makaleler

M. Yasin ASLAN

SAVA HUKUKUNUN TEMEL PRENSPLER*

M. Yasin ASLAN

GR nsanlk tarihinin belki de en karmak ve deiken olgusu olan savan sebepleri, nitelii ve kapsam hususunda tam olarak bir gr birliine ulalm deildir. Sava kavram, kural olarak devlet veya ulus ierisindeki rakip siyasal gler arasnda gerekleen, ak ve ilan edilmi silahl atmalar ifade etmek iin kullanlmaktadr. Aka ilan edilmi olsun veya olmasn, btn savalar dzenlemeyi amalayan sava hukuku, savaan lkelerin birbirleriyle ve savaa katlmayan lkelerle olan ilikilerini dzenlemekte, ayrca bireylerin savataki hak ve sorumluluklarn belirtmektedir. Sava hukukunun faydas, sava sebebiyle yaplmas gereken askeri eylemler ile insancl gereklerin badatrlmasna allmasdr. Sava hukukunun amac ise, savan sebep olduu vaheti olabildiince en az dzeye indirmektir. Yaplan bir aratrmaya gre, 5.560 yllk insanlk tarihi boyunca 14.531 sava meydana gelmitir. Bunun anlam, ortalama yaam olan 185 kuaktan sadece 10 tanesinin savala tanmam olduudur. Her yl iin ortalama en az 2 savan meydana geldii gz nne alndnda, insanlk tarihinin adeta savalarn tarihi olduunu sylemek herhalde abartl olmayacaktr. Sadece II. Dnya Savan takip eden yirmi yl boyunca 40 savan meydana gelmi olmas, bunlarn arasn* **

Makalede yaymlanan gr ve dnceler tamamen yazarn kiisel fikirlerini yanstmaktadr. Askeri Hakim, Binba, Genelkurmay Bakanl Adli Mavirlii Uluslararas Hukuk leri ube Mdr.

TBB Dergisi, Say 79, 2008

235

M. Yasin ASLAN

makaleler

da Vietnam ve ran-Irak sava gibi olanlarnn uzun yllar srd gz nne alndnda,1 bu tespitte hakllk paynn bulunduu grlmektedir. I. SAVA HUKUKUNUN GELM SREC Savan aclarn hafifletmek, drste savamak, yarallara, kadnlara ve ocuklara zarar vermemek, sava mantk ilkelerine uygun ekilde yrtmek ilk nceleri ahlaki ve dinsel emirler niteliinde gelimitir. Ahlak ve din kurallarnn iyilik yapmay emretmesi, hukukun ise ktlk yapmay yasaklamas sebebiyle,2 giderek bu kurallara itaat edilmesini salamak amacyla hukuksal dzenlemeler yaplmas cihetine gidilmitir. Devletlerarasnda meydana gelen savalarn bir kurala balanmas gerektii dncesi eski alardan bu yana mevcut olmakla birlikte, uluslararas hukukta bu konudaki ilk ciddi admlarn on dokuzuncu yzylda atld grlmektedir. Bu dnceler, hukuk alanna devletleri balayc uluslararas szlemeler olarak ancak bu dnemde yansmaya balamtr. Bu uluslararas belgeler savata dost veya dman ayrm yaplmakszn, yarallara, hastalara, kazaya uram denizcilere, savunmasz veya teslim olmu bir dmana, sava esirlerine, igal edilmi bir lkenin sivil halkna, salk kurumlarna, personeline, aralarna, tatlarna, kltr ve sanat varlklarna sayg, koruma ve ayrcalklar ngrmekteydi.3 Birinci Dnya Savana Kadar Olan Dnem Devletler tarihsel sre ierisinde bir taraftan sava yasaklamaya gayret ederlerken, dier taraftan da savata uygulanacak kurallar dzenleme yoluna gitmilerdir. Uluslararas dzenin korunmas iin hukuk kurallarna bavurulmutur. Sava tamamen yasaklanp kaldrlamad iin, savan dourduu zararlarn bu ekilde en aza indi1

2 3

Ahmet Kerse, Harbde nsani Davran Kurallarnn Uygulanmas, (Genevre ve La Haye Szlemeleri zerinde bir inceleme), Ankara: Deniz Kuvvetleri Komutanl Karargah Basmevi, 1967, s. 2, dn. 2. Zeki Hafzoullar, Ceza Normu, Normatif Bir Yap Olarak Ceza Hukuku Dzeni, gzden geirilmi ek konulmu ikinci bask, Ankara: US-A Yaynclk, 1996,, s. 91.

Seha L. Meray, Uluslararas Hukuk ve rgtler, gzden geirilmi 2. bask, ASBF Yaynlar No:430, Ankara: Ankara niversitesi Basmevi, 1979, s. 247.
TBB Dergisi, Say 79, 2008

236

makaleler

M. Yasin ASLAN

rilmesi amalanmtr. te bu dncelerden hareket edilerek kodifiye edilmeye balayan sava hukuku kurallar, Birinci Dnya Savana kadar olan dnemde, srasyla u uluslararas szlemelerle gerekletirilmeye allmtr: 1. Korsanln kaldrlmas, deniz kuatmalarnn fiili olmas, tarafsz gemilerdeki dman eyasnn ve dman gemilerindeki tarafsz eyann sava kaa olmadka msadere edilmemesine ilikin 16 Nisan 1856 tarihli Paris Deniz Hukuku Beyannamesi,4 2. 22 Austos 1864 tarihinde Cenevrede imzalanan Sava Alannda Yarallarn Durumunun yiletirilmesi Szlemesi ve bu szlemeye 20 Ekim 1868 tarihinde eklenen maddeler,5 3. 1864 tarihli Cenevre Szlemesinin deniz savalarnda da geerli olmasna dair 1868 tarihli III Nolu La Haye Szlemesi,6 4. Sava yntem ve aralarn ilk defa dzenleyen 22 Austos 1868 tarihli Saint-Petersburg Szlemesi,7 5. Savalarda patlayc ve yangn karc maddelerin kullanlmasn yasaklayan 11 Aralk 1868 tarihli Saint-Petersbourg Szlemesi,8 6. Tarafszlarn sava zamanndaki ykmllklerini ngren 7 Mays 1871 tarihli Washington Szlemesi,9

Bu szleme ile korsanlk ve deniz haydutluu yasaklanm, ayrca tarafszlk kavram tanmlanmtr. (Hseyin Pazarc, Uluslararas Hukuk Dersleri, I. Kitap, Gzden Geirilmi 6. Bask, Ankara: Turhan Kitabevi, 1997, s. 50-52) Her trl silahl atmann uluslararas hukuk kapsamna dahil edilmesi ilk kez 1864 tarihli Sava Alannda Yarallarn Durumunun yiletirilmesi Szlemesi ile gerekletirilmitir. Bu szleme ile sava srasnda yaralanan askerlerin korunmas ve durumlarnn iyiletirilmesi amalanm, bu szleme daha sonra 6 Temmuz 1906 tarihli Cenevre Szlemesi ile deitirilmitir. mzalanan bu szlemeler ile ayn zamanda Uluslararas Kzlha Tekilat da kurulmutur. (Hseyin Pazarc, Uluslararas Hukuk Dersleri, IV. Kitap, Ankara: Turhan Kitabevi, 2000, s. 127)

7 8 9

Yeterli sayda devlet tarafndan onaylanmad iin yrrle girmeyen szleme metni iin baknz International Law Concerning the Conduct of Hostilies, Collection of Hague Conventions and Some Other International Instruments, Geneva: ICRC, 1989, s. 171-171.
Yoram Dinstein Mala Tabory, War Crimes in International Law, The Hague/Boston/London: Martinus Nijhoff Publishers, 1996, s. 471.

Pazarc, I. Kitap, s. 53. Szleme metni iin baknz International Law Concerning ..., s. 173
TBB Dergisi, Say 79, 2008

237

M. Yasin ASLAN

makaleler

7. Kara savann kurallarn dzenleyen 29 Temmuz 1899 tarihli La Haye Szlemeleri,10 8. Savata hastane gemilerinin devlet yararna konulmu btn vergi ve harlardan muaf tutulmasna dair 21 Aralk 1904 tarihli La Haye Szlemesi,11 9. Savataki hasta ve yarallarn durumlarnn iyiletirilmesine dair 6 Temmuz 1906 tarihli Cenevre Szlemesi,12 10. Birinci La Haye Szlemelerinin yeniden gzden geirilmesi ve geniletilmesi sonucu imzalanan 10 ve 18 Ekim 1907 tarihli La Haye Szlemeleri.13 11. Londra Deniz Konferansnn 26 ubat 1909 tarihli Son Protokol ve Deklarasyonu,14 12. Uluslararas Zoralm Mahkemesinin Kurulmasna Dair Szlemeye Ek 19 Eyll 1910 tarihli Protokol,15 dr: eki, 1899 tarihli La Haye Szlemeleri u szlemelerden olumakta1. II Nolu Kara Savann Yasa ve Teamllerine Dair Szleme ve 2. III Nolu Deniz Sava Kurallarn Dzenleyen Cenevre Szle10 11

12 13

Osmanl Devletinin de taraf olduu szleme metni iin baknz I. Tertip Dstur, Cilt 7, s. 307 vd. Abdullah Kaya ve Rdvan Da, Silahl atmalar Hukuku ile lgili Bar Dneminde Yaplmas Gereken almalar, Askeri Adalet Dergisi, Yl 28, Mays 2000, Say 108, s. 104. Bu szleme daha sonra 1949 tarihli Cenevre Szlemeleri ile yrrlkten kaldrlmtr. (Pazarc, IV. Kitap, s. 131)

14 15

Osmanl mparatorluu La Haye Szlemelerinin hazrlk ve imza aamalarna katlmsa da, 1911 ylnda kan Trablusgarp Sava sebebiyle, bu szlemeleri onaylamamtr. Trkiye Cumhuriyeti tarafndan da onaylanmayan 1907 tarihli La Haye Szlemelerine, Trkiye taraf deildir. (Zeki Mesud Alsan, Yeni Devletler Hukuku, Cilt II, Milletleraras Camiann Dzenlenmesi, Ankara: Gnay Matbaaclk ve Gazetecilik, 1951, s. 416) Szleme metinleri iin baknz International Law Concerning ..., s. 13-16, 65-68, 149-161, 174-177. Szleme metni iin baknz International Law Concerning ..., s. 69-83.
Kaya ve Da, a. g. e., s. 105. TBB Dergisi, Say 79, 2008

238

makaleler

M. Yasin ASLAN

mesinin Uyarlanmasna Dair Szleme, 3. IV Nolu Balonlardan Mermi ve Patlayclarn Frlatlmasnn Be Yl Sreyle Yasaklanmasna, Boucu Gazlarn ve Vcutta Genileyen Mermilerin Kullanlmamasna Dair Szlemeler.16 1907 tarihli La Haye Szlemeleri ise u szlemelerden olumaktadr: 1. III Nolu atmalarn Balamasna Dair Szleme, 2. IV Nolu Kara Sava Kurallar Szlemesi,17 3. V Nolu Kara Savanda Tarafszlarn Hak ve Yetkilerine Dair Szleme, 4. VI Nolu atmalarn Balangcnda Ticaret Gemilerine Uygulanacak lemlere Dair Szleme, 5. VII Nolu Ticaret Gemilerinin Sava Gemisi Durumuna Sokulmasna Dair Szleme, 6. VIII Nolu Denizalt Maynlarnn Dklmesine Dair Szleme, 7. IX Nolu Sava Zamannda Denizden Bombalamaya Dair Szleme, 8. X Nolu Deniz Sava Kurallar Szlemesi, 9. XI Nolu Deniz Savanda Msadere Hakknn Snrlandrlmas Szlemesi, 10. XII Nolu Uluslararas Zoralm Mahkemesi Kurulmasna Dair Szleme, 11. XIII Nolu Deniz Savanda Tarafsz Devletlerin Hak ve Grevlerine Dair Szleme, 12. XIV Nolu Balonlardan Patlayc Madde Atlmasnn Yasaklan-

16 17

Pazarc, I. Kitap, s. 53. Ayrca baknz Tayyar Ar, Uluslararas likiler, 2. Bask, stanbul: Alfa Basm Yaym Datm, 1997, s. 419. IV Nolu Kara Sava Kurallar Szlemesinin (L-IV) 3. maddesinde, szlemeleri ihlal eden devletler bakmndan sadece tazminat sorumluluunun bulunduundan bahsedilmitir. IV Nolu Kara Sava Kurallar Szlemesinin eki olan Ynetmelik ise bir sava yasas niteliini tamakla birlikte, herhangi bir ceza yaptrm iermemekteydi. TBB Dergisi, Say 79, 2008

239

M. Yasin ASLAN masna Dair Szleme.18

makaleler

Her iki La Haye Szlemesinin amac ncelikle mevcut teamlleri kodifiye etmek, sonra da uzunca bir sre dnce aamasnda kalan sava kurallarn askerlerin bilgisine sunmaktr. Olduka ayrntl dzenlemeler getiren bu szlemeler ile savan yrtlmesi konusundaki hukuksal boluklar kapatlmaya allm ve bunun iin Martens hkmnden yararlanlmtr.19 Bu szlemelerde kara savann nasl yrtlecei, dman ticaret gemilerinin tabi olaca muamele, ticaret gemilerinin sava gemilerine dntrlmesi, deniz yzeyinin altnda kendiliinden faaliyette bulunan temas maynlarnn yerletirilmesi, sava zamanlarnda deniz silahl kuvvetlerinin bombardman, deniz savana ilikin Cenevre Szlemesi kurallarnn uygulanmas ve deniz savanda ganimet hakknn kullanlmasna getirilen kstlamalar yer alm bulunmaktadr. Sava hukukunu dzenlemeyi amalayan szlemeler arasnda en nemlisi olan ve kara savann yasa ve teamllerine ilikin olan 1907 tarihli IV Nolu La Haye Szlemesi, her iki dnya savanda da uygulanmamtr. Bunun sebebi, szlemenin ikinci maddesine konulmu olan genel itirak artdr. La Haye Szlemelerinin ancak savaan taraflarn hepsinin bu hkmleri kabul etmesi (si omnes) durumunda geerli olaca hkme balanmt.20 La Haye Szlemelerinde, szleme hkmlerinin ihlalini nleyecek ve sava sularnn takibini salayacak bir ceza meyyidesi de kabul edilmi deildi. La Haye Szlemeleri, uyumazlklarn bar yollarla zlmesi hususunda byk aba gstermi olmasna ramen, tespit edilen usullerin zorunlu olmamas devletlerin savaa bavurma yetkisine engel olamamtr. kinci Dnya Sava bunun en gzel rneidir. 1907 tarihli La Haye Szlemelerinde silahl atma usulleri ayrntl bir ekilde dzenlenmi olmakla birlikte, sava hukuku yine de gerekli meyyidelerden yoksun kalmtr. 6 Temmuz 1906 tarihli Cenevre Szlemesinin 28. maddesi, szleme hkmlerine uymayan devletlere kar bir ceza tayin etmekteydi. Ancak bu dzenlemelere
18 19

20

Edip F. elik, Milletleraras Hukuk, Cilt II, stanbul: Filiz Kitabevi, 1982, s. 399-401. Emre ktem, Silahl atma Halinde Kltr Varlklarnn Korunmas: BosnaHersek rnei, Uluslararas Politikada Yeni Alanlar, Yeni Baklar (Faruk Szmezolu), stanbul: Der Yaynlar, 1998, s. 132. L-IV m. 2. TBB Dergisi, Say 79, 2008

240

makaleler

M. Yasin ASLAN

ramen, sava yasaklamak veya snrlandrmak konusunda hibir ciddi aba sarf edilmemi olup, sava devletlerarasndaki uyumazlklarn halledilmesi hususunda normal bir yol olarak kabul edile gelmitir.21 B. II. Dnya Savana Kadar Olan Dnem I. Dnya Savandan sonra, savan yasaklanmas ve insancllatrlmas hususundaki almalara devam edilmitir. Bu dnemde sava hukuku konusunda u szlemeler kabul edilmi bulunmaktayd: 1. Savata zararl gazlarn ve denizaltlarn kullanlmasnn yasaklanmasna dair 6 ubat 1922 tarihli Washington Szlemesi,22 2. 17 Haziran 1925 tarihli kimya ve bakteri savann yasaklanmasna dair Cenevre Protokol,23 3. Deniz savanda tarafszla dair 20 ubat 1928 tarihli Havana Szlemesi,24 4. 27 Temmuz 1929 tarihli sava blgesinde bulunan ordularn sava esirlerinin tabi tutulaca ilemler, sava alannda bulunan ordularn yarallar ve hastalarnn durumlarnn dzeltilmesi hakkndaki Cenevre Nihai Senedi ve Szlemeleri,25 5. Deniz silahlarnn snrlandrlmas ve denizalt savana dair 22 Nisan 1930 tarihli Londra Deniz Szlemesi,26 6. Tarihsel eserlerin, sanat kurumlar ve bilimsel yaptlarn korun-

21 22

lhan Ltem, Harp Sular ve Milletlereras Hukuk, Ankara, 1951, s. 17-18.

Amerika Birleik Devletleri, ngiltere, Fransa, talya ve Japonya arasnda imzalanan bu szleme hkmlerine aykrlk sebebiyle, Amiral Doenitz gibi st dzey komutanlar Nrnberg Uluslararas Askeri Mahkemesinde yarglanmlardr. (Gerry J. Smpson,War Crimes: A Critical Introduction, The Law of War Crimes, National and International Approaches (McCrmack ve Simpson), s. 5, s. 191) Trkiyenin de taraf olduu szleme metni iin baknz 20 Kasm 1929 tarih ve 1097 sayl Resmi Gazete. Szleme metni iin baknz International Law Concerning ..., s. 162-168. Trkiyenin de taraf olduu szleme metni iin baknz 7 Nisan 1931 tarih ve 1768 sayl Resmi Gazete. Bu szlemenin zellikle 1., 3., 4. ve 6. maddelerinde sava hukukuna aykr den eylemler belirtilmitir. Bu szleme ile silahlandrlmam ticaret gemilerinin batrlmas yasaklanmtr. Szleme metni iin baknz International Law Concerning ..., s. 85-90. TBB Dergisi, Say 79, 2008

23 24 25

26

241

M. Yasin ASLAN masna dair 15 Nisan 1935 tarihli Washington Szlemesi,27

makaleler

7. Denizalt gemilerinin sava kurallarna dair 6 Kasm 1936 tarihli Londra Protokol,28 8. 14 Eyll 1937 tarihli Nyon Mutabakat ve 17 Eyll 1937 tarihli bu mutabakata ek Cenevre Szlemesi,29 II. KNC DNYA SAVAINDAN SONRA SAVAIN YASAKLANMASI VE NSANCILLATIRILMASI ALIMALARI 1945 yl savan yasaklanmas bakmndan bir dnm noktas olarak ortaya kmtr. yle ki, II. Dnya Savandan sonra uluslararas hukukta uzunca bir sre hak olarak kabul edilen kuvvet kullanma yasaklanm ve meru kuvvet kullanma tekeli Birlemi Milletler Gvenlik Konseyine braklmtr.30 Gnmzde uluslararas hukuk, artk ulus devletlerin ibirlii ierisinde bir arada, ancak kendi egemenlik alanlarnda var olmalarn dzenleyen bir kurallar btn olmaktan km olup, bir dnya hukukuna, tabiri caizse, evrensel hukuka doru bir dnm geirmektedir. Egemen eitlie sahip devletlerin byk ounluunun, artk bamsz siyasal iktidar odaklar olmaktan kp yerel uygulayclara dnmekte olduu, uluslararas hukukun yaplmasnda ve yorumlanmasnda az saydaki devletin barol stlendii grlmektedir.31 II. Dnya Savandan sonra savan nlenmesi almalarna hz verilmi olup, savan insancllatrlmas hususunda bu dnemde kabul edilen uluslararas szlemeler unlardr:

27 28 29 30 31

Szleme metni iin baknz International Law Concerning ..., s. 28-29. Trkiyenin de taraf olduu protokol metninin yer ald 9 Haziran 1937 tarih ve 3227 sayl onay yasas iin baknz 23.06.1937 tarih ve 3638 sayl Resmi Gazete. Trkiyenin de taraf olduu szleme metni iin baknz 20 Eyll 1937 tarih ve 3713 sayl Resmi Gazete. Birlemi Milletler Gvenlik Konseyi bu yetkisini devletler araclyla kullanacak olmakla birlikte, bu yine de nemli bir aama niteliini tamaktadr. Gken Alpkaya, Eski Yugoslavya in Uluslararas Ceza Mahkemesi, Ankara: Turhan Kitabevi, 2002, s. 7. TBB Dergisi, Say 79, 2008

242

makaleler

M. Yasin ASLAN

1. 12 Austos 1949 tarihli Cenevre Szlemeleri,32 2. 14 Mays 1954 tarihli La Haye Silahl atmalarda Kltr Varlklarnn Korunmas Szlemesi ve Protokol,33 3. Zehirli maddeler ieren ve bakteriyolojik silahlarn depolanmas, retilmesi, gelitirilmesi ve stoklanmasnn yasaklanmasna ve bunlarn imha edilmesine dair 10 Nisan 1972 tarihli szleme,34 4. evreyi deitirme tekniklerinin askeri veya dmanca amalarla kullanlmasnn yasaklanmasna dair 10 Aralk 1976 tarihli szleme,35 5. 8 Haziran 1977 tarihli Cenevre Szlemelerine Ek Protokoller,36 6. Afrikada paral askerliin kaldrlmasna dair 3 Temmuz 1977 tarihli Liberville Szlemesi,37 7. Beklenmeyen etkileri ve zararlar olduu dnlen baz konvansiyonel silahlarn kullanlmasnn yasaklanmasna dair 10 Ekim 1980 tarihli Cenevre Szlemesi ile tespit edilemeyen paralarn yasaklanmasna dair I Nolu ve bubi tuzaklar, maynlar ve dier benzeri silahlarn yasaklanmasna ve kstlanmasna dair II Nolu, yangn karan silahlarn yasaklanmasna ve kstlanmasna dair 10 Ekim 1980 tarihli III Nolu, kr edici lazer silahlarnn yasaklanmasna dair 10 Ekim 1980 tarihli IV Nolu Protokoller,38
32 33

34 35 36

Trkiyenin de taraf olduu szleme metinlerine ilikin 21 Ocak 1953 tarih ve 6020 sayl onay yasas iin baknz 30 Ocak 1953 tarih ve 8322 sayl Resmi Gazete. Bu szleme kltr varlklarnn uluslararas planda korunmasn dzenleyen ilk belge niteliini tamaktadr. Trkiyenin de taraf olduu szleme ve protokol metinlerine ilikin 563 sayl onay yasas iin baknz 8 Kasm 1965 tarih ve 12145 sayl Resmi Gazete. Her ne kadar 563 sayl yasada bu szlemenin onayland belirtilmise de, szleme metni yasada yer almam, Bakanlar Kurulunun 24 Temmuz 1965 tarih ve 6/5041 sayl kararnn ekinde yaynlanmtr. Trkiyenin de taraf olduu szleme metni iin baknz 6 Austos 1974 tarih ve 14968 sayl Resmi Gazete. Kaya ve Da, a. g. e., s. 108.

37 38

Trkiyenin taraf olmad bu protokollerin metinleri iin baknz Protocols Additional to the Geneva Conventions of 12 August 1949, Resolutions of the 1974-77 Diplomatic Conference, Extracts from the Final Act of the 1974-77 Diplomatic Conference, Geneva: ICRC, 1977.
Kaya ve Da, a. g. e., s. 108. Szleme ve protokol metinleri iin baknz International Law Concerning..., s. 194214. TBB Dergisi, Say 79, 2008

243

M. Yasin ASLAN

makaleler

9. Paral askerlerin kullanlmas, finanse edilmesi ve eitilmelerinin yasaklanmasna dair 4 Aralk 1989 tarihli szleme,39 10. Avrupadaki Konvansiyonel Silahl Kuvvetler Szlemesi,40 11. Kimyasal silahlarn gelitirilmesi, retimi, depolanmas ve kullanlmasnn yasaklanmasna dair 13 Ocak 1993 tarihli Paris Szlemesi,41 12. Nkleer Gvenlik Szlemesi,42 13. Plastik Patlayclarn Tespiti Amacyla aretlenmesi Szlemesi,43 14. Kr edici lazer silahlar hakkndaki 13 Ekim 1995 tarihli deiik IV Nolu Protokol,44 15. 16 Kasm 1995 tarihinde Londrada imzalanan bir UNESCO Szlemesi,45 16. Bubi tuzaklar, maynlar ve dier benzeri silahlarn yasaklanmasna ve kstlanmasna dair 3 Mart 1996 tarihli deiik II Nolu Protokol,46 17. Antipersonel maynlarnn kullanlmas, retimi, depolanmas ve nakledilmesinin yasaklanmas ve imhasna dair 18 Eyll 1997 tarihli szleme,47 18. 14 Mays 1954 tarihli Silahl atmalarda Kltr Varlklarnn
39 40

41 42 43 44 45

46 47

Dinstein ve Tabory, a. g. e., s. 473. Trkiyenin de taraf olduu szleme metnini ieren 18 Haziran 1992 tarih ve 3818 sayl onay yasas iin baknz 26 Haziran 1992 tarih ve 21266 sayl Resmi Gazete ile 6 Temmuz 1992 tarih ve 21276 sayl Resmi Gazete. Kaya ve Da, a. g. e., s. 109. Trkiyenin de taraf olmasna dair 15 Aralk 1994 tarih ve 94/6376 sayl Bakanlar Kurulu karar iin baknz 14 Ocak 1995 tarih ve 22171 sayl Resmi Gazete. Trkiyenin de taraf olmasna dair 23 Haziran 1994 tarih ve 94/5813 sayl Bakanlar Kurulu karar iin baknz 27 Eyll 1994 tarih ve 22064 sayl Resmi Gazete. Kaya ve Da, a. g. e., s. 109. Bu szleme ile savalarn ilk nce insanlarn kafasnda domas sebebiyle, bar savunacak siperlerin de insanlarn kafalarnda kurulmas gerektii dncesinin alt izilmitir. (Tekin Akllolu, nsan Haklar - I, Ankara: Ankara niversitesi Yaynlar, 1995, s. 194) Kaya ve Da, a. g. e., s. 109. A. g. e.. TBB Dergisi, Say 79, 2008

244

makaleler

M. Yasin ASLAN

Korunmas Szlemesine ek 26 Mart 1999 tarihli II Nolu Protokol,48 19. Nkleer Denemelerin Yasaklanmas Szlemesi,49 Gnmzde sava hukuku kurallarn ieren grup szleme bulunmaktadr. Bunlar; 1. La Haye tipi szlemeler, 2. Cenevre tipi szlemeler, 3. New York tipi szlemelerdir. La Haye szlemeleri kural olarak, silahl atmalarn sevk ve idaresi, igal ve tarafszlk hukuku kurallarna ilikin szlemelerdir.50 Cenevre szlemelerinde ise silahl atmalar nedeniyle sava esirleri, yaral ve deniz kazazedeleri, ller, salk ve din personeli gibi sava madurlar ile ilgili hususlarn dzenlenmi olduu grlmektedir.51 Kark tip szlemeler olarak da adlandrlan New York tipi szlemeler, Birlemi Milletler Antlamas ve Birlemi Milletler Tekilat kapsamnda kabul edilen szlemelerden olumaktadr.52 Sava kurallarn dzenleyen hukuk kurallarnn nemli bir blm uzunca bir sre teaml eklinde varln srdrmtr. Bu konuda teaml kurallar, bir taraftan devletlerin hukuk kural olarak kabul ettiklerine ilikin rzalarn verdikleri zellikle ok-tarafl szleme hkmleri araclyla ortaya karken, dier taraftan da devletlerin si48

49 50

1954 tarihli La Haye Szlemesi ve ek protokollerin, 1949 tarihli Cenevre szlemelerinin muadili olduu kabul edilmektedir. Zira Cenevre szlemeleri insan varln n plana kararak onu korumay amalarken, 1954 tarihli La Haye Szlemesi ise insann yaratc dehasnda ortaya kan deerleri korumay amalamtr. (ktem, Silahl atma Halinde ..., s. 137) Ayrca Cenevre szlemelerinin her durumda uygulanacann hkme balanm olmasna karlk, 1954 tarihli La Haye Szlemeleri iin byle bir art konulmam, karlkllk esasna yer verilmitir. (1954 tarihli La Haye Szlemesi m. 18) Trkiyenin de taraf olduu szleme metnini ieren 3 Kasm 1999 tarih ve 4462 sayl onay yasas iin baknz 26 Aralk 1999 tarih ve 23918 sayl Resmi Gazete.

51 52

La Haye szlemeleri ile kasdedilen 1899 tarihli Szleme kurallarnn yan sra, bu szlemeyi deitiren 1907 tarihli Szleme, 1923 tarihli (taslak niteliindeki) Hava Sava Hukuku Kurallar ve 1954 tarihli La Haye Szlemelerdir.
Cenevre szlemeleri ile kasdedilen 1864, 1906 ve 1924 tarihli Cenevre szlemelerinin yan sra, 1949 tarihli Cenevre szlemeleri ve 1977 tarihli ek protokollerdir. Kaya ve Da, op. cit., s. 95. TBB Dergisi, Say 79, 2008

245

M. Yasin ASLAN

makaleler

lahl kuvvetleriyle ilgili yasa ve ynetmelikler veya verilen emirler ve talimatlar araclyla uygulamada yer etmitir.53 zellikle II. Dnya Savandan sonra sava hukukunun kodifikasyonu hususunda ciddi admlarn atld grlmektedir. III. SAVA VE SALDIRI KAVRAMLARI Uluslararas hukukta savan herkes tarafndan kabul edilmi bir tanm yaplamamtr.54 Savan tanmlanmas ve aklanmas husu53

54

Aslnda sava hukukunun bilinen en eski ve temel kayna uluslararas teamldr. Bu teaml uzunca bir geliimin sonunda ortaya kmtr. Uluslararas teaml kurallar bazen ok tarafl uluslararas szlemelerde yer alabilmektedir. Uluslarararas teaml kurallar; uluslararas rf ve adet, genel hukuk ilkeleri, kamu vicdan gereklerinden doan ve savaan taraflarca uyulmas gereken prensip ve kurallardan olumaktadr. Bunlar arasnda askeri zaruret, insani davran kurallarna uyma ve mertlik gibi kurallar yer almaktadr. (Meray, Devletler Hukukuna Giri, s. 618-624) Sava kavram hususunda ngilizce olarak baknz Geoffrey Best, Humanity in Warfare, New York: Columbia University Press, 1980; Paul Bohannan, Law and Warfare, Studies in the Antropology of Conflicts, New York: The National History Press, 1967; Ian Brownlie, International Law and the Use of Force by States, Oxford: At the Clarendon Press, 1963; Tommy D. Dickson ve Richard R. Mller, War Theory, Air Command and Staff College, July 1996; Yoram Dinstein, War, Aggression and SelfDefence, second edition, Grotius Publications, Cambridge: Cambridge University Press, 1995; George Meredith Friedman, The Future of War, Power, Technology and American World Dominance in the 21st Century, New York: Crown Publishers Inc., 1996; Michael Howard, George J. Andreopoulos ve Mark R. Shulmah, The Laws of War, Constraints on Warfare in the Western World, New Haven and London: Yale University Press, 1994; Hans Kelsen, Peace Through Law, New York: The University of North Carolina Press, 1944; Charles Burton Marshal, The Cold War, A Conscise History, New York: Franklin Watts, Inc., 1965; Oppenheim, L. ve Lautherpacht, H., International Law, A Treatise, Volume II, War, Seventh Edition, Edinburg: Longmans, 1961; Balladore Pallieri, The Concept of War and the Concept of Combatant in Modern Conflicts, General Report, Revue de Droit Penal Militaire et de Droit de la Guerre X-1 1971, s. 339-351; David Shukman, Tomorrows War, the Threat of High Technology Weapons, NewYork/SanDiego/London: Harcourt Brace and Company, 1996; Michael Walzer, Just and Unjust Wars, A Moral Argument with Historical Illustrations, New York: Basic Books, 2000; Quincy Wright, A Study of War, Volume I, Chicago: The University of Chicago Press, 1942. Trke olarak baknz Sadi ayc, Silahl Kuvvetlerin Kullanlmas, Ankara, Genelkurmay Basmevi, 1995; Hugo Grotius, Sava ve Bar Hukuku, semeler, (eviren Seha L. Meray), ASBF Yaynlar No:222-204, Ankara: Ankara niversitesi Basmevi, 1967; Funda Keskin, Uluslararas Hukukta Kuvvet Kullanma: Sava, Karma ve Birlemi Milletler, Ankara: teki Matbaas, 1998; Necdet Yalkut, Hukuk Asndan Sava ve Bar, Adalet Dergisi, Ankara 1985, Yl 76, Say 6, s.7-25.

246

TBB Dergisi, Say 79, 2008

makaleler

M. Yasin ASLAN

sundaki eitli yaklamlar konunun hukuksal bak asndaki farkllklar kadar, ideolojik, felsefi, siyasal, ekonomik, sosyolojik ve psikolojik boyutlaryla da yakndan ilgilidir. Sava bir toplumun, bir ulusun veya devletler topluluunun isteklerini dier bir ulus ve devletler topluluuna zorla kabul ettirmek amacyla giritikleri bir mcadele eklinde tanmlanmaktadr.55 Bir baka tanma gre sava, uluslararas hukuk kurallarna uygun eklinde devletlerarasnda yrtlen silahl bir atma, bir ekimedir56. Sava, bu atmaya katlan devletlerin sava hukuku kurallarna uymalarn, atmaya katlmam devletlerin de tarafszlk hukuku kurallar ierisinde bulunmalarn gerektirir. Daha genel bir tanma gre sava, devlet veya ulus ierisindeki rakip siyasal gler arasnda, genellikle ak ve ilan edilmi olarak yrtlen silahl atma halidir. Bu dnceyi paylaanlardan bir ksm sava bar ilikilerin kesilmesi ile birlikte, iki veya daha ok devlet arasndaki iddet durumu olarak nitelendirirlerken,57 kimileri de uluslararas hukuk kurallarna uygun ekilde, devletler arasndaki silahl bir atma, bir ekime hali olarak tanmlamaktadrlar.58 Bu anlaytan yola kldnda, sava devletlerin ve toplumlarn silah zoruyla hesaplamas olarak kabul edilebilmektedir. Trk hukukunda, 2941 sayl Seferberlik ve Sava Hali Kanunu nun59 3. maddesinde savan bir tanmnn yapld grlmektedir. Sz konusu yasa hkmne gre, sava, devletin bekasn temin etmek, milli menfaatleri salamak ve milli hedefleri elde etmek amacyla, bata askeri g olmak zere, Devletin maddi ve manevi tm g kaynaklarnn, hibir snrlamaya tabi tutulmadan kullanlmasn gerektiren silahl mcadele olmaktadr. Hemen belirtmek gerekir ki, bu tanm kendisini savunma amacnn snrlarn aan ve saldr savan da ierebilecek bir anlay artrmaktadr. Zira bu tanmda silahl kuvvet kullanlmasnn hibir snrlamaya tabi tutulmad ifade edilmitir. Halbuki ulusal kaynaklarn snrl olmas sebebiyle buna maddi bakmdan imkan bulunmad gibi, bu hkm gerek uluslararas hukuka ve gerekse silahl
55 56 57 58 59

Grotius, a. g. e., s. 15.

Felsefi bir bak asna gre (s)ava, devletin egemenliinin en yksek derecedeki grntsdr. (Meray, Devletler Hukukuna Giri, s. 469) A. g. e., s. 467. Mehmet Kocaolu, Uluslararas likiler, Ankara: (y.y.), 1993, s.1. Baknz 8 Kasm 1983 tarih ve 18215 sayl Resmi Gazete. TBB Dergisi, Say 79, 2008

247

M. Yasin ASLAN

makaleler

kuvvetlerin kullanlmasn uluslararas hukuka uygunluk artna balayan Anayasann 92/1 maddesine aka aykr dmektedir.60 Grld zere savan deiik ekillerde tanmlanmas mmkndr. Uluslararas hukuk bakmndan sava, uluslararas bir nitelik tamaktadr.61 Geni lekteki i atmalar askeri adan sava olarak adlandrlabilirse de, bu atmalar bir devleti kapsayp uluslararas bir nitelik tamad srece sava kapsam dnda kalmaktadrlar. Btn bu tanmlardan ortaya kan sonu, savan uyumazlklarn zorlama yoluna bavurarak zmeye alanlarn karlkl durumunu ifade ettiidir. Gnmzde savan ilevinin bar yapmak olduu dncesi ileri srlmektedir.62 Ancak ne ekilde tanmlanm olursa olsun, sava kuvvet kullanlmasnn en youn, en kapsaml ve en etkili biimi olarak karmza kmaktadr. Bu nitelii itibariyle, savan hukuka aykr bir kavram olduu sylenebilir.63 Uluslararas hukuk metinlerinde de savan genel bir tanm yaplm deildir. Bunun sebebi, bir silahl atmann veya eylemin sava saylp saylmayaca hususunda uluslararas hukukta objektif bir ltn benimsenememi olmasdr. Bu sebeple herhangi bir silahl atma eyleminin sava saylp saylmayaca hususundaki temel lt ilgili devletlerin amac olmaktadr.64 Bu sebeple, savaan taraflardan
60 61

62 63

64

ayc, a. g. e., s. 46. Montesquieuya gre, uluslararas hukuk btn uluslarn bar halindeyken birbirlerine ellerinden geldii kadar iyilik yapmalar, sava halinde ise, kendi gerek menfaatlerine zarar vermemek artyla, birbirlerine mmkn olduu kadar az ktlk etmeleri prensibine dayanmaktadr. Savan amac zaferdir, zaferin amac istiladr, istilann amac da varln devamdr. Uluslararas hukuku oluturan btn yasalar bu ilkeden domaldr. (Charles-Louis de Secondat Montesquuieu, Kanunlarn Ruhu zerine-I (eviren Fehmi Balda), 7. bask, stanbul: Toplumsal Dnm Yaynlar, 1998, s. 52-53). Chris Hables Gray, Postmodern Sava, Yeni atma Politikas (eviren Derya Kmrc), stanbul/Bursa/anlurfa: Alfa Yaynlar 750, 2000, s. 126. Savan eitli kriterlere gre snflandrlmas hususunda baknz Faruk Snmezolu, Uluslararas Politika ve D Polotika Analizi, gzden geirilmi ikinci bask, stanbul: Filiz Kitabevi, 1995, s. 341-344. Sava ve politika arasndaki ilikiye deinen Karl von Clausewitze gre, sava politikann baka bir ekilde devamdr. Yazar, savan bir ama deil, bir ara olduunu ve belirli bir siyasal amac gerekletirmek iin savaa bavurulduunu belirtmektedir. (Karl von Clausewitz, What is War?, Robert L. Pfaltzgraff, Jr., ed., Politics and International System, 2nd ed., Washington,D.C.: Gippinkoff ComTBB Dergisi, Say 79, 2008

248

makaleler

M. Yasin ASLAN

herhangi birisinin sava amacyla hareket etmesi durumunda, sz konusu silahl atmalarn sava olarak deerlendirilmesi gerekmektedir. Dolaysyla, taraflardan en az birisi tarafndan sava deerlendirilmesi yaplmadka, btn silahl atma trlerinin sava niteliini tamayan silahl zararla karlk veya silahl karma eklinde deerlendirilmesi uygun grlmektedir.65 Savan tarihi insanlk tarihi kadar eskidir. Uluslararas topluluk ierisinde, bu topluluun nde gelen kiileri olan egemen devletlerin, kendilerine zg bir hak olarak grdkleri sava yoluna sk sk bavurduklar bilinen bir gerektir. Genellikle savan yolunu aan devletler arasndaki atmalar, kural olarak, akl d ve duygusal etkenlerden deil, hemen her zaman analitik aklcln ar bolluundan kaynaklanmaktadr. Zira savalar karlkl taraflarn kazanma hesabna dayanan bilinli ve mantkl kararlaryla balamtr.66 Uluslararas dzenin en bata gelen sjeleri olan devletler bakmndan, silahl kuvvet kullanlmasnda ncelikli ama ulusal karlarn korunmasdr.67 Devletler kendi karlarn korumak ve hayat alanlarn geniletmek amacyla dzenli ordular kurmular, devlet iktidarn elinde tutan kimseler ise iktidarlarn pekitirmek ve glendirmek amacyla silahl g kullanlmas yntemlerine ska bavurmaktan ekinmemilerdir. Tarih boyunca, bir devletin silahl kuvvet kullanmaya bavururken hakl bir sebebe dayanmas byk nem tamtr. Devletler silahl kuvvet kullandklarnda, bu durumu srekli olarak kuvvete bavurmakta hakl olduklar gerekesine dayandrmlardr. Bu gereke dier devletler tarafndan hi kabul edilmemi olsa dahi, yine de ayn gerekeyi ileri srmlerdir. Savaa bavurmann ve saldrnn ulusla65 66 67

Keskin, a. g. e., s. 15. Savan balamas fiilen bir tarafn dier tarafa silahl saldrs ile gerekleebilecei gibi, taraflardan birisinin dierine sava ilan etmesi suretiyle de gerekleebilmektedir. 1907 tarihli III Nolu atmalarn Balamasna likin La Haye Szlemesi savan balamas iin szleme taraflarnn ya gerekeli sava ilan etmeleri ya da bir takm koullar ieren ve ltimatom ad verilen artl sava ilannda bulunma ykmlln hkme balamt. (Pazarc, IV. Kitap, s. 159)
TBB Dergisi, Say 79, 2008

pany, 1992, s. 205ten ataran Ar, a. g. e., s. 415 Zararla karlk ve silahl karma trleri hakknda baknz Meray, Devletler Hukukuna Giri, s. 407-456. Chris Hables Gray, a. g. e., s. 136.

249

M. Yasin ASLAN

makaleler

raras hukukta yasaklanmasyla birlikte, devletler yine de silahl kuvvet kullanma hakkndan vazgemi deillerdir. Artk bunu sava deil de, baka isim ve yntemler kullanarak yapmaya balamlardr.68 Gnmzde uluslararas silahl atma, uluslararas uyumazlklarn bar yntemlerle zlememesi durumunda, devletlerin isteklerini zorla kabul ettirmek amacyla, silahl kuvvetlerin kullanlmas da dahil olmak zere, ulusal glerinin tamamn veya bir ksmn kullanarak yaptklar mcadele anlamna gelmektedir. Sava Kavram ve Sava Hukuku likisi Savan genel olarak, devletlerarasnda gerekleen ve taraflarca sava nitelii kabul edilen silahl atma olarak tanmland daha nce belirtilmiti.69 Bu kapsamda, sava da iine alan btn silahl atmalar eitli kstaslara gre snflandrmak mmkndr. Silahl atmaya katlan taraflarn hukuksal kiilikleri esas alndnda silahl atmalar yle snflandrlabilir: 1. Devletler arasndaki silahl atmalar, 2. Taraflardan birinin uluslararas rgt olduu silahl atmalar, 3. Bir devletin hkmet kuvvetleri ile hkmete kar gelen silahl gruplar arasndaki silahl atmalar, 4. Bir devlet ierisinde deiik silahl gruplar arasndaki silahl atmalar.70 Yaplan bu ayrma ramen, kural olarak, uluslararas rgtler silahl atmalarn taraf saylmamaktadr. Uluslararas rgtlerin silahl atmalarn taraf olarak kabul edilmemesi neticesinde, silahl atmada birbiriyle atan amalarn kuvvet kullanmak suretiyle kabul ettirilmesinin sz konusu olmas sebebiyle, uluslararas bar ve gvenlii salamak amacyla, bir uluslararas yaptrm uygulamak zere uluslararas rgtlerin katld silahl atmalar, hukuksal bakmdan

68 69

70

Keskin, a. g. e., s. 29. Savan bu niteliinin taraflarn atmay srdrme biimlerinden, atmann younluundan ve sresinden anlalmas durumunda, sava niyetinin aka ortaya konmasna gerek bulunmayabilir. (Keskin, a. g. e., s. 67) Pazarc, IV. Kitap, s. 137. TBB Dergisi, Say 79, 2008

250

makaleler

M. Yasin ASLAN

taraflar arasndaki silahl atmalar kapsamna girmemektedir.71 Devletler arasndaki silahl atmalar ikiye ayrlmaktadr: 1. Sava, 2. Savaa varmaya snrl silahl atmalar.72 Silahl atma hukukunun uygulanmas ve uygulanmamasndan doan sorumluluklar, uygulanmas gereken corafi alandaki stratejik durumun deerlendirilmesi ve doru olarak nitelendirilmesini gerektirmektedir. Burada ama, belli bir stratejik durumda silahl atma hukuku ve konular bakmndan, silahl atma hukukunun uygulanmasnn gerekli olup olmadnn saptanmasdr. Gnmzde devletlerin hemen hemen tamamnn taraf olduu 1949 tarihli Cenevre szlemelerinin ortak 2. maddesine gre, bu szleme hkmlerinin kapsad insancl hukuk kurallar her iki tr devletler arasndaki silahl atmalarda da ayn ekilde uygulanacaktr.73 Savaa varmayan silahl atmalarla ilgili olarak, 1949 tarihli Cenevre szlemelerinin ortak 2. maddesinin birinci bendine gre, atan taraflardan birisinin sava durumunu kabul etmemesi durumu ile karlalsa dahi, iki taraf arasndaki silahl atmalarna 1949 tarihli Cenevre szlemeleri hkmlerinin uygulanmas gerekmektedir. Saldr eitleri Sava dnda kalan ve sava niteliini tamayan silahl kuvvet kullanmlar kural olarak silahl mdahale eklinde kabul edilmektedir. Silahl mdahale, bir devletin baka bir devlete kar kendi iradesini kuvvet kullanmak yoluna bavurmak suretiyle kabul ettirmeye almas anlamna gelmekte olup, belli bal u kuvvet kullanma yntemlerini kapsamaktadr: 1. stila, 2. gal,
71 72 73

Pazarc, III. Kitap, s. 211-221. Pazarc, IV. Kitap, s. 139. Bu amala taraflarn sava ilan etmelerine gerek bulunmad gibi, devletlerden birisinin dierinin lkesini tamamen veya ksmen igal etmesi durumunda, igal hibir askeri direnile karlamasa dahi, insancl hukuk kurallar geerliliklerini aynen korumaktadr. (Frederic DeMulinen, Handbook of the Law of War for Armed Forces, Geneva: ICRC, 1987, s. 6) TBB Dergisi, Say 79, 2008

251

M. Yasin ASLAN 3. Abluka, 4. Denizde kuvvet gsterisi.74

makaleler

Silahl mdahalede snrl bir kuvvet kullanlmas sz konusu olduu iin, sava durumunun ortaya kmad kabul edilmektedir. Bu sebeple, taraflar arasnda bar durumundaki ilikiler aynen devam eder. Devletler karlarnn zedelendiine kendileri karar verdikleri iin, buna kar bavuracaklar yntemi de tamamen kendileri belirlerler. Bu sebeple, devletlerin sava niteliini tamayan kuvvet kullanma yntemlerine bavurmalar, birbirlerine kar zorlama nlemi uyguladklar anlamna gelmektedir.75 ayet bir i silahl atmada yabanc devletler yasal hkmete kar gelen kuvvetlerin yannda silahl kuvvetlerini kullanarak atmaya dorudan doruya karrlarsa, bu silahl atmalar iki devlet arasndaki bir silahl atmaya dnecektir. Bu durumda, byle bir silahl atmann uluslararas silahl atma niteliini kazandn sylemek mmkndr.76 Devletler tarih boyunca sava niteliini tamayan deiik silahl kuvvet kullanma yntemlerine bavurmulardr. Halen dahi bu eit kuvvet kullanmlar yaygndr. Gnmzde, bu yntemler mdahale ve zararla karlk olmak zere iki ana gruba ayrlmaktadr. Mdahale, hedef lkeyi belirli bir hareketi yapmas veya yapmamas iin zorlamak amacyla, bir baka devletin ilerine karlmasdr. Zararla karlk ise, bir baka devletin hukuka aykr bir eylemine, uluslararas hukuk tarafndan ayrca ve aka yasaklanmam olmas artyla, gerekirse ayn ekilde uluslararas hukuka aykr olabilecek bir eylemle karlk verilmesi anlamna gelmektedir.77 Gnmzde, Birlemi Milletler Antlamas ve dier uluslararas szlemeler karsnda, her trl kuvvet kullanlmasn ieren zararla karlk ve mdahale eylemleri uluslararas hukukta yasaklanm bu74 75 76 77

ayc, a. g. e., s. 45 Keskin, a. g. e., s. 102-107 Eski Yugoslavya Uluslararas Ceza Mahkemesi Yarglama Dairesinin Tadic karar, s. 77 Grld zere, mdahalede bir baka devletin i veya d ilerine zor kullanlarak karlmaktadr. Zararla karlkta ise ama hukuka aykr fiili ileyen devleti bu fiiline son vermeye zorlamak veya onu cezalandrmak olabilmektedir. Mdahale ve zararla karlk kavramlar hususunda baknz ayc, a. g. e., s. 7-9 TBB Dergisi, Say 79, 2008

252

makaleler

M. Yasin ASLAN

lunmaktadr. Zira bu gibi eylemler, bir devletin baka bir devlete kar saldr amacyla silahl kuvvet kullanmasnn birer yolu olarak kabul edilmektedir.78 Savan Yasaklanan Bir Eylem Olmas I. Dnya Savandan sonra kabul edilen Milletler Cemiyeti Misak ile baka bir lkeye kar saldrda bulunmak uluslararas hukuku ciddi biimde zedeleyen bir davran olarak kabul edilmeye balanmtr. Sz konusu Misakn 12., 13. ve 15. maddeleri sava tamamen yasaklamam olmakla birlikte, hangi durumlarda savaa bavurulabileceini tespit etmiti. Milletler Cemiyeti Misakn kabul eden devletler u ykmllklerin altna girmi olmaktaydlar: 1. Misakn 12. maddesinde belirtildii zere, bir silahl atmaya yol aabilecek her trl uyumazlklarn hakeme veya yargsal yollara ya da cemiyete sunmak ve bundan sonra ay beklemeden savaa girimemek, 2. Misakn 13. maddesinde belirtildii zere, verilen kararlara uyan bir cemiyet yesi devlete kar sava yoluna bavurmamak, 3. Misakn 15/6 maddesinde belirtildii zere, bir uyumazlk hakknda oybirliiyle verilen rapora uygun ekilde hareket eden bir devlete kar savaa bavurmamak.79 Bu hkmlerin amac aktr. Devletlerin uyumazlklarn uluslararas platforma sunmadan savaa girimeleri nlenmek istenmitir. Ancak Misakta sava yasaklanmam, sadece savan dzenlenmesi cihetine gidilmitir. Daha sonra, Milletler Cemiyeti Genel Kurulu, 24 Eyll 1927 tarihinde ald kararlarda, uluslararas uyumazlklarn zlmesi iin saldr savalarna bavurulamayacan, saldr savann uluslararas bir su olduunu, btn saldr savalarnn yasaklandn aka belirtmitir. Daha sonra imzalanan Cenevre Protokolnde saldrgann tanm yaplm, buna gre hakemlie bavurmaktan kanan veya ha78

79

Ancak devletlerin bir baka devletin politikasn etkilemek amacyla yaptklar ekonomik ve siyasal basklar kuvvet kullanma yasa ve dolaysyla saldr kapsamnda grlmemektedir. (Keskin, a. g. e., s.36) Pazarc, I. Kitap, s. 55-57 TBB Dergisi, Say 79, 2008

253

M. Yasin ASLAN

makaleler

kemlik kararn kabul etmesine ramen, bunu uygulamayan devletin saldrgan saylmas benimsenmiti. 18 ubat 1928 tarihinde toplanan Altnc Pan-Amerikan Konferansnda da, saldr savalarnn insanla kar bir crm tekil ettii aka belirtilmitir.80 Ancak kabul edilen bu metinlerin kesin olan ifadesine ramen, alnan bu kararlar ahlaki adan bir anlam tam, ok tarafl szleme gibi bir uluslararas belge olarak hayata geirilememitir. Savan yasaklanmas konusunda uluslararas bir szleme imzalanmas yolunda ilk nemli teebbsler, Fransa Dileri Bakan Briand ile Amerika Birleik Devletleri Dileri Bakan Kellog arasnda, 1928 ylnda karlkl olarak verilen notalarla balamtr. Fransa sadece saldr savalarn yasaklayan iki tarafl bir szleme imzalanmasn isterken, Amerika Birleik Devletleri btn savalar yasaklayan ok tarafl bir szleme zerinde srar etmi ve sonuta Pariste 27 Austos 1928 tarihinde, aralarnda Trkiyenin de bulunduu on be devletin katlmasyla Paris Misak olarak da bilinen Briand-Kellog Pakt imzalanmtr.81 Bu szleme ile taraf devletler aralarnda kuvvet yoluyla lke kazanmak prensibinden vazgemilerdir. Bu pakt kural olarak sava yasaklam olmakla birlikte, sava aada belirtilen hallerde yine de mmkn ve meru saylmtr: 1. Meru savunma durumunda, 2. Uluslararas bir zorlama tedbiri olarak, 3. Szlemeye taraf devletler ile taraf olmayan devletler arasnda, 4. Szlemeye aykr hareket edecek devlete kar.82 Birlemi Milletler Antlamasnn yan sra, halen dahi yrrlkte bulunan Briand-Kellog Paktnn en nemli zelliklerinden birisi, II. Dnya Savandan sonra, Alman sava sulularnn yarglanmasna hukuki dayanak tekil etmi olmasdr. Ancak devletler arasndaki savalar, sebebi ne olursa olsun, zaman
80 81

Ltem, a. g. e.,s. 32-33

24 Temmuz 1929 tarihinde yrrle giren bu szlemeye sonradan dier baz devletler de katlm ve II. Dnya Sava ncesinde 1939 yl itibariyle 63 devlet bu pakta taraf olmutu. (Aslan Gndz, Milletleraras Hukuk, Temel Belgeler, rnek Kararlar, Gelitirilmi 3.bas, stanbul: Beta Yaynlar, 1998, s. 78) Hseyin Pazarc, Uluslararas Hukuk Dersleri, II.Kitap, Gzden Geirilmi 5.Bask, Ankara: Turhan Kitabevi, 1998, s. 262 TBB Dergisi, Say 79, 2008

82

254

makaleler

M. Yasin ASLAN

zaman savaa katlan devletlerin geri dnemeyecekleri bir aamaya kadar ulaabilmekte ve giderek younlamaktadr. zellikle I. ve II. Dnya savalarnn getirdii byk ac ve ykmlar, savan nlenmesi ve hi deilse dzenlenmesi yolundaki dnceleri ve abalar n plana kartmtr. Bu yolda atlm en ileri adm hi kukusuz, Birlemi Milletler Antlamas ile Birlemi Milletler Tekilatnn kurulmasdr. Birlemi Milletler Antlamasnn 2. maddesine gre, ye devletler uluslararas nitelikteki uyumazlklarn uluslararas bar ve gvenlii ve adaleti tehlikeye koymayacak ekilde, bar yollarla zmeyi ykmlenmilerdir. Ayn madde uluslararas ilikilerde ye herhangi bir devletin, gerek baka bir devletin toprak btnlne veya siyasal bamszla kar ve gerekse Birlemi Milletler amalaryla badamayacak herhangi bir ekilde tehdide veya kuvvet kullanlmasna bavurmaktan kanmalar ykmlln getirmitir.83 Birlemi Milletler Antlamasna gre, ye devletler u drt durumda silahl kuvvet kullanlmasna bavurabileceklerdir: 1. Birlemi Milletler Antlamasnn VII. blm erevesinde, Birlemi Milletler Gvenlik Konseyinin alaca kararlar gereince zorlama nlemi olarak,84 2. Birlemi Milletler Antlamasnn 51. maddesi kapsamnda, ye devletlerin yasal savunma haklar gereince bir saldrya uramalar durumunda, 3. Birlemi Milletler Antlamasnn 53. maddesi kapsamnda, blgesel rgtler ve szlemeler kapsamnda zorlama nlemi olarak, 4. Birlemi Milletler Genel Kurulu veya Gvenlik Konseyi kararlar dorultusunda, ilgili devletin rzasyla bar koruma kuvvetinin kullanlmas durumunda.85

83 84

85

Ancak hemen belirtmek gerekir ki, i silahl atmalar bu kapsamn dnda bulunmaktadr. Birlemi Milletler Antlamasnn 48. maddesi gereince, Birlemi Milletler Gvenlik Konseyinin alm olduu zorlama nlemlerine ilikin uygulama kararlar btn ye devletler iin balayc bir nitelik tamaktadr. Birlemi Milletler Antlamasnn 106. maddesinde, Birlemi Milletler Gvenlik Konseyinin be daimi yesinin kuvvet kullanma yetkisinden ayrca bahsedilmekte ise de, bu yetki II. Dnya Savann malup devletlerine kar ve geici bir nitelik tamaktadr. TBB Dergisi, Say 79, 2008

255

M. Yasin ASLAN

makaleler

Grld zere Birlemi Milletler Antlamasna gre, silahl kuvvet kullanma yasann iki istisnasnn bulunduu kabul edilmektedir: 1. Bireysel veya kolektif meru savunma, 2. Uluslararas yetkili bir organn balayc olacak ekilde zorlama nlemine karar vermesi. Birinci durumda devletler tarafndan tek tarafl olarak silahl kuvvet kullanlmas sz konusudur. kinci durumda ise, uluslararas toplum adna hareket etmeye yetkili bir makam tarafndan kuvvet kullanlmas sz konusu olmaktadr. Belirtilen bu koullar dnda yaplacak savalar hukuksal dayanaktan yoksundur. Gnmzde, savan kural olarak yasaklanm olduu hususunda herhangi bir tereddt bulunmamaktadr.86 Bu sebeple, 1949 tarihli Cenevre Szlemelerinin yrrle girmesiyle birlikte, sava kavram yerine silahl atma kavram kullanlmaya balanm ve bu kavramn anlam giderek genilemitir. Bu erevede silahl atma kavram, iki veya daha ok devletin veya bir lke ierisindeki silahl gruplarn amalarn kuvvet kullanmak suretiyle birbirlerine kabul ettirmeye altklar durum eklinde tanmlanmaya balanmtr. Grld zere, savan yasaklanmas hususundaki youn abalara ramen, sava uluslararas hukukta tamamen ortadan kaldrlmamtr. Sava eskiden olduu gibi, imdi de vardr. Ancak, eskisine oranla nitelik deitirdii grlmektedir. Birlemi Milletler Antlamasndan bu yana, devletler kendiliklerinden sava ilan edememektedirler. Ancak hukuka uygun kabul edilen durumlarda savan da geerli olduu kabul edilmektedir. Gnmzde savunma amac ile yaplan sava veya devletler arasndaki dzenin yetkili bir organn tavsiyesi ve kararyla savamak yasal kabul edilmektedir. te bu gibi yasa ve teamllerinin saptad hakka sava hakk denilmektedir.87 Bir hakkn icras iin gereken artlar bulunduunda, hakkn kullanarak bir su ilemi olan kimsenin cezalandrlmasna imkan bulunmamaktadr. Ancak, bir hakkn icra86 87

Esasen Birlemi Milletler Antlamasnn hibir yerinde sava kelimesi kullanlm deildir. Ar, a. g. e., s. 419; Yoram Dinstein: The Distinctions Between War Crimes and Crimes Against Peace, War Crimes in International Law (Dinstein ve Tabory), s. 2 TBB Dergisi, Say 79, 2008

256

makaleler

M. Yasin ASLAN

snn hukuka aykrl kaldrabilmesi iin ortada sbjektif bir hakkn bulunmas, hakkn fail tarafndan dorudan doruya kullanlabilir olmas, failin hakkn, hakk douran sebebin koyduu snrlar ierisinde kullanmas, hakkn icras ile su arasnda uygun bir nedensellik balantsnn bulunmas gerekmektedir.88 Sz konusu szleme ve teamllere uygun bir faaliyet, hakkn icras niteliini gsterecei iin, ilenen fiillerin hukuka aykrln ortadan kaldrmakta ve hukuka uygunluk sebebi tekil etmektedir.89 Burada meru savunma amacyla saldrnn yasaklanm olup olmad hususu tartmaldr. Bilindii zere, bir kimseyi ilgilendiren bir hakka kar yaplan haksz bir saldry derhal defetmek zorunluluu dolaysyla ilenen sularda, meru savunma sebebiyle hukuka aykrln bulunmad kabul edilmektedir.90 Bu kapsamda, meru savunmann btn artlarnn bulunmas, zellikle saldrnn halen mevcut olmas, savunmada zorunluluk bulunmas ve savunmann saldrnn zorunlu kld snrlar ierisinde kalmas gerekmektedir. Uluslararas hukukta meru savunma, hukuka aykrl kaldrc bir sebep olarak nceden beri kabul edilmitir.91 Birlemi Milletler Antlamasnn 51. maddesine gre, Birlemi Milletler yesi devletlerden birisi silahl bir saldrya uradnda, gerekli tedbirleri alncaya kadar meru savunmaya mracaat edebilir. Maddede aynen; Bu Antlamann hibir hkm, Birlemi Milletler yelerinden birisinin silahl bir saldrya hedef olmas halinde, Gvenlik Konseyi uluslararas bar ve gvenliin korunmas iin gerekli nlemleri alncaya dek, bu yenin doal olan bireysel ya da ortak meru savunma hakkna halel getirmez. yelerin bu meru savunma hakkn kullanrken aldklar nlemler hemen Gvenlik Konseyine bildirilir ve Konseyin ibu Antlama gereince uluslararas bar ve gvenliin korunmas ya da yeniden kurulmas iin gerekli grecei biimde her an hareket etme yetki ve grevini hibir biimde etkilemez. denilmektedir. Grld zere, meru savunma saldr suu bak88 89

Nevzat Toroslu, Ceza Hukuku, Ankara: Sava Yaynevi, 1998, s. 56-64

Hakl ve haksz sava kavramlar ile ilgili tartmalar iin baknz Michael A. Akehurst, A Modern Introduction to International Law, sixth edition, London: Unwin Hyman Ltd., 1987, s. 256-280 Meru savunma hususunda baknz Toroslu, a. g. e., s. 70-76 mer lhan Akipek, Meru Mdafaann Mahiyeti ve Benzeri Messeselerle Mukayesesi, Ankara: AHF Yaynlar No. 82, 1955, s. 26 TBB Dergisi, Say 79, 2008

90 91

257

M. Yasin ASLAN

makaleler

mndan ak bir ekilde hukuka uygunluk sebebi saylmaktadr. Silahl saldrya maruz kalan bir devletin, Birlemi Milletler Gvenlik Konseyi harekete geinceye kadar, saldrda bulunan devlete kar silahl kuvvet kullanarak kendisini savunma hakk vardr. Zira kuvvet kullanmann yasaklanm olmasnn en nemli istisnas meru savunma durumudur. Bu hakkn varl zel bir szleme ile kabul edilmesine gerek duyulmayacak kadar aktr.92 Ancak Birlemi Milletler Gvenlik Konseyi uluslararas bar ve gvenliin korunmas amacyla gerekli tedbirleri aldktan sonra, meru savunma hakk erevesinde silahl kuvvet kullanlmasna bir son verilmesi gerekmektedir. Kald ki gnmzde, meru savunmann nleyici savunma gibi, geni bir anlam ierecek ekilde uygulanmas kabul grmemektedir. Uluslararas teamlde saldrnn saldrgann kusuruna dayal olmas halinde, meru savunmann kabul edilemeyecei ifade edilmektedir. Uluslararas hukukta meru savunma gerek bar ve gerekse sava durumunda, bir devletin kendi menfaatlerini savunmak veya nc kiilerin menfaatlerini savunmak ya da insani amalarla mdahale durumlarnda kabul edilmektedir.93 Uluslararas hukuktaki en nemli hukuka uygunluk sebeplerinden birisini tekil eden misilleme de, aslnda haksz ve hukuka aykr bir fiilin, daha nce hukuku ihlal etmi bir fiilin karl olmas sebebiyle, meru nitelik kazanmas anlamna gelmektedir. Misillemenin amac hukuku ihlal edeni veya etmekte devam edeni, fiilinde srardan vazgeirmek veya fiilin meydana getirdii zarar tamir etmektir. Bar zamannda misillemenin bir devletin kendisine kar bir baka devlete yaplan, dostluktan uzak, ancak uluslararas hukuk tarafndan yasaklanmam bir eyleme ayn ekilde karlk vermesidir. Doktrin bar zamannda misillemenin uygulanmasnn yasak olduu grndedir.94 Birlemi Milletler Antlamasnda da bu husus aka vurgulanmtr.95 Buna karlk sava zamannda misilleme tamamen geerlidir. Ancak bu halde dahi, misilleme tekil eden eylemler insan92 93 94

Mahmut Reit Belik, Devletlerin Harp Selahiyetinin Tahdidi ve Milletleraras htilaflarn Sulh Yolu le Halli Usulleri, Cilt I, stanbul: stanbul niversitesi Yaynlar, 1956, s. 4. Ltem, a. g. e., s. 43.

95

Hseyin Pazarc, Uluslararas Hukuk Dersleri, III.Kitap, Gzden Geirilmi 2.Bask, Ankara: Turhan Kitabevi, 1997, s. 203.
Birlemi Milletler Antlamas m. 1. TBB Dergisi, Say 79, 2008

258

makaleler

M. Yasin ASLAN

lk d bir nitelik tamamal, yetkili st komutan tarafndan emredilmeli, halen ortaya km olaylar dolaysyla ve ancak zarar verenler zerinde uygulanmaldr.96 Misillemenin meruluu ve belirtilen artlar Nrnberg ve Uzak Dou Askeri Mahkemeleri kararlarnda da bu ekilde kabul edilmitir.97 Misilleme kavramnn kendisi esasnda hukuka uygun olduundan, sava sular yarglamalarnda bu konuda yaplan savunmalar geerli kabul edilmitir. Ancak yaplan eylemin meru misillemenin artlarn tamas iin, nce kar tarafn hukuka aykr bir eylemde bulunmas ve kar tarafn hukuka aykr bu eylemini durdurmak amacyla ve son are olarak, buna hukuka aykr baka bir eylemle karlk verilmesi gerekmektedir. Burada nemli olan kar tarafn hukuka aykr eylemi durduunda, misilleme yapmann durdurulmas gerektiidir. Birlemi Milletler Dzeni Gnmzde uluslararas dzenin temelini Birlemi Milletler Antlamas oluturmaktadr.98 Mevcut dzen ierisinde devletlerin ulusal politikas silahl bir atmann meydana gelmesinden kanlmas, dier devletler arasnda veya baka bir devletin lkesinde de96

1949 tarihli Cenevre szlemelerine gre, yaral ve hastalar, himaye gren siviller dahil olmak zere, sava esirlerine ve mallarna kar misillemede bulunmak yasaklanmtr. Ayn ekilde, sava esirlerine ve himaye gren kiilere kollektif cezalar verilmesi ve bunlarn toplu halde cezalandrlmas da yasaktr. Sadece henz misillemede bulunan kuvvetlerin eline dmemi dman birliklerine kar misilleme yaplabilir. (C-III m. 13 ve 87)

97 98

Meray, Uluslararas Hukuk ve rgtler, s. 233.

Birlemi Milletler Antlamas 26 Haziran 1945 tarihinde San Fransiscoda imzalanm ve 110. maddesi gereince, 24 Ekim 1945 tarihinde yrrle girmitir. Trkiye Birlemi Milletler Antlamasn Uluslararas Adalet Divan Stats ile birlikte 15 Austos 1945 tarihinde onaylamtr. 4801 sayl onay yasas iin baknz 24 Austos 1945 tarih ve 6902 sayl Resmi Gazete. Birlemi Milletler Antlamas blmler altnda balca u konular kapsamaktadr: I-Ama ve lkeler, II-yeler, III-Organlar, IV-Genel Kurul, V-Gvenlik Konseyi, VI-Uyumazlklarn Bar Yollarla zlmesi, VII-Barn Tehdidi, Bozulmas ve Saldr Eylemi Durumunda Yaplacak Hareket, VIII-Blgesel Antlamalar, IX-Uluslararas Ekonomik ve Sosyal birlii, X-Ekonomik ve Sosyal Konsey, XI-Muhtar Olmayan lkelere likin Bildirge, XII-Uluslararas Vesayet Rejimi, XIII-Vesayet Meclisi, XIV-Uluslararas Adalet Divan, XV-Sekreterlik, XVI-eitli Hkmler, XVII-Gvenlie likin Geici Hkmler, XVIII-Deiiklikler, XIX-Onay ve mza TBB Dergisi, Say 79, 2008

259

M. Yasin ASLAN

makaleler

vam etmekte olan silahl atmann dnda kalnmas, devlet olarak silahl atma hukukuna ilikin sorumluluklarn yerine getirilmesine hazrlkl olunmasdr.99 Grld zere, burada temel ama silahl bir atmann dnda kalmaktr. Birlemi Milletler yelerinin Birlemi Milletler Antlamasnda yazl ykmllkleri ile taraf olduklar dier uluslararas szlemeler arasnda aykrlk bulunmas durumunda, Birlemi Milletler Antlamas hkmleri geerli olacaktr.100 Birlemi Milletler Dzeni, Birlemi Milletler Antlamasnda belirtilen ilkelerin yan sra; 1. Btn yelerin egemen eitlii, 2. Uluslararas uyumazlklarn uluslararas bar, gvenlii ve adaleti tehlikeye drmeyecek ekilde, bar yntemlerle zlmesi, 3. Uluslararas ilikilerde bir devletin dier bir devletin lke btnlne veya siyasal bamszlna kar ya da Birlemi Milletlerin amalarna aykr herhangi bir ekilde kuvvet kullanmaktan veya kuvvet kullanmak tehdidinde bulunmaktan ekinmeleri temeline dayanmaktadr.101 Hangi gerekeyle olursa olsun, hibir devletin dorudan doruya veya dolayl bir ekilde, bir baka devletin i veya d ilerine karmaya hakk yoktur. Bir baka devlete ynelik mdahale, karma veya tehdit teebbsleri uluslararas hukuka aykrdr. Birlemi Milletler Antlamasnn 2/4 maddesi ile kuvvet kullanlmas, birka istisna dnda yasaklanm ve 2/3 maddesi ile ye devletlerin uyumazlklarn bar yollarla zmesi ilkesinin kabul edilmesi sonucunda, devletler arasndaki uyumazlklarn bar yntemlerle zlmesi hukuksal adan uyulmas zorunlu bir kural haline gelmi bulunmaktadr.102 Birlemi Milletler Antlamas kural olarak, uluslararas iliki99 100 101 102

DeMulinen, a. g. e., s. 39. Birlemi Milletler Antlamas m. 103. Birlemi Milletler Antlamas m. 2. Ayrca baknz Gnlbol, a. g. e., s. 347-390. Birlemi Milletler Antlamasndan nce de, Milletler Cemiyeti Misaknn 13. ve 15. maddeleri ile ilk defa ye devletler kuvvete bavurmadan nce uyumazlklar bar yollarla zme ykmlln kabul etmilerdi. (Pazarc, I. Kitap, s. 88) TBB Dergisi, Say 79, 2008

260

makaleler

M. Yasin ASLAN

lerde kuvvet kullanlmas tehdidinde bulunulmasn ve silahl kuvvet kullanlmasn yasaklamtr. Silahl kuvvet kullanlmas, sadece bir silahl saldr durumunda bu saldrya kar kendini savunmak amacyla veya Birlemi Milletler Gvenlik Konseyinin, Birlemi Milletler Antlamasnn VII. veya VIII. blmleri kapsamnda verebilecei yetkiye dayanlarak yrtlecek bir zorlama harekatnn yrtlmesi amacyla sz konusu olabilmektedir. Birlemi Milletler Antlamasnn VI. Blm Uyumazlklarn Bar Yollarla zm baln tamakta olup, ye devletlerin, uluslararas bar ve gvenlii tehdit edebilecek uyumazlklarn bar yollarla zmeleri gerektii belirtildikten sonra, balca zm yollar olarak unlar saylmtr: Grme, soruturma, arabuluculuk, uzlatrma, hakemlik, yargsal yntemler, blgesel rgtlere ve szlemelere bavurma veya taraflarn kendilerinin seecei baka bar yollar.103 Birlemi Milletler Gvenlik Konseyinin Birlemi Milletler Antlamasnn VI. Blm kapsamnda uyumazlklarn bar yntemlerle zlmesine ynelik yetkileri tavsiye niteliindedir. Buna karlk, Birlemi Milletler Gvenlik Konseyinin Antlamann VII. blm kapsamnda sahip olduu yetkiler gereince alaca kararlar ise balayc nitelik tamaktadr. Eer Birlemi Milletler Gvenlik Konseyi zorlama nlemine karar vermise, devletler bu karara uymak zorundadrlar. Bu kapsamda, madur durumdaki devlete yardm edilmesi veya Birlemi Milletler Antlamas kapsamnda tarafszlk tutumunun benimsenmesi gerekmektedir.104 Birlemi Milletler Antlamas uluslararas uyumazlklarn zmlenmesinde Birlemi Milletler Gvenlik Konseyini asl yetkili organ olarak grevlendirmitir. Ancak, Birlemi Milletler Gvenlik Konseyinin uluslararas uyumazln zm iin harekete geebilmesi baz artlarn yerine gelmi olmasna baldr.
103

104

Birlemi Milletler Antlamas m. 33/1. Uluslararas eitli szlemelerde de, devletleri aralarndaki uyumazlklar bar yntemlere bavurarak zmeye sevk eden eitli dzenlemeler bulunmaktadr. rnein 1929 tarihli Cenevre Sava Tutsaklar Szlemesi ve 1949 tarihli Cenevre Szlemelerinin eitli hkmlerinde dosta giriime bavurulmas ngrlm bulunmaktadr. Ayrca NATO erevesinde Bakanlar Konseyinin 13 Aralk 1956 tarihli bir karar ile de NATO devletleri arasndaki hukuksal ve ekonomik uyumazlklar dndaki uyumazlklarn bu rgt erevesinde Birlemi Milletler Genel Sekreterinin dosta giriimine konu oluturaca kabul edilmitir. (Belik, a. g. e., s. 81-128, 145-192) Birlemi Milletler Antlamas m. 39 TBB Dergisi, Say 79, 2008

261

M. Yasin ASLAN

makaleler

1. Bu artlarn birincisi, Birlemi Milletler Gvenlik Konseyinin nne getirilecek uyumazlklarn ve durumlarn uzamasnn uluslararas bar ve gvenliin korunmasn tehdit eden bir nitelik tamasdr.105 2. Birlemi Milletler Gvenlik Konseyinin bir uyumazln zmne ilikin olarak harekete geebilmesinin ikinci art ise, ilgili sorunun esas itibariyle bir devletin ulusal yetkisi ierisinde bulunan bir sorun olmamasdr.106 Ancak srekli yelerinden birisinin aleyhte oy kullanmas (veto) durumunda, Birlemi Milletler Gvenlik Konseyi karar verememektedir. Bu sebeple, devletler Birlemi Milletler Genel Kurulunu, Birlemi Milletler Gvenlik Konseyi yerine kullanmaya altklar gibi, blgesel rgtleri de uluslararas silahl atmalara mdahale etmede ara olarak kullanmlardr. Birlemi Milletlernin kendisine ait bir silahl kuvvetinin bulunmamas, ihtiya duyulduunda ye devletlerin silahl kuvvetlerinin kullanlmas, Birlemi Milletler sisteminin en bata gelen eksiklii olmutur.107 IV. SAVA HUKUKUNUN TEMEL ZELKLER Sava ve her trl silahl atmalar dzenlemeyi amalayan sava hukuku, birisi dar ve dieri de geni olmak zere, iki ayr anlama gelmektedir. Dar anlamda sava hukuku silahl atmalar srasnda bireylerin korunmas dahil, savaan taraflarn uymas gereken uluslararas hukuk kurallarn belirtmektedir. Geni anlamda sava hukuku ise sadece silahl atma eylemleri ve bireylerin korunmas ile snrl kalmamakta, geleneksel sava hukuku kapsam ierisinde ele alnan silahl atmalarn, savaan taraflarn ve nc devletlerin ilikileri zerindeki hukuksal etkilerini de kapsamaktadr. Hemen belirtmek
105

106 107

Birlemi Milletler Antlamas m. 33/1 ve 34. Birlemi Milletler Gvenlik Konseyi barn bozulduunu tarihi boyunca tam defa tespit etmitir:1- 1950 ylnda Korede, 2- 1982 ylnda Falkland Adalarnn igali olaynda, 3- 1990 ylnda Kuveytin Irak tarafndan igalinde. Ancak bu eylemlerin hibirisi ak bir ekilde saldr olarak kabul edilmemi, barn bozulmas eklinde kabul edilmiti. (Keskin, a. g. e., s. 142) Birlemi Milletler Antlamas m. 27 Orhan Nalcolu, Birlemi Milletler Bar Koruma Harekatnn Hukuksal Esaslar, Ankara: Genelkurmay Basmevi, 1997, s. 12 TBB Dergisi, Say 79, 2008

262

makaleler

M. Yasin ASLAN

gerekir ki, ikili veya ok tarafl szlemelerde aka yer almasa dahi, savaan taraflar yerleik teamllere, insanlk prensiplerine ve kamu vicdannn gerekli kld dier hususlara uymak zorundadrlar.108 Sava hukuku kurallarnn balayc gc konusunda, kural olarak uluslararas hukukun dier kurallarnn balayc gcyle ilgili olan hususlar aynen geerlidir. Uygulamada, savaan taraflarn sava hukuku kurallarna aykr davrand ve sz konusu aykrlklarn cezasz kald grlmekle birlikte, bu kurallarn byk bir blmne uyulduuna da rastlanmaktadr. Savata sava hukuku kurallarna uymayanlara kar bir meyyide olarak, savatan sonra tazminat dettirilmesi ve sava sulularnn yarglanp cezalandrlmas sz konusu olmaktadr.109 zellikle 1907 tarihli La Haye szlemelerinde, szleme hkmlerini ihlal eden savaan devletin tazminat demekle ykml olduu ve kendi silahl kuvvetlerine mensup kiilerin her trl eyleminden dolay sorumlu tutulaca esas getirilmitir.110 Uluslararas hukuk doktrinini uzun sre megul eden hakl sava kavram, aslnda devletlerin uluslararas hukuk dzenini ihlal etmeleri karsnda, ihlali sona erdirme ve ihlalciyi cezalandrma hakkn ifade etmektedir. Bu kapsamda silahl kuvvet kullanlmas kuvvet kullanan devletin sorumluluuna yol amaktadr. Zaten btn devletlerin uluslararas hukuk ihlalleri karsnda bir yaptrm olarak kuvvete bavurma hakk, 1945ten sonra oluturulan yeni dnya dzeni ile ortadan kaldrlmtr.111 Sava hukuku kurallar incelendiinde, ilan edilmi olsun veya olmasn, btn savalar iin geerli olan kurallar, savaan lkelerin birbirleriyle ve tarafsz lkelerle olan ilikilerini dzenlemekte olduu, ayrca bireylerin savataki hak ve sorumluluklarn belirledii g108 109

110 111

L-IV giri ksm, CP-I m. 1. Sava kurallar hususunda baknz Meray, Devletler Hukukuna Giri, s. 457-573. Devletleri sava hukuku kurallarna uymaya zorlayan bakaca yntemler de vardr. Bunlarn banda zararla karlk gelmektedir. Buna gre, savata sava hukuku kurallarna uymayan, bunlara aykr davranan taraf teki tarafn zararla karlklarna maruz kalabilmektedir. (Meray, Uluslararas Hukuk ve rgtler, s. 162-167) L-IV m. 4. Keskin, a. g. e., s. 26-29. TBB Dergisi, Say 79, 2008

263

M. Yasin ASLAN

makaleler

rlmektedir. Dier taraftan, sava hukuku sava sebebiyle yaplmas zorunlu olan askeri eylemler ile insanlk gereklerini badatrmay da amalamaktadr.112 A. Savan Yrtlmesinde Temel Prensipler Sava hukuku, teaml hukuku ve uluslararas szlemelerle saptanan kurallardan olumaktadr. Bu kurallar insanlk tarihi boyunca yaplan savalar sonucunda ortaya km ve silahl atmalarda uyulmas gereken temel ilkeleri ifade etmitir. Bu kurallara ncelikle devletlerin uymas gerektii inanc yerlemi olup, eitli uluslararas szlemeler ve i hukuk dzenlemeleri ile bu kurallara balayclk nitelii tannmaya allmtr. Bu ekilde saptanan sava hukuku kurallar savan yrtlmesi ile ilgili baz kstlamalar getirmektedir. Bu kstlamalar belli bal yedi grupta toplamak mmkndr: 1. Genel olarak savan nlenmesi ile ilgili kstlamalar, 2. Silahl kuvvetlerin atmalar yrtmesi ile ilgili kstlamalar, 3. Sava srasnda sivil kiilerin davranlar ile ilgili kstlamalar, 4. Sava srasnda savaanlarn davranlar ile ilgili kstlamalar, 5. Bata sava madurlar olmak zere, kiilere ve mallara kar yaplacak ilemler ile ilgili kstlamalar, 6. gal edilen topraklarn ynetimi ile ilgili kstlamalar, 7. Savaan devletler ile tarafsz devletler arasndaki ilikilere ilikin kstlamalar.113 Bir silahl atma srasnda, insancl hukuk kurallarnn uygulanmas sorunu, kuvvet kullanlmasnn Birlemi Milletler Antlamasna uygunluu sorunundan tamamen bamszdr. Nitekim uluslararas hukukta, kuvvete bavurma hakk (jus ad bellum) ile kuvvete bavurulduunda uyulmas gereken atma kurallar (jus in bello) arasnda bir ayrm yaplmaktadr. Buna gre silahl atma hukuku kurallarnn uygulanmasnn, bu hakka sahip olunup olunmad sorunundan ta-

112 113

DeMulinen, a. g. e., s. 2. Sava Hukuku El Kitab, Ankara: Genelkurmay Bakanl Yayn, 1989, s. 1. TBB Dergisi, Say 79, 2008

264

makaleler

M. Yasin ASLAN

mamen bamsz olduu kabul edilmektedir.114 yleyse sava hukuku incelenirken, kuvvet kullanlmasnn hukuka uygun olup olmad hususu ile silahl kuvvet kullanlmas srasnda seilen hedef, ara ve yntemlerin hukuka uygunluu hususunun birbirinden ayr dnlmesi gerekmektedir. 1949 tarihli Cenevre Szlemelerinin ortak 3. maddesi ve 1954 tarihli La Haye Szlemesinin 19. maddesinde bahsedilen uluslararas nitelik tamayan silahl atmalar kavram sz konusu szlemelerde tanmlanm deildir. Ancak, uluslararas nitelik tamayan silahl atmalarda uygulanacak silahl atma hukuku kurallarn ayrntl ekilde dzenleyen 1977 tarihli II Nolu Protokolde, uluslararas olmayan silahl atmalarn bir tanm yaplm bulunmaktadr.115 Gnmzde devletler szlemelerin uygulanaca uluslararas nitelik tamayan silahl atmalarn, hkmet kuvvetleri ile hkmete kar ayaklanan herhangi bir kk silahl grup arasndaki dk younluktaki ve dzensiz silahl atmalar deil, taraflar gerekten kar karya getiren gerek i savalar olarak kabul edilmesi gerektiini savunmaktadrlar. Uluslararas Kzlha Komitesi de bir silahl atmann varlna karar verebilmek iin, atmann sresi, atmalara katlan taraflarn says ve rgtlenmesi, lkenin bir blmnde yerleme veya eylemde bulunma durumlar, gvensizlik ortamnn derecesi, madurlarn varl, hkmete dzenin salanmasna ynelik bavurulan nlemler gibi ltlerin esas alnmas gerektiini belirtmitir.116 Doktrinde silahl atma derecesine ulamayan sokak hareketleri, terrizm, ekyalk, i gerginlik ve karklklarn uluslararas nitelik tamayan silahl atma kavram dnda kald deerlendirilmektedir. Zaten silahl atmalar dzenleyen eitli szlemeler, szlemeye taraf devletlere hkmet kart kuvvetlere kutsallk kazandrmayaca gvencesini vermektedirler.117 yleyse sz konusu szleme hkmlerinden, hkmet kart kuvvetlere her durumda savaan veya ayaklanan statsnn tannmas ya da bu kuvvetlerin yasal oldu114 115 116 117

jus ad bellum ve jus in bello kavramlar hakknda baknz ayc, a. g. e., s. 38. CP-II m. 1. Pazarc, IV. Kitap, s. 141. ayc, a. g. e., s. 53-54. TBB Dergisi, Say 79, 2008

265

M. Yasin ASLAN

makaleler

unun kabul edilmesi gibi bir hukuksal sonu kartlmas mmkn deildir. Bu durumda, i hukuktaki ceza yasalar ayaklananlara kar aynen uygulanacaktr. rnein Trk hukuku bakmndan, ayaklananlar Trk Ceza Kanununun devlete kar ilenen crmler blm erevesinde cezalandrlacaklardr.118 Sava hukukunun amac savan sebep olduu vaheti, olabildiince en alt dzeye indirmektir. Bu amaca ulaabilmek amacyla gerek uluslararas szlemelerde ve gerekse uluslararas teaml ile bir takm kurallar saptanmtr. Bu amaca ulaabilmek iin u kuraln uygulanmas gerekmektedir: 1. Savata gereksiz ac ve strap verecek ekildeki davranlardan kanlacaktr. 2. Dman eline geen esirlere, hasta ve yarallara, sivil halka insanca davranlacaktr. 3. Barn geri getirilip srdrlmesi esas hedef olacaktr.119 Sava hukuku kurallar incelendiinde, bunlarn temel ilkeye dayand grlmektedir. Bu ilkeler srasyla; askeri gereklilik gereksiz ac ve zdrabn nlenmesi ve orant ilkeleridir. Askeri gereklilik ilkesi; uluslararas hukukun yasaklayc hkmlerine uygun olmak artyla, dmann en ksa srede teslim olmasn salamak iin gerekli askeri nlemlerin alnmas eklinde tanmlanmaktadr.120 Bu ilke savaan tarafn dmann ksmen veya tamamen boyun emesini salamaya yetecek derecede kuvvet kullanlmasna imkan vermektedir.121 Gereksiz ac ve straba sebep olmama ilkesi ise, savata insancl davran kurallarna uyulmasn gerektirmektedir. Buna gre, sa-

118 119 120 121

Konuyla ilgili sular dzenleyen hkmler iin baknz Trk Ceza Kanunu m. 125-173. Silahl Kuvvetler in Sava Hukuku Bilgisi, s.16; Meray, Uluslararas Hukuk ve rgtler, s. 247-263. Kara Harp Hukuku, stanbul: Kara Kuvvetleri Komutanl Yayn, 1981, s. 5. C-I, II, III, IV m. 3/1. Askeri gereklilik ilkesi uluslararas silahl atmalar srasnda askeri adan gerei olmayan evreye zarar verici yntemleri ve silahlar yasaklamaktadr. Ancak, askeri gereklilik bulunmas durumunda evreye zarar verilebilecei kabul edilmektedir. (Pazarc, IV. Kitap, s. 261) TBB Dergisi, Say 79, 2008

266

makaleler

M. Yasin ASLAN

vata ac veren silahlar ve mermiler ile malzemelerin kullanlmas yasaktr.122 Yukarda aklanan iki ilkenin dengelenmesini amalayan orant ilkesi de, savaanlarn sava hukuku kurallarn ihlal edemeyeceklerini, tam aksine bu kurallara uyulmas gerektiini dnp buna gre hareket etmeleri gerektiini ifade etmektedir.123 Uluslararas hukukta silahl atma aralar ve yntemleri bakmndan zellikle ana prensibin uygulanmaya alld grlmektedir. Bunlar; 1. atmalarda gereksiz aclarn ve lmlerin yasaklanmas, 2. atmalar srasnda kimi gven suiistimali niteliini tayan davranlarn yasaklanmas, 3. atmalar srasnda sava d kalm kiiler ve sivil yerlerin hedef alnmasnn yasaklanmas ilkeleridir.124 Silahl atmalarda uygulanacak yntemlerin tespit edilmesi bakmndan, zellikle kara savanda bavurulacak yntemlerin tespit edilmesine allm, deniz ve hava savalarnda uygulanacak yntemlerin tespit edilmesinde bu yntemlerden hareket edilmitir. Kara savann balca yntemleri teslim olma hakk, sava aldatmalar, casusluk ve taarruz, kuatma, bombardmandr. Savaanlarn ldrlmesi veya yaralanmas, savama istei gsterdii srece hukuka uygun kabul edildii iin, teslim olmak isteyenlere teslim olma hakknn tannmas gerekmektedir. Teslim olan kimse ne ldrlebilir, ne de yaralanabilir.125 Bu husus sava hukuku ve insancl hukukun kabul ettii genel bir kuraldr.
122 123

124 125

L-IV eki Ynetmelik m. 23/e. Silahl atmalar srasnda kullanlacak silahlar ve izlenecek atma yntemleri bakmndan uzun sre herhangi bir hukuksal snrlamaya rastlanmamtr. Yirminci yzyla gelindiinde bu konudaki temel anlay, askeri gereklilik ve insancl dncelerin badatrlmas olmutur. Bu konuda kabul edilen temel prensip, L-IV eki Ynetmelik m. 22de belirtilen atanlar dmana zarar verme aralarnn seiminde snrsz bir hakka sahip deildir ilkesidir. CP-I m. 35/1e gre de, hangi tr olursa olsun, atan taraflar sava yntemlerini ve aralarn semede snrsz bir hakka sahip klnmamlardr. CP-I m. 51. L-IV eki Ynetmelik m. 23/b. TBB Dergisi, Say 79, 2008

267

M. Yasin ASLAN

makaleler

Sava aldatmalar ise savaan devletlerin dmana yaklamak, uzaklamak veya askeri harekat gizlemek iin eitli aldatma yollarn uygulamalardr. Sava aldatmalar uluslararas hukuka uygun olup, sadece hainlik veya kahpelik saylabilecek hallerde yasaklanmtr.126 Casus; savaan devletin harekat blgesi ierisinde, dman tarafa bildirilmek zere sahte bahanelerle gizli bir ekilde bilgi arayan veya toplayan kiidir. Casusu yakalayan savaan devlet onu kendi yasalarna gre cezalandrabilir. Yakalanan casus yarglanmadan cezalandrlamaz.127 Uluslararas silahl atmalar srasnda yasaklanan bir eylem eklinde deerlendirilen casusluk, gizlice yapld iin kar tarafn gveninin suiistimali olarak kabul edilmekte ve casuslar cezalandrlmaktadr. O halde, casusluk yapan savalar kar tarafn eline getiinde, kural olarak sava tutsa statsnden yararlanma hakkn kaybetmektedirler.128 ehir, kasaba ve her trl yerleim yerine herhangi bir arala taarruz edilmesi veya bu gibi yerlerin rastgele bombardman edilmesi de yasaktr. badete, gzel sanatlara, bilimsel ve hayr ilerine ayrlm binalarn, tarihi eserlerin, hastanelerin, yaral ve hasta toplama yerlerinin bombalanmasndan da kanmak gerekmektedir. Ayrca igal edilen bir kentin yamalanmas yasaklanmtr. Kltr varlklarn korunmas gerektii de kabul edilmitir.129 Uluslararas hukuka gre, silahl atma srasnda askeri hedeflerin balcalar unlardr: 1. Salk ve din personeli ile bu amala kullanlan tesis, ara ve gereler dndaki silahl kuvvetler, ler, ler, 2. Silahl kuvvetlerin ve malzemesinin bulunduu bina ve mevzi3. Nitelikleri gerei bir askeri harekata katk salayabilecek ey4. Tamamen veya ksmen yok edilmesi, ele geirilmesi veya devre
126 127 128 129

L-IV eki Ynetmelik m. 23/f. L-IV eki Ynetmelik m. 34. L-IV eki Ynetmelik m. 31, CP-I m. 46/1. L-IV eki Ynetmelik m. 25. Ayrca baknz ktem, Silahl atma Halinde ..., s. 140. TBB Dergisi, Say 79, 2008

268

makaleler

M. Yasin ASLAN

d braklmas kesin askeri avantaj salayacak nitelikteki eyler.130 Grld zere, sivil halka bina ve mallara saldrlmas yasaktr ve sava suu tekil etmektedir. Ancak istisnai durumda sivil halka, bina ve mallara saldrlmas mmkn grlmektedir: 1. Sivil kiilerin yabanc kuvvetlere veya askeri hedeflere kar silah ya da kuvvet kullanmas durumunda, sadece bu atmalar srasnda, 2. Sivillerin askeri hedeflerin ok yaknnda, ayn hedefi oluturacak bir ekilde bulunmas durumunda, 3. Sivillerin saldrann elde edecei askeri avantaja oranla ar zararlara uramayaca durumlarda.131 yleyse askeri hedef tekil eden yerlerde sivillerin bulunmas bu hedefin askeri niteliini ortadan kaldrmamaktadr. Ayrca sivil yerlerin askeri amalarla kullanlmas durumunda, bunlarn askeri hedef saylmas mmkndr. Belirtilen bu istisnalar dnda sivillere ve sivil yerlere saldrlmas yasak olduu gibi, savunma durumunda bulunan atan tarafn da sivilleri ve sivil mallar askeri hedef tekil eden yerlere yerletirmemesi ve askeri hedefleri buralardan uzak tutmas gerekmektedir.132 Karadaki silahl atmalarda bu tr durumlara, zellikle baz askeri hedefleri korumak amacyla canl kalkan olarak sivillerin yerletirilmesi eklinde rastlanmtr. rnein, 1991 ylndaki Krfez Sava srasnda, Irak tarafndan baz askeri hedeflere bu ekilde sivil kiilerin yerletirilmesi ve saldrlar neticesinde canl kalkan olan sivillerin lmne sebebiyet verilmesi, aka sava suu tekil eden bir eylem niteliini tamaktadr.133 Savaan taraflarn atma kurallarna uymak asndan gerekli zen ve hassasiyeti her zaman gsterdiklerini sylemek ok zordur. zellikle havada gerekleen silahl atmalar srasnda bu kurallara devletler tarafndan her zaman uyulmad grlmektedir. kinci Dnya Sava srasnda, savaan devletler kentleri ve sivil hedefleri
130 131 132 133

CP-I m. 52. L-IV eki Ynetmelik m. 27.

CP-I m.58.
William F. Pepper, Iraqs Crimes of State Against Individuals, and Sovereign Immunity, A Comparative Analysis and a Way Forward, BJIL, Volume XVIII, 1992, Number 2, New York: Brooklyn Law School, 1992, s. 313-413. TBB Dergisi, Say 79, 2008

269

M. Yasin ASLAN

makaleler

ayrm gzetmeksizin bombalamlardr. Gerekten de bu sava srasnda Amerika Birleik Devletleri ve ngilterenin benimsedii stratejik bombalama faaliyeti kapsamnda, dmann askeri, sanayi ve ekonomik gcn yok etmek suretiyle zayflatlmasn ve teslim olmasn salama politikas, dman lkesinin tamam hedef alnarak hibir ayrm yaplmadan bombalanmasna yol amtr.134 Halbuki II. Dnya Savann balad gn olan 1 Eyll 1939 tarihinde Amerika Birleik Devletleri Bakan olan Franklin D. Roosvelt bir acil ar yaynlayarak hibir koulda sivillerin veya askerden arndrlm kentlerin havadan bombalanmamas gerektiini ilan etmiti. Ona gre, bu gibi bombalama eylemleri insanlk d barbarlkt. Ancak 1943 ylnn bir yaz gnnde 731 bombardman uandan oluan bir hava filosunun Hamburga yapt saldrda bir alev frtnas oluturulmu ve hava scakl 800 dereceye ykselmi olup, 40.000den fazla sivil Alman lmtr. Yine 9 Mart 1945 tarihinde Tokyoya yaplan benzer bir saldrda 84.000 insan yanp kavrulmutu. II. Dnya Sava srasnda bu ekilde iki milyon sivilin dorudan veya dolayl olarak mttefik stratejik bombardman sonucunda ld bildirilmektedir.135 Silahl atmalar srasnda bavurulmas yasaklanm ve sava suu saylan eylemlerin en banda rehine alnmas gelmektedir.136 Yasaklanan bir dier yntem yamalamadr. zellikle karadaki silahl atmalar srasnda rastlanan yamalamann gnmzde ak bir ekilde tanm yaplm deildir. II. Dnya Savandan sonra, Nrnberg Uluslararas Askeri Mahkemesinin kararlar erevesinde, yamalama dman mallarnn yasal olmayan ekilde sahiplenilmesi eklinde tanmlanmaktadr. Ancak uluslararas teamle gre, dman devletin menkul mallar ile dman devlet vatandalarnn menkul mallarnn vergilendirme, sava yklemi veya msadere gibi yntemlerle, igal eden devlet tarafndan sahiplenilmesine imkan bulunduu kabul edilmektedir. Grld zere, zellikle karadaki silahl atmalar srasnda zel mlkiyetin yasal olmayan ekilde sahiplenilmesi ulus-

134

135 136

kinci Dnya Savandan sonra, Nrnberg Amerikan Askeri Mahkemesi ehirlerin ve yerleim yerlerinin askeri amalarla bu ekilde bombalanmasn uluslararas hukuka aykr bulmamtr. (Pazarc, IV. Kitap, s. 228)
Chris Hables Gray, a. g. e., s. 171-172, 179. C-III m. 34, 147. TBB Dergisi, Say 79, 2008

270

makaleler

M. Yasin ASLAN

lararas hukukta yasaklanm bulunmaktadr.137 O halde uluslararas hukukta, eskiden ganimet olarak adlandrlan ve sava srasnda savalarn hakk olarak kabul edilen dman mallarnn kiisel olarak sahiplenilmesi hakknn kesin olarak reddedilmi bulunduunu sylemek mmkndr. Savan hukuk kurallar erevesinde yaplmas, hasta, yaral, sava esiri ve sivil halkn zarar grmemesi esastr. nk sava, silahl kuvvetler arasnda insancl kurallar erevesinde yaplmaldr. Silahl olmayan hasta, yaral, sava esiri ve sivil halka eziyet edilmesi, ikence yaplmas, bu gibi kiilerin ldrme gibi insanlk d davranlara maruz kalmalar hukuken kabul edilemez. Bu gibi davranlar sava suu saylmaktadr. Gnmzde, Uluslararas Kzlha Komitesi tarafndan hazrlanan ve arlkl olarak silahl atma srasnda zarar grmemesi gereken kiileri korumaya ynelik ilkeleri ieren temel ilkeler unlardr: 1. atma d kalan veya atmalara dorudan doruya katlmayan kiilerin hayatlarna, bedensel ve ruhsal btnlklerine sayg gsterilecektir. Bu kiiler her trl durumda korunacak ve hibir olumsuz ayrm yaplmadan insanca muamele greceklerdir.138 2. Teslim olan veya atma d kalan bir dmann ldrlmesi ya da ona zarar verilmesi yasaklanmtr.139 3. Yaral ve hastalar atmada yetkisi altnda kaldklar tarafa toplanacak ve tedavi edilecektir. Bu koruma salk personelini, kurumunu, aralarn ve malzemelerini kapsamaktadr. Kzlha ve Kzlay iareti bu korumann iareti olup sayg gsterilecektir.140 4. Yakalanm olan savalarn ve kar tarafn otoritesi altndaki sivillerin hayatlarna, onurlarna, kiisel haklarna ve inanlarna sayg gsterilecektir. Bu kiiler her trl iddetten ve zararla-karlktan korunacaktr. Bu kiiler aileleriyle haberleme ve yardm alma hakkna sahiptirler.141
137 138 139 140 141

L-IV eki Ynetmelik m. 28, 47, C-IV m. 34. C-I, II, III, IV m. 3/1. L-IV eki Ynetmelik m. 23/c. C-I, II, III, IV m. 3/2, CP-I m. 8-34, CP-II m. 7-42. C-I, II, III, IV m. 3/1, CP-II m. 4-5. TBB Dergisi, Say 79, 2008

271

M. Yasin ASLAN

makaleler

5. Herkes temel adli gvencelerden yararlanma hakkna sahiptir. Hi kimse yapmad bir fiil iin sorumlu tutulamaz. Hi kimse maddi veya manevi ikenceye, bedensel eziyete ya da acmasz ve aalayc muameleye tabi tutulamaz.142 6. Bir atmann taraflar ve onlarn silahl kuvvetleri sava yntem ve aralar bakmndan snrsz bir seme yetkisine sahip deillerdir. Gereksiz kayplara veya ar zararlara neden olacak nitelikteki sava yntemleri ve aralarnn kullanlmas yasaklanmtr.143 7. Bir atmann taraflar, sivil halk ve mlkiyeti koruma amacyla sivil halk savalardan her zaman ayracaktr. Sivil halk ve sivil kiiler saldr hedefi olamaz. Saldrlar dorudan doruya ve sadece askeri hedeflere yneltilecektir.144 B. 1949 Tarihli Cenevre Szlemelerinin Ortak 3. Maddesi Bir atmann hukuksal bakmdan uluslararas nitelik tamayan silahl atma olarak nitelendirilmesiyle birlikte, uluslararas silahl atmalar srasnda geerli olan insancl hukuk kurallarnn bunlara da uygulanmas gerekmektedir.145 Bu konuda olduka nem tayan 1949 tarihli Cenevre Szlemelerinin ortak 3. maddesinde, szleme taraf bir devlet lkesinde uluslararas nitelik tamayan bir silahl atmann kmas durumunda, atma taraflarnn her birisinin bir takm insancl hukuk kurallarn mutlaka uygulamas gerektii ngrlmtr. Bu madde ile 1949 tarihli Cenevre Szlemelerinde yer alan ve mutlak deere sahip insanlk kurallarndan oluan temel ilkelerin her trl durumda korunmas amalanmaktadr. Sz konusu ortak 3. maddenin birinci fkrasnn birinci bendi belirli kiilere bir takm olumsuz ilemlerin yaplmasn kesin olarak yasaklamtr. Madde ile korunan kiiler unlardr:
142 143 144 145

C-I, II, III, IV m. 3/1, CP-II m. 6/2 . L-IV eki Ynetmelik m. 22, 23, CP-I m. 35/1. L-IV eki Ynetmelik m. 23, CP-I m. 48, 57, 58. DeMulinen, a. g. e., s. 8 - 9. Sz konusu uluslararas hukuk kurallar, 1949 tarihli Cenevre szlemelerinin ortak 3. maddesi dnda, 1954 tarihli La Haye Kltr Mallarnn Korunmasna Dair Szlemenin 4 ve 19. maddeleri ile 1977 tarihli Uluslararas Olmayan Silahl atmalarda Madurlarn Korunmasna likin 1949 tarihli Cenevre szlemelerine ek II Nolu Protokol hkmlerinden olumaktadr. TBB Dergisi, Say 79, 2008

272

makaleler

M. Yasin ASLAN

1. atmalara dorudan katlmayan kimseler, 2. atmalara katlmakla birlikte silahlarn brakm kimseler, 3. atmalara katlp da hastalk, yaralanma, tutuklanma veya baka bir sebeple atma d kalm kimseler. Bu kiilere kar hangi artlarda olursa olsun yaplmas yasaklanan ve sava suu saylan ilemler ise unlardr: 1. Kiinin hayatna, vcut btnlne veya onuruna kar her trl saldr, ikence ve kt muamele, 2. Rehin alma,146 3. Hukuka uygun ekilde kurulmayan ve iletilmeyen mahkemelerce verilen mahkumiyet kararlarnn infaz.147 Grld zere 1949 tarihli Cenevre Szlemelerinin ortak 3. maddesi ile sadece en temel insancl amalara ynelik ykmllkler ngrlmtr. Bu madde ile zellikle uluslararas nitelik tamayan silahl atmalarda ele geirilen hkmet kart kuvvetlerin mensuplarna sava tutsa muamelesinin yaplmas kabul edilmi deildir. Bu madde ile atan btn taraflar arasnda uluslararas harekat hukukunun uygulanmas da ngrlmemitir. stelik bu madde hkmete kar savaan kuvvetlerin mensuplarnn ulusal ceza yasalarna aykr eylemlerinin ulusal mevzuat kapsamnda yarglanmasna engel tekil etmemektedir. Bu durumda ilgili devletin ulusal mevzuat tek bana uygulanacaktr.148 Ancak i gvenlik harekat niteliini tam olsa dahi, i atmalarda zorlama nlemine bavuran devletler bunun bir polisiye operasyon, i sorun veya ayaklanmann bastrlmas olduunu ileri srerek, bu maddedeki ykmllklerinden kurtulamazlar. 1977 tarihli II Nolu Ek Protokol ile de uluslararas nitelik tamayan silahl atmalarda balca temel amaca ynelik dzenlemeler getirilmitir: 1. Herkesin insanca muamele grmesi,
146 147

148

Nrnberg Uluslararas Askeri Mahkemesi Stats m. 6/b, C-IV m. 34, 147. gal devleti korunan sivillerin igalden nce iledikleri sava sular dndaki sular iin adli soruturma yapma, tutuklama veya mahkum etme yetkisine sahip deildir. (C-IV m.70) Pazarc, IV. Kitap, s. 312. TBB Dergisi, Say 79, 2008

273

M. Yasin ASLAN

makaleler

2. Yarallarn, hastalarn ve deniz kazasna urayanlarn zel bir ekilde korunmas, 3. Sivil halkn askeri operasyonlardan korunmas.149 SONU Uluslararas nitelik tamayan silahl atmalarn meydana geldii ve yukarda bahsedilen szlemelere taraf olan devletlerde, gerek uluslararas insancl hukukun ilgili kurallarnn ve gerekse insan haklar szlemelerinin bu gibi olaanst durumlarla ilgili kurallarnn birlikte ve birbirlerini tamamlayc ekilde uygulanmas gerekmektedir. Bu gibi zel kurallarn uygulama alan dnda kalan konularda ise bar durumu sz konusu olduu iin, devleti balayan uluslararas insan haklar kurallar ile ilgili devletin olaan ulusal mevzuatnn uygulanmas gerekmektedir. Savata belirli kurallara uyulmas ve bunlara aykrlk tekil eden eylemlerin sava suu olduu hususu uzun yllardan bu yana kabul edilmitir. Bu sebeple, sava sular kavram kural olarak sava srasnda uyulmas gereken kurallarn inenmesinin meyyidesini ifade etmektedir. Sava sular teaml ve szlemelerle savan yrtlmesini dzenleyen uluslararas hukuk kurallarn ihlal eden eylemlerden olumaktadr. Bunlar zellikle, igal edilen lkelerde sivil halkn ldrlmesi, kt muameleye tabi tutulmas veya zorla altrlmas, sava esirlerinin ldrlmesi ya da kt muameleye tabi tutulmas, rehinelerin ldrlmesi, kamu ve zel kiilerin mallarnn yamalanmas, gereksiz yere ehirlerin yaklp yklmas gibi eylemleri kapsamaktadr.

149

CP-II m. 4. TBB Dergisi, Say 79, 2008

274