HACI BEKTAS-I VELI ve KRT MESLEKTASLARI

Page 1 of 14

Alevi Krtler
Dinsel, Etnik ve Politik Sorunlar Baglaminda Erdal Gezik Birinci Basim: Mayis 2000, Kalan Yayinlari Ankara Sayfa: 141-176

HACI BEKTA-I VEL ve KRT MESLEKTALARI

Giri

Politik kargaa ve toplumsal huzursuzluun her geen gn daha da derinletii Trkiyesinde son on yln en gzde isimleri arasnda bir seim yaplsayd, phesiz ilk sralarda yer alacak isimlerden birisi Hac Bekta- Veli olurdu. Geen dnemde onun adna, Trkiye ierisinde ve dnda, kurulan dinsel merkez ve derneklerle, karlan dergilerin ve yaplan aratrmalarn ard arkas gelmemektedir. Ve yakn bir zaman sonras iin de, yldz her geen gn daha fazla parlayaca anlalan bu ahsn, ykseliini durduracak nemli bir engel grnmyor. Bu lkede hakim olan tm gvensiz ortama ramen, onun adnn ve beraberinde dinsel ve politik gcnn bu kadar yaylmasndaki baarnn srr nerede yatmaktadr? Bunu, ne sradan ve tesadfi lokal gelimelerde, ne de ideolojik akmlarn etkisini yitirmesiyle kresel dzeyde dinsel eilimlerin artmas balamnda aramak tatmin edici cevab vermeye yetmeyecektir. Bunun iin tpk Hac Bekta- Veli gibi ge Ortaada ve kendisinden yalnzca birka yz kilometre douda yaam Dersimli Seyitlere bakmak yeterlidir. Bu yzyln ilk eyreine kadar etkin gleri olmu Dersimli ruhanilerin imdilerde yokolmaya terkedilmi adlar, sorunun o kadar da rahat anlalacak cinsten olmadn gsteriyor. Tam aksine var olan sorulara basit, ama can alc yeni bir soruyu daha eklememizi zorunlu klyor: Yirminci yzyln sonlarnda adyla bu kadar yaygn karlamak zorunda olduumuz kii neden herhangi bir Dersimli evliya deil de, Hac Bekta- Velidir? almann ana temasn oluturacak bu soru, her iki olgunun tarihsel geliimi evresinde ilenmeye allacaktr. Fakat bylesi bir giriimden nce, bu makalenin dayand kaynaklara ynelik sorun hakknda imdiden ciddi hatrlatmalar yapmam gerekiyor. Birincisi, gnmzde Hac Bekta adnn salt bir aratrma objesi olarak ele almak mmkn deildir. Hac Bekta- Veli ad, bu yzyln balarndan itibaren olumaya balayan Trk ulusal tarihyazm gdmnde olduka ykl politik, etnik ve kltrel bir anlam almtr. Bu yzden, bu almalarda karmza kan Hac Bekta fenomeni, zellikle konumuz asndan bakldnda, pek de kolay alamayan sorunlar yaratmaktadr. Onun ad, gereinden fazla Orta-Asya, Trk ve Trklk gibi sfat ve corafi terimlerle alakal klndndan, bu almalarda onun baka kltrlerle ilikisinin izini takip etmeyi zorlatrmaktadr[1]. kinci sorun ise, Hac Bektan Krt meslektalar olarak nitelendireceim Dersimli Seyitlerin yaamlar ve onlar adna oluan rgtlenmeler hakknda son derece az yazl belgenin olmasndan kaynaklanmaktadr. Onlarn faaliyetleri ve Anadoludaki dier Alevi gruplar ile olan muhtemel ilikileri hakkndaki en eski bilgiler geen yzyln ortalarndan itibaren blgede bulunmu Batl aratrmac, gezgin ve misyonerlerin yazlarnda, ou kez bir ka cmleyle aktardklar verilerle snrldr[2]. Keza bu Seyitlerin taraftarlarnn da olduka ge bir srete kendilerine dnk aratrmalara balam olmalar, onlarn geleneksel yaplarn koruduklar 1930lu yllara dair bilgilerimizin hep ikinci ve nc elden gelmesine neden olmutur[3]. Ayrca bu grubun toplumsal dayanaklarnn 1938 ylnda yok edilmi olmas ve Trkiyede Krt kimliine ynelik alan almalarnn olanakszl, konumuzla ilgili kimi bilgi eksikliklerini ancak dolayl yntemlerle amay zorunlu klmaktadr. Burada aktarlan tablo snrl kaynaklarn biraraya getirilmesiyle izilmi olduundan, yksek tartma zellii tadn belirtmek yerinde olacaktr. Son olarak dikkat edilmesi gereken sorun, her iki konuyla ilgili verilerin efsane ve tarih zelliklerini i ie tamalarndan kaynaklanmaktadr. Konumuz dahilinde ad geen tm evliyalar hakknda var olan bilgiler her iki zellii kapsayarak gnmze aktarldklarndan, onlarn gerek yaamlar ile mitlemi yaamlar arasnda ayrm yapmak zorlamaktadr. Balbana bir almay gerektiren bu olgu ile, zellikle makalenin dar snrlarn dikkate alacak olursak, gereinden fazla uralmayacaktr[4]. Sanrm, konunun sahip olduu speklatif gncel boyutu asndan bakldnda da, hakl grlebilecek bir tutumdur bu. nk, btn dinsel figrlerde olduu gibi, gerekten yaadklarna inandmz bu ahsiyetlerin yaamlarnn anlam ve tarihsel deerleri de ancak onlar evreleyen efsanelerle btnsel bir anlam kazanmaktadr. Gnlk olarak karmza kan Hac Bekta figr de bu sorunu yanstan ideal rneklerden biri saylabilir.

Hac Bekta ve Onun Grmedii ocuu: Bektailik

Eer, 15. Yzyln sonlarnda yazlm ve bizzat Hac Bektan yaamn konu alan en eski eser olan Vilayetname esas alnacak olursa, bu nl evliya hakknda ksaca unlar sylenebilir: O, soyu yedinci mam Musa Kazma dayanan Horasan Sultan brahimin ocuu olarak dnyaya geldi. Eitimi iin kk yata dnemin nl bilgini eyh Lokman- Perendenin yanna verildi. Henz ocukluk yllarnda gsterdii kerametlerden dolay eyh Perende ona Hnkar adn takt. Kerametlerinin etkisi Horasan ap Trkistana ulatnda, doksandokuz bin Trkistan pirinin ulusu olarak tannan eyh Ahmedi Yesevi onu tekkesine kabul etti. ok gemeden burada da ilahi g ve bilgelikle donanml olduunu kantlayan Bekta, Ahmet Yesevi tarafndan Rum lkesine halife olarak atand. O, Anadoluya geldii andan itibaren bu topraklarda yaayan elliyedi bin Rum ereninin rekabetiyle karlat. Ksa zamanda hem bu erenleri ve

http://www.dersim.biz/html/bektasson2.htm

10.08.2011

HACI BEKTAS-I VELI ve KRT MESLEKTASLARI

Page 2 of 14

hem de bunlar arasndaki en byklerden olan Tapduk Emre, Sar Saltuk, Seyid Mahmud- Hayrani ve Karadonlu Can Baba gibi dervileri, gsterdii stn kerametleri ile kendisine balad ve onlar tarafndan tartmasz ba pir olarak kabul edildi. Hnkar, yansra Anadoludaki Trkmen ve Hristiyan halklar arasnda Mslmanl yaymak iin de baarl almalarda bulundu. Bu arada yerletii Sulucakaraykte tekkesini kurdu. 1270 ylnda burada hayata gzlerini yummadan nce, geride bir tekke ve buna bal Anadolu ve Rum lkesinin eitli yerlerinde faaliyet yrten yz altm ba olmak zere, toplam otuz alt bin halife brakt[5]. Vilayetnamede aktarlan bu bilgiler, Hac Bekta taraftarlarnn genel olarak kabul ettikleri, tanrsal mucizelerle dolu bir yaamn ksa bir zetidir. Tarihteki gerek Hac Bektan yaamn izebilmek iin ise bu tabloda bir hayli dzeltmeler yapmak gerekiyor. Hac Bekta yaad 13. Yzylda Anadoluda varolan yzlerce Trkmen Babasndan yalnzca birisiydi ve belki de yukarda ad geen nllerle kyaslandnda, onlarn altnda bir hrete sahipti. O, byk olaslkla 1239da yaanan Baba lyas isyanyla alakadar olmamak ve takibe uramamak iin Seluklu merkezinden uzak olan Sulucakarayke yerlemi ve burada dinsel almalarn sessiz bir ekilde srdrmt[6]. Kendisinin dorudan Ahmet Yesevinin halifesi olarak Anadoluya gelmi olmasnn doruluk pay olduka kktr; nk Ahmet Yesevi ile arasnda bir asr gibi bir zaman dilimi bulunmaktadr. Ahmet Yesevi ile varsaylan ilikisi muhtemelen bu kiinin Trkler arasnda saygn bir yere sahip olmasndan kaynaklanyordu [7]. Hac Bekta, byk olaslkla o dnemlerde Anadoluda hakim olan ve kkenlerini Horasan mistisizmi ile Ebul Vefadan alan Kalenderi dervilerindendi[8]. Yaatt Mslmanlk, bu tr akmlarda yaygn olan ve eriat kurallarna pek sk bal olmayan, daha ok dinin batni yorumuna nem veren bir eilime sahipti. Bu zelliinden dolay, formel slama uzak olan ve henz geleneksel inanlarn terketmemi Trkmen airetleri ile, tpk dier Babalar gibi, scak ilikiler kurmakta zorlanmad. Hac Bektan yaamnda bal olduu varsaylan akmn dncelerini ne derece sistematik bir ekilde iledii ve bunlar hangi lde rgtlenme temeli olarak tasarlad tartmaldr. Adna atfedilen iki kitabn byk olaslkla onunla bir ilgisi yoktur[9]. Ayn ey, Bektai edebiyat iinde anlan ve bu tarikat tarafndan sahiplenen 14 ve 15. Yzyln rnleri iin de geerlidir[10]. Buna ramen Hac Bektan dier Trkmen Babalarn geride brakarak ne kmas, hatta birounu kendi halifesi statsne drmesi, lmnden sonra, kendisiyle dorudan alakas olmayan, 14. yzyldan itibaren birbirleriyle dorudan veya dolayl biimde ilikili iki nemli gelimenin sonucu olarak grlmelidir. Her iki gelimede de Hac Bekta ve onun ad altnda geliecek olan tarikat, ilgin bir rol stlenmitir. lk gelime, yaylma aamasnda olan Trk beylikleri iin vazgeilmez bir g oluturan sava Trkmen airetleri ve onlara bir ok yerde nclk yapan gazi ruhlu Babalarn varldr. 14. Yzylda yaayan Abdal Musa bu bulumann en ileri temsilcisi saylmaktadr. Onun, ilk Osmanl Beyleri ile birlikte Hiristiyan blgelerine ynelik olarak gerekletirdii baarl fetihler, yalnzca kendi adnn deil, ayn zamanda bal olduu Hac Bekta ad ve efsanesinin de byk bir alana yaylmasn salamtr. Abdal Musa, bylelikle ileride byk bir mparatorlua dnecek Osmanl ile -tarikat iin yaamsal deeri olanilikilerin temelini atmada n ayak olmutur[11]. kinci gelime ise, ynetimin, farkllaan dinsel eilimlerden kaynaklanan i atmalar engelleme ve devleti tabandan tehdit edebileek eilimleri kontrol altnda tutma abasnda Bektai tekkesinin arac bir rol oynayabileceinin grlmesiyledir. mparatorluk nitelii aldka belirgin bir ekilde Sunni slam sisteminin temeli haline getiren Osmanl karsnda, 15. Yzyln sonlarnda byyen bir Kzlba nfus durmaktadr. Tabandaki bu aykrln sosyo-ekonomik nedenlerden baka dinsel nedenleri de vard. Bunlardan ilki, randan kap Anadoluya snan ar ii-Hurufi halifeleri ve 15. Yzylda tm Anadoluda kendisini hissetiren Kzlba Safevi almalar olmutur[12]. 16. yzyln banda bu genel kay Safevi ran ile dorudan bir sava ortamnda tehlikeli bir durum yarattndan, Saray, kendi iindeki Kzlba eilimleri kontrol altnda tutabilmek amacyla Bektai oluumuna dorudan mdahale ederek tekkenin merkezine Balm Sultan adl kiiyi atamtr.[13]. Balm Sultan (lm. 1516), Hac Bekta sonras tekkeye mensup ikinci ve son nemli ruhani ahsiyet olarak tarihe geecek ve onun araclyla Bektailik, dinsel heterodoks zellikleri barndrd kadar politik konformizmle karakterize edilecek nihai biimini alacaktr. mparatorluk iinde 1550lere kadar srecek Kzlba topluluklar zerindeki kat basklar, Bektai tarikatnn bu topluluklar kendisine balamasn kolaylatracaktr. Kimi yerlerde bizzat merkezi tekkenin giriimiyle bu topluluklar ynlendirecek alt-tekkeler kurulurken, kimi yerlerde de varolan ve phe altnda bulunan dini merkezler basklardan kurtulabilmek iin Bektai tekkesine balanmakta tereddt etmeyeceklerdi[14]. Bu sre 17. Yzyln ortalarnda nemli oranda bitmi olacak ve Anadolu Alevileri, tpk Bektai tekkesi gibi, Sunni mparatorluu tehdit eden faaliyetlere girimedike, kendi inanlarn yaadklar krsal blgelerde srdreceklerdi[15]. 1826da tekkenin yasaklanmas ile balayacak yeni bir dneme kadar Bektailer bu rgtsel yaplarn koruyacaklard. 1826dan sonra geirilen ksa bir gizlilik dnemi sonras, tarikat 1850lerde yeniden eski gcn onarmasn bilecekti[16]. Masum bir 13. Yzyl dervii olan Hac Bektan lmnden ksa bir sre sonra adna kurulan tekkenin deiimler karsnda gsterdii esneklik ve bunun sonucu 16. Yzylda ald ikili karakter, onun gnmze kadar srekliliinin salamasnn da temelini oluturmutur. leride greceimiz gibi, bu zellikler, yaamlaryla Hac Bektala birok benzerlikleri olan Dersimli Seyitlerin ocuklarnn yaratt dinsel organizasyon ile yaknlamaya katk sunacaklar kadar, onlarn yok olmalarn da belirleyecek nedenler arasnda yer alacaklardr. Ama konunun bu boyutuna gemeden nce Dersimde varolan dinsel sistemin geliim srecinin kendisine bakalm.

Dersimli Seyitler ve Aireti Talipleri

Dersimli Seyitlerde, tpk Orta ve Bat-Anadoludaki Trkmen Babalar gibi, 13 ve 16. Yzyl aras Krdistanda faaliyet yrten gezgin dervilerden idiler[17]. Yaygn bir kanya gre byk blm Dersime, rann kuzey-dousunda yeralan Horasan[18] blgesinden gelmitir. Onlarn ilk dnemleriyle ilgili hibir ak ve snanm yazl belge olmamas[19], genel kabul grebilecek bir takm tespitler yapmamzn nnde engel deildir.

http://www.dersim.biz/html/bektasson2.htm

10.08.2011

HACI BEKTAS-I VELI ve KRT MESLEKTASLARI

Page 3 of 14

Dersim ve evresindeki Alevi Krt airetlerinin Seyitleri olan Dervi Cemal, Sar Saltk, Kurey, Baba Mansur ve Auanllar kendilerini deiik mam soylarna balar ki bu ruhani stat iin arttr- ve ellerinde bunu destekleyen secerelerin[20] olduunu iddia ederler. Onlarn bu iddialarnn kontrol edilemez oluu bir yana, bu kiilerin ilk dnemleriyle ilgili u belirleme rahatlkla yaplabilir: Sar Saltk hari, dierlerinin hangi tarihler ve artlar altnda Dersim ve evresinde almalarna baladklarn bilmememize ramen, dinsel uralarn bandan itibaren bu blgede gerekletirdiklerini, kendileri hakknda anlatlan efsanelerin getii mekanlarn hepsinin Dersimde olmas ve bu efsanelere dolayl ve dorudan tanklk yapm topluluun yine yre airetleri olmasndan kartyoruz. Yine onlarn Alevi Krtler dnda taliplerinin olmay da bu tespit iin bir baka dayanak oluturuyor. Bunlardan Nazmiye merkezli Kurey, Muhundu merkezli Baba Mansur ve Hozat merkezli Dervi Cemal Seyitleri kalabalk nfuslaryla, zellikle Dersim ve yakn evresinde yaayan airetlere Seyitlik yapmaktadrlar. Sar Saltk ve Auanlarn ise bizzat Dersim iinde yalnzca Hozatta bir merkez kyleri bulunmaktadr. Her ikisinin de talipleri -Sar Saltklarn Auanlarla karlatrmayacak kadar az olmak kaydyla- Dersim evresinde yaayan Alevi Krt airetleridir. Belirtildii gibi, Sar Saltk hari, bu Seyitler hakknda anlatlanlar onlarn Dersime yerletikleri andan itibaren yre airetlerinin kendileriyle beraber olduunu gsteriyor. nk, Seyitlerin bu airetleri kendi inanlarna ekmek iin herhangi bir zel aba yrttklerine dair dair bir veri yoktur. lk dnemlerinde gsterdikleri sylenen kerametler de zaten daha ok birbirleriyle ilikilerindeki dinsel balar belirlemek veya statlerinin yneticiler tarafndan tannmasna yneliktir. ne srlen secereler onlarn blge airetleri ile balantlarn 13. Yzyla kadar gtrmektedir. Seluklu Sultan Alaeddin Keykubaddan aldklarn syledikleri secereler, blgedeki airetler zerindeki dini yetkilerinin genel kabul grdn ve Sultan tarafndan da onaylandn gstermektedir. Her iki iddia ayn zamanda bu pirlerin evresinde anlatlan keramet efsaneleri ile de destek bulmaktadr[21]. Dersimde alma yapan dervileri dier Anadolu dervilerinden ayran ve onlara ayr bir btnlk veren en nemli zellikleri, onlarn tarih sahnesine kma biimleri deil - ki bu en azndan biim olarak dierlerinden pek farkllk tamamaktayd-, sonraki yzyllarda blge airetleri ile kurduklar kendilerine has rgtsel yaplardr. Yakn bir zaman ncesine kadar koruduklar bu rgtll tam olarak ne zaman yarattklarn kesin olarak bilmememize ramen, bunun zaman ierisinde herhangi bir merkezin kontrol olmakszn tabanla uyum ierisinde gelitiini belirtmek yanl olmayacaktr. Byk ihtimalle de bu oluum, blgenin Alevi tarihinin ikinci dnemini balatan 16. yzylda yaanan gelimelerin sunduu beklenmedik olanaklarla ilikiliydi. Bu yzyln balarndan itibaren balayan Snni Osmanl ile ii ran arasndaki srtmeler 1514 ylnda ikincisinin alehine biten bir savala kapanmas, Osmanlnn dorudan ynetimi altnda olan Alevi topluluklar zerinde bilinen olumsuz sonular yaratrken, Dersimli Alevileri yeni bir dnem bekliyordu. Bitlis beyi Krt drisin Osmanl ynetimiyle girdii ilikilerin de yardmyla kazanlan ran sava sonrasnda Krtler, Beyliklerinin kabul edildii geni bir otonom yap kazanmlard. Her ne kadar Dersimi kapsayan emigezek Beyliinin ranla ilikileri olmusa da, Krtlerin kazand bu stat onun iin de geerliydi. Bu ayrcalkl stat ve blgede hakim olan silahl airet taraftarlar sayesinde Dersimli Seyitler de kendi blgelerinde almalarn 1908 ylna kadar rahatlkla srdrdler[22]. Bu dnemden sonra balayan ve 1938de son bulan, zlme sreci olarak nitelendirilebilecek nc dnem ncesi, drt yzyl akn bir sreyi kapsayan ikinci dnemde yaratlan dinsel rgtllkte, Dersimli Seyitler tasavvuf anlayn her ynyle bal olduklar airet yaps ve geleneksel inanlarla uyumlu bir toplumsal yapya dntrdler. Zaman ierisinde artan genel nfusa paralel olarak kendi ilerinde blnmeler ve iblm ile olduka karmak bir yap haline dnen bir sistemin yaratclar olan Seyitlerin, alma alanlarn, airetlerin evre blgelere gmesiyle corafi olarak da alabildiine genilettikleri grlmektedir (bak. Harita 1).

Kroki 1: Dersim merkezli Seyitlere bal blgeler

Kroki 1: Seyit Aileleri, Ana Merkezleri ve Etki Alanlar

http://www.dersim.biz/html/bektasson2.htm

10.08.2011

HACI BEKTAS-I VELI ve KRT MESLEKTASLARI

Page 4 of 14

Bu yaylma birok yerde onlar Trk Alevileri ve bunlar ierisinde 16. Yzyldan itibaren etkin bir merkezi g olan Bektai rgtlenmesiyle komu haline getirdi. Yine de ne bu corafi yaknlama, ne de onlar arasnda varolan inan yaknl iki grup arasnda tam anlamyla organik bir btnln oluumuna yetmedi.

Yol Kardeliinden Rekabete: Dersimli Seyitler ve Bektailer

nceki sayfalarda da belirtildii gibi, Dersimli Seyitler ve Hac Bekta- Veli 13. Yzylda Anadolu ve Krdistanda yaygn faaliyetler yapan deiik dervi gruplarna mensuptular. Ayrca onlar, k dnemi itibar ile birbirlerine yakn klan bir baka zellik de, faaliyetlerini (yar) gebe airetler arasnda younlatrdklarndan, karmak ve yazsal mistizm yerine, sadeletirilmi ve zellikle derviin tanrsal kerametlerine dayanan bir tasavvuf yntemini semi olmalaryd[23]. Genel saylabilecek bu benzerliklerin tesinde bizzat bu iki grubun birbirleriyle ilikide olduu izlenimi brakan mulak verilere dayanan kimi iddialar da vardr. ki grup aras muhtemel bir ilikinin varlna iaret edebilecek ilk yazl kaynak Vilayetnamedir. 15. Yzyln sonlarnda kaleme alnm Vilayetname, Hac Bektan ilk taraftarlarn Krdistanda yarattn aktarr. O, Trkistanda, Ahmed- Yesevi tarafndan grevlendirdii Rum lkesine gelmeden nce Krdistana uramtr:

Hnkar, Krdistanda, bir kavmin iinde bir mddet eleti. Orada bir bacnn, doan olann oul edindi. O ilde birok kerametler gsterdi. Anlatlsa sz uzar. Birgn, o ilde, bir toplulukla giderken bir rmaa yaklatlar. Irmaktaki balklar, ba karp Hnkara selam verdiler. Hnkar, selamlarn alp sa olun dedi, varn tespihinizde olun. Bu eit kerametlerle o ili kendisine muhip etti. imdi o kavme Hnkariler derler.[24]

Vilayetnemenin ne kadar gvenilir bir kaynak olduu bir yana braklrsa, en azndan bu aktarmdan klarak, Hac Bektan Krdistanla ilikide olduu ve Hnkariler adyla anlan bir grubun var olduu dnlebilir. Bu grubun adna baka hi bir kaynakta rastlanlmamas ve tarihte de bu ad altnda hi bir oluumun bulunmamas, iyimser bir yaklamla, Hnkariler ad altnda bir ilikinin yalnzca yazld dnemde var olmu bir gereklii yanstan bir veri olarak kalyor. Yine Vilayetnamenin yazld tarihte Krdistan ile tam olarak nerenin kastedildiinin de ak olmadn belirtmek gerekiyor. Eer 13. yzyldan karsak, Krdistan adnn Seluklular tarafndan Hakkari ve onu evreleyen blgeye verildii; ama Vilayetnamenin yazld tarihi temel alrsak, Krdistan denildiinde akla gelen blgenin emigezek beylii olduunu biliyoruz[25]. Her iki ihtimal de, konumuz asndan belirtilmi olmann tesinde bir anlam tamyor. Vilayetnamedeki verilere dayandrlan ve sanrm ilkinden daha yaygnca ne srlen ikinci bir iliki iddias daha vardr. Hac Bekta- Velinin Anadoluya geldikten sonra, kendisinden nce buralarda faaliyet gsteren Babalarla srtmeler yaad belirtilmiti. Sz konusu iliki bu kiilerden Sar Saltk, Seyid Mahmud-i Hayrani ve Karadonlu Can Baba zerine kuruludur. Sar Saltk dnda dier iki kiinin ismiyle Dersimde anlan herhangi bir Seyit topluluu olmamasna karn, Alevi Krtler ierisinde etkin yerleri olan Auan ve Kureyliler hakkndaki kimi anlatlar onlarn atalarn bu kiilere balamaktadr. Bu iddialara

http://www.dersim.biz/html/bektasson2.htm

10.08.2011

HACI BEKTAS-I VELI ve KRT MESLEKTASLARI

Page 5 of 14

gre, Hac Bekta evresinde olan Karadonlu Can Baba ile Auan; Seyid Mahmud-i Hayrani ile de Hac Kurey ayn kiilerdir[26]. Dersimli Seyitler hakknda snanm tarih almalar olmamasna ramen, bu iddialarn dayana var mdr? Bilindii gibi Sar Saltuk, Hac Bekta ile ayn dnemde yaam ve ondan ok daha faal ve ad yaygn olan gazi nitelikli bir Trkmen derviiydi. zellikle Bat-Anadolu ve Balkanlarda katld fetihler ve tekke faaliyetleriyle tannmaktadr. Halen bu blgelerde saygn bir ad olduu bilinmektedir[27]. Sar Saltk da, dnemin tm dier Babalar gibi -Hac Bekta da dahil-, zellikle ad verilen blgelerin yan sra OrtaAnadoluda faaliyet ierisinde olmulardr. Onlarn bu ilk dnemde Dou Anadolu ile ilikilerini belgeleyen hibir kaynak yoktur. Bu yzden Hac Bekta dnemiyle ilikili bir ad olan Sar Saltkn bu dnemde gelip Dersime yerlemi ve burada faaliyet yrtm olmas ihtimali olduka dktr. Bu Seyit ailesinin Dersim iindeki nfuslarnn Hozata bal Karaca ky ile snrl olmas bunu desteklemektedir. Ayrca onlarn 1938 ncesinde Krtenin yansra btn ky olarak halen Trkeyi de kullanyor olmalar da, Dersime gelilerinin byk olaslkla 19.yzyldan ncesi bir zamana gidemiyecei grn glendirmektedir[28]. Karadonlu Can Baba ve Seyid Mahmud-i Hayrani konusuna gelince; her iki kiinin Dersimli iki Seyite ait adlar olduu yaktrmasnn dayanaklar da sorunlarla doludur. Vilayetnamede ne M. Hayrani ne de Karadonlu Can Babann yaadklar blge olarak Dersim ad zikredilir. Hayrani, Akehir erenlerindendir, ehrin kads olduu ve burada da ld bilinir. Karadonlu Can Babann yaad blgeler hakknda bilgi verilmez. Vilayetname onun Hac Bektan istemiyle Erzincanda Mool ordusunu durdurduu ve onlar Mslmanl kabul etmedike Rum lkesine girmelerini engellediini bildirir. Karadonlu Can Baba, Mool Han Kavusa burada keramet gsterir: gn bir kazanda kaynatlr, gn ate iinde kalr ve sonunda kendisine bir kadeh zehir iirtilir. Her nde de Can Babaya bir ey olmaz. Kavus Han da onun byklne inanr ve Mslmanl kabul ederek, Rum lkesine girip yerlemeyi hak eder[29]. Karadonlu Can Babann zehir(au) imesinden dolay onun Auien lakab ald sylenir (-bu lakab Vilayetnamede gememektedir). Dersimde Auan hakknda anlatlanlar ile Hac Bekta eri Can Babann bu hikayesi arasnda gsterilen kerametlerin benzerlii dnda hi bir ortaklk yoktur. Gerek adnn eyh Mahmut[30] olduu da sylenen Auann, bu kerametleri, tm Dersimli Seyitlerin huzurunda kimi anlatlara gre Keykubad, kimilerine gre ise IV. Murat karsnda Bainde gsterdii ve Sultann onu blgenin ba-piri olarak tand rivayet edilir. Auan ile Can Babann zdeletirilmesi, sanrm, Bektai tekkesi ile Alevi Krtler aras organik balarn kurulmaya alld 19. yzylla balayan ge bir dneme ait bir iddia olsa gerek. Bektai tarihinde yaygn olarak kullanlan entegrasyon yntemi, yeni gruplarla kurulan ilikilere tarihsel zemin sunma yntemiyle burada da uygulanma benziyor. Ayn eyler, Mahmud-i Hayrani ile Kureyin e kiileri temsil ettii iddias ile ilgili olarak da sylenebilir. Vilayetnamede Mahmud-i Hayraninin, Hac Bekta elinde kam olarak kulland bir ylanla aslana binmi bir halde karlamas, buna karlk Hac Bektan da duvar yrtmesi[31] ile ilgili rivayet Dersimdeki Kurey ile Baba Mansur rivayetinin aynsdr. Dersim versiyonunda duvar yrten Baba Mansur ve elinde ylanla aslan zerinde gelen kii Kureydir[32]. Burada da bundan baka ortak hi bir zellik yoktur. Hac Bekta ile ilikili klnan bir baka Dersimli Seyit de Dervi Cemaldir. Bu iddialara gre, Dervi Cemal, Hac Bekta halifelerinden olan Cemal Seyyidin kendisidir[33]. Bu benzetme de hi bir zemini olmayan bir ad benzerliinden teye gitmemektedir. Cemal Seyyidin, Hac Bektan lmne doru atad ilk halifelerden biri olduu ve kendisini Akdeniz yresinde grev verildiini Vilayetname aktarmaktadr. Bat Dersimde eyh Hasan airetlerine Pirlik yapan Dervi Cemallerin, dier rneklere benzer bir ekilde, 1938e kadar Hac Bekta tekkesiyle her hangi bir bann olduunu kantlayan bir belge bulunmamaktadr. lk dnemle ilgili olarak iki grup aras balarn varlna ynelik baka bir iddia yoktur. Balm Sultan ile balayan ikinci dnemde ise, varsa dahi birinci dnemdeki dinsel balarn bile tamamen ortadan kalktn grmekteyiz[34]. Her iki grubun ayrm ve kendi rgtlenmelerini bu dnemde ekillendirmi olmalar ve Balm Sultan adnn Dersimde tannmamas veya hi anlmamas aradaki uzakln boyutunu gsteriyor. Bektai tarikat ile Alevi Krtler aras ilikilerle ilgili bilgilere yeniden 19. yzylda tank oluyoruz. Tarikatn 1826da merkezi tekkesi dahil, tmden kapatlmas sonrasna denk gelen bir dneme ait ilikilerden ilk kez, blgede bulunmu Britanyann Diyarbakr konsolosu Taylor bahsetmektedir. Taylor, Kzlbalara uygun (lehte) bir mezhep olarak tanmlad Bektailerin 1866da Kzlba Krtlere yakn Arapgirde bir tekke atklarn ve tekkeye bakan eyh Osman ile Kzlbalarn saygl ilikiler ierinde olduundan bahsetmektedir[35]. Taylordan elli yl sonra Dersimi gezen ngiliz subay Molyneux-Seel de, Dersimlilerin kendi blgeleri dnda ziyaret ettikleri kutsal yerler arasnda Kerbela, Kfe ve Bagdadn yansra Krehirdeki Hac Bekta tekkesinin de bulunduunu yazmaktadr[36]. Bektailerin bu dnemden itibaren blgedeki airetlerle, onlar zerinde etkin olan Auanlar araclyla ilk dzenli ilikileri kurduklar anlalyor[37]. Auanlarn Murid konumlarndan dolay Alevi Krtler arasnda saygn bir yere sahip olmalar, onlarn tm Alevi Krtler ierisinde yaylmalarn kolaylatrc bir olanak olarak ortaya kyor. Auanlar araclyla Bektailer, Dersimin i blgelerinde snrl olmak zere, onu evreleyen, zellikle Bat blgelerinde oturan airetler arasnda Hac Bekta adnn tannmas ve Bektailere ait Trke ayinlerin kullanlmasn salayabildiler.Yine de bu yerlerde bile, geni ve ilevi olan bir rgtsel ban oluturulduundan sz etmek mmkn deildir. Sz konusu mesafe ngiliz ruhban Trowbridge, 1908 ylnda Antep yresinde bir Alevi dedesi ile yapt rportajda da ortaya kyor. Trowbridge, Alevi Dedesine kendi merkezlerinin neresi olduunu sorduunda, ondan Dersim yantn alyor. Dede, Trowbridgee, kendi dinlerine birisi gemek istediinde o kiinin ilknce kendileri tarafndan eitildiini, sonra Dersimden gelen Pirlerin huzuruna karldn, eer bu kii Pirlerinin onayn alrsa tm Aleviler tarafndan kabul grdn aktaryor[38]. Krt Dedenin btn konuma boyunca Hac Bekta adn vermemesi, Bektai tekkelerine yakn bu blgelerde bile rgtsel dzeyde onun henz yerinin olmadn gstermektedir. Ayrca ileriki sayfalarda greceimiz gibi, bu ilikinin btn Auanlar zerinde eit etkisinin olmadn, daha ok Malatya Auanlar araclyla srdrldn greceiz. Dersim ierisinde ise balangta yalnz Seyitler ve ileri gelenler arasnda tannan Hac Bekta, genel nfus tarafndan tannmak iin blgenin 1938den sonra Trkiye toplumu ile girdii yeni entegrasyon srecini bekleyecekti[39]. Fakat bu dnemin de, yalnzca dinsel adan baklsa bile sorunsuz olmadn belirtmek gerekiyor. rnein Nuri Dersimi, Birinci Dnya Sava srasnda Bektailer ile Dersimliler arasnda gelenekler konusunda varolan farkllklarn ne tr sorunlara yol atn ve iki grup arasnda ne gibi gerginliklere neden olduuna bizzat tanklk etmitir. O, inanlarna mdahale ettii iin Dersimlilerin Bektai temsilcisi elebi

http://www.dersim.biz/html/bektasson2.htm

10.08.2011

HACI BEKTAS-I VELI ve KRT MESLEKTASLARI

Page 6 of 14

Cemalettine olduka kzdklarn ve bu yzden onun blgeyi terketmek zorunda olduunu aktarmaktadr [40]. Bektailer ile Doulu dindalar arasndaki yaknlamann temposunu arlatran ve hatta zaman zaman ciddi ztlamalar douran bu son dnemi daha iyi anlayabilmek iin, iki grup arasnda bandan itibaren var olan veya zaman ierisinde gelien kimi yapsal farkllklar zerinde biraz daha ayrntl durulacaktr.

nansal Farkllklar

Daha nce de belirtildii gibi her iki grubun ncln yapan derviler, ayn dnemin kiileri ve byk olaslkla da birbirine olduka yakn popler tasavvuf kollarnn yeleriydi. Hepsinde etkili temel tasavvuf anlay Tanr-insan ayrmnn mutlak olmad (Vahdet-i Vcud), kiinin aradaki mesafeyi aabilecei ve bunun imkanlarnn varl dncesi zerine ekillenmiti[41].Yan sra, bu eilimlerin iine 1500lere gelindiinde daha belirgin ii motifleri girmiti. Bunlardan, Aliye ayrlm zel bir sevgi ve inan ve onun soyundan gelen mamlarn kutsall, Kerbela klt, dinsel ayinlerin merkezi konumundaki Cem merasimleri ve anti-Snni tutum tmnde ortak saylabilecek zelliklerden birkadr[42]. Onlar arasndaki inansal farkllklar, bu yzden, st teolojik anlay ve motiflerde deil, alma alan olarak setikleri blgelerin sakinlerinin lokal veya eski inanlarndan devraldklar motiflerin etki dzeylerinde aramak daha doru olacaktr. Bu balamda inan dzeyinde ortaya kan farkllklar iki gruba ayrlabilir[43]: Birincisi, bandan itibaren etnik ve blgesel zelliklerden kaynaklanan geleneksel inanlardr. Hac Bektan taraftar olan Trkmen airetleri ile Dersimli airetlerin geleneksel inanlar arasnda bandan itibaren farklar vard. lk grup, daha ok Ortaasya-ran arlkl motifler tarken, ikinci grup Anadolu-ran-Mezopotamya kkenli motifler barndrmaktayd. Bu motiflerin kendilerini bandan itibaren geerli kldklar ve zaten tassavvuf akmlar da buna karn hogrl bir tutuma sahip olduklar iin, bu akmlara bal derviler ile domatik slama uzak gruplarn yaknlamas kolay olmaktayd. Dersim de arkaik inanlar ile ii-tasavvufun hem toplumsal hem inansal dzeyde bulutuu ilgin blgelerden birisiydi. Yakn zaman ncesine kadar Dersimin kylerinde rahatlkla tespit edilebilecek bu ayrlklar birok gzlemcinin de dikkatini ekmiti. Mesela, gne, ay ve atee ilikin eski inanlarn Dersimlilerin gnlk yaamlarnda halen canl yerleri vard. Ayn ekilde dier Alevi gruplaryla paylalan kimi motif ve rituellere de, faekl anlam ve deer yklenmektedir. Olduka merkezi ve yksek anlam tayan Ali ve Hzr klt, doal ziyaretlerinin vazgeilmez nemleri veya cem-semah trenindeki biimsel ve folklorik farkllklar da bunlardan saylabilir. nansal farkllklar oluturan ikinci bir kategori zaman ierisinde, ii-tasavvufuna dayanan aamal bir tarikatln ald biimle kendisini gsterdi. Bunlarda yaygn olarak kullanlan yntem, drt kap-krk makam anlayna dayanmaktayd. Bu anlayn pratikte somutlan Bektailer de geleneksel tekke tarikatlna yakn bir rgtsel bir biim alrken, Alevi Krtler de var olan toplumsal yapya entegre olarak oldu. Bektai tarikatnda eriat-Tarikat-Marifet ve Hakikat kaplar srasyla ve eitimle geilmesi gereken aamalar olurken, Alevi Krtlerde bunlar statik ve dinsel kiilere ballkla snrlandrlan aamalar olarak ekillendi. Bunun da tesinde ilk kap olan ve Snni slamn temel yapsn aluturan eriat kaps, Bektailerde tekkeye kabul edilen kii iin bilinmesi gereken bir aama olarak kalrken, Krtler dinin tamamen batni yann esas alarak eriat kapsn ince bir yntemle es geiyorlard. Her eyden nce onlar, Bektailerin aksine, kendilerini doutan itibaren tarikatlarnn yesi olduklarna inandklarndan, eriat kurallarnn kendileri iin geerli olmadklarna inanyorlard. Yine kiinin doutan devrald ve eriat kapsn temsil ettiini savunduklar Rehber balantsnn da, ilk kapnn doal bir amn saladna inanyorlard. Ayn yntemi dier dinsel mecburiyetler iin de uygulamaktaydlar. Onlara gre, Tarikat kapsn Pirler; Marifet kapsn bir sosyo-dinsel iliki olan Musahiplik-ki bu Bektailikte varolmayan bir unsurdur-; ve Hakikat kapsn Muridler temsil etmekte ve kendileri bu temsilcilere mr boyu balanarak dinsel sorumluluklarn yerine getirmi olmaktaydlar. Bu yzden, iki grup aras mesafenin, zellikle uzun sren ikinci dnemde, hem bymesi hem de biimlenmesini belirleyecek olan asl etken, bu blgelerde hakim olan politik, sosyal ve inan yaplarnda aranmaldr. Seyitlerin, kkenleri ne olursa olsun, alma blgelerinde hakim etnik-folklorik yapya zaman ierisinde entegre olmalar; onlar arasnda balangta var olan temel teolojik anlaylarn tesindeki kimi ayrlklarn oluumunun asl sebebi olarak grlmelidir. Bu farkllamann zerinde biraz daha durmak, bunun nedenlerine eileceimiz bir sonraki paragraf ncesinde gerekli olmakta.

rgtsel Farkllklar

nceki paragraflarda iki grubun kendisini ekillendirdii en nemli dnemin 1500de balayp, Bektailer iin 19. Yzyln ilk eyreinde, Dersimliler iin 1908 ylnda biten ikinci dnemde olutuunu; bu dnemde Bektai tarikatnn Anadolu Trkmenleri arasnda(ve Balkanlarda) yaylmn tamamlam saylabileceini ve Alevi Krtlerin de Dersim merkezli kapal yaplarn oluturduklarn belirtmitim. Aslnda bu ikinci dnemde oluan ve birisinde yaylmac, dierinde kapal-ie dnk sfatlaryla nitelendirebilecek zelliklerin daha ilk dnemki dervilerde de grlebileceini de belirtmek gerekiyor. Vilayetnamede Hac Bekta ve evresindeki Babalar iin anlatlan efsanelerin hedeflerinden birisinin de, Trkmenleri, Moollar ve Hristiyanlar Mslmanlatrmak olduu sk sk vurgulanr. Bektailer, bandan itibaren yaylmac veya taraftarlarn oaltma abas iinde olduklarndan, yaygnca kolonizatr deyimi ile tanmlanmaktadrlar[44]. Krtler arasnda alma yapan dervilerde ise bu trden hikayelere rastlanmamaktadr. Onlar hakknda anlatlan keramet gsterilerinin iki amac vardr: birincisi, ilk dervilerin

http://www.dersim.biz/html/bektasson2.htm

10.08.2011

HACI BEKTAS-I VELI ve KRT MESLEKTASLARI

Page 7 of 14

birbirleri arasndaki statlerini belirlemek; ikincisi ise, blgeyi ele geiren Seluklu ve Osmanl Sultanlarna kar kendi statlerinin resmi dzeyde tannmasn salamak. nceden de belirtildii gibi, bu Seyitlerin ne airetler arasnda taraftar bulma, ne de kendi blgelerinde yaam Hristiyan Ermeni nfusunu kendi dinlerine evirme konusunda herhangi bir abalar yoktur. Bu pasif derviilie, herhalde 1514 ylndan sonra kazanlan otonom stat, kapal bir topluluun nihai ekilini almas iin yaratlm ideal bir ortam sunmaktayd. Daryla minumum ilikileri olan bir blgede, Dersimli Seyitler tpk kendilerinin kaltsal devrettikleri statleri gibi taraftarlarn da ebediyen kendilerine balayacaklard. Onlar, soylar araclyla korumaya aldklar ruhani yetkilerini, yzyllar aan sreye karn aileleri iinde tutmasn bildiler. Her birisi evresinde kabark bir airetler nfusu olan bu Seyit aileleri, bylelikle Anadoluda imdiye kadar rgtsel yaps tam olarak deifre edilmemi karmak bir organizasyon kurdular[45]. Aadan yukar Talip-Rehber(Delil)-Pir-Mrid-Piri Piran ilikisiyle somutlaan sistemleri, iki temel rgtsel halkadan olumaktayd. Birincisi, her Seyit ailesinin airetler ile kurduu, Pir merkezli Talip ilikisine dayanmaktayd. Burada var olan ballk gemi dnemde belirlendiinden bu airetlere mensup kiiler, doutan itibaren tarikatlarnn yesi (talip) saylyor ve onlara bu yeliin en nemli zorunluluu olan Pir ilikisini srdrme ve gelecek nesile devretmekten baka bir ykmllk dmyordu. kinci halka ise, Seyit ailelerinin ayn Pir-Talip ilikisini kendi aralarnda da uygulamalar ile ortaya kmt; kendi aralarndaki ilikiler, bir alt tabaka olarak grdkleri airetlerle olan ilikilerinden ayr olarak, eit dzeyde alglanan bir anlaya dayanmaktayd. Hi birisinin dierinden stn saylmamas gereken bu halka, Dervi Cemal ile balayp srasyla Sar Saltk, Kurey, Baba Mansura gidip son olarak Auanda bitmekteydi. Seyitler kendi aralarndaki ilikileri Ser-Cemaat ad verdikleri bir Balarn Toplants ile dzenlemekteydiler. Burada belirlenen bir st Pir, Pir-i Piran (Pirlerin Piri) olarak adlandrlmaktayd. Tam olarak yaptrm gcnn ne olduunu bilmediimiz bu makam, son dnemlerde Auanl Doan Dede tarafndan temsil edilmekteydi. Bektailer tarafndan kullanlan tekke sistemi, bilindii kadaryla Dersim Seyitleri tarafndan kullanlmamtr. Onlar dayandklar yar gebe topluluun bu niteliini korumasna denk olarak, gezginci ve szl aktarma dayanan karakterlerini korumulardr. Pir ve Talip ilikilerinin temel yaps, Pirlerin taraftarlarna yaptklar yllk ziyaretlerde dzenledikleri Cem merasimlerinde odaklamaktayd. Seyitler ihmal etmedikleri bu ziyaretler araclyla, taraftarlarnn kendilerine olan ballklarn srekliletirmenin yan sra, onlar arasnda var olan sosyal sorunlara getirdikleri zmlerle toplumsal huzurun onarlmasn da salamaktaydlar. Grevleri karlnda taraftarlar ralx denilen maddi desteklerini sunmaktaydlar. Seyit ailelerinin yaamlarnn tamamen bu desteklerle srdrdklerini sylemek mmkn deildir. Byk blm geimlerini blgede hakim olan yar-gebe kyl retimiyle srdrmekteydiler. Pir-talip ilikilerindeki ekonomik boyut, zellikle farkl blgelere gen airetler ile balarn diri tutulmasnda kmsenemez bir rol oynama benziyor. Pirlerin, kimi zaman amalar gereken tm zorluklara ramen ana blgeden uzaklaan taraftarlarna ynelik ziyaretlerine devam etmeleri, kendileri asndan getirdii maddi gelir ile ekiciliini korurken, bu, ayn zamanda uzaklaan taraftarlar ile Dersim arasndaki balarn kopmamasnda da belirleyici etken olmaktayd. Dersimli Seyitlerin blgenin sosyo-ekonomik yapsyla uyumlu bir ekilde yarattklar bu sistemden farkl olarak, Bektai rgtlenmesi nihai biimini alaca ikinci dneminde, ikili bir rgtlenme yntemiyle eski ve yeni taraftarlarn kendisine balayacakt. Tarikatn Krehirdeki merkezi dndaki ilk rgtlenmeleri deiik Babalar araclyla kurulan tekkeler oldu. Bu tekkelerin hepsi resmen tannm zaviye veya vakf statleriyle evredeki heterodoks Trkmen ve halen Hrstiyan olan yerli nfusu kendilerine balamaya alyorlard[46]. Bu tekkeleri ilk dnemde sahiplenen kiilerin mevkilerini soya dayanarak m yoksa seilmi olarak m devraldklar bilinmiyor. Fakat Balm Sultan sonras tarikat ierisinde bu hususta kan ayrma, Bektailerin bundan sonra iki kolla temsil edilmelerine yol at. Birinci kol yol evlatlar olarak da nitelenen Babaganlar oldu. Babaganlar tarikatn temsilcilerinin ancak seilmi ve snanm Babalarca ynetileceini iddia ediyor ve zellikle Trakya-Balkan blgesi ve stanbul ve Kahire gibi byk merkezlerdeki tekkeleri denetliyorlard. Bunlarda, yukardan aaya dinsel merciler srasyla DedebabaBabahalife- Baba-Dervi-Muhib-Talip olarak adlandrlmaktayd. Bektailerin Babagan kolu geleneksel tekke tarikatlnn prensiplerine, ikinci grubu oluturan elebilerden ok daha yakn idi[47]. Bektailii temsil edecek ikinci kol olan elebiler ya da Belevlatlar, kendilerinin dorudan Hac Bekta soyundan geldiklerini iddia etmekteydiler. elebiler, taraftarlar olan Kzlba topluluklar ile dinsel balarn Halife-Dede-Rehber-Talip ilikisi zerine kurdular. Bunlar ierisinde en yksek makam olan Halifelik makam (Muridlik) yalnz elebi ailesinden bir kii tarafndan igal edilmekteydi. Halife, Krehirdeki merkezde ikamet etmekte ve buradan kendisine bal Alevi topluluklarn iine gnderdii Dedeler araclyla taraftarlaryla balarn srekli klmaktayd. Dedelik genel olarak elebi ailesinin yan sra, Tekkede eitilmi kiiler veya talipler ierisinde var olan ocaklardan seilen kiilerce yaplrd. Bunlarda nc makam olan Rehberler (Dikmelikte denir), ulalmas zor olan blgelerde alt temsilci olarak seilmi kimselerden olumaktayd. elebiler, 16. Yzyldan itibaren balayan ve Anadoluda Safavi taraftarlndan kukulanlan Kzlba Trkmenleri Hac Bekta tekkesine balamakta baarl oldular. Bunda onlarla tadklar inan yaknlnn yan sra Hac Bekta tekkesinin bu anti-ii dnemlerde bile en az baskya hedef olmas da rol oynuyordu [48]. Tekkenin iinde tamay baard tm aykr inan yapsna ramen, devlet iddetinin hedefi olmaktan kendisini koruyabilmeyi nasl salamt?

ktidarla likilerde Farkllklar

Bektailer ile Osmanl yneticiler arasndaki ilikiler 14. Yzyln balarna kadar gitmektedir. Bu ilikilerin iki boyutu vardr. Birincisi, genilemekte olan ve henz kat Snni karakteri almam bir beyliin taban bulma araylarnn, onu sava Trkmen airetlerine ve bunlar ierisinde saygn yerleri olan Babalarla iyi geinmeye mecbur klmas; kincisi ise, bu Trkmen airetleri ile Babalarda hakim olan fetihi karakterin onlar srekli yeni alanlara ve iktidar araylarna yneltmesiyle biimlenmekteydi[49].

http://www.dersim.biz/html/bektasson2.htm

10.08.2011

HACI BEKTAS-I VELI ve KRT MESLEKTASLARI

Page 8 of 14

Bizzat Hac Bektan, ondan yakn zaman nce ve sonra yaam Babalarda yaygnca grlebilen bu nitelikleri kendi ahsnda yansttn sylemek mmkn grnmyor. Politik kargaa ve i isyanlarn glgesinde yaayan bu Velinin kendisini ancak Sulucakaryke geri ekerek yaatabildii grlmektedir. Fakat ondan yarm yzyl sonra tekkede yetiecek olan Abdal Musa bu ilikilerin ilk rneini vererek hem kendi etkisini hem de bal olduu Hac Bekta adn genileyen Osmanl Devleti ierisinde yaymasn bilecektir. Abdal Musa, Sultan Orhann fetihlerine katlarak nemli askeri baarlara adn yazdrm ve karlnda tekkesini kurabilecei topraklarla dllendirilmiti. Yine bu almalar sayesinde, Yavuza kadar Osmanl Sultanlarnn, politik ve sosyal karlar tesinde Hac Bekta tekkesine kar scak duygular beslemelerinin ve deiik yardmlar yapmalarnn zeminini yaratmtr[50]. Bunun da tesinde 14. yzylda kurulan ve ileriki yzyllarda Osmanl askeri tekilat ierisinde nemli bir konum kazanacak olan Yenieriler, Abdal Musa gibi gazi mentaliteli dervilerin mistik ruhlaryla birletirilmeye allmtr[51]. Hac Bektan bu devirme ordusunun ruhani lideri olarak seilmesi, tarikatn, iktidarn biimlenmedii bu dnemde yneticiler nezdinde pek de aykr bir topluluk olmadn gstermektedir. Btn bunlar, Hac Bekta adna kurulan zaviyelerde alan Babalarn snrsz bir zgrle sahip olduklar anlamna gelmemeli. Ynetim bandan itibaren ynetim tarafndan tarikatn kabul edilebilir snrlar amamasna dikkat etmitir. Arlklar bilinen derviler srlm veya cezalandrlm; ya da Hurufiler rneinde olduu gibi, tarikata dardan gelen tehlikeli ar ii szmalara kar sert tedbirler alnmtr[52]. Yine, Balm Sultann II. Beyazt tarafndan merkez dergaha gnderilmesi, 15. Yzyln ikinci yarsnda artan ii etkisinin kontrol dna kmas tehlikesi karsnda yaplan bir mdahele olsa gerekir. I. Selimin tahta getii dnemde mparatorluk iin tehdit haline dnen Kzlba eilimli heterodoks merkezler ar bir bask altna alnmtr. Kzlba gruplaryla ilikili bir ok dervi grubunun da ayn akbete urad biliniyor. Bizzat Krehirdeki Hac Bekta tekkesinin bu dnemdeki durumu hakknda net bilgiler yoktur. Ama 1550lerden itibaren tekkenin almalarn yeniden srdrd bilinmektedir[53]. Ynetimin, bu tarihten sonra tarikata bal tekkeler zerinde de denetime resmi bir biim verdii grlmektedir. Artk tekkeye bakan kiinin lm sonrasnda yerine geecek takipcisi, merkezi Hac Bekta tekkesi araclyla yetkililere bildiriliyor ve ancak bunlardan alnan onayla grevine balayabiliyordu[54]. Bu kuraln tarikatn kapatld 1826 ylna kadar geerli kald ve salanan kompromi araclyla bir ok blgede var olan Hac Bekta tekkeleri yalnzca dinsel almalarn deil, ayn zamanda zaviyelerde yaptklar retim ve ticari faaliyetleri nedeniyle ekonomik alanda da fonksiyonel olabiliyordu. Tarikatn 1826 ylnda kapatlmas dorudan kendisinden kaynaklanmyordu. II. Mahmudun reform politikalar uzantsnda Yenieri ocaklarn ortadan kaldrma giriimi, onlarn bal olduklar Bektai tekkesini de olumsuz bir ekilde etkiledi. Ksa bir gizlilik dnemi geirecek olan tarikat, byk olaslkla bu dnemden itibaren Krt blgelerindeki Alevilerle iliki arayna kt[55]. Bunun pek de kolay gelimediini nceki sayfalarda belirtilmiti; nedenleri iin iki konuya yeniden deinmek gerekiyor. Bunlardan ilki ve sanrm en nemlisi, Dersim blgesinde alma yapan Seyitlerin yalnzca blgede etkin olan airet yaamyla deil, ayn zamanda onlarn mentalitesiyle de uyumalaryd. Krt airetlerinin kendi lokal bamszlklarna dkn olduklar ve bu yzden sk sk otorite ile kar karya geldikleri biliniyor. zellikle 1514 sonras sahip olduklar blgesel otonom statleri onlarn bu zgrlk konumlarn glendirdi[56]. Dersim airetleri, 19 yzyln ortalarnda son Mirleri ah Hseyinin ynetim tarafndan tasfiye edilmesi sonrasnda bu statlerini 1908 ylna kadar, kimi Osmanl askeri giriimlerinin stesinden de gelerek rahatlkla srdreceklerdi. Bunun da tesinde evrelerindeki Snni oluumlara kar aktif bir airet muhalefeti yapmasn da bileceklerdi. Onlarn silahl gleriyle koruduklar bu topraklar ayn zamanda blgedeki Seyitlere snrsz bir alma ortam sunmaktayd. Anadolu Alevileri zerinde varolan Osmanl denetiminin onlar iin fazlaca geerli olmamas, zaman ierisinde Seyitlerde zgrlk anlayn geliimine olanak sundu. Bamsz hareket eden Seyitler, Bektailer araclyla ne devlet denetimine girmeyi ne de airetler zerinde sahip olduklar mutlak etkilerini Bektailerle paylamay kabullenmemeleri anlalr olmaktadr[57]. Bu ilikinin ilk aracsnn Malatya Auanlar olmas tesadf deildir. Malatya Alevileri ok daha nceden Snni toplumsal yap ile ilikiyi yaadklar iin[58] kendilerine Dersimli airet gc dnda yeni bir ittifak daha aramalar ve burada dier Anadolu Alevilerinin bir ka asr nce izledikleri yola girerek Bektailere yanamalar sz konusu olabilir. Ayrca genel yaknlamay biraz daha kolaylatran ikinci bir unsur da, 19. Yzylda Bektailerin de muhalefete dmelerinde aranmaldr. Bektailerin Osmanl ynetimi ile zde bir tarikat olarak bu blgelerde estirdii soukluk bu vesileyle ortadan kalkmtr. Bektailerle ilikileri Alevi Krtler asndan zorlatran ikinci bir neden de bu tarikata bal Babalarn Osmanl yaylmacl ve zellikle Yenierilerle olan ilikilerinde aranmaldr. Yenierilerin 1826 ncesi Dersim blgesi zerindeki Osmanl operasyonlarna ne derece katldn bilmememize ramen, bu birliklerle anlan Babalarn blgede braktklar intibalar o kadar da olumlu deildir. nl Bektai dervii Abdal Musann blge mitolojisine karanln ve ktlklerin sorumlusu olarak girmi olmas bu tespite ilgin bir dayanak oluturuyor. Dersimde, ad kt ruhlarn ve cinlerin ba komutan olarak geen Abdal Musann tek amacnn denetimi altndaki askerleriyle Dersimlileri yok etmek olduuna inanlr. Abdal Musann ktlklerine kar Dersimlileri koruyan iyilik melekleri ve gleri vardr. Bunlarn banda ise ya ebedi kurtarc Hzr ya da blgelerdeki kutsal kiiler bulunmaktadr. Dou-Dersim airetleri arasnda etkin olan Kureyler arasnda bu tr inanlar yaygndr. Onlara gre Dersimi Abdal Musann ktlklerinden koruyan kii kutsal atalarndan birisi olan Dzgn Babadr. Dzgn Baba gdmndeki askerleri ile Abdal Musa ile srekli bir sava halindedir ve Dersimlilerin halen yaamas onun byklne baldr[59]. Halk ierisinde yaygn olan bu inan, iki grup arasndaki dinsel srtmenin yan sra Dersimlilerde bir etnik kimlik koruma anlaynn varlna dadehalet etmektedir. Bu durum blge Alevilerinin Hac Bektaa bal halifeleri neden zor kabul ettikleri sorusuna verilebilecek bir cevap olduu gibi, 19. Yzyln sonlarndan itibaren daha fazla ne kacak son bir farkllamaya eilmeyi de zorunlu klmaktadr.

Etnik Farkllk

http://www.dersim.biz/html/bektasson2.htm

10.08.2011

HACI BEKTAS-I VELI ve KRT MESLEKTASLARI

Page 9 of 14

19. Yzylda Bektailerin geliimini belirleyecek en nemli ilikileri Doudaki dindalaryla balattklar ilikileri deil, yelerinin bu yzyln son eyreinden itibaren ortaya kan Sultan kart eilimlerle kurduklar birliktelikler oldu. Osmanlnn son dnemindeki muhalif hareketlerin birounu iinde barndran ttihat ve Terraki oluumu ierisinde Bektai tarikatna mensup birok kiinin bulunduu biliniyor. rnein, 1908 ylnda bu tekilatn iktidar devralmasndan ksa bir zaman sonra ne kacak ve 1918e kadar mutlak gc elinde tutacak olan Enver-Talat ikilisinden Talat Paa Bektai kkenliydi[60]. Bektailerin bu kiiler araclyla politik iktidar zerindeki etkisini yeniden onarmas kadar nemli bir gelime de, ttihatlar ierisinde 1912-13 Balkan Savalar sonras belirginleen Trklk eilimi ve keza bu eilimin tarikatta kendisine toplumsal bir dayanak bulma anlaynn ortaya kmasyd[61]. ttihatlarn iinden kan Kemalist akmn bu etnik-kltrel boyutu daha da ne karmas, Bektailerde yeni bir eilimin olumas olarak m, yoksa her zaman varolmu ve belki de Alevi Krtlerle ayrmnn bir nedeni olabilecek bir neden olarak m grlmelidir? Bektailer ve teki fetihi Babalarn almalarnn bandan itibaren faliyetlerde bulunduklar blgelerde Mslmanlatrma ve Trkletirme gibi bir etkilerinin olduu genellikle kabul grr[62]. Onlarn Anadolu ve Balkanlardaki faaliyetlerinin Hrstiyan nfus zerinde byle bir etki yapt aktr. Burada Trkletirmeyi bilinli bir eilimden ok Mslmanlamann uzantsnda gelien doal bir asimilasyon olarak grmek gerekiyor. Bektailerin edebiyat ve ibadet dili olarak Trkeyi kullanmalar ve bunu bu kesimlerde bulduklar taraftarlarna da aktarm olmalar byk olaslktr. Bunun karsnda Alevi Krtler, yaadklar izole corafyann da etkisiyle, Osmanl-Trk kltrne uzak kaldlar. Onlar iin Osmanl ve Trk deyimi Snni olmakla e anlam tamaktayd. Yakn dneme kadar bu anlay, Alevi Krtler arasnda yaygnln korudu. Kar taraftan bakldnda da kan sonu aynyd: Erzincan, Malatya, Mara ve Sivas gibi yerlerde yaayan Trkler veya Snniler iin de, Alevi ve Krt terimi ayn topluluu ifade etmekteydi[63]. Bu, Alevi Krtler ile Alevi Trkler veya Bektailerin birbirlerinin varlndan pek de haberdar olmadklarn gstermektedir. Sanrm, onlar arasnda bu mesafeyi besleyen temel nedenlerden birisi, Alevi Krtlerin kendi dillerini korumalar ve dinsel ibadetlerini kullandklar Zazaca ve Kurmancide yapmalarndan kaynaklanyordu. Yakn bir zamana kadar zellikle Dersim ierisinde Trkeye bir btn olarak yabanc olan bu topluluk, Trke dinsel ayinlere ve bylelikle Bektailere kar doal bir uzaklkta duruyordu[64]. Bunu Dersim evresindeki Alevi Krtlerin tm iin sylemek mmkn deildir. Onlarn Trke ile olan ilikileri 19. Yzyldan itibaren balayacak ve genel asimilasyonun bir paras olarak dinsel merasimlerinde de Trke ayinleri daha erken kullanmaya balayacaklardr. Alevi Krtlerin dillerini yazya aktarmam olmalar, onlarn 20. yzylda artarak yaygnlaan Trke kullanm karsnda, kendi dillerindeki ayinlerini de hzla terketmelerinin nedenlerinden olmutur. Genel olarak Krt toplumunda varolmayan dil bilinci, bu eksikliin ana sebeblerinden birisi olarak grlmelidir. ki grup arasnda var olan bu doal farkllk, belirtildii gibi, Trkln politik bir akm olarak ne kmas ve Bektailerin bu akmlar ierinde faal olmalaryla, kendilerinde 1908 sonras tarihlerinde gzard edilemeyecek bir karakter haline dnmtr. Bunun somut rneklerini, Birinci Dnya Savandan balayarak grmekteyiz. Nuri Dersimi anlarnda, Hac Bekta tekkesine bakan elebi Cemalettinin 1916 ylnda Dersim blgesine gelip, ttihatlar adna destek araylarnda bulunduunu aktarmaktadr. Bizzat Talat Paa tarafndan grevlendirilen elebi Efendi, Dersim airetlerini Ruslara kar savaa katlmalar iin tevik etmektedir. Onun Erzincandan yapt bu abalar istenilen sonucu vermemitir[65]. Dersimli airetler tam aksine 1916 ylnda, Ermenilere yaplan katliamn Dersimlilere de yaplaca korkusuyla ttihat ynetime kar byk bir isyan dzenlemilerdir. syann Dou-Dersimdeki liderliini Kureyli Seyit Alinin yapmas[66], elebi Efendi ile somutlaan Bektai tutumuyla tamamen bir ztlk iermektedir. Yine 1908 yl sonras gelien Krt hareketleri ierisinde Sar Saltuk gibi Seyit ailelerinden kiilerin olmas da farkllaan etnik eilimlerin bir baka rneidir[67]. ki grup aras politik-etnik kutuplama 1918 sonras daha da kzacaktr. Buna henz Cumhuriyetin temelinin atld ilk yllardan balayarak birok rnek vermek mmkndr. Bektailer, ttihatlarn dalmasndan sonra bu akmn devam olarak grlen Mustafa Kemal liderliindeki sava yeni bir umut olarak bandan itibaren desteklemilerdi. Dnemin Bektai temsilcisi elebi ile Mustafa Kemal arasnda samimi kiisel ilikilerin olduuna dair belgeler vardr[68]. Mustafa Kemalin 1919 ylnda elebi ile grt bir srada Sivasn dousunda yaayan Kogirililer, henz ekil almam yeni devletin milliyeti yapsna kar olarak isyan hazrlklar yapmaktadrlar. 1920 ylnn sonlarnda balayacak isyanlarnda Kogirililer, Krtlerin ulusal haklarn tannmasn isteyeceklerdir. syann rgtlenmesinde kendi yrelerinde Auanllara bal Hseyin Abdal tekkesinin nemli ilev grmesi ok daha arpcdr[69]. Cumhuriyetin kurulmas sonrasnda belirginleen laik ve Trk politikalar her iki gruptaki farkl etnik eilimleri deitirmemitir. Her ne kadar 1925 ylnda kartlan bir kanunla tekke ve tarikat almalarnn yasaklanmasndan Bektailerin faaliyetleri de payn almsa da, Bektai temsilcileri bunlar Cumhuriyetin genel politikalar erevesinde deerlendirmi ve yaplanlarn Bektai inancna ters dmediini, yeni rejim tarafndan gerekletirilen eylerin ayn zamanda kendilerinin de arzuladklar sistemi gerekletirmeye ynelik admlar olduundan ve bu nedenle artk rollerinin bittiini ileri srmlerdir[70]. Kemalist kadrolarn tutumu da bundan uzak olmamtr. Tarikatn yasaklanmas sonras Bektailere ilgi azalmamtr. Tam aksine onlarla ilgilenme zellikle etnik ve bilimsel aratrmalar erevesinde devam etmitir. Bektailik ilk dnem Trkler tarafndan dikkatle incelenmi ve tarikat btn Osmanl dnemi boyunca Trk kltr ve rkn koruyan en nemli merkezlerden birisi olarak grldnden, onun tarihsel nemi srekli vurgulanmtr[71]. Cumhuriyet kadrolarnda Bektailere kar beslenen bu olumlu yaklamn, onlarn Doulu dindalar iin de geerli olduunu sylemek mmkn deildir. Tam aksi bir durumdan sz etmek daha da geerlidir. 1916 yl isyan ve Kogiride yaanan olumsuz tecrbelerden sonra Alevi Krtlere ve zellikle otorite tanmayan Dersimlilere ynelik ikili bir politika izlenmitir. Birincisi, genel Trkletirme politikalar erevesinde blgenin Trk kltrne entegrasyonu; ikinci olarak da, bizzat isyanlara sebep olan ve Trklk kart olarak grlen odaklarnn yok edilmesi. Bu odaklar ierisine airet sisteminin yan sra ikinci hedef grup olarak Seyitler alnm ve yaplan deerlendirme ve raporlarda da bu konu sk sk ilenmitir[72]. 1937 ylnda Dersimde askeri birliklerin kuatmasna Dersimli az sayda airet bir ruhani olan Seyit Rza nclnde silahlaryla kar koyduklarnda, bu, Cumhuriyetilere tadklar phelerde ne kadar hakl olduklar inancn vermitir. 1937 ve bir sonraki yl bu Seyitlerin zerine olduka acmasz gidilerek bir ounun olaylarla yakndan veya uzaktan ilikisi olmamasna ramen- hem bizzat kendilerinin hem de onlarn toplumsal tabann oluturan airet rgtlenmesine bir daha onarlamyacak darbeler vurulmutur[73]. Ne 1937-38 Dersim olaylarnda, ne de ondan nce Qozu (Ko Ua-1926) ve Plmrde (1930) yaplan askeri operasyonlar srasnda blgede yaplan katliamlara kar Bektailerden herhangi bir tepki gelmemesi,

http://www.dersim.biz/html/bektasson2.htm

10.08.2011

HACI BEKTAS-I VELI ve KRT MESLEKTASLARI

Page 10 of 14

tarikat iin Ankarann politikalar ile ztlamamann her eyden daha ncelikli bir yere sahip olduunu gsteriyor[74].

Sonu

Gnmzn Bektai ykseliini anlamak iin bu snrl alma ierisinde srekli 13. Yzyl ile bugn arasnda yolculuklar yapmak zorunda kalnd. Balangta birbirlerinden farkl olmayacaklarn saydmz dervilerin zaman ierisinde kendi adlar altnda kurulan sistemleriyle gsterdikleri farkl profillere tanklk edildi. imdiye kadar genellikle bir ve ayn grlen Anadolu Alevileri iinde, yalnzca incelediimiz Bektailer ile Dersimli Seyitlerin temsil ettikleri yaplarn birbirleriyle yakn olduklar kadar, gzard edilemiyecek farkllklara da sahip olduklar ksa da olsa ilenmeye alld. Ayrca, ad geen Seyitlerin etnik kkenleri ne olursa olsun, onlarn alma alanlarnda hakim olan (ve olacak) sosyal, kltrel ve politik yaplarn onlara asl karakter veren etkenler olarak grlmesi gerektii tekrar tekar vurguland. Burada hatrlatlmas gereken en nemli hususlardan birisinin kaynak sorunu olduunu yeniden belirtmeliyim. ki grup arasnda gemiten kalabilecek izleri ararken, sk sk ne srlen iddialarn ne kadar zayf dayanaklar olduklar ve bu verilerden karak imdilik bu ynde ciddi bir tarih yazmann ne kadar zor olduu grld. Buna karn, yine bu snanmam dinsel verilere dayandrlarak yaygnca yaplan etnik kken iddialarnn da ciddiye alnamyaca ve etnik kkenin de deikenliine iaret edildi. Dersim blgesinde 19. Yzylda almalarna balayan Sar Saltk ailesi rneinin gsterdii gibi, bylesi ge bir dnemde gelmi bir halifenin bile, 20. Yzyln balarnda tamamen Dersimliletii ve bunun da tesinde kimi yelerinin bu dnemki Krt hareketlerinin hararetli sempatizanlar olarak altklarna tanklk edilebiliyordu. Her eye ramen, sanrm iki grup aras yaknlama veya ayrlklar yine de ancak bir tarihi evrim srecinde bakldnda anlalabilir. Bu almada gnmzde Hac Bekta adnn popler olmasna karn ondan aada saylmayacak Dersimli Seyitlerin neden unutulmaya terkedildii sorusuna cevap arandndan, ilenen gruplar arasnda bunun sebebini oluturabilecek farkl gelimeler ve yaplanmalar aratrmann arlk noktasn oluturdu. Burada deinilen eitli kategoriler iinde gnmz gelimelerini belirleyen asl farklln iki nemli olgudan kaynaklandna iaret edildi. Bunlardan ilki, dinsel rgtlenmelerin iktidar ile girdikleri ilikiler ve bunun salad avantajlar; ikincisi, 19.yzyln sonunda balayacak ve blgede 20. Yzylda kanlmaz bir iktidar ideolojisi haline gelecek ulus milliyetilii karsnda bu rgtlenmelerin doal etnik yaknldr. Bektai tarikatnn uzun mrnn srr her iki anlamda avantajl konumda olmasnda sakldr. lk karakter, tarikatn Osmanl mparatorluunun kurulmasndan itibaren ynetimle girdii ilikilerce belirlenmitir. Tarikat bu sre ierisinde karakterize eden politik konformist tutumunu, iki ekstrem olan Snni mparatorluk ile ar ii ve heterodoks inanlarla dolu bir kyl-gebe topluluu arasnda yapt arabulucu rolnden almtr. Dayandklar zengin ve uzun politik deneyim Bektailere unu retmitir: heterodoks gruplar ile ynetimler aras uyumazlk varolduka, kendilerine bir ekliyle ihtiya duyulacaktr ki 16. Yzylda yaananlar tarikat iin bu adan zengin derslerle doludur. Bektailiin sahip olduu ikinci karakter ise, her zaman kendisinde varolan Trk zellii, yeni gelimeler dorultusunda politik adan kendi konumunu ekstra glendiren bir zellik olarak deerlendirilmelidir. Bektailerin aksine Krt Seyitler merkezi iktidardan ok lokal glere, airetlere dayanarak yaam bulmaya almlardr. Onlarn politik refleksleri airet oyunlar iinde gelimi ve nemli lde bu sosyal yapnn izlerini tamaktadr. Airet dzeninin Dersimde hakim olduu dnem boyunca zel satlerini korumulardr. Dayandklar toplumsal sistem bu yzyln bandan itibaren sallanmaya baladnda, merkezi devlet karsnda ne yarattklar sosyo-dinsel rgtleri ne de politik deneyimleri onlar korumaya yetmitir. Airet bazl toplumsal yaplar 1938 ylnda etkisiz hale getirildiinde, Seyitler ancak toplum zerindeki zel konumlarn terketmeyi kabul ederek ykm altnda kalmaktan kendilerini kurtulabilmilerdir. Yani, Cumhuriyet dnemi Bektailer iin tadklar Trk kimlii sayesinde beklenmedik bir avantaj oluturmusa, Dersimli Seyitler iin Krt kimlii bir baars olmaktan teye gidememitir. Btn bunlar 1980li yllara gelindiinde Dersimli Seyitlerin neden unutulduunu anlatmak iin yetse de, Bektailerin sraladmz zelliklerinin yeniden ykselilerinde nasl bir ilev grdn anlayabilmek iin yakn dnemle ilgili be ksa belirleme daha yapmak gerekiyor.1) 1970li yllarda Alevi topluluklarn radikal solla olumsuz sonulanan politik deneyimleri onlar iki araya srkledi: - devlet ile kar karya gelmeden yaama; - materyalist sol ile kaybolmaya yz tutan deerlerini yeniden kefetmeye ynelik tedirgin araylar; 2) Ankarann, 1984 ylnda patlak veren ve halen sren Krt bakaldrsndan politize olmu youn Trk ve Krt Alevilerini uzak tutmak iin, onlarla sakncal olmayacak bir ortamda kompromi yapma ihtiyac; 3) Dersimli Seyitlerin ve taraftarlarnn 1938 katliamnn korkun anlarn halen etkisizletiremediklerinden, Krt damgas yememek iin yeni kimlik araylar; 4) 1980li yllarda gelien siyasal slam karsnda Alevilerin hem kendilerini hem de Trkiye devleti iinde snrlar olduka geni olabilen laik cepheyi glendirmek iin rgtlenme ihtiyalar; 5) Bat-Avrupa ile yaanan sorunlu ilikiler Trkleri kimlik formasyonlarnn ierii hakknda yeniden dnmeye yneltmesi; 6) 1991 sonras balayan Orta-Asya ilikilerinde Ahmed-i Yesevi kltnn neminin kefi. Birbirlerinden baml veya bamsz nitelenebilecek bu be aray ve ihtiyaca cevap verebilecek en iddial adaylardan birisinin neden Bektailerin olduu imdi pek artc olmasa gerek[75]. Tarikatn birok karakteri i ie tamas, onu ar kutuplar arasnda kabuledilebilir bir arac yapmaktadr. Onun hem iktidar hem de heterodoks gruplarla sahip olduu zengin tecrbeleri burada iini olduka kolaylatryor; nk yedi yzyllk tarihinde ne ilk kez bir dn yapyor ne de bylesi birbiriyle zt gruplar tarafndan ilk kez ona bavuruluyor. Tpk Yenierilerin savalarn Hac Bektan ruhani liderliinde yapmalar gibi, tm bu modern kar araylarnn da Hac Bekta gibi kutsal bir evliyann ad altna sdrlmas, bu gruplarn amalarn kolaylkla mistik bir perdeyle rtmesini salyor. te, Hac Bektan 20. Yzyln sonunda yeniden vazgeilmez sihirli bir ad olarak ne kmas ve ksa srede kabulleniinin arkasnda btn bu sosyal ve politik destein bulunduu unutulmamaldr. Buna karn Dersimli Seyitlerin, saylar pek kabark olmayan ve ou Trkiye ierisinde blc olarak grldklerinden Avrupada faaliyet yapmak zorunda kalan, Andersonun tabiriyle, uzaktan milliyeti ada topluluklarn gl hayal dnyalarnn tesinde dayanacak herhangi bir zeminleri yoktur. Eer bu Dersimli gruplar, kendilerini Anadoluda son Bektai kolonisi haline gelmekten son anda kurtarabilirlerse, uzak bir

http://www.dersim.biz/html/bektasson2.htm

10.08.2011

HACI BEKTAS-I VELI ve KRT MESLEKTASLARI

Page 11 of 14

zamanda da olsa kendi Seyitlerinin adlar ile bir geri dn yapabilme ihtimali muhakkak olacaktr.

Dip Notlar [1] rnein, tannm bir Alevi olan Bedri Noyann u tespiti birok kii tarafndan, sorgusuz paylalmaktadr: Bektailik ve Alevilik zaten Trklk demektir. Dinde, ahlakta, dn ve inanta Trklk demektir. Bkz. Trkdoan: 94; u tespitler iin de ayn ey geerlidir: Aleviliin edebiyat Trkn z edebiyatdr. Alevilik, Trk halknn ruhuna, duygusuna, yaayna uygun bir yoldur, felsefeleri, ayinleri, ynelileri ve tatbikatlar, edebiyat, vezni, dili hereyi ile beraber Trkndr ve Trklkten domutur. Trk, bu edebiyat karsnda derin bir vecd duymu ve duymaktadr. Bkz. Cem(1): 23; Bu tr yaklamlara kar deiik adan eletiriler iin bkz. Ocak (1996); iya (1995), Bayrak (1997). [2] Dersimliler veya Kzlba Krtler hakknda grece fazla ve ciddiye alnabilecek bilgiler veren yazarlar unlardr: Riggs, Trowbridge, Grenard, Molyneux-Seel, Taylor. [3] Nuri Dersimi, bu dnemle ilgili bilgiler aktaran blge kkenli tek kiidir. Onun her iki almasnda Dersimdeki inan hakknda kategorik bilgilerin yansra, zellikle Seyit aileleri hakknda politik tutumlaryla ilgili de ilgin bilgiler bulmak mmkndr. Dersiminin kimi zaman Seyitlere kar sarfettii sert yorumlar, onlarn politik pasif tutumlarna duyduu kiisel kzgnln ifadesi olarak deerlendirilmelidir. Konu hakknda bu gruba mensup kiiler tarafndan yaplan almalar, 1980li yllarn sonlarndan itibaren kmaya balanmtr. rnekler iin bkz. Dzgn, em (1995), Comerd, Bayrak (1997), Frat(G.), Ceviz. [4] Hac Bekta asndan bu sorun iki almada ele alnmtr: Melikoff (1998):93-100; Ocak (1996): 157166. [5] Burada aktarmlar yaplan Vilayetname (1990), Glpnarl tarafndan basma hazrlanmtr. [6] Bkz. Melikoff (1994): 219; ve Ocak (1996):161. [7] leride de greceimiz gibi, halk arasnda tannan evliyalarn Hac Bekta ile alakalandrma, Bektai tarikatnn etkisini yayabilmek iin kullanaca nemli ynetmlerden birisi olacaktr. Bkz. Kprl:58. [8] Konu hakknda geni bilgi iin bkz. Ocak (1992); unu da eklemek gerekir ki: Hac Bektan dinsel kimlii de ciddi bir tartma konusudur. Onun hakkndaki kaynaklar, eriat kurallarna bal bir mistikden heterodoks yaktrmas yaplabilecek bir dervi tipine kadar deiik tanmlara uyabilevek bilgiler aktarrlar. Bu tartamlar iin bkz. Kprl, Melikoff (1998), Ocak (1992), ve z (1997) [9] Ocak (1996): 161-2. [10] rnein, Vilayetnamede onun muridleri olarak verilen Sar Saltuk, Tapduk Emre ve Yunus Emre gibi kiilerin adlar ilk dnem iirlerinde gemesine ramen, bu eserlerde Hac Bekta adna rastlanlmamaktadr. Bkz. Melikoff (1994): 208-9; Kprl: 257, 340. [11] Abdal Musann dnda, Hac Bektaa bal olmayan, eyh Ebedali ve Geyikli Baba gibi baka nl derviler de ayn zellikleri tamaktadrlar. Bkz. Ocak (1992): 90-2. [12] Bkz. Melikoff (1994): 38-40; Safavilerin blgedeki etkisinin geliimi iin ayrca bkz. Mazzaoui. [13] Bkz. Melikoff (1998): 207-211. [14] 16. Yzyln ak ierisinde Anadoludaki Kzlbalarn ran ile ilikilerinin kopmas, onlarn Bektailere yaknlamasn etkileyen bir baka faktrd. rann, 6. Yzyldan balayarak 12. mamc iilie kaymas, Safavilerle balarn gevemesinde nemli bir dinsel nedendi. Bkz. Kehl-Bedrogi:42. [15] Bkz. Lewis (1953): 62; Imber: 258. [16] Birge, 80. [17] Mazzaouiye gre (s. 5), 13-15. Yzyllar aras Krdistan, birok zelliinden dolay, sufi tarikatlk ve popler derviiliin en yaygn olduu yerlerden birisidir. [18] Gnmz Trkiyesindeki Alevi terminolojisinde Horasan ad, genellikle 11.-13. Yzyllar arasndan bu blgeden Anadoluya gelen Trk Babalar ve gleri ile zdeletirilmektedir. Bu anlaya gre, Dersimliler arasnda kullanlan Horasan ad blgenin Trk kkenliliini kantlayan bir veri olmutur. Buna karn baz Krt yazarlar da, Nuri Dersimi bata olmak zere, Dersimdeki airet ve Seyitlerin bu blgeden geldiini kabul eder fakat onlarn daha Horasandayken Krt olduklarn ne srerler. Oysa tasavvuf tarihinde nemli bir yeri ve anlam olan Horasan, dorudan herhangi bir etnik kkenle alakal anmann hibir zemini yoktur. Horasan adnn yaygnca kullanlmasnn nedeni vardr: 1- Belirtildii gibi bu blgenin, Eba Mslmden balayarak tm ii-tasavvuf tarihinde nemli bir ilev grm olmas ve Horasan okulunun popler mistizm asndan nemi (Bkz. Kprl: 17,21; Ocak (1998):123-5); 2- zellikle Bektailerin deiik gruplar kendileriyle kaynatrmada bu yer adn kken ortakln salamak iin yaygnlatrm olmalar; 3- Cumhuriyetle birlikte Horasann Dersim blgesinde yetkililerce blgenin Trkle geiini salamak iin kullanlmas. Bkz. Tankut (1928: s. 517): Cumhuriyetin feyzi ile bunlarn vicdanlarnda azok bir millet heyecan baladna phe yoktur. Genleri biraz samimi, yalcalar sahtekar, kendilerinin Horasanl Trk olduklarn Cumhuriyet idaresi sayesinde bu hakikate erdiklerini sk sk sylerler... [19] Bu Seyitler hakknda kendi soylarndan gelen yelerinin aktardklar da bir o kadar sorunlarla doludur. Bu kiilerden atalar hakknda duyacaanz efsaneler sk sk birbirleriyle elimekte veya derin farkllklar tamaktadr. Bu konunun da daha fazla aratrlmas ve derlenmesi gerekmektedir. Bu tr sorunlara SeyitOcak aileleri hakknda almasnda Birdoan da deinmitir. Bkz. Birdoan (1995): 161.

http://www.dersim.biz/html/bektasson2.htm

10.08.2011

HACI BEKTAS-I VELI ve KRT MESLEKTASLARI

Page 12 of 14

[20] Bu secerelerden hibirisi imdiye kadar tam olarak herkese ak ve kontrol edilebilir bir ekilde yaynlanmamtr. Mehmet erif Frat (s. 76-81) ve Nazmi Sevgen gibi kimi tartmal kiilerin ksmen aktardklar secerelerin, tarih almalar asndan kullanlacak fazla bir deeri yoktur. Bu tr secerelerin kendi ilerinde tad bir yn sorun ve kim tarafndan, hangi amala verildikleri dikkatli aratrma konusudur. Hayalolu ve elkerin Dervi Beyaz Seceresi hakkndaki yazlar bu sorunlarn alabilecei boyutu gstermesi asndan ilgin bir rnektir. Ayrca Birdoann (1995) Kurey ve Auanlara ait olduu iddia edilen secereler hakknda genel analizi, bu tr belegelere dayanarak yaplan ar iddialarn dayanaklarnn ne kadar zayf olabileceini gsterir. [21] rnekler iin bkz. :em (1995): 97-120; zkan: 41; Kaya:81-87; ztrk (H): 47. [22] Daha fazla bilgi iin bkz. eyh Said .. adl blme. [23] Tasavvuf tarihinin geliimi ve evreleri hakknda genel bilgi iin bkz. Trimingham. [24] Vilayetname: 17. [25] eref Han: 209. [26] rnein bkz. Glensoy: 29; Kaya: 82, 87; ztrk (H): 47; unu da belirtmem gerekiyorki, bu tr benzetirmelerin bile birbirleriyle pek uyumayan deiik versiyonlar vardr. Mesela zkann aktardklarna baklrsa, (s. 41) Baba Mansur, Kurey ve Mahmud-i Hayrani birbirlerinin adadrlar ve birlikte Keykubad tarafndan davet edilmilerdir. Yazar bir baka yerde ise (s. 186), Hayraninin kendisinin deil de, torunu Seyit Alinin gelip Dersime yerletiini ileri srer. ztrk (H: s. 47), Kureyin Dersime yerleen bu Seyit Alinin (kendisi Dervi Ali olarak veriyor) soyundan olduunu yazyor; Birdoan ise (1990: 213) Baba Mansur ve Kureyin Mahmud-i Hayraninin ocuklar olduunu yazyor. [27] Bkz. Birge:51; detayl bir alma iin ayrca bkz. Hasluck. [28] Knau ve Gndz (s. 32) de ayn tahmini yapmaktadrlar. [29] Vilayetname: 39-42. [30] Bkz. Kemali: 155; Dersimi ise (1992: 124) onun asl adnn Seyit Hasan olduunu belirtiyor; Ayrca, Vilayetnamedeki Karadonlu Can Babann aksine, Auanllarn kendilerinden, atalarnn Horasan deil de Badat kkenli olduunu duyabilirsiniz. rnek iin bkz. Trkdoan: 272. [31] Bkz. Vilayetname: 49; Auan gibi, Kurey ad da Vilayetnamede gememektedir. [32] Kurey hakknda Dersimde anlatlan hikaye ve efsaneler iin Munzur Comerdin almalarna baklabilir. Yazar, dar bir blgede yapt alan aratrmalarn aktard makalelerinde, Kurey hakknda blgede varolan renkli anlatmlar vermektedir. Comerd de (1996: 37-8) Hayraninin Kurey ile bir alakas olmad sonucuna varyor. [33] Bkz. Birdoan (1995): 148-52. [34] Faroqhi (1981: 27), 15. Yzyln sonundan 1826 ylna kadar Anadoluda varolan Bektai tekkeleri hakknda almasnda, Bektailerin Dou blgelerinde tam anlamyla hi bir zaman taban bulamadklarn yazyor. Erzincan, Sivas ve Malatya gibi Krtlere yakn yerlerde varolan baz tekkelerin de Bektailerle ilikisi mulak grnyor. [35] Taylor: 312. [36] Molyneux-Seel: 67. [37] Bu ilikinin Auanlar iin bile genelletirilmesi mmkn grnmyor. En azndan iki yakn dnem aratrmacs bunu destekler veriler aktarmaktadr. Birdoan (1995: 145, 177), Auanlar iinde yalnz Malatya Auanlarnn Hac Bektaa balandklarn ve bunun bir dnme olarak nitelenebileceini belirtiyor. Ayrca o, Auanlarn kendilerini baladklar mam Zeynel Abidinle ok daha eski bir yolu srdrdklerine inandklarn da aktaryor. Trkdoan da (s. 270), nemli bir Auan ky olan Sn (Elaz) sakinlerinin, kendilerini Bektailerden ayr ve stn grdklerine tanklk edenlerdendir. Yalman da (s. 57) 1960larn sonlarnda Mara yresinde bir Alevi Krt kynde buna yakn tespitler yapmt. O, Auanllara bal bu kyllerin kendi Pirlerini Hac Bektatan hi de aa grmediklerini ve blgelerinde varolan bir Bektai ky ile mesafeli ilikileri rnein iki ky arasnda hi evlilik yaanmamt- olduunu aktaryor. [38] Trowbridge: 345. [39] Karlatm birok Dersimli, Hac Bekta ad ile ya 1938 sonras srgnlerinde ya da 1960l yllarndan itibaren gtkleri Bat ehirlerinde tandklarn aktarmaktaydlar. Onun adn ilk kez 1980li yllarn sonundan itibaren Avrupada yaplan Alevi almalar aracl ile duyanlar bile vard. [40] Dersimi (1988): 95-98. [41] Anadoluda 13. yzyldan itibaren etkin olacak tarikatlarn hibirisinin, o zamana kadar olumus tasavvuf fikirlerine dnsel (felsefik) dzeyde her hangi bir katk yapmadklar bilinmelidir. Bu oluumlarn kullanaca fikirler, 8 ve 13. yzyllar arasnda ounluu ran ve Arap kkenli olan mistikler tarafndan oluturulmutu. Zaten 13. yzyldan itibaren Anadoluda ne kacak adlar, Hac Bekta rneinde olduu gibi, etkilerinin yaylmasn gsterdikleri kerametlerle salyacaklard.Bu akmlarn pratik katklar, popler mistizmi geni alana yaymalar ve kimi biimsel zellikleri (kadnl-erkekli ortak merasimler gibi), tm basklara ramen uygulamaya devam etmelerinden ibaret kalmtr. [42] Yalnzca konumuz asndan deil; Orta-Douda varolan tm nemli heterodoks (ghulat) gruplarn (Ehl-I Haq, Nusayriler, Drzler ve Yezidiler gibi) karlatrld bir alma iin bkz. Moosa; karlatrmann Krt erevesindeki bir sunumu iin bkz. Kreyenbroek.

http://www.dersim.biz/html/bektasson2.htm

10.08.2011

HACI BEKTAS-I VELI ve KRT MESLEKTASLARI

Page 13 of 14

[43] Benim burada vereceim karlatrma yalnzca ksa bir zeti kapsyor ve salt Alevi Krtler ve Bektaileri iermemektedir. Alevi Krtler iin verdiim kimi zellikler Anadoludaki dier Kzlba gruplar iinde geerlidir. ki grup aras inan dzeyinde varolan farkllklar daha genie u kiiler tarafndan ilenilmitir: Genel Kzlba-Bektai farkllklar iin bkz. Hasluck; Birge; Melikoff (1994); Kehl-Bedrogi; Trkdoan; zellikle Bektai-Dersim(Krt Kzlbalar) iin bkz. zkan; Frat (G.); Ceviz; Yalman; Bumke (1991). [44] Bkz. Barkan (s. 17): Bunlar gc pek ve azimkar kolonlar, bu memlekete yalnz bir fatih ve igal ordusu olarak gelmeyen Trklerin memleket ve toprak aclardr kurduklar merkezlerle Trk dili ve dinini yaymaya balayacak misyonerlerle ve gnll gmenlere sahip olmak ise; yeni kurulmakta olan Trk devletinin en byk gcn temsil etmekte olduu meydandadr. [45] Maalesef imdiye kadar bu yapy emaya dntrecek almalar yaplmamtr. Bumke (1991), Mazgirt yresinde Baba mansur rgtlenmesi hakknda esas alnabilecek veriler vermektedir. Organizasyonun ksmi bir tablosu ilk kez Glsn Frat tarafndan yaplmaya allmtr. Fratn dayanabilecei verilerin azl, onun iddialarn snrlamaktadr. Konu hakknda baz bilgiler Dersimi, Kemali, Birdoan (1995) ve Trkdoanda da bulunabilir. [46] Ayn zamanda genel dzeyde sosyal ve ekonomik ilev gren bu rgtlenmeler iin bkz. Faroqhi(1981: 81, 92) ve Barkan. [47] Her iki Bektai kolu hakknda zet bilgi iin bkz. z (1997): 232-240. [48] Bkz. Faroqhi (1995a: 16; 1995b: 170-3); Birge: 58. [49] Faroqhi (1981: 8), bilhassa krsal alanlarda geni tabanlar olan ar dervilerin bile, ynetim asndan oynayabilecekleri rollerinden dolay tolere edildiini belirtmektedir. Trkmen airetlerin nemleri iin bkz. Vryonis: 129,193,273; Cohen: 146; Hasluck: 281; Ocak (1992): 122. [50] Bkz. Melikoff (1994: 220); Ocak (1996:167). [51] Bkz. Goodwin: 28, 148-152; Bektailiin yaylmasnda Yenierilerle olan ilikinin de etkisi unutulmamaldr. Bkz. Ocak (1992): 212. [52] Melikoff (1994): 223. [53] Faroqhi (1995b): 171; Goodwin: 148; Imber: 261. [54] Bu dank zaviyeler zerinde kontroln daha iyi yaplabilmesi iin, bizzat ynetimin onlar bir merkezde toplanmasn tevik ettii biliniyor. Ayn zamanda Bektailerin kendileri de, tekkelerin ar Kzlbalarn eline gememesine dikkat etmekteydiler: Bkz. Faroqhi (1981: 92; ve 1995a: 20) [55] Byk olaslkla bu araylar elebilerle snrl kald. nk, 1826dan sonra Babalar kolunun eilimlerinin ehirlere ynelik olduu ve bu yzden krsal blgelerdeki Kzlba gruplaryla mesafelerinin ald biliniyor. Bkz. Melikoff (1994: 26). [56] Seyitler hakknda anlatlan balang hikayeleri, onlarda zgrlk anlayn zaman ierisinde gelitii yorumuna dolayl bir veridir. Seyitlerin, bu dnemde secerelerini Sultanlara onaylatma istemleri ve bunlardan kalan keramet hikayeleri, onlarn da balangta ynetimle ilikiler aradn gsteriyor. Kprl (s. 18-9), kimi dervilerin tm aykrlklarna ramen, mam soyundan olduklarn kantlama abalarn siyasi otorite tarafndan tannma ve destek grmelerini kolaylatrdn belirtiyor. (Acaba, Krt dervilerinin hepsinin mam soyundan olular byle bir abann rn olarak m ortaya kyor?) [57] Sleyman Cevize gre (s. 66) de iki grubun oluum srecinde gsterdikleri en nemli farkllk, Dersim Aleviliinin spontane ve muhalif; Bektailerin ise Snni hkmdarlarla iyi ilikileri tercih etmesinden kaynaklanyordu. [58] rnein ahhseyinolu (s. 28-9), Malatyadaki Alevi Balyan airetinin 1850 ylnda bylesi bir bask ile karlatn aktarr. Blgenin Osmanl Beyinin, o yl ahinolu kyne yapmak istedii bir cami, ancak Dersimli bir Dedenin araya girmesi ile engellenebilir. [59] Dersimde karlalan Abdal Musa hikayelerinin deiik rnekleri iin bkz. Comerd (1997):95-101. [60] Bkz. z (1989): 12-3; ze gre, TC tekilatnn kendisi de dahil bu dnemde kurulan tm rgtlenmeler ierisinde (Tekilat Mahsusa, Karakol, Mim-Mim Grubu) Bektai kkenli kiiler ounluktayd; Bkz. Ayrca Melikoff (1994): 231-2; ve Ramsour. [61] TC dneminde Aleviler ile ilgili ilk resmi aratrma1914-5 yllarnda Baha Saite yaptrlyor. O dnemde bylesi aratrmalarn fikir babas Ziya Gkalp oluyor. (Bkz. Nejat Birdoann Baha Sait kitabna yazd nsze). [62] rnekler iin bkz. Melikoff (1994): 108; Birdoan (1990): 205. [63] Buna ilk iaret eden kii Amerikal misyoner Dunmore idi. O, 1857 ylnda yazd bir makalesinde (s. 294), Arapgirde karlat Trke konuan Alevilerin, asimile olmu Krtler olduunu ve bu grn blgede de hakim olduunu belirtiyordu; Ayrca bkz. Grothe: 148; Kemali: 275. [64] Bkz. Dzgn: 9; Alevi Krtlerin ibadet dillerinin Trke olduu gr birok Trkiyeli ve Batl yazar tarafndan sk sk tekrarlanr. Hi bir gvenilir aratrmaya dayanmayan bu gr, tamamen 1920li yllardan itibaren blgede grev yapm Tankut, Raprtrler ve Mehmet erif Frat gibi kiilerin bilinli saptrma teebbslerinin sonucu olarak grlmelidir. Ayrca Alevi topluluunun ne Zazaca ne de Kurmanci konuan mensuplarnn yazy kullanmam olmalar, bu grn oluumunu dolayl da olsa desteklemitir. Son dnemlerde yaplan snrl almalar bile bu grn aksini kantlamak iin yeterli veri sunmaktadr. rnein, Zazaca iin bkz. Dzgn ve Comerdin almalar; Kurmanci iin bkz. Bayrak (1997) [65] Bkz. Dersimi(1988): 100-3.

http://www.dersim.biz/html/bektasson2.htm

10.08.2011

HACI BEKTAS-I VELI ve KRT MESLEKTASLARI

Page 14 of 14

[66] Bkz. Dersimi(1992): 103; Hall: 373. [67] Bkz. Dersimi(1988: 60; 1992: 32-4). [68] rnein Kehl-Bedrogi (s. 60-1) ve z (1989: 25-6) gibi yazarlar Bektailer ve Mustafa Kemal arasndaki ilikilerden karak, tm Alevilerin bandan itibaren Kemale kurtarc, hatta Mehdi olarak baktn ileri srmlerdir. Bu genelletirmenin en azndan Krt Aleviler iin geerli olmadn Kogiri olaylar gstermitir. Oysa Mehmet Halit Frat anlarnda (s. 18) Hac Bektatan gelen kiilerin Varto blgesinde, 1919 ylndan itibaren Mustafa Kemal lehine propaganda yaptklarn yazmaktadr. Bu tr giriimlerin baka blgelerde de olduu hatrlanrsa Kogirinin anlam daha da bymektedir. Krt Alevilerin tutumu hakknda geni bilgileri iin ayrca bkz. Kieser (1994) ve em (1995). [69] Dersimi (1988): 126. [70] Birge: 85. [71] Mesela Trk Tarih Tezinin geliiminde nemli rol oynam kiilerden birisi olan Ahmet Refik 1932 ylnda yazd kitabnda (s. 7) u yorumu yapyordu: Binaenaleyh, Trkiyede Halife Aliye peresti eden iki zmre vard: Biri, trkln benimseyerek, ve dergah ve ocak zihniyetiyle yayan ve trk harsn seven Bektailer, dieri de ark eyaletlerinde ve rann dini ve siyasi telkynlerine tabi olan, ve icabnda Acemleri Trk toprana, ancehlin sokmay ecr mesubat bilen rafiziler (Kzlbalar y.n.) [72] Dersimli Seyitler iki eyden sorumlu tutulmaktaydlar: 1- Halkn zerinde devletten daha fazla etkin olmalar ve bunu isyanlar organize ederek gstermeleri; 2- Blgede Alevilik araclyla Krtl yaymalar. rnein, Mlkye Mfettii Hamdi bey 1926 ylnda Dersimle ilgili bir raporunda, Seyitler ve Aalar, Krtlk ve akilik fikrinin sorumlular ve halkn bunlarn esir ve oyunca olduunu belirmekteydi. (Bkz. Kalman:125-6) Veya Genel Kurmay bakan Fevzi akmak 1930 ylnda unlar yazmaktayd: Erzincan merkez ilesinde on bin Krt vardr. Bunlar Alevilikten faydalanarak mevcut Trk kylerini Krtletirmeye ve Krt dilini yaymaya almaktadrlar. Birka sene sonra Krtln btn Erzincan kapsayacandan endie edilebilir.(Bkz. Kalman:141-2) [73] Bu basklarn en arpc olann dnemin resmi kaynaklarnda bile itaatkar ve asllar Trk olarak geen Hozata bal Sar Saltuk ky yaad.1938 ylnda ordu birlikleri kye geldiklerinde, kendilerine birey yaplmayacana inanan ve ky terketmeyen 33 kii snglenerek ldrlmt. Kap kurtulanlar ierisinde ise sonradan ileri gelenler srgne gnderildi. Ayn akbete deiik biimiyle Hozattaki Auan ve Kureyan pirleri de urad. Yine olaylarla fazla bir ilgisi olmayan Mazgirt blgesinde de Seyit ailelerine ynelik bu trden yoletmelere, kr Lain de (s. 22) anlarnda deinir. [74]Bektailerin bu balll ne kadar ileri dzeyde srdrdklerine dair ilk kant dolayl da olsa 1925 ylnda Snni Krtlerin yaptklar isyanda oynadklar rolde grmek mmkndr. eyh Sait isyannda Varto ve Mazgirt yresindeki Alevi airetlerin isyanclara kar silahlaryla kar koymalarnda, Bektailer ve bunlarla sk ilikileri olan Malatya- Auanl Seyit Hseyinin nemli ilevleriolmutur.Varto blgesinde isyanclarla birlikte hareket eden Alevi Abdalanllara kar propaganday bizzat Bektai dedesi buraya gelerek yapmtr. Bkz. M.H. Frat: 30

[75] ki rnek bu farkl gruplarn ve dncelerin nasl ve hangi ortamda bulutuklarna dair istenilen veriyi yeterinden fazla iermektedir. Bunlardan ilki, Hac Bektata yaplan anma trenleridir. Her yln Austos aynda tekrarlanan trenlerde btn bu gruplar birarada grmek mmkndr. kincisi ise, bir Alevi-Bektai dergisi olan Cemin bylesi bir bulumay stlenmi bir yayn organ olarak her saysnda tekrarlad profildir. Trkiyede varolan nemli Alevi isimlerin topland bu dergide, dini konular yansra srekli ilenen temalar arasnda unlar vardr: Cumhuriyet-Atatrk ilkelerine Alevilerin derin ball; Laik sistemin korunmasnn nemi; Alevilerin devletin tm olanaklarndan faydalanabilmeleri; Alevilerin Trk kltrnn korunmas ve geliimindeki rolleri. Derginin 1den 50ye kadar (1991-1996 yllar aras) izlediim saylarnda, sk sk Anadolunun deiik yerlerinde tarih ierisinde yaam Alevi-Bektai evliyalar tantlrken, bir kez dahi Dersimli Seyitleri ve bu blgedeki kutsal yerlere deinilmemi olmas da bir o kadar arpcdr.

http://www.dersim.biz/html/bektasson2.htm

10.08.2011