T.C.

MLL ETM BAKANLII

ELEKTRK-ELEKTRONK TEKNOLOJS

YG TESSLERNDE TOPRAKLAMA SSTEM

522EE0130

Ankara, 2011

Bu modl, mesleki ve teknik eitim okul/kurumlarnda uygulanan ereve retim Programlarnda yer alan yeterlikleri kazandrmaya ynelik olarak rencilere rehberlik etmek amacyla hazrlanm bireysel renme materyalidir. Mill Eitim Bakanlnca cretsiz olarak verilmitir. PARA LE SATILMAZ.

NDEKLER
AIKLAMALAR ...................................................................................................................iii GR ....................................................................................................................................... 1 RENME FAALYET1 .................................................................................................... 3 1. KORUMA TOPRAKLAMA VE SSTEMLER ................................................................. 3 1.1. Giri............................................................................................................................... 3 1.2. Yksek Gerilim Direi Koruma letkenini ekme ....................................................... 3 1.2.1. Koruma letkeni zellii ....................................................................................... 3 1.2.2. lem Sras ............................................................................................................ 4 1.2.3. Dikkat Edilecek Hususlar ...................................................................................... 5 1.3. Topraklama ................................................................................................................... 6 1.3.1. Tanm.................................................................................................................... 6 1.3.2. Topraklama Elemanlar Yaplar, zellikleri, eitleri, Standartlar .................... 7 1.3.3. zgl Toprak Direnci .......................................................................................... 11 1.3.4. Yaylma Direnci .................................................................................................. 12 1.4. Koruma Topraklamas................................................................................................. 13 1.4.1. Tanm.................................................................................................................. 13 1.4.2. Koruma Topraklama Direnci Deeri ................................................................... 14 1.4.3. Koruma Topraklamasnn Yapld Yerler......................................................... 14 1.4.4. Koruma Topraklamas Yaplmas........................................................................ 27 1.5. Sfrlama...................................................................................................................... 29 1.5.1. Amac................................................................................................................... 29 1.5.2. Kullanld Yerler, Prensip ekli........................................................................ 29 1.6. Koruma Hat Sistemi.................................................................................................... 33 1.6.1. Tanm, Amac ..................................................................................................... 33 1.6.2. Kullanlma artlar, Prensip ekli ....................................................................... 33 1.7. Hata Gerilimi Koruma Balamas............................................................................... 34 1.7.1. Tanm, Amac ..................................................................................................... 34 1.7.2. Kullanlma artlar, Prensip ekli ....................................................................... 34 1.8. Hata Akm Koruma Balamas .................................................................................. 35 1.8.1. Tanm, Amac ..................................................................................................... 36 1.8.2. Kullanlma artlar, Prensip ekli ....................................................................... 36 1.9. Potansiyel Dengeleme................................................................................................. 40 1.9.1. Tanm, Amac ..................................................................................................... 40 1.9.2. Prensip ekli ........................................................................................................ 40 1.10. Yldrma Kar Topraklama ..................................................................................... 40 1.10.1. Tanm................................................................................................................ 41 1.10.2. Yldrm Topraklama Tesis Elemanlar ............................................................. 41 1.10.3. Yldrma Kar Topraklama lem Sras.......................................................... 42 1.10.4. Yldrma Kar Topraklamada Dikkat Edilecek Hususlar ................................ 43 1.11. Topraklama Ynetmelii .......................................................................................... 44 1.12. Kuvvetli Akm Tesisleri Ynetmelii....................................................................... 44 1.13. Elektrik Tesisleri Ynetmelii .............................................................................. 44 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 45 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 47 RENME FAALYET2 .................................................................................................. 48 2. LETME TOPRAKLAMASI VE ZEL TOPRAKLAMA, EBEKE TPLER............ 48 i

2.1. Giri............................................................................................................................. 48 2.2. Tanm ......................................................................................................................... 48 2.2.1. eitleri................................................................................................................ 49 2.2.2. Yapld Yerler ................................................................................................... 50 2.2.3. letme Topraklamas Elemanlar ........................................................................ 52 2.2.4. letme Topraklamas lem Sras....................................................................... 52 2.2.5. letme Topraklamasnda Dikkat Edilecek Hususlar........................................... 54 2.3. zel Topraklama......................................................................................................... 55 2.3.1. Tanm.................................................................................................................. 55 2.3.2. Yapld Yerler ................................................................................................... 55 2.4. ebeke (Sistem) Tipleri, Tanmlar, Balant Prensip ekilleri .................................. 56 2.4.1. TN Sistemi........................................................................................................... 56 2.4.2. TT Sistemi ........................................................................................................... 58 2.4.3. IT Sistemi ............................................................................................................ 58 2.5. Topraklama Ynetmelii ............................................................................................ 59 2.6. Kuvvetli Akm Tesisleri Ynetmelii......................................................................... 59 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 60 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 62 RENME FAALYET3 .................................................................................................. 63 3. TOPRAKLAMA VE YALITKANLIK DRENLER LM................................... 63 3.1. Giri............................................................................................................................. 63 3.2. Yaltm ve Toprak lme Aletleri .............................................................................. 63 3.2.1. Yaps, zellikleri................................................................................................ 64 3.2.2. alma Prensipleri.............................................................................................. 65 3.3. Yaltm Direnci (Yaltkanlk)...................................................................................... 66 3.3.1. Tanm.................................................................................................................. 66 3.3.2. Yaltm Diren Snr Deerleri ............................................................................ 67 3.3.3. Yaltm Diren lme lem Sras...................................................................... 67 3.3.4. Yaltm Direnci lmnde Dikkat Edilecek Hususlar....................................... 68 3.4. Toprak zdirenci ........................................................................................................ 69 3.4.1. Tanm.................................................................................................................. 69 3.4.2. Toprak eitleri zdiren Deerleri.................................................................... 69 3.4.3. Toprak zdiren lme lem Sras................................................................... 69 3.4.4. Toprak zdiren lmnde Dikkat Edilecek Hususlar..................................... 70 3.5. Topraklama Direnci .................................................................................................... 70 3.5.1. Tanm.................................................................................................................. 70 3.5.2. Topraklama Diren Snr Deerleri ..................................................................... 70 3.5.3. Topraklama Diren lme lem Sras............................................................... 71 3.5.4. Topraklama Diren lmnde Dikkat Edilecek Hususlar................................. 73 3.6. Topraklama Ynetmelii ............................................................................................ 74 3.7. Kuvvetli Akm Tesisleri Ynetmelii......................................................................... 74 3.8. Elektrik Tesisleri Ynetmelii ................................................................................ 74 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 75 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 77 MODL DEERLENDRME .............................................................................................. 78 CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................................... 79 KAYNAKA ......................................................................................................................... 80 ii

AIKLAMALAR AIKLAMALAR
KOD ALAN DAL/MESLEK MODLN ADI MODLN TANIMI SRE N KOUL YETERLK 522EE0130 Elektrik Elektronik Teknolojisi Yksek Gerilim Sistemleri YG Tesislerinde Topraklama Sistemi Topraklama sisteminin anlatld renme materyalidir. 40/32 n koulu yoktur. YG Tesislerinde topraklama sistemini yapmak Genel Ama Bu modl ile gerekli ortam salandnda, standartlara, kuvvetli akm, topraklamalar ynetmeliine uygun ve hatasz olarak topraklama elemanlarn seebilecek, topraklama yapabilecek ve lmlerini gerekletirebileceksiniz. Amalar 1. Koruma topraklamasn hatasz olarak yapabileceksiniz. 2. letme topraklamasn hatasz olarak yapabileceksiniz. 3. Topraklama ve yaltkanlk diren lmlerini hatasz olarak yapabileceksiniz. ETM RETM ORTAMLARI VE DONANIMLARI Ortam:Elektrik

MODLN AMACI

atlyesi, laboratuvar, iletme ortam

elektrik

makineleri

LME VE DEERLENDRME

Donanm:Projeksiyon, bilgisayar, topraklama direncini lebilen l aletleri Modl iinde yer alan her renme faaliyetinden sonra verilen lme aralar ile kendinizi deerlendireceksiniz. retmen modl sonunda lme arac (oktan semeli test, doru-yanl testi, boluk doldurma, eletirme vb.) kullanarak modl uygulamalar ile kazandnz bilgi ve becerileri lerek sizi deerlendirecektir.

iii

iv

GR GR
Sevgili renci, lkemizin nfusunun gnden gne artmas ile birlikte gelien endstrileme ve teknoloji enerjiye olan ihtiyacmz artrmaktadr. Elektrik enerjisi temel enerji kaynamz oluturmaktadr. Elektrik enerjisinin rasyonel ve salkl bir ekilde kullanlmas bu enerjinin yan etkilerinden korunmak zorunluluu kendini hissettirmektedir. retim faaliyeti iersinde, elektrik tesisinde meydana gelebilecek arzalar retimin durmasn ve bununla birlikte alan personelin sal zerinde olumsuz etkilerin meydana gelmesine neden olmaktadr. Elektrik tesislerinde korunmaya ynelik en nemli tedbirlerden biri de topraklama tesislerinin oluturulmasdr. Elektrik tesislerinin topraklanmasndaki ama, retim esnasnda alan personeli elektrik oklarndan korumak Tesis ierisindeki aygtlarn elektrik arzalarna kar arzalanmalarn nlemek Elektrik enerjisinin gvenirliini ve srekliliini artrmaktr. Bu modl ierisinde elektrik tesislerinde topraklamalar ile ilgili, ynetmelikler, standartlar, kuvvetli akm, topraklamalar ynetmeliine uygun ve hatasz olarak topraklama elemanlarn seebilecek, topraklama yapabilecek ve lmlerini gerekletirebileceksiniz.

RENME FAALYET1
AMA

RENME FAALYET1

Bu modl ile aratrma yaparak toplayacanz bilgiler ve bu faaliyette verilen bilgiler dorultusunda, her trl yerde, standartlara ve topraklamalar, kuvvetli akm tesisleri ve i tesisleri ynetmeliklerine uygun olarak koruma topraklamasn hatasz olarak yapabileceksiniz.

ARATIRMA
Elektrik tesislerinde koruma topraklamas ile ilgili standartlar ve ynetmelikleri aratrnz. Sonucunu rapor hlinde snfnzda retmeninize ve arkadalarnza sununuz.

1. KORUMA TOPRAKLAMA VE SSTEMLER

1.1. Giri
Elektrik makinelerinde, elektrik cihazlarnda ve elektrik tesislerinde meydana gelen bir izolasyon hatas, makinelerin, cihazlarn ve tesislerin, iletme ile dorudan doruya ilgisi olmayan maden ve iletken gvdelerinin, mahfazalarnn veya tespit ksmlarnn gerilim altnda kalmasna sebep olur. Temas gerilimi veya adm gerilimi ad verilen bu gibi tehlikeli gerilimler, gerek iletme personeli iin ve gerekse bahis konusu elektrik tesisleri ile herhangi bir ekilde temas hlinde bulunabilecek olan ahslar iin hayati tehlikeye yol aar. letme personelini ve elektrik tesisleri ile temas edebilecek olan ahslar temas ve adm gerilimlerine kar korumak iin kuvvetli akm tesislerinde topraklama yaplr.

1.2. Yksek Gerilim Direi Koruma letkenini ekme

Enerji nakil hattnn enerji tayan tellerinin ve direklerin tepesinden geecek ekilde yldrmdan koruma iletkenleri ekilmektedir.

1.2.1. Koruma letkeni zellii

rgl elik iletkenler olup enerji nakil hatlarna debilecek olan yldrm ekerek topraa verme vazifesi grr. Koruma blgeleri 25 metre ykseklie kadar olan tesisler iin geerlidir. 25 metreden yksekler iin koruma gvenlii azaltlr. 420 kVa kadar ebeke yaplar ortalama 25 metre yksekliindedir. 3

ekil 1.1.a: Yksek gerilim direklerindeki koruma iletkenleri

1.2.2. lem Sras

Koruma teli hava hatlarnn stnden direklerin tepesine koruma teli iin imal edilmi kk izolatrlerle irtibatlandrlarak ekilir. Bu direk balantlar ayn zamanda elektrik geirgenliini de temin eder. Koruma iletkenin boyutlar topraklama iletkeni gibi boyutlandrlacaktr. Tek bir koruma teli koruma blgesi salar. Koruma iletkeninin snrlar, H yksekliindeki koruma telinden balayan (aadaki ekilde) yere teet olan ve koruma teli boyunca devam eden 2 x H yarapnda daire yaylardr.

ekil 1.1.b: Tek koruma teli

ki koruma teli ile koruma durumunda teller arasndaki uzaklk 2 x Hdan daha kk tutulup koruma blgesi tellerin her biri tarafndan korunan blgelerin geniletilmi hlidir. ki koruma teli arasndaki koruma blgesi, koruma tellerinden geen 2 x H ykseklik izgisindeki MR merkezli ve R yarapl yay ile belirlenir (aadaki ekilde). Bu blge koruma telleri boyunca devam eder.

ekil 1.2.a: ki koruma teli

1.2.3. Dikkat Edilecek Hususlar

Btn ar gerilim korunma dzenlerinin topraa boalma yolunun diren ve endktans olabildiince kk tutulmaldr. Toprak zdirencini drmek iin kimyasal maddelerin kullanlmas nerilmez. Daha detayl incelenmelidir. bilgi iin Elektrik Tesislerinde Topraklamalar Ynetmelii

1.3. Topraklama

ekil 1.2.b: Topraklama sistem eitleri

1.3.1. Tanm
Elektrik tesislerinde aktif olmayan blmler ile sfr iletkenleri ve bunlara bal blmlerin bir elektrot yardm ile toprakla iletken bir ekilde birletirilmesine topraklama denilmektedir. Elektrik sistemlerinin devamlln salamak ve insan hayatn gvenceye almak iin elektrik sistemlerinde gerilim altndaki ksmlar yaltlr. Topraa kar yaltmda, eitli sebeplerle her zaman bozulma ve delinme eklinde hata meydana gelmesi kanlmazdr. Topraklama, meydana gelebilecek bu eit bir hata durumunda, insan hayatn gvenceye almak maksadyla uygulanacak ilemlerden biridir. Dier taraftan ebekelerin dzgn almasn salamak maksad ile topraklama ilemine gerek duyulur. Topraklamada balca iki gaye gdlr: Topraklanacak cihaz veya blm ile referans toprak (topraklanan nesnenin elektrodundan olduka uzak, en az 20 m, bir toprak yzeyi) arasndaki direncin (toprak elektrodu gei direnci, yaylma direnci) olabildiince kk olmasn salamak Bu suretle doacak hata akmlarn mmkn olduu kadar byltmek 6

Cihazlarn bina aksamnn ve benzeri elemanlarn aralarnda iletme esnasnda potansiyel fark meydana gelmemesini temin etmek

1.3.2. Topraklama Elemanlar Yaplar, zellikleri, eitleri, Standartlar

1.3.2.1. Topraklama letkeni Topraklanacak bir cihaz ya da tesis blmn, bir topraklaycya balayan topran dnda veya yaltlm olarak topran iinde denmi bir iletkendir. Ntr iletkeni veya ana iletken ile topraklayc arasndaki balantya bir ayrma balants, bir ayrc ya da topraklama bobini veya diren balanmsa bu durumda sadece topraklayc ile belirtilen cihazlara en yakn toprak tarafndaki balant ucu arasndaki balant toprak iletkenidir. Topraklama iletkenlerinin mekanik dayanm ve korozyona karlk dayankllk bakmndan en kk kesitleri aaya karlmtr. Bakr 16 mm2 Alminyum 35 mm2 elik 50 mm2 1.3.2.2. Toprak letkeni Tespit Gereleri Topraklama iletkenlerini tespit gereleri aada resimde verilmitir. Bu gereleri mekanik dayanm ve korozyona kar dayanm olmasna dikkat edilmelidir.

Resim 1.1: Topraklama tespit gereleri

1.3.2.3. Topraklama Elektrodu (Topraklayc) Topraa gml ve toprakla iletken bir balants olan veya beton iine gml, geni yzeyli balants olan iletken paralara topraklama elektrodu ad verilir. Bunlar erit, ubuk ve levha eklinde imal edilmektedir. Topraklama elektrotlar toprak ile srekli temasta bulunduu iin korozyona (kimyasal ve biyolojik etkiler, oksitlenme, elektrolit, korozyon oluumu ve elektroliz vb.) kar dayankl malzemeden olmaldr. Bunlar, hem montaj esnasnda kabilecek mekanik zorlanmalara kar dayankl olmal hem de normal iletmede oluan mekanik etkilere dayanmaldr. Beton temeline gmlen elik ve elik kazklar veya dier topraklayclar 7

topraklama tesisinin bir ksm olarak kullanlabilir. Topraklayclar iin en kk boyut aadaki tabloda verilmitir. plak bakr ya da bakr kaplamal elikten yaplm geni topraklayc sistemlerinin boru hatlar vb. elik yer alt tesislerine olabildiine metalik olarak temas etmemesine dikkat edilmelidir. Aksi durumda elik blmler byk bir korozyon tehlikesine urayabilir.
Topraklayclarn Cinsi erit Topraklayclar Galvanizli elik elik erit: 100 mm Kalnlk en az: 3 mm rgl iletken: 95 mm (nce telli deil) elik boru ap: 1 Kebent: NPL 65.05.7 U-elii: 61/2 T-elik: T6 Sa profil: 50.3 ya da dier e deer profiller elik sac kalnlk: 3 mm Bakr Kaplamal elik 50 mm Bakr Bakr iletken: 50 mm Kalnlk en az: 2 mm rgl iletken: 35 mm Bakr erit: 50 mm Kalnlk en az: 2 mm rgl iletken: 35 mm (ince telli deil) Bakr boru: 30 X 3 Bakr levha Kalnlk: 2mm

ubuk Topraklayclar

elik ubuk ap: 15mm Bakr kaplama Kalnlk 2,5 mm

Levha Topraklayclar

Tablo 1.1: En kk topraklayc boyutlar

erit topraklayclar

erit, yuvarlak iletken ya da rgl iletkenden yaplan ve genellikle az derine gmlen topraklayclardr. Bunlar, uzunlamasna denebilecei gibi yldz, halka, gzl topraklayc ya da bunlarn bazlarnn bir arada kullanld biimde dzenlenebilir.

ekil 1.3: erit topraklama elektrodu

Zemin artlar elverili ise erit topraklayclar genel olarak 0,5 ile 1 m derinliinde gmlmelidir. Bu arada yaylma direncinin st zemin tabakasnn zemine ball ve donma ihtimali gz nnde bulundurulmaldr. erit topraklayclarn uzunluu gerekli yaylma direncine gre yukardaki verilen deerlerden seilmelidir.

Yldz biiminde

Yldz topraklayclarda nlarn dal dzgn olmal ve komu iki n arasndaki a 60den kk olmaldr. Inlarn birbirine karlkl olarak etki etmesi sonucunda ok nl yldz topraklayclarda yaylma direnci artabileceinden ya da en ok drt nl yldz topraklayclar kullanlmaldr. Yldz topraklayclarda nlarn dalm dzgn olmal ve komu iki n arasndaki a 600den kk olmamaldr.

ekil 1.4: Yldz topraklamas

Halka biiminde

Halka biimindeki topraklayclar 0,5 ile 1 m derinlie gmlmelidir. Aada prensip ekli gsterilmitir. Halka topraklayc zellikle transformatr merkezlerinde bina ve fabrikalarda topraklama direncini dzeltmede kullanlr.

ekil 1.5: Halka topraklamas

Gzl biimde

Gzl biimindeki topraklayclar 0,5 ile 1 m derinlie gmlmelidir. Aada prensip ekli gsterilmitir. Daha ok santrallerde ve transformatr merkezlerinde kullanlmaktadr.

ekil 1.6: Gzl topraklamas

ubuk topraklayclar

Boru ya da profil elikten yaplan ve topraa aklarak kullanlan topraklayclardr. ubuk topraklayclar yere olabildiince dik olarak aklmaldr. Bunlarn uzunluklar, gerekli yaylma direncine gre tablodaki deerlerden seilmelidir.

Resim 1.2: Bakr ubuk topraklayc

stenilen kk yaylma direncinin salanabilmesi iin birden ok ubuk topraklaycnn kullanlmas gerekiyorsa bunlar arasndaki aklk, en az bir topraklayc boyunun iki kat olmaldr. Topran st tabakasnn kurumas ve donmas gibi nedenlerle paralel bal ubuk topraklayclar btn uzunluklar boyunca etkili olmadklarndan bunlar arasndaki aklk en az bir topraklaycnn etkili boyunun iki kat olmaldr.

10

Levha topraklayclar

Etkinlii nispeten az olduundan topraklama elektrodu olarak levha kullanlmasndan mmkn olduunca kanlmaldr. Levha topraklayclar zemine dikey olarak gmlmelidir. Bunlarn boyutlar gerekli yaylma direncine gre deerlerden seilmelidir. Topraklama tesislerinde genel olarak 1m x 0.5 mlik levhalar kullanlmaldr. Levhann st kenar toprak yzeyinden en az 1 m aada olmaldr. Kk bir yaylma direnci elde etmek iin birden ok levha topraklayc kullanlmas gerektiinde bunlar arasndaki aklk en az 3 m olmaldr.

Resim 1.3: Levha topraklayc

Ayn yaylma direncini salamak iin erit ve ubuk topraklayclar yerine levha topraklayc kullanldnda bunlara oranla daha fazla gere kullanlmas gerekir.
Kalnlk ve ebad Arlk / Kg 700x700x1 4,3706 700x700x1,5 6,556 700x700x2 8,742 TSE 554 ve DIN 700x700x3 13,112 1751 Normlarna 1000x1000x1 8,920 gre 1000x1000x2 17,840 1000x1000x3 26,760 1000x1000x5 44,600 Tablo 1.2: Standart topraklama levhalar zellikleri Standart

1.3.3. zgl Toprak Direnci

Btn boyutlar ve iletkenlii nceden bilinen bir iletkene karlk toprak, birok zellikleri bilinmeyen ok kark bir iletkendir. Toprakta akmn ok byk kesitten getii kabul edilir. Buna gre topraklayclarda akm younluu ok byktr. Yukardaki aklamalar daha ziyade doru akma uyar. Alternatif akmda ise btn byk kesitli iletkenlerde olduu gibi bir nevi akm skmas ba gsterir ve akmn topran ok derinlerine ve yanlarna nfuz etmez. Yanlamasna ve derinlemesine akmn girdii derinlik topran zgl direncine baldr. zgl diren ne kadar byk ise akm o kadar az 11

derinlie girer. Onun iin burada belirli bir aralk iin sabit bir toprak direnci kabul olunabilir. Toprak zgl direnci bir kenar 1 metre olan bir kpn direncidir ve birimi ohm.mm2/m=ohm.mdir. Aadaki tabloda eitli toprak cinslerinin zgl direnci verilmitir. Topran zgl direnci topran rutubetine ve scaklk derecesine ok baldr. Bu sebeple mevsimine gre ok deiir. Dolaysyla tabloda verilen deerler ortalama deerlerdir.
zgl diren (.m) Bataklk 30 Killi toprak 100 Rutubetli kum 200 Rutubetli akl 500 Kuru kum veya akl 1000 Tal zemin 3000 Tablo 1.3: eitli toprak cinslerinin ortalama zgl direnleri Topran Cinsi

Burada fikir edinmek zere zgl toprak direnci ile madenlerin zgl direnci mukayese edilirse yukardaki tabloda gsterildii gibi rnein killi topran zgl direnci t=100 ohm.m dir. Elektronikte iletken olarak en ok kullanlan maden olan bakrn zgl direnci cu=0,01786 ohm.mdir. Bu iki deer karlatrlrsa topran zgl direncinin bakrdan 100/0,01786=5,6.109 kat olduu grlr. Topraklayc boyutlarna gre ve belirli bir toprak cinsi iin eitli topraklayclara ait yaylma direnleri aadaki tabloda verilmitir. Burada topran zgl direncinin t=100 ohm.m olduu kabul edilmitir.

1.3.4. Yaylma Direnci

Topraklayclarn yaylma direnci, zeminin cinsi ve zellii (zgl toprak direnci) ile topraklayclarn boyutlarna ve dzenleme biimine baldr. Aadaki tabloda verilen topraklayc boyutlarna ait ortalama yaylma direnleri aadaki tabloda verilmitir. izelge verilen kesitlere gre olan kk farkllklar yaylma direncini ok az etkiler.

12

Topraklaycnn cinsi Yaylma direnci (Ohm)

erit ya da rgl iletken (Uzunluk)

ubuk ya da boru (Uzunluk) 2m 40 3m 30 5m 20

10m 25m 50m 100m 1m 20 10 5 3 70

Dey levha, st kenar 1m toprak altnda (Boyutlar) 0.5m x 1m x 1m 1m 35 25

Baka zgl toprak direnleri () iin yaylma direnleri bu izelgede verilen yaylma direnleri /1=/100 kat says ile arplarak bulunur.
Tablo 1.4: zgl direnci = 100 ohm.m olan toprak iin yaylma direnleri

1.4. Koruma Topraklamas

1.4.1. Tanm
nsanlar veya hayvanlar tehlikeli temaslara veya adm gerilimlerine kar korumak maksad ile tesislerin iletme akm devresine ait olmayan fakat izolasyon hatas veya ark tesiri ile gerilim altna girebilen, insanlarn temas edebilecekleri iletken ksmlarn topraa balamak iin yaplan ilave topraklama tesislerine koruma topraklamas ad verilir. Koruma topraklamas insanlarn can gvenliini salamaya yneliktir. nk ileme topraklamas yaplm ebekelerden beslenen tehizatlarn herhangi bir sebepten veya arzadan dolay metal aksamlarnda topraa kar bir gerilim oluur. Bu esnada arzal tehizatn metal ksmna dokunan bir kii faz-toprak potansiyelinde kalr ki bu gerilimde insan zerinden topraa, topraktan da iletme topraklamasna doru kapal bir elektik devresi oluturur. Yksek gerilim tesislerinde koruma topraklamas, genellikle buralarda grevli iletme personelinin ve kapal iletme binalarnn dnda ise btn insanlarn ve hayvanlarn hayatn temas ve adm gerilimlerine kar korumaya yarar.

13

ekil 1.7: Yksek gerilim tesislerinde insanlar yksek temas gerilimine kar korumak iin yaplan koruma topraklamas

Koruma topraklamasnn amac: Can gvenliini salayabilmek Cihazlarn zarar grmesini nleyebilmek Dokunma gerilimini 50 volt veya altnda tutabilmek Cihazlar zerinde oluabilecek kalc yksek gerilimleri drebilmek Devre kesicilerine atrma yaptrabilmek

1.4.2. Koruma Topraklama Direnci Deeri

Yksek gerilim tesislerinde hesaplanmas ve boyutlandrlmas iin aadaki artlar gz nnde tutulur. Yksek gerilim tesislerinde koruma topraklamas diren deeri koruma dzeneine bal olarak deimektedir. Ancak alak gerilim ve yksek gerilim tesisleri birletirildiinde RA< 1 deerinde olmaldr.

1.4.3. Koruma Topraklamasnn Yapld Yerler

1.4.3.1. Direkler Yksek gerilim elektrik enerjisinin retildii yerden tketim merkezlerine iletilmesi iin hava hatlar kullanlmaktadr. letim ve datm hatlarnda kullanlan ve iletkenleri birbirlerinden belirli uzaklkta havada tutmaya yarayan ve hat boyunca uygun aralk ve ykseklikte yerletirilen ebeke donanmna direk denir. Bunlar yapldklar malzemeye gre demir, betonarme ve aa direkler olarak imal edilmektedir. 14

Resim 1.4: Yksek gerilim direi

Direklerde koruma iletkeni ile

rgl elik iletkenler olup enerji nakil hatlarna debilecek olan yldrmlar toplayp topraa verme vazifesi grr. Koruma teli hava hatlarnn stnden direklerin tepesine koruma teli iin imal edilmi kk izolatrlerle irtibatlandrlarak ekilir.

Resim 1.5: Koruma iletkeni bulunan yksek gerilim direi

15

Traverslerde

Orta gerilim hava hatlarnda iletkenlerin izolatre balanmas ve izolatrlerin de direklere tespit edilmesi iin traversler kullanlr. Traversler normal L demir profilinden yaplrlar ve her biri zerine iki adet izolatr monte edilir. Dolaysyla her birine iki iletken balanabilir.

ekil 1.8: Traversler

zolatr koruma elemanlarnda

Gei ve mesnet izolatrlerinin tespit edildikleri maden flanlar ve kaideler topraklanr. Bu topraklamalarn yapl tarz aaya karlmtr.

Resim 1.6: Yksek gerilim izolatrleri

16

Maden flanl geit izolatrlerinin flanlar teker teker topraklanr. Teker teker topraklama yerine topraklanm mterek bir ereve de kullanlabilir. Gei izolatrleri yaltkan bir seramik veya levha zerine tespit edilmilerse ve izolatrn kendisi iletme gerilimine gre seilmi olup yaltkan levhada yeterli bir ilave izolasyon salarsa topraklanm bir ereveye lzum kalmaz. Topraklanm maden ksmlar veya maden konstrksiyon zerine tespit edilen mesnet izolatrlerinde tespit vidalar iletken toprak balants olarak geerlidir. Direk gvdesinin topraklamasnda

Havai hat ebekelerinde elik direkler, betonarme direkler ve eer aa direkler zerinde maden teller veya eritler bulunuyor ise bu gibi maden ksmlar topraklanr.

ETKET (Tip ve boy yazlr.)

Topraklama

ekil 1.9: Direklerin gvdelerinin topraklanmas ( betonarme direk)

1.4.3.2. Parafudr Yksek gerilim tesislerinde hat arzalar, yldrm dmeleri ve kesici amas gibi manevralar sonucu meydana gelen ar ve zararl ok yksek gerilim oklarnn etkisini nler. Parafudr emniyet supab gibi alr. Ar gerilim dalgalarn topraa aktr. Parafudr bir diren ile buna seri bal bir ark sndrme eklatrnden ibarettir. Parafudrlar koruyaca yksek gerilim cihazna en yakn yere balanmaldr. Parafudrlar, havai hat sonlarna ve trafo girilerine her faza birer adet balanr.

17

Resim 1.7: Yksek gerilim parafudrlar

Parafudrlarn alma gerilimi, koruduu ebekedeki yaltkanl en zayf ksmn, delinme geriliminden daha kk olmaldr. Aksi hlde parafudr kapama yapmaz ve cihazlar zarar grr. Parafudr alma gerilimi normal gerilimin 3,5 katn gememelidir.

ekil 1.10: Parafudr kesiti ve devreye balan

Yksek gerilim hava hatlarnda ve buna bal alternatr, transformatr, ayrc ve kesici gibi iletme aralarnda meydana gelen arzalarn pek ok nedenleri vardr. Bu nedenlerin banda ar gerilimler gelir. Ar gerilimler i ve d gerilimler olmak zere ikiye ayrlr.

18

Devre ama ve kapamada, toprak ve faz ksa devrelerinde, rezonans olaylarnda meydana gelen ar gerilimlere, i ar gerilimler denir. Alternatr yknn kalkmas, Kapasitif devrenin almas, Toprak temas veya ksa devre arzalar i ar gerilimlerdir.

Atmosferik etkilerden meydana gelen gerilimlere, d ar gerilimler denir. Bunlar aaya sralanmtr: Yksek gerilimli hattn koparak altndaki dk gerilimli hatla temas Yldrmn faz hattna dmesi Yldrmn diree dmesi Yldrmn koruma hattna dmesi Tesirle elektriklenmeyle meydana gelen ar gerilimler Elektrik ykl bir bulutun elektrik alan iinde bulunan bir yksek gerilim hatt tesirle yklenir ve hat zerinde bir yk dalgas meydana gelir.

Parafudr topraklama direnci RA< 5 deerinde olmaldr. 1.4.3.3. Trafolar Trafolar, elektrik enerjisinin gerilim ve akm deerlerini frekansta deiiklik yapmadan ihtiyaca gre deitiren elektrik makinesidir.

Resim 1.8: Transformatr

Genel olarak jeneratrlerin, transformatrlerin, motorlarn ve her nevi yksek gerilim makinelerinin ve cihazlarnn demir ekirdekleri ve d maden mahfazalar topraklanr.

19

1.4.3.4. Kumanda Elemanlar Orta ve yksek gerilim sistemlerinde enerji hatlarnn aa ve kapama gibi ilemleri yapan elemanlardr. Bunlar genel olarak ikiye ayrlr: Ayrclar Kesiciler Ayrclar

Orta ve yksek gerilim sistemlerinde devre yksz iken ama-kapama ilemi yapabilen ve ak konumda gzle grlebilen bir ayrma aral oluturan alt cihazlardr. Uygulamada seksiyoner olarak da bilinir.

ekil 1.11: Alttan topraklamal ayrc

Kesiciler

Yksek gerilimli ve byk akml alterlerde yk akmn ve ksa devre akmlarn kesmeye yarayan cihazlardr. Kesiciler faz kumandal veya tek faz kumandal olabilir. Orta ve yksek gerilimlerde yk altnda yani devreden akm ekilirken sratli ve emniyetli ama ve kapama yapabilen alterlerdir. Ayclara gre daha karmak bir elemandr. Dhil ve haric olarak imal edilmektedir. Kesiciler arkn sndrld ortama gre haval, yal, gazl ve vakumlu tipleri vardr.

20

Resim 1.9: Gazl kesici

1.4.3.5. Panolar Panolar ile ilgili topraklama sistemleri aaya karlmtr. Panolarn demir gvdesi ile gerilim altnda olmayan tm demir blmleri topraklanmaldr. Dolap tipi panolarn ntr ve topraklama balantlar iin ayr bir blm bulunacaktr. antiye tablolar DKP sacdan, kapakl tipte kilitli ve d etkenlere kar korunmu olmaldr. Kablo giri yerlerinden ieriye toz, toprak ve har girmeyecek ekilde her taraf yaltlmaldr. Tm metal aksam iyi bir topraklayc ile topraklanmaldr. Datm tablolarnda topraklama baras bulunacaktr. Topraklama balants, bulunduu yerdeki tesisata uygun olarak mutlaka yaplacaktr. Dkm datm tablolarnda, gvenlik hatlarnn balantlar iin topraklama baralar ve ntr hatlar iin yaltlm baralar bulunacaktr. Dkm kutular ierisinde bulunan btn akm tayan ksmlar, galvanizli veya paslanmaz madenden yaplacaktr.

21

Resim 1.10: rnek pano

Datm panolarnda tablonun arka tarafnda bulunan ve akm geirme zellii olmayan btn demir blmler ile tablonun demir iskeleti topraklanacaktr. Tablo iindeki topraklama dzenei bakr bara ile yaplacak ve toprak iletkeni ile balanacaktr. Bkme tel, toprak iine konmayacaktr. Ayrca tablodan yaltlm olarak bir ntr baras tesis edilecektir. Akm kayna merkezden veya zel transformatrl snrl byklkteki tesislerde, rnein, fabrikalarda gvenlik iletkeni sistemi var ise tablo topraklamas olarak 30 dan fazla olmayan bir topraklama direnci yeterlidir Topraa kar 250 Vtan fazla bir gerilim meydana gelmesini mmkn klan sistemlerde iskelet ve erevenin btn demir ksmnn kendi aralarnda ve toprak baras ile kusursuz olarak balamak ve bu balantnn devamn salamak iin zel ilem yaplacaktr. 1.4.3.6. Modler Hcreler Hcre ierisinde toprak ayrcsnn baklar, kablolar toprak iletkenleri, kesici, ayrc, yk ayrcs, akm transformatr, gerilim transformatr gibi cihazlarn aseleri, hcrenin blmeleri, toprak iletkeni vastasyla birbirlerine balanmaldr.

22

Btn bu balantlarn birletii ana toprak baras ise hcrelerin n taraflarnda bulunurlar. Hcreler ana toprak baralarnn ek paralar ile birbirlerine balanmasndan sonra sistem topraa balanr. Bylece topraklama ilemi tamamlanm olur. Metal mahfazal modler hcrenin blmeleri bakr iletkenler vastasyla birbirleri ile irtibatlandrlr.

ekil 1.12: Modler hcre topraklama rnei

1.4.3.7. l Trafolar l trafolarnn alt gerilim devreleri, dorudan doruya l trafosunun bir balama ucundan topraklanmaldr. Birok l trafolarnn birlikte balanmalar hlinde her bir l trafosunun ayr ayr topraklanmas mmkn olmazsa mevcut devreler iin mterek bir topraklama yaplmaldr. Bu arada l trafolar arasndaki balama iletkenleri mmkn olduu kadar ksa tutulmaldr. Ara l trafolarnn kullanlmas hlinde her bir l trafosu teker teker topraklanmaldr. Topraklanacak olan sekonder utan mahfazann koruma topraklamas balant vidasna kadar olan balant iletkeninin kesiti en az 4 mm2 olmaldr. Bilindii gibi l trafolar gerilim ve akm olarak iki eittir. Gerilim ve akm trafolarnda topraklamann nasl yaplacana aada yer verilmitir. Gerilim trafolar

Yksek gerilimi istenen oranda dren ve primerle sekonder arasndaki faz fark yaklak olarak sfr derece olan bir l transformatrdr.

23

ekil 1.13: Gerilim trafosu prensip ekli

Gerilim l trafosunun primer ve sekonder sargs arasnda herhangi bir sebeple ksa devre olursa sekonderde de yksek gerilim oluur. Bu anda sekonder sargya bal bulunan l aletleri zarar grr. Bu ksa devre arzasn nlemek iin sekonderin polarite olmayan ucu topraklanmaldr. Gerilim trafolarnn zerinde bir topraklama ucu vardr. Gerilim altnda olmayan ve insanlarn dokunabilecei btn maden ksmlar ile sekonder sarg ularndan biri bu topraklama ucuna balanr. Gerilim trafosu ise bu topraklama ucuna balanan topraklama iletkeni zerinden topraklanr. Gerilim l trafosu iki tipte yaplr. Bunlar: Faz-toprak gerilim l trafosu Faz-faz gerilim l trafosu

Bu l aletleri ile ilgili topraklama ekillerine aada yer verilmitir.

ekil 1.14: Faz-toprak aras gerilim trafosu balants

24

ekil 1.15: Faz-faz aras gerilim trafosu balants

Akm trafolar

Primer akmn belirli bir oranda dren ve primer akm ile sekonder akm arasndaki faz fark yaklak sfr derece olan bir l transformatrdr.

ekil 1.16: Akm trafosu prensip ekli

Akm trafolarnn sekonder sargsnn bir ucu gvde zerinden topraklanr. Primer sarg ile sekonder sarg arasnda meydana gelebilecek bir ksa devrede, primer devre gerilimi topraklanan sekonder sargs ucundan devresini tamamlar eer sekonder sargs topraklanmam olsayd ksa devre arzas ile primerin yksek gerilimi sekondere bal olan koruma ve l cihazlarnn zarar grmesine sebep olurdu.

25

ekil 1.17: Akm trafolarnn sekonderlerinin topraklanmas

1.4.3.8. Yeralt Kablolar (Metal Zrhl) 1 kVlk ve daha byk gerilimli kablolarn maden mahfazalar, zrhlar ve ekranlar topraklanr. Ek kutularnda mahfazalarda, zrhlar ve ekranlar topraklanr. Eklenecek olan kablodakilerle ve maden ek kutusu gvdesi ile balanr. Kablo balklarnda maden mahfazalar, zrhlar ve ekranlar topraklanrlar. Normal olarak bu topraklama bir kablo hattnn her iki ucundaki balkta da yaplr. Yeralt kablolarnda yaplacak bir ilemde cereyan kesilmesinden hemen sonra kapasitif boalmay temin iin zerinde allmas gereken kablolarn btn iletkenleri ksa devre edilecek ve topraklanacaktr.

Resim 1.11: Yeralt kablosu ve iyaps

26

1. Kablo 1.1. letkenler 1.2. Kurun klf 1.3. elik zrhl 1.4. Yuva tabakas 2. Maden kablo bal 3. Topraklama

ekil 1.18: elik zrhl yksek gerilim kablosunun kablo bal ile topraklanmas

1.4.4. Koruma Topraklamas Yaplmas

1.4.4.1. Koruma Topraklamas lem Sras Korunan tesis ksmlar arzasz durumda toprak potansiyelindedir. Cihazda bir izolasyon hatas ba gsterirse bir fazl ksa devre meydana gelmi olur ve byk hata akm getiinden koruma elemanlarndan biri (rnein bir sigorta) enerjiyi keserek tehlikeli temas geriliminin srekli olarak kalmasn nler. Koruma topraklamasnn uyguland ebekelerde yldz noktasnn topraklanm olmas gerekir. Herhangi bir cihazda bir izolasyon hatas meydana gelirse koruma topraklamas sayesinde bir hata akm oluur. Hata akm devresini koruma topraklamasnn gei direnci (Rk), transformatrn sarg direnci (RT) ve faz hattna ait (Rh) diren zerinden tamamlar. Bu devrede etkili olan gerilim, hatal faza ait 220 volt faz gerilimidir. Hata akmnn koruma topraklamas direnci Rk zerinde meydana getirdii gerilim dm

U T Rk .I h volt
temas gerilimine eittir. yleyse arzal cihaza dokunan kii bu gerilimin etkisi altnda kalr. Yukardaki formldeki Ut temas gerilimi 65 Vun zerinde ise devrenin enerjisinin annda kesilmesi gerekir. Zaten izolasyon hatas meydana geldiinde, devrede koruma topraklamas yaplm ise devreden ksa devre akm getiinden devreyi koruyan sigorta eriyerek enerjiyi keser. Bylece cihaz zerindeki temas gerilimi ortadan kalkm olur. Koruma topraklamasnn etkili olabilmesi iin unlar gereklidir: Rk topraklama direncinin ok byk olmas Sigortann 0,2 sn. gibi ksa srede enerjiyi kesmesi Koruma topraklamasnn uyguland ebekelerde topraklanacak olan tesisler ve iletme aralar unlardr: Evlerde kullanlan ve insanlarn dokunabilecekleri d muhafaza ksm iletken olan cihazlar ve gerilim altna girmesi ihtimali olan bina ksmlar 27

yerlerindeki elektrik motorlar, cihazlar ve tesisler Balama ve datm tesislerinde sacdan yaplm datm tablolar, kablolarn maden klflar, maden kablo balklar, maden ek kutular, kumanda cihazlarnn maden muhafazalar ve kumanda kollar, maden kaplar, koruma zgaralar Transformatr izolasyonunda kullanlan maden muhafazalar Havai hat ebekelerindeki maden direkler

1.4.4.2. Koruma Topraklamasnda Dikkat Edilecek Hususlar D muhafazas maden olan cihazlarda toprakl fi kullanlmaldr. Kullanlan bu filerin de toprakl prize taklmasna itina gsterilmesi gerekir. Koruma topraklamas hattnn kesiti aadaki tabloya uygun olmaldr. rnein, faz ve ntr iletkeni 25 mm2 kesitli iletkenle ekilen tesisatta koruma iletkenlerinin yaltlm iletkenle ekilecekse 16 mm2, plak olarak korunmu veya korunmam iletkenlerle yine tabloya gre 16 mm2 olmas gerekir. Koruma topraklamasnn uyguland ebekelerde, tketicilerin sfrlanmasna msaade edilmez. Tketici tesislerinde ntr hatt yaltlm olarak ekilir. Havai hat ebekelerinde el dokunabilecek yerlerde el iletme topraklamas iletkenleri, mekanik bakmdan ve tesadf temaslara kar korunmaldr. Aa direklerde ve binalarda iletme topraklamas iletkenlerinin 2,5 m uzunluunda talarla kapatlmas yeterlidir. elik ve betonarme borularda iletme topraklamas iletkenlerinin yaltlm olarak ekilmesi gerekir. Topraklama baralarnn kesiti kk olmas gerekir. Tesis iletmeye alnmadan koruma topraklamasnn alp almad kontrol edilmelidir.

28

Faz Hattnn Kesiti (mm2)

0,5 0,75 1 1,5 2,5 4 6 10 16 25 35 50 70 95 120 150 185 240 300 400

Yaltlm Koruma Hattnn Kesiti Yaltlm 4 letkenli 1 kV letkenler (mm2) Kablo (mm2)
0,5 0,75 1 1,5 2,5 4 6 10 16 16 16 25 35 50 70 70 95 1,5 2,5 4 6 10 16 16 16 25 35 50 70 90 95 120 150 185

plak Koruma Hattnn Kesiti Korunmam Korunmu (mm2) (mm2)

1,5 1,5 2,5 4 6 10 16 16 25 35 50 50 50 50 50 50 50 4 4 4 4 6 10 16 16 25 35 50 50 50 50 50 50 50

Tablo 1.6: Koruma iletkenlerinin anma kesitleri (En kk kesitler)

1.5. Sfrlama
nsanlar tehlikeli temas gerilimlerine kar korumak iin tketicilerin iletme akm devresine ait olmayan ve bir izolasyon hatas sonucunda gerilim altnda kalabilen iletken ksmlarn rnein, maden muhafazalarn ntr hatt ile iletken olarak balanmasna sfrlama denir.

1.5.1. Amac
Sfrlama yaplm tesislerde, koruma topraklamasnda olduu gibi iletme aralarnda izolasyon hatas nedeniyle meydana gelen yksek temas gerilimlerinin srekli olarak kalmas nlenir. Bu sistemde korunacak iletme aracnn gvdesi ntr ile balanr.

1.5.2. Kullanld Yerler, Prensip ekli

letme aracnda bir izolasyon hatas meydana gelirse sfrlama sayesinde bir hata akm oluur. Hata akm devresini, ebekenin hat direnci (Rh), sfrlama iletkeni ile ntr hattnn direnci (Rho) ve transformatrn hatal faz sargsnn direnci (RT) zerinden tamamlar. Bu devrede etkili olan gerilim hatal faza ait 220 volt faz gerilimidir. Devredeki direnlerin toplam ok kk olduundan devreden geen hata akm, ksa devre akm seviyelerindedir. Netice olarak devreyi koruyan sigorta eriyerek veya ar akmla alan manyetik korumal otomatik anahtar faaliyete geerek devrenin enerjisini keser. Dolaysyla temas gerilimi ortadan kalkar. 29

ekil 1.19: Klasik sfrlamann yapl

Sfrlamann koruma etkisi, prensip itibariyle koruma topraklamasnn zellikle su borusu ebekesi zerinden yaplan topraklamann aynsdr. Sfrlama sisteminde akmn dn yn koruma iletkeni ve ntr zerinden olduundan bunun toplam direnci daha kk olur. Ntr hatt daha kolay kontrol edilebildiinden daha gvenilir bir akm devresi oluturulmu olur. Bu yzden gnmzde alak gerilim tesislerinde en ekonomik, en etkili, en kolay ve bu sebeplerden dolay en ok kullanlan koruma sistemi sfrlamadr. Sfrlama sisteminde, koruma topraklama sisteminde olduu gibi hata akm, hatal fazn geriliminin hatal devredeki toplam dirence blmne eittir. Burada da hata akm sigortay kesin olarak faaliyete geirecek byklkte olmaldr. Sfr iletkeni, bir koruma iletkeni deildir. nk bu iletkenin zerinden iletme akm geebilir. Fakat cihazlar sfr iletkenine balayan iletkenler koruma iletkenidir. Arza olmad takdirde bunun zerinden hibir akm gemez. Sfrlama iki ekilde yaplr: Klasik sfrlama Modern sfrlama

Yukardaki klasik sfrlamada ntr iletkeni koruma iletkeni olarak kullanlmaktadr. Bu sistem basit ve ekonomiktir. Ancak sistemin sakncas vardr. Eer ntr hattnda bir kopma olursa rnein, bir fazl tketicide bir hata olmasa dahi, tketicinin maden muhafaza ksm faz gerilimi altnda kalr. Bu ise ok tehlikeli bir durumun meydana gelmesine sebep olur. Yani koruma yolu ile tehlike meydana getirilmi olunur. rnein, almakta olan bir elektrikli frnn almas ntr hattnn kopmas sonucunda durur. Frnn kapana dokunan kii direkt olarak faz geriliminin tesiri altnda kalarak byk bir hayati tehlike yaar. 30

Sfrlama iletkenlerinin ekstradan fazla dirence sebebiyet vermemeleri iin daima faz iletkenlerinin kesitine eit olmas istenir. Sfrlamann uygulanabilmesi iin aadaki artlarn yerine getirilmesi gerekir: Sigortalarn nominal akmnn byk seilmesi gibi anormal hllerde sfrlama yaplmamaldr. Transformatrden veya generatrden tketiciye kadar olan iletken kesitleri hesaplamaya dikkat edilerek ekilmelidir. Sfrlama iletkeni de ntr iletkeni kesitinde olmaldr. letme topraklamas generatrn veya transformatrn yannda topraklanr. Havai hatlarda en azndan 200 metreden uzun olan her kolun sonu topraklanr. Sfrlama uygulanan ebekelerde toprak stnde kullanlan ve sfr iletkeni ile topraklayc arasna ekilen topraklama iletkenin kesiti, bakr iin en az 16 mm2, galvanizli elik erit iin en az 3 mm kalnlnda olmak art ile 100 mm2 olmaldr. Toprak iinde ekilen yaltlm bakr iletkenlerin kesiti de toprak stndekiler gibi olmaldr. Datm ebekesinin bulunduu alanda iyi nitelikli topraklayclar bulunuyorsa sfr iletkeni bunlara balanmaldr. Bu bakmdan maden su borusu ebekesi iyi bir topraklayc olarak kabul edilebilir. Sfrlamann yapld ebeke ve tesislerde sfr iletkeni ile balants olmayan koruma topraklamasnn yaplmasna izin verilmez. Havai hat tesislerinde sfr iletkeni, faz iletkenlerinin altna denir. Tketici tesislerinde sfr iletkenleri de faz iletkenleri gibi yaltlmal, itinal denmeli ve ayn boru iinde ya da ok damarl kablo ve iletken kullanldnda bunlarla ortak klf iinde geirilmelidir. Birok akm devresi iin mterek bir sfr iletkeninin kullanlmasna izin verilmez. Ancak bara ile yaplan datm tesislerinde sfr barasnn kesiti faz iletkenlerinin toplam kesitine uygun olarak seilmise buna izin verilir. Sfr iletkeni, ntr iletkeni ve zel koruma iletkenleri belli renklerle tantlmaldr. Sfr iletkeni zerine sigorta konmaz. Kablolarn kurun klflar yalnz bana sfr iletkeni olarak kullanlmaz. Kablolarn kurun klflar ebekenin birok yerinde tm abone balantlarnda su borusu ebekesine iletken olarak balanmsa kurun klf yalnz bana sfr iletkeni olarak kullanlabilir. Elektrik tketim cihazlarnn fi ve priz zerinden tanabilir balantlarnn yaplmasnda toprakl fi ve toprakl prizler kullanlmaldr. Sfrlamann etkinlii, tesis iletmeye alnmadan kontrol edilmelidir. Eski tesislerde sfrlama amac ile ntr iletkeni, sfr iletkeni ve koruma iletkeni olarak kullanlmaktadr. Hlbuki yeni yaplan modern tesislerde sfrlama iin kofreden itibaren ayrca topraklanm bir koruma hatt ekilmektedir.

31

ekil 1.20: Sfrlanm seyyar tketicilerin balanmas iin kullanlan toprakl fi ve prizler

ekil 1.21: Koruma iletkeni (modern) ile sfrlama

Alternatif akm tesislerinde, fazl dengesiz yklerde ntr hatt zerinden iletme akm geebilmektedir. Bu ise sfrlamann yapld tesislerde, cihaz gvdesinde istenmeyen gerilimlerin olumasna neden olacaktr. Hlbuki koruma hattnda hibir zaman istenmeyen gerilimler olmayacaktr. ekilde byle bir sistemin olduu modern sfrlama sistemi grlmektedir. 32

Sfrlamann sakncalar unlardr: Binay besleyen enerji hattnn kopmas sonucu yeniden balant yaplrken faz ve ntr iletkenleri yer deitirilebilir. Konutlarda elektrik sayalar kontrol amacyla sklp tekrar yerine taklabilir. Tekrar taklma esnasnda faz ve ntr ular ters balanm olabilir. Dengeli yklenmi bir tesiste ntr hattndan bir akm gemez. Fakat ebekeler genellikle dengesiz yklendiinden alc zerinde bir gerilim oluur. Devresinde baka bir koruma arac bulunmayan motor tesislerinde yaplan sfrlamada, fazlardan birinin motor gvdesine dokunmas sonucunda yalnzca bir fazn sigortas atar. Bylece motor iki faza kalr ve bu ekilde motor ksa zamanda yanar.

1.6. Koruma Hat Sistemi

1.6.1. Tanm, Amac
nsanlar ve hayvanlar tehlikeli dokunma ve adm gerilimlerine kar korumak iin gerilim altnda olmayan iletken tesis blmlerinde meydana gelebilecek yksek dokunma geriliminin srekli olarak kalmasn nlemektir. Btn iletken ksmlarn birbirlerine ve topraa balanmas neticesinde potansiyel eitlii salanr ve bunlar arasnda tehlikeli temas gerilimleri meydana gelmez.

1.6.2. Kullanlma artlar, Prensip ekli

Koruma hatt sisteminin kullanld tesislerde yerine getirilmesi gerekli artlar genel olarak unlardr: Tesisin yldz noktas topraklanmaz. Btn cihazlarn maden gvdeleri, binann temas edilebilen maden ksmlar (Kalorifer tesisat, su tesisat, doalgaz tesisat vb.) ve topraklayclar koruma hatt sistemine itinal bir ekilde balanrlar. Tesisin izolasyon durumunu kontrol iin bir izolasyon cihaz balanr. Tesiste bir izolasyon hatas olduunda balanan bir cihaz ile sesli ve kl olarak sinyal verilir. Koruma hattnn kesiti, faz hattna bal olarak seilir. Koruma hatt sisteminin toplam topraklama direnci 20 un stne kmamaldr. Koruma hatt sisteminin prensibi aada gsterilmitir.

33

ekil 1.22: Koruma hatt sistemi (1.tketiciler 2. binann maden ksmlar)

Yldz noktas topraklanmam bir tesiste arzasz durumda fazlarn topraa kar gerilimi sfrdr. Faz iletkenlerinden birinin topraa temas hlinde topraklanm bir sistem olumu olur. Netice olarak faz iletkenleri ile toprak arasndaki gerilim 380 volttur. lk toprak temas annda kapasitif bir akm geii olur. Bu akm 1000 m uzunluunda 1,5 mm2 kesitindeki bir hatta 14 mA ve 120 mm2 kesitindeki bir hatta 84 mA civarndadr. Koruma hatt sisteminin uyguland tesislerde ilk toprak hatas meydana geldiinde, ikinci bir hata olmadan hata tamir edilmelidir. Aksi takdirde ikinci bir hata meydana gelirse ksa devre akm geer. Koruma hatt sisteminde ilk toprak hatas meydana geldiinde tesisin derhal devreden karlmasna gerek yoktur. Bu nedenle maden ocaklar, santrallerin yardmc tesisleri, kimya sanayi, ameliyathaneler, bir fabrikann bir blm, bir hastanenin bir blm vb. yerlerde kullanlmaya elverilidir.

1.7. Hata Gerilimi Koruma Balamas

1.7.1. Tanm, Amac
Bu sistemin kullanlmasn amac, gerilim altnda olmayan iletken tesis blmlerinde meydana gelebilecek olan yksek dokunma gerilimlerinin tesiste srekli olarak kalmasn nlemektir.

1.7.2. Kullanlma artlar, Prensip ekli

Tesiste byle yksek bir durum ortaya karsa tm faz iletkenlerinin devresini 0,2 saniye iinde aarak yksek gerilime kar koruma nlemi alr. Bunun iin zel bir koruma anahtarndan yararlanlr. Bu anahtar empedans yaklak 400 deerinde olan bir ama 34

bobini ile donatlmtr. Bir hata hlinde bu bobin Uh hata gerilimini ler. Bobine uygulanan gerilim msaade edilen bir deeri aarsa bobin mknatslanarak anahtar kolunu eker ve anahtar alr. Hata gerilimi anahtar ile alan koruma sistemi aadaki ekilde verilmitir.

ekil 1.23: Hata gerilimi ile koruma balamas

Bu koruma sistemi yldz noktas topraklanm ebekelerde kullanlr. Bu sistemde hata gerilimi bobinini balamak iin zel bir yardmc topraklaycya ihtiya vardr. Yardmc topraklayc dier topraklayclardan en az 10 metre uzaklkta olmal ki hatal amalara meydan vermesin. Hata akm ile koruma balamasnn uygulanmasna balandktan sonra hata gerilimi ile koruma balants nemini kaybetmitir. Gnmzde artk hata akm ile (Kaak akm koruma rlesi) koruma yaplmaktadr.

1.8. Hata Akm Koruma Balamas

Hata akm ile koruma balamas, gnmzde ok yaygn bir hle gelmi topraklama, sfrlama ve hata gerilimi ile koruma gibi dier koruma sistemlerinin yerini almtr. Hata akm ile koruma balamas gnmzde kaak akm koruma rlesi ad verilen cihazlarla yaplmaktadr.

35

1.8.1. Tanm, Amac

Bu sistemin kullanlmasnn amac, gerilim altnda olmayan iletken tesis blmlerinde meydana gelebilecek olan yksek dokunma gerilimlerinin tesiste srekli olarak kalmasn, byle bir olayn ortaya kmas durumunda akan ve belirli bir deeri aan arza akmnn, tm faz iletkenlerini ve varsa ntr iletkeninin devresini 0,2 saniye iinde amas ile nlemektir.

1.8.2. Kullanlma artlar, Prensip ekli

Akm byklnn etkisi

Herhangi bir yaltm hatas bulunan elektrik cihazna veya dorudan enerji altndaki iletkenlere temas eden kiinin vcudu zerinden elektrik akm geer. Akmn vcuttan geii ile meydana gelen tehlikenin nemi birok etkene baldr. Bunlarn balcalar: Akm deeri Akmn gei sresi Vcutta izledii yoldur. nsan vcudundan geen 50 Hzlik alternatif akmn etkileri 0,01 mA Akmn hissedilme snr elde gdklanma olur. 15 mA Elde uyuma hissi, elin ve kolun hareketi zorlar. 515 mA Tutulan cisim henz braklabilir. Elde ve kolda kramp balar, tansiyon ykselir. 1525 mA Tutulan cismin kendiliinden braklmas mmkn deildir. Kalbin almas etkilenmez. 2580 mA Tahamml edilebilen akm iddeti, tansiyon ykselir, kalp dzensiz almaya balar. Teneffs zorlar. Genel olarak bilin yerindedir. Baz kimselerde 50 mAden sonra baylma meydana gelir. 80100 mA Akmn etki sresine bal olarak kalpte fibrilasyon ba gsterir. Bilin kaybolur. (0,3 saniyeden ksa sreli elektrik arpmalarnda fibrilasyon olmaz.) 38 A Tansiyon ykselir, kalp durur, akcierler ier, bilin kaybolur. Fibrilasyon, hata akmnn kalp zerinden gemesiyle kalbin kumanda sisteminin bozulmasdr. Bu durumda kan pompalama grevini yapamaz. Buradan da grld gibi akmn ok kk deeri bile kalbin durmasna ve sonuta lmesine sebebiyet vermektedir. Elektrie maruz kalan kiinin vcudundan akacak olan 30 mA kaak akm, Uluslararas Elektroteknik Komisyonunun verilerine gre solunum ve kan dolam iin snr deer olarak verilmitir. Temas gerilimin etkisi

Temas geriliminin gvenlik erisi, hayat ile lm arasndaki snr belirler. Bu gerilimin insan vcuduna zarar vermeyecek maksimum deeri, kaak akmn eik deeri 25 36

mA kabul edilerek ve kiinin bulunduu ortama gre deien i direncinden hesaplanr. Normal artlarda yetikin bir insann i direnci 2 kdur. Nemli ortamda bu diren 2 ka, slak ortamda ise 480 a kadar der Temaslarn tanm

Genel olarak iki tip temas tanmlanr. Bunlar dorudan temas ve dolayl temas durumlardr. Dorudan temas, bir insann iletmeye tabi olan gerilim tayan paralara direkt temas olaydr. Bu durumda kaak akm, insan vcudu zerinden topraa akarak devresini tamamlar.

ekil 1.24: Dorudan temas

Dolayl temas, gerilim altnda alan bir cihazda yaltm hatasndan dolay bir kaak olutuunda kaak akm topraklama direnci zerinden devresini tamamlar. Bu durumda tesadfen arzal cihaza temas eden bir insan, paralel olarak hata akm devresine girer ve kaak akmn bir ksm da insan vcudu zerinden topraa akar. Bu yzden dolayl temas durumlarnda topraklamann nasl yapld ok nemlidir.

37

ekil 1.25: Dolayl temas

Kaak akm koruma rlesinin alma prensibi

Kaak akm koruma alteri aadaki ekilde grld gibi faz veya fazlar ile ntr ok hassas bir torodial nvenin ierisinden geirilir. Gelen akm ile dnen akm arasnda fark olmad srece her ey normaldir ve atrma rlesi zerinde sknet hlinin manyetik aks akar. Fark akm olutuunda akm trafosu sekonder sarglarnda indklenen gerilim nedeniyle atrma bobinine mekanik olarak ama sinyalini verir. Atrma bobini ise ana kontaklar aarak elektrii keser. Bu ilem 30 milisaniyenin altnda gerekleir.

38

ekil 1.26: fazl kaak akm koruma rlesinin devreye balants

Montajda dikkat edilecek hususlar: Kofrelere yangn koruma, saya kolon devrelerine ise eikli, amper deerleri yeterli byklkte olan kaak akm koruma alterleri kullanlmaldr. Ntr iletkeni izole olarak ekilmeli ve hibir yerde (alter ile yk arasnda) topraklanmamaldr. ki kutuplu kaak akm koruma alterinde faz ve ntr iletkeni, 4 kutuplu kaak akm koruma alterinde tm fazlar ve ntr iletkeni alter ile irtibatlandrlmaldr. Kaak akm koruma alterinden geen akm, alterin nominal akmn amamaldr. Topraklama direnci, 30 mAlik kaak akm koruma alteri iin maksimum 2160 , 300 mAlik, kaak akm koruma alteri iin de maksimum 216 olmaldr. Tesisata bal kaak akm koruma alterinin almasn kontrol etmek iin test T butonuna baslmaldr. Cihaz devreyi amaldr. Cihaz test etmek iin fazntr iletkenleri kesinlikle ksa devre edilmemelidir.

39

1.9. Potansiyel Dengeleme

1.9.1. Tanm, Amac
Potansiyel dengelemesini salamak amac ile kullanlan balant iletkenleridir. letken ksmlar arasnda potansiyel farklarnn ortadan kaldrlmas, koruma iletkenleri ile iletken yap ksmlar arasnda ya da yap blmleri arasnda potansiyel farkllklarnn giderilmesi amac ile yaplan dzenlemeler.

1.9.2. Prensip ekli

ekil 1.27: Ana potansiyel dengeleme prensip emas

1.10. Yldrma Kar Topraklama

Teknolojinin hzla gelitii 21. yzyla geldiimiz dnyamzda, yldrm hl canlar alabilmekte evremizi tahrip edebilmektedir. Oysa yldrm vaktinde ve teknolojinin gereklerine uygun olarak nlemleri alndnda etkisiz hle getirilebilecek doal bir afettir. Yldrmdan korunma sistemleri D Yldrmdan Korunma Sistemleri ve Yldrmdan Korunma Sistemleri olarak iki blme ayrlr. 40

1.10.1. Tanm
Yldrmdan korunmada ama can ve mal gvenliini salamak olmaldr. Yldrm, bulutlarla yer arasndaki elektrik yk dearjdr. imekse bulutlarn kendi arasndaki dearjdr. Pozitif ve negatif yldrm olmak zere iki ekilde bilinmesine karn 4 ekilde (+ini, +k, -ini, -k) gzlenir. Yldrmn karakteristiklerine baklrsa 2 kA ile 250 kA arasnda deiebilen akm iddetlerinin tespit edildiini grrz. Ortalama deer olarak ise yldrm hesaplarnda 100 kAlik deer kabul edilir. Yldrmn akm etkisinin yan sra havann ani olarak snp genlemesinden kaynaklanan s, k, ses, mekanik ve kimyasal etkileri de mevcuttur.

Resim 1.12: Yldrm olumas

1.10.2. Yldrm Topraklama Tesis Elemanlar

Yldrmdan korunma tesisleri, binalarn temel topraklaycsna balanr. Yldrma kar korunma topraklamalarna 2 metreden daha yakn mesafede baka herhangi bir topraklayc bulunuyorsa btn topraklayclar birbirleri ile balanmak zorundadr. Binalara gelen hatlar parafudrlar zerinden potansiyel dengeleme barasna balanmaldr.

41

Yldrm topraklamasnn amac, binalar ve elektrik tesislerine den yldrm topraa vererek etkisiz hle getirmektir. Aadaki ekilde yldrm korunma ve topaklama tesisat rnek emas verilmitir.

ekil 1.28: Yldrm topraklamas tesisat

1.10.3. Yldrma Kar Topraklama lem Sras

42

Yldrma kar topraklamada ilem sras yukardaki prensip ema incelenirse yldrm yakalama ubuundan topraklama tesisatna kadar olan ilemler sralanmtr.

1.10.4. Yldrma Kar Topraklamada Dikkat Edilecek Hususlar

Topraklama sistemi, tehlikeli olarak kabul edilen adm ve dokunma gerilimlerini nlemeye uygun bir yapya sahip olmak zorundadr. Yldrm akmn, tehlikeli gerilim farklar ortaya kmakszn toprak iine datmak iin, topraklama tesisinin ekli ve boyutlar, topraklama direncinin belirli bir deere sahip olmasndan daha nemlidir. Bununla birlikte kk bir topraklama direnci tavsiye edilir. Yldrmdan korunma yaplan yerde, yap tesisinde tek bir mterek topraklama sisteminin bulunmas (rnein yldrmdan koruma sistemi, alak gerilim sistemleri, iletiim sistemleri) yararldr. Farkl malzemelerle yaplm olan topraklama sistemlerinin birbiriyle balanmas durumunda ar korozyon problemleri ortaya kabilir. Topraklama sistemi iin A tipi ve B tipi olmak zere iki farkl dzenleme yaplabilir. A tipi topraklama dzenlemesi: A tipi topraklama sistemi, ubuk veya gergin telli bir yldrmdan korunma sistemi iin veya ayrlm yldrmdan korunma sistemi iin uygundur. Bu tip dzenleme, her bir indirme iletkenine bal yatay veya dey topraklayclardan meydana gelir. ndirme iletkenlerini aralarnda balayan halka iletken toprak ile temasta ise ve uzunluunun % 80inden daha az ksmyla toprakta temas hlinde ise A tipi olarak adlandrlr. A tipi topraklama sistemlerinde topraklayclarnn says en az iki olmaldr. B tipi topraklama dzenlemesi: B tipi topraklama sistemi, a eklindeki yakalama ucu sistemleri ve ok sayda indirme iletkenli yldrmdan korunma sistemleri iin tercih edilir.

Bu tip dzenleme, yap tesisinin dnda bulunan ve uzunluunun en az % 80i ile toprakla temas eden halka topraklaycdan veya temel topraklaycdan meydana gelir. Topraklayclarn yerletirilmesi: Topraklayclarn yerletirildii derinlik ve eitleri korozyon, kuruma ve don etkilerinin en aza indirilecei, bylece de topraklama direncinin kararl olaca ekilde seilmelidir. Dey topraklayclarn ilk metresinin don artlarnda etkisiz olduunun kabul tavsiye olunur. Salt kayalk arazi iin sadece B tipi topraklama sistemleri tavsiye edilir.

43

Derin topraklayclar, topran zdirencinin artan derinlikle azald, dk zdirenli toprak tabakalarnn daha derinlerde ortaya kt ve topraklama elektrotunun ubuk topraklayc olarak normal ekilde aklabildii durumlarda zellikle etkili olabilirler. Eer beton demirleri topraklayc olarak kullanlyorsa betonun mekanik olarak atlamasn nlemek zere birbirleriyle balantlarnn bilhassa zen gsterilerek yaplmas gerekir. n gerilmeli beton iinde, akan yldrm akmyla ortaya kmas mmkn olan izin verilmeyen mekanik zorlanmalar dikkate alnmaldr. Yldrmdan korunma sistemi tasarmcs ve tesisats, topraklayclarn uygun tiplerini semeli ve bunlar yapnn giri ve klarndan toprak iindeki d iletken ksmlardan emniyetli bir mesafeye yerletirmelidir. ndirme iletkenleri, yldrmdan korunma ynetmeliine uygun ekilde yerletirilmelidir. Yldrmdan korunma sistemi tasarmcs ve tesisats, topluma ak blgelerde tesis edilen topraklama tesislerinin yaknnda tehlikeli adm gerilimlerinden koruyucu zel nlemler almaldr.

1.11. Topraklama Ynetmelii

Bu ynetmelik 21. 08. 2001 tarih ve 24500 sayl Resmi Gazetede yaynlanarak yrrle girmitir. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl tarafndan karlmtr. Ynetmelik maddelerinden bir ksmna retim faaliyetleri ierisinde yer verilmitir.

1.12. Kuvvetli Akm Tesisleri Ynetmelii

Bu ynetmelik 24. 11. 2000 tarih ve 24264 sayl Resmi Gazetede yaynlanarak yrrle girmitir. Daha sonraki tarihlerde baz maddelerinde deiiklikler yaplmtr. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl tarafndan karlmtr. Ynetmelik maddelerinden bir ksm retim faaliyetleri ierisinde yer verilmitir.

1.13. Elektrik Tesisleri Ynetmelii

Bu ynetmelik 04. 04. 1986 tarih ve 19068 sayl Resmi Gazetede yaynlanarak yrrle girmitir. Daha sonraki tarihlerde 2004 ylna kadar birok kez baz maddelerinde deiiklik yaplmtr. Enerji ve Tabii Kaynak Bakanl tarafndan karlmtr. Ynetmelik maddelerinden bir ksm retim faaliyetleri ierisinde yer verilmitir.

44

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

Koruma topraklamas yapnz. lem Basamaklar neriler alma ortamn hazrlaynz. tulumu giyiniz. Baret ve eldiven taknz. Temiz ve dzenli olunuz Planl olunuz.

Koruma topraklamas iin gerekli malzemeleri seiniz. Topraklama iin gereken ara ve gereleri temin ediniz.

Yksek gerilim direkleri zerinden koruma iletkenini ekiniz. Yksek gerilim tesis donanmlarnn metal gvdelerini toprak iletkenine balaynz. Topraklama elektrotunu topraa gmnz. Toprak iletkenini toprak elektrotuna balaynz.

Koruma topraklamas hattnn kesitini Tablo 1.6da belirtilen deerlere uygun semelisiniz. Koruma topraklamasnn uyguland ebekelerde, tketicilerin sfrlanmasna msaade etmeyiniz. Tketici tesislerinde ntr hatt yaltlm olarak ekilir. Unutmaynz. Topraklama baralarnn kesiti kk olmas gerekir. Tesis iletmeye alnmadan koruma topraklamasnn alp almad kontrol edilmelidir. Temiz ve dzenli olunuz. Planl olunuz. Sabrl olunuz. Topraklaycnn tesisinde en nemli hususun elektrotun her yerinde toprakla iyi temas etmesini olduunu unutmaynz. Kuru zeminde killi ve benzeri topraklar dikkatle dvlerek sktrnz. Kumlu ve benzeri topraklar su ile slatnz.

Toprak elektrotunun uygun llerde zerini kapatnz.

45

KONTROL LSTES
Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin Evet, kazanamadklarnz iin Hayr kutucuklarna ( X ) iareti koyarak rendiklerinizi kontrol ediniz. Deerlendirme ltleri 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. Yksek gerilim direi koruma iletkenini ekebildinizmi Topraklamasn yapabildinizmi Koruma topraklamasn ekebildinizmi Sfrlamay yapabildinizmi Koruma hat sistemi yapabildinizmi Hata gerilimi koruma balantsn yapabildinizmi Hata akm koruma balantsn yapabildinizmi Potansiyel dengelemeyi yapabildinizmi Yldrma kar topraklamasn ekebildinizmi Evet Hayr

DEERLENDRME
Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz Evet ise lme ve Deerlendirme ye geiniz.

46

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aada verilen cmlelerde bo braklan yerlere doru szckleri yaznz. 1. Elektrik tesislerinde aktif olmayan blmler ile sfr iletkenleri ve bunlara bal blmlerin, bir elektrot yardm ile toprakla iletken bir ekilde birletirilmesine . denilmektedir. 2. 3. l trafolar ve trafolar diye iki ekilde imal edilmektedir. Topraa gml ve toprakla iletken bir balants olan veya beton iine gml, geni yzeyli balants olan iletken paralara topraklama .. ad verilir. 4. : Yksek gerilim tesislerinde hat arzalar, yldrm dmeleri ve kesici amas gibi manevralar sonucu meydana gelen ar ve zararl ok yksek gerilim oklarnn etkisini nler. Aadaki cmlelerin banda bo braklan parantezlere, cmlelerde verilen bilgiler doru ise D, yanl ise Y yaznz. 5. 6. 7. () Sfr iletkeni zerine sigorta konmaz. () Koruma hat sisteminde yldz noktas topraklanr. () rgl elik iletkenler olup, enerji nakil hatlarna debilecek olan yldrmlar toplayp topraa verme vazifesi grr.

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz.

47

RENME FAALYET2 RENME FAALYET2

AMA
letme topraklamasn hatasz olarak yapabileceksiniz.

ARATIRMA
Elektrik tesislerinde iletme topraklamas ile ilgili standartlar ve ynetmelikleri aratrnz. Sonucunu rapor hlinde snfnzda retmeninize ve arkadalarnza sununuz.

2. LETME TOPRAKLAMASI VE ZEL TOPRAKLAMA, EBEKE TPLER

2.1. Giri
letme topraklamas fonsiyon bakmndan koruma topraklamas ile yakndan ilgilidir. letme topraklamas can gvenliinden ziyade sistemin daha rahat altrlmas, korunmasn ve gvenlik altnda tutulmasn ierir.

2.2. Tanm
Elektrik tesislerinde iletme aralarnn aktif ksmlarnn topraklanmasna iletme topraklamas denir.

ekil 2.1: letme topraklamas prensip emas

48

Cihazlarn ve tesislerin normal iletmeleri iin bu topraklama gerekir. letme topraklamas, iletme akm devresinin topraa kar potansiyelinin belirli bir deerde bulundurulmasna yarar. Bu sebeple iletme akm devresi ile toprak arasnda direkt bir balant yaplr ve hatta bu yzden toprak iletme akm devresinin bir ksmn tekil eder. letme topraklamas topraklanan noktay toprak potansiyelinde tutar. Gerilim altnda bulunan tesis ksmlarnn iletme topraklanmasna balanmas ile bunlar srekli veya geici olarak topraklanr ve bylece ar gerilimler nlenir veya snrlandrlm olur. letme topraklamasnn amac: Topraklanmam sisteme gre daha emniyetli olmak Faz-toprak arzlarn ve yerini hemen tespit etmek ki faz-toprak arzalarn oluumunu engellemek Fazlarn topraa gre olan potansiyellerini belirlemek Her fazn toprak ile ayr ayr kullanlmasn salamak Ar geri gerilimler olumasn nlemek Ar gerilim titreimlerini (rezonans) nleyebilmek Devre kesicilerin hemen atrlmasn salamak

2.2.1. eitleri
letme topraklamas iki ekilde yaplmaktadr. Bunlar direkt ve endirekt topraklama eklindedir. 2.2.1.1. Direkt Topraklama Normal topraklama direncinden baka diren bulunmazsa bu ekilde yaplan topraklamaya direkt topraklama denir. rnein, ebekelerin yldz noktasnn topraklanmas direkt topraklamadr. Toprak rlesi sistemde gvdeye kaak arzas olutuunda transformatrleri veya generatrleri korumak amac ile balanmtr. Burada koruma rlesi konumunda olup sistemde arza neticesinde enerjinin kesilmesini salamaktadr.

ekil 2.2: Direkt topraklama

49

2.2.1.2. Endirekt Topraklama Topraklamaya ilave olarak omik, endktif ve kapasitif diren zerinden yaplrsa bu ekilde yaplan topraklamaya endirekt topraklama denir.

ekil 2.3: Endirekt topraklama

2.2.2. Yapld Yerler

Generatr ve trafo merkezlerinde uygulanan koruma dzenleri, koruyacaklar alternatr, trafo, bara veya hattn kesicisine, mekaniksel veya elektriksel ama yaptracak ekilde alr. Rleler veya dorudan doruya ana akm devresine balanr ya da ana akm devresine bir akm trafosu veya bir gerilim trafosu yardmyla balanr. Santrallerde alternatrler, enerji iletim ve datm devrelerinde kullanlan transformatrler eitli devre elemanlar ar akm, yksek gerilim, snma, topraa kaak, salnm ve dengesiz yklenmelere kar korunmaldr. 2.2.2.1. Generatrlerin Stator Sarg Yldz Noktalar Generatrlerin stator sarglarnda ba gsterecek olan gvde ksa devrelerine kar etkili ve selektif bir ekilde korumas iin yldz noktas yksek ohmlu bir bobin zerinden topraklanr. Topraklama bobini, mesela bir gerilim transformatrnn primer sargs da olabilir. Stator sargsnn yldz noktas ile toprak arsna yerletirilen bu reaktif diren, bit gvde ksa devresi hline geecek olan toprak akmnn 10 20 A gibi zararsz bir deere snrlandrlmasna yarar. Aadaki ekilde grld gibi stator sarg ksa devresine kar korunmas iin yldz noktasnn bir gerilim transformatr zerinden balanmas gsterilmitir.

50

ekil 2.4: Diren zerinden toprakl devrede generatr veya trafolarn toprak korumas

Faz toprak ksa devreleri iin yaplan koruma balantlar alternatrn veya transformatrn yldz noktas omik direnci ok byk olan bir diren zerinden topraklanr. Sarglardan biri topraa kaak yaptnda toprak zerinden kapanan devrede bir akm ak olur. Bu akm tehlikesiz bir deerde tutularak faz-toprak ksa devresi rlesinin altrlmasnda kullanlr. 2.2.2.2. Datm Trafo AG Taraf Yldz Noktas Trafolarn yldz noktalar bir kutuplu bir toprak ksa devresi hlinde hatasz faz iletkenlerinin topraa kar faz aras gerilim deeri almasna engel olmak iin topraklanr. Toprak ksa devre akmn snrlandrmak maksadyla generatr ve trafolarn yldz noktas ihtiyaca gre omik diren zerinden topraklanr. Yukardaki ekle baknz. Aadaki ekilde omik dirensiz yani dorudan topraklama yaplmtr. Bu durumda akm trafosunun sekonder sargsna belirli oranda yansyan arza akm rle kontann kapanmasn salar. Ancak rle belirli deerde zaman gecikmesine ayarl olduu iin fidertoprak korumann grev yapmamas hlinde ve ayarland zaman sonunda alr. Daha sonra transformatr k kesicisi devreyi aar.

ekil 2.5: Dorudan toprakl devrede generatr veya trafolarn toprak korumas

51

2.2.3. letme Topraklamas Elemanlar

Yksek gerilim sistemlerinde iletme topraklamas, topraklama iletkeni ve topraklayc elemanlar ile yaplr. Topraklama iletkeni, topraklanacak iletme aralarn (zellikle transformatr) bir topraklaycya balayan, yaltlm olarak topran iinde ekilmi bir iletkendir. Topraklayc ise topraa gml ve onunla iletken balants olan boru ya da dolu yuvarlak ubuk eklindeki iletken parasdr.

Resim 2.1: Galvaniz ve bakr ubuk topraklayclar

2.2.4. letme Topraklamas lem Sras

letme topraklamasnda u ilem sras takip edilir: Topraklama iletkeninin seilmesi

Topraklama iletkeni, ynetmeliin belirledii tabloya gre (Tablo 2.1) seilir. Telin Cinsi Alak gerilim tesisleri (Mekanik bakmdan korunmu) (Mekanik bakmdan korunmam) Yksek gerilim tesisleri letken Gerecinin Cinsine Gre Anma Kesiti (mm2) Bakr Alminyum Demir 1,5 4 2,5 Kullanlmaz 50 elik erit (En ince kalnlk 2,5 mm) 50 Scak galvanizli ve bakr kaplamal

16

35

Tablo 2.1: Topraklama iletkeni iin mekanik dayanm bakmndan izin verilen en kk kesitler

52

Topraklayc gerecinin ve boyutunun seilmesi

Elektrik tesislerinde topraklamalar ynetmeliince belirlenen tabloya gre (Tablo 2.2) topraklaycnn hangi malzemeden ve hangi boyutta olaca seilir. Topraklaycnn gereci Galvanizli elik Topraklaycnn Topraklaycnn en biimi kk kesiti(mm2 ) erit 100 rgl iletken 95 Dolu yuvarlak ubuk 78 Profil ubuk 100 (Ke demiri) Boru Levha Bakr kaplamal elik Dolu yuvarlak ubuk erit rgl iletken Dolu yuvarlak ubuk Boru Levha elik 50 Bakr en az: 35 mm2 50 35 35 Topraklaycnn en kk kalnl 3 10 3 En kk ap: 25 En kk et kalnl:2 3 mm (Ebat:0,5 mx 1m) 2 En kk ap:1,8 mm En kk ap:20 En kk et kalnl:2 2 mm (Ebat:0,5 mx 1m)

Bakr

Tablo 2.2: Topraklayclarn boyutlandrlmas ve topraklayc gereleri

Topraklaycnn dzenlenmesi

Topraklayclar, birbirlerine ve topraklama iletkenlerine kaynak, cvata ya da klemens ile elektriksel bakmdan iletken olarak balanmaldr. Yksek gerilim sistemlerinde, derin topraklayc eklinde balanmaldr. Yani olabildiince topraa dey ve st ucu topran en az 0,5 m altnda olacak ekilde aklmaldr. Topraklama iletkenlerinin ekilmesi

Topraklanacak blmler kesinlikle seri balanmamal ve her zaman paralel topraklama iletkenleri zerinden topraklama barasna balanmaldr. Toprak dndaki topraklama iletkenleri kolayca grlebilecek ve muhafaza iindekiler kolayca eriilebilecek ekilde yerletirilmelidir. Topraklama iletkenleri ve topraklama baralar zerine anahtar ve sigorta konulamaz. Betonarme yaplarda, topraklama iletkenleri beton iine denebilir.

53

Resim 2.2: letme topraklamasnn trafoya balants

2.2.5. letme Topraklamasnda Dikkat Edilecek Hususlar

Topraklama irtibat nakilleri zerine ne sigorta ne de ayrc konulamaz. Bu nakiller muhtemel toprak akmlarna tahamml edecek ekilde ebatlandrlmaldr. Elektrodu topraklama noktasna veya tesisata balayan nakiller mmkn olduka elektrotun madennin cinsinden olmaldr. Bakrdan iseler kesitleri en az 16 mm olmaldr. Eer bakrdan baka bir maddeden iseler kesitleri hi olmazsa ayn nakliyeti verecek ebatta hesaplanmaldr. Gizli veya ulalmaz yerde bulunan nakiller en az 50 mm bir kesite sahip olmaldr. Topraklama noktasyla topraklanacak tesisatn muhtelif ksmlar arasnda, nakiller ya bakrdan ya da hi olmazsa bakr kadar mr olan bir maddeden imal edilmi bulunmaldr. Eer bakr kullanlyorsa nakilin kesiti 16 mm olacaktr. Eer baka bir maden kullanlyorsa kesit bakr nakille elde edilecek nakliyatn aynn verecek ebatta olmaldr. Topraklama nakilleri icap eden kontrolleri yapabilmek iin balanm olduklar tesisat ksmlarnda gerektii zaman kolaylkla ayrlabilir durumda olmaldr. Bilimum irtibatlarn mekanik bakmdan mrleri uzun ve nakliyatlar iyi olmaldr. Topraklanacak ksmlar, topraklama noktasndan zaptedilen topraklama barasna balanmaldr. Topraklama nakilleri ve irtibatlar kolayca tannabilecek ekilde olmaldr. Topraa gml olmayan ksmlarda bu nakillerin kontroln salamak iin btn uzunluklar boyunca ulalabilir olmalar ve binalarn yanabilen ksmlarndan ayrlm olacaklar bir korozyon ile mekanik tahribata kar korunmu bulunmaldrlar. 54

letme topraklamasna ait nakillerin keskin dirsekler yapmamas temin edilmelidir. Topraklaycnn tesisinde en nemli hususu elektrotun her yerinde toprakla iyi temas etmesini salamaktr. mkn olduu taktirde topraklayc, zemin suyu ile temas etmelidir. Buna karlk topraklayann dorudan doruya gl veya nehir suyuna konmas uygun olmaz. Zira bu sularda maden tuzlar az olduundan bunlarn iletkenleri dktr. Kuru zeminde killi ve benzeri topraklar dikkatle dvlerek sktrlr. Kumlu ve benzeri topraklar su ile slatlr. Yaylma direncinin kk olmasn salamak amacyla topraklaycnn civarnda ta ve akln bulunmamasna dikkat edilir. Transformatrlerin yldz noktasnn direkt olarak topraklanmas yksek gerilim tesislerinde iletme ve koruma topraklamasnn gerilim deeri 125 Vtur.

2.3. zel Topraklama

2.3.1. Tanm
Kk gerilimli, zayf akml cihazlarn radyal elektrik alanlarndan etkilenmesini nlemek iin yaplan topraklamalara denir. Bir iletiim tesisinin veya bir iletme elemannn istenen fonksiyonunu yerine getirmesi amacyla yaplan topraklamalar olarak da belirtilebilir.

2.3.2. Yapld Yerler

Bilgisayar sistemleri, telekomnikasyon tesisleri, radyolik ve baz istasyonlar, radar veya teslis sistemleri, telefon hatlar ve paratonerlerde bu topraklama sistemi uygulanmaktadr.
A : topraklama birletirme iletkeni B: iletiim dzeni C1, C2 iletiim sisteminin iletme akm yolu, topraklanm C2 iletkeni ayn zamanda FE D: letiim sisteminin beslenmesi G :Akm kayna 1,2,3,4,5,6,7,8,9,10 topraklama birletirme iletkenine yaplacak balantlar. Kalorifer, yldrm, temel topraklayc vb.

ekil 2.6: letiim sisteminin topraklamas

Bir zellii de byk akmlarn manyetik, yksek gerilimlerinde kapasitif etkilerinden dolay, cihazlar ve hatlar zerindeki olumsuz etkileri ortadan kaldrlarak daha parazitsiz ve iletiim veya data hattndaki verilerin iletiminde hatalara neden olmasn nlemi olur 55

(telefondaki sesin net olmas, fakstaki veya internetteki bilgilerin veya resimlerin dzgn kmas veya bu hatlara iletme gerilimleri ile yldrm darbe gerilimlerinin yanstlmamas).

2.4. ebeke (Sistem) Tipleri, Tanmlar, Balant Prensip ekilleri

Faz iletkenlerinin birinde izolasyon hatas meydana geldiinde toprak zerinden bir kaak akm geecektir. Geecek kaak akm ve bu hata akmnn iddeti birinci derecede alak gerilim ebekesinin ekline baldr. Trk Standartlar Enstits 3994e gre alak gerilim elektrik ebekeleri snflandrlarak aada aklanan tipe ayrlmtr. TN tipi ebeke TT tipi ebeke IT tipi ebeke TN, TT ve IT eklindeki snflandrmada kullanlan sembollerin anlamlar aada akland gibidir. T Toprak N Ntr I zolasyon anlamlarna gelmektedir. Birinci harf: akm kaynann yani transformatr merkezinin yapsn ve topraklama durumunu gsterir. Buna gre T: ebekenin bir noktas (rnein yldz noktas) topraklanm, I: ebekenin btn aktif ksmlar topraa kar yaltlm veya ebekenin bir noktas bir empedans zerinden topraklanm demektir. kinci harf: tketici cihaznn maden ksmnn topraa kar durumunu gsterir. Buna gre T: ebeke topraklamas yaplm olmasna ramen cihazn ayrca direkt topraklanm olmas, N: cihazn muhafaza ksmnn ebeke topraklamasna dorudan doruya balanm olduu anlamna gelmektedir.

2.4.1. TN Sistemi
Bu ebeke tipi en yaygn ebekedir. Burada ebekenin bir noktas dorudan doruya topraklanr. Bu yaplan ilem iletme topraklamasdr. TN ebeke sisteminin ayr uygulama tipi vardr. Bunlara TNye eklenen u harfler ile belirlenir. PE : Koruma iletkeni C : Koruma iletkeni ile ntr hattnn fonksiyonlar PEN hattnda birletirilmi. S: Koruma iletkeni ile ntr hatt fonksiyon bakmndan birbirinden ayrlm. 56

TN sistemlerin koruma (PE) ve ntr (N) iletkenlerinin durumlarna gre ekilde uygulanabilir. TN-C sistemi TN-S sistemi TN-C-S sistemi

TN-C sistemi Bu sistemde tesise ait btn maden ksmlar, koruma ve ntr iletkenleri ile birletirilerek ebekenin tamamnda ortak bir iletken (PEN) olarak ekilir.

ekil 2.7: TN-C ebeke sistemi

TN-S sistemi Bu sistemde tesise ait btn maden ksmlar, PE koruma hatt zerinden iletme topraklamasna balanr koruma ve ntr iletkenleri ebekenin tamam boyunca ayr ayr ekilir.

ekil 2.8: TN-S ebeke sistemi

57

TN-C-S sistemi Bu sistemde koruma ve ntr iletkenleri, ebekenin bir blmnde ayr ayr, bir blmnde de ortak bir iletken olarak ekilir.

ekil 2.9: TN-C-S ebeke sistemi

2.4.2. TT Sistemi
Bu sistemde ebekenin yldz noktas direkt olarak topraklanmtr. Bu bir iletme topraklamasdr. Tesise ait maden ksmlar ise iletme topraklamasndan ayr olarak topraklaycya balanmtr. Bu ise koruma topraklamasdr. TT tipi ebeke sisteminde u koruma dzenlerine izin verilebilir. Koruma topraklamas Hata gerilimi ile koruma balamas Hata akm ile koruma balamas

ekil 2.10: TT ebeke sistemi

2.4.3. IT Sistemi
Bu tip ebekede yldz noktas topraa kar yaltlmtr veya yeteri kadar yksek bir empedans (diren veya endktans bobini) zerinden topraklanmtr. Bu tip ebekede beslenen cihazlar topraklanr. ebekede meydana gelen ilk faz-toprak hatas, ebekeye bal 58

cihazlarn almalarn etkilemez. Fakat ikinci bir izolasyon hatas toprak temasl iki fazl bir ksa devreye neden olur ve cihazlarn normal almalarn olumsuz ynde etkiler. IT ebekede, ilk izolasyon hatasn tespit etmek ve ikinci hatann yol aaca tehlikelerden korunmak iin izolasyon kontrol cihaz balanr. lk hata olutuunda kl veya sesli bir sinyal verilir. zolasyon cihaz ile yalnzca ikaz verilmez. stenirse bu durumda ebekenin enerjisi otomatik olarak kesilebilir.

ekil 2.11: IT ebeke sistemi

IT tipi ebekede u koruma dzenlerine izin verilebilir. Ar akma kar koruma zolasyon kontrol dzeni Hata akmna kar koruma anahtar Hata gerilimine kar koruma anahtar Gerektiinde potansiyel dengelemesi

2.5. Topraklama Ynetmelii

Bu ynetmelik 21.08.2001 tarih ve 24500 sayl Resmi Gazetede yaynlanarak yrrle girmitir. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl tarafndan karlmtr. Ynetmelik maddelerinden bir ksm retim faaliyetleri ierisinde yer verilmitir.

2.6. Kuvvetli Akm Tesisleri Ynetmelii

Bu ynetmelik 24.11.2000 tarih ve 24264 sayl Resmi Gazetede yaynlanarak yrrle girmitir. Daha sonraki tarihlerde baz maddelerinde deiiklikler yaplmtr. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl tarafndan karlmtr. Ynetmelik maddelerinden bir ksm retim faaliyetleri ierisinde yer verilmitir.

59

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

letme topraklamasn hatasz olarak yapnz. lem Basamaklar letme topraklamas iin gerekli malzemeleri seiniz. Topraklama iin gereken ara ve gereleri temin ediniz. neriler alma ortamn hazrlaynz. tulumu giyiniz. Baret ve eldiven taknz. Temiz ve dzenli olunuz. letme topraklamas hattnn kesitini Tablo 2.1de belirtilen deerlere uygun semelisiniz. Topraklama elektrotunu Tablo 2.2de belirtilen deerlere uygun semelisiniz. letme akm devresi ile toprak arasnda direkt bir balant yapnz. Tketici tesislerinde ntr hatt yaltlm olarak ekilir. Unutmaynz. Koruma topraklamasnn uyguland ebekelerde yldz noktasnn topraklanm olmas gerekir. Havai hat ebekelerinde el dokunabilecek yerlerde el iletme topraklamas iletkenleri, mekanik bakmdan ve tesadf temaslara kar korunmaldr. Temiz ve dzenli olunuz. Planl olunuz. Sabrl olunuz. Topraklaycnn tesisinde en nemli hususun elektrotun her yerinde toprakla iyi temas etmesini olduunu unutmaynz. Kuru zeminde killi ve benzeri topraklar dikkatle dvlerek sktrnz. Kumlu ve benzeri topraklar su ile slatnz. Yaylma direncinin kk olmasn salamak amacyla topraklaycnn civarnda ta ve akln bulunmamasna dikkat ediniz.

Direkt iletme topraklamas yapnz. Toprak iletkenini trafo ntr barasna balaynz. Topraklama elektrotunu topraa gmnz. Toprak iletkenini 20 metre uzaktaki toprak elektrotuna balaynz.

Toprak elektrotunun uygun llerde zerini kapatnz.

60

KONTROL LSTES
Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin Evet, kazanamadklarnz iin Hayr kutucuklarna ( X ) iareti koyarak rendiklerinizi kontrol ediniz.

Deerlendirme ltleri
1. letme topraklamasn yapabildinizmi 2. zel topraklaman yapabildinizmi 3. ebeke tiplerini renebildinizmi

Evet

Hayr

DEERLENDRME
Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz Evet ise lme ve Deerlendirme ye geiniz.

61

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aadaki cmlenin banda bo braklan paranteze, cmlede verilen bilgiler doru ise D, yanl ise Y yaznz. 1. ( ) Normal topraklama direncinden baka diren bulunmazsa bu ekilde yaplan topraklamaya direkt topraklama denir. Aada verilen cmlelerde bo braklan yerlere doru szckleri yaznz. 2. 3. .: Kk gerilimli, zayf akml cihazlarn radyal elektrik alanlarndan etkilenmesini nlemek iin yaplan topraklamalara denir. ebeke sistemlerinde harflerin anlamlar: T N I 4.

.. ebeke sistemi: Bu sistemde tesise ait btn maden ksmlar, koruma ve ntr iletkenleri ile birletirilerek ebekenin tamamnda ortak bir iletken (PEN) olarak ekilir. : Bu sistemde koruma ve ntr iletkenleri, ebekenin bir blmnde ayr ayr, bir blmnde de ortak bir iletken olarak ekilir. PE : .. C : .. S: ..

5.

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz.

62

RENME FAALYET3 RENME FAALYET3

AMA
Topraklama ve yaltkanlk diren lmlerini hatasz olarak yapabileceksiniz.

ARATIRMA
Elektrik tesislerinde topraklama ve yaltkanlk direnleri lm ve l aletleri ile ilgili standartlar ve ynetmelikleri aratrnz. Sonucunu rapor hlinde snfnzda retmeninize ve arkadalarnza sununuz.

3. TOPRAKLAMA VE YALITKANLIK DRENLER LM

3.1. Giri
Topraklama direncinin nceden hesab mmkndr. Ancak bulunan sonularn doruluu, birinci derecede topran zgl direnci iin kabul dilen deerin geree uyup uymamasna baldr. Toprak hibir zaman homojen olmadndan zgl diren belirli toprak kesimlerinde ok farkl deerler alabilir.

3.2. Yaltm ve Toprak lme Aletleri

Elektrik tesisatnda akm tayan iletkenlerin kendileri arasnda ve kendileri ile toprak arasnda olmas gereken direnci yaltkanlk direnci denir. letkenlerin tanmas srasnda oluan yaralanmalar, kalitesiz ve bayat izoleler yaltkanln bozulmas ile kaak ve ksa devreler yaparak zarar verir. Bu nedenle tesisata enerji vermeden nce yaltkanlk kontrolnn yaplmas gerekir. Yaltkanlk kontroln ve toprak direncini meger ad verilen l aletleri ile yaplr. Bu l aletleri hem analog hem de dijital olarak retilmektedir. Teknolojinin inanlmaz gelimesiyle birlikte dijital l aletlerinde inanlmaz gelimeler yaanmaktadr. Aada bu zelliklere yer verilmitir.

63

3.2.1. Yaps, zellikleri

Analog l aleti

Megerler yaklak 1000 volt gerilimin retebilen bir doru akm dinamosu mevcuttur. Manyeto kolu sayesinde gerilim retme ilemi yaplabilmektedir. Resimlerine aada yer verilmitir.

Resim 3.1: Analog meger

Dijital l aleti

Gnmzde deiik firmalarca retilmi toprak direncini len elektronik dijital l aletleri kullanlmaktadr. Bu cihazlarn ierisinde yeterince pil bulunmaktadr. lme yapmak iin gerekli akm ve gerilimi bu pillerden kullanr.

Resim 3.2: Deiik markalarda dijital megerler

64

3.2.2. alma Prensipleri

Bu l aletleri gerekte zel olarak retilmi portatif ohmmetrelerdir. Megerlerin ok eitleri bulunmaktadr. Burada en ok kullanlan apraz bobinli, kolsuz (butonlu) ve dijital megerler tantlcaktr. apraz bobinli megerler

Generatr ve l aleti olmak zer iki blmden meydana gelir. Generatr ksm tpk bir doru akm dinamosu gibi endktr ad verilen sabit kutuplar ile bunlar arasnda dnebilecek ekilde yataklanm endviden meydana gelmitir.

ekil 3.1: apraz bobinli megerin prensip emas

Megerin ularna herhangi bir diren balanmadan manyeto kolu evrildiinde endviden gelen akm gerilim bobini (2) zerinden devresini tamamlar. Bu anda akm bobininin (1) ucu akta olduu iin zerinden herhangi bir akm gemez. Gerilim bobininden geen akmn oluturduu manyetik alan sabit kutuplarn alan tarafndan itilir. apraz bobinler dnebilecek ekilde yapld iin bu itme dnmeye dnr ve bobin dnerek kendine bal ibreyi sonsuz diren gsterecek ekilde kadrann en sonuna getirir. Megerin ularna llecek Rx direnci balandnda bu defa 2 nu.l gerilim bobininin yan sra nu.l akm bobininden de akm gemeye balar. Akm bobininde meydana gelen manyetik alan akm bobinin, gerilim bobinine zt ynde dndrr. Bu arada gerilim bobini bulunduu konumu terk etmek istemez. Ancak her iki bobin alan meger ularna balanan direncin deerine uygun olarak bir yerde dengelenir ve ibre kadran zerinde durarak bir deer gsterir. llen diren deeri bykse gerilim bobini, kkse akm bobini daha ok dner. Megerin ular ksa devre edilirse direnci yksek olan gerilim bobininden kk bir akm akarken ksa devre durumundaki akm bobininden maksimum akm akar. Bu defa akm bobini alan etkili olur ve ibreyi kadrann en bana tayarak sfr diren gsterir. 65

Kolsuz (butonlu) megerler

Kollu megerlerle lm yapmak her zaman pratik deildir. nk bir elle manyeto kolu evirirken dier elle lme yapmakta zorlanlr. Kolsuz megerler 4,5 voltluk pil bataryal ve apraz bobinli ohmmetreledir. Bunlarla 50 ka kadar olan direnler dorudan llr. Bir ykseltici devre ilave dilerek 4,5 voltluk pil gerilimi 500 volta ykseltilmektedir. Bu gerilimle l aletinin lme kapasitesi megaohm seviyesine ykseltilmi olur.

ekil 3.2: Kolsuz meger i yaps

Dijital megerler

Bu megerler ierisinde doru akm pil bataryalar ile gerekli elektronik ykseltici devresi ve ekran bulunmaktadr. Dijital megerlerle lm yaplrken llecek deerlere uygun kademeler seilmelidir. nk aletin pil gerilimi o deere uygun olarak ykseltilir.

3.3. Yaltm Direnci (Yaltkanlk)

3.3.1. Tanm
Elektrik tesisatnda akm tayan iletkenlerin kendileri arasnda ve kendileri ile toprak arasnda olmas gereken direnci yaltkanlk direnci denir. Megerle akm kesilmi bir tesisatn gerek kendi hatlar arasnda (R-Mp) gerekse hat ile toprak aras (R-T, Mp-T) direnleri llebilmektedir.

66

3.3.2. Yaltm Diren Snr Deerleri

Yaltkanlk kontrol yaplan tesiste aranan deer tesisata verilen her bir volta karlk 1000 ohm deerini gstermesidir. Yani 220 volt iin en az 220 x 1000 = 220.000 380 volt iin en az 380 x 1000 = 380.000 olmaldr.

3.3.3. Yaltm Diren lme lem Sras

Tesisatn topraa kar yaltkanlk direncinin llmesi Aadaki ekilde grlen tesisatn lambalar da dhil olmak zere btn alclar devreye bal iken megerin bir ucu topraa dier ucu da akmsz tesisatn iletkenlerinden birine balanp manyeto kolu evrilir. Bylece meger tesisatn topraa kar olan yaltkanlk direncini gsterir. Ayn ilem dier iletken iinde tekrarlanr. Okunan deer yukardaki belirtilen deerden kk ise tesisata enerji verilmeden tesisata ait tm gereler kontrol edilerek arzann giderilmesi gerekir.

ekil 3.3: Tesisatn topraa kar yaltkanlk direncinin llmesi

letkenler aras yaltkanlk direncinin llmesi

Aadaki ekilde grld gibi btn linye sigortalar ak devre yaplr. Tesisattaki btn alclar karlr. Btn tesisat anahtarlar kapatlr. Megerin bir ucu iletkene teki ucu ise dier iletkene balanr. Megerin manyeto kolu evrilerek gsterdii deer okunur. Okunan deer iletme geriliminin 1000 katndan byk ise tesisatn yaltkanl iyidir denilebilir. 67

ekil 3.4: letkenler aras yaltkanlk direncinin llmesi

3.3.4. Yaltm Direnci lmnde Dikkat Edilecek Hususlar

Yaltm lm her bir aktif blm ile toprak arasnda llmelidir. Yaltkanlk direncinin hesaplanmasnda her bir volta karlk 1 ohm diren deerinden yksek kmaldr. Yaltm direnci llrken ntr iletkeni topraktan ayrlmaldr. lmeler doru gerilim ile yaplmaldr. lme gerilimi, kuvvetli akm tesisinin anma geriliminden birka kat daha yksek olmad takdirde bunun byklnn yaltm direnci lmesine etkisi ok azdr. Tketicilerin bal olduu durumda yaplan lmelerde, tketicilerinde bir kaak akma neden olabilecekleri dikkate alnmaldr.

68

3.4. Toprak zdirenci

3.4.1. Tanm
Topran elektriksel zdirencidir. Bu diren genellikle m2/m ya da .m olarak verilir. Bu diren kenar uzunluu 1 metre olan toprak bir kpn karlkl iki yzey arasndaki direntir. E harfi ile ifade edilmektedir.

3.4.2. Toprak eitleri zdiren Deerleri

Birka metre derinlie kadar topraktaki nem orannn deiimi toprak zdirencinde geici deiimlere neden olur. Baz toprak eitlerinin zdiren deerlerine aada yer verilmitir. Toprak Cinsi Toprak zdirenci E (.m) Bataklk 540 amur, kil, humus 20-200 Kum 200-2500 akl 2000-3000 Havann etkisiyle dalm ta ounlukla < 1000 Kumta 2000-3000 Granit >50000 Buzulta >30000
Tablo 3.1: Alternatif akm frekanslarnda toprak zdirenci (sk llen deerler)

3.4.3. Toprak zdiren lme lem Sras

Toprak yaylma direncini veya topraklama empedansn nceden belirlemek amacyla toprak zdirencinin llmesi, bu direncin eitli derinlikler iin tespit edilmesini salayan Drt Sonda Yntemi ile yaplmaldr. Drt sonda yntemi ile toprak zdirenci lm ait ekil aada verilmitir.

ekil 3.5: Drt sonda yntemi prensip emas

69

3.4.4. Toprak zdiren lmnde Dikkat Edilecek Hususlar

Yukardaki sistem referans yntemdir. Doruluklar daha az olmamak kaydyla baka yntemler de kullanlabilir. letme srasnda tesise bal olan toprak telleri ve topraklayc etkisi olan kablo klflar ayrlmamaldr. Hatlarn ayr konsolda deli, test edilen hatta paralel giden, topraklayc ve uzaktaki topraklayc arasndaki toprak telleri, eer test edilen topraklaycya ve uzaktaki topraklaycya bal ise dikkate alnr.

3.5. Topraklama Direnci

3.5.1. Tanm
Topraklaycnn yaylma direnci ile topraklama hattnn direncinin toplamna eittir. Topraklama direncinin llmesinde ama; Topraklama sisteminin gerek direncinin saptanmas ve uygun deerde olup olmadnn belirlenmesi, Topraklama tesisi oluturulurken yaplan hesaplarn denetlenmesi, Topraklama sisteminde gerilim ykselmesinin ve btn bir alan boyunca gerilim deiiminin belirlenmesi, Topraklama sisteminin yldrm boalmalarna kar koruma etkinliinin saptanmas, Alan ierisinde yaplacak binalarn koruma projelerinin hazrlanmas iin gerekli verilerin saptanmas, Topraklama diren deerinin ykseklii durumunda alnacak ek tedbirlerin saptanmasdr.

3.5.2. Topraklama Diren Snr Deerleri

Yksek gerilim tesislerinde eitli topraklama direnleri iin tavsiye edilen deerler aaya karlmtr. letme topraklamas Koruma topraklamas bal olarak Dengelenmi ebekelerde Trafo merkezlerinde, direklerde 70 RB < 2 ohm RA RA < 2 ohm RA < 4 ohm Koruma dzeneine

AG ve YG balama tesisleri birletirildiinde Parafudr topraklama direnci

RA < 1 ohm RA < 5 ohm

3.5.3. Topraklama Diren lme lem Sras

Topraklama direnci kompanzasyon veya akm-gerilim yntemiyle llebilir. Aada prensip ekli verilmitir. Youn yerleim blgelerinde kapal evrim empedansnn iki topraklayc ile akm-gerilim yntemine gre llmesi mmkndr.

ekil 3.6: Topraklama direncinin llmesi

Kontrol edilecek topraklama direnci, topraklanmam bir ana iletken ile ar akm koruma dzeninden sonra ve 1000 ohm ile 20 ohm arasnda ayarlanabilen bir diren ve ampermetre zerinden balanr. Daha sonra ndirenten itibaren Ri i direnci yaklak 40 k olan bir voltmetre ile topraklayc ile en az 20 metre uzaklktaki lme elektrodu (sonda) arasndaki gerilim llr. Topraklama direnci llen gerilimin akma blnmesiyle bulunur. Dier lme sistemi olan toprak direnci l aleti ile lm yaplabilir. Aletin i yaps aada gsterilmitir.

71

ekil 3.7: Topraklama direncinin llmesi

Dijital l aleti ile toprak direnci lm

Normal lm (3 elektrotlu metot) Diyagramda gsterildii gibi balant yapnz. 2/3 elektrot metot dmesini 3 elektrotlu lm konumuna getiriniz. Topraklama gerilimi aral iinde topraklama gerilimini kontrol ediniz. Yardmc topraklama direnci deerlerini yardmc topraklama direnci aral iinde C ve P iin kontrol ediniz. Uygun diren araln kullanarak lm gerekletiriniz.

lm dmesine basl tutarken diren kadran dmesi evirilir ve galvanometre dengeye geldiinde diren deeri okunur. 72

Basit lm ( 2 elektrotlu metod) Diyagramda gsterildii gibi balant yapnz(g kayna topraklama hatt balants rnei). 2/3 elektrot metot dmesini 2 elektrotlu lm konumuna getiriniz. Topraklama gerilimi aral iinde topraklama gerilimini kontrol ediniz. x10 veya x100 seerek deerleri alnz. lm dmesine basl tutarken diren kadran dmesini eviriniz ve galvanometre dengeye geldiinde diren deerini okuyunuz(llen deer=Rx+Ro).

3.5.4. Topraklama Diren lmnde Dikkat Edilecek Hususlar

lme sonularnn deerlendirilmesi srasnda ortam scakl ve toprak neminin topraklama direnlerinin deerleri zerindeki mevsimlere bal etkileri dikkate alnmaldr. Diren llecek topraklama elektrotlar arasnda 20 m ara ile topraa aklmaldr. Byk boyutlu topraklama levhalar iin uzaklk yeterli olmazsa bu mesafe topraklama tesisinin en byk boyutunun en az 5 kat alnmaldr. 73

3.6. Topraklama Ynetmelii

Bu ynetmelik 21.08.2001 tarih ve 24500 sayl Resmi Gazetede yaynlanarak yrrle girmitir. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl tarafndan karlmtr. Ynetmelik maddelerinden bir ksm retim faaliyetleri ierisinde yer verilmitir.

3.7. Kuvvetli Akm Tesisleri Ynetmelii

Bu ynetmelik 24.11.2000 tarih ve 24264 sayl Resmi Gazetede yaynlanarak yrrle girmitir. Daha sonraki tarihlerde baz maddelerinde deiiklikler yaplmtr. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl tarafndan karlmtr. Ynetmelik maddelerinden bir ksm retim faaliyetleri ierisinde yer verilmitir.

3.8. Elektrik Tesisleri Ynetmelii

Bu ynetmelik 04.04.1986 tarih ve 19068 sayl resmi gazetede yaynlanarak yrrle girmitir. Daha sonraki tarihlerde 2004 ylna kadar birok kez baz maddelerinde deiiklik yaplmtr. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl tarafndan karlmtr. Ynetmelik maddelerinden bir ksm retim faaliyetleri ierisinde yer verilmitir.

74

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

Topraklama ve yaltkanlk diren lmlerini hatasz olarak yapnz. lem Basamaklar Yaltkanlk kontroln ve toprak direncini lmek iin meger l aletlerini temin ediniz. Yaltm direncini lnz. Tesisatn topraa kar yaltkanlk direncinin lnz. letkenler aras yaltkanlk direncini lnz. Topraklama zdirencini lnz. neriler alma ortamn hazrlaynz. tulumu giyiniz. Baret ve eldiven taknz. Temiz ve dzenli olunuz. Planl olunuz. Yaltm direnci llrken ntr iletkenini topraktan ayrnz. lmeleri doru gerilim ile yapnz. Temiz ve dzenli olunuz. Planl olunuz. Sabrl olunuz. letme srasnda tesise bal olan toprak telleri ve topraklayc etkisi olan kablo klflarn ayrmaynz. lme sonularnn deerlendirilmesi srasnda ortam scakl ve toprak neminin topraklama direnlerinin deerleri zerindeki mevsimlere bal etkileri dikkate alnz. Direnci llecek topraklama elektrotlarn, arasnda 20 m ara ile topraa aknz. Byk boyutlu topraklama levhalar iin uzaklk yeterli olmazsa bu mesafe topraklama tesisinin en byk boyutunun, en az 5 kat alnmaldr. Temiz ve dzenli olunuz. Planl olunuz. Sabrl olunuz.

Topraklama direncini lnz.

75

KONTROL LSTES
Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin Evet, kazanamadklarnz iin Hayr kutucuklarna ( X ) iareti koyarak rendiklerinizi kontrol ediniz.

Deerlendirme ltleri
1. Yaltm ve toprak lme aletlerini renebildinizmi 2. Yaltm direnci (yaltkanlk)ni renebildinizmi 3. Toprak zdirencini renebildinizmi 4. Topraklama direncini renebildinizmi

Evet

Hayr

DEERLENDRME
Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz Evet ise lme ve Deerlendirme ye geiniz.

76

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aada verilen cmlelerde bo braklan yerlere doru szckleri yaznz. 1. 2. : Elektrik tesisatnda akm tayan iletkenlerin kendileri arasnda ve kendileri ile toprak arasnda olmas gereken dirence denir. Yaltm direnci snr deerleri: 220 volt iin en az .. 380 volt iin en az .. olmaldr. 3. 4. 5. 6. . : Topraklaycnn yaylma direnci ile topraklama hattnn direncinin toplamna eittir. Parafudr topraklama direnci RA < .. ohmdur. RA < ohmdur. AG ve YG balama tesisleri birletirildiinde

Topran elektriksel zdirencidir. Bu diren deeri .. ya da .olarak verilir.

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise Modl Deerlendirmeye geiniz.

77

MODL DEERLENDRME MODL DEERLENDRME

Modl sonunda retmeniniz size, uygulama faaliyetleri sonunda verilen lme aralarna benzer eitli lme aralar uygulayacaktr. Bu lme aralar ile, sizin modl sonunda kazanacanz bilgi, beceri, tavr, tutum ve davranlarnz llecektir. Bu deerlendirme sonucunda hatalarnz veya eksiklikleriniz varsa ilgili konuyu tekrar gzden geiriniz. eitli kaynaklardan aratrma yaparak ve arkadalarnzla bilgi alveriinde bulunarak eksikliklerinizi giderebilirsiniz.
Deer lei

Gzlenmedi

Zayf

GZLENECEK DAVRANILAR

0 Yksek gerilim direi koruma iletkenini ekme Topraklama Koruma topraklamas Sfrlama Koruma hat sistemi Hata gerilimi koruma balamas Hata akm koruma balamas Potansiyel dengeleme Yldrma kar topraklama Topraklama ynetmelii Kuvvetli akm tesisleri ynetmelii Elektrik i tesisleri ynetmelii letme Topraklamas zel topraklama ebeke tipleri Topraklama ynetmelii Kuvvetli akm tesisleri ynetmelii Yaltm ve toprak lme aletleri Yaltm direnci (yaltkanlk) Toprak zdirenci Topraklama direnci Topraklama ynetmelii Kuvvetli akm tesisleri ynetmelii Elektrik i tesisleri ynetmelii

renme Faaliyeti 3

renme Faaliyeti 2

renme Faaliyeti 1

TOPLAM PUAN

DEERLENDRME
Uygulama faaliyeti sonunda aadaki tabloda verilen ilemlerin karlarna deerlendirme yapnz. Bu deerlendirmede 1 (Kt ) , 2 (Orta), 3 (yi), 4 (ok iyi) deerlerinden birini iaretleyerek kendi kendinizi deerlendiriniz. Deerlendirme sonunda baarsz olduunuz ilemleri tekrar uygulaynz.

78

ok iyi
4

Orta

yi

CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARLARI

RENME FAALYET-1N CEVAP ANAHTARI
1 2 3 4 5 6 7 Topraklama Akm - Gerilim Elektrotu Parafudr Doru Yanl Doru

RENME FAALYET 2NN CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5 6 7 Doru zel Topraklama Toprak, Ntr, zolasyon Tn-C Tn-C-S Koruma letkeni Koruma letkeni le Ntr Hattnn Fonksiyonlar Pen Hattnda Birletirilmi. Koruma letkeni le Ntr Hatt Fonksiyon Bakmndan Birbirinden Ayrlm

RENME FAALYET- 3N CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5 6 Yaltkanlk Direnci 220.000 380.000 Topraklama Direnci 5 1 2 M /M Ya Da .M

79

KAYNAKA KAYNAKA
BAYRAM M., Elektrik Tesislerinde Topraklama, Birsen Yaynlar, stanbul, 2000. DORU A., M. NACAR, Elektrik Meslek Resmi, Has Ofset,

Kahramanmara, 2004. DORU A., M. NACAR, Elektrik Tesisat Planlar Szleme Keif ve Planlama - Elektrik Projeleri, Has Ofset, Kahramanmara 2004. NACAR, M., Elektrik Elektronik lmeler, Color Ofset, skenderun 2002. NACAR M., Elektrik ebeke ve Tesisleri, Color Ofset, skenderun,2002. NAYMAN M., Elektrik Elektronik lmeler, zkan Matbaaclk, Ankara 2004. Elektrik Tesisleri Ynetmelii, EMO Yayn, Ankara, 2001. Elektrik Tesislerinde Topraklamalar Ynetmelii, EMO Yayn, Ankara, 2001. Elektrik Kuvvetli Akm Tesisleri Ynetmelii, EMO Yayn, Ankara, 2000.

80