Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi IV (2004), Say: 1

207

OCUKLUK DNEM DN GELM ZELLKLER VE DN ETM Ar. Gr. Eyup MEK*

ZET Duygu ve dnceler, tutum ve davranlar ocukluk dneminde ekillenir. ocukta, potansiyel olarak dini duygu vardr ve bu duygu ocukluk dneminde duygusaldan zihinsele, somuttan soyuta doru geliir. Din eitiminde ocuun dier geliim zellikleriyle birlikte, dini geliim zelliklerinin de bilinmesi gereklidir. Bu makalede biz, ocuun geliim evrelerini ve dini geliim zelliklerini dikkate alarak, ocukluk dneminde nasl bir din eitimi verilebileceini deerlendireceiz. Anahtar Kelimeler: ocuk, ocukluk Dnemi, Dini Geliim, Din Eitimi. ABSTRACT Sensations and conceptions, attitudes and behaviors are taken shape in the childhood. In the child, there is potantially religious sensation and it develops from sensual to mental and from concrete to abstract in the childhood. In the religious education, with other development characteristics, it is essential that religious development charesteristics of children be known. In the paper, we also will discuss religious development characteristics of child by taking development stages into consideration and how can be given a religious education in the childhood. Key Words: Child, Childhood, Religious Development, Religious Education.

Giri Geliim, canl varlklarn btn yaam boyunca geirdii deiiklikler olarak tanmlanabilir1. nsann geliimi sreklilik arz etmekle birlikte, geliimin hz, her yata ayn oranda olmamaktadr. Dolaysyla geliim sresince belli fizyolojik ve psikolojik zelliklerin ar bast ocukluk, ergenlik, genlik, yetikinlik ve yallk gibi dnemler
* Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Din Eitimi Bilim Dal Aratrma Grevlisi. e-mail: esimsek@atauni.edu.tr 1 C.J. Sandstrm, ocuk ve Genlik Psikolojisi, ev. Refia emin, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Matbaas, stanbul 1971, s.3.

208

Ar. Gr. Eyup MEK

vardr2. Ancak bu dnemleri kesin ya izgileriyle birbirinden ayrmak mmkn grlmemektedir. nk, her insann yaad fiziksel, sosyal, kltrel ve ekonomik koullar ayn deildir. Ayrca kaltm, beslenme ve salk durumu da insan geliimini etkilemektedir3. Psikolog ve pedagoglar, ocuklarn ortak eilimlerini ve davran kalplarn gz nnde bulundurarak, ocukluk dnemini eitli evrelere ayrmlardr. Genel olarak kabul edilen ocukluk dnemi geliim evrelerini; Bebeklik Evresi, lk ocukluk Evresi, Son ocukluk Evresi olarak sralayabiliriz4. Biz, ocukluk dneminin geliim evreleri hakknda genel hatlaryla bilgi vermeye alacaz. 1. Bebeklik Evresi: Doum ile 2 ya arasnda yer alan bu evreye "St ocukluu Evresi" ad da verilmektedir. Bu evrede bebek, her bakmdan yardma muhta olmakla beraber, gizli bir ok yeteneklere de sahiptir. Bebek, beslenme ve gvenlik ihtiyalarnn giderilmesinde ailesine ve yaknlarna ihtiya duyar. Bu evrede bebein fizyolojik bymesine paralel olarak, zihinsel, duygusal ve psiik fonksiyonlar da gelimektedir5. Bu evrede ocuk bir taraftan bedeni ynden geliirken, dier taraftan da basit kelimeler ve hareketlerle d dnyaya almaya balar. evresindeki uyarclarn izlerini zihninde tayan ocuk, yeni davran dengeleri kurarak evreyi zmsemeye balar6. ocuun aile iindeki ilk izlenimleri, zellikle annesiyle olan ilikileri, kiiliinin geliiminde olduka nemlidir7. Dolaysyla ocuk, yaamnn ilk ylnda annesiyle anlaml bir ekilde iliki kurabiliyorsa, onun scakln ve sevgisini hissedebiliyorsa kendisini gvende hissedebilir. ocuk kucaa alnmak, ilgi grmek ve dokunulmak ister, bu durum onun iin bir ihtiyatr8. Bu evrede ocuk, dnyay ya gvenilir bir obje olarak alglar yada dnyann korku

Neda Armaner, Din Psikolojisine Giri I, Ayyldz Matbaas, Ankara 1980, s.80. Feriha Baymur, Yeni Domu ocuk ve St anda Eitim, Milli Eitim Bakanl Yaynlar, Ankara 1952, s. 57; Armaner, a.g.e., s.80. 4 Guy Jacguin, ocuk Psikolojisinin Ana izgileri, ev. Mehmed Toprak, Remzi Kitabevi, stanbul 1976, s.49; Hseyin Peker, Din Psikolojisi, Snmez Matbaa ve Yaynclk, 3. Bask, Samsun 1993, s.101; M. Emin Ay, ocuklarmza Allah' Nasl Anlatalm, Tima Yaynlar, 3. Bask, stanbul 1995, s.24. 5 Armaner, a.g.e., s.79-81. 6 Atalay Yrkolu, ocuk Ruh Sal, zgr Yayn Datm, 16. Bask, stanbul 1991, s.20. 7 Alfred Adler, Okulda G Eitilebilir ocuklar, ev. Kamuran ipal, Cem Yaynevi, stanbul 1997, s.6,7. 8 Doan Ccelolu, Yetikin ocuklar, Sistem Yaynclk, stanbul 1994, s.190.
3

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi IV (2004), Say: 1

209

ile dolu olduunu dnmeye balar9. Bu yzden, gven duygusunun ortaya k, ancak ona gsterilecek sevgi ile mmkndr. Ayrca itinal bakm ve gzetim, ocukta gven duygusunu oluturmaya byk apta yardmc olabilir10. Bu evrede ocuun birincil ihtiyac sevgi ve efkat grmektir. "Ben" bilincinin olumaya balamas, kendisi olan ve olmayan fark etmesi ve motor geliimi, bu dnemin belirgin zellikleridir11. Yine alama bu evrede ocuun en etkili silah ve dier insanlarla iletiim kurma aracdr. 2. lk ocukluk Evresi: 2 - 6 ya arasnda yer alan bu evreye "Okul ncesi" veya "Oyun a" adlar da verilmektedir12. Bebeklik dneminde evresini kefeden, bedensel ve motor geliim sonucu yrmeyi, zihinsel geliim sonucu da kendisine gre evresine mesaj vermeyi renen ocuk, davranlarnda hrriyete doru ilk admlarn atarak, anne ve babasna bamlln giderek azaltr13. Bu evrede ocuun alg dnyasnda gelimelerin olmasyla14, ocuk bilinsiz olarak grd ve duyduu her eyi, taklit ve tekrar eder. Onun iin bu evreye "taklit evresi" ad da verilmektedir15. ocuklarda hayli erken balayan tamamen iradesiz ve adeta refleks eklinde olan taklit eilimi16, ocuu yaknlarnn her trl hareketlerini taklide ve tekrara yneltir. Bu evre ocukluk dneminin en nemli ve en renkli evresidir. Bu evrede ocuk, oka soru soran, etrafndaki her eyi anlamak isteyen, bitmez tkenmez bir renme arzusu gsteren bir varlktr. Bu evredeki ocuklarn uratklar en nemli i oyundur. ocuk, oyun vastasyla hayal dnyas ile gerek dnya arasnda anlaml bir ba kurarak, oyunda anne, baba, polis, doktor, retmenv.s. olur. ocuk bu evrede ok ciddi i yapan bir kimsenin tavrlar iine girerek, kendi varln ortaya koymaya alr17. lk ocukluk evresinin dier bir zellii de animizmdir ki bu, cansz varlklarn
Haluk Yavuzer, ocuk Psikolojisi, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul 1982, s.38,86. 10 Yrkolu, a.g.e., s.19. 11 Abdurrahman Dodurgal, Ailede ocuun Din Eitimi, stanbul, Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Vakf Yaynlar, 1996, s.206. 12 Mustafa cal, Din Eitimi ve retiminde Metotlar, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, 2. Bask, Ankara 1991, s.63. 13 Dodurgal, a.g.e., s.210. 14 Kerim Yavuz, ocuun Dnyas ve Gelime, ocuk Vakf Yaynlar, stanbul 1992, s.22. 15 Peker, a.g.e., s.103. 16 brahim Alaettin Gvsa, ocuk Psikolojisi, Hayat Yaynevi, stanbul 1998, s.85. 17 Halis Ayhan, Eitim Bilimine Giri, ule Yaynlar, stanbul 1995, s.85-86.
9

210

Ar. Gr. Eyup MEK

canl varlklar olarak telakki edilmesidir. ocuk, cansz varlklarda bir uur ve canllk grr. Bu dnce, ocuun hayal dnyasnn zengin olduunun da bir gstergesidir18. Hatta ocuk, bitki ve hayvanlar, insan gibi uurlu ve iradeli varlklar olarak kabul eder19. Bu evredeki ocukta zellikle drt ile yedi ya arasnda grlen egosantrizmin etkileri grlr. Egosantrizm, ocuun evresini kefetmesi ve bu evrenin kendisi iin olduuna inanmas, bundan dolay da dier insanlara nem vermemesi olaydr20. Bu evredeki ocuklar kendilerini bakalarnn yerine koyamazlar ve kendilerini merkez olarak alglarlar21. Kendilerinden bakas, onlar iin nemli deildir. Bu yzden bencil bir tavr sergilerler22. Aile ortamnda egosantrik dnce gerei herkesin kendisiyle ilgilenmesini isterler ve ilgisini ekemedii zamanlarda, ilgi ekebilmek iin inatlk yaparlar. Egosantrizmin ocuun davranlarna belirgin ekilde yansmas, onda mlkiyet duygusunun ortaya kmasna, ocuun paylama isteklerinin engellenmesine ve evresinde grd her eyay sahiplenmesine sebep olduu gibi, anne ve babasn hatta baz hayal kahramanlarn bile paylamaktan kanmasna da sebep olur23. ocukta kavramsal dnme yetenei gelitike egosantrizmden uzaklar. 3. Son ocukluk Evresi: Kzlarda 6-11 erkeklerde ise 6-12 veya 13 ya arasnda yer alan evreye "Okul a" veya "Temel Eitim a" adlar da verilmektedir24. Bu evre, ocuun aile ortamndan kp, sosyal evreye iyice kart evredir. ocuun evresi ve anlay geniler, onun iin anlalmaz olan kavramlar yava yava aklk kazanmaya balar25. ocuk, bu evrenin sonlarna doru somut dnme aamasndan, soyut dnme aamasna geer26. ocuklar, kendi aralarnda birok gruplar olutururlar. Bu gruplarn oluumunda cinsiyet faktr en nemli etken olarak ortaya kar27. Yine kzlar ve erkekler kendi aralarnda gruplar oluturarak oyunlar oynarlar. zellikle erkekler takm oyunlarna
Oktay Aydn, Okul ncesi ocuunun Geliim zellikleri, Erken ocuklukta Geliim ve Eitimde Yeni Yaklamlar, Yayna Hazrlayan: Mzeyyen Sevin, Morpa Kltr Yaynlar, stanbul 2003, s.136. 19 Yrkolu, s.61. 20 Dodurgal, a.g.e., s.215. 21 Aydn, Okul ncesi ocuunun Geliim zellikleri, s.136. 22 Ziya Seluk, Eitim Psikolojisi, Atlas Kitabevi, 4. Bask, stanbul Tarihsiz, s.78. 23 Dodurgal, a.g.e., s.216. 24 cal, a.g.e., s.63. 25 Yavuz, ocuun Dnyas ve Gelime s.23; Peker, a.g.e., s.104. 26 Betl Aydn, Geliimin Doas, Geliim ve renme Psikolojisi, Editr Binnur Yeilyaprak, Pegem A Yaynclk, 3. Bask, Ankara 2002, s.40. 27 Ayhan, a.g.e., s.88.
18

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi IV (2004), Say: 1 ynelirler28. Bu tip gruplamalar, bu evrenin normal zelliklerindendir.

211

Bu dnem zihinsel renme ann balangc olmakla birlikte bu evrede duygusal renmenin devam ediyor olmas da dikkat ekicidir29. Bu evrenin en belirgin zelliklerinden birisi de ocuun bilgiye olan dknldr. nk zihinsel renme bu evrede balamaktadr30. Son ocukluk evresi, eitim ve retim asndan son derece nemlidir. ocuk ilk defa dzenli, planl-programl eitimle karlat ve toplumsal hayata katld iin bu evre, psikologlar tarafndan "ocuun sosyo-kltrel doumu" olarak adlandrlmaktadr31. Son ocukluk evresinde, ocuk zerinde etkili faktrlerden biri de okuldur. Okula balamadan nce, anne ve babasn model olarak alan ve onlarn hareketlerini taklit eden ocuk, okula baladktan sonra retmenini rnek almaya ve onun hareketlerini taklit etmeye balar32. ocukluk Dnemi Dini Geliim zellikleri Din duygusu, yce ve akn duygular arasnda yer alan33 ftr bir duygudur. Yani btn insanlarda ortak ve genel olarak, yaratltan vardr34. nsan, doutan Allaha inanmaya yetenekli ve dini inanc kabullenmeye elverili yaratltadr35. Psikolojik ve pedagojik aratrmalarn verilerinden de bu sonuca ulalmtr36. Ayrca ocuk psikolojisi zerinde yaplan aratrmalar da ocuun ruhen dine yabanc olmadn ortaya koymutur37. Ancak, doutan itibaren ocukta potansiyel olarak hazr bulunan dini duygunun, teekklnde ve gelimesinde, evre byk bir etkendir. ocuun iinde yaad evrenin zellikleri, dini duygunun erken veya ge yalarda uyanmasn

28 29

Yrkolu, a.g.e., s. 54. Beyza Bilgin-Mualla Seluk, Din retimi zel retim Yntemleri, Gn yaynclk, 2. Bask, Ankara 1995, s. 73. 30 Dodurgal, a.g.e., s.250. 31 Yavuz, ocuun Dnyas ve Gelime, s.23-24. 32 Bozkurt Ko, Geliim Dnemleri ve Dini Hayat, Tabula Rasa, Y.2, S.5, Mays-Austos 2002, s.156. 33 Nurettin Topu, Deerler Psikolojisi, Kurtulu Matbaas, stanbul 1959, s.52,81. 34 Muhammed Kutup, nsan Psikolojisi zerine Ettler, ev. Bekir Karla, aret Yaynlar, stanbul 1987, s.289-290; Hayati Hkelekli, Din Psikolojisi, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara 1993, s.124-125. 35 M.Emin Ay, "ocuk ve Din Eitimi", Yeni Dnya Dergisi, Y. I, S.2, Kasm 1993, s.71. 36 Antoine Vergote, "ocukta Din", ev. Erdoan Frat, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, C.XXII, 1978, s.315. 37 Pierre Bovet, Din Duygusu ve ocuk Psikolojisi, ev. S. Odaba, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1958, s.18-19.

212

Ar. Gr. Eyup MEK

etkilemektedir38. Genellikle dindar bir evrede yetien ocuklarda dini duygunun uyanmas daha erken yalarda olmaktadr. Bebeklik evresi, dini bakmdan gzle grlecek belirtilerin bulunmad ve dini tezahrlere pek rastlanlmad bir dnemdir. Bebeklik dneminde dini geliimin duygularla snrl olduunu syleyebiliriz. Din duygusu , gven, sevgi, balanma gibi temel duygular zerinde ykselen, bir yaratc dncesine ulama ierii tayan evrensel bir duygudur39. Dini duygu ve inancn douu ve gelimesi konusunda yaplan bilimsel aratrmalar, ocuun dardan gelecek dini etkilere ve tecrbelere kar ruhen yetenekli ve hazr olduunu iaret etmektedir40. Bu evrede ocuk, birer ikier kelimelik cmlelerle kendisine retilen, dini kavramlar syleyebilir. Ancak bu kavramlar ocuk iin fazla bir anlam ifade etmeyebilir41. lk ocukluk evresinde, dini tezahrler daha belirgin bir hal alr. ocuk, evresindekilerin her trl hareketini bilinli veya bilinsiz olarak taklit ve tekrar eder. Aile fertlerinde grd ibadetlere, dini motifli davranlara iten gelen duygularla ynelir ve onlarn dini yaantlarndan rnek alarak, kendi de ayn davranlar uygulamak ister. Kaynan, sevileni taklit etme psikolojisinden alan bu eilim, ocuun dini hayatnn olumasnda olduka nemlidir42. Ailedeki fertlerin her trl dini davranlar, kullandklar dini ierikli szleri ve yaptklar ibadetleri, ocuun ahsnda derin izler brakr43. Zihinsel bakmdan, henz tenkit zelliine kavumad iin ocuk, kendisine sunulanlar aynen kabul eder. Kendisine anlatlan ve sylenen her eye inanmaya yatkndr. Bu evredeki ocuk, dini kavramlar hakknda eitli sorular sorar ve ald cevaplara dnmeden, phelenmeden ve itiraz etmeden inanr. Bu durum ocuun kolay inanrlk zelliinden kaynaklanmaktadr. Bu yalardaki ocuklarda grlen dinin en belirgin zellii, hemen hemen her sylenene inanmaktr. Bu dnemde ocuk, inancnn nedenini
38

Kerim Yavuz, ocukta Dini Duygu ve Dncenin Gelimesi, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara 1987, s.44. 39 Yurdagl Mehmetolu, Erken ocuklukta Din ve Ahlak Geliimi, Erken ocuklukta Geliim ve Eitimde Yeni Yaklamlar, Yayna Hazrlayan: Mzeyyen Sevin, Morpa Kltr Yaynlar, stanbul 2003, s.350 40 Peker, a.g.e., s. 102. 41 Paul Gullaume, Ruhbilim, ev.Refia emin, stanbul, M.E.Basmevi, 1945, s.271. 42 Armaner, a.g.e., s.83. 43 Peker, a.g.e., s. 103.

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi IV (2004), Say: 1

213

aratrmaz. ocuun duygular, dncelerine oranla daha yaygn ve belirgindir; bu bakmdan ocuk, inanc akl yrtmeden kabul eder. nanmaya hazr durumda olan ocuk, dnmeden, phelenmeden ve itiraz etmeden sylenenlere itenlikle inanr ve eitli sorularla dini hayata girmeye alr. Bu evrede ocuk her konuda olduu gibi, dini konularda da bir takm sorular sorar. Allah, melek, cin, eytan, ahiret, namaz, oru, gnah, sevap, cennet, cehennem gibi dini kavramlar hakknda sorular sorarak, bilgi edinmeye alr44. te bu durumda yetikinler ve eitimcilere den grev, onlarn bilgi aln gidermek iin sorduklar sorulara, onlarn zihinsel geliimlerine uygun ve anlayacaklar ekilde cevaplar vermeleri gerekir45. Yine bu evredeki ocuklarda grlen dinin belirgin zellii, ocuun doa st bir dnyayla olan uyumudur. ocuun, ruh aleminde Allah' sk sk antropomorfik, yani insani vasflarla betimler ve Allah' insan eklinde tasavvur eder46. Onun iin bu evredeki ocuk, Allah tasarlamakta glk ekmez. O, Allah' byk bir insan eklinde hayal ederek47, Allah', insana ait izgiler iinde dnr. nk, ocuk bu evrede somut dnme dnemindedir. Soyut kavramlar anlama kapasitesi gelimedii iin, soyutu somutlatrr. ocuk, ileriki yalarda somut dnce seviyesinden, soyut dnce seviyesine geerek, tenzihi bir Allah anlayna sahip olur48. Son ocukluk evresinde ocuun evresi geniler, daha nce anlalmaz olan kavramlar yava yava aklk kazanmaya balar49. Bu evredeki ocukta, bilinli ve gereki bir din anlay olumaya balar. zellikle 7-9 ya dini inancn uyand ve gelitii bir dnemdir. ocuun akli ve ruhi gelimesine paralel olarak dine kar ilgisinde de gelimeler olur. ocuk, kavramsal dnce yeteneini gelitirdike, daha ok egosantrik olan ilk dnme biiminde de deimeye grlr50. lk ocukluk evresinde, Allah' insana
Hkelekli, a.g.e., s.254-256. Mualla Seluk, ocuun Eitiminde Dini Motifler, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, 2. Bask, Ankara 1991, s.76,85. 46 Vergote, a.g.m., s.320; Yurdagl Konuk, Okul ncesi ocuklarda Dini Duygunun Geliimi ve Eitimi, Trkiye Diyanet Vakf.Yaynlar, Ankara 1994, s. 43; Ay, a.g.e., s.74-75. 47 Armaner, a.g.e., s.84; Konuk, a.g.e., s.18. 48 Beyza Bilgin, Eitim Bilimi ve Din Eitimi, Yeni izgi Yaynlar, Ankara 1995, s.122-123; cal, a.g.e., s.72-73. 49 Yavuz, ocuun Dnyas ve Gelime, s.23. 50 Arthur T. Jersild, ocuk Psikolojisi, ev. Glseren Gnce, Ankara niversitesi Eitim Fakltesi Yaynlar, 3. Bask, Ankara 1979, s.91.
45 44

214

Ar. Gr. Eyup MEK

ait modeller, izgiler iinde dnen ocukta bu antropomorfk dnce, bu dnemde yerini gitgide sembolik ve soyut bir anlaya brakr51. nk, son ocukluk evresinin ortalarndan itibaren, somut dnce safhasndan, daha esnek, hatta soyut kavram ve konularnda bir dereceye kadar anlalaca safhaya gei sz konusudur. Dnemin sonlarna doru somut dnme evresi sona ererken, soyut dnme evresi balar52. ocuk son ocukluk evresinde, dinin birtakm sorularn daha rahat anlamaya ve renmeye, ahlak konular da kendine gre deerlendirmeye balar. Ayrca bu dnemdeki ocuklarn zihinsel geliimine paralel olarak gelien dnceleri, tenkiti ve sorgulayc bir hal alr. ilk ocukluk evresinde, phesiz ve itirazsz olarak kabul ve taklit ettikleri davranlar, son ocukluk dneminde akl szgecinden geirerek kabul veya reddederler. Bu evrede, ocuun dini geliimine etki eden en nemli faktr ailedir. zellikle aile bireylerinin dini tutum ve davranlar ocuu son derece etkiler. Ancak, ocuun evresinin genilemesiyle anne ve babasna olan ball azalr. Okula balamadan nce anne ve babasn model olarak alan ve onlar taklit eden ocuk, okula baladktan sonra, zellikle retmenini rnek olarak almaya balar. Onu otorite olarak kabul eder ve sylediklerine uymaya alr. Bu nedenle, retmenin davranlar, dinle ilgili szleri ocuun dini geliimi asndan olduka nemlidir53. Ayrca, okuduu kitaplardan edindii bilgiler ve zihinsel geliimi, ondaki din uurunun ekillenmesine katkda bulunur54. ocukta yetenek halinde var olan vicdann uyandrlp gelitirilmesi belki tmyle bir eitim sorunudur55. Son ocukluk evresinde, mesuliyet duygusuna paralel olarak geliim gsteren dini pratiklere ilgi, ocuun dini bilgisi nispetinde, dini uygulamalara dnebilir56. ocuk, dini pratikleri yerine getirme hususunda bir gayretin iine girerek, bilhassa cemaatle klnan cuma, teravih ve bayram namazlarna, yine ramazan aynda oru tutmaya ilgi gsterebilir.

Armaner, a.g.e., s.86-87. Aydn, Geliimin Doas, s.40; Habil entrk, "ocukta Din Geliim Psikolojisi", Yeni mit Dergisi, Y.8, S.30, Ekim-Aralk, 1996, s.21. 53 Peker, a.g.e., s.104. 54 Peker, a.g.e., s.105. 55 Hans Zulliger, ocuk Vicdan ve Biz, ev. Kamuran ipal, Cem Yaynevi, stanbul 1996, s.l 7. 56 Habil entrk, Din Psikolojisi, Esra yaynlar, Konya 1997, s.102-1O3.
52

51

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi IV (2004), Say: 1 ocukluk Dnemi Din Eitimi

215

Bebeklik, din eitimine asndan hazrlk, bebek asndan ise bilinsiz etkilenme evresidir57. Bu evrede din eitimi faaliyeti baz etkinliklerle balatlabilir. Doum sonras bebein kulana ezan okunmas ile ocua slam'n ilk iar telkin edilebilir58. Bu uygulama ile Allah inanc eitimi balatlm olur. ncelikli olarak yaplmas gereken ilerden birisi, ocua gzel bir ismin konulmasdr. yle ki ocuun isminden dolay, alay ve elence konusu olmasna sebep olacak, irkinlik ve kabalk ifade edebilecek isimlerden saknmak gerekir. Bu tip isimlerle arlmak, ocuun ahsiyetinin zedelenmesine veya ocuun i atmasna sebep olabilir59. inde Allah kelimelerinin getii Maallah, Allah balasn, Allaha emanet ol, Allaha smarladk gibi szlerin sylenmesi, ocuun srekli bu szleri iitmesi din eitimi asndan faydal olabilir60. Bu evrede ocuklar, anne-babalarnn kullandklar her trl dini kavramlardan etkilenebilirler61 ve bu evrenin sonlarna doru kendilerine retilen, birer ikier kelimelik dini kavramlar syleyebilirler. Ayrca annenin ocuu uyuturken syledii ninniler din eitimi asndan dikkate deerdir. erisinde dini motifler bulunan ninniler ve cmleler, ocuun ileriki dnemlerinde din eitimi asndan olumlu sonular dourabilir62. lk ocukluk evresi din ve din eitimiyle tanma evresidir. ocuk, yandan itibaren dini inanlarla ve dini nitelikli davranlarla ilgilenmeye balamasyla, dini inan gittike canllk kazanmaya balar. ocuun kafasnda yava yava gl ve byk sfatlar ile zdeletirdii ve evresinde bu sfatlar tayan kiilerle somutlatrd bir Allah tasavvuru oluur63. ocua Allah inanc gerei gibi anlatlsa onun da olumlu karlk verecei aikardr. Fakat bu karlk, yeterli seviyede olmayabilir. Zira Allah, iman ve inanma gibi soyut kavramlar, ilk ocukluk evresindeki ocuun idrak ve algs karlayamaz. Bununla birlikte alt yandaki ocua, Allah ve ona inanma eitimi ile ilgili

57 58

Bilgin- Seluk, a.g.e., s.66. Dodurgal, a.g.e., s.194. 59 Yrkolu, a.g.e., s.182. 60 Dodurgal, a.g.e., s.195. 61 Bilgin- Seluk, a.g.e., s.68-69. 62 Dodurgal, a.g.e., s.196. 63 Armaner, a.g.e., s.84; Konuk, a.g.e., s.18.

216

Ar. Gr. Eyup MEK

almalar balatlabilir64. Bu noktada eitimciye den grev Allah snlacak bir varlk olarak ocua tantmaktr. Onun iin anne-baba ocuklar ile Allah arasndaki ba, sevgi erevesi iinde kurmaldr. ocuk Allah sevmeli, Allah'n da kendisini sevdiine inanmaldr65. Bylece ona gvenecek ve gerektiinde ona snacaktr. yle ise ocuk Allah' esirgeyen bir varlk olarak tanmaldr. ocuun Allah' tanmasnda yaplabilecek en byk hata, Allah', srekli olarak kendisinden korkulmas gereken bir varlk olarak tantmaktr. Anne-baba, ocuun yanl davranlarnn cezalandrcs olarak Allah' ortaya srmeleri, iin kolay ve kestirme yolu gibi gzkse de bu tutum, ocuun zihninde ok olumsuz bir Allah dncesinin olumasna yol aabilir66. Ayrca ilk ocukluk evresindeki ocua, Allah inanc ile ilgili olarak onun gzel isimler ve sfatlar slam inancna uygun olarak retilebilir67. ocuun Allah' gzel isimler ve sfatlar ile tanmas, onda sevgi temeline dayal bir Allah imaj olumasna sebep olabilir. Yine ilk ocukluk evresi Allaha iman konusunda hazrlk evresi olarak grlmeli, basit anlamda baz szler ocua retilmeli ve ocuk dini faaliyetlere zorlanmamaldr68. ocuk dini faaliyetlerle, bir nevi oyun anlay iinde tantrlmaldr. Modern eitim, renmede oyunun rol zerinde ok durmaktadr. phesiz ocukta namaza kar ilk ilgi, oyun eklinde ortaya kabilir. Namaz esnasnda srta atlama veya secdede yanna yatma, srta binme gibi haller, ocukta bir ilgi alan olutuunun gstergeleri olarak kabul edilebilir. Zaten Peygamberimiz (S.A.V.)'de byle yapm, namaz esnasnda srtna, hatta bana binen ocuklara hogr ile yaklam, onlarn keyfini karmamak iin secdeyi uzatm, namazda kendisi ile oynamalarna izin vermitir69. Ayrca bu evrede ocua baz dini szler ve melodiler retilebilir, dini oyunlar oynatlabilir. Yine bu evrede din eitiminin bir baka yolu kssalar, hikayeler ve masallardan yararlanmaktr70. ocua anlatlan masallarda dini ve ahlaki motiflerin bulunmas din eitimi asndan verimli sonular ortaya karabilir. Dini ve milli deerler tayan izgi filmler ve ocuk
64 65

Dodurgal, a.g.e., s.218. Ay, a.g.e., s.110-116. 66 M. Emin Ay, a.g.e., s.107. 67 brahim Canan, Kur'an'da ocuk, Cihan Yaynlar, stanbul 1984, s.95. 68 Dodurgal, a.g.e., s.218. 69 Buhari, Salat 106; Mslim, Mesacid 42; Ahmet b. Hanbel, V,296; Nesai, mame,37. 70 Dodurgal, a.g.e., s.218.

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi IV (2004), Say: 1

217

filmlerinden yararlanlabilir. Ayrca ocuun oyun ve oyuncaklarnda dini motiflerin bulunmas, evde dini eya ve tablolarn bulunmas, evde ezan sesinin duyuluyor olmas din eitimi asndan yararl olabilir71. Yine ocuu Allah'a yneltecek ve ocuun Allahla iletiimini salayacak dualar da retilebilir. Ancak, dua altrmas yaparken Allah'a ynelen, ondan isteklerde bulunan ocua, makul isteklerde bulunmas konusunda ikazda bulunulmal, hele hele gereklemesi mmkn olamayacak istekler konusunda ocuk bilinlendirilmelidir72. Soru sorma ilk ocukluk evresinin en belirgin zelliklerinden biridir. Ailenin yaant biimi, evredeki dini atmosfer, yaplan dualar v.b. gibi hususlar ocuun dini tecrbelerini oaltarak, soru sormasn kolaylatrr. Zaten bu evredeki ocuk, sorgu ann en yksek dzeye ulat dnemi yaamaktadr. yle ise bykler ocuklarn sorularna ciddi ve doru cevaplar vermeli, onlarn gvenlerini hibir ekilde sarsmamaldrlar. Allah hakknda soru soran ocua doru ve kalc bilgiler verilmeli ve soru sorma aamasnda taklit yolu ile balayan Allah' arama faaliyetleri, eitim yoluyla inanca dntrlmelidir73. Belki de en doru yaklam, ocukluk dininin, ailelerin ve retmenlerin davranlar ve szlerinin ocuk tarafndan bilinsiz bir ekilde gzlemlenmesi74 ve taklit edilmesidir. Onun iin yaplan hatim trenlerine, okunan mevlitlere, bayramlara, v.b. gibi merasimlere ocuklar gtrlmelidir. Ayrca kutsal gecelerde namaza ve cemaatle ibadete tevik edilmelidir. Bu evrede zerinde durulmas gereken dier bir konu da ibadetlerle ilgili bilgilendirme hususudur. Bu yalarda zellikle ibadet olarak namaz ve orucun zerinde durmak gerekmektedir. Zira, Hz. Peygamber, yedi yana gelen ocuklara namaz eitimini balatmamz istemektedir75. yleyse bu evrede, namazla ilgili baz bilgiler ocua retilmeye balanmaldr. lk ocukluk evresindeki ocua din eitimi verilirken, nce bir takm dualar ve ibadet ekilleri tekrar tekrar gsterilmeli, dinin soyut ve derin dnceleri yerine, dinin basit ekilleri derine inmeden ocuklarn daha kolay anlayaca ve onlara daha yarar salayaca tarzda sunulmaldr.

71 72

Abbas elik, Din Eitimimize Tarihsel Yaklam, Kltr Eitim Vakf Yaynlar, Erzurum 2001, s.96. Dodurgal, a.g.e., s.223. 73 Dodurgal, a.g.e., s.221-122. 74 Beyza Bilgin, slam ve ocuk, Diyanet leri Bakanl Yaynlar, Ankara 1991, s.160. 75 Ebu Davut, Salat 26; Tirmizi, Salat, 182-183.

218

Ar. Gr. Eyup MEK

nk, daha yksek ve kompleks bilgiler ocuun algs dnda kalabilir76. Dinin, ocuun kafasnda sevindiren ve kolaylatran bir unsur olarak canlandrlmas, din eitiminde son derecede nemlidir. in bu yn hi bir ekilde ihmal edilmemelidir. Yine ocuun din eitiminde kutsal gecelerin, ramazan gnlerinin ve bayramlarn nemi olduka byktr. Bu gnlerde ocua hediyeler alnmal, zellikle hediyeleri zihninde yer edecek ekilde kendisine verilmeli, bylece ocuk bayram psikolojisi iine sokularak, kendisine bu sevin ve coku halini yaatan olgunun kendi dini olduu vurgulanmaldr77. Bu evrenin sonuna doru da ocuk okula gnderilmeli ve rgn retim balatlmaldr. Zira bu evrenin sonuna doru ocuun zihni kapasitesi renmeye msait hale gelmesiyle okuma-yazmay renmesiyle, Kuran okumay renmesi daha kolay olabilir78. yle ise ocuk bu evrede Kur'an okumaya da tevik edilebilir. Son ocukluk evresini, din ve din retimine balang evresi olarak kabul edebiliriz. Bu evrede ocua, dinin temel bilgileri dediimiz ilmihal bilgileri retilebilir ve din kltr oluturma balatlabilir. Bu evrede yaplmas gereken dini faaliyetlerden biri erkek ocuklar iin snnet trenidir. Snnet ilk ocukluk evresinde de yaplabilir, ancak ocuun daha iyi hatrlamas iin bu evrede yaplmas daha uygun olabilir. Bu evrede ocua Allah inanc ile ilgili bilgiler retilmeli ve ocuun Allah ile itenlikle iliki kurmas salanarak Allaha dua edecek duruma getirilmelidir. Yedi yandan balayarak oniki yana doru ocukta Allah inanc konusunda bir deime ve gelime olur. Zira ocuk bu yalarda Allah', daha soyut olarak dnmeye balar79. Ondaki bu deiiklik dikkate alnarak evresindeki kiilerde zellikle anne-babada Allah ile ilgili tutum ve tavrlar bilinli olarak ve ona rnek tekil edecek ekilde ortaya konmaldr. ocukla evresinin iletiimine gre ocukta dini kavramlarn anlam kazanp ycelecekleri unutulmamaldr80. Ayrca Allah tasavvuru konusunda evrenin telkinlerinin zararl ynleri nlenmelidir. nk ocuun zihninde, fiziki evreden ald Allah tasavvuru ile yetikinlerin ona rettii bilgilerin elimesi, onda, gerek deer tamayan bir teoloji bilgisinin domasna
76

Walter Houston Clark, ocukluk Dnemi Dini, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, S.XXIV, Y.1981, s.182. 77 Dodurgal, a.g.e., s.224. 78 Dodurgal, a.g.e., s.225. 79 Haluk Yavuzer, ocuk Psikolojisi, s.123; Mehmet Emin Ay, a.g.e., s. 75. 80 Mualla Seluk, a.g.e., s.97.

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi IV (2004), Say: 1

219

sebep olabilir81. Onun iin bu evredeki ocuklara Allah sadece kendisine ibadet edilen ve sadece kendisinden yardm istenen bir varlk olarak dnmeleri retilmeli ve din eitimi bu yne kaydrlmaldr. Sadece Allah'a ibadet eden ve yine sadece ondan yardm isteyen bir insan, dier insanlar karsnda hr olma tavrn gelitirir. Onlara baml kalmaz. Bu yaklam giderek onda insanlarn eit olduu dncesini de oluturur. lk ocukluk evresindeki ocuk asndan oyuna ve taklide dayal namaz alkanlklar bu dnemde bilinli bir ekilde ele alnmal, eitim gerektii gibi yrtlmelidir. Grup halinde klnan cuma ve bayram namazlar, zellikle teravih namaz, bu evredeki ocuun kafasnda ve gnlnde uzun yllar tatl bir hatra olarak yerleir, ocuk iin de renkli ve ilgi ekici bir zellik tar. Namaza n hazrl olarak dnlen artlar, hem namazn hem de hayatn vazgeilmez alkanlklarna temel olacak davranlar olarak ele alnmaldr. zellikle abdest, ocua temizlik alkanl kazandrma allmalarna temel yaplmaldr. Namaz eitiminde zellikle dikkat edilecek husus, namaza kar sevgi ve sempatiyle kavratmadr82. Namazn sonunda yaplan dua ile ocua Allaha snma ve kendisini Onun korumasna brakma alkanl kazandrlmaldr. Zaten ocuun dnyasnda dua; kiisel kanaatlerin, heyecanlarn, beklentilerin, istek ve ikayetlerin Allah'a sunulmas, bir bakma korunma ve savunma arac, bir yakar ve isteme faaliyetidir83. ocua duasnda anne-baba ve kardelerine yer vermesi hatrlatlmal ve ocuktaki diergamlk ve paylama duygusu glendirilmeye allmaldr84. ocua bu evrede oru ibadetini retme almalar da balatlmaldr85. Bu konuda ncelikle Ramazan aynn getirdii sosyal ve psikolojik ortamdan yararlanlabilir. Sahur ve iftar vakitlerinin ocuklar iin ok deiik zelliklerinden de yararlanlmaldr. Sahurun deiik ortamna ocuk, zaman zaman ortak edilmeli ve iftarlarda ocuun sevdii yiyeceklere yer verilmelidir. Ayrca ocua, basit olarak orucun bireysel ve toplumsal bahsedilmeli, onun sabr ile olan yakn ilikisi vurgulanmaldr. hayattaki neminden

81 82

Guy Jacquin, a.g.e., s.72; Abdurrahman Dodurgal, a.g.e., s.235. Abdurrahman Dodurgal, a.g.e., s.239-240. 83 Konuk, a.g.e., s.83. 84 Seluk, a.g.e., s.102. 85 Dodurgal, a.g.e., s.246.

220 Sonu

Ar. Gr. Eyup MEK

ocuk eitimi sz konusu olunca, geliim evrelerinin ve geliim zelliklerinin bilinmesi bir zorunluluk olarak ortaya kmaktadr. nk ocua hangi konuda eitim verilirse verilsin, ocuun iinde bulunduu geliim zellikleri bilinmesi gerekmektedir. ocua din ile ilgili konular anlatlrken de onun alg dzeyi ve hazrbulunuluu dikkate alnmal ve ocuklarn bedensel, zihinsel, duygusal, sosyal, trel ve dini geliim zellikleri bilinmelidir. Bununla birlikte ocua din eitimi verilirken de onun dini geliim zelliklerinin bilinmesi ayr bir nem arzetmektedir. Bu durumdan hareketle diyebiliriz ki dini retiler; ocuun geliimine uygun ve geliimi destekleyici ynde sunulmaldr. nk ocuk, Allah; nce sper bir insan gibi, daha sonra sevimli bir hayalet gibi, daha sonra da grlemeyen yce bir varlk olarak alglar. Onun iin ocuun geliim zellikleri bilinmeli ve bu dorultuda eitim verilmeye allmaldr. Zira ocuun kafasndaki Allah tasavvuru yetikinlerinkine uygun hale getirmeye almak ne kadar yanlsa, onu kreltmeye almak da o kadar yanl bir tutum olarak karmza kar. Onun iin, ocuklara soyut kavramlar anlayacaklar yaa gelinceye kadar, din ile ilgili inanlar, duygu boyutlar ile sunulmaldr. Dier duygu ve dncelerin eitiminde olduu gibi, dini duygu ve dncelerin eitiminde de ocuklar yetitirenlerin yaklam ve tutumlar olduka nemlidir. Bu noktada diyebiliriz ki yetikinler, her konuda ocuklara sevgi ve hogryle yaklamal, iyi model olmal ve yaaylaryla ocuklara rnek tekil etmelidirler. ncelikle ocuklarn duygularna hitap edilerek din retimi vermeli ve sevgi esas alnmaldr. ocuklar bask altna almak iin, Allah'tan korkutma ynteminin kullanlmas, salkl bireye ve salkl topluma giden yolun nn kapatmaktadr. Bu yntemin, dini ve ahlak geliime engel olaca da unutulmamaldr.