OLASILIK VE RASTLANTI DEKENLER

DERS NOTLARI

Yrd. Do. Dr. Blent avuolu

Yrd. Do. Dr. Emin Argun Oral

ubat 2009
II. Srm

NSZ (II.SRM)
Trke kaynaklarn azl biz retim yelerini kendi ders notlarmz dzgn bir formatta
hazrlayarak renciye sunma ynnde motive etmektedir. Ancak ders notlarnn bir kitap
kadar detayl ve kapsaml hale gelmesi iin ayrca zenli bir alma gerekmektedir. Bu
alma ise bir sreci gerektirmektedir. u andaki haliyle ikinci srmden amaladmz
rencinin rahatlkla takip edebilecei bir yardmc kaynak oluturmaktr. Dolaysyla bu ders
notlarnn bir ders kitab yerine geemeyecei ve dersin retim yesi tarafndan tavsiye
edilen yerli ve yabanc kaynaklarla beraber dnldnde katksnn amaland ynde
olaca gz nnde bulundurularak bu notlardan faydalanlmaldr.
Olduka ksa sre ierisinde hazrlanan bu ilk srme ilaveler ve dzeltmelerin yapld
bu ikinci srmde Probability, Random Variables and Stochastic Processes by
Athanasious Papoulis, Probability, Random Processes, and Estimation Theory for
Engineers by Henry Stark and John W. Woods, Lecture Notes on Probability Theory and
Random Processes by Jean Walrand Department of Electrical Engineering and Computer
Sciences University of California Berkeley, CA 94720 August 25, 2004, aret ve Sistem
Analizinde Olaslk Yntemleri by Prof. George Cooper and Claire McGillem olmak zere
eitli yabanc ve Trke kaynaklardan faydalanlmtr.
Atatrk niversitesi Mhendislik Fakltesi Elektrik-Elektronik Mhendislii 1. snf 2.
yarylnda okutulan Olaslk ve Rastlant Deikenleri dersi ierisinde bir elektrikelektronik mhendisi iin gerekli olan ve olaslkta temel tekil eden konular zerinde
durulmaya dikkat edilmi ve rencinin rahatlkla takip edebilecei bir yardmc kaynak
oluturulmaya allmtr. Bu ders notlarnn daha iyi bir kaynak haline gelmesi iin, bu
dersi alan rencilerden ve bu notlar inceleme frsat bulan retim yelerinden eksik
grdkleri ynlerin dzeltilmesine ilikin katklarn beklediimizi zellikle belirtmek
istiyoruz.
Bu kaynan ilk srmnn bilgisayara aktarlmasnda emei geen rencimiz mer
obana ve II. srmn kalite kontroln yaparak eksik ynlerinin dzeltilmesini salayan
Ar. Gr. M. Alptekin Engine teekkr ederiz.

ubat 2009
Yrd. Do. Dr. Blent avuolu
Yrd. Do. Dr. Emin Argun Oral

DERS ER
1. Olaslk
a. Olaslk nedir?
b. Olasln klasik, bal frekans ve aksiyomatik tanmlar
2. Kmeler ve Olaylar
a. Kme lemleri
b. Bileik olaslk
c. Koullu olaslk
d. Bayes teoremi
e. Bamszlk
3. Tekrar Edilen Denemeler
a. Birletirilmi deneyler
b. oklu denemeler
4. Rastlant Deikenleri (Tek Rastlant Deikeni)
a. Beklendik deer ve varyans
b. Olaslk younluk ve dalm fonksiyonlar, Gaussian ve dier younluk
fonksiyonlar
c. Koullu Dalmlar
d. Bayes teoremi (younluk ve dalm fonksiyonlarna geniletim)
5. Tek Bir Rastlant Deikeninin Fonksiyonlar
a. Rastlant deikeni g(x)
b. g(x) in dalm fonksiyonlar
c. Momentler
d. Karakteristik fonksiyonlar
6. ki Rastlant Deikeni
a. Birleik dalm ve younluk fonksiyonlar
b. ki rastlant deikenine ait fonksiyonlar
i. ki rastlant deikeninin tek bir fonksiyonu
ii. ki rastlant deikeninin iki fonksiyonu
iii. Birleik momentler, beklendik deer
iv. Koullu statistikler
7. Merkezi Limit Teoremi
8. Kovaryans ve liki.

1. Olasla Giri
Olaslk teorisi belirsizliin matematiksel olarak modellenmesi ile ilgilenir. Evrende
gerekleen btn olaylarn GZL bir deikenin fonksiyonlar olduunu dnrsek, bu
deiken ve fonksiyonlarn bilinmesi/tanmlanabilmesi halinde belirsizlikler ortadan kalkar.
Tabiiki bu deikenin ve fonksiyonlarn KESN olarak bilinmesi pratikte mmkn deildir.
Bunun iin OLASILIK TEORS TEKRARLANAN olaylarn ortalama davranlarna
odaklanr.
TEKRARLANAN olaylar iin gzlemler yapldnda ve zellikle gzlemlerin says
artrldnda belli ortalamalarn sabit deerlere yaklat ve bu ortalama deerin daha
sonraki olaylarn katlmasyla dahi deimeme eiliminde olduu gzlemlenmitir.
Tekrarlanan olaylara rnek olarak; elektron yaynm, telefon aramalar, radar alglamas,
kalite kontrol, sistem kmesi, yaz-tura atlmas vb. olaylar verebiliriz. Basite anlatmak
gerekirse, bu teorinin amac olaylarn ortalama davranlarn olaylarn olaslklar
cinsinden tanmlamak ve kestirmektir.
1.1. Olasln Mhendislikteki Uygulamalar
Olaslk mhendislik alannda birok uygulama alanna sahiptir. Elektrik-Elektronik
Mhendislii alanna giren uygulamalarndan bazlar

Elektrik devrelerde sl grlt

Zayf radar ve radyo sinyallerinin alglanmas
Enformasyon Teorisi
Haberleme Sistem Tasarm
Sistemlerin Gvenilirlii
Sistem/Cihaz Hata/Baarszlk Oranlar ve Olaslklar
Haberleme Alar, r: A Trafii

eklinde sralanabilir.

1.2. eitli Olaslk Tanmlar

Olasln tanm genel olarak 3 temel yaklamla yaplr.
1.2.1.

Klasik Tanm

Deneye dayal olmayan bu tanmda bir A olaynn olasl, o olayn

gerekleebilecei farkl durumlar sayp (NA), bu saynn mmkn olan btn sonulara
orann NCEDEN hesaplayarak bulunur. 2 kere arka arkaya yaz-tura atlmasn ele
alalm,

1.
PARA

2.PARA
Yaz (Y)
Tura (T)

Yaz (Y)

Tura (T)

YY
TY

YT
TT

Bu durumda grld gibi toplam 4 tane olas sonu var. Eer biz her iki
parannda yaz gelmesi olasln YY aryorsak, bu durumda bu olayn olasl 1/4
olur. Eer an az bir parann Y gelmesi olasln aryorsak, bu durumda YY,TY ve
YT sonularndan herbiri bizim aradmz sonulardr. Dolaysyla bu olayn olasl
bu kez 3/4 olur.
Klasik teori iki adan yetersizdir
1. Eit ansa sahip olmayan olaylar iin doru sonu vermez.
Mesela atlan iki zarn toplamnn 3 olmas olasln arayalm. Bu durumda
mmkn toplamlar {2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12} olabilir. Yani 11 farkl sonu
mmkndr. Dolaysyla toplamn 3 olmas olasl 1/11 dir diyebiliriz. Ancak tabiiki
bu sonu YANLItr. nk toplamn 2 olmas ve 3 olmas ayn ansa sahip deildir.
Yukardaki gibi bir tablo yaparak doru sonucun 1/18 olduu ok rahatlkla grlebilir.
2. Saylamayacak kadar ok olas sonucu olan durumlarda yaklamlara
bavurmadan zm retemez.
1.2.2.

Bal Frekans Tanm

Bir A olaynn olasln bal frekans yoluyla belirlemek bir denemeyi n kere
tekrarlamaktan geer. Bu n deneme esnasnda A olaynn grld durumlar saylr
ve bu nA olarak kaydedilir ve A olaynn olasl
P(A)= nA/n olarak verilir.
nA<n olduundan P(A) 0 ve 1 arasndadr (0<P(A) <1). Bu teoriyle ilgili problemlerden
bir tanesi hi bir zaman sonsuz sayda deneme yapamayacak olmamzdr. Bu
durumda P(A) y sonlu saydaki denemelerden kestirmek durumunda kalrz. Daha
sonrada bu orannn n sonsuz olduu durumda bir limit deerine yaklatn
savunuruz. Yani
P(A) = lim (nA/n) olarak verilir.
n
Bu probleme ramen bal frekans yaklam, olaslk teorisini gerek dnyadaki
olaylara uygulamada nemli bir yere sahiptir.
1.2.3.

Aksiyomatik Tanm

ou modern olaslk kitabnda kullanlan tanm bu tanmdr. Ancak bu tanm

yapmadan nce temel birka kavram zerinde durmamz gerekmektedir.
1.3. Kmeler ve Olaylar
Kme: Belirlenmi nesneler topluluuna kme denir. rnek olarak;
A={snfta boyu 1.80nin zerinde olan renciler} , B={3,5,8} kmeleri
verilebilir.
4

Alt Kme: Btn elemanlar daha byk bir kmenin iinde yer alan kme. rnein
C={5,8} kmesi B={3,5,8} kmesinin bir alt kmesidir.
Bo Kme: Hi bir eleman olmayan kme. yada { } ile gsterilir.
rnek Uzay: Bir deneyinin btn olas sonularn ieren kmeye rnek uzay
denir. Genelde bu kme ile gsterilir. Her kme ayn zamanda kendinin alt kmesi
olduundan, da bir olaydr.
Olay: rnek uzaynn alt kmeleri olay olarak adlandrlr.
Kesin Olay: rnek uzaynn kendisi kesin olaydr.
mkansz Olay: Olmas mmkn olmayan olaydr. Kme teorisinde bo kmeye
tekabl eder.
rnek:
1. Yaz-Tura atma deneyi
={Y,T} rnek uzay
A={Y} Yaz gelmesi OLAYI
2. 2 kere Yaz-Tura atma deneyi
={YY,YT,TY,TT} rnek uzay
A={YT,TY} Bir yaz ve bir tura gelmesi OLAYI
3. Bir direncin gcn lme deneyi
={P:P0} Yani 0dan byk btn saylar rnek uzaymz oluturuyor.
4. Elastik bir arpmada nkleer bir paracn, arpma sonras ayrl asn
gzlemleme deneyi
={: - } rnek uzay
B={-/4 /2} Ayrlma asnn -/4 ve /2 arasnda olmas olay.
Kme lemleri
p A
A B
A=B

: p, A kmesinin bir elemandr.

: A kmesi B kmesinin alt kmesidir (A kmesinin btn elemanlar B
kmesinin de elemandr).
: Ann her eleman Bnin ve Bnin her eleman da Ann da eleman ise
A ve B kmeleri eittir.

p A, A B, A=B ifadelerinin kartar srasyla p A, A B, AB eklinde

yazlr.

: Bo kme.

: Evrensel Kme (rnek Uzay).

Not: Herhangi bir A kmesi iin A ifadesi yazlabilir.

GR

A ve B herhangi iki kme olsun AB ile gsterilen A ve B kmelerinin

birleimiAyayadaByebalelemanlarkmesidir.

BRLEM=>AB={x:xAyadaxB}

rnek:A={1,2,3},B={3,4,8}=>AB={1,2,3,4,8}
ABilegsterilenAveBninarakesiti(kesiimi)AveBkmelerininherikisine
birdenbalelemanlarnkmesidir

KESM=>AB={x:xAvexB}

rnek:A={1,2,3},B={3,5},A B={3}
Eer AB = ise yani A ve B nin ortak eleman yoksa A ve B ye AYRIK
kmelerdenir.

A ve B arasndaki ayrm ya da A\B biiminde gsterilen B kmesinin A ya

balolupByebalolmayanelemanlarnkmesidir.

FARK=>A\B={x:xAvex B}

BuradaA\BveBninayrkolduunayani(A\B)B=0olduunadikkatediniz.
rnek:A={1,2,3},B={3,5}=>A\B={1,2},B\A={5}
(A\B)B={1,2}{3,5}=
(B\A)A={5}{1,2,3}=
Ac biiminde gsterilen Ann salt tmleyeni A ya bal olmayan ve rnek
uzaynabalolanelemanlarnkmesidir.

TMLEYEN=>Ac={x:xvex A}

rnek:A={3,5},={1,3,5,7}=>Ac={1,7}
:Evrenselkme.

TaralAlan:AB

TaralAlan:AB

TaralAlan:A\B

TaralAlan:Ac

KMELEMKURALLARI

1)TanmlamaKural:AA=A,AA=A
2)Birliktelik :(AB)C=A(BC),(AB)C=A(BC)
3)Deime:AB=BA,AB=BA
4)Dalma:A(BC)=(AB)(AC),A(BC)=(AB)(AC)
5)zdelik:A =A,A = ,A=,A=A
6)Tmleme:AAc=,AAc= ,(Ac)c=A,c= , c=
7)DeMorgan:(AB)c=AcBc,(AB)c=AcBc

OLASILIINAKSYOMATKTANIMI

Olaslk bir P[ ] kme fonksiyonudur ve bu fonksiyon her bir A olayna A

olaynn olasl diye adlandrlan bir P[A] deeri atar. Bu P[A] deeri aadaki
aksiyomlarauyar.
1) P[A]0
2) P[]=1
3) P[AB]=P[A]+P[B]EerAB=
Buaksiyomlaraadakisonularoluturmakiinyeterlidir.
4) P[ ]=0
5) P[ABc]=P[A]P[AB]
6) P[A]=1P[Ac]
7) P[AB]=P[A]+P[B]P[AB]
Bu noktadan itibaren AB yerine A+B ve AB yerine AB notasyonunu deiimli
olarakkullanacaz.

rnek:
7.zelliiaksiyomlarkullanarakispatlayalm
AB=ABcAcBAB{ABolayn3ayrkolayabldk}

ekil I. Grld gibi bu olayn birbiriyle hi bir ortak noktas yoktur.

Dolaysylabuolaylarayrkolaylardr.

ncaksiyomukullanrsak,
8

P[AB]=P[ABcAcB]+P[AB]

=P[ABc]+P[AcB]+P[AB]

=P[A]P[AB]+P[B]P[AB]+P[AB]

=P[A]+P[B]P[AB]

rnek:
Bir torbadan 1 ile 12 arasnda numaralandrlm toplar ekme deneyini ele
alalm.

={1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12}olur.
A olayn 1 ile 6 arasndaki toplar ekme, B olayn da 3 ile 9 arasndaki toplar
olaraktanmlayalm.
Yani
A={1,2,3,4,5,6}veB={3,4,5,6,7,8,9}
AB={1,2,3,4,5,6,7,8,9},AB={3,4,5,6},ABc={1,2}
Bc={1,2,10,11,12},Ac={7,8,9,10,11,12},AcBc={10,11,12}

(AB)c={1,2,7,8,9,10,11,12}

Dolaysyla,

P[A]=P[{1}]+P[{2}]++P[{6}]

P[B]=P[{3}]+P[{4}]+.+P[{9}]

P[AB]=P[{3}]+P[{4}]+.+P[{6}]

EerP[{1}]=.=P[{12}]=1/12=>P[A]=1/12,P[B]=7/12veP[AB]=4/12olur.
NOT:{1,2,3N}gibiNelemanolankmedenbuNelemanndaeit
anslabukmedebulunmaskouluylabirelemansemeolaynnolaslP=1/Ndir.

rnek:
AB= ikenA Bcolduunuispatlaynz?

AB=
Bctaralalandrdolaysyla

A Bc
rnek:
A={0}ise =Adorumudur?
A kmesi eleman 0 olan 1 elemanl bir kmedir. Dolaysyla A kmesi hibir
elemanolmayan kmeyeeitolamaz.

rnek:
Bir fabrikadaki alanlarn 30u bask devre, 25i tasarm ve 10 tanesi de hem
bask devre hem de tasarm ksmnda alabilecek durumda iilerdir. Bu
iletmeden rastgele seilen bir kiinin bask devre blmnde alabilme ihtimali
nedir?

A={x:x,baskdevreksmndaalabilecekkii}
B={x:x,tasarmksmndaalabilecekkii}

Akmesi30elemanieriyorS(A)=30
Bkmesi25elemanieriyorS(B)=25
ABkmesi10elemanieriyorS(AB)=10

7.zelliktenS(AB)=S(A)+S(B)S(AB)=>S(AB)=30+2510=45

Not:=AB

P(A)=nA/n=30/45olur.

10


BLEK,KOULLU,TOPLAMOLASILIKLARVEBAIMSIZLIK

AadakiA,BveColaylarnelealalm
A:{Erzurumdaherhangibirgndescakln15oCninzerindeolmas}
B:{Erzurumdaherhangibirgnde1cmzeriyaolmas}
C:{AveBolaylarnnherikisinindeayngndegereklemelsi}
YaniC AB
BuColaynaAveBninBirleikolasldenir.Bukavram2denfazlaolay
iindegeerlidir.rneinherhangibirE,F,GolaylarnbileikolaslH=EFGolarak
verilir.
OlaslnFrekanstanmndanhareketle,

P[A]=nA/n,P[B]=nB/nveP[AB]=nAB/n

imdinAB/nAorannabakalm.BuoranAolaynnveABolaynngereklemesi
arasndakibalfrekanstr.
Bu oran scakln 15oC olduu gnlerde yan da 1 cmnin zerine kt
gnlerinorannverir.Yanibakabirolaynolmaskoulunadayalbirolaslkvar
karmzda.
Ufakbirmatematikseldzenlemeyle,

nAB/n=(nAB/n)/(nA/n)=P[AB]/P[B]olduugrlr.

Bu olayda A olaynn olmas kouluyla B olaynn olmas ihtimali P(B|A)

tanmlamamzsalar.

nAB/nA=P(B|A)=P(AB)/P(A),tabikiP(A)>0olmal

vebenzeryolla

P(A|B)=P(AB)/P(B)ifadesiyazlabilir.TabikiP(B)>0olmal.

rnek:

Yandaki ekilde gsterilen bir ikili

haberleme sisteminde 0 ve 1
sembollerinin iletildii bir saysal
haberleme yaplmaktadr. Bu sistemde
Y alnan sembol, X ise gnderilen
sembolgstermektedir.

11

BusisteminrnekUzayolan

={(x,y):x=0veya1,y=0veya1}={(0,0),(0,1),(1,0),(1,1)}

XolayX={(x,0),(x,1)}ileverilmektedir.
YolayY={(0,y),(1,y)}ileverilmektedir.

P[(x,y)=(i,j)]=P[x=i]P[y=j|x=i];i,j=0,1

Busistemdehaberlemesistemindekigrltdendolaygnderilen0bazen1
bazen 0 olarak alnabilmektedir. Ayn zaman da gnderilen 1de bazen 0 bazen 1
olarakalnabilmektedir.
Yaplanlmlerneticesindeaadakiolaslklarbilinmektedir.

P[y=1|x=1]=0.9;P[y=1|x=0]=0.1
P[y=0|x=1]=0.1;P[y=0|x=0]=0.9

Ayn zamanda haberleme sisteminin tasarmndan gelen bir zellikle 0

retilmeolasl1retilmeolaslnaeitolup

P[x=0]=P[x=1]=1/2
=>Bazbileikolaslklarabakalm

P[x=0,y=0]=P[y=0|x=0]P[x=0]=0,9*0,5=0,45
P[x=0,y=1]=P[y=1|x=0]P[x=0]=0,1*0,5=0,05

AynekildeP[x=1,y=0]=0,05veP[x=1,y=1]=0,45

KOULSUZOLASILIK

ou mhendislik veya bilimsel problemde baka olaylara bal olmayan

KOULSUZ OLASILII bulmak isteriz. Bir B olayna ilikin bu koulsuz olaslk
koulluolaslklarnarlklortalamascinsindenverilebilir.Buhesaplamaaadaki
teoremvastasylayaplr.

Teorem:

A1,A2..Anayrkolaylarve((
))olsun.Bolayda
Ailerin oluturduu bu olaslk uzaynda tanmlanm bir olay olsun. O zaman
P[Ai]0olmakkouluyla
P[B]=P[B|A1].P[A1]+P[B|A2].P[A2]+.+P[B|An].P[An]

Bazen P[B], eitliin sa tarafndaki hesaplamann doas gerei ortalama olaslk

olarakdaadlandrlr.

12

spat:
)ve
AilerayrkolduundanAiAJ= ,i jikenve(
B=B=B
1 Ai
BAi Aidir.Dolaysyla(BAi)(BAj)= ,herijiin.
Aksiyom3kullanrsak(nolayageniletilerek);
P[B]=P[Uni=1BAi]=P[BA1]+P[BA2]++P[BAn]

=P[B|A1].P[A1]+P[B|A2].P[A2]+.+P[B|An].P[An]
rnek:
Bir nceki rnekle verilen ikili haberleme sistemi iin P[y=0] (0 alnma) ve
P[y=1](1alnma)olaslklarnhesaplayalm.

P[y=0]=P[y=0|x=0]P[x=0]+P[y=0|x=1]P[x=1]

=0,9.0,5+0,1.0,5=0,5

P[y=1]=P[y=1|x=0]P[x=0]+P[y=1|x=1]P[x=1]
=0,9.0,5+0,1.0,5=0,5
P[y=1]iayrca{y=0}{y=1}=olduundandikkatederek,
P[y=0]+P[y=1]=1den{Aksiyom2}hesaplayabiliriz.

BAIMSIZLIK:
Olaslnoldukanemlikavramlarndanbiridir.Ayrrnekuzayndatanml
AveBolaynayalnzveyalnz

P[AB]=P[A].P[B]iseBAIMSIZdr.
GenelifadesiyleP[AB]=P[B|A].P[A]=P[A|B].P[B]olduundan
Bamszolaylariin

P[B|A]=P[B]

P[A|B]=P[A]dir.
DolaysylabamszlktanmA,BolaylarnnbamszolduudurumiinA
olaynnzerindeveBolaynndaAzerindehibiretkisiolmadnsylemektedir.
Butanmdatemelkavramlarmzlaayndorultudadr
3farklA,B,Colayiin{P(A)0,P(B)0,P(C)0olmakkaydyla}
Baszolmaart(P(A)0P(B)0P(C)0olmakkaydyla)
P[ABC]=P[A]P[B]P[C]
P[AB]=P[A]P[B],P[BC]=P[B]P[C],P[AC]=P[A]P[C]
3 olayn bamsz olmas iin sadece P[ABC]=P[A] P[B] P[C] nin yeterli
olmadnaveherikilinindebamszolmasgerektiinedikkatedin.

BAYESTEOREM:

nceki sonularn nda olduka basit ve ayn zamanda ok geni kullanm

alannasahipolanBAYESformlnyazabiliriz.

P[B]>0veP[Ai]0, iiin

13

spat:

Paydadaki ifade P[B] ye eittir. Dolaysyla BAYES teoremi koullu olasln

biruygulamasdr.

NOT:
P[Aj|B]yeAjninBkoulunabalsonradanolasldenir.P[B|Aj]yeiseBnin
Ajyekoulunabalncedenolasldenir.
Geneldepratiktesonradanolaslklargzlemlersonucundahesaplanr,
ncedenolaslklarisegemilmleredayanlarakkestirilir(Tahminedilir.)

rnek:
BirhaberlemekanalndaP0ihtimalle0,P1ihtimalle1gnderilmektedir.
(P1=1P0)Kanaldakigrltdolaysylaolaslile0,1olaslylada1alnyor.
Alcda1gzlemlendiinegre1gnderilmiolmaolaslnedir?

Cevap:

Kanalnyapsyukardaverilmitir.P[X=1|Y=1]olaslnaryoruz.

1|
1

1|
1
1

1|
1.
1

1|
1.
1
1|
0.
0

1
rnek:
14

Birkansertestineilikinaadakisonulartanmlanyorolsun
A:Testegretestedilenkiikanser.
B:Kiigerektenkanser.
Ac:Testegretestedilenkiikanserdeil.
Bc:Kiigerektenkanserdeil.
Veaadakilerindebilindiinivarsayalm.

|
|
0.95
0.005

ButestYbirtestmidir?
Cevap:
Bu soruyu cevaplamak iin testin kanser tehisi koyduu kiinin gerekten
kanserolmaihtimalininneolduunubilmemizgerekir.YaniP[B|A]yabakmalyz.

| .
|

| .
| .

0,005 . 0,95

0,005 . 0,95
0,05 . 0,995

0,087
Yan sadece testlerin olduunu syledii kiilerin gerekten kanser olma
ihtimali %8,7 dr. Geri kalan %91,3 lk ksmda kanser tehisi konulan kii kanser
olmayacaktr.DolaysylaYBRTESTDEL
Busonuartcgibigzksedekanserolanveolmayanlarnsaysarasndaki
dengesizlik(yanikanserolanlarnazl)testibaarszklmaktadr.

SAYMAFORMLLER
Yerinekoyarakrnekleme:

Bir torbadaki numaralandrlm toplar nce ekiliyor numaras kaydediliyor

sonra tekrar torbaya konuluyor. Bu durumda ilk rneklemede n tane (torbada n
tane top olduu varsaymyla) farkl seenek ve ikinci rneklemede yine n tane
farklseenekszkonusudur.Sonuolaraknelemanolantorbadanrelemanl
nrtanefarklsralanmrneklereldeedilebilir.

Yerinekoymadanrnekleme:

15

Yine yukarda bahsedilen durun iin bu sefer ekilen toplarn yerine geri
konulmadndnelim.Dolaysylailkiinntopvarkenikinciekimiinn1
topncden2eklindeazalansaydatopolacaktr.
Sonuolarak:

Budurumdaoluabilecekekillerinsays

kadarfarklsralanmrnekeldeedilebilir.

nelemanlbirpoplsyondanoluabilecekrelemanlaltpoplsyonlar:

Olaslkta oluabilecek temel sorulardan biridir. rnein 1den 4e kadar

numaralandrlmtoplarelealalm.Butoplardan2likagrupoluturulabilir?

1,2
2,3
3,4 Buyerinekoymadanrnekleme
1,3
2,4 6tanegrupyaplaneldeedeceimiz
1,4 4x3=12denkktr.

1,2
1,3
1,4

2,1
2,3
2,4

3,1
3,2
3,3

4,1
4,2 12Yerinekoymadan
4,3

1,1
1,2
1,3
1,4

2,1
2,2
2,3
2,4

3,1
3,2
3,3
3,4

4,1 Yerinekoyarakrneklemedeise
4,2 4x4=16grupeldeedilir.
4,3
4,4

Bize 6 farkl grup veren dizilim iin genel bir forml elde edilir. Bu dizilime

ninrlikombinasyonudenirve sembolilegsterilir.
r tane elemandan oluan poplasyon iin r! tane farkl dizilim sz

alt poplsyonu iin

konusudur. Dolaysyla
bahsedebiliriz.
Budurumda,

.r!=

!
!

!. !

16

.r! tane farkl sralamadan

yeaynzamandabinomkatsaysdenir.

Ve

!
!

!
!

!. !

Yani

BERNOULLIDENEMELER

Sonucu P olasl ile baar {1=s} ve q=1p olasl ile baarszlk{1=f}

olsun ve tek bir deneme ieren bir denemeyi ele alalm. Bu durumda rnek uzay
={s,f} olur. Bu deneyi tekrarladmz varsayalm bu durumda yeni rnek uzay
2=x olur ve 2 ={ss, sf, fs, ff}. Bu uzay 22=4 tane olay ierir x arpm
KARTEZYEN ARPIM olarak adlandrlr. Eer n tane bamsz deneme
yaparsakrnekuzay

n=xxxxx,olurveburnekuzay2nelemanierir.

nkere

n={a1,a}=2n

..
,

HerbirZijsonucudierlerindenbamszolduundan

.
.
..
olur. Dolaysyla k
"dr.rnein3
baarvenkbaarszlkierenbirsralkmeninolasl"
kezyaz,turaattmzdnelim.p=P{Y}veq=P{T}olsun.
P{YTY}=pqp=p2q olur. Bize ayn baar olasln verecek farkl sralamalar da
mmkn.Bunlarnsaysda

dr.
Yanindenemedenkbaarvenkbaarszlkihtimalivar.Buda
; ,
,

Tanmladmz bu b(k;n,p) ye Binom Kanunu denir. n deneme yaparak k
baareldeetmeihtimaliaramaolaynadaBinomDenemeleridenir.

rnek:
17

Saniyede 10 bamsz bit reten alnmaktadr. Hatal bit alnma olasl ( 0

gnderilip 1alnmas yada tam tersi ) 0,001 dir. Saniyede En Az bir hata olma
olaslnedir.
Cevap:

1
0,001 0,999

1
0,999

0,01

Binomkanunuileilgiliformller:

1) kyadadahaazbaarolmaihtimali

; ,

2) Enazkbaarolmaihtimali

; ,

3) Enazjenfazlakbaarolmaihtimali
; ,

rnek:
={1,2,3,4},A={1,2},B={2,3},C={3,4}

|
|
Eitliiacabasalanrm?Onabakalm.
Cevap:
AB={2},BC={3},AC=

P(A)=P(B)=P(C)=

1/4
1/2

P(AB)=P(BC)=
1
2

111
222

1/4
1/2

1
8

18

2
0

RASLANTIDEKENLER

Raslant deikeni kavram orijinal rnek(olaslk)uzaynn yerine olaylarn

rakam kmelerinden oluturduu bir uzay kullanmamz yani reel(R) eksende
alabilmemizimmknklacaktr.
rnek uzay olan bir H deneyini ele alalm. rnek uzaynn elemanlar
() H deneyinin rasgele sonulardr. Eer her bir eleman ( ) iin reel bir say
kullanrsak ler ve reel(R) eksen arasnda bir karlk bulma kural buluruz. Bu
kural X() ile gsterelim. Byle belirli kstlamalara sahip kurala RASLANTI
DEKEN diyoruz. Dolaysyla X(.) yada ksaca X rasgele deikeni
domenindealanvereeleksendedeerleralabilenbirfonksiyondur.

X(.)

X()
R

ekildeki akland gibi bir eletirme sonucunda X reel eksende deerler

almaktadr.zellikle;

X:raslantdeikeni

x:reelsaylardakikarl
zelbirolayakarlkgelmektedirvebizbuolayabirolaslkdeeriatamakisteriz.
Buolaslk,

dirvebuolaslaOLASILIKDAILIM
FONKSYONU(PDF)deriz.
rnek:
kifarklparannbirlikteatlmasdurumundarnekuzay

, , , , , , ,
Burnekuzayndafarklraslantdeikenleri
tanmlamakmmkndr.

19

X:Gelenturasaysolarakelealndnda
X(T,T)=2X(Y,T)=1
X(T,Y)=1X(Y,Y)=0
P(X=1)=1/2F(0)=P(X0)
X:GelenyazssaysolarakalndndaP(X=0)=1/4F(1)=P(X1)
X(T,T)=0X(Y,T)=1P(X=2)=1/4
X(T,Y)=1X(Y,Y)=2
BudurumdaatlanikiparanndayazolmaolaslP(x=0),birininturabirini
yaz olma olasl P(x=1), ve her ikisinin de yaz olma olasl P(x=2), ile ifade
ederiz.
Eerolaslkdalmfonksiyonunu(PDF)izmeyealrsakylebirgrafik
eldeederiz.

F(x)=P(Xx)

1
0,75
0,25
0

Raslant deikenin tanmnda esas olan rnek uzaynn her bir esi
karlndaReelsayekseninde(R)birkarlkbulabilmesidir.
rnek:
Snftakirencileriin
O1:Boyu150cmdenkkolanlar
O2:Boyu169cmdenkkolanlareklindetanmlanmolaylarelealalm.
O3:Boyu160cmdenbykolanlar

X:Birrencininboyununuzunluuise

X(O1)=A1={x|x<150}P(X<150)Buolaylardeiken
X(O2)=A2={x|x<169}P(X<169)olaslklardr.
X(O3)=A3={x|x<160}P(X<160)
20

Raslant deikeni reel eksende ald deerlere gre sreksiz ve srekli

raslantdeikeniolmakzereikiyeayrlrlar.
EerXraslantdeikenininRdekideer kmesisaylabilirolarak sonsuzbir
kmeiseXsreksizbirraslantdeikenidir.
rnein reel eksendeki deer kmesi {x | x = 1,2,3,} olan bir raslant
deikenisreksizdir.
EerdeerkmesisaylamyoriseozamanXsreklibirraslantdeikenidir.
rnein{x|axb}eklindeiseburaslantdeikenisreklidir.

OLASILIKDAILIMFONKSYONU(PDF):
0

1,

olan

bir

raslant

deikenini ele aldmzda P[X x] eklinde yazabileceimiz btn olaslk

deerlerinieldeedebilir.
MeselaP[X0,5]=3/4olur.
BirokdurumdaherbirolaslkiintektekolaslkfonksiyonuP[.]yiyazmakgarip
olabilir.BununiinPDF(olaslkdalmfonksiyonunu)kullanmayaihtiyaduyarz.

PDF:Fx(x)=P[Xx]eklindetanmlanr.
NOT:
RaslantdeikenlerininbykX(Y,Zvs.olabilir),Buralantdeikenininald
deerlerin ise kk x ile gsterildiine dikkat edin bu durumda Fx(y) yazmamz
notasyondaherhangibirproblemoluturmaz.Fx(y)=P[Xy]olur.
OlaslkDalmFonksiyonununFx(x)inzellikleri:

1) Fx()=1Fx()=0

2) 0Fx(x)1

3) x1x2Fx(x1)Fx(x2)

4) P(x1<Xx2)=Fx(x2)Fx(x1)0
rnek:
Birbilgisayarnhafzasndakibitdizisiniinceleyelim.Eerbit1iseX=1ve0
ise X=0 dir. Bitin 0 olma olaslnn q, 1 olma olaslnn da 1q olduunu
varsayalm.
Budurumda={0,1}olur.BuolaslndalmfonksiyonuFx(x)ihesaplayalm
i)
x<0:Budurumda{Xx}=birveFx(x)=0
21

ii)
iii)

0x<1:Budurumda{Xx}=qdur.
x1:Budurumda{Xx}=oluryaniP(X1)=1

Fx(x)

1
q
x
1

rnek:
Birraslantdeikeniaadakiolaslkdalmfonksiyonunasahiptir.

0
,

Fx(x)=

1
1

a) X=1/4

b) X>3/4

ncebuolaslkdalmfonksiyonunuizelim

22

Fx(x)

1
0,5
x
-1

lim
akknzmekiin
,0

Yaniolaslkdalmfonksiyonununxnoktasndakisoldanlimitinitanmlayalm.
BuradaunuiddiaediyoruzP{X=x}=F(x)F(x)
spat:

elealalm
4.zelliikullanarak

lim

Srekli fonksiyonlarda fonksiyonun sadan ve soldan limitleri fonksiyonun o

noktadaki deerine eit olduundan Fx(x)=Fx(x) olacandan P(X=x) srekli
fonksiyonlariin0olur.YaniP(X=1/4)=0

b) P(X>3/4)=1P(X3/4)=1Fx(3/4)=1/8olur.

OLASILIKYOUNLUKFONKSYONU(pdf)

Olaslkyounlukfonksiyonu.

zellikleri:

23

f(x)inyorumu:

Yeterincekkbirxdeeriiin

dolaysylakkxiinP[x<Xx+x]=F(x)xeerx0agiderse
P[X=x]=f(x)x0olur.

BEKLENDKDEER

Buradabeklendikdeerolaraknitelendirdiimizdeer,Xraslantdeikeninin
ortalamadeeridir.

MOMENT

e X rasgele deikeninde grld zere n=1 olunca bu moment

beklendikdeer,n=2oluncakareselbeklendikdeeradnalrvebudabizimiin
nemlidir.

24

Kareselbeklendikdeereerrageledeikenimizbirdirenzerindekigerilimi
ifade ediyorsa direncin zerinde harcanan g bu karesel beklendik deerle
orantldr.
Merkezi moment diye tanmlayacamz momentlerde rasgele deikenden
beklendikdeerinkartldktansonraeldeedilenmomentlerdir.

n=1iinmerkezimomentin0olacaaktr.
n=2iiniseoldukanemlidir.Bunavaryansdenilir.

x
2
2

deeridestandartsapmaolarakadlandrlr.

rnek:
f(x)

a)
ekilde
verilen
olaslk
younluk fonksiyonunun geerli bir pdf
olmasiinaneolmal?
b)
E[x]
2
c)
d)

zm:
a kknn zm iin olaslk
younluk fonksiyonunun 1. zelliini
kullanacaz.

a
x
1

25

1
4

1
4
124
12

124
12

1
25
8

1
125
12

124
12

4
3
.

rnek:

1
4

12

108
12
2

Aada olaslk dalm fonksiyonu verilen X raslant deikeninin olaslk

younlukfonksiyonunuiziniz.
F(x)

x
2

Cevap:
f(x)

1/2
2

26

Dolaysyla
olaslk
dalm
fonksiyonununtrevibizeolaslk
younlukfonksiyonunuverir.

DIRACDELTAFONKSYONU:

Deltafonksiyonu(x)genelliklex=0dndakibtnnoktalarda0deerinialr
vex=0daise

Dierbirtanmdarect(dikdrtgen)fonksiyonukullanlarakverilir.
arect(ax)

lim
ekilde a gittiinde dikdrtgen
geniliiazalarak0agiderveykseklii
artarakagider.

a
x
-1/2a

1/2a

X=Xi noktasndaki sreksizliin trevi:

(x)

Elimizdebirimbasamakfonksiyonuolsun.

1
0

0
0

1
x
0
ekil a

U(x-xi)

1
x
0
ekil b

Solda gsterdiimiz fonksiyon U(xxi) yani

birim basamak fonksiyonunun xi kadar byk
eklidir.(ekilb)

xi
F(x)

Sadaki ekilde (ekil c) ise

ekilbninx0giderkenbir
yaklamgsterimidir.

1
x
0
xi - x/2
ekil c
27

xi

xi + x/2

ekilcdekifonksiyonuntrevinialrsakaadakigrafiieldeederiz.
f(x)
|

lim

1/x

|
x
xi - x/2

Yanix=xinoktasndakibirsreksizliintrevix
= xi noktasnda tanml ve ykseklii sreksizlii
iledoruorantlolanbirfonksiyonuileverilir.

xi + x/2

rnek:
F(x)

f(x)
PDF ise

1
1/2

1/2
x

SkKullanlanOlaslkYounlukFonksiyonlar:
1) Uniformpdf(dzgn)

f(x)
1

1
0

x
0

Bu

dalm

daha

nceden

bilgi

sahibi

28

olmadmz durumda belli aralklarda olabilecek olaylarn eit ansla olabileceini

kabuletmemize
karlkgelenpdfdir.
BuolaslkyounlukfonksiyonununPDFsiniizecekolursak
F(x)

1
x
0

0
1

12

2) Exponansiyel(stseldalm)(>0)

f(x)
1/ -

Ortalamadeer=
Varyans2=2

x
0

stseldalmnolaslkyounlukfonksiyonununPDFsiniizersek

x
0

29

3)

Normal(Gaussian)pdf

1
2

N(,12)
N(,22)

OrtalamadeerE[x]=
Varyans=2
BuolaslkyounlukfonksiyonununPDFsiise
1
1
2

erf

1
2
Buintegralialmakzorbununiinerffonksiyonundanyaklamyapacaz.

erf

2
erf

erf

erffonksiyonununbirkazellii:

1) erf
erf
2)

erf

3)

erf
30

4)

erf

5)

2erf

6)

| |

2erf

rnek:
N(0,4)gaussianbirdalmiinP(2<X4)=?

Cevap:
2

erf

0
2

erf

0
2

= erf ( 2 ) erf ( 1 )
= 0,477 0,341
= 0,136 olur.
rnek:
Snfmevcudunun66kiiolduunudnelim=30ve=20busnfta20ile40
arasndanotalankakiivardr?
Cevap:
20

40

erf

40

30
20

erf

20

30
20

=erf(0,5)erf(0,5)

=2erf(0,5)

=2(0,191)

=0,382
66.0,382=25,0825kii20ile40arasndanotalr.
4)

Rayleigh(a>0)ve(n0)

31

f(x)

Ortalamadeer=

Varyans

Bupdfhaberlemedegecikmeli(fading)kanalnmodellenmesindekullanlr.

32


33

34

5)Binomolaslkyounlukfonsiyonu(n>m):
1

.
1
Olaslk younluk grafiini izersek
f(x)

P(X=0)
x
F(x)

x
0

6)

Poisson(a>0):

0,1,2,

neerokbykse

bunagre:

35

!
imdibunlarnnasleldeedildiinebakalm.
spat:
1
1 ,

!
! !
1
!

1
!
!

1
2

1 .

1
1

Taylorserisinden
1
!
.

rnek:
Bir bilgisayarda 10 bin tane elektronik eleman vardr. Her bir eleman
dierindenbamszbiryldabozulmaolasl(p=104)olarakveriliyor.Bilgisayarn
ylsonunda alyor olmaolaslnedir? Birelemanbozulduunda bilgisayarnda
bozulduukabulediliyor.
Cevap:
P=104n=10000k=0vea=n.p=1olduunubiliyoruz.

1
0,368
.
!
0!

36

:birimzamandakiolaylarnsays

:aralnuzunluu(t,t+)

; ,

!
Trafikmodellemelerindeokcakullanlanyounlukifadesi

rnek:
eklindeverilenbirpdfiinPDFyibulunuz.

F(x) =P(Xx)
1
6/8
5/8
4/8
2/8

-1

Cevap:

1/4

1/8

-1

37

2
4

1
8

toplamnintegraliintegrallerintoplamnaeittir.Dolaysyla
1
4

1
4

1
.1
4
1
.1
4

1
4
1
4

1
8

1
.1
8

1
8

1
4

1
.1
4

1
4

4
1
8

1
4

1
8

Sonularnhepsinitoplarsaksonucun1olmasgerekir.

1
EerF(x)=P(1x1)sorulmuolsaydcevap1/4+1/4+1/8=5/8olacakt.
rnek:
a)pdfgrafiiverilenfonksiyonunPDFsiniiziniz
b)P(4<x8,5)deerinibulunuz.

38

f(x)

0,4

0,2
x
0

Cevap:
a)Herbiraralkiinayrayrhesaplamayaparsak
1x3AraliinF(x)iyazacakolursak.
0,2

, 1

0 .

Dolaysylasadeceikinciintegralkalr.
0,2

0,2

0,2

0,2

1
2

2.

3<x<5AraliinF(x)
0

0,2

0,2

0,2

9
2

1
2

1
39

0,4

5<x7AraliinF(x)
0
0,4

0,2

0,6

0,2

0,2

7<x8AraliinF(x)
0,2

0,2

0,2

F(x)=0,4+0,2+0,2=0,8olur.
8<x9AraliinF(x)
0,8

0,2

0,8

0,2

0,2

0,8

0,2

9<x<AraliinF(x)
0,8

HeraralkiinhesaplamayaptkbunlarizelimizilengrafikbizdenistenenPDF
olacaktr.

F(x)
1
0,8
0,6
0,4

x
0

b)
40

P 4

8,5

f x dx
0,2 |

0,4

0,2 x
,

8 dx

0,2dx

=0,5

Yada
P( 4 < x 8,5) = F(8,5) - F(4) = 0,9 - 0,4 = 0,5 olur.

KoulluYounluklarVeDalmlar:
Evrensel kmesine ait btn elemanlarn ieren bir C olayn ve bu
kmesinin elemanlarn reel eksene atayan bir X raslant deikeni ele alalm. Bu
durumdayinebuevrenselkmeninaltkmesiolanbirBkmesitanmlayalm
{:X()x},{:B}
Bolaynabalartldalm

,
|

.
BuradaP[Xx,B].{Xx}veBolaynnbileikolasldr.Eerx
{X}kesinolayadenkolurveF(,B)=1olur.
F(x|B)Normalbirdalmfonksiyonununbtnzelliklerinesahiptir.
Koulluyounlukfonksiyonudaaynekilde

|
|
.
rnek:
Bolayn
10 eklindetanmlayalmveF(x|B)yihesaplayalm.

i)x10iin{X10}olay{Xx}olaynnbiraltkmesidir.Dolaysyla

10,
10
.

,
10
|
1
10

ii)x10iin{Xx}olay{X10}olaynnaltkmesidirdolaysyla
P[X10,Xx]=P[Xx]

10

41

F(x)F(x|B)

11

0,5

xx
01020010

BRRASLANTIDEKENNNFONKSYONLARI
Mhendislik uygulamalarnda klasik bir problem; bir sistemin giriine uygulanan
giriiinknhesaplanmasdr.Bylesibirsistemingiriibirraslantdeikeniise
k da genellikle bir raslant deikeni olacaktr. Bu durumda eer giri ralant
deikenleri iin PDF veya pdf ifadeleri de biliniyorsa sistemin kndaki raslant
deikeniiinPDFveyapdfhesaplanabilir.
Budurumubirrnekleaklayalm.
Bir diren (R) eleman zerinden akan akm (I) bykl w ile ifade edilen
miktardabirenerjioluturmaktadr.

Burada W veya W(.) bazen de W(I) ifadesi ile

I
tanmlanan ve fonksiyon olarak adlandrlan

byklkherIdeeriiinoluanenerjiyibelirler
Budurumda,eerIbirraslantdeikeniolarak
tanmlanm W=I2R eklinde tanml byklk
yenibirraslantdeikenioluturmaktadr.Ozamanzlmesigerekensoru:
Verilenbirkural(fonksiyon)vepdfifx(x)tanmlananXraslantdeikeniiin,yeni
Y=g(x)raslantdeikeninpdfineolacaktr?

g(.)
XY
fx(x)fy(y)=?

42

Y=g(x)tipibirproblemzm;
Tekbirraslantdeikeninin(fonksiyonu):

X(0,1)aralndatanmluniformbirraslantdeikeniifadeedilsin.VeY=2X+3
yeniraslantdeikeniFy(y)=?

2
3
1/2
3
.
Dolaysyla
3

.
2
Buradanhareketle,
Yninpdfsiiin:
3
.
2

fx(x)fy(y)
1
0,5
01345

2
3

1
2

1
2

Genelleme
Y=aX+beklindepdfifx(x)olansreklibirXraslantdeikeni
a>0iin

a<0iin
.

43

Oluturduklariin
1.

Sreklibirraslantdeikeniiin
..
Bizimiingereklideilamadoru

IveIIden
1

| |
Bilekefonksiyon:

f(x)veg(x)verilsinf(g(x))ifadesifog(x)olarakgsterilir.Vebunabilekefonksiyon
adverilir.

Mesela:
1
3

3
1

6 3

2 3

1 .3

LineerOlmayanBirfonksiyonrnei:
PDFiFx(x)olaraktanmlsreklibirraslantdeikeniiinY=X2olsun.

Budurumda
.
y>0iin;

44

2
1

2
1

y0iintanmsz.

yg(x)=Y

y+dy

fx(x)

dx1dx2dx3x
dx1+x1x1x2dx2x2x3dx3+x3

1
1

Y=g(x)fonksiyonuiingenelzm:
45

pdfsifx(x)olantrevialnabilirreelraslantdeikenininfonksiyonug(x)verilsin
Y=g(x)iinpdf=?
{y<Yy+dy}kmesikesiimleribokmeolan{Ei}kmelerininbilekesiolarak
dayazlabilir.Buradaeer
Y=g(x)fonksiyonununntanereelkkx1,x2,x3,xnise
Ei={xi|dxi|<X<xi},g(xi)<0
Ei={xi<X<xi+|dxi|},g(xi)>0
eklindetanmlanankmelerigznnealalmHerikidurumdadapdftanmndan
P[Ei]=fx(xi).|dxi|olarakyazlr.
Sonuolarak
.|

|
.| x |

Veyabueitliinherikitarafn|dy|ilebersek,
.

Budurumday=g(x)ifadesininkkleriiindy/dxi=g(x)alarak
|

xi=xi(y),g(xi)0
Bu elde edilen ifade g(x) ifadesinin birok kk olduundan bu tarz problemlerin
zmnkolaylatranbiryntemdir.EerverilenbiryiinY=g(x)ifadesininkk
yoksafy(g)=0olacaktr.
rnek:
X:[0,1]uniformdalmauyuyor.Y=2X+3eklindetanmlananfonksiyoniin
fy(y)=?
g(x)=2x+32x+3=y x = (y-3)/2
g(x)=2
2
2

2
2

3
.

Y=g(x)inbeklendikdeerivestandartsapmas

46

Y=g(x)iinbuhesaplamalaryaparsak

.
spat:
Y=ax+beklindebirfonksiyonverilmiolsun.

2
2
2

rnek:
pdfihesaplanacakfonksiyonuygulamalarnda

sin

trbirfonksiyon

klasikbiruygulamadr.BuradaXrast.de.nin
1
,

2
0
.
eklindeUniformdaldkabuledilecektir.

zmI:
(Klasikyaklamlazersek)ncebufonksiyonununekliniizelim.

47

y=sinx

y
sin1(y)sin1(y)x

P[Yy]=?Bununiin{Yy}=?
a)0y1iin

0
1

.
1
2

1
1

1
2

1
1

1
1

1
0

b)1y0iin
Benzerilemleryaplrsasonuuhalialr.
1
1
| | 1
,

1
0

zmII:
(genelzm)Y=sin(x)iinpdf=?
1
,

2
0

Buradag(x)fonksiyonug(x)=sin(x)olaraktanmlanacaktr.Budurumda
Ysin(x)=0denklemininkkleriiin.
a)

Ayrca
cos

48

Genelformluyarncag(x)ifadesininkklerdekideerihesaplanmaldr.Bunun
iin;
cos
1
cos
1

cos

cos

cos

. cos

sin

cos

. sin

.0olduunubiliyoruztabi.

Not:
sin()=y =sin1(y)
cos(sin1(y))=cos()= 1

1y

Budurumda
1

Sonolarak
.
2.

1
2

1
1

1
|

|
1

1
1

1
0

b)y<0ikendebenzerekildeilemlertekrarlanacaktr.

rnek:
y=2x+1olarakverilmiolsun.
49

fx(x)fy(y)

y=2x+1

2/3
1/3

xy
201303

1
2

2
y=3iinfx(2)=0
y=3iinfx(1)=2/3
fy(y)=(1/2)(2/3)=1/3fy(3)=1/3
2
9
2
9 3

2
9

2
.
2

2
9
1
2

2
1
2

1
,

2
9

rnek:
fx(x)N(0,1)yani=0ve2=1olarakveriliyor.
0
,
0

.
,
0

50

fx(y)

Tanmlolduuaralagrencegrafiini

izersekyandakiekiloluur.

zmegeelim:

P{Yy}=P{Xy}x>0=Fx(y)

P{Yy}=P{X0}=1/2olur.Gausian

olduundandolay.
imdiFx(y)vef(y)yiizlim.
Fx(y)f(y)

0,5
0,5

yy

BLEKDAILIMVEYOUNLUKFONKSYONLARI
Birolaslkuzayndabirdenokraslantdeikenitanmlamakmmkndr.
rnein:
{Xx,Yy}={Xx}{Yy}kmesiolaylarndanolusunveX()x,
Y()yolsun.Budurumda{Xx,Yy}olayiletanmlnoktalarxvey
dzlemlerindealttaverilenekildekitaralblgeyedenkgelir.
Bugsterimdexveydeerlerigelii
y

gzelolarakseilmitir.Ancakengenel

(x,y)

durumdabunlarherhangibirdenkleme

dntrlrler.
Budurumdabileikolaslkdalmfonk.

Fxy(x,y)=P[Xx,Yy]olarak

tanmlanr.TanmgereiFxy(x,y)bir

ihtimalibelirttiiiinFxy(x,y)0artn
tmxveydeerleriiinsalanmaldr.
i){X,Y}olmaskesinolay,durumuifadeettiiiinFxy(,)=1olmaldr.
teyandan{X,Y}olmasszkonusuolmayanolayifadeedervebundan
dolayFxy(,)=0olacaktr.

51

ii)teyandan{X}ve{Y}kmeleridekesinolaylarifadeettikleriiin
{Xx,Y}={Xx}ve
{X,Yy}={Y

y}olacandan

Fxy(x, )=Fx(x)
Fxy(,y)=Fy(y)olur.
iii)EerFxy(x,y)sreklivetrevialnabilenbirfonksiyonolaraktanmlanmsa

bileik olaslk yo. Fonksiyonu

,

Dolaysyla fxy x,y dx dy P x

dx , y

dy olacaiin tmxvey

deerleriiinfxy(x,y)0olur.
iiii)Yukardakieitliiintegralalarakifadeedersek
,

Eitliieldeedilir.BudurumdaFxy(x,y)fonksiyonunegatifolmayanbirfonksiyonun
integraliolaraktanmlandnagreazalankarakterdeolamaz.Yani,(x1,y1)ve(
x2,y2)ikitanesayiftiolmakzerex1x2,y1y2artdasalanrsa
Fxy(x1,y1)Fxy(x2,y2)olmaldr.
AyrcabirsreksizliknoktasndaFxy(x,y)sadakivesttekideerlerialr.Yani
,
,
.
lim
Tmbuzelliklerizetlersek
I)

Fxy(,)=1,Fxy(x, )=Fxy(,y)=Fxy(,)=0

Fxy(,y)=Fy(y);Fxy(x, )=Fx(x)

II)

x1x2,y1y2iseFxy(x1,y1)Fxy(x2,y2)
,
lim
,
.

{x1<Xx2,y1<Yy2}kmesininelemanlarngznnealalm.
y

(x,y)

y2
3

Fxy(x2 ,y2)={1}+{2}+{3}+{4}

olur.Bizbutoplamnherbir

y1

x
x1
x2
4
2

esiniayrayryazacaz.
Yani:

52

Fxy(x2 ,y2)=P[x1<Xx2,y1<Yy2]+P[x1<Xx2,Yy1]+P[Xx1,y1<Yy2]+Fxy(x1 ,y1)

se
Fxy(x2 ,y2)=P[x1<Xx2,y1<Yy2]+{Fxy(x2 ,y1)Fxy(x1 ,y1)}+{Fxy(x1 ,y2)Fxy(x1 ,y1)}
+Fxy(x1 ,y1)
P[x1<Xx2,y1<Yy2]=Fxy(x2 ,y2)Fxy(x2 ,y1)Fxy(x1 ,y2)+Fxy(x1 ,y1)olur.
Fx(x)veFy(y)fonksiyonlarbirbileikdalmfonksiyonundaneldeedilirse
bunlarmarjinaldalmfonksiyonlarolarakadlandrlrlar.Yani:
,

marjinalyounlukfonksiyonlarise

eitliklerintrevialndnda,

Buradanhareketlebazsonular:
I)f(x,y)0,tmxveydeerleriiin
,

III)fxy(x,y)birolaslifadeetmezken:
fxy(x,y)dx.dy=P[x<Xx+dx1,y<Yy+dy]birolaslkifadeeder.
BAIMSIZRASLANTIDEKENLER
XveY gibiiki raslant deikeni,herx,y deerikilisiiin {Xx} ve{Yy}olaylar
birbirindenbamsziselerkendileridebamszolarakadlandrlrlar.Dahanceki
tanmlardan A ve B gibi iki olay P[AB] = P[A].P[B] art salanmas halinde
birbirlerindenbamszolaraktanmlanmlard.Burada
A.B={Xx} {Yy}tanm
A={Xx}veB={Yy}olmakzereyaplrsa,eersadecevesadece
herx,ydeerikilisiiin:
Fxy(x,y)=Fx(x).Fy(y)
artsalanrsaXveYraslantdeikenleribamszolacaklardr:Ayrca,
53

Sonucunaulalr.artlolaslktanmlarndabamszX,Yraslantdeikenleri
iin;
,

Busonularndatrevalnarak
|
|

Bamszolaylariinartlolaslkyounlukfonksiyonlarnnmarjinalolaslk
younluk fonksiyonlarn verecei sonucunu elde ederiz. Ayrca daha nce elde
ettiimizbirsonutan:
P[x1<Xx2,y1<Yy2]=Fxy(x2,y2)Fxy(x2,y1)Fxy(x1,y2)+Fxy(x1,y1)
P[x1<Xx2,y1<Yy2]=Fx(x2).Fy(y2)Fx(x2).Fy(y1)Fx(x1).Fy(y2)+Fx(x1).Fy(y1)
=Fx(x2)[Fy(y2)Fy(y1)]Fx(x1)[Fy(y2)Fy(y1)]
=[Fx(x2)Fx(x1)][Fy(y2)Fy(y1)]
P[x1<Xx2,y1<Yy2]=P[x1<Xx2].P[y1<Yy2]sonucueldeedilir.
rnek:
AadaverilenfxyfonksiyonuiinXveYraslantde.Bamszolduunu
gsteriniz.

OlacaiinXveYbamszolacaklardr.

rnek:
, 0
1
0
,

eklindetanmlanmolsun.

Cevap:
I)A=?
,

54

1
2

2
2

1
2

1
2

A=1olmaldr.

II)Marjinalpdfler=?
,

1
2

1
2

1
2

,
,

III)Fxy(x,y)=?
Fxy(x,y)=P[Xx,Yy]tanmyaplrsaszkonusuolaslhesaplamakiinfarkl
durumlargznnealmakgerekir.Bunagre,
a)

x1vey1olmasdurumunda;

(x,y)

1
x
1

b)

0<x1,y1olmasdurumunda;

(x,y)
1

x
1
,

1 .

2
.
55

c)

0<y1,x1olmasdurumunda;

(x,y)

1 .

d)

0<x1,0<y1olmasdurumunda;

1
( x,y)

.
.

.
2

1
0 ,
0
,
Olmasdurumunda;

Fxy(x,y)=0olur.

(x,y)

1x

f)

P[X+Y1]=?fadesininneanlamageldiinebakalm.

X+Y=1dorusununstX+Y>1blgesinibelirtiyor

X+Y=1dorusu

x
1

X+Y=1dorusununaltX+Y<1blgesinibelirtiyor

56

,
1

1
3

rnek:
Bir nceki rnekte arpm halinde ifade edilemeyen bir pdf grdk. imdi de
butrbakabirfonksiyonabakalm;
1
1
,
exp
2
1
2
1

Bileikolaslkyounlukfonksiyonu

0iintanmlanmolsun.Budurumda

XveYbamszolmasiin:

0 durumundafxy(x,y)=fx(x).fy(y)eklindeifadeedilipbamszolacaklardr.

KRASLANTIDEKENNNTEKFONKSYONU[Z=g(X,Y)]
oumhendislikuygulamalarndabirZraslantdeikenibellibiraralktaX
ve Y gibi iki ( hatta daha ok ) raslant deikenine bal olarak ifade edilebilir.
Mesela:
BirkuvvetlendiricigiriindekiZsinyali,Xgibibiriaretvebundanbamsz
olaraktanmlananYgrltcinsindenZ=X+Yeklindetanmlanbilir.
iki iareti arpan bir sistemde, X bu arpcnn bir giriindeki, Y de bu
arpcnn dier giriindeki sinyal olmak zere Z=X.Y eklinde tanml k sinyali
Zninpdf,nasltanmlanabilir?
XveYdorultularndabamszhareketedenbirparackiinXveYilebu
eksenlerdeki hareketi ifade eden raslant deikenleri tanmlanrsa Z=(X2+Y2)1/2
eklinde tanml ve toplam yer deitirmeyi ifade eden Z rast. deikeninin pdf si
naslhesaplanabilir?
GenelolarakZ=g(X,Y)eklindetanmlanacamzbutrproblemlerinzm
daha nce zdmz Y=g(X) eklinde tanml problemleri zmnden farkl
deildir.BuradaylebirCzzmkmesibulunmaldrkibununiin
{Zz},{(X,Y) Cz}olaylarayndurumuifadeetmelidir.Budurumda
.

Bu tr problemleri zm Y = g(X) eklinde tanmlanan problemlerin

zmnden daha karmaktr. Ancak i) yardmc eksen , ii) karakteristik
fonksiyonlarn kullanm ile bu problemler zlebilirler. nce baz rnekleri
inceleyelim.
57

rnek:
Z=X.YeklindeXveYraslantdeikenlericinsindentanmlZraslant
deikenileriiinzmkmesiCzyieldeedin.Fz(z)vefz(z)=?
y=z/xveyax=z/y

y=z/xveyax=z/y

{Zz}ileifadeedilenzmkmesi

{X.Yz}eklindetanmlolacaktr.Yaniherherhangibirzdeeriiin(z>0),
x.yz=>yz/xolacaktr.Buartsalayanzmkmesiyukardagsterilentaral
blgedir.Budurumda;
Fz(z)=P[Zz]=P[X.Yz]=>
Fz(z)=P[Yz/x]=>
/

,
,

Buradanhareketle,
?

YukardaeldeedilenFz(z)eitliiiin,

,
,

58

.
,

,
1

| |

| |

, .
.
| |
zelbirdurumolarakXveYbamszvebenzerolmakzere

| |
1

.
1

lim

rnek:
Z=X+Yeklindetanmlbirraslantdeikeniiinfz(z)ninhesaplanmas
Z=g(X,Y)eklindekiproblemlerinenyaygnolandr.
{Zz}={X+Yz}olaraktanmlikiayrkmeayntanmblgesinesahiptirler.
Budurumda,
P[Zz]=P[X+Yz]=>
.

y
y=zxveya

x=zy

kalanblgeolacanagre

zmkmesiy=zxerisininsolunda

59

BuradaFz(z)fonksiyonunueldeetmekiin,

,
,

oudurumdaXveYbirbirindenbamszikiraslantdeikenitanml
olabilirler.Ozaman
,

fonksiyonlarnnkonvolsyonuolarakdabilinir.
Grldgibibutipproblemleritanmlardanyararlanarakzmekher
zamaniinmmknolabilmektedir.

rnek:
Xraslantde.[0,1]aralnda,Yraslantde.se[0,2]aralnda
Uniformdalmasahipolsunbunagreusorularacevaparayalm.

a)

fx(x)vefy(y)fonksiyonlarnizelim.

fx(x)fy(y)

1/2
xy
12

b)

fx(x)fonksiyonununyekseninegresimetrisinialpgrafiin

parametresinideielimvegrafiizkadarteleyelim.Bizbununlafx(zy)yielde
ederiz.
fx(zy)

y
z1z
60

c)

z<0iinfx(zy)ilefy(y)akanksmnabakalm

fx(zy)1

1/2fy(y)

z1z2

d)

0<z<1iin

fx(zy)1

1
1/2fy(y)

1.

1
2

1
2

z1z2

e)

1<z<2iin

1fx(zy)

1/2fy(y)

1.

1
2

1
2

1.

1
2

1
2

z1z2

1
2

f)

2<z<3iin

1fx(zy)

fy(y)
1/2

z12z

2
g)

z>3fz(z)akanalanolmadiin0olur.
61

0;z<0
;....0<z<1
fz(z)=;1<z<2eldeedilir.
(3z)/2;2<z<3
0;....z>3
fz(z)ninolaslkyounlukfonksiyonunuizersek
fz(z)

P[z<2]=>3/4

P[z<3]=>1
eldeederiz.

z
123

kiRaslantDeikenininkiFonksiyonu:

V=g(x,y)veW=h(x,y)tipindekiproblemlerdir

X+V
a1
+

a3
Burada{a
i}deerleri
kazancifadeetsinler.
a4
Y+W
a2
+
+

Yukardakiekililebelirlibirhaberlemesistemi(steryotemelbantlsistem
oluumugibi)ifadeedilmektedir.Veya{ai}deerleri1olarakseildiklerinde,belirli
birhaberlemesistemindeVveWsinyalleri(srasylaXveYsinyallerininfarkve
toplamlar)gnderilensinyalitespitetmektekullanlr.
KsacaV=g(x,y)veW=h(x,y)fonksiyonlartanmliken,fxy(x,y)birleikolaslk
younlukfonksiyonlariletrevialnabileng(x,y)veh(x,y)fonksiyonlariin
Fvw(v,w)vefvw(v,w)=?
Butrproblemlerinzmlerinde
.
| |
,
,
, .
| |
.
,

,
,

62

v=g(x,y)vew=h(x,y)olmakzeretanmlanan
x= (v,w)vey=(v,w)fonksiyonlarcinsinden
,
,

g(x,y)=v
h(x,y)=wdnmmatrisininjacobyenmatrisi,
,
,

x= (v,w)

y=(v,w)dnmnnjacobyenmatrisidenir.

rnek:

V=g(x,y)=3x+5y

W=h(x,y)=x+2yfonksiyonlarXveYraslantdeikenleriiintanmlanm

olsun.
1
1
2
2
infvw(v,w)=?

zm:

X= (v,w)=2v5wve

Y=(v,w)=v+3wolacaktr.
2,

5,

Budurumda
2
5
2 3
5
1
1
1 3
1
1
,

2
2
1
1
,
2
5
3

2
2
1
1
,
5
26
34
.
2
2
Yani bu dnm korelasyonu olmayan iki raslant deikenini korelasyonu

olanyeikiraslantdeikeninedntrmtr.

63

uanakadargrdmzformllerV=g(x,y)veW=h(x,y)fonksiyonlarbirebir
fonksiyon olduklar zaman yazlabilirler. Ancak (x1,y1), (x2,y2), (x3,y3)
(xn,yn)gibintaneV=g(xi,yi),W=h(xi,yi)kknnolmasdurumundazm;
,
| |

| |

eklindeeldeedilir.Buradakiiindisijacobyenmatrisinini.kkte
deerlendirileceiniifadeeder.
rnek:
,

tan

0
,

tan

EerXveYbirbirindenbamszvebenzerekildedeiiyorsave
,

fvw(v,w)=?

zm:
ncelikleverilenikidenkleminkklerinibulalm.
,
,

tan

tan

0
,

tan

,
2 2

aralndatanmlkolduuiinwifadeside2aralktatanmldr.
Buradax0iken/2w /2vecos(w)0olur.

X<0iken/2<w< 3/2vecos(w)<0olur.

Dolaysylaburadakitekzm
X=V.cos(W)= (v,w)ve
Y=V.sin(w)=(v,w)dr.
,
.
.
,

fvw(v,w)=v.fxy[v.cos(w),v.sin(w)]
1
1
,
,
2
0,

0,

fvw(v,w)=fv(v).fw(w)olacaktr.
YaniVveWbirbirindenbamszraslantdeikenleridir.BuradaVRayleigh,Wda
2aralndaUniformdalmikiraslantdeikenidir.

64


KARAKTERSTKFONKSYON:
BirXraslantdeikenineaitkarakteristikfonksiyon
.

eklindetanmldr.Butanmejwxterimindekikullanlmayan()iaretidnda
fx(x)fonksiyonufouriertransformuolaraktaadlandrlabilir.
Karakteristik fonksiyon bamsz raslant deikenlerinin toplamnn
hesapland problemlerde ska kullanlr. Daha nce grm olduumuz iki
raslant deikeninin fonksiyonu eklindeki uygulamalarn bir rnei Z=X1+X2
eklindetanmlbirtoplamfonksiyonuiingerekliolanilemleryaplacakolursa,
.

eklinde toplam raslant de. olaslk younluk fonksiyonu

cinsindenifadeedilirler.Yukardakigibitanmlanmintegralileminekonvolsyon
adverilirveanalitikolarakhesaplamakherzamanpratikolmayabilir.
Ancak yukardaki gibi tanml karakteristik fonksiyonlar cinsinden bu
konvolsyonilemibasitbirarpmaileminedntrlecektir.Yani:
.

eklindeki tanm Z raslant deikeninin karakteristik fonksiyonu olup

hesaplanmas daha basittir. Sonrasnda fz(z) olaslk younluk fonksiyonunu elde
etmekiin:
1
2

tanmltersdnmformlndenfaydalanlrsaEngenelhalde:
..

..

.
.

65

n.

n=1iinintegralinsonucu;
1

BLEKKARAKTERSTKFONKSYON

,.,

,...,

,,

,.,

,...,
1

..

,.,

,..,

,,

Eitlikleriyukardayaplantanmlamannbileikolaslkdalmfonksiyonu
iinokboyutlugeniletilmihalidir.

BRLEKMOMENTLER
Z=g(x,y)ve
,

EerXveYbirbirindenbamszsaz=g(x)vew=h(Y)debamszdr.

E[g(x)h(y)]=E[g(x)].E[h(Y)]olur.

rnek:
,

XveYbamszikiraslantdeikeniiseE[xy3]ifadesiniyaznz.

Cevap:

BamszolduklarndanE[xy]=E[x].E[y]yazlabilir.Dolaysyla
.

olur.

KOVARYANS

XveYikiraslantdeikeniolmakzere
,

66

.
.

|
,

1pxy1arasndadr.

EerXveYbamszise

Cov(x,y)=E[xy]E[x].E[y]

=E[x].E[y]E[x].E[y]

=0vepxy=0olur.

XveYbamsziseCov(x,y)=0,pxy=0olur.Yanikolerasyonyoktur
EerCov(x,y)=0iseherzamanXveYbamszdr.Ama
Eerpxy=0iseXveYherzamanbamszolmaz.

rnek:

Z=aX+bYise(z)2yi,x,yvepxycinsindenifadeediniz.

Cevap:
E[z]=E[ax+by]=aE[x]+bE[y]

=ax+by

Ve2=E[(zz)]=E[{(ax+by)(ax+by)}2]

=E[{a(xx)+b(yy)}2]

=a2E[(xx)2]+b2E[(yy)2]+2abCov(xy)

=a2(x)2+b2(y)2+2abpxy(xy)

zelolarakXveYbamszise
a=b=1iseZ=X+Y=>(z)2=(x)2+(y)2olur.
MERKEZLMTTEOREM

Tanm olarak normalize edilmi ok sayda birbirinden bamsz raslant

deikenleri iin X1, X2, X3XN iin sfr ortalama ve (1)2, (2)2,
(N)2

ile

ifade

edilen

sonlu

varyans

deerleri

Normaldalmayaknsar
Teorem:

X1,X2,X3XNolaslkdalmfonksiyonlarf1(x1),f2(x2),

f3(x3),fn(xn)olaraktanmlanmntanebirbirindenbamszraslant
deikenitanmlanmolsunlar.Bunlariin;
0

67

Verilenbir >0deeriiinyeterlisonsuznsayiin(k)deeri(k)> Sn
k=1,2,.nartnsalarvebudurumda
..
/
NormalizetoplammormaldalmPDFsineyaknsar
lim
..

.
Teorem:

0,1,2 . . olmakzeretanml

bamszvebenzerdalmolanX1,X2,X3XNraslantdeikenleri
verilsin
1

lim

0,1

68

69


70

71

72

73

74


75

76

77

78


79

80

81

82


83


84

85

86

87

88

89

90


91

92

93

94

95

96

97

98

99

100

101

102

103


104

105

ESKSORULAR

106

107

108

109

110

111

112

113

114

115

116

117

118

119

120

121

122