MERMER OCAK ISLETMECILIGINDE SIK KARSILASILAN IS KAZALARI ZERINE BIR INCELEME

GMS, A., Alacakaya Mermer ve Madencilik AS., ucafe002@hotmail.com AKKOYUN, ., Dicle niversitesi, oakkoyun@dicle.edu.tr ZET Bu alismada mermer ocak isletmeciligi, mermer ocaklarindan toplanilan kaza bilgilerinin yardimi ile is kazalari aisindan degerlendirilmistir. Konu ile ilgili yasa ve ynetmelikler hakkinda bilgi verildikten sonra mermer ocak isletmeciligi alisma biimi ierisinde kaza riski yksek makina ve alisma sekilleri hakkinda bilgi verilmistir. Is kazalarinin nedenleri, sonulari, mhendis bulundurmanin is kazalarina etkisi, is kazalarinin nleyebilmek iin yapilmasi gerekenler, alinmasi gereken nlemler gibi konular bu alisma kapsaminda incelenmistir. alisma istatistiki bilgiler ile desteklenmistir. Anahtar kelimeler: Is Kazasi, Mermer Ocagi AN INVESTIGATION ON INDUSTRIAL ACCIDENTS IN MARBLE QUARRYING ABSTRACK In this study, marble quarries are investigated associated with industrial accidents using data obtained from marble quarries. After giving some information about law and official regulations and instructions concerning industrial accident, types of machines, ways of using them and working conditions that have high risk for industrial accidents and injuries in marble quarrying are introduced. Reasons and results of accidents and effects of being engineer in quarries on industrial accidents and precautions for accidents in quarries are presented. Statistical data about industrial accidents obtained from quarries are added. Keywords: Industrial Accident, Marble Quarry

1) Giris Mermer ocak isletmeciligi, en eski madencilik faaliyetlerinin basinda gelmektedir. Eski uygarliklardan gnmze kalan eserler incelendiginde bir ok eserin hammaddesi olarak dogal taslarin ve mermerin kullanildigi grlmektedir. Piramitlerden antik kentlere kadar bir ok eski uygarlikta dogal tas islemeciligi ve ham bloklarin elde edildigi ocak isletmeciliginin izlerini grmek mmkndr. Tm bu kalintilar ve eserler de gstermektedir ki insanoglu binlerce yildir bir mcadele vermektedir. Gelisen teknoloji ile birlikte kullanilan ekipmanlarda bir ok degisiklik yasanmis, dogal ortaminda olusmus olan taslarin bloklar halinde kesilerek yerlerinden alinip baska yerlere tasinmalari ve bu yerlerde kesilip, parlatilarak yeni rnlere dnstrlmeleri islemleri ierik olarak byk degisikliklere ugramistir. Bu degisikliklere ragmen, ocak isletmeciliginin kendine zg zorlu kosullarinda ok fazla bir degisiklik olmamistir. Bunun sonucu olarak da degisen alisma kosullarina ragmen, ocak isletmeciligi ve blok ikarma isleri sirasinda hala is kazalari ve meslek hastaliklarina bagli zc olaylar meydana gelmektedir ne yazik ki. Mermer ocak isletmeciligi alismalari ile ilgili olarak is gvenligi ve isi sagligi aisindan bir degerlendirme yapilarak, bazi mermer ocaklarinda yillar ierisinde meydana gelen is kazlari incelenerek nedenleri arastirilmistir. Incelenen is kazalari ve bu kazalarin meydana geldigi mermer ocaklarinda, kazalarin oldugu dnemlerde mhendis bulunup bulunmadigi da incelenerek bu duruma iliskin bir degerlendirme yapilmistir.

2) Is Kazalari Aisindan Mermer Ocak Isletmeciligi Mermer ocak isletmeciligine is kazalari aisindan bakildiginda bu kazalarin byk bir blmnn tel kopmasi; yasalara veya uygulama kosullarina aykiri olarak uygulanan patlayici madde uygulamasi sonucu ortaya ikan kazalar oldugu grlmektedir. Is kazalari ile ilgili olarak ayrintili bilgi ve neriler asagidaki blmlerde sunulmustur. a) Is Kazalari Aisindan Mermer Ocaklarindaki alisma Kosullarinin Degerlendirilmesi Mermer ocak isletmeciligi lkemizde ogunlukla aik isletme yntemi ile yapilmaktadir. Aik isletme ynteminde ortalama ykseklikleri 6 metre olan basamaklar olusturulmakta ve bu basamaklarin farkli -10 boyularda dilimler halinde kesilmeleri ile retim gereklestirilmektedir. Basamaklar iin ilk agiz ailmasi islemleri sirasinda ise gen kesim denilen bir uygulama ile serbest yzey olusturma islemine ihtiya vardir ancak ne yazik ki bu islemin uygulanmasi yerine patlatma uygulamasi daha ok tercih edilmektedir. Farkli mermer ocaklarinda karsilasilan ve patlayici madde olarak kullanilmak zere esitli yerlerden tedarik edilen kimyasallarin ogunlukla ierikleri de tam olarak bilinmemektedir, bu kimyasallarin ierisine kula ktan dolma bilgiler ile toz seker gibi farkli katkilar da eklendigi gzlemlenmistir. Yasalara aykiriligi bir yana birakilirsa, muhtevasi tam olarak bilinmedigi iin bir standardi, kurali, forml, zerine yapilmis bir bilimsel deneyi de olmayan bu patlayici maddeler ile yapilan uygulamalarin hemen hepsinde ok tehlikeli sonular ile karsi karsiya kalinmaktadir. Basamaklardan byk dilimlerin kesilmesi, kesilen bu byk dilimlerden kk dilimler olusturulmasi islemlerinin hemen tamaminda tel kesme makinalari kullanilmaktadir. Tel kesme makinalari, gl elektrik motorlarina bagli olarak dndrlen elik teller zerine belirli araliklar ile yerlestirilmis elmaslarin mermer blogu ierisinde nceden ailmis delikler ierisinde belirli bir hizla hareket etmesi sonucunda bloklari kesen zel makinalardir. Tel kesme makinalarindaki uygulamalarda, tel zerindeki elmas tanelerinin kesilen mermer bloguna her yzeyinin esit olarak temas etmesi iin tel dz olarak degil, burgu yapilarak sarmal sekilde takilmaktadir. Bu nedenle de telin alisma aninda kopmasi durumunda serbest kalan tel bir kirba gibi hareket ederek tek bir eksende degil nceden tahmin edilemeyen genis bir alanda hareket etmektedir. Byk bir hiz ile hareket eden tel temas ettigi her yere byk zarar vermektedir. Ayrica tel zerinde dizili bulunan elmaslar, bilezikler, sikma paralari ve yaylar bir silahtan atilan kursunlar gibi isletme alanina yayilirlar. Mermer isletmelerinde basamaktan kesilen byk bloklarin devrilmeleri, sayalanmalari ve tasinmalari sirasinda agir is makinalari ve kamyonlar kullanilir. Agirliklari onlarca tona ulasan bu byk bloklarin yerlerinden hareket ettirilmeleri islemleri sirasinda ok dikkat edilmedigi takdirde kazalar meydana gelebilmektedir. Ayrica bir esit aik maden isletmesi olan mermer ocaklarinda her aik isletmede oldugu gibi basinli hava, kaynak makinasi, elektrik panosu, kompresr, jeneratr, hava hortumlari, elektrik kablolari, kaynak iin gerekli oksijen tpleri gibi dikkatli kullanilmadiklari takdirde kaza riski tasiyan bir ok ara ve gere bulunmaktadir. b) Mermer Ocak Isletmelerinde Is Kazalari Aisindan Yapilmasi Gerekenler Is kazalarina meydan vermemek iin mermer ocaklarinda alinmasi gereken tedbirler ve yapilmasi gereken alismalar ise asagidaki gibi zetlenebilir; Mermer ocaklarinda alisacak personel belirli araliklar ile isi sagligi ve is gvenligi konularinda yapilacak toplantilar ile bilgilendirilmelidir. Olagan st bir durum karsisinda hangi personelin ne yapacagi ve hangi donanimi kullanacagi (ilkyardim antasi, yangin sndrc vb.) nceden yapilacak toplanti ve tatbikatlar ile personele gsterilmelidir. Personel ve yakinlarinin adres, telefon, kan grubu gibi acil durumlarda ihtiya duyulacak bilgileri nceden kayit altina alinmali, gncellenmeli ve grnebilecek yerlere asilmalidir. Acil durumlarda kimin hangi grevi yapacagi byk harflerle ve sekillerle yemekhane, yatakhane gibi yerlere asilmalidir. Ilk anda tepki eken ve genelde isileri tarafinda okunmayan bu tip yardimc i malzemenin zamanla gz hafizasi araciligiyla grenildigi unutulmamalidir.

Tel kopmasini nleyebilmek iin teller sik sik kontrol edilmeli, gevseyen, yipranan, kopan bir noktasi oldugunda hemen yenilenmelidir. Buna ragmen tel kopmasi meydana gelebilir dsncesi ile kopmasi muhtemel elmas paralarinin is kazalarina meydan vermemesi iin tel kesme makinelerinin orijinal muhafazalari asla ikarilmamalidir. Ayrica tel kesme makineleri alisirken alistigi istikametin arkasina ahsaptan yapilmis koruyuculu siperlikler yerlestirilmelidir. Tel kesme makinelerinin dnme istikametine gre n ve arka istikametlerinde isi veya nc sahislarin bulunmamasi iin tedbirler alinmalidir. Kesme islemi sirasinda yeterli miktarda suyun akisi saglanmalidir. Elmas tellerin kesme sirasinda sikisma v.s. dn hareketini engelleyen diger unsurlara dikkat edilmeli ve telin rahat hareket etmesi saglanmalidir. Kesimi yapilan taslarin dsme ve kopma ihtimaline karsin taslarin gelebilecegi ihtimali olan yerlerden isi ve malzeme uzak tutulmalidir. Is makinelerinin alisma alanin da isilerin bulunmasina izin verilmemeli, makineyi ehliyet sahibi operatrleri kullanmalidir. Ocaklarin alt kotlarindaki basamaklarinda alisma yapildigi sirada st basamaklardan dsme ihtimali olan malzeme ve tas paralari iin tedbir alinmali, yapilacak periyodik kontroller ile dsme ihtimali olan paralar uzaklastirilmali ve tas paralari sklmelidir. Kompresrden gelen basinli hava hortumlarinin kopmasi yada baska nedenlerle kontrolsz serbest kalacak ola n basinli havanin etkisiyle sirayabilecek tas ve toz paralari iin tedbirler alinmali, su ve basinli hava tasiyan hortumlar belirli araliklar ile kontrol edilmelidir. alisan her trl makine ile ilgili ariza ve bakim bilgileri hakkinda yazili kayitlar tutulmali, olagan olmayan durumlarda teknik yetkili bildirilmelidir. Elektrik ve kaaklari sonucu olusabilecek is kazalarina meydan vermemek iin makinelere projektrlere veya diger elektrikle makina ve donanima elektrik enerjisi tasiyan kablolarin baglanti yerleri sik sik kontrol edilmeli, baglantilarin saglam ve temiz olmasina zen gsterilmelidir. Elektrik kablolarinin ezik ve aikta olmalari durumunda yetkiliye bildirilmek sureti ile sorun bymeden giderilmelidir. alisan hibir personel kendi sorumlu oldugu isin disindaki ise karismamali mdahale etmemelidir. zellikle ariza tamiri konularinda ocaklarda her kafadan bir ses iktigi ok gzlenen bir durumdur, bu trden karisikliklara izin verilmemeli, her is ile sadece ustasi ilgilenmelidir. Grevli olmayan personelin ocak ierisine girmesine izin verilmemelidir. Yapilacak her trl kesim alismasi teknik eleman ve usta nezaretinde yapilmalidir.

3) Is Kazalari Ile ilgili Istatistiki Bilgiler alismanin bu blmnde Trkiye mermer sektrnde her geen gn daha fazla nem kazanan Diyarbakir blgesi mermer sektr ile ilgili kaza bilgileri verilmistir. Bilgiler toplam 16 adet mermer ocagina yapilan ziyaretler ve kisisel grsmeler ile elde edilmistir. Blgede mermerciligin 1996 sonrasinda gelismeye basladigi ve ocaklarin 1996 yili sonrasinda yogun olarak faaliyet gstermeye basladigi ve tel kesme makinalari ile retimin blgeye 1994 yilindan sonra geldigi bilinmelidir. Ocaklarda yapilan grsme ve degerlendirmelerde kazalarin nasil meydana geldikleri, yarala nma ve lmle sonulanan kaza sayilari, kazanin gereklestigi periyotta mermer ocaginda maden mhendisi istihdami olup olmadigi gibi bilgilere ulasilmistir 1, 2 . Bu grsme ve degerlendirmeler sonucunda grlmstr ki mermer ocaklarinda meydana gelen is kazalarinin byk bir blm (%43) tel kopmasi sonucun yaralanmali kazalardir. Tel kesme makinalari, alismalarin yapildigi ocaklarin hepsinde kullanilmaktadir. Bloklarin aydan kesilmesi islemleri sirasinda ve devrilen bloklarin sayalanmasi sirasinda kulla nilan tel kesme makinalari ile ilgili tedbirlerin yeterince alinmadigi gzlemlenmistir. Tel kopmasi sonucu olusan yaralanmali kazalardan sonra en yaygin kazalar, mermer ocak isletmelerine zg olmayan ortalama santiye sartlarinda gnlk isler sirasinda meydana gelen kazalardir. Agir esya tasinirken

ayaga dsrme, elektrik arpmasi, eline tas dsrme gibi siniflandirilamayan kazalarin orani % 39 dolayindadir. Bir baska kaza tr ise kullanilmamasi gerekirken mermer ocaklarinda kullanilan patlayici maddelerden kaynaklanan kazalardir. Toplam kazalar ierisindeki oranlari %10 olarak tespit edilmistir. Diger tm is kazalarinda kazaya karisanlar ocak alisanlari iken zellikle kylere yakin yerlerdeki ocaklarda- patlayici maddeler ile ilgili kazalarda mermer ocak personeli olmayan kisilerin de kazalara karistiklari gzlemlenmistir. Ayrica patlatma sirasinda bir kaza olmasi durumunda diger kazalara gre daha kt sonular ortaya iktigi da sylenebilir. Toplam 12 tel kopmasi kazasi hi lmle sonulanmazken sadece 5 adet patlatma kazasindan 3 tanesi lmle sonulanmistir. Bu nedenle zellikle patlayici maddelere ok dikkat edilmeli, mmkn oldugunca mermer madenciliginde kullanilmamali, ilk ocak agzi ailmasinda yol ve saha ailmasi gibi gerekli islerde kullanilacak ise ehliyetli kisiler tarafindan ihtivasi bilinen patlayicilar, yasal sinirlamalar ierisinde kalinarak kullanilmalidir. Incelenen mermer ocaklarinda sadece bir adet basamaktan dsme kazasi kaydedilmistir. Toplam ierisindeki oraninin azligina ragmen mermer ocaklarinda alisanlarin ogunun kenarlarinda koruyucu bir gvenlik alani bulunmayan ve ykseklikleri yer yer 10 m. yi asan basamaklarda alistiklari dsnlrse bu konuya dikkat edilmesi gerektigi, gerekli tedbirlerin alinip, kurallara uyulmasi gerektigi sonucuna varilabilir. Incelemelerin yapildigi mermer ocaklarindan toplanan kazalar ile ilgili veriler, Sekil 1de verilmistir.

Sekil 1. Incelenen Kaza Sayilari ve Trlere Gre Dagilimlari Yapilan alisma sirasinda is kazalarinin oldugu mermer ocaklarinda maden mhendisi istihdami ile ilgili bilgiler de toplanmistir. Buna gre incelemenin yapildigi 16 mermer ocaginda maden mhendisi istihdam edip etmedikleri konusunda bir inceleme yapilmis ve toplam 24 yaralanma ile sonulanan kazanin 7 adedinin (%29) mhendisin alistigi ocaklarda gereklestigi; yine toplam 4 adet lml kazanin sadece 1 tanesinin mhendis alistiran ocakta gereklestigi tespit edilmistir. Bu durumu gsteren grafik Sekil2de verilmistir.

Sekil 2. Mhendis Istihdamina Gre Kaza Dagilimlari

SONU Bu alismada mermer ocak isletmeciligine is kazalari aisindan bakilmistir. Mermer isletmeciligi sirasinda kaza meydana gelme riski olan makina ve alisma kisimlari hakkinda bilgi verildikten sonra muhtemel kazalara karsi alinmasi gereken tedbirler siralanmistir. Ayrica gemis yillarda mermer ocaklarinda meydana gelen is kazalari ile ilgili bazi istatistiki bilgiler verilerek mhendis bulunan ve bulunmayan ocaklar is kazalari aisindan kiyaslanmis ve teknik eleman istihdaminin nemine vurgu yapilmistir. Maden mhendisi alistirmayan mermer ocaklarinda maden mhendisi alistiran mermer ocaklarindakine oranla daha fazla is kazasi meydana geldigi gzlemlenmistir. Ayrica mermer ocaklarinda patlayici madde kullaniminin ok riskli oldugu, kaza trleri ierisinde lml kaza orani en yksek tr oldugu grlmstr. Tel kesme makinalarinin kullanimina ok dikkat edilmesi gerektigi, toplam kaza sayisi ierisinde tel kopma sonucu meydana gelen kazalarin byk bir agirlik ile yer aldigi tespit edilmistir. Is kazasi tr olarak siniflandirilamadigi iin diger nedenler adiyla siniflandirilan ve genelde santiyelerde rutin islerin kurallara uygun olmayan sekilde ehil olmayan kisiler tarafindan uygulanmasi sonucunda ortaya ikan degisik trdeki is kazalarinin toplam ierisindeki sayisi da nemsenecek kadar fazladir. Bu tr is kazalarini nlemek iin alisma kosullarini iyilestirmek, alisanlari egitimden geirmek, daha kalifiye eleman alistirmak ve kurallara uymak gerekmektedir.
1 2

SNMEZ, Mustafa, 2005, Szl Grsme, Alacakaya Mermer, Ocak Taseronu. YESIL, Sadrettin, 2005, Szl Grsme, Alacakaya Mermer, Ocak Taseronu.