e-maklt Mezhep Aratrmalar, IV/2 (Gz 2011), ss. 31-48. ISSN 1309-5803 | www.emakalat.

com

HURFLK NEDR? Hasan Hseyin BALLI*

zet
Fazlullah- Hurf (. 796/1394) tarafndan XIV. yzylda ran corafyasnda kurulmu olan Hurflik, ahsna mnhasr bir dini akm olarak gelimi, douda Hindistan batda ise Anadolu ve Balkanlara kadar etki alanna sahip olmutur. Fazlullah, kendinden nce de varolagelen harflere batn anlamlar ykleme abasn daha da ileri gtrerek yeni bir sistematik kurmutur. Ne var ki onun lmnden bir mddet sonra Hurflik, kendi mstakil yapsn koruyamam, baka dini akmlarn ierisine nfuz ederek varln devam ettirmitir. Bu makalede Fazlullah- Hurfnin hayat, eserleri ve grleri hakknda bilgi verildikten sonra Hurfilikin, slam Mezhepleri Tarihi penceresinden baklarak tanmlanmas amalanmaktadr. Anahtar Kavramlar: harf/huruf, huruf, Fazlullah- Hurf, Hurflik.

Abstract
What is Hurufism? Hurufism was established by Fazlullah Hurufi (d. 796/1394) in the fourteenth century in the region of Iran. As a unique religious movement Hurufism had a domain from India in East to Anatolia and Balkans in West. Fazlullah, in advanced, systemized the process of ascribing esoteric meanings to letters, which was already performed by predecessors. After a while of his death, however, Hurufism was not able to keep alive its own structure, but continued its existence by penetrating into other religious movements. This article aims to give brief information about Fazlullahs life, work, and views, and to describe Hurufism from the perspective of the history of Islamic sects. Keywords: letter/s, letterist, Fazlullah Hurufi, Hurufism

GR Hurf kavram, harfin oulu olan huruftan tretilmitir. Szlkteki anlam harflere tbi olan, harflerle uraan demektir. Hurfliin temeli, eski alardan gelen ve harflerle saylarn kutsalln kabul edip bunlara eitli sembolik anlamlar ykleyen anlaya dayanr. ok eskiden beri tabiatta varl kabul edilen gizli gler ekil ve harflerle ifade edilmeye allm, sonuta tabiat _____
*

Ar. Gr. Dr., Dokuz Eyll niversitesi lahiyat Fakltesi, huseyin.balli@deu.edu.tr

32

Hasan Hseyin BALLI

bilimlerinden nce efsun, tlsm, sihir gibi tekniklerle "hurf" ilmi ad altnda szde ilimler ortaya kmtr. Hurufliin ne zaman ve nasl doduu kesin olarak bilinmemekle birlikte gerek anlamyla milttan nce IV. ve III. yzyllardan itibaren Ortadou'daki Helenistik-Gnostik karakterli dinlerde ortaya kt grlmektedir. 1 slam dncesinde de hicri II. yzyldan itibaren harflerle ilgili eitli btn yorumlar yapla gelmitir. Bu yorumlar daha ok Tasavvuf alannda grlmesine ramen, Tefsir ve slam Felsefesi alanlarnda da kendini gstermektedir. slam dncesinde harflerle ilgili yorumlar denildiinde ilk akla gelen ebced kavramdr. Ebced, Arap alfabesindeki her harfin bir say deeri olduunu kabul eden ve bunun sayesinde eitli yntemler kullanlarak hesap etmek iin kullanlan sistemdir. 2 Bu yntemlerin kullanlmas din alanda olduu gibi sanat alannda da mevcuttur. Din alanda daha ok ayet ve hadislerin yorumlanmasnda karmza kmaktadr. Sanat alannda ise tarih drmek iin kullanlmtr. Harflerle ilgili btn yorumlar, sistemletirerek daha geni kullanma sokan kii, Hurflikin kurucusu olan Fazlullah- Hurfdir. A. Fazlullah- Hurfnin Hayat 740/1340da Hazar denizinin gneydousundaki Esterebad ehrinde doan Fazlullah- Hurf, daha sonra bir dnce ekolne de etki edecek olan Hurufliki kurmutur. Fazlullahn hayat hakknda, devrine en yakn tarih kitaplarnda verilen bilgi olduka snrldr.3 Ayrca bu bilgiler, bizzat Fazlullah ile ada olup ona tabi olanlarn verdikleri bilgilerle mutabk deildir. Fazlullahn hayat hakknda bilinenler ikinci gruptaki kaynaklardan elde edilmitir.

_____
1 2 3

Hsamettin Aksu, Hurflik, DA., c. XXIII, s. 408. Bkz. Mustafa Uzun, Ebced, DA., c. X, s. 68. Bkz. Semsuddin Ebu'l-Hayr Muhammed b. Abdirrahman Sehavi, ed-Davu'lLami li-Ehli'l-Karni't-Tasi, Beyrut, trs., c. VI, s. 173-174.

e-maklt Mezhep Aratrmalar, IV/2 (Gz 2011)

33

Abdlbki Glpnarl, Fazlullah'n Esterabadl olduunu kendisinin aka bildirdiini kaydetmektedir.4 Yazma bir nshada Fazlullahn soyu, mam Musa Kazma kadar geri gtrlmekte ve kendisinin Cafer b. Musa Kazmn oullarndan olduu kabul edilmektedir: Fazlullah b. Seyyid Bahauddin b. Hasan b. Seyyid Muhammed b. madddin b.Seyyid Tacddinb. Seyyid Ali b. Seyyid Him b. Seyyid erif ah b. Seyyid Muhammed el-Yeman b. Seyyid Ali b. Seyyid Hseyin b. Seyyid Muhammed b. Seyyid Him b. Seyyid Hasan b. Seyyid Cafer b. mam Musa Kazm b. Cafer b. mam Muhammed Bkr b. Zeynel-bidin b. mam Hseyin b. mam Ali b. Ebi Tlib.5 Baz aratrmaclar, dedesi Muhammed el-Yeman'nin nisbesinden hareketle, Yemen'in III./IX. yzyln sonlarndan itibaren Batnlikin nemli merkezlerinden biri olduunu ve dolaysyla ailenin Batnlik'le ilgisi olabileceini dnmlerdir. Ancak babasnn, tarih boyunca Snn olma niteliini koruyan ve bunun iin "Darlm'minin" diye anlan Esterabad'da kdlkudtlk grevinde bulunmas bu ihtimali mmkn klmamaktadr.6 Fazlullah, 18-19 yalarnda tasavvufa ilgi duymu, zamannn ounu ibadetle geirmeye balamtr. Bu yllarda hac maksadyla kt yolculuk mnasebetiyle srasyla Mekke, Harizm ve Horasana uram ve nihayet sfahanda Tohi denen yere yerlemitir. Fazlullah burada mridleriyle beraber, dnya ilerinden uzak bir hayat tarzyla gnlerini ibadet ve zikir ile geirmeye, kendi hayatn da klah dikip satmakla kazanmaya balamtr. Bu nedenle helalhor (helal yiyen) lakabyla n kazanmtr.7 Fazlullahn ne kavumas sadece bu olayla deildir. O, asl nn ryalara getirdii yorumlarla kazanmtr. Fazlullah iin _____
4 5

6 7

Abdlbk Glpnarl, Huruflik Metinleri Katalou, Ankara, 1973, s. 4. kurt Dede, Saltnme (yazma), stanbul Millet Ktphanesi, Ali Emir, Farsa, no: 1043, vr. 51a. Hsamettin Aksu, Fazlullah- Huruf, DA., c. XII, s. 277. Hsamettin Aksu, Amir Gyas al-Din Muhammed Al-Astarbd ve stivanamesi (baslmam doktora tezi), stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Fars Dili ve Edebiyat Krss, 1981, s. 29.

34

Hasan Hseyin BALLI

rya, vahiyden sonra nemli bir bilgi kaynadr.8 Hz. Peygamber (s)in lmesiyle vahiy kaps kapanmtr. Ama ona gre salih rya kaps hala aktr. Bylece Fazlullah rya yoluyla ilahi feyze ulatna inanmtr.9 Ona gre, hibir peygambere vahiy ve ilham yoluyla aikr olmayan hakikat ve srlar, rya yoluyla kendisine aikr olmutur.10 Yolculuu srasnda Harizmde, eer ftuhat olmazsa tasavvuf yolundan vazgeme karar vermi ve burada grd rya sonrasnda kendisine ryalar yorumlama ilminin verildiine kanaat getirmitir.11 Daha sonralar yapt rya tabirleriyle n kazanm, fikirleri Tebriz ve sfahan dolaylarnda yaylmaya balam ve ksa zamanda rann her tarafna ulamtr. Fazlullah, Tebrizde iken 775/1374 yl Ramazan aynda grd bir ruya ile huruf- mukattaann ve gnlk yaplan ibadetlerin srrna ulatna inand. 12 775'te tekrar hacca giden Fazlullah muhtemelen Tebriz yoluyla rana dnd. 776 (1374-75) ylnda Tebriz'de bir rya grdn ileri srd. Bu ryaya gre; Hz. Adem, Hz. sa ve Hz. Muhammed (s) Allah'n halifeleri, kendisi ise mehdi ve mesihtir; peygamberlerin ve velilerin sonuncusudur. Bylece nbvvetle velayet kendisinde zuhur etmi ve ulhiyyet devri balamtr. Sonraki Hurfler tarafndan daha gelitirilerek kullanlan bu l tasnif13 aslnda devir nazariyesi14ne dayanmaktadr. Hurufilikin bu _____
8

9 10

11

12 13 14

Bkn. Dervi Murtaza Bekt, Terceme-i Cavidanname-i Sair/Drrul-Yetm (yazma), Mevlana Mzesi-Konya, kitap no: 203, 156a. Aksu, a.g.t., s. 30. Ali Alparslan, , Cvidn-namenin Nesmye Tesiri (baslmam doentlik tezi), 1967, s. 4. Abdlmecid Firiteolu, Terceme-i Hbnme (yazma), Mevlana Mzesi, dem. no:2916, 3b-4a. Firiteolu, a.g.e., vr. 5a-5b.. Glpnarl, a.g.e., s. 84. slam Mezhepleri Tarihinde zellikle ilk dnem smailiyyesine gre insanlk tarihi, ayr ayr eriatlar tebli eden ntk nebilerden sonra bir vas ve alt smit imamn meydana getirdii, her birine devir ad verilen yedili hiyerarik silsileden meydana gelir. Bkz. Metin Yurdagr, Devir, DA., c. IX, s. 232. lk alt devrin natklar Hz. Adem, Hz. Nuh, Hz. brahim, Hz. Musa, Hz. sa ve Hz. Muhammed (s)dir. Yedinci devir Mehdinin gelmesiyle balayacaktr. lk alt vas ise srasyla; it, Sam, smail, Harun, amun el-Sefa ve Hz.

e-maklt Mezhep Aratrmalar, IV/2 (Gz 2011)

35

grn klasik smail dncesinden deitirerek ald aktr. Yaplan deiiklik; Hz. Alinin bu sistematik iindeki yeri ve Fazlullahn da yeni bir devir balatcs olarak eklenmesidir. smailiyyedeki ilk alt devri birletiren Hurufilik, Hz. Ademden Hz. Muhammed (s)e kadarki geen zamana nbvvet devri demektedir. smaillere gre Hz. Ali, altnc devrin vassidir. Ondan sonra gelen alt imam da samit imamdr. Ancak bunlar kendi balarna bir devir oluturamazlar. Hurufilik ise, Hz. Ali ile balatt imamet devrini smailiyyeden farkl olarak onbirinci imama kadar uzatr. Onbirinci imam Hasan el-Askeryle biten imamet devrinden sonra gaybet devri gelir. Bundan sonra, son imam olan Mehdinin gelmesiyle uluhiyyet devri balar. Son ve en nemli devri balatan Mehdi ve ayn zamanda Mesih, tabii ki Fazlullahdr.15 Bu ryay akladktan sonra Tebriz ulemas tarafndan tekfir edilen Fazlullah, bunun zerine sfahana giderek bir maarada inzivaya ekildi (778/ 1376-77).16 Vefat etmek zere olan musafir lakabl bir dervii ziyarete gittii bir gn, 17 dervi ona artk zuhur etme zamannn geldiini, Tebriz'de iken grd ryann buna delil olduunu syledi.18 Kendisini mehdi olarak tanyan ve tantan Fazlullah'n evresinde, yal bir zat olan Fahreddin, Celal-i Burcird, Fazlullah- Horasan, Abdullah- sfahan, Nayinli ve Retli iki kii ve Hurufi melliflerinden Mir erif'ten ibaret yedi kii topland. 19 Bunlar Fazlullah'a ilk inananlardr. Daha sonra Tebriz'den ayrlan Fazlullah, Gilan ve Damgandan sonra zel ilgi duyduu Bak'de son zamanlarn geirdi. 20 Damgan'da grd bir rya zerine Timur'u "ayin-i cedid" dedii grlerine davet etti. Ancak fikirle_______________
Alidir. slamiyet dneminde, son derece nemli bu ruhani grev ilk olarak Hz. Aliye atfedilmitir. bkz. Farhad Daftary, Klasik smaili nancnda Hz. Alinin yeri, Tarihten Teolojiye slam nanlarnda Hz. Ali, Ankara, 2005, s.60. Glpnarl, a.g.e., s. 20. Hsamettin Aksu, Fazlullah- Huruf, DA, c. XXII, s. 278. Glpnarl, a.g.e., s.7. Aksu, a.g.m. Glpnarl, a.g.e. Glpnarl, a.g.e.

15 16 17 18 19 20

36

Hasan Hseyin BALLI

ri eriata aykr grldnden Timur tarafndan tutuklanmas emredildi. Semerkant'ta ulema ve fukaha ile bir toplant yapan Timur, verilen fetva gerei onun idamna hkmetti. Timur'un olu Miran ah tarafndan yakalanan Fazlullah, Alncak Kalesi'nde hapsedildi.21 Yaplan muhakemesi sonunda irvan Emiri eyh brahim'in fetvas ile, 796 (1394) zilkdesinin altnc gn, 56 yanda iken Alncak Kalesi'nde boynu vurularak idam edildi. 22 B. Fazlullah- Hurfnin Eserleri Fazlullah eserlerinin hemen hepsini Farsann Grgan lehesiyle yazmtr. Bu eserlerin kimisi klasik Farsaya evrilmi; kimisi ise zellikle Anadoluda Trkeye evrilerek yaygn hale gelmitir. Fazlullahn bilinen 6 tane eseri vardr: 1. Cavidannme: Hurfliin ana kaynadr. Grgan lehesiyle yazlmtr. Hurufilie dair telif edilen dier btn eserler Cavidanname'yi esas alm olup Hurfliin btn prensipleri bu esere dayanmaktadr.23 Cavidanname, Fazlullah veya takipileri tarafndan klasik Farsaya ksaltlarak evrilmi ve Cavidan- Sair ismi verilmitir. Anadoluda yaygn olan da bu eserdir. Yaplan tercmeler Cavidan- Sairden yaplmtr.24 2. Divan: Fazlullah'n gazel, kta, rubai, mstakil beyit ve tercilerinden meydana gelen bir eserdir.25 3. Muhabbetnme: Mensur bir eser olup, Cavidannamedeki grlerin tekrar mahiyetindedir.26 Yusuf ve Zleyha kssas anlatlarak balanan27 bu mensur eserde suret-i rahman zerine yaratlan insanlarn sekinleri saylan ulemann, zahidlerin, hukema ve _____
21 22

23

24 25 26 27

Alparslan, a.g.t. s. 26-27; Aksu, a.g.m. Abdlbk Glpnarl, Bektalik- Hurflik ve Fadl Allahn ldrlmesine Dlen Tarih, arkiyat Mecmuas-V, stanbul, 1963, s. 22; Aksu, a.g.m. Glpnarl, a.g.e., s.56-59.; kr.Usluer,Fatih "Hurf Metinleri ile lgili Baz Notlar", Ege niversitesi Trk Dili ve Edebiyat Aratrmalar Dergisi, S. 13, Ocak/Jan 2007, s.214-215. Glpnarl, a.g.e., 59. Aksu, a.g.m., s. 279; Glpnarl, a.g.e., 60. Alparslan, a.g.t., s. 29. Usluer, a.g.m., s. 221.

e-maklt Mezhep Aratrmalar, IV/2 (Gz 2011)

37

hedann son menzillerinin kyamet olduu, bunlarn bu ak leminde gezindikleri esnada ki gr ve dnceleri anlatlr.28 4. Vasiyetnme: Fazlullah'n, kendi grlerinin zapt edilerek dostlarna ulatrlmas hususundaki arzusu ve vasiyetinden ibarettir. Eseri Glpnarl yaymlamtr.29 5. Nevmnme/Nevnme: Son zamanlara kadar eserin ismi Nevmname olarak bilinip konusu da Fazlullah'n ryalar olduu kaydedilmesine30 ramen Fatih Usluer tarafndan eserin gerek isminin Nevname olduu ve ieriinin Hurf inanlarn aklayan soru cevaplardan olutuu ortaya karlmtr. 31 Cavidannmenin baz nshalarnn sonunda bulunan, Fazlullahn grd ve yorumlad baz ryalar anlatan ksa risaleye hatayla Nevmnme ismi verilmitir. Hurf kaynaklarda Nevmnme isminin gememesine ramen sonraki baz aratrmaclarn dikkatsizlii yznden bu risale Nevmname olarak bilinmektedir. 6. Arnme: Hurflie dair eserlerde sk sk atflarda bulunulan bu kitap Fazlullah'n Cavidanname'den sonra en nemli eseridir. Mesnevi tarznda yazlan 1120 beyitlik Arname bir bakma Cavidanname'deki fikirlerin nazma dklm eklidir.32 C. Fazlullah- Hurfnin Grleri Fazlullh'a gre, slm mutasavvflarnn da belirttii gibi, Allah gizli bir hazine (kenz-i mahf) olup; her eyin hakikati, mevcudiyeti ve ruhu ise, seslerdir.33 Varln ilk zuhuru sesle olmutur. Ses, gayb leminden ehadet lemine gelen her varlkta mevcuttur. Ancak canllarda bil-fiil, canszlarda ise bil-kuvve mevcuttur. Cansz bir ey, baka bir cansza vurulursa, onun cevheri olan ses zuhur eder. Canllarda ses, irade ve ihtiyarla zahir olur. Sesin en mkem_____
28 29

30 31 32 33

Aksu, a.g.m. Bkz. Abdlbk Glpnarl, Fadlallah-i Hurfnin Wasiyyat-namasi veya Wsys, arkiyat Mecmuas,II, stanbul, 1957, s. 53-62 Glpnarl, a.g.e., s. 82; Aksu, a.g.m. Usluer, a.g.m., s. 212-214. Aksu, a.g.m. Hurflk, A, c. V/ l, s. 598.

38

Hasan Hseyin BALLI

mel hali, kelm yani szdr. Kelm ise ancak insanlarda zuhr eder. 34 Sz sesten, ses de harf35 ten olutuu iin szn ve sesin kayna harftir. Sesten ibaret olan varlk gayb lemindedir. Ses gayb leminden ehadet lemine knca harf eklini alr. Bu halde ses vahdeti, harfler ise okluu, varln eitlenmesini, kesreti bildirir. nsanda ses sze brnr ve bu ekilde kemle eriir. 36 Hz. Muhammed 28 harfle konumutur, Arapada 28 harf vardr ve Kuran bu harflerden meydana gelmitir.37 Fazlullah da Cavidannameyi, 32 harften oluan Farsa alfabe ile yazmtr. Bylece ses, sz ve harf lsne say da katlarak, harf ve say arasndaki iliki kurulmu olur. Bundan sonra Fazlullah, btn dini hkmleri, 28 ve 32nin kombinasyonlaryla kurduu anlatmlarla aklama gayretine girimitir.38. Fazlullah, insana en yce mertebeyi vermektedir. Mevcdt, mutlak varln tezhrdr. Bu zuhur kuvvet leminden, yani melekttan tabiat ve ansr lemine gelmi, gklerde ansrn birlemesinden cemdt, nebtt ve canllar meydana gelmitir. Bu zuhr insanolunda kemle ermitir.39 Cenb- Hak insann yznde tezhr eden bir kelmdr. Bu kelmn unsurlarnda da bir say deeri vardr. Bylece btn varlklarn asl unsuru olan 28 ve 32 kelime-i ilahyi insan yznde grmek mmkndr. _____
34 35

36

37 38

39

Glpnarl, a.g.e., 18. Burada asl kastedilen yazya dklm ekil olan harf deildir. Bunun Trke karl olarak, anlaml en kk sz birimi olan szc oluturan hece demek daha doru olacaktr. Hurf metinlerde 28 harf veya 32 harf terimleri yerine 28 kelime-i ilah veya 32 kelime-i ilah terimlerinin daha fazla kullanlmas bunun ak delilidir. Metinlerde geen harf terimi, daha ok bu kelime-i ilahlerin metin zerinde gsterilmi ekilleri iin kullanlr. Ayrca bkz. Shahzad Bashir, Enshrining Divinity: The Death and Memorialization of Falallh Astarbd in Hurf Thought, The Muslim World, 2000, V. 90, s. 291. Fuzuli Bayat, Hurufilik Merkezleri ve Anadoluda Hurufilik, Uluslar aras Trk Dnyas nan Merkezleri Kongresi Bildirileri, Ankara, 2004, s. 266. Bkz. Dervi Murtaza, Drr-i Yetim, vr. 33a. Bkz. Fazlullah- Hurf, Cavidannme(yazma), stanbul Millet Ktphanesi, Ali Emir, Farsa, no: 1000, vr. 26b, 27a ; Dervi Murtaza, a.g.e., vr. 19a, 56a-b, 35a, 11b, 301a, 32b, 49a-b, 43a, 261b. Glpnarl, a.g.e., s. 19.

e-maklt Mezhep Aratrmalar, IV/2 (Gz 2011)

39

nsan yznde doutan yedi hat vardr: iki ka, drt kirpik ve bir sa. nsan bu yedi hat ile doduu iin bunlara "hutt- ummiye" (ana hatlar) denir. Bunlarn hl ve mahl toplam on drt eder. Yedi de "hutt- ebiye" (baba hatlar) vardr ki, bunlar erkekte ergenlik anda kar: Yzn sa ve sol yanlarnda iki sakal kllar, iki yanan iki tarafndaki (burun) kllar, iki byk ve bir de alt dudaktaki (enfaka) kllar. Bunlar da hl ve mahl itibariyle on drt eder. Ana ve baba hatlarnn toplam 28 olur ki, bu Kur'n'n yazld 28 harfe tekabl eder.40 Sa ve enfeka, istiva41 ile ortadan ikiye ayrlrsa sekizerden on alt eder. Hl ve mahl toplam 32 olur ki Cavidannamenin yazld 32 Fars harfe tekabl eder. 42 Aslnda Fazlullahn grlerinin belirgin zellii, Allahn tecellisi olarak alglanan insann ilah derecesine yceltilmesidir.43 Kullanlan say ve harf kombinasyonlar bu yceltmenin doruluunu ispatlamaya yarayan srlardr. Allah kmil insann yznde tecelli etmitir ve onun srr, kmil insann yznde yazldr. Cahil insan kendinde yazl bu srr grmeyen insandr. Kamil insan ise ilah bir varlktr. 44 Her insan bu srrn farkna vararak kmil insan derecesine erimek zorundadr. D. Hurufilikin Anadoludaki Tesirleri Fazlullahn ldrlmesinden sonra, onun grleri douda Hindistan ilerine; batda ise Anadolu ve Balkanlara kadar yaylmtr. zellikle Batda yaylmas Bektalik zerinden olmutur. 45 Fazlullahn halifesi ve en gzde talebesi Ali el-l (. 822/1419) Anadoluya gelip, Hac Bekta Veli tekkesini ziyaret etmitir.46 Dier bir _____
40 41

42 43 44 45

46

Aksu, Hurflik, s. 409. Bu kavram Hurf terminolojisinde nemli bir yere sahiptir. Bir btnn iki simetrik paraya blen izgiye hatt- istava denir. Fazlullah bu terimi zellikle insan yzn yorumlarken kullanmtr. Glpnarl, a.g.e., s. 18. Glpnarl, a.g.e., s. 19; Bayat, a.g.m.,268. Bayat, a.g.m., s. 269. Bkz. Aksu, Amir Gyas al-Din Muhammed Al-Astarbd ve stivanamesi, s. 61-63. A. Bausani, Hurfiyya, EI2, III, s. 600.

40

Hasan Hseyin BALLI

halifesi olan Seyyid madud-din Nesim (. 807/1404) de Anadoluda dolam ve onun fikirlerini yayd iin idam edilmitir. 47 Anadoluda Hurf dncenin yaylmasn salayan dier bir isim de Firiteolu Abdlmecid (. 864/1459-60) olmutur. Aslen Tireli olan Firiteolu, Hurf kaynaklarnn nemli bir ksmn Trkeye evirmitir. Onun en mehur eseri, Fazlullahn Cavidannme ve Muhabbetnmesinin eitli blmlerinin muhtasar tercmesi olan, Iknamedir.48 Hurf halifeleri XV. yzyln bandan itibaren Tebriz ve Halep yoluyla Anadolu'ya gelerek propagandaya balamlar ve inanlarn tasavvuf, vahdet-i vcd ve ilm-i esrr- hurf gibi daha nce mevcut olan fikir ve inanlar iinde gizleyerek yaymaya almlardr. Onlarn, Horasan, Azerbaycan ve sfahan'da olduu gibi Anadolu ve Balkanlar'da da hem halk hem yneticiler arasnda bir evre edindikleri ve nihayet Kalenderler'in arasna szdklar bilinmektedir. elebi Sultan Mehmed ve olu Sultan Murad zamannda balayan Hurf etkisi Ftih Sultan Mehmed dneminde saraya kadar ulam, gen padiah bile bir ara bu harekete meyletmitir. Hurfler Herat, sfahan ve Tebriz'de uyguladklar taktikleri Osmanl lkesinde de uyguluyor, bir yandan Yenieriler arasnda taraftar bulmaya, bir yandan da padiah etkileyerek Huruflii devletin resm mezhebi haline getirmeye ve iktidar ele geirmeye alyorlard. Durumun vehametini gren vezir Mahmud Paa'nn ulemy uyarmas zerine Fahreddn-i Acem Hurfler'in cezalandrlmas konusunda padiah ikna etmi, bunun zerine yakalanan Hurfler Edirne'de ldrlmtr.49 Bunun gibi cezalandrmalar, Hurfleri yldrmam ve onlar gizliden gizliye faaliyetlerini devam ettirmilerdir. zellikle Bektalik iinde faaliyet gsteren Hurfler, XVI. yzyldan itibaren Bektalii nemli derecede etkilemilerdir.

_____
47

48 49

Hseyin Ayan, Nesm Hayat, Edeb Kiilii, Eserleri ve Trke Divannn Tenkitli Metni, I, Ankara 2002, s.18. Bkz. Hsamettin Aksu, Firiteolu Abdlmecid, DA., c. XIII., s. 134. Aksu, Hurflik, c. XVIII, s. 411.

e-maklt Mezhep Aratrmalar, IV/2 (Gz 2011)

41

Hurflik, Anadolu ve Rumeli'de yayldktan sonra bu akideyi dile getiren eitli anlaylardan bir hayli ir kmtr. Bilhassa Bektai airlerinden pek ou Hurf grerlini dile getirmilerdir. Nitekim Bektai Tarikat'nm ikinci kurucusu saylan Balm Sultan (.922/1516), bir nefesinde Hurf inanlarn yle ifde etmektedir stivay gzler gzm Seb'a'1-mesndir yzm Ene'l-Hakk' syler szm Miracmz dardr bizim Haber aldk muhkemttan Gemeyiz zat sfattan Balm nihn syler Hak'tan radmz srdr bizim50 air burada istiva, sebal-mesani, muhkemat, zat ve sfat kavramlar hurf terminoloji iinde kullanmaktadr. Balm Sultandan sonra nl Bekta airi Pir Sultan Abdal (XVI. yy.)da da Huruf grler mevcuttur: Benim uzun boylu selvi narm Yreime bir od dt yanarm Kblem sensin yzm sana dnerim Mihrabmdr kalarnn aras51 airin son msrada kastettii insan yzndeki hatt- istivadr. Ayrca kbleyi bir insana doru kabul etmesi de hurfliin insana verdii nemi gstermektedir. _____
50

51

Sadeddin Nzhet Ergun, Bektai airleri ve Nefesleri, Kenan Matbaas, stanbul, 1944, s. 133. A.g.e., s. 161.

42

Hasan Hseyin BALLI

XVII. asr Bekta airlerinden Vrn de iirinden Fazlullah- Hurfyi ismen zikrederek onun yolundan gittiini aka beyan etmitir: rif Fazl- Nim'in kuluyuz kurbanyz Mazhar- zt- kadmin kuluyuz kurbanyz52 *** Fazl- Hakkn srrna herkim ki gh olmad Kald zulmette vcudu ehrine h olmad 53 Hurflik, Bektailikten baka tarikatlar da etkilemitir. Bunlardan ne kan iki tanesi Hamzavlik ve Mevlevliktir. XX..yy. balarnda yaayan Hamzav byklerinden brahim Mihrb Babann (.1338/1919) bir nefesinde Hurf etki olduka aktr. Zira air Fazlullah- Hurfnin insan yzndeki izgileri ve saylar yorumlama biimini aynen almtr: Kirpiin kan san Yedi hat oldu niin Man-y ebced iin Chiln dt dle Kur'andir szmz Rahmandir yzmz Hakk grr gzmz Aldanmayz hayle Mihrab cmle yt Mtebih muhkemt te destimde bert Sun ey ski piyle54

_____
52 53 54

Alparslan, a.g.t. s. 43. Ergun, a.g.e., s. 218. Alparslan, a.g.t. s. 45.

e-maklt Mezhep Aratrmalar, IV/2 (Gz 2011)

43

Mevlevlikte de Hurflikin izlerine rastlanr. XVI. asrda yaam Mevlevi airlerinden Sultan- Dvn (. 936/1529) tuyug tarznda kaleme ald bir beyitinde insann 32 diinden bahsederek, 32 kelime-i ilahye telmihte bulunmaktadr: S v d Hakdan ayndr dilerin Drt kitab iin beyndr dilerin55 Hurf etkiye verebileceimiz son rnek yakn devir Mevlev eyhlerinden, Bahariye Mevlevhanesi eyhi Hseyin Fahreddin Dede (.1913)'nin aadaki iiridir. Bu iirde 32 harfin Hz. Ademin yznde okunmasnn nemine vurgu yaplmaktadr: S v d harfi vech-i demde Okuyup srrna hbir oldum Fahredersem becdr ey Fahr Pirimin sayesinde pr oldum56 Dier taraftan XVI. yy.dan itibaren Mevlev kyafetlerinde Hurflikin izlerine rastlamak mmkndr. rnein bu asrda Mevlevlerde mnen hilfet mertebesine erien eyhler, Mevlevi klah tabir edilen, sikkelerinin zerine, destrn bir parasn elif harfi gibi yukardan aaya doru ekmee balamlardr ki buna Huruflik terimlerinden istiva denirdi.57 E. Hurflikin Nelii zerine Deerlendirmeler ve Sonu Fazlullahn grlerine bakldnda onun kurduu sistematii tanmlamak ve erevesini izmek olduka zordur. Bunun nedeni onun grlerinin eklektik bir yapda olmas kadar orijinal taraflarnn da bulunmasdr. Kanaatimizce, Fazlullahn Hurflikini tanmlamak ve erevesini izebilmek iin bu iki unsurun (eklektikorijinallik) yannda, Fazlullahn grlerinin pratik sonularn ki bunu salayan eye biz ilevsel unsur diyeceiz- da gz nnde bu_____
55 56 57

Alparslan, a.g.t. s. 46 Aksu, Amir Gyas al-Din Muhammed Al-Astarbd ve stivanamesi, s. 66. Alparslan, a.g.t. s. 46.

44

Hasan Hseyin BALLI

lunduran btncl bir bak as gerekmektedir. Ayrca Fazlullahn ldrlmesinden sonraki srete takipilerinin onun grlerine yaptklar eklemeler de onun sistematiinin anlalmasnn zorluuna, zorluk katm denilebilir. Bu nedenlerden dolay Hurflik zerine alan aratrmaclarn yapt tanmlar olduka farkllk arz etmektedir. Hatta ayn aratrmacnn deiik zamanlarda yapt tanmlar bile birbirine uymamaktadr. Mesela Kprl, Hurflik hakknda slam tasavvufu mukaddimat zerine olduka acemice kurulmu ve bu yzden mtecanis bir felsefe sistemi halinden karlarak, hibir felsefi ve ahlaki kymeti ihtiva edememi ocuka bir akideler mecmuas sayabiliriz 58 demitir. Glpnarl, Hurflikten Nusayrlik, Drzlik, Yezidlik gibi esas inanlarnda slam hkmlerden tamamiyle ayrlm uydurma bir din59 derken baka bir yerde Fazlullah ile alakal Hurf mezhebinin, daha dorusu dininin kurucusu...60 cmlesini kullanarak bu konudaki kararszln izhar etmitir. Alparslan, Hurflerin ezana yeni cmleler ilave etmelerinden hareketle, Hurfliki, yeni bir din gibi gsterirse de hakikatte o bir din olmaktan uzak olup ancak bir mezhep olarak mtalaa edilebilir61 eklinde deerlendirmitir. Norris, Hurflikin her ne kadar smail gelenekten beslense de, asl rengini Sf gelenekten aldn sylemitir.62 Bashir ise, Fazlullahn kurduu sistemin mamiyye, smailiyye ve ulat ile yakndan ilikili olduu grndedir.63 Yaplan farkl tanmlarndan baz rnekleri bylece sraladktan sonra, bu tanmlar da iine alan yeni bir tanm sentezle olutur_____
58 59

60 61 62

63

Kprl, Fuad, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Ankara, 1991, s. 330. Abdlbk Glpnarl, 100 Soruda Trkiyede Mezhepler ve Tarikatler, stanbul 1969, Gerek Yaynevi, s. 143. Glpnarl, Hurflik Metinleri Katalou, s. 2. Alparslan, a.g.t., s. 3. H. T., Norris, "The Hurf Legacy of Fadlullah of Astarabad", The Heritage of Suftsm II: The Legacy of Medieval Persian Suftsm (1150-1500), 1999, s. 87. Shahzad Bashir, Fazlullah Astarabad and Hurufis, Oneworld, Oxfort, 2005, s. 62.

e-maklt Mezhep Aratrmalar, IV/2 (Gz 2011)

45

madan nce yukarda bahsettiimiz unsur zerinde durmamz gerektii kanaatindeyiz. 1. Eklektik Unsur Fazlullah, eserlerinde hibir kaynaa atfta bulunmamasna ramen, dikkatlice tedkik edildiinde dncelerinin nemli bir ksmnn farkl grlerden alnd ortaya kmaktadr. Bu farkl grleri biz, be grupta ele alacaz. Bunlardan ilk olan Ehl-i Snnet, mamiyye ve vahdet-i vcud, Fazlullahn grlerinin ierii zerinde etkili olurken; dier ikisi smailiyye ve HristiyanlkYahudilik ise onun grlerini aklarken kulland, usul asndan hazr bulduu materyal durumundadr. Fazlullahn grlerinin ieriine etki eden unsuru ksaca yle zetleyebiliriz. badetler konusunda Ehl-i Snnetin grleriyle mutabakat; varl anlama ve yorumlamada vahdet-i vcud dncesi temeline dayanan zorlama yorumlar; ehl-i beyt ve imamlar hususunda mamiyyenin kulland 12li sistem. Fazlullahn, namaz, abdest, ezan vb. konulardaki dnceleri, Ehl-i Snnetinkilerle neredeyse birebir rtmektedir. Hatta Arafatta yaplan vakfeden bahsederken bu cihetten ehl-i snnet mezhebinde krk kimseyi anmak gerektir diyerek aka Ehl-i Snnete atfta bulunmaktadr.64 Vahdet-i vcud dncesi ise onun sisteminin temelini oluturmaktadr. Vahdet-i vcud dncesinin anahtar kavram olan a'yn- sbite yerine, kelime-i ilah kavramn ikame eden Fazlullah, harfler ve saylarla yapt btn yorumlarda varln bu manada birliini ispatlamak adna zorlama yormlara girmitir. mamiyyenin kabulne gre says 12 olan imamlara da zaman zaman atfta bulunan Fazlullah, daha spesifik bir kavram, 14 Msum65 kavramn kullanmakta ve 14 Msumun aslnda bir olduunu sylemektedir. 66 _____
64 65

66

Fazlullah- Hurf, Cavidannme, vr. 165a. Ondrt Msum-u Pk: Safev iiliinde, Hz. Muhammed (s), Hz. Fatma ve 12 mamdan oluan ismet sfatn haiz 14 kiiye verilen ortak isim. Bkz. Flal, Ethem Rhi, amzda tikad slm Mezhepleri, zmir, 2004, zmir lahiyat Vakf, s. 351. Fazlullah, a.g.e., vr. 193a.

46

Hasan Hseyin BALLI

Dier taraftan Fazlullahn, ayet ve hadisleri yorumlarken Btnlerin metotlarn da benimsemi olduu aka grlr. 67 Hristiyanlk ve Yahudilikten yapt alntlar ise onun sistematii oluturduktan sonra hazr bulduu materyaller durumundadr. Fazlullah, Kitab- Mukaddesde geen ve kendi kulland hesaplamalara uygun olan saylar alarak yapt yorumlarla kendi grlerinin ispatna uramtr. 2. Orijinal Unsur Fazlullahn yukarda bahsettiimiz dncelerden etkilenmesinin yannda kendine ait orijinal diyebileceimiz grleri de yok deildir. Ne var ki onun grlerinin orijinallii, eklektik unsur zerine bina edilmi yeni yorumlardan olumaktadr. Bu konuda verebileceimiz en gzel rnek, vahdet-i vcud dncesinden hareketle oluturduu kelime-i ilah kavramdr. Bu kavram onun sistematii ierisinde, varln birliinin gerekletii merkez bir konumdadr. Zira ona gre, kelime-i ilah btn varln z mahiyetindedir. Fazlullahn, bu kavramn nasl olup da varln z olduunu verdii somut rneklerle aklamaya alrken yapt yorumlar, bizce onun grlerinin orijinal tarafn oluturmaktadr. 3. levsel Unsur Fazlullahn yapt orijinal yorumlarnn pratik baz faydalar da ortaya kmtr. Bunlar, Fazlullahn etrafnda Hurf bir topluluun olumasn kolaylatrd gibi, onun yokluu srasnda da Hurf topluluun devamn salamtr. Mesela onun ryalar te'vil etmedeki mahareti veya namaz rekatleri ile insan yz arasnda kurduu iliki veyahut da insann eklem saysyla Felek'lBurcun derecesi arasnda kurduu iliki, bu pratik faydalara rnek olarak verilebilir. Bunlar sayesinde Fazlullah, daha nce hi kimsenin aklamad veya zerinde bile durmad konular yorumlayarak ve taraftarlarn bu konuda ikna ederek, kendini srlar aa karan bir Mehdi/Mesih olarak tantmaya almtr. _____
67

Bkz. Glpnarl, a.g.e., s. 17.

e-maklt Mezhep Aratrmalar, IV/2 (Gz 2011)

47

Sonu olarak Fazlullahn kurmu olduu Hurfliki, temelde vahdet-i vcud dncesine dayanan, iinde Ehl-i Snnet ve iilikten unsurlar barndran, rnek ald Btn metotlar sayesinde varln birliini ispat etmek iin harfleri ve saylar kullanarak orijinal yorumlar yapan, mehdici/mesihi bir frka olarak tanmlayabiliriz.

KAYNAKLAR A. Bausani, Hurfiyya, EI2., c. III, s. 600-601. Abdlmecid Firiteolu, Terceme-i Hbnme (yazma), Mevlana Mzesi, dem. no:2916. Aksu, Hsamettin, Amir Gyas al-Din Muhammed Al-Astarbd ve stivanamesi (baslmam doktora tezi), stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Fars Dili ve Edebiyat Krss, 1981. Aksu, Hsamettin, Fazlullah- Huruf, DA., c. XII, s. 277-280. Aksu, Hsamettin, Firiteolu Abdlmecid, DA., c. XIII., s. 134135. Aksu, Hsamettin, Hurflik, DA., c. XVIII, s. 408-412. Alparslan, Ali, Cvidn-namenin Nesmye Tesiri (baslmam doentlik tezi), 1967. Ayan, Hseyin, Nesm Hayat, Edeb Kiilii, Eserleri ve Trke Divannn Tenkitli Metni, I-II, Ankara, 2002. Bashir, Shahzad, Fazlullah Astarabad and Hurufis, Oneworld, Oxfort, 2005. Bashir, Shahzad, Enshrining Divinity: The Death and Memorialization of Falallh Astarbd in Hurf Thought, The Muslim World, 2000, V. 90. Bayat, Fuzuli, Hurufilik Merkezleri ve Anadoluda Hurufilik, Uluslar aras Trk Dnyas nan Merkezleri Kongresi Bildirileri, Ankara, 2004. Daftary, Farhad, Klasik smaili nancnda Hz. Alinin yeri, Tarihten Teolojiye slam nanlarnda Hz. Ali, Ankara, 2005.

48

Hasan Hseyin BALLI

Dervi Murtaza Bekt, Terceme-i Cavidanname-i Sair/DrrulYetm (yazma), Mevlana Mzesi-Konya, kitap no: 203. Ergun, Sadeddin Nzhet, Bektai airleri ve Nefesleri, Kenan Matbaas, stanbul, 1944. Fazlullah- Hurf, Cavidannme, stanbul Millet Ktphanesi, Ali Emir, Farsa, no: 1000. Flal, Ethem Rhi, amzda tikad slm Mezhepleri, zmir lahiyat Vakf, zmir, 2004. Glpnarl, Abdlbk, Huruflik Metinleri Katalou, Ankara, 1973. Glpnarl, Abdlbk, 100 Soruda Trkiyede Mezhepler ve Tarikatler, stanbul 1969. Glpnarl, Bektalik- Hurflik ve Fadl Allahn ldrlmesine Dlen Tarih, arkiyat Mecmuas-V, stanbul 1963. Glpnarl, Fadlallah-i Hurfnin Wasiyyat-namasi Wsys, arkiyat Mecmuas, II, stanbul 1957. Glpnarl, Abdlbk, Fadl Allah Huruf, EI2. Hurflk, A, c. V/ l, s. 598-600. kurt Dede, Saltnme (yazma), stanbul Millet Ktphanesi, Ali Emir, Farsa, no: 1043. Kprl, Fuad, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Ankara, 1991. Norris, H. T., "The Hurf Legacy of Fadlullah of Astarabad", The Heritage of Suftsm II: The Legacy of Medieval Persian Suftsm (1150-1500), 1999. Sehavi, Semsuddin Ebu'l-Hayr Muhammed b. Abdirrahman, edDavu'l-Lami li-Ehli'l-Karni't-Tasi, Beyrut, trs. Usluer, Fatih, "Hurf Metinleri ile lgili Baz Notlar", Ege niversitesi Trk Dili ve Edebiyat Aratrmalar Dergisi, S. 13, Ocak/Jan 2007. Uzun, Mustafa, Ebced, DA., c. X, s. 6-70. Yurdagr, Metin, Devir, DA., c. IX, s. 232. veya