You are on page 1of 360

GNMZ

A
BURSA- BOLU- TRABZON- ERZURUM- AZERBAYCAN-
KAFKASYA- KIRIM-
2. Cilt
1. Kitap
Evliyil elebi' nin YKY' deki
eviri
Evliyii elebi Seyahatniimesi: (1. Kitap),
haz.: R. Dankoff- S. A. Kahraman- Y. (2006)
Evliyii elebi Seyahatniimesi: (2. Kitap),
haz.: Z. -'s. A. Kahraman- Y. (1999)
Evliyii elebi Seyahatniimesi: (3. Kitap),
haz.: S. A. Kahraman- Y. (1999)
Evliyii elebi (4. Kitap),
haz.: Y. S. A. Kahraman (2001)
Evliyfi elebi (5. Kitap),
haz.: Y. S. A. Kahraman- Sezgin (2001)
Evliyfi elebi Seyahatniimesi: (6. Kitap),
haz.: S. A. Kahraman- Y. (2002)
Evliyii elebi (7. Kitap),
haz.: Y. S. A. Kahraman- R. Dankoff (2003)
Evliyii elebi Seyahatniimesi: (8. Kitap),
haz.: S. A. Kahraman- Y. -R. Dankoff (2003)
Evliyii elebi Seyahatniimesi: (9. Kitap),
haz.: Y. - S. A. Kahraman - R. Dankoff (2005)
Evliyii elebi Seyahatnfimesi: (10. Kitap),
haz.: S. A. Kahraman- Y. R. Dankoff (2007)
Gnmz Trkesiyle
Gnmz Trkesiyle Evliyfi elebi (1. Cilt, 1. Kitap),
haz.: S. A. Kahraman- Y. (2003)
Gnmz Trkesiyle Evliyii elebi (1. Cilt, 2. Kitap),
haz.: S. A. Kahraman- Y. (2003)
Gnmz Trkesiyle Evliyfi elebi Bursa-Bolu-Trabzon-Erzurum-
(2. Cilt, 1. Kitap),
haz.: Y. - S. A. Kahraman (2005)
Gnmz Trkesiyle Evliyii elebi Seyahatnfimesi: Bursa-Bolu-Trabzon-Erzurum-
(2. Cilt, 2. Kitap),
haz.: Y. S. A. Kahraman (2005)
Gnmz Trkesiyle Evliyii elebi Seyahatnfimesi:
(3. Cilt, 1. Kitap),
haz.: S. A. Kahraman- Y. (2006)
Gnmz Trkesiyle Evliyii elebi
(3. Cilt, 2. Kitap),
haz.: S. A. Kahraman- Y. (2006)
A
Gnmz Trkesiyle
Evliya elebi Seyahatnamesi:
Bursa- Bolu- Trabzon- Erzurum-
Azerbaycan - Kafkasya - - Girit
2. Cilt
1. Kitap
HAZIRLAYANLAR:
YCEL DAGLI- KAHRAMAN
om o
iSTANBUL
Kredi 2203
Edebiyat- 664
Gnmz Trkesiyle Evliyil elebi
Bursa - Bolu - Irabzon - Erzurum - Azerbaycan -Kafkasya - - Girit
Evli ya elebi
2. Cilt- 1. Kitap
Ktphanesi, 304 Yazmadan"
Ycel Seyit Ali Kahraman
Kitap editr: M. Sabri Koz
KapaktakiBursa gravrnn
De Sinety, Vayage de S.A.R Monseigneur le Duc Montpensier,
Paris, tarihsiz (Ressam: L. Sabatier)
Kapak Nahide Dikel
Ofset Ycel
-ErOfset
Massit 5. Cad. No: 15 1
1. Haziran 2005
2. Ocak 2008
ISBN 978-975-08-0953-X
ISBN 978-975-D8-0952-1
Kredi Kltr Sanat Ticaret ve Sanayi 2006
Sertifika No: 1206-34-003513
Btn
Kaynak gsterilerek iin
izni hibir yolla
Kredi Kltr Sanat Ticaret ve Sanayi
Kredi Kltr Merkezi
Caddesi No. 161 34433
Telefon: (O 212) 252 47 00 (pbx) Faks: (O 212) 293 07 23
http:/ /www.yapikrediyayinlari.com
. e-posta: ykykultur@ykykultur.com.tr
Internet adresi: http:/ /alisveris.yapikredi.com.tr
http:/ /www.yapikredi.com.tr
elebi dostu, dostumuz
I.
aziz

Trk bykleri mmtaz bir yere sahip ve
biri olan Evliya elebi, Dnya
ilk akla gelenlerdendir. boyunca
gezip yerleri _titiz bir ve adeta oya gibi
on ciltlik Seyahatname'si eserleri
yerini ok dillere evrilen bu eserin
gnmz Trkesinde tam bir yoktur.
dneminde sansr grlp
yerleri eski harflerle Daha sonra
gnmz diline da Seyahatna-
me'yi tam olarak
fazlaca ve ok bir bibliyog-
rafyaya sahip olan Evliya elebi iin ulusal ve sem-
pozyumlar Pek tara-
birok kltr tarihi iinde yerini
kanaat ve bilgi
sonucu Seyahatname hak ciddiyette ilgi
ve lkemizde de ilgi
artmaya
seyahate 1640 ve Arap harfleriyle ilk
1896 Latin harflerine
sonuna gnlerde Seyahatname'nin
maceraya gibi bu yaj'ln da
uzun ve bir yolculuk Ama bu baldan
yine de birinci cildin
gibi "Gnmz Trkesiyle bu
da olsa olsa 'diyet baklava' biliyoruz."
Bylesi zor,;.bir yaparken gzrozden kaan
gren
;. "fl
VII
Okuyucunun ilgisi giderek ve gnmz diliyle de
Bu ilgi Evliyii
elebi Seyahatniimesi'nin gnmz Trkesine
anlatan birinci cildi 2003
Elinizde bulunan ikinci cilt, esas itibariyle
seyahatin cilttir. Yelkenierin rzgarla
bu seyahat, kendi 51 XVII.
tarihi dilinin gnmze bozul-
madan, dildeki kaybolmadan, Evliya elebi
yitirilmeden verilebilmesi takdir zere zor bir
Anlatan ile dinleyeni getirip, aradakileri grmeden
iin kelimeler ve kelime bekleri
gnmz diline Bu aktarma nce
birok ortaya gerekiyordu. Bunlar zamanla
ortaya kondu.
Giyecek, para birimleri, ve uzunluk
lleri, ara ve gereleri, sivil ve asker1 kurum, makam,
rtbe, unvan, lakap, meslek, esnaf, vb. isirolerin bugn
bire bir kelime bulmak Bunlar ya
dipnotlar ile ya da eser sonuna kanacak bir szlk ile
lirdi. Bu tr kelime tahminierin ok tesinde By-
lelikle eserin sanki bir tarih deyimleri ve terim-
leri Dipnotlada metin iine bu yedirmek ise
metnin kaybettirdi. Bunun yerine, gerek duyulan yer-
lerde parantez iinde kelime verildi; ancak bugn
varsa o tercih edildi.
Elinizdeki eser bugn herkesin gnmz Trkesi
ile Trk alfabesinde yer almayan harfler
metinde Deyim ve terimlerle eserin
kelimeler korundu. Evliya elebi'nin mmkn
kadar ok zorda cmle iinde
kelimelerin yerleri bile Metin iinde geen
verilen ile Evliya
zellikleri korunarak nakledilen blmler aynen korundu.
metin iinde hemen her her kelimenin bire bir
verildi. Metnin iin bazen cmlede
tasarruflar ancak kesinlikle bilgi gidil-
medi ..
Ayet ve hadislerle br Arapa ve Farsa metinlerin orijinal
metinleri veya verilmedi, Trke
verildi. Ayet ve hadislerin ibarenin
parantez iinde gsterildi. Orijinal yazmadaki Evliya elebi'nin
VIII
kelime, sayfa metinde de
gsterildi. ver derkenarlar metnin iinde edilen
yerlere Yazma eserin varak
metin iinde italik
verildi.
Blgesel isimler, bugnk bilinen Yerli yer
isimlerinde ve nedenlerinin izah
yer isimleri bugn
liyle Ancak yer isminin ilk yerde bir defaya
mahsus olmak zere parantez iinde isminin orijinal
kelimesi
tanbul isimler orijinal
yer ve lke isimleri bugn Trkiye'de bilinen
olmayan yer isimleri ise orjinal

Trk bugn Ancak
Ahmed, Mehmed gibi isimlerdeki son harfler uygun
ve "t"ye Mehemmed gibi isimler
"Mehmed" Evliya elebi'nin kendisi iin kul-
"Hakfr" bir tevazu olarak
evrilmedi gibi korundu.
isimleri ise Trkiye'de bilinen imla ile olmayan
isimlerde orijinal korundu.
Dua ve vg cmleleri ve metin iinde italik
olarak verildi. ok uzun dua cmleleri, metin iinde dua olma
bir anlam
italik olarak
diline dokunulmadan, gibi verildi. Tarih
beyit ve tarih bulunuyorsa Miladf
tarihe evrildi; bunun bir hesaplama, hesap
kontrol veya tarih dzeltmesi Ataszleri ve deyim-
ler, dilde ise Trkeye evrildi, Trke ise orijinali ile
birlikte parantez iinde verildi
Hicrf tarihler parantez iinde Miladi tarihe evrildi.
Bu evirim Tarih Kurumu Tarih
evirme (Ycel - Cumhure er, Ankara, '1997)
Orijinal metinde yer alan fihrist, eserin
yeniden verilmedi bunun yerine ok olarak iinde-
kiler ilave edildi. eserin sonunda, eserden kolay yarar-
karma bir dizin
metinde bir kelimelik yerler iin ( ---)
ile, ise noktalar parantez
IX
iinde, bizim ilave edilen yerler de parentez
[ ] iinde
Eserin Gnmz Trkesi birinci cildin
bir sre sonra ve mrn Trk
kltrne bir kez daha
Evliya elebi sreklilik
Kredi grevi byk olan Enis
Batur' a, bugn de ilgi gsteren ynetmeni
zdemir ve koordinatr Din'e, teden beri
yrten M. Sabri Koz'a
lerimizi
Dr. Ycel DAGLI - Seyit Ali KAHRAMAN
X

Seyahatname'nin Cildi ............................................................................... l
Byk ve eski kale Danhal beldesi yani Mudanya
........................................................................................................................................... 5
Nilfer Nehri ................ : .................................................................................................. 6
yurdu, byk Diri ve Kadir olan
devletler taht merkezi ve eski
olan Bursa Kalesinin ....................................... 6
Bursa imaretlerinin ....................................................................... 9
hakimlerinin ..................................................................... lO
Kale ve byk ................................................... .ll
Seliitin camileri ve camiierin ................................ .13
Gazi Hudavendigar yani Sultan I. Murad Han
Camii 'nin ..................................................................................... 15
Bayezid Han camiinin ........................................ .15
Bayezid Han elebi Sultan Mehmed
camiinin ........................................................................................ l5
elebi Mehmed Han Murad (Muradiye)
camiinin ........................................................................................ 16
Emir Sultan camiinin zellikleri ....................................................................... l7
Molla Arab Cebbar1 camii .......................................................................... .......... l7
ftade Efendi Camii ................................................................................................. 17
Musaila byk camii .......................................... ::.: ... , ................................................ l7
Bursa mescitlerinin ........................... .......................................... l7
Zeynfler Mescidi ........................................................................................................... l7
ilim medreselerinin ........................ l8
Darlhadislerin ............................................................................... l8
Kur' Azim ve Me ci d
an la .............................................................................................................. l8
Ebced-han kklerin ve mekteplerinin
an la ................. , ............................................................................................ l8
Tarikat ehli tekkelerin .............................................................. 18
Yemek imaretierin ................................................... .19
Byk tccar ............................................................ .20
......................................................................... 20
Bekar ............................................................................ .20
Kaynak suyu ve ........................... 21
Su zellikleri ............................................................................ 22
Hayat suyu selsebillerin ........................................................... .22
Bursa ................................................. 22
Ev ........................................................................... .22
kudret yani suyunun .............. 23
Eski ................................................................................................................... .23
ekirge Sultan zellikleri ...................................................... .24
Kkrtl ................................................................. .24
Yeni zellikleri ................................................................................ 24
Kaynarca zellikleri .................................................................. .26
.......................................................... .26
Kprlerin zellikleri .............................................................................................. .29
Kprsnn sebebi ..................................................... .29
gezinti yerleri ve dinlenme yerlerinin
an la ............................................................................................................. .30
Ruhban yani mesire yerinin ........... .32
zelliklerini ........................................................................... .32
Gazi menzili ............................................................................................ : ... .33
Sobran menzili ............................................................................................................... .33
Bakacak menzili .......................................................................................................... .34
Sleyman Han m enzili ............................................................................ .34
zlal'in zellikleri ......................................................................................... .35
zlal kurdunun .................................................................. .35
zla.Iin faydalan ............................................................................................ .35
XII
menzili ............................................................................................. .37
gelenler, hatipler ve byk
............................................................................................................. .37
Bursa .............................................................................. 37
Bursa dilleri,
................................................................................ 37
ve suyunun .................................... .37
mahallelerinin isimlerinin ............................. 38
Bursa yiyeceklerinin vlmesi ........................................................................... .38
Meyvelerinin ve ................................. .38
sanayiinin ..................................................................... .39
olan
ziyaret yerlerinin ................................. .39
Osman Han Gazi 'nin fetihlerinin ...................................... 40
devletindeki vezirleri bildirir ................................................. ..41
alimleri bildirir .................................................
devletindeki bildirir ...................................................... 41
Osman Han Gazi ziyareti .................................................................................... ..41
Osman Han Gazi Orhan Han Gazi'nin tahta
..................................................................... 41
Orhan Gazi'nin fetihleri ........................................................................................ 41
Orhan Gazi ziyaret yeri ......................................................................................... 41
Orhan Gazi'nin vezirleri ........................................................................................ 42
Orhan Gazi usta bildirir .............................................. 42
Orhan Gazi devletinde olan byk
alimleri ve salihleri bildirir ................................................................... ..42
Orhan Gazi Sultan Veli
neseb-namesinin zellikleri .......................................................................... 42
Veli' Neseb-namesi.: .................................................................. 44
Orhan Gazi Sultan I. Murad Gazi
'
tahta ......................................................................... 47
Gazi I. Murad fetihlerinin ..................................... 47
Gazi Hdavendigar ziyaret yeri ....................................................................... 47
Hudavendigar Gazi olan vezirleri bildirir ..................... 48
Hudavendi.gar Gazi olan bildirir ................... 48
XIII
Hudavendigar Gazi olan alimleri ve
salihleri bildirir ................................................................................................ .48
Murad Gazi Hudavendigar Bayezid
tahta .................................... 48
Bayezid fetihleri ............................................................... ..48
Bayezid Han ziyaret yeri ................................................................ 49
saltanat mddeti .................................................................. .50
Han vezirleri ........................................................................................... .50
Han bildirir ........................................... .50
Han alimleri, salihleri ve
byk velileri bildirir .................................................................................... .50
Bayezid Han elebi Sultan Mehmed
tahta .................................................... .51
elebi Sultan Mehmed fetihlerinin .............. .51
elebi Sultan Mehmed ziyaret yeri ............................................................... .51
byk bildirir .................................... .51
elebi Mehmed Han devletindeki bildirir ............................ .51
Mehmed Han alimler, salihler ve
h leri bildirir ................................................................................................ .52
elebi Sultan Mehmed Han Gazi Sultan II. Murad
tahta ...................................................... .52
feth edilen kaleleri bildirir ............................................. .52
Koca Sultan II. Murad ve ziyaret yeri ........................ .52
Sultan Il. Murad eserleri ....................................................... .53
Koca Sultan II. Murad Han devletindeki vezirleri
bildirir ....................................................................................................................... .53
Il. Murad Han sekin bildirir .......................... .53
II. Murad Han alimleri, salihleri ve
bildirir .................................................................................................. .53
ziyaret yeri .............................................................. .53
Bayezid-i V elf Ahmed
......................................................................................................................... .54
Bayezid-i V elf Korkud'un edilmesi... ............. .54
Fatih Sultan Mehmed Han Cem vefat tarihi ............. .55
ziyareti ....................................................................................... .57
Evliyalar ziyaret yerlerinin ................................................ .58
XIV
Emir sultan hikayesi ................................................................................................ 61
Hikaye ................................................................................................................................ 63
Bursa iinde hanedan sahibi velinimetleri ve sekin
maarif sahip lerini bildirir .......................................................................... 69
i Bozburun rp.enzilinin ........................ 69
A yasdifanaz zellikleri ............................................................. 70
elebi bahesinin ....................................................... 71
Hseyin Efendi ziyareti ........................................................... /'.1
Muhterem ....................................................................................... 72
vilayetine menzilleri bildirir ............................... 74
Kalesi menzili .............................................................................................. 75
Dil iskelesi menzili .................................................................................................... 75
Suyu menzili ........................................................................................................ 75
Mshil suyu .................................................................... 76
suyunun iilmesi ....................... , ................................... 76
Ky ................................. , ................................................................................. 76
Zeytunburnu Ky ......................................................................................................... 77
Makedonin Kalesi yani Kalesinin zellikleri .................... 77
ziyaret yerlerinin ..................................................... 80
m enzili ...................................................................................................... .80
Dil iskelesi menzili .................................................................................................... 80
Dil'in sebebi ................................................................................ 80
Kara Yalova Kalesi menziHnin .......................................... 81
menzili ............................................................................................................ 81
sebebi ....................................................................... 82
Kalesinin .......................................................................... 82
Heybeli ................................................................................................................ 82
.............................................................................................................. 82
............................................................................................................... 82
................................................................................................................... 83
da ad al .................................................................................................. : ...... 83
1050 Cemaziyelahir'inin birinde [18 Eyll1640] Baturu
vilayeti, Trabzon'a
menzilleri ve beldeleri bildirir ................................................................. 84
Yeniky m enzili ............................................................................................................ 84
Kavak menzili .............................................................................................. 84
xv
irve iskelesi menzili .................................................................................................. 84
menziHnin ........................................................ 84
Kefken ...................................................................... 84
Kerpe ..................................................................................................................... 85
zellikleri ............................................................................................... 85
Karadeniz 'nin ................................................................. 85
oban kulesinin ................................................................................. 85
Kalesinin zellikleri ................................................................................. 86
Amasra Kalesinin zellikleri .............................................................................. 86
ziyaret yerleri .................................................................................... 86
inebolu Kalesinin zellikleri ...................................................... : ........................ 87
menzili ........................................................................................................ 87
Ky ..................................................................................................................... 88
Eski ve gzel yani Sinop Kalesinin .................... 88
Sinop camiinin minberinin zellikleri ........................................................... 90
Mescitlerin ........................................................................................... 90
....................................................................................... 91
Sinop'un ziyaret yerlerinin .................................................... 91
menzili .............................................................................................. 92
menzili ..................................................................................................... 92
Bafra menzilinin .............................................................................. 92
Samsun Kalesinin ............................................................................ 92
Samsun'un ........................................................................................... 93
Samsun ziyaret yerleri ......................................................................... 94
nye Kalesinin ................................................................................. 94
Faa ............................................................................. 94
Burnu .................................................................................................................. 94
Vona Kalesinin ................................................................................. 94
Giresun Kalesinin ............................................................................ 95
Giresun ................................................................................................. 96
Perpolum Kalesinin ........................................................................ 96
Greli Kalesinin ............................................................................ 96
Popoli menzili .................................................................................... ........................... 96
Kiliye Kalesinin ......................................................................... : .... 96
Yorozburnu Kalesinin .................................................................... 96
Akaabad Kalesinin .................................................................... 97
XVI
Polata .............................................................................. 97
Kalatimana Deresi ..................................................................................................... 97
Sire Deresi m enzili ..................................................................................................... 97
Byk eski marnur kale Lezgi vilil.yeti Trabzon
beldesi ......................................................................................................................... 97
Trabzon eyaletinde Sleyman Han kanunu zere itaat
edip boyun olan boy bey lerini bildirir ................................ 100
Abaza beyleri ....................................................................................... 100
Trabzon'un vlmesi ....................................................................... 102
Trabzon'un ileri gelenlerinin .............................................. 102
Trabzon'un il.limleri, salihleri ve byk
........................................................................................................... 102
ileri gelenlerin ve sekinterin
yerleri olan Trabzon Kalesinin
ve btn eserlerini bildirir .................................... 102
Trabzon Kalesinin .................................................... 102
zellikleri .................................................................................. 103
Trabzon saray vlmesi ......................................................................... 104
camileri, vezirlerin ve ileri gelenlerin
camilerinin zellikleri ................................................................................. 104
Hatuniye Camii ......................................................................................................... 105
Sleyman Bey Camii .............................................................................................. 105
Ayasofya Camii ......................................................................................................... 106
Bey Camii .................................................................................................. 106
Yeni Cami ....................................................................................................................... 106
Camii ............................................................................................... 106
Trabzon mescitlerinin ................................................................ 106
ilim medreseterin ................................................ 106
Fatih Mehmed Han Medresesi ........................................................................ 106
Hatuniye Medresesi ................................................................................................. 107
Medresesi .................................................................................... .. 107
Trabzon zellikleri ........................................................ 107
Ebced okuyan kk yerlerinin
(mekteplerin) zellikleri ......... : .................................................................. 107
zellikleri ........................ , ................................. 108
zellikleri .................................................................................. 108
XVII
Tccar ......................................................................... 108
Bekar zellikleri ............................................................................ 108
Hayat suyu sebil ve zellikleri ............................................. 108
M am ur zellikleri ............................................................................. 108
Yemek veren imaretierin zellikleri ........................................................... 109
Trabzon yz .enklerinin zellikleri ........................................ 109
Trabzon ve zellikleri ...................... 109
Trabzon'un san' zellikleri ........................................... HO
Trabzon'un yiyeceklerinin ve ieceklerinin
bildirir ................................................................................. lll
bildirir ........................................................... lll
ve zelliklerini bildirir ............................................ 113
Trabzon'un mesire yerlerinin .............................................. 114
Trabzon'un mahallelerinin isimleri .............................................................. llS
Acaip ok gzel bir hikaye ................................................................................ llS
N ehrinin vgs .......................................................... l16
Trabzon'da yatan ve byk
ziyaret yerlerinin zellikleri .................................................................. ll6
Grcistan ve Mikrilistan vilayetlerinin seyahatine
kaleleri ve m enzilieri bdirir ....................................... 117
menzili ........................................................................................ 117
menzili ........................................................................................... l17
Srmene Kalesinin zellikleri .......................................................................... 117
Mahnoz nahiyesi menzili .................................................................................... 117
Kaliparavoli menzili ....................................................................... 117
Rize'nin zellikleri .................................................................................................. 118
Hopan menzilinin zellikleri ..................................................... 118
sur ve kale Gnye'nin zellikleri ....................... 118
Mikrilistan vilayetinin zellikleri .............................................................. 119
Handala Menzili ....................................................................................................... ll9
Abaza vilayetine menzilleri bildirir ................................. 119
Meneksile gemisinin ................................................................... 119
............................................................................................................ 120
Handere ........................................................................................................ 120
Suri .................................................................................................................. 120
Yavise ............................................................................................................ 120
XVIII
Zape .................. , .......................................................................................... 120
Byk menzili .................................................................................... 120
yaniAbaza vilayetinin zellikleri ........................ 121
Abaza kavminin ilk ortaya ................... 121
Tatar'dan ilk meydana gelen ............ 122
alar ............................................................................................................... 125
Ky .................................................................................................................... 125
indalar ................................................................................... : .................... 125
Byk andalar ........................................................................................ 125
Keler zellikleri .............................................................................. 126
Ant zellikleri ................................................................................... l26
vilayeti ............................................................................................................. 126
zellikleri .............................................................................. 127
Sualar zellikleri ........................................................................... 127
Cembe zellikleri .............................................................................. 128
Bozodak zellikleri ......................................................................... 128
zellikleri ............................................................................................... 128
zellikleri ........................................................................... 129
Ateme Ky ................................................................................................................... 129
Sovuksu zellikleri .......................................................................... 129
zellikleri ............................................................................. 129
olan Abaza bildirir .............................................. BO
Acaip ve tuhaf Abaza dili ................................................................................. l31
Abaza dili ....................................................................................................... l32
Gevher-ayak Anapa Kalesi'nin zellikleri ........................................... l34
Anapa Azak gazasma
menzilleri bildirir ........................................................................................... 135
Azak sebebi ............................................................................................ 135
menziHnin zellikleri ..................................................... 137
Bu hakir Azak fetihsiz lkesine
bildirir ........................................................................................
Borabay menzili ....... : ................................................................................................. 147
St Nehri kenan menzili .................................................................................... l47
Nehri ...................................................................................................................... 148
Yrembay ................................................................ , .................................... 148
lkesinin zellikleri ................................................................................ 148
XIX
Azak Kalesi'ne bildirir .... , .................... 149
Azak keferesinin ........................... 149
Kalesi menzilinin zellikleri ................................................. 152
geenler .................................................. 152
Sultan Kalesi ve Tekkesi'nin zellikleri .............................. 157
Sultan yani Sultan Tekkesi'nin
an la ...................................................................... \ .................................... 158
Sultan Kalesi'nin zellikleri ......................................................... 164
yola bildirir ................................................ 164
Terkoz .......................................................................................................... 165
U s kumru ............................................................................................................ 165
Karadeniz'in ve ............................ 165
1050 [1640] (---) senesinde Malta gazasma
bildirir ..................................................................................................................... 167
Girit seferi ...................................................................................................... 167
Malta ............................................................. 169
sureti ................................................................................................ 169
Gelibolu Kalesi menzili ........................................................................................ 172
Anavarin Kalesi'nin zellikleri ..................................................................... 174
Kibrit madeni yani Ikrit
zellikleri ............................................................................................................. 175
Hanya Kalesi'nin .................................. 176
Yusuf katledilmesinin sebebi ........................................................ 184
Aziz garip ve tuhaf hikayesi ..................................................... 185
gizli ve hikmetlerin ........................................... 190
Ahmed Han ....................... 192
1050 senesinin Receb birinde [17.10.1640]
Defterdarzade Mehmed ile Erzurum eyaletine
menzilleri, kyleri, kaleleri
ve btn byk eserleri bildirir .............................................................. 195
Pendik Ky menzili ............................................................................................... 196
Gebze zellikleri .......................................................................... 196
Gebze'nin ziyaret yerleri ................... -:199
Heleke Kalesi'nin zellikleri .......................................................................... 199
eski kalesinin zellikleri ........................................... ......................... 199
Sahanca ................................................................... : ............... 199
xx
Sahanca Gl'nn .......................................................................... 200
Byk Sakarya Nehri ........................................................................................... 200
Hendek menzili ................................................................... 201
Dzce menzili ........................................................................ 201
Bolu Kalesi'nin zellikleri ................................................................................. 201
Bolu .................................................................................................................... 203
Bolu ziyaret yerlerinin zellikleri ............................................................... 203
Gerede zellikleri ........................................................................ 203
Tosya, Bolu ve Drtdivan Trklerinin leheleri .................................. 204
Karagl menzili ......................................................................................................... 206
Ky menzili .......................................................................................... 206
menzili ....................................................................................... 206
Karacalar [Atkaracalar] Ky menzili ..................................................... 206
Hazret-i Habib-i ziyaret yeri ................................................ 207
Hazret-i Hamza Efendi .......................................................................... 207
Kohisar Ky menzili .......................................................................................... 207
Kalesi yani eski zellikleri ...................... 208
Tosya ziyaret yerleri .............................................................................................. 208
Baba Sultan ziyareti ...................................................................................... 208
Hamza Ky menzili ............................................... : ................................. 208
Kalesi'nin zellikleri ..................................................................... 209
kandili, zahir ve sevinler
ve gaib misafiri, evliyalar sekini,
asfiyalar Hazret-i Koyun Baba ........................ 210
Koyun Baba sebebi ............................. 211
Burhan Dede ziyareti ............................................................................................ 211
Direkli bel ....................................................................................................................... 212
Ky menzili ........................................................................... -;--212
Gergiraz Ky menzili ........................................................................................... 212
Amalika yurdu, yani kudret
Amasya Kalesi .................................................................................. ... 212
Amasya Kalesi'nin ................................................ 213
Amasya camilerinin ................................................................... 216
Amasya mescitlerinin zellikleri .................................................................. 216
Amasya medreselerinin zellikleri .............................................................. 217
Kur' an zellikleri .................................... : ...................... 217
'
XXI
Darlhadislerin zellikleri ............................................................................... 217
Ebced okuyan yerleri,
mekteplerinin zellikleri ............................................................................ 217
tekkelerinin zellikleri ............................................... 217
Ziyafet evi imaretierin zellikleri .............................................................. 217
Kerv ansara y zeilikleri ........................................................................... 218
Tccar zellikleri ............................................................................ 218
Bekar zellikleri ............................................................................ 218
zellikleri ....................................................................................... 218
zellikleri ................................................................................ 218
Mahallelerinin isimlerinin ................................................... 218
Sekinlerin, ve ileri gelenlerinin ............... 219
Blge ehrelerinin
renklerinin ................................................................................ 219
Blge giyeceklerinin ve lehelerinin ...... 219
gzelliklerinin ............................................. 219
Yiyeceklerinin ................................................................................ 219
.................................. :219
.................................................................................. 220
verici eserlerinin .............................................................. 220
ikliminin, enlem ve ....................................... 220
Suyunun ve ................................ 220
Mesire ve dinlenme yerlerinin ............................................. 220
ve ileri
gelenlerin ziyaret yerlerinin ..................................... 220
ziyaret yeri ..................................................... 220
Arslan Sultan ve Mevlevihane ziyareti ................. 222
Ferhad ziyareti .......................................................................................................... 223
menzili .................................................................................................. 223
Ky menzili ..................................................................................................... 223
ikbal yurdu, Niksar Kalesi'nin
zellikleri ............................................................................................................. 223
Niksar .................................................................................... 225
ziyaret yerlerinin ................................................. 226
Erzenu'r-rum eyaleti yani Erzurum vilayeti ........................................... 226
Ky ................................................................................................................... 227
XXII
Kyleri, ve ,be ldeleri seyrederek kah
kah gneye ve bazen de
kuzeye menzilleri bildirir ................................................. 227
Tekke Ky .................................................................................................................... 227
avdar Ky menzili ............................................................. o 227
Kalesi zellikleri .......................................................................... 227
Doyran Ky menzili .............................................................................................. 228
En d ere s Ky m enzili ............................................................................................. 228
Taban Ahmed menzili ............................................................. 228
Ezbeder Ky menzili ............................................................................................. 229
Deresi zellikleri .......................................................... 229
Kara Yakub Ky menzili ................................................................................... 229
Korkun menzili ......................................................................................... 229
Baru Ky ....................................................................................................................... 229
Tekman Beli ..................... : ............................................................................................ 229
Ky menzili ......................................................................................... 229
ran Ky m enzili .................................................................................................. 229
. Karacalar Ky menzili ....................................................................................... 229
Ky menzili ......................................................................................... 229
Salut Ky menzili .................................................................................................. 229
Salut Beli ....................................................................................................................... 229
Kerkk ............................................................................................................... 229
Gen Mehmed Ky menzili .................................................................... 230
Germili Ky menzili ............................................................................................. 230
Dirmiri Kalesi ............................................................................................................ 230
Sultan Trbesi menzihnin zellikleri ............................... 230
Sultan Hasan Camii menzili ............................................................................. 231
Ky menzili ................................................................ 232
Pulur Ky menzili ................................................................................................... 232
Ali Ky m enzili ....................................................................... 232
Mama Hatun Ky menzili .......................................................................... ' ..... 232
Mama Hatun ziyareti ............................................................................................ 232
Cinis Ky menzili ................................................................................................... 232
Ky menzili .......................................................... 232
Celal yurdu, ikbiil viliiyeti, kale,
sed Erzene'r-rum yani Erzurum ................................................... 234
.. . -"'
XXIII
ki ...................................................................... 235
Byk nehir suyunun zellikleri ........................................................ 236
Erzurum Kalesi'nin ve ................ 238
Erzurum ................................................................. 239
Defterdarzade Mehmed .......................................................... 239
Mahallelerinin ve ............................................................ 239
Erzurum camilerinin .................................................................... 240
Eski Medrese Camii ve ifte Minare .......................................................... 240
Lala Mustafa Camii ................................................................................... 240
Cafer Efendi Camii .................................................................................................. 241
Grc Mehmed Camii ................................................................................. 241
ilim medreselerin zellikleri ...................................................... 241
Hazret-i Kur'an zellikleri ..................................... 241
Peygamber darlhadislerin zellikleri ................................... 241
mekteplerinin zellikleri ................................................................... 242
tekkelerinin zellikleri ............................................ , .......................... 242
Akarsu zellikleri ...................................................................... 242
Can sebillerin zellikleri ......................................................... 242
Can zellikleri ............................................................ 242
Kervansaray zellikleri ............................................................ 242
Hacegan zellikleri ...................................................................... 242
Bekar zellikleri ............................................................................ 242
Bedesten zellikleri ......................................................................... 242
Gen, ehrelerinin renklerinin zellikleri ................................... 242
Gzel erkek ve zellikleri ................................................... 243
giyimlerinin zellikleri ................................................................. 243
zellikleri ............................................................................................ 243
Beldenin ikliminin zellikleri ......................................................................... 243
Mahsullerinin ............................................................................... 243
San' zellikleri ...................................................................................... 243
Yiyeceklerinin .............................................................................. 243
ieceklerinin zellikleri ..................................................................... 243
Mesire yerlerinin zellikleri ............................................................................. 243
Erzurum zellikleri .................................................................... 243
Gney ................................................................................................................ 244
Tebriz ............................................................................................... 244
XXIV
Grc ... r- ......... 244
Erzincan .......................................................................................... 244
Erzurum dilleri ve terimleri ........................................................ 244
zellikleri ........................................................ , ............................... 247
Bel'am ibn Baur'u'n hikayesi ............................................................................. 247
verici byk ........................................................................................ 248
Byk ziyaret yerlerinin .......................... 249
Trbedar Hatun hikayesi .............................................................. 249
1050 [1640] Erzurum eyaleti'nde
Kalesi zere sefere bildirir .................... 250
Cafer Efendi Ky menzili ................................................................................. 252
Hasan-abad Kalesi'nin zellikleri ............................................................... 252
Hasankalesi'nin ve ............................................................. 253
Kalesi ................................................................................................................ 253
zelliklerl. ......................................................................................... 254
Sefer menzili Ky ........................................................................................ 254
Byk kpr, oban Kprs menzili .......................................................... 254
Byk oban Kprs'nn ....................................................... 255
Byk Artef Ky menzili .................................................................................. 255
Kozlu Baba Sultan Ky ...................................................................................... 255
Kalesi'nin zellikleri .............................................................................. 255
Kalesi'nin biimi ......................................................................................... 255
Hasbek Ky menzili ............................................................................................. 256
Ziyaeddin Kalesi'nin zellikleri ................................................................... 256
verici .................................................................. 257
Avnik Kalesi'nin zellikleri ............................................................................. 257
Kalesi'nin zellikleri ............................................................................... 257
Mek Kalesi'nde beyini istemeye
bildirir ......................................................................................... : .. 259
Tahmures Kmbeti menzili ................................................................................. 259
Mek Kalesi'nin zellikleri .......................................................................... ... 259
MekKalesi'nin ............................................................................................ 259
Alacalar Ky menzili .......................................................................................... 260
XXV
1050 [1640] Aras Nehri kenanndan
Acem lkesinde Revan, ve
Tebriz'e kentleri ve seyr
acaip ve garip eserleri bildirir ........................................ 261
Ky ............................................................................................................ 261
Baruthane menzili ..... : .............................................................................................. 261
kenti menzili .......................................................................................... 261
Gorna menzili ............................................................................................... 262
Acem lkesi olan Kalesi menzili ............................ 262
Masir kenti menzili ................................................................................................. 263
Zuchan kenti ................................................................................................................. 264
kilise menzili ......................................................................................................... 264
kilise'nin garip ve ....................................................................... 264
Skun kendi ................................................................................................................... 266
Muhammed Gazan ziyaretinin .......................... 266
BykZengiNehri menzili ............................................................................... 266
Sidirgi kenti menzili .............................................................................................. 266
Sidirgi .............................................................................................................. 267.
Ahmed Bey Zaviyesi menzili .......................................................................... 267
Byk zellikleri ...................................................... 267
Cihan Kalesi'nin zellikleri ...................................... 268 .
Acem kalelerinin isimleri ............................................................ 273
Tataristan kalelerinin isimleri ....................................................................... 273
Leh vilayeti kalelerinin isimleri bu .................................. 273
Erdel Macar kalelerinin isimleri bu
ki ............................................................................................................... 274
Nemse'nin Alman vilayeti kalelerinin isimleri byledir ............. 274
devletinde olan mukaddese
isimlerinde gzellik ve ....................................................... 274
Tebriz bildirir ...................................... 275
Kesik Knbet menzili ............................................................................................. 275
Hseyin Baykara Mirza ziyareti ........................................... 275
Byk Aras Nehri ................................................................... : ................................ 275
Kk zellikleri .................................................. , .......... 275
Kerkene kenti menzili ............................................................................................ 276
Zennuse kenti menzili ............................................................................................. 276
XXVI
zellikleri ................................................................................... 277
denk, Elvend Han Merend
zellikleri ............................................................................................................. 277
Kehriz kenti menzili ................................................................. : ............................ 278
Sehlan kenti menzili .............................................................................................. 278
Gazan Muhammed Trbesi ........................................................ 278
vilayeti, Azerbaycan U can byk
eski kale, ve gnl eken Tebriz Kalesi'nin
zellikleri .......................................................... , .................................................. 281
Tebriz Kalesi'nin .......................................................................................... 281
Cafer bildirir .......................................................... 283
Hala gnl alan Tebriz'in imaretlerini bildirir .................................. 284
Tebriz'in camilerinin zellikleri .................................................................... 284
Zbeyde Hatun Camii ............................................................................................ 284
Mtevekkil Alallah Camii ............................................................................... 284
Sultan Muhammed Gazan Camii .................................................... 284
Cihan Emin Camii ......................................................................................... 284
Sultan Hasan Camii'nin zellikleri ............................................................. 285
Tebriz mescitlerinin .................................................................... 286
Tebriz medreselerinin ................................................................ 286
Kur' an ........................................................ 286
Darlhadislerin ............................................................................ 286
(ocuk) mekteplerinin ............................................ 286
tekkelerinin ..................................................................... 286
Akarsu ................................................................. 287
Cana can katan sebillerin .................................................... 287
Mahallelerin ................................................................................... 287
Ay an saray ....................................................................... 287
......................................................................... 287
Tccar ......................................................................... 287
\
Garip bekar ......................................................... 287
Bedesten adedi ............................ : ....................................................... 287
Gen ve yz renklerinin zellikleri ........................... 288
Gzellerinin ...................................................................................... 288
Ayan, ................................................ 288
Beden (hekimlerinin) adedi ................................................. 288
.... - .r
XXVII
Salih ......................................................................... 288
Yazar ve ................................................................... 288
yaran u ihvan ............................................................... 288
Meczup ........................................................ , ............................................... 288
giyeceklerinin .................................................... 288
Acem tarif edilrr\.esi ............................................................................... 289
dilinin ........................................................................... 289
verici ................................................................ 289
Gzel ......................................................................... 290
hayat ................................................................ 290
Evlerde bulunan su ........................................ 290
Beldenin ikliminin ...................................................................... 290
Azerbaycan Tebriz'inin talii ............................................................................. 290
................................................................................ 290
Sekinlerin zel ........................................... 291
.................................................................... 291
San' ........................................... 291
Yiyeceklerinin ................................................................................ 291
yiyeceklerinin .................................................... 291
....................................................................... 291
Yemek verilen imaretierin ..................................................... 291
Srhab yani ........................................................ 292
M/esire yeri ................................................................ 292
Saff mesire yeri ............................................................................................... 292
evgan mesire yeri ............................................................................. 292
Acaip ve tuhaf, ibret verici mesire yeri... ................................................ 293
Han ile Tebriz'in nahiyeleri gezintisine
kentleri, kaleleri ve ziyaretleri bildirir ........................................ 294
Mihranrud nahiyesi ................................................................................................ 294
nahiye Seravrud ......................................................................................... 294
nc nahiye Dideher ......................................................................................... 294
Drdnc nahiye rdinik .................................................................................... 295
nahiye Rudkat .......................................................................................... 295
nahiye Hanumrud ................................................................................... 295
Yedinci nahiye Bedustan ..................................................................................... 295
Gzel bir ........ :295
XXVIII
Gnl alan Tebriz ..................... 298
kt .................................................................................. 300
yerilecek halleri ...................................................................... 301
Gzel Tebriz byk ziyaret .
yerlerinin ............................ , ..................................................... 302
Tebriz'in kentlerde gml olan byk
evliyalan bildirir ........................................................................................... 303
Han ile Gazan ziyaretine gidip Tebriz
olan .kaleleri bildirir ........................... 304
Hazret-i Muhammed Gazan ziyaret yeri zellikleri ....... 304
Yelyan kenti ................................................................................................................. 305
Kum la Kalesi 'nin zellikleri ............................................................................ 305
Seravrud .................................................................................................... : ..................... 306
kenti ....................................................................................................................... 306
evlanduruk kenti ......... .-.......................................................................................... 306
Elkabendlis kenti ............................. : ........................................................................ 306
Lakderh kenti .............................................................................................................. 306
Kecabad kenti .............................................................................................................. 306
Rudkat nahiyesi ........................................................................................................ 307
Byk eski taht merkezi, ........................ 307
ziyaret yerlerinin .............................. 308
menzili ................................................................................................. 308
Setgiz menzili .............................................................................................................. 308
Eski Ucan Kalesi'nin zellikleri ....................................................... 308
Mihranrud nahiyesi ................................................................................................ 309
Esfeh kenti ..................................................................................................................... 309
Manmah kenti menzili .......................................................................................... 309
Azerbaycan Kalesi'nin zellikleri ...................................... 309
kenti menzili ........................................................................................... 311
Byk ve lkesi eski taht merkezi Erdebil
Kalesi ................................................................................................................... ... 311
Erdebil Gl'nn ...................................................................................... 312
Seylan madeninin zellikleri ................................................................. 312 .
........... : ................................................................... 313
bir a,aiplik ve gariplik ....................................................................... 313
acaip ............................................................................................................ 313

XXIX
gizli .............................................................................................................. 313
Erdebil'de bulunan byk ziyaret yerleri ..................... 314
kenti menzili ......................................................................................... 315
Yar Ali kenti ................................................................................................................ 315
Mirza kenti ...................................................................................................... 315
Ali mesire yeri"-:: ....................................... 315
Tebriz vilayetinden Revan vilayetine gitti-
kyleri, kentleri, belde ve kaleleri bildirir .................... 316
kenti menzili ............................................................................... 316
Safyan kenti menzili .............................................................................................. 316
Mezid Han Ham menzili ..................................................................................... 316
kenti menzili ............................................................................................ 317
kenti ..................................................................................... 317
Gnl eken ve gzel huylu Hoy Kalesi'nin zellikleri ................. 317
Hazret-i Tebrizf'nin ziyareti ................................................ 318
Behistan menzili ........................................................................ 318
ures Kalesi'nin zellikleri ............................................................................... 318
Karaubuk Nehri ....................................................................................................... 319
Milli kenti menzili .................................................................................................. 319
Tut menzili ............................. : ........................................................................ 319
kenti menzili ................................................................................................ 319
menzili ............................................................................................. 320
................................................................................................................. 320
menzili ................................................................................................... 320
Seyfeddin Han kenti menzili ............................................................................ 320
Tilfirak kenti menzili ................................................................................... : ........ 320
Azerbaycan Kalesi Hoca Can zellikleri ................. 320
Revan ............................................ 321
Rev an Kalesi 'nin .................................................................................. 322
XXX
[220b] Seyahatname'nin Cildi
Evvela hamd edelim, eflake ve ma-flhe ki u
ayan eyledi: Bu cmle aca'ib u .gara'ib ve yer gk ve melek-i
cennet ve ve dahi hur ile ve gl snbl reyhan ve
ml blbl destan ve dahi hayvan ve drr l'l
mercan ve meh-i mihr-i Mesnevi:
Hamd Halika vacib drr
Ni'metine ins cin talib drr
Hem salat ile selam ol Ahmed'e
Em ce d' e
olsun selam
Anlar-ile oldu bu din bi't-temdm
'olsun ya
Evliyd kulunu eyle (---)
Ham d ve vg; o zerreyi, (koklanacak ve renkli
Yaratan'a ki bu hakir kulu yokluk lkesinden meydana
getirip kendine ibadet etmeye memur etti.
"Ben cinleri de, da ancak bana kulluk etsinler diye
[Zariyat, 56] emriyle vakit namaz farz
etti. dininden orucu, ve farz
eyledi. Hakk emrine uymak iin btn yerine
getirip ibadet ederler. Bu hakir kul da hac ibadetini yerine getir-
mek arzusuyla seyahat isteyip; '
"Aya, anne ve kurtulup
gezip dnya olabilirim?" diye 1040 senesinin Mu-
harrem birinci gn [10.08.1630] yaya olarak
iinde birinci cildimizde
zelliklerinde
Benzersiz olan bu gzel ve doya
doya gezip elimizden kadar btn
ibret verici ve btn eserlerini
Yine 47 zere btn pirlerini ve
lerini, kanun ve Sultan Murad Han Gazi'nin
gazasma ordu da Belde-i Tayyibe
iinde seyahat, ziyaret 've gezip grme arzumuz sona erip gece
gndz ve mukaddese, cennet lkesi
Mekke, Medine, ve gitmeye bel
birinci cildimizin zere bir mbarek gecede
mihnethanemizin bir uykuya bizzat Haz-
ret-i ryamda grp mbarek ellerini perek;
ya diyecek yerde "Seyahat ya Resul-
allah" Kutlu zat, yzndeki rtlerini sonra
gzel yzn gsterip glmseyerek;
seyahatim ve ziyaretim. ona (bu yolda)
ve selamet ver" diye Fatiha dediler.
bulunan sahabelerin hepsi
okudular. Ben de btn byk sahabelerin ellerini pp uykudan
daha nce olarak
hikmeti "Allah bir iriide ederse sebeplerini de
ertesi gn sabahleyin semtinde bulunan eski
bir can dostumuz Okuzade Ahmed elebi evine grdm ki
byk bir yaparak Bursa gezmek ve ziyaretlerde
bulunmak zere
O vefakar, dert can dostum;
"Ey can dostum Evliyam! Gel senin ile 'nce
sonra yol' szne uygun olarak olup gn iinde eski
taht merkezi, byk bir olan Bursa seyredip gezip
kalbin gam hznl gnlm-
z gnlmz gamdan Binlerce
ibret verici eserleri, yzlerce bilgin
trbelerini ve nurlu ziyaret edelim.
zellikle Emir Sultan hazretlerinin mbarek kabrine yz srp
kalbimiz nurla dolsun, cihan cihan can sohbetleri edelim" deyince
hemen iime bir o dostun teklifiyle iime Bursa
gitme gelip sanki Hak [221a]
Rabbiinf bir ilham olup Bismillah deyip
hepsi, ahbaplar ve dostlar;
2
"Kutlu olsun, esenlikle ve gnl dnmek nasip
olsun" dediler, d{;_a ile bir Fatiha okundu.
Bu hakir de hemen o baba, anne, ve
haberleri yok iken 20 nefer dostlar ile Eminn'ne gelip
bir Mudanya bindik.
1050 [1640] tarihinde yerimiz olan
ilk seyahate Bursa'ya menzilleri,
kyleri, ibret verici eserleri byk yerleri
olan eski insaf ile seyretmeye gayret edip

" .. Yerde gezin, ... " [Nemi, 69; Ankebut, 20, Rum, 42]
emrine uyarak yeryzn gezip
"Geceler ce ve oralarda korkusuz gezin,
[Sebe, 18] ayeti zere gece gndz dnya yznde yedi ikiimin drt
yedi gezegen gibi llerde, karada
ve denizlerde elemleri ve mrmz,
"Yolculuk, bir fersah da olsa cehennemden bir
sznce mrmz nice geti, onu bildirir.
Evvela Bismillah ile Eminn'nden bir gemiye binip deniz
ile nce Galata burnunda Mahzen nnde Kostan-
Krfezi olan derin zorluklarla getik.
"0, sizi karada ve denizde gezdirendir ... " [Yunus, 22] ayetine
mazhar olup ilk denizin ekip
nnde biraz dinlendikten sonra "nce sonra yol" sz
bir ka olgun usta gemici yolcular gemimize gelip arka-
oldular.
1050 Muharrem'inin ilk cuma gn [23.04.1640] vak-
tinde saan felek kulesine iki boyu yksel-
hamd olsun uygun vakittir" diye btn gemi-
ciler bir yere isa seren edip salpa demir ettiler.
Srkleye srkleye geminin demirini ekip btn levendler
oldular. Dua ve vglerle yelken "Hda asan ede!"
diye Fatiha okunup pupa rzgar ile gz
kadar Sarayburnu geip istek yel-
kenini Bursa'da Muradiye ynelttiler ve cz'i iradelerini
o tarafa ynlendirip gemi iinde herkes cavk cavk ve
sohbet etmeye
hanendeler:
3
Alliihmme yii Hiidi
Asan eyle yolumuz
Sehhil ubure 'l-viidi
Tiz geir tut elimiz
ilahilerini okuyup sylerken Sul-
tan Sefer tanburcusu, san-
turcusu, neyzen ve kemenecisi var Kara
Mustafa Ulak Kara Receb bir ve iki
hanendesi var Hepsiyle bir yere gelip;
"Gelin sizinle bu gam zntnn
yok etmek iin bir segah eyleyelim" diye hakir tahrik
edince segah, maye ve gerdaniye evlerinde-gezin_erek
gerdaniyede karar edip iki sonra mer bestele-
rinden murabba b1r edip bir can sohbeti ki
rahmet denizleri beri deniz zerinde yle bir
Hseyin Baykara -
Gemicilerden rdm ve Veli
geldiler. Onlar da v_e
bir ettiler ki salyalan

Bu zevk ve zere Heybeli nne
18 mildir ve 9 mil Marnur ve bir
ve bir var. bir kere, binlerce kefereler
gelip bu seyrederler. Zira kefere zama-
Ayasofya'dan perhiz ve ibadetle Rahip
bu kilisede Bu ada safi zengin gemiciRum
kefereleridir. hayat suyu ve Hakimleri;
ve bir yenieri
Buradan yine uygun vakitle gibi sanki
gemi ile tamam sa-
atte deniz demir Beyt:
Be-deryd der-meniifi'
Eger hdhf seldmet der-kendrest
1
1 "Denizde (inci, mercan; yolculuk, ticaret vs.) menfaatler
Ancak yine de selamet ve emin olmak isitiyorsan, o
(sahildedir)".
4
Byk ve eski kale
beldesi yani Mudanya
Tekfur'un [221b]
bozma oJarak Mudanya derler. hamd olsun
esenlikle bu girdik. defa gurbet ellerde cuma
bu nasip oldu. Terniz yzmz srp yz
bin dua ve ile Allah'a hamd sena edip
seyretmeye
Deniz ve bir iskelesi-
dir. Gelen giden gemiler iin gvenli ve
Zira bu Mudanya, krfezinin bir
vaki yedi zorlu rzgardan gvende ve ko-
ama tam olarak
demir tutar yatak gmrkhanesi var-
Gelen giden gemilerden ve kara gelert tccarlardan
on yk ake iltizam eminliktir.
deniz bir alanda olup kalesi
bir alak yerde bir yeri-
dir. 721 [1321] tarihinde Orhan Gazi,
Osman Gazi'nin izniyle ve Sultan Velf'nin
ilk defa bu kaleyi feth edip bir daha kffara yer olma-
iin yer yer kalesini Ama ile ve
mmkndr.
Bu Anadolu eyaletinde Gazi Hudavendigar ki,
ilk taht merkezi onun ve 150 ake
payesiyle senede 2000 gelir
zaman Bursa olarak verilir,
bir
btn evleri kiremit rtldr. camii
var, yedi mescitleri, ham, bir iki mektebi ve
iki yz adet var. Ama medrese, darlkurra ve darl-
hadisleri yoktur. Zira
Suyu ve Urum dilberieri oktur.
ve baheleri de olduka
yiyeceklerinden; inciri, zm, zm ve
sirkesi olup dnyaya sirkesi belde isimleri
iinde bu derler.
Bu gezip seyrettikten sonra hepimiz atlara binip b le
ve hapeler iinden geerek drt saatte asla bir
5
yer grmeyip ve verimli Filedar ova iinde
drt seyrederek;
Nilfer Nehri: yle bir akarsudur ki bahar mevsiminde asla
geit vermez. Keteli
ve Kestel gelip toplanarak bu Filedar iinden
akar, nice bin verimli nice ve
gllk glistan yerleri sular.
Ana yol zerinde olan (---) gzl bir kpr
ki her kemerleri gk rnek verir byk bir
kprdr, (---) tarihinde (---) tertemiz Nilfer Sultan
nehrin ve kprnn ismine Nilfer Kprs
derler, o nehir bu kpr geip ( ---) ( ---)
mahalde Akdeniz'e bir sudur.
Buradan iki saat daha ve bahe, ve
ekili tarlalar iinde gidip Bursa'ya girdik.
yurdu, byk Diri ve Kadir olan
devletler taht merkezi ve eski
olan Bursa Kalesinin
Bu gklerin glgesinde olan yeryznde Adem Pey-
gamber'in yeryzne inmesinden beri ilk tarih Hazret-i
Nebf'den Daha sonra milletinin ta-
rihidir ki bu ana kadar gnlk teker teker yazmak-
Sonra Yunan tarihlerinden Madyan Yanko'nun
Yanvan Tarihi'dir. tarihlerinden Heccam
Tarihi tarihleri var, ama gvenilir bir tarih
, Sonra Hind Tarihi, sonra in Tarihi, sonra Acem Ta-
rihi, sonra Arap Tarihi, sonra Efrenc Tarihi, sonra Latin Tarihi,
sonra Rum Tarihidir. Bu tarihierin
dnya tarihilerinden bir tarihi kurucusundan asla
Ancak [222a] Sleymanname Tarihinde ve Evve-
Tuhfe Tarihi' nde yazar ki bir kere Hazret-i Sleyman
ve tantana ile Sleyman! zerinde uarken
Bursa bulunan Ruhban en yksek tepesine
inip drt tarafa Hazret-i Sleyman,
veziri Asaf Berhaya'ya;
"Ne gnle huzur veren yerde byk bir
diye hemen cinler, dev ve perHerden
hizmeti leri;
6
"Ey Bir kere Nuh evvel bu yere
bir Sleyman ile asker ekip bu yksek etekle-
rinde byk bir kale ve eski bir var idi. O kaleyi cinler
kavmi derler. Almakta aciz fethedemeden dnp git-
tik. Tufan'da yere yok deyince Hazret-i
Sleyman hemen btn insanlara ve cinlere, yabani hayvaniara
ve emredip derhal ve temizlerken kalenin
ve bedenleri belli olur, ancak temizlemekte ok zorluk
ekerler.
Hemen Hazret-i Sleyman rzgara emredince bir kere lodos
Ad kavmine gibi sert bir rzgar esip btn ve
havaya savurup gz kadar kalenin
ve bedenleri ortaya Kara bir dev;
"Ey Emini! Bu kalenin kayalarda bir
define Onu dnya ka-
dar yeterli gelirdi" der.
Bir dev de "Bulunmaz" der.
Biri de o define bulunursa, o define ile Emini
bu imar ede" der.
Kimi bulunursa, kimi bulunmazsa derler. Derhal deviere
emredip o defineyi bulup ismini Bulursa
karlar. Bursa, Bulursa'dan
Daha sonra Sleyman Peygamber bir
merhale Edincik byk bir kurup taht
merkezi eder. Hala byk yksek kemerleri Edincik
ve seik bellidir. Ayasofya bu
Edincik
Bahar gnlerinde Hazret-i Sleyman Bursa'ya gelip Ruhban
ile yayla ederlerdi. Sleyman Peygam-
ber'in bereketiyle Bursa Tufan'dan sonra gvenli
bir yer Ama kalenin belli Fa-
kat bu kale bir khne dnmesinden beri yerinde
durur bir karar yeri, bir kale ve bir surdur.,
Btn gklere Temeli
renkli bir kaya zerinde drt
bir kaledir.
Kuzey ve gklere kayalar zerine
kaledir. O uurum asla
hendek yokt,ur. Ama Mahallesi
""' - -"'
7
ve Kebir Mahallesi ok derin hendekleri Za-
gemesiyle hendekleri Celali
Said Arap ve
hendeklerini toz toprak ile
Ama bu kalenin drt temellerinde var ki her biri
hamam kubbesi kadar byk Bundan bellidir ki in-
Daha sonra Kaydefa eline girip
ve Bu Yunan dili zere
tarihleri
Bu kale, lodos ile
emindir. Btn evleri kuzey ve ta-
ki Filedar btn baheleri ve
ile bukalemun gibi grlmektedir.
Kalenin 11.000 ve 6.000 be-
dendir, 67 kule ve 5 ncelikle gney tarafa
yine gney tarafa Zindan ve
Bir de
taraftan bu kale, btn zamanlarda Rum keferesi elinde
Konya'dan Seluklular kere yz bin bir
ordu ile yedi kere gelip sekizer ay Ancak
mevsimi gelince fethedemeyip dnp giderlerdi.
Devleti'nin ortaya ilk nce
Osman [222b] senesi tarihinde, Osman Gazi ilk
kere ncsnde Osman Gazi nikris
tutulup bu sefer de yine Konya'ya yneldi.
Orhan elebi ile Veli'yi 80.000
askeri ile Bursa'ya gnderip Bursa Kalesinin
byk bir kule ve da byk bir
kule yapmaya Yedi ayda bu kuleleri
yeniden
Orhan Bey, kule-
den Orhan Bey'in Timur Bey ve
yerden de Bey drt taraftan
gelen kafirleri tamamen geirdiler. Kale iinde
olan ketereler ve sonunda bir sehe
madan sonra vire ile kaleyi Orhan Gazi'ye 722 [1322] tarihinde
teslim ettiler. Osman Gazi'ye mjde ile Orhan Gazi gitti,
ancak Bursa feth saat Osman Gazi ruhunu teslim
Orhan Gazi mstakil olup Veli ile
8
Bursa'ya geldi. Bursa ilk taht merkezi olup o kadar
marnur ve oldu ki sanki bir idi.
Osman Gazi'nin vefatma tarih Bursa",
tarih:
pr zeyn'idir
Ki tarihi "mm'ljtUhln"dir.
Ama Bursa eksiktir.
Daha sonra ile Osman Gazi'nin Bursa'ya getirip
kalede byk Merhum Osman Gazi,
tanta nce Gazi pare
fethi Kocaeli (Akakoca eliyle) ve Yalak-
abad Kalesidir ki, bu
Gazi seyyidlerden Hazret-i azizin
Orhan Gazi o Onun iin
anneleri Peygamberimizin soyun-

Hazret-i Tursun
dan olup Osman Gazi'nin tahta ilk hutbesini bu Tursun
okudu.
taraftan Bursa yeni Kayseri, Konya,
Saruhan, Karaman, Darende ve diyar-
o kadar mmet-i Muhammed gelip ki insan der-
oldu.
Orhan Gazi denizler gibi askerleri ile drt tarafta olan
szlr gibi szlp
intikam ganimet ile btn gazileri zengin oldu.
da marnur ve hale getirip Belh u Buhara ve Ho-
rasan nice yz erenler gelip Halen
Bursa marnur olmakta ve Ancak ilk
zamanda,
Bursa imaretlerinin
'
kalede toplam 2.000 gzel evler ve kat kat yksek saraylar
Ancak ve baheleri olmayan dar evlerdir. Yedi
mahallesi, yedi cami ve mescidi ve bir pa-
20 adet
Sultan Qrhan Camii ve llO
ayak camidir. Bu camiin tek bir minaresi
'
9
Gazi burada gml olup Orhan Davulu dedikleri
byk davul bu camiin bir kemerinde
devletinde ilk bu davul
Eski mahsus derli toplu kk saray bu kalede-
dir. Ta. Fatih Sultan Mehmed'e gelinceye kadar sa-
bu idi. Gazi Hudavendigar Sultan I. Murad Edirne'yi fethe-
dince Edirne kalmaya Fatih Sultan Mehmed
1453 tarihinde fethedince 3. taht merkezi olup Bursa'ya
ve Edirne Bursa hala
ama ve
Bu kalenin btn caddeleri byk ile terte-
miz
Btn evleri eski katirden evlerin
ve birer san'at ile tarihler
ki sanki birer gzel O evlerin ne kadar
zaman nce tarihlerinden bellidir. Btn [223a] evleri
kargir ssl ve al renkli kiremit ile
Bu evlerin birer servi gibi
var ki, biri birinden ll ve yuvarlak duman ba-

Yer yer kale iinde servi ve ceviz ile zm

ve suyu yksek bir yer kale

Bursa hakimlerinin
ncelikle Fatih Sultan Mehmed'den beri Anadolu eyaletinin
hkumeti Hudavendigar bir sancak ha-
kimdir. 618.079 akedir.
zeamet 420 ve tirnar 1005'dir. Alaybeyisi, eriba-
ve kanun zere cebelileri
ile alaybeylerinin pak, ve mkemmel
sekin asker olur. da SOO askerle sefere
500 akelik sekin Bursa'dan aziedilenler
Edirne ve olur yksek Senelik 40.000
geliri olur. ( ---) adet nahiyesi var ki nahiyeleri
iinde 7 mahkeme naibi Sonra Kine nahiyesi,
Filedar nahiyesi, Abelyond nahiyesi, Kestel nahiyesi ve ukurca
nahiyesi.
10
;: (1 ............... .
yenieri pazara gideni ve
bir keeli hmayun ile
hkmeder. Bir oda Bursa yenieri cebeci yirmi
yenieri sipah kethdayeri, mfts, nakibl-
ipek kantar emini, gmrk emini, plk
muhtesib amiri) ve ayak naibi.
her trl vermeye yetkili hakimlerdir. nk
Bursa, olan byk
Kale ve byk
(---) tarihinde Fatihi Sultan III. Mehmed devrinde
Celall Deli Hasan ve
Bursa zerine Bursa ileri gelenleri du-
yup burlu, dir-
sekli ve her kat byk bir kale
ama o kadar bir da,
ismiyle uzunla-
byk bir beldedir. tarnma bir
ve i kalenin
ve evresi 15.000
o kadar yksek Tatarlar tara-
yoktur ve ay-
da yoktur. Zira sulu yer
gelip metris kazmak istese alak yerinden su Onun iin
yoktur.
Yer yer kuleler zerinde ve oktur, ama
kalede cebehane ve tophane daha boldur. Her iki (dinl) bayram-
larda ve kutlamalarda byk olur. Dizdan ama
i il neferleri yoktur. Ancak
6.000'den fazla beki ve gzcleri
Bu kalenin toplam ( ---) adet kale
demir belvan tahta
'
Ama her zerindeki kulelerde baca ve
mazgal yerleri ki nne gelirse yuka-
zerine ve kumbara delikler
Evvela Tatarlar kuzey
File@r ve Hasan (---) ynne bakmak-

ll
................ (1 ............... .
Bu byklkte olan byk bir kalenin iinde
ve kat kat eski tarz toplam 23.000 -ileri gelen evleri ve in-
evleri iinden en yksek ve
byk olan saray kalede mahsus byk sa-
ki 3 v,e 600 adet Ama yerde
bahesi yoktur. ve Molla
S
................ (1 ................ [223b]
bu hepsini ve tipleriyle birlikte
yazsak bir mutluluk olur.
Bu 176 Mslman mahallesi, 7 Ermeni mahallesi, 9
Rum mahallesi, 6 cemaat Yahudi ve bir de mahallesi
Bir mahalle de miskinler var, ancak blgededir,
Muradiye yolu zerindedir.
Bu bir dz yerde Kale kuru-
lan evler, imaretler ve Ulu Cami semtleri yksek bir yere ku-
bir saat kuzay bulunan Filedar
bu eteklerinde gk
renkli ile saan bu
han, hamam, mescit, selatin camileri, hayrat ve ha-
ve yine rtl kat kat in-
san grnce hayran Zira bu Filedar
acaip bir bellidir ki byk
lerin hi birine yoktur, zerinde ruhani-
yetli byk eski bir Zira burada olan byk
tefsirciler, hadis bilginleri, ve yazarlar
diyariarda yoktur, ancak cennet benzeri ola.
Bu gney Ruhban hayat suyu kay-
o yksek 1.060 adet isim ve
leriyle bilinen hayat suyu, akarsular akarak
evlere ve kehriz ve kanallada evden eve btn
sulayan bir viia-
yeti ebedi srecek olan cennet
benzeri yerdir. _
Meyveli ve meyvesiz iekleri ve zellikle
erguvan iekleri aan o kadar bol olur ki senede bir kere
Emir Sultan hazretlerinin "Erguvan Cemiyeti" olup btn
12
diyarlardan denizler gibi insanlar byk bir topluluk
olur ki bu ok anlatmak ve izah etmek mmkn
Ancak o byk topluluk Emir Sultan ruhaniyeti ile olur.
Byle bir olan bolluk, ucuzluk, arazisi gzel,
ve sevimli, ekin yerleri bol, bereketli, nimetleri
ve evden eve akan ssl bir
Anadolu yedi beldeden biri de bu Bursa
dir.
Selatin camileri ve camiierin
Hepsi 1040 Bunlardan 357 tanesi sultan, vezirler,
ileri gelenler ve sekinlerinin camilerdir.
Bunlardan birincisi Ulu Cami-i Kebirdir. (---) tarihinde
Bayezid Han Sanki bir Kahkaha Ka-
lesidir. Bursa yksek yerinde byk bir
camidir. Cami iinde (---) adet drt paye stunlar ki
her payenin insan boyu kadar ssl,
ve
st her payenin drt

gzel isimleri) ve
Bu elifleri ve harfleri er
dedir ki
Bu stunlar zerinde toplam 19 kisra kemerli_ kubbeler
Btn gerek ile rtldr. Her kubbenin alemleri,
parlak gibi verir.
Yirminci kubbe yeri camiin
kasten gibi kubbe yerine pirin
telden ki giremeyip oradan
camiin iine girip Bu kubbe Hanefi
mezhebi zere ona on yuvarlak bir havuz var, iinde trl trl
yzerler. Btn cemaat o havuzdan abdest
tazeleyip ibadet ederler.
'
Acaip bir ki diller ve
aciz Bir ceviz siyah minberi
zerine marangoz elinden geleni gste-
rerek bir Man! ve Erjeng bukalemun minher
ki bunda plan Bursa Fahrf [224a] gibi turunca,
islimf, ar-gl, mutabbak gl, katmer glleri, mutahhil
... -
13
ve kitabeleri var ki cihan toplansa byle
etmeye kadir Sanki kuyumcu kalernkari gzel
bir minherdir ki grmeye muhta yksek bir krsdr. Benzeri
Karadeniz sahilinde Sinop Camii'ndeki minher ola.
Bir ibret verici m' ezzinler mahfili var ki sanki cen-
net mahfilidir. Drt pencereler ile billur necef ve mo-
ranlar ile bir camidir.
bunda olan bir camide yoktur.
Her gece yedi bin kandil ile bir cami-
dir. Gece ve gndz bol cemaati olur. Zira yerde, her dersi
verebilecek ders ki iki bin talebe ders grrler.
Bu camiin bir yan bir yan kadar
350 ve mihraba kadar da 180
var, sol Hnkar mahfili sultan
mahfili tek ve tarafta Mahkeme
ama ca-
miler gibi byk haremi yoktur, bir kk haremdir.
Aziz Efendi bir abdesthane havuzu ve

Bu camiin ve sol iki
yksek minareleri var ki gklere Mah-
keme minarenin kadehinde stad mimar bir
kadehi suyunu ta gerekten
byk bir Ama halde
gemesi ile su yollari bozulup Ama ne
zaman bu zerine bu minarenin
biriken bu kadehine
btn o rahmet suyundan iip gide-
rirler.
Szn bu iinde byle ruhaniyetli cami yoktur.
Bursa sanki
Ve sekin yerinde bol cemaate sahiptir ki
marnur arazi zerinde bu camiin benzeri yoktur. bu camii
tam olarak anlatmak ve tarif etmekte aciz
Bu cami, btn camilerden byk ilk olarak bu
ibadethane Ancak ilk nce Bursa
ve kalede bulunan Sultan Orhan Gazi Camii'nin
an la
14
............ ,.. .. (1.5 ............... .
Cami eski bir rnabettir.
Gazi Hudavendigar yani Sultan I. Murad Han Ca-
mii'nin Bursa saat
ki Eski derler
cennet gibi bir mahallede ibret verici ssl bir camidir.
Bir cami bir bir ca-
midir. Frenk Frenk bir cami-
dir ki ibadethane, st ise medrese oda-
Herkes imarna uyup ibadet ederler. Grmeye
muhta, seyretmeye nurlu bir cami ve dolu ruhani-
yetli eski bir rnabettir. rnihraba kadar (---)
ise
Cami iinde Murad bir uup bir kemer zerine
konar. Murad Han bu peftere (yapma ile o kadar
okuya davet edip bek gsterip gelrnek ihtimali Gazi
Murad Han fkelenip kal" deyince emriyle o
o kemer zerinde (pererni) ve kndesi (buka-
ve hala olup ki ve
seik grlr. Bu camiin bir ve bir minaresi
lakin avlusu yoktur. [224b]
Bayezid Han camiinin (---) tarihinde
Bursa cennet baheleri
iinde gllk smbl ve reyhan baheleri iinde, ce-
maatten uzak ve kk bir carnidir. Eski tarz olan
bu carniin 150 ayak ve 100
Bir ve bir dzgn bir minaresi var. Bu
garip cami Tirnur hadisesinden eksik ve
Bayezici'in Musa elebi Rumeli'nden gnde-
rerek az garip
Bayezid Han elebi Sultan Mehmed camiinin
Bu cami imaret nl nur dolu bir cami-
dir. Gkdere yksek bir tept! ze-
rinde ssl ve bir camidir ki btn beyaz mer-
rnerle kubbesi 108 ayak ve
80 asla stun yoktur.
Mihrap ve minherini aniatmada aciz Zira o mih-
rapta gklerdeki meleklerin
bile yapmay.a gii.leri yetmez.

Ancak bir var ki bu ve solunda,
ta yksek kemerine kadar kat kat, yiv yiv is-
liml, rumller ve zlf-i nigar bol ki
Behzad ve Velican stne bu kalemle
kadir
Ama bu mermer bu tam ham mermer zre
san'at icra edip gstererek bina sahibi Sultan Mehmed
Han'dan senede bin
bin mal diye dost-
lar sylenir. Gerekten karada ve denizde seyahat eden-
ler vlen, dnyaca yksek bir
Bu cennet benzeri camide ibret verici gzel san'atlar,
ki vcler onun vgsn yapmada
aciz ve yetersiz Szn bu cami acaip bir tarz ve
garip bir zere ki gzellik ve
ynnden yeryznde byle bir insan
Szn gzellik ve ve an-
latmak ok zor ve
Cami btn kubbeleri ve bir
tabaka minaresinin tamamen ini ile
olup zmrd gibi bundan
derler.
avlusundaki upuzun ile bir camidir.
Bursa iinde byle ssl ve
bir cami yoktur. Seyyahlar memleketlerde de
byle evi grmedik" diye sylerler.
elebi Mehmed Han Murad (Muradiye) camiinin an-
bir ka-
ki han, cami, imaret, mescitleri, tekke ve medreseleriyle
ve ssl ve baheli bir
Bir ve eski bir ki bunu
yapan Fatih Sultan Mehmed Koca Sultan II.
Bu zat iki kere Edirne'de vefat
cenazesi Bursa'ya getirilerek bu camiin avlusuna
Ancak nur dolu camii yle ruhaniyetli gnl aan bir camidir ki
gece gndz itikaf niyetiyle burada
gelmez. Ta bu derece nurlu camidir. kubbe ve
mihraba yz elli ve

16
minberi ve m'ezzinler mahfili sade gzeli eski
ve bir
Bu camiin tarihi: "Zzde ammere men ammerehu (Bu
mr uzun olsun.) Sene 850 [1446].
Bir tabaka yksek bir minaresi byk avlusunda
byk ve uzun var ki her biri gklere
Glgelerinde btn cemaat dinlenirler. bir dinle-
nilecek ve gezilecek yerinde bir selatin camiidir ki nice
burada gmldrler.
Emir Sultan camiinin zellikleri: ( ---) tarihinde ( ---)
Ykseke bir sed zerinde bir bir kk camidir.
[225a] Ve
................ (2 ............... .
Bu camilerden selatin camii yoktur ki btn
( ---) adet camileridir. Bunlardan

Molla Arab Cebbari camii: ve vlmesi
Hemen Ulu Cami ve biiminde kk bir
camidir. Ancak ykseke bir yere gayet ha-
dinlenilecek ve rahat edilecek bir camidir. Bu cami Molla
Arab Cabbari olup gerekten
zorla ve mecburen getirir. Btn maarif ehli orada can
sohbeti edip Hakk'a ibadet ederler.
ftade Efendi Camii: kalededir.
, ............... (15 .............. ..
Musaila byk camii: bir Drt
kargir
Bursa mescitlerinin
Bu camilerden toplam (---) adet mescitlerdir ki cami
olmaya uygun ibadethanelerdir. Evvela,
Zeyniler Mescidi: Abdllatif Makdisi (---)
Molla Husrev'in bu mescitte ibadet Hakir o
iin bir gnde bir Kur'an hatmi ta-
mam etmeyince ayak Ulu ibadet yeridir ki o
kitap
(5 .............. ..
17
Ruhhan sey-
redince 200 cami ve 700 minare grlmekte idi. [225b]
Bursa ilim medreselerinin
Evvela Orhaniye Medresesi ve Hudavendigar Med-
resesi, Han Medresesi, elebi Mehmed Han Medresesi,
Koca Muradiyye Med'resesi, Emir Sultan Medresesi, Bey Med-
resesi, Emir Sultan Medresesi, Cneyd Bey
Medresesi, Haneriyye Medresesi, Kadri Efendi Medresesi, Molla
Yegan Medresesi, Molla Fenari Medresesi, Zeynddin-i Hafi Med-
resesi, Sultani Medresesi, Bayezid Medresesi, Hamza Bey
Medresesi, Edebiye Medresesi, Gazzaziye Medresesi ve Ve-
liyyddinzade Ahmed Medresesi .
................ (5 ............... .
(---) adet olan medreseleri derecesi ve
mahallesiyle yazsak bir tomar olur.



Darlhadislerin
................ (3 ............... .
Kur' Azi m ve Mecid

................ (3 ............... .
Ebced-han kklerin ve
mekteplerinin
................ (3 ............... .
Tarikat ehli tekkelerin
300 adettir. en mkellefi Hazret-i Mev-
Celaleddin-i Rumi Tekkesidir. yolu zerinde 80
adet fukara sema ve safa
ve bahesiyle bir glistan ve bostan tekkesidir. Sonra,
Emir Sultan Tekkesi: Bir tepe zerinde ile
rtl Emir Sultan Tekkesi'dir.
18
Zeyniler Tekkesi: Nu'man bin Sabit yolunda byk asitanedir
ki ilim bir tekkedir.
ftadi Efendi Tekkesi: kalede Halveti mensup
tekkedir.
Abdal Murad Sultal} Tekkesi: B
1
ursa'ya bakaAn ve
glgelikler iinde bir gezinti ve dinlenmeyeri olan Al-i Aba Tek-
kesi, yani Tekkesi'dir. kabak, gl kuv- .
vetli, ile sinesi kebap canlar
ki ve gezmeye varan canlara can u gnlden hizmet
ederler. Bu tekkeyi Orhan Gazi Binden fazla sahan,
tencere ve kazan gibi kaplar Btn [226a] zi-
yaretiler orada sohbet edip ibadet ederler.
Geyikli Baba Tekkesi: Deveriler semtinde fu-
ile dolu bir tekkesidir. Ama
gelen kanaat geinirler. Bu tekke
Orhan Gazi
Abdal Musa Sultan Tekkesi: tekkesidir, Orhan Gazi

Sultan Tekkesi: tekkesidir.
Ebu Kazruni Tekkesi: Vcudu Erzurum'da Tebriz
i yznde bir kule iinde gmldr ki herkesin ziyaret
bir yerdir.
Tekkesi, tekkedir.
Halveti Tekkesi, on yedi tanedir.
Kadiri Tekkesi, dokuz tanedir.
Tekkesi, yerde tarikathanedir.
Kmeyli Tekkesi, bir tanedir.
Kalenderhane Tekkesi, bir tanedir.
Sa'di Tekkesi birdir.
Rufai Tekkesi bir tanedir.
Bedevi Tekkesi, birdir, ama tamamen Arap taifesi-
dir.
yani Tekkesi
................ (10 ............... .
Yemek imaretierin
Hepsi {---) adet imarettir. Evvela Sultan Orhan Gazi
reti, Gazi Bayezid Han
elebi Sultan Me.hmed yani imaret, yine Han
19
Hazret-i Emir Sultan imareti ve Koca Murad Han

. ............... (2 ............... .
Bu imaretlerden 21 adet fakiriere hizmet veren
imaretler ki gelip geen yolculara, zengin ve fakiriere
btn boyu sabahtan teklifsizce
1
Byk tccar
108 kervansaray
Evvela kale gibi Pirin demir develikli ve at
200 byk
Acem bu da kale gibi bir byk Bunun da de-
ve kat kat ve 200 iki
bir mescidi ve byk bir havuzu var.
Lahican ve cihan Isfahan'dan gelen Acem tccarla-
hepsi burada konaklarlar. emini burada oturup
iki yz gelen ve giden btn ipek gmrk
300 kese byk eminliktir.
Han, Ktahya ve
byk Bir adam bahis ile bir boza
zerinde durur.
Bir adam da bir me (kepe) boza o byk
Bir tabaka zerine sls hatt ile
"Bu ien Bu meyi ien ademdir"
diye hala seyirliktir. [226b]
Nice daha gzel hanlar ama kale gibi olup
rtl hanlar ki

ondur. Bunlara yolcular, gelen ve gidenler konup
ger, bedava teklifsiz evlerdir.
bir habbe vermeyip konup ger Ali
Mimar Sinan
Bekar
70 adet bekarhanelerdir. Bunlarda zanaat ehli,
garip ve bekarlar Ancak hepsi
birbirlerine kefildirler. zincir ile
ve
20
............. .. (1 ............... .
Kaynak suyu ve
Hepsi 2060 can Geri bu byk
ama gelen gidenler ve memleketinden
garip iin sahipleri 2060 adet
ki her biri hayat suyundan verir.
Srgn Aziz Efendi, 200 adet hayat
yaparak her can zerine "Sahib 'l-
hayrat fakir Aziz ( Hayrat sahibi fakir Aziz)" diye birer
Fatiha 200 hemen Bezzazistan nnde, Ka-
vukular iinde, Gelincik Ulu Cami semtlerinde ve
her yerden adam boynu su-
lar akar, birbirinden geerek bir daha Btn
byle
Bu bu iinde toplam 23.000 hanede
birer akar sular ki her biri birer su
yrtr. Bunlar evden eve gidip nice. bin havuz, ve
ev ve sular. Zira bu Bursa
Ruhban btn evleri biri birin-
den ykseke olup haneden haneye su mmkn-
dr. Btn 17 gzdr.
Bunlardan en nemlisi hayat suyu olan ki Ruh-
han nice yerde kayalardan pak, saf, beyaz ve
temiz berrak su Bursa istila eder.
atal Deresi-
Billur Sa-
manh Kaynak. bir olur,
oradan saman dklerek bu mahalden saman belli iin Sa-
manh Kaynak derler.
Selam Kral
ve Murad Dede 17 adet byk kay-
naklar ki Temmuz birine
sokup gc yetmez. Ta bu derece
Ancak gemesiyle su bozulup zalim suyolcu-
geceleyin su at dkerek, ve bo-
olan yerleri ile su akar. Ama elbette
lezzeti ve reilgi Fakat gndz gzne dkmek ihti-
malleri yoktur, yol}sa hakim-haklanndan gelir.
21
Ama olan ve zevk sahibi kimseler on yedi
kaynaktan ve nice yz su getirip iip safa eder-
ler. Bursa demek, sudan ibaret bir szdr. (---) (---) (---)
Su zellikleri
170 su
biri birinden
nice Deresi'nde,
Miskinler kale ve
Hasan da kat kat
Hayat suyu selsebillerin
Hepsi yzdr. Bu sebilhaneye muhta
ama devletinin kemalinden eski sekinler
ve ileri gelenler sebilhaneler yaz [227a]
btn Ruhban billur gibi buzundan kar
hayat ien caniara sebilhaneciler,
"Rableri de onlara gayet temiz bir [Dehr,
21] ayetini okurlar. Mkelle( ve sebilhaneler

Bursa
(---) adet eski
Ama hepsinden suyu, hizmet edenleri ve
pak elebi Sultan anlatmaya ve
tarif etmeye olmayan bir

Tahtakale
Kale Muradiye ve

................ (2 ............... .
Bu hamamlar tamamen ifte ki btn insanlar
iindir. ( ---) ( ---) ( ---) ( ---) ( ---)
Ev
Hepsi bindir. Bu suyu bol ev
gayet oktur. Bir ev sahipleri kar etmek iin herkese
hamamlar haline getirip yeni
22
kudret
yani suyunun
Anadolu'da derler, Arabistan'da (---) [humma] derler,
Acem'de germab derler, Rum'da kaynarca derler, Bursa'da
derler, kerense derler, Rumeli'nde bana der-
ler. Nice diyarlarda
bir su kkrt illadenine hakimierin
szne gre o su kaynar gibi Allah pi-
helak eder. Ama bu sulara, sular
su haline getirilir. Daha sonra ne kadar
ise o kadar Eski bilgeler ve hekimler zel-
kkrtl ve hap kullananla-
Ama bu Bursa'da nice yz kaynak-
kefere insanlar bu zellik-
lerini bilmediklerinden zerlerine bir
Eski Gazi Byk bir
kubbenin Zfer zere byk bir havuzu var
ki ona ondur. Drt Haneff ve iki adet halvet-
leri yeniden hayat bulur,
vcudu kulak memesi gibi olup teninden insan eli sabunda
kayar gibi kayar. Ancak suyu gayet ve hararetli
Kullanmadan nce su gayet
zahir ve yrek oy-
giderir.
Ancak bu girmenin ilk bilerek giren bu-
lur, bilmeyip girenler zatlcenb tu-
tulup bir gn msafiri deyip ve suskunlar
vadisine korlar.
odur ki ilk havuz pak ab-
dest abdestten sonra bir hayli suyla
daha sonra vcuduna dkp vcudunu haberdar edip ondan sonra
havuz iine sokup btn vcuduyla havuza girip safa
ede. Ancak ok camekana durmaya.
Zira havuzda vcut
yakalanabilir. Hemen aceleyle rtnp biraz din-
lenmeli, olan terler ve sile-
cekleri tere ki Daha sonra elbiselerini giye-
rek yeniden hayat bulur. Bylece etmeyen can,
halka gnl olur. Gayet Ne kadar
23
ise pes o kadar Bursa en fay-
bu Hudavendigar Ve eski tarz

ekirge Sultan zellikleri: Bu da byk bir
derli topludur ancak suyu
uyuz ve czam illetine Suyundan [227b]
gn ien czamdan izniyle
kurtulur, sa sakal ve eskisi gibi yerine gelip nefesi
Davudf blend nefes olup nefis sahibi de olup oluk
Zira czam ve miskinin ve dklp nefesi ve nefsi
bozulur. Allah ki arslandan kaar
gibi kamak gerek Onun iin btn Anadolu toprak-
miskinler mahallesi
semttir.
Kkrtl Bu da bir ufak tefek bi-
ama gayet ve ok kkrtldr. Fakat fay-
o derecedir ki bir insan Banaz ve Honaz gibi
giciyik yahut uyuz olsa, bu kkrtl
deliaklar uyuz hallerini ok ok iyi bilip uyuzluktan ha-
berdar Onlar uyuz olan adamlara pak keseler srp
kkrtl halvetine girip saat tahamml. edene olsun.
bir eski gmlek giyip bir gn bir gecede ta ki acaip-
likler grp ede. Btn vcudunun derisi
kara kara gibi soyulup, vcudu inci tanesine dnp
tenli ve dzgn bedenli olur. Kkrtl bu derece
Suyunu her zaman ise de
Szn bu Eski 300 kadar ve
baheli evler Her birinde birer kaynar
kimi erkekler iin ve kimi iin, kimi ocuklar
iin, kimi genler iin, kimi erkek ve iin, her bi-
rinde birer byk faydalar Bursa bildiklerin-
den oluk ve aileleriyle bu Eski ge-
lip onar gn hanelerinde oluk o-
trl trl girip can sohbeti ederler.
bellidir ki bu kadar Bari her birinde
birer zellik Ancak
Yeni zellikleri: Bir yerde meydana
.. Bu. da Eski ca gibi btn rtl
byk bir Daha nce kk bir Sleyman Han
24
gelip nice kere girip bulunca
olan Rstem
byk bir bina ile bir hamam eyle" diye ferman
edince(---) tarihinde bu Yeni
Semerkand, Belh, Buhara, Luristan ve
byle san' ve byk hamam grmedik, derler.- Came-
kani bir alan zerinde byk kubbelerdir ki sanki gk
kubbedir. bin adam byk bir Beyt:
Gurur etme fahr ile mr-i bu
cismini kor bunda herkes bu
diye duvar yznde iri ta'lik
Gerekten mahallinde kayd Bu orta-
ham mermerden bir havuzu ve havuz iinde bir
gibi berrak bir sudur. Yzden fazla gi-
yer Ve nice mahbub pak dellak-
ve
Ve ieri byk havuz zerinde byk bir kubbesi var ki
hendese ilmi sahipleri yz yuvarlak nurlu bir kubbedir,
der. yz adet billur, necef ve moran ile
gk bir kubbenin zeri lacivert renkli ile

Havuzu, ona on byk ada bir havuz-
dur ki sanki bir gldr. Drt basamak mermer
merdivenler ile inilir. Bu havuzun drt ham mermerden
ejder ve arslan kelleleri heykelciklerinin. su
havuz iine Ve "sovukluk" dedikleri mahalde bir
var ki kubbeye
Bu havuzun drt sekiz adet kubbeler zerinde byk
kubbe Her kemer birer Haneff
Onlarda insanlar havuz iinde yzmekte olan in-
seyrederler, bir seyirlik yerdir.
Bu btn renk renk mermerlerdir
ki sanki kuyumcu elinden [228a] halveti var,
halvette bir kk havuz var, suyu gayet
Ancak su su ile suyu birbirle-
riyle ikisinin su meydana gelir.
Geri bu suyun ama
gnl aan ibret verici bir
.. j':'
25
Bu herkes dilberleriyle sine sineye kucak
olup bir gitmek taze ve
ve srur, sevin ve zellikle sonba-
harda btn saf saf ve olup gecelerde bu
trl trl kandiller ve fanuslar ile herkes
havuz ijne girip kimi tavus ve kimi gver-
cin kimi gibi bir dilberin huzuruna
selam verir.
Kimi bir biri zerine el ele olup gl kuvvetli
adamlar stnde elebiler trl trl oyunlar ettikten sonra
suya takla atarlar.
Kimisi balon gibi kubbeler edip yzgelik eder.
Kimi elleriyle eder, kimi ve
ederler. bir saat su zerinde asla elleri ve ayak-
hareket etmeden yatarlar.
zaman btn yek dil, yek cihet olup el ele
verip gemicilerin "He ya mola" sesleri gibi bir hay-huy ile el ele
byk havuzun iinde olan temiz su Umman denizi gir-
gibi dnp deniz selleri gibi nne hi kimse-
nin durmaya gleri yetmeyip btn kendi halleriyle duc
rup su ile dnp ki gz ermez byk bir gsteridir. Daha
nice bunun benzeri oyunculuklar
mahsus tuhaf hnerler Ama bu
ok giren Bursa genlerine yollu "ekme su diye
latife ederler. Fakat bir
ki iindedir" olmak var. ( ---) ( ---) ( ---)
Kaynarca zellikleri : Bu da
Daha nice ancak "Garip (gurbete kr
gibidir." szne uygun olarak ilk seyahatimiz olup bu elierin ya-
isimlerini bilmiyoruz ve pek da girip
grmedik.
Bursa
Hepsi 9000 Evvela kale gibi drt demir ve
demir zincir ile kale gibi byk bir
bedesteni var.
(---) adet ayaklar zerinde (---) adet mina
kubbelerdir ve hepsi 300 Her birinde birer hazi-
nelerine sahip bezirganlar Burada o kadar
26
mcevher kap-kacakl<Jr, hediyelikler ve var ki bir
diyarda yoktur.
Bu bedestenin drt Kuyumcular bir
ulu yolun iki kargir
Gazzazlar Kavukular Takyeciler
Bezzazlar Terziler Hallalar
ve Hamhalet zellikle hepsinden ve
ssl gelincik gibi Gelincik bir ana yolun iki ta-
ud, amber, zebat, kalle-misk, glsuyu ve gzel koku-
lar ssl bir ki iinden gemekte olan gelip-giden
insan mutluluktan bir
gitmek istemez. Ta bu derece gzel Gayet zengin be-
zirganlar ve dindar, mmetin salihlerinden elebi
Bu on adet bedestenin drt
Hepsi kargir ve dzen zere kurulu
rtl toloz (tonoz) kemerlerdir ve ara ara yerlerinde
demir pencereleri
Her elbette birer ki
lleli hayat en gnlerinde hiz-
metiler bu hayat saarlar. Btn
serinierne evlerine benzer. btn ileri gelen-
leri bu gzel oturup hsn-i
cemal ederler.
Bu yzlerce yerde dzenli olarak
muhabbet [228b] lkeleri gezen sey-
gre bu denk
bir bir diyarda yoktur. Ancak Haleb'de ve Edirne'de
Ali diye verler.
Gerekten de bile yoktur.
Sarahanesi de bir ana cadde zerine gzel bir

Uzun gayet ve bir
ki insan her trls orada bulmmr.
Pirin Ham gayet
Safa biline ki Bursa yiyecek ve ie-
cek asla ve kat'a kefere yoktur, hepsi Mslman-

Bakkatlar Gayet pak, temiz ve ssl
trl trl kase ve bakralar ile
27
ve ile ssleyip yedi sekiz renkte
satarlar; Bahar gnlerinde ve zerine
renkli gl kaselerine
glsuyu saarlar. Bu da bir memlekete mahsus
da
trl trl meyve da
bir '
75 ariflerin yeri, zariflerin kahve-
leri var ki her biri biner adam Btn okuyucular
ve gzel rakkaslar ki gnde kere Hseyin Bay-
kara ederler. Her kahvede gazelhan ve var
ki sanki sanki Eb'l-
Meal'dir. byk Kurban! Alisi Hamza
yeganesi bir zat idi.
Meddah elebi, Tuslu Firdevsl'nin sanki
Firdevsf kendisi idi ki firdevs melekleri gibi "pene-i afitab"
oturup hayran etki sahibi elebi idi.
Horene Mahmud, Kara Firuz ve Tireli Ali Bey,
Eb 'l-Mslim-i Teberdiir okuruada sanki S iyer-i Veysi sahibi dir.
Btn kahvehanelerinde bin hner sahibi yetkin ustalar dop
dolu idi.
Bunlardan Ulu Cami dibinde Emir kahvesi ssl,
sekinlerin yeri dnya sevgilisi var ki her
biri benzersiz sekin ve Bu kahve Ulu Cami
Muhammed! "Hayya ale's-salfiu dedi-
kahvede bir can hepsi camiye giderler. Gayet
musalif Bursa
kahvesi, Serdiir kahvesi ve Cin M'ezzin kahvesi
btn kahveler birer irfan mektepleridir.
kahvehaneleri, Sultan IV. Murad Han
beri Bursa kahveleri
hur olup tiryakilerinin yzleri
Herkese olan 97 yerde bozahaneleri var ki hibir
diyara mahsus Pak inili, ve kargir so-
biner adam ve buzhaneler ki Temmuz'da
bodrum buzlar stne koyup
olur, cllab gibi pak
olur.
28
Btn ileri gelenleri iin bozahaneye girmek
Zira kahvehaneler gibi bunlarda da okuyucular ve mzis-
yenler ve boza sakileri var ki her biri birer
ay yzllerdir. Bellerinde kalem
ve pak elbiseleriyle Elindeki
ayak bozaya bozulup derdi olur.
Nice yzlerce yerde bu gibi cilvegah yerleri ama biz
yerde de tahtakalesi
Bursa btn ana akmak
pak caddelerdir ki bu da bu gibi Ancak Al-
lah akmak at kaysa
elbette yerlere serilir, gayet parlak Bu kadar yz
beri bir zarar isabet
Kprlerin zellikleri
Bir da Gkdere zerinde Kprs zere
ve solunda 200 cllah (ulha, Her
ierisindeki pencereleri, akmakta olan
Gkdere'ye bakar. [229a] Bu kpr zerieri tama-
men toloz kemerler ile kurulu olup ile Bu kprnn
iki kale gibi demir zere mazgal delik-
leri bir yerden girmek mmkn
Bu kprnn bir Han gibi msafirhane olup
atlar Anadolu, Arap ve Acem lkesinde bir gz
gklere byk kprnn biri de budur.
Kprsnn sebebi: Trk dilinde
demektir. 722 [1322] tarihinde Orhan
Gazi feth Allah yolunda bir
vaktinde hamama giderken bu kpr mahallinde bir ses
ortaya
diye O gazi de dal
olup;
hey flan deyip ses gelen bir
vurunca hemen o an o yerden grldeyerek byk bir hazine
zemin
Bu gazi, hayretler iinde Grse ki derenin iine
Kaydefa sikkesiyle mhrl Derhal Orhan
Han'a gelip hazinenin geeni bir bir Orhan Gazi
der;
29
"Ya ne haber ettin. Allah sana myesser Var Bursa ire
hayrat u hasenatlar eyle" deyince gelip
btn hanesine (onda bir vergisini) Mslman-
verip bu byk kpry de Bundan
Kprs derler, ibret verici kprdr.
Bursa iinde byk ve kk toplam 48
kpr
Bu Bursa yzlerce ze-
rinde zm olup trl trl zm-
ler avize gibi Glgelik haline sokaklar zm
ile
byk ve ile
Zira bu gibi bir cennet
baheli ki 47.000 ve bahe, bostan ve
diye her hanesinde birer bahesi
gibi baheler her birinde havuz ve
da
mesireyerleri ve dinlenme
yerlerinin
Evvela hepsi 366 mesire ve dinlenme yeridir. "Gn
birer mesire yerimiz diye Bursa vnrler ki
Hatta daha fazla ihtimali de Zira her
ve bahesinde adam kaybolur glistan ve
Ama hepsinden nce
mesire yeri: kayalardan hayat
kebaplar bu hayat suyundan iilirse hemen o
anda yine adam Byle hazmettirici bir can suyudur.
Bu mahalde bir cami var. Arap ve Acem'de
sevin yeri bir mesiregah ve gnl bir me-

Mevlevihane mesiresi: (---) Haftada iki kere
Mevlana mukabelesi olup btn ahbaplar ve dostlar toplanarak
Mevlana dersine olup sema ve safadan sonra emenzar
cavk cavk gnl ve zevk u safa ederler.
Abdal Murad Sultan mesiresi: Ruhban eteklerinde
yksek bir tepe zerinde bir vadidir ki btn Bursa her
tek tek gzkmektedir. Bir zemini ki
ile sanki kadife ile Bu
30
kutlu gklere byk kara
ve servi var ki bun-
glgesinde on bin adam konaklasa yeterli gelir.
yaban ve ipierden
lar Dostlar ve zarif dilherler binip birbirlerine
ekerler. Birka yerinde zarifler yeri
mastaba ve namazgah
akar sular ile kebap Alev alev yanan
su evirir, bir kebap olur, evirmesine muhta
suyu ve yerinde bir
mesire yeridir. [229b}
mesiresi: am ve
glistan ile bir Ama ok ok ve

Karanfilli mesiresi: yolu zerinde bir gzeller din-
lenme yeridir.
dinlenmeyeri: Bir ve
hdayf yerdir. ve binadan bir eser yoktur, ama
cana safa, ruha verir akar sulaq ve sesli blbller ve
ile dolu bir
safayeri: Bu da ok yksek glgesinde
tesir etmez bir Acem
gibi eski bir
Abdlm'min dinlenmeyeri: Bu da vgye ol-
mayan bir mesiredir.
Asa Suyu ziyaretyeri: ynnn
saat eteklerinde kestanelik iinde
bir hayat akar. Hazret-i Emir bu i yere
abdestini mbarek ellerindeki (dey-
ile zemine drtnce bir hayat suyu ki hayattan
verir kolay bir sudur. Bundan Asa Suyu
Emir ma'bedhane var bir
lik yerdir. Gayet iri kestanesi olur.
ki tanesi dirhem kestanesi olur.
Sobran mesiresi: olmayan yksek bir ki
tamamen kestane
Ali cilveyeri: Gelen ve giden yolcular iin bir tekkedir
ki gayet
31
dinlenmeyeri:
saatte her yeri rahat grr bir tepe zerinde kestaneli
havadar bir yerdir.
' seyiryeri:
................ (4
yani
mesiresinin
Bu isim ile sebebi odur ki Ayasofya'dan
patrik ve rahipler riyazat ile uarak bu sakin
Onun iin derler. Bursa ta-
gklere yksek bir
zelliklerini
Evvela Feleklerin Aziz Rab, 148 byk
yer yzne kilit ki yer yznde zelzele mey-
dana bu ivi gibi zemini tutar.
Bu byk Alemierin
Azim'inde "Gklerin ve yerin O'nundur" [Zmer, 63]

Tefsirlerde "mekalfd", kilit ile Yani; "Habi-
bim, biz yer yzne kilit gibi kilitleyip
[Nebe', 7] ayetleri bu
vermektedir.
Eski bilgin ve filozof seyyahlar yle
lar ki;
"Birinci iklimde 19 byk ikinci iklimde 27
nc iklimde 31 drdnc iklimde 24
iklimde 29 iklimde 36 yedinci ik-
limde 32 byk diye btn Atlas Minor'da,
Papa Monta'da ve btn hey'et bu byk
byle
Ama btn Kaf ki Hak,
Kerim'inde "Krif yce Kur'an'a andolsun
ki (o byk ve yce bir [Kat, 1] ayetini ki
Kaf
Ama M9skova buz denizi dokuz ay donup
Kalmuk o buz denizi zerinde gnlk buzu gn
32
gecede geip Kaf dibinde, benzetrnek kabelerine

dillerinde Kaf Kalmuk kavmi
Tav" derler. Taala o yerlere seyahat etmek nasip
olursa
elli senede bir kere Kalmuklar seksen [230a] bini
bir yere Kaf ziyaretini edip yine buz denizinin donu
zlmeden geri dnerler. Kilf
sonra Kalmuk taifesinden yoktur, ancak
Kalmuklar grr.
Ama Hakk emri ile Yecc Seddi, Mos-
kov bir Ona Kalmuk kavminin her za-
man haberi ki Kalmuk kavminde asla yalan
ve sz olmaz, Kaf
Kaf sonra {en byk) Elburz kim Heyhat
byk bir
Sonra Alman Avusturya
Sonra Kumar blgesinde ekvatordan gney ta-
20 fersah ieridir ki gelen mbarek Nil'in
btn grdke
Ancak bu Ruhhan ilk ulu
elli kadar zevk sahibi dostlada biraraya gelip
M'ezzin Cin Naib Ali Efendi, Efendi ve
nice canlar ile seyishaneler ve yetecek kadar ve ullar ile
Bursa'dan oradan
saat gidip,
Gazi menzili: Orhan Gazi bir
bu yaylada Mslman gaziler muhafaza edip konak-
iin Gazi derler. ve kestane
huzur verici bir yerdir. Bursa
grlr. Bir kk gl iinde
Buradan yine saatte, '
Sobran menzili: Bu da bir z {vadi) iinde kestane
byk Bunun gllerinde dolu O gn
ile o kadar ile yedik.
Sanki her bir Musa Osman Gazi'nin bin
koyununun dlnden treyen ve nice yz bin koyun burada
YQ.rk Bir ka erke koyunlar
33
hediye getirip kebap edip bir gece de orada misafir-
olduk.
Bundan sonra sabahleyin binip yine ta-
lale, smbl, reyhan, gl tutya i-
ekli ve iekleriyle iinden ge-
tike zerrin ve ve kokusundan
hayat ierek saatte,
Bakacak menzili: Burada da iinde
gn gece has sohbetler edip keklik te-
ve kuzu zevkleri eyledik. Bu Bakacak
mahalle onun iin bakacak derler ki Ramazan gecelerinin hilali
belli olur mu ve olmaz diye Ramazan hilaline iin
"Bakacak" derler. hila.li grrlerse o Bakacak mahallinde
ederler. Orada da kaleden toplar
orulu olurlar. Bakacak mahalli fil hortumu gibi
bir kaya bakmaya cr' et ede-
meyip olur.
Bu mahalden Filedar olan kyler, ka-
sabalar, ekinlikler, ve bostanlar Nilfer Nehri ile su-
ova bukalemun gibi evrak gibi
grlr. O kadar byk yce ki Bursa
girip Ulu Cami, kale ve Bedesten semtleri asla grnmez. Ama
uzak yerleri bir bir grlr ve seyredilir yksekbir
Bu mahalde gklere kayalar ki
kimi ejderha gibi kimi file benzer, kimi gemi, kimi kartal gibi
trl trl acaip ve tuhaf korkutucu ve heybetli kayalar
Oradan yine atlara binip ynne yine
snblistan ve reyhanistan iinden geerken bu mahallerde yksek
boylu yoktur. Ancak ve iekleriyle be-
yerlerdir. saatte,
Sleyman Han menzili: Bir z (vadi) iinde
ferah arhran, safa veren, yeridir ki gider. Bir.
kayadan bir hayat suyu ki iinden
gc yetmez. Ta bu derece buz gibi Bu yerde ha-
mam kubbesi gibi [230b] bir O bir adam dokunsa
Lenduha ath derler.
Bu mahalde de kk ve byk gller
olur ki birer, okka gelir. Bukalemun gibi
olur ki Yunus gibidir. Burada olan bged (kk su birikin-
34
tisi) yerlerde ve hayat donup
bul iki yz gelip bu gllerden
buz keserler, her sanki billur, necef ve Elmas
gibi gzn
Temmuz izniyle Bursa nice bin
yk kar keeler iine koyup Bursa
da bununla giderirler.
Bundan her gn nice yz yk mirf katar ile kee tor-
balar ile kar ve buz Mudanya iskelesi'nde kar gemilerine
ykletip Asitane-i Saadet'te saadetl
helvahanesine, has haremine, sadra-
zama, yedi vezire,
kanunu zere belirlenen yerlere kar ve buzu Allah
nazardan her sene yz binlerce yk kar
ve buz gider, bir kar ve buz hazinesidir.
zlal'in zellikleri: Hakk kudret eliyle bu
yaratahdan beri kar zlal dedikleri ya-
nice bin kar iinde burada bulunur. ister-
lerse bu kadar bin adam Ferhadi' klnkleri ve eski
kesip bulurlar, ama gayet byk bela ile bulunur.
esvap gvesi tabir ettikleri gibi kurttur ki kar iinde yiye
yiye yollardan bulunur.
zlal kurdunun Dut gibi
ve siyah kk kk gibi benli ve
iki renkli mina gzl bir ama hikmeti
yine btn vcudu buzdur ve ama yoktur.
Hemen slk gibi bellidir. Ve yine slk gibi
blk blk ve yiv yivdir. emri ii palude ile do-
ludur. Cssesi Langa tohumluk kadar olur. Daha
byk ve daha kk de olup eski kar iinde bir
tr "Allah ne dilerse yapar (Allah dilediti gibi izze-
tiyle hkmeder)" 27]
Ama Sultan getirdikleri ve ,zlal
kk kadar var idi. elmas gibi ama
buz tez erir.
zla.lin Bir adam ve bir hatun
ocuktan kalsa zlal yeseler izniyle ocuk ede-
ler. kuvvet verir, gayet glendiricidir ve grme kuv-
vetini
35
Szn btn defedip o adam anadan
gibi olur. Ama bu zHilin ok zordur. ki
isterlerse buldururlar. Fakat Elburz kpek
kadar olur, derler. Ve drt olup yine kar iinde
bir an nefes yine kar iine gider derler.
"Sorumluluk anlatana aittir" hakir, grmedim.
Ve yine Sleyman Han yine
ve imenlik yerlerdir, ama iekleri
yoktur, Tam saatte kulesi
ta en yksek tepesidir ki gklere
zerine grnr, ta bu mertebe
yksektir. Bursa'dan iki gnde bu kuleye ama ok
zordur. Gayet yksek kar, ve bitkilerin
ihtimali yoktur.
yksek zirvedir ki Ktahya
grnr. deniz Rumeli Ge-
libolu grnr. Bulutsuz hava saan
Kalesi zerine
da Yedikuleleri, Sultan Ahmed Camiinin [231a] adet mina-
releri ve Ayasofya Camii bellidir. Ta bu mertebe yksek
ki insan bir kaya glgesine rzgar
pefteresi gibi havaya atar, gayet sert olur.
Bu en yksek tepesinde uzun bir mezar Drt ta-
iri ile bundan bellidir ki
Lenduha derler. Hazret-i Hamza kor-
kusundan bu olup burada yatar diye

Bu mezar yer bir
hayli gider, byk bir
seksen kk daha Kefere
bul'da Ayasofya kubbesi stnden rahipler uup bu
kayalarda Yunan harfleriyle ve Latin dili ile
iki bin tarihli Gezintiye
maarif gzel Seyrine doyum olmaz
yksek bir
Bu seyirleri ve zevkleri edip yine atlara binip 12
saatte,
36
menzili: ile yine bir gn
zevk u safa eyledik. Buradan yine yoluyla
tam 10 saatte Bursa girdik.
gelenler, imamlar, hatipler ve
byk
................ (2.5 ............... .
Bursa
................ (3 ............... .
Bursa dilleri,
.
Nice bin sarnur krkl zengin ve
alimleri Bir halk at ve raht, taht ve
hanedan sahipleridir ki hizmet ehilleridir. Bir kara ve
denizler zengin ve sahibi kimselerdir. Bir
ve pazarda san'at sahipleridir, glerinin
elbiseler giyerler.
Dilleri; Anadolu zel leheleri Etrak
lehesine kelimeleri Mesela "Ahmed elebi" yerine
"Ehmet eb", "Mehmed elebi" yerine "Memet eb",
yerine eb", "Ca'fer" yerine "Cafar eb" derler. Nice bi-
linmeyen kelimeleri ama ok gz zeki
ki mm'l-kelam (laf ebesi), cihan rindi, arif, nkteci
elebileri
Btn garipleri sever, zevk ehli, sever ve
ve ipek
retmektir, kadife, sereng ve Bursa .
................ (1 ............... .
ve suyunun
Drdnc iklimdendir. eniemi (---)ve
ve suyunun yzlerinin renk-
leri Ama lodos Ruhban
o rzgarda Ancak
gzel ve sevimli erkekleri gayet oktur ki, sekin ve gnl
alan genlerifte vgler dizip
37
gayet gzel, nazik, olup kelimeleri ll,
inci tanesi gibi, misk kokulu sa rglerini bklm bklm
ve dalga dalga ettiklerine Bursa mergule" der-
ler, bir diyar mahsus ancak Bursa'ya
sustur.
Erkekleri o kadar, ve ki [231b] kuvveti
ve sohbetten ve mnasebetten tamamen
adamlar olur. Hal sahibi nice bin bykler ki
zikri Szn bu ve
ve gibi nazik simfn-
beden, kalplerin sevgilisidirler. Sze gelseler sonunu
gzel szl ve dilli ki, inci tanesi gibi
szleri insana tesir edip adama gnl ve kalp ve-
rir. Zira her biri birer tarikat nderi zatlarca ve
onlandan feyz kimselerdir.
mahallelerinin isimlerinin
................ (3.5 ............... .
Bursa yiyeceklerinin vlmesi
Evvela has ve beyaz somunu Tophane somunu tez-
zetinde ve beyaz bir diyara mahsus beyaz
katmer gl gibidir. kahisi, gzlemesi ve beyaz
kirdesi de bu mahsustur. Kirde gayet tazedir. Zira
yol ekip
dan Gayet semiz etleri kirde
Ve tahiniisi ve beyaz misk kokulu (---) (---)
( ---) ( ---) ( ---)
ieceklerinden hayat suyu, 17 adet
hayat veren renk renk
ve mcevher Yemen kahveleri, ilik gibi szme
Handan Bey Karanfilli ve
..
Meyvelerinin ve
Evvela armudu "Sicili-i
sulu zm, sulu ve kestanesinin yer
yznde olmak ihtimali yoktur ki her bir tanesi dirhem ge-
lir. Kirde kestaneyi kebap ile kebap
38
nur olur. yemeden
olur demek mertebesi lezzetli kestanesi
Ve yedi dutu dnyaca ve dut ki
Filedar Zira en b-
ipektir. Bu diyarda olan ipek, Acem
ve .
................ (1 ............... .
Bursa sanayiinin
Evvela kadife ki Ce-
neviz'inde Renkli sereng, Bursa nefti ve mavi
bezleri, kalem Bursa keseleri ve fitil
atma kadife .
................ (9 ................ [232a]
olan
ziyaret yerlerinin
Allah hepsine rahmet eylesin
Bu sebebi ve bu gzel eserin dzenlenmesenin
nedeni, ve bilinmesidir. Gnl aan bu ese-
ri bu yolla Rum tarihileri ve mana sahibi sz syleyenler
ayet "Bizden kimse mstesnii olmamak zere herbiri iin malum
birer makam [Saffiit, 164] yeryznde ilk defa
makam edinen insan, Hazret-i
Adem Safi yeryzne
sslediler.
Lakin kavim ve milletler byk ve
Ama cinsleri "an merzibum, bi-takdiri
hayyi'l-Kayyum" Rum (Anadolu) kavmi Ays
bin Nebi ama sz ve haberle Yiifes'e
ve cesur bir kavim, temiz asalet ve
ululuk sahipleridir ki ilk defa Anadolu ayak basan 476
[1083] tarihinde '
Seluklular, beyleri ile fikir
ve gnl ederek Malatya, Kayseri, Alaiye, An-
takya ve Konya Konya'da mstakil
olup tahtgah edindiler. beyleri de Sivas ve Erzurum
blgelerini ta"htgah edinip Niksar Melik Gazi hazret-
leri ki orada gmldr. ilk yer Mave-
39
rannehir'dir. Daha sonra Seluklulardan Sultan AHieddin, nl
ve yarar oldu. Mahan yurdundan
Sultan Alaeddin geldi. Zira
var idi. boy beyi olup Konya'dan Bursa, ve
ve
zengin olup n ve san sahibi oldu.
hikmeti, 600 [1204] tarihinde
tkenince btn Anadolu kendi istek ve iradeleriyle
rul Bey'i bey edip ve sancak verdiler, ancak sikke ve hutbe
sahibi idi. Nice zaman bey olup
kasahada vefat etti, orada gmldr. Sonra yerine
Osman Bey Gazi btn byk velilerin izinleriyle
olup sikke ve hutbe sahibi oldu. Tahta
tarihi, evvela "Osman" sene 699 [1299].
kutlu ilk defa cuma hutbesini Tursun
okudu, kutlu seyyidlerden hazretlerinin
Orhan Bey ondan anneleri ta-
kutlu seyyidlerden sebebi odur. Ta Fatih
Sultan Mehmed'e gelinteye kadar Osman Bey,
Orhan Bey, Murad Bey ve Bey derlerdi. Fatih Sultan
Mehmed, feth hazret-
leri sultan deyince sikkelerine yle
Sultan I. Selim'e, Kemal "Htidim '1-Harameyn"
[Mekke ve Medine'nin hizmetisil dedi. Sleyman Han'a, Ebus-
suud Efendi "Sultan'l-berreyn ve
ve iki denizin dediler. Zira Malta ve Rodos'u feth
edip oldu. feth edip "Sultan '1-berreyn"
dediler. ya veya Rodos elden gitse "es-
Sultan '1-berreyn ve demek olmaz. Onun iin
ve Rodos'un ok gayret eder-
ler.
Osman Han Gazi'nin fetihlerinin
Evvela Bilecik Kalesi, inegl Kalesi, Karahisar Kalesi,
Kalesi, Kalesi, Kprhisar Kalesi,
Kestel Kalesi, Kite Kalesi, Biga Kalesi iki yz kale ve
iki yz hutbe sahibidir.
40
devletindeki vezirleri bildirir
(---) (---) (---) (---) (---) (---) (---) .(---) [232b]
alimleri bildirir
................ (3.5 ............... .
devletindeki bildirir
................ (3.5 ............... .
Osman Han Gazi ziyareti
Sultan Alaeddin'den sonra yirmi bir sene bey olup yirmi
vefat etti. Allah nuruyla kabrini nur-
mr mddetleri dokuz sene oldu. Or-
han Gazi iken feth saat Osman Gazi vefat
tarih; "Feth-i Bursa" 761 tarih tarih:
pr zeynidir
Ki tarih-i "mm 'l-ftUhln "dir.
ama Bursa eksiktir.
................ (3/2
Osman Han Gazi Orhan Han Gazi'nin
tahta
Hicret'in yedi yz tahta
Sene (---)
Orhan Gazi'nin fetihleri: Evvela, Kalesi, Konrapa
Kalesi ve Rumeli'nde Yanbolu Kalesi ve Gelibolu'nun fethi tarihi;
Bismirrahmanirrahimdir. Sene 740.
Mudurnu Kalesi, Kocaili Kalesi, Kalesi, Yalakabad
Kalesi, Bursa Kalesi, Kalesi, Kalesi, Bolu Kalesi,
Gynk Kalesi, Karesi Kalesi, Kalesi, Bergama
Kalesi, Edremid Kalesi, emennik Kalesi, Te-
Kalesi, Orhan Gazi Sleyman
eliyle, yine yatar, Allah rahmet eylesin. Bu kaleler
feth oldu, ilk defa Veli telkiniyle yenieri askeri
tayin olundu.
Orhan azi ziyaret yeri: 771 [1369 / 70] tarihinde vefat etti.
Osma{, Gazi ile ikisi kale camiinde nur dolu bir trbed e
gmldrle'r. bir sene olup sonunda ahiret
41
oldu. mr mddeti, drt sene oldu. Hayrat sa-
hibi, fakirleri sever, Allah yolunda huylu bir
idi.
Orhan Gazi'nin vezirleri
' (4.5 ............... .
Orhan Gazi usta bildirir
................ (3.5 ............... .
Orhan Gazi devletinde olan byk
alimleri ve salihleri bildirir
Evvela Kayseri hazretleri: Ancak
Kayseri'de ilim tahsil etmek iin bulunup iin
(Kayserili)" Muhyiddin-i Arabf hazretlerinin Fsits'unu
Tasavvuf ilminde sanki Teftazanl'dir. Orhan
Gazi'nin medreseye ilk defa bu zat mderris
mderrislerin nderi bu
Mevlana Alaeddin: Esved Hoca demekle bilinir. usulde
(metodoloji) [233a] ve
Gerekten de gzel Vikaye'ye de
gzel bir
Mevlana Cendereli Kara Halil: devletinde
ilk defa Orhan Gazi Anadolu edip btn
nc oldular .
. Mevlana Kayseri: ilminde ok nemli bir yeri
Endlsi'ye ve makul bir Muh-
yiddin Tahsil ve bilgisini tamamlamak iin
giderek orada olgunluk ve ilim tahsil etti. (---) (---) {---)
{---) ( ---)
Orhan Gazi Sultan Veli
neseb-namesinin zellikleri
Allah
Safa bilinsin ki Hnkar hazretleri ocukluk
hi bir zaman iine oyun oynamakla
vakit geirmedi.
Mbarek haller ortaya trl trl kera-
metler gsterir ve inci saan hikmet dolu kelimeler
42
duyulurdu. Cidden d.nyaya meyletmedi, ve nefsine
Hemen gece ve gndz hali ibadet, taat, dnyadan el etek
ekme idi. Hatta Horasan'da Allah emrine (vefat
edince) arz eylediler, kabul etmedi. Tam
sene byk ile ekip gndz orulu ve gece ayakta olup
ibadetle, perhizle, zhd ve takvaya idiler.
Allahu ki gece
cisimler aleminden ruhlar alemine nefsleri
dnya grnrd.
Kurb aleminde olana gsterirdi.
Peygamberlik iyz, bilmenin kemali, teler
ilmi ve velilik kendilerinden zahir olurdu. Bir mertebeye
ki;
Ali bendedir" derlerdi. Sonunda bir gn Ho-
rasan erenleri istediler. Byk bir
yerinde hepsine keramet belirtilerini gsterdi. En sonunda;
kanunu zre sana kamil bir (yol gsterici)
ki Hakk yoluna gitmen iin rehber ola" dediler.
"Nola bize bir pir ola ki ehli gstere" dedi.
Huzurunda bir kimse keramet gstermeye gc
yetmedi. Sonunda kendileri btn Horasan erenleri huzurunda
mkemmellik mertebesini edip btn Horasan bykleri
hayretler iinde Ancak Hak Rabhani ilham
ile V eli,
"(Bu kusurlar sahibi hakirin kutuplar kutbu, ariflerin
doksan binierin Trkistan piri Hoca Ahmed Yesevi
ibn Muli.ammed Hanefl hazretlerinden Allah rahmet eylesin
fakirlik onlardan kabul edip tabi olduk
ve onlardan me' zun olup olduk" diye
fakirlik kubbe elif tae,
seccade, sofra ve alemdir. Cibrfl-i Emin aleyhisseliim cen-
netten Hazret-i Muhammed aleyhisseliim'a Allah emriyle ge-
Hazret de usul ve Ali'ye teslim O
da Hseyin'e Onlardan Zeynelabidin'e
Onlardan Mkerrem hazretlerine
Mkerrem, lanetli hapsinde iken Hora-
san'dan Ebu Mslim-i Mervi hazretleri gizlice kubbe elif
sofra, alem ve seccadeyi Mkerreril
hapiste iken usul ile Ebu Mslim-i Mervi'ye emanet etti.
43
O da Muhammed teslim etti. O da Ca-
fer'e O da Musa verdi. O da Horasan
Ali bin Musa O da ariflerin dok-
san binierin ceddimiz Trkistan piri Hoca Ahmed Ye-
sev! bin Muhammed Hanefi'ye Hoca Ahmed Yesevf
rahmetullahi aleyh doksan bin mridi var idi. Her biri onar
kere o kubbe elif alem ve seccade istedik-
lerinde birine vermeyip;
"Bu sahibi var, bizde emanettir. Sahibi ortaya
ona teslim ederiz" diye mritlerine byle
Ta ki Sultan Veli ortaya Hoca Ahmed Ye-
sevl'den olup o tae, alem ve seccade
"Babandan miras fakirlik diye
{233b] emanet etti. Zira bu vasla tae, ve seecadeye ol-
maya belirtiyi gsterdi. Her kim ki o kisvetlere ve o
cihaziara gsterdi, bykler kutbu ki kutuplar kutbu merte-
besidir. Bu mertebenin Muhammed peygam-
ve Ali Hassaten, bu mertebe irs
yznden Peygamberimizin nesebinden nasip olmaz.
Veli Neseb-namesi: Mbarek isimleri Seyyid
Muhammed el-Horasanf diye Allah
aziz eylesin. Seyyid Mkerrem'in
him Mkerrem, hapsinde merhum oldu. M-
kerrem, Ali Musa O da O da
Cafer-i O da Muhammed
ludur. O da Zeynelabidin O da Sultan Hse-
yin Hseyin'in Aliyy'l-Murtaza kerremal-
lahu vechehudur. Hseyin'in Hazret-i
ki Hazret-i Muhammed
Ahmed Yesevf byle Beyt:
Nesl-i Murtaza Nebiyyi
Der teviirlh lncii-nist Veli
Bu takdirce Horasan seyyidlerinin, sahih nesepli
yoktur. eden Allah korusun gnahkar
olur. Ama Ali Tarihi'de byle lakin karine
Ama knyeleri ile
Evvela Seyyid Muhammed bin Seyyid Musa
bin Seyyid es-Sakin-i Raye bin Seyyid
44
Mkerrem el-Askerf bin Seyyid Musa (Ebi Sebha diye bin
Seyyid el-Murtaza el-Asgar bin Musa Al-
lah hepsine rahmet eylesin.
el-Mcab Muharrem, Horasan
Ali bin Musa ana baba bir kk Zira ki
Mcab, Abbas, ve Hamza yce
yetlerin hepsi bir anadan 37
sekin Yani ki Necmet 'n-nbvve"
diye
Veli'nin muhterem Seyyid
Mkerrem, Musa
vefahndan sonra Horasan yurdundan gp
oturdular. Orada Ahmed bir azizin Haterne
Veli o dnyaya geldi. ocuklar
drstlkle ye Trk-i Trkan
Hoca Ahmed Yesevi'nin mridierinden Lokman ki, Horasan
erenlerindendir, byk Lokman'a
verip onlardan dnya ve din ilimlerini
rendi. Lokman hazretleri Horasan'da ulu sultan idi. Hatta
Cafer devrinde Cafer mbarek kendi
Bayezid-i Bistami eliyle geen Lokman haz-
retlerine giydirdi ve,
"Bu sahibi emanettir, onlara teslim eyle"
diye emaneten gnderip teberrken Lokman giyip yine sak-
Onlar da btn Horasan erenleri huzurunda
Velf'ye teslim edip tevhidlerle ve zikirlerle
Veli ki hala giydik-
leri on iki imam on iki terekli beyaz tae ve cbbe yenli be-
yaz aba idi. Ama Hoca Yesevi'den grp Rum eren-
lerinden izin isteyip yedi yz fukara ile Seyyid Mu-
hammed Buhari-i ile Anadolu'da Os-
gnderdi.
Rumi, Veli, Tebriz!, Muh-
yiddin-i Arabi, Karaca Ahmed Sultan ve byk ev-
liyalar bir yerde toplanarak has sohbetler edip Orhan Gazi
V elf olup yeniden eri yani yeni-
eri peyda Rum di Orhan ile birlikte feth edip 700
hepsini feth olunan post sahibi etti.
Muhammed'' Buhari Kafiristan'a gnderip Dob-
45
ruca, Eflak ve Leh ve Rusya'da ok gazalar edip
oldu.
Onun iin hala Rumeli'de 700 tekkesi [234a]
Daha sonra V eli ( ---) tarihinde yine Orhan Gazi
vefat etti. Orhan Gazi, cenaze-
sinde bulunup defn ettiler. Allah rahmet eylesin.
Nice bin ve kerametleri Nur dolu mezar-
Tatar beylerinin temiz bir Gevher1
gemesiyle harap olmaya
yz tutunca Sleyman Han Kayseri sancak beylerinden
Murad olan bir bey kab-
rini ve tekkesini yeniden imar edip lacivert
Kabri ve Daha sonra btn dostlar, tekke ihya
eden Murad Sultan Murad demeye
ki byk evliyalara Allah hepsine rahmet
eylesin dediler. tekkesi de
mahallinde
Seyyid Ahmed Kebir-i Rufai: Orhan Gazi
ulu Ladik iinde Ulu Cami'de med-
fundur. Vefat tarihi 752'dir [1351].
Hasan Rufai: Orhan Gazi bu zata Tokat'ta
Snbll Baba'ya bir tekkede gmldr. Ladik
gml olan Ahmed Kebir-i Rufaf'nin
Geyikli Baba:
Karaca Ahmed Sultan: Dn-
terk ederek seyahat ile Orhan Gazi'ye gelip
Veli ile Akhisar beldesinde gmldr, ulu
asitanesi de
ziyaret yeridir.
Ahi Kayseri: Seluklulardan beri Or-
han Gazi ile Molla Hnkar (Mevlana
Celaleddin Ruml), Tebrizl, Sadreddin-i Konevi ve
Veli ile de sohbet eder ulu
Denizli gmldr.
Abdal Musa: Sultan Orhan Gazi
Abdil Murad: Sultan Orhan Gazi
Ziyaret yerleri mahallinde .
................ (2.5 ............... .
46
Orhan Gazi Sultan I. Murad Gazi
tahta
(---) tarihinde tahta tarihi 727 [1327].
Gazi I. Murad fetihlerinin
Evvela Edirne fethi sene 761 [1360], Siroz Kalesi'nin fethi .
sene 786 [1384], Varna byk sene 846 [1442], Batnos fethi,
Misis fethi, Burgos fethi, fethi, fethi,
fethi mkerrer ve Edirne fethi, Gmlcine fethi, Ktahya
Kalesi fethi, Hamidili fethi, fethi, fethi,
Yalvahisar fethi, Burkoz fethi, Polya yani fethi,
fethi, Marilye fethi, Havale fethi, Dusin fethi, Zihne
fethi, Siroz'un ikinci .defa fethi, Ferkariye fethi, Kpr fethi,
Pirlepe fethi, Manashr fethi ve Filoronya fethi.
Bu kaleler feth olup btn Mslman gaziler ganimet mal-
zengin oldular ve yenieriler alhn skf giydiler
idi.
Bilecik bir cami, Bursa bir cami, bir
zaviye ve orada Postun-pos Baba'ya bir tekke etti.
Gazi Kosova
79l'de [1389] Kosova cenginde kere yz bin katiri
geirip byk gaza yerlere kafir seyre-
derken Koblaki kafir iinden Murad
o mahalde vurup etti. kalbini
Glab Nehri byk bir trbe iinde
defn ettiler. Hala Melek Ahmed
efendimiz Bosna'dan gelirken tamir edip ta-
nesi gibi nur dolu bir trbe olup iine trbedar ve Kur'an okuyanlar
tayin eyledi. Murad Bursa'ya getirdiler.
Gazi Hdiivendigiir ziyaret yeri
Bursa Eski byk bir
furbe ve eski bir tekkedir. Mbarek kabri zere saban oku ve zev-
lesi kadife ile durur ve elbisesi ve
aletler ve tamamen Ancak mbarek
trbesine olur. Saltanat mddeti 30
sene ve mrleri ise 70 senedir. [234b]
47
Hudavendigar Gazi olan vezirleri bildirir .
................ (2.5 ............... .
Hudavendigar Gazi olan bildirir
................ (3.5 ............... .
Gazi olan alimleri
ve salihleri bildirir
................ (10 ............... .
Murad Gazi Hudavendigar Bayezid
Han tahta
(---) tarihinde Bursa'da tahta gibi drt ta-
ve fethedip ba-
alarak gazalar etti.
Bayezid fetihleri
Evvela Rumeli'nde skp skp, Vi-
din, Vodane, Yanbolu, Silistre, Uruscuk, Yerggi, Nigebolu
kalelerinin fethi ve Anadolu'da
ve Konya, Saruhan, Ayasuluk, Milas, Balat, Teke,
Kastamonu, Amasya, Aksaray,
Kayseri, Sivas, Erzincan ve Malatya kaleleri.
Bu kaleleri ve nice yzlerce beldeleri fethedip bir se-
nede yedi kere Anadolu'dan Eflak ve geip feth
iin Emir Sultan
Han" dediler.
O sene derya gibi askerle muhasara edip bilek
zoruyla ile tayin etti, bylece mb!n icra olurdu.
ta Gl Camiye kadar 700 Mslman
hanesi ile marnur olup Aya i yznde Sirkeci Tekkesi
mahkeme ve Gl Cami ibadethaneleri idi.
Daha sonra hicretin 805. [1402] senesinde tedbirsizlik ve k-
isteyen Timur Han,
Hind ve Acem Han ile cenge
Han grd ki btn askeri kendinden yz evirip
Timur'un kendisi
ve er- ve cengaverlik gstererek
yzlerce Tatar askerine nderlik, emirlik
48
ve ederdi. Lakin kendileri yara bere
ve ark tay ata binip bir dahi
Tatar iine at srnce attan tekerlendi. At Tatar iinde
yaya Tam bir saat yaya olarak Tatar ile ceng edip tirke-
(ok oku elinden Tatar,
elini nursuz
Timur'un huzuruna gtrdler. Timur ayak zere tazim
edip oturtarak;
"Safa geldin, felek halidir, byle olur, gam yeme" diye nice
sohbetler etti. [235a] Timur;
"Ey birader Han! Senin elinde biz senin gibi Allah
yenilip beni senin bu hal ile getirseler, beni ney-
lerdin?" deyince hemen Han
"Seni demir kafes iine koyup Bursa gtrrdm" de-
yince hemen Timur gibi olup bir demir kafes iinde
haps edip Acem gtrmeye niyet etti.
nc gn Han znrusnden tutulup
demir kafes iinde vefat etti.
elebi Sultan Mehmed, bin ve sekin
asker ile Timur ordusuna yle bir sahr vurdu ki btn Tatar
askeri geti.
Timur Amasya olan esir Tatar-
Iara llerinin derilerini yzdrp derilerinden
elebi Mehmed Han, Tatar derilerinin glgesinde oturup baba-
Hala o ovaya derler. Zira
Tatar derileri zekerleri, ve yzlp gl-
gelik derler. Daha sonra
cenazesini Tatarlar elinden ile Bursa'ya getirip baba-
camii defn etti. zerine byk bir trbe

Bayezid Han ziyaret yeri
rahmeti ve ona olsun
Sultan IV. Murad Han, nur dolu ziyaret

"Ne byle ayaklar
serip Tatar elinde namusumuzu diye
bir tepik "Bre meded, diye IV. Murad
49
O gn nikris sonunda
lmne sebep o oldu.
Han saltanat mddeti
Sene 14 ve mr mddeti 67 sene. sancak yeri Trk
ve kefere feth edip 600 hutbesi
okunur Sam dengi bir idi. Ama; "Kaza gelince gz kr
olur."
Beyt:
Edemez def' kimse
Bin yine n son olacak olsa gerek
Han vezirleri
................ (3.5 ................
Han bildirir
................ (3.5 ............... .
Han alimleri,
salihleri ve byk velileri bildirir
Mevlana Sivasi: Han alimle-
rindendir. Nice yz cilt bir Kur'an
tefsiri ki sanki Tefsir-i Cerirl'dir. Kendileri Ayas-
luk'da gmldrler.
Mevlana Kulbeddin-i Timur ile ok mcadele edip sus-
gmldr. .
Veli: Karaubuk Nehri Sol
bir kyde dnyaya kurucusu-
dur. Han Ankara Kalesi iinde byk trbe-
sinde medfundur. Hamid hazretlerinden icazet
Simavnazade Bedreddin (Abdlaziz
Mahmud ilim idi.
Mevlana Fahreddin el-Acemi: Seyyid ilim tahsil
Edirne'de gmldr.
Abdrrahim (Emir Aziz-i Merzifoni
Rumf'dir. Yine Merzifon'da gmldr.
Pir Amasyavi; yine Amasya'da gmldr.
[235b]
50
Bauezid Han elebi Sultan
Mehmed tahta
(---) tarihinde tahta Bursa'da Ama
hemen o sene devleti ayaklanmalar oldu. Her
taraftan cehennem olan kafirler Mslmanlar zerine
hcum edip devletinde Sleyma-n elebi, elebi ve
Musa elebiler Rumeli'nde devletine zarar verip fetihlerine engel
oldular. Sleyman elebi iki sene, yedi ay ve yirmi gn
oldu. Musa elebi de Edirne'de oldu. elebi ise
Selanik bir alay serseriyi
Sonunda Koca elebi Mehmed Han
bir senede ahirete gnderip kendisi mstakil
olup drt tarafta kffarlara hcum etti.
elebi Sultan Mehmed fetihlerinin
Evvela Rumeli'nde Peravadi, Ofabolu ve Kprl
kalelerinin fethi, tekrar Eflak ve haraca kesip Rusuk
Eflak hududunda Tuna l Kalesi yani
Yergg Kalesi'ni asker kodu. Anadolu'da Mudurnu Kalesi
ve tekrar Kastamonu fethi. Nice fetihler daha etti ki 260 hutbesi
okunur. (---) (---) (---) (---) (---) (---) (---)
elebi Sultan Mehmed ziyaret yeri
Hicretin 824. [1421] senesinde vefat etti. Saltanat mddeti
yedi sene on bir ay ve on iki gn, mr 38 sene.
nur dolu camiin nnde bir kubbe iinde medfun-
dur. Allah bol bol rahmet etsin. defa bu zat Mekke ve Medine
surre
byk bildirir
Edirne'deki Eski Camiin temellerini Musa elebi
ancak elebi Mehmed Han'a
oldu. Filibe Konis beldede diye bi-
linen Gazi Mehmed Bey'in byk bir trbe, bir cami' ve
fakiriere yemek iin bir imaret eyledi .
................ (1.5 ............... .
elebi Mehmed Han devletindeki bildirir
(3.5 ............... .
51
I. Mehmed Han illimler,
- s.lihler ve bildirir
Evvela Kara Simavi, ok seyahat etmekle ve
garip bilgilerle iken Bursa'dan Rumeli srl-
Orada gmldr.
Abdllatif Makdisi (Ganim-i Ensari Ali Ab-
durrahman Velilerden byk bir kimsedir.
dir.
Sonra (---) (---) (---) (---) (---) (---) (---) [236a]
elebi Sultan Mehmed Han Gazi Sultan II. Murad
tahta
824 [1421] tarihinde tahta 806 [1403/4] senesi-
feth edilen kaleleri bildirir
Evvela Kalesi; Gvercinlik Kalesi, Canik vilayeti,
tekrar Selanik, Yanya Kalesi, Kalesi, Kalesi,
Semendire Kalesi, Novoborda Kalesi'ni ve haraca
kesti.
Kul (kapukulu askerleri) ihtiyar oldu diye taht-
tan indirdiler. Sultan IL Mehmed 13 iken 847 [1443]
tarihinde tahta geip iki sene taht sahibi oldu.
"Bir taze gelemeyip her
taraftan diye kul yine Koca IL
taht sahibi edip Fatih Sultan Mehmed'i Ma-
nisa'ya gnderdiler. (---) tarihinde yine Murad Han olup
yine kul
koca oldu, bize gen bir gerektir"
diye 855 [1451] tarihinde yine Fatih Sultan Mehmed Muharrem
16. gn ki [18.02.1451] gndr, mstakil
oldu. 21 seneye idi ki Edirne'de taht sahibi
tarihtir: Rahmet Rabbih, sene 855 [1451[. (---) (---) (---) (---)
Koca Sultan II. M ura d Han ve ziyaret yeri
Allah yeri nuruyla
Hicretin 855'inde (1451] Edirne'de vefat etti. Mbarek cenaze-
sini Bursa'ya getirip camii nur dolu trbesinde defn et-
tiler. Bursa'da gml olan hepsinden azametli
olarak yatar. Pak mina kubbesi, ve zerinde
52
ve rts Murad 28 sene,
mr 49 senedir. 855 [1451] senesindedir.
Sultan II. Murad Han eserleri
Edirne'de Cami ve bir camii "mescitlerin en
gzeli" diye Edirne'de iki medrese, bir darl-
hadis, bir bedesten ve(---) gz Ergene Kprs, Ergene'de bir cami
ve imaretini tamamen gaza Seyyidlere
(Peygamberimizin soyundan gelenlere) ilk defa Sultan Murad
ulufe tayin
Koca Sultan II. Murad Han
devletindeki vezirleri bildirir
................ (2.5 ............... .
II. Murad Han sekin bildirir
................ (2.5 ................ ,
II. Murad Han alimleri,
salihleri ve bildirir
Evvela Halveti: Pir halifesidir.
Amasya'da Pir Trbesi'ne Saralar Mescidi
gmldr.
Hsameddin Abdurrahman:
Pir Koca Mu-
rad ikisi elini perler. Mehmed
pnce (omuz
Mehmed'in boynuna
Kalesini ta'mir termim edip camiler ve
medreseler eyle" diye fatiha okurlar.
Yirmi bir sonra Fatih Mehmed Han'a feth
etmek nasip olur. Amasya'da Pir kabrine Yakub
Zaviyesi'nde
Molla Yegan Mevlana Mehmed
................ (10 ................ [236b]
ziyaret yeri
Evvela Osman Gazi Alaeddin V efat ta-
rihi 704 [130S]. kalede Orhan Gazi yatar.
53
Bayezid-i Veli Bursa'da hakim idi.
Ve Mehmed Han
Bursa'da idi.
Ve Bayezid-i Veli Mahmud, bu Mah-
mud Musa, Emir, Orhan ve
biri de ve Osman'
Bu sekiz adet Sultan I. Selim
Ahmed Han zerine Bursa zere sefere
dnya devleti iin sekiz edip dnya
hepsini Orhan Gazi defn edip Ahmed Han
zere sefere gitti.
Bayezid-i Veli
Ahmed
Bursa Selim Han ile attan tekerle-
nip Selim huzuruna getirerek Selim
iinde aman vermeyip ettiler. Cenazesini
Bursa'da Orhan Gazi defn etti.
Ahmed'in bozguna tarihi:
Sultan Ahmed'i Sultan Selim-i kamriln
Sene, 927
Bu Ahmed Han cenginde Ahmed Mu-
rad, bu Murad, Ahmed'in grnce,
"Nie yz benim; diyen nl Acem di-
Erdebil'e nc senede vefat
etti. Kabri, Erdebil iinde Safi hazretleri
gmldr.
Ve yine Ahmed iki
Alaeddin grbz er idi. Ve Ali Han, bu iki
deler iin btn alimler Selim Han'a rica ettiler,
diye affedildiler. az mddet iinde vebadan ldler.
da cenazesini Bursa'ya gtrp Orhan Gazi ile Osman
Gazi kabrinde defn olundular. ,
Bayezid-i Veli Korkud'un edilmesi
I. Selim byk bozguna
Teke vilayetinde Piyale bir
bulunup 919 [1513] tarihinde kati olundu. Pak cesedi
54
Bursa'da Il. Murad bir yksek trbe iinde defnedildi,
ama gl kuvvetli
Sultan IL Murad Han Hasan, Fatih Sultan
Mehmed'in ana bir kk idi. Fatih, tahta
da edip Murad Han cena-
zesiyle Bursa'ya gnderip Murad Han
Trbesi'nde defnedildi.
Fatih Sultan Mehmed Han
Cem vefat tarihi
Sultan Bayezid-i Veli ile byk ceng edip sonunda bozguna
ll sene Mekke, Medine, Yemen ve Aden'de seyahat etti.
Oradan geldi, oradan gelmek niyetiyle
Rodos'ta Malta generaline Onlar bir gemiye koyup;
"Seni gtrsnler" diye hile edip Cem
Fransa'ya gtrdler.
Annesinin annesi Fransa idi. Cem ona
teslim ettiler.
Btn birlikte Cem byk bir saray
verdiler. bir hkumet yer verdiler. A vda ve
zevk u safalar edip gece gndz huzurunda on sekiz
ban ban el klesi gibi hizmetinde
Sonunda bu durumdan Cem Sultan Bayezid'in
haberi olunca bir mektup ile Fransa Cem tutuk-
lanarak gnderilmesini rica ettiler.
Fransa da Cem zehirli ustura ile ettirip
Yemen ve Aden iken Cem adem (yokluk)
gitti. Bayezid izniyle Bursa'da Koca IL Murad
bir trbe iinde defnettiler.
Kendisinden kalanlardan Cem Sa'disi, cem" de-
dikleri kadehtir ki badesini iip yine kadeh kendinden
kadar Ve bir satran-baz maymun ve bir beyaz tuti
Cem Sa'disi'ni siyaha
"Biz Allah' zn ve biz ancak ona dncleriz"
[Bakara, 156] ayetini ve olsun" szlerini Sa'di

Bayezid Han (geride
"Cam ol cam. ama Cem'i yok" der ve O (kadeh) hazineye
kor lar.
55
beyaz diye sorarlar.
Hemen dile gelip;
olsun, efendim siyah matem
donu giydim" der.
Ama [237a] "Zehirli ustura ile Cem
benizli bir edip yznn rengi
ve kendisi de birini 'Cem'in diye Bayezid
Han'a gnderdik. Onlar da Cem'dir diye Bursa'da
gmerken cem herifi yer kabul etmeyip yere
defn Yoksa bize gelip olan Cem'i
vermeyip daha sonra Fransa lkesine Cem'i kral eyledik.
Hala Cem neslindendir. Bundan Cem
ve annesi
derler.
Szn ve bu hakir [10]74 [1664] tarihinde Al-
man Be, ve Loncat byk ge-
zerken nice rahip ve patriklerle dostluklar kurup Cem
hallerini Cem annesini Fatih
feth ederken Sarayburnu'nda Bayezid ve
Cem o olup Cem Mekke, Medine, Ye-
men ve Aden'de, ve Fransa'da seyahat edip Fransa
bir bir tarihlerinden okudular. Fatih Sultan Meh-
med Cem vefat tarihi:

56
devlet Cem im
Harabi yaft ez-sayf
Resid ez-gayb
Zi-dnya reft Cem va hayf1
Cem
Sene (---) 900
ko gnl, (ey) revCin sabr eyle
Eskiyp harab ten kafesi
reh-i iklfm-i adem menzilinin
Dokunur oldu sem 'ime eresi
Divan sahibi bir idi. Allah rahmet eylesin.
Cem'in mr devletinin yaz gelmeden harab oldu. Ona gaybdan
tarih "Cem dnyadan gt. ... "
Cem vefat tarihi:
Dediler eyleyp du'
Cem'den eylesn Cem
Cem tarihi:
alemest.
ziyareti
merhum u
Sene ( ---)
elebi Sleyman Bey, Musa elebi ve
elebi. Bu de Bayezid
de Bayezid Han, Timur hadise-
sinde vefat edince de Rumeli'nde birer sene kk beylik
olup de elebi Sultan Mehmed Han
birer yolla kati edip cenazelerini ( ---) ( ---) trbesinde defn,
eyleyip mstakil oldu.
Han, Ali Cihan
Veli Han ve Han, hepci Koca
Sultan Il. Murad Trbesi'nde kubbeler iinde gmldrler ki bun-
lardan yzlerce sultanlar, ve valide
sultanlar gmldr. Hepsi sandukalar iinde
yatmakta olup ve nur dolu ka-
birlerdir.
Sleyman Han elebi Sultan Mustafa(---) tarihinde S-
leyman HanAcem seferine giderken Karaman
Mustafa, kanunu zere Sley-
man yz srp
Haset ve yalan haberleriyle elebi
ederek nne cenazesini btn halk
Sleyman Han'dan nefret ettiler.
Mazlum vefatma tarih "Mekr-i Rstem"dir, sene
( ---) [1553]. Daha sonra Mustafa elebi'nin
getirip bu Murad Han trhelerinde defnettiler.
Ancak bir Sleyman Han Mustafa da Eyyub
kabr-i harem "sa'id-i
diye J:.arihiyle mezar bir Mustafa
var. Bunu da hanerle vurup Sleyman iki
Mus'tafa'S1. olmak ihtimali ola. Bunun Eyyub
57
Sultan ziyaretinde zellikleri Allah rahmet
eylesin.
. ............... (2 ............... .
Bu beri gelen 6 adet
btn ve aileleriyle birlikte Bursa'da ki
ilk taht
Bu adet birer
ki asla diller ile ve tarif olunmaz. yiv
yiv ve burma burma bir Mahan ki grmeye
[2i7b]
Bu sarmaya nice kimseler ama
(destarf) vazifesini elde edemediler.
Ta beri silsile ile birer adama ibret
verici bir Asla bir kimseye gstermezler, biri
olur, duaya mazhar kimselerdir.
Bu Fatih Sultan Mehmed'in Fatih
rf-i izafet Ta fatihi Selim'e gelinceye kadar byle
oldu. Fatih Selim, feth gibi Selimf
Hala Selimf Ta sonuna kadar
ebedi devam edip bozulmaya. Gerekten de ok gzel
devleti
Bu mahalde Bursa'da gml Koca IL Murad
Han'da tamam oldu. Allah hepsine rahmet eylesin.
IL Murad Fatih Sultan Mehmed 857
[1453] tarihinde feth edip gml birinci ciltte
ziyaretinde
Evliyiilar ziyaret yerlerinin
Alah hepsinden olsun ve kutsal
Evvela Bursa Seluklular ve ilk
defa Osman Gazi kere Yerine Orhan Gazi'yi
kumandan edip Orhan Gazi eliyle Bursa feth olaldan beri
iinde ve gml Mslman gazilerinden btn
fethinde bulunan byk binlerce alimleri, salihleri,
seyyidleri, kitap yazan ve derleyenleri, eski vezirleri
ve byklerin ziyaretlerini bildirir.
Evvela Geyikli Baba Sultan: Yesevf olup
Azerbaycan Byk
da binerdi. Orhan Gazi ile sefere gidip at
58
gibi bir tavla var idi. Yklerini bile ceylan1ara
ykletirdi. Bursa'da kale iinde Hnkar uzun
bir Hala gklere boy byk bir
Mbarek kabri Bursa iinde (---) mahallesinde byk bir
tekkedir ki Orhan Gazi mukaddes olsun.
Bundan sonra velilerin mctehidi, azizierin sekini
Hazret-i Abdal Musa: Bu da Hoca Ahmed Yesevf idi.
Horasan'dan ile Anadolu'ya geldi. Nice yzlerce
kerametleri Bunlardan biri Geyikli Baba'ya kor
pamuk iine hediye gnderir. Geyikli Baba da
onlara st gnderir. odur ki;
"Sen ise ben de halis st elde edilen
geyikleti terbiye ettim, at gibi binip ve stn yiyip kul-
etti. Hakikaten ikisi de o gerek erle-
ridir. Bursa iinde (---) mahallesinde bir tekkede yat-
Bunlar da Bursa fethinde mukad-
des olsun.
Sonra ilim ve hikmet hazinesi, temizlik ve nef-
siyle zahid Hazret-i Abdal Murad ziyareti: Horasan eren-
lerinden olup Bursa fethinde Meczuplardan ve
kimse idi. gney bakan
bir yer iinde medfundur. Bursa dinlenme ve gezinti yeri-
dir. Kara ve denizierin gezginlerinin de gezinti ve dinlenme yeri-
dir. Nur dolu trbesi iinde var ki gelir. Sultan
Ahmed bir kesip getirsin diye hazineye gtr-

Gizli grnen ay (Mehmed Hamza Mehmed
Mevlana Mehmed Fenari: Han
alimlerinin en byklerindendir. ilirnde eserleri
Lakin sonra kr Kr sebebini
yle ki bir gn bu molla, Kara Alaeddin
lerinin mbarek kabirierini mbarek vcudunu tap-
taze grr. O nurlu kabiriinden bir ses duyar;
mu? Allah gzn kr etsin." Bu szleri du-
yunca emriyle ok bir rzgar kabrin btn
tozu gzne girer. Molla emriyle kr olur.
geen Molla;
.. _ - "' ..
59
"Toprak alimierin tenini rtmez" inkar
kr bir gn Orhan Gazi veziri Ivaz
Molla'ya [238a] gcenip der;
"Ayii ol gn grem mi ki o kr Muhammed'in ce-
naze der. Derhal Ivaz bu szn kr
Molla'ya ,Mevlana da buyururlar ki;
Kahhiir, Kayyum ve Kildirdir ki bir anda
Ivaz kr ede. Bu hakiri grr hale getirip onun
bu aciz hakir der.
hikmeti az mddet gemeden bir gn Han,
Ivaz bir husus iin fkelenip Ivaz iki gzlerine
mil ektirir, Ivaz kr olur .. hikmeti o Kadir ge-
cesinde Mevlana kadre erip nergis gzleri izniyle
Ivaz cenazesine imam Alimierin bir
ve keriimetidir. 833 [1430] tarihinde vefat ederek Bursa'da
kendi medreseleri Zahir ve bahn ilimle-
rinde ve mkemmel idi. Allah rahmet eylesin.
Vefa denizi, yurdu, merkezi, kutbu, za-
zahidi ve dindan (Ali Mehmed,
yani Hazret-i Seyyid Emir Sultan: Hz. Hseyin
Buhara'da dnyaya Hac emrini yerine getirmek iin
Mekke-i Mkerreme'ye, oradan Medine-i Mnevvere'ye gelip
Hazret-i Resul' ziyaret ederken Medine
"Nedir bu sende Al-i Muhammedf sikkesi" diye itiraz edip
ve surresini vermezler. Hemen Hazret-i Emir;
"Gelin huzuruna Hangi-
miz temiz soydan ise onlar hkm buyursunlar" diye btn Mekke
Peygamber Efendimizin huzuruna gtr. Hemen Seyyid
Emir;
"Es-seliimualeyke ey Ceddim" der.
Hemen Ravza-i Mutahhara iinden;
"Ve aleykmsseliim ey Muhammed bin Ali" diye
Peygamber Efendimizin sesi gelip;
Anadolu'ya elinde bir kandil ile yr yesin." bu-
yururlar. Hemen o mahalde btn Mekke Emir hazret-
lerinin nice yz de birlikte Emir Sultan
ile Anadolu'ya yola Grseler ki havada bir
kandil birlikte konak konak gidip gecelerde zerlerine
60
nur gibi verir. Ta -ki Bursa girdiklerinde o kandil
snp kaybolur. Emir Sultan btn
"Ey dostlar, bizim mrmz kandil bu snp ma-
bu buyururlar. Hemen Bursa ileri
gelenleri Emir ayak tozuna yz srp drt kere yz bin
adam mridi oldular. Zira o kandil ile bu Bursa'ya gir-
diklerini her menzilde btn grr. Bursa da gn
gece o kandili grerek ulu sultan ettiklerin-
den btn Bursa bykleri Hazret-i Emir'den
kabul edip(---) (---) oldular.
Bizzat Bayezid Han nlerinde yaya yryp der-
Bayezid Han, Nilfer
Emir Sultan'a byk sevin ve
oldu. Anadolu bir velvele veren aziz oldu ki
cihanda sekini oldu. Hatta Han, Ulu Cami'i
ilk cuma sonra Han,
Emir Sultan'a:
cami der. Emir Sultan:
"Kati gzel ve ssl cami ama on kp
bile haram) gerektir ki gelip giden cemaatler
mel'un iip gideler, hemen o eksiktir" deyince
Bayezid Han:
"Ya Bu ibadethanedir. Hi ne mmkndr ki byle
camide ola" diye cevap verir. Hemen Emir Sultan:
"Baka bu camii sen edip iine ir-
tikab etmeyi makul grmedin, sen ki Bari'nin Kudret
eliyle bir damla meniden ism-i azam ve
krsi meleklerinden stn ve evi zellikle
Allah 'M'minin gnl
diye. Sen o iine Allah'dan korkmadan gece ve
gndz pis korsun" deyince hemen Han
tvbe eder.
Emir Sultan hikayesi: Timur Acem ellerinden [138b]
Bursa zere gelirken Hazret-i Emir'e derler ki:
Bursa zerine geliyor. Fakirierin hali neye
derler. Emir de:
"Tahta'kkale sahibi bilir. Eskici Koca'ya ve Hazret-i
Onlar Onlar bilir"
61
derler. sonunda Bayezid Han bozguna
. ahirete gtkten sonra Emir Sultan bir tezkire
"Var Timur ordusunda bir Koca Eskici ona
teslim eyle. Bu menzilden hareket buyursunlar" diye bu tezkireyi
bir verir. hemen tezkireyi Eskici Koca'ya tes-
lim edince;
"Aziz hazretleri yle mi buyurdular. Nola bu mekandan kal-
diye sokup aletlerini ko-
yup azametullah Timur ordusunda bir ve
erge btn Timur ordusu omahalden blk blk
giderler. o eskici kutuplar kutbu Nice bunun gibi
hikayeleri var. Bir ciltli kitap Emir
Emir vefat tarihi :
"Oldu emir" Sene 833 [1430].
Bursa bir ykseke havadar
yerde byk bir trbe iinde medfundur. Yksek kanat-
pullar, halkalar ve musanna
srgler ile de tamamen
Bu basamak merdiven ile mbarek trbe-
sine inilir. Btn ii ve tamamen ibret verici
bukalemun inidir. Pencerelerinin drt adedi
Bursa bakar tun pencerelerdir. Drt penceresi
de cami avlusuna
Bu trbe iinde olan mcevher Ravza-i
Mutahhara'da ola. Burada olan bir
trbede yoktur. Mbarek kabrin drt nice yz ve
mcevher kandiller, ve okka gelir
saf buhurdanlar ve
glabdanlar ile nurlu bir trbedir. (---)
her Bekr1,
Abdullah Halid1, Demirci Kulu, Zeheb1;
Dede Mehmed, ve Karahisari Hasan elebisi
la Kerim'ler var ki her
biri birer dahme-i Efrasiyab sslen-
ipek ile rtldr.
mahallinde Hseyn1 imamesi ile bir hey-
bet ve asalet zre ki insan bu trbeye
gz gibi tir tir titrer. kimseler edeplerinden ieri
62
girmeyip mbarek taraftaki pencereden
Fatiha okuyup gider.
Kabrinin nurlu bir camidir. Avlusunun drt
fukara Bir yemek imareti ki
gece ve gndz btn insanlara Binlerce ve kera-
metleri tasarruf sahibi ulu
Hikaye: Kaan kim Sultan I. Selim Bursa kar-
Sultan Ahmed'i ettikten sonra Bursa'da btn
ziyaret eder. Sonra Emir trbesine gelip ruhaniyetle-
rinden isteyip ziyaret ederken hemen Hazret-i Emir mer-
kadinden,
"Ey Selim, hepiniz gven iinde
ne girin' [Yusuf, 99} ay eti sesi btn ziyaretiler ve
orada bulunanlar duyup;
"Mjde sana fethi mjdelendi" diye Selim
Kemal Ahmed Efendi bu niyete "el-
Fatiha" dediler.
Fatiha-i de Hazret-i Emir'in kabri iinde
gittiler ve feth ettiler. Hazret-i Emir bu mertebe ulu

Ve mftisi, sonsuz mcahidi Ahmed el-
Bistami Ali Abdurrahman: Tefsir, hadis ve
ilminde benzersiz bir bilgindi. ilminde de dengi olmayan
belagat sahibi bir Kendilerinin Bursa'da de-
lil olan bu sekin beyitler Mfred:
Fakir u garzb ete'r-Rum zayiren
De'a Abdurrahman el-mukim bi-Bursa
1
Yine Bursa iinde medfund ur.
Ganim el-Ensari Ali Abdurrahman
Abdllatif Makdisi [239a] :Bunlar Konya'ya Sadreddin-i
Konevi hazretlerini ziyaret ederken nur dolu trbeden bir el
bu hi ekerek sanduka oturtup;
'
"Yasin-i oku" sesi duyulunca hemen geen zat yk-
sek sesle okur. ve keramet sahibi bir
Oradan Bursa'ya gelip 856 [1452] tarihinde Zeynller Zaviyesi'ni

Bursa'da ikamet eden zerine garip ve fakir
Rum iliniziyaret iin geldi.
... --
63
orada elebi Mehmed Han
da bundan ulu sultan bilinmez idi.
Sonra zahidi ve ok ibadet edeni Molla Yegan
Mehmed II. Murad alimlerinden olup Zeynfler'de gmldr.
Ve Mevlana Yusuf ibn Yegan: Telvih bir
Bursa Nice garip
ve tuhaf ilimiere saHip idi.
V e Seyyid Ahmed: da
Telvih'e II. Murad Merzi-
fon'daki medresesine mderris Bursa'da
Ve Mevlana Sinop Bunlar
ok bir gnde muhtasar Ku-
duri'yi ki gc yetecek
Ekber'e bir Bursa'da Zeyniler

Sultan:
II. Murad Han tarikat nderi olup nice bin fu-
kara mridi var idi. Sonunda ile vefat Bursa
iinde (---) (---) mahallesinde tekkesi iinde
Uzun Muslihiddin: Kresi'ndendir. Bursa'da
Taceddin hazretlerinin nur dolu bir
zerinde gn Yasin-i okuyup gn mbarek
kabir zerine emriyle ruhunu teslim edip ederler.
Taceddin hazretlerinin defn ederhn mbarek bir el Ta-
ceddin kabrinden belirerek eliyle Muslihiddin'e yer
orada hepsinin grdkleri

Ve Yusuf Ali Mevlana Mehmed Fenari
Fatih Zeyniler

Sonra ruhani alemin kutbu, Rabhani hikmetin madeni, Molla
Fenari: Aleyhi rahme t 'l-biiri. M Sani'nin ve Eblfeth'in
hace-i alem alim idi. Cemi'i ulumda
Mevtine tarihdir: "Cennet'l-Firdevs" sene 834 [1430]. (---) (---)
(---)
Sonra vahdet meczubu, izzet meslO.bu Abdal Mehmed:
Ana yol zerinde gzel trbesi var, gelen geeniere dinlenme yeri,
ibadet yeri ve safa tekkesidir.
64
Ramazan Baba: (---) (---) bir ve
havadar yerde gmldr. kabak, arif-i billah

Cenubi Efendi: Mevlevihane tekke
avlusunda gml bir azizdir.
Ruhani alemin kutbu, Rabhani hikmetin madeni Haz-
ret-i Kazruni ziyareti: Mbarek isimleri
knyeleri Ebu Artnesi Hatun idi. Ermeni kral-
idi. ile Akakoyunlu
birine Hicretin 352 [Ekim 963]
gecesi dnyaya gelip (---) (---) (---)
Kutuplar kutbu mertebesinde iken vefat edip Erzurum'da Tebriz
i yznde bir kule iinde Revan Ka-
lesinde mecburen veren Murtaza
Ebu ile bir trbede yatar. Bu hakir o trbeyi ziyaret
bir ak bir avret var idi.
Hikayenin sebebi: (---) tarihinde Abaza devlete
Erzurum'da sekbC:m Kanky
bir kye nice edip ky iinde nice fesat-
ederler. Bir handa ok gzel bir Ermeni haber onu
tasarruf etmeye niyetlenip Ermeninin evini hasarlar. Hemen
Ermeni yzn tutup; [239b]
"Ey Ebu Sultan, beni bu zalimlerin elinden kurtar. Al-
lah.ile ahdim olsun, Muhammed dinine girip senin trbe-
ne hizmet edeyim" diye canu gnlden Allah'a ynelince
Allahu emriyle o ak ihtiyar olup durur.
sekbanlar ieri girip Mmkn olup
bulamazlar ve olup giderler. Sonra o Ebu
trbesine gelip orada nnde ile
lenip trbedar Hakir kere olup ihtiyar
Bu Bursa iinde olan Ebu
Kazrunf'nin ki Bayezid Han
Deveciler bir tekkesidir.
'
ziyareti ve (---) (---) (---) (---) (---).
Ve ona Davud Baba ziyareti: Yesevf
Gelen giden konaklama yeridir.
Hazret-i ekirge Sultan ziyareti: Eski Gazi Hu-
davendigar )v1urad Han Trbesi nnde bir fukara tekkesi-
dir. (---) (---) (---) (---).
65
Sultan ziyareti: Emir Sultan
Abdullah Efendi: Kitap telif eden ve bilgili bir kimsedir.
Emir Ali Efendi: Halvetf nice kerametleri
arif bir
Dnya ve din yakin simurgu, Sultan Karaca
Mecidddin (---) (---) (---).
f
Karanfilli Dede ziyareti: Hasan
Karanfilli Tekkesi'nde yatar.
Snbll Dede ziyareti: Tatarlar
Ali Mest ziyareti: Tatarlar ieri tekke-
sinde
Hazret-i Fazlullah ziyareti: byklerin-
den ulu
Molla Arab Cebbari Hazretleri: dibinde camii avlusunda
gml dr.
Subhanf kulbenin sakini, arif-i billah Zeynddin Hafi
ziyareti ( ---}
................ (1 ............... .
Mevlana
Bsameddin elebi: Zahiri ve muhterem
bir zat
Ve Halis Dede.
Seyyid Ali-i Belhi: ulu sul-

Baba: Horasan erenlerindendir.
Hayali Efendi: Hayiili m'ellifidir.
Hayali Aliyyddin Efendi.
Din nderi, yakin denizinin z
Taceddin ziyareti: (---) (---).
azam mertebesinde Hazret-i Zeyneddin.
Bunlar da te'lif sahibi ilim kimselerdir.
Rabhani hikmetin madeni, Karamani
ziyareti: (c--) (---) (---) (---) (---).
Abdllatif Efendi ve Halife:
ulu Ve Abdlaziz Efendi.
Safiyyddin ziyareti. (---) (---) (---) (---)
66
Muslihiddin-i Rumi Mu'allimzade Mehmed: Mil-
nalar bilginlerden bir elebi
Vefatma tarih, Hayall gftesiyle;
Makarr olsun ana firdevs-i a'lii Sene 980 [1572].
Alim ve yce zat Hazret-i Seyyid Ali: Mekkelidir.
Mevlana Hasan elebi: Tefsirci ve hadisi byk alimlerden-
dir.
Sadr sahibi imam ve kadri yce zat Molla Husrev:
Drer Gurer sahibi, alimler Bunlar da Zeyneddin
Hafi gmldr. Orada bir kk tekkesi Gayet
ibadet yeri Drer Gurer'i orada
Bu hakir teberrken o kk tekke bir hatm-i
tamam etmeyince Molla Husrev ruhuna

Abdllatif Makdisi: Han idi.
Efendi: Tefsirci, hadis bilgini ve
Sleyman Efendi: Eski
bir nur dolu kabri ve
okunan MevlUd-i bu S-
leyman Efendi [240a]
Han Camii byk bir iinde nice
yz beri cenazeler iskelet haline olup taptaze
yatarlar, gml
Mevlana Seydi: Ali Bursa
gmldr.
Yusuf Hasan elebi: Gvercin
ruhu ten katesinden Bursa'da Zeynller'de konarak
orada yuva etti. O makam hala ziyaret yeridir.
Mevlana Hsameddin Mehmed Hseyn Hsameddin,
Kara elebizade: Emir Sultan Camii nnde gmldr.
Muhterem rkn, kutup, zahidi ve abidi
Mehmed ftade Efendi: Mahmud Efendi'nin
Bunlar Celveti Lakin Mahmud Efehdi
Celveti kurucusudur. ftade Efendi Yine
Bursa'da kale iinde camilerinde medfundur ki byk bir tekke-
dir. Vefatma tarih:
zskiit-z bii ile tarih
Gd ftiide kutbu
"" - f'
Sene 988 [1580].
67
Keramet ve yksek makam sahibi idi.
Mevlana Kemaleddin, Bakara Dede: Amasya
Sonisa nce sene (deri
mr tketip kendini Ancak secde
ilimlerini Hak hidayet edip Amasya mfts Hatib
kara heceden bir senede
Yedi senede de nice ilimleri Bursa Mu-
radiye Medresesi ihsan olundu. Uzun seneler sonra
yksek makamlar elde edip ciltlerle kitaplar
Hatta Dede Cng kitap bu te'lifidir. Geici
dnyaya Bursa'da veda edince Emir Sultan defne-
Vefatma tarih:
cennat ana me'va ola. Sene 975 [1567/8].
Mevlana Aziz Efendi:
mft idi. Azi olunup Bursa'ya srld. Deveciler
ana yol zerinde gmldr.
Mevlana Salih Ali: Vasi Alisi
Hiimayunname'nin Ama nice var ki
herbiri birer hazinedir.
Nurullah: yz evirip
Bursa'ya marifet iin
ile kalem yontarken karnma rahat uykusuna
cennet gitti. Kabri, Zeyni'ler
Emir Abdlgani: yeri Bolu
tarihtir:
Vali-i seecade-i -i mbzn
Vefatma tarihdir:
Fi sknan
Bunlar da Zeynller'de gmldrler .
................ (8 ............... .
Sene 793 [1391].
Sene 798 [1396].
Bursa iinde nice yz bin byk evliyalar gmldrler
ve binlercesini de ziyaret ederek birer Fatiha-i ile mbarek
yad ettik. Ama isimlerini ya-
Bu sultaniara birer okuyup ru-
haniyyetlerinden isteyip yce himmetlerini rica
miz [240b] bu Her birine birer yolla
hamd olsun ilk seyahatimizde bu kadar byk
68
nur ziyaret ederek trbelerinin
yz srdk. Himmetleri ola. Bu niyete btn iman
sahipleri ruhu iin, Allah iin, Fatiha, vesselam, Allah'
rahmeti hepsinin zerine olsun.
Bursa iinde gn gece zevk u safalar edip
ve hukukunu sekinler ve ileri gelen-
lerdir.
Bursa iinde hanedan sahibi velinimetleri
ve sekin maarif sahiplerini bildirir
................ (9 .............. ..
1050 Safer'inin 20'inci [ll Nisan 1640] gn
velinimetlerimiz ile nicesi bi-
nerek hakir ve yol Okuzade Ahmed ile bizi ta
Nilfer Kprs'ne dek getirdiler. Oradan birbirimizle son
edip 3 saatte yine Mudanya orada
Bursa hizmetilerine teslim edip yk hafif bir
gemiye binerek bir havada Mudanya'dan Deniz
bizi ele Urfa gibi salma salma
Bir gnde Sonunda;
i Bozburun menzilinin
Eski zamanlarda ve bir iskele Aman-
ve bir burunda btn gelen
giden gemiler elbette girdap on gn ve bir iki ay
yatarlar. tccar, esnaf ve gemici taifeleri beddua
ede ede bu iskele harap bir han, birka
misafirhane, kk bir camii var; birka bakkal, ekmeki ve
var, bir yoktur. Lakin drt ta-
ve oktur. camiin duvar-
zerlerinde bir noktf ya-
zacak yer Zira her geminin, bu girdaba
mmkn diller zere trl trl
ve gzel hatlar seyreylemek isteyen Bozburun
ve dnya ka o bela hapishanesini
seyr .. yznde bu gibi nice bin
Beyt:
69

Ah elinden Bozburun ferytid elinden Bozburun
Bekleye bekleye seni burun
Ey Bozburun feryiid elinden iih diid
(---) (---) (---) (---) (---).
f
Bunun benzeri nice yz bin rastgele duru-
munu bildiren ki insan glmeden hayran olur. Hakir
de iki gn bekledik Sonunda on zarif ve temiz insanlar bir yere
kemerierimize gi-
dermek iin ve baheler iinde trl trl sulu
armutlar yiye yiye yaya olarak bin gidip;
Armutlu zellikleri
(---) nahiyesidir. N ai b oturur ve Bursa beyi ta-
bir dz ovada ve baheli, ve
armut ile bir Ondan
Arrriutlu derler.
Hepsi 300 adet olan evleri tamamen kiremit ile
rtldr. Bir camii, bir mesddi, bir ham ve [241a] on
adet
ve suyu gayet Bir gece misafir olduk. Sabah-
leyin gemiciler haber edince alelacele deniz gelerek yine
gemiye bindik. hamd olsun hafif inbat esip Boz-
burun kurtulduk. Btn gemiler yelkenlerini
dibinde Bababurnu mahalde Baba
Sultan ruhuna Fatiha okuyarak elli mil denize eyyam
mayna edip derya st liman olup hayretler iinde
hicr ile gamda dil
Ne are neyleyeyim ruzigiir elimde
sznce denizin yznde serseri gezdik.
Sonunda uygun olmayan hava ile orsa orsa kullanarak ikindi
vakti mil daha gidip;
Ayasdifanaz zellikleri
Madyan Yanko yaparken bu onun
Aya iin ile Ayasdifanaz derler.
70
Deniz hkmnde ( ---) yi ve
bir Eyp nahiyesi hkmndedir.
Kefere byk
Sleyman bin Abdullah Hicretin 92 [711] tarihinde
feth ederneden dndklerinde mer bin
Abdlaziz hazretleri bu harap Hala deniz
500 kiremit rtl Urum Bir
zaviyesi, kk bir ve iki kilisesi var. Ama gayet

Burada btn yol ile gemiden bir gece
misafir olup sabahleyin buradan yaya olarak kuzey tarafa deniz
ile 3 saatte;
elebi bahesinin
Deniz benzer bir hnkar bahesidir.
Sultan Il. Selim Han elebi bir defter-
bahesidir ve Mimar Sinan Daha sonra
der elebi) ocuksuz ve
onlara hasbahe Bahe ve 200
neferleri
Hseyin Efendi ziyareti
(---) tarihinde IV. Murad Han'a, ekerneyen ikiyzller,
"Mft tahta istiyor" diye Murad Han'a
ederler.
elebi bahesine srldkten sonra bostan-
eder. Orada gmdler.
devletinde ilk defa bu Hseyin, Hseyn-i Kerbela gibi
devletine yle bir mft gel-
idi. bin fetva ezberinde idi. rahmeti zerine
olsun.
Onu ziyaret edip bahe atlar btn yol ar-
ile binerek deniz ile seyrederken
olan gemi de krek ekerek geerdi. Hakir de
1050 Safer'inin 25'inci [16 Nisan 1640] gn Belde-i Tayyibe yani
girdik. O gn kederler iindeki evimize ba-
ve annemizin mbarek ellerini pp el
aziz
"Safa gel4in safa geldin" diye buyurdular.
71
Hala ki bir tarafa bir kimsenin haberi ve bil-
gisi yok idi. Hakir babama dedim,
hakirin Bursa'da neden bildiniz" dedim.
Buyurdular ki,
"Sen 1050 Muharrem'inin [02.05.1640] gnnde
gecede nice etkili dualar okuyup ve Kevser
suresini bin kere okuyup o gece ryamda seni grrm. Bursa'da
Emir Sultan hazretlerini ziyaret edip ruhaniyetinden
isteyip seyahat rica edip O gece bana nice b-
yk evliyalar rica edip senin seyahata gitmen iin izin istediler.
Ben de o gece hepsinin sana iz!n verince Fatiha okudu-
lar. Gel imdi ger sana seyahat grnd. Allah mba-
rek eyleye. Ama sana nasihatim var ... " diye elimden hu-
zurunda diz kerek oturup eliyle sol berk (kuvvetli)
nasihata
Muhterem adem yoksul olur,
siz yemek yeme. Ser verecek szn var ise avretine deme.
[241b] Cnp olup yemek yeme.
Elbisenin stnde dikme. ktye takma ve
ktye olma, ekersin."
"Yr ileri gzm, kalma geri. Alay bozma, tarla basma,
sarkma. yere el uzatma.
dinleme, ekmek ve tuz gzet, namahreme
ihanet etme.
Davetsiz bir yere varma, gvenilir yerde drstlere
var. saklar ol, her mecliste szleri sakla.
Evden eve sz gezdirme,
ve uzak ol. huylu ol, herkesle gzel gein,
ve sivri dilli olma.
Senden ulular nnde gitme, ihtiyarlara gster. Devam-
temiz olup her ktlkten vakit
iyi halli ol, ilimle ol."
72
gt bey i tl eri
ey yar, eyleme gel ar
Anla ne kim var ilm-i
FQ_rsl'yi bilgi/, ehlini
mis ol, Arab u
Vakt-i namaz ,et, Hakka et
ydd et, gzle
dersini fikr et
Eyleme hi red, hds u
ol, enzs ol
Ehl-i cells ol, grme
Damla-be-damla, gl olur anla
Szm dinle, te mm
dnya iin odur ki, daima zarif olup tok gzl
ol ki oturup vezirlere, devlet ve byklere
dnya iin bir isteme,. bu yzden senden nefret edip seni
kk grmesinler.
kanaat eyle, eline giren da israf etme,
kanaatle gein. "Kanaat tkenmez bir hazinedir"
ve olur, akeyi lokma ve
iin namerde muhta olma. Beyt;
dosta muhtac olma tek
Gezip yerde iki yerden gayret beline
kendini daima koru.
Su uyur, hizmetkar, gaddar ve hain uyumaz.
Byk velileri ziyaret et. Btn her diyarda
olan lleri, yce ve ve yreleri
zellikleriyle kaydet, ve suyunu, grmeye eserleri
ve kalelerini, fatihleri, ve byklkleriyle
Seyahatname bir kitap telif eyle. Sonun olsun.
gvende olup Hak Taala ve g-
vencin olup dnyada esenlikte, son nefeste iman nasip edip Pey-
gamber dibinde Bu kpe
eyle" deyip enseme bir pehlivan sillesi vurarak bvrup
"yr sonun ola, el-Fatiha" dedi.
Hakir sille sersem olup gzm Evimi-
zin ii pr-nur Hemen yine elini pp sessizce dur-
d um. Derhal onu grdm, babam bir heybe iine bir
Kdfiye, bir Molla Cami, bir Kudiiri, bir
M ltekd, bir Kilhis tani, bir Hid.ye, bir Gencine-i Riiz,
73
12 adet nefis kitaplar ve 200 sikkeli kk
verip;
"Yr, ne yana gidersen sana desturdur, ama gurbet ellerde
tedarik sahibi olup merd ol ve dert ehline yar ol" huyurup
ptkten sonra Abdlahad Efen-
di'ye gtrp
mer Efendi, Efendi, Ehl-i
Cennet Efendi, Hasan Efendi on iki byk
kutlu ellerini ptk.
Her biri "Yr seyahatini Huda mbarek ede" diye himmet
buyurdular.
emriyle hakirin can gz bu insanda bir
vecd meydana gelip mutlu [242a] olurdum.
Oradan evimize geldik. O hafta 1050 Rebiulevvel'inin [21
Haziran 1640] ilk gn Mehmed
Reis'in gemisiyle izmit'e gitmek iin aziz mbarek
ellerini pp izin alarak Bismillah ile;
vilayetine menzilleri bildirir
Huda kolay getire. Amin ya Mu'zn
Evvela Cuma gnnde iskelesi mahalde
gemiye koyup Cuma iskelesi'nde Ahf e-
lebi Camii'nde o cami iinde Hazret-i Risalet-
ryamda edip hakirin m' ezzinlik ve
fecr sonra Peygamber Efendimizin mbarek ellerini
pp;
ya Peygamber Efendimizin
meclisinin heybetinden
"Seyahat ya gelip Buda'ya
hamd olsun seyahat nasip eyledin. Bin bin sana hamd sena edip
yzmz yerlere srp dnyada beden ile iyi bir seyahat,
son nefeste iman dileyip Cuma sonra gemiye
bindik.
Dua ve sena ile demir yelken Bismillah ile
Mahzen nnden geerek Sarayburnu'nu poyraz rzgar ile
geip skdar Burnu'nu, Burnu'nu,
Fener Bahesi Burnu'nu ve Yelkenkaya Burnu'nu pupa
ile giderken, .
74
Kalesi mE,:nzili: 80 mildir. Deniz
bir kaya zerinde drtgen etin
bir kaledir. Limana bakan bir var. Kale ve nefer-
leri yoktur. Ancak iinde 20 kadar kiremit rtl ev ile bir camii
var. ve yoktur. Kostantin Acem
Dara yenince burada bir
iinde hapsine verip sonra bu kaleyi
ismini "Daraha" Dara ismiyle gzel
bir kaledir.
Daha sonra 827 [1424] tarihinde elebi Sultan Mehmed feth
Hakimi ve (---)
Gebze
300 kiremitli gzel evler, bir cami, bir han
ve ve gayet gzel ve rahat
Gebze iskelesidir. Gebze bunun kuzeyinde
zerinde bir saat ve Erzurum yoludur. Bu
kaleden demir eyyam st !imanda btn gemiciler
krek ekerek 20 milde,
Dil iskelesi menzili: Konya, Halep, ve giden
ile tccar ve ziyaretilerin bu iskelede at
binip bir mil tarafta bulunan Hersek diline geerler.
Zira bir seksen mil byk bir krfezdir ki bu
krfezin yerde Ancak bu Gebze dili
iskelesinde iki eski han, iki ekmeki bir bozahane, iki
bakkal ve bir var. tarihi:
Yoluna Sultan Gazi'nin bu
Mustafa etdi sebll
Seyr edenler dediler lafzen ttirfhini
Etdiler bin sekizde Kevser'i bunda sebfl
Suyu menzili: Burada demir btn dostlar ile
deniz kurup
ve keyfe
Mshil suyu: Her sene Temmuz
yani kiraz mevsiminde, btn dan ve blgelerden
binlerce insan gelip burada kurduktan
sonra saz sz meclisleri tertip ederler, ve ierler.
Bylece ,gn gece deniz top, tfenk ve
""' - r
75
ve olur ki dillerle sylemek ve szlerle an-
latmak mmkn
Dert sahibi olup da hasta edici ve bozucu
olanlar, burada gn gece bu
yundan iince Allahu Taala'mn emriyle ve izniyle kusmaya
ve safra, sevda (kara safra), balgam ve
usareler ki pis ve kt kokusundan insan lm
mertebesine
da alt safra, sevda, usareler, kara
balgam, namazbur (abdestbozan), okran ve isimli
sebebi olan ki, insan yeniden hayat
bulur. insanlardan, benzetrnek gibi tespih gibi

gibi sererler, gelip gidenler
seyrederler. Acep hikmettir ki [242b] iinden
nice yz siyah kurtlar ve kelebek gibi edici

Bu suyu bir kayadan Berrak ve
sudur, ancak biraz
suyunun iilmesi ncelikle gn asla
tuzlu ve yiyecekler (hayvansal yemeyip perhiz
edilmelidir.
Drdnc gnn ve birer fincan su iilmeli-
dir. Ancak kendini
gn bu hal ile vcudunu haberdar gibi
olur. Bundan sonra gn dahi sefer daha bu sudan iilmeli ve
tuzsuz pili suyu iilmelidir.
Tamam on amel ettikten, alttan ve stten
grldkten sonra limon sulu orba iilerek arnelini kesmesi
gerekir. Bundan sonra nice grlr.
Buradan gemilere binerek tarafta bulunan Yalova
gidip orada harnarnlara girince btn halk bu-
lup beyaz inci tanesi gibi dzgn uzuv sahibi olurlar. Gerekten iyi
zellikleri olan ime suyudur. Bu yerlerde yedi gn zevk ettikten
sonra yine gemilere binerek, yine krek ekerek saatte;
Ky: Deniz bir mescitli ve 60 evli bir
Mslman kydr. Bir var.
Buradan yine sekiz saat krek ekerek;
76
Zeytunburnu Ky: bir iskeledir.
dan bir eser yoktur. Yenieri mahsus gemiler bu iskelede
yklenir. marnur kyler Oradan
ile o krfez ire iki marnur yerlerini
seyr ederek 8 saatte;
Makedonin Kalesi yani Kalesinin zellikleri
Yunan dilinde yani Tarihi'nde
der-i Yunan, Hazret-i Peygamber'den 882 sene nce bu Makedon
dnyaya Amma Filikos Rum-
eli'nde Kavala'da
Bu dnyaya drt szne gre.
Ama bu dnyaya gelen nl byk bir
olup yle marnur edip bir kale ki
bul'a denk bir kale idi. Hala ve
bedenleri seik bellidir. Onun iin Yunan tarihlerinde
Makedonlu derler. Temmuz
Hala skdar,
deri'den
Sapanca Gl'n kesip
Krfezi'ne Sakarya Nehri'yle Karadeniz ve
Krfezi Kocaeli ve bir ada gibi
Nice mddet ada olup daha sonra Tekfuru
Sapanca Krfezi'nin yolunu ada olmaktan
kurtuldu. Ama yine dilese Sapanca Gl'n
krfezine katsa bir kantar odun akeye ve bir tahta iki akeye
olup btn gemileri ta Dzce o
mahal ve iskele olurdu.
Beri taraftan bu Kalesi Rumu keferesi elinde
iken 731 [1331] tarihinde Orhan Gazi feth Ama fethinde
zorluk feth ettikten sonra kalesini yer yer
ki bir daha kffar cehennem yurdu etmek
arzusuna Hala o zamandan
drt bir byk bir kule yeri var.
Bir dizdar (kale ve 10 var. bol miktarda
gemi iin keresteler yoktur.
Orhan Gazi denizler gibi asker ile bu kaleyi ilk defa
maya kumandan edip var git"
Kale feth olunca ismine git"
<>.. _r
77
git"den derler, bir insanlar
derler. Fetihten sonra Koca Bay yine kumandan olup
Kalipo vilayetini feth edince ismine Kocaili dediler. o
arnher kokulu temiz ki her
bir
Daha sonra Fatih Sultan Mehmed Han, Anadolu eyaletini
bu Anadolu eyaletinde kaydettirip san-
cak Birka kere vezirlere ar-
verilirdi.
[243a] hmayftnu 26.526, zeamet
25, tirnar 187, ve alaybeyisi 300 ake
Ve (---) nahiyedir .
................ (1.5 ............... .
senelik 5.000 20.000 olur.
Marnur ve byk bir iskelesi sanki iske-
lesidir ve zengin bezirganlar Yenieri sipah ket-
hdayeri, mfts, sekinleri ve ileri gelenleri ga-
yet oktur. kereste ku-
giyer yenieri ve
Bu 3500 ve ssl tabaka tabaka
ve baheli marnur ve kiremit rtl evler

en fatihi Sultan IV. Murad
ve baheli byk bir ki dil aciz
Hala mahsustur.
Bahe ve 200 adet Bundan
sonra hanesi, Serdar Solak hanesi (---)
( ---) ( ---) marnur
Hepsi 23 mahalledir. mahallesi kefere ve bir mahallesi
Yahudilerdir.
2:3
en eskisi iinde Mahkeme Camii, bir
(---) rtldr, cemaati (---)
Ve deniz Pertev Camii, selatin camii gibi
kubbeli ve bir camidir. Sleyman Han
veziri Pertev yedi sene hakim olup Gayet
ve ssl bir camidir ki Koca Mimar Sinan
78
Ve Mehmed Bey amii ve Alieddin Bey ve Abdsselam
Camileri Mimar Sinan
Bu camiierin mescitlerdir. Darlhadis, medrese
ve darulkurra yoktur.
(---) Bunlardan Pertev
suyu, ve giyecekleri gzeldir, sekin ve
hizmetileri
Suyu gzel Rstem bu da Pertev gibi
Mimar Sinan (---) (---) {---) (---) (---) (---) (---)
{ ---) ( ---) { ---)
Ama bunlardan Pertev
70 ocak gelen giden yolcular iin ki btn
kargir toloz kubbe ve byk ve (---) (---)
(---). Bunlardan tccar Evvela;
............... , (1.5 ............... .
Bu hanlardan 200 adet kereste
ve mahzenler
1100 adet san'at
Ve adet kahvehaneleri Serdar kahvesi
{---)
................ (1 ............... .
Bunlar tabf kahvelerdir. Ama bu
kargir bedesteni yoktur. Lakin tccar btn
ve bol miktarda bulunur. Hnkar
tersane-i amiresi
Bu btn evleri yksek zerine kurulu olup
pencereleri denize bakar. Btn tama-
men beyaz ile Btn hanelerinin enseleri
ve zere Suyu ve
dan ve yzlerinin renkleri
Bu yiyeceklerinin, ieceklerinin ve

olan denizi derler, insan
kaybolur. Allahu emriyle orada yle byk var
ki gklere her birinin glgesinde 10.000 koyun
glgelenir, tesir etmez, hadsiz, Bu
iind'e tahtalar biilir.
ki mmkn
79
ki biid manend dide" grmek gibidir.)
sz ibret verici akarsu
Bu direk keserler ve boyunda
apa direk keserler, Rumeli ve Balkan direkleri
Bundan krfezinin tamam yerde deniz
[243b] Lezzetli tuz
tuz emini
Ve iindeki camilerde ve akan eden
suyu hayat suyundan verir, bu da Ve beyaz
ve da
ziyaret yerlerinin
Evvela (---) Efendi, Bayram
idi. Halvetf tarikat ncs ulu sultan idi.
Hatta kaf ilminde ve sz sahibi idi. Btn
ve lokma verirdi, bir yerden belirli gelirleri yok
idi.
. ............... (2.5 ............... .
Ziyaret bu Himmetleri ve
ola. Bu iinde Mehmed elebi hanesinde
on gn zevk safa edip nice ahbaplar ve dostlar ile
sonra yine gemiye binip denizin mil
menzili:
................ (25.5 ................ [244a]
Buradan yine gemiye binip 30 mil,
Dil iskelesi menzili: Gebze dili derler. Bu dil
Hersek gerekten deniz iine bir dildir.
hikmeti,
Dil'in sebebi: Bir gn bir dnya gezgini, Or-
han Gazi bu mahalle gelip gemicilere;
beni tarafa geirin" der.
Gemiciler tarafa geirmeyip giderler. Hemen
gnl bilgin ve arif-i billah toprak dol-
ldurup;
"Biz Allahu emriyle byle geeriz" diye
denize dktke deniz kara olup yryerek ge-
minin yrr. Gemiciler bu hali grp;
so
"Meded doldurup mani olup
gemiler gemez olur. Ltf edip gemimize gi-
rin" diye rica ederler.
O zat da 12.000 kadar denizi dil gibi dotdurduktan
sonra gemiye girerler. Hala onun iin dil derler, bir sivri kumsal
burundur.
Ve hazretleri tarafa geip keramet gsterip
halini iin derhal temiz Hakk'a
teslim eder. Gebze Dili iskelesi ham Dil Baba Dede
medfundur. mukaddes olsun.
Bu Hersek dili byk bir han gelen-
ler ve gidenler onda konuk olup taraftan gelme-
sini beklerler. (---) tarihinde Ahmed Fatih'in
veziridir, o han Hersek dili derler bir
burundur. Daha sonra bu dilden geminin yelkenlerini 50
mil de,
Kara Yalova Kalesi menzilinin Kalesi ve
tekfur kral (---) (---) bir prenses (---) ta-
rihinde Osman Gazi Kara Yalva feth
Yalova derler. Feth etmede zorluk kalesi
yerlerde temellerinin bellidir.
Han Bursa hkmnde
150 ake Yenieri serdan ve
700 evdir, kiremit rtl, ve baheli,
fukara evleridir.
Ve yedi iinde bir minareli ve kiremit rtl
ok cemaati olan camidir. (---) (---)
Bir 3 ham ve 40-50 var. Deniz
ama suyu ve yurdu, bir

Bol ve meyveleri gayet gzeldir. Bu gezip
sonra orada arabalara binip 5 saab gi-
dip,
menzili: Bir iinde asla tesir etmez
bir yerdir ki her birer ibadethane hzn
kulbeleri yzden fazla var. Biz de
bir sohbete Daha nce olan Dil
imesi'nde mij.shil ienler elbette buradaki su
81
gelip Yksek bir iinde
Yanko bin Madyan
sebebi: Yanko Aline
uyuz yakalanarak ve kirpikleri dklnce
cascavlak dnp czam ve miskin olur.
btn eski hekimler ila bulmaka aciz olup sonunda hava
iin o bu
O da bu yksek iinde gezerken bu
suyuna rast gelip ondan ier. Birka gnde kara kara
sner.
malum olur ki o suda zellik deyip her gn sudan
ierek suya girip gnde vcudu inci tanesine dner.
Yanko'dan adamlar gelip bu halde grnce
Yanko'ya mjde ederler.
grmeye bu yurduna gelip grnce
Bu zerine adet byk kubbeler daha
nice eserleri eder. Hala iki kubbesi bellidir. .
Bir kubbe iinde byk bir havuz Suyu gayet
Ama su olur. Gayet Her
sene kiraz mevsiminde bu ile bu
iin marnur olur. Dinlenip yerdir. [244b] Burada
tam bir hafta zevk u safa edip yine arabalara binerek 5 saatte,
Kalesinin (---) tarihinde Osman Gazi
fethidir, eliyle. Bundan derler. Al-
emriyle saman da ok olur. Deniz kalesi harap
Ancak 150 haneli, ve baheli marnur Bir
camii, mescidi ve birka kk yerleri Yalova
nahiyesidir. Bunun da
Buradan yine gemiye binip 20 milde,
Heybeli Dokuz mil ve baheli, hayat
suyu kuyulu ve alaca alaca var bir marnur
Daha nce Bursa'ya giderken Buradan milde;
Marnur On bir mil
keileri Ve alaca ok bol
derler. bu adada
Buradan sekiz milde krek ekerek,
(---) tarihinde Fatih Sultan Mehmed'e itaat
ettiler. Kalesi deniz bir kayalar zere dik-
drtgen bir kk kaledir. ll mil
82
verimli bir Kalesi Burgaz derler. Trk-
ede kaleye burgaz derler.
300 adet ve baheli ve hayat suyu kuyulu evleri
Bu da hkmndedir ve bir yenieri
Ve(---)(---)
Btn Urum kefereleridir. Marnur kiliseleri Ke-
isi ve gayet oktur. yoktur.
Ve gayet zengin reislerdir.
Yanvan Tarihi'nde zere bir kere
Yanko bin Madyan'dan sonra edip
Ayasofya Kilisesi'nde olan btn heykelleri
ve nice bin hazine mcevherleri alarak gemilere koyup
memleketine giderken emriyle byk bir
naya 700 pare gemileri bu
denizin para para olup
kafirleri sulara gmlr: Daha sonra bu Heybeli
ve kefereleri batan
gemilerden o mal ve Karun hazinelerine sahip
olurlar. Bugn bu ada keterelerinin zengin odur,
diye Oradan 16 milde,
Sekiz mil marnur Yz haneli
bir kefere ky ve ekin de olur.
Bir Buradan on mil gidip,
Yirmi mil bir marnur 200
marnur Urum haneleri
derler. skdar Bir kilisesi,
baheleri ve dFt Bu
adalar byk kk yedi Hepsi hkmnde
olup Kapdan eyaletidir. Ona has olarak Yar-
ve birer yenieri
Bu yedi 18 mildir.
Yalova nnde ,
Bu hakir dahi bu yedi adet yedi gn
serseri gezip seyrederdik.
Sonunda dokuzuncu gn bir uygun hava verip
1050 [1640] (---) gelereK
anne ve babarluzia mbarek ellerini ptk, hediye-
lerini verip nasiplendik.
83
Daha sonra iinde bir mddet zevk u safa edip muh-
terem dnya ve ahiret Ketenci mer
Trabzon valisi olunca mer olup
hakiri bile Trabzon'a gnderdi.
1050 Cemiiziyeliihir'inin birinde [18 Eyll1640] Batum
viliiyeti, Trabzon'a
menzilleri ve beldeleri bildirir [245a]
Evvela btn dostlar ile Trabzonlu
dikmeli karamrseline Bismillah ile binip lodos
3 saatte;
Yeniky menzili: Birinci ciltte bu zellikleri
Bu
dan 500 kantar peksimat, zahire ve 10 sandal sufra
ondan yine lodos 7 saatte;
Kavak Kalesi menzili: Bu da birinci ciltte Ka-
Sultaniye Kalesini ( ---) tarihinde d fatihi M ur ad
da yine birinci ciltte
Bu Kavak bir gn btn yolcular ve
btn gelip vaktinde demir alarak yelken
btn "mtevekkilen
alailah" deyip rzgar ile Karadeniz
dua ve sena ile Fatiha suresini okuyup Anadolu
gzleyerek mil gidip,
irve iskelesi menzili: Kocaeli hududunda nahiye ve
iskelesi bir cami, bir han, 40-50 mahzen ve
100 adet kiremitli, ve baheli evleri ve
ve baheli ve Burada
yine Anadolu hikmeti
sandallar ile krek ekerek 36 milde,
menziHnin Kocaeli topra-
ve Yenieri serdan
600 marnur kiremitli gzel evler ile ve her hanesi ve
baheler ile (---) camii var, kire-
mitli ve bir minareli cami dir. ( ---) ( ---)
Kefken var.(---)(---)(---)(---)
( ---) ( ( ---) ( ---) ( ---). H ve ( ---) adet
var. O kadar kasaba marnur Ancak Kocaeli
iskelesidir. Kefken'den 100 mil gidip,
84
Kerpe evresi (---) mil bir
Ama ve haneleri bu kadar. Kocaeli bir mil
Yine Kocaeli iinde 4 saat

ve baheli, cami, han ve
ve derli toplu olan Sakarya Nehri, bu kasa-
Karadeniz'e Sakarya Nehri, Ktahya
(---) Geyve'ye
ve (---) (---) (---) (---) bu Kerpe Ka-
radeniz'e
Buradan yine krek ekerek ( ---) mil gidip;
zellikleri: (---) (---)
150 ake ve yenieri serdan Eski zamanlarda
suyu ve gzel byk bir Ahmed Han
Kazak keferesi Hala 600 ve baheli
Etrak haneleridir. Nicesi kiremitli ve tahta rtl
hanelerdir.
iinde ( ---) camii; kiremitli ve bir minare li mezgittir.
Bu diyarda camiye mezgit derler. Ve (---) (---) (---) (---) camii,
mescitlerdir.
40 adet Bedesteni yoktur. Bir ha-
ve ham Daha biri byk
han Hala o kadar marnur ve Bolu
iskelesi dir. Deniz adet
mahzenler var ki hepsi kereste ve am dolu mahzen-
lerdir.
Bu ve zere
(---) (---)
( ---) ( ---) ( ---) ( ---) ( ---) ( ---)
Karadeniz
................ (2.5 ............... .
oban kulesinin kaya zerinde mkellef
'
kaledir. Ama iinde kale ve yok-
tur. Kale kaleyi beyaz bir heykeli var,
sanki
Sonra Kaliboz Nehri, Tufadar Nehri ve Nehrini
getik. byk gemileri girip yklenir.
(---) (---) (---) (---) (---) (---) [245b]
85
Kalesinin zellikleri: Ceneviz keferesi (---)
ve (---) nahiyesidir ve 18 mil ieri bir krfezin biti-
mindedir.
. ............... (1.5 ............... .
18 mil kuzey ynne gidip,
Amasra Kalesinin zellikleri: Rum kayseri ( ---)
tarihinde Kastamonu sahibi (---) feth Onun elinden (---)
tarihinde ( ---) ( ---) fethi dir, ( ---) ( ---) eliyle. Bolu
Kalesi, deniz yksek bir
tepe zerinde, drtgen ve gvenli
bir kaledir. (---) bakar var.
Kale iinde toplam ( ---) ev ler ki ( ---) rtl-
dr. Bu kaleyi bir ka kere Rus ancak bir zafer elde
ederneyerek hsrana yoktur, ama
kale neferleri, yz elli ake ve yenieri serdan

Kale iinde cami ve m escidi ( ---) ( ---) ( ---) ( ---) ( ---)
ama medresesi, imareti, Kur'an ve hadis yeri yoktur.
Lakin
Sinop Kalesi, bu
karadan denizden yz mildir.
Bu Amasra, Karadeniz
karadan drt Amasra ile denizden 50
mil dir.
Bu ve bahesi, meyvesi, suyu ve
sevimli erkekleri ve gzel herkese
Bu iki biri ve biri b-
yk ki sekiz rzgardan gvende, iyi yatak,
yer, has
suyu, ve gzel, gnl bir
V ( ---) ( ---) ( ---) ( ---) ( ---) ( ---) ( ---) ( ---) ( ---).
mahzenleri mamurdur. ( ---) ( ---) ( ---) ( ---)
(---) (---) (---) (---) (---) (---). .
Yiyeceklerinin ve ieceklerinin (---) (---) (---)
( ---) ( ---) ( ---) ( ---) ( ---) ve
................ (1 ............... .
Amasra ziyaret yerleri: ( ---) ( ---) ( ---) ( ---) ( ---) ( ---) ( ---)
(---) (---) (---).
86
Buradan Kuyu Nel)ri, Bolu ile Kastamonu
Buradan Geduz kadar 40 mildir.
Buradan Kerempe Kerempe burnu Sinop gibi bir
burundur, oraya kadar 70 mildir, bu kayalarda ibret ve-
rici hatlar ( ---).
inebolu Kalesinin zellikleri: Ceneviz keferesi
Kastamonu hakimi ( ---) ( ---) fethi dir.
Ondan sonra (---) tarihinde (---) (---) fethi-
dir, (---) (---) (---) eli ile. (---) (---) (---)
Kastamonu ve 150 ake
Yenieri kale dizdan ve
Kalesi deniz ( ---) bir yerdir ki
diller ile ( ---) var, ( ---) bak-

Kule iinde ( ---) ( ---) ( ---) ( ---) ( ---) ( ---) ( ---) ( ---)
( ---) ( ---) ( ---) ( ---) mahalle ve hepsi ( ---)
camidir. iinde ( ---) camii ( ---)
................ (1 .............. ..
Mescitleri, (---) adet ve (---) (---)
(---) (---) (---)
................ (1 .............. ..
Kastamonu iskelesidir. Bu Kastamonu
iki merhale yerdir. yok yerdir (---) (---) (---) (---)
(---).
Yiyecek ve ieceklerinin ( ---) ( ---)
................ (1 ... : .......... ..
Ziyaret yerleri
................ (1 ................ [246a]
Buradan hikmeti yine deniz ke-
(---) mil gidip krek ekmekten gemiciler Sinop
burnu belli oldu ama sonunda,
menzili; nne demir btn yolcular
Deniz byk kasaba gibi bir marnur kydr.
Kastamonu balkanh, byk yksek
kerestesi ok bol olup byk gemiler
tamamen marangozdur.
Buradan 15-uzey ynne yine deniz ile mil,
... - .r
87
Ky: Bu da deniz ve baheli, Kasta-
monu hkmnde kasaba gibi byk kydr. Btn evleri kiremit
yerine rtldr. Buradan(---) mil(---)(---)(---).
Eski ve gzel yani Sinop Kalesinin
Hicretin 92 [711] tarihinde Abdullah
f
[Abdlmelik] Sleyman mer
bin Abdlaziz fethedemeden dndklerinde bu
Sinop Kalesini de da feth ederneden geri dndler.
Sinop (---) 'dan (---) Kastamonu hakimi
Ulu (---) fethidir. Ondan 796 [1394] tarihinde Baye-
zid Han fethidir. Gayet sarp, ve kale
dan Rum keferesi elinden nc zo.rluk ile feth oldu.
Kastamonu eyaletinde serbest, muaf ve msellem mefruzu'l-
kalem ve maktUu'l-kadem zeamettir. Kale
kale 300 ake payesiyle na-
ayan ve
tccar, marangoz ve kara ve deniz tccarla-
Bir halk, bir iilimler ve o-
uka ferace ve hil'at giyerler.
Bilginler bu 17. rfi iklimde ve
ynnde Kastamonu
gnlk yoldur.
Bu Karadeniz'in Anadolu Sinop Burnu
demekle bilinen bir burunda ki Karadeniz'in ta-
(---) mil Rumeli bu Sinop'a
Sultan Sinop ile o burnu sanki bir
ve Trabzon yine denizlerdir.
Sinop, 500 mildir.
Bu Sinop Kalesi, Samsun Sinop ile
Samsun'un drt merhale yerdir.
Kalesi yksek bir tepe zerinde, kat Rum
Kayseri Sinopa Ama gayet ve
kaledir. (---) Ta-
kule ve 6600 bedendir.
(---) adet Evvelii Kum Meydan
Tersane veTabahane ve Lonca
yksekedir. ve kalede Deniz Bu
88
ki her
biri birer Kahkaha Kalesi
Bu kale bir dz yerde iki deniz dver.
Bu kalenin drtgenden Ama Boz-
tepe bakarsan gemi kesiminde kat bir
kaledir.
Kale kalenin top menzilinden uzak gi-
derse ellerinde olan kale mu-
ldrmekle grevlidirler. O korkudan
kale bir top menzilinden uzak yere gidemez. 600
cesur ve
(---) tarihinde Sultan Ahmed Han bu kaleyi Kazak-
lar bir gecede merdivenler ile
Veziriazam bu Sinop Kalesini
Ahmed Han'a bildirmeyip iin olundu.
Daha sonra bu kaleyi kffardan kurtararak 50 kul daha
kaleye koyup 1000 kantar siyah barut, kk ve byk 1000
para top koydular ve btn cebehanesini, silahlar ile

O zamandan beri her gece yz adam ve
ta sabaha kadar gzclk, bekilik ve koruyuculuk
edip davul ve borudan sonra nbetiler Beyt:
Kal' a-i te nde alar nevbetini nalelerin
bedenden "Gnl Allah yekdir!"
Her gece byle deyip nbet beklerler. Cenge pr silah
bir kaledir. Nice geceler yeri cehennem kffar gelip
ancak nice bini geip ve
hsrana olarak geri giderler. hamd olsun Sultan
IV. Murad Han beri gelmediler.
Bu derece olan kalenin iinde ve
[246b] 24 mahallesi Kefere mahallesi tamamen deniz
kurulu olup 1100 adet hara verici keferelerdir. Ancak
100 kefere kalenin tamiri ve iin
1060 adet kat kat eski tarz kargir tarihi
evlerdir, genellikle (---) rtldr. Btn haneleri
denize
Bu (---) ibadethane Bunlardan en eski mabet
kalede Sulta:q Camii kubbeli ve bir ca-
89
midir. tam 100 Gzel bir avlusu ki ben-
zeri bir diyarda yoktur. (---) ve m'ezzin
mahfili Ama;
Sinop camiinin minberinin zellikleri: yle bir ibret
verici mermerdir ki vlmesinde gkteki melekler bile acizlerdir.
Ancak gcmzn kadar bu kusurlada dolu hakir, deryada
katre ve zerre kadar
Evvela eskinin bu minberi para ham
mermerden edip her birbirine yle ki
ne kadar kuvvetine sahip olan bin hnerli kimseler
dikkatle bu mermere baksalar bile her para birbirine
yerini fark edemezler. Sanki tek para gzel bir min-
berdir. Hak yezyznde ne kadar otlar, yapraklar ve
iekler mermer yontucusu usta el us-
gsterip bu merrnerde icra ki lkelerinde
bir minber buna denk Bursa'da Ulu Cami minberi
ola. Ama bu minberin ve slubu yeryznde yoktur.
Bu minber, kat biri biri isiimf ve rumfler, dal
ma, zlf-i nigar, in nilferi ve nesrin glleri ile sslen-

Szn karalar ve denizler gezginleri ve bin hnerli
gl ustalar bu ibret verici minberi
gtrp;
"Bu bir Ancak byk bir ev-
keramet gstermesidir" derler. Ta bu derece
benzersiz bir minberdir. Bu gzel cami kale
cemaate sahip, dua kabul olunan eski bir ibadet yeri-
dir.
Sleymaniye camii: hisarda bir minareli ve kiremitli ca-
midir.
Yeni Cami, Meydan
Ayasofya Camii, bu da eski bir ibadethane, kiremitli
ca midir.
Kefeli Camii Meydan
Mehmed Camii kale Bu da kiremitlidir ve
dzgn bir minaresi var. Bu camiierin hepsi cemaate
sahiptir ler.
Mescitlerin Evvela Kapan Mescidi, Arasta Mes-
cidi, Mescidi, Mescidi, Tabahane Mescidi,
90
Mescidi, Arslan Bey Mescidi, Yenimahalle Mescidi, Meydan
Mescidi, Saray Mescidi, Kubad Efendi Mescidi, Tay
Mescidi, Ana Mescidi, Mescidi, Boztepe'de Maksud
Efendi Mescidi ve yahda Mustafa Efendi Mescidi.
cami ve mescitler
Evvela Pazar'da ifte
hamam ve hamam tektendir. Y ah da tektendir.
Bunlardan hamamlar yoktur. Suyu, ve
gayet gzel ve edilen gnl hamam-
,
(---) tccar Evvela (---) (---) (---) (---)
( ---) ( ---) ( ---) ( ---) ( ---) ( ---).
Sultan Alaeddin Medresesi ve 60 ebced okuyan ocuk
mektepleri
Bu ve erkekten,
ve erkek "iki bin ve Kelamullah
diye vilayetin ileri gelenleri vnrler.
Bir imareti, bir darlhadisi ve var.
1080 Btn mevcut-
tur.
Yiyecek ve ieceklerinin has ve beyaz
(---) (---) (---) (---) (---) (---) (---) (---) (---)
gayet Sekiz rzgardan
emin, iyi demir tutar Karadeniz'de bundan liman
ola, ama bunun rahat
Bu suyu ve yer yer Etrak gzel
erkek ve olur ki uyumlu uzuvlara sahiplerdir.
Sinop'un ziyaret yerlerinin Evvela Seydi Bilal
Sultan, Sbhan Hoca, kale iinde Trbe'de Cici Sultan,
Alaeddin Medresesi'nde Bey Sultan, Bekir Hoca,
[247a]Efendi. Bunun evresinde Hamza Efendi
ve Emir Efendi Allah hepsinin aziz etsin. Zi-
yaret azizler
Bu gney Boztepe yksek bir
havada. (---) mil Rumeli'nde
bellidir. Ve bu Boztepe'de tilki, akal, zerdeva ve
gayet ok olur.
Bu gnde gezip sonra yine gemilere binip
( ---) mil,
91
menzili: Bu mahalde marnur kyler
Btn gemicilerdir ve iyi gemiler yapar-
lar. ( ---) ( ---) n ehir denize yerdir.
Oradan (---) mil gidip,
menzili: Bu mahal (---)
marnur kyleri Byk Nehri bu
mahalde denize Bu nehrin yer Ankara
da (---) Kprs'nden, Kale-
si'nden, Hamza'dan ve Tosya geerek bu ma-
halde denizler gibi olup kan gibi denize iin
derler. Deli nehirdir.
Bu yerlerden iinde su
kayalarda akik-i Yemen! yeni ortaya haner ve
kadar paralar bulunmaya
Buralarda haydut Kazaklar korkusundan marnur kasaba
yoktur. Buradan(---) mil,
Bafra menziHnin Canik
Ve yz elli ake marnur kyleri olan
serdan Samsun'a bir merhaledir. Bafra gneye meyl ile
Samsun'un Karadeniz ile Bafra iki fer-
bu yere Karadeniz'e ki Gnan-
abad nahiyesinden beri gelip akar.
Bu Bafra bu nehir zere am direkleri ile
usta byk bir kpr ki nehrin iki ayaklara
olup gibi birbirine byk kpr
Grmeye ibret verici bir kprdr.
Bu Bafra'da iki cami, iki hamam ve kk bir var. Btn
evleri tahta ile gzel hanelerdir.
Samsun Kalesi'nin
(---) (---) Rum kayseri
( ---) tarihinde Seluklu Ala ed din fethi dir. Sonra (--c) ta-
rihinde Bayezid Han eline girdi. (---) voy-
eminliktir ve yz elli ake Yenieri
kethdayeri, kale dizdan ve (---) Ancak
mfts ve yoktur, ama ayan ve oktur.
tamamen gemici ve kendircilerdir.
yoktur ve alimleri oktur. Herkes gcne gre aka, gke ve paka
elbiseler giyerler.
92
Sinop ile bu Samsun'un denizden (---) mildir, karadan
(---) Bu Samsun'un kuzey Sinop ku-
Bu Samsun Kalesi deniz (---) zere
bir
fatihi (III. Mehmed) Ruslar bu kaleyi
edip kalenin yerlerini Sonra yine tamir edip
kale ve neferatlar tayin eyleyip yetecek kadar cebeha-
neler kodular. Hala mkemmel ve marnur kaledir.
(---) 70 kulesi, 200 bedeni ve (---)
( ---) ( ---) .
........... , .... (1 ............... .
Amasya nnden akan suyu bu Sam-
sun'un Karadeniz'e geit vermez byk
Bu (---) (---) mahalden Tokat
Kalesine oradan Amasya nnden geer.
Amasya ile Tokat bu samasapan szler
mesel ki "Tokat Amasya ier" derler. Zira
bu Nehri, ilk olarak Tokat'a, oradan Amasya'ya
nice de sonra Samsun dibinde Kara-
deniz'e Samsun suyuna kanav kariz derler,
sud ur.
Bu (---) mahalle ve hepsi (---) kiremitli
baheli ve hanelerdir. (---)
iinde ( ---) camii
................ (1.5 ............... .
geri me s ci tlerdir.
Ve (---) Medrese, imaret ve darlhadis yok- .
tur. Yedi ocuk mektebi var. Hepsi (---) (---) (---) (---)
ve (---) kadar (---) lakin yoktur, yerdir.
Ama demir iyi demir tutar yerleri
Samsun'un yaban zm, [247b]
nardenki pekmezi) ve armut nice bin ile lstan-
bul'a gelir. Gemi iin kendir ipleri, gemi
katran ye ziftleri ok Btn dnyaya kendir ipleri bu
diyardan
Bu gney Servar etekleri ta-
cf'enize Bu bir krfez ku-
'-
93
Samsun ziyaret yerleri:
................ (1.5 ............... .
Bu gzlemleyip yine btn yol ile ge-
miye binip kuzey tarafa (---) mil gidip,
nye Kalesinin (---) Eski zaman-
larda Trabzon tekfum nyesi kral Seluklulardan
Sultan Keykubad fethidir. Daha sonra (---) tarihinde (---) fethi-
dir, Umur Han eliyle.
(---) ve 150 ake
yenieri kale ve ama
mfts ve nakibi yoktur.
Kalesi deniz ( ---) zere drtgen kargir
gzel bir kaledir ve (---) bakan .
................ (6.5 ............... .
Buradan yine yol ile gemiye binip yine kuzey ta-
biraz uygun rzgar ile (---) mil gidip,
Faa Deniz 300 haneli bir
camii, ham, ve kk bir var. Canik
zeamettir. ve bahesi ve trl trl meyvesi var.
Ama genellikle Rum keferesidir.
Buradan (---) mil gidip,
Burnu: Denize 10 mil bir sivri burundur.
ve Urum kyleri Bu da Ca-
nik hkmnde verimli kylerdir.
Bu burnu geip(---) mil kuzey tarafa(---)
V ona Kalesinin Ceneviz Frengi ( ---)
tarihinde Uzun Hasan Azerbaycan
Bayburd ve Canha Kalerini feth ettikten sonra bu Vona Kalesini
de feth etti. ( ---) tarihinde eline girdi, onlardan
sonra (---) tarihinde Fatih Sultan Mehmed fethidir. Canik san-
hkmnde
Kalesi deniz (---) zerinde yuvarlak eski
bir kaledir. Kale ve Ama cebehane
ve o kadar marnur (---) bakan (---)
Serdan ve 150 ake O kadar ileri
gelenleri yoktur.
Tamam1 ( ---) mahalle ve hepsi ( ---) han edir. Burada ( ---)
mabet ( ---) camii ( ---) ( ---); ve kk bir
94
genellikle Rum ve Vona Etraki
Ama bir gzel demir tutar byk var. Bir mrsel zere ge-
miler demir yatmak mmkndr .
................ (1 ............... .
Buradan 100 mil pupa rzgar ile Huda verip bir
gnde,
Giresun Kalesinin
Kastantini Daha sonra Uzun Hasan Sultan
eline girdi. Bunlardan sonra Ceneviz Frengi istila etti. Sonra (---)
tarihinde Fatih Sultan Mehmed fethidir, Musahib Mahmud
eliyle. Fatih Sultan Mehmed Han, Mahmud

"Bu gece kale giresin" diye ferman edince kaleye met-
rise girip feth iin [248a] ismine "Giresin" dediler. 17. rfi
iklimdendir. Trabzon eyaletinin
Hakimi msellimdir ve 300 payesiyle mkellef
(---) adet nahiyesi Evvela (---) nahiyesi,
................ (1.5 ............... .
Yenieri ser d kale ( ---) adet kale neferat-
gmrk emini, mfts ve nakibi Deniz
Canik ile Trabzon Trabzon, bu Giresun'un

Eski zamanlarda Ceneviz Frengi elinde iken gayet byk
Hala ve seik bellidir.
Hala o kadar marnur byk Lakin yine (---) adet
(---) rtl, ve baheleri ile evleri
(---) mahalledir ve hepsi (---) camidir. iinde
( ---) ( ---) camii
................ (1 ............... .
Bundan mescitlerdir. Ham, ve pazar-
Ama kalesi deniz
................ (1 ............... .
ve bahesinde meyvesi oktur. iyi demir tutar ya-
Lakin tehlikelidir. Bu
bir kk var. Nice kere hain Kazaklar o
gizleyerek karadan asker dkp bu
95
ok ok mallar Zira kalesi
muhafaza edemez,
Giresun:
................ (1.5 ............... .
Bu Trabzon eyaleti mer askerin-
den nice yzlerce adamlar deniz derdinden
ileri gelenlerinden atlar temin ederek karadan Trabzon'a
gitmek iin yola Bu yine kuzey tarafa
deniz ile,
Perpolum Kalesi'nin Deniz bir tepe
zerinde drtgen eski kk bir kaledir. Kale ne-
(---) ve o kadar marnur
(---) (---) Trabzon nahiyesidir. iftalan Rumudur.
Buradan(---) mil Zmreburnu kyleri
Onu geip yine kuzey ynne(---) mil gidip(---)(---)
Greli Kalesinin Trabzon hkmnde nahiyedir.
Kalesi deniz bir tepe zerinde Ceneviz drtgen
bir kk kaledir .
................ (2.5 ............... .
Buradan yine kuzeye (---) mil gidip,
Popoli menzili: Byk bir krtezde yer yer harap
kaleleri var ama Popoli nahiyesi kyleri
ve naipliktir. Gayet marnur ildir.
Buradan yine kuzeye (---)mil gidip,
Kiliye Kalesinin Bu da Trabzon nahiyelerinden
olup fazlaca ve Laz kyleri ze-
amet Kalesi deniz yksek bir tepe
zerinde Ceneviz eski bir kaledir .
................ (1.5 ............... .
Buradan (---) mil gidip,
Yorozburnu Kalesinin Deniz bir ka-
burun zerinde drtgen bir kk gayet
Drt marnur kyleri Rum kefere-
lerinden bir papaz Yoroz Kalesi derler .
96
................ (2
Buradan(---) mil, [248b]
Akaabad Kalesinin Trabzon hkmnde
ve byk nahiyedir. Kalesi deniz
gayet bir Bu da Rum ke-
feresi ama ismi bizce bilinmemektedir .
................ (2 ............... .
Buradan (---) mil,
Polata Bu da Trabzon hkmnde
hiye ve evresinde ve yzlerce marnur
ve kyler bu vadide haftada byk bir pazar
olur ki on bin insan Bumahalde olan ve
yerleri Trabzon'da Hatuniye bilinen Sultan I. Se-
lim annesinin Mtevelll hkm eder.
Burada byk bir liman Karadeniz gemicileri ara-
Palata demekle ve iyi bir liman-
Sekiz rzgardan iyi demir tutar bir
(---) Buradan (---) mil,
Kalatimana Deresi: Trabzon bu Palata
Karadeniz'e Buradan (---) mil,
Sire Deresi menzili: ve kyleri
Btn meneksile ile Trabzon'a pazara gelir-
ler. Rum ve mslim Bu yerleri Trabzon'un
gney kylerdir.
Byk eski mamur kale
Lezgi vilayeti Trabzon beldesi
Allah bu alak ktlklerinden korusun.
ilk defa Byk ( ---) kral yap-
Yunancada ismi (---) idi. Daha sonra (---) tarihinde Ru-
meli'nden Ceneviz istila etti, Frenke'de ismi ( ---) ( ---)
idi.
Daha sonra ( ---) tarihinde Azerbaycan sahibi Sultan Hasan,
Ceneviz elinden feth edip ismine Tarab-zen dediler. Zira iinde
hakimi, zevk ehli bir krale avret Tarab-zen de'4ler.
Daha sonra Timur hadisesinde Sultan Hasan, Maverannehir'e
Timur yz gelip yeri
cehennem kffar Tekfuru Rum Kostantin bulup
ettiler.
Daha sO'rtra 878 [1473] tarihinde Fatih Sultan Mehmed ilk
defa denizden Trabzon'u feth etti. Fatih Sultan Mehmed Han

97
hmayn ile Trabzon Kalesi'ne geldi.
Buradan denizler gibi bir ordu ile Canha
Uzun Hasan ile Tercan byk edip Sultan
bin askerini geirince Sultan Hasan boz-
guna olarak Azerbaycan Kalesi'ne O byk fethe;
"Butlanu keyd'l-hayinln" tarih Sene 878 (1473).
tarih; '
"Ve nasran azlza" [Ve sana kimsenin g ge-
eder] [Feth, 3] ayet-i tarihtir.
Sene 878 (1473).
Sultan I. Kosova cenginden sonra Fatih'in bu
gibi byk bir gaza Bu
13 sene nce Fatih Sultan Mehmed Han denizler gibi
asker ile karadan ve denizden Trabzon zerine kp isteklerine
70 gnde Rum keferesi elinden 865 [1461] tarihinde
feth etti. Suyu ve iin bu
ismine Tarabefzn dediler. Gerekten de u yeridir.
Bir ismi de Batum bir ismi Lezgi ve bir ismi
Tarabzen'dir. ismi)
Tarab-efsun derler ve niceleri Tarabozan derler ama
Tarabefzn'dur. Fetihten sonra Fatih Sultan Mehmed Han
taht edindi. Sikke kesip hutbe okutup sene bu oturarak
kuzey olan Grcistan, Mikrilistan ve ta-
mamen emri Bayezid hakim etti ve
bizzat kendileri nc taht yeri olan gittiler.
Daha sonra Sultan Bayezid-i Velf mstakil olunca
Selim'i bu Trabzon'a vali etti. Selim Han iki kere bu
geip Tatar askeriyle ayaklanarak
bir kere Varna ceng edip yenildi. Bir kere yine Edirne
bozguna Varna'dan gemiyle
Trabzon'a geti. Orada kendi yerine ken-
disi Acem memleketine ile
satran Oradan izin alarak oradan
Ali'ye, oradan ile Mekke'ye, oradan Medine'ye,
oradan geldi. Burada Ebussuud Carihf ve Hazret-iMerzk
Kifaff ile [249a]
"Ey Selim! Anadolu'ya ve Acem'e git. Sonra
yr."
btn hallerine Gavri ile oldu.
98
Oradan yine n senede Trabzon'a gelip Asitane-i saadet
yenierisiyle gnl ve fikir edip yine Trab-
zon'dan denizler gibi Tatar askeriyle Menkli GirayHan bile gelip
orlu Sultan Bayezid Han ile iste-
mez btn asker Selim Han'a itaat etti. Dimetoka'ya
srd. Havsa kasahada Bayezid Han vefat edince I.
Selim Han mstakil oldu. Acem'de
ile Sonra
ve fethi tarihtir.
Beri taraftan Sleyman Trabzon'da yine
orada hakim idi. drt bu Trabzon
taht merkezi Btn devletlerde eski taht merkezi Trab-
zon'dur. Daha sonra Sleyman Han(---) [1520} tarihinde
olunca bu Trabzon yeri annesini bu Trabzon'a
srp Batum da eyalet

beylerbeyiliktir, ama Sultan IV. Murad Han za-
ve Han devrinde nice kereler vezirlere
yksek makam olarak
Sleyman Han kanunu zere 40.000
ll Senelik adalet zere 19.000
cevz-i ma'dudu var. ve senelik
30.000 tutar.
Eyaletinde sancak Evvela Canha
Batum Batum Gnye ve Trabzon
Kanun zere tirnar defter
defter emini, emini ve
mal defterdan
Batum tirnar 40.299. Trab-
zon zeamet 43 ve tirnar 226. Batum zeamet
13, tirnar 72.
Trabzon eyaletinde 454 Kanun zere cebel-
leri 1800 yarar ve nl askerdir. da cebelleri 1000
olur. Alaybeyisi, ve 3000
asker olur. btn bu askerler
ve alaybeyisi gitmek
ve verimli kylerin senelik (---) (---) yk ake rnlerini
yiyip sefere mevcut bulunmasalar zeamet ve
verilir.
99
Trabzon eyaletinde Sleyman Han kanunu zere itaat
edip boyun olan boy beylerini bildirir
Abaza beyleri: Evvela Caclar Arlan
Byk Candalar deniz
Keler Antlar
Sualar Bozodok
Cembe Sovuksu Sonu, Abaza
yurdunun 70 kabile Hepsi Sleyman Han'dan
beri itaat ve tabi
Bundan sonra tabi olan Mikrilistan ve Grcistan bey-
leri. Evvela,
................ (5.5 ............... .
Bu btn Grcistan ve Mikrilistan
ve itaat olup her sene yenilernek iin
her kabileden ve erkek kle ve bakireler,
beyaz mumlar, zerdeva ve sansarlar, [249b] biner ift tiftik orap-
lar, iin biner top paavra astar bezleri ve trl
trl hediyeler ile eliler gnderip Trabzon
bildirmek iin ahidnameler Hala her sene Trabzon
Mikrilistan'dan elilerle hediyeler gelir. Byle
Sleyman Han kanunu
Kanun zere Trabzon 500 ake mevleviyet payesidir, ama
yksek 41 nahiyesi ama asi,
Senelik 8000 elde edilir. Nahiyeleri
ki
................ (2 ................
serdar yerine bir muazzam
yenieri sipah kethdayeri, ayak naibi,
muhtesib gmrk emini ve emini, boya-
hane emini, iki emini ve emini btn on yedi
ta'zir sahibi hakimi Her birinin ellerinde ferman-

Vilayetin btn ileri gelenlerinin ellerinde var ki
Trabzon iinde Yahudi grrlerse kati edeler.
Eski Yahudileri
etmeye ki, grdklerinde aman vermeyip kati eder-
ler. yeri
100
Bu 17. rfl iklimde ve Anadolu beldesi
Karadeniz'in bir krfez gibi ka-
yalar denizi zerine benzer ssl bir
dir. bu Trabzon kadar gneyden
kuzeye gelir, tam bin mildir.
Lezgi bu Trabzon'un gneyi ve
kavmine Lezgi kavmi demekden bozulma Lazki derler. Kaf harfi
ile ya harfini sz iin Laz kavmi derler.
Fatih Sultan Mehmed Han Gazi mis kokulu ve me-
cennet olsun hazretleri bu kaleyi feth drt tara-
fmaa bulunan blgelerden srerek Trabzon'a nakl
ettirip iskan ettirdi. yle imar oldu ki sanki insan oldu.
Lazlardan insanlar
Hala tm yenierilerdir ki, anadan kul kul
yenieri isimleri; Ali Veli Hutaverti Ca-
fer Fasli Memi Meyeser Fahrad
Mahmet
Knyeli isimleri Fazaraz-
Cn-
Pipoli, Siyami,
Corkali, eo, Kotoz Musli, Ali Gneli Ali erkek-
lerinin bu gibi isimli ki
yarar, gl kuvvetli cesur genleri (---)
isimleri byledir: mmihan,
Rapiye, Asiye, Hanife, Afife, Sapiha, Fatime, Honti, Tonti,
Mihrimah, Hava, Huma, Zahile, ve Anife.
Klelerinin isimleri Osef, Yivan, Kanenin,
Ristem, Aparti, Canesi ve Hali.
Bu gibi isimli erkekler, ve kleler var ki du-
yan insanlar hayran olur. Ama gereklerine bu isimler
yine bilinen ve olan isimlerdir. Ama Laz taifesi
dan zelleheleriyle bu gibi kelimeleri
Trabzon iindeki btn halk e-
pak cbbeler mercan, ve
mavisi cbbeler ile elbiseler giyen maarif ehli, gazel-han
ve Farisf-ha.o.. ki on bir divan sahibi,
fesahat ve belagat sahibi Okuzade gibi pak dilli
'
101
Trabzon 'un vlmesi
Evvela sekini Efendi: Tayyar Mehmed
reisi idi. Daha sonra Melek Ahmed reislkttab
Ahterz ve Tyi ezberden
[250a] rff'yi ve Fuzull ezbere bilir idi. Harf
gre Hatem-i secii:
dilde buldum ben idi.
Melek Ahmed aziedilip z beylerbe-
yisi, sonra Rumeli beylerbeyisi Reis zatlcenb
ld. Sofya'da Mehmed
Camii'nin nnde defn olundu. lmne tarihtir.
( ---) ( ---) ( ---) ( ---) ( ---)
ve tarihi, Sene 1061 [1651]
Allah rahmet eylesin.
Ve Efendi Ali sonra bu zat
Melek Ahmed reis oldular. ilim ehli, divan sahibi
ve nesirde ki Siyer-i Veysi onun oku-
maya yeni ocuk sz gibi huylu,
elebi bir zat idi .
................ (2 ............... .
Trabzon'un ileri gelenlerinin Evvela vilayetin
valisi Ketenci mer Ketenci mer Mehmed
ve Baki ve,
................ (2.5 ............... .
Trabzon'un alimleri, salihleri ve byk

................ (5 ............... .
ileri gelenlerin ve sekinlerin
yerleri olan Trabzon Kalesinin
ve btn eserlerini bildirir.
Trabzon Kalesi'nin Evvela Boztepe
etekleriyle Karadeniz sahili iki byk kaledir ve
blktr. Birine Hisar derler, birine OrtaHisar derler ve
i kalesine Kule Hisar derler.
hepsinden ve budur, zira Boz-
tepe ensesine Ama o tarafta cehennem ukurla-
102
benzer derin 77 germe hendektir ve
saff kesme bir camii var, evleri,
mahzenleri ve cebehaneleri
Kuzey cephesi Orta Hisar'a bir var,
budur, yoktur. Bir (gizli)
da var, ama daima durur. Gerekli
Orta Hisar ve surdur.
defa bu kalenin Kule demekle bilinen kale-
nin Orta Hisar'a Yeni Cuma der-
ler.
yine bu bitimindedir. Btn
bu Bunun iin bu
derler. Bu nnde bir kk nehir
akar. Boztepe ve Lezgi bu
tabakhaneler iinden geip o mahalde denize zaman
akar.
Bu iinde
kargir byk byk bir kpr var,
Sultan Uzun ki, Erzurum'un Hasanka-
lesi sahibi idi ki, Trabzon'a sahip
nc bu kalenin Zindan
Btn katiller ve borcunu demeyen borlular bu

Bu Zindan yine [250b] bir kargir
kpr ile geilir ki bu kprye gelecek kale du-
bellidir ve Zindan
kadar bu kprye kale
Sonra drdnc bu kale kuzey rlu-
vanndan hisara Bu Hisar der-
ler.
zellikleri: Kuzey deniz
ve drtgen
Bunun da drt
Birinci ki Zindan ile
kale uzun bir kprdr.
Sthane ki bu deniz
bir mahallesi.
Moloz . Urum dilinde moloz, kk
,derler Bu blgenin deniz mo-
103
loz Moloz derler. Ve Laz dili lugatinde
moloz, bir duvar yz tutsa ona destek ayaklar yapar-
lar, Laz kavmi yle moloz derler. Bu denize

-Bu iki kale denize
Bir bir deniz iinde duvarlar
ki insanlar ve geit yeri diye
bu duvar ekip Bu Moloz o kadar
geilebilir yol
Drdnc Mumhane'dir. Trabzon'da bal mumu ve
mumu gayet ok bu yerde
Zira devletin emini
Kalenin on bir adet olan burada tamam
oldu.
Bu Trabzon'un kat kalesi dokuz
bin Bu byklkte olan byk bir kale iinde
(---) Mslman mahallesi ve (---) kefere mahallesidir.
Yahudi mahallesi yoktur. Bir Yahudi grseler o an ederler.
Bu iinde (---) adet kat kat yksek saraylar ve
evler ki btn evleri biri biri zere pencere-
lerinin kuzey tarafa, ynne ve tarafa bakar
Btn evleri renkli kiremitler ile
ve bir
Trabzon vlmesi:
................ (3.5 ............... .
Bunlardan nice yz saraylar Ama
saraylar eski haneler var ki byler.
Seliitin camileri, vezirlerin ve ileri
gelenlerin camilerinin zellikleri
Evvela Orta Hisar'da kefere elinde bir kilise
865 [1461] tarihinde bu kaleyi Fatih Sultan Mehmed Han Gazi
feth edince Allah emri ki "Yzn Mescid-i Haram ta-
evir" [Bakara, 144] yce zere bu byk kilisenin
ynne evirip nurlu bir cami
ki halen gnmze kadar cami ii nur ile dopdoludur.
ve minberi eski Ama bu camiin
bir hnkar mahfili marangoz buna
keser ve trp vurup sergileyerek yle bir mahfil
104
ki seyretmeye Hepsinden servi
ceviz ve ile mahsus
yksek krs mahfilidir. Gece ve gndz durur yksek bir ma-

Bu yksek makamdan bu camiin ykseke
stunlar zere mahfiller Cemaati ok cemaat bu
mahfillerde ibadet ederler.
(---) ve gzel bir minaresi avlusunun drt
medrese var. Bu cami
( ---) (---) ile rtldr.
Bu cami ile kulede olan Yeni Cami'den camiler sur
ki Trabzon'un Orada olan ye-
rinde drt cami [251a] olan ye-
rinde iki cami Ve yerinde drt
cami Ama Orta Kule Camii gayet ve ssl bir
nareli cami dir. (---) (---)
yerinde Hatuniye
Camii: Sultan I. Selim Han, bu Trabzon' da.
annesi bir camidir. Tamamen
(---) ile rtl bir minareli nurlu camidir. Gayet
Hatta Polata bilinen kasaba bu Hatuniye
aittir ve nice marnur kyleri de Tek para olan
kubbesi iinde her gece kandiller yanar ve btn kala-
cemaat ibadet ederler.
Bir kat minaresi uzun servi gibi gklere

Bu camiin bir
bir beyaz. ve bir da tarlar ile
Camiin tarihi budur:
Ez be-hah'i beyt '1-ibdd amed
1
Sene 920 [1514].
Camiin tarih "fe-temmet" uygun
Sene 920 [1514].
Sleyman Bey Camii: Hatuniye Camii'nin Bu
iki camiin bir mildir. Sleyman Bey Camii Kavak Mey-
bol cemaatli bir camidir. Bir minareli ( ---)
rtldr.

gitti.
105
Ayasofya Camii: Sleyman Bey Camii'nin
ve deniz Kffar
tur. Daha sonra vilayetin Krt Ali Bey bir valisi pa-
arz edince emriyle elinden al-
Buraya gzel bir mahfil ve bir minber ilave edilerek 982
[1574] tarihinde cemaate sahip cennet bahesi gibi
gnl aan bir cami mihraba
vaki
Cami iinde somaki mermer, zenburf ve ham mer-
mer uzun stunlar var ki vlmesinde diller yetersiz Yksek
ve dzgn bir minaresi ve var. ve minberi eski
tarz sade gzelidir. gibi zeytin ve
baheleri
Bey Camii: Bu cami Hatuniye Camii'nin gney ta-
Bu iki camiin mildir ve bu
cami Tekfur mahallesindedir. Eski zamanlarda mescit
olarak daha sonra Turgud Bey emriyle cami
Cami tarihi budur sene 985 [1577]. (---) ve
dzgn bir minaresi var, gayet
Yeni Cami: Eski zamanlarda kilise Daha sonra "Ms-
lman mahallesi iinde kffar kilisesi diye
emriyle elinden cami Zemini yksek bir
yerde havadar nur dolu bir camidir.
Camii: Kafir byk bir
tek para kubbesi laciverd renkli
ile rtldr. (---) ve ieriden dzgn bir minaresi

Bu iinde bilip ibadet cami ve eski mabedler
bu seliitin ve vezirlerin camileridir.
Trabzon mescitlerinin
................ (3.5 ............... .
ilim medreseterin (---) adet
medreselerdir.
Evvela Orta Hisar Camii avlusunun iinde yine camie
Fatih Mehmed Han Medresesi ok miktarda olan san'at
ve ssl gzel bir medresedir. isteyen talebeler ile
doludur. payesiyle ders var. Ariflerin
106
yeri, ve gzel bir medresedir ki
geen eserlerinden
Hatuniye Medresesi: Camii avlusunun drt yk-
seke odalar ile ilim yurdu bir medresedir ki ders
ve her ay et ve mum

Medresesi: Camiinin avlusunun kuzey ta-
odalar ile marnur bir medresesi
ve Bu da byk
( ---) ( ---) [251 b 1
Trabzon zellikleri
(---) adet Evvela OrtaHisar
Fatih'in eski camiindedir. Hafz ve Kesir oku-
nur.
Hatuniye Hafz Seb'a
Cezeri ve okunur. Tecvid okutulan darlkurra ve
Kur'an yurdudur.
Nami Efendi ve
takrib sahibi mmetin salihlerinden bir
Ebced okuyan kk
yerlerinin (mekteplerin) zellikleri
(---) adet mekteptir. Evvela Orta Hisar'da Fatih
Gazi Mektebi ve Yeni Cami Mektebi; Ricali hazretleri ocuk
ve feyz sahibi nurlu bir azizdir ki bu zattan bir kere
"Bismillah" diye temiz masum elbette feyz
sahibi olup alim ve kesindir.
Mkellef Hatuniye Mektebi: Camiin kargir
ve gzel kubbeli fakir ve zengin btn kk
Kur'an bir mektep olarak ki btn
yetimlere gnde iki kere yemekleri, bayram-
larda elbiseleri, gmlekleri, anta ve
leri verilir. Bu yerinin tarih-
tir; "fe-temmet" 920 [1514] ibaresi zerine
Mektebi: ( ---) ( ---) ( ---) ( ---) ( ---) ( ---) ( ---)
(---) (---) (-
7
). mektepler (---) (---) (---) (---)
( ---) ( ---) ( ---) ( ---)
107
tekkeZerinin zellikleri
................ (1.5 ............... .
zellikleri
Evvela Orta Hisar'da iki hamam Biri kale du-
Hisar,'a (---) (---) ha-
Suyu, ve gzeldir. ifte ki biri
isyan sahibi iin Ve (---) bir gnl
aan Kule dedikleri kalenin kuzey ta-
duvara Kule derler, bunun da suyu ve
ama tek Ve "kafirden ha-
derler.
Hatuniye ve Hatuniye Camii
ve Hisar gzel tek
iftedir ve gayet i
Kafir Yeni Cuma Mahallesi ile Gavur
bir
Tekfur Bu da suyu ve orta halli te-
miz bir Bu yedi adet, herkesin ha-
mamlardan Trabzon iinde 245 zel ev var
ki Sicil'de ( ---) ( ---)
Tccar
(---) Evvela Hatuniye 100 tavla
at bir at var .
................ (2 ............... .
Bekiir zellikleri

................ (2.5 ............... .
Hayat suyu sebil ve zellikleri

................ (2.5 ............... .
Mamur zellikleri
(---) Btn sekini
Mumhane her trl esnaf Bu
108
ve deniz kat kat ka-
Ve bir kargir bedesteni ki
btn Arap ve Acem [252a] sakindir. Gayet zengin, eli
onurlu ve Ve,
Orta Hisar'da Kk Pazar derler her esnaftan bulunur, 70-80
Bunlardan yer yer dkkanlar da
oktur.
Yemek veren imaretlerin zellikleri
(---} imarettir. Evvela Orta Hisarda Fatih Sultan
Mehmed Han Btn fakir ve zenginlere, ay ve boyunca
nimeti bol bol
Hatuniye Camiine bir ziyafet yeridir ki
Trabzon'da benzeri yoktur. Camiin mutfak ve
yemek yenilen yeri var. Gelen ve gidenlere, gemicilere,
ve genlere nimeti bol bol Ve bir ekmek var, ima-
ret iin has ve beyaz camiden geineniere
lar.
zahiresini saklamak iin byk bir kileri var, btn
gzel yiyecekler orada mevcuttur. Ve btn fa-
kirlere ve medrese yemek yeme yeri var ki
cilere mahsus ziyaret yeridir. Her gn iki defa sabah ve
sonra btn alimiere birer tas orba ve birer para ekmek verirler.
Ve her cuma gecesi pilav, zerde ve yahni Vakfeden
byle
Trabzon yz renklerinin zellikleri
iklimde iin suyu ve
btn gezip hevesli ve zevk ehli olup
imeye ve ve zarif
dostlar ve kimseler yzlerinin renkleri
Abaza, Grc ve. erkes gzelleri olduk-
gzel erkek ve olur ki sanki her biri birer ay
ve penesidirler. ( ---)( ---) ( ---)
Trabzon ve zellikleri
Bu eski zamanlardan beri yedi blktr. Bir
ileri gelenlerden bey, beyzadeler ve hizmet ehli halk ta-
krkler ile gzel elbiselere
delerdir.
109
Bir aJimler, salihler ve byk hal sahibi kim-
selerdir ki ulema grntsnde zel elbiseleriyle gezer alimlerdir.
hepsi alan
ve dua edenlerdir ki grecek kimselerdir.
nc karalar ve denizler ki Azak'a,
Kazak'a, Mikril'e, Alpza'ya, erkezistan'a ve gidip ti-
caret edip uka ferace, dolama ve yelek giyerler, zengin

Drdncs trl trl san'at sahipleridir. Hepsi uka ferace
ve hil'at giyip kar ederler.
gemicilerdir ki Karadeniz iinde gemicilik
edip kar ederler. elbiseleri kendilerine mahsus demir
kopran, uka dolama ve astar sararak de-
niz yznde gaza edip ticaret edip kar ederler.
ve Zira bu
Boztepe ki "Sicil"lerde zere ta-
otuz bin ve bahedir. Birer 31.000 adam
Ama bahede iki ve hizmeti
Yedinci nice bin adam Zira bu ka-
vim gayet pek severler. Nice bin ve meslek sahibi
ama mmkn (---) (---) (---)
( ---) ( ---) ( ---)
Trabzon'un zellikleri
Evvela yedi iklimde gibi yetkin usta kuyumcu-
lar bir diyarda yoktur. Hatta Sultan I. Selim bu
ilmini Bayezid
Han ismine Trabzon Darbhanesi iin sikke Sanki sikkeyi
merrnerde Bu hakir mmessek Trabzon akesini
Sleyman Han da bu Trabzon'da Yah-
ya Efendi ile st olup onunla Kostanta bir
nin olup Sleyman Han usta kuyumcu O zaman-
dan bu ana dek oldular. Bir tr at
(gem) ki o diyara mahsustur.
Buhurdan, glabdan, gaddare (byk ve
ki byler. bir
ki onu kullanan elbette kinini her ta-
rafta bir tr ok keskin
110
Ve bir Trabz'?n var, yeni icat bir
balta ki diyariarda benzeyeni bile yoktur.
ekmeeeleri ve [252b 1 sedefkari nh
ve iskemiesi bir diyarda yoktur, ancak benzeri
Hindistan lkesinin sedefkarisi ola.
Trabzon'un yiyeceklerinin ve ieceklerinin
bildirir
Evvela ieceklerinde ( ---) ( ---) ( ---) ( ---) hayat suyundan ha-
ber verir sudur. Boztepe zm ga-
yet yksek ki iene asla
vermez. msellesi, karanfiliyyesi ve misketi gayet lezzetli

Yiyeceklerinden; nice bin bahelerinin ve nefis
meyveleri ve zm
trl trl lezzetli zmlerinden, sulu ve meyvelerinden;
dilher Lahican armudu, bey armudu, glabi armudu,
Sinop zm, melikl zm ve frenk zm nefis ni-
metlerdir.
ineiri yle lezzetli ve kokulu incirdir ki benzeri
Nazilli olmaz.
zellikle limonunun al renkli trl nan
ve zeytini ki yedi zeytini olur. Misli
cennet benzeri ve Kuds-i ola. Ama bu Trabzon
zeytininin bir kk cinsi ham iken yenilir
ve siyah kiraza benzer bir tr meyvedir. Bu da Trabzon'a zgdr.
Trabzon derler bir meyvesi kurutup
vilayet vilayet gnderilir. iki olur, lezzetli
meyvedir.
iek cinsinden nice bin trde iekleri Ama bir
kokulu renkli karanfili olur ki yeryznde benzeri ve
dengi yoktur. Her tanesi katmerli gl gibi olup kokusu in-
Ve her biri dir-
hem gelir karanfili olur. (---) (---) (---) (---) (---). '
bildirir: Evvela hepsinden lev-
rek ve kefal gayet (burunlu) Kal-
kan yoktur, ama ah kalkan gayet
lezzetlidir. yeseler elbette hamile Adem Pey-
gamber devrinden beri tecrbe Birer
'
lll
tan byk tekir
bu da lezzetlidir. Kaloz ve erbainde uskumru
olur. Daha nice bin trl Ancak makbul
olan bu
Bunlardan fazla sevip bin can ile kurban
kavga edip kan
"hapsi" Hamsfn gnnde ortaya iin hamsi
derler. Hamsfn gnnde sebebi;
Byk bir olgun usta gelip ruhhan ve
patriklere olsun diye Moloz deniz iinde
bir direk zerine hamsi tuntan bir
Hamsin gnnde o ses Karadeniz'de
olan btn hamsi Trabzon gelip deniz
Daha sonra Peygamber Efendimiz yeryzne ayak
binlerce Nemrud bu
hamsi da denize Ancak denizle ilgili bir
hala etkisi srer. Her sene hamsfn gnnde hapsi
karaya yahut meneksile
dopdolu iskeleye geldiklerinde

"Ey ey Esi zun, den hurdesin, sa-
mur bada ey lefte karun, kulup ipsarya, ala pamun,
ey mmet-i Muhammet ala pamun" derler.
Bir tr mrver var, bir kere ttrnce
cemaatle namaz duyarsa o an
hamsi
"Namaz bulunur, amma hapsi bulunmaz" diye camide bulunan
imam ve mezzin bile bozup;
bir makrama hapsi ver" diye o nazik
makramalara (havlulara) korlar. suyunu
salmarak giderken, suyunun
"Bre ya ne bir sal-
sana" diye birbirlerine [253a] ederler.
Bir keresinde io Hseyin bir kimse ala-vere
iken boru duyunca,
ekerek ukurunu iskele gelerek
hamsi ama ben grmedim.
Ancak bir kere m eneksile borusu ( ---) ( ---)
tane adam kan ter iinde har har so-
112
!uyarak can atar, belierindeki
doldurunca edep yerleri ortaya bunlardan
ake isteyince, adamda ake ya kefil

emini, kefil ve yemin almaz, hemen akedr" deyince
"Bre adem, ademler olsun sana verdim"
da;
"Ben, kendim bezdim, al benimki de se-
nin olsun"
Bu gibi hamsi Trabzon'un
latifelerdir. Yine Trab-
zon zarifleri io tekerierne ile
yerimz
Aka tutmaz elimz
Hapsi paluk . olmasa
halmz
kendi Ta bu derecede sevdikleri
ve zelliklerini bildirir: Evvela bir
kadar ince, morca, parlaka ve semizce o dere-
cedir ki yedi gn bir adam yese her gece ehline kere
kendi ehline yedire, gayet ve ko-
Ve asla kokusu olup yiyene hararet vermez.
Ve ve odur ki tutulan adam
yese emriyle bulur. Bir evde ve akrep
olsa hamsi o evde tts etseler btn
kokusundan yok ola. Nice yz ve
ama bunu yemek Trabzon mahsustur.
trl ki her birinde birer lezzet
olur. yahnisi, ve
her trlsn Ama pilaki derler bir ot
tavalar yaparlar. ncelikle bu hamsi pak
onar onar dizip maydanoz, kereviz, ve pak
kk kk ve karabiber ile bir kat
kereviz ve maydanozu pilaki iine sonra bir kat
hamsi daha sonra Trabzon'un hayat suyuna benzer su
orta hararetli bir saat sanki nur
olup yiyen dolu nur olur. Bu yenirse grme
... . """'
113
kuvvetine ve mideye Gerekten de sevilecek Yce Al-

Bu suyu ve
servi ve Anadolu cevizi var.
hikmetidir ki Erzurum
ve burada g\illk reyhan ve erguvan, limon
ve turun bahar ve meyve vermededir.
iklimde (---) (---) ve eniemi (---)
(---). olmaz, gayet ve gayet Bundan
da itidal zere geinirler. huylu, kimsesiz
insanlara dost ve memleketinden uzak garipleri sever
Ama io, ve Lezgi gayet
Bu taifelerin leheleri, deyimleri, terimleri
ve kelimeleri ki Trabzon merkezindeki halk o ka-
bile dillerini asla anlayamazlar, tercmana muhta-

io ve kavminin dilleri, ki
Tn zarifon ta nibiaro
Tomur funda ptiliyekaro
goha tona
Kiha payis to hamama
Bu gibi leheleri Ama Lezgilerinin dili kaleme ve
yazmaya gelmez tuhaf bir dildir. Bu kavmin gemi-
cilerdir. oruh Nehri ile Mikrilistan'a ve esir
Trabzon gelip kar ederler.
Bir byk iyi demir tutar krfezli li-
Lakin 300 mil
Kefe Kalesi (---) (---) (--,-) (---) (---)
( ---) [253b 1
Trabzon 'un m esirelerinin ( ---) adet
gezinti yerleridir. Evvela Kavak
btn tatil gnleri askeriyle o meydanda
edip cirit oynarlar. bir meydan ta
kat gemi direklerini birbirine
Ta en tepesinde bir top Btn oyuncu
at o topa atarlar. Vuran hediye-
ler verilir.
Ve ( ---) m esiresi
114
............... (4.5 ............... .
Trabzon'un mahallelerinin isimleri:
................ (4 ............... .
Acaip ok gzel bir hikaye
Trabzon Yahudi kavmi odur ki
Sultan I. Selim Han hakim iken iki bu iinde kaybo-
lur. Vilayetin btn yneticileri ellerinden gelen gayreti
gsterirler ancak bulmakta vazgeerler.
Sonunda gnler geer, bir gn pazarda bir parlak ve
bir sahtiyan deri) Ne
sahtiyan olur diye elden ele gezerken bir arif-i billah
eline geer.
Sahtiyana bakarken grse ki zerine bir
tuhaf bir ama belli
dikkatlice yazi ancak
Szn bu bu iyice dikkat ede-
rek zar zor okur:
"Ey bizim ahvalimize olmak isteyen, 20 senedir
(deri Yahudiler elinde zirizeminlerde (yer
mahpus olduk. Allah ve Resuluilah iin bizi kur-
ta ki acaiplikler gresiz" diye sahtiyanlar zere
Hemen gayretli Selim
huzuruna okuyunca btn asker pr-silah olup
btn Yahudi
Ierini geen bulurlar.
Grseler ki iki de-
rilerini yzp birbirine arka arka
Biri ayak zerinde br ykl ar-
zere durur. bitince
Byle can derin iinde bulurlar. Nice
yz Mehtned isimli da kati edip nicelerini de
gnlleri hasta sefil kle gibi hizmet ettirirler.
Bu iler hali Trabzon grp toplana-
rak kale bt-n Yahudileri
ve kundaktaki katiedip temizlediler.
O zamandan beri ellerinde olup Yahudileri gr-
dkleri yerde ldrrler. Bundan Trabzon'da Yahudi yok-
tur.
115
Yahudi'ye "Tarabuzun'a varsana" dediklerinde,
gelsin" derler.
Trabzon Yahudileri asla sevmezler. Zira gayet m'min,
muvahhid ve ehl-i snnet ve'l-cemaat, huylu ve olgun
Hak hepsinden ola.
Nehrinin vgs
Erzurum eyaletinde Kelkit nahiyesinin gney Yay-
lak Mescidi bilinen yksek bir nice kylerin
ve ve sulayarak bu Trabzon'un
(---) Karadeniz'e bir hayat suyudur.
Bu nehrin
da bir kimse bir kale Trabzon'un gneyinde iki men-
zil yerdedir. Bu nehir de o kale sahibinin ismiyle isimlendirilip
Nehri derler. Ama Trabzon bu
derler. Trabzon'dan Bayburd'a giden adamlar bu geerler.
Bir (geit yeri) var, ondan yerden geecek
yoktur. [254a]
Trabzon'da yatan ve byk
ziyaret yerlerinin zellikleri
Evvela Sultan I. Selim Han, Trabzon'da hakim iken
anneleri orada vefat etti. nur
dolu bir trbenin iinde defn olundu. ve Kur'an oku-
hepsi 90 kimsedir. Her gn zerine er hatm-i
okunur. Hayrat sahibi, Rabia-i Adeviyye gibi iffetli bir hatun
Nur dolu trbesi gayet Tamamen saf ile
rtl nurlu bir trbedir. Camii de bu trbenin Ve
( ---) ziyareti
................ (4 '
Bu iinde (---) ay zevk u safa edip btn maarif sahip-
leriyle, alimleri, salihleri, ileri gelenleri ve
sekinleriyle can sohbetleri edip istek ve arzumuz zere ge-
zip Mmkn nice hallerini ve
Ketenci mer Hseyin elilik ile
Mikrilistan vilayetine hediye gtrrken hakir bile,
116
Grcistan ve Mikrilistan vilayetlerinin seyahatine
kaleleri ve menzilleri bildirir
Evvela bin (---) senesinin (---) (---) gnnde Trab-
zon'dan iki yz adam ile yirmi para Laz meneksilesi
pr-silah binip Trabzon Allah'a kuzey ta-
rafa yelkenlerimizi deniz ile ( ---) mil gidip,
menzili; Trabzon'a ve byk bir li-
var.
. ............... (2 ............... .
Buradan yine kuzeye (---) mil gidip,
menzili: derler, iyi .
................ (1 ............... .
ve btn ki
yeryznde ok .
................ (1 ............... .
Oradan ( ---) mil,
Srmene Kalesinin zellikleri: Bu da Trabzon hkmndedir.
(---) tarihinde Fatih Sultan Mehmed fethi dir. Rum keferesi
ve elinden Ahmed kumandan olup
feth 150 ake kale ve
ama yoktur.
rzgardan iyi demir tutar byk li-
Lakin ve
drt demir .
................ (4 ............... .
Buradan ( ---) mil,
Mahnoz nahiyesi menzili: Trabzon 60 adet
ve verimli kyleri var ki
.
................ (1.5 ............... .
Buradan ( ---) mil,
Kaliparavoli menzili: Bu da Trabzon'a byk
bir nahiyedir. Btn io'dur.
. . ............... (2
Buradan"'(-c-) mil, [254b]
117
Rize'nin zellikleri
................ (5 ............... .
Buradan yine kuzeye ( ---) mil,
Hopan menzilinin zellikleri: Trabzon
bu da deniz ve baheli imar ssl
Btn kavmidir ve .
................ (5 ............... .
Buradan ( ---) mil,
sur ve kale Gnye'nin zellikleri: Trabzon
eyaletinde Batum
( ---) akedir. Zeamet 13 ve tirnar 72, ve alaybeyisi
Sefer kanun zere cebelleriyle sekiz yz
asker olur. 300 adam da askeri olur. Ama Mikrilistan
bitimi askerler bir
sefere grevli bu kaleyi muhafaza ederler. Kale
ve 500 kale Bir oda all
yenierileri 800 gece ve gndz nbet
beklerler.
150 ake asumani Nahiyeleri tamamen harbe
ucuyla asi io Laz kyleridir. sene-
lik 1000 olur. Beyine 7000 olur.
Kalesi deniz zere drtgen
Eski zamanlarda ( ---) ( ---) tarihinde ( ---)
( ---) fethi dir. Nice kere hain Kazak gelerek edip ganimet
harap edip
Kale iinde (---) rtl tek ve iki ( ---)
adet hanelerdir. Ve (---) en marnur
ve (---) camii, bir tek ve kiremit rtl
cami dir.
................ (2.5 ............... .
Bu kale oruh Nehri oruh Nehri
ruh"dan ruh yani Ruh demekle
bir hayat suyudur. Erzurum'un Canha, Ko-
yulhisar ve Karahisar akarak Bay-
burt iinden geip, iki marnur hanelerdir, sonra
Bayburd Kalesi geip Lazgi vilayeti hududu
iinde nice ky ve ve
118
bu Gnye Kalesi'nin dibinde Karadeniz'e
Geit vermez ve kpr denizler gibi byk bir nehirdir ki
nice bin Laz meneksile bu nehir ile
ynne Mikril vilayetlerine tuz, demir, aletleri ve renkli
lekfilrf bezler gtrp Mikrilistan ve Grcistan'dan ve bal-
saf ballar, sekin, benzersiz gzel er-
kekler Trabzon'a getirirler. ticaret yerleridir.
Bu de gezip sonra Gnye'den yine kuzey ta-
gidip Kemerler yerden btn gemilerle oruh
Nehrine girip bir gn gidip,
Mikrilistan vilayetinin zellikleri
Handata Menzili: Bu mahalde Gnye hududu tamam
olup Mikrilistan beyi Edahus beyinin hudududur.
Mamur, cevizli ve
baheli kyleri Beylerinin kynde bir gece
tutmak iin ok gayret ettiler. [255a[
................ (35 ............... .
Bu Mikrilistan vilayetinde 70 pare gibi kyleri seyre-
dip yine Gnye Kalesi'ne gelip btn yol (---)
[255b] Trabzon'a gitti. Hakir Gnye
Azak seferine grevlendirHip bu hakir de 1050 [1640] (---) senesi
(---) gazasma giderken,
Abaza vilayetine menzilleri bildirir
Evvela 10 pare Laz meneksile gemisine 300 tfenk-atan yeni-
eri ve bu hakirin 5 adet Grc kleleriyle gemilere bindik.
Meneksile gemisinin Amameneksile tabir ettik-
leri gemiler oruh Nehri kaba kavak
dan gemilerdir ki para Bir tekne gibi al-
Birer tahta da Ta bu derece byk levha-
Bu gemilerin iki adam beli ve
saz Denizin o gemi iJne
giremeyip bu gemiler Karadeniz mantar gibi yzer.
belli olmayan tekne gibi bir tuhaf Bu
denizlerde onlara meneksile derler. Yzer adam
Bunlar ile Gnye Kalesi'ndan gzel bir rzgarla
btn Allah'a
oruh Nehri'ni geip yine Mikrilistan hududunda,
"" -
1
10

iskelesi, limam bunu getikten sonra,
Handere iskelesi, limam yoktur.
Suri iskelesi, limam ve bir harap kalesi var,
Yavise iskelesi, limam ve bir viran kalesi var. Mikril
koyun, kei
Zape iskelesi, litnam yo!_<tur, ancak harap ve byk bir ka-
lesi var.
Bu 5 adet iskelelerin Mikrilistan hudu-
Asla marnur kyleri yoktur. Ancak Temmuz
mahsul mevsiminde bezirgan gemileri gelip tuz, barut, kap-
kacak ve aletleri getirip ve zerdeva ve balmumu,
bunun gibi iinde ve baheli, marnur ve
Mikril'in asi kyleri Allah. denizler gibi
asker olsa mmkn elli bin kor-
kusuz ve tfenk-atan Mikrili
5 adet iskeleleri bir gn bir gecede geip
nice bin seyirler edip Gnye'den 100 mil ertesi gn;
Byk menzili: Byk birnehirdir ki Tuna gibi bir
nehirdir. yeri bir mil enli, yeri mil dar ma-
hallerdir. Ama 8 kula ve 10 kula geit yeridir.
Mikrilistan ve Abaza vilayetine giden gemiler girip 100 mil
giderler. Hayat suyunu byk nehirdir. Karade-
niz'in poyraz bitiminde bir krfez vaki
bu yere gelinceye kadar 1300 mildir. Karade-
niz'in bir ucu bu Nehri 1300 mil.
Mikrilistan, Grcistan, ve Kabartay
Elburz Obur ve
gney tarafa akarak Mikril ve
Abaza Karadeniz'e
asi Mikrilistan kyleridir. ta-
alar kavmi memleketidir. da
ve Ahazalar Mikril'i, Mikril Aha-
bezirganlara satarlar.
tarihiler bu iin Gilan ve
Denizi ki ona tarihiler Hazar Denizi derler,
"Bu byk ay o denizin ki Karadeniz'e
derler. Ama bu Nehri hayat suyudur. Gilan Denizi Karade-
niz kadar bir denizdir, belki daha zehiri gibi
byk bir denizdir.
120
Karadeniz ile o Denizi'nin on konak yerdir ki
Kabartay erkezi yurdu ve yurdunun Elburz var.
olup da Hazar Denizi Haraz Karadeniz'e
bilir. derlerse,
"Yer akacak yol bulup gelir" derlerse Hazar Denizi
bu hayat suyu gibi Bu
bir
Bu getikten sonra ynelip
tam bir gnde Karadeniz kenannca gidip.
yani Abaza vilayetinin zellikleri
Karadeniz'in bulunup
iki konak
yerde Kefe eyaleti hkmnde Tarnan Anapa Ka-
lesi son bulur, upuzun Abaza vilayetidir.
Abaza kavminin ilk ortaya Tuhfe
gre: Ne zaman ki Barf, Hazret-i
Adem'i yer yznde kudret eliyle Tatar ya-
cennet-i davet edip btn meleklere
emredince [256a] Hz. Adem'e secde ettiler, ancak hilekar
secde etmedi. Buna kesin delil; Kur'an'da;
"[Hani meleklere, Adem 'e secde edin de] ten
hemen secde [Bakara, 34] ayeti delildir.
Daha sonra ezelf iradesi o ki, Hazret-i
Adem'in soyundan Hazret-i Risalet'i getirip yeryznde son pey-
gamber ve iki dnyada ede.
Hazret-i Adem'i bahanesiyle yer yzne indirip
Hindistan'da Serendil (Seylan) nice zaman bekar ola-
rak Daha sonra Mekke-i Mkerreme'de
Hazret-i Havva ile iinArefe dediler.
Muhammed ibn gre; Hazret-i Havva'dan
bin Tatar olup evlattan eviada yeryzne
Cennet'de Adem Safi, Arapa ve Farsa yer-
yzne inince unutup Sr-
yanf ve Dehkalf ve Deri dillerinde kelimeler sylerdi. Ki hala
Funcistan ve Berberistan memleketlerinde ve Afrika vila-
yetlerinde dillerdir. Ta Nuh dek bu
diller ile geinirlerdi.
...
121
Tufan'dan sonra Hazret-i Nuh'un Ham, Sam ve
Yafes 72 millet ve 72 dil ortaya Sonra Haz-
ret-i Araa ve Farsa duyuldu. Ondan sonra yeryzne
milletler her memlekette birer dil ortaya
defa diller ortaya Hazret-i Zira
Bari ilk defa, ona nice bin ilim ihsan edip katip idi.
V ahiy ile inen biraraya getirir di.
Tufandan sonra btn kitaplar, Eski
Nil Nehri Heremeyn (Ehram) ki onlara hala
Firavn derler, Tufan'dan nce yapan Kahin
Surid'dir. Hazret-i btn bu
Tufan'dan sonra o btn eski bilgin ve filozoflar
okuyarak 147 adet diller ondan
Nebl'den Arapa ve Farsa ortaya Hazret-i
Ays'dan Trk dili ki Tatar dilidir. Szn
Hak, Arap ve Tatar'dan bu (---) adet kavimler ile
ssledi.
Tatar'dan ilk meydana gelen kavimlerden: Ev-
vela, Tatar kavmi, Hindli, Sindli, Luristanl, Moltanf,
Banyanf ve on iki kavim ve on iki
dildir.
in, Hoten, Kavzak, Trk-Tatar,
zbek ve Acem kavimleri, Kumuk ve kavim-
leri, on iki kavim ve on iki dildir.
Nogay, Lezgi, .Grc, Mikril,
Dadyan, Ermeni, Urum, Trkmen, ve
yani Yahudi ve Moskov, Grc'dendir.
Ya'kubi, ve Frenk, on iki kavim ve on iki dildir, Ya-
hudidir ama Mesiha-mezhebdirler.
Evvela Fransa, Ceneviz, Portakal, Venedik,
ka, Latin, Bulgar, ve Luturyan ve Talyan
dili ( ---) (---) (---).
Acem'den meydana gelen keferelerin ilkleri Menuehr'in ev-
drd
"Siz kimsiniz?" diye "Men yani "drt
ademiz" dediler. "Men ar"dan bozulma "Macar" kavmi oldular
ki 15 adet kavim keferelerdir. Orta Macar, Erdel Macar,.
Seykel, Saz, Leh, eh, Korul, Tot, Karako, Rus 12
kavim dir.
122
Eflak ve Sirce, Felemenk, Dani-
marka, Nemse, Fransa, Macar ve
(---) ( ---) ( ---) (---) ( ---) (---).
Ama zellikleri olan kabilelerden, Araplardan ilk
olarak blgesinde 40 adet renk renk kavimler meydana

Evvela Fes, Afnu, Mayburnev, Cicilkan,
Asvani, Sudanl, Fund, Mund, Berberf,
NuN, Zend, ve ve Ulvf ve Dumbi (---) (---) (---)
(---) {---) (---)
Yemen Meval Mekke ve Me-
dine Badiye ve Umman btn Araplar 3060 kabile-
dir, daha fazla
Ama bunlardan Ebtahf'dir ki kainatta
en ycesi ve vnc olan Peygambe-
rimiz o [256b] Sami soyundan dnyaya onun
yz suyu iin
diller ve kavimler ile
dnya olup mmetierinin elinde btn milletler
ve gszlerdir.
Arap kavminden btn kabilelere (kavimlere) Acem
derler. Onun iin mbarek isimleri ve Acem'in efen-
disi"dir.
Bu kavimlerin nceki Adem
Hazret-i Nuh Ned Sam, Ham ve Yafes'e
Zincirin sonu Hz. Adem Safi'de
Beri taraftan istek ve arzumuz seyahatnamemizde Abaza
kavminin ilk kaynaklardan Cevii-
hir-i Ahbiir ki Hicret'ten sonra 25 [ 646] tarihinde
Hazret-i mer'in dneminde kabilesinden
bir Arap meliki var idi. ok gl bir melik idi. Irak,
Medine, Batha, Yemen, Aden ve Saba memleketlerine
idi.
Bu melikin dnyaya gelip her biri
birer cesur oldular. Byk Cebel-i Elheme, ikincisi
Arap, ncs Keysu ve bu Keysu'nun oldu. Biri Keys, biri
Meval, biri idi. Yine drdnc (---) {---) (---)
( ---) ( ---)
123
hikrneti Arap meliki lnce Hazret-i
mer'in emriyle byk Cebel-i
Elheme'ye verildi.
Bir gn bu Cebel-i Elheme hata ile bir gzn
Arap, Hazret-i mer'in huzuruna dava edince kanuna gre
Cebel-i Elheme'nin gzn gerekti. Hemen Cebel-i El-
heme, bu ceza o gece btn kabilesi ve
riyle ve drt can Antakya'da Harkil Kral'a
bir yer ister. O da Cebel-i Elheme'ye
verince deniz bir kurar.
Bugnk Cebeliye Cebel-i Elheme iin
Cebeliye derler. Burada da g, kudret ve iktidar sahibi olup
ve Medine zerine Halid bin
Velid ve Esved ibn Mikdad yz bin asker ile gittiler. Cebel Cebe-
liye'de gemilerle kaarak byk
Avlonya karar ettiler. kavminden olduk-
ve Arna-
vudu derler. Frenk dilleriyle Arnavut dilini or-
taya
Hala ol hepsi Arap gibi kavimdir.
Ve ve ezgileri Arap ezgileridir. Bundan Arnavut
kavminin ki Cebel-i Elheme'dir. Elbasan
yatar. Ancak dininden dnen bir dinsiz
Daha sonra Dkad dininden dnerek kafir
Avlonya ile Delvinye Dkad bulunurlar.
Kara renkli Arap gibi leheli ve
Beri taraftan Cebel-i Elheme zerine gelen Halid ibn Velid,
Cebel-i Elheme'nin ve Keysu'nun Keys'i ve
Meval'i ve Hicaz'a gtrp
lnde yurt verdi. Keys, Keys melik (reis) oldu. Tay,
Tay kabilesine melik oldu.
Arap Umman memleketine melik oldu. Ancak Keysu
ve Lazkf ve Abazf, bu tabileriyle ve
evresindekilerle Halid bin Velid'in elinden Bizans di-
Konya oradan Kostantin'e gelip birka sene bu-
rada Sonra Ebu Sfyan Mu'a-
zerine duyunca orada da
gemilere binerek Karade.niz Trabzon
Tekfur Yanvan'a uygun bir yer isterler. O da;
124
"Bunlar kajJilesindendir. Bunlarda va'de ve vefa ol-
maz" diye ilk Lazkf'ye Gnye Kalesi'nden ieri oruh Neh-
ri Lazki'ye yurt verir. Laz taifesi Lazkf'den
Laz kavminin Onun ortanca Keysu'ya
erakis verip orada Onun iin erkez taifesi
kabilesi
Abazi'ye bu Abaza vilayetini verir. Bu Karadeniz
treyip edip [257a] Bundan do-
bu Abaza kavminin kabilelerindendir.
erkez, Abaza, Laz, Arnavut, Umman Tayy ve
Keys hepsi ve kabilesindendirler
ki Bari'nin ezeli hikmeti yeryzn bu kavimler ile ss-
lemek Yeryzn byle imar etti. " ... Allah ya-
par" 27]; " ... (Allah) hkm verir" [Maide, 1].
Ancak Abaza vilayetinde ilk marnur olan alar
Mikrilce de Zira Nehri'nin ta-
safi a beyzadeleri (---) (---),
on bin korkusuz ve cesur askere sahiplerdir. Bir mezhepte
yolkesen ve cesur kavimdir.
Gayet verimli Cevizleri, ve zer-
oktur. Arap gibi ok-yay ve
cesurdur, gzel, erkekleri ve

iki konak gidince Lakba derler, b-
yk iskeledir. Trabzon'a 300 mildir. Ama gemiler
ve gn gayet eser.
Buradan bir konak yine tarafa deniz
Ky: Arlan hudududur. Bin sahiptir ve
gayet verimli yerleri Bey lerinin ismi ( ---), (---) iskelesi
derler, iskeledir. Burada bir gece konuk olduk.
ve gemiler eksik
Buradan yine iki konak,
andalar hudududur. Beylerinin ismi (---) ,(--... ). On
bin cesur kavim olur. Gerek ve Abaza
derler. derler. Hoka
denize bakar bir ve baheli ky
Buradan yine deniz ile konak gidip,
Byllandalar 25 kyleri On bin askere
ismi (---) (--- ). anda derler.
125
Gemiler Bu kabilenin erkezi
vilayetidir.
Bu andalardan yine deniz ile bir konak
gidip,
Keler zellikleri: gibi bir verimi bol
vilayettir. 70 para kyJerdir. bin tfenk-atar askere sahiptir.
Beyinin ismi(---)(---), ve hayat suyu gibi Ama Pisu
Nehri byk bir nehir suyu var, gemiler girer. Elburz
beri gelip bu mahalde Karadeniz'e Temmuz
asla geit vermez hayat suyudur. gnleri gemiler yatar
gvenli yerdir.
Keler kavminden bu mahalle gelinceye kadar bu nehrin iki
ki kendinden meyveleri
olur.
Bu Keierin on bin askeri olur, Ulu kavimdir
ve gayet zengin Bu Havka bir kyde
Zepraha bir evinde konuk olduk. Btn yenieri
on koyun ziyafet verdi. Sizbal,
ve pastalar yiyerek giderdik
Buradan yine iki konak,
Ant zellikleri: Keler kavminden ok kavimdir.
Ama o kadar cesur ve tccar-
Zerdeva avlarlar. gayet oktur. Bir mezhep nedir
bilmezler, kitap nedir bilmezler ve insana
glmezler. szl kavimdir. Belki otuz bin kadar adam olur.
Beylerinin ismi (---) (---). Beyleri 40-50 cesur Abaza
ile 20 koyun ve 3 geyik getirip "Safa geldiniz" diye
gsterdi.
Bey dedikleri bir adam, kebe
(pelerin), elinde oku ve belinde bir cesur
idi. Hizmetileri tamamen uzun gibi bakireler
idi.
Antlar derler. Bir gece burada konuk olduk. Bu is-
kelede gemiler zira iskeledir.
Bir iskelesine de derler. Burada da gemiler
maz. Ancak ay yatar. Ama gayet iskeledir. Kuzey
byk iinde,
vilayeti: Seydf Ahmed vilayetidir. Kuzey ta-
erkez erkez
126
dilini ve Abaza dilini iyi bilirler idi. Bin adet cesur, gl
ve erkezler ve -
Ahazalar korku zere Ant kavmi bunlara
aman verip Ant iskelelerine esir, balmumu ve zerdeva getirip ti-
caret ederler. Takaku erkezi dahi aman ile [257b] gelip gemi-
lerde ticaret ederler.
Buradan yine bab konak deniz kenannca glgelik,
ve yksek ve nice marnur
kyleri seyrederek,
zellikleri: Beylerinin ismi (---) (---). On
bin ve cesur kavimdir. Melek Ahmed Mehmed
bu kabiledendir. Defalarca Ant kavmini bozup beylerini esir
Zira bu Abaza kavmi birbiriyle evlat-
ve satarak kar etmekle geinirler.
olmayan adam bu kavmin ve bed-
baht kavimdir" diye meclislerine vermezler.
Bu iri olur ki her biri ka-
iskelesi ama o kadar Zira gayet
asflerdir.
Ve bu kavmi iinde ve gelme
Tophane Mescitleri var, soy sop sahibi Msl-
oktur.
Suyu ve gayet Btn kyleri ve de-
nize da pazar yoktur. Ama iskele
pazar yeri
Buradan yine tarafa deniz konakta,
Sualar zellikleri: Beylerinin ismi (---) (---). Ta-
on bin yaya askeri olur. Ama yerler
iskelesi ama ismi

Burada bir gece bir kyde konuk olduk.
M o gece bir var Bize yz tekne ko-
yun etleri, bal bozalar, pasta,
ve sizballar getirip nice yz kleler ve bakireler
hizmet ettiler.
Sabahleyin Gnye yol evsahibine bir
tlbend cihan onun oldu. Zira bu blgelerde asla
pazar, han, .. .hamam, dkkan, kilise ve bir
yoktur. Hemen haneli kylerdir.
... - p
127
bir kere her gemileri; barut, kur-
tfenk, ok-yay, kalkan, ve silah
eski pabu, uka kenan, gmleklik bez, ocak
demirleri, kazan, ocak iine kazan asacak demir zincir, tuz ve
sabun(---)(---) ve buna benzer getirir, bunlar da tccardan
bakireler, gen zerdeva
ve bal verirler. Asla ve kat'a bu bgelerde ve olmaz.
iledir.
Bu Sualardan yine deniz ile iki konak
gidip,
Cembe zellikleri: Beylerinin ismi (---) (---). 2.000
yaya askere sahiplerdir. iskelelerinde gn konak-
btn dostluklar kurduk. Btn esvap-
kilim, kebe ve keelerimizi ve her trl
verip cariyeler ve gzel kleler Hakir de bir gzel Abaza
klesi drdnc gn yine iki gn seyr ederek,
Bozodok zellikleri: Beylerinin ismi (---) (---).
Yedi bin adama sahiptir. on pare gemisi bu-
lup rast gelip dnya kadar safa ettik. Kaba
. saba onlara Allah emaneti verip klelerimizle ha-
fif ykl
Bu Bozodak kavminden Menkli Giray Han bin asker Ejder-
han seferine gtrd. Ejderhan fethinden sonra Bozodak kavmine
erkez vilayetinde Obur dibinde yurt verip orada
Hala erkez'de Bozodak kavmi derler. Ama Abazaca da bilirler,
cesur kavimdirler.
Bu Abaza Bozodoku'yla erkez Bozodoku'nun
Obur derler yksek bir iki
Yine birbirini gelip alarlar. Bu Abaza Bozo-
doku'ndan yine deniz ile iki konak gidip,
zellikleri: Deniz bir kaya zere
bir eski harap kalesi var. Bir gece hava bozup kt rzgar esti.
Tfenk-atar gafil orada konuk olduk.
koyun ile beyi gelip ikram etti.
Bu kavim yay yaparlar ve ok yapar-
lar. Tfenk hepsi bin yaya kavimdir. Beylerinin ismi
(---) (---). iskelesi
[258a] domuz, tilki, akal ve sarnur gibi san-
sar, zerdeva, ve koz olur .ulu
128
bu ki bu taifesinin beylerinin bir
sanduk gibi iine koyup byk ve yksek bir atal
korlar. ucundan sanduka bir delik delerler.
Bozuk o delikden cennete bakar. Nice yz bin bal
da o delikden girip Abaza ve budu ara-
bal yapar. Mevsiminde
tulumlara doldurup satarlar. Halk Abaza
diye para para Ama bilmezler. Abaza
dan gayet
Bu Abaza nice bin acaiplikler ve
ama mmkn Burada da birka gzel
Abaza genleri yine iki gn gidip,
zellikleri: Beyinin ismi ( ---) ( ---). bin
kadar adama sahiplerdir. Mflis ve kavimdir ki btn
Ahazalar korkarlar. Zira gayet cesur ve korku-
suz kavimdirler. Burada da bir viran kale
derler. Kefe, ve Tarnan gemileri ok gelir, ama
vaktinde yatamazlar, yerdir. Ama olduka verimli-
dir.
Buradan yine bir konak gidip,
Ateme Ky, tabidir. iinde bir marnur
kydr. Tophane Mslmanlar Bu-
rada da bir mescit grdk. Bu erkez bir konak
Her zaman erkez ile cenk ederler.
Buradan iki gnde,
Sovuksu zellikleri: Beyinin ismi (---) (---). bin
sahiplerdir. Kheylan Har-
dine'dir, ok iyi yatak Sovuksu geit ver-
mez byk bir nehri erkez gelip bu mahalde Kara-
deniz'e Hayat suyuna benzer byk bir nehir
bu Sovuksu derler. Zengin ve eli

Buradan yine iki konak gidip,
zellikleri: Beylerinin ismi ( ---) ( ---).
Hepsi yedi bin asker olur. derler. Tahta ile
rtl mahzenleri Kyleri, limana bakar
Kefe ve Tarnan gemileri oktur. Azak'a
byk bir sefer bunlardan da haber birka
bulduk.
.... - p
129
Her zaman bu iine erkez
gelip ederler. Zengin ve itaatkar kavmi Zira
yerleri sarp da ekip bierler. Buradan
Abaza blgelerindekilerin hepsi pasta ekerler. Bir
kilesi yz kile dan verir.
Bu kavminin de evleri tamamen sazdan ve tahta
rtl evlerdir. On eve bir kabak tabir eder-
ler. Drt kale gibi it (evrili meydan).
Btn her gece arslan gibi kpekleriyle
nbet beklerler. Btn Abaza halleri budur. Zira
btn evleri ormanlar iindedir. Birbirlerinden korkarlar. Bu Ko-
kavmi ile Jana erkezi gayet
kk bir zerinden geilerek bir konakta Jana'ya Bun-
lar erkezce dahi bilirler. Bunlar erkeze; erkez, li-
aman ile meta getirirler.
Burada Abaza vilayeti tamam olup buradan ta
kadar ve tamamen
deniz olup btn kylerinin evleri Kara-
deniz'e bakarAbaza memleketidir.
bu gelinceye
kadarAbaza tam denizden (---)
mildir. konak ve drt menzil, menzil, iki menzil ve
bir menzil yeri bu Jana erkezi
Bu Abaza konak yerinde byk nehir var.
Hepsi erkez ile Abaza gelip Karadeniz'e
hepsi birbirine 70 adet yksek
2000 pare kydr derler, ama tam olarak bilmiyorum.
gezmedim. Hara, ve bahe vesair mahsulat de vermez-
ler. Nice yz bin serseri ve isyankar kavimdirler. Kafir
desen katl ederler, Mslman desen ama kafiri
sevmeyip Mslmana can verirler. islama gelseler gayet m'min
ve olurlar. ve bir mezhepte bir
alay ve yabani ki kabilesinden
Arap Abazf'dir vesselam. Bu deniz olan iskele sahibi
Ahazalardan
olan Abaza bildirir [258b]
Evvela Mikril'e Posuho beyleri var, 7000
kavim dir.
130
Sonra Ahipisi beyleri var, 10.000 kavimdirler.
Sonra Beslib beyleri var, 7.500 cesur kavimdir.
Sonra Mkelye beyleri var, 3.000 yarar kavimdir.
Sonra var ve 1.000 adet kavimdir.
Sonra beyleri var, hepsi 800 kavimdir,

beyleri var, hepsi 500 kavimdir.
Sonra beyleri 3.000

Maa beyleri var, hepsi 2.000 ama cesur
erlerdir.
Sonra beyleri ve 4.000

Bu 10 adet asf
olan iskele gelemezler, isyankar
ve kavimlerdir. Ama bu hepsine nder,
sekin, yarar ve nls kavmidir, ves-
selam.
Burada, ister ve ister deniz top-
lam 25 adet Abaza bu mahalde tamam oldu.
ak
1

6
zuba
ll
u
kalk

giderim
Acaip ve tuhaf Abaza dili
vba
2 3 4

7
vuba zuba
12
aba
8
ve'y
gel
um
gitme

av ret

9
u i
git
huba
5
zuba
10
utuy
otur



gitmem
uzumg!-ivey
niin gitmezsin
sera izdirvey
ben bilirim
131
ara vha sera
sen ne bilirsin benim
sera isnget aris izuhuvazivey vavbuzva
bana yeter byle niin sylersin
f
ishuvazivey sera ara yuhuvfi
ne sylyorum ben bilmem senin
ara
sen bilirsin

ve halk
aka ara ukahab
amma senin yoktur
ini sijdirem
bir bilmem vallahi
sera avsahun
usin ku
ineitme bana
ya ben bir mi syliyorum
amla
valiahi Abaza
yuf
ye
pasta yufrim
giderim pasta yerim
kust
s .. eyim
Abaza dili
ve ta ka p Iii u u
1 2 3 4 5
fun ip li ipgi zu
6 7 8 9 10
vezu ta kaz u se ha ga bizi
ll 12 ekmek et su
fe evah ha musuv lahmak
peynir armut zm incir
h u la ka veyke u tes udetu
kestane tuz gel otur kalk
132
umke
gitme
sikeve
giderim
sebuyken
nereye gidersin
sikve
var giderim
zebha dokolmet zeneni uhad zebha doko
bir getir amma bir getirdim
sifaga sikio vike
gel eve gidelim
sezhud
ne
azkamid je ho
domuz semiz mi idi
nele gadid
nereye gittiniz
seyuzil
ne getirdiniz

neyiediniz
sike suke
gideriz eve
hoj gavid
bir domuz yedik
viile
gideriz
[259a] Arid iidid
Antlar vilayetine gittik
jekuma ijvid
bir getirdik

yedik
Bu dillerden nice diller daha ama
edip kalan bu kelimelerdir. Bu
diller kaleme gelmede buna benzer ama ok zor
zel lehelerdir. Sanki dilidir. Gayet zeki
ve takliti adam gerektir ki Abaza kavmiyle soh-
bet ede.
Dnya ve insan dostu olan arif kimselerin her dilden
biraz bilmesi ki o adam kendisine zarar veya fayda
kendisine ekmek bulacak ve rehber edinecek
kadar dil bilip seyahatte rahat ola.
Zira gre
hitap edin."
yle iin her dilden dnya iin diller-
den Yaban ellerde o ve
yolunu bulup gvenii
"'" p
133
Beri taraftan
tarafa deniz ile iki gn gidip.
Gevher-ayak Anapa Kalesi'nin zellikleri
Zlkarneyn, Ye'cc seddini yapmaya Hak emri ile
giderken bu yere suyundan ve ve
.
Bu Karadeniz'in bir tepe zerinde bu kaleyi
bir senede
ve ssl bir kale edip zel yerinde ayak
la'l, yakut, zmrt, zeberced, firuze, cebel'l-lukum (ya-
kut), sadef ve Yemen akikleri iin gevher-ayak
Anapa Kalesi diye tarihlerde
Daha sonra Ceneviz taht merkezi olup cennet benzeri
marnur etti. Sonra (---) tarihinde nursuz Timur Dadyan
ve yedi yz pare byk
yerle bir Han zere
gelirken bu Anapa Kalesi'nin da ancak ka-
lesi
Daha sonra (---) tarihinde Sultan Bayezid-i Veli'nin veziri-
Gedik Ahmed hmayun ile Kefe Kalesi
fethine gelirken denizler gibi asker ile bu kaleyi Ceneviz
elinden feth edip iine asker kodu.
Abaza ile erkez kavmi tamam burunda, Ka-
radeniz bir kaya zere bir ka-
ledir. Ancak iinde insan cinsinden bir kimse yoktur. Birka kere
Ten (Don) harap ama
kavminden yz elli kadar sazdan evleri bu kye kabak
derler.
Bu kalenin kuzey Anapa Karadeniz'den
giden gemiler bu zleyip Azak'a Kazak'a giderler,
ulu Bu kale o kadar ki sanki henz mimar
ve mhendis elinden kavminin
ve keileri
Bu mahal Osman zere Kefe eyale-
tinde Tarnan hkmnde kavmi
harbe ucuyla zoruyla) verir, 3.000 itaatkar
asflerdir. Beylerinin ismi (---) (---).
134
Bu kalenin bir byk bir var ki bin para gemi
birer iplik ile yatarlar. Sekiz rzgardan gvende byk
Karadeniz'in evresinde byle liman yoktur,
ola. Kffar bu limandan bir tr inci
Hala sedefleri deniz bellidir. Ondan
bu kaleye Gevher-yeri derler.
Hala her sene Ruslar bu limanda demir
dan ekinmeden ederek inci sedefleri
bu kale tamir edilip mkemmel cebehane-
siyle kul konsa btn Abaza ve erkezistan itaat al-
haraca eyalet etmek kolay Zira er-
kezistan'da olan Nogay da bu limana getirip
byk liman olup gmrl< olurdu. byk bir

Hakir bu Anapa Kalesi Gnye yenieri
yatarken Karadeniz'den hmayiln belirip Karade-
niz'in yz gemilerin yelkenleriyle Denizin dalgalan-
ile hikmeti vaktinde bizim
Anapa demir [259b] gn Btn ge-
ride olan baralar da gelip iinde demir gnde
btn gemiler
Gnye ha kir yenieri ( ---)
birlikte az ok hediyeler verdik. Oradan
hakir, Deli Hseyin elini ptm.
Hakire bir tayinat ve verip zel m'ezzinleri iine
Veli bindik.
Sabahleyin dikilip
vaktinde hareket bin elli ( --- ( ---) gn,
Ana pa 'ndan Az ak
menzilleri bildirir
Evvela Azak sebebi: (---)tarihinde Sultan IV. Mu-
rad Han misali Acem elinden feth edip zafer'ka-
olarak mutlu Asitane'sine gelip btn topra-
gelesi kafirlerin her taraftan eliler geldi.
Btn krallar yenilernek iin nice bol
paralar ve ok ile eliler gnderip
)'aparak hepsi rahata erdiler. Sadece Malta kafiri

135
Onun stne sefer iin bin para gemi iki
adet kara mavunalar er yz para top. ile iken
hikmeti "Tedbir kuldan, takdir Allah'tan" sz
ezeli hikmeti bu tarihinde
Sultan IV. Murad Han, ahiret olup cennetinde
taht yeri edindi.
Bu kere drt tarafta ineinen kffar yedi ejder gibi
lkesi zerine ncelik-
le soluk benizli Moskoflar ve Azak kylerini
talana ve ham (---)
Giray Han, Sultan Han'a ve Kara Mustafa
arz eyledi, ancak grmezlikten geldiler. Zira Sultan IV.
Murad Han'dan sonra kul hareket etmeye
musaHat olmaya "Kulun bumunu sefer diye
Kara Mustafa bir tarafa sefer isterdi.
hikmeti (---) tarihinde Moskof'un Rus'u
olan hain Kazak yz bin pis askeriyle (---) gn
V eziriazam ve Ham etmeyince yeri cehennem
kffar Azak Kalesi'ni edip bin kffara ka-
rargah edip
O sene 150 para ile Karadeniz'de yzgelik ederek
kara ve deniz gemilerini Karadeniz'in evre-
sinde olan kyleri, belde ve kaleleri bin-
lerce mmet-i Muhammed'i esirlik zincirine Devlet
btn Rumeli eyaletlerine
tayin olunup fermanlar gitti. ncelikle z eyaleti valisi Koca
Grc Ken'an ile Rumeli eyaleti valisi olan (---) da 28
sancak beyleriyle, bin Bucak bin Eflak ve
keferesi askeri, yirmi bin Erdel askeri ve seksen bin
rzgar Tatar askeriyle, ve
gibi ordu Azak Kalesini
Beri tarafta bizimle hmayun ile 150 para
kalita ve 150 elli para firkate, 200 para
ve karamrsel ile hepsi toplam 400 para yelken gemi ile
40.000 deniz askeri pr-silah olup Kapdan Tersane
Piyale Kethda ve Yenieri (---)
geen Anapa salpa demir edip
rzgar ile byk Kuban Nehri'nin suyunun Karadeniz'e
yeri geip yedinci milde Tarnan Kalesi nnden getiler, oradan
136
Kilisecik Burnu ki Sl bur-
Tarnan oka
Burnu'dur, bu iki burnun bir mildir, bu ierisine
Azak Denizi derler denizdir, bu ieri girip uygun
rzgar ile ( ---) milde,
menzilinin zellikleri [260a]
Burada btn gemiler konaklama demirlerini gemi-
Ieri limanlara Btn aletleri, cebeha-
neleri, yiyecek ve iecekleri ve zahireleri tamamen sandallara,
firkate, ekelve, zarbune ve tonbaziara ykleyip Azak Kalesi
kadar 36 milde gitmede. Zira bu
mahalden ieri ve gemileri su skmekle
gidemez, zira er denizdir.
Bu yer, Tarnan Heyhat
bitinnde deniz yerdir. Lakin '
denizler gibi ordu gelmekle nice bin sazdan, ve
mahzenler ve nice bin sazdan dkkanlar byk bir
gibi zira iskelesidir.
Bu yerde Kefe Beylerbeyisi Bekir eyaletinde olan
erkezistan'dan kabilesinden, Jana kabilesinden,
kabilesinden, Takaku kabilesinden, Bozoduk kabilesinden, Bolta-
kay kabilesinden, Hatukay kabilesinden, Bisni kabilesinden, Ka-
bartay kabilesinden, Tavustan'dan ve
Sultan Mahmud'dan bin sekin asker ve yedi bin arabalar ge-
lip geen iskelesi'nden btn cebehane ve hafif
arabalar ile Azak'a gtrdler.
(---) gn btn Mslman gazileri
Azak Kalesi metrisine girdiler. Gz yedi koldan
tarak gece ve gndz olmaya
(---) gn Anadolu 7 vezir, 18 beylerbeyi, 70 adet
sancakbeyi, 200 alaybeyi, btn zeamet ve tirnar sahipleri kanun
zere cebelleri (askerleri) ile 47.000 asker Azak
geldi.
yle bir tfenk ve top oldu ki
sanki mavi bulutlar gkyznde para para olup yeryzne
Bu mahalde Tatar Han'a karavul ferman olunup as-
kerinden Uru Nogay, Kii Nagay, Nogay, Urmbet Nogay,
Manf,iurlu& Sicvitli, ve Ar-
137
Orlu, ve kavimleriyle ve Arslan
obanili, Deveyili ve Nevruzili bu illerin btn
ve kbeli (rme elbise) askerleriyle Han hazretleri
ordusunun drt muhafaza edip karavul beklerdi.
O gece kalede mahsur olan Kazaklar bir tfenk edip
Azak Kalesi semende.r gibi Nemrud iinde Davulla-
almaya "Yajuj Yajuj sesleriyle kaleyi
doldurdular. Kalenin btn ve halar ile
sslediler. o gecede Don Nehri ile on bin kafir
kaleye girip sabaha dek dinlenmeyerek top ve tfenk
atmaktan geri bu yzden 700 adam oldu.
Ertesi sabahleyin Tatar ve Silistre Ken'an
Don Nehri sahiline karakala kodular ki bir daha kffar
kaleye gelmeye.
Ve taraf taraf eteciler, otlak ve zahireciler ferman olundu,
btn beylerbeyilerine kol kol yer gsterildi ve yeniden metrise
girip yedi kat metris Baba Trbesi
hendek
Yere gelesi top darbelerinden btn ordusu bir
top menzili uzak
Ertesi gn sabahleyin denizler gibi asker ile
Hseyin Baba metrise girip on iki pare
balyemez toplara siper edip oldu. O gn deniz
yz pare firkate ile Kapdan karaya asker dkp su
kulesi metrise girip firkateleri l Don ve Diri Don,
ve Timurlenk muhafaza edip
azmak azmak gezerlerdi.
Su kulesinden Anadolu eyaletine muta-
(---) eyaleti askeriyle ve 8 balyemez, 10 oda yenie-
riyle metrise girdi. Karaman ey aleti ile (---) 6 oda ile b le
metrise girip balyemez etti.
Karatayak Silistre eyaleti
askeriyle Ken'an on oda yenieri, bir oda cebeci, bir oda topu
ve on balyemezle metrise girdi. Rumeli eyaletiyle (---)
Gzc kulesi [260b] on oda ve on balyemez top ile
metrise girdi.
yedi koldan 70 pare kale dven toplar ile, ko-
lumborna ve darbzenler ile derya gibi asker de kat
metrisler, ile kaleyi
138
Kale iinden serilesi kffar, kale
askeri cenge iki top ve tfenk seslerinden yer ve
gkler akar gibi grleyip yedi saat ta seher vaktine dek
bir ceng ki gz ona benzer bir

Sabahleyin yedi koldan 700 adam iip
btn giyecekleri beytlmala teslim olundu. Yine seher vaktinde
dua ve sena ile yedi koldan toplara verilip kalenin duvar-
ve harap, hanelerini berbat ve toprak etti. Ama
ve Ceneviz keferesi
ve yerinde
top darbelerinden yerleri, yeri cehennem
kffar, dayanmak iin bir gecede acelece itler, ve
domuz ahp siperlendi ve yeniden cenge
Yedi gn bu tarzda durmadan srekli kale dvlp yine yeni
yeni gedikler
ise bir gnl dilli kimse idi. Metris
metris gezip Mslman gazilerine cesaret verip cenge etti-
rerek ve gnllerini cmertlik eder ve
kalplerini Ve cebehane-i amireden m-
himmat ve verirdi. Btn kollardan fazla kendi kolu
kaleye yaralar Her ne karar verse verir ve
isabet ederdi.
gn, kale dven darbe-
lerinden kaleye bol miktarda gedikler Mslman gazilere
haber vermeden aniden getiler. nk kalenin
gedikleri zere gaziler bayraklada sslediler.
Grdler ki gibi serdengetilerin gerisi gelmedi
ve olduka fazla hilekar kffar Derhal hain Kazak-
lar bu serdengeti gazilerine yle serpti ki bir anda nice yz
adam iip serpilip
olan Mslman gaziler
"Mslman namusudur" diye geriye dnmeyi yedire-
mediler. Kalenin ve bedenleri zerinde kefere ile
iler gibi yaka yaka, alt ste ve st alta olup gn gece bu slup
zere bir ceng ve ki ve ay gkyznde
d(:)np gz byle
istemez kale zere yedi yerde ejderha diki-
lip okundu. Ama ieriden kffar bu
139
hali grnce hepsi domuz topu olup, "Udri, nebuyse (Vurun, kork-
diyerek usta karavana kffarlar domuz srs gibi
Mslman gazileri geriye pskrttler.
sonunda gaziler ceng ede ede geri dnp kale bedenleri
zere nice sancak ve bayrak ve nice orada
"Btn bu fetihler ahiret gnne kalmak kaderde diye btn
gaziler kendilerini teselli edip yine kol kol cenge devam ettiler.
gn daha kffara gz kalenin
evresindeki btn hendekleri ele geirildi.
O gn 40 pare firkatesiyle 4.000 cesur
Don Nehri 'ile Azak Kalesi'ne gelmek
gelirken hikmeti, Silistre Valisi Ken'an
kolunda pusuda olan Mslman gaziler, kara
gelesi gemilerini grnce suya beraber (su seviyesinde)
balyemez toplara ile yol verip hepsi yaralanarak veya ya-
narak suya gmldler.
Kurtuldum diye kenara mcahitler
deniz binden fazla kffar eli kolu gnl
esir olup askerleri ok ok mallar [261a] ele geirdiler. O gn

"Btn ganimetler Mslman gazilerinindir" deyince sb-
hanallah o gn btn gazilere ve mcahitlere kurban olup
geceleri Kadir gecesi ve gndzleri bayram gn olup o gece temiz-
ce herkes sabaha dek durup ibadet
ettiler. Ve;
sabah diye birbirlerine haber ettiler
ve hepsi oldular.
Bu gnlerde kalenin bur ve bedenlerinden ancak Don ke-
. bir kule Kara Baba ynnde
bir kule ve bir kule
yedi koldan pare balyemez ve ultutmaz toplar
ile kaleyi dve dve yerle bir Ama kale iinde
olan yeri cehennem kffar, dev elli, fil gvdeli,
Ferhad gibi yer girip orada
edindiler.
Diri dirliklerinde hile ve
ile mazgal delikleri yaparak kale dven
darbelerinden kurtulup kaleden fazla gvenlik buldular.
140
Ne taraftan zerlerine tnelle ile) toprak
srmek ile tnelleri kstebek gibi bulup srlen toprak-
Don Nehri'ne dkerlerdi.
Bir hafta byk ve zorluklarla srlen
bir gecede kaybederlerdi. sonunda btn erieri aresiz
tnel kazmaya Onlar tnel yer usta
san'atlar ettiler ki Hatta Don Nehri
ziftli ve ile su iinde atma hnerini
gsterdiler.
Bu gn ordusunu Bu mahallerde
asker iinde yer yer dedikodular duyulmaya
Kffar firkateler ile gndermekten vaz geip
her gece yz kffar Don Nehri ile yzerek
gibi dalarlar, gecede_ binlerce gzcler var iken
Don Nehri'ne birer ile nefes
alarak geerlerdi.
Azak Kalesi'ne nice bin kffar bu hile ile girip kffar taze
can bulurlar, gnden gne cengaverlik edip metrisler gece
ile kelle ve esirler yerin
alet:erini, ve tu-
korlar, Don Nehri'ne tulumlar Don
Nehri ile akar, kaleye bu gibi hileler ile zahire, mhimmat ve
gnderip ederlerdi.
Bu hile ve da Mslman gaziler duyunca Don
Nehri iine gemi direklerini bend ettiler ki bir
okka geemeyip nice yz bin kffardan Don
Nehri'nden bu hal ile Mslman gazileri zengin oldular.
Bu hal ile yine gelmeyip kffar
Ama lanetli kffar yer korkmadan ekinmeden
tuzaklar kurdu. Daha nice hilelerle domuz delikleri
edip ileri varan mmet-i Muhammed'i ede ede yz
dnd.
Bu rezil, haysiyetsiz zere ceng uzar diye Mslm"lm ga-
ziler korkuya "Moskof iki kere
yz bin kffar ile geliyor" diye haber
gitti. Ama bu haber sz idi.
Bu hal zere btn vezirler ve vekiller (---) gn
ileri gelenfer, bykler, kkler, gn erieri hepsi bir
yere gelip byk dediler ki;
141
"Bu cengimiz gnden gne geri kaleden nam u kal-
yine fethi nasip olmuyor ve yenieri taifesi gnden
ziyade kalmak kanunumuz diye bir gn met-
risden
Ve bir taraftan gibi keskin gelip Azak Denizi iki
kula donar. ay olup yollar ve beller dahi
olur. sonra Karadeniz'de bu hma-
yunun hali nice olur, nerede ve yz bin kadar askeri
nerede gvenli bulur. [261b] Ve bir taraftan gelmek
ve zahire gelmek
Bu kere askeri ire ve yokluk olursa, hal neye
cebehanesini kime ve ne tarafa
gidersiniz, bir derya, kuzey kafiristan, ve
Heyhat dediler.
Bu kadar sonra her biner ses
trl trl ileri srdler. Sonunda Koca Ken'an
ile Tersane Piyale buyurdular ki;
"Hemen re'y tedbir odur ki bu gn seslenip sabah-
leyin Timar, zeamet, ilk defa sipahilik ve ganimet
isteyen gelsin, diye tenbih olsun.
Yedi koldan yedi bin adam serdengeti ve ve
ona gre Mslman gazilerden nice bin mcahitler de
cenge edin. Vermek
Grelim ayzne-i devran ne suret gsterir"
deyip bu sonunda Fatiha okundu.
Btn gaziler iinde bir sevin ve olup cebehane-i
amireden 7.000 2.000 kalkan, 2.000 msellah tfenk, 5.000
yay, 40.000 ok, 6.000 5.000 el ve trl trl
aletlerine dair binlerce gereleri islam askerlerine defter
ile
geen (---) gn saatte yedi koldan top ve
tfenklere olunup asker iinden Allah Allah sesleri kopup
glhang-i Muhammed! ile inledi, alem seslerle
doldu. Azametullah top ve tfengin siyah ve
askerlerinin tozlardan alem
olup kara tozlar gkyzne ykseldi.
Bu halde iken Barf, olup gzel bir rzgar
siyah dost birbirlerini grnce btn
142
Mslman gazileri olup kale iine kadar kt kWi-
kovaraK, ta i kalede karar edip
zerine dikip Muhammedller
okundu. Ve top ve tfenk sesi kesildi.
Ancak mmeH Muhammed elinde saan
7.5 saat kale iinde yere serilesi kffara yle vurdular ki
sanki a kurt koyun gibi
Btn gaziler Kasap Cmerd kekleri gibi kana bulan-
Kffar ile yaka yakaya"gelip yle bir ceng cidal ve harb u
ki kffar ile Mslman gazileri kana bulan-
fark olunmaktan ve ve susuzluktan
bitkin ve
Szn 8 saat hcum, ceng ve ki
sanki veya Kosova dev-
letinde byle byk bir ancak Sleyman
Budin Moha ola.
Yeri cehennem olan kffar bu hali grp yer
olan domuz ve
ve saklanacak yerlerine girip gizlendiler.
Kale iinde kffardan nam u ama lanetli
kffar nice yerden askerini ebabil gibi
havaya uurup hile ve ile felekler,
domuz ve dkp btn serdengetilerin ayak-
olup gazilerin bir tarafa hareket eylemeye
gleri
Yine bu hal ile mcahitler var kuvveti pazuya getirerek
mazgal delikleri nne kffar ile yoke-
dip saat-be-saat askeri olmada, geri taraftan
dahi gelmemede.
Sonunda btn gaziler grdler ki ikindi vakti oldu, can ve
hareketsiz Susuz
yok olma derecesine
' '
vakti olunca bir sultan cengi ki felekte
melekler hayran Daha sonra kol
kol alay
"Dnn geri gaziler, elinize ve pazunuza kuvvet, vak-
tidir, gelini,t: yemek yiyiniz, sabahleyin olmaya illa hayr" dedi-
ler.
143
Bu gibi tenbih ile btn Mslman gaziler [262a] bu
kadar ganimet nice bin tfenk ve 3.000
kelle ve 1060 esir
Btn Mslman gazilerden esiriere ykleyip
bu kadar ok mallarla herkes kollu bir
tfenk ve bir top olup btn toplu
olarak bir yerde defnettiler.
Yarahiara emekli verilip cerrahlar tayin olundu.
Kelle getirenlere yzer ve esir getirenlere esirlerden
verilip elenkler, terakkiler, tirnar ve ze'ametler
verildi.
Yenierilerden 700 elbiseleri beytlmala teslim
olundu. Ve yedi koldan 1.200 adam iip
Illiyyin cennetinde karar etti.
O gece yeri cehennem olan ta sabaha
dek Ferhad gibi kalenin yle
ve Zeminden su kadar byk hen-
dekler taburlar sama toplar koyup ve
nice pusu edip kalenin temelini sanki
seddi
Bu hali Mslman gazileri grp ok zldler. Ne are
eylesinler 'Tedbir kuldan takdir Allah'tan" deyip btn
yine yer yer cenge devam ederlerdi.
Ama evvelki gibi iten ve can u gnlden idi. Lakin yine
gayreti elden gece ve gndz ceng etmekten geri
durmazlar idi. Ve gnlerine gn
"Aya! Halimiz neye diye btn vezirler, devlet adam-
ve btn erieri bir yere
" .. hususunda onlarla et ... " [Al-i 37]
emrine uygun olarak
Giray bin askeriyle ve sekiz kere yz
bin Moskof ve
gnderdiler.
On nc gnde Moskof ( ---)
esir ettiler. Ulu Nogay, Kii
Nogay, Nogay, rmbet Nogay, obanili, Deveyili,
Arslan ve Nevruzili ve askerinden Mansurlu,
Sincivitli
1
Dayirli, Bad-
ve Sultanzade olanlar btn saba gibi
144
aviayan TatarJar on drdnc gn Azak Kalesi
ordusuna bin esir ile, iki kere yz bin at ganimetle-
riyle, ve bol mallar, ve kalay kap-
kacak tr pek ok miktarda samur, ve
ile gelip askerinin l gnlleri
taze can buldu. gn btn esirler
gnlleri hasta ve
Azak Kalesi'nin top bir Tatar ki Cengiz
Han beri byle byk bir ganimet
Kale iinde olan kffar, aviayan blk blk
ve dalga dalga btn esirlerinin kalp-
leri zinciriere olarak getiklerini grp
seslerini kalenin iinde bulunan
btn kffar vaveyla ve vaveleda sesine yol buldurup feryat ve
gklere ykseldi.
O gece kaleden a, susuz ve muhta 70 adet kffar
ordusuna Deli Hseyin huzuruna getiril-
diler. Kimi ile hediyeler ve
verilip Azak'a bir horoz sesi Horoz Kirman
kaleye gittiler.
Tatar askeriyle bu kadar ganimet ordusuna
gelmekle o kadar bolluk oldu ki bir at bir hi
bir bakire ve bir gen kle

Bu Tatar askerleri esenlikle ve ganimet gel-
dikleri iin nbet tfenk ve nbet top bir gece
olup denizler gibi byk ordu yeniden hayat buldu.
Ancak Azak olup herkes
den korkuya yine
btn erleri, ve Tatar ileri gelenleri tek ve
tek yrek olup yemin ile 300 [262b] adet vezirler,
vekiller ve erieri mhrleyip Devlet arz edip;
"Bu sene bu kalenin fethi mmkn vakti geldi ve
Moskof ( ---) dek apul ve
bu kadar yz olup bu kadar ganimet
bin kffar esir yz bin geip Moskof
haddi bildirildi" diye
mhrl Devlet gnderdiler. Ama iki sz an-
lar esiriere g_z kaleye Onlar kale iine girip;
145
"Trk der ki, bizim kale bir ayda
Ancak Moskof haddini bildirip bu kadar yerini yurdunu
talan edip bu kadar ganimet esir al-
mak idi" diye kaan kffarlar kalede olan keferelere
byle haber verdiler.
hikmeti ulaklar gece bir kuru
oldu ki, btn askeri yerin Bun-
dan iyice ki ve Karade-
niz'de gven ve rahat yoktur.
Sonunda btn asker kale fethinden mitsiz olup (---)
(---) gn btn herkesin kaleden vaz geip kanat
ve sol kanat ara ve gerelerini gemilere koyup ve btn ara ve
gerelerini yerli yerine g
"Emir takdir byle diye kale
dan fetihsiz dnp mevkide

Btn eyalet askerlerine izni verildi. Kimi ka-
radan, kimi denizden ve kimi gn ve
gecede Kuban Nehri'ne, oradan erkez lkesine, oradan Tarnan
oradan
Kimisi Heyhat kuzey erkez va-
yola da Asitane-i
saadet yola iin demirlerini denizden
Kumandan Hseyin bu hakir izin
Ham'yla lkesine yneldik.
Allah'a deyip yelkenlerini Azak Denizi'ne gittiler.
Bu hakir Azak fetihsiz
lkesine bildirir
Azak Kalesi sene(---) gnnde(---) Giray
Han ile seksen bin askeri, yirmi bin Eflak ve askeri
ve Erdel ile Azak Azak Kalesi dibinde de-
nize Don Nehri'ni bunlar ile ve atlar ile
tarafa getik. Yine bir daha l Don Nehri'ni gemeye gayret
edip sekiz kere yz bin l Don Nehri'ne vurunca
emriyle Don Nehri su az hemen Tatar
Han bin kuluyla l Don Nehri'ni alt
suya vurup. ve su zengilerine Han
hazretleri tarafa geti.
146
Tatar askederi de ve kbe-
lerini tulumlar iine koyup at bir saatte
sekiz kere yz bin kheylan atlar l Don Nehri'ni geip
21 saatte tarafa Heyhat iinde Tatar gidip
Borabay menzili mahalde
Bu mahalde de Azak Kalesi'nin
Azak Denizi'ne l Don Nehri'nin bir kolu daha
yine Azak Denizi'ne Bu byk nehir Moskof lkesinin{---)
gelip yerden Azak Denizi'ne
ve iinden o kadar lezzetli
Bu nehrin sahilinde olan ehrelerinin
renkleri dedikleri bir et
yumru meydana gelir.
Bu nehir rzgar gibi btn Tatar askeriyle
Bir imenlik ve iekli yer ekinmeden ve
kurup sekiz kere yz
bin Bir gece orada konuk olup
safa edip bu menzilde yz at yenildi.
Bu hakirin ilk defa at eti yiyip Tatar askeriyle sefer
bu Azak senesidir.
Bu hakir geri Tatar Han'a mntesip idik, ama Mansurlu
kabilesi beylerinden Kaya Bey ordusuyla gider, at srerdik
Yarar, (saf kan) var idi.
Bu Mansurlu kabileleri yurt ekeleridir, yani
sahipleridir. Gzleve Kalesi il-
leri Gayet semiz olur. Etleri ceylan
etinden farkedilmez. etleri, gayet glendirici, besle-
yici ve rahat sindirilir olur.
Bu konakta sabah olup saan felek kulesinden
btn [263a] {ordu ot taraf
taraf kslerini btn Tatarlar giye-
rek atlara binip 9 saat gidip,
St kenan menzili: Bunu da btn atlar ile getik! Ke-
nan bir imenlik yer orada Ancak atak,
batak ve yatak yer yz kadar at ve elli esir suda

Bu St Nehri de Moskof lkesinin Grlevise
byk ve eski kalesinin bu
mahalde Azal< [)ep.izi'ne Ama ve madenle-
147
rine ile st gibi beyaz renkli ismine St suyu
derler. sudur, bu da sudur ve ienlerin genellikle
olur. Ama bu nehrin iki
para ve kaleleri Ancak hepsi
Tatar korkusundan acizlerdir.
haftaia bir iki kere etecileri bu kale
alhna av ganimet Bu
kalelerin Moskof a tabilerdir.
Bu St Nehri kenanndan yine bir saat gidip,
Nehri: Byk sudur. Bunu da yz bin zorlukla,
ve geip btn tulumlara koyup ta-
dinlenildi. Zira askerin gemesinde zorluk e-
kildi. Bir hayat sudur. Don Nehri gibi, Turla Nehri ve Tuna
Nehri gibi burada da gzel morina ve mersin olur.
ve gayet lezzetli olur.
Bu nehir de Moskof lkesinin kuzeyinde ( ---)
bu mahalde Azak Denizi'Re Btn asker bu nehri
getikten sonra g davullan yola
kar
O gece kar zerinde ertesi gn
sabahleyin tipi ve boran ekerek 16 saat yryp yine

menzili: Burada da kar zerinde sabahleyin
yine atlara binerek ile yine 16 saat gidip ( ---) ( ---)
gn,
lkesinin zellikleri
kaleye Asitane-i saadet
Veziriazam Kara Mustafa ulak Kara Receb
20 ile Azak'a giderken bize rast geldi. Azak Kalesi
fethinin nasip ibret hikayesini bir bir
Han hazretlerinden mektuplar yine geri
Asitane dnp gitti.
Hakir, Han hazretleriyle lkesine gittik. Bahesaray
byk rksu dere bu fakir in-
sana bir misafirhane btn
devletinin iin dua ile ibadete devam
ettik. her trl gezip
148
vaz getik. Zaten bir iin derman

Bu mevsiminde Tatar Han hazretleri Azak Kalesi'nde
olan kffara gelmemesi iin
kere asker ile ta Azak Kalesi apul
Avlar esenlikle, ganimet alarak ve zaferle
geri gelirlerdi.
Bu bir senede kere yine Moskof lkesine Kalgay Sultan
veliahdi) seksener bin asker ile apula onar bin
esir ve bu kadar ganimet geri dnerdik.
vaktinde gidip gnnde, bahar mevsiminde
geldik. Devlet aif
(---) gelip Han hazretlerine izme-baha 12.000
getirip;
yz bin aviayan Tatar ile
Civan Mehmed ile Azak Kalesi
diye gelince Han hazret-
leri,
"Duydum ve itaat ettim" deyip at btn
kabileler beslerneye
bu ( ---) senesi ( ---) ( ---) gn 87.000 Tatar askeri ile
bahar mevsiminde mahalle dua ve
vglerle Or'dan
Azak Kalesi'ne bildirir
Az ak Kalesi m enzillerinin zellikleri ( ---) ( ---) ( ---) ( ---)
(---) (---) (---) (---) (---) [263b]
Yeri cehennem olan kffar, Azak Kalesi'nde denizler gibi
askerinin yine Azak zere gelmekte duyup, Os-
hmaynuyla karadan ve denizden
geen seneden fazla derya gibi askerleriyle, bol bol yetecek ge-
rekli ara ve gereleriyle, binlerce beldarlar (geit ko-
teberdarlar askerler) ve ile
geleceklerini haber kale iinde olan cehen-
nemlik kffar bir yere gelip sonu bu
olur ki;
Azak keferesinin "Geen se-
nede g elinden kurtulduk. Bu bize Tatar gz
gelmedi, taraftan
149
bizi helilk etti. Bir taraftan ve yokluk, bir taraftan Tatar
yerimizi yurdumuzu akraba ve esir et-
tiler. Bizlerin de Tatar korkusundan bu kaleden
kaleyi tamir edemedik. Cebe-
hane cinsinden bir okka barurumuz silahlardan ve
gerelerden de bir hepsi on bin
yine denizler gibi asker ile
gelmede. Azak yiye yiye tak edip
oldu. Sonunda bu kaleyi elde komaz. (geen
sene) 31.000 ld. Halimiz sonunda neye
Hemen Tatarlar ve kaleyi
yoksa bu kurtulmak yoktur" deyip bir gn
kaleyi btn top ve tfenk, alet ve Don suyu
gemilerine ykletip kamaya dnerek Don Nehri kena-
nnca erkez-kirman'a, Hroz-kirman'a, Tuzla-kirman'a ve
cehennem olan kalelerine gidip
Beri taraftan Tatar Han ile Azak Kalesi giderken St
Nehri birka Kazak keferesi esir
Azak Kalesi'nden onlardan haber
ca o gn o gece apula gibi edip(---) gn.
Azak Kalesi
cinsinden tek bir can kedi, kpek, fare ve
bile cinsinden bir belirti Kalenin bur ve
bedenlerinden ancak bir Ceneviz kulesi
Bu ok sevinli durumu Tatar Han deniz yoluyla Asitane
arz etti. On birinci gn Moskof casus-
Asitane gelirken Tatarlar Tatar Han
huzurunda sylettiler. ekinmeden ve korkmadan dediler ki;
"Biz kimse ile casusuz. 'Denizler gibi asker
ile geliyor. Kaleyi zamana
benzetmeyesiniz' diye haber gnderdik. Biz de kaleye gelirken
Tatariara Emir dediklerinde nn de
kelleleri gvdelerinden cehenneme gittiler.
on nc gn debdebe ve
ile denizler gibi asker Azak Kalesi Civan
Vezir Mehmed gelip Azak Kalesi'ni buldu-
lar. Ama bir hilesi ve diye gn
beklenildi. Drdnc gn kale zemininde ezanlar okundu.
150
Kol kol btn Ef!ak ve fermanlar Azak
Kalesi'nin temeli iin hismillah ile ukurlar
gnde yer su temeline horasan ile
Timurlenk adada olan eski bir kale-
den btn gemiler ekmek iin grevendirilip kalenin
Bir ayda iki kule ki eski zamandaki
Ceneviz oldu.
Hala bu kale "Serdar Deli Hseyin cengi,
Giray Han fethi, Civan diye
tarihlerinde
Tamir edilip sonra yine eskiden gibi Kefe
eyaletinde sancakbeyi olup iki ile beylerbeyi (---)

Yenieri yerine (---) 20 adet yenieri 6
topu 10 oda cebeciyle 7.000
karatayak Tatar askeri kondu. 7 sancakbeyi ve 12
alaybeyi ile 26.000 asker kondu.
Kale iine 70 balyem ez, 40 kolumborna ve 300 top hendek
koyup gece ve gndz tam bir gayret ile kaleyi bir gn
[264a] evvel tamamlamaya byk gayret
"Btn ustalara ve ara gere ve ihtiyalara
bin kese sarfedildi" diye arz olundu.
Bu kale olunurken yedi kere Tatar askeri Moskof lkesine
seferler dzenleyip on bin esir ile ordusuna ge-
lip btn askerleri onar esir sonunda
Moskof
"Aman, aman ey sekini" deyip elileri Asi-
tane-i saadet yapmaya gn-
derdiler.
Kale iinde yer yer evler Kumandan
Mehmed Asitane'ye gitti. askerleri de
.gidip hakir yine aviayan Mansurlu
'
kabilesiyle gidip yollar ile yine sekiz gnde
vilayetine geldik. Yirmi gn yine Bahesaray'da zevk edip,
................ (29 ................ [264b]
Buda'ya hamd olsun bu da doyum gelip (---) (---)
Giray Han'dan gitmek iin izin hakire bir kese
esir< bir s.,amur krk ve bir kat giyecek hediye etti.
151
Kalgay Mehmed Giray, Nureddin (---) Giray Sultan,
vezirleri Sefer Gazi Sbhan Gazi Ayu Ahmed ve
Defterdar bu efendilerimiz birer esir
lkesinde 14 esir ve drt kese elde ettik. Trabzon'dan,
Mikrilistan'dan ve Abaza lkesinden esirler ile toplam
18 esirimiz ile lkesinden yola
lkesinin btn sekin ve ileri gelenleriyle Han
hazretlerinin de dua ve vglerini Kalgay
birp nice dostlar da hakiri yollamak iin Deresi'ne
dek geldiler. Orada hepsiyle onlar Bahesaray'a geri
dndler. Hakir de btn hizmetilerimizle 6 saatte gney ta-
gidip,
Kalesi menziHnin zellikleri: Bu lkesinin
suyu ve ve eserlerini seferlere gitmekten
bir vakit zelliklerini yazmaya cesaret
edemedik. Bu Kalesi'nin zelliklerini de yazmaya
( ---) tarihinde ( ---) ( ---) gnnde
Sefer Reis bir kimsenin 350 nefer kimse ile
gemiye girip o gece geminin iinde korkutucu ve tehlikeli
ryalar grdm. savmak iin fukaralara sa-
dakalar verip yine gemiye girip salpa demir edip sandal ile li-
mandan "nk biz srekli bir gnde
stne ok grltl gnderdik)" [Kamer, 19] ve
gnlerinde (zerlerine ok grltl bir bora gnderdik)"
[Fussilet, 16] ayetlerinin emri zere saate ve
rical'l-gayb dairesine yelken
Allah'a gvendim" deyip uygun rzgar ile bir gn bir gece pupa gi-
dip Karadeniz'in tahminen.
geenler
Kuzey Ayaya ve Su-
luyar kaybolup Sinop ve Amasra da n-
mzde belirti ve iz yok, verici bir girdapta kah uygun rzgarla
ve kah uygun olmayan bir rzgarla bir gn bir gecede
denizler iinde ne tarafa belirsiz oldu.
sonunda "Ol engin-i na-mbarekde ne reh ne rahber
peyda"
1
szne uygun olarak denizde ve denizde ba-

"O yol, ne yol gsteren: belli"
152
tar. Byle bir gam ve denizin ser-
seri gezerken hikmeti gn
gkyznde kara bulutlar belli olur. Hortum, gk grlts ve
ve erleme kumlar ortaya
btn gemicilerin yzlerinin renkleri ellerini ovmaya
Geminin pusula ve
birbirlerine bakarak can muameleleri etmeye
Hemen Dede bir ihtiyar gemici
der:
"Bre Ne korkuya Huda Kerim'dir.
ve gelmededir, mayna alaburta" deyip hemen
hepsi bir yere alaburta iplerini indirip alaburta
de indi. Ama denizin inmeyip giderek
mede. Hemen gemi stnde byk
ve gemi keresteleri var idi. Btn
insanlar edip tm bu denize
yzden fazla kk ve byk esirleri gemi stnden anbara
indirip anbar Huda'ya hamd olsun gemi
hafifledi. Ama yine denizin gklere kadar yk-
seliyordu ve derecede Beyt:
hicr ile gamda dil
Ne are neyleyeyim ruzgar elimde
sz zorba rzgar zere ele azametullah 1050
(---) Safer'inin drdnc gn [26.05.1640] bizi denizin
dvmeye gn gece gk grlts ve hortum,
ve ile kar, tipi ve
boran ekmekten gemicilerin gemi stnde durmaya gleri der-
her biri geminin birer define
gibi gzden kayboldular.
kimi kusmada, kimi tvbe edip kurbanlar,
sadakalar ve adaklar adamada. Hakir de;
"Ey gelin sizinle hep birlikte \)erff
suresini Ola ki suresi hrmetine
hepimizi kurtara" dedim.
Hemen btn- olanlar gnlden [265a] sure-
sini okumaya Allahu emriyle bir anda gk-
yznn hava gkgrlts ve
de kesildi. denizin tabir
153
ettikleri kum asla aman vermeyip kah gklere bulutlara
geminin dokunurdu; kah denizin dibine inip sanki cehen-
nemdeki gayya deresi ve en derin ukura olup drt tara-
Karadeniz, Bfstun gibi belli olurdu.
Sonunda aarak anbardan ta-
mamen denize yjne eremedik. Onu grdk, geminin
dmen dmen denize btn deniz-
ciler ellerini dizlerine vurup sesle birbirleriyle
meye
Hemen bu mahalde zinde, yarar ve cesur gemiciler
ellerine baltalar ncelikle gemi iplerini
kestiler. Sonra gemi balta bir anda kestiler.
Direk denize on bir ezip ldrd. O
llerini denize gemi iinde bir ve feryat kopup
herkes hayattan midini keserek can
Bu bir da gelip gemiyi tarafa iki para
edince anbar iinde olan btn yolcular ve esirler an-
bardan nice adamlar
gemiciler soyunmaya herkes bir tahta,
kabak, varil ve ellerine almaya
Hakirin dahi hali o halde Yasin-i
Bu bu kadar klelerim, mlklerim ve asla
gelmeyip can ve gnlden
"Ben Allah'a [M'min, 44] ve "Kim
Allah' dan korkarsa (Allah) ona bir yeri ihsan eder. Onun
hat ve hayaline gelmeyecek bir cihetten de
[Talak, 2-3] ayetlerini ve kelime-i okumaya
Onu grdm, bir ka kefereler geminin ipinden ekip
sandala gemiciler de geminin te denize
kendilerini birer tahta ve ile denize
dktler.
Hemen hakir de yedi can olup
sandala Sandaim iinde olan kefereler sandaim ipini ke-
sip iki kefere bizim zerimize olup
Ramazan elebi'yi memesi stnden vurunca hemen yedi
olup sandal iinde el sekiz kafire vurup
drdn ldrdler, drd de kendilerini de-
nize attilar. Sandal ancak bizim olan yedi
ait olup sandal iinde olan ykleri denize
154
Sandal biraz hafitleyince denizin onu grdk;
byk gemi kadar iki para olup 350 nefer
yolcu ve tccar ve 400 kadar gemicilerin ve kleleri
Allah Allah seslerine yol buldurup hepsi denizin yznde her biri
birer yolla yzgelik edip kimi denize gmlr, kimi korkusuz
denizci, kimi bir levha zerinde bulup can paza-
edip feryat etmede.
can ve ile yzgelik ederek bizim
zere gelirken Emir elebi gelip onu kolundan
sandala daha da birer yolla bizim sandala
geliyorlar.
ki bizim sandaim da insan ve yk
suya kesindir. Hemen yedi
olup gelen adamlara
Paralanan gemiden biraz gemiden nam u
bir can belli olmaz oldu.
Can kah gkyzne kah yerin di-
bine inerdik. Sandal iinden su dkmekten ve
gsz
Onu grdk Menkub Ali Efendi, deniz gibi
ederek bizim geldi. Sanki
Barf yari kudret eliyle Ali Efendi'yi bizim sandala koyup
10 olduk. Yine Yasini okuyarak, denize su dkerek
gideriz ama hepimiz midimizi
Bu hal zere bir gn bir gece sandal ile denizde gezip gz yap-
gibi tir tir titreriz. A, aresiz, inler, durumda
Ali Efendi ve Emir elebi'yi zatlcenb hasta-
tutup lnce emri deyip denize Yine [265b]
sandal iinde eskisi gibi 8 adam Ama 20
boyunda bir am iin bir enli bir
levha bizim sandala musaHat olup dokunur, kah alarka olur.
Ne are emir deyip su dkmeden ve
ve hayretler iinde emir. Beyt:
Edemez def' kimse
Bin yine n son olacak olsa gerek
nc gn vaktinde emriyle bir
dalga gelip etti.
155
Hakir de denize can havliyle yzgelikte
biraz sebebiyle el kol atarak abalayarak
Hakk'a gnl bir ah ekip Hazret-i
Azim'i ve Mecid'i can u gnlden tutup btn
ziyaret byk ruhaniyetlerinden gnlden
isteyince Hak iime bir kalb
gnlmn derinliklerinden Kelime-i Tevhid'e
Bylece iim gayet ki seyahat diyariarda
hal sahibi kimseler gelip korkudan ve rkntden kur-
tuldum. gelip denizin kork-
madan ekinmeden gibi yzp kah su yznde ve kah
denizin biraz yzgelik ederken o Kadir, Ezell
ezelf iradesi bu ki bu isyankar kulu kurtara.
Onu grdm daha nce gelen uzun ve
geerken hemen hakir
el ile bu Karadeniz'de
ise bu levhaya dedim.
Can havliyle tahtaya ne olursa olsun deyip can paza-
edip byk levhaya gibi Sanki
denizde Hazret-i rast geldim ve sandal iinde. olan yol-
haberim kayboldular.
Hakir bu hal zere kah kah deniz
korkusundan Karadeniz'de debelenerek dal-
galarda iken geri tarafta denizde bir feryat
koptu.
Can havliyle geriye benim uzun
zerinde iki Grc klesi, iki erkez bakiresi ve bir
Rus klesi byk tahta zerine binip yarasa gibi
"Ah bunlar benim tahtaya yk olup
sebep olurlar. Ah berbat halim neye deyip bozuldu.
"Aya bunlara ne eylesem ki levha bana ykm
hafiflese", derken hikmeti bizim
bir su varili kabak gibi yzerek geerken hemen Rus
klesi tahta stnden kendini yzen varil zerine varili ya-

"Ala msafiri" sz zere kle sulara gmlp sohbet
drt esire
Huda Kerim'dir, diye bu hal zere denizde asla bir deniz
belli ama Huda'ya hamd olsun hava biraz
156
da biraz

Deniz da azalmaya
bizi sre sre Huda'ya hamd olsun nc gn gklere
kadar ok yksek belli oldu. Denizin bizi
deniz gsz tozun zerine
bildim. Beyt:
Be-derya der menafi'
Eger htihl seltirnet der-kenarestl
deyip var kuvveti pazuya getirip Bari'ye yz bin hamd
sena ettim.
O kerem (sahibi) gr ki Mikrilistan ve Ahazis-
tan'da ve 18 adet esirler yine
Candan ve dnyadan midi iken o denizlerde
yine drt esir hediye etti ki her biri binde bir sekin gzel cariye
ve kleler idi.
Bu kleler ile deniz birer dinle-
nirken nice Muhammed mmeti gelip bizleri bu hal zere grp
birer kat giyeceklerini hakire ve klelere giydirip
bizi gklere tepelerine
sordum.
Silistre eyaletinde Karadeniz
Sultan ve ki gklere kadar

geen gemi
sonra gn gece [266a] a, aresiz ve muhta sandal ile gezdik.
Sandal sulara gmlnce bir gn bir gece denizde
gezip ikinci gnn vaktinde Nuh Necf Peygamber gibi
ra Sultan kurtulduk. Sultan Trbesi der-
can sohbeti edip bize hediyesi olan kle-
lerimizle bir oda verdiler ( ---)
Sultan Kalesi ve Tekkesi'nin zellikleri
Bu tekkede on gece kendimizden olarak rahat uyku-
sunda byk rknt ve

i<,
Denizde faydalar Ancak sen selamet istiyorsan kena-
dur. - "'
157
korkulardan ne kadar varsa hepsi
istila tam bir boyunca hasta olup yatak iinde inle-
yerek on hatm-i ettim.
Bylece ocukluk beri 1060 hatm-i
Bu Sultan Tekkesi'nde btn sekiz
ay, dzelineeye kadar can sohbetleri edip kah m'ezzin-
lik ve kah imametlik ederek dzelttik.
Klelerimizin birisi bir gn, "Biz filan kleleri idik
demeyip" sanki helal zlal ile klele-
rimiz idiler.
Sultan yani
Sultan Tekkesi'nin
Bu kutlu tekkenin sebebi odur ki (---) tarihinde bizzat
Muhammed Veli Yesev Trk-i Trkan
Hoca Ahmed Yesevi'den fakirlik kabul edip Rum (Ana-
dolu) post sahibi olmaya izinli ve yetkili olup 370
fukara ve bu Sultan btn fukaralara
olup Veli ile Anadolu'da Orhan Gazi'ye gelip
Bursa fethinden sonra 70 fu-
Moskof, Leh (Polonya), ek ve Dobruca
gnderip Rum erenleri olmaya izin verip;
"Dobruca'da bir bcek onu ldrp
kurtar" diye eline bir
tahta bir seccade, davul,. kudm, sancak, bayrak, def ve
nakkare verir. Dede, Sinop Kalesi'ne gelir.
gzleri nnde nefer deniz zerine

"Ya Hayy u ya isimlerini ekerek, def ve kudm-
lerini alarak bir gnde Rum lkesine, oradan
Moskof illerinde taifesini ve Leh lkesinde Libka taife-
sini tamamen ile Leh
iskelesi'nde Nikola yani
Salhk isimli bir patrik ve rahiple dostluk kurar. O
kati edip pis gizleyerek nice zaman ibadetha-
nesinden
"Ben diye nice bin gizlice Hz. Mu-
hammed dinine davet edip ile
158
Nice zaman bu, hal ile seyahat etti.
Kendileri de tabii olarak Ahmed Yesevf
hazretleri kendilerine Bay knye idi.
Ama mbarek isimleri Muhammed Buharf'dir.
Daha sonra seyahat ile er yani Pravadi
Kalesi'ne gelip "Bir er bozma Pravadi
Kalesi derler. Orada def ve kudumn alarak Dobruca
kt kral:
"Ey sende keramet varsa benim lkernde bir
ejderha ortaya Karadeniz bir kaya iinde
kendisine yuva edinip ve yedi. Hala
dnyada iki Ejdere
iin Dobruca byk bir
vakti olunca gelip yese gerek, ama bu ejdere bir are
eyle" diye Dobruca rica edince Sultan;
kral, Muhammed dinini hak bilip ile
nirsen senin o olmaktan emri ve
pirimin himmeti ile deyince kral can u gnlden
yemin billah eyleyip durur.
Hemen Velf zikredin"
deyip 70 adet gnl def ve kudmlerin
bayrak ve V elf tahta
"Niyyet'I-gaza" deyip bir papaz ile
Dobruca kral yere [266b]
bir yerde saklar. Kendisi dibinde
durur.
Dobruca yedi bir ejder
eski zere
gelince hemen Sultan
edip def, kudm, boru ve zil ejder direk dibine
Bay Sultan;
"Ey benzeri olmayan Rabbim" deyip dal-satur olup,
"(Btn) alemler iinde Nuh'a selam" [Saffat, 79] ayNiyle
bir naraya yol buldurup ejderin kellesine bir tahta nice
vurursa kelle bir darbesi daha vurup bir kellesini
keser.
Hemen ejder ekmeye ancak em-
riyle aresiz, drt kaar. Sul-
tan ejderi koyarak,: gider.
159
Ejder can girer, de girip
drt kellesini daha keserken ejder
de "Ey Koruyucu, Mstean Allah" deyip
bir dayar. vcudunun kayaya
yer hala seik bellidir. mbarek elleri ve iki kutlu
kayaya trsir izleri bellidir.
Daha sonra ejderin gc ve Salhk
koyverir. geen sultan eli kan, kan, sinesi uryan, dilinde
Hazret-i Kur'an okuyarak gelip iki
Dobruca gitmede.
Daha nce dibinde haz-
retleri ejderin kellesini kesip kovagiderken beri taraf-
ta ile gelen papaz ejderin iki ve bir dilini
kesp Dobruca nne ve dilleri

"Mjde olsun ejderi ldrp
delilleri" diye yalan syler.
O anda Sultan da gelip tahta
huzuruna kor. Kral
"Ejderi kim ldrd" diye Dobruca Kral sorar.
da Bay bir bir an-
lahrlar. Mel'un rahip olup;
"Elbette ben ldrdm" der. Salhk Sultan der;
ey kral! Ejder ldrmek keramettir. Bu rahip ile beni
bir kazana koyup su iinde Hangimiz ejderi
ldrd ise kurtulur. Yalan syleyip ben ldrdm diyen
kebap olur" diye bu meydan okuyunca dinsiz rahip bu sze
olmaz ama kral "yle olsun" der.
Pravadi Kazan demekle bilinen o bal-
kanda bir kazan iine su doldururlar. rahipler
ellerini kazana karlar.
de iine karlar.
Kazan yakarlar. Alev alev Nemrud iinde iki
can kaynamada. Beri Anadolu
Vell, mendiliyle bir silip;
Muhammed'im terlemededir. Hak elinden
tuta, ve destekisi ola" kayadan tuzlu su
Hala Vell tuzu o gnde meydana geldi.
160
Daha sonra kazan;n grdler ki Bay Sul-
tan ter iinde "Ya Hayy" ismini ekmede. Mel'un rahip ise
pelte olup ancak kemikleri ve siyah ruklesi
Dobruca Kral bu hali grnce
itenlikle klesi olup ev-
resindekilerden o saat yedi bin adam ile geldiler.
gelmeyeniere fetihlerde bulundular. Dobruca Kral,
Orhan Gazi'ye eliler gnderip itaat edip Orhan
Gazi'den Dobruca Kral'a ve sancak gelip ismi Ali
Muhtar oldu.
Daha sonra sene iinde Sultan vasiyet eyledi
ki; "Beni yedi tabut edin. Zira benim iin yedi kral
ceng u cidal ve harb u etseler gerektir" diye vasiyeti zere
btn yedi tabut ettiler. Aziz
hazretleri de(---) tarihinde [267a] ahirete g etti. Btn
leri tevhidlerle ve zikirlerle gasledip tabut icine koydular.
Hemen yedi kral askerler geldi. Moskof
bir tabutu grdler ki mbarek cesedi tabut iinde
durur. "Bre meded bizim tabutta diye tabut ile cesed-i
cesedini Moskof (---) (---)
defnettiler. Hala byk bir trbesi ve tekkesi
Ondan sonra Leh bir tabut Onda da mbarek cesedi
bulunup Leh lkesinde iskelesi defnettiler.
Orada da byk bir trbesi ve tekkesi
ncs, ek askeri bir tabut gittiler. ek l-
kesinde Pizonie byk bir trbesi ve tekkesi
Drdnc, bir tabut Yivane
trbesi ve tekkesi
bir tabut Edirne Ba-
turye defn ettiler ki hala Babaeskisi
byk idi, orada defnedildi ki byk bir ki-
lisedir. Hala gnmze kadar
Edirne'ye gidenlerin ki Babaeskisi

Yirvan kral kendisi gelip bir ta-
but Bozav Kalesi bir ve
yerde eski bir kiliseleri var idi, orada defn ettiler ki hala o kilise
yerinde Bay..ezi<H V elf, Akkirman fethinden sonra bir cami, bir
161
imaret, medrese, han, hamam, imaret ve Muham-
med-i Buhar! zerine nur dolu bir trbe Mbarek
zerinde tarihi budur:
"Gelin iz, mu' ziyaret Sene (---).
Hala ol derler bir Tamamen
Muhammed Buhar! 21 sene Ruhhan
milletinden grnp btn kefereleri dine
davet eden Allah yolunda mcahid idi.
Yedincisi, Dobruca ile Ali
Muhtar bir tabut bu yer olan kaya-
Ejderha defnetti.
kaya Sultan derler. Latin di-
linde yedi ejdere derler. Fasih Latin dilidir.
Onun iin yedi gml olup kutlu trbeleri
hkmnde ulu tekkelerdir. Ve her lkede birer
isim ile Ama Rum'da Baba Sultan,
Sultan ve Sultan derler. Ama memleketlerinde
Nikola derler. Btn milletleri. bu zata ok
Hala btn def ve kudmler alarak san-
aarak dip Frengistan'da gezip zevk u safa
ederler. Gnllerinin btn gayret
ederler. Adaklar ve sadakalar dolu dolu, bol bol
lar ile yine tekkelerine gelirler.
Ama bu bizim denizden kurtulup tekkesine konuk
Sultan Tekkesi, Karadeniz gklere
bir burundur ki fil hortumu gibi denize
bul'dan Kara Kstence ve Kili zleyen gemi-
ler bu zleyip gelir. 150 mil yerden belli olan
gklere yksek Deniz tara-
Sinop Burnu bu kayalarma
(---) mildir. havada Sinop Sinop'tan
seilir. Ama gayet ve duru hava ister.
Bu ta burnunda Sultan bir
iinde gmldr ki idi. Ve
yine bu mahalde tekkesi ulu tekkedir ki ilk olarak Dobruca Ali
Muhtar Azizin def ve kudm,
alemi, ve durur.
162
Tekkesinde pek o.k yaz ve meydan-
drt tertemiz kurban Her
post zerinde birer marifet sahibi, ilim ve erdem ehli, alim ve
canlar Hepsi ehl-i snnet ve'l-cemaat m'min ve mu-
vahhid vakit mescitlerinde ter-
tip sahipleridir. Yzden fazla Hatta hakirden
sekiz ay Hafz zere [267b) Kerim okudular.
Bu tekkenin ve nur dolu trbenin pencerelerinin denize
Grmeye ibret verici bir
bir kubbe gibi duman eken Gece ve
gndz olarak zerinde nimeti Gelenlere
gidenlere nimeti boldur. Hayrat ve gelirleri sadaka ve
geinir bir alay yoksulluk iinde erenlerdir.
ayak kabak cevalh'ikf, usta gl kuv-
vetli zivinleri var ki her biri ile kal
hal sahibi byle byk bir tekkedir.
Bu tekkenin ve solunda kayalar zerinde nice yz
kuyu delikleri Btn bu kayalar gklere ykseldi-
Bfstun gibi
Deniz dver Yzer alaborna
gemiler girip demir yatarlar. Bu gemi
re'isleri kayalar zerinde lan kuyu halktan araba-
lar ile arpa ve kuyulara dkerler, bylece
gemi dklp ile dopdolu olur. Bu
eski zamanda Ferhad gibi kefereler Gemiler
tuhaf ve acaip seyir yeridir ki bir diyara mahsus Zira bu
gemilere uvallar ile arpa, ve indirmek mm-
kn Her taraftan er drder saat uzak
Onlardan da yaya kei gibi
gerekir.
Karadeniz sahilinde byle gklere kal-
Bfstun gibi kayalar yoktur. Lodos ve
gn bu kayalara gk grlts,gibi
grleyip Silistre Afalatar ve Alhanlar bir konak yer-
dir, grlts ta Alhanlar'da duyulur. Byle samanyolu gibi
gklere yksek
Kayalarda (aylak) ve miski karta!
var ki her bft karta! birer koyun kadar adamlar tek-
kede kurbanlar miski kartallara adam-
163
yerler, hacet kabul derler, asla
yemezler, kabul derler, insanlar byle
Bu nice yz hikayeleri ama biz
Ve bu tekkeye
Sultan Kalesi'nin zellikleri: Madyan
Yanko'nun Tarih-i Yunan sahibi Yanvan
(---) tarihinde Bayezid Han Musa elebi Rum
keferesi elinden feth eyledi. z eyaletinde
nahiyesidir. Deniz bulutlara kadar drtgen
kk bir kaledir. bin
bakar bir var. asla evleri, cami,
han, kale ve cebehanesi yoktur.
kaya zerine bir
yoktur. 100 kula uurum Bu kalenin dahi
zira Sultan zerine (---)
tarihinde Hseyin z eyaletine muta-
iken bu birka kere z olan Ruslar
esir ederdi.
Daha sonra bu Hseyin kendi bu Kale-
si'ni iine kale ve kul kodu. in-
sanlar bu kaleye Ak gvende
Gayet etin, ve kaledir. Daha Veziriazam
Kara Mustafa Hseyin z
Kalesi'ne srnce kale ve vesselam.
Huda'ya hamd olsun denizin ve
ekip can ten kafesinden umadan kurtulup sekiz ay bu
Sultan Tekkesi'nde btn ile can, sohbetleri
ettik. Daha nice nice seyirler edip bahar gnleri gelince btn
dostlar ve olan,
yola bildirir
Bu 1050 [1640] senesinin gnnde Sul-
veda ziyaretini edip mbarek isteyip
drt klemizle bir bindik.
Karadeniz kenannca liman liman
felenglerle kenara ekip denizin gvende olarak
Kavarna kasa kasa V arna Kalesi'nden,
Suzebolu kasa Musavra kasaba-
164
Burgas irgene iskelesi (---)
[268a] ve (---)
................ (1 ............... .
Bu olan iskeleleri, kasaba ve beldeleri seyredip
gezerek ineada
(1.5 ............... .
geip sabahleyin,
Terkoz Karadeniz drtgen
bir kale idi. Onu getikten sonra,
Uskumru yer bir gnl aan emenzar vadidir.
btn yenieri ve bu mahalde
koruculuk drt olan kyleri gzetip korurlar. Zira
Kazak seneler bu talan ederler.
Buradan bir mahaldir ki
deniz bir yerdir. Allahu
emriyle eski zamanlarda bir rekesiyle
Tuhaf ve acaip
Bu yer de Eyp hkmndedir. Bu mahalli de geip
( ---) tarihinde ( ---) ( ---) minde B ismiilah ile Karadeniz'in
ieri girip Kavak Kalesi menzilinde demir

Hakir secdesi ettim. Bir de Hak iin
kesip btn fukaraya Huda'ya hamd
olsun her ne kadar bu seyahatte hayli zorluklar grdk, can
ve elemler ektik ise de hayli seyahat ve
byk cihadlar edip Karadeniz'in drt
olduk.
Karadeniz'in ve
Karalar ve denizler gezginlerine malum olsun ki bu Karade-
niz'i gezip dikkatlice olup ince ince hesap
zere bu Karadeniz'in Anadolu
gidip Trabzon nnden geip ta
caya kadar 1500 mildir. Ve yine Abaza memleketi 1700
mildir. Ve yine ta Azak Kalesi
kadar 2000 mil bir Karadeniz' dir.
Bu Karadeniz'e Anadolu ve Rumeli 1700 kk
ve byk iinde en Rumeli'nde
l65
Tuna Nehri'dir ki ona da 700 byk nehir byk bir
deniz olup Kili Kalesi nnde, Tula Kalesi dibinde, Soluna
ve
bu yerde Karadeniz'e Bu nehirden kk Trabzon
Nehri ve oruh Nehri, Tarnan Kalesi kurbunda
Kuban Nehri, ondan Don Nehri Azak dibinde ve z Nehri,
daha sonra Turla Nehri, ondan kk Anadolu Bafra
Nehri ve Sakarya
Nehri'dir. Bu geenler, denizler gibi byk nehirlerdir.
Bunlardan bin yz seksen nehirler, geit vermez byk
sular byle bir Karadeniz'dir.
Ve yine 'ndan Kefe'ye ( ---) mildir ve
(---) mildir. Ve Akkirman (---) mildir. Ve Varna Ka-
lesi (---) mildir. Ve burnundan Anadolu ta-
Sinop Kalesi burnu (---) mildir. Yine Amasra
( ---) mildir ve ( ---) mil dir.
Karadeniz'in evresi Azak Denizi'yle birlikte ta-
6.060 mil Karadan konak Ka-
radeniz'in 150 konak ve yoldur. Her on
saat olmak zre Karadeniz ayda Byle byk
bir denizdir.
Bu hakir Karadeniz'in evresini 1050 (---)
birinci [16.11.1640] gn Karadeniz Bo-
ve esenlikle girdim.
Hemen o saat Eba Ensarf hazretlerine kutlu
trbesinin yz srp mbarek ruhu iin bir hatm-i
ve Hak iin bir kurban kestim. Buradan ve
annemin gelip hakiri
Sonra hakir bir daha Karadeniz'e gemiyle kesin
tvbe ettim. Hak Taala btn Muhammed mmetini
emin eyleye. Amin, yii muin.
Daha sonra elli(---) [1640] Gmrk Emini Ali
imam olup gecelerimiz Kadir gecesi, gndzlerimiz bay-
ram gn olup btn dilherler ile can sohbetleri edip ok ok he-
diye ve Karadeniz'de kaybolan [268b]
ve adet klelerimizin Bari hediye
etti. Huda'ya hamd olsun,
166
1050 [1Jj40] (---)senesinde Malta
bildirir
Evvela Girit seferi: (---) tarihinde Sultan
Darssaade azat olan Snbl
zengin, hazinesiyle ve 50 adet gzel cariyeler, nice
kleler ve 40 adet safinat'l-ciyad (soylu atlar)
cinsi kheylan atlar ile Cem-cenab Han'dan
geen ve izinli olup elebi bir denizci
re'isin alh kat karavana kalyonuna btn ayda
doldurup 500 tam 300 adet tccar, 200
gemici ve srgn Esiri' Mehmed Efendi
1.300 adet insan ile cuma gn yerde mte-
vekkilen alailah deyip yelkenleri top ve tfenk
ederek yola
hikmeti (---) 6 pare Malta
rast gelip bir gn bir gece byk edip top
darbelerinden kalyon iinde olan atlar
Atlar Mslman gazilere de verdi. Yine bu hal ile
mcahitler devam ettiler. Liman havada kalyon
denizin zerinde gibi 6 adet kal-
yanun ve solunu dve dve kalyonun ve d-
meni gidip kolu
olan Mslman gazilerden ancak 200 adam
tamamen topun darbelerinden oldular.
Hemen kalyon sahibi elebi dal-satur olup
Snbl hitaben;
"Bre mel'un Arap, ben sana kafir gemiye atlar koma-
cebehaneyi fazla bir haberin
ve bu kadar ykl gemi ile deryaya nice dedim.
Sen emr-i beni bu hal ile kffara diye
bir vurarak kellesini hemen
elebi zerine o saat pare
pare ederler.
Kffar bu hali grp 6 pare ile kalyonun
drt derhal kalyon iine kefere askerlerini
dkp saat dahi kalyon iinde ceng ederler.
sonunda yz gelesi kffar kalyonu ele geirerek
iinde olan lJtn ve Esirf Mehmed Efendi'yi esir
edip
167
Kalyonu 6 pare Malta Hanya
gtrerek demir athlar. Tam bir ay Hanya
Burada btn btn kheylan nur
gibi parlayan bakire taze ve gzel kleleri gemiden
Hanya Kalesi'nde btn bekaretlerini
giderip bu kadar ederler.
sonunu papazlar, patrikler ve
rahipler; "Vay biz bu kalyonunu, ve bu
grmemek gerek idik. ger bu ada elden gitti. Zira
yle yazar ki bu Girit kalyonu
gele, gele ve gele, Trk gelip gemisine ve
binip cima edip bu adada mlk edinip evlat
sahibi ola" diye elipapaslar feryat ederler.
kefereler bu papazlardan duyunca binlerce
kafir bahane ile diyarlara
O devirde Girit iinde drt kere yz bin Urum
var idi. Ve evresinde 76 pare marnur kale var idi.
"Hepsinde 16.000 soltat ve mortat (dinsiz) pis askerleri
diye Gmrk Emini Ali efendimize haber geldi.
Daha sonra bu kalyonunun iler halinin
byle saadetli duyurulunca hemen Venedik bal-
yozunu davet edip;
"Bre dinsiz mel'unlar, niin sulha
mza bizim gemilerimizi alan gemilerimiz ile liman-
[269a] kodunuz. Byk Sleyman Han sulhu byle
midir?" deyince balyozlar, konsoloslar ve koncolozlar
huzurunda yer pp dediler;
ve byledir ki
sizlerin da kefere gemilerini li-
girse misafirdir, diye riayet edip koruz.
Yoksa biz ahit edip smme
gemisiyle Bu giren
Malta biz de onlardan deyip yerlere ka-
Cem buyurdular ki;
"Ya biz Malta zere gaza edersem, bana gemiler verip
eder misiz?"
"Can zere hizmet edip 300 pare gemi verelim, asker ve
cebeharie ve zahire sizden, gemiler vermek bizden" deyip yerlere

168
Sonra btn balyozlara elbiseler giydirilip
uykusu verdiler (uyuttular). Daha sonra,
Malta hazinesinden
3.000 kese Karadeniz'de Canik Sinop, Amasra ve
Kocaeli ve Kemerler olan
120 adet kazalara gvenilir kereste almak
gitti.
300 pare iin geen yerlerden Tersane-i amire'ye
keresteler ncelikle ve
gibi keresteler O kadar
geldi ki btn iskeleler ve tersane gzleri kereste ile dopdolu oldu.
Btn adalardan usta marangozlar gelip tersanenin her
gznde birer kurarak haftada birer

Bir hmayun ve on adet kara mavnalar
olunup Tersane-i amire insan oldu.
Btn Anadolu ve Rumeli eyaletlere kapucu-
ve asker src vezirler gidip ordusu toplanmada.
Hnkar hasekisi ve sancak beyleri ile Cezayir, Tunus ve Trablus'a
12.000 barut creti gidip;
"Evvel-baharda kapdan gelip diye fer-
manlar gitti, onlar da almada.
nsanlar Malta gazasma gitmek haberleri
Ama "Mana, sz bu kutlu seferi
saadetli Kara Mustafa vezir ve (---)
Efendi bilir, hi kimse ne tarafa sefer bilmezler
idi.
sureti
bir vilayet
olup zaman gemesiyle kffar edip camiler, mescitler,
medreseler, minareler ve mahfiileri kafirler ve
ile dopdolu olsa ve nice irkin ve
vurup Muhammed (A.S.)'in dinine leke srseler ve
zarar verseler ve btn aleme irkin ve fiilierini yaysalar
dfn-penah hazretleri gayreti geen
memleketi gelesi elinden lkesine
katmaya kaqir oll!r mu? Beyan buyurula.
169
el-Cevab: Allahu a'lem kefere ile o zaman
sulh eylemek olur ki btn Mslmanlara menfaat ola.
Olmayacaksa asla sulh Menfaat grlp
veya geici olduktan sonra menfaatli zamanda sulh
daha grlse elbette bozmak vaciptir ve ok gereklidir.
Hatta Hazret-i Risalet-penah Mekkeliler ile sulh edip
senede Hazret-i sulhu daha grp sulha
Hicret'in sekizinci senesinde Mekke-i
Mkerreme zerine bizzat Hazret-i Risalet-penah Mekke
bulunup feth ettiler. Saadetli Resuluilah
snnetine Allah mbarek eylesin. (---)
Ketebehu'l-faklr'l-hakir (---) (---).
Bu Cem eline sanki
bir ipe O gn Eba Ensarf hazretleri ziya-
retine orada (---) (---) Efendi kemerine iki
yerden "niyyet'l-gaza" deyip [269b] Hazret-i mer
Tersane bahesine g etti.
200 pare btn gereleriyle
askeri ile doldurdu.
Ve 50 pare iskelesi'ne donan-
ma (---) (---) kul
tam 36 oda yenieri, toplam on bin mevcutlu isi;m ve
resmli yenieri, on oda topu ve on oda cebeci, bunlar da bin
asker olup yenieriler topu ve cebeciler mavnalara
girip oldular.
Beri taraftan Rumeli ey aletine ( ---)
askeriyle ve eyaletinde olan 24 sancakbeyi askerleriyle btn
zeamet sahipleri ve tirnar sahipleri 22.080 asker cebelleri ve
ile toplam 27.000 asker olup gitmeye
memur oldular.
Mora, Sirem, Semendire, Bosna ve Hersek Mora'da
Kalesi'nde gemilere girmeye memur oldular.
Anadolu eyaletinde olan vezir (---) on drt
olan btn ve zeamet 199 ve tirnar 5.589'dur, bu zeamet
ve tirnar sahipleri kanun zere cebelleri ile, beldar ve
ve askeriyle toplam yirmi bin
askeri olup memur oldular.
Kapdan eyaleti, eyaleti, Haleb eyaleti, Diyar-
eyaleti, eyaleti, Adana . eyaleti, Karaman eyaleti,
170
Sivas eyaleti ve Tra]>zon eyaleti, bu eyaletler btn aske-
riyle, tirnar ve zeamet sahiplerinin kanun zere cebelleri ile top-
lam 70.000 asker olup hepsi gemilere girmeye
memur oldular.
Btn asker src hasekiler ve btn eyalet
askerlerini ettiklerinin haberi gelince
Asitane-i saadet'te drt blkler de gemilere gi-
rip oldular.
1050 [1640] (---) Saray-
burnu'nda 200 pare kalita, 12 kara ejderha gibi
mavuna, 100 pare firkate, karaka, karavana, galyon, burtun, pink,
pota, karamrsel ve darbuna gemilere de
beldar, cerahor, mhimmat, ve cebehaneler
koyup toplam 700 pare yelken Sarayburnu'ndan demir btn
olan ileri gelen gemilerinin binip Sa-
rayburnu'nda Sinan btn alimler, sil.lihler ve ve-
zirler ile huzuruna
Sefere memur olan btn vezirler, beylerbeyi kapdanlara,
ve 1.700 adet elbiseler giydirildikten
sonra dualar ile herkes gemilerine gitti.
Yusuf Kara Mustafa ve
Aristo Yusuf
elini eline ikisi bir ekildiler. Han;
"Bak a Yusuf, sen ne tarafa sefere gidersin" dedi. Yusuf
Taala Malta gazasma giderim" dedi.
Han;
Hayy ve Kayyum izniyle seni Girit ga-
memur eyledim. Olmaya ki bu bir
Asla bir ruhunun haberi Malta gazasma
memuruz, demeden bir cevap ncelikle
yolun zerinde olan Girit nnden geip Malta'ya
yola devam et. Daha sonra Mora bir iki gn
konuk olup oradan bir gece geri Girit
vaktinde Girit asker dkp nce Todori kalelerini feth
edip bir yatacak yer eyle. Ondan sonra Hanya er
dkp feth eyle. Sana ve vasiyetim budur.
allah fetihten sonra zaferle sana bol bol
veririm ki"Hakk huzuruna yz ak gidesin. Ama sual edenlere
Malta'ya diye gidesin ki haberdar olmaya.
171
Zira yolunu ve mezhebini gizle'
diye Han, Yusuf bu verip
bulunduktan sonra iki kat alhnlarla
li elbiseler giydirip
"Yr Alemierin Rabbi olan Allah ve destekin ol-
sun" [270a] diye dua ettikten sonra Yusuf yer pp ka-
gelip elebi Efendi, Mneccim
Hasan Kefrf, Mneccimek Efendi ve Sadreddinzade Efendi, bunlar
astronomi ilminde her biri ok bilgili kimselerdir, bunlar usturlab
ilmi zere grdler ki vakit girince dediler:
bu an vakittir, hareket buyurun!" dedikleri
gibi hemen Kapdan ve olan Yusuf "salpa
demir" deyip yz yerden ceng-i harbiler ilk nce
Muhammed! ekildi.
Daha sonra bir tfenk ve bir toplar sesleri
gklere ykselip denizin yz siyah barutun kara
deniz iyice kara oldu. Muhammed! seslerinden yer ve
gkler doldu.
Bu minval zere tfenk top ve glhang
olup ilk hmayfrn avanta edip mehterba-
segah ederek Sinan nne Musa-
hib Yusuf ve Kara Mustafa .
geince btn gemiler alay alay turna
Sarayburnu'ndan
Btn gemiler yelkenlerini bir top de
ettikten sonra btn gemiler semender gibi Nemrud
iinde uygun rzgar ile Akdeniz'e yola Btn
bu kutlu gnde iin dua etti.
grr ve muzaffer olurlar" diye
dilinde sylenceler olup btn insanlar dualar ettiler.
Bu hakir de Yusuf efendimizin m' olup
darda-i hmayfrnda Hazine Katibi elebi ile
(manga, sofra olup ve nebat yiyerek ok
gzel zevk u safa ile bir gn bir gecede,
Gelibolu Kalesi menzili: Burada btn gemiler demir
Kaleden geldin . ve btn donanma gemilerinden
selamet oldu. Btn Mslman gazileri Gelibolu
tersanesine herkes kendi olup 50 pare Cezayir,
172
Tunus ve Trablus Rumeli askerinin memur
kodular.
Anadolu ardak iskeleden sefere memur
olan Anadolu, Haleb ve on bir eyalet askerleri btn
gemilere yiyecekleri ve iecekleriyle bir gn bir gecede
kadar dolup ikinci gnde yine bir top ve tfenk
oldu. Top ve tfenk sesinden ve grltsnden denizler ve gkler tir
tir ti tr edi.
Btn asker bol bol gn uygun hava
ile btn gemiler kartal yelkenlerini aarak Bozcaada
Kalesi nnden geti.
O gn 10 paxe firkate ile Karabatak ve
Durak ileri gidip onar mil uzak karavulluk, ve kolluk
etmekle grevlendirHip elbiseler hediye edildi.
Hizmeti yerine getirdikten sonra Tersane-i amire ve-
dair sz verilip o gn(---) (---) demir
gn Burada da askeri ve btn gemiler
dikildi ve bir hareket
topu nc topta demir g
Sonra uygun hava ile o gn (---) (---) ko-
naklama demiri ve asker
Buradan bizim adalar iinde Venedik
katirinin Onun generalinden bizim serdara hediyeler
geldi, ancak asla ona geildi.
Buradan(---) mil ve
kapdan bunu getikten sonra (---) mil
Burnu, bunu getikten sonra(---) mil Atina Kalesi'ni geip bundan
sonra(---) mil Kalesi, Mora
Bunu getikten sonra(---) mil byk liman Anapolu Kalesi,
Anapolya da derler, Mora'da byk sonunda bir
kaya zere ve kaledir. Ama ve key-
fimiz zere gezip Bu !imanda Rumeli eyaletinin 27
'
[270b] sefere memur olan askerini, btn yiyecekleri,
iecekleri ve gemilere bir gn bir geceden
sonra g
Sonra yine rzgar ile (---) mil gidip
Kalesi, yer alelacele burada olan
askerlerini o gn yine uygun hava ile Burnu'ndan
(---) mil Girit
173
................ (2.5 ............... .
Buradan getik, asla dikkatlice etmeyerek
ederek Malta diyerek ukalar
bunlar da kefere Venedik hkmnde birbirine
lam kaleli nnden geip (---) mil
meyledip Mora Koron Kalesi nnden getik.
Ondan sonra ( ---) Moton Kalesi nnden getik. ( ---)
mil yine gidip Berak bir kck
Mora onu geip (---) mil,
Anavarin Kalesi'nin zellikleri
Mora byk kalesi biri
liman gklere ka-
yalar zerine Burada konaklama demirleri
hemen hmayunun hareketsiz kalan 10 pare tersane-
nin akal gemilerini btn mhimmat, cebe-
hane ve askerlerini ve krekilerini gemilere
grrken bu Anavarin
Venedik kafirinin Zaklise ve Kefelonyoz generalleri
barut, glle, ve uka, ve giyecekler ile
nice hediyeler getirip
mbarek ola" dediler. Ama esas ve
casusluk idi. Grdler ki seferi Malta
zerinedir. Ona kalbierinde gven sonra cehennem olan
ekip gittiler.
Bu !imanda da Mora ve Arnavutluk 3.000 sekin
asker daha gemilere olup btn Allah yolundaki mcahit-
ler btn gereksinimlerini grp
Hayat suyu olan byk nehri bu liman iinde denize
nc gn dikilip g
Bu byk limandan 900 para kk ve byk yelken
engine Karabatak ve Kapdan Durak
daki 10 adet ukun firkateleri mil
ileride giderken Malta. ynelip btn askerleri
bildiler ki hmayun Malta'ya gider.
Hemen ki vakti o denizin
hemen Yusuf hmayun ile
gz kadar geriye dnd.
174
Geldikleri yola dttmenin dizginini evirip alavanta"
diyerek orsa ve bayraklar dikilip krek
ve yelken ile ikindi vaktinde yine ukalar nnden
geilince hemen uka kalesinin drt
ve
Hemen onu geince vakti oldu. Sonra o gecede
btn Girit Nemrud ile seher vaktinde
Bismillah ile,
Kibrit madeni yani
Ikrit zellikleri
Hemen Girit kuzey Todori Kalesi
kalenin st-liman havada btn gemiler demir
gz kadar asker dkp, iki pare kolum-
boma toplar, cebehane ve mhimmatlar siperler
srp kaleyi btn Mslman gaziler
saat cenge tahamml etmeyip iinde olan soltat ve murtat
kefereler edip seher vaktinde
vire ile
teslim ettiler. olan kefereler firkatelerine binip cehennem
olup uka gittiler.
Hemen kaleyi ele geirip gemileri ekip o [271a]
mahalde gemileri korumak iin deniz siperler
balyemez toplar koydu. Karaman eyaletiyle Adana eyaletini mu-
koyup hemen o saatte btn donanma Hanya Kalesi'ne
Nazarta limana demir
Btn pr-silah askeri ve 70 para
balyemez top, 40 adet kolumborna top ve 200 adet darbzen
btn denizler gibi kala-
ast<er ekerek Hanya Kalesi bir top menzili uzak
gitmede.
Beri tarafta Nazarta rzgardan gvende oldu-
btn orada btn Cezayirli, Tunus
. '
ve Trabluslu ve toplam 70 pare ile derya beyleri denize
alarka olup volta vurup denizi muhafaza etmekle grevlendiril-
diler.
Bundan sonra ve karamrseller de btn mhim-
mat ve dktler. Sivas eyaleti
bu korunup gzetilmesiyle grevlendirildi.
... o,-*:'
175
Bu liman Hanya Kalesi'nin nazarort (karan-
tina) Ama Huda'ya harnd olsun ele
geirildi.
Bu liman Mora Kabaca Burnu'na 60 mil
ilk Todori Kalesi ve bu liman fethedildi ki
Mora asker gemesi
Bu Nazarta deniz ve liman byk
tabyalar iine kocaman balyemez toplar koyup lirnanda ya-
tan gernileri koruyup gzetirdi ve denizde otuzar mil
alarka karavullar firkateleri gezerdi.
Hanya Kalesi'nin
Daha sonra emriyle btn ve
Hanya Kalesi'nin ve gney top rnen-
zili ordusu kat kat kurulup drt tarafa kara-
vullar tayin olundu. Btn beylerbeyileri ve ordusunun ileri
gelenleri, ve tayin
yerlerde Taraf taraf btn
gaziler gusl abdestleri alarak herkes Sismillah ile ilk
yenieri gn rnetrise girdiler.
Ertesi sabahleyin denizler gibi asker ile blk blk ve
ve Mslman askerleri ile
Yusuf kale kffara ok
bir alay ki btn yeri cehennem olan kffar Os-
korku ve ve hayretler
iinde
Sonra eski kanun zere saat
btn yol ve tnel bin kadar kazma ve krek verip
yedi koldan yedi koldan Hanya
Kalesi'ni rnuhasara ettiler. .
ncelikle kalenin gney yenieri koluna
girdi. Ve Anadolu eyaleti ile (---) on oda ile
girdi. Ve Rumeli eyaletiyle (---) on oda ile sarn-
girdi. ki gney Sivas eyaletiyle
(---) oda ile yenieriyle haseki rnetrise ve ta-
btn Cezayirli rnetrise girdi.
Kalenin- tabya Haleb eyaletine
oda ile rnetrise girdi.
176
Szn yedi l>oldan on yedi kat kat btn gaziler metrise
girip her taraftan gz gnden gne metrisler yrmede,
ama seddi gibi drt ve bir kale
ve kuzey liman ve o
metrise girilmek olup ancak karada gney ta-
metrise girildi.
Lanetli, dinsiz kffar, ile beri
askeri din, cebehanesi yerinde,
bol ve pek ok, gece ve gndijz durup din-
lenmeyip yedi gn yedi gece bin top, nice kere yz bin trl
trl tfenk ve nice bin kazan kumbara gecelerde ka-
leyi kandiller ile
Yedi gnde 7.000 adam iip
beytmala teslim olundu.
Ama Huda'ya hamd olsun Mslman gaziler bile kork-
hediye ve sebebiyle ok gayret
[271b] edip gece ve gndz metrisleri ileri yrtp Unc gn
hendek
Ve yedi koldan balyemez toplar kalenin yedi yerinden yara-
lar ama kalenin zerre kadar ruhunun haberi Sanki
bir Demavend idi.
Bu hal zere yirmi gn yirmi gece cengler,
malar olup mel'un kffar topa ma dnd.
Henz yeni uykudan gibi dnp yle
hileler, tuzaklar, ve etti ki btn Ms-
lman gazileri kebap eyledi.
askeri bu hile ve gnden gne
Kumtabya toprak srmeye
eyaleti, eyaleti, Karaman ve Trabzon eyaleti grevlendi-
rHip toprak gibi gelirken kt ve hilekar kffar kale
iinden el ve kazan ile tirnar sahiplerini
Sonunda toprak srmek mmkn taraf
taraf tneller
Kalenin ki Nazarta o taraftan
bir korkun bir (tnel) kalenin 70 kadar yeri
hayaya uup zerinde olan kffil.rlar geveze kargalar gibi havaya
kanat cehennemin dibini
Yeri cehennem olan kffil.r bu grp hemen
kale hileli ve korkun bir at-
177
kim srlen toprakla 200 kadar gklere
savurup bir saat kadar toz toprak ile askeri
iinde Nice adamlar isimsiz ve belir-
tisiz ve kefensiz gmldler.
Mslman gaziler bu hale dahi birbirlerini cenge
edip kalenin yaralanan yerlerinden serdengetiler ara ara
kelleler ve esirler getirmeye
Hemen kumandan hazretleri kelle getirene 500 esir
getirene 100 ve esirini nicesine tirnar ve zeamet
esirgenmeden Mslman gaziler can u gnlden can
ve verip birka kere ta kalenin iinden kelle ve esir ve hatta
bir kere generalin yakalayarak getirdiler. Ama o gn
mel'un kffar kudurdular ve hayli ceng edip
ettiler.
Bundan gece ve gndz ederdi.
( ---) gn kale iinden bir kffar i pe tutunarak inip
huzuruna gelerek der;
kale iinde benim evimi ve oluk
bana sana mjdem dedi. Kumandan;
"Evinden daha ne kadar varsa Muhammed dini
iin sana btn halka seni kumandan tayin ede-
rek btn rfi vergilerden seni ve muaf tu-
diye yemin-billah ve kasem-tallah edip keterenin
boynuna bir aman mendili keferenin btn ka-
bul kefere dedi:
Kffar ieride iki blk olup Rumlar 'kalede
kaleyi verip hara veren halk
derler. Venedikli, 'Yok elbette gelinceye kadar ceng
edip kaleyi vermeziz' derler ve gelmek
ihtimalleri Ve kendileri de top, tfenk ve helak
oldu. Btn kffar liman gvenli orada top-

olan odur ki liman bakan bir
tabya 10 adet balyemez top ile liman ve
ieri Rum mahallesinde birka ok ile Rumiara istimalet (gnl-
lerini elme) byle etseniz kalenin fet-
hi kolay olur" diye kefere nice buna benzer gzel yollar gsterdi.
Bolca iyi syleyip yollar gstererek birka ok
ile Rum mahallesine Rum dili O gece
178
ierden on adet Rum l>efereleri ile kendile-
rine filan, Sinan gibi isimler kodular.
Muzaffer kumandan bu yalan szlerine asla
gvenmeyip her gn gz durmadan kaleyi dverdi.
Kalenin tarafmda Cezayirli kolunda limana bakar
yksek bir tabya bir tedbir grp bir gecede gklere
yksek bir tabya
Buraya 10 adet balyemez kale dver top ile kale iinde olan
yksek saraylara ve gvenlidir diye liman kenarmda bulunan kf-
fara yle top glleleri vuruldu ki kale iinden [272a] bir
ve koptu ki ve iniemeleri gklere
O gn btn hmayn gemilerine btn deniz bey-
lerine ve Cezayirliye emirler gidip deniz stnde gafil
olup koruma kollamada olup 12 adet mavunalar ile
kalenin deniz olan yerlerini ve liman dv-
mekle grevlendirildiler.
Onlar da kalenin dvmeye kalenin
iinden bir feryat koptu. Ama denizden kale dver
glleleri nice kere bizim askerlerine isabet do-
nanma fermanlar gitti. Ama yine bu arada
kffar edip nice binlerce hileler,
lar etti. Hainliklerine ve samaya devam
ederek gnden gne yz ve iki yz adam mertebesine ayak
bu tuzak yerinde fani mrlerini ve
Mslman gaziler
Szn gece ve gndz meydana gelen yazsak
sz uzatmak olup byk bir kitap olur. Ancak szn z ve
odur ki hilekar kffar bu grp geen (---)
gn bedenler zere grd ki bin eli ve omuzu
serdengeti gazileri etmek iin
O gn kffar bu hali grp bedenler zere beyaz vere bayrak-
dikip;
"Aman, aman ey sekini" diye etti-
ler. Asla ve kaleyi dvc
toplar ile daha fazla dvp kumbaralar, ve
kalenin yerlerinden rehin birka
kffar on gn mehil istediler. Serdar;
"Sabahfeyin yohsa hepinizi
geiririz" diye sylediler.
179
Hemen yeri cehennem olan kumandan
kalenin iine giderek;
"Kabil imkan Btn Trkler edip
gerektir. Hemen can ve ailemiz ve
iken sabah diye hepsi rica edip bedenler
zerini daha fazla vire
Nice gvenilir I<ffarlar rehine o saat aman ile
btn yenieri, sipahi, cebeci ve topu pr-silah bedenler
zere btn ve cebehaneleri ele geirdiler. (---)
(---)
O gece btn kffar gemilerine dolup ada ada
cehennem gittiler.
Huda'ya hamdolsun bu gn bu,rlar ve rlu-
varlar zerinde Muhammediler okunup btn Mslman ga-
ziler metrislerden kalenin zerinde kat kat top-,
lan lar.
Bir kere Muhammed! ve bir top ve tfenk
edip gn gece hmayun olup gece ve
gndz top ve tfenk grltsnden vakitte
yerler, gkler ve denizler
Kffar gemileriyle Suda Ka-
lesi'ne, Retime, Apokorona ve Kandiye'ye giderlerken Hanya ge-
nerali mel'un bu grp, Muhammedileri duyup,
zerindeki ha alemleri olup yerine
Resuluilah grnce mel'un general;
"Bu hali grmemek diye kendi gzn
mel'un oldu.
Hemen alelacele btn hmayun limana girip
oldular doldurdular). karamrsel ve
cebehane gemilerine izin verilip Asitane mjdeciler gitti.
derya beyleri toplam 77 para 50
para Cezayir, Tunus ve Trablus gemileri demir
Daha sonra btn gemilerde olan ve forsa tu-
gemilerden deniz byk surahi, uzun
namlulu ve san' toplar koyup ve nice byk tabyalar
kirpi gibi toplar ile sslediler. ncelikle kalenin hendeklerini ve
srlen gibi denizler gibi askerleri,
beldar (bel ,kullanan), cerahor (yol tnel
teberdarlar azebler, forsa ve esirler ile
180
gn gecede hendekl,eri pisliklerden ve metris
temizleyip kalenin yerlerini sonra
btn askerlerini yerli yerine [272b]
Kale evvelkinden bin kat fazla ve
btn kiliseleri Mslman mabetieri olup
Allah'a ibadet edilmeye cuma Sultan Ca-
mii'nde btn gaziler fethinde iin Huda'ya
ettiler.
Bu hakir de binlerce defa Yce edip birinci
Azak Kalesi ve yedi kere Leh lkesi,
Moskof ve Kazak vilayetinde oldu. Ve dokuzuncu ga-
bu Hanya Kalesi oldu.
Kale iinin imar edilmesine herkes elinden gel-
sslediler. gecelerde herkes ev-
lerini ve kandiller ve ile sslediler.
Kalenin ii Mslman gazilerle dolup yine Rum
sol haraca vakit
namaz eda olundukdan sonra 70 koldan harp musikileri
glhang-i Muhammedller ekildi ve top ve tfenkler
grlts Irak'a ve Hatta sesleri ve
grlts ufuklara btn dnyaya yeni bir velvele ve
debdebe Hanya Kalesi'nin fethinin tarihi:
(---) (---) (---) (---) (---)
Kuvvet-i sultan ile Girid .
Sene 1056 [1646]
Bu kale feth gn gelesi
Venedik 6 para Malta, 6 para Duka ve 6 para
Papa gemileriyle toplam 100 pare kefere ve fecere gemileri yedi
ejder gibi kaleye geldiler.
Grdler ki kalenin dopdolu
olup liman nnde btn derya beyleri ve btn Cezayirli
'
Kalenin btn zerini
ssleyip btn burlara ve bedeniere Mslman gaziler
minare her minare ile
askerleri ile grnce
btn dleri
... -
181
"Elveda ey Hanya elveda" deyip inleyerek ve
halde Suda giderken btn donanma ve Ce-
zayirli kffar zere avanta ederken kffar
Suda'ya
Beri Hanya'da btn Mslman gaziler bildiler ki henz
Hanya Kalesi feth 9lup isteklerini elde ettiler ve

elebi kalyonuyla btn
gzel cariyelerini ve btn mcevher buldu-
lar. Btn kheylan ve nice yz mal,
cebehane ve mlk emlak alip inti-
btn kiliseler Mslman ibadethanesi oldu.
Byle bir zor Yunan Ka-
lesi feth olup eklendi. Bu gazada olan
ceng u cidal Azak'da ve Sultan Murad Han. ile Revan Kalesi ve
Ama o tarihilerin diliyle
gzellikler verip ve
Daha sonra bu Girit iinde 9 para byk
gibi beldelere, (---) para kalelere ve ta
Isfakiye olan halka ve insanlara her ocaktan
kendilerine gvenilir, kt niyeti olmayan namuslu
gven verici belgelerle her kale ve beldelere gnderip;
"Elbette gelip harac verici olup kalelerinizi teslim
edip yine oluk ile evlerinizde ve yerlerinizde huzur
iinde devletinin dua edesiz. Yoksa
bu ahde btn oluk
esir edilmesi ve kendilerinin geirilmesi ke-
sindir." diye b gibi gven verici mektuplar ve ada
iinde olan btn kalelere gidip 7 gnde Hanya Kalesi'nin drt
300 pare ky patrik ve rahipleriyle ve paha biilmez
hediyeleriyle gelip itaat edip
Bunlardan kffar boyun btn eyalet vezirleri
ve beylerbeyilerine buyruklar verilerek;
ve btn Mslman gazilerin olup sul-
taniler versinler" diye dellallar ilan edince
koldan seksen bin Mslman gaziler kol kol bu 770
mil ada iine [273a] gece ve gndz Allah yolunda
gaziler o kadar ganimet ve
kap-kacak metalar, nice binlerce ay bakire
182
taze getirip ordusunu doyum edip on bir gzel
erkek, gzel ve vermeye
btn Mslman gaziler ok bol miktarda mala sa-
hip olup Karun gibi oldular. Nice bin memleketinden in-
san bu bol m lk, bu sevin ve grp
Szn bu Hanya Kalesi'nde, Kk Hasan 17
sancak beylerini, 70 adet alaybeylerini btn ze<:met ve tirnar
sahipleriyle birlikte Hanya Kalesi'nde 27 oda ile
yenieri 10 oda topu, 10 oda cebeci, drt ve
3.000 askeri toplam 77.000 asker
Kale iinde 7.700 ve sol ve hisar azebi (asker) Ve
40 para yarar bey gemileri asker ve zahire
geirmeye Ve 50 para Hanya firkateleri yzer

gn mu-
sahibi Yusuf kalede kalan btn vezirler ve ileri ge-
lenlerle hmayun ile Asitane-i saadet'e
ve uygun bir hava ile deniz yznde 200 para yelkenlerini
uka nnden geip oradan 66 mil
Mora burnunda Manya katirinin yeri
oradan yine Manya burnunda Kelli Kalesi'ni, harap-
onu geip Kapuspata Burnu'nu da getikten sonra
Kalesi'ni geerek Anapolu Kalesi'nde demir
Orada gn Drdnc gn
bunun sonunda Venedik'in ka-
rar verilince g Anapolu
Asitane
'
"Gazan mbarek olsun" diye ferman, de-
elbise, mcevher ve mcevher haner gelip;
"Der-i devlete gelesin" diye emri ge-
lince o gn bir hava ile Ca-
nimet olarak az bulundu. Kalesi gklere kadar
'
ve kale olup iki adet
Hemen o anda g lodos 10 gnde nice
yerlere seyrederek;
Kalesi'ne, oradan (---) mil Limni Kalesi'ne, oradan
tekrar yine (,;--) mil Midilli Kalesrne, oradan (---) mil yine
Bozcaada Kalesi'ne
183
Bu kaleleri grp tamir ve eyalet
ile biner adam koyup btn cebehanelerini eksiksiz ve
hale getirdikten sonra Bozcaada' dan ( ---) mil yine
Gelibolu Kalesi'ne gelindi.
Burada da kale "Basiret zere olun"
diye tenbih ettiler.
Buradan yine uygun hava ile iki gn iki gecede
Adalar'da konaklama demiri nc gn
ayda (---) zaferle ve Sarayburnu'na
huzurunda yle oldu ki vl-
mesi ve tarif edilmesi mmkn
Orada Hanya fatihi Yusuf huzurunda yer pp
elbiseler ile ve bir hazinesi mallar
ve huri ve gibi gen hediyeler verdi.
Daha sonra bozguncular, iki yzller ve ekemeyenlerin
(---) (---) (---) fakir Yusuf
yere ldrdler. Mbarek Han grp;
"Ne gzel beyaz teni diye vp
Yusuf! Sana edenler zamanda senin gibi olsun"
diye beddualar edip Cinci Hoca'ya
O saat btn askerleri ve btn "vaveyla
ve va-veleda" diye feryad u figana her kafadan bir
dedikodu ve ktlk" diye btn halk
Allah gani gani rahmet eylesin.
Yusuf katledilmesinin sebebi
Kin gdc ve ekerneyen iki yzller Yusuf
edip;
Yusuf lalan, Hanya hazinesinden husre-
vanf kp milyon Karun ve bir keelerle
direk denizde damla ve zerre ver-
meyip gizledi" derler.
ldrldkten sonra [273b] maldan mlkten bir
O kee ile direk dedikleri bir renkli direk
idi. Hazineye koyup bilgi verenlerin dnyada ve
ahirette yzleri kara oldu.
Daha sonra o dedikleri Sultan IV. Mehmed
annesinin camiin hnkar mahfili stun
184
ettiler. Ama gerekten ..de bir Huda ve ibret verici bir
ki alhn ve cevahir onun ne
Bir adam yakalansa o kere
cumartesi gnnde sabahleyin yalasa emriyle bulur.
yle bir Huda ki Yusuf ldrlmesinin sebebi

hikmeti "Tedbir kuldan takdir Allah'tan". ve
dili kalemidir." Kaan ki Sultan Han
Sarayburnu'nda Yusuf ile Girit
feth ettikten sonra salim ve gani-
metlerle sana veririm" diye yemin
ederim" demek
Gerekte Hanya Kalesi gibi ve bir kalenin
fethi byk bir idi. Ama feth sebep Yusuf Pa-
yere serilesi
gelmeden Gazi Yusuf ok gayret edip
ezelf yce ve ok olup feth oldu. Yoksa
bu Hanya gibi seddinin fethi bir vecihle mmkn
idi. Ve yle bir kalenin fethine ufak bir de
ancak ola.
Merhum Yusuf sevgilisi ki hem fetih ve
hem de fetihten sonra nasip oldu.
Huda'ya hamd olsun bu hakir Evliya byle byk bir
bulunup salim ve bol ganimetlerle gelip aziz ba-
ve annemizle mbarek ellerini ptk;
"mrn uzun ve bereketli olsun Vekaletimizi eyleyip
Girit fethinde bulundun. Bizim muhta etmedin" diye
buyurdular. Hakir dedim:
"Benim aziz Siz ger ihtiyar ol-
dunuz. Han beri gazada bulundunuz. Bu
hemen dua edin. Nice gazalarda bulunup
sizin mbarek bol sevap ola" diye ellerini pp hayu du-
Bu hikayeye
Aziz garip ve tuhaf hikayesi
Ey Bu hikayeyi can dinle ki sak-
olan "gizli Bu Girit ilk defa fethine
Sultan ne yzden edildi, btn alimler
185
ve salihler ne yzden dualar etti, diye bu hikayeyi anlat-
maya
Evvela (---) tarihinde Sultan Ahmed Han sen
dnyaya sene 7 adet vezir ve ileri ge-
lenlerin yerlerine yeni camiin temellerine
meliki ukurlar te-
meline Tam 'bir senede temelleri toprak seviye-
siyle beraber olunca btn sekinler, halktan kimseler, milletin
dindar ve temiz fertleri ve felekler ilminden haberli olan mnec-
cimler mfkat ilmi ve gsteren pusula) yar-
ile dua ve sena ile bin adet kurbanlar kesilerek .mihrap
yeri konuldu.
Kalender temele mutemet ve sorumlu, Kara Snbl Ali
Efendi temel katibi ve Evliya Efendi temel
Hazret-i Aziz Mahmud Efendi temel
Mahmud elebi, Kara Mahmud ve gzel
sesli kimse de temel m'ezzinleri olup her gn olarak bi-
gayret gstermede.
Bir gn merhum Sultan Ahmed Han, camiin avlu yeri ki, Koca
Mehmed yerinde ancak ssl bir
orada ssl bir glgelik kurulup btn vezirler, yksek
memurlar, alimler, salihler, seyyidler, ileri gelenler
byk ve kkler, herkese yle byk bir ziyafet ki bu
byk ikram Ahmed snnet treninde Btn in-
sanlar yemekten sonra dua edip herkes
merhum Sultan Ahmed Han ssl iinde
Mahmud Efendi, Evliya Efendi, Kara Snbl Ali Efendi, Cerrah
Efendi, hanendeler Musahib mer
ve biz hakir huzurunda dizimiz stnde
Sultan Ahmed Han bu hitap edip:
Taala bu camiimiz ibadet
evi olur. nasip eyleye" buyururlar.
"Ama bu camie byk bir evkaf deyince hemen top-
[274a] olanlardan Evliya Efendi ve
Mahmud Efendi buyururlar ki;
niyyet'l-gaza deyip bir feth edin.
btn imaretlerini cizye gelirlerini bu mbarek camiinize
vakf edin, Gr e yce Sleyman Han (kabri gzel olsun) biz-
zat kendileri Malta ve Rodos feth edip
186
Hereke ye Snbeki kalelerini feth edip
btn camiine vakf eyle_di. Hala byk tevliyettir. Btn ata-
iinde Sleyman Han ve
byk yoktur. Bolay ki siz de Akde-
niz'de Girit Venedik elinden feth edip
bul'dan giden tccar ve Mslman
kffar gemilerinden pak hemen Cerrah
Efendi Mahmud Efendi bu temiz ni-
yet iin, Allah iin Fatiha dediler. Orada bulunan-
hepsi Fatiha okuyup ellerini yzlerine srerek
herkes;
Taala kabul Erde ve gete o
ada feth olur. Ancak hemen o fethi iin gerekli
lara gerektir" dediklerinde hemen Sultan Ahmed Han
rahmeti zerine olsun) der:
"Ama efendiler! Bizim Venedik kafiriyle sulh u
Sulha bir
Ne bahane ile edelim. zellikle hala
Anadolu eyaletlerinde Said Arab, ve
eelaliler (haydutlar) gibi gl
derdinden denizler gibi askerimiz ile
kumandan Murad lalam ortadan
Nice sefer Girit feth edelim?" dedikle-
rinde Evliya Efendi der;
nc gn kumandamn btn ldrp
on ikinci gn mjde gelir. O devam ve se-
yoktur. Sel suyu gibi gekincidir. Kumandamn Murad
kuyulara doldurup Kuyucu Murad diye
tarihlere diye keramette bulunur.
Gerekten Murad btn Haleb, Azez ve Kilis
geirip kuyulara mjdesi
Sultan Ahmed'e gelince gzel huylu gnl rahatlar ve
ii dolar. Hemen o saat Mahmud Efendi der;
Gazan mbarek ola, Ama beyt:
Raklbin biri ld, bini
Hayf kim diri
Geen gnlerdeki zere
ha111d olsun haydut dikeni Girit
"' .o _p
187
gayret gsterip ncelikle Venedik Pencpirim'ine bir gvenilir eli
ile bir mektup gnderip Girit kendi istekleriyle verme-
leri iin isteyin, grelim ne zuhur eder" dedi.
Mahmud Efendi'nin bu verici Girit fethi
kinden Sultan Ahmed Han hemen mektuplar
Kurd szleri ve dzgn bir kimseye
ve nice hediyeleri verip yedi gnde
ile Bosna'ya, oradan iki gnde Venedik elinde
Kalesi'ne, oradan gemiyle Venedik'e geti.
Bir gn N azarta mahalde ertesi gn byk tren
ile Venedik olan Pencpirim'e kt trenli divanla-
mektup okundu. Ne oradakiler anla-
hepsi birden;
"Nola, Girit verelim,
stne" diye taahht edip bir mektup yazarak eliye hayli
gsterip Asitane Kurd gnderdiler.
Dokuzuncu gnde eli kurt gibi grp geldi-
Sultan Ahmed'in mbarek
ellerine verip yer per.
O mahalde mektubu tercman okuyunca yine
Mahmud Efendi, Evliya Efendi, Snbl Ali Efendi,
(---) Efendi, Muabbir Efendi, Efendi,
nev! Mevlev1 Efendi, Mevlev1hanesi
Cenub1 Abdi Efendi, mer Gzelce Glabf
Kuzu Ali Abd! ve bu hakir dahi idim" deyip ba-
byle hikaye etti.
Daha sonra bu geenlerin mektup
huzurunda okundu. ncelikle byle
ki;
sekini, on yce Allah
sonuna kadar devletini Mekke ve Me-
dine, Kuds, Arap ve Acem Sultan [274b]
Ahmed Han Hak Taala mbarek vcudunuzu ha-
talardan koruyup devletiniz ola. Bizcileyin bir
ve Pencpirim'den Girit rica
kere yz bin 76 pare kalesiyle, senelik yedi
hazinesi olur yedi yz pare kyyle, yedi adet
ve madenieriyle 770 mil Girit ki
hasretidir, onu size verelim" hemen Mahmud
188
Efendi, bu niyete "el-fatiha" deyip mecliste
hepsi okudu, Girit fethi iin dua ve sena olunup
Muhammed! ekildi. Ve mektubun
lar ki;
"Bizim gibi fakir, sizin gibi byk ylece ve-
rimli verince sizcileyin yce rica ve te-
mennimiz odur ki bize Arabistan iskelelerinden Akka Kalesi'ni,
Sayda Kalesi'ni, Beyrut Kalesi'ni ve tarihi mabedimiz olan Haz-
ret-i Mesih Kuds-i Kalesi'ni btn ih-
san etmeniz ferman V e
yoksa Girit bundan are yoktur ki gz gre gre
kimse kimseye mlkn vermek, hamile vermekten daha
Ve bu bizim mlkmz istemeden ise sizin yce ata-
beri miras yoluya size kalan vilayetlerinizi eelali ve
elinden daha makul idi, vesselam" diye
Sultan Ahmed Han hayli kederlenip
oldular. Hemen Mahmud Efendi der:
"Hey Ne elem ekersin, sz verenden alan uslu gerek.
gelen Girit size verelim,
dili kalemidir. Onlara Girit'i verelim dedirten
ki dillerinden verelim kelimesi
er ve ge elbette onlar o vericilerdir ki Fatiha-i
okunup kabul Muhammed! eldldi.
feth mukarrerdir." diye konu
maya
hikmeti bu kffar mektubu divanda okunduktan
sonra saadetl zntsn gidermek iin Hasbahe iinde
emensoffa mahalde bir ssl emenzar, otluk ve
zere kurup musahib alimler ve salih-
ler ile can sohbetleri ederken onu grdk, ( ---)
Harem beri yedi tane talihli nne
huzuruna gelir. ,
Btn ve Mahmud Efendi, Evliya Efen-
di ve bulunan mbarek ellerini perler.
Hemen Ahmed ve Mahmud Efendi'nin
pnce Mahmud Efendi;
bu nazar olundu" der. Sultan Ah-
med Han; . ,-
189
Bu Hsn-i
rica ederiz" derler.
gizli ve hikmetlerin
Venedik rnel'unu mektubunun elerninden kurtulmak
iin;
gstersinler" diye izin verince
kutlu her biri cihan gibi nazlana-
rak, salmarak ve muhabbet top oynamaya
Ama hepsinden Osman uluca ve
gibi idi.
Hemen Osman top top atarak muhabbet
girip oyun oynamaya ve el topu atarak ba-
Sultan Ahmed Han
Osrnan'a hitaben der;
Bana Girit feth eder misin" deyince o
der;
"Ben Girit'i neyleyeyirn, ben ak tenli Urus cariyesi vilayetini
deyip. yine oyun oynamaya
Evliya Efendi;
"Sbhanu'l-Hallak! szn masum ocuk an-
hissesini der. Mahmud Efendi;
"Osman Girit szn ama dem vurup U rus
gizli ki acep gizli
manalar buyururlar.
Daha sonra Mehrned'i Osman kovarak
taht girip Osman harekette bulu-
nunca Mehrned taht (oyun) mey-
salmarak yine oyuna hemen Osman;
"Tut karda Mehmed" diye Mehmed'e bir. top vurun ca [275a]
Mehrned'in burnundan kan sersem
oldu. Sultan Ahmed Han;
Mehmedirn! Seni vuran ana bir Os-
Dnya oyununun byledir, sen de onu vur" diye Meh-
med'in silerek tahhn getirip Ahmed Han gnln

"Bana, Mehrned'im, Girit'i feth eder misin" der.
Mehrned;
190
"Feth ederdim Osman beni
Ama Mehmed fethini tamam eder." der.
Hemen Cerrah Efendi;
"Sbhanallah, bu gnde ne acaip
olundu ki devletinde ne bu bu
gibi gizli ortaya ama birimizin ru-
hunun haberi Bir acaip dili deyip
hayretler iinde
Ondan sonra yine top oynamaya
Bayezid ile Sleyman ve
birbirine top vurarak gezerken hemen kara servi bir
servinin Murad nce Baye-
zid'e, ondan sonra Sleyman'abirer top ile vurdu ki Ba-
yezid ve Sleyman yerlere serilip ikisinin de burnundan kan dam-
Sultan Ahmed Han;
"A Niin yle vurursun"
M ur ad;
"Vallahi (niyeti) yle vurmak
idi. Ama dnya oyunudur, yle gerekti. Zira onlar geende
benim st geip yerimi almak istediler. Ben de
bulup vurdum." dedi. mer
Bunda da bir dedi.
Bundan sonra serenk giysilere
gelip yer pnce Sultan Ahmed der;
nerede idin" der;
abdestin b.tn yenip
geldim" diye ve ekinmeden korkmadan
syleyip hareket ederek oynamaya
. Osman'a bir top vurunca
Osman,
"Vay diye feryat ederek
Sultan Ahmed Han; "Sbhanallah ne acep hikmettir." &edi.
Hemen Murad "Al diye
bir top nice topu korkmadan tuttu.
elindeki topu Bayezid'e vurur gz
kadar geri dnp Murad'a bir top vurdu ki
Murad iki"kere yerlerde bir hayli oturdu. Hemen
geip oturarak
191
"Murad'a iyi top deyip taht zere zekerine
ve hayasma eder.
Murad fkesinden yerlerde srnerek
beni grmekten lmek der.
Daha sonra yine oyuna Ama
btn olanlar;
"Bu bugnk gn ve ne acaip
diye taaccp ederler.
Hemen Murad yine kovup fkeli bir top
yine topu tutup Ahmed girer.
ve bir halde taht
Ahmed Han
Bana Girit feth edip camiime, Mekke ve
Medine'ye vakf eder misin!" der. Hemen
Hak Taala ve destekim olup Hazret-i
Yusuf ederse, Bismillah ile Taala Yusuf
yzl Mehmed'le feth ederiz" deyince bulunan-
hepsi bu niyete "el-Fatiha" deyip hepsi Fatiha-i
okur. Ahmed Han:
"Ne hikmettir ki eli mektubu beri znt ve
beni znty gidermek iin oy-
ibretlik
dibelik gam stne gam iinde idi. Huda'ya
hamd olsun Girit'i Mehmed'le
feth ederim btn yok olup gnl ra-
ve sevince diye cevap verirler. Ahmed
ruhu ola, Allah bol bol rahmet eylesin.
Ahmed Han
hikmeti, kaan kim oynarken
[275b] Mehmed;
Osman beni deyip topundan
burnu byk .
.Sonunda Sultan Osman Hotin giderken ana-baba bir
kk susuz Mehmed'i sebepsiz ve
bir edip Hotin'e gitti. de
hayasma bir top vurup Osman
bir belirti ki sonunda Osman Hotin'den fetihsiz
dnerek Mehmed'in yere iin "Eden bulur."
192
sz Bunyaz bir lanetli, Yedikule'de
ettiler ki
vurup tuhaf idi.
nc Murad, kara selvi
Bayezid'e ve Sleyman'a, birer top vurup iki-
sini de yerlere sererek da o ki;
Sultan IV. Murad Han 1035 [1626] tarihinde Revan fethine gidip
Revan ile (---) Re-
van Bayezid'i ve
Mu'rad\n top ile vurup kara selvi
iki akarak
edip Sultan Ahmed'in nur dolu trbelerine defn et-
tiler. O gece Sultan Mustafa da bulundu.
geen ederlerken ikisinin de
akarak defn olundular ki" huzu-
runda top darbesinden akan kan 21 sonra
ortaya Allah her ikisine de rahmet eylesin.
Drdnc de Murad'a bir top vurup Murad yerlere
serilince Ahmed taht zere oturur. So-
nunda Murad Han lp tahta

taht zere zekerini eline ve
o belirti idi ki taht sahibi Osman-
devletinde ve olup
belirtisi idi.
belirti o ki; zere
hayasma "vay hayam" "Ey Allah bilir
bir bundan lse"
diye sonu bu hikaye ettiler.
Yedinci Ahmed
bir Ahmed Han
bana Girit'i feth eder misin?",
Hazret-i Yusuf ederse feth ederim"
"Ey Senin efendin Yusuf Girit
feth
Sekizinci Mehmed ile feth ederiz",
Allah bilir Yusuf ve Mehmed isimli
bir dnyaya gelip onun kutlu Girit
idi.
,;.. . _,.:
193
Ey Bu ilahi Sultan Ahmed huzurunda
Mahmud Efendi ve geen nice byk veliler ile seyredip Giril
ilk bu yzden dualar, senalar ve ne-
fesler olunup gece gndz beklernede idik ki bu Girit
fethi ilahi zuhuratla derken hamd olsun
Koca Sultan Han ocukluk huzurunda
Girid'in fethini gibi ahdine vefa gsterip Girit'i Yusuf
eli ile feth etti.
huzurunda oynarken her bir kar-
birer top vurup lp mey-
kendisine idi.
topu sonuna kadar
devletinin onun geerek de-
vam etmesi idi.
hamd olsun bu kusurlar sahibi hakir baban o Girit
fethedilmesi bulunup sen benim
sen benim yerime edip Girit
Hanya fethinde bulundun. Taala Girit
fethinde de bulunursun. Hak Taala
sana ve selamet vere," diye bu Girit'in ilk fethi ve
iler hallerini ali kuyum-
ve musahibi Mehmed bu an-
Allah gani gani rahmet eylesin.
Geri Hanya fethinin binlerce tarifi ve ama
bu kusurlada dolu hakir gzel gstermek
iin o kadar laf etmeye
gre hitap edin" szne uyarak sade dille
bu kadar ile yetindik. Vesselam [276a]
Daha sonra ( ---) tarihinde C ivan Mehmed
saclaretten azi ederek Girit edip
Defterdar Salih ettiler.
Onlar da ncelikle Murtaza vezirlikle ve
ile Budin eyaJetini vedi. O hafta
elebi'ye vezirlikle cennet benzeri verdi. Yine
senenin Receb Salih efendisinin elebi
Mehmed ki, sinirinden Defterdarzade Mehmed Pa-
nice divan zapt edip ve silahdar
Salih vezirlikle yenieri kabul etmedi-
194
ile olup Erzurum eyaleti
verildi.
Bu hakir Evliya Erzurum katip, ve
musahip olduk.
Bu kadir bilir, dilli, seven, iyi
huylu, her san'atta usta, gzel sz syleyen, yce,
cmert, eli cesur ve irade sahibi bir idi.
ve fazla ve hediyelerini
Erzurum seyahatine olduk.
O gn Sultan Han huzurunda hediyesi
elbiseler ile yer Han buyur-
dular ki;
"Lala bu uyarak hareket edip kt
olursa, ekmeye yetkili vezirimsin. Ta Re-
van kadar btn Anadolu eyaletlerinin
askerleri senin emrindedir" diye soylu eline
elden ferman verdi. kese elli katar
elli katar deve ve bir ssl ile iki kat sarnur el-
biseler hediye edip Saray-
burnu'ndan skdar'a geilerek yerde

O gn erkez Terzi Mustafa
msellem olup Erzurum'a ile Silahdar Sleyman
zere gitti: Tedbir sahibi skdar'da konaklarken fer-
manla hazinedan olan Dilher elebiyi azl edip yerine
Ali hazinedar oldu. Tam bir hafta
skdar'da ve btn grlp,
1050 senesinin Receb birinde [17.10.1640]
Defterdarziide Mehmed ile Erzurum eyaletine
menzilleri, kyleri, kaleleri ve
btn byk eserleri bildirir
Evvela Bismillah ile skdar daha nce birinci ciltte
sebebi, ka, defa
btn Burada
tam bir ay
Msellemin Erzurum'u ele mjdesi gelince kur-
banlar kesti. Zira Sleyman Erzurum valisiyken daha nce
Sultan Murad Han Erzurum'da eelaif olan Abaza
195
Sultan IV. Murad Han kula
Bir gece ile Cezayir'e, oradan oradan Hacca,
oradan Hindistan'a, oradan oradan Erzurum'a Sleyman
gelerek Abaza isbat edince nice
btn Erzurum bildik dost gnden gne
asker Erzurum'da yine Abaza ortaya isyan etmek
diye Defterdarzade'ye Erzurum eyaleti
verilmesinin o idi.
Sleyman yeni ldrp
a gnderip msellemimiz Mustafa Erzurum'u
zabt haberi gelip skdar'dan birinci
[16.11.1640] gnnde 7 saatte,
Pendik Ky menzili: Deniz byk bir kefere
kydr. haneleri skdar Kirei-
hkmnde (---) var. ve ok
btn sebzeleri buradan gelir.
zellikleri birinci ciltte
Bu mahalde Salih efendimize on
kese, on at ve hediyeler ve geldi. Bura-
dan Hasan matbah emini ve
pazara giden ile ileri gidip bir 500 adam ile ileri
gittiler. Buradan 6 saatte;
Gebze zellikleri [276b]
Eski zamanda byk 233 [847 / 8] tarihinde
Harun Cafer Seyyid Battal Gazi ile
ancak yaparak iinde ya-
dedikleri yer ki hala ona Koca Mustafa
Camii derler, eski mabettir, orada Harun bir kale
yaparak iine 3.000 kul koyup her sene kffardan birer
hazinesi almak Yine
Harun yola Seyyid Battal Gazi skdar'da
sene bu Gebze Battal Gazi askerle-
rinden birka ettikleri iin Cafer Battal bu Gebze'yi
hanelerini harap, esir edip emirlik
merkezi olan Malatya dner. Hala o harabelerden bu
Gebze'de nice bin eserleri seik bellidir.
Daha sonra gemesiyle yine kral byk bir
kale imar eder. Daha sonra (---) tarihinde elebi
196
Sultan Mehmed feth edip "Kffar gelip diye kale-
sini harap eder. Onun' da bellidir.
Cekbize (Gebze), "gel bize"den Ama nc
Eblfeth yani Sultan Mehmed Han Gazi, feth
ettikden sonra imar Kocaeli 150 ake
ve Sleyman Han kpr sahibi Koca Mustafa
byk bir cami onun Mtevelllsi ha-
kimdir.
Yksek bir zirvesinde olmak ile denizden bir saat
bir susuz Toplam bin kadar
ve baheli eski tarz evleri
camii var, ama iinde en ve ca-
mii gibi rtl gk renkli kubbeli byk camidir ki
vezir camileri iinde byle bir cami yoktur. Edirne
Sleyman
Geme namert kprsnden ko su seni
sylenen kpr sahibi Mustafa hayrat u hasenat-

Merhum Mustafa valisiyken bu camiin btn_
mermer usta mermercilere yaprak yaprak yap-
Orada bir somaki ki dnya y-
znde btn ustalar o bir keser vurmaya kadir
dir. Ve nice bin trl tuhefleri (hediyeleri)
gemilerle Gebze'nin iskelesi'ne Ca-
miin i yznde adam boyu renk renk mermerler
ki iinde byle bir cami yoktur. Min-
beri, ve m' ezzinlerin mahfi li byler san' bir
ki anlatmak ve tarif etmek hi bir mmkn
Ta ki gzle grmeyince belli Zira
key bved manend-i d'ldel

Sleymaniye Camii'ni yapan Koca Mimar
fesi Mimar Hsam Var mimar! kuvvetini sarf
edip yle yle incelikler ve ki
sanki elinin
1
grmek gibidir.
... ..
197
Bu camiin drt pencereler zere gzleri gibi
kk kk camlar var ki saan vur-
duka nurlu cami olur. Onun iin kubbesinin
"Allah gklerin ve yerin nurudur" 35]
Kubbesinin i yz kandil
ve nice bin avizeler ile camidir.
var ki sanki Isfahan Ve bir va.iz ve krss var ki
Hind sad(yz)-efkarfsi onun se()-efkarfdir. Zamane
ona denk byk bir krs yapmaya gleri yet-
mez.
Bu camiin olan pencerelerinin Cennetin
bahelerine benzer bir var ki orada olan snbt rey-
han, ve kokusu cami iindeki dima-
btn sesli blbllerin insana hayat
verir. Ancak bir var ki sanki bir
(yce zerinde Karahisarf Hasan
elebi'si ve ssl camiye tarih:
"Hayran hasenen Sene 930"
tarih
Ve camiin iinde 70 adet gzel Kerim"ler var
ki her biri birer hazinesi Ama iinde en
sol
olan Kerim bir diyarda yoktur. Sultan Ahmed Ca-
mii 'nde ola.
Ve iki 6 adet
stunlar zere adet kubbe ve bir [277a] kubbesiyle
yedi adet kubbeler ile
Ve avlusu selatin camii gibi bir avludur ki (---)
(---) ssldr. Ve bir bir tabaka minaresi O da ga-
yet dzgn yksek bir minaredir. Bu camiin evresinde gelen giden
yolculara iin bir mihman saray (konukevi) var ki
3.000 insan ve
1
2.000 at Ve
Ve btn misafirler ve evrede bulunanlar iin bir
ki btn boyu gen erkek herkese nimeti bol
bol her gece sonra konukevinde
kalanlara sinilerle her ocak birer sini orba ve adam
birer ekmek, her birer kandili, her at,
deve ve birer torba yem konuk
198
grevliler getirip hizmet ederler. Byle bir
hayrattr.
Suyu, ve ve gzel bir
Bu ile
rtl byk Bunlardan kk ve byk
bir ham ve yz seksen Btn bu gzel eserler Mi-
mar Sinan
iinde (---) camii sadece eski Btn evleri
kiremit rtldr. tamamen
hafif ve Ama suyu gzel

Gebze'nin ziyaret yerleri: (---) (---) (---) (---) (---) (---) (---)
( ---).
Buradan yine 5 saat gidip,
Heleke Kalesi'nin zellikleri: Hereke de (---) ta-
rihinde, elebi Sultan Mehmed, Rum keferesi elinden fethederken
pek ok gazileri heleke yani he-
Zak yeri demektir. Gerekten de yine helak olacak yerde
deniz iki dere bir kaya zerinde
karakolhane gibi bir kck gzel bir kaledir.
Kuzey tarafa bakan bir ve iinde
haneleri yoktur, hemen muattal durur.
Kale dibinde suyundan bir Kocaeli
nahiyedir. Buradan yine deniz
ile 8 saatte,
eski kalesinin zellikleri: git"ten bozulma olup
Yunan 1050 [1640] tarihli seya-
hatimizde olarak Bu bir gn
konakla
Ertesi gn g ve or-
iinde 6 saatte,
S abanca defa bir koca bu ma-
halde ve saban
Koca bir ky olur. gemesi ile Sleyman
Han bir kasaba olur. Rstem yz
byk bir han yapar. Gzel bir cami, temiz bir ha-
mam ve b:y,k bir edilir ki saf
ile evlerle bir kasaba olur. Ve
Koca Mimar<Sinan: Pertev Ham da Mimar Sinan
199
Btn hayrat ve Rstem
onun mtevelllsi hakimdir. yenieri
vlecek beyaz ve dibinde bir
ekmeki var. Bir bereketiyle bir
has ve beyaz somunu kim sahanca somunu diye btn
dnyada Hatta gn dursa kuruyup lezzeti
bozulup kflenmek ihtimali yoktur. ok nl ile
nice ok Ta bu
derece lezzetli, has ve beyaz olur, ama suyunun
dendir.
Sahanca Gl'nn evresi 20 mil Drt
kasaba gibi para kyleri Btn
bu gln suyundan itiklerinden yzlerinin renkleri
Mahsulleri gayet oktur ama yoktur, ancak bah-
eleri oktur.
Ve bu gln kavun ve karpuz olur ki ikisini bir
ancak gtrr. Lezzetli zerdesi olur,
Ve bu gl iinde seksen para ve
Kyden kye kereste ve gt-
rrler ve 70-80 [277b] kar ederler.
turna ve livne
misk ve anberle gibi lezzeti olur, gayet
ve glendiricidir.
Ve bu gln 20 Gayet temiz ve duru akar
sudur. olan kylerin esvap
asla sabun srmeyip er kere pak ve beyaz tlbent gibi
olur. geen somunu dahi bu su ile ekmek ettiklerinden
pamuk gibi olur. Ve bu gln
Byk Sakarya Nehri; iki saat geip Kocaeli
iinde irve Karadeniz'e gay-
ret ve ile Sakarya Nehri'nin bu gle bile
Bu gl Krfezi'ne saat bu gln
nnde denize Hatta Sultan (---)
bu gl Krfezi'ne katmak iin nice kere yz bin
kazma, apa, ve usta az bir
ken "ok byk servet ve Nuh mr gerektir" diye
vaz getiler. Ama Sakarya Nehri, Sahanca
Gl'11e ve gl de krfezine Karadeniz'den Sakarya
Nehri yoluyla bir daha girmez. Ve i il olup
200
Bolu kadar konak yer imar olur. Bolu
iskeleye olup btn gemileri ta Bolu'ya
bir tahta akeye ve bir kantar odun akeye
ve byk bir hayrat olurdu. Allah nasip etsin.
Buradan 6 saat gl kenannca
iinde byk ibret gzyle seyredip gider-
ken kprden Sakarya Nehri geildi. ifteler
sonra bu kprden geip Kocaeli iinden
geerek irve iskelesi Karadeniz'e
Hendek menzili topra-
bir baheli, camili, ve
gzel Ve yz elli ake Ve yenieri
kethdayeri ve
Bu mahalde bir amurlu batak orman iinde uzun bir
kprs ki Arap ve Acem'de byk
Buradan yine 12 saat byk ormanlar iinde
gidip;
Dzce menzili: Bu mahal Bolu nahiyesidir.
Bir ve dz yerde, bir camili ve iki
Ana yoldaki dahi
imaretleri yoktur, ama ky-
leri oktur. iki saatte
Melen Nehri suyundan te skbi mamurdur. Bolu topra-
Camii, han, hamam ve gayet mkemmeldir.
Buradan yine 9 saatte,
Bolu Kalesi'nin zellikleri
(---) tarihinde fethidir. Sunkur Bay eliyle
feth edip kendine evlattan eviada hayat ola-
rak Hala tkenmeyip
derler. Kalesini Bursa tekfuru Bir yksek tepe
zere drt bir harabe iinde binadan eser yok bir kaleciktir.
Fatih Sultan Mehmed Han zere Anadolu eyaletinde
sancakbeyi beyinin
hmayun 300.122 akedir. Bolu zeameti 14, Bolu 55, eriba-
ve alaybeyisi
Kanun zere cebelleriyle 2.800 asker olur. 800 adam da
beyinin ve olur. Ve 300 ake
nahiyesi ..
201
Evvela nahiyesi, Gkesu nahiyesi, Sazak nahi-
yesi Gerede yolu Drtdivan nahiyesi ve na-
hiyesi. ( ---).
senelik 5.000 olur, beyine 15.000 olur.
Ama gayet adalet etmek gerek. Kanuna birka ake
hemen gnde edip
zalim olan hakimin gelirler.
Yenieri sipah kethdayeri ve
Geri ama sekinleri, ileri gelenleri ve
oktur. Gerekten ve marnur byk bir
Bir 34 mahalle, 34 mihrap
(cami) ve 3.000 tahta rtl gzel evleri olan gzel bir
Yer yer zengin kimselerin haneleri ve kiremit
rtldr. ve Zl-
fikar ve gibi
(---) cuma cami
Evvela iinde Mustafa Camii, cemaat-
lidir.
Ve Ferhad Camii, gayet Bu camiler
Sleyman Koca Mimar [278a] Bu camilerden
mescitlerdir.
(---) 7 han, be-
desten ve 7 btn
400 adet ve Ama
medrese ve darlhadisi olup bilmiyorum. Ama 71 de
mektebi yzden fazla Kelamullah
Alimleri oktur ve Muhammediyye okurlar.

Suyu ve gzel ve erkekleri
oktur. tamamen muhayyer ferace giyip ile
gezerler. Ama gayet edepli ve ve
baheleri gayet oktur.
Yiyeceklerinin ve/ ieceklerinin
hayat kutu am ve olur ki ondan su
ien yeniden hayat bulur. Buralarda ona senek ve bodu derler.
genkllikle deniz ve kara
am am ve
am yiyip geinirler. Bolu ve

202
Bu iki konak yerde deniz
ve ve Hisarn
Bolu
Bolu Bu gney iinde,
saat bir yerde, ufak tefek, eskiden bir
Suyunun ok yksektir. Ancak uyuz has-
ok Suyundan ienin midesini
vcudunu pamuk gibi yapar. Nice nice bir
ve araba araba bu gidip
zinde sahip olurlar. Herkese tabii
Bolu ziyaret yerlerinin zellikleri: Evvela Yozgad Baba Tek-
kesi; .
................ (1.5 ............... .
Buradan 12 saatte tarafa kyleri
Gerede zellikleri: Bolu
su ve 150 ake Yenieri
bir z iinde bin adet tahta ve kiremit rtl eski ev"
lerdir. dokuz mahalle ve on bir Hepsi (---)
camidir. iinde ( ---) camii
................ (1 ............... .
Bunlardan mescitlerdir. 3 tekkesi, 1 ham,
200 ve yedi kahvehanesi
Btn fazla Gerede ve gayet
oktur ki Gerede gn ve Zira suyu ve
gayet yayla ve gayet zindedirler. Yer yer
gzelleri genellikle medrese talebeleridir.
Leventleri Gerede ve
Erzurum'a denk Halk

"Erzurum beni Gerede'de bulun, diye atasz
derler. Ama gayet zinde, iri ve cesur 'Trk
taifesidir.
Drt ve gney
kadar nahiyeleri var ki elli bin Etrak taifesi
nahiyesi, Alacaz nahiyesi, Eledivan nahiyesi, Bir-
divan nahiyesi, nahiyesi, divan nahiyesi, Drddivan
nahiyesi yedi divana kadar nahiye isim-
203
leridir ki iinde sakin olur ki
deyimleri, ve zel leheleri
Tosya, Bolu ve Drtdivan Trklerinin leheleri: Evvela bu
Etrakin (Trklerin) divan dedikleri; Gazi, Selukludan
Sultan Alaeddin boy beyi iken kefere elinden bu
feth ettike ve gven vermek iin divan
kurup ks yerleri hala divan kelimesiyle
yedi divan yedi nahiye ve
ki dilleri budur;

ekmek

araba


Safa yalava
Adem peygamber
Ese yalava
peygamber
ay d

eyne
cuma camii
tah

n
av az

kk
dehle
gzet

avrat
bar

alab
Allah
eb
elebi hoca
banlayan
m'ezzin
savu yeri

s ala
namaz
sin yeri

sav u

gblez
yavru kpek
tu la


fino kpek
dik dk
kiraz kurusu
204
ye te gen

ne


arslan

incir

yat
yumi gitmec

iner d
adam
Yalava
Peygamber
hele ci
sz[278b]
mezgit
mescit
tahirlik
hamam
arnar
koyun

kiraz
kelem
lahana
yer- prkl
havu havu havu kereviz
sepger babucu donbak
turp armut kurusu dikenli kestane
tlice yumru dambak ca burka
kestane yumurta yumurta
ullu cck k ak
tavuk kuru
ka ka c fak zili zirfe
hoca sini ka
mavmav eiezdi
kedi
hay ad dep e
avlu pilav zer de
akal makal oluk
kalye bulgur dutma
hurma havayi dngel
heri'se bakiava gibidir brek gibidir
bodu yil ip kekremsi hrpldedir
bardak palfide ier
ziven mi zil i b sykenenek
gider misin
'
syken ap
mum sacayak sacayak
musmul ep tok tok
"'
mundar temiz g hava n
-c,":'
205
smeke ka ka k kirman
egseri ses
cavvak ne onat gat
hoca I eb bey nedir halin eyidir eyi
izgindi dedim efe li m setlek
aferim
Bu szlerden nice bin uydurma kelimeleri
ki ne kadar bilgili adam olsa da bir kimsenin bir
szn ihtimali yoktur. O blgenin mahsus
tuhaf zel bir lehedir ki ancak bu Bu Gerede
yine 7 saatte;
Karagl menzili: ve marnur kyleri 8
saatte geip,
Ky menzili: Bolu nahiyesinde
ake Kyleri sarp Osman Gazi bu
diyar feth edinceye kadar kanlar ve bah-
eli kasaba gibi 300 tahta rtl evieri, bir ham ve her hanede
misafirhane Her misafir bu hanelerde konak-
akesiyle yiyip ier. Ama odunu, suyu ve sa-
Bu ky bu kar eden zenginlerdir.
Buradan bir dar, korkun ve
tehlikeli bin bir zorluk ve 9 saatte geip,
menzili:
ve ake Yenieri ve sipah kethda-
yeri bir dibinde 300 haneli, bir camili, bir
ve 40-SO bir Ama Sultan Murad
Han efendimizin musahibi Silahdar Mustafa ve
adet byk bir han edip bir kasaba
Lakin mr kiremit rtl
Haftada biT kere btn kylerin byk pazar kuru-
lur.
Buradan yine yerler iinden geerek 7
saatte,
Karacalar [Atkaracalar] Ky menzili; hkmnde
zeamettir. Bir camili, ve mahsull yerli 300 hane
fukara evleridir. Gelen geen yolcular konuk olup kar
206
ederler. Ama Etraklerdir. Bir kere
satarlar. Zira her gece ktk su iinde yatar. Alan adam o
yakmak iin 10 akelik odun Hatta bir arif yolcu bir
bir gevele ivisini Revan seferine gidip gelinceye
kadar sene geer. [279a] Yine bu Karacalar Ky'nde hane sahi-
bine misafir olup iin getirirler. Yine 3 sene
nce ivisiyle olim getirirler. Ta bu derece cimri, eli
ve tamahkar misafire
ktktr, diye verler. Ama yol zerinde
gelen geen yolculara hanelerinde rahmettir. Temiz
ve dindar da
kazanan Allah sevgilisidir." diye ve
tiftik, ve trl trl muhayyer dokuyup satarlar.
Karacalar herkese
Hazret-i Habib-i Karamani ziyaret yeri Allah aziz
etsin; yerleri; Ortaky yerin or-
. dnyaya Fatih Sultan Mehmed Han dev-
rinde vefat edip bu Karacalar'da kk bir trbe iinde
lerdir ki btn ziyaret yerdir. Eflatunzade
szleriyle lmne tarih:
Kale ruhu 'l-Kuds fi tarihihi
ne fi'l-cenniiti me'vd ruhihl, 1 Sene ( ---)
Bu zat (Melamf)
Hazret-i Hamza Efendi: Bu zat
mritlerindendir. Hamzavf-mezhep (melamf) diye itharn edilen
aziz bu
Bu Habib-i ziyaret edip bu Karacalar'dan
yine 9 saatte,
Kohisar Ky menzili: hkmnde Nahiye-
leri Kalesini Rum keferesi elinden 708 [1308]
hinde Osman Gazi feth edip bir daha kffara yer ol-
iin temelinden Bir camili kydr,
derler.
Buradan 9 saatte,

Ruhu'I-I'uds, onun vefahna tarihi syledi:
cennetler olsun"
.,. f"
207
Kalesi yani eski zellikleri
(---) tarihinde elebi Sultan Mehmed fethidir.
sebebi; (---) den bozma Tosya derler. (---) hk-
mnde var ve 150 ake
(---) adet marnur nahiyeleri Yenieri sipah
kethdayeri, mfts, ileri gelenleri ve var-
Geri Trkistan ama sekin alimleri oktur.
yksek bir yerde bin kadar tahta ve kiremit rtl
saff tahta ile eski evlerdir. ve bahesi gayet ok-
tur. Hepsi ll mahalle ve 21 Bunlardan ire (---)
camii
................ (1 ............... .
Bu gece byk bir oldu. Bunlardan mescit ve ma-
betlerdir.
Yedi han ve (---) var. Hepsi 340
kahvehaneleri ve bir demir bir
kargir bedesteni Her meta bulunur. Ama btn
muhayyer Ondan bedestende
muhayyer
kozlu ve leblebili ve kutu
beyaz st gibidir, gayet olur. Yer yer gzel
ve erkekleri biraz Geri
Trktr, ama gariplere gayetle
Tosya ziyaret yerleri: bir mesiresi ve imenlik
yerde;
Baba Sultan ziyareti: Yol zere vaki zi-
yaret yeridir. Ve
(---) (---)ziyareti
................ (1 ............... .
Buradan 8 saatte kah ire, kah Nehri ke-
gidip,
Hamza Ky menzili: Hamzavf Hamza ki Ha-
bib-i Karamani'nin mrididir, bu iin
Hamza Ky derler. zulmden marnur bir
kyde otururlar. Anayol zerinde ancak khne bir camii
btn evleri. Nehri
safi ve baheler ile
208
Bu N ehri 'nin ilk yer ( ---)
(---) mahal Buradan Karadeniz sahiline
Bafra Karadeniz'e yerde bu
nehir kendini ykseklerden, kayalardan denize grltsn-
den ve arpma sesinden insana olur.
akar bir sudur. Yaz ve kan gibi akar
sudur.
Hatta bu hakir, bu mahalde taraftaki
gemek istedim. beni can havlinden ke-
narda bir attan zalim su ga-
yet ve iri iri yerden G ile can
daha sonra hizmetilerim getirdiler. [279b]
Bu Hamza'dan yine tarafa kah
ve kah gittik. Kaya
gklere yksek bir dibinde, bir yoldur ki
bir kaya ve sol uurum yerde
akar. Nice yerde batarak 8 saatte,
Kalesi'nin zellikleri: Bir tarihte bu-
rada ve kaleyi derler.
Daha sonra Etrak elinden 795 [1393] tarihinde Bayezid
Han fethi orum voyvo-
ve 150 ake Marnur nahiyeleri Yenieri
ve kethdayeri nakibi ve mfts yoktur, ileri
gelenleri ve bahesi oktur.
Kalesi, byk bir
kpr ile geilir, nehre bir alak sivri kaya zere bir
kk ve kaledir. evresinin byk-
800 drtgen tek para bir kaledir. (---) bakar,
ancak bir demir var. Gayet yksek iine girip
ama bin kadar ve baheli eski tarz
Etrak evleridir. tahta ve toprak rtl imar evler-
dir.
Yedi mahalle ve yedi Ve 'ama
yine her mevcuttur. ham ve bir kk
var, suyu dolap ile ekilir. Ve
asla amur olmaz.
gayet lezzetli ve sulu zm olur.
gebere bir meyve sirke ile
209
ederler, gayet Bu o iyice

Btn evleri Ve da
Zira bu yksek bir yerde
gmldr.
kant)ili, zahir ve sevinler
ve gaib misafiri, evliyalar sekini,
asfiyalar Hazret-i Koyun Baba
Alah aziz etsin
Bizzat Hazret-i Veli mrididir. (---) tari-
hinde Allah muhabbeti ile vefat edip orada
Daha sonra(---) tarihinde Sultan Bayezid-i Veli, azizi
Kadir gecesinde azizin vasiyeti ile kabrinin
zerine yksek bir trbe, bir cami, iin bir meydan,
gen herkes iin bir gelen geen yolcular iin misafirhane
han, pek ok odalar, mutfak, kiler ve meydan Btn bu
hayrat ve hasenatlar ile rtl bir
Bir fersah uzak yerden denizler gibi
belli olur. ivit renkli kubbeleri ve nur dolu
kubbelerinin alemlerinin in-
nergis gzleri gece ve gndz nimeti
stnden inmeyip gelen geeniere bol bol
Hakir ilk defa bu yksek bir yerde kutlu
trbesine ziyaret zere perek es-
selamualeyk ile kabrine girip mbarek ruhu iin bir hatme
ziyareti nasip oldu. Nurlu trbesi misk ve an-.
ber kokusuyla dolu olup btn ziyaretilerin
Her gelen ziyaretiye fukara ve glsuyu
Mbarek zere sikkesini tekke grev-
lisi vaizi ve bu fukaralar dostu
tekbir ve tezkir ile geirip btn dua edip;
"Grme kuvvetin, beden ve seyahatin fazla fazla
olup iki dnya saadetinde aziz ve keremli olup
emin diye btn ve gnl
dua ile Muhammed! ekip Fatiha-i
okudular.
Hemen o azizin mbarek sikkesini giyince
emriyle iki bir rzgar ve iki gzlerimden irinli
210
bir saat gzlerim Arap gibi oldu. Zira
bu hakir 1050 [1640] (=--) tarihinde Karadeniz'e za-
manda gn gece deniz stnde yzgelik ederken
grme kuvvetim idi. Hemen -0 kutlu tae ki
kondu, grme kuvvetim Sevin ve safarndan
hatm-i A'raf silresine kadar indirmeyince Kur'an okumak-
tan vazgemedim. [280a]
Daha sonra kutlu trbesini seyredip dostluklar
edip baba nimetlerini yedik. Hala nur dolu trbesinde Sultan haz-
retlerinin Veli' den kabul ettikleri fakirlik cihaz-
seccadesi, davulu, kudm, seccadesi,
kemendi, tae u hala durur. Trbesinin duva-
yznde nice ve birer
trl tr beyitler ve Bu gnl hakir de
kstaha irkin ile kutlu iri sls
ile gelip beyttir:
tahkzk vell Al-i aba
Mahzen-i velayet Hazret-i Koyun Baba
Koyun Baba sebebi: Bek-
Veli ile Horasan'dan ta Anadolu'ya gelinceye kadar gece ve
gndz yirmi drt saatte birer kere koyun gibi ki asla
hareketi saatinden her melemesi vakti seik
belli Bundan nice bin hikayeleri
Btn halk yerilirler, ama bu Koyun
Baba koyun, kuzu gibi meler halim selim,
huylu, ktlklerden bilir, ehl-i snnet ve'l-ce-
maat namaz Szn ok seyahatimiz yok-
tur ama Anadolu, Arap ve Acem'de byle byk trbe ve tekke
yoktur. Ve kpr
Burhan Dede ziyareti: Nice yz ve kerameti
ulu Bu kpr de Sultan Bayezid-i Velf'nin hayrat ve
grlmeye 19 gz byk-kp-
rdr ki her bir kemerleri samanyolundan, kudret
kemerinden ve kisra kemerinden verir byk kprdr. Bir
bir 450 Byle deli divane akar byk
nehir zere usta mimar bir kpr ki Anadolu
.,
benzeri yoktur ki garip ve tuhaf bir kprdr.
211
Bu bir gn ertesi gn g
yine kpry tarafa geip ve iinde giderek
korkulu ve tehlikeli yerlerinde;
Direklibel: Allah bir dar, tenha ve can pa-
yerdir ki bir adam zerine yuvarlasa bin
helak eder. Bir tfenkli uurtmaz. Byle mel'un bir
ki Arap ve Direklibel
diye Direklibel demeye sebep odur ki, alt-
stunsuz {gkkubbe) gibi ana yolu kapat-
diye nice sahipleri iri iri
am ve direkleri onun iin Direklibel demek ile

Hemen bu yerde efendimiz inip Sismillah ile
bizzat kendileri birka yolundan de-
reye 4.000 kadar gen irierek
yolu zerinde olan dereye bir taraftan ceng-i
harbller Allah Allah ile bir saatte yolu yle temizlediler
ki yolu, Revan ve Hemedan Kalesi yolu oldu. Onu da
bu geip beri 9 saatte,
Ky menzili: Direkli beri Amasya
Zlumden bir viran ky ve bir viran ham
Ama gayet imar olacak yerdir ki benzeri yoktur.
Buradan gney tarafa Marzivan iinde 6 saatte,
Gergiraz Ky menzili: Bu da Amasya 150 ake
60 para ky tamamen Peygamberimizin Bir
camili ve bir Mslman kydr. Ama bu da virana yz tut-
imar olacak yerdir, zira menzil (konaklama) yeridir.
Buradan 8 saatte,
Amalika yurdu,
yani kudret Amasya Kalesi
Eski zamanlarda kalesi Amalika kavminin Nice
yz krallardan Anadolu'nun kahkaha kalesidir. ta-
Ferhad derler. Yeri

Daha sonra 476 [1083] tarihinde Sul-
tan M elik Gazi, Rum keferesi elinden feth Nice kere
Azerbaycan fethinde

212
Daha sonra elinden Seluklular bir takrip
ile karar ettiler. '
Bundan sonra 795 [1393] tarihinde
Bayezid Han zerine Timur gelince, Amasya Kalesi'ni Timur
feth etmesin diye daha nceki tarih ile Han,
feth edip elebi'yi bey tayin edip taht merkezi
olup hutbe okundu ve "Azze nasruhu, duribe Amasya" diye sikkeli
akesi kesildi. Zira ve saf
yerde madeni
Daha sonra [280b] mahsus has saray ve
bahesi taht merkezi oldu. Fatih Sultan
Mehmed Sivas eyaleti Amasya beyinin
Byk bir ve kutlu
birka kere kanun zere bu sancak vezir-
lere
kanun zere hmil.yunu
300.000, zeamet 19, tirnar 422, alaybeyisi, ve
Btn zeamet sahipleri ve tirnar sahipleri ka-
nun zere cebelleriyle 3.000 asker olup alaybeyisi ve
sefer Pak, ve mkemmel askerleri

Ve 300 ake payesiyle ve nahiyeleri gayet
Evvelil. nahiyesi, Geldiklan nahiyesi,
nahiyesi ve nahiyesi Ve
dokuz
Evvelil. Kpr Simre Zeytin
ve Bulak senelik 7.000 olur.
adalet zere bin olur. 6 adet
su
Evvelil. Biic-bazar Varay, ve Sulu-
ova. Haslar mfts, yenieri
ve zengin sipah kethdayeri Sekinleri, ileri gelenleri,
alimleri, salihleri ve zengin Ve zengin hane-
dan sahiplerinden 500 ake mollalar, beyler ve beyzadeler,
ve gayet oktur.
Amasya Kalesi'nin Gkyzne
yksek zirvesinde olan kuleleri, ve bedenleri
daima mav,l. bulutlar iindedir. vakti olup hava
olunca kale iinde olan cami minareleri ve belli
"""? -
213
olur bir i kaledir. 9.060
ve fendli ve Ferhad
bir kaledir. 41 kule ve 800 bedendir.
hanelerini bilmiyorum, ama eski saraylar, cebehane,
ve su var. akan nehre inecek su
hayat yoludurlar.
3007 Ama yoktur. Ve ta-
bakar 4 kat demir var. Kale iinde Han
camii var. Garipliklerinden cehennem ukuru gibi bir zindam
Byk ve kk toplam adet il
byk balyemez yoktur.
Bu kalenin ile olup
ibret verici Hatta Celiili ve Kara
Said vilayetin btn ileri gelenleri btn es-
ve bu ve bu kaleye
oluk ve
Hatta nursuz Timur yer gtrmez denizler gibi asker ile bu ka-
leyi yedi ay bir vecihle zafer hsrana
yarak Geri i ildir ama bir eelali diye
dizdar (kale ve (---) adet da gzclk
eyleyip dururlar. Ama kalesi
rin ta akan Nehri kat
bir kaledir, ne kadar
bilmiyorum.
Ama var; bakar alak kprde
kaleye bakar Maydanos Bayezid Han Kprs
yoludur, Merzifon ve Gergiraz Ladik ve Varay ve
tarafa Meydan byk tahta kprye Gk Med-
rese'ye geer. Serkiz ve Zeytinabad, Elvan
elebi kabri ve Amasya tahta kprs Garipler
Camii'ne geerler.
ve 600 hanedir. Yer
yer kk var. Ve (---) camii (---) (---) (---) var.
Bu kale dibinden akan Nehri, Tokat'tan To-
kat gelip Tokat
Kalesi nnden geip Eski beri Kaz Gl'nden beri
Turhal Kalesi geip engellibelinden beri
beri Dadoy kprsnden Cilan kprsnn
214
ekerek Nehri'ne Bu iki kpr byk kargir
kprlerdir.
Buradan Ferhad geip Amasya'ya Bu
nehre Ladik Gl'nn Kavza (Havza) nnden Suluova
iinden beri gelip Amasya Nehri'ne
Amasya'ya iin halk dilinde szdr ama tamamen
ve "Tokat Amasya ier" derler.
Bu nehir Amasya'dan getikten sonra suyu
derler, nice belde ve kylere ve
geerek Karadeniz'in sahilinde Samsun Ka-
lesi'nin Karadeniz'e Ama kasa-
nice nehirler Sivas eyaletinde Niksar Kalesi
akarak de Kerkk (Kelkit) Nehri'ne
yedi nehir sonra Samsun dibinde deryalar gibi
olup denize Amasya bu byk nehrin iki
kat kat eteklerine ve byk
bir
Ve bu nehir zerinde Sultan Bayezid-i Velf'nin (---) gz
byk bir kprs Bu da acaip ve tuhaf bir kpr-
dr. Bu nehir Amasya'ya gney gelip nice bin
ve baheleri nice yz su dndrerek kuzey
akar. [281a] Onun iin Hama, Adana ve su

Ve bu Amasya ve dedikleri. toplam 48
Mslman mahallesi ve 5 mahallesi Hepsi
hepsi kk ve byk bin imarhane, byk saraylar ve
evlerdir.
Bunlardan mahsus sultan saray iki dir, ( ---) Han
Nehir baheleri gibi gll
smbll ve ve odalar
ile ve meyveli ile ibret verici bir sa-
Hasbahe 50 adet ve
Sonra Mehmed Camii'ne
Ve i kalede Sultan Bayezid
Ahmed Hoca Ahmed Yrg Sa-
ve Ali Btn ve
kiremitle rtldr. Bunlardan saraylar haddinden fazla-
ancak hepsini yazmaya gcmz yetmez. Zira olmayan
yazlllilk verir.
215
Amasya camilerinin 240 mihraphr.
Evvela Sultan Bayezid-i Veli Camii: hkumeti,
Trabzon'dur, bundan sonra bu Bura-
dan gidip Fatih Sultan Mehmed Han skdar
Maltepe'de vefat mstakil olup
"Amasya'da oldum" diye Amasya btn yerel
vergilerden affedip bu camii Ama camidir. Uzunlu-
ve yzer minberi ve m'ez-
zinler mahfili gayet ssldr ve yekpare mavi renkli bir kubbedir.
Lakin ol kadar byk
evresinde selatin camileri gibi kandiller asacak
Drt pencereleri zere
gayet ssldr.
Tarihi "Hurrem binli", sene 893 [1488] vaki mi-
naresi ve bir avlusu var. safalar ve trl trl direkler
zerinde kubbelerdir. Avlusunun bir abdest ha-
vuzu avlusu iinde yksek ile olan
byk
Kale Mahallesi'nde Miskinlere
Kk Camii.
ekerek Nehri zerinde Bayezid Ca-
mii; kubbeli, bir minareli ve avlusu ham
mermer
Mehmed Camii; su kargir kubbeli ve
bir minarelidir.
Camii; ilehane'dedir. Byk ibadethane ve

Mahkeme Camii; tahta rtldr. Btn iskeletler vcut aza-
tamam olarak bu camide oda iinde durur. Bu
camiin minaresi
Fethiye Camii; kiliseden ve minaresizdir.
Yrg Camii; elebi Sultan Mehmed'in veziridir.
Gkmedrese Camii; ve minaresizdir
................ (2 ............... .
Bunlardan mescitlerdir.
Amasya mescitlerinin zellikleri: Evvela Saralar Mescidi,
Byk Mescidi, Temenna Mescidi, Mescidi, Kp-
rs Mescidi, Dere Mahalle Mescidi, Pazar Mescidi, Sefer
216
Mescidi, Bedesten Mescidi, plce Mescidi, Mustafa Bey
Mescidi, Ali Mescidi, Pazar Mescidi, Garipler Mescidi,
ukurlar Mescidi, Hocazade Mescidi, Mescidi,
Mescidi, Bakacak Mescidi, Meydan Mes-
cidi ve Meydan Mescidi.
selatin camii gibi mescitlerdir ki yerlerdir.
Amasya medreselerinin zellikleri: 10 adet ilim
medreselerdir. Ama iinde en do-
ve ssls Sultan Bayezid-i Veli Medresesi, Mehmed
Medresesi, Medresesi, Gk Medrese ve Byk Med-
resesi dut ve baheli
Kk Medresesi, Medrese-i Bayezid Medresesi ve ( ---)
(---)
Kur'an zellikleri: 9 adet Kur'an
yerdir. Evvela Bayezid Han yzden fazla
Kur'an talebesi kim her biri Kesir ve
Seb'a ve ve Takri'b sahibi hamele-i Kur'an alimleri

. ............... (1 ............... .
Darlhadislerin zellikleri: adet kudsi ve pey-
gamberin hadisleri yerlerdir .
................ (2 ............... .
Ebced okuyan yederi, mektep-
lerinin zellikleri: 200 adet ocuk mektepleridir. Yu-
48 mahallenin [281b] ve cami ve
mescitlerinin birer mektebi ki
nicesi imar mekteplerdir. (---) (---)
tekketerinin zellikleri: Hepsi 40 adet
tarikat ehli zaviyeleridir. Bunlardan Celaleddin-i Rumi Tekkesi
ki, Mevlevi'hane, sema ve safa-hanedir. Tekkesi, Gk
Medrese Tekkesi, Pirler Tekkesi, Tekkesi, Glabizade
Tekkesi, Mftfzade Ahmed Efendi Tekkesi, Ka-
diri Tekkesi ve Miskinler Tekkesi ...
Ziyafet evi imaretierin zellikh!ri: 10 adet ev-
leridir. en Sultan Bayezid-i Velf imare-
ti'nin her gn iki fukaraya kusursuz nimetleri
fukaralara
nimeti boldur-. Dede Mehmed
217
Bayezid Yrg Gk Hatuniye
ve plce ...
zellikleri: adet byk misa-
fir Evvela Sultan Bayezid-i Veli
tamamen has ile rtldr. Bayezid
Bayram Sultan IV. Murad Han
veziridir, tamamen plce kire-
mitlidir. Gk Medrese Yrg ve
nimeti bol bol
Tccar zellikleri: Hepsi ( ---) adet kale gibi gk
renkli ile rtl demir Evvela
Mehmed Ham; Sultan Bayezid Ham ve. Yrg
Ham, Bayezid Ham, Hoca Mehmed Ham ve Kapan
Ham, mizan Ham, Mehmed Ham ve
ona byk Timarhane, eski
Bekar zellikleri: (---) adet bekar ve
memleketinden sahibi kimselerin
ve Her gece sonra da-
dvlp kalan giremez ve gi-
ren insanlar ve hastalar Ta ki sabah olunca
herkes gcne ve gidip
zellikleri: (---) adet
Evvela Bayezid Kumacak
Mehmed Camii Mustafa Bey
ve Hnkar Saray alak
cisr su Ha-
mam, Fethiye Camii Sultan Bayezid
Yrg
kale iinde drt ikisi sade ifte
ki sekin Meydan Mahallesi'nde iki
hamam biri iftedir. '
zellikleri: 10.060 dkkan ve yz
Bursa gibi kargir
kemerli Kale gibi tamamen kubbeler ile drt
demir bedesteni ve
Btn ve bedesteni
Bayezid Han Camii
Mahallelerinin isimlerinin 48 mahal-
ledir. Evvela kale Mahallesi,
218
Bayezici Mahallesi, Mehmed Mahallesi,
Saray Mahallesi, Savaca Mahallesi Ermeni kefereleridir,
Sofular Mahallesi, plce Mahallesi, kale dibinde Serkiz
Mahallesi, Dere Mahallesi, Kprs Mahallesi, Temenna
Mahallesi, Mahallesi, Bakacak Mahallesi ve
Mahallesi.
Sekinlerin, ve ileri gelenlerinin Ev-
vela velinimetimiz Bekir Bey, Kethdayeri
, Mehmed Kethdayeri Gazanfer Perruh
Baki erkez Ali Uzun Ali Kafir
Murad Mehmed ve Deli Yusuf
Mehmed Grc Ali Bey ve Ali Bey,
ve 13
Blge ehrelerinin renklerinin
Btn zevk ve ehli yzlerinin
renkleri daima bir bey,
zaim, zeamet ve tirnar sahibi ve hizmet ehlidir. Bir alim,
imam, hatip ve Kur'an okuyucudur. Bir da
tccar, halk, hizmet ehli ve san'at sahipleridir.
Blge giyeceklerinin ve lehelerinin
Maarif ve nkteci elebileri gayet oktur. Dzgn ve seik
bir
. grelim, onatea er diye buna benzer leheleri
var. Giyecekleri; samurlu ve uka feraceli orta halli
giyerler.
gzelliklerinin Geri
ama genlik ve tazeliklerinden gzelleri yerinde, latif, kelime-
leri dzgn, inci gibi, edeplice car brnp gezerler.
[282a)
Yiyeceklerinin Evvela nahiyesinden
danedar deve gelip has ve beyaz kirde ve
olur ki yznn rengi grnr. ar-
mudu, al renkli yedi sulu zm, dutu, yedi renkte ek-
mek ve ayva perverdesi (bir yeryznde yok-
tur. hediye gider.
Evvela misk ve arnher kokulu pek-
mez ayva perverdesi ve
hararetine mahtum kadar Ve keeden
dil buran :.!m gayet ve bedene kuvvet vericidir.
219
Dut hardaliyesi ve bulduklu Acem
hediye gider, beyaz lezizdir. (---)
Her esnafta marifet oktur,
ama bunlardan tutan becerikli, usta terzisi ve
dur. eline etek yirmi drt usulde
tokmak insan hayran olur. Berber hel-
ve gazzaz civanlar, gayet olur.
verici eserlerinin Evvela Amalika za-
bu bu Nehri Ferhad
bir kimse olup nehri iinden
Hala Ferhadf klnklerinin belirtileri
peynir gibi kesip su Btn
rinin o kayalar gelir, byk eserlerdir.
ikliminin, enlem ve Amalika belde-
lerinden olup iklimde eniemi (---) (---) (---)
ve (---) (---),
................ (1.5 .... : .......... .
Suyunun ve Bu byk
dere ve tepeli byk nehir o
kadar mutedildir ki iki
ve verimli yerlerdir. Btn evlerinin pencereleri ve
kuzey bakar.
Ve ensesindeki ve yer-
lerden gelir, hayat suyudur. Bu su btn
haneden haneye taksim olup
Mesire ve dinlenme yerlerinin
adet mesire yerleri Evvela, Ferhad'a bu ma-
halde bir sihirbaz ve hilekar
ld. Dahi ne diye
saat Ferhad klngn havaya iin
derler. Ve mesiresi, Kurukavak mesiresi
ve mesiresi.
ve ileri
gelenlerin ziyaret yerlerinin
Allah kabirierini
Evvela ziyaret yeri: Mslman-
servi iinde ama
kutlu isimlerini bilmemekteyim.
220
Sonra gizlilik hayat Hazret-i Zeke-
Halveti: Pir hazretlerinin mrididir. Yine
Amasya iinde Pir hazretlerinin trbesine Saralar
Mescidi evresinde medfund ur ki byk kk btn ziyaret
yeridir. -
Kaf Simurgu, din ve dnya Hsameddin
Abdurrahman ziyaret yeri:
Pir hazretlerinin
Halvetf'den Ze-
keriyya'dan sonra bunlar Nice yz
kerametleri Hatta II. bu
azizin mbarek ellerini pmeye iki m-
barek ellerini perler.
Mehmed mbarek pp
himmet rica eder. Hemen mbarek
(boyun Mehmed'in
bir hizmet
eyle" buyururlar. hikmeti yirmi sonra Mehmed
Han, fatihi olur. Bu azizin ve tasavvufane
gzel "Hsam1" Nur
dolu Amasya iinde Pir hazretleri trbesine
Yakub Zaviyesi'nde medfundur, Allah mbarek
etsin.
Yakub Hatib: yerleri Sekin
bilginlerden ve alimler Yine Amasya'de medfundur.
Mevlana Alaeddin el-Yega.ni: ve yine Amas-
ya-'da lmne tarih,
Hud u kayd mate merhumen sa'iden.
Sene 1019 [1610]
Mevlana Acemi: Belhlidir. kabri
medfundur. ilimlerde sz sahibi idi. [282b],
M'eyyed Ali Molla Abdurrahman: ve
yine Amasya'da medfundur. lmne tadh:
Kalelliz'i teerraha tariha
el-Meyyed merhumun ve mebrum.
Sene 923 [1517]
221
Mniri Efendi: ve Amasya'da
medfundur. Arapa, Farsa ve Trke temiz ve
Amasya hakimi Sultan Ahmed Han vezir-
lerindendir.
Usta Hatun: Pir hazretlerinin temiz
Rabia-i Adeviyye gibi bir afife hatun
cilt muteber Btn alimler onunla ilmi
aciz Mihrimah "Mihri"
temiz hece vezninde m-
kellef ve faziara ait nifas konusunda
makbul ve manzum Bikri, fikri gibi
ve cihana serefraz olup ennet gidip
yce Hazret-i Pir Trbesi'nde defn olundu.
Ufuklar kutbu, herkesin evliyalar zbdesi, asfiyalar
haslar din denizinin Hazret-i Pir
Amasyavi: Bu aziz Han Timur
ile bile Daha sonra yine Amasya'ya
gelip Sevadiye yksek bir yerde, bir
trbede gmldr. Nice bin kerametleri ortaya
Hatta vefat ettiklerinde mbarek cesedini
kor. Hemen merhum aziz mbarek elleriyle
Hacet sahiplerinin ziyaret yeridir. Trbesi, ve
btn Fatih Sultan Mehmed Han Sultan Bayezid
( ---) tarihinde (---) nice yz
kendinden Byk oldu-
gelen geeniere nimeti bol bol hamd
olsun ziyareti nasip olup mbarek iin bir hatm-i
Ve trbesi bu beyitler bir
a:
kulunu eyleme b!giineye
ol ana her vartada yil
mensubdur ol beyne'n-niis
Sal devleti avninle esiis
diye
Arslan Sultan ve Mevlevihane ziyareti: Yine
Mevlevfhane'de Ve bakan

222
Ferhad ziyareti:, Amalika'dan idi. Amasya "Ms-
lman olarak gitti", derler. O yce zirvesinde gmldr.
ld" diye dzmece haberi vererek ldren
Perhad ile gmldr. Gariplik bu ki Perhad ile
zerine gl bitip birbirine
stnde kara dikenleri bitip Perhad ile gl fidan-
birbirinden Acaip ki dnyada ve ahirette
engel bir lanetli
Amasya bu ziyaretlerden nice bin byk
evliyalar ziyaretleri de ama ziyaret
Her birinin mbarek iin Yasfn ve Fatiha okuyup
ve ruhaniyetlerinden talep edip i ve gnl ra-

nc g btn dostlarla o
gn engellibel ve ormanlar iinde korkun ve tehli-
keli yerleri geip 6 saatte,
menzili: klnk ile vurup
yerdir. Onun iin derler. Bir mesire ve imenlik
yerde hayat suyundan bir gz var. Btn bu
gnl yerde ile konulmaya
Ve 1050 (---) 1640] idi.
Drt taraftaki kylerden zahireler gelip bir gece can sohbetleri
oldu.
Buradan sabahleyin yine kuzey tarafa 7 saat gidip,
Ky menzili: Amasya nahiye
yz haneli, ve baheli, camili, mescitli,
ve kk bir yeridir. Burada da bir yerde
konakl
Ertesi 8 saatte,
ikbal yurdu,
Niksar Kalesi'nin zellikleri
defa Rum kayseridir. Daha sonra 476 [1083], tari-
hinde Sultan Melik Gazi byk cenkle
Rum keferesi elinden pazu zoruyla feth etti.
ilk taht merkezi olan ikbal yurdu bu kaledir. [283a] Bundan sonra
Amasya Kalesi'dir. Bu iki kaleye gz koyup nice
kere ettiler, ancak fethi mmkn olmayip fetihsiz
hsrana ve bozguna olarak geri dndler.
223
Bu Yani "iyi hisar''
demektir. Halk dilinde daha olup sz
hafifleterek Niksar derler. Kalesi bir yerde
bina ve eski bir kaledir.
5.060 Albgen eski bir kale olup yer
yer
Toplam var, ve gney ta-
Kale iinde 300 hane, anbarlar, cebehane ve
bir kiliseden bir camii var. Kale ve neferat
bu kalede il Ama
ve eelali korkusundan olarak kale
gzclk ederler.
zerinde grzleri ve
durur. Ama byk bir
Ancak dar ve ve dar
at ile iinden glkle geerler. Araba ile ise
girmek ihtimali kesinlikle yoktur.
Bu Sivas eyaletinde hmayilnundan
olup 7 kese muhasebeli ve 150 ake Ve ll
nahiyesi Evvela (---) (---) nahiyesi
................ (1 ............... .
Bu nahiyelerden senelik 4 kese ve 7 kese
gelir elde edilir. Mfts, kethdayeri ve
Ayandan Varvar Ali divan efendisi
Halil Efendi, byk bir saray Hanedan sahibi,
yce bir kimsedir.
Bu 43 mahalle, 63 ve hepsi 9 cuma
camidir.
Evvela Kale Camii: Eski zamanda kilise Mabed ve
kk bir eski camidir.
Sonra Melik Gazi Camii basamak merdiven ile
inilir bir eski bir camidir ki fatih cami-
idir. Bir surahi biiminde, uzun, ince bir minaresi var ki
cihanda benzeri yoktur, derler. demir kafestir.
ilehane Camii: Kiremitli ve eski
ta ucunda Camii:
Eski kiremitli bir camidir.
224
V e kaleden Halil Efendi Camii: Henz kire-
mit rtl bir ssl camidir.
Yine kalenin Mft Camii: Eski .
................ (1 ............... .
camiler Bunun eski
me s ci tlerdir.
Bu dereli, tepeli ve yerlerde kat kat top-
lam iki bin yedi yz kiremitli, toprak rtl marnur ve gzel eski
tarz evierden Toplam
Birincisi kalede Mft kalenin iinde
ilehane ve yine kalenin Kefere Bu
iyi bir hasleti var ki kefereler Mslman hamamma gire-
mez.
Bu hamamlardan saray var. Bazen
bu harnarnlara mahalle girerler.
Niksar ynnde ve
haylice uzak yerde, ufak tefek bir
ama suyu gayet Blge ve
btn orada Gayet ve
lezzetli hayat suyudur, asla kkrt kokusu yoktur. vcu-
dunda suyu gibi kayar. Czama, berasa, nikrise ve uyuza
drt taraftaki blgelerden her sene temmuz
nice bin araba insanlar gelip bir ay dururlar ve
suyundan iip herkes gider-
ler. nl bir
Medresesi, darlhadisi, zel ve yoktur.
Ama yerde mektepleri Btn zeki
olarak Olgun, yetkin gzel ve er-
kek
Ve yedi adet tekkesi Bunlardan Tekkesi
ve Dede Tekkesi
selsebilleri ve boldur.
btn tabakhane iinde
dingi ile dver. Bu iinde adetten
fazla su
Ve bu iinde toplam 500 adet esnaf dkkan-
ama bedesteninin olup bilmiyorum. Kale-
den [l83b] Kavafhane iine o iki
225
tamamen dkkanlarla ve btn
caddeleri
Ve suyu ve ehrelerinin
renkleri olup zinde Trk olur. Memleketin-
den uzak gayet gsterir iyi huylu

Yiyeceklerinin .Je ieceklerinin ve
bahesi ssleyip bir okka ve yz dirhem lffan
nan olur ki iinde her tanesi tanesi Ve gayet
sulu, insan kellesi gibi olur. Peyniri, kfteri, ve sah-
ok taneli ve (iyi
pirinci olur.
Ve bu kalenin kuzey Karadeniz ( ---) 2
konak
ziyaret yerlerinin Evvela Niksar
fatihi Hazret-i Melik Gazi: Kale
Mbarek kabrinde heybetlilik var bir
Hala ziyaret yeridir. Allah rahmet eylesin.
Sultan, camii byk bir trbede
gmldr ki byk bir tekkedir.
Hmam Sultan ziyareti Allah aziz etsin.
Bu yine ve ormanlar
6 saatte,
iftlik Ky menzili: Bu mahalde Sivas eyaleti tamam
olup buradan te Erzurum eyaletiyle bu ky 200 haneli
Ermeni kydr ve zeamettir.
Buradan sabahleyin Bismillah ile Erzurum eyale-
tinde ayak gibi 200 koyun ve 7 deve
kurban edip btn Erzurum
defter emini, emini, tirnar defterdan ve divan
hepsi gelip her biri cevahir
hediyeler getirdiler. Buradan,
Erzenu'r-rum eyaleti yani Erzurum 'viliiyeti
"Ere zulm" Azerbaycan Ermen
vilayetlerindendir. tarihlerde
Ama Akakoyunlu Erzen Bay (Gndz
Bay Saknar ki Mahan ge-
lip Van denizi Ahlat Kalesi'ni orada oturdular.
226
Hala bu Erzen Ahlat'ta gmldrler ki Os-
yce ve Sleyman bu Ah-
lat'taki nesillerindendir.
Daha sonra bu Erzurum, Azerbaycan Uzun Hasan
eline girince daha olarak Erzurum eyaletinde Hasanka-
lesi'ni Fatih Sultan Mehmed'in feth ha-
set edip yerlerine el koyup sulha
etmeye Fatih Sultan Mehmed de ona
Rum keferesi elinden Trabzon Kalesi'ni oradan donanma ve
karadan ve denizden derya gibi asker ekip Uzun iki kere
yz bin asker ile Tercan
"Butlanu keyd 'l-hii'inin"
[Hainlerin suya Sene 878 [1473]
tarih olup ilini vilayetini feth yerinde
taraftan yce vakar sahibi efendimizle Erzurum
eyaletine girip bir beli yz bin ve
glkle geip saat daha gidip; .
Ky: Erzurum eyaletinde nahiyesinde 200
haneli Ermeni kydr ve zeamettir. Acaip, etine dolgun gzel
Ermeni
skdar'dan ta bu mahalle gelinceye kadar (---) konakta
tamamen gidip btn sular hep o ta-
raftan Tokat ve Yani
Erzrum ne kadar yksek zemindir, demek olur. Bu
Kynden eyaletimizdir diye sahip

Kyleri, ve beldeleri seyrederek
kah kah gneye ve bazen de
kuzeye menzilleri bildirir
Buradan 4 saat ma'mur kyler iinde gidip,
Tekke Ky: 100 evli ve bir camili zeamet
kydr. Ziyareti var ama kim bilmiyoruz.
Buradan 5 saat verimli mezralar geip,
avdar Ky menzili: 100 evli ma'mur
ky dr.
Buradan 5 saatte,
Kalesi zellikleri: Fatih Sultan Mehmed'in kor-
kusundan SultanflUzun Hasan hikmeti yine
227
(---) tarihinde Fatih feth Erzurum eyaletinde Ka-
rahisar nahiye ve 150 ake
Kalesi gklere bir kaya zere
drt gzel bir kaledir. 1.300
kk kaledir. yz hanesi, cebehanesi, su
ve [284a] bir demir var.
Kale ve 70 100 haneli
bir camii ve birka yoktur.
Kaleden 17 pare top oldu. Kale hedi-
yeleriyle gelip mutlu ve vezirin huzurunda on
koyun kurban edip on hediye gittiler.
Bu kalenin kuzey iki merhale yer Kara-
deniz sahilinde Yaya adam bir gnde erer.
Bir kere Ahmed Han z Karadeniz'den bu
bu kalenin vurup yine firar

Ve bu kale yaylayerde suyu ve ve
bahesi, kovan olup misk ve amber gibi gzel
kokulu olur ki Ama
kaba saba, ve gayet gazilerdir.
Bu kaleden dik bir uuwmdan uarak inip
Kerkk Nehri dere ve tepeler 7 saatte,
Doyran Ky menzili: Bu Kerkk Nehri (---) (---)
nice sular daha
iner. Nehri
ki Amasya'dan akan nehirdir, ona Karadeniz
Samsun Kalesi Karadeniz'e Ama bu Kelkit
Nehri hayat sudur. Zira ulu Doy-
ran Ky, Kerkk Nehri'ne 100 evli ma'mur Ermeni kydr
ve Buradan 4 saatte,
Enderes Ky menzili: Karahisar hududunda yine
100 evli Ermeni ky ve zeamettir. Bu-
radan yine tarafa 2 saat gidip,
Taban Ahmed menzili: Ahmed burada
byk bir ziyafet ekip bir tavla kheylan at ve tabilere
20 at, 3.000 koyun, 7 katar 7 katar maya deve ve 10
kese nakit ake hediye verip byk bir ziyafet
ki byk ziyafet ki diller
ile Ertesi gn seher vaktinde Ahmed ziyafe-
228
tine Ahmed haps olunup ldr-
40 kesesi ve 70 devesi hapisten
Hakire de bir oldu. Buradan 2 saatte,
Ezbeder Ky menzili: Karahisar ve
baheli ma'mur Ermeni ky ve zeamettir. Buradan 4 saatte,
Deresi zellikleri: Bu dere drt ta-
Kerkk Nehri'ne Bir
dereli yerde yz evli bir ky tamamen Yar-
meni'dir. Bu kayada eski zamanda bir define var
ieri btn cevahir, ve
Ama iki tane
biri ve biri Nice kere nne gemi
direkleri o an iki para Bu bilen
biri gelip de definenin zerse ona nasip olur. Hala o ma-
bellidir, ama define Bu Dere-
si'nde acaip bir daha derler, ama hakir grmedim.
Buradan 5 saatte,
Kara Yakub Ky menzili: Karahisar hududunda Er-
menilerdir. Buradan 3 saatte,
Korkun menzili: Buradan bir saatte,
Baru Ky: Onu getikten sonra,
Tekman Beli'ni bir beldir ki tam yedi sekiz ay
olup umaz, onu yz bin zorluk ve glkle
geip,
Ky menzili: Mslman ve Ermeni kydr. Lakin
zeamet Buradan 4 saatte,
Ky menzili: Kasaba gibi Karahisar
hududunda Ermeni ve bir kydr. Buradan 4
saatte,
Karacalar Ky menzili: Ermeni ve ve ze-
amettir. Buradan 5 saatte,
Ky menzili: Mslman ve Ermenili
amet kydr. Buradan 6 saatte,
Salut Ky menzili: ve verimli, Mslman ve Er-
menili kydr.
Buradan Salut Beli'ni yz bin glk ile
Usuz verimli
bir dzl'J.kler !inde 5 saat gidip ova
229
Gen Mehmed Ky menzili: 200 haneli ve bir camili
ma'mur Mslman kydr. Kerkk nahiyesi
hudududur. Buradan 5 saat gidip,
Germili Ky menzili: kydr. camii ve
Ermeni Bu kyn ensesinde bir tepe zerinde
[284b]
Dirmiri Kalesi: (---) tarihinde Sultan Ahmed
eelaif korkusundan ufak tefek bir kalecik-
tir. Kuzey tarafa bir evleri, kale
ve yoktur. Bu mahalde ile yz edip
ve 12 saatte,
Sultan Trbesi menzilinin zellikleri
mukaddes olsun
(---) tarihinde (---) Han ulu Nice
yz u kerametleri Nur dolu bir iinde
Mbarek kabirierinin
lar, buhurdanlar, glabdanlar olup nice
gzel Kerimler ile Bir trbedir
ki insan girince kendinden geer, elbette dilekleri kabul
olur. ziyaret edip bir Yasin-i okuduk.
Bu azizin ruhaniyeti sebebiyle ky ma'mur olup
bin koyunu, camuzu (manda), ve
Ve iki adet ma'mur iftlikleri Eski
dan, vergilerden muaf iin her muafname
300 haneli ma'mur kydr. Bir camii ve bir
tekkesi .. Gelen geen yolculara nimeti boldur. Btn
uzun gnl
Btn byk kk ellerinde birer
ve nicesinin birer demir
btn hediyeleriyle ve
riyle gelip hizmette olup dua ettiler. ve ileri

"Ey fukara! Bu kadar muaf ve msellem (vergiden
olmak) olmaya neden mstahak (hak oldunuz?"
deyince;
semahane buyurun"
dediler. da davete uyup
230
Bir muhabbet 40-50 araba kadar oduna
vurup drt 40 adet kebap edip nice fukara
evirmede. uzaka bir seki zerinde yer gsterip
oturdu. Binden fazla fukaralar kat kat
davul, def ve kudmler ile zikrullaha ..
Tam bir saat serneoder kor gibi olup btn fukaralar da
tevhid-i erre ile kendilerinden geip yz kadar fukara uryan u
bryan u giryan ve olarak), dillerinde Haz-
ret-i Kur'an okuyarak kk ellerine "Ya
Hayy" ismiyle hemen o kor gibi Nemrud iine girip
"Ya Hayy, ya ismiyle dnmeye tepe
tepe saat tevhid edip Ancak
btn ve emriyle pirin ruhani-
yetiyle kendilerine bir zarar isabet Bu hal ile kimi
huzuruna geldi, kimi asla gelmeyip tekkesine gitti.
ve seyirciler hayretler iinde o mahalde
byk bir ziyafet ektiler ki Taban Ahmed ziyafetin-
den stn idi. bunda ki bu tekkeye haber vermeden
geldi. Zira yoldan sapa iinde bir gizli hazine gibi
yolun bir tekkedir.
Bu kadar bir saatte hayran
muafnameleri zere verip yz
hisse sahibi olduk.
Buradan 12 saatte Tercan gelip,
Sultan Hasan Camii menzili: Azerbaycan Sultan
Uzun Hasan seyre nurlu bir camidir. Ama bir
ky iinde cemaatsiz grmeye camidir. Hasan bu
mahallin suyunu ve bu Tercan bu
camii eder ki bu yere byk bir kurup ismini Hasan-
abad koya. Sonunda Fatih bu Tercan hsn-i na-
ne ma'mur oldu ve ne
Hasan "hsn-i tedbir (gzel yol) budur" deyip
bozgunundan Azerbaycan'da can verip orada karar etti.
Bu Tercan yle bir ve yeridir ki hala bura-
ift srederken yerden insan kemikleri bulunur ve her
zaman yer gml, sahibi cenkte mallar ortaya
Byle"bir usuz Bu vadiyi
ile 8 sagtte geip,
... - "' ..
231
Ky menzili: btn askeriyle
burada byk ziyafet ekip at,
kese ve Grc klesi hediye verdi. Buradan 5 saatte,
Pulur Ky [285a] Mslman kydr. Bura-
dan 4 saatte,
Ali .J<y menzili: Tercan 300 haneli,
bir camili ve Mslman ve kydr.
Burada Ali byk bir ziyafet edip 10 at, 10 kese, 10 katar
deve ve 5 katar verdi.
Buradan yine Tercan iinde 9 saatte,
Mama Hatun Ky menzili: Erzurum namyesinde bir de-
reli ve tepeli z iinde yz evli ma'mur Mslman kydr. Ve Ali
serbest zeametidir. Burada,
Mama Hatun ziyareti: Bir yar dibinde, eski
byk bir trbe iinde gml Mama Hatun Akkoyunlu
temiz Btn
ssl yksek bir trbe iinde medfundur. Lakin avize ve do-
ve bekisiz yatar bir
Mermer ve uzunca sanduka kabirdir.
bir camii ve kk bir Buradan 6 saatte,
Cinis Ky menzili: Erzurum bitiminde
yz elli haneli Ermeni kydr. Burada btn Erzurum ileri gelen-
leri vezirin gelip kendi
hediyeler geldi. Buradan 5 saatte byk alay ile,
Ky menzili
Erzurum grlmeye bir
Ancak her sene elbette birer adam ama gayet fay-
Suyu gayetle ancak su
olur. Uyuza gayet
zerine byk bir kubbe,
ve byk bir havuz Suyu ve gayet

Burada Msellim Mustafa bir mcevher
bir kheylah at, bir sarnur kabanie, bir mcevherli (okluk),
bir mcevher cevherli haner, mcevher ve murassa
on adet kheylan atlar zere Grc
kleleri, elli adet keruke zireh (pelerine benzer kolak ve
serpenah getirip hediye verdi ..
232
Ve 370 adet has (erkek hizmetilere)
birer kat saya uka ve getirip btn
hizmetiler giyinip cennet dndler. Hakire de bir
sarnur krk ile bir kat esvap ve 100 hediye etti. Zira
nice zaman idik.
Daha sonra sabahleyin 1050 (---) senesinin
1640/0cak 1641] (---) gn tam 70 konakta
bu gelip Erzurum'a girmek iin byk bir
alay dzenlendi ki hibir vezire bu gibi alay
Zira ile eker Ve
hakikatinde da byklk ve sahibi

Erzurum askeri de bu 6 saat ta Erzurum'a
kadar ana yolun iki kanat gibi blk blk,
ve sol asker kat kat iki tarafa selama
durup klah, kolak, butluk ve giyimler giyip ellerin-
de on Basra demrenleri
orman gibi yolun iki tirkenip durdular.
pare bahrf hataza (sorgu) ve trl
trl gmlp adap zere selama durdular.
da nne sekiz adet ellerinde
Ebumslim teberleri bellerinde cevherli kemer
kantura ve tennureleri, diba ve ziba elbiseleri,
afitabe ve kemeriyle cennet baheleri tavusu gibi
salmarak yryp ve solunda ve
tfenkiler saya uka dolama ile mcevher ve ssl ma-
tara, tfenkler ve zerduz skfleri zere ile vakar
sahibi iki selam vererek geip btn Erzurum askeri
selam alarak geerlerdi.
Ve btn 400 adet silahlara, cebe ve (rme
gmlp enselerinde imam, hakir ve hazinedar dahi
alemdar ve sancakdarlar da sekiz kat
mehterhanesini alarak geildi.
Btn Tatar askeri, mteferrikalar, st rtbeliler ve
da aletlerine olup blk blk
geip Erzurum Kalesi'ne girince ilk olarak
kalenin iinde Kesikkule [285b] kulenin ta en yksek yeri ki
gklere yksek bir kuledir, onun zerinden ilk
olarak aleykmse{fim Bundan
233
sonra yenierilerin i kalesinden toplar Ta ki
saatin saatinde Erzurum Kalesi'nin Erzincan
dan ieri girineeye kadar azametullah kalenin btn ve
zerindeki yz pare topa bir fitilden
edip yerler ve gkler tir tir titreyip top sesleri gklere ykseldi.
Btn yaya kale ,kulu ve yedi oda ali' yenierileri,
ve kat kat olarak
kadar selama oldular. selam vere-
rek saraya girince yine kaleden bir top daha di-
vanhanede nice yz kurbanlar sofralar kurulup yle bir
ziyafet oldu ki sanki Ma'di Kerb ziyafetidir.
Yemekten sonra sekizer kat mehterhane di-
kuruldu. Nice davalar grld ve ksknler Bu
divanda 27 kale yenieri topu, cebeci ve
ocak erlerine, gmrk emini ve dizdara (kale
70 adet elbiseler giydirilip hepsinin
huzurunda Emir Buhur1 Molla elebi Efendi'ye bir
sarnur lipae hediye edildi.
Hakir de gmrk elbisesiyle iltifat grp herkes
dua ve sena edip minnetsiz olan evlerine
Daha sonra devletli vezir, kendi Hakire sa-
ray iinde Tekeli Mustafa bir oda verdi ve btn ih-
ve kahvemize kadar
vakitte olup bazen nedimlik ve
bazen de gmrkte katiplik edip Erzurum'un durumunu ve
kadar Btn
kanunnameleri, defterhanesi ve sicillerine
Celal yurdu, ikbal vilayeti, kale,
sed Erzene'r-rum yani Erzurum
"Ere zulm" Azerbaycan
bir eyalettir. Nice tarihlerde ama
Akkoyunlu Erzen Bay (Gndz Bay
Soknar ki eyaleti
ken
Nice intikal edip (---) tarihinde Sultan Hasan
hkmnde idi. Daha sonra onun Kara Yusuf elinden (---)
tarihinde Sultan(---) Han feth edip Erzurum eyaleti
234
vezirinin on iki kere yz bin ve on
drt bin yz (1.214.600) akedir.
V e eyaletinde 12 Hazine defter keth-
tirnar emini ve
katibi Alaybeyisi ve dahi
ki
Evvela san-
Malazgird Tekman san-
Kurucan Tortum' Mecingird Marn-
revan Erzurum
Mal 1.152.900 ve zeamet
50.000 ve zeamet defterdan tirnar 20.200. Erzurum
btn zeamet 56 ve btn tirnar 2219.
Erzurum eyaletinin btn olan tirnar ve ze-
ametlerinin 5 .. 279 Ve Sleyman Han kanunu
zere cebelleri ile alaybeyilerinin
on iki bin asker olur. dahi
hmayununa gre cebelleriyle iki bin asker olur. Bu Erzurum'un
gayet sekin cesur, kahraman ve korkusuz

Ve bu Erzurum yz ake mevleviyettir. na-
var, toplam (---) nahiyesi var. Evvela (---) (---)
(---) (---) (---) nahiyesi [286a]
Ve yenieri yedi oda all
yenierileri, bir oda topu ve bir oda cebecileri var. hepsi
i kalede otururlar. (---) tarihinde Abaza bu Erzurum'da ani-
den bu i kaleyi bir gece basarak btn yenierileri
geirir. Ancak yenieri kalenin bulundu-
o da Abaza szyle bulundu, derler, o
kurtulur.
Abaza Erzurum Kalesi'ne kral olup tam 10 sene srer.
Yedi kere zerine mhr ile erkez Mehmed
Hseyin Halil ve nice kumandanlar
zerine ancak Erzurum'u idareleri alamazlar. Ta
bu derece Erzurum ve sert bir ka-
ledir. Ve i kalesi de Anadolu'nun kalesidir.
Daha so)l.ra (---) tarihinde Abaza zerine denizler gibi
askerle korkusuz arslan, Berhaya benzeri, Aristo Vezir

235
Husrev gelip aman ve zaman vermeyip kale dver toplar ile
kaleyi yaralar. Kale iinden Abaza aman ile boynuna ke-
fen gibi Rusrev'in huzuruna
Husrev aman ile Abaza Sultan IV. Murad Han'a
gtrr. Btn gnah defteri affolunur, nce Bosna
eyaleti, eyaleti ve ondan sonra z eyaleti ihsan
olunup nice zaman ve yksek makamlara oturur. Ta
ki Sultan Murad Han Revan seferine btn kul
(askerler)
Abaza mbarek ola. Bizden Er-
zurum Revan seferine gider yoktur." dediklerini padi-
duyunca zorunlu olarak Abaza ldrtp
Mrekkepiler Murad Trbesi'nde
gmdler.
hikmeti, Murad Han kula ldrtmeyip bir
gece Cezayir'e (---) sene getikten sonra bu bizim Erzu-
rum'u mahalde Abaza Erzurum'a gelir.
Erzurum'da yine isyan edince
ile ldrlr.
Biz Erzurum'a hakirin nnde dahi
gibi dururdu. Zira bizim msellimimiz
Silahdar Sleyman kati
sebebi, gamlar Erzurum byle
bir ki hasret kale olup
celalllerin
Abaza beri korkup
cebehane ve blk toplam 2.500 kulu,
12 i kalesinde 180 pare
ve Tebriz iki kk hisar Murad 12
balyemez var.
Kalesi dibinde bir top uzak bir ve
sarp zemine olup kuzey yn,
ve Erzurum ki ve uzunla-
fersah yer ve
Ve nice yzlerce ve gzel kylerle
Byk nehir suyunun zellikleri
Bu nehrin zellikleri ta zellikleri
Erzurum ta byk nehir suyu
236
akar ki Grcistan ynnde Dumlu Baba Sultan
ziyaret yerinin dibinden akarak
Erzurum nice batak, gl, krfez ve su birikintileri olup
nice kere yz bin mekan olup oradan Kan Ky
dibinden geip ikinci konakta Kemah Kalesi dibinden geer.
Bundan sonra Krtleri iinden Bingl gelir
Murat Nehri'ne denizler gibi Malatya akar.
Samsat Kalesi'ne, Rumkale'ye, Birecik Kalesi'ne, Bombu
kprsne, Balis'e, Ca'ber Kalesi'ne, Rakka Kalesi'ne, Ruhbe'ye,
Karkisa'ya, Ane'ye, Hiyet'e, Ebyar'a, Takuk'a,
ve Kufe'ye Buradan Kuma Kalesi di-
binde denizler gibi byk bir nehirdir ki
Basra nne Hindistan gemileri gelir derya nehridir.
Ancak ve ve toplam 400
fersah yerdir ve 400 belde ve kasabalara Erzurum
yerinde gayet lezzetlidir ki Hak,
Azim'inde ve Mecid'inde ayet
"Size bir su da iirmedik mi?" [Mrselat, 27] ayetini btn
tefsirciler bu Erzurum suyuyla izah _
Bu Nehri'nden 72 adet byk btn bu
Erzurum ve btn
Anadolu'ya, Arap ve Acem Makrisi;
"Dicle ile Nehri'ni melekler Hazret-i
Danyal diye Dicle Nehri de byk nehir-
dir. Tercil ve Meyafarikin
(Silvan) kk Ha-
sankeyf ve Cezire-i Musul'a Zarb (Zap) ve
Zarb bu ikisi Ermen nice
sonra Zarb akan bir nehir olup daima gk
grlts gibi "Deli Zarb" derler, daha sonra Tik-
rit'te ve ( ---) nehrine
Ve bu Nehri Hazret-i Ali (k.v.) den rivayet
edilir, ki "Ey Kufeliler! Nehriniz cennetten
iki mizab (oluk)
Ve Cafer-i rivayet edilir ki, suyundan bir
kere ien veya yedi kere ier ve byk bir berekettir", diye
verler.
irak ve Anadolu bereketini ve yarar-
_ iki kubbeler ve engel
237
Ve her afet ve yakalanan niyetine bu
kere girip kurtulur" diJe
Cafer
Ebu Hreyre'den Mslim rivayet eder:
"Resulullah (s.a.v) buyurdu: Nehri gitmesi
sebebiyle) bir meydana
kopmaz. zerinde cenk edip birbirlerini ldrrler.
Neticede her yz doksan dokuzu ldrlr. Onlardan her
bir kimse, kurtulacak olan belki ben olurum, der" [Sahih-i
Mslim, 52/29]
Ve bu Nehri ile Asi Nehri'nden Mukaddese
akar nehir yoktur. Mbarek Nil bile Mukad-
des'te dahil Ancak birinci iklim haddinden
de ikinci iklimde Dimyat ve Ka-
lesi'nde Akdeniz'e
Nehri'nin Rakka ve kuzeyi ileri-
sinde Erzurum gnleri olunca donup zerinden bir iki
ay nice kervanlar geer. Rakka gneyi nlerinde
Nehri donmaz, ve bir sudur. [286b]
Bu Erzurum Kalesi'nin zevk sahibi olan genellikle bu
suyundan getirtip ierler ama yine Erzurum Kalesi iinde
Cennet derler bir hayat ondan ierler
ki insana hayat verir.
Erzurum Kalesi'nin ve
zerinde drtgen kfegi iki kat
iki hisarie .derler
ve evresinde 80 enlidir ve 20 zira
Ama Grc ve Azerbaycan
hendekleri derin tam 8.000

Azerbaycan hendek
zerinde kprden geilir, iki kat demir Biri de ta-
yine hendek zerinde kpryle geilir iki kat demir
Bu iki feth eden on pare balyemez
var. Bir da kuzey bakar, yine hendekten
kpr ile geilir.
Grc da iki Ancak Tebriz
i kaleye i kale bir
ama gayet ve Ve kirpi gibi
238
oktur. Mahallesi'ne ve ta-
bakar Gayet havalesiz i kaledir.
kaleye gklere bir minare gibi
yksek kulesi Kesik kule st tahta
rtl bir yksek
On adet surahi ve uzun boylu var ki kalenin drt
uurtmaz, habersiz gezdirmez.
Zira gayet yskek uzun kuledir. Boyu yz derler.
Bu i kale boyu 60 zira
zira yksekliktedir. kalenin
iki 210 kule ve 2.080 bedendir. Ve hepsi
beden girintileridir.
Ve bu kalede toplam 1.700 hane toprak rtl
eski tarz evler
Ve Erzurum eyaletinde de btn gezip kyler ve
kasabalar da tamamen toprak rtl
Erzurum Bunlardan
110 adet katkat pek ok odalar, alt katta ve st katta divan-
haneler, yksek benzeri Tayyar
Mehmed ve zerinde Tekeli
Tekeli tarihi;
"Tdk zre tumturdk Sene ( ---)"
Ve efendimiz Defterdarzade Mehmed Bir
ve hayat avlusu
stnde karakulluku var. Saray daima cirit
Bu iki var, biri Divan
ana yol zerinde byk biri de-
durur.
Bundan sonra Mbin Mahkemesi Cafer Efendi
Kk Abaza
Murad ve olan byk saraylar bun-
'
Mahallelerinin isimleri ve 70 Mslman
mahallesi ve 7 Ermeni keferesi mahallesi. ingene ve Yahudi
asla yoktur. Grseler ya srgn ederler veya ldrrler. Evvela
Mahallesi ve ( ---) ( ---) ( ---) mahallesi
.. , .. _, ........... (1,5
239
Btn evleri kargir ve iki nadirdir, gene-
likle tek Zira ok sert ve az
on ay ve on bir ay kar ok vaki derler. Bundan do-
genellikle evleri tek olup dam ve birer
ve kee olup hamam gibi
ibadethaneleri Szn ilim
okluk ve dinlence yeri yoktur.
Erzurum camilerinin 77
Evvela bunlardan en eskisi Ulucami: Tebriz i y-
znde eski tarz, toprak rtl bir Akakoyunlu
ve yz
camidir. Minberi ve eski dzgnce
iki yz adet am direkler zerinde yine am Kargir
kubbe Camiin [287a] bir Revan zahiresi iin
saklanan var.
Ve bu camiin duvar duvara Eski Medrese
Camii ve ifte Minare derler, Akakoyunlu
derler; Sultan Uzun Hasan der-
ler. eski bir ibadethane Nice kere Erzurum
top glleleri darbesinden camiin yerleri ev-
da harap
Tebriz i yznde bir ve iki yksek
naresi var ki inisine parlayan
gzlerinin bir an bile mmkn
Ta bu derece byleyici minarelerdir. Ve gklere
minareler gezgin usta ip iplerini
ederler. Bu cami harap Sultan IV.
Murad Han tamir etmeyip iinde balyemez toplar dkmek iin
tophane ettiler. Hala btn alet ve bu cami iinde
tamirini nasip eyleye. Gzel bir tamir
olunsa bir olurdu ki yeryznde benzeri
Lala Mustafa Camii: nnde, ana
yol olup Sleyman Han veziri Lala Mustafa
yksek ku b besi ve btn saf ile
rtldr. ve seksener min-
beri ve m'ezzin mahfili sade gzelidir. avizeleri yoktur.
ama avlusu Sleyman Han Sinan
Sekin bilginlerden manalar denizi, sanki ikinci
Nurnan (Ebu Hanife), yani tefsirci, hadisi Vanf Efendi
240
yeryzne dili dzgn bir var ki
vaaz ve bir kere dinleyen elbette her tvbe eder,
temizlenip gzel hal sahibi olur.
Ve Yenieri bir ima-
var ki sanki akdemdir. Sabah
Kerim'den iki hizib btn cemaat susup
kendilerinden geerler. Ta bu derece etkili ve
sesi var. Ve musiki ilminde sanki edvar Bundan
nice bilginleri
Ve Yenieri Me'zzin bir m'ez-
zini var ki, Muhammed! minaresinde bir kere Davudi yk-
sek sesiyle dese btn kk ve byk
herkesin titrer. Herkes gcn, yemesini imesini
terk edip camie gelirler. Zira bu Erzurum gayet fazla din-

Cafer Efendi Camii: Yeni yksek bir kubbeli, uzun ve
dzgn bir minareli, bir tarz, btn pencereleri demir,
aviulu ve bir camidir. Btn kubbeleri saf
ile rtldr.
Ve yine kale iinde (---) Camii: Eski bol cemaatli ca-
midir.
Ve Erzincan (---) Camii: Tamamen
kargir kubbeli ve rtl bir minareli garip camidir ki ce-
maati
Ve Tebriz hendek Grc Meh-
med Camii: Bir ve toprak rtl hayrat sahibi gibi
babayani camidir, ama bol cemaate sahiptir .
................. (1 ............... .
Bu camilerden toplam 77 ve mescitlerdir.
Ama bu gnden gne ma'mur ve

ilim medreselerin zellikleri:
................ (1.5 ............... .
Hazret-i Kur'an zellikleri:
................ (1,5 ............... .
Peygam,ber darlhadislerin zellikleri:
................ (1,5 ............... .
241
mekteplerinin zellikleri: 110 adet
mektepleridir. Evvela Lala mektebi ve Cafer Efendi mektebi
................ (1 ................ [287b]
tekkelerinin zellikleri :
................ (1,5 ............... .
Akarsu zellikleri: Evvela iinde iki lleli
Cennet ve Erzincan hayat
suyudur. Tebriz hendek Mustafa
tarihidir:
Kul, fiha aynun cariye. Sene (---) .
Bundan yz
Can sebillerin zellikleri: 70 sebildir .
................ (1,5 ............... .
Can zellikleri: (---) ha-
Ama henz Cafer Efendi suyu,
ve .
................ (1,5 ............... .
Kervansaray zellikleri:
................ (1,5 ............... .
Hacegan zellikleri:
Lakin memleket gibi

. ............... (1 ............... .
Bekar zellikleri: ll adet
Btn maarif sahipleri, evinden yurdundan olanlar
glerini kar edip geinirler.
ve Her bir odalar birer camiin

Bedesten zellikleri: 800 Ve
drt ve kargir kubbeli bir bedesteni var. Saraha-
nesi, terzileri, sipah ve tahtal-
kalesi gayet ssldr. Darphanesi Erzincan
Gen, ehrelerinin renklerinin zellikleri: Btn ahalisi
Trk, Trkmen, Krt ve Ermenidir. Gkdolak Acemler de var.
Dzgn vcutlu, orta boylu, zinde, ve ihtiyar adam-
242
ve genleri tamamen bnyeli adam-

Gzel erkek ve zellikleri: 10 25
kadar gayet sevimli olurlar. Ondan
sonra gl kuvvetli olup tez olur. Ama
hepsi uysal, huylu, zeki, cesur
zellikleri: gelenleri ukasarnur
ve giyip kar ederler. Alimleri ve salihleri uka
ferace ve kaftan giyerler. Bunlardan zanaat sahip-
leri olup aba, kaba ve elbise giyip kar u kesb ederler.
zellikleri: ay gayet ki insan .
yeniden hayat bulur. Suyu cana can katar. Ata ve suyu
gayet Cennet isimli bir sudan Temmuz'da ien
"Diri olan her de sudan [Enbiya, 30] ayetini anlar.
Beldenin ikliminin zellikleri: rfi ikiimin on sekizinci his-
sesindedir ki, iklimde olur. O hesap zere bu
eniemi ( ---) ve b ( ---) ( ---) ( ---) ( ---) ( ---) ( ---) ( ---) ( ---)
Mahsullerinin
ekilen ekinleri 60 gnde olup anbara konur. Bir kile to-
humundan 80 kile verir. Bir kile 100 kile verir. Yedi
olur. deve gibi bir ak
zellikleri: Terzisi ve kuyumcusu gayet usta-
Ve ve Mirek isimli gayet .
................ (1 .............. ..
Yiyeceklerinin Bir tavuk ve
derler bir tr sebzedir, onun has ve beyaz
birer kula has ketesi,
ve herisesi ( ---) ( ---)
zellikleri: Evvela
ve halk iin ilik gibi .
................ (1 .............. ..
Mesirelerinin zellikleri: Cirit gezinti yeri,
emenzar Umudum
Ky, Abdurrahman Gazi Tekkesi ve Grc (---) (---)
(---) (-'--) (---) [288a]
zellikleri: adet kale
gneyinde, kuzeyinde binden fazla
halka ait Drt asla yok-
243
tur. Lakin her anayolu zerinde tedribe var. Ama bu ka-
lenin Tebriz ta Erzincan
kadar bir kat kale temellerine yerleri
birer adam boyu yer yzne onun
olsa Erzurum Kahkaha Kalesi olurdu. Hala bu te-
meller ile kale
Gney Yedi mahalle byk haneler
Mahallesi ve su gayet oktur.
Tebriz Bir Mahal-
lesinden ve Dnkler Mahallesi'nden ta
caya kadar byk reaya evleridir.
Grc Kalenin kuzey nice bin evler,
dkkanlar ve hanlar Hala da imar Btn zen-
gin bezirganlar burada otururlar. Hakirin katip gmrk
Drt Arap, Acem, Hint, Sind, in, ve
Hoten bu mahaldedir. ve
sonra bu Erzurum gayet Zira tccar-
adalet ederler.
Erzincan Kalenin Deve
mesi'nden ta Ali kadar byk Bu
da genellikle Ermeni re'ayalar toplam 13 adet ke-
fere kiliseleri Btn kefereleri alaca sarar-
lar. Ayinlerine londura mavi uka, fakir kebe ve
nazik giyerler. Gayet renber
Kefere avretleri ve beyaz brnrler.
Ama Mslman sivri serenk, diba, ve
1
takke giyip beyaz nazik car brnrler. ka-
tife ve izme giyip edeplice salmarak yrrler. Fev-
kalade gzel yzl, biimli olup kelimeleri lehelerine gre l-
l, inci gibi dizili, misk kokulu sa rglerini
ve bin can ile kendilerine
Ve erkekleri o kadar ki
kuvveti hey' eti mr yze kuvveti
kudreti ve musahabetten sohbetten)
olurlar ve kelimeleri bu eda ile sylerler.
dilleri ve terimleri: Harada idin, yani ne-
rede idin. Eve bir gyindir, yani yak.
244
(3 ............... .
Ama bilginleri, seik dzgn bir
sze gelseler mahallf leheleri dzgn olup gzel
maarif sahipleri zellikle Hattat mer elebi ve
................ (1 '
Bunlar ve maarif ehli Btn maarif er-
Hazret-i Hamza-i ba-safa Kasap
Kurd, ve hayalbaz (glge oyuncusu) ve Di-
Yahya Hanende Veys elebi, pak

. ............... (1 ............... .
Ve meczuplardan Klhani Dede kor alev
klhana girip naz uykusuna
Dede cellat elinden birka daha
sonra sulu olanlar Dede kendi tahta
kati Ve de bir kolu
felli kee bir can idi. Nice kerametinden her gece
ehliyle yirmi mnasebetiyle idi.
Sefer Dede, Erzurum gezerdi. [288b]
Ve bu Erzurum geri sert yurdudur ama dzenli
bol olup kavunu, karpuzu, ve ok olur bir
ucuzluk ve verimli memlekettir.
vilayeti arpa ve
yiyecekleri gzel ve ekinlikleri bereketi bol,
nimetleri ok, nice bin ve akar, bir
Anadolu
Bu marnur o kadar ucuzluktur ki deve
bir sornan (16 kiloluk (---)
sornan bir at yemi bir akeyedir, bir sornar arpa
(---) akeyedir, bir gelir tane has ve beyaz ekmek bir
akedir. Koyun eti iki akeye, eti bir akeye, bir tavuk bir
akeye, yumurta bir akeye, bir gvercin bir
yz dirhem kahi ve katmer rek bir akeye
yiyecekler de buna oluna.
Geri ve bahesi yoktur, ancak
gl bahesi, Murad Kefen-
Bedros ve daha nice gl
Ama b,u ztk,.rolunan katmerli glleri
245
Yer yer ve ahlat armudu ama meyve asla
olmaz. Ul.kin mesirelerinde ve gl kavak ile
ok boldur. meyve olmaz.
iki ayda ekerler, bierler, harman edip
ve alelacele anbarlara korlar.
Bizim senemizde atlar Temmuz iken bir
grlt, tipi, boran ve btn atlar
Erzurum olan Umudum Ky'ne, Kaneve Gez Ky'ne
kadar serseri gezdiler. byle sert olur.
Hatta dilinde meseldir ki bir
-Nereden gelirsin?, derler,
-Kar rahmetinden gelirim, der.
-0 ne derler;
'Ere zulm' olan Erzurum' dur, der.
-Orada yaz rast geldin mi, derler? der:
-Vallahi ll ay 29 gn sakin oldum, btn yaz gelir
derler, amma grmedim, der.
Hatta bir kere bir kedi bir damdan bir dama atlarken
ta donup Sekiz aydan sonra bahar gelince, kedinin
donu zlp deyip yere Bu da latife
bir meseldir (Misal olarak sylenen sz).
Gerekten, bir eli iken bir demir
derhal donup elinden demiri ve demirden eli
mmkn Eli, demirden bin ah vah ile kurtarsa bile eli
bir derisi demirde
Azak ve da erbain gn devam
eden kara ve zemherir geirdik, byle
keskin grmedik. Ancak gayet vcutludur.
Byle iken ve bahesi btn meyvesi iki
konak yerden; Tortum ve Erzincan'dan gelir. Al
zerdalisi, ve zmnn bir akedir. Birer
araba kavunu ve karpuzu on akeyedir.
yiyecek cihetinden benzersiz bir Lakin
odunu yoktur, btn ama hikmeti odunu
dahi ucuzdur. konak yerde (---) gelir, granderler
gemi direkleri olup boyu akeye verirler. Onu
korunurlar.
Develer ile pelit ve dahi iki konak yerde (---)
gelir. Bir deve yk odunu 30 akeye verirler.
246
odununu, btn kervan develeri birer sefer odun
gtrerek temin ederler, kanund ur. odun
ve ok fukaralar
yakarlar. Fukara btn evleri-
nin Drt durur, evleri ha-
mam gibi olur. heriseleri ve ekmekleri
zellikleri: Erzurum'un
saat yksek bir gibi di-
linde derler. Zira en yksek tepesi iki atal
Kalesi'ne, Malazgird'e ve Bingl oradan gidilir.
Bu btn hekimlerin olur. Tutya ieklerinin
kokusundan Ve reybas, stlce,
tere, ravend, cedvar, yebruhu's-sanem (adamotu),
tereve nice bin [289a] otlar bu mevcuttur.
Nice kehhaller (gz hekimleri) bu gelip tutya
elli sene hasta gzne mil ile ekip btn buhar
ve perde yok olup gz Yz, yz elli haneli snbl ve
rumfsi olur. Lale ve zerrini, nilfer ve tirfili, zateri ve
nanesinin kokusu insana hayat verir.
Baur hikayesi: hikmeti bir gn bu
cirid aynarken hakir attan tekerlendim. At
"Nerdesin deyip
Hemen hakirin can gelip bir ata bindim. Kaan
birka klemizle kovarak ta zirvesine
orada tutarak bindim. O yerde uzun bir mezar grdm.
"Allah bilir bir ulu ziyarettir" diye ruhu iin bir Fatiha
oku d um.
Yaya olarak tam 80 geldi.
ucunda birer uzun zerburf stunlar ama bunun ziyaret ve
seyrine iken bir pis koku hakiri ve klelerimi kendimizden
geirip klelerim tuttular.
Kabri zere ancak kabri zere olan toprak tencerede
bulgur gibi kaynar siyah zift ve katran gibi 6o-
nund.a pis kokusuna bu
Yine binip vakti Tebriz
dan ieri girdik. sonra huzuruna

hele btn buldun mu" dedi-
ler.
247
"Evet buldum ve bir uzun kabrini
ziyaret ettim" diye kabri zere hemen
Erzurumlu Cafer Efendi, kitap yazan milletin salih-
lerinden aziz bir kimse idi, o zat:
Evliya elebi! O bir daha ziyaret etme. O
Hazret-i Musa ona Baur
Bel'am derler. Nice yz sonunda Hazret-i Musa'dan
sonra zntsnden lkesini terk Bu olup
hala kabri yaz ve gibi kokup cehennem
ekip kaynar" deyince bu hakir hayretler iinde
verici byk Yine bu Haz-
ret-i Resul-i Ekrem'in sancakdan Abdurrahman Gazi medfundur.
Onun tekkesinin bir
2.000 O en yksek yerinde
ler, lalezar ve misk kokulu bir alanda Allahu em-
riyle bir bir ejderha kara
kadar 770 Erzurum ova-
bakar, Malazgird Kalesi yoluna
kar ok gzel grnr. Vc-
udunun iki yz Drt Her bir aya-
onar minare
Sultan I. Selim dek bu ejderha drt zere du-
rup kuzey tarafa durur O zaman byk bir deprem
olup depremden ejderha para para imenlik zerinde
yatar. Hatta kubbe gibi kellesinin iki para olup gznn bir
kellesinden ynne, Malazgird yoluna yuvar-
Kk hamam kubbesi kadar yuvarlak, parlak ve
olup yatar. Sanki arktan yuvarlak bir
gzdr. Ama sol gznn yine kellesinde durur.
hikmeti bu kar kap kara
katran gibi gayet seik grlr. Zira kar bu
ejder zere asla kar drt be-
yaz kar siyah burnu, dili,
drt vcudu ve seik bellidir. Hikmet bu ki
kara gibi olup alev alev belli
olur. Ama yaz buz olup misk kokusu gibi
bir koku acaip ve garip bir
sebebi odur ki Peygamber Efendimiz ahirete g
ettiklerinde
248
"Byle bir Dfinya Peygamberinden diye
memleketini, ve sahabeleri terkederek bu Erzurum
bir iinde mrnn kalan
ve kulluk ile geirirken bir sabah ibadethanesinden
grse ki, byk bir [289b] ejderha gibi grleyip
gelir. Hemen o an
"Ey dur" der. emriyle ejderha hal dili ile;
"Erzurum yiyip Van denizi Sbhan
onlara nafaka (yiyecek) gtr-
sem gerek" deyince hemen
izni ile kesil ve ey Sbhan sen de bu
zrriyetini koru" diye fkelenip emr edince emriyle
bu ejderha olur ve Van denizi Sbhan ej-
derin haps olur. Bazen ortaya yeri
Bir iliihf ki Erzurum
bilinmektedir, vesseliim.
Byk ziyaret yerlerinin
Evvela makamlar rehberi, kerametler tarikat
hakikat gizlilikler
hayat Hazret-i Ebu Kazruni, rah-
meti zerine olsun: Mbarek isimleri Knyeleri Ebu
ki (---) Kazrun
idi. ile Ebu annesi ha-
mile Hicret-i Nebevi'nin 352 [Ekim 963] Ebu
dnyaya gelerek gnden gne kutuplar kutbu oldu.(---) za-
seyahate Bursa'da ve Edirne'de makam edindi.
Oradan yine Erzurum'a gelip Tebriz i yznde byk
bir kule iinde ruhu teslim etti, yine orada gmld. Ki bir ak
hatun
Trbedar Hatun hikayesi: Abaza Erzurum'da
isyan sekban ve bu Ermeni ha-
ber el koymak istediklerinde bu der; ,
"Ey Ebu Beni bu elinden Ebu
kurtar. gelip kabrinde kulu deyince Al-
emriyle ak bir ihtiyar olur. Sekbanlar
ieri girip geri dnerler.
Ebu Trbesi'ne gelip huzurunda
ile. sonra sakaili trbedar
"
249
Hakir hayatta idi. Onun da Ebu
ruhu iin bir hatm-i okuyup
Erzurum'da kabul nur dolu bir trbedir.
Yine bu trbe iinde Revan Kalesi'nde yedi ay mahsur olan
M urtaza Ebu ucunda gmldr.
Hseyin Abaza kati orada
gmldr. '
Ulu Cami Aziz Efendi ziyareti, yine Cami-i Kebfr
Zeyni Efendi, bir sivri knbet
iinde Sultan Mahmud Gaznevi Sultan ve
Firuze ona La'll Klhani Ahmed
De de, Erzincan stnde merhum ve
Mustafa Revan fethinden sonra Ta-
Veziriazam Mehmed yere ettt Allah
rahmet eylesin. ve bu hakir ok ve

Ve dibinde sancakdan Hazret-i Ab-
durrahman Gazi, her yeri grebilen bir yksek ve dinlenilecek
tekkede medfund ur.
Ve Hindi Baba Sultan aziz olsun.
Tebriz uzun ve
ssl bir yksek kubbe Eski zamanlarda
ile Orada Gazneli Sultan Mahmud gmldr. Sandu-
Mahmud ismi ama Gaznevf (Gazneli)

. ............... (tS ............... .
Nice ziyaretler daha ettik, ama herkese olan bu sul-
Allah aziz etsin ve hepsine bol bol rahmet et-
sin.
1050 [1640] Erzurum eyaletinde
Kalesi zere sefere bildirir
Evvela Aras Nehri'nin gneyi iinde
Kalesi beyi isyan ederek sulha Revan Kalesi nahi-
yelerinden nice yerleri talan Revan Ham Kelb
Ali Han Gen [290a] Ali Han mektuplar ile eliler
ve byk hediyeler gelip beyinden
okundu.
250
Btn divanda olanlarla ve sefere
karar verildi. Erzurum eyaletinin btn
olan sancakbeyleri, zeamet sahipleri, tirnar sahipleri ve her
kalenin askerlerinin sefere gelmek iin emirler ile
sancak sancak gidip denizler gibi askerler gnden
gne ve

Vakar sahibi da bayrak ve
drt bin askeriyle kurdu. Drt
beylerbeyileri ve sancakbeyleri
Evvela Ketenci mer Mehmed ve
Irak'dan ma'zul Baki Grc Deli Dilaver
paye ile Erzurum Defterdan Osman ve Tortum
Gazi Seydf Ahmed henz ile ha-
rem-i hasdan bir sancakbeyidir.
Bu beylerbeyi ve sancakbeyleri tertip ile
kanunu zere yerli yerlerince durdular. 76.000 asker oldu.
Acem elisi bu denizler gibi askeri grp beyinden
ettiklerine oldular. Zira bu denizler gibi asker ile ihti-
maldir muhasara ederler korkusuna
Daha sonra birinde Hasan
bin asker ile olup ve
gtrd.
Ve Seydf Ahmed (nc) ve Baki dndar
tayin olundu.
Ertesi gn bahtiyar menzili
Mslman askerler ile nispet byk bir alay dzenle-
ki bulunan kt
hayrette
Btn asker blk blk, 4 saatte
Deveboynu menzili yerde kadri yce konak-
btn beyler ve beylerbeyHer byk ziyafetinden yiyip
herkes Bir ki
ve tirfil taze can buldular.
Bu yer Pasin Ama gnlerinde bu
Deveboynu yerde minare boyu kar olup ve iinde nice
kervan yok Hatta Mehmed
bu Deveboynu Revan
Revaq yedi ayda elinden
251
Byle bir Deveboynu'dur. Buradan yine
3 saatte,
Cafer Efendi Ky menzili: Burada Cafer Efendi byk ziya-
fet edip at, kle ve kese hediye verdi. 300 haneli
marnur ve Ermeni kydr.
Buradan yine Pasin iinde 5 saatte;
l
Hasan-iibad Kalesi'nin zellikleri
(---) tarihinde Azerbaycan Sultan Uzun Hasan
Fatih Sultan Mehmed korkusundan yeniden Bundan do-
Hasankalesi gzel, cevher gibi bir ka-
ledir ki Pasin verip gklere yksek
kaledir. (---) tarihinde zorla ve Kara Yusuf
Krtleri elinden(---) Han Gazi feth Erzurum eya-
letinde Pasin beyinin Beyinin ta-
Sleyman Han kanunu zere 12.400 akedir. Zeamet sa-
hipleri ve tirnar sahipleri 325'tir. Alaybeyisi,
ve btn cebelleri ile
bin yz asker olur. Kale fer-
geldiler.
Azarnet ve sahibi bu kale konak-
kaleden bir tfenk, bir top ve ceng
eyledi ki yer ve gk tir tir titreyip Hasankalesi semender hay-
gibi Nemrud iinde Acem elisi bu hali grp
Bu mahalde Aristo buyurdu ile kale ku-
bir i mehteri gnderip;
"Tiz kaleyi bedenler zere btn askerleri pr-silah
olup biz kale seyrine [290b] btn cebehaneyi
mzeyyen edip bir dem glhang-i Muhammedi getirip bir
tfenk ve bir top diye vezir
sonra beyi ziyafetine Acem elisiyle kaleye
giderken Allah Allah sesleri gklere ykselip top ve tfenk vel-
velesinden top grlts ayyuka eli
"Hey kayser-zemin Aceb Hasan-abad Kalesi'ne sahip-
sin" dedi. Daha sonra kaleye girince i yznde
iki serpenah zirih klah ve trl trl
silahlarla Bu ta i kaleye kadar btn
kullar anayolun ve soluna kat kat kale
selama durdular. Kale iinde cuma
252
!<alenin btn ve bedenlerini fi-
ve bayraklar ve sancaklar ile
Bundan sonra i kaleye 44 Sultan Sleyman
gulleleri ta oban Kprs'ne Burada
ziyafetler yenilip beyine ve kale birer
elbise hediye edildi. Buradan yine alay ile
geldi. Daha sonra 150 ake yenieri sipah keth-
dayeri, mfts, ve ileri gelenleri
gelip yer ptler.
Hasankalesi'nin ve Pasin kuzey
( ---) ( ---) bir gkyzne
kaya zere i kalesi ki
bakmaya d patlar. Btn
ovaya bir heybetli samanyolu gibi semaya
gzellikler sahibi, bir kaledir.
kale imam ve m' ezzinden kimse olmaz
ve buraya at ve Revan fatihi Sultan IV. Murad Han
iin derli toplu bir seyirlikli var. Melek Ahmed efen-
dimiz bu Revan'a giderken silahdar olup silahdar
oldu ki Koca idi. az-
ledilmesinin sebebi Murad gece zerindeki mum
bundan azledildi.
Bu i kale bin ve asla yoktur.
tarafa bakar bir demir var ama bu i kalenin kuzeyi ta-
havalesi var. Ondan
Kalesi: Alak yerde iki kat byk bir kaledir.
6.000 drtgen
gzel bir kaledir ki beyaz gibi uzaktan bellidir. Ama
on sekizer alak boyu Lakin iki
de gayet ama asla
korkusu ve ekinmesi yoktur. Zira alak sulu zemin
metrise giremez. Bir zira suyu batak ve
atak yerdir.
Toplam (---) var, Erzurum demir
byk ve
tarafta Kars ynne
Toplam 700 kulu, kale cebehanesi ve
kk byk 60 pare ki byk cebehaneli
kaledir. tarihinde Abaza hile ile bu
253
kaleyi sonra isyan etti. nnde bir
ki 7
Bu kale iinde 590 hane toprak rtl tek ve
kargir evleridir.
Ve 9 mahalle ve 9
Bunlardan en mkellefi Sleyman Han Camii; bir minateli ve
toprak rtl eski tarz 'alak camidir.
Kk bir ama bedesteni, imareti ve medresesi
yoktur. 6 mektebi, bir ve bir ama
genellikle durur:
Btn cesur, yarar, hner sahibi fukara
garip dostu var. Suyunun ve
zeki kimseleri
zellikle Nef'i Efendi, bu arnher kokulu
toprakta Nef'l'den btn insanlar yarar grp san'at-

Ve bu kalede ve asla ve bahe olmaz. Gayet ok
sert olur, ama ve mahsulleri ok [291a] ve bolluk ye-
ridir. Lakin ve delicelidir.
Hatta hakir kale hanesinde
bir bal olduk, bok saatten sonra
cihan dar olup sersem oldum. Az ki kaleden
kendimi
zellikleri: Bu ta-
nnde 7 adet Suyu gayet
Kk kubbeler ile Ve 8 adet st
kaynak Her biri birer
Yani at, deve, koyun ve hayvanlar
hasta olup bu Allahu
izniyle Bu suyundan develer ile
gtrp uyuz ve czam yakalananlar ierek
tma Herkese
Bu seyrettikten sonra yine 3 saat,
Sefer menzili Ky: Pasin 100 haneli Ermeni
ky ve zeamettir. Buradan yine 3 saat,
Byk kpr, oban Kprs menzili: Bu byk kprden de-
nizler gibi askerler kprnn beri Hasankalesi konak-
askerin tarafa gemesi ferman olundu.
254
Byk oban Kprs'nn tarihinde oban-
Melik (---) oban kprs der-
ler. Byk Aras Nehri'nin zerinde verir
(---)gz ibret verici bir kprdr.
Bu Aras Nehri ta Bingl
akarak Malazgird Kalesi geip Artef Ky ve
Kalesi nnden getikten sonra Kprs
geer. Nice yz kyleri sulayarak bu oban Kprs'nden
nice kaleleri ve beldeleri sulayarak Revan Kalesi Zengi
Nehri'ne, Zengi de Kr'e, Kr Nehri de Gilan Denizi'ne
Aras Nehri sudur. Bingl skn
denizler gibi gnde btn askerler bu oban Sultan
Kprs'nden geti. da alay ile geip 7 saatte,
Byk Artef Ky menzili: 100 evli
Ermeni ky bir yerde Buradan yine
8 saatte,
Kozlu Baba Sultan Ky: Burada gmldr. Bu da
Buradan 6 saatte,
Kalesi'nin zellikleri
(---) tarihinde Azerbaycan Uzun
Daha sonra (---) tarihinde btn
Krtleri itaat edip kalenin Sleyman teslim et-
tiler. Hala Erzurum eyaletinde sancakbeyi ta-
484.000 akedir. zeameti ikidir ve 425
tirnar sahibi Kanun zere cebelleri ile iki bin asker olup
beyiyle toplam bin kadar asker gelip ordusunda
ve Hepsi Mahmudf Krt-
leridir. 150 ake asumanf Dizdan ve kale
ama kethdayeri, mfts, ve
ayan ve dahi yoktur. Ama levendat sipahisi gayet oktur.
Kalesi'nin biimi: Erzurum'dan sr'at ile gney
konak yerdir. Ama Kpr'snden de dmdz
yoldur. Bu Kalesi yksek bir tepede kaya
zerinde drtgen Ad Kalesi gibi bir kaledir.
Usuz bir tam ukur yerde
Ve her taraf gklere ve
kalenin boyu onar 6.000

255
Ve kuzey bir var. Bu mahalle bir kaya
var.
Ve bu Kalesi'nin kale iinde bir su
akar, ismine (---) derler. Kalenin kale di-
binde usta bir demir kafes nehir orada
nehir oradan nie bostanlara sular. demir
kafesten, nehirden [291b] bir okka bile geemez. Kale-
nin bu akarsunun yerine
Bu kale iinde 1.2000 adet Krt evleri Ve 7
(---) Camii (---) (---) (---) geri mescitlerdir.
Bir ham, ve kk bir Btn
toprak rtldr, asla kiremitli yoktur. Ve
tamamen Mahmudf Krtleridir. iinde ve
keileri Bu blgenin btn btn hayvan-
birlikte bulunan Bingl
tazelik
Bu mahalde Malazcird Kalesi beyi Erzurum eyaleti
sancakbeyi 3,000 ve ve silah-
Iara Mahmudf askeriyle geldi. elbise giy-
dirilip bir elenk sokulup o gn vezir ile asker
ncs olup ve Baki dndar oldu. Gazi Seydf
Ahmed 53.000 askere kumandan olup 12 pare darbzen ve
iki kolumborna toplar verildi. Dua ve vglerle Kalesi'nden
Kalesi'ne ynelinip efendimiz on bin kadar askerle
Kalesi
Buradan btn asker ile sarp
iinde uurum yerleri 6 saatte geip,
Hasbek Ky menzili: 200 evli Krt kydr.
Buradan hakir 200 ile 9 saatte,
Ziyaeddin Kalesi'nin zellikleri
Azerbaycan Ziyaeddin ve Azerbaycan
da kaya zere drtgen bir
ve kaledir. Erzurum (---) hudududur.
Dizdan ve (---) tarihinde Van fethedildi-
itaat edip teslim ettiklerin-
den btun rff (yerel) vergilerden muaf oldular. Naipliktir,
ve kethdayeri yoktur.
256
Bir camii ve yijz kadar toprak rtl tek evleri
Bir ham, bir ve elli kadar
ve Krd yer o kadar ma'mur
Ama gayet cesur ve Hda eri hnerli insan-

verici Aras Nehri ile Van Gl ke-
Kalesi grlmeye bir ki Ziyaeddin
Kalesi'ne budur ki bu yerde
ki birbirine onar ve on gzlerdir.
Kimisi buz sudur, kimisi yle ki mlekte
bulgur kaynar gibi kaynar. Buna buz gibi bir gz kay-
nak ile
eli tahamml edemez. Ve yine buna
gibi yle ki iinde ve paa tlenir.
Bu ancak birinde hdai
ki her biri birer dndrr su kadar akar. Bu
kaleyi seyr edip vezir ile kale
sefere memur oldu. Buradan yine Sncab suyu
kenannca ve 9 saatte,
Avnik Kalesi'nin zellikleri: Bu da Azerbaycan
Ziyaeddin Daha sonra Sleyman Han'a itaat et-
( ---) bir kaya zere drt yksek
kaledir.
................ (8 ................ [292a]
Kalesi'nin zellikleri
Krt dilinde kalesi yksek ismidir. Lakin
Sultan Hasan Ziyaeddin Gkyzne
bir en yksek zirvesinde drtgen bir
kk kaledir. Ama ani lm yeridir.
Denizler gibi asker ile bir top
mesafesi uzak yerde ordusu kuruldu. Hemen o saat
kale ve olan pusu yerlerinden
man gaziler metrise girip hemen
kaleden bir top, bir tfenk 70 adam bir anda
iip cennette karar ettiler.
Hemen kumandan Seydi' Ahmed var kuvveti pazuya
getirip nice )"iiz eri olan beylerbeyilere ve beylere
dille ve ,gazil;ri hediyelerle kendine
257
Bizzat kendileri etek drt pare uzun
kalenin uzak tepelere koyarak siperler
kale iine bir top vuninca emriyle kale iinde
beyinin endedan Bey'e top gllesi
isabet ederek o an ldrd ve kale iinde bir velvele koptu. Drt
taraftan Mslman gaziler kalenin yerlerin-
den rmcek gibi, ip birer vecihle kaleye

Szn bir gn bir gece byk cenk oldu. Ertesi sabahle-
yin beden aman dikilip kale iinde olan
btn Krtler;
"Aman, aman, ey askerlerinin sekini" diye fer-
yad ve figana O an kumandan Seydi Ahmed kale
Defterdarzade Mehmed efendimizin
Hasan kale kaleden
yedi adet Krt beyleri rehin
"Bu gece beyimiz Mustafa Bey kaleden hile ipi ile inip
dediler. Hemen kumandan Seydi Ahmed bu yalan sze
gvenmeyip;
"Tez beyinizi bulun, yohsa sizin yedinizi dahi kelle paa
edip Erzurum veziri Mehmed hal& Kalesi'ndedir, ona
gnderirim" diye bu yedi kale iine habersiz 700
adam koyup beyinin btn mlkne el
koydu.
Btn Krt srd. Btn
3.000 tfenk, 6.000 ve silahlar ( ---) tarihinde
kale feth olup efendimiz Mehmed mjde ettiler.
O gn kalede Muhammedi okunup kale iine iki bin
tfenki kondu ve byk top ve tfenk oldu. Ta
kadar beyinin ili vilayeti nice kere yz bin ko-
yun, at ve ile Mslman gaziler doyum oldular. Ama
beyinin ele girmesi iin ile vilayete adamlar gitti.
Bir Gkdolak tlng (casus) bulup Serdar Ahmed
"Cellat!" deyip ilk nce bumunu ve kesti. cellat
casusun kellesini yuvarlayacak ayak zere

"Hey demir ayak Endek halime merhamet etgilen. Bir
diyem" deyince cellat aman verdi.
258
"Vallah ve billah beyi (vakti) Mek Ka-
lesi'ne gelipAcem han;na dir Henim kalede mah-
pustur" deyince Baki Deli Dilaver ve
Malazcird Beyi Mehmed Bey ile toplam bin asker;
Mek Kalesi'nde beyini istemeye
bildirir
Evvela Menval Deresi kenannca 8 saat ve

Tahmures Kmbeti menzili: Acem Tahmures
Han, cenginde lnce bir trbe iine 200
haneli Ermeni evleridir. Acem'e ve hara verirler.
Buradan yine 7 saat iinde gidip
sonra 2 saat daha emenzar ve lalezar bir ovada
gidip,
Mek Kalesi'nin zellikleri: Geri bi-
yoktur ama yine (---) tari-
hinde iinde olan Krtleri Sleyman Han'a tabi olup Mahmudi
beyine kale idi. Daha sonra bir hile ile is-
tila etti. Yine Mahmudi beylerinden Malazgird [292b] beyi hk-
mnde iken (---) tarihinde fatihi Murad vezi-
Kara Mustafa fetihte sonra Deme ve
Dertenk kesmeye efendimiz Melek
Ahmed henz valisiyken birlikte Deme ve Der-
tenk'e gitti. Acem viHl.yetlerinin
belinlenip iin Zalim Ah-
med Kalesi'ni Acemler de Van hududundaKotur
Kalesi'ni
Ve yine Revan bu Mek Kalesi'ni
beyini ve neferlerini Malazcird'e koydular. Daha sonra Acem, bu
Kalesi beyinin bulup bu Mek
Kalesi'ne nezaketle bir gece Acem Mazenderanisi koyup kaleyi

Kudret Eli ile bir Kahkaha Kalesi'dir.
larda Van Kalesi, Mardin, Karahisar, Afyon Karahisar,
Adilcevaz, Tokat ve Amasya Kalesi gibi Mek Kalesi'dir.
Mek Kalesi'nin (---) nehri dibi ince, yu-
sahra, sanki mantar gibi veya zencef tcs merrneri
gibi ince belli, gklere asla bir taraftan elde
.... ,: "'-J
259
edilmesi mmkn havalesiz benzersiz bir kaledir.
kayada kpr ile geilir. Ancak bir var, ondan ieri
minare yolu gibi kayadan kesmeli
700 hane kadar imar olmada haneleri var, dahi o
kadar ma'mur imar olursa Kahkaha gibi benzersiz
bir kale olur. Revan hkmnde bir olup iinde
iki bin mazenderanf tfenk atar
Ve her gece nehir zerindeki kprsn kalenin
ada gibi Kalenin en yksek tepesinden yz kula ipie-
rin kaleye su ekip giderirler .
................ (2,5 ............... .
Bu kale ham bin hdar dizken tlng (askeri) ile
inip byk bir ziyafet ekti.
Yemekten sonra Baki beyi Allah
ile istedi. Btn asker beye zarar kefil oldu. '
Beyi de Allah'a tevekkl edip aman ile bir gnde yine kalesine
getirip Seydf Ahmed teslim ettiler. O da yedinci gnde
Kalesi'ne gelip Erzurum Veziri Mehmed efendimize
teslim etti. Btn beylerbeyiler, sancakbeyleri, erieri ve
A vnikli Ahmed da rica edince ldrlmeyip hapsedildi.
Sonunda 40.000 koyununu, 40 17 katar 20 Grc
klesini ve 50 kese hapisten Ama kalesi
Malazgird Beyi Mehmed Bey'e
Ondan da 20 kese, 20 katar postu, kaplan
postu ve 7 adet keruke u zirih-klah ve serpenah btn
Mslman gaziler ile salim, doyum ve zafer
olarak Erzurum'a dnlp o gn 7 saatte,
Alacalar Ky menzili: Aras Bayezid Kalesi
hkmnde 300 evli Ermeni ve Mslman kydr. Burada devletli
efendimiz Revan Ham elisi Han'a, Ham elisi
Tak! Han'a ve Tebriz Ham elisi Seyf Ali Han'a byk ziyafetler
edip muhabbetnameler verip her birine kheylan
atlar, mercan tesbih, ok ve yaylar, nice renkli Ceneviz ve Venedik
hareleri hediye edip btn elilere hitaben
buyurdular ki;
devletinde biz sulha reva gr-
meyip Beyi Mustafa Bey'in ilini vilayetini vurup
kalesini beye ki sizin Revan ham
260
ondan edince gelindi. imdi sizler dahi
sulha etmeyip Mek Kalesi'ne askeri
sulh kanunu zere kaleyi Ve olmazsa hala
denizler gibi asker ile Revan ve
diye serte hitap edince
adet eli yerlere
gzmz stne" dediklerinde her birine birer
Acemane sarnur krkler giydirilip Veli
Han ile Revan gitti.
Hasan Eli Takf Han ile gitti.
Hakir de gmrk katibi tccar
gelmesi iin hakire mektuplar verilip [293a] Tebriz bir
mcevher at, yelkendez ullu kheylan at, gzel sultanf
mendiller, bir inci tesbih ve bir ift arkab (okluk) verip
Tebriz ham elisi Seyf Ali Han'a hakiri teslim edip;
"Evliyam size Allah emaneti olsun" diye vasiyetler edip
gnln sonra;
"Bu tarafta kervanlar gnderesiz" diye mektup-
lar ve ricanameler hakire teslim olunup bir kese ve bir
kat elbise, on bir hizmetimden her ocaktan
onar adam hepsi 45 nefer olup efendimizle ve btn
dostlarla Allah'a gvenerek Revan ve
yola
1050 [1640] Aras Nehri
kenanndan Acem lkesinde Revan, ve
Tebriz'e kentleri ve seyr
acaip ve garip eserleri bildirir
Evvela Aras Nehri kenannca o gn 5 saat gi-
dip;
Ky: Avnik Kalesi hkmnde Ermeni ve
ki Mahmud! Krtleridir. Bir camileri var.
Buradan yine Aras Nehri
Baruthane menzili: Kalesi hkmnde bir dere 'ke-
yz haneli, ve otu bol, gherile
kenttir. Bundan Baruthane denir. Buradan yine
9 saat
kenti menzili: Kenti harap Avih Deresi
bir ;uyun emenzar ve lalezar zere ve
261
beyler gibi Buradan yine
12 saatte,
Gorna menzili: Ma'mur kydr. Btn
Krtleridir. Kalesi sol sarp kayalar zerinde
belli olup "safa geldiniz" diye yedi selam topu yiyecek ve
ieceklerinden bolca hediyeleri yeni bey geldi. Bu ma-
halde Revan Ham Elisi Han ile Veli
Van gittiler.
Hakir bizim eli ve elisi ile tarafta
iinde yoluna nice
ve baheler 13 saatte,
Acem lkesi olan Kalesi menzili
(---) tarihinde Timur Han Daha sonra
Azerbaycan Uzun Hasan hkmne girdi. Hala Revan
Azerbaycan
Kalesi bir tepe zerinde gklere ve kartal
gibi Azerbaycan kalesidir ve drtgen
Ferah-abad Kalesi gibi bir kaledir. Tamamen
ve gzel bir ssl kaledir. bin
dizken tlng dizkenleri
bizimle olan elilere hediyeler getirdikte bize
kaleden seksen pare toplar etti, ama
kk var. Kale dven top seslerinden drt
dere ve tepeler gk grlemesi gibi gr gr grleyip velvele verdi.
Kalenin
seyr ettik, ama o kadar ma'mur
Eskiden byk ve eski kale Ama (---)tarihinde Sultan
IV. Murad Han, Revan seferiiin o tarafa Erzurum,
Kars ve Van bir yere bu
edip hanelerin esir
ve kebap edeliden beri halen gnmze kadar marnur
de o kadar imar
Ancak yedi camileri, ve kk
Lakin ve bahesi oktur.
Nehri suyu ve yumu-
ve pirin verimli bir Bu nehrin
skn edip Aras Nehri'ne
262
Kale eli ile,hakiri ziyafete davet edip
g ile kaleye saatte btn zemin bukale-
mun gibi belli idi.
Hemen dizken zurzuvileli
zerine alaca serbend zere ve ablak
telleri temenna edip
(selam verip);
"Hey kurban, tu mukaddem, yz basa, gz basa gelip
safa geldiniz" diye her yeri seyreden evine davet edip (ok
iyi) [293b] (ev etti.
Muhabbet sofra yerine kalernkari it destehan
gelip ll pilavdan pilav, pilav, muza'fer pilav,
od pilav, pilav, pilav, alav pilav, mu'amber (amberli)
pilav, pilav, kse pilav, dzdeh pilav, dzdeh piryan,
sebzeler, tuzlular, mastaba ve gzel heriseleri
leri) yeniJip can sohbetleri ettik.
Ziyafetten sonra elilere, hakire ve Hasan
gzel hediye verdi. Sonra
elli koyun, bin kadar beyaz ekmek,
yedi sekiz yk trl trl meyve ve kale
hakimi sultandan geldi. O gece byk bayram edip iki gn konak-

N ehri iki tarafta yksek seyrede-
rek ve Kelenter orada da
kale byk bir ziyafet ekti: Eliye ve hakire hediye
paralar verdi.
gelirken Sultan Evhadullah Camii'ni seyr
ettik. Ama gerekten de bir dzgn minareli, benzersiz bir camidir.
Ona Taceddin-i ve yedi var.
Suyunun ve gzellerinin kudretten
srmeli meral! ve ceylan gzleri var ki her biri bir
bin nigah kadar cana safa verir.
Ertesi gn sabahleyin bu 300 ve
mazenderanf ile 12 saat yksek

Masir kenti menzili: Kent kelimesi bu diyariarda kasahaya
derler. Masir bin toprak rtl, ve baheli,
ve sulu, yayialardan akar ssl kent-
tir. 7 camii, ve 300 kadar dkkance kk
263
Bu daRevan kelenterliktir. Bir gece bu gzel
yerde konuk olup buradan 14 saatte,
Zuchan kenti: Bu hududunda
Gayet ma'mur ve iek bahesi
gelip ok ok ikram etti. Bu kente iki Acem
gelip hizmetimiz oldu. hanende (okuyucu) idiler. Horasan
ma'niler insana can Buradan
yine bir dere iinde 7 saat ibret verici
seyr ederek;
kilise menzili: Bu mahal Revan yksek
zerinde byk kiliselerdir ki her birinde yzer yz
patrik, rahip, ve Ermeni ve patrikleri
var. Ve gzel (al
var ki gelen ve gidenlerin nne durup canla hiz-
met ederler.
Bu kiliselerin birini birini Rum kayseri
birini de Ermen Zenan ki hala yzden fazla
bakire Btn bakla yerler.
Bu kiliselerde her msafire ve evredekilere o derece hizmet
ve ikram ederler ki, ve nebat hamuru yedirip
yataklar btn atlara ul torba
hizmet ederler.
milletleri iinde Ermeni milletinin bu kiliselere
gayet btn memleketlerinden bu
kiliselere adaklar gelir, gayet Her birinde
onar ve ki
ve herisesi dnya yznde olan
iki yz rahip ile elilere ve hakire, ziyafete davet edip yemekten
sonra hediyeler verdi.
kilise'nin garip ve
Bu kilisenin Orada senede bir
kere elli bin kefere uzak yerlerinden toplana-
rak gelip bu kilise en yksek tepesinde, pr-emenzar
sahrada bir eski bir onu ve o ne
kadar otlar, bitkiler ve ila olacak varsa btn bu
byk bir kazan iine karlar. zere sacayak
koyup ona ykleyip zerinde alev alev
yakarlar.
264
Tam bir saatte kazan iinde btn otlar, kereviz ve maydanoz
bir saat yanan asla nice bin adam
seyrine hayran olur, seyretmeye bir
Daha sonra otlardan btn keferelere
ve iin hakkalar ile en uzak yerle-
rine gtrrler. orada yiyip hamdederler, zevk edip
[294a]
Hakir bu durumu rahiplerden sordum:
"Vallahi bu odur ki Hazret-i bu stnde
ana rahminden ve korkusundan bir
on iki havarileriyle otlar bu
zre Ve Beni Nebi'den mucize isteyince bu
zerinde bir melik lsn diriltti. Btn mucize
iin bu zerinde yemek yemek Daha sonra
bu Buhtunnasr eline geti. Ondan eline geip
bu kiliseyi bir kere zerinde yemek yine
tertemiz edip iinde beraber
Hatta "Sleyman Han seferine bu
seccade zerinde iki rek'at namaz diye sylediler. Ama
ibret verici ne ipektir, ne pamuktur ve ne yndr. Bir
sineabi renkte byk bir seccadedir. Lakin gayet
Ama bu hakirin yle ki
(---) yerde byk bir hikmeti
o tokmak ile dvnce keten gibi olur. Daha sonra ha-
yal iplik abdest gzel ve ssl donlar ve gmlek-
ler dikip ileri gelenlerine ve hediye getirir-
ler. Hatta Kaya Sultan efendimize Sultan Murad Han latife edip,
"Kayam, sana kayadan bir gmlek vereyim"
diye bir don gmlek hediye
Birka zaman Kaya Sultan kayadan giyip kirlen-
pak ve beyaz olup ibret iin yine giyerdi.
Hayal ve ince bir gmlek idi. Genellikle ileri gelenlerde oktur.
Hatta Kapdan Bsarnzade hakire bir mendilini
Melek Ahmed huzurunda pamuk
gibi oldu. Allah bilir da
ola, vesseliim.
Bu seyitleri edip ertesi gn bu kilise'den yine
qy]e marnur ve yerlerde ky ve kentleri,
265
ovalar ve kyleri, mahsull yerleri
bir zira kadar yer, toprak grmeyip 9 saatte,
Sk.n kenti: hududunda Skun bir
ma'mur ve kydr ki sanki byk bir On bir
minaresi belli idi. Ama bu kul biraz hasta bu
kenti bir gezip seyredemeyip binerek,
Muhammed Gazan ziyaretinin
................ (4,5 ............... .
Skun bu trbenin k.i byk bir tek-
kesidir. yzden fazla ve kabak
Davul dverek sancak def ve kudmler
alarak boru ve zil urarak gelip tekbir getirdiler.
Gerekten Ehl-i Beyt muhibbi, arif-i billah, gnl
dnya bir alay
fakirlik yze gler cemal hay-
ve kendinden
birka Abbas! ve bisitiler koyup
Nimet Dede hissedar olup hamd olsun hasta
iken Ertesi gn sabahleyin usuz
bir ova iinde 13 saat gidip kere emenzarlarda edip o
nihayetinde bir imenlik yerde,
Byk Zengi Nehri menzili:
bu drt
olan kentlerin ahalisinden, diye o kadar insan-
lar hediyeleriyle gelip yiyecekler ve iecekler getirip
misafirperverlikler ettiler ki hizmetilerimiz Ma'di Kerb gibi
sahibi oldu. Ve nnde yonca, tirfil,
ve firye yediler ki her bir husrevani kp gibi ol-
dular.
Bu Zengi Nehri Haran [294b]
kuzey akarak nice bin pare kentleri
iner. Aras Nehri'ne, Aras Kr'e, Kr Gilan Gl'ne
Buradan yine ma'muristan kentlerin
da olup 10 saatte,
Sidirgi kenti menzili: ev-
Btn vergilerden muaf ve bin
haneli, ve bahesi suyu ve kenttir ki
btn
266
Sidirgi yksek
ki nn de ona on byk Acern
sirn-ten tenli) gibi havuzunda
yzgelik edip birbirlerini zahmetsizce kucaklarlar. Bu
Gkdolak ve rna'niler
okurlar, gzel gr sesleri Buradan yine 13
saatte,
Ahmed Bey Zaviyesi menzili: yz
haneli, ve baheli ma'rnur kentdir. camii var. Osman-
Zal Ahmed hakimi iken
burada rninareli gzel bir cami
dilinde bu kente "Ahmed Zaviyesi" derler. Hala yine bu
kent o gnl aan carniin
Buradan 16 saat rna'rnur kentli zler iinde gidip,
Byk zellikleri
Bu ilk defa Menuehr Eski ki hala
Eski zamanlarda byk
bir 1012 [1603/4] tarihinde Sultan III. Mehrned Han
elinde iken Acern zafer buldu. 1045 [1635 / 6]
tarihinde Revan Fatihi Sultan IV. Murad Han Revan fethinden
sonra bu gelip eski zamanlarda direkli
baheleri gibi olan denizler gibi askerine buyruk
huyurup bir anda toprak etti ve
kebap etti. Hala seik bel-
lidir.
Tirnur Han bu bolluk iinde
lerdir. Ta bu rnertebe ve bir kere
Sleyman Han ve nice kere kurnandanlar askerlerle
ay bolluk iinde Lakin IV.
Murad beri yine imar Ama
zerre ve denizde damla gibi imar Hizmetilerimiz
minare
harnd olsun bu suyunun ve tath-
olup at-biner ile
biraz gezip Rehberimizin gre on bin kadar
ve baheli haneler, rnihrap, rninareli camiler,
ham, ve. boldur, ama henz daha imar olma da-
267
cihetinden gzel yzl mahbub ve
belerine rast gelirdik.
yiyeceklerinin, ieceklerinin ve meyvelerinin ok-
bir diyarda yoktur. Kara desek yeri Eli ile
bir gezerken Yezdan Kulu bir 26 sulu armut
getirdi. Melee, Abbast ve rdbarf demek ile bilinen ve
yemesi olur ki yiyenin zerine elbette suyu
nebat suyu gibi akar. Gayet lezzetli ve al renkli
olur.
tertemiz Revan pirinci
ve herisesi lezzetli ve gzel kokulu olur. Ve
gayet temizdir. Zira hepsi mslimdir. Bu Acem
btn yiyecek ve iecek satanlarda asla Ermeni ve Urum yoktur.
Urum keferesi asla ve kat'a yoktur. ticaret ile
gelip gide. Ama Yahudi, Teberrai ve Kurayi oktur.
Mlhidler, Cebri, Kaderi, ve Zemini (---) (---)
(---) (---) Bu mezhepli gayet oktur. Bu
seyr edip yine ynne 9 saat gidip,
Cihan Kalesi'nin zellikleri: Gerekten de
bukalemun
derler. lkesi yz suyudur. Hala Azer-
baycan hududunda ki ham iki bin askere sahip-
tir., kelenteri, ve dizken
ve ki bu hkmette
ve da
Bu eski zamanda Efrasiyab ki
gml trbeleri bellidir. zaman-
bu o kadar ve ki ova-
ve dzlklerinde bir yer yok Daha sonra
691 [1292] tarihinde taifesi [295a] a gzllk gsterip yer
gtrmez asker ile gelip bu mamur, cihan bo-
zup harap etti ve kalesini toprak etti.
Daha sonra gelip imar etti. Daha sonra 1012
[1603 / 4] tarihinde III. Mehmed Han yolunu
Zlfikar Han gelip eyledi. Bun-
dan sonra tarihinde Sultan IV. Murad Han askeri gelip Ta-
Mehmed feth etti. Dnya byle ola
Beyt:
268
Bozulur nice dzlr nice
Bu bu 'l-acebdir buna olmaz kar-ger peyda
Beyitleri her zaman dnya hali kah imar ve kah
harap ki;
"(O'nun her heldk olucudur" [Kasas, 88]
kesin hkmne mazhar Ama IV. Murad Han harabmdan
sonra iman, 10.200 toprak rtl byk evler ile
70 adet cami, ibadethane ile 40 mescit, 20 konuk
han, ye& gnl aan hamam ve bin kadar dkkan ile sslenmekte
olan gzel bir ve ecir ile
d
Drdnc gerek iklimde ve sekizinci rff (yerel) ikiimin
suyu ve biraz sertlik zere
iin ve bahesi meyve da

mahsullerinden yedi renkte
olur. Mesela zagf monlayf
la'lf has ve beyaz ve herkese

San'at sahiplerinden her mevcuttur, ama kalernkari
behrampuru ve destehan itleri (pamuk bez) dnyaca
Btn rnleri boldur. Drt okka
kata bir at yese yeterlidir. O derece
su haznesi kavunu ve karpuzu olur.
Ve suyu ve gzel erkek ve gzel
yzlerinin rengi beyaz renklidir. Erkekleri zurzuvi-
leli tae zere serbend (yenli) elbise gi-
yerler. Ve renkli kee ve narencf
ve turuncu giyerler.
sivri takke giyip zerlerine beyaz car brnp
renkli izme giyerler. Gzelleri mavi
krkten Isfahan brk giyip gnl alan mirza gibi
yrr; zarif ve nazik halkla gzel Ancak
yoktur. bir alay
mahbublar ve
Btn
mezhebindefi:iz" diye iddia ederler, ama yalan syleyip Caferiye
mezhebinde bir mezheplerdir. Ama ezan okundu-
269
vakit fakat cemaatle asla namaz
cemaatten garip camiler var-
ki sanki her biri birer firdevs cennetinin gzel bir bahesidir.
Bunlardan Cenabi Ahmed Camii, Ferhad Camii,
Gzel Ali Camii, Camii ve Cafer
Camileri ssl, ini ile camilerdir. Nicesi-
nin kubbeleri de ini ile sslenip Ve
33 minareleri Ahmed Camii, Rstem
Camii gibidir.
Ve Cenabi gayet ve suyu gzel ve temiz
bir Ama inidir ve zemini gl
renginde mermer Btn satran gibi
Btn Hoten gzl
dilberlerdir. Billur gibi mavi futaya hizmet
ederler.
Misafirhanemize Zal bu da grmeye
ve gzel ve hizmetileri
cana veren bir Bunun da btn rlu-
inidir. safi
balgami ve sornakl mermer ile bir hamam-
ki btn billur, necef ve
Yksek kubbesinin ona on byk bir havuzu var,
btn dilheranlar onda deniz mahluku gibi yzgelik ederler. Bu
havuz iinde her gn birer yani birer sepet
gl dker. Sanki btn dilherler glsuyu iinde yz-
gelik edip beyaz gl ten-
leri gl gl olup gl al al, gl renkli
la'li gibi olur.
Btn ekinmeden havuz iinde ta-
vus perendeler ve gvercin ve
edip [295b] marifetlerini gsterip ve
saklar bir alay
Szn ve bu vgsnde
ve ve Hassan ve
Selman dahi acizdir, ki bu hakir aciz ve
vmesi ne mmkndr.
iinde zengin ve cmert tccarlar ki her biri
nice yz bin tmen ok mala ve Karun hazinelerine sahip denizler
ve karalar Btn zevk ve
270
ehli, ime ki her gn birer
ve iki alemleri 'dzenlerler.
Hatta Ham Han bizi
elisiyle hakiri bir gtrd. Mektup ve mu-
habbetnameler okunup btn ileri gelenleri
orada bulunup yle byk bir ziyafet, yle bir saz, sz, oku-
yucu ve meclisi sohbeti ki Hseyin Baykara mec-
lisi oldu. Han, tabiat sahibi, can Sul-
tan Murad'a veren Safi'nin
han Grc kimsedir. Kendisine Devlet
Mirza Han bir nam sahibi er idi.
Bu ziyafetten sonra, ilk kendisine efendi-
miz elilik ile gelen Hasan ve ha-
kire birer elbise, onar tmen hamam-baba (creti) Abbas!
ve birer at hediye edip kendi elisine de elbise giydirdi.
Byle kerem sahibi bir han idi. Ve elli adet ileri bil-
gili, erdemli ve olgun ve var ki her biri
her konuda kendilerini ve
Bu btn Dihkan dilini ama arif
nedim ve zarifleri, zarafet ve nezaketle Pehlevi dili ve
dili ile ki eski dillerdir. de eskidir ki
byle
Evvela Dehkanf dili, Derf dili, dili, Paris! dili, Gaz!
dili ve Pehlevi dili ile de yeri
Kemal Hakayik'd-Dekiiyik eserinde
"Tefsir-i Deylemi'de:
Resuluilah (S.A.V.) Mikii'il (A.S.)'den sordu: "Allahu Te'iilii
Farsa bir midir?"
"Evet, ey Resulallah" dedi. (A.S.) suhufunda Al-
lah 'i konem bd in hak sitemkilran z iin ki peyarn rem. ',
Resulullah (S.A. V.) "Gazi diline kfreden kafirdir" ve
Resuluilah (S.A. V.) "Cennet ehlinin dili Arapa ve fasih
buyurdu.
ye k d se iir pen
1 2 3 4 5

,,
heft nh de h
6 7 8 9 10
- r
271
yanizde dvazde
ll 12
Ize d Yezdan
Allah Allah
peygamber peyambe;

erzen h ab
dan
bi rev mi rev
git gitme
ey brader-i ma
ey
ham ar u b
kp srp ge
teng ten k
d kol an
havzd
. , fitrak
deve serneri ter ki
sanzde
13
Huda
Allah
nan
ekmek
ma st

biguy
syle
kas e
anak
ar de
14
Perverdigar peyember
Allah peygamber
ab gendm
su
biya mirev ey pser
gel gitme ey
ey peder-i ma
ey
kuze seb
bardak desti
zeyn

bar d um
kuskun
ri kab
zengi
nemed
kee
szne-bend
gmldrk
ligarn
uyan
e fs er tazyane cam e
don yu lar m
pzrahen dur-rzse
gmlek kettan
pilever
eri mastaki
gndrd sir! h
gnlk bal
272

ktlan
mutaf
Rumi
Rum
en gr d
bal
mutrib
saz
vellze
kara
engbzn
bal
ebkame
ekmek
kilzat
pirin
b aha
esler
levzine
bademli helva
Beyt:
sigba
sirkeli
ka c'i
bulama
haykin e
kaykana
engal hast
oma
batile
helva
Merin bengl-yi hurma hor ki der helvaest cay o
der eman bada z'i silfi-i sa'im
d'idem fevt-i o revan ez can dil hakka
Be goftem beher o tarih bada da'im
Sene 923 [296a]
Buna benzer nice deyimleri ve ibareleri var ama bu kadarla
yetindik.
Bu nahiyelerde olan Terekeme, Gkdolak ve kavminin
zel leheleri da dilleri yeri gel-

Ve bu ve nahiyeleri ve da-
kaleler Bir nicesini uzaktan grmek nasip oldu,
ama av geip bir grp seyredeme-
dik. O kale isimleri
Evvela hepsinden ve Van Kalesi,
Molla Kutbeddin Bundan sonra Seran Kalesi, sonra
Kalesi, Mervan
Marvan" derler, Dikkat eken bu ki
btn, .
Acem kalelerinin isimleri: Revan, Heme-
dan ve ve Mazenderan ve Azerbaycan ve
Isfahan, bu gibi isimleri var. Ama,
Tataristan kalelerinin isimleri: kirman, erkez kirman,
Yar kirman, kirman, Tarnan kirman, kirman, Arbat
kirman, kirman, Gazi kirman, kirman, zi kirman ve Ak
kirman isimli kaleleri
Leh vilayeti kalelerinin isimleri bu Evvela Ka-
. manise, ehrlie, Omanie, Yazlovie,
-
273
Grlevie, Lubinie ve bu tr isimli Leh ka-
leleri
Erdel Macar kalelerinin isimleri bu ki
Evvela Kalesi, Hustuvar Kalesi, Sakmar Kalesi,
Kalesi, Kalesi, Kalesi, Kalesi,
Udvar Kalesi, Kalesi, Kalesi, Kalesi,
Kalesi, Jidva'r Kalesi, Kalesi, Devevar Kalesi,
Kalesi, Kalesi, Kuyvar Kalesi,
Kalesi, Batlanvar Kalesi, Kalesi, Sibinvar Kalesi. Er-
del bu kale isimleri
Nemse'nin Alman vilayeti kalelerinin isimleri byledir:
ncelikle Estorgon kalemize olan Nemse Kalesi
budur. Komran Kalesi, Tata Kalesi, Paya Kalesi, Semartin Ka-
lesi, Pojon Kalesi, Pojap Kalesi ve Be kral ve Perak Ka-
lesi ve Nimet-i Uyvar Kalesi ...
................ (1 ............... .
Her kafiristan ve kalelerinin birer isim-
leri ama birinde kelimeli isimleri yoktur.
Ama devletinde olan mukaddese
isimlerinde gzellik ve Evvela Karaman vilayeti,
vilayeti, vilayeti, Teke Bay vilayeti,
Bay vilftyeti, Anadolu vilayeti, Sivas vilayeti, Trabzon vilayeti,
Grcistan vilayeti, vilayeti, vila-
yeti, vilayeti, vilayeti, Kuds-i
vilayeti, Taberistan vilayeti, Askalan vilayeti,
Hasan vilayeti, mm-i dnya vilayeti,
vilayeti, dehliz vilayeti, Lahsa vilayeti, Basra vila-
yeti, vilayeti, Musul vilayeti,
vilayeti, sedd-i iman vilayeti, vilayeti, Adana-i
AI-i Ramazan vilayeti, Zlkadriyye vilayeti. Btn bu
Beytullah Mekke-i Mkerreme vi-
layeti ve Medine-i Mnevvere vilayeti Allahu Taala
dirsin.
Btn dnya olan ve kral-
hasret ektikleri yerler olan 70 adet beylerbeyilik, 360 adet
sancakbeylik, 70 ve 1.800 yerler, 2.060 byk
ve 1.380 para ve isimleri ve
byk kaleler, tamamen
274
olup sona ermesine kadar bu gzel byk yerler tasarruf-
ola. Amin yii Mu'in.
ile Acem belde ve kalelerinin isimleri
bu gzeldir. Acem lkesiride seyahat
kale ve beldelerin isimleri tek tek
Beri taraftan bu gezip
sonra Han'dan on tmen Abbasf, elli para elbise, bir karaubuk at
ve Tebriz mektuplar
Tebriz bildirir
Evvel. 8 saat
Kesik Knbet menzili: Bin haneli, ve baheli, camili
ve han ve ma'mur kenttir.
Hseyin Baykara Mirza ziyareti: [296b] Kent
Hseyin Baykara dediler. Ama kabrinin mermer
"Namurad bin bin Hseyin Bay-
kara" Gklere bir trbedir. Trbe-
da Hseyin Ve bu kent, bu tr-
benin diye cevap verdiler. Buradan 7 saat
gidip,
Byk Aras Nehri: yeri Van eyaletinde
Krtleri gelip kuzey akarak Zengi Nehri'ne
geit verir sudur. Buradan bir saatte ma'mur,
gllk glistan, kentler iindegidip,
Kk zellikleri: Azerbaycan
dendir. kurucusu ( ---) Kalesini (---) tarihinde
fatihi Sultan III. Mehmed vezirlerinden Koca
Perhad Hala yer yer bellidir. O
zamandan sonra imar olup(---) tarihinde Sultan IV. Murad
feth edip bu diyara yine bu harap Hala
henz imar Tebriz hududunda Bin
askere sahiptir. Kelenteri, ve diz-
'
ken
bir ovada gibi 3.000 haneli, 7 camili, 7
3 ve 600 bir ki
vilayeti gzel ve ve gen
erkekleri ve hayrat ve
bereketleri bol bir beldedir.
275
Suyu ve bol olan nehirleri temiz ve
ve bostanlan ve usuz

Bu de yiyeceklerinin ve ieceklerinin
den on iki trde sulu ve zmleri olur. suyu,
on sekiz ve sulu nan gibi nan olur.
zellikle adam kellesi kadar
Yer yer yer kehrizler ile Temmuz
buz gibi
Eski tarz cami ve mescitlerinin kubbeleri sivri sivri
snbl, silu ve mavi iniler ile kubbelerdir. Hepsi
hepsi ll minare grnmekte idi. Ama blgenin sakinleri
diye cevap verdiler.
Bu bu imar etmeleri btn yerel
vergilerden muaf Ancak lkesi her.
sene yz deve yk melee ve Abbas! armudu kurusu,
Buhara (Trkistan zerdali, ayva, zm
kurusu ve nice meyve hediyeler
Azerbaycan vilayetinde adet var ki
her biri cenneti bahelerinden verir.
Bu de bir saat gidip Aras
Nehri ile Jan Nehri'nin birbirine yerde bu iki nehri nice
bin bela ve glkle getik.
Bu iki nehir de ve
gelip toplanarak bu yerden geip
konak Zengi Nehri'ne, Zengi Nehri Aras'a, Aras Nehri
Kr'e, Kr Nehri Trk Nehri'ne, Trk Nehri de Hazar Denizi'ne
(glne) ki Gilan Denizi (gl) de derler, ona Bu taraftan
bu Aras Nehri'ni ve Jan Nehri'ni geip 6 saatte,
Kerkene kenti menzili: Tebriz eyaletinde Merend hudu-
dunda 300 haneli, cami, han ve ve kk marnur
kenttir. Ancak gayet kt ayak
ve tamamen bez
Zira cinsinden
ve bol btn ulha olup bez dokurlar. ve
trl renklerde olur. Buradan yine 9
saatte,
Zennuse kenti menzili: Tebriz ham olup bin kadar
ma'mur haneli, 10 camili, han, hamam .ve ssl ve
276
baheli kenttir. Ancak btn kuyu
Buradan 10 saatte,
Tesfiy zellikleri: Tebriz Merend
hududunda, Aras Nehri 3.000 toprak rtl haneli, 7
camili, 3 6 ve kk [297a] kenttir. Hakimi
Bin nkere sahiptir. ve kelenteri, ve
ve bahesi
Bunu da Murad Han harap henz imar
Bu Merend 12 fersah Suyu ve gzel
erkek ve gzel dnyaca sulu Tesuy
meyveleri de Bunun da tamamen
ve ve bahe ile kar u kazan elde edip geinirler.
Buradan gney ve ovalar iinde su kuyu-
hayat ierek getik. bu yerlerin akar-
akar. 12 fersah gidip,
denk, Elvend Han Merend zellik-
leri: Azerbaycan ki bin nkere
sahiptir. kelenteri, ve dizken
Tebriz'e 14 fersah asla yer
yoktur. gl glistan, ve bostan ile Bu
Merend Tebriz Eski
zamanlarda Azerbaycan Timur
(av yeri) gayet ve olan
Merend glistana benzer Lakin bunu da Gazi Murad
Han, harap, hanelerin trab (toprak) edeliden
beri henz imar olup bin kadar hanesi, 7 camii, 3
5 ve 600 var, ama bedesteni, medrese-
leri mektepleri yoktur.
Ama yerde ve ve mesirelerine olsun
ki her biri birer Ad kavminin direkli gibi gezinti ve
dinlenme yerleridir. sulu meyvelerine olsun.
Suyu ve gzel erkek ve gzel
dzgn dilli, iyi gen erkek ve var. Dile gelse-
ler mucizeleri beyan olur, yrseler bedene ruh
revan olur.
genellikle sipahi ve han nkeridir. Ama
mezhebindendir. svc Ancak eski belde
hazretlerinin byk Hseyin Tefta-
277
zanl, Ali Handl, Susmari ve Alaeddin Merkadi (---) {---)
(---) (---) gmldrler. Bu gmldrler.
Bu hediyeler yine Tebriz ham eli-
siyle bu 13 saat iinde btn ana-
yolunun iki dzgn ile
ve uzun glgesinde asla saan
tesir etmeyip glgelik yol iinden giderek, kolay
ierek su dinlenip nefeslenerek
buradan,
Kehriz kenti menzili: Bin haneli Tebriz kenti
camii, ve iki Ve
ve bahesi hadden kenttir. harap
ede. Zira btn ve Teberrai
ilk defa Hazret-i mer'e smme svdklerini burada
gitti. Ama ne are henz dahi zaafdan gsz ve
mecalsiz idim. Yoksa bir hal ile o lanetli svcy ldrmek ok
kolay Zira Acem lkesinde eliler Rum (Anadolu)
geldiklerinde serbestlerdir. gzin (Drt Sekin Dost)
drt svc ldrse Ona asla sorgu olmaz.
Her ne hal ise sabr edip bu yine 7 saatte,
kenti menzili: Tebriz Bir dz ovada bin
haneli, ve baheli, yedi camili, ufak tefek
tamamen ve ile yollu
ssl kenttir ki btn Tebriz bu kentte ve bos-
tanda gzel ve dinlenme {sayfiye) haneleri Lakin
bu kentin de mezhebinden geinider ama bunlar da
mel'un Rafizilerdir. Ama suyu ve gzel erkek ve gzel
dnyaca
Buradan giderken Gazan Mu-
hammed Trbesi gklere 6 saat yerde belli idi.
Ruhu iin bir Fatiha okuyup bir emenzar yerde biraz
Tebriz'e adam gnderdik. saatten sonra atlara binip pr-silah
Tebriz elisi ile at beraber olup [297b] onun nkerleri
nleri hakirin adet tabileri de nmz
giderken denizler gibi bir asker belli olup geldiler.
Tebriz bizi onunla at
birlikte 9 saatte byk alay ile Tebriz (---)
( ---) gn girdik.
278
nice yz bin insan, denizler gibi sey-
retmeye ve grmeye Hakir de seyr ederek
bir ucundan Han tam iki saatte yce Han,
Kelp Ali Han divanhanesinde diz dize karar ettik.
Byk bir divan edip haldini ks, Efrasiyab nefir
ve nbet byklklerini,
ve sergilediler.
ve serbend Hariciler pr-silah, kat kat olup
kleler gibi elpene olup
Davullardan sonra hemen hakir ayak zere Erzurum
Veziri efendimiz Defterdarzade Mehmed inci saan mek-
tubunu ve muhabbet usluplu namesini koynurndan mektubu
pp elden ele eline verdim.
O da ayak zere mektubu eline pp
koydu. hakire yine yer gsterip han da yerinde karar
etti. Hakir de edep zere oturdum.
Han mektubu eline verdi. O da ile mektubu pp
yksek sesle okumaya Cevher saan mektupta Hazret-i
. Risalet'in ve Gzin'in mbarek isimleri okununca btn
mecliste bulunanlar, byk kk ayak zere Peygamberi-
mizin ismini ta'zfm ettiler. Ama aryar isimlerinde gz
kadar oturdular.
Okunduktan sonra mektubun iindekiler belli olunca han;
Taala, Yce Yaradan olursa ve hakire
iin izin verirse Kayser lkesi veziri
bu ay iinde bin ve bin
ve gzro stne." deyip; '
safa gelip yz basa hayr-mukad-
dem mrmn van, gzmn nuru." deyip diz dize olup nice
gidecek kelimelerle sohbetler edip byk ziyafetler ekti.
Yemek yendikten sonra buhur ve glsuyu yemekten
sonra hediyelerinden inci tesbihi, arkab ve Cene-
viz ve Venedik harelerini;
selam edip yce
mza eli olmamak iin dostluk hediyeleri gnderdi." diye
hediyeleri takdim ettim. tesbihten, okluk ve yaydan
etti.
"Ve iki kheylan ve soylu atlardan iki rzgar
sr'atli at gnderdi. Saadetle gresiniz." dedim.
.. . ..
279
Hemen ayak zere divanhane
hakir edip nce cevahir ve murassa ah
ektiler.
hamd olsun o soylu Arap salmarak ve dalga-
glendam ekerek boynunu raksederek muhabbet mey-
btn lkesinin

Hakir Bismillah ile eline verip
"kutlu olsun" dedim.
Han sevincinden o Arap atma binip muhabbet
belagat binicisi gibi birka kere dnp
sonra indi.
Daha sonra ektik, ondan da dnyalar kadar
( ---) teslim ettiler.
Daha sonra han btn emredip btn tabiierimize
Yine glsuyu ve buhurdan sonra
han bizi mihmandara, darogaya ve kelentere tes-
lim edip alay ile bizi kelenter getirdi, orada karar ettik.
Cihan ssleyen bir
hamam-baha tmen bisitl ve bir ssl
karaubuk kheylan bir alaca yorga at, yedi
deve yk yiyecekler, iecekler ve meyveler hediyeler gelip
hanemiz bolluk yeri oldu.
Daha sonra iinde dellallar ki;
"Nitekim elisi Snnfler ve
han odur ki snnllere svmeyesiz. Sverseniz snnller kati
edip hilesiz." diye dellallar ilan ettiler.
hamd olsun Drt Sekin Dost'a svmez oldular.
Hazret-i Ebubekir ve Hazret-i Osman'a kesinlikle svmezler,
ama dertleri Hazret-i mer'ledir. smme
onun uzun dillilik ederler.
O gn han on adet u kalemkarf it elbi-
selere lsfahan yrkleriyle tavus gibi salmarak mih-
Hoca Sirac bu kleleri getirdi, hepsi el ptler.
lkesi kanunu [298a] ki elilerine hanlar
onar adet kleler gnderip her hizmette bulunurlar Biri Ci-
van biri Can, biri biri Mirza Han, biri
Yezdan Ali, biri Kakunc, biri Kurban Bay, biri Shrab, biri Mezid
Han, biri Yarkulu. her biri birer cennet (klesi)
280
gibi sekin ve benzersiz,genler idi ki her biri birer nur idi. Bundan
sonra gezmeye
vilayeti, Azerbaycan Ucan
byk eski kale, ve gnl eken Tebriz
Kalesi'nin zellikleri
dilinde Tevris derler, Deri dilinde Tevriz derler, Deh-
kalf'de Tab-rfz derler, Faris dilinde Tebriz. Btn dillerde teb,
rfz dkc yani "Teb-riz"
dkc" Gerekten de bir adam yer-
lerden gelip Tebriz'e girince emriyle Ucan suyundan
iince taze can bulup iin "Tebriz" derler.
i kalesinde de byle sitma olmaz iki
dir.
Ama gnl alan Tebriz'in ilk kurucusu 175 [791] tarihinde
hatunu Zbeyde Hatun, suyundan ve
dan Me'mun Halife'ye hamile iin bu amber
kokulu dinlenme ve huzur yurdu edinip bir
Daha sonra nice kere yz bin kez velek, vesak, tmen ve yk
mallar byiik bir Abbasf bilginleri
ismine Tebriz dediler. O kadar byk bir oldu ki
gnde devr olunurdu.
Daha sonra (---) tarihinde Halife el-Mtevekkil-alallah
byk bir deprem olup Tebriz yerle bir olup
bin adam toprak oldu.
Bundan sonra el-Mtevekkil-alallah bizzat kendileri
dad ellerinden yer gtrmez asker ile harap Tebriz gelip
nice hazinesi Karun harcayarak Tebriz
daha olarak tamir edip ikinci kurucusu oldu.
Bir Ucan bir Seylan bir
Seyhan ve Tebriz evvelkinden
byk,
Tebriz Kalesi'nin tam .OOO etti. Hala
eski temelleri ve bellidir. Ve 300 kule, 3.000 beden, 6
etti. Evvela Ucan Berservan
Gazan Serav ve Tebriz
Bu her birinde yz beki nbet
bekleyip gece ve gndz gzclk ederdi.
... -
281
Daha sonra, nc kurucu Hlagu olup yedi sene bu Tebriz'i
karargah edip bir taht merkezi etti ki btn krallar sahip ol-
maya can
Bundan sonra (---) tarihinde Sultan Muham-
med Hudabende, yeni Hlagu'nun
nice bin deveye ykleyip gtrd. Btn ve
serviden yle 'idi ki insan gz Erjeng kama-
Hala o zamandan beri Tebriz'in btn ini,
fur, kire ve cibis ile sevin ve srur
Daha sonra drdnc kurucusu 694 [1295] tarihinde Sultan
Muhammed Gazan adaletli ynetiminden o ka-
dar ma'mur oldu ki bir ta Liyan Sincan
Ucan ve Sehlan adaletle Tebriz in-
, san olup cihan ssleyen benzersiz bir oldu.
Muhammed Gazan bu drt sur
ekip yaya insan drt gnde Daha nce Ab-
basllerden i kale oldu. Daha
sonra nice yz eline geip kah harap ve kah taht
merkezi olup, sonunda Azerbaycan taht merkezi oldu. Ama 959
[1552] tarihinde Sleyman Han btn itaat
edip hkumetini (---) byk olan Acem
Elkas Mirza'ya Tebriz hakimi oldu. Fakat 994 [1586]
tarihinde kt istila etti.
994 [1586J tarihinde devletinden Sultan III. Murad
vezirlerinden Osman Acem denizler
gibi asker ile oldu. Sinan asker
ncs olup Acem lkesinde nice kaleler feth ederek Merrlan
himmeti ile Osman Tebriz Erdebill
(---) elinden zorla feth edip asker ile karar
ettiler. Ama Azerbaycan memleketini ynetim almak iin
Tebriz ta drtgen
bir kale, bir Perhad ettiler ki
on iki bin yedi yz meliki mimar
bir kale, burcu ve fethedilemez z-
bir kale oldu ki sanki yeni Yecc [298b] seddi
oldu.
Gazan zere tarihi budur:
Tebriz'i zdemirzade
282
tarih
Avn-i Hakkile Tebriz Sene 992.
Osman bu kaleyi kurucu oldu. Derya gibi
asker ile gayretle ve titizlikle 36 gnde kale

Btn cebehanesi, gereleri ve bin kul ile kaleyi
emriyle ilk
mak nasip mrnn sermayesi bitti, sonunda nama-
rahmetine btn askerleri Ca-
Sinan kumandan kabul ettiler. Tebriz Kalesi'nin
Osman lm haberini Devlet
bildirdiklerinde hemen bir ile
Trablus Veziri Cafer kumandan etti. O da
ile gelip mstakil olarak Tebriz hakimi ve
olup adalet Tebriz'i yle imar etti ki
Muhammed Gazan olandan bin kat fazla imar
oldu.
Cafer bildirir: seksen bin hane
kere yz bin insan iinde, kere yz bin insan
Tebriz eyaletinde gnden gne ma'mur ve olmakta
iken takdirle 1003 [1595] tarihinde Devleti'nde
sipahi ve yoldan askerlerin
bulup Gence,
Revan, ve Tebriz'i etti:
O zamandan sonra karargah olup imar etmede iken
Bad'nin ezeli hikmetiyle 1044 [1634/5] tarihinde Sultan
IV. Murad Han efendimiz Tiflis ve Tomanis kale-
lerinin istila edilmesinin almak iin Acem lkesine
geldi. Revan Kalesi zerine ynelip yedi gnde Revan Kalesi'ni
fethetti. Kalesi'ni, Merend ve
harap ederek gelip Tebriz bir hafta
Btn Mslman gazilere "koma kurdum" edip ilk
yerle beraber etti. Daha sonra bth bi-
ve eserlerini Ancak kargir selatin
camileri, hamamlar ve imaretler Buradan saadetle
Van ynelip saadet gidip karar ederler. Beri
tarafta Abbas ve Turan askeriyle Tebriz gelip
btn iyi davranarak imar eder.
283
Hii.la gnl alan Tebriz'in imaretlerini bildirir: Hala Acem
elinde Azerbaycan ve yce Birka kere hanlar
Toplam on bin askere maliktir. Mfts,
kelenteri, diz-
ken yasavul ve ( ---) ( ---)
(---) (---) (---) (---) (---) (---) ve
Bu ile Tebriz ynetip yle adaletli
var ki sanki Kisra adaletidir. Yara-
bir fert, bir kimsenin hardal tanesine el koymaya kadir
( ---) ( ---)
Tebriz'in camilerinin zellikleri
Hepsi 320 19 eski zaman camile-
ridir, 50 adedi ise beylerbeyilerinin, vezirlerinin ve
ileri gelenlerindir.
Bunlardan ilki eski bir cami olan Zbeyde Hatun Camii: Eski
tarz byk bir mabet olup kubbesi ve btn inidir.
alt misk ve-ham arnher ile Bir
minaresi mina ile ancak benzersiz
yksek bir minaredir.
Mtevekkil Alailah Camii: Bu da eski tarz ini ile
bir minareli camidir. Ancak gemesiyle hayrat
sahipleri tamir ederek Hala derler.
Sultan Muhammed Gazan Camii: Eski zamanda
iinde bir cami Hala dar ve sakin yerde
Bir minareli eski bir camidir.
olan Cihan Emin Camii:
Kisra kemerinden verir yksek bir ki sanki
Tahir Baybars Camii'dir. Bir minareli ve ssl aviulu ini
ile gklere kubbeler ile ve btn
beyaz, parlak ve gibi inciye benzer
ssl bir camidir ki iinden incinenlerin gelmez ama
gelmez. Zira nnde bir
var ki dnyada benzerini Melek Ahmed
ieklerinin gzel kokusu cemaatin
[299a] Gzel sesli hazin sesleri gnl cemaati
.. Acem lkesinde bu imaretin
(Sekiz Cennet) derler.
284
Sultan Hasan Camii'nin zellikleri: Azerbaycan
Sultan Uzun Hasan O ki Erzurum'un
bir merhale Hasan Kalesi'ni Fatih Sultan
Mehmed'le Tercan byk
Btn askeri Fatih'in ancak Uzun Hasan
can kurtarup bu Tebriz'de gnl
Bu camii gml olan Uzun Hasan camiidir ki
iinin ve drt ve kubbeleri tamamen ini
ile benzersiz bir camidir. Gerekten de Hasan. hsn-i
bir gzel bir cami ki sanki Sultan
Hasan Camii'dir.
Minberi, ve m' ezzinler mahfilinde olan ince
ve hnerli binlerce mermer bir yere toplansa o
minher ve mihraba bir keser ve testere vurmaya gleri yetmez.
Camiin iinin drt olan pencerelerinde olan demircilik
billur, necef ve moran olan usta bir ca-
mide yoktur.
Ve drt olan yivler, mu-
karnas ve islimfler, kitabe ve turuncalar, ve
rumller var ki her biri sihir mertebesi tasarruflar edip ka-
lemkar elinin seik
Ve btn ve pencereler zere dzgnce kitabeler zere
(---) (---)
Ve iki iki ll renkli stunlar
ki her biri biter ve Turan sanki kehribar-
Bu benzeri Arap ve Acem'de
yoktur. bu Hasan Camii'ndedir.
Bundan toplam 19 selatin camileri ki her biri
birer tarz, ve olup ibret verici mermerler
ile ve trl trl ile olup bukalemun
ile camilerdir.
Her birinde olan avizeler ve san'ath insan
baksa hayretler iinde Sanki nur dolu her cami birer in
Main nigarhanesidir ki kalemlerle mmkn
dir. fakir camiler, cemaatten garip Anadolu
ve Arabistan camileri gibi cami iinde ok cemaat olup cemaat ile
namaz Hemen ezanlar okununca herkes elbette camie
gelerek ama bir an gider.
Byle cemaatsiz camilerdir.
"" .
285
Ve bu U zun Hasan Camii Camii; gayet
camidir.
Ve yine Sultan Hasan Camii Sultan Hasan
Maksud Camii camidir.
Ve arminare Cam; eski camidir.
Ve I. Abbas Camii; Sarahane benzersiz bir ca-
midir. '
Ve Ulu Cami: Byk bir camidir ki mihrap
adam g ile grlr. 200 ayak zere cibis (kire
ile rtl camidir .
................ (1.5
Bu camilerden mescitlerdir.
Tebriz mescitlerinin
................ (1 ............... .
Tebriz medreselerinin 47 byk med-
reseler ki hala ma'mur ve medreselerdir. Btn
ilimler grlr. Devrin dehrf alimleri
Evvela Cihan Zevcesi Medresesi:
................ (1 ............... .
Kur'an 20 darl-
Ama emriyle Acem
azimi vererek tecvid ile okumak Genel-
likle bozuk ve okurlar. Kerimlerinde nice ayetler
eksik tir.
Darlhadislerin 7 yerde Nebevf darl-
hadisi Ancak alimleri hadis ilmi ile ol-
Hemen Hazret-i Ali ve Oniki
ile amel ederler. Hatta "Kale Hazret-i Ali sallallahu ta'dlii
aleyhi ve sellem" diye Ali okurlar. Geri sahih hadis de
nakl ederler, ama Ali makbuldr. Nice bin Murtaza hadisi
(---) (---) (---) (---) (---) [299b]
(ocuk) mekteplerinin 600 adet
Kur'an evleridir. Evvela Saff Mektebi, Hasan
Meymendf Mektebi, Takf Han Mektebi, Sultan Hasan Mektebi ve
'sultan Yakub Mektebi. Bunlarda her ocuklara elbise verilir.
tekkelerinin 160 gnl
Ehl-i Beyt muhibbi tekkeleridir. Tebrizf Tekkesi, Bulduk
286
Han Tekkesi, Zeyneb Tekkesi, Ukayl Tekkesi, Mir Haydar
Tekkesi, tekkesidir ki Rik Mahallesi'ndedir.
Akarsu 6.000 akar
lerdir. Ama hepsinin Sehen gelir. Bu hayat
suyu iinde ve toplam 900 keriz
(irkef ve kanallar akar. Hepsi de ok iyi hazmedilir.
Cana can katan sebillerin 1040 adet
sebilhaneleri var ki mkellef ile Bunlardan
Gl Rstem Han Sebili, Sebili, Kr Hudabende Sebili,
Hoca Sebili, Sebili ve Yar Ali Sebili
Mahallelerin Evvela bu diyarda mahalleye
derveze derler. 1060 derveze tabir olunur. Evvela
Mahallesi, Mahallesi, "pl", kprye derler,
yani Kpr Mahallesi derler. Sinearan Mahallesi, Verdiuk Ma-
hallesi, Mahallesi, Rfk Mahallesi, han bu ma-
hallededir, Mahallesi, Tebriz'in kuzeyinde Srhab Ma-
hallesi, Emire Mahallesi ve Serdab Mahallesi,
Osman byk bir Tebriz suyu
kanallar ve kariz ile bu serd-i ab Serdab Mahallesi'nden akar.
arminare Mahallesi, ve Saray Mahallesi.
Ayan 1070 Evvela
Mahallesi'nde Allahverdi Han Rey Mahal-
lesi'nde Rstem Han Rey Mahallesi'nde Bende
Han Pir Budak Han Rey Mahallesi ve haniara
mahsus saray, Hasan Camii
200 dinlenme yeri ve
konaklama yeri Zbeyde
Cihan Pir Budak Han
ve Cihan Alem Begm
Tccar 70 adet tccar
Cafer Ham, Bende Han Ham, Klah-
Ham ve Baba
( ---) ( ---) ( ---) ( ---) ( ---) ( ---) ( ---) ( ---)
Garip bekar 110, memle-
ketinden uzakta, sahibi gariplerin bekar evleridir. Mstakim
Ham, Perhadiye Ham, Caferiye Ham, Firuz Han Ham, Gevher
Han Ham, Ham, Kelenter Bekarhanesi.
Bedesten adedi: 7.000 ki
Haleb kargir ki btn metalar bu gzellik
287
Byk bedesteni ki zengin tccarlar orada kar u
kesb ederler bir kargir byk tek kubbeli bedesteni ki
yeryznde benzeri yoktur
Gen ve yz renklerinin zellikleri: Suyunun ve
btn zinde, selvi boylu,
lale kara olup yzlerinin renkleri verd-i handan
gibi renkli, hokka ve gl
Gzellerinin Hepsi beyaz tenli, yzl, ama
kibirli ve gururlu olurlar. ve olan, sz
ve gzel yzlleri ki "Byk, genten
daha ki cihan ss dilberi
Ayan, ve iki
oktur. Ama ve Dmdml, Dmbli,
Lahicani', Terekeme ve kavmi oktur ve Karun hazine-
lerine sahip ve mlhidi'-mezheblerdir.
Beden bilginlerinin (hekimlerinin) adedi: bin adet tabip,
cerrah, gz hekimi ve uzman bilginleri var. Geri suyu ve ha-
olup uzman hekime muhta
ama yine hekimleri
Salih Yedi binden fazla salih, din-
dar, vaiz ve Bu diyarda ok
gayet itibar ederler. sznden bir et-
mezler, ama mezhepleri belli
Yazar ve 78 adet divan sahibi dzgn
dilli ve gzel ifadeli sekin maarif Evvel
Yaveri', ve Saibi', rfl'sidir, Edhemi', akeri',
Cayi' ve Razi'.
yaran u ihvan: Evvel divan sahibi Sey-
yid Vahidi', hane sahibimiz Yezdan Aka, Merdan Aka Can, Kur-
ban Kulu, Hoca Aka, Mirza Bay, Hsam Ata, El-
vend Aka, Bay ve Kelb Ali.
Meczup Dede bir meczup var,
senedir yiyip iip istifra ve
bir fert Kend, Can ve Dede Can
[300a]
giyeceklerinin Ayan ve
alaca ve serbend der-
ler, ama Acem beyaz Muhammedi' sararlar. Lakin
zere sivri zurzuvlleleri ona tae derler. Alim-
288
lerinin iki y.zundur. Halk bir mcevher-
lidir. Sekinleri sarnur ve kebutf (mavi} giyerler, uka
giyerler.
Acem tarif edilmesi: ( ---) tarihinde lkesinde
bir kimse grr ki drt bir
merkep kendisini yef'aller, bu merkepten bir
olup olur. Bu herif Safi hazretlerine
Saf} yorumlayarak:
"Mjde sana ki lkesinde evia-
olurlar" diye hemen Haydar
herif der:
olursam yef'alleyen merkebin aletini tae
ederim ve beni yef'allerken sesini davuluma ve ksme
kerrenay borusu edeyim" diye ahd eder. hikmeti
olup aletini tae ve sesini muteber kerrenay eder. Hala Acem
budur.
dilinin Terekeme ve ve Gkdo-
zel leheleri bu ki
heze
henz
menimn
bana


apar gilen akzrz
getir
ama maarif Farsa

oldum
verici Sultan Hasan Camii,
Yakub Sehlan Cihan bi-
nas}, Cafer ve ibret verici Gazan
bildiklerimiz Ama Mahallesi'nde Ali Ke-
meri, Kisra kemerinden verir. Camii
Emir Han Kalesi
Ve Camii Cafer Kalesi,
Srhab Kalesi, Muhammed
Gazan veziri ki kuzey
Bu imaretlerd'en nice bin ibret verici acaip ve garip
ki ile_ Ama bu kadar yeterlidir.
289
Gzel Bu diyarda sabah nesim
esip btn ebedf hayat verir. Bu yzden bu di-
yarda asla olmaz. Erkekleri o kadar ve
mrlar ki kuvvet ve kudreti hey'eti ve mr
yz olup yine Aristo ve olurlar.
hayat Btn Sehen
gelip iinde ve olan imaretleri
akar ak toplam 900 kariz (Yer irkef yolu,
ve kanallada Ve Mihranrud'un suyu ve
Tebriz'in biraz Btn ok
ki insana hayat ve can
Evlerde bulunan su Tebriz
iinde dokuz yz adet keriz yedi bin hayat suyu
Ancak keriz kuyu gzel ve ta-
zedir. Bu su otuzar melikf zira derin-
liktedir. Ama birazca Ancak Temmuz
( ---) ( ---)
Beldenin ikliminin Drdnc hakiki iklimden-
dir ve on sekizinci rff (yerel) iklimdendir. Bundan
Eniemi (---) (---)ve (---) (---)
................ (1,5 ............... .
Azerbaycan Tebriz'inin talii: Btn bilimcilerin
(mneccimlerin) bu zeredir ki ilk olan
Zbeyde Hatun talii Akrep burcuna sahibi Mer-
rih burcu Bundan btn devirlerde zerine nice
yz kere gelip Sultan IV. gibi birka kere
Timur ve Cengiz Han harap gibi harap
Hepsi yirmi bir safa verici ha-
var ki her birinde birer ve havuzu ile sofa
ve selsebil suyu, temiz gzel if-
fetli ve peri yzl var. Sultan Hasan Ha-
Pesi Lusar Cihan Camii ya-
Cihan Mahallesi Der-
veze-i Ser Mahallesi ulhalar geince Zer
Bu tama-
suyu, ve Ve Sultan Hasan
Camii Mahallesi Rey
Srhab Mahallesi
290
Sekinterin zel Hepsi 700 saray
var. Her birinde huri ve sim-tenlerini mavi
futaya bedenini koyarak havuzunda deniz mahluku
gibi yzgelik edip kucak olup bir
Bu zere genellikle
Fuzull'nin "Hamam Kasidesi"
Evvela drt
yedi adet nahiyelerinde ve Tebriz yedi
gayet faneli olur. Ve ve bol Ve
da yedi olur. sebzeleri de bol bolluk ve
bereketli bir
San' Bu Tebriz'de olan
usta ressam, kuyumcu ve terziler bir diyarda
yoktur. Her en iyileri bu mevcuttur. zellikle burada
dokunan ve ipekli giyecekler bu diyarda ortaya
memleketlere nakledilir. Kadifesi ve darayfsi her-
kese [300b]
Yiyeceklerinin Evvela has beyaz kirdesi,
saf! somunu, katmer kahfsi ve katmer yezd
ve keklik tavuk trl misk kokulu ve
amberli herisesi mastaba
dzdeh ve taze paludesi bol yemekleri
yiyeceklerinin Nice bin mey-
veleri var ama necm-i halef armudu, peygamber armudu, sibet
milanfsi, zerdalisi, necm-i Ahmedi, ufak zm,
melikfsi, tabarzesi, Mecdeddini, alusu ve
armudu. Bu meyveler dahi olmaz,
ola,
Evvela misket zmnn yedi
renkte duhter-i rez {zm gayet
iecektir. Ve melikf zmnn saf koknar nar
glnar (nar sehlan
balsuyu, halk iin ve pirin bo-
ieceklerdir.
Yemek verilen imaretierin Yakub
Sultan Mtevekkil Zbeyde Hatun imareti ve Sultan Ha-
san Bunlar byk Keykavus imaretleridir, ama kt
dirliksiz
291
................ (1 ............... .
Srhab yani Tebriz'in (---) (---)
ynndedir. vakti bu yce en tepesinden
Rumiye Gl grnr. Tebriz'e bir az yahut dahi
Ve yryen bir yaya bir gnde erer.
Gezinti yeri 47.000 bahe
ve dinlenme yerleridir. Bunlardan Yakub camiinin
yce Han, hakire bu iinde yle bir
ziyafet ki ve vgsn yapmak mmkn
belli olsun ki bir gnde on kere adet ha-
nende (okuyucu), sazende ve Horasan
edip rakkaslar oban gibi raksedip dnd, sanki o
gn Hseyin Baykara meclisi oldu.
Bu yle bir direkli ki felekte dengi yok
benzersiz cinsinden bir cennet bu bu derece
Sultan III. Murad vezirlerinden Koca
Ferhad Tebriz hakimi iken bu Yakub suyundan
ve Havernaklar
trl trl odalar, dinlenme yerleri ve glgelikler marnur
hale Sultan IV. Murad Han bu harap
iftelerli Osman bu zere koyup
Hala glistan bahesinden verir bir cennet bahesidir.
tarihinin son
Eyledi Ferhad Sene 983.
Safi mesiresi: vlmesinde diller
evgan mesiresi: Bu gklere
iki birbirine ekleyip ta en yu-
bir tas Her zaman Cuma gn btn
nkerleri ve han nkerleri rzgar sratli binip o evgan
oyunlar ederek tasa btn okular ok
btn dostlar seyrederler. zellikle bu gzellik mey-
nevruzugnnde [21 Mart, ilkbahar]
40-50 gn birbiriyle cenk ettirirler.
Byk seyir olur. Develer cengi de byk
Ve mandalar ko kpek
ve horoz bu o gnnde
olur ki Acem lkesine mahsustur.
292
Acaip ve t}lhaf, ibret verici mesire yeri
Her sene Muharrem onuncu gn gn olunca bu
evgan btn ileri gelenler, bykler ve kkler
herkes ve konaklarlar. gn
gece ok gzel sohbetler edip Kerbela l ruhlan iin
nice yz bin kazan zengin ve fakir, sekin ve
herkese Kerbela hibe ederler ki,
Yezid elinde gnnde diye o gn bu
alanda sakalar billur, necef, moran, am
ve kristal taslar iinde Yemen akiki firuze renkli tasiara koyup
zerine ve sular ekleyerek susayanlara
hayatlar ienler [301a] bu
"Hseyn-i Kerbela sahha" der. "Rableri de onlara
gayet temiz bir 21] der, " ...
afiyetle yiyin" [Nisa, 4] der.
Ve nice ileri gelenler bu gnde boynuna utan-
ma ve ekinmeyi terkederek Hseyin ruhu iin su Ama
byk seyirlik; elbette Tebriz ham bu dzlkte ssl ve
kurup btn Tebriz ileri gelenleri diz dize bir halde
oturup Maktel'l-Hseyn'i, Anadolu'da krs zerinde Mevlud-i
Nebi okur gibi okurlar. Btn Ehl-i Beyt
bkp ile dinleyicilerden olup ah ekerek
dinlerler. Ta ki;
"Mazlum Hazret-i Hseyin'i zalim ve mel'un
byle etti" deyince hemen Maktel'l-Hseyn ar-
perde ve gvdesi bir beyaz teni mey-
dana getirip akarak
susuz vefat pak masum cesed-
Ierini meydana getirdiklerinde azametullah halktan bir grlt,
feryad u figan kopup herkese bir vecd haleti el vurup ken-
dilerinden geerler.
Bu mahalde nice yz Selmani berberler, ve
iine girip ellerinde usturalar ile o gn Hseyin kan
mak isteyen kimselerin ve Hseyn diye
o kadar ekip kanlar kim zemin kaniara
Ialezar olur. Nice bin kellesi zerine yaralar
aarlar ve Hasanl, Hseynf ve Ukayll
H'Seyn nallar kesip kanlar Daha
sonra o Idser,jn vcudu meydandan yz bin
293
tevhid ve zikirlerle Maktel 'l-Hseyin'i tamam edip
yenip gn gece can sohbetleri olur. Byle bir emen-
zar, mesire ve dinlenme yeridir.
Ve bu suyu ve ve glistan
baheleri hesaba gelmez. Direkli mesiresi gibi bir
ki her ve dinlenme yeri Meram Aspuzu
veya Sudak'tan verir. Acem san'
u Azra var ki henz dillerde
Kelenter Kutbeddin Muhammed
Yezdf ile tarihi budur:
A eyviin. Sene 982.
Bunun benzeri nice ve nice ibret verici eserler var,
ama fayda ve
olmayan sz olup verir.
Bundan bu ile yetinildi. hamd olsun tam
iki ay zevkler ve edip olan Azerbay-
seyrettik.
Han ile Tebriz'in nahiyeleri gezintisine
. kentleri, kaleleri ve ziyaretleri bildirir
Evvela Tebriz drt marnur ve yedi
nahiye Bin kadar asker ile davullara tarralar urulup
(atmaca), ve balahan ile ve nice .
timli kpekler tar tu la ve terec ve yetken
ile nce,
Mihranrud nahiyesi: Tebriz'in Tebriz
5 fersah Kenderut Ky, Efsah Ky ve Saidabad
kenti. Bu kentlerin de gibi kentlerdir. Pek ok
camileri, kk bir ve ve bahe-
leri
nahiye Seravrud: Tebriz'in meyilli Teb-
Ve seksen para ve
Azerbaycan kyleridir. Ky, evlanduruk Ky,
Elkabendlis Ky, Lakdirik Ky ve Kcabad Ky. Bu nahiyenin
kasaba gibi camili, hamam ve mescitli kentleridir. Zi-
raat olacak yeri Seravrud Nehri zerinde verimli
nc nahiye Dideher'dir: Tebriz'den drt fersah ve
gney meyilli 24 para cami, han,
hamam ve ve baheli kentlerdir.
294
Drdnc nahiye Qrdinik'tir. Tebriz'in ve
Tebriz'den bu nahiyenin kadar olan mesafe tam bir
fersah yerdir. 30 para kylerdir. Her biri cami, han,
hamam ve byk kentlerdir. [301b] Ve,
nahiye ki Srhab ve
Tebriz'in kuzey Ve bu nahiyenin evveli Tebriz'den
bir yz para kasaba gibi
baheli byk kentlerdir.
nahiye Hanumrud'dur. 21 para byk
kylerdir.
Yedinci nahiye Kuzey Tebriz'dir. Rud-
kat nahiyesinin ki para
camili, han ve kylerdir. han ile tam 20 gn bu
kylerde av zevk gnlk olarak
Tebriz'in btn hallerine kadar zelliklerini
yazsak ve anlatsak bilir bir cilt kitap olur. Zira
lkesinde gnl alan Tebriz ve Isfahan kadar byk
bir ve eski yeri yoktur.
Suyu ve gzelleri, yksek nice bin
hayrat ve var eski, byk bir os-
nasip ede. Ama yine harab u yebab olur.
Hak daima ve eyleye. Zira bu diyarda ok zevk u
safa ederek han ile yine gelip her an sohbet
her gn has sohbetler ederdik
Gzel bir Bir gn han ile can sohbeti ederken han
hakire saf teklif etti. Bu hakir;
"Vallahi, billahi ve taliahi Hazret-i Ali'nin pak ruhiyn
bu ana dek anadan haramlardan, keyif vericilerden, ma-
cunlardan ve edicilerden bir nasip Ta yce
Trk-i Trkan Hoca Ahmed Yesevf (Muhammed Mehdi
beri ve keyif verici
yoktur. Bizi has meclisinizde mazur grp aff ile mu-
'amele buyurun" diye rica ettim. Han ise:
"Ey benim canberaber Gr ki gz nururo ve
gnl srurum, mirza sana bir ayak durup bir ayak
saf verir. Onun ben bade-i
etmeyip kimin elinden piyale ekesin. Ohum! Kimden
Kayser"'lkesi korharsan, yol-
korharsan Tebriz'den Erzurum konah
295
yerdir. Pes imdi kimden Men ki u Turan
hanlar ham Kelb Ali Gzelce byle etti-
menim ve ekenlerden
kim ki ierse diye ede.
Men gzelce nihayetince meclis-i u
tarab kurup bade-i ni\b, ederim. Pes sen kimden
elbette iersin?" dedi. Hemen hakir;
"Ey gzelce Sana gzelce ka etti ise
mana niin kesin emir ile ayet: "... iki,
kumar, (tapmaya mahsus) dikili fal ancak
arnellerinden birer ... " [Maide, 90] diye bile
haram O Kahhar'dan ki btn
yoktan Onun emrini imem"
deyince hemen Han;
"Vallah m'min ve dedi. Hakir ise;
"Vallah ancak Nu'man ibn Sabit
(Hanefl) mezhebinde temiz dnya gezgini,
nedimi, Ehl-i Beyt muhibbi Huda merdiyim" deyince mecliste
olan nedimleri sustular, ve kendilerinden geip
Hemen edip btn dilberleriyle
kalkarak gelip;
"Gel gzmn nuru, Evliya Bu benim
klelerimden Yezden mi, Mirza Firuz mu, Perviz mi,
Ali Zevalfzen mi, Seyf Kulu mu ve Hal
bu klelerimin dilersen sana
MU:rtaza Ali ve Dvazde (Oniki) seversin, gel
m'minim! elinden bir kadeh i. Gelen ki kel-
leler germ ve sineler nerm olup feza bir kam
ve bir dem sreli" diye btn saf nur kleleriyle
onlar beni ben perim. Ama yine Yce
dan isterim. Hemen hakir;
"Ey Can sohbeti bu mudur ki imdi Hoca bir
ayak ekip bularak olup huzurunda Hoca
[302a] kendi yeliyle rzgar edip yzne
eder. lk9sinin iip keyfiyeti bu
mudur?" hemen Han depme vurarak Hoca
tomlar urarak meclis ettiler. Ama
beyt:
296
Eyle ki idrak etmenem dnya nedir
Men kirnem sak! olan kimdir mey-i sahbd nedir
mazmununca ve harap iken Hoca bu beyitleri

Grdm ki Han bir daha hakire eder. Hemen hakir
bildim ki meclis o dem hakir:
Siz saf iersiniz ki bir keyfiyet ve germiyet
elde edesiniz. Ama Hudayi keyif gerektir. Bana bir daire (def)
getirsinler. Ta ki Hudayi keyfi ede"
"Hey Yar Ali! Ali iin olsun biraderime bir daire getir"
deyince o an bir Hind pususkarisi cam pullu bir daire getirip Yar
Ali elinden elime Rum zere segah ma-
taksim,
senin ebedden verir
Guya yolunda her haste can verir
deyip murabba, bir sernal ve daha sonra bir d-beyt ile
tamani btn orada bulunanlar
gtrdler.
Han eyninden Acem sarnur libaesini kendi eliyle
eynime giydirip binlerce edip bir Grc klesi
Ve "Sana binlerce ey Kayser lkesi alftesi"
deyip on tmen Abbasi ve bir karaubuk saba at ba-
bizden emin olup iki teklifinde
Tam bir ay her gecemiz Kadir gecesi ve her gndzmz Kur-
ban gn olup nice buna benzer can sohbetleri ederek gnl
alan Tebriz gezip Ama adaletlerine ve gven-
liklerine, reaya ve heraya sevgilerine, zabt u
ve Safi nizarn u inti-
yzlerce olsun. Zira btn zevk ve ehli,
iip ama asla bir kimse yoktur. Gayet
\
edepli ki bu gzel
Tebriz cu heft zi safa
un ayine andenak ez jeng-i hafa
Gfil ki be-dust! ne
Ez aks nkerder-i peyda
297
Gnl alan Tebriz
Evvela btn gzelliklerinden biri budur ki, bol
gece ve gndz caddelerini sprgeler ile sprrler,
toz topraktan bir zerre bile kalmaz. temiz sulada
tertemiz ederler. Btn pak ve serin olup Temmuz
gnlerinde bile insanlar taze can bulur ve taze civan
esnaf yzne bakmaktan insan hayran olur.
odur ki Hazret-i Peygamberimizin pak soy-
olan bakireleri kul ve abdullah
vermeyip yine dengine verirler. Hakir sordum, dediler ki;
"Siz bir kafire avreti nikah ile nazar
mslimdir, diye kafire makul mezheptir. Ama
dengine vermeyip katirden mslime versek, ihtimaldir gizliden
dinden dnp, nazar tohuma olunca evlat nice olur. Belki o abdul-
lah kclfire anadan Al-i
Resul' diyemeniz. Zira sizin mezhebinizce nazar diye
kafir Bu kere o seyyideden inkar
eden ne olur" diye bu mes'eleyi sordular. Hemen
hakir de:
Bari btn muhtelif milletlerin, isterse Yahudi ve
olsun bellerinden inen ile sonra
ve annelerinin ynlendirmesiyle diye bu
hadisi okudum:
"Resulullah sallallahu aleyhi vesellem Her
zere sonra onu ebeveyni Yahudi,
tiyan veya Mecusi yaparlar."
Tasdik ettim, "ey Resulullah" dedim. Hepsi bu hadis-i
duyunca sustular.
nc gzellik budur: Safi kanunu odur ki btn
pazarlarmda bisiti ve Abbasi ve ile pazar olu-
nur. lkelerin sikkeleri gemeyip kendi
sikkeleri geerlidir.
Yedi yerde sikkeleri kesilir. Evvela eski taht merkezleri
"Duribe Erdebil", "Duribe Hemedan", [302b]."Duribe
"Duribe Isfahan", "Duribe Tiflis", "Duribe Nihtlvend" ve "Duribe
Tebriz" diye sikkelerinde "La ilahe illallah, Muhammedn
Resulullah, Aliyyn veliyyullah" Bir tarafmda her
ismi ki "Fe Kelb Ali Abbas" diye
Ama kazbikllerinde "Duribe Tiflis", "Duribe Tebriz"
298
yznde olarak senesi Kazbild
derler. olan btn sikkeleri
Ve btn llerinin ucunda ve btn kilelerinde
ve dokunan "La ilahe illallah"
Yine dirhemleri ve terazilerinde de byle Allah ismi

Vay ol haline kim 'Ta ilahe illailah" zere
yapa. Gzne mil ve koyup o
hasta ederler. Ve btn tm dkkania-
ve pazar pirinten zincirli ve demir
zincirli teraziler Asla adam eli daima
durur.
Bir kimse yiyecekler ve iecekler, otlar ve sebzeler cinsinden
bir al al en gzel terazinin kefesine koyup
ls tam mal sahibine verir. Zira akesi
paktir, sekinini Ve btn et ve ekmek, sebzeler, arpa,
un, tavuk, gvercin, ceviz, ve pazarda
btn yemekleri ( ---) ( ---) ( ---) btn yiyecekler ve
ieceklerin Saff zere terazi ile
pirin ve hububatta asla kile (lek) yoktur.
Tamamen terazi ile Vay o haline ki
dirhemlerinde "La ilahe illallah" dav-
rana. dn alhndan kanunu budur.
Ama trleri meliki zira ile hayvanlar
ve esirler da Saff kanunu zere bir takdir
Ona gre yaparlar. Ehl-i ve tahmincileri
Her zaman budur.
Drdnc gzellik: Btn ana caddelerinde yemekle-
rini kk olan
kase, ve toprak pak etme-
yince amaya kadir Seher vakti olunca
dualarla aarlar. Sonra herise pilav, dzde ptyan,
kk pilav, elav pilav, muza'fer pilav, pilav
btn yemeklerinin en pilav, herisedir.
da terazi ile verir taze civan hizmetileri temiz ve
genleri var. Hepsi gibi sa-
kenarlarmda ta'lik
299
"Ve ... "l. ayetleri ve
"La a'lfi mine'I-islam "2 ve,
bi'l-mekin"
3
ve;
'l-beyti bi-ehlihi"
4
ve;
ehlihi bi-sahfiihi"s
gibi uyumlu beyitleri
Yemekten sonra ayan ve destehan verip pak ve
ibrik verip ellerini Ama tlngi ve nker makulesi
elini sol sol elini ve sol elini elbi-
sesinin silip ekip gider. Hal ve ahvalleri bu

kt Azerbaycan eski kanun-
odur ki On on iki asker! ki nice
binadem olur. Alimlerden ve ileri gelenlerden on
adamlar evlerinde yemek evlerinde
yakmak ihtimali yoktur ki yemek kahve, ay,
badyan, salep ve mahlep iin
su ona engel olamazlar.
Cmle nkerleri, askedsi, bekar ve tamamen pa-
zardan yemek yerler. Onun iin kt
ki geim ve bu hususta gerekten ktdr. Lakin ucuz
olur ve hora geirirsin. ve bekar olan
bu daha Hatta askeri' taifesi ay pazarda
yemek yese onun divana
"Men kurban kulunun diye kurban kulunun donlu-
gider. Bir habbe fazla ve eksik almaya gc yetmez.
Sonra yalan syleyen dilini ensesinden ekerler.
Daha sonra donluk sahibine on iki gn bedava ziyafet
eder, budur. Ne zaman ki ve bir sefere
gitse btn kee ve kee
fazla asker, ve pazar yoktur. Zira btn askerleri ordu

2
3
4
5
300
8; (Ayetin yoksula, yetime ve esire O'nun sevgisi iin
yemek yedirirler)
daha yce bir yoktur.
Bir orada oturandan gelir.
Bir evin o evin sakinlerinden
Bir toplumun ise kereminden gelir.
ye.rilecek halleri: Nizarn ve dzenleri bu
yrmektedir ki bir sulu ldrmezler ve asmazlar.
Daroga ve muhtesib, siyaset getirirler.
Allah korusun cellatlar o sululara [303a] aman
vermeden, usta 360 adet gn
gece uygularlar.
Evvela 300 taziyane ve kirifil (fil erkeklik
aleti) vurur. Daha sonra dizlerine nakkare
vurur. Bundan sonra yrtr. Sonra btn
vcudunu demir) ile
(ipek keten ince bez) ipiyle yutturur,
ipiyle ve midesini
Bu elbette ki o adam suunu kabul eder.
Ve snger yutturur ve ceylan
ve at ve at dirsekierin-
den tfenki burgusuyla dizlerinden delip burgu

Daha sonra tava iinde burgu
dkp bile akar. ellerini ve iki
drdn birlikte bir yere kement ile
asar, kibrit ve ttss verir. Za-
gklere
kreklerini, (kprck
ve sonra gerip
mumlar asar.
Ve kement ile bumuna kara dikeni
sokar, tas ve gzne mil eker ve nicesinini zekerini
(erkeklik aletini) dbrnden Nicesinin dbrn gbe-
Allah saklasin. V e dn
Sinirlerini kesip topal eder.
Ve yalan damga vurup bumunu ve budar
(keser).
Ve ellerini ve keserler.
yedi engele asarlar. Yedi tr vurup gn
gece ibret-i alem iin byle eder-
ler.
Bir gun Han, huzurunda bu tr ettirip bizlere
arz etti. Hakir;
301
Ta bu derece etmenin ne-
dir?" dedim. Han:
"Ey birader-i ma (benim
ortadan adil ile isbat olunup
sonra btn halka bir anda ldrmeyip gafil
uyarmak iin bu eza ve cefa ederiz ki insandan zorba ve asi
yoktur ki Yce asi olur. ben sizin en yce rabbini-
zim' [Naziat, 24] diyen Onun iin byle ede-
riz" dedi. Hakir ise:
"Ama ki etkisi yoktur.
had ve kesin nas hkmnce Ma'ide suresinde;
'Erkek -o irtikab ettiklerine bir
ve- ceza ve Allah'dan (insanlara) ibret verici bir ders
olmak zere ellerini kesin' [Maide, 38] (---) hkmyle ve 'Biz onda
(Tevrat'da) zerine da Cana can ... ' [Maide,
45] zere olsa dnya daha fazla korkar ve ekinir-
di" dedim.
"Gerekten edersin" diye kabul eylediler. Ama
byle fazla eylemeleri asi, mezhebsiz ve
iindir. gibi byle
lerdir.
. ............... (10 ............... .
Ve toplam 42 Ermeni kilisesi Bunlardan mkellef(---)
( ---) kilisesi ( ---) ( ---) ( ---) ( ---) ( ---) [303b 1
Gzel Tebriz byk
ziyaret yerlerinin
Evvela Srhab erendab Keiiab
Dolyankuh ve Heyecan
Bu nice yerlerde ziyaretler oktur.
Ama bu geen bilgin ve melliflerden ulu
sultanlar oktur. Bunlardan zahidi ve ok ibadet
edeni Hazret-i Hafedane, ona Gva-
nan, sonra Han, Baba Ferruh, Baba Hasan Meymendi,
Vekalfn, Malin-i Tebrizi', Hasan Belg?.i1,
Bedreddin-i Kirmanl ve Nureddin-i Blmaristani'.
Ama Srhab kabirieri
Evvela Enver!; Hakani', Zahlreddin-i Faryabi', Feleki'-i
Sebhasi' ve Feleki-i kabirleri ... Ve,
302
Tebriz'in kentlerde gml
olan byk bildirir
Evvela Kcan Kynde Hace Muhammed Kcani Allah
. aziz .etsin. Sebadabad'da yatmakta olan byk ve
byk yazarlardan toplam yedi yz adet m' ellifler bu
tanda Allah hepsinin aziz etsin.
Ve Peygamberimizin sahabelerinden serdar same ibn
Tebriz zerinde gmldr.
Ve m'minlerin emiri Hazret-i byk
Hazret-i Aclek Sariyet'l-Cebel Nihavend seferine
ve olarak bu Tebriz'e gelip
Ve Selami-i Re'yi, Srhab
meyye bin mer (Amr) bin meyye, sonra manalar yurdu, ilahi'
mfts Hazret-i Seyyid Can Memi hazretleri, ki-
tap ilimlerinde benzersiz idi. Ledn
ilmini iine mr sermayesi nakdini tevhid il-
mine Gerekten bilgisine son ve gzel inceliklerine
yok idi. Allah aziz etsin.
Sonra Memi Can byk alimierin nderi, yce
din sekin rkn, Nebevi' ledn ilminin varisi yani
Hazret-i Taki.
Salik-i ta'ife-i ehl-i tarik
Pir
Reyy ile Buhara' da
Urd-i huld ire ona oldu
Ruhu ola da'im
Evliya bendesi ola kii'im
Ve Sinearan Mahallesi'nde Hazret-i Ali (---) med-
fundur. Ve Srhab Hazret-i Ali Ali ve
\
Hazret-i Zeyn-i Ali iki ki mesire yeri
trbedir. Ve Derveze-i Ser'de (Ser
kellesi gmldr.
Nasrullah bin Fatih Mehmed
gen
,;. ...... ; ...
(1,5 ............... .
303
Bizzat Tebriz'in iinde nice yz byk evliyalar ama
szn uzamasma ve sebep
iin bu kadar ile yetindik. (---} (---) (---}
Han ile Gazan ziyaretine gidip Tebriz
olan kaleleri bildirir
Evvela Tebriz bin kadar yeke svar ile Teb-
riz'den tarafa baheler ve dzenli bostanlar
iinde 5 saatte,
kenti menzili: Kumla Kalesi yolunun 200
haneli, gl han Bir camii
ve zaviyesi var. Bu Tebriz btn yer
derler. Burada kent kelenteri, Han'a o gece
(iyi edip byk ziyafet ekti.
Buradan yine sabahleyin 4 saat baheleri
iinde gidip,
Hazret-i Muhammed Gazan
ziyaret yeri zellikleri
Eski zamanlarda Cengizliler bu yer olup
cennet benzeri gibi ve bu yere
derler 694 [1295] tarihinde Muhammed Gazan bu
mahalde bir ve bir kale ismine
Gazan dediler. On bin rfl (yerel) vergilerden
muaf ederek [304a] edip bu kalede Daha sonra kendine
nur dolu bir trbe ettirip Acem Arap ve
Dadyan mhendisler, mimarlar, karalar ve denizler
gezginleri ibret gzyle byle bir yce
Hala Galata Kulesi gibi gklere bir
kaha kulesidir, ama hakir bir
depremden olup btn kire yerlere
Grlmeye byk bir ve eski bir ziyaret
yeridir. hamd olsun, Han ile girip ziyaret edip mbarek
iin bir Fatiha-i okuduk. Nurlu mermer
byle .
................ (1 ............... .
Hala tekkesidir. yzden fazla
Ve bu tekkenin nice
kere yz bin kurban kellesini boynuzuyla biri biri zerine
304
byk bir kule Zira btn lkesi bu Mu-
hammed Gazan'a her sene nice bin ko-
yun kurban adaklar gelir. Avlusunda on zira bir
su kuyusu var. Temmuz sanki buz Gerekten de
hayattan verir.
Ve bu tekkeye Gazan derler. Ama bu isimlendi-
rilmesinin de odur ki dilinde mezara derler. Mezar
sahibi Muhammed Gazan
Gazan diyecek yerde szn galat
daha uygun olup Gazan derler. Ama Ga-
Yelyan zerindeki Gazan Kalesi
Onun acaip ve garip bir tekkedir. Allah aziz
etsin. Buradan gidip Yelyan
Yelyan kenti: 300 haneli, i camili, han ve ve
imaretli ve bir kettir. Btn bu hayrat ve
Vezir Hoca Dmbll'nindir.
Buradan ve baheler iinde 5
saat gidip,
Kumla Kalesi'nin zellikleri: 998 tarihinde Sultan III. Murad
Han Koca Ferhad Yel-
yan drtgen bir kaledir.
3080 yedi kule ve iki
Biri tarafa, Anadolu biri tarafa Tebriz
ki Cafer Tebriz Tebriz
kulundan bu kaleye Tebriz kulu bu Kumla Ka-
lesi'ni ieriden Cafer bir gecede kalenin Tebriz ta-
yedi bin sekin askerler Btn
habersiz yatan Tebriz geirirler.
da Tebriz'e dek kovarlar. Kul, Tebriz'e grseler
ki Cafer Tebriz Kalesi'ni
bunlara balyemez toplar vurur. Kaleden top ve
Cafer Krd askeriyle gelir. Sonunda hepsi birer
diyara kaarn hepsi geerler. Cafer tekrar
serdar olur ve bu Kumla Kalesi'nin yerini byk
bir yapar. Gedik ve Tebriz derler, ve
ve gl kaledir.
yedi yz hane ve bir cami Ama Kum-
la ve bahesine ve nihayet yoktur. Kumla
zm, Buhara alusu ve Abbas! ve melee armudu
305
on biri camidir. Bunlardan Ferhad
Camii ama
camileri, ve
Ve bu Tebriz Bin kadar
nkere, kelentere ve darogaya sahiptir ve Burada da
byk ziyafetler yenilip sultandan hediyeler Bu diyarda
sultan, sancakbeyine' derler; han, beylerbeyine derler; hanlar
ham, vezir payesine derler; devle (---) derler.
mu'azzam; derler. (---)
derler. re'islkttaba derler. Kelenter, alaybeyine derler.
Daroga, derler. Yasavul alay derler.
Dizken yenieri derler. Dizken, yenieriye der-
ler. [304b] Mihmandar, misafir kondurana derler. Bu kimse-
lerin olup sz sahipleridir ki
lkesi kanunu budur.
Buradan 7 saatte ve baheler iinde gidip,
Seravrud: Byk nahiyedir ve byk Tebriz'in
meyilli gibi camili, ha-
ve kk kenttir. Kelenteri gelip Han'a
edip bir gece can sohbeti ederek vakti
iinde avianarak ve Seravrud Nehri

kenti: Burada yiyip biraz ettik.
Seravrud blgesinde han ve camili kenttir. Bu-
radan 6 saatte,
evlanduruk kenti: Bu da Seravrud blgesinde Seravrud Neh-
ri bin haneli, ve baheli, cami, han ve
gzel Ermeni kenttir. Buradan,
Elkabendlis kenti: yz evli ve bir camili, tamamen Ermeni
kiliseli ve bin haneli; ssl, ve d-
zenli kenttir. geip 3 saat gidip,
Lakderh kenti: Safi' hatununun Seravrud nahi-
yesinde Seravrud bin haneli mslim ve Ermenilerdir ki
Ve iki bin hanedir. Cami, han ve ha-
ve adet kiliseleri var. Seravrud zerinde harap
bir kalesi Buradan,
Kecabad .kenti: yz haneli, camili, han ve kent-
tir. Buradan yine tarafa gidip,
306
Rudkat nahiyesi: 'Lebriz'in kuzey Srhab
yz adet nahiye kentleri var. gn bu gibi
kentlerin kylerinde sonra,
Byk eski taht merkezi,
Azerbaycan Tebriz hududunda
Bin kadar askere sahiptir. kelenteri,'-- ve
Eski zamanlarda en
eski taht merkezi bu idi. Dnyaca nh-tak, Havemak
ve kahlar ile bostanlar ve akarsular ile
sevimli ve bir Dzenli ve cennet
bahelerinde bulunan gzel meyveleri haddinden ok
bilgili alimleri kadar oktur.
Bu ile Tebriz'in ll 7060 toprak
rtl hanesi, ll camii, 40 ham, 60 adet mescidi, 40 tekkesi,
ll gnl aan ve 3.000 adet var. Genellikle
bezci, ulha ve ki renkli
nilir. genleri ve gzel lke-
sinde
Hala bu Sultan IV. Murad askeri harap edeliden beri
imar Ama ilk imar edeni ve (---) tarihinde
Mervan ibn Muhammed ki hkm
tarihlerde ta Sehend kadar bin hane
Hala o tarafta belirtileri grlmektedir. Lakin
Cengiziiierden ve taifesiyle Hlagu, Ha-
life zerine yryp giderken bu harap
Nice kereler daha harap olup Sehend uzakta
imaristan Zira bu Sehend kuzey
engel idi. Bu yzden vadi iine
Ama yine btn hayat Sehend
dan gelip nice bin ve sonra iinde
binlerce evlere, havuz ve
Ve sulu zm, meyveleri, ve
sebzeleri gayet beyaz tenli, marall ve srmeli
ceylan gzl, szl, yzl
gizlice Hanefi mezhebinde salih
Dilleri genelifkle Pehlevfce dzgn ve ifa-
desi seik oktur. Ve btn vilayeti sekiz nahiyedir.
307
. Evvela Seraun, Benaun, Dercerut, Kardul, Beh-
sund, {305a] Ranguran, nahiyeleridir.
Bu geen nahiyelerin her birinde seksener ve yzer para
marnur ve byk kentler Ama byk
cami, han, ve imaretleri ve
Ve yedi adet marnur kaleleri var. Bu kent kalelerinin her
birini anlatsak ciltli 'bir kitap olur.
ziyaret yerlerinin
................ (1,5 ............... .
Bu
menzili: Bir dzlkte otlu ve iki
yz haneli Dean nahiyesidir. Btn ve
Buradan,
Setgiz menzili: Dean nahiyesinde bin evli marnur kenttir. Bu-
radan,
Eski Ucan Kalesi'nin zellikleri
Tebriz'e olan Dean byk
bir Hlagu Han harap kurucusu Peyjen
(Kuderiz dir. Azerbaycan hududunda ssl bir
idi. Daha sonra yine gemesiyle harap btn
Tebriz' e Bundan sonra ( ---) tarihinde Cengiz-
Muhammed Gazan tamir ederek Dean
drtgen bir kale
evresi tam iki bin bir demir
100 hanesi var, yoktur. Ama
da hanesi oktur.
3.000 mis kokulu toprak ile evlerdir diye kelenteri
nakl etti. 7 cami, 3 hamam, yedi konaklanacak han ve 600 dk-

rnlerinden ve boldur. Suyu da Dean
gelir, ok boldur. Meyvesi az olur. Btn
mezhebinden geinirler, ama yolunu ve mezhebini
ceni) gizle." kabilesinden olup gizli mezhepleri bilinmemektedir
Ancak hepsi zevk ehli ve sahipleridir, mezhep sahipleri

Mesih milletinden bir cemaati Ermenileri
ve iki Mesihf kiliseleri Bu tamam seyr edip Seylan
avlanarak,
308
Mihranrud nahiyesi: Tebriz'in 5 fersah yerdir
v.e 60 para kentlerdir; ama Rud kenti gibidir, bunu
getik ve,
Esfeh kenti: Bunu da geip Saidabad kentine
Tahmasb Vezir Said imar iin Said-abad derler.
(---) tarihinde Sleyman Han, giderken harap edip Mu-
rad cennet iinde iki
bin haneli, yedi camili, ve byk kenttir.
Burada bir gece konuk olup ertesi gn ynne 7 saat
gidip (---),
kenti menzili: Kr Budabende'nin imar etti.
Bin hanedir. Buradan 9 saat gidince;
Azerbaycan Kalesi'nin zellikleri
( ---) tarihinde Seyfi Kulu Han,
Tahmasb Sleyman Han korkusundan Ne
ne slalesine tabi idi.
Sonunda (---) tarihinde Tebriz'den Koca Perhad
dad'a giderken bu Kehrevan Meymendf Han, Per-
had askerinin nnden Mslman gazileri
kalesine
Bu duruma Perhad gz yumup selametle cennet benzeri
a sonra derhal Solak Perhad
askeriyle zerine gelip on yedi gn kalesini topa tuttu.
Ancak fethi nasip fetihsiz vilayetine
geldi. Perhad
Beri tarafta bu Kehrevan Hakimi Meymendf Han bu sevip
Tebriz'e gelen tccardan ve gazilerden adam geir-
medi. O mezhepli ve kt nice bin Mslmana
dinsizlik ve hainlik edip bir kere elli bin tlngi asker top-
layarak gnl alan Tebriz'in drt
Bunun Cafer 12.000 ve korkusuz
Tebriz Kalesi'nden bu ve
Han'a bir ki askerinin meymenetini [305b]
bozup btn Yezidf Krtleri Trkmenlerini bozguna bu
meymenetsiz Meymendf Han ancak z Kehrevan Kale-
si'ne Cafer 7.000 kelle ve 5.000 esir ile 10.000 kadar at,
deve ve ganimetlerle esenlikle ve doyum olarak
Tebriz Kalesi'ne gelip top ve tfenk etti.
309
Ertesi gn bin asker ile Kehrevan Kalesi zerine gidip
yedi pare balyemez ve pare alay
gnde Kehrevan Kalesi'ni Allahu
fethi nasip oldu.
Kale iinde Meymendf dipdiri olarak
Cafer huzuruna getirdiklerinde nce bir
kesip eline vererek;
"Mel'un! Tebriz'de bir hakim neyekadir olup
nitse gerek?" diye Tebriz lkesini talava
Cafer;
seni askerin ile akabince kaleni muhasara ve feth
edip keser ve benim gibi seni eder." dedikten sonra
"cellat" der.
Hemen cellat gelir. Ancak araya girip;
kesmeden mlkn sermayesini kesrnek
iyidir." diye bin kese ve bin yk parecesin
Daha sonra kale Meymendf
dan geldim" diye bir taraftan bildirir, bir taraftan
kesip kale ve iki yz deve yk ganimet
Sultan III. Murad Han' a gnderir. Hala
kale iinde Murad Han bir cami var. On bir sene
elinde
Hala yolu zerinde bir tepe zere yuvarlak
bir kaledir. evresinin bin
ve iki Kuzey tarafa Tebriz Ka-
ve gney tarafa Erdebil var. Hala ki bin
askere maliktir.
kelenteri, ve Ama
ve bahe ve gl yedi bin temiz toprak ile
rtl hanelerdir.
Hepsi 60 Lakin on bir yerde cuma
Hala cemaatten garip camilerdir.
Ve 7 ll ham ve 800 var. Btn san' atlardan
mevcuttur. Lakin kalemkarf, it yorgan ve yzleri dnyaca
ve bahesi
Ve suyu ve gzelleri, gzel
sesli okuyucu genleri ve sazendeleri
Bu gney tarafa 5 saat gidip;
310
kenti Erdebil bin haneli
camili, han ve imaretli ve byk bir kent-
tir. Burada gzel bir camii var ki grmeye
Buradan 9 saat gneye,
Byk ve lkesi eski
taht merkezi Erdebil Kalesi
Irak Azerbaycan ilk
Acem eski taht merkezi, Safi'nin (---)
tarihinde Sleyman Han feth olup beylerbeyilik ol-
Daha sonra Haridier istila Nice kere
hp haneleri toprak ve da esir
Bundan sonra 1039 [1629/30] tarihinde IV. Murad
mandam Husrev cesaretle ve korkusuzca hareket edip ne
Hemedan, ne Dergezin ne Erdebil'ini koyup
O gnden beri gayetle hale Hala
lkesi hkmnde bin askere rrialiktir. ke-
lenteri, ve

Sehlan bir gnlk yoldur. Ve drt birer
gnlk yol yksek bir ve verimli
tam olup (---) bir sulu
gl
Ermen meliklerinden Erdeminf Erdebil, Yu-
Hazret-i mer feth edip Nihavend'e
Sariyet'l-Cebel'i serdar sene Hazret-i mer'in
Hazret-i mer korkusundan
Zira Hazret-i mer btn halifelik mddeti Acem
lkesinde Harici' taifesiyle Acem lkesinde
Hazret-i mer'i sevmezler, ama Ebubekir ve Osman'a o kadar bir
sylemezler.
Bu Erdebil, eski zamanlarda yle byk bir ki bir
ta Seylan Hala bu ile
iki Her on bin germe
Bu hesap zere yirmi drt bin [306a] olur.
Bir yksek Seylan ki ta en yksek tepesinde
lkesi var beri kar eksik Hala ay-
ve yat gnlerinde kar rahmeti yksek zerinde saf
gibi Bundan bu Erdebil'in btn
311
Seylan gelip btn ekili yerleri sular. Bir lezzetli ha-
yat ve can suyu, Seylan Sindirilmesi gayet ko-
lay Erdebil Ma'di Kerb kadar yemek
yerler. Suyu ve gayet ve dzgn
vcutlu genleri ve gzelleri olur.
Btn mezhebinden geinirler, ama yalan sz
sylerler. Cafer]' mezhebine davet edip Snni-
evirelidenberi hepsi nohudf mezheplerdir. (---)
Ve Erdebil gnl eken Tebriz'in 25
Yk hafif iki merhale yerdir. Gnl
sanki Erzurum'a benzemektedir, sert olur. Lakin
ekinleri ve bol olup
elde edilen rn seneye Bir kilesinden seksen kile hububat
elde edilir. Lakin lkesi bahesi ve mey-
veleri yoktur. Ama dzenli ve gl oktur.
Erdebil Gl'nn ( ---) bir hayat sulu
gldr ki suyunun stnde nice yz para gemileri var.
Tebriz'e Rumiye bir fer-
sah yerdir. Ama bu gl Erdebil'e uzak bir mesafededir. Erdebil ile
gl ve kent ve bel-
delerle Bu gl iinde adet elvan olur
ki guya her biri birer Ma'ide-i (Musa
Ve bu gl iinde olan ve ihtiya sahip-
lerini istedikleri Dum-
dumi ve Dumbuli gtrp kar eder.
Bu gln evresi Van Gl'nn evresinden daha
byktr ki yaya bir insan on gnde Van Gl ok
ama bu hayat suyu gibi Bu gl
Hazret-i Risalet-penah gece Kisra
kemeri Mekke'de bulunan btn putlar ve Ayasofya kub-
besinin gece bu ortaya Her kk
ve byk 45 adet akarsular Bunlardan Seylan Nehri,
Erdebil'i sonra bu gle gelir. Kehran Nehri de bu gle
nehirlerin ismini bilmiyorum ve grmedim de.
Seylan madeninin zellikleri: Seylan
bir madendir ki sanki la'lidir. Lakin
denk (geliri I.
Abbas'tan beri Ancak hala istense
lir. bir cevherdir ki benzeri hibir yerde yoktur. bir
312
hakimi var idi. Seylan, byk bir Bu Seylan
elde edilen Anadolu' da, Arap'ta ve Acem'de benzeri yoktur.
Erdebil'in demirden
yuvarlak bir siyah Tahminen kantar gelir ve
parlak bir ve eski feylesoflar bu si-
yah zerine bir harflerle
Gerekten de sikkeyi merrnerde Bir adam resmi yap-
ki iki ellerini gkyzne Her ne zaman
Erdebil blgesinde kk byk, sekinler ve
btn halk gelip bu yuvarlayarak
Erdebil zerine gn gece rahmet inip suyu
ile btn ekinlikleri, kyleri ve do-
yarlar. Daha sonra o yuvarlayarak yine eski yerine koyunca
yine durur.
bir acaiplik ve gariplik: Vilayet bu yerin-
den ne kadar gtrderse o derece
o kalsa asla kesilmeyip Erde-
bil asla gzlerini aamazlar.
acaip Bu siyah durdukaErdebil
Gl ili vilayeti su basmaya Ve;
gizH Bu daima merkezden ye-
rinde byk bir drt kaya ki ok sert o
zerinde Sryanf, ve hatlar ile
Ve o drt on iki Her de-
likten birer akar su Ta ki yuvarlak
bu drt zerine gelinceye kadar kaynamaktan
geri durmaz. Garip ve acaip
Erdebil alimleri yerde sabit duran drt iin
Hazret-i Tih l'nde on iki kere asa ile
ki on iki (---) suresinde "(Tih'de susayan)
kavmi (Musa'dan) su zaman vur' diye
(vahyettik de) ondan on iki [Araf, 160]
ayeti olan Musa mucizesi ki Musa
gnlerde yine gzleri belli olur, derler.
Erdebil odur ;ki bu Erde-
bil'de gml olan Acem Safi hazretleri
byk kutuplar mertebesinde onun
derler. [306b] Gerekten de mucize mertebesi
;;. .. ""'
313
Geri Safi byk evliya ama daha sonra (---)
tarihinde kt adam lkesi
srkleyip kt itharn
ede.
hikmeti bu Erdebil'de kedi
faresi gayet oktur. faresinden Erdebil
daha oktur ki Erdebil giysileri sof gibi fare
derdinden para para bu Erdebil'de hir-
re, yani grbe, yani kutta, yani kedi mezatta kedi
dellah kafes iine koyup satar, gayet makbuldr. zel-
likle kedisinin Erdebil'de yz tespit edil-
ama yine mrl olmaz. Ve dellallar kedi satarken bu
yksek sesle
"Ey ve sennure-i sayyade ve m'eddebe-i
hirrabe ve tarrabe ve hasmane-i farabe, lakin serraka
gamharedir"l diye
sylerler.
Bu nice daha seyirlikleri ama
Erdebil'de bulunan byk ziyaret yerleri
Evvela alemin kutbu, Sbhan1 kulbenin sakini, Haz-
ret-i Safi Safiyeddin Ebu Sadreddin
Musa Hoca Ali Erdebili: Btn ve Turan
bu Safi'dir ki bu Erdebil'dendir.
Ve Erdebil'in (---) de bir yksek kubbeler iinde
ki nice yz trbedar Gece ve
gndz btn ziyaretilere nimetleri boldur ve byk
Safi ayaklanarak Acem lkesine ile hkm etti.
Bundan sonra Haydar halife oldu. Onun
him kendini bir dedesi Safi'ye
Safi;
"Ey lkesinde ulu olursun." diye

defa sikke ve hutbe sahibi Ama
dedesi Safi ve Haydar sikke ve htitbe sahibi

314
Ey kedi isteyenler, kedi, edepli terbiyeli kedi, cana fare
Ancak kederinizde can
idi. Evvel'e gelinceye
kadar sikke sahibi idi vesselam.
Bu Erdebil rff ikiimin on sekizincisindedir. Eniemi ( ---) ( ---)
(---) (---) (---) ve (---) (---) (---) (---) (---) (---) (---)
( ---) ( ---) ( ---) ( ---) ( ---) ( ---) ( ---) ( ---)
Bu Erdebil kuzey tarafa 9 saatte,
kenti menzili: 600 haneli ve bahesiz bir
kenttir. Buradan yine kuzeye 8 saatte,
Yar Ali kenti: yz hanedir. Camii, han ve yoktur.
Lakin oktur. Hafta durur bir pazar yeridir.
Buradan yine kuzeye 6 saatte,
Mirza kenti: Dideherd nahiyesi 800 haneli
kenttir.
Buradan 7 saatte yine gnl Tebriz geldik. Nice
gn daha zevk ve safalar edip btn kelenter, daroga ve mihman-
darlar bin kervan Hoy Behistan
ures Kalesi ve Revan hakire gste-
rip her menzilde verilmesi iin mektuplar

Ve yce efendimize dostluk sluplu mektuplar
on katar tavusf deve yk pirin, zm kurusu, Abbas! ar-
mudu kurusu, kurusu ve kurusu verdi. kheylan
karaubuk ve drt adet alaca apar verdi. Ve iki Grc
klelerinin ellerinde diba, zerbaf, zencirbaf, misk, ham amber ve
petenbaf ile Grc klelerini verdi.
Ve hakire on tmen Abbas!, iki tmen bisitf, bir Grc klesi,
bir sarnur Acem krk, bir kat Acem elbise, iki mavi
krk, adet han bir katar yk maya tavusf devesiyle
Revan pirinci, bir karaabuk ve bir alaca apar zbek
Acem eyeri ve Btn
ertesi gn sabahleyin han aske-
riyle binip hakan! ksleri dvdrerek ve
Efrasiyab bizi gndere gidip Tebriz
Ali mesiresi mahalle O ve gl-
gelikte yle bir yemek ziyafeti ki diller ile
Bu dinlenme yerinde de hakire tmen Abbas! verdi.
ve evremizdekiler iin [307a] 20 tmen ake verdi.
Her bir birer kadifesi, Gcerat atlas ve
315
adet Muhammed! 300 adet adamlar ile bir
yasavul hakire rehber verip dedi ki;
"Ey yasavul Menim biraderim Evliya Kayser-
zemin Murad Revan'dan Tebriz'e abadan
yollar ile gtresin ve kondurup gresin." diye
tenbih etti. Yine atma binip saat birlikte gittik. Orada bir-
birimizle onlar Tebriz biz
btn iki aydan sonra;
Tebriz 'vilayetinden Revan vilayetine
kyleri, kentleri, belde ve kaleleri bildirir
Evvela Bismillah ile Tebriz'den kuzey tarafa Tebriz
iinde yerlerde 4 saatte,
Harami kenti menzili: Tebriz ve
gzel bir kenttir. Hepsi 300 hanedir ve Haz-
ret-i Gazan kabri bu kentten
grlr. Burada mihmandar ok iyi hizmet edip
eyledi. Sabahleyin bu kentten 200 svari adam oldu.
Kelenter veda edip geri dnd.
Buradan kuzey tarafa (---) saat kentler iinde gidip,
Safyan kenti menzili: Eski zamanlarda byk kent
kavmi harap Daha sonra Sultan IV. Murad Mo-
daha fazla harap Hala Tebriz bin ha-
neli gibi ok bir Bu kent iinde Horasan
erenlerinden ve Acem byklerinden mellif ve byk aziz
kimseler gmldr, ziyaret ettik ama isimlerini
Yirmiden fazla nur dolu trbeler Her sene bu kent iinde
nice yz bin adam
Maktel 'i-Hseyinler okunup yiyiJip iilir ve ok bir pa-
zar olur. Cmle mezheplilerdir ama yer yer gizlice
Hanefi Snni mezhebinde kimseleri oktur,
Buradan kuzeye 6 saatte,
Mezid Han menzili: 500 toprak rtl, ve baheli
ve kaynak sulu kent ve Tebriz hudududur. camii ve
ham gayet byk ve Bir ve

Buradan yine kuzey tarafa bir ova iinde
kentleri seyredip ve glistanlar iinde geerek 7 saatte,
316
kenti men)':ili: hududunda bin haneli
byk kenttir ki 7 camii, han ve ve
mkemmel ve mkellef gzel
Burada da 200 rehber kuzey tarafa ve
yerleri (---) saatte geip,
kenti menzili; konak-
bir gece zevk u safa ettik. Bu nehir,
Aras Nehri'ne
Buradan kumsal yerlerde siyah toz topraklar gklere
ykselip toz ve toprak ekerek 2 saatte,
Gnl eken ve gzel huylu Hoy Kalesi'nin zellikleri
Menend'e denk Azerbaycan
ki bin kadar nkere sahiptir. mfts, nakibi,
kelenter, korucusu, dizkenleri ve mihmandar-
Ve bu gzel Hoy Menend'in
ve ikisinin on fersah yerdir.
Kalesi bir dz sahrada bulunan drtgen gzel
kaledir. evresinin yedi bin Drt ta-
o kadar derin var, biri
gney Tebriz biri Me-
nend 100 adet hane ve bir camii var. Kalenin
(banisi) Ferhad Ama eski yapan
Nice kere harap ve marnur
yedi bin temiz toprak ile rtl gzel evler
Ve 70 mihrap ve ll cuma camidir. 2
hamam, 7 han, bin adet sultan Drt ve
bostan ile bir gzel huylu, mahbub ve mahbubesi gnl
eken misk kokulu
Bu byk evresini tam 13.000 ile klelerimiz
Murad Gazi harap edeliden beri henz abadan ol-
Btn bol taneli pirin
dan olur. ve sulu zm olur. Ve nehri Selrrws
Aras Nehri'ne
bostan ve Ve meyvelerinin
[307b] peygamber armududur, ve yemesi sulu
bir armuttur ki benzeri yoktur. Ve suyu ve
btn ehrelerinin renkleri gayet Ve mahbub
ve mahbubesine yoktur.
"-. 0, ...
317
tarihi alimler bu Trkistan, A
tan derler. Eski ve byk Yz seksen para
kentleri ve beldeleri Genellikle mez-
heplerdir. bu kavimden sakal uzatma
Hala Safi'den beri sakal
vermezler. Ve mahbub u mahbubesine had ve yoktur.
Hazret-i ziyareti:(---)(---)(---)(---)
Hoy verip iki gn zevk u safalar edip ve
nice para hediyeler sonra 200 adet
lar yine kuzey tarafa ve kentler geerek 9 saatte;
Behistan menzili: Hoy
kelenteri Eski zamanlarda Tebriz'e denk
Hlagu kavmi bu kavmini helak edip harap
Hala bin haneli kk bir beldedir. camii, ham, ve
kk bir Lakin kargir bedesteni yoktur. Ama ba-
ve bahelerine nihayet yoktur.
Buradan yine kuzey tarafa 3 saatte;
ures Kalesi'nin zellikleri
hududunda ures bin askere
sahiptir. ve On on iki zabiti var. Kalesi
bir tepe zerinde O kadar sade
duvar bir kaledir. Azerbaycan Uzun
IV. Murad Han efendimiz Hala
dolma kire palanka gibi yerleri Geri bir tepe
zerindedir, ama yine bir yksek
bakar bir var.
Kale iinde Rus Hasan Camii'nden yoktur.
Ama yedi bin yeni evlerdir. On bir camii var.
Bunlardan zdemirzade Osman Camii ve Timur Han
Ferruhzad Camii hamam, yedi han ve iki
yz
Suyunun ve peri yzl, melek gr-
iffetli, gzel huylu gzelleri
rnlerinden ekinleri, ve meyveleri,
rnleridir. Gayet havemak
yeni yksek ve ssl
gen erkekleri, maraif ve gazall
srmeli Hoten gzl, szl, yzl, uzun boylu
318
ve gnl alan ne zaman ki Isfahanf brklerini ve Acem
ve halkarf renkli giyip
tavusu gibi zaman gnl
olur. Ve kahfce bir glck atsalar
gnl inler, ve Mecnun'a dner.
Bu ham Eyyub Han, zarif dostlardan, kalplerin sevgi-
lisi, sevilen nktedan, sz ve Cem taze
gece ve gndz btn okuyucular ve
nice ve zevk taze nedimleriyle
gn gece can sohbetleri edip Hseyin Baykara eder-
dik.
Drdnc gn Han'dan bir kat elbise, nice renkli ipek para ve
bir mavi krk ferace, nice alaca ve tmen Abbasf ake

Btn dostlar ile 200 rehber ile ures
meyilli 4 saat gidip;
Karaubuk Nehri: ures toplanarak nice
kentleri Aras Nehri'ne Temmuz
Kei ve koyun gibi kk hayvanlar ayaktan geer.
Bu nehri biz de geip kuzey tarafa kentler iinde 7
saat gidip,
Milli kenti menzili: Revan hududunda 500 evli, ve
baheli, camili, ve bir kenttir. Milli
Nehri ki Milli Nehri Sepend
Bu da Aras'a
Buradan yine kuzeye emenzar ve sahra iinde
ve ile glgesinde
geip 8 saatte,
Tut menzili: Bir emenzar, lalezar Nice yz bin
glgeli byk Evleri yoktur. Hemen bir
otlak ve verimli bir yerdir. Bu drt bulunan
kentlerin daroga ve kelenterleri btn yiyecekle-
rimizi, ieceklerimizi ve sulu meyvelerimizi bu
gnl aan yerde bir gece konuk olduk.
Buradan kuzey tarafa Aras Nehri gidip [308a] ve
geitten geip,
kenti menzili: Aras Nehri'nin bir ca-
mili, han 300 haneli ve pirin mahsu-
Revan marnur kenttir.
319
Buradan kuzey kumsal yollar iinde toz toprak
ekerek 4 saatte,
A kenti menzili: Rev an bin haneli, cami,
han, ve kk marnur kenttir. btn
rnleri pirintir. Ve btn Snni mezhebinden ka-
bilesi A kenti derler. kelenteri
ve
Buradan yine Aras Nehri sahilince imar mesire
yerleri, glistan kentler iinde gezinip 7 saatte,
Byk Hala o kadar
bin nkere maliktir. Camii, ham,
ve kk Buradan 5 saat gidip,
menzili: 500 haneli, cami ve marnur kenttir.
Buradan,
Seyfeddin Han kenti menzili: Revan hududunda Aras Nehri
yine Revan Seyf Kulu Han ve
Revan Yz seksen haneli, bir camili ve pirin
rnl ve bahelikk kenttir.
Buradan yine kuzey tarafa Aras Nehri kenannca 5 saatte,
Tilfirak kenti m enz ili: Bin haneli, cami, tekke, han ve ha-
ve pirin mahsull ken-
tidir. Murad Han, bu kentten bin
byk kesilip Revan Kalesi'ne havale iin tabyalar
ama o zamandan beri bu kentin uzun
ki Bu kentten Revan adamlar gnder-
dik. Ertesi gn sabahleyin yine kuzey gittik. Bir
hayat atlar ile geip bir emenzar yerde biraz dinlendikten
sonra yine binip giderken byk bir alay
grnd. qeldiklerinde Revan Elvend
Akay
sonra beraber olup byk bir alay
ile Tebriz'den (---)gnde(---) konakta (---) mbarekte,
Azerbaycan Kalesi Hoca Can zellikleri
Kaleye 20 pare balyemez top
ettiler. Alay ile Han girdik. cinsinden hi kimse-
nin tenha bir Han
nne, Hazar Denizi yani Gilan sahilinde Bak Kalesi
oraya
320
bizi Revan kondurup yiyeceklerimizi ve iecek-
lerimizi tamamen Biz orada zevk ve
bizimle Tebriz'den gelen tamamen bizim Hasan
Bey'e teslim ettik. Tebriz devletli efendimize
btn ykl develeri, Grc kleleri, apar ve he-
diyeleri Tebriz mektubuyla Hasan Bey'e teslim edip
onlar Erzurum'a mektubumuzla gitti, hakir Revan'da yine kervan
toplamakla Revan mmkn kadar gezip
evvela,
Revan
810 [1407 / 8] tarihinde nursuz Timur
Lahicanf Hoca Can zengin bir bezirgan, bu Revan topra-
ayak grse ki amber kokulu, verimli gzel bir toprak.
Orada btn Gnden gne pirin
ekimini zengin byk bir kent olur.
Daha sonra 915 [1509] tarihinde bir kale
iin Revan Kulu emir verir. Kale yedi senede
Revan derler.
Zengi Nehri'nin ve gzel
bir kaledir. Ama Daha sonra 931 [1525] tarihinde
Sleyman Han, sefer edip feth ettikten sonra
askerine Ufak tefek olan kalesini de
yer yer Nice bol mallar ile Cem mutlu-
luk dnerler.
Bundan sonra 990 [1582] tarihinde Sultan III. Murad zama-
Veziriazam Perhad denizler gibi askerle Acem
lkesine olup Gence, Revan ve
ve
bedbaht tabilerinin ve byk sa-
stnde nice bin
eder ve nice kerre [3(J8b]
ederek khne harap Revan Kalesi Koca Perhad
gelip kurar. Revan fethedip elegeirmek
iin btn Mslman gazilerin erieriyle " ...
onlara ... " [Bakara, 159] mefhumunca
Revan Tokmak Han bir cennet gibi bir
baheyi ortay.a Zengi gneyden kuzeye
byk bir temel amaya
321
Revan Kalesi'nin
Yz elli bin zafer askeri, din-i mbin gayre-
tine byk bir abayla nice bin nl ka-
ve btn gayretiyle Revan Kalesi'ni 45
gnde tamam ettiler. gnde de btn cebehanesi ve
gereleri
Sleyman harem-i muhtereminde
olan Yusuf vezirlik ile verildi.
Oradan mazulen ile Revan Kalesi'ne geldi. hakim Revan
veziri Yusuf oldu.
Ve bin askeri koyup Ferhad
Revan eyaletinde Kalesi'ni tamir edip asker kodu.
Bundan sonra Kars Kalesi'ni tamir edip Mslman askerler
ile doldurdu. Buradan Ardahan Kalesi'ni fethettikten sonra imar
edip kale iine yenieri kodu.
Ve Kalesi'ni tamir edip beyaz inci gibi
bin kul daha fazla koyup vezirlik ile Tomris Han hakim
ettikten sonra Ferhad Asitane'ye yola
Beri tarafta Revan veziri Yusuf Revan eyale-
tini adaletle ve gzellikle yle imar eder ki Sleyman Han za-
Lala Mustafa imar daha iyi
ve olur. Drt olan her bir ky birer byk belde
gibi olup reaya ve berayaya tam adaletli cmertlikle
hareket ok hale Genellikle
btn vakitleri gc zevk ve sohbet ile geirmek
Daha sonra 1012 [1603/4] tarihinde Gence ve
istila edip bu yedi ay Erzurum ta-
gelmeyince kale iinde olan Mslman gaziler a
ve susuz mecburen kaleyi Tokmak Han'a verip
aman ile btn Mslman gaziler olarak Kars Kalesi'ne
oradan Erzurum'a geldiler.
1037 [1628] tarihine kadar elinde durup evvelkin-
den daha fazla imar olup iinde olan Mir Gune Han kt
askeriyle Kars, ve Ardahan
el edip dek ve Grcistan
ile Erzurum valisi ile Sultan IV.
Murad Han'a arzlar gelince o an Acem eliler gitti, padi-
skdar bahesinde karar edip btn Rum ve Anadolu
eyaletlerine beylerbeyiler, gvenilir ve becerikli
322
asker srmeye gittile;-. Mehmed
olup bir sene nce Revan yola
1044 [1634] (---) Sultan IV. Murad Han yer
gtrmez denizler gibi asker ile skdar'daki nnde
Sleyman! byk konaklar. treni,
ve cihangirlik tresini yerine getirip
btn gerekli
bin yenieriye ve yirmi iki bin
ve Bayram devlet
kaymakam
Bu mbarek senenin keremli gn [24
Mart 1635] gnl alan skdar menzilinden hareket edip
Revan yoluna evirerek askeriyle yol Menzilleri
kat ederek ve merhaleleri uarak Konya Kalesi ve oradan
Kayseri oradan menzilleri kat ederek Sivas Ka-
lesi'ne Bu menzilde Silahdar Mustafa ikinci vezir
olup ama yine nedimi idi. Silahdar Musa
hizmetine tayin olundu.
Daha sonra olan o gn silahdar olup Melek Ah-
med ukadar oldu.
Buradan nice menziller geerek Erzurum Kalesi gi-
rerken;
kere yz bin denizler gibi asker diye Murad
Han'a bildirdiler. Hemen Rumeli eyaletine
Mustafa 31.000 askeri
"Cmle eyaleti askerinde 1.700 Hasan! ve Hseynf Tunageti
ve kheylan atlar ve bahrf hotas-
yedek ekildi" diye bildirler.
Erzurum Valisi Halil [309a] fkesine
Silahdar ve Murtaza ok ok sevin-
diler. Erzurum, Veziri Kk Ahmed sadaka olunup
Silahdar Mustafa verildi.
Daha sonra Erzurum'dan gnde Hasankalesi oradan Kars
yoluyla Revan gidildi. Ve yirmi birinci gnde Erzu-
rum'dan iki kere yz bin asker ile Revan kuruldu.
Ve kaleden uzun namlulu toplar ile askerlerini
etmeye
Bu mtrhalde askerleri bak-
Zengi tarafa geti. Bir solak,
323
nnde yaya olarak Zengi Nehri'ni geerken byk nehir geen
gtrmeye Murad Han, nehir iinde at
ile arslanca pene sol
eliyle Zengi Nehri'nden hala lkesinde
olduka
Bu nehri bu hal ile getiler. btn Mslman gazileri
gnde insaniann gz nnde metrise koydu. Rumeli eya-
letiyle, 20 oda yenieriyle Mustafa
Tebriz metrise girerler.
Ve Veziri Grc Mehmed eyaletiyle
ve 20 oda ali yenierileriyle metrise girer.
Ve Mehmed kulu ve
yirmi oda yenieriyle Rumeli ve Anadolu girip cenge

Ve Yenieri olan Kara Mustafa yenieri kethda-
on cemaat oda yenieriyle Zengi metrise
girip 20 adet toplar ile gece gndz kaleye aman vermeyip d-
Toplam koldan adet toplar ile aman ve zaman
vermeyip
Bir gn bizzat Murad Han Rumeli eyaletinin metrisine girip
topu han bir top vurdu. Ve Er-
zurum Valisi Kk Ahmed kuzey elli pare
darbzenler ile yksek bir tabya zerinde kale iindeki, burlar ve
bedenler zerindeki ve kale iini

Kapudan Deli Hseyin Revan Kalesi'ne havaleli Muh-
nad tepesinden kalenin iini gece gndz harap
ederdi. Kalenin bedenleri ve ve
herkes hanelerinin (serinliklerinde,
bile kale dven sadrnelerinden oturup
gstermeye kadir idi.
Ve Murtaza blk Toprak Kalesi taraf-
karavul beklerneye memurlar idi. Musa ve Ken'an
aif ile koru-
maya memur idiler.
Ve bu kalenin drt insan
karavul bekleyip yerini yurdunu ya-
bir kimsenin cesareti gnden gne nice bin Snnf
reaya ve beraya (btn halk) aman dilemek iin hediyeler getirip
324
gelirler idi. Bu himmet ile kaleye gz dokuzuncu gnde
kalenin ve bedenleri zerinde nice bin
"Aman, aman ey sekini!" deyip kaleden
anahtarlar ile (---) Han aman dilemeye
Mslman askerler kaleye Ertesi gn sabahleyin
kale iinden aman ile Mazenderan tfenkiler Mir
Fettah, pmek ile
cehennem gidip karar ettiler.
O gndeRevan Hakimi Mir Gne Yusuf Han, Grc
yedi adet han ile ayak ptler, her bi-
rine birer byk ihsan olunup birer vezire misafir verildi. Ve
kalenin ve bedenlerinde ezanlar okunup yedi gn yedi gece
kalenin ve bedenleri sancaklar ve bayraklada sslendi.
vakitte namazdan sonra nbet Muhammed!
ekildi, nbet top ve tfenkler gecelerde yz
binlerce kandiller, ve mumlar nice bin ve
Allah Allah sesleri ile Rum gulgulesi
gklere ykselip Acem lkesine bir ve korku
Bu hal ile gnde kale tamir olundu. Murtaza Revan
hakimi olup bin Mslman gaziler
Sultan Murad Han {309b] olan Revan ham Emir Gne
ve nne
Yolda Haleb eyaleti ihsan olunup Murad
kati Emir Haleb'den azledildi. Haleb eyaleti,
Kk Ahmed verildi.
Emir Gne Yusuf gelip musahibi
oldu. Murad Han lnce Kara Mustafa Emir katl
etti.
Erzurum Mehmed ve Canpolat-
Erzurum'da bin asker Revan iin
menzilleri kat ederek ve merhaleleri uarak
Kalesi'ni, ures Kalesi'ni, Bihistan
Hoy Kalesi'ni, Ordubar Kalesi'ni ve Tebriz yedi gn yedi
gecede ve esir edip kebap etti. Lur Kalesi'ni
hanf edip oradan Cinan Kalesi'ni, Ucan Kalesi'ni, Kehran
Kalesi'ni, Kumla Kalesi'ni, Merend Kalesi'ni ve Salmas vilayet-
lerini Van stnden Bitlis'e ve geldi.
Oradan Asit<\ne-i saadet'e zaferlerle gelip oldu.
.... . '-"'
325
Daha sonra ve kt yz bin askeriyle
Revan Kalesi'ni yedi ay dve dve kesti.
Revan'da olan Murtaza
Revan gitmeyip kt Revan
zerine hareketini halde Erzurum'a gelip Revan
Yedi ayda kale iinde zahire, top ve barut
Sonunda bir gece Murtaza elmas yutup ld.
Ertesi gn sabahleyin btn askerleri olarak aman
ile kaleden kaleyi teslim ettiler. Giderlerken btn
askerlerini etti. Nicesi Aras Neh-
ri'nde nicesi Snnf eliyle Aras'tan kurtularak Kars
Kalesi'ne ve Bayezid Kalesi'ne can
Bu iler durumu Murad Han duyunca cennet benzeri
gazaya niyet edip iki yerden gayret beline
mezhebimiz sahibi Nu'man ibn Sabit A'zam ve
akdem hazretlerini elinden kurtarmaya byk
gayret sarfetti.
Beri taraftan 1045 [1635] tarihinden beri Revan Kalesi bu
mahalle dek 12 sene Acem elinde olup adaletleriyle
Revan bir byk ve kale
ve fethedilmez sur Ancak yine
yedi gn tahamml yoktur. Zira kat duvar
ile bir kaledir.
Zengi gney kuzeye
Ve gayet ensizdir. Hatta Sultan Mu-
rad balyemez glleleri bir ya-
vurup Tebriz glle
Nice yz glleler kulelere de tesir ki
bellidir.
Revan Kalesi'nin Perhad
melikf zira yksekliktedir. Ama Tokmak elli zira
enli ve yirmi zira derin
Toplam (---) byk burtur ve hepsi (---) benddir.
evresinin (---) Zengi yok-
tur, ama mazgal delikleri oktur. Gneyi, ve kuzey ta-
hendekleri Ama sulu yerde o
kadar derin Lakin yerleri yz. benna
enli hendektir. Ve btn evresinde adet demir

326
Evvela gney Tebriz kuzey Meydan
ve Yayla derler, evgan bu
Kpr Acemler Derveze-i Pl derler, yani
kpr demektir. ( ---) ( ---) ( ---) ( ---)
Toplam 700 pare kk ve byk kale
dver top var. aletlerine ve cebehanelerine hadd u hasr
yoktur. Zira lkesinin son ki zor
ile eline
Toplam 3.000 kale 3.000 han askeri ve 7.000 eyaleti
askeri Birka kere hanlar molla,
kelenteri, yasavul korucu-
dizken yedi adet ve
Btn lkesi serhatlerinin sekinidir.
iinde toplam 2.060 toprak ile rtl gzel haneler
Bunlardan Han ve ki Emir Gne
Han imar Bu saray darbhanesi
ki Abbasi ve bisiti kesilir ki, han
Yayla byk Eski derler. Han,
cami ve Ve kpr han
ve kpr cami, han ve ve

bu iinde ve bulunan byk
1045 tarihinde Acem istila bu kalenin ta-
kat im ve hisarie dahi
ki bir hisar .
................ (2 ................ [310a]
Bu Revan gezip Revan ham
apar gelip bu hakiri davet etti. 10 tmen
Abbas! verip btn gere ve grd.
adet tabilerimiz ve
327
Evliya elebi Seyahatndmesi'nin. ikinci cildi de
"gnmz Trkesiyle" bulunuyor.
Seyahatnci me' nin zgn diliyle cilderin
ilgi, onun yazma
yeni bir da
zorunlu
cilt, dan Mudanya'ya deniz yoluyla
fakat ok gzel hikaye
bir yolculukla Eski payitaht Bursa' dan
sonra Bolu zerinden Karadeniz
Trabzon olmak zere bykl kkl
belli Erzurum yoluyla a,
Kafkasya'ya, ve Girit'e uzanan i
ve zellikle Kafkas ve halk-
ilgili ok ilgin tespitlerle dolu bir dnemin
hikayesi olan bu seyahat, Evliya elebi'nin
da kesitlerini adeta.
kitap halinde sunulan bu ciltte de Evliya
elebi'nin fazla mdahale edilmeden,
daha ve daha "bugn" e olma gayreti

ISBN 978-975-08-0952-1
ISBN 978-97 5-08-0954-8

You might also like