BOR KARBR ESASLI SERAMK ZIRH VE ADHESV AINMA UYGULAMALARI

Serhat GENOLU

YKSEK LSANS TEZ ENDSTRYEL TEKNOLOJ ETM BLM

GAZ NVERSTES FEN BLMLER ENSTTS

MART 2006 ANKARA

BOR KARBR ESASLI SERAMK ZIRH VE ADHESV AINMA UYGULAMALARI

Serhat GENOLU

YKSEK LSANS TEZ ENDSTRYEL TEKNOLOJ ETM BLM

GAZ NVERSTES FEN BLMLER ENSTTS

MART 2006 ANKARA

iii

BOR KARBR ESASLI SERAMK ZIRH VE ADHESV AINMA UYGULAMALARI (Yksek Lisans Tezi) Serhat GENOLU GAZ NVERSTES FEN BLMLER ENSTTS Mart 2006 ZET Bor, Trkiye iin zel neme sahip bir malzemedir. Gelecein malzemesi olarak adlandrlan borun hammaddesini oluturan minerallerin byk blm lkemizin topraklarnda bulunmaktadr. Bu stratejik malzemenin yalnzca hammadde olarak deil, ilenerek katma deer kazandrlm ara ve son rnler olarak gelitirilmesi, retilmesi ve pazarlanmas, lkemiz iin ok byk bir ekonomik deer oluturacaktr. Bu almada, ncelikle bor ve bileikleri hakknda genel bilgi verilmi, daha sonra bor karbrn zrh ve adhesiv anma uygulamalar arlkl olarak incelenmitir.

Bilim Kodu : 705 1.036 Anahtar Kelimeler : Bor, Bor Karbr, Zrh, Anma Sayfa Adedi : 61 Danman : Do.Dr.Mahmut ZCLER

iv

BORON CARBIDE BASED CERAMIC ARMOR AND ADHESIVE WEAR APPLICATIONS (M.Sc. Thesis) Serhat GENOLU GAZI UNIVERSITY INSTITUTE OF SCIENCE AND TECHNOLOGY March 2006

ABSTRACT Boron is a material of high importance for Turkey. Boron is considered to be the material of future and the worlds largest mineral reserves which are used as raw material for boron production, occur in our country. Development, Production and Marketing of this strategic material not only as raw material but also as value added mid- and endproducts will provide outstanding economical value for Turkey. In this study, following the brief description of boron and its compounds, armor and adhesive wear applications of boron carbide is elaborated.

Science Code Key Words Page Number Adviser

: 705 1.036 : Boron, Boron Carbide, Armor, Wear : 61 : Assoc.Prof.Dr.Mahmut ZCLER

TEEKKR almalarm destekleyen boyunca deerli ynlendirme ve katklaryla bir bor beni bilirim.

Do.Dr.Mahmut

ZCLERe

teekkr

Do.Dr.Elife nala yardmlar iin teekkr ederim.

vi

NDEKLER Sayfa ZET .............................................................................................................iii ABSTRACT....................................................................................................iv TEEKKR.....................................................................................................v NDEKLER ................................................................................................vi ZELGELERN LSTES............................................................................viii EKLLERN LSTES...................................................................................ix RESMLERN LSTES...................................................................................x SMGELER VE KISALTMALAR .....................................................................xi 1. GR.........................................................................................................1 2. BOR VE BOR RNLER .........................................................................2 2.1. Bor Mineralleri.....................................................................................2 2.2. Bor rnlerinin Kullanm Alanlar........................................................6 3. BOR KARBR MALZEMELER VE UYGULAMALARI ...............................9 3.1. Endstriyel Bor Karbr retimi .........................................................11 3.2. Bor Karbrn Zrh Uygulamalar .......................................................15 3.2.1. Zrh sistemleri .........................................................................15 3.2.2. Bor karbr esasl seramik zrhlar ............................................21 3.3. Bor Karbr Anma Uygulamalar .....................................................26 3.3.1. Anma ...................................................................................26 3.3.2. Bor karbr malzemelerin anma davran ............................34 4. DENEYSEL ALIMA .............................................................................40 4.1. Yntem ve Hazrlk ...........................................................................40 4.2. Deney Sonular ...............................................................................44

vii

5. SONU VE NERLER ...........................................................................56 KAYNAKLAR ...............................................................................................58 ZGEM..................................................................................................61

viii

ZELGELERN LSTES izelge Sayfa

izelge 2.1. Dnya piyasasndaki ham bor ve rafine bor rnleri ..................4 izelge 2.2. nemli bor mineralleri ve bulunduu yerler................................5 izelge 2.3. Dnya bor rezervleri (X103 ton B2O3) ve rezerv mr ................6 izelge 2.4. Bor rnlerinin kullanm alanlar.................................................8 izelge 3.1. Bor Karbr reticileri ................................................................11 izelge 4.1. Anma sistemi elemanlarnn zellikleri ..................................42 izelge 4.2. Numune anma oranlar ve anma direnleri.........................45

ix

EKLLERN LSTES ekil Sayfa

ekil 3.1. Basn altnda sinterleme .............................................................14 ekil 3.2. Tabakal zrh malzemeleri ............................................................19 ekil 3.3. Delici merminin seramik zrh ierisinde ilerlemesi ........................22 ekil 3.4. Tanklar iin eitli zrh uygulamalar.............................................23 ekil 3.5. Tribolojik sistem yaps .................................................................28 ekil 3.6. Baz malzemelerin sertlik ve darbe dayanmnn karlatrmas..............................................................................38 ekil 3.7. Anma direnlerinin karlatrmas ............................................39 ekil 4.1. Anma mesafesine bal olarak numunelerin yzey przllk deerinin deiimi.............................................46 ekil 4.2. Anma mesafesine bal olarak kar malzeme yzey przllk deerinin deiimi.............................................46 ekil 4.3. Numune yzeylerinin anma ncesi ve sonras SEM fotoraf ...............................................................................48 ekil 4.4. B4C numune yzeylerinin anma sonras SEM grntleri ...........................................................................50 ekil 4.5. Al2O3 numune yzeylerinin anma sonras SEM grntleri ...........................................................................51 ekil 4.6. AISI H13 numune yzeylerinin anma sonras SEM grntleri ...........................................................................52 ekil 4.7. Numune ve kar malzemenin anma ncesi ve sonras yzey przllk profilleri ...........................................53 ekil 4.8. Anma mesafesine bal olarak ortalama srtnme kuvvetinin deiimi .......................................................54 ekil 4.9. Srtnme kuvvetinin anma sresine bal deiimi...................55

RESMLERN LSTES Resim Sayfa

Resim 4.1. Kesme ilemi sonras B4C ve Al2O3 plakalar..............................41 Resim 4.2. Deney dzenei .........................................................................43 Resim 4.3. Anma sonras numune yzeyleri .............................................44 Resim 4.4. Disk yzey grnts.................................................................44

xi

SMGELER VE KISALTMALAR Bu almada kullanlm baz simgeler ve ksaltmalar, aklamalar ile birlikte aada sunulmutur. Simgeler Al2O3 B B4C Aklama Alumina Bor Bor Karbr

Ksaltmalar ABD ARGE BOREN CIP CVD DE DPT HIP HP SEM TTGV TBTAK

Aklama Amerika Birleik Devletleri Aratrma, Gelitirme Trkiye Ulusal Bor Aratrma Enstits Souk zostatik Pres (ng.: cold isostatic press) Kimyasal Buhar Biriktirme (ng.: chemical vapour deposition) Devlet statistik Enstits Devlet Planlama Tekilat Scak sostatik Pres (ng.: hot isostatic press) Scak Pres (ng.: hot press) Taramal Elektron Mikroskobu (ng.: Scanning Electron Microscope) Trkiye Teknoloji Gelitirme Vakf Trkiye Bilimsel ve Teknolojik Aratrma Kurumu

1. GR

Trkiye dnyann en byk bor kaynaklarna sahiptir. Halen yaygn olarak kullanlan ve gelecekte de en stratejik malzemelerden biri olmaya aday olan bor elementi ve bileiklerinin lkemizin ve dnyann refahna nemli katklar salayaca aktr. Bugn Borun; hammadde, rafine rn ve bor bileikleri eklinde, birou alternatifsiz olmak zere, ok sayda kullanm alan olumutur. Sanayinin en nemli temel talarndan olan Bor, ilave edildii malzemelerin katma deerlerini olaanst derecede ykseltmektedir. Alumina, silisyum nitrr, silisyum karbr, elmas gibi pek ok sert ileri teknolojik seramik malzemeler ierisinde bor karbr bileiinin zel bir yeri vardr. Bor Karbr yksek sertlii, yksek anma direnci, yksek scaklk dayanm, dk younluu ve ok iyi nkleer radyasyon absorblama zellikleri ile pek ok sivil ve askeri uygulama alanlarnda kullanlmaktadr. ok yksek sertlii nedeniyle kara elmas olarak da adlandrlan bor karbr bileiinin yaygn olarak kullanld zrh ve anma uygulamalarnn incelenmesi bu almann ana eksenini oluturmaktadr. Bor karbrn dier malzemelerle karlatrmal olarak anma zelliklerinin incelendii bu almada, bu nemli malzemenin greceli baz avantajlarnn vurgulanmas ve yksek katma deerli bor rnlerine ynelme araymza katk salanmas hedeflenmektedir.

2. BOR VE BOR RNLER

Bor, periyodik tabloda III A grubunda yer alan, B simgesi ile gsterilen, atom numaras 5, atomik ktlesi 10,81 olan, iki kararl izotop; B10 (%19,8) ve B11 (%80,2)den oluan, ergime noktas 2300C, kaynama noktas 4002C olan ve metalle ametal aras yar iletken zellie sahip bir elementtir. Bor doada serbest olarak deil dier elementlerle bileik halinde bulunur. Bor, biri amorf ve alts kristalin polimorf olmak zere, eitli allotropik formlarda bulunur. Rombohedral formlar en ok allm olan kristalin polimorflardr. Bor elementinin kimyasal zellikleri morfolojisine ve tane byklne baldr. Mikron ebadndaki amorf bor kolaylkla ve bazen iddetli olarak reaksiyona girerken, kristalin bor kolay reaksiyona girmez. Kimyasal olarak ametal bir element olan kristal bor, normal scaklklarda su, hava ve hidroklorik / hidroflorik asitler ile soy davran gstermekte olup sadece yksek konsantrasyonlu Nitrik Asit ile scak ortamda Borik Asite dnebilmektedir. te yandan yksek scaklklarda saf oksijen ile reaksiyona girerek Bor Oksit (B2O3), ayn koullarda nitrojen ile Bor Nitrit (BN), ayrca baz metaller ile Magnezyum Borit (Mg3B2) ve Titanyum Diborit (TiB2) gibi endstride kullanlan bileikler oluabilmektedir. Bor, bileik halindeyken metal d bileiklere benzer zellikler gsterirken, saf Bor, karbon gibi elektrik iletkenidir. Kristalize bor, grnm, sertlik ve optik zellikler asndan elmasa benzer bir yapya sahiptir. Kkeni Buraq/Baurach (Arapa) ve Burah (Farsa) kelimelerinden gelen Borun, 4000 yllk bir kullanm gemiine sahip olduu baz kaynaklarda ifade edilse de, elementer Bor ilk defa 1808 ylnda GayLussac ve Jacques Thenard ile Sir Humphry Davy tarafndan Bor Oksitin Potasyum ile stlmasyla elde edilmitir. (1-4). 2.1. Bor Mineralleri Bor mineralleri deiik oranlarda Bor Oksit (B2O3) ieren minerallerdir. Ekonomik anlamda bor mineralleri kalsiyum, sodyum ve magnezyum

elementleri ile hidrat bileikleri halinde teekkl etmi olarak bulunurlar. Bor minerallerinden ticari deere sahip olanlar; Tinkal, Kolemanit, leksit, Probertit, Borasit, Datolit, Pandermit, Szaybelit (Asharit), Hidroborasit ve Kernittir. Bor madenlerinin deeri genellikle iindeki B2O3 ile llmekte, yksek oranda B2O3 bileiine sahip olanlar daha deerli kabul edilmektedir (1,3-5). Bor minerallerin retim yntemleri bulunduklar yer ve derinlie gre deimektedir. Karada masif olarak bulunan bor bileikleri; cevherin bulunduu derinlie ve fiziksel yapsna bal olarak ak ocak veya kapal ocak yntemi veya zelti madencilii yntemi ile retilmektedir. Sularda zelti olarak bulunan borlar ise zellikle zelti madencilii yntemi ile retilmektedir (2). Bor mineralleri ve bunlardan elde edilen ticari rnlerin gruplandrlmas konusunda literatrde kesin bir snflandrma bulunmamaktadr. lkemizde bor rnleri iin, ham (konsantre) bor rnleri ve rafine bor rnleri tanmlar kullanlmaktadr (1). Ayrca bor bileikleri, kullanm alanlar ve retim teknolojileri ynnden iki grupta incelenebilmektedir: 1. Byk miktarlarda retilen ve yaygn kullanm alanlarna sahip bor mineralleri ve ticari boratlar, 2. zel tketim alanlar olan ve kstl miktarda retimi yaplan zellikli bor rnleri (6). Bu tanmlar ve dnyadaki dier snflandrmalar gz nnde bulundurularak, ortak bir dil oluturmak maksadyla, gruplandrmann; bor mineralleri, ham bor rnleri, rafine bor rnleri, zel bor rnleri ve bor kullanlan sanayi rnleri balklar altnda yaplmas BOREN 1 tarafndan nerilmektedir (1).

Trkiye Ulusal Bor Aratrma Enstits

Bor cevherlerinin yaplarndaki kil bileiklerinin arndrlmas iin uygulanan zenginletirme ilemi ile elde edilen konsantre rn ham bor olarak tanmlanmaktadr. Sanayi girdisi olarak ok snrl alan ve miktarlarda kullanlan ham borun rafine edilmesiyle, daha sonra nihai sanayi rnlerine dntrlecek olan ara rnler (rafine bor rnleri) elde edilmektedir. Dnya piyasasndaki belli bal ham bor ve rafine bor rnleri izelge 2.1de sunulmutur. izelge 2.1. Dnya piyasasndaki ham bor ve rafine bor rnleri (3) HAM (KONSANTRE) BOR RAFNE BOR RNLER Tinkal, leksit, Kolemanit, Boraks Pentahidrat (Rafine, Kalsine), HidroBorasit ve Pinnoit ile Szaybelit Boraks Dekahidrat (Rafine, Kalsine), (Asharit) Konsantreleri Susuz Boraks, Borik Asit, Sentetik, Kalsine, Rafine Kolemanit, Kalsine leksit, Kalsine HidroBorasit, Kalsine Tinkal lkemizin bilinen bor yataklar Kuzey Bat Anadoluda; zellikle EskiehirKrka, Balkesir-Bigadi, Bursa-Kestelek ve Ktahya-Emette bulunmaktadr. Bu bor yataklarndan, sodyum kkenli olanlar tinkal, kalsiyum kkenli olanlar kolemanit, sodyum-kalsiyum kkenli olanlar ise leksit olarak adlandrlr (2,3). Trkiyede bor minerallerinin iletmecilii yalnzca ET Maden letmeleri Genel Mdrl tarafndan gerekletirilmektedir. ET Maden letmeleri Genel Mdrlnn ham rn olarak pazarlad ve arlkl olarak rafine rn retiminde kulland iki eit konsantre bor cevheri vardr; Tinkal konsantre ve Kolemanit konsantre. leksit lkemizde rafine rn retiminde kullanlmamakta olup, sadece konsantre rn olarak satlmaktadr. Elde edilen balca rafine rnler ise; Boraks Pentahidrat, Boraks Dekahidrat, Susuz Boraks, Borik Asit ve Sodyum Perborat olarak sralanabilir (3,5).

Dnya bor rezervleri genelikle 3 blgede toplanmaktadr; ABDde Gney-Bat Mojave l, Trkiyeyi de ieren Gney-Orta Asya Alp Kua, Gney Amerika And Dalar kua. Bu blgelerdeki ekonomik boyutlardaki bor yataklar, borun oksijen ile balanm bileikleri halinde daha ok Trkiye, ABD, Rusya, in, ili, Bolivya, Peru, Arjantin ve Kazakistanda bulunmaktadr. Trkiye bu lkeler arasnda sadece en byk bor rezervlerine sahip olmakla kalmayp, ayn zamanda, bor ierii en yksek ve iletilmesi en kolay yataklara da sahiptir. lkemizden sonra dnyann bilinen en nemli bor yataklar ABDnin Kaliforniya eyaletindeki Mojave lndedir. Dnyada ticari deeri olan bor mineralleri ile bulunduklar lkeler izelge 2.2de verilmitir. izelge 2.2. nemli bor mineralleri ve bulunduu yerler (1-3,6)
MNERAL ADI TNKAL KERNT KOLEMANT LEKST PROBERTT SZAYBELT PANDERMT BORAST HD.BORAST DATOLT SASOLT GL SULARI KMYASAL FORML Na2B4O7. 10H2O Na2B4O7. 4H2O Ca2B6O11. 5H2O NaCaB5O9. 8H2O NaCaB5O9. 5H2O MgBO2 (OH) Ca4B10O19. 7H2O Mg3B7O13Cl CaMgBO11. 6H2O Ca2B4Si2O12. 2H2O H3BO3. ERM TUZLAR % B2O3 36, 5 51, 0 50, 8 43, 0 49, 6 41, 4 49, 8 62,2 50, 5 26, 7 56, 3 BULUNDUU LKELER Trkiye-ABD-Arjantin Trkiye-ABD-Arjantin Trkiye-ABD-Meksika Trkiye-ABD-Arjantin Trkiye-ABD Kazakistan-in Trkiye Almanya Trkiye Kazakistan-Rusya talya ABD-ili-Bolivya

Dnya bor rezervlerinin dalm ve rezerv mrleri izelge 2.3de verilmitir. Bor minerallerinin %B2O3 ierikleri ok farkl olduundan, izelge 3teki veriler, ekonomik olarak kullanlabilecek cevherlerin %100 B2O3 bazndaki miktarlarna dayandrlmtr. Rezerv asndan bakldnda B2O3 baznda 369 milyon ton grnr, 807 milyon ton muhtemel+mmkn olmak zere toplam dnya bor rezervi 1176 milyon tondur. Trkiyenin bor rezervi 227 milyon ton grnr, 624 milyon ton muhtemel+mmkn olmak zere toplam

851 milyon tondur. Dnya toplam bor rezervinde Trkiyenin pay %72,2ye karlk gelmektedir. ABD ise 40 milyon ton grnr, 40 milyon ton muhtemel/ mmkn rezervle dnya toplam bor rezervinin % 6,8ine sahiptir (7). Bu veriler Trkiyenin dnyann en byk bor kaynaklarna sahip olduunu aka gstermektedir. Yeni arama almalaryla, lkemizin tespit edilen rezervleri ok daha fazla artabilecektir. lkemiz, safszlklarn ok dk olmasnn salad yksek talep ve ak iletmeciliin getirdii maliyet avantajlarna da sahiptir. Bu durum lkemizi dier lkeler arasnda rakipsiz bir konuma sokmaktadr. Byk rezervlere sahip olmak, kendi bana bir anlam ifade etmemektedir. Bu rezervden salanacak faydann en st seviyeye karlabilmesinin artlarn oluturmak ve katma deerli rnler retebilmek ok daha nem kazanmaktadr (3). izelge 2.3. Dnya bor rezervleri (X103 Ton B2O3) ve rezerv mr
GRNR EKONOMK REZERV 227 000 40 000 40 000 27 000 2000 4000 8000 4000 14 000 3000 369 000 MUHTEMEL MMKN REZERV 624 000 40 000 60 000 9000 7000 15 000 33 000 18 000 1000 0 807 000 TOPLAM REZERV 851 000 80 000 100 000 36 000 9000 19 000 41 000 22 000 15 000 3000 1 176 000 TOPLAM REZERVDEK PAY (%) 72,20 6,80 8,50 3,10 0,80 1,60 3,50 1,90 1,30 0,30 100,00 TOPLAM REZERV MR (YIL) 567 53 67 24 6 13 27 15 10 2 784

LKE Trkiye A.B.D. Rusya in Arjantin Bolivya ili Peru Kazakistan Srbistan TOPLAM

2.2. Bor rnlerinin Kullanm Alanlar Bor bileiklerinin Smerler, Etiler, Babilliler, Msrllar, Romallar, Araplar ve inliler gibi baz medeniyetlerce ok eski zamanlardan beri kullanld ynnde kaynaklar mevcuttur. Boraks, Orta aa kadar arlkl olarak; metal ileme, kaynak, lehim, cam yapm, altn ve gm ileme alanlarnda

ve ila yapmnda kullanlmtr. zellikle 2. Dnya Savandan sonra bor kimyas hzla gelimitir. Bor, gnmzde bir ou alternatifsiz olmak zere hammadde, rafine rn ve bor bileikleri eklinde, ok eitli endstri dallarnda ve ok farkl malzeme ve rnlerin retiminde kullanlmaktadr. Gelien teknolojiler, bor kullanmn ve bora bamll artrmakta, borun stratejik mineral olma zellii giderek daha da belirginlemektedir. Ham ve rafine rnler dnda, genellikle yksek teknoloji gerektiren yntemler ile rafine bor rnleri kullanlarak dnyada ticari olarak retilen ve deiik kullanm alanlar olan, Bor Sektrnde nihai rn olarak ta snflandrlan zel Bor Bileikleri mevcuttur. zel Bor Bileiklerinin en yaygn kullanm alanlar; savunma, tarm, inaat, metalurji ve malzeme, kimya, elektronik ve bilgisayar, ila ve kozmetik, iletiim, kimya, ahap koruyucu, makine, otomotiv, seramik, spor malzemeleri, tekstil, tp, uzay ve havaclk ve son yllarda daha youn olarak gndeme gelen enerji olarak sralanabilir. Bor; hafiflii, gerilmeye olan direnci ve kimyasal etkilere dayankll sebebiyle; plastiklerde, sanayi elyaf retiminde, lastik ve kat endstrisinde, nkleer enerji santrallerinde, roket yaktlarnda da kullanlmaktadr. Camn syla genlemesini nemli lde indirgedii, cam asite ve izilmeye kar koruduu, titreim, yksek s ve s oklarna kar dayankll salad iin sya dayankl cam gereleri ve elektronik ve uzay aratrmalarnda kullanlacak stn nitelikli camlarn retiminde de nemli yeri vardr. Baz bor rnlerinin kullanm alanlar izelge 2.4te gsterilmitir.

izelge 2.4. Bor rnlerinin kullanm alanlar (1,3,4)

RN Kalsiyum borat minerali (Kolemanit) Sodyum borat mineralleri (leksit ve Probertit) Borik asit KULLANIM ALANLARI Tekstil cam elyaf, boron alamlar, metalurjik fluks zolasyon cam elyaf, borosilikat camlar Antiseptikler, bor alamlar, nkleer endstri, yangna direnli malzemeler, naylon, fotoraflk, tekstil, gbre, emaye ve sr, katalistler, cam, cam elyaf Gbre, cam, cam elyaf, metalurjik fluks, emaye ve sr, yangna dayankl malzeme Deterjan ve beyazlatclar, dezenfekte ediciler, tekstil apreleme Yaptrclar, deterjanlar, bitki ldrcler, fotoraflk, tekstil apreleme Yangna direnli malzeme, gbreler Yaptrclar, imento, korozyon nleyiciler, ila ve kozmetik, elektrolitik rafinasyon, yangna direnli malzeme, cam, cam elyaf, zararl bitki ldrcler, bcek ldrcler, deri renklendirici, tekstil apreleme

Susuz boraks Sodyum perborat Sodyum metaborat Sodyum pentaborat Boraks dekahidrat Boraks pentahidrat

zellikle son yllarda, yakt hcrelerinde hidrojen taycs olarak sodyum borhidrr (NaBH4)n ve gelecein sper iletkeni olarak magnezyum diborid (MgB2)in kullanlmas ynndeki almalar dikkat ekicidir.

3. BOR KARBR MALZEMELER VE UYGULAMALARI

Bor Karbr (B4C), Bor ve Karbon elementlerinden oluan ve kimyasal yntemlerle retilen bir bileiktir. 19. Yzyln ortalarnda elde edilmi, 1930l yllardan itibaren ise borlu metallerin retiminde kullanlmaya balanmtr (1). Younluu 2,51 g/cm3, ergime noktas 2450C, kaynama noktas 3500C, ekme dayanm 155 N/mm2 (980C)-162 N/mm2 (1425C), eilme mukavemeti 345 N/mm2 ve basma mukavemeti 2850 N/mm2 olan Bor Karbr, yalnzca HF, H2SO4, HNO3 karmlarnda yavata olsa znebilmekte, baz metaller, metal hidrrler ve metal oksitlerle borrler oluturmaktadr. 3A ve 6A grubunun baz metalleri, Lantanitler ve Aktinitler bor ve karbonla gl bor karbr fazlar olutururlar. 4A ve 5A diborrleri bor karbrle reaksiyona girmezler (3). leri teknolojik seramik malzemeler ierisinde bor karbr bileiinin zel bir yeri vardr. Bor Karbr yksek sertlii (Mohs skalasna gre 9,5; elmas ve kbik bor nitrrden sonra bilinen en sert malzeme), dk younluu, kimyasallara kar direnci, s dayanm ve yksek ntron absorblama zellikleri nedeni ile bir ok askeri ve sivil uygulama alan bulmutur. Bu zellikler en bata sert karbr endstrisinde tc ve parlatc abrasif toz olarak kullanlmas ile kendini gstermitir. Ayrca, hafif ve sert olmas nedeni ile zrhl muharebe ara zrhlarnn kuvvetlendirilmesinde, askeri amal helikopter ve uaklarn mekanik aksamlar ile personelin korunmas amacna dnk olarak zrhlandrlmasnda yaygn uygulama alanlar bulmutur. Bor Karbrn dier baz kullanm alanlar aada gsterilmitir (1,3,8). a) Makine ve alma aletleri yzeylerinin ilemesi: Bata kesim plakalar olmak zere, kesme ekipman bileyicileri, ana talar, souk ekilmi aletler, akc bask aletleri, demircilik, matkap ular, klavuzlar, ok dvme keskisi, valfler, valf yataklar, piston ringleri, silindir dmeleri, silindir

10

burlar, silindirik yzeyler, dili mekanizmalar, rulman yataklar, salmastra kutular, pskrtmeli pompalar, sertletirilmi oturak yzeyleri, suni malzeme pres kalplar, tel hadde lokmalar, ekstrder memeleri, her trl eitim alet ve kesicileri, rendeler, frezeler, krank miller ve differansiyaller gibi alanlarda yzey ilenmesinde kullanlr (1,3,8). b) Seramikler ve sert alma malzemelerinin ilenmesi: Oksitli olmayan

seramikler (Si3N4, SiC), oksitli seramikler (Al2O3, ZrO2), mineraller, kuvars, tabii ve sentetik talar, optik camlar vb. ilenmesinde kullanlr. c) Atee dayankl uygulamalar: inde balayc olarak karbon bulunan refrakterlerde karbonun oksitlenmesini nlemek iin (antioksidant olarak) kullanlr. d) Nkleer sanayinde ntron absorblayc: Bor karbr termik ntronlarn absorbsiyonunda ve ayn zamanda nkleer kalkan ve kontrol ubuklar ve ut daldrma peletlerinde kullanlr. e) Dier uygulamalar: Uzay mekiklerinde d yzey koruyucu, yar iletken paralar, tekstilde iplik ynlendiriciler, filtreler, bujiler, yzey polisaj pastalar, transformatrlerde Silisli sac yerine, mhendislik ve seramikli yap paralar imalat hammaddesi, metal matriks kompozitlerde kullanlr. ABDde 2002 ylnda toz bor karbr tketimi 200 tonun zerinde gereklemitir. Bat Avrupa bor karbr retim kapasitesi 300 ton/yl, yllk tketim miktar 80-100 ton civarndadr. ABD ve Avrupada en nemli tketim alan andrclardr. Japonyann bor karbr tketiminin 300-350 ton/yl olduu tahmin edilmektedir (1). Devlet statistik Enstits (DE) verilerine gre, Trkiye 1995-2002 yllar arasndaki 8 yllk dnemde, yaklak 15 tonluk Bor Karbr ithalat yapm ve karlnda yaklak 520 Bin ABD Dolar demitir. Yurt iinde endstriyel

11

anlamda birincil Bor Karbr retiminin olmad bu dnemde (sadece 1996 ve 2001 yllarnda); araclk hizmetleri, ara maml ileme vb. yollarla, yaklak 12 581 ABD Dolar karl 8100 kglk Bor Karbr ihracat yaplmtr (8). Dnyada ve Trkiyede balca Bor Karbr reticileri izelge 3.1de gsterilmitir. izelge 3.1. Bor Karbr reticileri (1) BLGE / LKE KUZEY AMERKA RETC American Elements Co. Boride Products Ceradyne Inc. Cercom Inc. Eagle Pitcher Tech. Elektro Abrasives Exolon Washington Mills Electro Minerals Co. Wacker Chemie GmbH-ESK (2004 ylnda ABDli Ceradyne firmasnca satn alnmtr) A.C.Starck Group Elektroschmelzwerk Kempten GmbH Sintec Ceramic Bykmhc Bor Teknolojileri A.. Boron Carbide India Harwest Trading Mudanjiang Jingangzuan Boron Carbide Co. Denki Kagaku Kogyo

Amerika Birleik Devletleri

AVRUPA Almanya ngiltere Trkiye ASYA Hindistan in Japonya

3.1. Endstriyel Bor Karbr retimi Bor karbr eitli prosesler sonucunda retilmektedir. Endstriyel boyutta en yaygn olarak kullanlan yntem elektrik ark frnlarnda uygun scaklk ortamnda, borik asit (H3BO3) veya bor oksitin (B2O3) karbon ile redksiyonudur (karbotermik reaksiyon) (E. 3.1 ve E. 3.2).

12

2B2O3+7C B4C+ 6CO 4H3BO3+7C B4C+ 6CO+6H2O

[3.1] [3.2]

Proses reaksiyonu endotermik olup, mol bana 1812 kJ veya 9,1 kWh/kg enerji gerekmektedir. Bu genellikle Elektrik Ark Frnlarnda 1500 - 2500C scakla ulalmas anlamna gelmektedir. Yani bir ton bor karbrn retimi iin gerekli olan enerji 9100 kWh tir. Reaksiyon sonucunda bor karbrn hammaddeye olan oran: kadardr. Yani bir birim bor karbr elde etmek iin drt birim hammadde kullanmak gerekmektedir (1,8). Bor karbr retiminde kullanlan dier yntemler arasnda; bor oksiti, karbonun mevcudiyetinde magnezyum ile magnezotermik reaksiyona sokmak (E. 3.3), dorudan bor ve karbondan sentezlemek (E. 3.4) ve bor triklorr (BCl3) karbonun mevcudiyetinde hidrojenle redklemek (E. 3.5) bulunmaktadr (9). 2B2O3 + 6Mg + C B4C + 6MgO (4+x)B + C B4 + xC + C 4BCl3 + 6H2 + C B4C + 12HCl [3.3] [3.4] [3.5]

Yksek saflkta bor karbr, kimyasal buhar biriktirme (chemical vapour deposition CVD) yntemi ile de elde edilebilmektedir. Bu yntemde bor, karbon ve hidrojen ieren eitli gaz karmlar stlm bir metal yzey zerinden geirilerek, yzey zerinde bir film tabakas halinde bor karbr oluumunu salayan reaksiyonlar meydana gelmektedir. En ok kullanlan gaz karmlar BI3-CH4-H2, BCl3-CH4-H2, BBr3-CH4-H2 ve BCl3-CCl4-H2 olup, rombohedral bor karbr geni scaklk ve gaz oranlar aralklarnda retilebilmektedir (10).

13

Reaksiyon sonucunda elde edilen bor karbr ktleler, zel tme cihazlar (Jet Mill vb.) kullanlarak tlr ve saflatrma ilemine tabi tutulur. Bu ekilde toz boyutunda kullanm alanlar bulan bor karbr rnleri ayrca zel prosesler kullanlarak ekillendirilerek de kullanlabilir. stenilen boyut ve saflktaki bor karbr tozlarnn ekillendirme prosesinde toz metalurjisi teknikleri uygulanmaktadr. Tozlarn ekillendirilmesi ve pekitirilmesi srasnda; i) preslenip belirli ham younlua ulaldktan sonra sinterleme, ii) ayn anda presleme ve sinterleme olmak zere iki ayr yntem uygulanr. Geleneksel presleme ileminde, tek eksen boyunca uygulanan basn sonucu kalb dolduran tozlar ekillendirilir. Karmak ekilli paralar iin Souk zostatik Presler (Cold Isostatic Press - CIP) kullanlmaktadr. Oda scaklnda gerekletirilen CIP ileminde, tozlar kauuk bir kalba doldurularak yala dolu basma hcresinin iine yerletirilir. Basma pistonu sayesinde ortam olarak kullanlan ya, kalba her ynden eit bask yapar. Bu suretle numune bnyelerinde herhangi bir younluk fark olumad iin takip eden sinterleme ileminde parann tm bnyesinde younluk ve yapsal homojenizasyon salanr. Sinterleme, yksek scaklklar kullanlarak, preslenmi ve ham kompaktlardaki toz paracklarnn birletirilmesi ilemidir. Toz paracklarnn yksek yzey enerjileri alarak ya da ortadan kaldrlarak gerekleen sinterleme sonucu paracklar arasnda tam ve mkemmel metalurjik balar oluur (11). Gnmzde, bor karbr de dahil olmak zere bir ok malzeme iin, hem presleme hem de yksek scaklklarda sinterlemenin ayn anda birlikte gerekletirildii uygulamalar n plana kmaktadr. Bu uygulamalar arasnda en yaygn olanlar; Scak Presleme (Hot Pressing HP) ve Scak sostatik Presleme (Hot Isostatic Pressing HIP) teknikleridir (ekil 3.1). HP ileminde ift tarafl etki eden su soutmal bask plakalar arasna yerletirilen tozlar endksiyon stma etkisiyle preslenir ve daha sonra bask uygulamasna devam edilerek (normal veya inert gazler ieren koruyucu atmosfer altnda) yksek scaklklarda sinterlenir. HIP karmak ekilli paralarda kullanlr ve

14

alma prensibi, kalp etrafna sarlan stma hcresi ve ya yerine helyum vb. gaz kullanlmas artlar haricinde CIP ile ayndr. Ortam olarak kullanlan gazlar sayesinde yksek scaklklara klabilir ve seramik esasl tozlar pekitirilerek sentezlenebilir (11).

ekil 3.1. Basn altnda sinterleme a) Scak pres, b) Scak isostatik pres (DAIDO Steel) Son yllarda gelien dier yntemler arasnda; Osprey, Ceracon, ROC, STAMP ve Kendiliinden lerleyen Yksek Scaklk Reaksiyon Sentezi (Selfpropagating High-temperature reaction Synthesis - SHS) saylabilir. zellikle SHS yntemi, ok yksek performans deerlerine sahip; refrakter, kesici takm, ok sert andrc vb. uygulamalar iin gei metali esasl borr, karbr, nitrr, silis gibi bileiklerin retimine son derece uygundur (11).

15

3.2. Bor Karbrn Zrh Uygulamalar Bor karbr yksek sertlii, dk younluu ve dier stn zellikleri nedeniyle askeri amal olarak havaclk ve personel koruma konularnda zrh yapmna en uygun malzemelerden biridir. Bu iki temel ama dnda tank ve hafif zrhl aralarn korunmasnda da olduka yaygn kullanm vardr. Yeni nesil btn helikopterlerde (Super Puma, Black Hawk, Super Cobra, Apache), uaklarda (C-130, C-17, A400M), yksek hz ve mobilite gerektiren zrhl kara aralarnda (Hummer, Zrhl Personel Tayc vb.), havadan tanabilir aralarda, personel koruyucu balistik yeleklerde, tanklarda (zrh tabakas veya ilave zrh olarak), komuta kontrol merkezlerinde zrh malzemesi olarak bor karbr kullanlabilmektedir. Dnyada zrh sistemlerine ilikin almalar byk bir gizlilik ierisinde yrtlmektedir. lkemizin bor madeni asndan doal zenginlii de gz nnde bulundurulduunda, bor karbr ve zel bor bileiklerinin, zrh vb. savunma ihtiyalarna ynelik olarak yurt iinde gelitirilmesi ve retilmesi stratejik nem tamaktadr. 3.2.1. Zrh sistemleri lk alardan beri yaplan savalarda askerler ve askeri aralarda, saldrlarn dorudan etkisinden korunma amalanarak eitli malzemeler zrh olarak kullanlmtr. Gnmzde silahl kuvvetlerin envanterinde yer alan zrhl aralarn zrh korunmasn artrrken, arl artrmayacak nlemler ile ilgili almalar malzeme ve konfigrasyon zerinde yllardr yaplmaktadr. Zrh malzemeleri konusu; fiziksel metalurji, kat-hal fizii, tekstil bilimi, kimya, delme mekanii, balistik, yzey bilimi ve malzeme analizi gibi muhtelif uzmanlklar iine alacak ekilde byk oranda disiplinler aras bir sahadr.

16

Malzeme Bilimi, yapsal zrh ve anti-zrh uygulamalarnda silahl kuvvetlerce ihtiya duyulan konusundaki amacyla; yeni st seviye malzemeler iin temeli oluturur. Malzemeler aratrmalar, performans ihtiyalarn mevcut karlamak malzemelerin sentezlenmesi, malzemelerin askeri

deitirilmesi ve mikroyaplar ile kompozit mimarilerinin tasarlanmas gibi hayati alanlar kapsar. Zrh ve anti-zrh malzemelerinin seimi silahl kuvvetlerce gereksinim duyulan performans ve zelliklerin elde edilmesinde ok nemli bir rol oynar. Seramikler, metal matrisli kompozitler ve polimer matrisli kompozitler gibi gelimi malzemeler, balistik koruma sistemlerine uygulanmalar amacyla yeni ileme teknolojileri ve zrh tasarmlaryla birletirilmektedir. 2000li yllarn savunma teknolojilerinde yaygn kullanma aday zrh malzemelerinde, her trde ileri malzemenin kullanlabilecei sylenebilir. Personel ve zrhl ara korumas iin ngrlen zrh malzemeleri unlardr (12): a) Metalik: Sert elikler, zrh elikleri, hafif aluminyum alamlar, hafif titanyum alamlar. b) Seramik ve Cam: Oksit esasl alumina, zirkonya, titanya ve kromya; oksitd esasl bor karbr, silikon karbr, borr ve nitrrler; sermet esasl alumina/aluminyum, silikon karbr/aluminyum; camlar: S-2 zrh camlar. c) Polimer Kompozit: Cam takviyeli plastik lamineler, aramid elyaf takviyeli plastikler, kevlar petek sandvi paneller, karbon kompozitler. Belirli uygulamalar iin malzemelerin seimi karmak bir sretir. Etki dalm, evresel faktrler, alma scakl vb. grev koullarnn ok iyi tanmlanmas ve bilinmesi gereklidir. Zrh uygulamalar iin gerekli olan malzemelerin seimi, deiik trdeki silahlar ve bunlara ait mermi tipleri deerlendirilmesi gerektiinden karmak bir almadr. Zrh plakalarnda bulunmas gereken genel zellikler; sneklik ve dayankllk olarak saylabilir (13).

17

Sneklik zellii, malzemenin biiminin bozularak yeniden ekil verilebilmesi kabiliyeti olarak tanmlanabilir. Biim deformasyonu enerjinin emilmesi, absorbe edilmesi iin gereklidir. Zrh plakalar, kolay krlabilir zellikte olmamal, darbeye kar enerji absorbe edebilmelidir. Genellikle metallerin ve metal alamlarn sneklik zelliine sahip olduu kabul edilebilir. Burada elik, aluminyum ve titanyumdan bahsedilebilir. En ok polimerlerde bu zellik mevcuttur. Dier taraftan snekliin kart gevrekliktir (krlganlk). Tebeir, kireta buna bir rnektir. Tebeiri ellerimizle kolayca krabiliriz. te yandan porselen bir taba krmak iin bir alete ihtiyacmz vardr. Tebeir ve porselenin her ikisi de seramik bazldr. Bu nedenle bu malzemelerin mimarileri ok nemli olup mekanik yaplaryla ilikilidir (13). Zrh plakalar iin dier bir malzeme zellii tokluktur (dayankllk). Tokluk enerjinin emilmesi kabiliyeti olarak tanmlanabilir. Aluminyum ve elik alamlar dayankldr. Bununla birlikte bir eki darbesiyle aluminyum deforme olurken, elik fiziki formunu korur. Genellikle tokluk, kuvvetin ve snekliin bir kombinasyonudur. Zrh sistemlerinin hafif olmas ara veya personelin hareket kabiliyetini artracaktr. Bu nedenle zrh malzemelerine ilikin nemli bir fiziksel zellik olarak, younluktan bahsedilebilir (13). Dier bir unsur, malzemelerin tedarik edilebilirliidir. Stratejik malzemelerin yurt dndan ithalinde zorluklarla karlalabilir. rnein Trkiye'de Titanyum maden cevheri mevcut deildir. Buna karlk Bor madeninin Dnyadaki toplam rezervlerinin %70'ten fazlas Trkiye'de bulunmaktadr (13).

18

Malzemelerin Balistik Darbe Davran Yekpare Malzemeler Yksek hzl merminin yzeye vuruunda, birtakm sonular ortaya kar, bunlar; zrh plakasna kinetik enerji transferi ve zrh plakasnda blgesel yksek scaklk dalgasdr. Burada kinetik enerji ile ilgili olarak undan bahsedilebilir: Btn enerji, vuru yzeyine transfer edilir. Zrh plakasnn mekanik zelliklerine bal olarak, plakann tamam veya bir ksm delinebilir. Snek malzeme iin delinme kolay olabilir. Dayankl malzemelerin delinmesi zordur. Krlgan malzemelerin delinme imkan yaplarna baldr. Ya zrh plakas kolaylkla krlr ya da mermi paralanr. Yekpare malzemelerin delinme direnci malzemenin sertliinin artrlmasyla ve azaltlmasyla ilgilidir. Uygun sonu iin hem sertliin hem de krlganln artrlmas gereklidir. Bu nedenle zrh plakas yksek sertlikte daha kolay krlabilir. Delinme tamamlanmaldr. Merminin verecei hasar, sertliin artrlmasyla daha da ykselecektir. Bundan dolay merminin krlan paralar zrh plakasna yeterince zarar vermeyecektir. Mermi yzeye temas ettiinde, temas blgesinde blgesel bir scaklk art oluur. Yksek scaklklar, malzemelerin dayanklln azaltr. Sonu olarak zrh plakasnda blgesel deiimler ve kolay delinme gerekleir. Bu etkiye "Adiyabatik Kayma" denir. Aluminyum ve aluminyum alamlar adiyabatik kaymalara kar hassastr (13). Elyaf Takviyeli Malzemeler Elyaf takviyeli malzemelerin yaps matris polimerlerin ierisine gmlm sert elyaflardr. Elyaflar kompozit dayankllk verir. Polimer matris elyaflar bir arada tutar. Darbe annda vuru enerjisi elyaflara datlr. Darbenin yk liflerin zerinde farkl basklar meydana getirir. Yklenen gerilim elyaf paralar zerinde dalr ve gerilim direnci datlr. Elyafn dier bir zellii basky kesmesidir. Bu yzden elyaf takviyeli kompozitin dayankll

19

yapsndaki elyafla salanmaktadr. Elyaflar matrisin ierisinde yalnz deildir. Ancak dier elyaflarla desteklenmitir. Merminin enerjisi elyaflarn ierisinde az veya ok homojen dalr (13). Tabakal Malzemeler Tabakal malzemeler genellikle, yekpare malzemelere gre delinmeye kar daha iyi diren gsterirler. Tabakal malzemelerde, art arda gelen tabaka dizayn en iyi performans verir. Genellikle darbenin etkisini minimize etmek iin sert plaka ne konur. Sert yzey zor delinir. Ya merminin paralanmasna ya da merminin geri tepmesine neden olur. te yandan, ndeki sert yzey kolaylkla krlabilir nk sert malzemelerin doasnda krlganlk vardr. Bu nedenle, sert yzey daha snek malzemelerle desteklenir. En iyi rnek nde yksek karbon elii (sert) ve arkasnda dk karbon eliinden (snek) oluan zrh yapsdr (ekil 3.2) (13).

ekil 3.2. Tabakal zrh malzemeleri (13) Seramik zrh malzemesinin alma prensibi yksek hzla gelen elik veya dier ar metal esasl zrh delici malzemelerin sivri ularnn, yksek sertliklerinden dolay seramik n yz tarafndan krlarak durdurulmas esasna dayanr. Bu ilem esnasnda delici malzemenin kinetik enerjisinin yaklak %40 seramiin konikal krlmas ile n sert yz tarafndan absorbe edilirken geriye kalan enerji plastik altln deformasyonu ile absorblanr.

20

Mermi ieri doru nfuz ettike sivri u krletii gibi baz durumlarda ekirdek ksm krlarak ufak paralara da ayrlabilir. Btn bu ilemin tamam 15-30 mikro saniye iinde tamamlanr. Bu srenin ilk 9 mikro saniyesi ierisinde seramik ve delici ekirdek ksmlarn krlmas gerekleirken geri kalan srede ise altlk malzemede deformasyon balar. Merminin delici ekirdek ksmnn krlarak paralanmasna malzeme sertlii yansra malzeme bnyesinde ses dalgalarnn yaylma hz da etki eder. Seramik malzemenin ses dalgalarn yayma hz ne kadar yksek ise delici ucun, darbe etkisi ile oluan ve seramiin alt yznden geri dnen ses dalgalar ile krlmas da o kadar kolay olur. Mermilerde kullanlan delici elik ekirdek ksmn sonik hz 4,8 km/sn civarndadr. te yandan, bor karbr esasl seramiklerdeki sonik hz en fazla olduundan ve sonik hzlar arasndaki farkn en fazla olmas sebebi ile zrh delici mermilerin durdurulmasnda en iyi balistik zellikleri gstermeleri doaldr. Dier seramik trlerinde sonik hz seviyesinin bor karbr dnda benzerlik gsteriyor olmas balistik zelliklerinin de birbirine yakn olduunu ifade eder. Merminin zrh sistemindeki seramik yzeye arpmas sonucu seramik arkasndaki plastik destek malzemesi ve arayzeyde kullanlan zel yaptrc, seramik ksm krlm olsa bile ufak paralar olarak yerinde kalmasn ayrca da merminin daha fazla ileri gitmemesini salar (14). Teknik seramik malzemeler yksek sertlik, elastik modl ve sonik hzlara sahip olmalar, metallere gre daha dk younluk gstermeleri nedeni ile hafif zrh uygulamalarnda plastik esasl malzemelerle desteklenerek kullanlrlar. Ayn trdeki tehditlere kar bor karbr en iyi balistik zellii gsteren zrh seramii iken normal sinterlenmi aluminadan hazrlanm numunelerin balistik performans daha dktr. Bununla birlikte alumina esasl zrh seramikleri olduka ekonomik olmalar nedeni ile balistik uygulamalarda en yaygn kullanlan malzemedir (14).

21

3.2.2. Bor karbr esasl seramik zrhlar Hafif Zrhl Aralar iin 1960 yllarnda balatlan ikili sistemleri oluturma almalar, ilerleyen zaman ierisinde bu sistemlerde seramik malzemeleri de kullanma noktasna kadar varmtr. Bu ikili sistemlerde, dta yksek sertlikte bir elik zrh plakas ve altnda daha az sert fakat tokluu yksek aluminyum alamndan zrh plakalar yeralmaktadr. Burada ama, kinetik enerjili mhimmatn dtaki elik zrhta krlmasn ve hznn drlmesini salayp iteki yksek tokluktaki aluminyum alamndan retilmi zrh delmesini nlemektir. elie gre ok daha yksek sertlie sahip seramik malzemeler de bu zellikleri nedeniyle anlatlan zrh sistemleri iin cazip grnmektedirler (15). Seramik zrh malzemesinin alma prensibi yksek hzla gelen elik veya dier ar metal esasl delici malzemelerin yksek sertliinden dolay bor karbr tarafndan durdurulmas prensibine dayanr. Bu ilem esnasnda delici malzeme enerjisinin byk bir ksm seramiin konikal krlmas ile bor karbr tarafndan absorbe edilir ve ekil 3.3'te ematik olarak gsterildii gibi delicinin sivri u ksm malzeme ierisine nfuz ettike yuvarlaklar. Bylece arkadaki plastik destek malzemesi tarafndan seramiin krlsa bile tek para olarak kalmas, ayrca merminin daha fazla ileri gitmesi nlenmi olur.

22

ekil 3.3. Delici merminin seramik zrh ierisinde ilerlemesi (15) Tanklarda ve zrhl aralarda seramik malzemelerin zrh amal uygulamalar biraz daha yksek ate gcne maruz kaldklarndan farkllk gstermektedir. Bu tr askeri aralarda daha ok kompozit yapl zrh malzemesinin kullanm gerekmektedir. ekil 3.4te tank yzeylerinde kullanlan deiik zrh uygulamalar gsterilmektedir (15).

23

ekil 3.4. Tanklar iin eitli zrh uygulamalar ABD Ordu Aratrma Laboratuvar (Army Research Laboratory-ARL)nda vcut zrh konusunda, nemli lde azaltlm arlklarda, ldrc hafif silah ve arapnel tehditlerine kar askeri personelin korunmasn salayacak yeni konseptler aratrlmaktadr. Hafif personel zrh sistemleri konusundaki balca aratrmalar ve amalar aada gsterilmitir (16). a) Temel Aratrmalar: Malzemelerin Dinamik Dinamik ve zelliklerinin Simlasyonu,

Karakterizasyonu,

Malzeme

Modelleme

Nanomalzemelerin Sentezi ve Karakterizasyonu, Polimerik Bariyer Malzemelerinin Formlasyonu ve Karakterizasyonu.

24

b) Uygulamal Aratrmalar: Aday Malzemelerin Balistik Performansnn Deneysel Olarak Tespiti, Tasarm Prensipleri ve Aday Seim Kriterleri Gelitirmesi, Aday Zrh Sistemlerinin lenmesi ve retilmesi, Kimyasal ve Biyolojik Tehditlere Kar Nanomalzeme Kaplamalarn Etkinliinin Karakterizasyonu, Gelimi Soluyucu Komponentlerin ve Koruyucu Elbise Sistemlerinin lenmesi ve Karakterizasyonu. c) Amalar: Daha Yksek Ktle Etkinlii (Gelitirilmi Koruma, Daha Dk Arlk), Geniletilmi Uygulama Sahalar, Gelitirilmi Kapsama Alan, Gelitirilmi Hareket Kabiliyeti, Drlm Maliyet (Tasarm Halindeki Teknolojilerin Olgunlatrlmas) Seramikler, metal matrisli kompozitler ve polimer matrisli kompozitler gibi gelimi malzemeler, gizlenilebilir personel koruma sistemlerine uygulanmalar amacyla yeni ileme teknolojileri ve zrh tasarmlaryla birletirilmektedir (16). zerinde nemle durulan dier bir konu da; azaltlm alansal arlk younluklarnda zrh-delici (Armor Piercing-AP) kk kalibreli tehditleri bertaraf edebilecek zrh tasarmlar gelitirme ihtiyacdr. ABDde, 17 kg/m2lik veya daha az bir alansal arlk younluunda, 7,62 mmlik AP M2 mermisini bertaraf edebilecek personel zrh sistemi gelitirmek amacyla bir program yrtlmektedir. Bu alma, malzeme tasarmn deneysellikle ve nmerik simlasyonla entegre etmektedir. Nmerik simlasyon; sistemin balistik performans zerinde, malzeme komponentlerinin kalnlk, arlk ve mekanik zelliklerinin etkilerini deerlendirmek amacyla yrtlmektedir (16) Bahsekonu almada personel zrh sisteminin odak noktas, fiber takviyeli polimerik kompozit tabakas ile desteklenmi seramik plakay ieren bir malzeme sistemidir. Seramik plaka iin aday malzemeler; aluminyum nitrat (AlN), aluminyum oksit (Al2O3), bor karbr (B4C) ve silikon karbr (SiC)

25

iermektedir. Kompozit tabakalar iin aday malzemeler ise; cam/polyester, aramid/fenolik ve spectra/poliretan kapsamaktadr (16). Sertlii yaklak 750 Vickers sertlik derecesinde olan en sert elikle kyaslannca, 2000-3000 Vickers sertlik derecesindeki seramiklerin, ayn mhimmata kar, elie oranla birka kat daha etkin olabilecei rahatlkla sylenebilir. Bunun yannda, sertliin getirdii paralanma zellii nedeniyle, ilk attan sonraki atlarda yeterli koruma etkisini kaybetmesi, seramik zrhn olumsuz bir yan olarak grlebilir. Burada ise, ikinci atta hedefe isabet etme olaslnn bykl nem kazanr (15). kili zrh sistemlerinde kullanlan seramik zrh plakalar arlk bakmndan, elik zrh plakalarna gre ok nemli bir stnlk salamamaktadr. Bu plakalarn hafif zrhl aralarda kullanmnn uygun grld ara blmleri, kapak muhafazalar, kaplar ve benzeri paralardr. Seramik esasl malzemelerin hafif zrhl sistemlerin bir paras olarak kullanlmasndaki temel neden genel olarak yksek sertlik ve dk younluk gstermelerinden ileri gelmektedir (15). Zrh uygulamalarnda kullanlan ileri teknoloji seramikleri, karlanabilir maliyete, ara/personel zerine getirecei ilave arla ve tehdide bal olarak genelde; sinterlenmi ve HP veya HIP teknii ile retilmi bor karbr, silisyum karbr, almina ve volfram karbr malzemelerden olumaktadr (15). Bor Karbr de yksek ktle etkinlii gsteren pahal bir malzemedir. Kullanm daha ok yksek maliyeti kaldrabilen helikopter retiminde olmaktadr. Yaklak benzer zelliklere sahip ve biraz daha dk maliyetli bir malzeme olan Silisyum Karbr iin de benzeri bir uygulamadan bahsedilebilir (15). Helikopterlerde ve zrhl yelek yapmnda kullanm genellikle 10 x 10 x 1 cm boyutlarndaki bor karbr levhalarnn kevlar veya spektra plastik malzemeleri

26

ile desteklenerek istenen boyutlarda koruma panellerinin yaplmas ile gerekletirilir. Bu paneller aracn veya personelin korunmas gereken ksmlarna gelecek ekilde yerletirilirler. Bir askeri amal helikopterde korunmas gereken nemli yerler helikopterin alt ksmlar, motor kabini ve pilot kabininin yan yzleridir. Plaka eklinin yansra yine helikopter pilot sandalyeleri de bor karbrden imal edilebilirler. 3.3. Bor Karbr Anma Uygulamalar nert (eylemsiz) metal olmayan katlar olan seramikler ve metalik bal seramikler olan sermetler tribolojik amalarla uzun bir sredir kullanlmaktadr. Yksek retim maliyetlerinin kullanmlarn kstlamasna ramen, bu malzemelerden; yksek scaklk veya yksek korozif ortamlar ve anmaya kar yksek direncin istendii durumlar gibi zel uygulamalarda yararlanlmaktadr (17). stn anma direncine sahip olduklar bilinen ileri teknoloji rn semente karbrler ve metal matriksli kompozitler (oksitler, nitrrler, karbrler ve borrler), dier tm toz metalurjisi rnlerinden daha ok ve eitli endstriyel uygulama alan bulabilmektedirler (18,19). Elmas ve kbik bor nitrrden sonra en sert malzeme olan bor karbrn anma uygulamalarnda zel bir yeri vardr. Kovalent ba yaps nedeniyle bor karbrn mkemmel kimyasal ve termal kararll da bu uygulamalar iin bir avantaj oluturur. 3.3.1. Anma Anma; i) Bir yzey ile bu yzeye temas eden madde veya maddeler arasndaki karlkl hareket nedeniyle, genelde ilerleyici malzeme kayb ieren bir kat yzey hasar, veya, ii) Yzeydeki karlkl hareketin sonucu

27

olarak, bir cismin ileyen yzeyinden ilerleyici madde kayb olarak tanmlanmaktadr (20). Kat cisimlerin yzeyleri oksitlerle ya da yalayclarla kaplansalar bile, oksit filminin mekanik yk altnda paraland ve yalaycnn absorbsiyonunun zayf olduu yerlerde, yer yer kat-kat temas olur. Bu temaslar ise anmaya neden olmaktadr. Bir anma sisteminde; 1- Ana Malzeme (Anan) 2- Kar Malzeme (Andran) 3- Ara Malzeme 4- evre artlar 5- Yk 6- Hareket temel unsurlar olarak saylabilir. Btn bu unsurlarn oluturduu sistem, teknikte tribolojik sistem (tribosistem) olarak adlandrlr. Triboloji; karlkl hareket halindeki etkileen yzeylere ilikin bilim ve teknoloji alandr; srtnme, yalama ve anma bilimi olarak da tanmlanabilir. Bir tribolojik sistemin ematik gsterimi ekil 3.5de verilmitir (20,21).

28

ekil 3.5. Tribolojik sistem yaps (21) Anma hasarlar Makine ve konstrksiyon tasarmnda anma, dikkate alnmas gereken ok nemli bir faktrdr. Temas eden yzeylerde srtnme kuvvetleri g kaybna, anma ise ileme toleranslarnn azalmasna, malzeme kaybna, retim srelerinin aksamasna, i yeri kazalarna, rakip firmalarla rekabet edememeye neden olmaktadr. Gelimi lkelerde Gari Safi Milli Haslann tahminen %7si anma nedeniyle harcanmaktadr (21). Anma Trleri Anma drt temel grupta incelenmektedir; adhesiv anma, abrasiv anma, oyuklanma / kalkma ve kimyasal / korozif etkidir. Anma; yalayc tipi, scaklk, yk, hz, malzeme, rnn yzey bitirme ilemi ve sertlik gibi parametrelerdem etkilenmektedir. Anmann sonucu ortaya kan izler,

29

mekanizmann belirlenmesinde olduka nemlidir. Balca anma trleri aada aklanmtr (21). Yapma anmas olarak da bilinen adhesiv anma en yaygn olarak rastlanan anma tr olmasna ramen, bu tr anma hasarlarnn hzlandrc etkisi bulunmaz. Adhesiv anma iki malzemenin birbiri zerinde hareket etmesi srasnda yapmas ve kaymas sonucunda kk paracklarn ayrlmasyla olumaktadr. Teorik olarak, malzeme yzeyinde bulunan dzensizlikler sebebiyle birbirine temas etmekte olan iki yzey arasnda uygulanan yke bal olarak bir ok noktada temas gerekleir. ki metal yzeyi birbiri ile temas ettii taktirde, malzemelerin yzeylerinde bulunan izler ve/veya dzensizlikler malzeme yzeyinde blgesel yksek basnlar olutururlar ve yzey filmlerinin krlmasna neden olurlar. Temiz metal yzeyleri birbirlerine temas ettirildikleri zaman, yzeylerdeki elektrostatik dzensizlikler sebebiyle, kaynama iin bir eilim sz konusudur. Eer bir yzey dier yzey zerinde hareket halinde ise, kaynamann olduu blgeler krlacaktr. Krlma dzlemi orijinal arayzey olabilmekte ve ana malzemede bir zayflamaya neden olmaktadr (21). Anma ve yalayclar zerine yaplan almalarda, yzeylerde yalayc olmazsa, yzeye dik olan ykn artna bal olarak, anmann da lineer olarak artt tespit edilmitir. Ayrca ou metaller iin yapma sabitinin srtnme katsays ile ilikili olduu ve malzeme transferindeki azalmann, yapmann boyut ve saysndaki azalmann bir sonucu olduu bulunmutur. Buna gre, adhesiv anmada, anma miktar; normal yk, kayma mesafesi ve anan yzeyin sertlii ile orantldr. Metalografik almalar sonucunda belirlenen balca zelliklerden biri de, malzeme tanmnn yumuak metal yzeyinden sert olan metal yzeyine doru olmasdr (21). Adhesiv anmann etkisinin azaltlmas iin yalayc uygulanmas tatmin edici zmler sunabilecektir. Aratrmalar, malzemenin dier mhendislik zelliklerini bozmayacak ekilde sert olmasnn, adhesiv anmann

30

azaltlmasnda faydal olduunu gstermitir. Genellikle sert malzemeler ok zor plastik davran gsterirler ve daha dk srtnme katsaysna sahiptirler. Ayrca alamlama adhesiv anmada ok etkili bir parametredir. Malzeme iftleri dk kat znrle sahip olmaldr (21). Abrasiv Anma, ok hzl bir ekilde gelien, etkisini annda belli eden ve ok yksek anma hzna sahip olan ve sistemin hasarna sebep olacak ekilde gelien bir anma trdr. Abrasiv anma iki yzeyden birinin ok sert ve yzeyin przl olduu artlarda meydana gelir. Benzer davran ok sert partikllerin daha yumuak bir yzeye batmasyla da grlmektedir. Etki, yumuak malzemenin zerinde gelien belirgin izikler eklinde ortaya kmaktadr. Anma etkisi sert partikln, yumuak malzemenin yzeyinden para kopartarak uzaklatrmasyla olur ve parann kopmas srasnda yapmann olmad bir sistemle gereklemektedir. Yzeyden malzeme kaybnn ok hzl gelitii bir anma mekanizmasdr. Bir malzemenin dier bir malzeme tarafndan nemli lde abrasiv anmaya tabi tutulabilmesi iin, ikinci malzemeden ok daha yumuak olmas gerekir. Bu sebeple abrasiv anmay minimuma indirmek iin anmaya urayan malzemenin daha sert olmas istenir. Malzeme sertlii; alamlama, sl ilem ve yzey sertletirme (anodizasyon, elektro-kaplama, alev pskrtme, nitrrasyon, plazma sprey, borlama vb.) uygulamalar ile artrlabilir (21). Oyuklanma ve Kalkma, anma mekanizmalarndan biridir ve metal yzeyinin yorulmas sonucu ortaya kan hasarlardr. Olduka dk gerilmeler altnda yaplan hzl uygulamalarda metal yzeyinde oyuklara benzer bir ok boluk meydana gelebilir. Yzeyin yorulma kusurunun karakteristii normal yorulmadan farkllklar iermektedir. almalar inklzyon dokusunun, segregasyonun, bant teekklnn ve kalnt ostenit miktarnn oyuklanmay etkilediini gstermitir (21). Kazma, korozyonla desteklenen anma trleri arasnda ok yaygn olan bir anma trdr. Yk altnda birbirine temas eden iki yzey arasnda hafif

31

titreimli hareket sebebiyle olumaktadr ve oksit kalntlar tarafndan evrelenen yzeyde oyuklanma gibi kendi kendini gelitirir. ki metal yzey birbirine temas ettii zaman, yk altnda yzeyde bulunan dzensizlikler sebebiyle yapma oluur. Bundan sonra yzeyde bu yapma noktalarndan koparak kaynaklanm alanlarda anma rn krntlar yer alr. Bu paralar ok kktr ve oksitlenmek iin gerekli olan sya ulam durumdadr. Bu oksit kalntlar kk hareketlerin olumas sebebiyle uzaklatrlamazlar. Bu paracklarn abrasiv karakterli olmalar sebebiyle, malzeme olduka etkili anma hzna ulamaktadr (21,22). Kimyasal veya Korozif anma, ortam ile malzeme arasndaki kimyasal veya elektrokimyasal reaksiyonlarn etkin olduu anma trdr (20,22). Anma deneyleri ve lm yntemleri Anma miktarn, kantitatif ve kalitatif olarak lmek iin ok sayda farkl yntem kullanlmaktadr. Bunun sebeplerinden biri, anma hasarnn ok sayda farkl ekilde olumasdr. Anma esnasnda gerek malzeme kaybnn olumas durumunda, genelde kullanlan lm yntemi, kaybedilen malzemenin miktarnn, rnein arlk eksilmesi olarak llmesidir. Bir dier alternatif olarak, anma prosesinin para zerinde yzey bozulmasna sebep olmas halinde, yzey kabalamas veya atlama llebilir. Anma miktar da, lm yntemi seimine etki eden sebeplerden biridir. ok fazla miktarda anma gerekletii taktirde, hacim veya ktle deiiklii gibi greceli olarak basit ve ucuz lm yaklamlar benimsenebilir. Bunun tersi olarak ok az miktarda anma olutuysa, daha hassas ve maliyetli tekniklerle hacim ve ktledeki kk deimeler tespit edilebilir. inde bulunulan artlar da, anma lm yntemi seimini belirler. Laboratuvar ortamnda malzeme zerinde ok daha hassas bir lm yaplabilecekken, ak sahada daha az kesin lmler yaplabilir. Anma lm yntemlerinin spesifik durumlara gre modifiye edilmesi uygun, bazen de gerekli olacaktr (22,23).

32

Makine paralarnn abuk anmas makinenin mrn ksaltarak maliyetini artrd gibi, onarm iin geen sre de, retimin nemli lde azalmasna neden olmaktadr. Bu sebeple makine imalatnda anmaya maruz kalabilecek yerlerde anma direnci yksek malzemeler kullanlmaktadr. Bu malzemelerin tespiti iin de bir ok laboratuvar deneyinin yaplmas gereklidir. Laboratuvar artlarnda yaplan deneylerde, ana malzemenin bir modeli ile allr. Bu model, basit geometrik ekile sahip olup, fazla bir masrafa gerek kalmadan retilebilir ve daha sonra bir deney cihazna taklarak her trl anma lme ilemleri bunun zerinde yaplabilir (21,22). Anma deney yntemlerini genel olarak iki grupta toplamak mmkndr (21): a) Yalamal ve yalamasz bir ortamda ana ve kar malzemenin adhesiv anma deerlerinin lld deneyler. b) Kat, sv ve gaz halindeki maddelerin abrasiv andrma etkisi altnda yalnz kar malzemenin anma deerinin lld deneyler. Arlk fark metodu Ekonomik olmas ve llen bykln alet duyarllk kapasitesi dahilinde bulunmas sebebiyle en ok kullanlan yntemdir. Deney numunelerinin her lm iin numunenin yerinden kartlp lm yaplmas, yani numune yerindeyken zerinden l alnamamas, bu yntemin dezavantajdr (21,24). Arlk kaybnn llmesi 10-3 veya 10-4 g hassasiyetinde olduka duyarl bir terazi ile yaplr. Anma miktar gram veya miligram cinsinden ifade edilirse, metre veya kilometre olarak tespit edilen srtnme yoluna gre, birim srtnme yoluna karlk gelen arlk kayb miktar; (g/km), (mg/m) ile ifade edilebilir. Arlk kayb, hacimsel anma miktar olarak belirtilmek istendiinde, yine arlk kaybndan hareketle, kullanlan malzemenin

33

younluu ve deney numunesi zerine etki eden ykleme arl hesaba katlmak suretiyle, birim yol ve birim ykleme arlna karlk gelen hacim kaybndan gidilerek de bulunabilir (21,24,25). Bu tanmlamalara gre, arlk kayb lme metodunda kullanlan eitlik (E. 3.6) aada belirtilmitir (25):

Wa =

G (mm3 .N 1m 1 ) d.M.S

[3.6]

Burada: Wa G M S d : Anma oran (mm3.N-1m-1), : Arlk kayb (mg), : Ykleme arl (N), : Anma yolu (m), : Younluk (g/cm3)

olarak verilmitir. Anma orannn (Wa) ters deeri de anma direnci (Wr) olarak gsterilir (E. 3.7) (21).

Wr

1 (N.m / mm 3 ) Wa

[3.7]

Kalnlk fark metodu Anma esnasnda oluacak boyut deiikliinin llmesi, balang deeri ile karlatrlmas suretiyle elde edilir. Kalnlk fark olarak tespit edilen bu deerden gidilerek, hacimsel kayp deeri ve birim hacimdeki anma miktar hesaplanr. Kalnlk, hassas lme aletleri yardmyla 1 m duyarllkla llmelidir (21,26).

34

z deiimi metodu Srtnme yzeyinde plastik deformasyon metodu ile, geometrisi belirli bir iz oluturulur. Deney boyunca bu izin karakteristik bir boyutunun (apnn) deiimi llr. Uygulamalarda iz brakc olarak en ok kullanlan alet Vickers veya Brinell sertlik lme ucudur. Elmas piramit veya bilyann brakt iz boyutlarndaki deime mikroskop vastasyla llerek belirlenir (21,26). Radyoizotop metodu Srtnme yzey blgesinin proton, hale ntron veya -paracklaryla esasna dayanr.

bombardman

edilerek,

radyoaktif

getirilmesi

Anmann byk hassasiyetlerle llebilmesi ve sistem ierisinde alma artlarn deitirmeden l alnabilmesi yntemin avantajdr. Fakat ekonomik olmamas nedeniyle ancak zel amalarla kullanlabilir. zel problemlerin zm dnda yaygn olarak kullanlan bir yntem deildir (21,26). 3.3.2. Bor karbr malzemelerin anma davran Seramikler, farkl bileimdeki kristal ve cam yapl fazlar ieren ve genellikle poroziteye sahip olan malzemelerdir. yonik ve kovalent ba yapsna sahip olan seramik malzemelerin, yksek scaklktaki mukavemet ve sertlikleri, korozyona kar direnleri (zellikle iddetli korozif ve oksitli atmosferde) ve yorulma direnleri yksektir. Bu zellikleri ile seramik malzemeler, anmann etkili olduu uygulamalarda kullanlan bir malzeme grubunu oluturmaktadr (17,27). Seramikler genel olarak iki snfa ayrlrlar (17):

35

a) Hidratl alminasilikatlarn kk kristallerini birinci derecede ieren pimi killer, b) Maliyeti yksek ileri teknoloji rn saf youn oksitler, nitrrler, karbrler ve borrler. leri teknoloji rn seramikler, zellikle 20. yzyln sonlarna doru gelitirilmitir. Geleneksel seramiklerden hammadde, retim yntemleri ve mikroyapsal alardan farkllklar gsterirler. ok ince tozlardan retilen bu seramikler stn mekanik zelliklere sahiptirler. leri teknoloji rn seramik malzemelerinin anma davranlar incelendiinde, ortam artlar (rnein korozif anma) gibi mekanik etkilerle de andklar anlalmtr (27). Seramiklerde anma mekanizmas; byk ounlukla seramik bnyedeki tek tanelerin mekanik ve/veya kimyasal zorlamalarn etkisiyle bnyeden ayrlmas eklindedir. Dier baz seramiklerde ise anma; bir taneden veya yzeyden mikropartikllerin kopmas sonucu olmaktadr. Kopan bu mikro partikller bir taneden daha kk ve mikron alt boyutta olabilmektedir (17,27). Seramik malzemeler gevrek yapdadrlar. Tala kalkmas ile anabilirler. Seramik malzemelerin yzeylerinde ve yzeylerin altnda atlaklar oluur. Daha sonra oluan bu atlaklar birleerek seramik malzemelerde kk talalar ortaya karr. Seramik malzemeler, yksek basma ve ekme gerilmelerine duyarldrlar. Metal ve polimer malzemeler, krlma meydana gelmeden nce basma gerilmeleri karsnda plastik deformasyon gsterirler. Oysa seramik malzemelerin plastik deformasyon gsterebilmesinin tek bir koulu vardr. Bu koul, seramik malzemelerin hidrostatik gerilmelerle plastik deformasyon gsterebilmesidir. Ancak bu plastik deformasyon, metaller ve polimerler ile kyaslandnda olduka kktr (17).

36

Bir

seramik

malzemenin

scakln,

ergime

scaklnn

0,6

katna

ykseltmekle dislokasyonlarn hareketlilii ile plastik deformasyon potansiyeli arttrlr. Mukavemette meydana gelen azalmayla birlikte yksek srtnme hzlar, scakln ykselmesine elik eder. Ancak seramik malzemelerde scaklktaki artla birlikte plastisitedeki art metallerde sk grlen sneklie sebep olmaz. Seramikler gevrek yada yar gevrek bir davran gsterirler (17). Gevrek malzemelerde kayma temas olduu zaman deformasyon tr anmaya neden olur. Abrazif anma ve erozyon durumunda ise anma problemli olmaktadr. Seramiklerde, dk sl iletkenlik nedeniyle, srtnme srasnda oluan s, byk sl eimleri ve dolaysyla scak noktalar oluturabilir. Eer seramik malzemeler hzl ekilde soutulurlarsa, bu scak noktalar byk oranda ekme gerilmesi oluturur ve bunun sonucunda atlaklar oluabilir. Sonu olarak yzeyden byk paralarn kopmas ve anmada art sz konusu olur (17,27). Seramikler, deformasyon hzna kar olduka duyarldr. Bu nedenle artan kayma hzyla ve buna ilaveten srtnme snmas ile birlikte atlak oluma olasl artmaktadr. Bu duyarllk; darbeye ve erozif anmaya kar seramik malzemelerin kullanlmasn gndemden drmektedir (17,27). Seramik malzemelerde anmay etkileyen temel faktrler aadaki gibi sralanabilir (27): a) Sertlik: Anma ve anma uygulamalarnda sertlik kritik bir zelliktir. Seramik malzemelerin zelliklerinden biri de iyi bir sertlie sahip olmalardr. ok sert bir malzemede anma hz olduka dktr. Seramiklerin yksek elastisite modlne sahip olmamalar ve ayn zamanda plastik deformasyon gstermemeleri nedeniyle, yklemelerle ve keskin partikller ile yzeye etki yaplmas durumunda blgesel olarak gerilme younlamas meydana gelmektedir. Bu gerilmeler ekme gerilmesi eklinde olursa, ok hzl bir ekilde atlak / mikro atlak

37

oluumuna neden olurlar. Seramik bnyede oluan mikro atlaklar, malzemenin anma direncini drdnden, anmay ve anma hzn arttrc ynde etki eder. b) Termal iletkenlik: Bir ok seramik malzeminin termal iletkenlii metallerden daha dktr. Srtnmenin arasnda ve/veya scaklk kaymann farklar etkili olduu uygulamalarda, lokalize s birikimleri meydana gelmekte, bu da malzemelerin yzeyleri oluturmaktadr. Srtnmeden dolay bu scaklk farklar artarsa, oluan blgesel gerilmeler ve termal ok, mikro atlaklarn meydana gelmesine yol aar. Bu mikro atlaklar da, bilindii gibi, anma ve anma hzn artrr. c) Krlma Tokluu: Seramik malzemelerin krlma tokluu, metaller ve mhendislik plastikleriyle karlatrldnda olduka dk seviyelerdedir. leri teknoloji seramik malzemelerin, krlma tokluu 112 MPa civarnda deiirken, seramik-seramik kompozitlerin krlma tokluu 20 MPaa kadar kmaktadr. Seramik malzemelerin krlma tokluunun ksmen iyiletirilmesi amacyla yaplan dzenlemelerde, seramiklerin anma direncinde bir miktar dme olmu, buna karlk mikro atlak oluumu bariz ekilde engellenmitir. Burada, blgesel yklenmeler, termal ok ve gerilmeler karsnda atlak oluumuna kar diren sertlikteki azalmayla dengelenmektedir. d) Korozyon direnci: Seramiklerde korozyon direnci sertlik kadar nemlidir. nk, gerek dnyada daima korozif bir ortam mevcuttur. Korozyon, seramik yzeylerde yava olarak atlak bymesine ve mikro atlak oluumuna neden olur. Bu da anma hzn artrc etki yaratr. e) Birletirme / Birleme Yntemleri: Seramiklerde, dier malzemelerle (metal veya plastik) konstrksiyon yapm iin birletirilmeleri esnasnda oluan basma ve ekme gerilmeleri nemlidir. Basma gerilmelerinde ok nemli bir anma sz konusu olmazken, birleme yerlerinde oluabilecek

38

ekme gerilmeleri yava olarak atlak bytmesini ve sonunda erozyon yoluyla anmay kk meydana salnml getirir. Ayrca birleme de blgelerinde malzemenin oluabilecek mekanik hareketler

anmasnda etkili olmaktadr. f) Porozite: Seramik malzemelerde bulunan poroziteler de anmada negatif bir etkiye sahiptir. ekme yklemelerinde porozite yznden atlak oluur ve hzl bir ekilde ilerler. Basma yklemelerinde de hasar oluumu uzun srede meydana gelmektedir. Yklemelerin yannda porlarn bulunduu yerler de anma iin nemli faktrdr. Ayrca porun boyutu da baka bir kritik faktrdr. Taneden daha byk porlar atlamada nemli bir etkiye sahiptirler. Eer porlar yzeye yakn ise bu porlar yzeyin delinmesine neden olurlar. Bor karbr, elmas ve kbik bor nitrrn ardndan bilinen en sert malzemedir. Ancak bor karbr malzemelerin krlma tokluu dier seramik malzemelere benzer ekilde, metaller, karbr kaplamalar ve mhendislik plastikleriyle karlatrldnda olduka dk seviyelerdedir (ekil 3.6).

ekil 3.6. Baz malzemelerin sertlik ve darbe dayanmnn karlatrmas (28)

39

Yksek sertlikleri nedeniyle, bor karbr tozlarndan parlatma, lepleme kesme (su jeti ile kesme vb.) uygulamalarnda andrc

ve

olarak

yararlanlmaktadr. Ticari rn olarak retilen scak preslenmi bor karbr malzemeler, abrasiv anmaya kar ok yksek bir diren gstermektedirler. Bu rnler amur (sv-kat karm) pompalama, kumlama ve su jeti kesicilerinde yaygn olarak kullanlmaktadr. Bor karbr bazl seramik kompozitlerden, refrakter zellikleri ve yksek hacimsel s kapasiteleri nedeniyle, yksek performansl uak freni uygulamalarnda gelecek nesil srtnme malzemeleri olarak yararlanlmasna ynelik aratrmalar devam etmektedir. Bor karbr ve dier baz seramik malzemelerden retilen parack pskrtme nozlleri arasnda anma direnlerine ilikin karlatrma ekil 3.7de sunulmutur.

ekil 3.7. Anma direnlerinin karlatrmas (29)

40

4. DENEYSEL ALIMA 4.1. Yntem ve Hazrlk Bu almada Bor Karbr (B4C) seramiklerinin, Alumina (Al2O3) seramik ve AISI H13 (1.2344) scak takm elii ile mukayeseli olarak anma performanslarnn niversitesi incelenmesi amalanmtr. mevcut almada lm alt Erciyes yapsndan Makine
2

Mhendisliinde

yararlanlmtr. Sz konusu malzemelerin tribolojik performans testleri, disk zerinde blok tribolojik sisteminde kuru srtnme artlar altnda gerekletirilmitir. Anma deerlendirmesi, anma yoluna bal olarak; arlk kayb, srtnme kuvvetindeki deiim, numune kar yzey przllk deerindeki deiim ve SEM grntleri esas alnarak yaplmtr. retim parametreleri (toz tane boyutu, ekillendirme yntemi, sinterleme scakl, sinterleme basnc) yaklak olarak bilinen, 100 x 100 x 6 mm boyutundaki B4C ve 100 x 100 x 10,5 mm boyutundaki Al2O3 plakalar, elmas diskle kesilerek 5 x 5 x 6 mm boyutlarnda deney numuneleri elde edilmitir. Kesme ilemi sonras B4C ve Al2O3 plakalar Resim 4.1de gsterilmitir.

ngilizce; Block-on-Ring

41

Resim 4.1. Kesme ilemi sonras B4C ve Al2O3 plakalar 600 HV sertliindeki AISI H13 eliinden de B4C ve Al2O3 numuneler ile ayn boyutta numuneler retilmitir. Kar malzeme olarak kullanlan diskin ap 60 mm, sertlii 800 HVdir ve AISI 4620 eliinden retilmitir. Anma deneyi ncesi B4C ve Al2O3 numunelerin younluklar Arimet yntemiyle llm ve her drt malzemenin yzey przll deerleri Mutitoyo surf test 220 cihazyla tespit edilmitir. Ayrca bu malzemelerin anma ncesi, taramal elektron mikroskobu (SEM) grntleri alnmtr. Anma sistemi elemanlarnn zellikleri izelge 4.1de verilmitir.

42

izelge 4.1. Anma sistemi elemanlarnn zellikleri

Kar Malzeme / Disk (AISI 4620) --

ZELLK

B4C

Al2O3

AISI H13

Ortalama toz tane boyutu, m

< 20 Top.Bor: %65-75

--

--

Bileim

Top. C: %20-25 Serb.C: %2-5

--

--

--

Sinterleme yntemi Sinterleme basnc, MPa Sinterleme Scakl, C Sertlik 3 Younluk, g/cm3 Anma ncesi yzey przll, Ra (m)

HP 30-50 1800-2300 Mohs 9-10 2,501

---Mohs 9 3,291

---600 HV 7,75

---800 HV 7,90

0,48

1,18

0,19

0,08

Anma deneyleri; disk zerinde blok/numune test dzenei kullanlarak, 100 N yk altnda gerekletirilmitir. zel tasarlanan numune tutucu vastasyla numuneler disk zerine yerletirilmitir. Deney dzenei detay Resim 4.2de gsterilmitir.

Tabloda belirtilen Mohs sertlikleri B4C ve Al2O3 malzemeler iin tipik deerlerdir. Elmas iin Mohs sertlik deeri 10dur.

43

Resim 4.2. Deney dzenei a) Disk zerinde numune, b) Numune tutucu Deneyler sabit yk altnda her bir numune iin farkl anma yoluna bal olarak gerekletirilmitir. Anmadan dolay oluan arlk kayplar, deney numunelerinin anma ncesi ve anma sonrasnda (1 saatlik anma mesafesinde) 10-4 g hassasiyetinde terazide tartlmasyla belirlenmitir. Srtnme kuvvetinin anma sresine/yoluna bal deiimi, deney dzenei zerindeki bir gerilim ler vastasyla alnan verilerin X-Y yazcda kaydedilmesiyle elde edilmitir. Deney esnasnda (farkl anma mesafelerinde) ve sonrasnda B4C, Al2O3 ve AISI H13 numunelerin yzey przllk deerleri tekrar llmtr. Bu numunenin anma sonras SEM grntleri alnmtr.

44

Deneylerde, anma sresine/yoluna bal olarak numunelerde meydana gelen arlk kayb, srtnme kuvveti deiimi ve yzey przllk deerlerinin deiimi tespit edilmitir. 4.2. Deney Sonular Anma testi sonrasnda, B4C ve Al2O3n yzey grnts Resim 4.3te, kar malzemenin (disk) yzey grnts Resim 4.4te sunulmaktadr.

Resim 4.3. Anma sonras numune yzeyleri a) B4C, b) Al2O3

Resim 4.4. Disk yzey grnts a) Anm disk yzeyi, b) Disk yzeyi detay B4C, Al2O3 ve AISI H13 numunelerin, 1 saatlik (60 mm disk ap ve 500 d/d devir says iin 5654,86 m anma yolu) anma sresi sonucunda, arlk

45

kayplar (G) ile E. 3.6 ve E. 3.7de verilen eitliklerden Anma Oran ve Anma Direncinin hesaplanmas iin gerekli dier deerler izelge 4.2de gsterilmitir. izelge 4.2. Numune anma oranlar ve anma direnleri
Arlk Kayb G (mg) 0,05 0,1 96,7 Ykleme Arl M (N) 100 100 100 Anma Yolu S (m) 5654,86 5654,86 5654,86 Younluk D (g/cm3) 2,501 3,291 7,75 Anma Oran Wa (mm3/N.m) 3,54 x 10-8 5,37 x 10-8 2206,5 x 10-8 Anma Direnci Wr (N.m/mm3) 28,3 x 106 18,6 x 106 0,045 x 106

MALZEME B4C Al2O3 AISI H13

Arlk fark yntemi ile B4C malzemenin Anma Direnci, Al2O3 ve AISI H13 malzemelere gre daha yksek kmtr. Sabit yk altnda farkl anma mesafelerinde yaplan testler sonucunda anma mesafesine bal olarak numune yzey przllklerinin deiimi ekil 4.1de, kar malzeme yzey przllklerinin deiimi ekil 4.2de verilmitir.

46

2,5

2 Numune yzey prz. Ra (m)

1,5

0,5

0 0 5000 10000 15000 20000 Anma mesafesi, L (m)

ekil 4.1. Anma mesafesine bal olarak numunelerin yzey przllk deerinin deiimi
3

Kar malzeme yzey prz. Ra (m)

2,5

1,5

0,5

0 0 5000 10000 15000 20000

Anma mesafesi, L (m)

ekil 4.2. Anma mesafesine bal olarak kar malzeme yzey przllk deerinin deiimi

47

ekil 4.1 ve ekil 4.2de grlecei gibi anma mesafesinin artmasyla przllk deeri her iki numune malzemede de artmaktadr. Ancak B4C malzemesindeki art, Al2O3e gre daha dktr (ekil 4.1). Ayrca anma mesafesindeki arta bal olarak kar malzeme yzey przllk deeri de artmaktadr. Al2O3 numune karsnda alan kar malzeme yzey przllk deeri, B4Cnin karsndakine gre daha fazla artmtr. Bu durum B4Cnin Al2O3e gre daha iyi anma performans sergilediini ortaya koyar. ekil 4.3de numune yzeylerinin anma ncesi ve sonras SEM fotoraf verilmitir.

48

Malzeme

YZEY PRZLLK DEM Anmadan nce Anmadan Sonra (1 saat)

ekil 4.3. Numune yzeylerinin anma ncesi ve sonras SEM fotoraf

AISI H13

Al2O3

B4C

49

Burada anma ncesi B4C ve Al2O3 yzeyleri incelendiinde, B4C yzeyinin daha przsz bir grnme sahip olduu grlr. Anma sonras B4C ve Al2O3 yzeyleri incelendiinde, B4C yzeyinde s anma kanallar oluurken, kar malzeme svanmasnn fazla olduu, Al2O3 yzeyinde ise daha derin anma kanallarnn olutuu grlr. Ayrca H13 elik yzeyinin balangta seramiklere nazaran ok daha przsz olmasna ramen anma sonrasnda seramik yzeylerden daha fazla anma kanal ierdii grlr. B4C numune yzeylerinin anma sonras SEM grntleri ekil 4.4te, Al2O3 numune yzeylerinin anma sonras SEM grntleri ekil 4.5de ve AISI H13 elik numune yzeylerinin anma sonras SEM grntleri ekil 4.6da farkl bytme oranlaryla sunulmutur.

50

ekil 4.4. B4C numune yzeylerinin anma sonras SEM grntleri a) 17X bytme, b) 26X bytme, c) 38X bytme, d) 47X bytme, e) 52X bytme, f) 100X bytme, g) 427X bytme, h) 450X bytme

51

ekil 4.5. Al2O3 numune yzeylerinin anma sonras SEM grntleri a) 19X bytme, b) 34X bytme, c) 50X bytme, d) 100X bytme, e) 204X bytme, f) 1330X bytme

52

ekil 4.6. AISI H13 numune yzeylerinin anma sonras SEM grntleri a) 16X bytme, b) 100X bytme (1), c) 100X bytme (2), d) 248X bytme ekil 4.7de anmadan nce ve 1 saatlik anma sresi sonunda numune ve kar malzeme yzeylerinin przllk profili verilmitir. Buradan da grlecei gibi B4C ve Al2O3 numune yzeyleri AISI H13 eliine gre daha dk przlle sahiptir. Bu durum bahsekonu seramik malzemelerin elie nazaran daha yksek anma direncine sahip olduunun bir dier gstergesidir. Ancak bu malzemeler karsnda anan numune yzey przllk profilleri incelendiinde, B4C ve Al2O3 seramik malzemelerin AISI H13 eliine gre kar malzemeyi daha fazla andrd grlr.

53

Anma ifti

Malzeme

YZEY PRZLLK DEM

Anmadan nce Anmadan Sonra

DSK YZEY PRZLLK PROFLLER (Numunelere kar) AISI H13 Al2O3 B4C

NUMUNE YZEY PRZLLK PROFLLER (Ra, m) AISI H13 Al2O3 B4C

ekil 4.7. Numune ve kar malzemenin anma ncesi ve sonras yzey przllk profilleri

54

ekil 4.8de, anma yolundaki arta bal olarak ortalama srtnme kuvvetinin numunenin deiimi Al2O3e verilmitir. gre daha Buradan dk da grlecei gibi anma mesafesine bal olarak srtnme kuvveti dmektedir. Ayrca B4C srtnme kuvveti sergiledii grlmektedir. Bu durum B4Cnin, Al2O3e nazaran daha dk kayma direncine sahip olduunu gsterir.

22,5

20

Srtnme kuvveti, F(N)

17,5

15

12,5

10 0 5000 10000 15000 20000 Anma mesafesi, L (m)

ekil 4.8. Anma mesafesine bal olarak ortalama srtnme kuvvetinin deiimi ekil 4.9da, 1 saatlik anma esnasndaki srtnme kuvvetinin deiimi verilmitir. Burada B4Cde srtnme kuvveti Al2O3e gre daha dk genliklerde deime gsterirken, elik numune en dk deime araln sergiler. Bu durum seramiklerde anma yzeyi zelliklerinin ve anma mekanizmasnn kararl olmadn gsterir. Yani anma iftleri arasndaki anma mekanizmas, zamana bal olarak hzl bir ekilde deimektedir.

55

ekil 4.9. Srtnme kuvvetinin anma sresine bal deiimi a) B4C numune, b) Al2O3 numune ve c) AISI H13 numune

56

5. SONU VE NERLER 1. ok byk bir yer alt zenginliine sahip olduumuz Bor konusunda gerek teknik alt yap ve gerekse ekonomik deer yaratma konusunda istenilen dzeyde olduumuz sylenemez. Bu eksikliin giderilmesi amacyla Bor ara ve son rnleri ARGE konusunda niversite, hz aratrma ve sanayi ihtiya kurulularmzda almalarna kazandrlmasna

duyulmaktadr. Bor rn eitliliinin artrlmas ve teknolojik yeniliklerin tevik edilmesi iin, DPT, TBTAK, TTGV, niversitelerimiz ile dier kamu ve zel ARGE fonlarnn koordinasyonu ve ynlendirilmesi gerekmektedir. TBTAK koordinasyonunda yrtlen Vizyon 2023 almas ve BORENin kurulmas bu ynde atlan nemli admlardr. 2. Dk younluuna ramen stn balistik zellikleri haiz olan Bor Karbr, zrh uygulamalarnda yaygn olarak kullanlan bir malzemedir. Bu konuda yurt iinde yrtlecek ARGE almalaryla Trk Silahl Kuvvetlerinin nemli bir ihtiyac karlanm olacaktr. 3. Yksek sertlie ve anma direncine sahip Bor Karbr, bir ok endstriyel uygulama iin vazgeilmez bir malzeme olmaya adaydr. Bor Karbrn anma davranlarnn bilinmesi ve bu konuda yeni rn ve teknolojiler gelitirilmesi ulusal sanayimize nemli bir rekabet avantaj salayacaktr. 4. B4C ve Al2O3 seramik malzemeler, AISI H13 eliine nazaran ok yksek bir anma performans sergilemitir. 5. B4C ve Al2O3 numuneler kendi aralarnda deerlendirildiinde, B4Cnin srtnme ve anma zelliklerinin Al2O3e gre daha iyi olduu grlmtr. 6. Al2O3 numunenin balang yzey zelliklerinin kt olmasnn, bu malzemenin srtnme ve anma performans zerinde etkisi olmas mmkndr. 7. Deneylerde, adhesiv anmann karakteristik zelliklerinden biri olan, malzeme tanmnn yumuak malzeme yzeyinden sert olan malzeme yzeyine doru olmas durumu gzlemlenmitir. 8. Seramik numunelerin, elie nazaran daha az anrken kar malzemeyi daha fazla andrmalar, bu malzemelerin ok iyi olan anma zellikleri

57

yannda

srtnme

zelliklerinin

de

gelitirilmesi

gereini

ortaya

koymaktadr. 9. Seramiklerin retim prosesleri (sinterleme scakl, sinterleme yntemi vb.) mekanik zelliklerini byk lde etkilemektedir (17). Test sonularnn, farkl retim prosesleri ile retilen B4C, Al2O3 ve dier yksek sertlikli seramiklerle tekrarlanmas ve dorulanmas yararl olacaktr. 10. B4C ve Al2O3 benzeri g/cm3), Ancak ileri teknoloji seramiklerinin (2,51 llen porozitesinin %0,5den az olmas tercih edilmektedir (17). B4C numunenin llen g/cm3) younluu %99,6sna (2,501 karlk teorik ve Al2O3 younluunun bu haliyle numunenin gelmektedir younluk

gereksinimlerini

karlamaktadr.

younluu (3,291 g/cm3), teorik younluunun (3,9 g/cm3) yaklak %85i kadardr. Al2O3 numunenin retim prosesinden kaynakland tahmin edilen bu durumun malzemenin anma da dahil olmak zere dier mekanik zelliklerine olumsuz bir ekilde yansm olmas mmkndr.

58

KAYNAKLAR

1. Altun, F., Bor, BOREN Ulusal Bor Aratrma Enstits, Ankara, 7-8, 12, 14, 23, 37-39 (2005). 2. Devlet Planlama Tekilat, Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan, Madencilik K Raporu, Endstriyel Hammaddeler Alt Komisyonu Kimya Sanayii Hammaddeleri Cilt II (Bor Tuzlar Trona - Kaya Tuzu - Sodyum Slfat Stronsiyum) alma Grubu Raporu, DPT: 2608 - K: 619, Ankara, 8, 19, 21, 34 (2001). 3. TMMOB Metalurji Mhendisleri Odas, Bor Raporu, TMMOB Metalurji Mhendisleri Odas Dergisi, Ankara, 134: 11-14, 17-19 (2003). 4. nternet: Bor Madeni ve Trkiye in nemi, D Ticaret Mstearl. http://www.foreigntrade.gov.tr/ead/bor/BOR%20VE%20TORYUM.doc (2006). 5. ET Maden letmeleri Genel Mdrl, Tantm Bror, ET Maden letmeleri Genel Mdrl, 3 (2005). 6. Kalafatolu, . E., rs, S. N., 21. yzylda bor teknolojileri ve uygulamalar, Balkesir niversitesi Fen Bilimleri Enstits Dergisi, 5(1): 62 (2003). 7. nternet: Bor rnleri Hakknda Genel Bilgi, ET Maden letmeleri Gn.Md.. http://www.etimaden.gov.tr/tr/0_sayfa_ortakSayfa.asp?hangisayfa=4_sayfa_a_1 (2006). 8. ET Holding A.. Genel Mdrl Planlama ve Bilgi lem Dairesi Bakanl, Bor karbr n fizibilite etd, ET Holding A.., Ankara, 4, 5, 7, 9, 10 (2003). 9. Chen, S., Wang, D. Z., Huang , J. Y. and Ren, Z. F., Synthesis and characterization of boron carbide nanoparticles, Applied Physics A: Materials Science & Processing, 79 (7): 1757 (2004). 10. Karaman, M., zbelge, H. ., Sezgi, N. A., Dou, T., Kimyasal buhar biriktirme yntemi ile bor karbr retimi, 1.Ulusal Bor altay, Ankara, 297 (2005). 11. veolu, M. L., Toz metalurjisi: Tarihsel geliim, retim aamalar ve yeni eilimler, 9.Uluslararas Metalurji ve Malzeme Kongresi, stanbul, 451, 459465 (1997). 12. Baykara, T., ada savunma teknolojilerinde ileri malzemeler ve Trkiye iin bir deerlendirme, Savunma Sanayiindeki Teknolojik Gelimeler Sempozyumu, Ankara, 885-892 (1997).

59

13. gel, B., Malzemelerin Balistik Darbe ve Hafif Zrh Aratrmalar, Zrhl Birlikler Dergisi, 15: 48-51 (2000). 14. nal, E., leri Teknoloji Seramiklerin Hafif Zrh Yapmnda Kullanlmas, Savunma Sanayiindeki Teknolojik Gelimeler Sempozyumu, Ankara, 231-238 (1997). 15. Bykkuolu, M. ., Aluminyum alamlar ve savunma sanayii uygulamalar, Uzmanlk Tezi, SSM, Ankara, 8-24 (1993) 16. nternet: Lightweight Personnel Armor, ARL-Army Research Laboratory internet sitesi, http://www.arl.army.mil/wmrd/Tech/tech.html (2001). 17. ASM International, Friction and wear of ceramics, ASM Handbook Friction, Lubrication and Wear Technology 1992 ed., ASM International, Ohio, 813-815 (1992). 18. ASM International, Friction and wear of cemented carbides, ASM Handbook Friction, Lubrication and Wear Technology 1992 ed., ASM International, Ohio, 795 (1992). 19. ASM International, Friction and wear of metal-matrix composites, ASM Handbook Friction, Lubrication and Wear Technology 1992 ed., ASM International, Ohio, 801 (1992). 20. ASM International, Glossary of Terms, ASM Handbook Friction, Lubrication and Wear Technology 1992 ed., ASM International, Ohio, 6, 20, 21 (1992). 21. Ylmaz, F., Srtnme ve anma, 9.Uluslararas Metalurji ve Malzeme Kongresi, stanbul, 229, 233-243, (1997). 22. zciler, M., "Yksek Krom Alaml Dkme Demirlerin Farkl Scaklktaki Abrasiv Anma Davranna Alam Katk Orannn ve Isl lem artlarnn Etkileri", Doktora Tezi, Frat niversitesi Fen Bilimleri Enstits, Elaz, 2060 (1997). 23. ASM International, Wear measurement, ASM Handbook Friction, Lubrication and Wear Technology 1992 ed., ASM International, Ohio, 362-369 (1992). 24. zciler, M., elik, H., Two- and Three-body Abrasive Wear Behaviour of Different Heat Treated Boron Alloyed High Chromium Cast Iron Grinding Balls, Materials Processing Technology, 105: 237-245 (2000). 25. zciler, M., Tabur, M., Abrasive Wear Behavior of Different Case Depth Gas Carburized AISI 8620 Gear Steel, Wear, 260 (1-2): 90-98 (2006).

60

26. zciler, M., Muratolu, M., Wear Behaviour of SiC Reinforced 2124 Al Alloy Composite in RWAT System, Materials Processing Technology, 132: 67-72 (2003). 27. Baman, G., Atar, E., Kayal, E. S., Seramik Malzemelerin Anma Davran, TMMOB Metalurji Mhendisleri Odas Dergisi, 127: 39-42 (2001). 28. nternet: Penn State Erie, The Behrend http://engr.bd.psu.edu/rcv/470/ceramics.pdf (2004). College internet sitesi,

29. nternet: Sintec Keramik GmbH & Co. KG-Almanya internet sitesi, http://www.sintec-keramik.com/sintec-en/shot-blast-nozzles_properties.html (2006).

61

ZGEM

1970 ylnda Ankarada domutur. lk, Orta ve Lise renimini TED Ankara Kolejinde tamamlamtr. stanbul Teknik niversitesi Kimya-Metalurji Fakltesi Metalurji Mhendislii Blmnden 1993 ylnda mezun olmutur. 1993-1999 yllar arasnda Makine ve Kimya Endstrisi Kurumu Hafif Silah Sanayi ve Ticaret A.. imalat blmnde Mhendis ve Ba Mhendis pozisyonunda grev yapmtr. Halen bir kamu kuruluunda AratrmaGelitirme blmnde almaktadr. Evli ve bir ocuk babasdr.