan unsurun, tabiat ve cevher ba kimindan zidlardan birine mensup olmasi caiz degildir ki bu Allah Tel'dir. O'nun i se ne ziddi, ne de dengi mevcuttur.

Muhammed b. Sebb, Deysniyyc hakkinda sunu nakletmistir: Onlara gre bu araci his ve i drk sahibi bir insandir. nk insan ne mutlak nur, ne de mutlak zulmettir. Anlattigina gre evlilikle gerek ruh, gerek beden iin yararli olan her seyi haram grmslerdi. Aci verme endisesi nedeniyle hayvan kesmekten de sakinmislardi. Seneviyye'den bir toplulugun syle dedikleri anlatilir: Nur ve zulmet yasamaktadir . Ancak nur duyu sahibi ve lim iken zulmet chil ve krdr. Nur, dzgn ve dogru hareket ed erken zulmetin hareketi dengesizdir. Onlari bu sekilde aiklamamiz sundandir: Zulm etin seytanlarindan bir topluluk nur cemaatlarindan birine hcum etmisti. Nur, hi b ilmeden ve farkinda olmadan zulmetten bir parayi yuttu. Bu, kz ile hurma arasindaki farki bilmeyen bir ocugun hareketi gibiydi. Nur ile zulmetin karisma sebebi iste buydu. Daha sonra en byk nur, kurtulus iin bir plan yaparak bu lemi insa etti. Nurun zulmete karismis kisimlari bu lemde ayrisacaktir. Nurun kurtulusunun t ek yolu da budur.

6- Keyneviyye, Siymiyye Ve Tensuhiyye Keyneviyye mezhebine gre asil mevcuttur. Bu asil, ates, toprak ve sudur. Mevcudat, S eneviyye'nin syledigi iki asildan degil, bu asildan hadis olmustur. Onlara gre ates , tabiati geregi hayirli ve nur-ndir. Su ise tabiati geregi atesin ziddidir. Bu lem de grdgmz her hayir atesten, her ser de sudandir. Toprak ise bu ikisi arasinda araci dir. Bunlar ates konusunda ok tutucudurlar. Onlara gre ates ulv, nurn ve latiftir. Va rolus onsuz mmkn degildir. Hayat da onun sayesinde devam edebilir. Su ise tabiat v e fiil bakimindan tamamen tersidir. Toprak bu ikisi arasinda aracidir. lem de bu a slin karisimindan olusmustur. Siymiyye firkasi gzel riziklardan imtina ederek kendilerim ibadete veren kimselerd en olusur. Atesi tazim eder, evlilikten ve et yemekten uzak dururlardi.

Tenash (Ruh g) Ehli, ruhlarin bedenler arasinda g ettigine inanirlar. Bunlara gre kisi in huzur ve sikinti gibi hususlarda kendisine ariz olan seyler, daha nceden islemi s olduklarina gre belirlenir. Bu husus, baska bir bedende iken yaptiklarinin kars iligidir. Insan, hayati boyunca iki hlin disina ikmaz. Bunlardan biri fiil, digeri ise ceza ve karsilik halidir. Insanda varolan hal, ya fiil isledigi, ya da daha nceden islemis oldugu fiilin karsiligini bekledigi haldir. Tenash ehline gre, cenne t de, cehennem de bedenlerdedir. Illiyyn'un en st mertebesi, peygamberliktir. Esfel -i sfiln ise yilanin derecesidir. Nbvvet ve risletten daha ulv bir makam, yilandan dah a asagi bir mertebe yoktur. Onlara gre en yksek derece meleklerin, en asagi derece ise seytanlarin derecesidir.

Btn bu grsleriyle diger Seneviyyeden ayrilmaktadirlar. Bunlar kurtulus gnlerine zen gs ermekte ve bu gnlerde nurun birtakim paralarinin kendi ulv lemine dndgne, zulmetin de siz ve kinanmis paralarinin ise kendi lemlerinde kaldigina inanirlar.

Mecsiler'in Ates Tapinaklari Ilk ates tapinagi Afridun tarafindan Ts sehrinde insa edilmistir. Digeri Buhara'd a kurulan Berdeson tapinagidir. Behmen tarafindan Sicistn'da mabed olarak kullani lan tapinagin adi Kereko'dur. Buhara tarafinda Kubdii isimli, Fris ile Isfahan aras inda Keyhsrev tarafindan insa edilmis. Koyse adinda birer tapinaklari daha vardir . Bir digeri Komes'teki Cerir tapinagidir. Kenkeder adinda bir tapmak daha vardi r ki Dogu in'de Siyvus tarafindan insa edilmistir. Bir digeri Kustasb'm dedesi tar

afindan Errecn'da insa edilen tapinaktir. Bunlar Zerdst'ten nce insa edilmis tapina klardir.

Zerdst Nisabur ve Nes'daki ates tapmaklarini yenilemistir. Kus-tasba, Cem tarafind an tazim edilen br atesin getirilmesini emretmis, bu ates Harzem sehrinde bulunmu s, Becerd'e getirtilmistir ve Azerhorre olarak bilinir. Mecsler en ok bu atesi tazm ederler. Keyhsrev de Efrsyb'la savasmak iin ikinca bu atesi tazm etmis ve nnde egilm . EnsIrvn'm bu atesi Kirmn'a naklettigi sylenmistir. Atesin bir blm de Nes sehrine ta mistir. Anadolu'da Istanbul sehrinin kapilarindan birinde de Spur b. Erdesr tarafindan ins a edilmis bir ates tapinagi mevcuttur. Bu tapinak Halife el-Mehd dnemine kadar aya kta durmustur. Kuds yakinlarindaki Istiny'da da, KIsra'nin kizi Boran adina bir at es tapmagi mevcuttur. Hindistan ve in'de de ates tapmaklari mevcuttur. Greklere gelince onlarin da iinde ates bulunmayan tapinaklari vardi. Bunlari daha n ce zikretmistik.

Mecslerin atesi tazm etmelerinin birok anlami vardi. Herseyden nce ates, ulv ve yce bi cevhere sahipti. Ayrica o, Ibrahim Peygamber'i (aleyhsselm) yakmamisti. Diger tar aftan atesi tazm etmeleri halinde ahIret-te ates tarafindan yakilmayacaklarina in anirlardi. zetle sylemek gerekirse ates, onlarin hem kibleleri, hem de onlar iin bir vesile ve isaretti.