NDEKLER SUNU Seluklu Devri Trk Bakomutanlarnn Dnya Tarihine Yansyan majlar Salim KOCA.............................

Mill Mcadelede Buldan Yusuf Ziya BLDRC............... 21 1

ASKER TARH ARATIRMALARI DERGS

(ULUSLARARASI ASKER TARH KOMSYONU YES)

stiklal Harbi Dnemi Enerji Politikas Abdurrahim AYDIN.................. Dou Siyasetinde TrkAlman htilaf ve Hseyin Rauf Bey Heyet-i Mfrezesinin Trk Snrna ekilmesine Dair Tartmalar (Austos 1914Eyll 1915) Bar METN............................ 61 37

GENELKURMAY ATASE BAKANLII YAYINLARI YIL: 8 ubat 2010 SAYI: 15

Sahibi

Genelkurmay Asker Tarih ve Stratejik Ett (ATASE) Bakanl

Sorumlu Yaz leri Mdr Dz.Kd.Alb.Akif Kemal BURDUR Dergimizdeki yaz ve resimlerin her hakk sakldr; ancak, kaynak gsterilmek suretiyle alnt yaplabilir. Asker Tarih Aratrmalar Dergisinde yaymlanan makaleler, TRK SLAHLI KUVVETLERNN DEL YAZARLARININ KSEL FKRLERN YANSITIR. ISSN 1303 - 9342 NSN 7610270494616 ANKARA GENELKURMAY BASIMEV 2010

Mill Mcadele Yllarnda Cepheye Silah ve Cephane Sevkiyatnda nebolu Kastamonu Yolu Hsn ZL............................ Vecihi Hrkuun Hayat ve almalar Osman YALIN....................... Rus-Fin Sava 1939-1940 Devin Gzyalar Burak INAR........................... Cumhuriyet Dnemi lkretim Mfredatlarnda Trk Ordusu ve Askerlik Fatma NAL - Samettin BAOL..................................... 161 119 103 77

ASKER TARH ARATIRMALARI DERGS

Hakemli Dergi Ylda iki say yaymlanr. Yl: 8 ubat 2010 Say: 15

ISSN: 1303 - 9342 NSN: 7610270494616 Yayn Kurulu

Kur.Alb.skender ZBAY Dr.Hv..Yb.Rezzan NALP Tar.Uzm.Filiz GER

Dzelti / Sayfa Dzeni

Red.Uzm.Melek ALKA

Danma Kurulu
Prof.Dr.lber ORTAYLI Prof. Dr.Ergn AYBARS Prof. Dr.Sabahattin ZEL Prof. Dr.Reat GEN Prof.Dr.Selami KILI Prof.Dr.Aygn ATTAR Do.Dr.Yusuf SARINAY

Hakem Kurulu
Prof.Dr.Hikmet ZDEMR Prof.Dr.Sadettin GME Prof.Dr.Esat ARSLAN Prof.Dr.brahim GLER Do.Dr.Blent ARI Yrd.Do.Dr.Selda Kaya KILI Yrd.Do.Dr.Havva Kk ARSLAN Yrd.Do.Dr.Bar METN Dr.Hrkan ELEB

Dr.(E)Tug.Erdal YURDAKUL Yrd.Do.Dr.(E)Alb.smet GRGL Dr.(E)Hv..Alb.Rfat UAROL

Dr..Alb.Zekeriya TRKMEN Dr..Alb.Suat AKGL .Alb.Feridun KOSKOSOLU .Yzb.Efdal AS

Tel: 0 312 402 23 33 Belgegeer: 0 312 424 21 31 Elmek: atad@tsk.tr

Yazma Adresi Genelkurmay Asker Tarih ve Stratejik Ett (ATASE) Bakanl 06100 Bakanlklar/Ankara

SUNU Genelkurmay ATASE Bakanlnca yayma hazrlanan Asker Tarih Aratrmalar Dergisinin 15inci saysnda sekiz makaleyi okuyucularn istifadesine sunmaktayz. Seluklu Devri Trk Bakomutanlarnn Dnya Tarihine Yansyan majlar adl makalede Seluklu Devri ncesi Trk ordusu hakknda tarih bilgiler verildikten sonra Seluklu Dnemi ordu tekilat zerinde durulmaktadr. Trk Siyasi Birlii Politikasndan Cihan Hkimiyeti Politikasna Gei Dnemi incelenmekte, bu dnemde yer alan Trk bakomutanlar ve tarihin akn deitiren zaferler ele alnmaktadr. Trk ordularnn en nemli zelliklerinden birisi olan bakomutan - ordu btnlemesi, galip Trk bakomutanlarnn malup bakomutanlara ve sivil halka kar tutumlar makale ierisinde blmler hlinde incelenmektedir. Mill Mcadelede Buldan adl makalede yazar Birinci Dnya Sava sonras tilaf devletlerinin Osmanl topraklarnda kazandklar ayrcalklara deinmekte ve zellikle Yunanlarn Anadoludaki faaliyetlerini Buldan rnei zerinden anlatmaktadr. Blgede Yunan igaline kar oluan Mill Mcadele ruhu olduka dikkat ekicidir. stiklal Harbi Dnemi Enerji Politikas adl makalede yazar Birinci Dnya Sava sonras Osmanl Devletinin ekonomik artlarn tekrar gzler nne sermektedir. letmelerin ou yabanc ve yerli gayrimslimlerin elindedir. Enerji kullanm ve enerji kaynaklarnn nitelii yetersizdir. Tm bu ekonomik koullara ramen yetersiz enerji kaynaklar stiklal Harbi Dneminde mill iktisadi seferberlik anlay ile baarl bir ekilde ynetilmi ve Mill Mcadelenin kazanlmasn salayacak politikalar retilmitir. Dou Siyasetinde Trk - Alman htilaf ve Hseyin Rauf Bey Heyet-i Mfrezesinin Trk Snrna ekilmesine Dair Tartmalar (Austos 1914 Eyll 1915) balkl makalede Birinci Dnya Sava srasnda ran zerinden Afganistana ulamay, bu lkeden cihat propagandas vastasyla elde edilecek kuvvetlerle Hindistan Mslmanlarn ve ayrlk Hint komitelerini ngilizlere kar ayaklandrmay hedefleyen bir mfrezenin oluturulmas almalar ele alnmaktadr. Bu mfrezenin kurulu amacna ulap ulaamad ve faaliyetleri ayrntl olarak incelenmektedir. Mill Mcadele Yllarnda Cepheye Silah ve Cephane Sevkiyatnda nebolu - Kastamonu Yolu balkl makalede Birinci Dnya Savandan sonra Anadoluyu igal planlar yapan emperyalist glere kar Mill Mcadelede nebolunun konumundan dolay ana ikmal noktas olmas konusu ilenmektedir. Burada kurulan sivil ve asker tekilatlar, Mill Mcadelenin bizzat iinde yer alm ve zellikle lojistik ve istihbarat destei salamtr. Vecihi Hrkuun Hayat ve almalar adl makalede yazar Trk havaclk tarihinin nemli ahsiyetlerinden olan Vecihi Hrkuun hayat ve havaclk tarihine kazandrdklarn anlatmaktadr.

Rus - Fin Sava, 1939-1940 Devin Gzyalar adl makalede sava tarihinin olaanst mcadelelerinden biri olan Rus - Fin Sava incelenmektedir. Sovyet Kzl Ordusunun byk kuvvetlerle 1939 sonlarnda balatt saldr, ay akn bir sre boyunca kk Fin ordusunun inanlmaz savunma ve kar vurularyla engellenmitir. Ciddi kayplar veren Sovyet ordusu sonunda kazanan taraf olsa da baars Finlerin stn mcadele gc tarafndan glgelenmitir. Cumhuriyet Dnemi lkretim Mfredatlarnda Trk Ordusu ve Askerlik adl makalede Cumhuriyet Dnemine ait baz ilkretim ders mfredatlarnda yer alan Trk ordusu ve askerlik konular incelenmitir. Her bir mfredatta, ilgili konularn nerede ve nasl yer ald belirlenmi; bunlar aka yazlm ve incelenen farkl derslere ait retim programlar arasnda karlatrma yaplmtr. Farkl tarih konularda yazlm makalelerin yer ald dergimizin bu saysnn da ilgiyle okunacan mit ediyoruz.

Abdullah ATAY Korgeneral ATASE ve Dent. Bk.

SELUKLU DEVR TRK BAKOMUTANLARININ DNYA TARHNE YANSIYAN MAJLARI

Salim KOCA*
zet: Seluklu Devri Trk Bakomutanlarnn Dnya Tarihine Yansyan majlar adl bu makalede Seluklu Devri ncesi Trk ordusu hakknda tarih bilgiler verildikten sonra Seluklu Dnemi ordu tekilat zerinde durulacaktr. Trk Siyas Birlii Politikasndan Cihn Hkimiyeti Politikasna Gei Dnemi incelenecek bu dnemde yer alan Trk bakomutanlar ve tarihin akn deitiren zaferler ele alnacaktr. Trk ordularnn en nemli zelliklerinden birisi olan: bakomutan - ordu btnlemesi, galip Trk bakomutanlarnn malup bakomutanlara ve sivil halka kar tutumlar makale ierisinde blmler hlinde incelenecektir. Anahtar kelimeler: Seluklular, bakomutan, hkimiyet, Trk, Trk ordusu Abstract: In this article, after giving historical information about the Turkish Army before the Seljukids, the organization of the Turkish Army after the Seljukids Period is going to be analyzed. The period of Turkish political unity and the period of world sovereignty policy are going to be examined. Initial characteristics of the Turkish Army; unity of commander in chief and the other army units and attitudes of the commanders to the beaten commanders of the other nations and civil society are going to be discussed in different sections in the article. Key words: Seljukids, commander in chief, sovereignty, Turk, Turkish Army

Giri Trk tarihine, Trklerin slam tarihinde oynadklar rol asndan baklacak olursa, bu tarihi, birbirinden farkl dnem hlinde ele almak, incelemek ve deerlendirmek mmkndr: 1. Trklerin slam dnyas ile mcadele dnemleri (642-750), 2. Trklerin slam devletindeki hizmet dnemleri (754-1040),1 3. Trklerin slam dnyasnda hkimiyet dnemleri (1040-1918). 1. Mcadele Dnemi: Bu dnem Halife mer zamannda balam (634-644), Emev iktidarnn son zamanlarna kadar devam etmitir. Bu dnemde Mslman Araplar slam dinine yeni lkeler ve topluluklar kazandrmak, Trkler de lkelerini korumak ve savunmak iin mcadele etmilerdir. ki taraf iin de son derece ypratc olan bu mcadele, Mslman Araplar tarafndan Trk lkelerinin bir ksmnn fethi ile sonulanmtr. Bu arada taraflar, birbirlerini yakndan tanma ve deerlendirme frsat bulmulardr. 2. Hizmet Dnemi: Trklerin slam devletinde hizmete girileri Emev iktidarnn son zamanlarnda balam, Byk Seluklu Devletinin
Asker Tarih Aratrmalar Dergisi (Say 15) ubat 2010 Prof. Dr., Gazi niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi retim yesi. skoca@gazi.edu.tr Bu yaz, PKK KADEK/Kongra-Gel terr rgtne mensup terristlerin Akttn Karakoluna olan basknlarnda, tpk atalar gibi hayatn ortaya koyarak vatann savunan ve ar yaralanan Takm Komutan Astemen Onur Erenin kutlu hatrasna ithaf olunmutur. 1 Trklerin Abbas halifelerine olan hizmetleri 1040 ylnda tamamen son bulmamtr. Bu hizmetler, 1258 ylnda Abbas Halifeliinin Moollar tarafndan ortadan kaldrlmasna kadar belirli bir oranda devam etmitir. Bilindii gibi, son olarak Badat ve Abbas halifesini Moollara kar canlar pahasna savunan da yine Trkler olmutur.
*

kuruluuna kadar devam etmitir. slam dnyasnda cesaret, kuvvet, kahramanlk ve sava sanatndaki stnlkleri ile tannan Trkler, bu dnemde nce tek tek, sonra gruplar hlinde slam dinine ve slam devletinin hizmetine girmiler, zellikle Abbas ordularnn komuta kadrolarn ve hassa (zel) birliklerini oluturmular, daha nemlisi onlar bu dnemde Abbas Devletini i ve d tehlikelere kar baaryla savunmular ve korumulardr. 3. Hkimiyet Dnemi: Trklerin Orta ve Yakn Dou slam dnyasndaki hkimiyetleri Seluklularla balam ve Osmanllarla devam ederek, aa yukar dokuz asr srmtr (1040-1918). Bu uzun dnemde Trkler, Hindistandan Orta Avrupaya kadar slam dininin yerlemesinde ve kklemesinde balca rol oynamlardr. Biz bu yazmzda, Trk komutanlarnn ve bakomutanlarnn zellikle Seluklu Dneminde nasl bir imaj ortaya koyduklarn ele alp bu hususta ksa bir deerlendirme yapmak istiyoruz. Trkler hem slam tarihinde hem de dnya tarihinde asl rol, slam dnyasndaki kendi hkimiyetleri dneminde oynamlardr. Yukarda belirttiimiz gibi, Trklerin slam dnyasndaki hkimiyetleri de Byk Seluklu Devletiyle balam (1040), Osmanl Devletinin kne kadar (1918), yani dokuz asr gibi uzun bir sre devam etmitir. Bu uzun dnemde, tarihe yn veren ve tarihinin akn deitiren tek g, Trk devletlerinin ordular ve onlarn banda bulunan Trk bakomutanlardr. Biraz yukarda sylediimiz gibi, biz yazmzda, Trk ordularnn bakomutanlarndan, daha dorusu onlarn balca zelliklerinden ksaca sz edeceiz. nk, Trk kltrn ahslarnda en iyi temsil eden ve onu dnyaya en iyi tantan Trk ordularnn bakomutanlar olmutur. Bilindii gibi, btn tarih boyunca Trk devletleri ordularnn bakomutanlar, Trk hkmdarlar idi. Trk hkmdarlar da hem btn devlet tekilatnn ba hem de idare ettikleri toplumun lideri durumundaydlar. Dolaysyla onlarn grev ve sorumluluklar ok ard. Trk devlet geleneklerine gre, onlarn daha i bana gelmeden ve sorumluluk yklenmeden nce ok iyi bir ekilde yetimeleri gerekmekteydi. Bunun iin Trk devletlerinin bana geecek olan ehzadeler, genlik yllarn sarayn rahat ortamnda, hayatn her trl meakkatinden ve skntsndan uzak, hizmetiler ve dalkavuklar arasnda, lks ve elence iinde, taht ve tac bekleme havasnda bo vakit geirmemekteydiler. Daha babalarnn salklarnda, her birinin idaresine bir vilayet veya eyalet, emirlerine de kk bir ordu verilmekteydi. Baka bir ifade ile sylemek gerekirse, babalar oullarn, daha ocukluktan kurtulur kurtulmaz devletin nemli bir eyaletinin veya vilayetinin bana koyarak, onlar iktidarn, ynetimin ve savan btn zorluklaryla ba baa brakmaktaydlar. Onlar da burada, tecrbeli devlet adamlar ve komutanlarn (atabey) gzetiminde, idari, asker ve siyasi sahalarda bol bol uygulama (pratik) yapmak ve zellikle hem sava hem de komutanlk sanatnn btn inceliklerini 2

renmek suretiyle kendilerini yetitirme ve kadrolarn kurma imkn bulmaktaydlar. Bylece onlar, i bana geldikleri zaman idari, asker ve siyasi faaliyetlerde pek fazla acemilik ve glk ekmemekteydiler. 1. Trk Siyasi Birlii Politikasndan Cihan Hkimiyeti Politikasna Trk ordularnn bakomutan olan hkmdarlarn en nemli grevleri, Trk topluluklarn bir devlet ats altnda toplamak, isyan eden topluluklar itaat altna almak, dzeni ve i bar salamak, doru kanunlar (kni tr) koymak ve bu kanunlar adaletle uygulamak, halk btnyle refaha kavuturmak ve refah iinde yaatmak, aknlar ve savalar zafere ulatrmak, istiklali korumak ve devam ettirmekti. zellikle Trk siyasi birliini kurmak, yani Trke konuan ve Trk soyundan olan topluluklar bir devlet ats altnda toplamak, onlarn gayelerinin ve grevlerinin banda gelmekteydi. Fakat, zgrlklerine ve bamszlklarna ok dkn olan Trk topluluklarn ve boylarn itaat altna almak pek kolay olmuyordu. Bu faaliyet, bar yoluyla deil; ancak kuvvet, yani silah gc ile gerekletirilebilmekteydi. Bu durumu Gktrk beyleri, yine kendilerinin diktikleri yaztlarda Devleti olan (illi) devletsizletirdik; kaan olan kaanszlatrdk; dizliye diz ktrdk; balya ba edirdik. eklinde bir ifade ile ortaya koymulardr. Trk ordularnn bakomutan olan Trk hkmdarlar, sadece Trk topluluklarn deil, baka soydan, baka dinden ve baka kltrden olan topluluklar da bir devlet ats altnda toplamay kendilerine gaye edinmilerdir. Baka bir ifade ile sylemek gerekirse, onlar, daima dnya hkimiyeti davas gtmlerdir. nk Trk hkmdarlar, dnya hkimiyetinin Tanr tarafndan bir grev olarak kendilerine verildiine inanyorlard. Trk dilinin ve kltrnn byk bilgini Kagarl Mahmd, gzlemlerine ve Trk kltrndeki engin bilgilerine dayanarak bu hususta yle demitir: Tanrnn devlet gneini (kut=siyasi iktidar) Trk burlarndan dodurmu olduunu ve onlarn mlkleri zerinde gklerin btn dairelerini dndrm bulunduunu grdm. Tanr, onlara Trk adn verdi ve onlar yeryzne hkmdar yapt. Zamanmzn hakanlarn onlardan kard; dnya milletlerinin idare dizginlerini onlarn eline verdi; kendilerini hak zere kuvvetlendirdi. Grld gibi, Kagarl Mahmd, bu szleri Trklerin slam dnyasnn tek hkimi olduklar bir dnemi gz nne alarak sylemitir. Fakat dnya hkimiyeti dncesi, Kagarl Mahmdun yaad dnemde ortaya km bir dnce deildir. Trklerde dnya hkimiyeti dncesi ve bu dnceye dayanan temel faaliyetler, Ouz Kaan Destannn da gsterdii gibi milattan nceki alara kadar ok gerilere gitmektedir. Ouz Kaan Destanna gre, dnya hkimiyetini ilk gerekletiren Trk hkmdar da Ouz Kaandr. Hemen hemen her byk Trk hkmdar da kendisini dnya hkimiyeti davasnn en byk temsilcisi olarak grm ve daima yle davranmtr. Mesela, Gktrk Kaan Tardu, 598 ylnda Bizans imparatoruna yazd mektupta kendisini Yedi iklimin ve 3

yedi rkn byk hkmdar, yani dnya hkmdar olarak tantmtr.2 Ayn ekilde Bilge Kaan da Kagarl Mahmddan aa yukar asr nce Gktrk Yaztlarnda, Douda gn dousuna, gneyde gn ortasna, batda gn batsna, kuzeyde gece ortasna kadar (btn lkeleri ve) onun iindeki btn milletleri (kendime) tbi kldm. Bunca milleti hep dzene soktum.3 eklindeki szleriyle deta dnya hkimiyetini gerekletirmi bir hkmdar gibi konumutur: Bilge Kaann ortaya koymu olduu dnce ve faaliyet gayet ak olmasna ramen, bu dnceye ve faaliyete temel olan anlayn biraz daha aklanmas gerekmektedir: Trkler, dnyay drt ke olarak grmekte ve kabul etmekteydiler. Dolaysyla Trk kaanlar iin drt tarafa (trt bulung) ordu sevk edip, drt taraftaki milletleri tbi klmak ve onlar dzene sokmak, dnya hkimiyetini gerekletirme anlamna gelmekteydi. nl Alman Edibi Goethe bir defasnda yle demitir: Her millet ve fert, ana uygun alet ve vastalara sahip olduu ve ona uygun ekilde dnd oranda ana etki edebilir. Byk Fransz Dnr Andr Maurios da nsan btn varln vermedike, ne zafer kazanabilir ne de aheser yaratabilir. demitir. Bu szlerin tarih temeli udur: Dnya tarihinde, sadece dnya hkimiyeti politikas gdebilen ve kendisini byle byk bir davaya adayabilen milletler, devletler ve liderler byk rol oynayabilmilerdir. Bu politikann temelini oluturan fikir ve aksiyon da ancak asker gc artan ve byyen milletlerde, devletlerde ve liderlerde grlmtr. Fakat, dnya hkimiyeti politikas ve bu politikann vastalar, an ve zamann artlarna gre devaml deimitir. Mesela, lk adan itibaren hemen hemen Yeni an sonlarna kadar, kuvvetli bir kara ordusu meydana getirebilmi ve onu an artlarna uygun silahlarla donatp eitebilmi milletler, devletler ve liderler, dnya hkimiyetinde sz sahibi olmulardr. Bu milletlerin banda hi kukusuz Trkler gelmekteydi.4 Nitekim Trkler, tarihin bu uzun dneminde an gerektirdii vastalara sahip olmakla dnya tarihinde balca rol oynayan millet olmulardr. Yakn adan itibaren ise, kuvvetli bir deniz gcne sahip olan milletler ve devletler, dnya hkimiyetinde etkili rol oynayabilmilerdir. Bu milletlerin en byk temsilcisi de ngilizlerdi. Dnya hakimiyeti, XX. yzyln balarndan itibaren de denizden havaya sramtr.5 Bu hususta stnl de Amerikallar ele geirmilerdir. Gnmzde dnya hkimiyeti havadan da
2

Ed. Chavannes; Documents sur les Tou-kiue (Turcs) Occidentaux, Petersbug, Bat Trkleri Tarihi, eviren: M. Sirmen, stanbul, 1903, s. 246 vd. 2006, s. 270. R. Grousset; Bozkr mparatorluu, stanbul, 1980, s. 102. brahim Kafesolu; Trk Mill Kltr, Ankara, 1977, s. 91. 3 Salim Koca; Trk Kltrnn Temelleri, II, Ankara, 2003-a, s. 75-78. 4 Trklerin yannda Romallar, Persleri ve Araplar da dnya hkimiyetinde rol oynayan milletler arasnda saymak gerekir. 5 Byk bir vizyon sahibi olan Atatrk, 1925 ylnda stikbal gklerdedir. diyerek, milletine ve devletine an ve zamann artlarna uygun nemli bir hedef gstermitir. Fakat ondan sonra gelen devlet adamlar, onun bu ileri dncesinin ne nemini kavrayabilmiler ne de bunun gereini yerine getirebilmilerdir.

uzaya kmtr. Yine bu hususta da stnl hl Amerikallar ellerinde tutmaktadrlar.6 Artk bundan byle uzay teknolojisine sahip olan milletler ve devletler, rakiplerinin ve dmanlarnn faaliyetlerini uzaydan takip edebilmekte ve silahlarn da buradan ynlendirebilmektedirler. Grld gibi, an ve zamann artlarna kendilerini uydurabilen, yani an ve zamann artlarna uygun vastalara sahip olabilen milletler ve devletler, ancak dnya hkimiyeti politikas gdebilmiler ve bu politikalarnda da byk lde baar salayabilmilerdir. Bugn, an gerektirdii uzay teknolojisine sahip olamayan milletler ve devletler, dnya hkimiyeti politikas gtmek yle dursun, istiklallerini ve varlklarn korumakta ve devam ettirmekte bile ok byk glk ve sknt ekmektedirler. Burada zellikle sorulmas ve cevap verilmesi gereken bir soru da udur: Milletlerin ve devletlerin dnya hkimiyeti politikas gtmekten maksatlar neydi? Bu hususta uzun uzun dnmeye ve bir aratrma yapmaya hi ihtiya yoktur. Aka grlmektedir ki Trklerin bu davay gtmekten maksatlar, dnyaya hak, adalet, dzen, gvenlik, huzur ve hizmet getirmekti. nk, Trklerden baka hibir millet btn hakszla ve zulme urayanlarn babas olmak gibi kendisini yce bir davaya adamamtr. 2. Trk Bakomutanlar ve Tarihin Akn Deitiren Zaferler Trk hkmdarlar, bakomutan olarak, bandan sonuna kadar btn asker faaliyetleri planlama, yrtme ve sonulandrma grev ve sorumluluunu zerinde tayan en byk yetkiliydiler. Zira Trk hkmdarlar, devletin merkezinde oturan ve sadece emir veren kii deillerdi. Onlar, her trl asker faaliyette ordularnn banda bulunurlar, askerlerinin gayretlerini artrrlar, cesaretlerini kamlarlar ve umutlarn daima canl tutmaya alrlard. arpmalarda da daima merkez (kalp) kuvvetlerinin banda ve n saflarda yer alrlard. Verdikleri emirleri de nce bizzat kendileri icra ederlerdi. nk onlar, giritikleri her trl mcadelede baarnn her eyden nce kendi cesaretlerine ve gsterecekleri kahramanla bal olduunun bilincindeydiler.7 nl siyaset kitab Kutadgu Biligin yazar Yusuf Has Hcibin de belirttii gibi, Trk devletlerinin bakomutan ve komutanlar cesaret ve kahramanlkta daima ordularna rnek ve model olurlard. Bu rnek ve modelle de arkalarndaki birlikleri olumlu bir ekilde etkilerlerdi.8 Ayrca onlar, kolaycl ve rahat tercih eden,
Bir zamanlar SSCB uzay teknolojisinde Amerikallarla yar hlinde idi. 1991 ylnda SSCBnin yerini alan Rusya Federasyonu, bu yar bugn brakm gzkmektedir. 7 Bu hususta Yusuf Has Hacib yle demitir: Arslan kpeklere ba olursa, kpeklerin her biri kendi karsndakilere arslan kesilir. Eer kpek aslanlara ba olursa, o aslanlarn hepsi kpek gibi olur. 8 Kr. Yusuf Has Hacib; Kutadgu Bilig, Yaynlayan ve eviren: R. R. Arat, stanbul, Ankara, 1947, 1974, b. 2047. Koca; Seluklularda Ordu ve Asker Kltr, Ankara, 2005, s. 71 vd. Yusuf
6

hazra konan komutan hi deillerdi. zellikle savan ve mcadelenin her trl meakkatini, acsn, skntsn, tehlikesini ve felaketini askerleriyle birlikte paylatklar gibi baarsn da yine onlarla birlikte paylarlar veya onlarn kahramanlklarna ve fedakrlklarna atfederlerdi. Tarihin en eski dnemlerinden beri srekli batya ak iinde olan Trk topluluklarnn kaderi, Trk bakomutanlarnn sava meydanlarnda kazanacaklar baarya bal olmutur. Daima grevinin ve sorumluluunun bilincinde olan Trk bakomutanlar da tarihin akn deitiren ve Trkln kaderini tayin eden byk zaferler kazanmlardr. Bunlarn en nemlileri, hi phesiz, Dandanakan (1040), Malazgirt (1071), Miryokefalon (1176), stanbulun Fethi (1453) ve Dumlupnar (30 Austos Bakomutan Muharebesi) (1922) zaferleridir. Bilindii gibi, Dandanakan Zaferi, Byk Seluklu Devletinin kuruluunu salam ve Trkln nne de slam dnyasnn hkimiyetini amtr. Malazgirt Zaferi ise, Anadolunun fethi ve Trk vatan hline gelmesi sonucunu dourmutur. Miryokefalon Zaferi de kurulan yeni vatan (Anadolu) ve devleti (Trkiye Seluklu Devleti) koruyarak, Trklerin bu lkede kalc olmalarn salamtr. Dolaysyla bu zafer hem Trkler hem de Bizans iin bir bakma Malazgirt Zaferinin tasdiki ve tescili olmutur. stanbulun fethi ile de iki para hlinde olan Trk yurdu, yani Anadolu ve Rumeli birletirilmi ve bir btn hline getirilmitir. Dumlupnar Zaferi ise, istilaya ve igale uram olan Trk ata yurdu Anadoluyu kurtarm ve burada yeni bir Trk devletinin (Trkiye Cumhuriyeti) kurulmasn salamtr. Trk bakomutanlarnn bu byk baarlarnda hi kukusuz onlarn baz davranlar ve yetenekleri balca rol oynamtr. Mesela Trk bakomutanlar, karlarndaki ordunun kuvvetini renmeden ve lmeden, onu manen ve maddeten yldrp ypratmadan genellikle byk apl bir asker faaliyete girimemekteydiler. Baka bir ifade ile sylemek gerekirse, onlar, rakip bir gle bir meydan savana girmeden nce, uzun bir sre bu gce kar ypratma ve yldrma savalar vermekte, keif ve yoklama faaliyetlerinde bulunmaktaydlar: zellikle ypratma ve yldrma savalarnda, kk aknc birlikleri, dmann ynak merkezlerine, irtibat noktalarna, ileri karakollarna, keif kollarna, nemli yol kavaklarna, asker garnizonlarna,

Has Hacib eserinde, iyi bir ordu komutannn baz zelliklere sahip olmas gerektiini belirtmitir. O, bu zelliklerin bir ksmn, baz hayvanlarda ve kularda grlen zelliklerle anlatmtr. Ona gre iyi bir komutan u zelliklere sahip olmaldr: Onun yrei harpte arslan yrei gibi ve dvrken de bilei kaplan penesi gibi olmaldr. O, domuz gibi inat, kurt gibi kuvvetli, ay gibi azl ve yaban sr gibi kinci olmaldr. Ayn zamanda, krmz tilki gibi hilekr olmal; deve gibi kin ve gtmelidir. Kendisini saksaandan daha ihtiyatl tutmal; gzn, kaya kuzgunu gibi uzaklara evirmelidir. Arslan gibi hamiyeti yksek tutmal; bayku gibi geceleri uykusuz geirmelidir. (Yusuf Has Hacib; b. 2310-2314. Robert Dankoff; Animal traits in the army commander, Anal of Turkish Studies, I, 1977, s. 95-112. Ali Karamanlolu; Kutadgu Bilig ve Kumandan, Trk Kltr, 58, 1967, s. 45-48.)

malzeme ve yiyecek depolarna yzlerce defa srpriz baskn9 ve akn dzenlemekteydiler. Bu basknlar ve aknlar, zellikle dman takatten dnceye kadar devam etmekteydi.10 Bu arada rakip gcn zayf ve kuvvetli taraflar renilmekte ve ona gre nlemler alnp uygulanmaktayd. Mesela, Seluklu beylerinin, 1035-1040 yllar arasnda, yani Dandanakan Meydan Savana kadar Gaznelilerle olan btn arpmalar, bu gc ypratmaya ve yldrmaya ynelik olmutur. Ayn ekilde Seluklu sultanlar, Seluklu hanedan yeleri, Seluklu komutanlar ve Trkmen beyleri de Malazgirt Meydan Savandan nce Bizansn asker gcn krmak ve maneviyatn kertmek iin Anadolu zerine yzlerce defa sefer ve akn dzenlemilerdi. Bu seferler ve aknlar sonucunda da byk ehirler yamalanm, direni merkezleri kertilmi, Anadoluyu Trkle aacak Ani ve Malazgirt gibi mstahkem yerler alnm, Bizansn doudaki birlikleri imha edilmi, byk Bizans ordusu sarslm ve daha da nemlisi Bizansn itibar ve maneviyat krlmtr. Fakat Sultan Alp Arslan btn bu faaliyetleri yeterli grmemitir. Malazgirt Savandan nce Bizans ordusunun son durumunu renebilmek iin 1071 yl balarnda Seluklu aknc komutanlarndan Afini Anadoluya bir kere daha gndermitir. Son derece kuvvetli ve hareketli bir aknc birliinin banda Anadoluya giren Afin, Denizli dolaylarnda geni bir akn hareketinde bulunduktan sonra Marmara sahillerine ulam ve buradan da Bizans imparatorunu kendi bakentinde (stanbul) tehdit etmitir. Bizans imparatoru, Afinin yapt bu yamal akna kar en ufak bir mdahalede bile bulunamamtr. Bundan sonra Azerbaycana dnen Afin, Bizansn sava kabiliyetinin olmadn ve kendisini savunmaktan aciz olduunu Sultan Alp Arslana bildirmek suretiyle onu cesaretlendirmi ve tevik etmitir.11 3. Trk Ordularnn En nemli zellii: Bakomutan-Ordu Btnlemesi yi bir bakomutann mutlaka yapmas gereken ilerden biri de ordusu ile ayn dnce ve idealde btnlemektir. Bu da zamana, zemine ve artlara uygun, etkili nutuk syleme yeteneine sahip olmakla mmkndr. Bu yetenek de byk Trk bakomutanlarnn hemen hemen hepsinde vard. Onlar, kesin sonu almak istedikleri zaman bu yeteneklerini ustalkla kullanarak, yani emirlerindeki birliklerin inancna ve sosyal psikolojisine uygun ve etkili bir nutukta bulunmak suretiyle onlar coturmakta ve pelerinden srklemekteydiler. yi bir bakomutan olan Sultan Alp Arslan, etkili nutuk syleme yeteneine fazlasyla sahipti. O, Malazgirt Savandan az nce ordusuna yle hitap etmitir: ehit dersem, vurulduum yere
9

Trkler, srpriz baskna trktaz adn verirlerdi. Saldrlarn da genellikle srpriz baskn eklinde yaparlard. 10 Kafesolu; 1977, s. 243. 11 Ebul-Ferec; Ebl-Ferec Tarihi, I, eviren: . R. Dorul, Ankara, 1945, s. 320.

gmn. Geri kalanlar da olum Melikha tbi olsun. Bugn burada, bir hkmdar (sultan) gibi deil, bir er gibi din ve devlet urunda savaacam. Savatan korkanlar ekip gitmekte serbesttir. ehit olanlar cennete girecekler, kalanlar da dnya nimetine gark olacaklar. Savatan kaanlar ise, teki dnyada ate, bu dnyada da alaklk beklemektedir.12 Sultan Alp Arslann bu ksa, fakat son derece etkili olan szlerini bir daha gzden geirecek olursak, bu nutukta zellikle u noktalar dikkati ekmektedir: Grld gibi, Sultan Alp Arslann nutkundaki ilk sz, ehit olma ihtimali hlinde siyasi vasiyetnmesi ile ilgilidir.13 Sultann byle bir vasiyette bulunmaktan maksad, hi phesiz, kendisinden sonra devletin dalmasn ve yklmasn nlemekti. Sultan Alp Arslan, nutkunun ikinci cmlesinde, kendisi iin iki nemli hususu ortaya koymutur. Bunlardan biri, emrindekilerle kendisinin eit olduunu ilan etmi olmas; ikincisi ise, din ve devlet gibi yce iki deer urunda savaacan belirtmesidir. Burada zellikle belirtelim ki bu iki husus sadece Alp Arslan iin deil, btn Trk bakomutanlar ve komutanlar iin de nemliydi. Sultan Alp Arslan, Artk burada sultan yoktur. derken, kendisini askerlerinin seviyesine indirmi ve onlarla eit hle getirmitir. Ayrca o, bu davranyla emrindekilere ne kadar deer ve nem verdiini gstermitir. Hi kukusuz Alp Arslann bu davran, Seluklu erlerinin psikolojisini son derece olumlu etkilemitir. Madd gleri ne olursa olsun, iki ordu arasnda cereyan eden mcadelede sonucu belirleyen en nemli unsur, taraflarn tadklar gayelerin niteliidir. Eer verilen mcadele mspet bir sonuca ulatrlmak isteniyorsa, her eyden nce gdlen gayenin hakl, meru, geerli ve hayat bir sebebe dayanmas gerekir. Aksi takdirde olumlu bir sonuca ulamak mmkn olmayabilir. te Alp Arslan, Malazgirt Savana dini ve devleti korumak gibi yce bir gaye ile girmitir. Hlbuki Bizans imparatoru, Byk Seluklu Devletini ykmak ve Trkleri geldikleri yere atmak gibi tecavz bir gayenin peindeydi. urasn unutmamak gerekir ki tecavz gaye gdenlerle dini ve devleti savunmak gibi yce gaye gdenler hibir zaman
12

Faruk Smer - Ali Sevim; slam Kaynaklarna Gre Malazgirt Sava, Ankara, 1971, s. 12, 22, 29 vd., 51; Arapa metin: 14, 25, 34, 57 vd. Mehmet Altay Kymen; Alp Arslan ve Zaman, stanbul, 1972, s. 58 vd. slam Ansiklopedisi; Malazgirt maddesi, C VII, s. 246. 13 Sultan Alp Arslan siyasi vasiyetini sadece ordusuna verdii nutukta deil, sefere karken eine ve Vezir Nizml-Mlke ayr ayr yazd mektuplarda da ortaya koymutur. Sultan bu mektuplarda vasiyetini, Ben dmana kar yryorum. Sa kalrsam bu Tanrnn ltfudur, ehit olursam rahmet ondandr. Benim yerime geecek olan olum Melikhtr. eklinde belirtmitir. [bnl-Esr; el-Kmil ft-Trh, X, Yaynlayan: C. J. Tornberg, Beyrut, eviren: A. zaydn, stanbul, 1987, s. 71. A. Sevim; (Sbt bnl-Cevzi), Sbt bnl-Cevznin MirtzZaman f Tarihil-yan Adl Eserindeki Seluklularla lgili Bilgiler II, Sultan Alp Arslan Dnemi, Belgeler, XIX/23, Ankara, 1998, s. 37 vd. Mneccimba, 2001, s. 40, Kafesolu, 1973, s. 6.

ayn psikolojide olamazlar. Grld gibi, Sultan Alp Arslan bu szyle, kendi gayesini ordusuna alayarak, askerlerinin ruhunda derin bir umut ve heyecan uyandrmtr. Sultan Alp Arslan, nutkunun nc cmlesinde Korkanlar ekip gitmekte serbesttir. derken, deyim yerindeyse, deta askerlerinin damarlarna basarak, onlar cesaretlendirmek istemitir. nk, Alp Arslann anlayna gre, ordunun birlikleri arasnda zayf iradelilere, yetersizlere, yeteneksizlere ve korkaklara asla yer olmamaldr. Sultan Alp Arslann nutkunun drdnc cmlesi ise, mcadelenin dl ile ilgilidir. Alp Arslana gre, bu yle bir mcadeledir ki sonucunda kendi tarafndan kaybeden hi kimse olmayacaktr. Eer ehit olunursa cennete, hayatta kalnrsa da dnya nimetlerine kavuulacaktr. Sultan Alp Arslann, daha mcadeleye girmeden byle bir dl gstermesi sebepsiz deildir. nk, bu dller, hem Trk gelenekleri hem de inanc iin ok nemli ve deerlidir. Nitekim bu nemli ve deerli dller, Trk ordusunun motivasyonunu son derece artrmtr. Sultan Alp Arslan, nutkunun son cmlesinde, savatan korkup kamay dnenlerin bana gelebilecek felaketi hatrlatarak, ordusunun tutumunu daha da kuvvetlendirmitir. Daha ak bir ifade ile sylemek gerekirse, Sultan, savatan kama ihtimalini dnerek, bu yolu iki ar ceza gstermek suretiyle kapatmak istemitir. Bu cezalardan biri bu dnyada zillet, dieri teki dnyada cehennem ateidir. Zaten, hastalktan lmeyi utan verici sayan, savata lmeyi de onur verici bulan14 her Trkn, savatan kamak gibi ar bir zilleti kolay kolay gze almas mmkn deildi. Burada u sonuca varyoruz: Bu nutuk hem Sultan Alp Arslann hem de Trk ordusunun inancna ve sosyal psikolojisine tamamen uygundur. Zira, bu nutuktan sonra Trk ordusu birden comutur. Daha dorusu Trk ordusu sava naralaryla Malazgirt Ovasn inletmitir. Daha da nemlisi, ant ime anlamna gelen bu toplu onaylama, Sultan Alp Arslann ordusuna olan gvenini daha da kuvvetlendirmi ve ordusu ile bakomutann ayn duygu ve gayede birletirmitir. Gerekten de Sultan Alp Arslann bu nutku az szle ok nemli anlamlar ifade eden bir gce sahipti. uras bir gerektir ki Sultan Alp Arslan, bu duygu ve dncelerle dolup tamasayd, bu szleri syleyemezdi. Trk ordusu da ayn duygu ve dnceleri benimseyip paylamam olsayd, coamazd. Sultan Alp Arslann anlayna gre, ancak benzer duygu ve dnceler tayanlar, ayn gayede birleebilirler ve benzer davranlar gsterebilirlerdi. phesiz, Sultan Alp Arslan, bu nutuk vastasyla kendi fikirlerini ordusuna alamaya ve onu kendi kutsal amalar dorultusunda

14

Bu tespit, in tarihileri tarafndan Gktrk savalar iin yaplmtr. Liu Mau-tsai; Dou Trkleri, stanbul, 2006, s. 64.

fikren hazrlamaya alm ve bu teebbsnde de tam baarya ulamtr.15 Trk bakomutanlarnn bir dier zellikleri u idi: Trk bakomutanlar, amalarna ulama hususunda son derece kararl idiler. Onlar, daima ll ve lml, fakat salam ve sarslmaz bir inanla imknlarnn snrlarn hi gzden karmadan srarla hedeflerine yrrlerdi. Tehlike ve glkler ne kadar byk olursa olsun ylmazlar, engeller onlarn cesaretini kramazd. Bir meseleyi zme kavuturmadan baka bir meseleyi ele almazlard. Btn akl ve enerjilerini ele ald meseleler zerinde toplarlard. Herhangi bir asker faaliyette baarszla uramak, Trk bakomutanlarnn gzn asla yldramazd. Onlar, bir teebbste baarszla uramlarsa, bunu her eyin sonu olarak grmezlerdi. Hibir ey olmam gibi teebbslerine byk bir gayretle devam ederlerdi. T ki baarya ulancaya kadar:16 Trkiye Seluklu Devletinin ikinci hkmdar I. Kl Arslan, Hal ordularna kar znik, Eskiehir ve Konya Erelisi olmak zere yerde meydan sava verdiyse de bu ordular ne imha edebilmi ne de durdurabilmitir (1097). Daha dorusu Kl Arslan, her arpma sonucunda da Hal ordularnn nnden ekilmek zorunda kalmtr. Fakat, amacna ulamak hususunda son derece kararl bir komutan olan Kl Arslan, 1100 ve 1101 yllarnda arka arkaya gelen Hal ordularn Amasya ve Konya Erelisinde byk lde imha ederek, nceki baarszlklarn sildii gibi, Anadolunun yle kolayca geilebilecek ve igal edilebilecek bir lke olmadn btn Bat dnyasna ak bir ekilde gstermitir.17 Trk bakomutanlar, kendilerine zg sava taktiklerini uygulamakta da son derece baarlydlar. Onlar, taktiklerini duruma, zemine ve artlara gre deitirmekte ve uydurmakta fevkalade yetenek sahibi idiler. Biraz yukarda belirtildii gibi, Trkiye Seluklu Devletinin ikinci hkmdar I. Kl Arslan, Hal ordularna kar verdii meydan savalarnda baar salayamaynca, hemen dzenli ordu savan brakp, baka bir sava tr olan gerilla savana ynelmitir. Bylece, Kl Arslan, kendi sava gcn koruduu gibi, Hallara da maddeten ve manen ok byk zararlar verdirmitir.18 Zira, Hal ordusu Filistine ulatnda, yardan fazlas Anadoluda imha edilmi bulunuyordu. 4. Galip Trk Bakomutanlarnn Malup Bakomutanlara Kar Tutumlar yi bir bakomutanda bulunmas gereken daha baka zellikler de vardr. Mesela iyi bir bakomutan hem komuta ettii ordunun hem de rakip ordunun psikolojisini ok iyi bilmesi gerekir. O, ancak bu sayede neleri
15

Koca; Trkiye Seluklular Tarihi, II, orum, 2003-b, s. 23. Koca; Seluklularda Ordu ve Asker Kltr, Ankara, 2005, s. 73 vd. 16 Kr. Fernand Grenard; Asyann Ykselii ve D, stanbul, 1992, s. 98. 17 Koca; 2003-b, s. 85, 94. 18 Geni bilgi iin bk. Koca; 2003-b, s. 81.

10

yapabileceini, ne kadar ileri gidebileceini ve nerede duracan bilebilir.19 Baka bir ifade ile sylemek gerekirse, iyi bir bakomutan, daima dikkat ve ihtiyatla hareket etmelidir. Kendisini ve ordusunu tehlikeye atmamaldr. Gerek kendisi iin gerekse rakibi iin imkn dhilinde olanlar ile imknsz olanlar iyi ayrt etmelidir. Byk Hun Hkmdar Mete Hann, Byk Seluklu Hkmdar Sultan Alp Arslann, Trkiye Seluklu Hkmdar Sultan II. Kl Arslann ve Trkiye Cumhuriyetinin kurucusu Gazi Mustafa Kemal ATATRKn bu hususta gsterdikleri ll davranlar, her trl takdirin zerindedir: Tarih kaytlara gre, in imparatoru Kao, Hun Trklerini Kuzey inden tamamen skp atabilmek iin M 203 ylnda atl ve yayalardan oluan 320.000 kiilik ordusunu harekete geirmitir. Mete Han, dnya strateji tarihinde grlmemi bir taktikle bu orduyu Pe-teng Yaylasnda drt taraftan, yani 100.000 yaz (kara) atl ile kuzeyden, 100.000 demir kr (gms) atl ile doudan, 100.000 doru (al) atl ile gneyden ve 100.000 ak atl ile de batdan ayn anda kuatmtr. Tabiri caizse onu tam bir kapann iine almtr. mparator ve komutanlar, bu akllara durgunluk veren kuatmay byk bir korku ve aknlk iinde seyretmekten baka bir ey yapamamlardr. Kuatma yedi gn srmtr. Bu arada in ordusunda ne ekmek ne de baka bir yiyecek kalmtr. Bata imparator olmak zere btn in ordusunu imha edilme korkusu ve endiesi sarmtr. Bu yzden hi kimse yerinden kmldayamamtr. zellikle imparator, mitsizlikten ldracak duruma gelmitir. Burada ak olan bir gerek vard. O da in ordusunun bu kuatma sonucunda tamamen imha edilecei gerei idi. Fakat gelime byle olmad. Mete Han, kuatmann yedinci gn kapann bir kesini aarak, imparatoru ve ordusunu imha edilmekten kurtarm ve bara ynelmitir.20 Hlbuki Mete Han, bu srada in ordusunu btnyle imha edebilecek, imparatoru teslim alabilecek, in lkesini de tamamen ele geirebilecek durumdayd. Byk Trkolog Kagarl Mahmdun dedii gibi Trk kahramanlar, zeklar, cesaretleri ve maddi kuvvetleriyle ya yavuz dman geri dndrrler ya da ona boyun edirirlerdi. Direnmedikleri mddete, onlar imha etme ve ortadan kaldrma gibi bir yola hibir zaman bavurmazlard. Grld gibi Mete Han da her Trk kahraman gibi rakibini ve dmann imha etmeyi dnmemitir. Rakibinin ve dmannn manevi gcn ve iradesini krmak, onu bara ve dostlua zorlamak, Mete Han iin yeterli ve nemli olmutur.
19

Bu hususta Seluklu sultanlar Alp Arslan ve II. Kl Arslan ile Trk stiklal Savann Bakomutan Mustafa Kemal Paa arasnda bir karlatrma yapabilmek iin bk. Falih Rfk Atay; ankaya, stanbul, 1980, s. 328 vd. 20 J. J. M. De Groot; Die Hunnen der vorchristlichen Zeit, Berlin-Leipzig, 1921, s. 55 vd. 63, 66, 69, 72. Wolfram Eberhard; in Tarihi, Ankara, 1947, s. 89. Masao Mori; Kuzey Asyadaki Bozkr Devletlerinin Tekilat, Ed. Fak. Tarih Enstits Dergisi, C IX, 1978, s. 213. Kafesolu; 1977, s. 40 vd. Koca; 2003, s. 246-255.

11

Metenin bu ll ve erdemli davran, slami dnemde Trk bakomutanlarnda da devam etmitir: Bilindii gibi, Malazgirt Savandan sonra Sultan Alp Arslann karsnda da ordusu ve tekilat tamamen kertilmi, bakomutan tutsak alnm bir Bizans Devleti bulunmaktayd. Bu durumda Alp Arslann Anadoluyu ele geirmesi ve Bizans Devletini ykmas, hi phesiz pek kolay bir i olurdu. Fakat o, mtevazlktan ayrlmam, tutsak ald Bizans mparatoru Romanos Diogenes ile bir bar antlamas yaparak, onu sadece vassal (tbi) bir hkmdar hline getirmekle yetinmitir. Ayrca, imparatorun ne erefine ne de hayatna dokunmutur. Onu, bir sre deerli bir misafir gibi arlamtr. Sava meydanndan ayrlmadan nce de zgrln geri vererek onu serbest brakmtr. Bu ll ve erdemli davran karsnda imparator da Sultan Alp Arslann huzurundan minnet ve kran duygular altnda ezilerek ayrlmtr. Burada hemen belirtelim ki Sultan Alp Arslann bu yksek insan davrannn bir benzerini ve rneini, baka bakomutanlar arasnda aramak ve bulmak mmkn deildir. Bu davran, sadece Trk bakomutanlarna zg bir davran gibi gzkmektedir. Sultan Alp Arslan bu davranyla btn dnyaya rnek olma onurunu kazanmtr. Fransz Bilim Adam Claude Cahenin de belirttii gibi, Sultan II. Kl Arslann Miryokefalondan sonraki lll ise, en az Sultan Alp Arslann Malazgirtten sonraki lll kadar hayranlk uyandracak nitelikteydi.21 Sultan II. Kl Arslan da Miryokefalon Savanda (1176) Bizans ordusunu ar bir yenilgiye uratp, geriye kalan ksmn da tamamen kuatm olduu hlde, bu orduyu imha etmemi, tpk Mete Han ve Sultan Alp Arslan gibi bara ynelmitir.22 Hlbuki o da tpk Sultan Alp Arslan gibi, o zaman Bizans ordusunu tamamen imha edebilecek ve Bizans mparatorluunu da ykabilecek bir durumda idi. Trk Ordular Bakomutan Mustafa Kemal Paann Dumlupnar Zaferi de (30 Austos 1922 Zaferi), her bakomutann ban dndrecek ve ayaklarn yerden kesecek nitelikte parlak bir zaferdi. stelik, tpk Malazgirt Savanda olduu gibi arpma srasnda Yunan Ordular Bakomutan Trikopis ve kurmay heyeti de teslim alnmt. Mustafa Kemal de tpk Mete Han, Turul Bey,23 Sultan Alp Arslan, Sultan II. Kl Arslan ve Sultan I. zzeddn Keykvusun yapt gibi24 Byk Zaferden sonra bara ynelmi, tutsaklarn da bir sre kymetli bir misafir gibi arlayp lkelerine iade etmitir.
21

Claude Cahen; Osmanllardan nce Anadoluda Trkler, eviren: Y. Moran, stanbul, 1984, s. 116. 22 Geni bilgi iin bk. Koca; 2003-b: II, s. 173-197. 23 Turul Bey, vey kardei brahim Ynaln Hasankale (Pasinler) Savanda (1048) yenip tutsak ald Grc Prensi Lipariti, kurtulu akesi almadan serbest brakmtr. 24 Sultan I. zzeddn Keykvus, Sinopun fethi srasnda (1214), Trabzon Rum mparatoru Kyr Aleksiosu tutsak alm, yapt bir antlama ile onu vassal (tbi) hkmdar hline getirerek, serbest brakmtr.

12

Trk bakomutanlarnn byk zaferlerden sonra bara ynelmelerinin sebebi, Trk insanlk anlay, daha dorusu Trk karakteri ile ilgilidir: Batl insan rakibini yenmise veya zayf grmse, ona hibir hayat hakk tanmaz. stelik, onu daha da ezer. Hlbuki, yenilmi dman daha fazla ezmek, Trklerin egemenlik (hkmranlk) ve insanlk anlay ile badamaz. Trk insan, ancak rakibi gl olursa veya saldrrsa, onunla savar. Rakibi yenilmise, zayf duruma dmse, pes etmi veya aman dilemise, onu ezmek yle dursun, himaye eder; ona merhamet ve efkat gsterir. Trk insannn bu karakter zelliine dair Mete Han, Sultan Alp Arslan, Sultan II. Kl Arslan ve Gazi Mustafa Kemal rneinden baka II. Hal Seferi srasnda (1148) yaanm ve dnya tarihinde baka bir benzeri gsterilemeyen gzel bir rnek bulunmaktadr: Seluklu ordusu, Fransz Hal ordusunu, Denizliden itibaren vurduu darbelerle yprata yprata Antalyaya kadar takip etmitir. Burada son darbeyi vurmak zere harekete getiinde korkun bir manzara ile karlamtr: Hal askerleri, artk savaamayacak kadar a, hasta, yorgun, bitkin ve perian bir vaziyetteydi. Hal ordusunun bu durumunu gren Trkler, merhamete gelerek, arpmaya birden son verdiler. Onlar bununla da kalmadlar; alar doyurdular; hastalar tedavi ettirdiler. Onlara para datarak, insani grevlerini yerine getirdiler.25 Bu durumdan son derece etkilenmi olan 3000 Fransz genci, Rumlarn tecavznden kaarak, Seluklularn himayesine snd ve hepsi birden Mslman oldu. Sefere kraln papaz olarak katlm olan Odo de Deuil, bu duruma deta isyan etmitir. O, Trklerin bu yksek insani erdemleri karsnda duyduu manevi eziklii eserinde u ac szlerle dile getirmitir: Ey hainlikten daha zalim olan merhamet! Mslmanlar, Hristiyanlara ekmek vererek, onlardan dinlerini satn aldlar. Bununla birlikte Trkler, onlar Mslman yapmak iin hibir zorlamada bulunmadlar.26 Bu szler, hi phesiz zayf ve muhtac koruyan, merhamet ve efkat duygusu ok yksek olan Trk insanndaki karakter ve ruh yapsnn en gzel tasviridir. Trk fetih anlayna gre, kuatlan ehirlerin ve kalelerin halkna teslim olma arsnda bulunmak, Trk bakomutanlarnn hibir zaman ihmal etmedikleri bir davran idi. Kuatlanlar, bu neriyi kabul etsinler veya etmesinler, fetihten sonra hayatlar balanr, mallar ellerinden alnmaz, ehirlerinde kalmalarna veya istedikleri yere gitmelerine izin verilir, kltrlerine ve inanlarna dokunulmazd. Onlara asla esir ve kle muamelesi yaplmazd. Hrriyetleri ve faaliyetleri kstlanmazd. Kendileri ve mallar, zimmet altna alnm gibi korunurdu. ehirde, sadece fethin sembol olarak bir kilise camiye evrilirdi. Teslim olma artlar arasnda ise, din deitirme, yani slam dinini kabul etme gibi bir hkm hibir zaman yer almazd. Bu
25

Dnya tarihi, belki bu kadar yksek insani bir davrann ikinci bir rneine tanklk etmi deildir. 26 Osman Turan; Seluklular Zamannda Trkiye, stanbul, 1971, s. 185 vd. Koca; 2003-b: II, s. 141.

13

sadece Trklere zg bir davran idi. Baka milletlerde bu davrann bir benzerini grmek ve aramak bounadr. Grld gibi, Trk hkmdarlar, genellikle barsever bakomutanlar idiler. Daha dorusu onlar, bar onurla koruyabildikleri mddete, savatan daima kanmlardr. Baka bir deyile onlar, siyaset yoluyla elde edebilecekleri baar iin hibir zaman kuvvet yoluna bavurmamlardr. Fakat, devletin ve milletin varl ve istiklali tehlikeye dt, milletin ve devletin karlar sz konusu olduu zaman da savamaktan asla ekinmemilerdir. Kazandklar byk zaferlerden sonra da mtevaz ve ll olmaktan ayrlmamlar, daima bara ynelmilerdir. Savatan nce kendi idareleri ile rakip idareler arasnda olan dmanl dostlua, rekabeti de ustalkla i birliine ve iyi ilikilere evirmeyi baarmlardr. 5. Trk Bakomutanlarnn Sivil Halka Kar Tutumlar Trk bakomutanlar, gerek savatan nce gerek sava srasnda gerekse savatan sonra daima sivil halk koruyucu bir tutum iinde olmulardr. Hatta onlar, halkn maln ve cann korumak iin hayatlarn bile ortaya koymaktan ekinmemilerdir. te bu hususta somut bir rnek: Seluklu beyleri Turul ve ar kardeler, Gaznelilere kar kazandklar Serahs Savandan sonra ordularyla Nibr ehrine girmilerdi (1038). ar Bey, kllarnn hakk olarak ehri yamalatmak istedi. Devlet adaml anlay ve sorumluluu ile hareket eden Turul Bey, kardeinin bu davranna iddetle kar koydu ise de onu ikna edemedi. Bu defa Turul Bey, ban ekip, kardeine Nibru yama edersen, kendimi ldrrm. dedi.27 Bunun zerine ar Bey kararndan vazgeti ve bylece Nibr ehri yama edilmekten kurtulmu oldu. Turul Bey, Byk Seluklu Devletini kurduktan sonra da bu tutumunu ve anlayn devam ettirmitir. Turul Beyin zellikle Dandanakan Zaferinden sonra devlet bakan olarak ald ilk karar, onun halk koruyucu tutumu ile ilgilidir. Bu karara gre, Turul Bey, savalar yznden ok byk darlk ve sknt iine dm olan Horasan halkn bir yl vergiden muaf tutmutur.28 Vergisini deyemeyecek durumda olan halk, Turul Beyin bu kararndan dolay son derece memnun kalmtr. Turul Beyin Isfahan drdkten sonra ehre ve ehir halkna kar tutumu ise, daha byk takdire layktr: Turul Bey, 1050 ylnda bir sene gibi uzun bir sre Isfahan kuatmt. Bu arada yiyeceini ve yaktn temin edememi olan Isfahan halk, ok byk bir skntya dmt. Halk, alktan deta krlacak duruma gelmiti. Turul Bey, ehri teslim aldktan
27

bnl-Esr; C IX, 1979, s. 458; C IX, 1987, s. 350. Ebl-Ferec Tarihi; s. 296. Bundar; Zubdetn Nusre, eviren: K. Burslan, stanbul, 1943, s. 5. 28 bnl-Esr; C IX, 1979, s. 483; C IX, 1987, s. 369. Ahmed bin Mahmd; Seluk-nme, I, Hazrlayan: E. Meril, stanbul, 1977, s. 27.

14

sonra halk rahatlatacak ve onu eski mutlu gnlerine dndrecek baz nlemler ald. Bunlarn banda iktisadi nlemler gelmekteydi. O, Horasan halkna yapt gibi, kendisini toparlayabilmesi ve tekrar retici olabilmesi iin ehir halkn yl gibi uzun bir sre vergiden muaf tuttu. Daha da nemlisi o, bir defada 500.000 dinar gibi byk bir para harcayarak, Isfahan yksek hkmet binalar, evler, kkler, mescitler ve zaviyelerle donatarak, ehri yeniden imar etti. Turul Beyin btn bu imar faaliyetleri, ehrin ehresini birden deitirmitir. Isfahann drlmesinden iki yl sonra bir ticaret kervan ile ehre urayan ve ehrin eski hlini bilen Btn propagandacs Nsr- Hsrev, inan farkllndan dolay Seluklu iktidarna ve dzenine kar dmanca duygular iinde olmasna ramen, grd manzara karsnda Turul Beyi takdir etmekten kendisini alamamtr. Gerekten de Nsr- Hsrev ile Isfahana giren 1500 kiilik kervan, ehrin bykl iinde deta kaybolup gitmitir. ehirde ne yiyecek ne yem ne de yer sknts ekilmitir.29 Burada u hkme varmak mmkndr: slam dnyasnda yerli halk, Seluklu devrinde olduu kadar hibir devirde bylesine byk muafiyetlere ve koruyuculua mahzar olmamtr. Bu durum ise, Trklerin tadklar inancn, gttkleri siyasetin ve kltrlerinin doal bir sonucu idi. Sivil halk, savan krmndan (katliam), ykmndan (tahribat) ve yamasndan koruma anlay, sadece Turul Beye mahsus bir anlay deildi. Bu hususta Trkiye Seluklu Devletinin kurucusu Sleyman h, daha dikkatli ve etkili bir davran ortaya koymutur. O, Antakyay kuatmadan nce ordusuna Halkn malna ve canna dokunulmayacak, evlerine girilmeyecek. eklinde kesin ve sert bir emir vermi ve bu emrini de tam bir disiplin ve kontrol altnda uygulatmtr (1086). Antakya halk da daha nce grmedii ve almad bu erdemli davran karsnda ok etkilenmi, Sleyman ha ve idaresine sevgi ve samimiyetle balanmtr.30 Hlbuki, Bat dnyas, I. Hal Seferi srasnda (1098) Trklerin elinden aldklar Antakyada kimseye ne merhamet etmi ne de yapt katliamda sivil-asker ayrm yapmtr. Sadece Mslman halk deil, ehrin yerli halkndan ok miktarda Hristiyan ve Yahudi de ayn vahetin kurban olmutur. Hallar, yerli halkn elinde neyi varsa hepsini almtr. Halk da tamamen kltan geirmitir. Daha nce canl, parlak, hayat dolu olan ehirden geriye, tam bir harabe kalmtr.31 Burada, Sleyman hn Antakyay alrken yerli halka gsterdii davran ile Hal liderlerinin ayn ehri alrlarken Mslmanlara, Yahudilere ve kendi dindalar olan Hristiyanlara gsterdikleri davran karlatrlacak olunursa, Trk karakter ve ruh yapsnn ne kadar yce deerlere sahip olduu kendiliinden anlalm olur.

29

Nsr- Hsrev; Sefernme, eviren: A. Tarz, stanbul, 1985, s. 143. Mehmet Altay Kymen; Turul Bey ve Zaman, stanbul, 1976, s. 122 vd. 30 A. Sevim; (Sbt bnl-Cevz),1999, XX, s. 60, bnl-Esr; Cilt X, 1987, s. 128. 31 Anna Kommena; 1996, s. 334 vd. Michel le Syrien; 1905, Cilt III, s. 184. Ebl-Ferec Tarihi; 1950,Cilt II, s. 339 vd., Azm Tarihi; 1988, s. 31, Cenb Mustafa Efendi; 1994, s. 5, Runciman; 1986, Cilt I, s. 177-180.

15

Trk bakomutanlarnn savatan nce, sava srasnda ve savatan sonra sivil halk koruma ve savan yaralarn sarma faaliyetleri, birka nadir rnekle snrl deildir. Onlar, her trl art altnda bu erdemli davranlarn gstermiler ve gstermeye devam etmilerdir. Hibir zaman da kzgnlklarn ve fkelerini masum halka yneltmemilerdir. te Trkiye Seluklu Devletinde yaanan bir olay, bize, bu durumu aka gstermektedir: Bizans imparatorlar, zaman zaman devlet adam sorumluluu ile hareket etmemekteydiler. Onlarn bu tr hareketlerinden biri de Sultan I. Gyseddn Keyhsrev zamannda (1192-1196) grlmtr: Zamann Bizans imparatoru, devletler aras hukuka aykr olarak, Konyadan stanbula mal gtren Mslman tccarlar tutuklatp, mallarna el koymak suretiyle Seluklu ticaretine ar bir darbe vurmutu. Keyhsrev de Eyyb hkmdar tarafndan Bizans imparatoruna gnderilen hediyelere, ulaklar Seluklu lkesinden geerken el koyup, Bizansa misillemede bulunmutu. Onun bundan amac, tutuklanan tccarlarn serbest braklmasn, mallarnn da geri verilmesini ve kapatlm olan ticaret yollarnn almasn salamakt. Fakat imparator, Keyhsrev ile anlamaya yanamad. Bunun zerine Keyhsrev, ordusu ile Bat Anadoluya girdi; Menderes Havzas boyunca geni bir akn hareketinde bulundu; ok miktarda esir ve ganimetle geri dnd. Gyseddn Keyhsrevin asl bundan sonraki davran daha nemlidir: Keyhsrev, imparatora duyduu kzgnln siyasetini etkilemesine izin vermedi. Bizans lkesinden toplayp getirdii kylleri beer bin kiilik gruplara ayrarak, her bir grubu Akehir ve evresindeki kylere yerletirdi. Hibirine esir ve kle muamelesi yapmad. zgrlklerini kstlamad. Aksine her aileye konut, arazi, tarm aleti ve tohumluk buday datt. Kendilerini toparlayabilmeleri ve tekrar retici olabilmeleri iin de bu iftileri be yl vergiden muaf tuttu.32 Hlbuki zamann anlay, bu esirlere ya kurtulu akesi karlnda zgrlklerinin geri verilmesini ya da hepsinin esir pazarlarnda satlmasn gerektirmekteydi. Grld gibi Keyhsrev, bunlardan hibirini yapmamtr. Bundan sonraki gelime ise yle olmutur: Gyseddn Keyhsrevin ok miktarda esir ve ganimetle sonulanan bu geni akn hareketi, Bizans imparatorunun gzn korkutmutur. mparator, hemen Keyhsrev ile bir bar antlamas yapmak zorunda kalmtr. Keyhsrev de antlamadan sonra Akehir ve evresine yerletirmi olduu ailelerin eski yurtlarna dnmelerine izin vermitir. Fakat, bunlardan hibiri memleketine geri dnmedii gibi, onlara salanan imknlar duyan yerli halktan daha birok aile kendiliinden Seluklu lkesine g etmitir. nk, yerli halk, kendilerini ar vergiler altnda ezen ve karn tokluuna altran Bizans ynetiminden hi memnun deildi. Buna karlk Seluklu ynetimi, kendilerine karlksz olarak konut, arazi, tarm aleti, tohumluk buday
32

Niketas; 1958, s. 655-657, Turan; 1971, s. 240.

16

vermitir. stelik, uzun bir sre kendilerini vergiden de muaf tutmutur. Hlbuki yerli halk, Bizans idaresinden bylesine bir himaye ve ilgi hibir zaman grmemitir. 6. Bedeli Ar Olan Zaaflar Trk bakomutanlarnn tarih boyunca hi mi hatalar ve kusurlar olmamtr? Elbette olmutur. Hatta onlar, ahsi hata ve kusurlarnn bedelini ok ar bir ekilde demilerdir. Bu hususta birka rnek vermek, gelecekteki hatalardan kanmak bakmndan hi de faydasz olmayacaktr: Trk ordularnn bakomutanlar savan her trl sknt ve meakkatini ordularyla paylam olduklarn daha nce belirtmitik. Fakat nadir de olsa baz bakomutanlarn bu anlaya aykr hareket ettikleri de grlmtr. Mesela Sultan II. Gyseddn Keyhsrev, Kseda Savanda (1243) ordusuna kt bir rnek ve rehber olmutur. O, bu savata tehlikeyi ordusu ile paylaaca yerde kamay tercih etmitir. Seluklu ordusu da kamak suretiyle kendisini feda eden bir bakomutan iin savamay ve lmeyi deerli bulmamtr. O da kamtr. Bylece Mool ordusu, kolay ve zahmetsiz bir zafer kazanmtr. Sultan Keyhsrevin bu davran, sebep ne olursa olsun, tarihin mazur grebilecei bir hata deildir. Nitekim, o zaman btn lke, Sultan Keyhsrevin bu onur krc davranndan dolay ac, utan ve nefret dalgalaryla alkalanmtr. Daha da kts, bu bozgundan sonra Trkiye Seluklu tarihinde her gn zillet, feryat, utan ve mutsuzlukla dolu felaketli bir dnem balamtr. Sultan II. Gyseddn Keyhsrev ise, ok gemeden yapt hatay anlam ve piman olmutur. Fakat o, sulu ruhunu bu olayn utan ve acs altnda ezilmekten kurtaramamtr. skntlarn dindirmek veya unutmak iin saraya kapanmtr. Burada kendisini en utan verici arlklarn kucana atmtr. Sarayn gizlilik perdesi arkasnda her trl rezalet, en st noktaya ulamtr. Devlet ilerini tamamen ihmal etmitir. Elence ve iki, hayatnn tek meguliyeti olmutur. Daha da kts o, tecrbeli devlet adamlarn deil, hep gururunu okayan ya da arlklarn marifetmi gibi gsteren dalkavuklarn ve ayak takmnn szlerine itibar etmitir. Fakat bu durum ok uzun srmemitir; erken gelen lm, hem Keyhsrevi hem de devleti bu zillet batandan kurtarmtr. Eer, zamann tarihileri, sarayn gizlilik perdesini biraz aralayp, Keyhsrevin sefih davranlarn tasvir edebilmi olsalard, tarihe gmlm olan gerekler, onun hayatn grndnden de daha fazla irkinletirmi olacakt. yi bir bakomutan, son derece gl bir orduya sahip olsa bile mtevazlktan hibir zaman ayrlmamaldr. Rakibini, -zayf bile olsa- kk grmemeli ve tahrik etmemelidir. Kar tarafn eline koz ve frsat vermemeye son derece dikkat etmeli ve zen gstermelidir. Yukarda grld gibi, Trk bakomutanlarnn byk bir ksm, bu hususta, rakiplerine kar daima ll ve dikkatli davranmaya gayret etmilerdir. Fakat, nadir de olsa baz 17

Trk bakomutanlarnn bu hususta hata yaptklar da grlmtr. Mesela, Trkiye Seluklu hkmdarlarndan Sultan II. Sleyman h (1196-1202), byle bir hata yznden hayatnn en byk ve en ac yenilgisine uramtr.33 Bu ac olayn hikyesi devrin kaynaklarnda yle anlatlmtr: 1201 ylnda Kpak Trkleriyle destekli Grc ordusu, Erzurum Saltuklularna ait Kuzeydou Anadolu blgesinde byk bir istila, yama ve tahrip harektnda bulunmutur. Bu yzden Sleyman h, Grc Kraliesi Thamaraya kmseyen, hakaret ve tehdit eden ifadelerle dolu bir mektup yazm34 ve hemen arkasndan da sefere kmtr. 1202 yl iinde ordusu ile Pasinler ve Sarkam zerinden Micingerd Kalesinin nne gelmi ve burada ordusunu dinlendirmek iin karargh kurmutur. Fakat o, kendisine ve ordusuna ok gvendii ve buna karlk rakibini ve Grc ordusunu da ok kmsedii iin ileriye nc kuvvet, casus ve keif kolu gndermeyi ihmal etmitir. Bu durumdan yararlanan Kpak kuvvetleriyle destekli Grc ordusu, Sleyman hn zerine srpriz bir baskn dzenlemitir. Sleyman h, bu ok baskn karsnda ordusunu bir trl toplayp, sava dzenine sokamamtr. Seluklu ordusu panik ve korku iinde dalmtr. Bylece o, kmsedii ve ciddiye almad Grc ordusu karsnda ar bir yenilgiye uramtr.35 Sleyman h, bu hatasn telafi etmek istemitir; hatta bunun iin yeni bir Grc Seferine kmtr; fakat bir kede sinsice bekleyen lm, ona bu frsat vermemitir. Bu makaleyi, strap duymakla birlikte gz nne almak zorunda olduumuz ac bir gerekle bitireceiz: Trk bakomutanlarnn en byk kusurlar, ahsi emniyetlerini daima ihmal etmeleridir. Bunun balca sebebi, byk Trk komutanlarnn kendilerine son derece gvenmeleri idi. Kendisine ve evresindekilere (maiyetine) gvenmek, hi phesiz, iyi bir bakomutanda bulunmas gereken nemli bir davrantr. Fakat, bu durum tedbirli ve ihtiyatl olmaya hibir zaman engel olmamaldr. O hlde, iyi bir komutan hem kendisine ve milletine gvenmeli hem de tedbirli ve ihtiyatl olmaldr. Trk tarihi, ihmaller yznden, daha byk iler yapabilecek bir zamanda hayatn kaybetmi birok bakomutann ismi ile doludur. Attila (453), Kapgan Kaan (716), Bilge Kaan (734), Arslan Yabgu (1025), Gazneli Sultan Mesud (1040), Sultan Alp Arslan (1072), Sultan Melikh (1092), aa Bey (1092), hinh (1116), Sultan Gyseddn Keyhsrev (1211), Sultan Celleddn Mengberti (1230), Sultan I. Aleddn Keykubd
Sultan II. Sleyman hn dt hatann bir benzerine Harezmh hkmdar Aleddn Muhammed ile Osmanl hkmdar Yldrm Bayezid de dmtr. 34 Sleyman h, Grc Kraliesi Thamaraya yazd mektupta, kendisini ve milletini dier hkmdarlardan ve milletlerden stn grmekteydi. Daha da nemlisi o, kendisini, yeryzndeki Mslmanlarn en yksek temsilcisi olarak kabul etmekteydi. Btn Mslmanlar da Allah tarafndan sevilen bir kavim olarak grmekteydi. Kendi milletinin silah kullanma ve savalk yetenekleriyle de vnmekteydi. Buna karlk Thamaray ve Grcleri kmsemekte, onlar, silah kullanmaya layk bulmamaktayd. 35 bn Bb; 1956, s 73 vd.; 1996, Cilt I, s. 94 vd., Brosset; 2003, s. 408 vd. ,Aksaray; 1944, s. 31, Mneccimba; 2001, Cilt II, s. 30 vd. Ahmed bin Mahmd; 1977, Cilt II, s. 150.
33

18

(1237), Umur Bey (1348), Kad Burhaneddn Ahmed (1398), Sultan I. Murad (1389), Fatih Sultan Mehmed (1453), Sultan II. Osman (1622), Sultan III. Selim (1807) gibi Trk ordularnn bakomutan olan devlet adamlar, hep ayn gaflet ve ihmal sonucunda hayatlarn kaybetmilerdir. Bugnn Trk tarihilerini, akln ve mantn snrlarn zorlayan bu ihmali aratrmak iin ok hazin bir grev beklemektedir. KAYNAKLAR Ahmed bin Mahmd; Seluk-nme, I, Hazrlayan: E. Meril, stanbul, 1977. AKSARAY; Msmeretl-Ahbr, Yaynlayan: O. Turan, eviren: M. ztrk, Ankara, 1944, 2000. ATAY, Falih Rfk; ankaya, stanbul, 1980. AZM; Azim Tarihi, Yaynlayan ve eviren: A. Sevim, Ankara, 1988. BROSSET, M. F.; Grcistan Tarihi, eviren: H. D. Andreasyan, Hazrlayan: E. Meril, Ankara, 2003. BUNDAR; Zubdetn Nusre, eviren: K. Burslan, stanbul. CAHEN, Claude; Osmanllardan nce Anadoluda Trkler, eviren: Y. Moran, stanbul, 1984. Cenab Mustafa Efendi; el-Aylemz-Zhir, Henz Baslmam Yksek Lisans Tezi, Hazrlayan: M. Kesik, stanbul, 1994. CHAVANNES, Ed.; Documents sur les Tou-kiue (Turcs) Occidentaux, Petersbug, Bat Trkleri Tarihi, eviren: M. Sirmen, stanbul, 1903, 2006. DANKOFF, Robert; Animal traits in the army commander, Anal of Turkish Studies, I, 1977 DE GROOT, J. J. M.; Die Hunnen der vorchristlichen Zeit, BerlinLeipzig, 1921. EBERHARD, Wolfram; in Tarihi, Ankara, 1947, 1987. Ebul-Ferec; Ebl-Ferec Tarihi, I, eviren: . R. Dorul, Ankara, 1945. GRENARD, Fernand; Asyann Ykselii ve D, stanbul, 1992. GROUSSET, R.; Bozkr mparatorluu, stanbul, 1980. bn Bb; el-Evmrl-Aliyye fl-Umril-Aliyye, Tpk Basm, eviren: M. ztrk, I, II, Ankara, 1956, 1996. bnl-Esr; el-Kmil ft-Trh, IX, X, Yaynlayan: C. J. Tornberg, Beyrut, eviren: A. zaydn, stanbul, 1979, 1982, 1986, 1987. 19

KAFESOLU, brahim; Abbasler Zamannda Trkler, Trk Dnyas El Kitab, Ankara, 1976. KAFESOLU, brahim; Trk Mill Kltr, Ankara, 1977. KARAMANLIOLU, Ali; Kutadgu Bilig ve Kumandan, Trk Kltr, 58, 1967 KOCA, Salim; Seluklularda Ordu ve Asker Kltr, Ankara, 2005. KOCA, Salim; Trk Kltrnn Temelleri, II, Ankara, 2003-a. KOCA, Salim; Trkiye Seluklular Tarihi, II, orum, 2003-b. KOMMENA, Anna; Alexiad, eviren: B. Umar, stanbul, 1996. KYMEN, Mehmet Altay; Alp Arslan ve Zaman, stanbul, 1972. KYMEN, Mehmet Altay; Turul Bey ve Zaman, stanbul, 1976. LIU MAU-Tsai; Dou Trkleri, stanbul, 2006. MOR, Masao; Kuzey Asyadaki Bozkr Devletlerinin Tekilat, Ed. Fak. Tarih Enstits Dergisi, 9, 1978 Mneccimba; Cmid-Dvel, Yaynlayan ve eviren: A. ngl, II., zmir, 2001. Nasr- Hsrev; Sefernme, eviren: A. Tarz, stanbul, 1985. NKETAS, Khoniates; Historia, Abenteuer af dem Kaiserthron, eviren: F. Grabler, Bonn, 1958. RUNCIMAN, Steven; Hal Seferleri Tarihi, I, eviren: F. Iltan, Ankara, 1986. SEVM, A.; (Sbt bnl-Cevzi), Sbt bnl-Cevznin Mirtz-Zaman f Tarihil-yan Adl Eserindeki Seluklularla lgili Bilgiler. II, Sultan Alp Arslan Dnemi, Belgeler, XIX/23, Ankara, 1998 SEVM, A.; (Sbt bnl-Cevzi), Sbt bnl-Cevznin Mirtz-Zaman f Tarihil-yan Adl Eserindeki Seluklularla lgili Bilgiler, III, Belgeler, XX SMER, Faruk-SEVM, Ali; slam Kaynaklarna Gre Malazgirt Sava, Ankara, 1971. TURAN, Osman; Seluklular Zamannda Trkiye, stanbul, 1971. Yusuf Has Hacib; Kutadgu Bilig, Yaynlayan ve eviren: R. R. Arat, stanbul, Ankara, 1947, 1974.

20

MLL MCADELEDE BULDAN*

Yusuf Ziya BLDRC**
zet: Osmanl Devletinin Birinci Dnya Sava ncesi Almanyaya ayrcalklar tanmas, ngiltereyi ve Fransay karsna karmt. tilaf devletleri Arap milliyetiliini uyandrp, Osmanl ordusunu besleyecek insan kaynaklarn olumsuz etkiledi. Smrgelerinin ve Araplarn insan gcnden yararlanan glere kar teknik imknszlklarla srdrlen savata kt gidii gren Mustafa Kemal, Yedinci Orduyu Anadoluya ulatrmak zorunda kalmt. Osmanl Devletinin imzalad Mondros Mtarekesi gerei, Mttefikler Yunanlar Anadoluya sokup Trkleri bu corafyadan atmay hedeflemilerdi. Anahtar Kelimeler: Buldan, Yunan, Yenice Katliam, Necip Bey, Mill Mcadele Abstract: Before the First World War, Ottoman Empire had privilieged Germany and as a result of this England and France got disturbed. The Entente Powers provocated the Arab nationalism. Consequently, the human resources going to provide for the Ottoman army were affected in a negative way. During the war fought with technical disabilities against the powers benefiting from the human resources of the colonies and Arabs, Mustafa Kemal, having realized the bad condition of the affairs, had to transport the 7th Army to Anatolia. Due to Mondros Armistice being signed by the Ottoman Empire, the Entente Powers aimed at eliminating the Turks from the Anatolia by placing the Greeks into this area. Key words: Buldan, Greek, the Yenice Massacre, Necib Bey, the National Struggle

Giri Birinci Dnya Sava ncesi Osmanl Devletinin topraklarnda Almanyaya daha fazla ekonomik ayrcalklar vererek yaknlamas, ngiltere ve Fransay ezel smrgecilik kavgasn braktrp karlarna karmt. Almanlarn iletecei Arap dnyasnn petrolnn farkna onlar da varmlard ve ekonomileri iin vazgeilmez kaynaklarn tek elden ynetilmesine raz olmayacaklard. tilaf devletleri nceden krkledikleri Arap milliyetiliini uyandrp, Mslmanlarn halifesinin Hristiyan Almanlarla i birlii ettii propagandasyla, Osmanl ordusunu besleyecek insan kaynaklarn olumsuz etkiledi. Smrgelerinden ve Araplarn insan gcnden yararlanan glere kar teknik imknszlklarla srdrlen savata ktye gidii gren M. Kemal, 7nci Orduyu imha olmaktan kurtararak, tattrabildii mhimmatla beraber Anadoluya tamt. Sava sonras Osmanl Devletinin imzalad Mondros Mtarekesinin 7nci maddesindeki esaslar, Mttefiklerin gvenliklerini tehdit edecek stratejik bir yeri igal etme yetkisi vermekteydi. 15 Maysta zmirin Yunanlar tarafndan igali bu esaslara dayanlarak yapld. Mttefikler Yunanlar Anadoluya sokarak onlarn ideallerini okamann dnda, Trkleri Anadoludan atarak cezalandrmay hedeflemilerdi.
Asker Tarih Aratrmalar Dergisi (Say 15) ubat 2010 Yeniden dzenlenmi Buldan Sempozyumu (23-24 Kasm 2006 Denizli) bildirisidir. ** Yrd.Do.Dr., Pamukkale niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm retim yesi yziya@pau.edu.tr
*

21

Menderes Nehri nlerinde Mcadele zmirin Yunanlara verileceini renen vatanseverlerin kurduu zmir Mdafaa-i Hukuk- Osmaniye Cemiyeti, zmir Vali Vekili Nurettin Paann himayesinde 17 Mart 1919 tarihinde Birinci Beyler Sokaktaki Mill Sinemada bir kongre dzenlediler.1 zmirin Yunan igaline braklmas durumunda tilaf devletlerine bir nota verilmesine, Balkesir, Aydn ve Denizli sancaklarnda Mdafaa-i Hukuk ve Redd-i lhak cemiyetleri kurulmasna karar verilen kongre2 sonunda, Bat Anadoluda Yunan igaline kar halkn mcadele azim ve karar sistemli birlikteliklerle pekiecektir. tilaf devletlerinin aldklar karar dorultusunda 15 Mays 1919 sabah zmiri igal3 eden Yunan kuvvetleri, 27 Maysta Aydna, 2 Haziranda Nazilliye girdiler.4 Bir tabur askerle kasabaya giren Yunanlar, Sarayky civarnda 19 top ile takviyeli 12.000 kiilik Trk kuvvetinin toplanmasn5 igale gereke olarak gstermilerdi. 6 Haziranda 57nci Topu Alay Komutan Binba smail Hakk Bey, Denizlideki yedek subaylar toplayarak Denizli Yedek Subaylar Grubunu kurdu.6 Grup, Denizli Mfrezesi ile 18 Haziranda Nazilli zerine gnderildi.7 Dier kuvvetlerin de tazyiki altnda, kayplar vererek Aydna ekilen8 dmann ardndan Nazilliye 20 Haziranda giren mfrezeler,9 kasabann yamalandn grdler ve Yunan kuvvetlerinin geri ekilirken gtrdkleri rehinelerin cansz bedenleriyle10 karlatlar. Denizliden gnderilen un ve ekmekler kasabada alk sknts eken halka rk ayrm yaplmadan11 datld. Saraykyde kurulan cepheyi takviye amacyla civar sancaklardan da gnlller gnderilmeye baland. 175nci Alayn 3nc Taburu 100 mevcuduyla buradaki mfrezeye katld.
Kongreye zmir, Aydn, Denizli, Mula, Manisa, Balkesir ve ilelerinden 37 mft, 37 belediye reisi ve yzlerce delege katlmt. Mft Ahmet Hulusi Efendi bakanlndaki heyette Buldan temsilen Mft Salih Efendizde Mehmet Efendi, Hac Molla Ahmetzde Necip Efendi ve Kara Yusufzde Hac Ahmet Efendi bulunuyordu. Bk. O. Zeki Avralolu; Buldan Yresinin Tarihesi, Ankara, 1997, s. 79. 2 Tarhan Toker; Kuvaymilliye ve Mill Mcadelede Denizli, Denizli, 1975, s. 23. 3 zmirin igali ile Yunan tahriplerine kar M. Kemal ve mill tepkiler iin bk. Ycel zkaya; zmirin galinin Anadoludaki Tepkileri, Atatrk Yolu, A T..T.E. Dergisi, Mays 1988, Yl: 1, S 1, s. 67 vd. 4 efik Aker; stiklal Harbinde 57nci Tmen ve Aydn Mill Cidali, C II, Ankara, 1937, s. 28. 5 Trk stiklal Harbi Bat Cephesi; Genelkurmay Harp Tarihi Bakanl, C II, Ksm: 1, Ankara, 1965, s. 133. 6 Grupta, Buldanl Kzlaa Ethem Hoca olu kr Bey de vard. Bk. Avralolu; s. 87. 7 Toker; s. 45. Ttenk;, s. 17. 8 Genelkurmay Asker Tarih ve Stratejik Ett (ATASE) Bakanl Arivi; Kl. 434, Gm. 117, Bel. 117-1. 9 Asaf Gkbel; Mill Mcadelede Aydn, Aydn, 1964, s. 180, 192. 10 mer Sami Coar; stiklal Harbi Gazetesi, 21 Haziran 1919, s. 1. 11 Ttenk; s.17. Halk Mftler; Mill Mcadelede Dedem Denizli Mfts Ahmet Hulusi Efendi, Ankara, 1995, s. 38.
1

22

Antalyadaki 176nc Alayn bir taburu da 23 Haziranda Saraykye hareket etti.12 Kuvaymilliyenin protesto telgraflar zerine, yerinde tespit yapmak zere Aydn Mutasarrf Abdurrahman ve Aydn Ceza Reisi Hakk Bey ve eraftan zzet Bey ile 24 Haziranda Nazilliye gelen ngiliz subay Hoder,13 yaplan zulmlerle tahribat yerinde grdler. Nazilli Rumlar dahi Yunan zulmlerine yazl ve szl olarak grg ahitlii yapmalarna,14 Dhiliye Nezaretinin yaplan vahetlere seyirci kalmamas15 uyarsna ramen, Yunanlarn Trklere kar iddet eylemlerinin n alnamamtr. Denizli Mutasarrf Faik Bey, yerli Rumlara kar cereyan edecek messif bir olay bahane ederek tilaf devletlerinin Yunan askerine ilerlemek iin izin vereceini16 ve dikkatli davranlmas17 gerektiini Dhiliye Nezaretine bildiriyordu. Kk cephesinin bozulmas zerine Denizli Mill Menderes Mfrezesi, Denizlili Yedek Subaylar Grubu ve dier mfrezeler 27 Haziranda Umurluda18 toplandlar. Yrk Ali Efenin kzanlar, ineden gelen 57nci Tmene mensup piyade birliklerinden bir ksm ve Muladan gelen eteler19 de buraya ulatlar. 57nci Tmen Komutan Miralay efik Beyin emriyle, 28 Haziranda Denizli kuvvetleri Binba . Hakk Beyin, dier yerlerden gelen kuvvetler de 175nci Alay Komutan Vekili Binba Hac kr Beyin komutasnda, Yunan igalindeki Aydn kurtarmak iin20 harekete getiler. mknszlk ierisindeki Mill Kuvvetler ayn gn Aydnda dman bozguna uratmaya baladlar. Deiik ynlerdeki mfrezeleri birletiren Mill Kuvvetler 29 Haziranda genel saldrya geerek,21 30 Haziranda Aydna girdiler. Binba kr Bey, Aydnn yarsndan fazlasnn yakldndan, meskensiz kalan on bin kadar Hristiyan ve Mslmann tekrar Yunan zulmne uramamalar iin22 Mslman halkn Denizli ve Menderes
12 13

Nuri Kstkl; Mill Mcadelede Denizli, Isparta ve Burdur Sancaklar, Ankara, 1990, s. 103. Gkbel; s.196da 21 Haziranda Hodern beraberindekilerle Denizli dhil inceleme gezisi yapt belirtilmise de ariv vesikalarnda; Denizli Mutasarrf Faik Beyin Hodern 24 Haziran sabah treniyle Nazilliye gelecei haberine itibar edilmitir. Bk. T.C. Devlet Arivleri Genel Mdrl Babakanlk Osmanl Arivi (BOA); DH. KMS, Dos. 52-2, Gm. 63-2. 14 Suat Yalazan; Trkiyede Yunan Vahet ve Soy Krm Giriimi (15 Mays 1919-13 Eyll 1922), Genelkurmay Asker Tarih ve Stratejik Ett Bakanl, C I, Ankara, 1994, s. 33. 15 BOA; DH. KMS, Dos. 52-2, Gm. 76. 16 aga.; DH. KMS, Dos. 52-2, Gm. 63-2. 17 aga.; DH. KMS, Dos. 52-2, Gm. 66-1. 18 Toker; s. 47. Ttenk; s. 18. 19 Toker; s. 47. 20 Ttenk; s. 20. Toker; s. 47. 21 Gkbel; s. 221-242. 22 BOA; DH. KMS, dos. 52-2, gm. 63-3. Faik Beyin yazmalarndan, Dhiliye Nezaretinin ilgili mercilerle haberleerek Mill Kuvvetlerle i birlii yapt anlalmaktadr.

23

ynne23 sevklerini istedi. Takviye alarak saldrya geen dzenli Yunan kuvvetleri 3 Temmuzda tekrar Aydna girdiler.24 Denizlili gnlller dmanla arparak Umurluya25 doru ekildiler. Denizli Mutasarrfl, nemli bir ksm ldrlen memurlarn26 geri kalanlarn Aydndan ayrlmak zorunda kaldklarndan, asayii temin kimsenin kalmadn;27 Dhiliye Nezaretinden Mslman ve Hristiyan halkla birlikte28 kurtulabilenlerin sefil hallerine kar acil nlemler alnmasn29 insaniyet namna rica ediyordu. Aydn Muhacirn Cemiyet Reisi Mustafa, ngiltere, Fransa, Amerika ve talya devletleri mmessillerine ektii telgrafla;30 Aydn civarndaki Yunan tecavzlerinden kap canlarn kurtaran binlerce insann31 Denizli, Nazilli, ine, Koarl, Yeni Pazar civarlarnda sefil ve perian hllerine dnya medeniyetine hizmet ederek adalet gtrmek isteyen Dvel-i Muazzamann bir are bulmasn istiyordu. Cephedeki gelimeler zerine Denizli Heyet-i Milliyesinin toplad gnlller, Denizlide hazr bekleyen Kpeki Nuri Efe ve Tavas Mfrezesi ile birlikte 4 Temmuzda Umurludaki cepheye gnderildiler. Ertesi gn Demirci Mehmet Efenin 200 kadar kuvvetine ilaveten, Yrk Ali Efenin32 de katlmasyla dmann ilerlemesi durduruldu. Mula, Isparta ve Burdurdan gelen gnlllerle glenen Mill Kuvvetler, Binba Hac kr Beyin kumandasnda, 13 Temmuzda dman kuvvetleri zerine saldrarak, dmann Umurlu cephesinin gerisine sarkmasn nlediler. Yunanlarn blgeye takviye birlikler ymalar zerine, Aydn Cephesi Kumandan Hac kr Bey, daha etkili tedbirler almak dncesiyle, 20 Temmuzda karargh Kke33 nakletti. Denizli ve kazalarndan toplanan gnlller temmuz sonunda34 cepheye gnderildiler. Denizli Heyet-i Milliyesi aracl ile Demirci Mehmet Efe35 1 Austosta Aydn cephesi komutan yaplrken, Aydn Cephesi Genel Komutanlna Binba Hac kr Bey36 getirildi. Komuta kademesindeki dzenlemenin ardndan,

23 24

ATASE Arivi; kl. 463, gm. 81, bel. 81-1. Coar; 4 Temmuz 1919, s. 1. 25 Ttenk; s. 22. Toker; s. 48. 26 BOA; DH. KMS, dos. 52-3, gm. 5-2. 27 aga.; DH. KMS, dos. 52-2, gm. 25-4. 28 aga.; DH. KMS, dos. 52-2, gm. 25-1. 29 aga.; DH. KMS, dos. 52-2, gm. 25-5. 30 aga.; DH. KMS, dos. 53-4, gm. 36-39. 31 Kuvaymilliye komuta kademesi Yunan mezaliminden kaarak Trklere snan Rum aileleri koruma altna alarak insanlk rnei sergiliyordu. Bk. BOA; DH. KMS, Dos. 50-3, Gm. 12. 32 Gkbel; s. 258-280. Rahmi Apak; Garp Cephesi Nasl Kuruldu?, Ankara, 1990, s. 100. 33 Ttenk; s. 29. Toker; s. 56-57. 34 Ttenk; s. 29. 35 Efe, ngiliz Generali Hamberynin Kke ziyaret iin gelmesine izin veren kr Beyin davranna kar kmt. Bk. Coar; 30 Austos 1919, s. 2. 36 Mftler; s. 42. Ttenk; s. 30. Toker; s. 57.

24

eksikliklerin tamamlanmasna alld Kk cephesi 1920 Haziranna kadar37 varln koruyabildi. Denizli Heyet-i Milliyesinin abalaryla ortaya kan Kuvaymilliye, 1919 Haziranndan, dzenli orduya geiin balad 1920 Kasmna38 kadar, Denizli Sanca ve havalisindeki dman ilerlemesine kar Denizli ile dier sancaklardan toplanan gnlller39 cephede yerlerini alrlarken, Yunan mezaliminden kaan halkn ihtiyalarn40 temin amacyla yardm seferberlii yapld. 23 Haziran 1920 tarihinde balayan Yunan saldrs sonunda Kk cephesi dt ve Mill Kuvvetler Nazilliye doru geri ekildiler. 57nci Tmen komutan, dank birlikleri toplayarak Nazilliyi savunmaya altysa da baarl olamad. leri harekta devam eden Yunan kuvvetleri 3 Temmuzda Nazilliyi ikinci kez igal ettiler. Takviye alarak ilerlemesini srdren dman karsnda Trk mfrezeleri Tmen komutannn emriyle Saraykye ekilerek Menderes Nehri zerinde yeni bir savunma hatt oluturdular. Buldan, Yunan birliklerine kar oluturulan cepheye gnll yardmnda bulundu. 7 Austos 1919 tarihi itibaryla 36 Buldan mcahidi, Temen evket Efe kumandasnda bulunan 39 kiilik Bozdoan mcahidi ile birlikte, 400 metre geniliindeki cephede yerini almt.41 Geni kapsaml genel Yunan saldrsnn gerekletii 23 Haziran 1920 tarihine kadar Kuvaymilliye42 5 Temmuz 1920 tarihinde Buldan ve Burhaniyeden gelen gnlller, dman karlama hatt olan Saraykyde tertibat almlard. Kuvaymilliyeciler Burhaniye, Sarayky osesi zerindeki kprlerle Ahmedli Kprsn ve imendifer hattn43 kullanlmaz duruma getirmilerdi.

37

Cephedeki bu uzun skt, Mill Kuvvetlerin dman sktrmasnn yan sra, Yunan askerlerinin yaptklar katliam ve tedhiten rahatszlk duyan tilaf glerinin mdahalesinden kaynaklanmaktayd. Bk. Gkbel; s. 191. 38 Yunan askerlerinin yapt vaheti gren Aydn genleri ve ihtiyarlar yan sra kadnlar da ellerine aldklar tarm aletleriyle arpmalara katlmlard. Bk. Sabahattin Burhan; Egenin Kurtulu Destan Yrk Ali Efe, 3. bask, C 2, stanbul, 1999, s. 156 vd. 39 ATASE Arivi; kl. 462, gm. 188, bel. 188-1. 40 Yunan igaline giren Afyon, Ktahya, Eskiehir ve Aydn gibi kentler Yunan igaline girince, hasat yaklaan rnlerden Trk ordusu yeterince yararlanamad. Ayrntlar iin bk. Alptekin Mderrisolu; Kurtulu Savann Mal Kaynaklar, Atatrk Yolu, A T..T.E. Dergisi, Yl: 7, C 4, S 13, Mays 1994, s. 39. 41 ATASE Arivi; kl. 462, gm. 38, bel. 38-2. 42 20 Haziran 1920 tarihi itibaryla zmir Gney Cephesi; 143 subay, 4390 er, 2885 piyade tfei, 16 ar makineli tfek, 21 top miktaryla dzenli ordudan ve 118 subay, 5608 er, 4790 piyade tfei, 10 ar, 5 hafif makineli tfek toplamyla Kuvaymilliyeden olumaktayd. Bk. Aker; C 3, s. 138-140. 43 ATASE Arivi; kl. 833, gm. 21, bel. 21-2.

25

Yunan zulm ve vaheti zerine kaan halktan ve Ekrad- Dersimn44 den de 57nci Frkaya sevk olunarak direni gc oluturulmaya allyor, dier yandan panie kaplan halk sakinletirilmeye allyordu. 1 Temmuzda Heyet-i Milliye Bakan Mft Ahmet Hulusi Efendinin abasyla 115 kiiden oluan mfreze45 Buldana gnderildi. Alaehirden Buldana doru ilerleyen Yunan 34nc Piyade Alaynn 1inci Taburuna kar savunma yapan Yzba Zeki komutasndaki mfreze geri ekilmek zorunda kald. 57nci Tmen Komutan Albay M. efik Bey, Menderes Nehrinin sol yakas ve Sarayky nnde dman karlamak istiyordu. Bu nedenle savunma hatt boalan Buldan, temmuzun ilk haftasnn sonunda46 igal edildi.47 Gney bucan48 da igal eden Yunanlar, topu birliklerini Yenice ve Eldirek kylerine yerletirmi, Narlderenin Byk Menderes Vadisine hkim dalar, Hamidiye Ky ile Gney yresini ileri karakollaryla tahkim etmiti.49 12nci Frka Kumandanl gelien kargaa ortamnda asayi50 tedbirleri alarak,51 Yunanlarn Menderesin gneyine inmelerini nlemeye alyor; ayrca stratejik konumlu Doanl, Dereky ve Cindere geitlerini tutarak Torapan Dalarna yerleen Demiralay Mfrezesi, yapt an basknlarla Yunan kuvvetlerini tedirgin ediyordu.52 Aknc olak brahim Mfrezesi, 1922 Austosunda Burhaniye, Ortak ve Gneye53 basknlar yaparak Yunanlar yldrmaya alyordu. Buldan yresinden Yunan uaklarnn al ynne keif uularnn grlmesi zerine, 12nci Frka Komutanl aln Orta Kyne54 kuvvet nakletmeye alrken, Yunan zulmnden kaarak hayatn kurtarabilen madur ve muhacirlerin iaelerinin temini iin,55 mahall heyet-i milliyelerden yardm toplamaya allyordu.

aga.; kl. 883, gm. 27, bel. 27-1. Mfrezede grevli subaylar arasnda Buldanl Mlazm Kzlaaolu kr (Kzlz) de bulunuyordu. Bk. Avralolu; s. 87. 46 5 Temmuz 1920 tarihinde Buldan ve Burhaniyeden gelen mcahitlerin Saraykyde topland haberinden, bu tarihte Buldann henz igal edilmedii anlalmaktadr. Bk. ATASE Arivi; kl. 463, gm. 81, bel. 81-1. 47 Avralolu; s. 124-125. Kstkl; s. 106. 48 7 Temmuz 1920 tarihinde Buldana bir dman mfrezesinin girdii ve Gneyi igal etmeye alt haberinden, Buldan ve evresinin igalinin anlan tarihte gerekletii dnlmektedir. Bk. ATASE Arivi; kl. 833, gm. 31, bel. 31-1. 49 Toker; s. 68. 50 B. Anadolu genelinde yaplan katliamlara karlk vermek gibi bir tuzaa dmeyen Kuvaymilliye komuta kademesi, tilaf devletleri araclyla Yunanlar huzur ve asayii bozan taraf gsterip, igal blgelerinden uzaklatrmaya almaktaydlar. Bk. BOA; DH. KMS, dos. 522, gm. 59. 51 ATASE Arivi; kl. 833, gm. 46, bel. 46-1. 52 Kstkl; s. 104. 53 brahim en; Yeil Buldan, Denizli 1969, s. 13-15. 54 16 Austos 1920 tarihli gelime iin bk. ATASE Arivi; kl. 846, gm. 182, bel. 182-1. 55 ATASE Arivi; kl. 462, gm. 157, bel. 157-2.
45

44

26

Yunan kuvvetleri Sarayky nlerine geldii sralarda, kastl olarak kasabada yaralama ve benzeri olaylar kartld. Denizli Mutasarrf bata olmak zere, zamann mlk idarecilerinin nisan aynda tespit ettikleri bu olaylar, Yunan igaline zemin hazrlamaktan baka bir ey deildi.56 Nazilli Kongreleri Aydnn ikinci kez Yunan igaline girmesinin hemen ardndan, Mill Kuvvetlerin ikmali ve mill cemiyetler arasndaki koordineyi salamak amacyla, Aydn-Denizli cephesinde savaan liva, kaza ve kasaba merkezlerinden gnderilen heyetlerin katlmasyla Nazillide bir kongre yaplmas kararlatrld. 6 Austos 1919 tarihinde yaplan kongreye Aydn cephesinde savaan liva, kaza ve nahiye merkezleri mill heyetleri tarafndan gnderilen birer yenin katlmyla Nazillide toplandlar.57 14 Austosa kadar sren kongrede alnan karar gerei, merkezi Nazillide olmak zere Heyet-i Milliye kurulmasna ve Aydn, Mula, Denizli sancaklarnda ve Denizli kazalaryla bucaklarnda da mill heyetler kurulmasna karar verildi. Nazilli Heyet-i Milliyesi, Mill Kuvvetlerin personel ve iae ikmalini, para temini ile salk ilerini stlenmiti.58 19 Eyllde toplanan II. Nazilli Kongresinde, Nazillide daim grev yapmak zere evre sancak ve kazalardaki yelerin seilmesiyle, 45 kiiden oluan Heyet-i Merkeziye oluturuldu. 6 Ekimde ncs toplanan kongrede,59 daha nce alnan kararlarn uygulanna dair yaplacak iler grld.60

56 57

Kstkl; s. 42. Toker; s. 60. Ttenk; s. 32. 58 Acbadem (Acpayam), Bozdoan, Buldan, al, ine, Karacasu, Sarayky, Tavas kazalarnda, Ata, Babada, Burhaniye, Erle, Glbenli, Gney, Honaz, Kale Tavas, Kk, Kuyucak, Sobuca, Sultanhisar bucaklarnda Heyet-i Milliye ubelerinin kurulmasnn kararlatrld kongrede; Denizli sancan Helvaczde, Tavasl ahalzde Kemalettin, Nakip Mehmet Ziya, Acbademli Mehmet Kmil, Buldanl Mderris Hac Salih, Gneyli Mderris Eyp ve all Mehmet Tevfik efendiler temsil ettiler. Bk. Ttenk; s. 32. Avralolu; s. 102. Eldeki kaynaklar Denizli sancan temsil edenler hakknda deiik adlar saymaktadrlar. Bunlardan Stk Aydnelin, Gneybat Anadoluda Kuvaymilliye Harekt, Kltr Bakanl Yay., Ankara, 1993, s. 259da, 14 Haziran 1919 tarihinde 18 maddelik I. Nazilli Kongresi kararlarn imzalayanlar arasnda Denizliden Mehmet Emin ve Tavastan Mazlum Hseyin Babay zikretmesinden sava ortamnda kongreye katlmayan bu iki ahsn, sadece kongre kararlarn imzalama grevleri olduunu anlyoruz. 59 mer Beyin bakan seildii kongreye, Denizliden Mehmet Efendi, Saraykyden Saraykyl Hseyin Efendi, Ahmet Ziya Efendi, aldan Tevfik Bey, ivrilden Mehmet Remzi Efendi, Tavastan Mehmet Bey, Kale Tavastan Hac Sadk Efendi, Ali Enver Bey, Karahayttan hsan Efendi, Kadkyden Mustafa Efendi ve Buldandan Sami (Kutluk) Bey ye olarak katldlar. Bk. Aslan Budayc; Mill Mcadelede Nazilli, Nazilli, 1996, s. 111-112. 60 Mehmet Baaran; Mill Mcadelede ine Heyet-i Milliyesi (1919-1920), Aydn, 2006, s. 58-59. T. Ercan Sepetiolu; Bat Anadoluda Yunan galinin Temel Argmanlar ve Mill Mcadelede Nazilli Cephesi, Mill Mcadelede Nazilli Cephesi ve nderleri, Aydn Tarih Grubu Yayn (3), Aydn, 2006, s. 80.

27

Alaehir Kongresi Paris Konferansnda Yunanlarn yaptklar zulmleri tespit etmek iin zmire gnderilen tilaf devletleri generallerinden oluan Tahkikat Komisyonuna ayrntl raporlar vermek amacyla; Aydndan Bandrmaya kadar btn cephelerin Redd-i lhak ve Heyet-i Milliyelerinin gnderdii 45 ye, Alaehirde 16-25 Austos tarihlerinde yaplan kongrede bir araya geldiler. Kongrede Denizli sancan Mirasczde Ahmed Tahir Bey, Yzba kr Bey,61 Buldandan Hattatzde Mehmet ve Saraykyden Ahmet kr efendiler temsil ettiler.62 Denizli Heyet-i Milliyesi, tilaf devletlerinin oluturduu tahkik komisyonuna verilecek rapora63 katkda bulundu. Buldan Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Mft Ahmet kr Efendi bakanlnda 24 Mays 1919 tarihinde Sarayky Mdafaa-i Hukuk ve Reddi lhak Cemiyeti kurulmutu.64 Kuruluunu takiben Sarayky Heyet-i Milliyesi adn alan heyet, Buldan ve Kadkyde65 tekilat kurulmas iin alt. Denizli Mfts Ahmet Hulusi Efendinin, 20 Haziranda Buldana gnderdii Kkaaolu Necip Ali Bey66 ve Sarayky Heyetinin giriimleriyle Buldan Heyet-i Milliyesi kuruldu. Kara Ahmet Halil Aann bakan seildii heyet,67 Damatzde Halil Aa, opur Sleyman Efe, Hac Molla Ahmetzde Osman Efendi, Hac Molla Ahmetzde Necip Efendi, Mderris Salih Efendi, Mft Mehmet Efendi, Hattatzde Mehmet Efendi, Kara Yusufzde Hac Ahmet Efendi ve Dervi Alizde Nuri Efendiden oluuyordu.68 Buldana bal Gney bucanda Eyp Hoca, Kmil Efendi gibi vatanseverler davul-zurna aldrarak Kuvaymilliye hareketine katlmlard.69 Buldan Heyet-i Milliyesi, Ankaradaki Heyet-i Milliye ile temasa geerek verilen emirleri titizlikle yerine getirdi. Heyet-i Temsiliyenin Denizliden be mebus seilmesi ve bunlarn on be gn ierisinde gnderilmesi gereini ieren emri zerine, Denizli Heyet-i Milliyesi seilecek mebuslar konusunda ile Heyet-i Milliyelerini bilgilendirerek mebus adaylarnn tespitini70 istedi. 1920 Nisannda yaplan seimler sonunda,
61

Ttenk; s. 32de Denizli sancandan Hocazde Tahir Bey, Mirasczde Yzba kr Bey eklinde saymaktadr. 62 Enver Konuku; Mill Mcadelenin Balangcnda Alaehir, Mill Mcadelede Alaehir Kongresi (16 Austos 1985 Alaehir), zmir, 1988, s. 21. 63 Toker; s. 60. 64 age.; s. 32. 65 Denizlinin Babada kazas. 66 Toker; s. 46. 67 Avralolu; s. 92. 68 Ttenk; s. 6da Mft Salih Efendizde Mehmet, Hac Molla Ahmetzde Necip, Kara Yusufzde Hac Ahmet efendileri kurucular iinde sayarken Toker; s. 41de Mderris Salih Efendi, Hattatzde Mehmet Efendi, opur Sleyman Efe ve Gneyli Kolaas Mehmet Efenin bu konuda gayretleri olduu yazmaktadr. 69 Toker; s. 41. 70 Ttenk; s. 78. Toker; s. 87.

28

I. Trkiye Byk Millet Meclisi yeliklerine Denizliyi temsilen Hac Hseyin Mazlum Baba, Belevli Yusuf Bey, Tavaslzde Mustafa Bey,71 Buldanl Necip Bey ve Hakk Behi Bey ye olarak seildiler. Ancak, 1920 Temmuzunun balarnda Buldann Yunan igaline girmesi zerine, heyet almalarn sona erdirmek zorunda kald.72 Buldanllar igale ramen kurtulu areleri aramaya baladlar. Hac Aa Osman Efendinin bakanlnda Necip Buldanlolu, Vefa Uz, Salih Peker, Ragp Tarak, Mehmet Ceritolu, Abdullah Babu, Nfus Memuru brahim, Emlak Ktibi Ali, Avukat Sadettin, Musa Altn ve Mehmet Topudan oluan gizli komite kuruldu. Komite, dmann genel durumunu ieren bilgileri gizlice Saraykydeki Kuvaymilliyeye ulatryorlard.73 Buldandan Cepheye Yardmlar Alaehir taraflarndan gelecek dmana kar,74 Derbent Boazn tutmak iin grevlendirilen 120 mevcutlu Denizli ntikam Blnn ekmek ihtiyac Buldandan karlanyordu.75 Buldan Heyet-i Milliyesinin cephenin ikmal merkezi konumunda olan Nazilli Heyet-i Merkeziyesine zellikle 1919 Austosundan itibaren pek ok yardmlar oldu. Kuvaymilliye komuta kademesi Buldana Saraykyden silah ve cephane sevk ederek kuzey ynndeki tahkimat salamlatrmay dnd. Bu amala gnderilen cephanenin dnda, Buldan Heyet-i Milliyesi I. Nazilli Kongresinde alnan kararlar gerei, 11 Austosta 4 sandk cephane, 43 Alman tfei, 23 muaddel martin, 1 sandk cephanesi, mteferrik olarak 20 Osmanl mavzer fiei, 150 Rus mavzer fieini76 Nazilli Heyet-i Milliyesine gnderdi. Buldan ve Gney mill heyetleri tarafndan cephenin ihtiyalar iin toplanan 250.418 kuru tutarndaki yardm, 18 Austos 191977 tarihinde Denizli Heyet-i Milliyesine gnderilmiti. Sz konusu tarih itibaryla Buldan ile Gneyden toplanan yardm, 259.479 kuru tutarndaki Bozdoan kazasnn yardmnn ardndan ikinci sray alyordu. Buldanda Yunan Mezalimi Aydndaki Yunan mezalimin boyutlarn incelemek zere Osmanl Hkmetinden bir yetkilinin78 1919 Austosu ortalarnda blgeye gelmemesi, Kuvaymilliye komutanlarn79 huzursuz etmekteydi. Zulmden kaanlar
71

Mustafa Beyin istifa etmesi zerine, Acpayam Mfts Hasan Hilmi Efendi ye olarak seilmitir. Bk. Tahir Kodal; Atatrk Dneminde Denizli (1923-1938), Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Baslmam Yksek Lisans Tezi, Ankara, 1996, s. 27. 72 Kstkl; s. 76. 73 en; s. 12. 74 Toker; s. 41. 75 Ttenk; s. 84. 76 ATASE Arivi; kl. 462, gm. 79, bel. 79-1. 77 aga.; kl. 462, gm. 164, bel. 164-1. 78 aga.; kl. 462, gm. 134, bel. 134-1. 79 Yunan igaline urayan yerlerdeki mezalime ngiliz kontrol subaylar bile ayorlard. Bk. Kadir Msrolu; Yunan Mezalimi, stanbul, 1968, s. 186.

29

barndrmak ve beslemek cidd bir sorun olmutu. mknszln verdii sefalet iinde Denizli kazalarna80 kaan halk, Dinar dahi doldurmutu. Sarayky nlerinde direnile karlaan Yunanlar, Buldan ile Alaehirde kontrol salamak iin mevzi karakollar kurarak, kaza ve nahiyelere kuvvet sevk ediyorlard. Nitekim, 7 Temmuz 1920 tarihinde bir Yunan mfrezesi Buldana girerek Gneyi igal etmeye alm,81 27 Temmuz sabah Sabuncu mevkisinden gelen destek kuvvetleriyle Buldana yerlemilerdi. 16 Austosta Alaehirden gelen Yunan taburu Buldana yerleerek Demiralay Mfrezesinin basknlarna kar konuland. Burhaniyenin dmesinden sonra atak yolu ile 23 Austosta igali pekitiren Yunanlar, Blmekaya (Eldirek), Ahmedli, Sazak, Karata ve atak kylerinde ileri karakollar kurdu. Buldan alay merkezi konumuna getirildi. Yunan igal komutannn emriyle halkn elindeki silahlar topland.82 1920 Austos sonlarnda Yunanlar Narldere kyn yaktlar. eyh Hoca Hac Emin Efendi,83 mamolu Mustafa,84 Helvacolu Mehmet, Handan Mustafa, Molla Abdullah, Uaka gtrlerek asker mahkemede yarglandlar. mamolu Mustafann idam cezasnn infaz Uakta yerine getirildi. eyh Hoca Hac Emin Efendi, Handan Mustafa, Helvacolu Mehmet, Gneyden Kolaas Mehmet Efe, Deli Hasan, Tenekeci Habip ve Gllden Demirci Hseyin,85 Nfus Memuru brahim ve Tekel Memuru Asm Efendi Yunanistana srgne yollanrken, Molla Abdullaha 6 ay hapis cezas verildi.86 Buldann Kuvaymilliye ile irtibatn salayan Gbekli Ali, Mustafa Sarzeybek ve Barut Mehmet, avu Danda bir eve kapatldlar. Yunanlarn atee verdikleri evde kuryelerden Gbekli Ali ve Mustafa Sarzeybek yanarak lrlerken, Barut Mehmet yaral olarak hayatn kurtarabildi. Aabey Kyne87 silah arama bahanesiyle gelen Yunan askerleri meydanda topladklar halkn gz nnde kyn saygn kiilerinden Mustafa Efendiyi boazlayp, sngleyerek ldrdler. Bahadrl Kynden88 Kekekolu Ahmet avu, kulaklar ve burnu kesilip, gzleri oyularak katledildi. Kyden 13 kii mehul bir yere gtrld.89 Gneyden

80 81

Gkbel; s. 402-404. ATASE Arivi; kl. 833, gm. 31, bel. 31-1. 82 Olaylar yaayan Buldanllarla grlerek oluan bilgiler iin bk. en; s. 10. 83 Yazar Tarhan Tokerin babas. 84 Mustafa Gzin. 85 Helvacolu Mehmet srgnde hayatn kaybederken, dierleri sava sonras yaplan mbadele srasnda yurda dnmlerdir. Bk. Avralolu; s. 158-159. 86 Ariv almas yannda grg tanklaryla grerek aktarlan bilgiler iin bk. Avralolu; s. 158-160. 87 Yalazan; C II, s. 169da Aabinek Ky olarak kaydetmektedir. 88 Mustafa Turan; Yunan Mezalimi, Ankara, 2006, s. 208de Ouziftlik kynde gerekletii kaydedilen ky, gnmzdeki Ouz kydr. 89 Turan; s. 208.

30

kr90 ve Tombalolu Sar Mehmetin zerlerine scak su dklerek dayak atld.91 3nc Efzun Alay Komutan didisin emriyle 400 kadar hanesi bulunan Dere Ky yakld. Yunan mfrezesi tarafndan civar kylerden toplanan 24 Trk, Umur Kynde92 bir ahrda atee verilmek suretiyle diri diri yakldlar. elebizade Hac brahim, Hac Hseyin Efendizade Necib, Deranizade Faik, Maliye Tahsildar Ramiz, akakzde Cemal, Abdi Hocazade Mehmet, Reji Memuru Hayri Efendi, Gnenli Edip Hoca, Ali Hocaolu Molla Mustafa ile 14 arkada ve Gneyli Arap Sleyman, erkes olu Mestan avu ve 30 kadar savunmasz kyl grdkleri zulmler sonucu sakat ve mall kaldlar.93 3 Eyll 1922 gecesi Gneydeki ve Menderes Nehrinin kuzeyindeki Yunan birlikleri Yenice Kyne geldi. Sabahn erken saatlerinde camiyi atelemeye frsat bulamadan, 50 kadar kyly nlerine katarak Buldana doru hareket eden Yunanlar, yolda yrmekte zorlanan yallar snglediler.94 Yunanlar Buldan ve evresinden ayrlrken halka yaptklar zulm vahet derecesine ulamt. Kprba Kynde cami, okul ve 29 evi atee veren Yunanlar, evlere baskn yaparak kadnlarn ziynet eyalarn zorla aldlar. Narldere Kynden brahim Topu ile Halilolu Mustafa, Kemer Deresinde snglenerek katledildiler. Ayn kyden nce Mehmeti Gneye klavuz olarak gtren Yunanlar, geri dnte onu Kavakl Deirmen civarnda ldrdler.95 Yunan ordusunun Uakta bozgunu zerine, Buldan halk pencerelerine gaz tenekeleri yerletirilen camilere hapsedildiler. Halkn elindeki para ve ziynet eyalar zorla alnarak, Kanatolu Ahmet ile Mustanolu Mehmet avuun, Yarangmeliolu Osman Efendinin evleri ile irket binas atee verildi.96 Yunanlar Buldandan kamadan nce, 200den fazla Trk ldrerek97 halk yasa bomulard. Yenice Katliam Yunanlar girdikleri savan olumsuz seyri zerine, geri ekilmeden birka gn nce, Buldan ve kylerinden yaklak 50 kiiyi Yenicedeki Yunan tabur komutannn emriyle, toplayarak ky camisine hapsettiler. Buradan baka semtlere gtrlen Kasap eyh, Buldan Yeni Mahalleden A Halil Aa, Ayba Mahallesinden Kasap Ahmet, Helvaclar Mahallesinden Milasl
90 91

Ali Rza akmakn aabeyi. Avralolu; s. 158. 92 Yalazan; C II, s. 169da mr ky olarak okuduu anlalmaktadr. 93 Yalazan; s. 169. Turan; s. 208. 94 Toker; s. 72. 95 Avralolu; s. 167-168. 96 en; s. 13-15. 97 Mehmed Hocaolu; Belgelerle Yunan Barbarl, stanbul, 1985, s. 272.

31

Hasan, Ceritolu smail, Kasap Ahmet, Milasl Abdullaholu Hasan, Emir Hseyinolu A Halil, Saroluk Mahallesinden Naki Hocaolu Tahsildar Hafz Nuri, Vakflar Mahallesinden Hac Derviolu Hafz Ali, Kiminnazoullarndan Mehmetolu akiri, Groluk Mahallesinden Fakc Nuri, Ouz Kynden Molla Hasan ve kardei Softa Sleyman snglerle katledildiler.98 Yunanlar cesetleri tattklar Narldere Kynden brahim Topu ve Mustafa Halilolunu99 da katlederek vahet sergilediler. Ayn kyden Hac Veliolu Mehmet, Mahmut Ustaolu Mehmet ve il Yusufolu Mehmeti, Emir smailolu Mehmet ve Kara Bekir hapsedildikleri Yenice Ky Camisinden Yunanlar tarafndan alnarak Yel Deirmeni100 mevkisinde,101 Buldan merkezinden Ah Halil Aa, Fakih Hoca Nuri, Kasap Ahmet, Kasap eyh akir, Meles Hasan, Blmekaya Kynden Hac brahimolu smail, Gneyden Belediye Reisi Yamk Hac Beyi Sargl yolu zerinde, Ouz Kynden Mehmet Boynuker, Yrk Durmu, Hac Abdilolu Hasan, Okur Zeybek Halil Softalar Dam mevkisindeki derede, Molla Hasan ve Softa Ali Yenicede, Ahmetliden rehin alnan Tepekyl Kk Bekiri102 Buldan yolunda katlettiler. Koca Bekir, Buldanl Fak Hocaolu Kasap Mehmet, Gneyden Hac Kmil Efendi ve Eyp Hocaya103 da acmadlar. Yunan asker makamlarnn igal srasnda Buldan ve evresinde takip ettikleri soygun giriimleri, Trk dzenli ordusunun cephelerdeki zaferlerinin verdii eziklikle, toplu ldrmeler ve tahribat eklini almtr. 1914 ylnda 30.949 olan Buldan nfusunun, 1927 tarihinde 6299 eksikle 24.650104 kiiye dmesini, igal srasnda ldrlenler ve lmemek iin baka yerlere kaanlarn etkileri olarak deerlendirebiliriz. Sonu Bat Anadoluda etnik arndrma yaparak getirecekleri nfusla kontrol blgesi oluturmay hedefleyen Yunan asker harekt balamadan nce, zmirden Denizliye kadar olan blgede yaayanlar, yaptklar kongrelerle Trk insannn tekilat yapsn yansttlar. Aydn ve Nazillideki Yunan birliklerinin yaptklar katliamlar karsnda gelien sivil direni, kurulan cephelere gnll takviyesi ile kalmam,
age.; s. 272. en; s. 16. 100 Direbolu kynden Emir smail ve Karabekir Osman toprak yapl uurumdan yuvarlanarak katliamdan kurtuldular. Bk. Mehmet Ali nal; Mill Mcadelede Direbolu Ky ve Yunan gali, Mill Mcadelede Denizli ve Mft Ahmet Hulusi Efendi Sempozyumu (24-25-26 Haziran 1992 Denizli), Trk Oca Denizli ubesi Yaynlar-2, s. 15. 101 Emirolu smailolu Mehmet (Demirkan) ve Kara Bekir (Aytekin) katliamdan yaral olarak kurtulmutu. Bk. Avralolu; s. 167-168. Toker; s. 72. en; s. 15-19. 102 Avralolu; s. 168. en; s. 18-19. 103 Toker; s. 72. 104 Selahittin zelik-Ayhan Bayolu; XIX. Yzyl Ortalarnda Buldan Kazasnn Sosyoekonomik Yaps Hakknda Gzlemler, Buldan Sempozyumu (23-24 Kasm 2006 Denizli) teblii.
99 98

32

Denizli, Burdur ve Isparta sancaklar maddi kaynaklarn seferber etmilerdir. Buldan Heyet-i Milliyesi, cepheye snrl sayda gnll takviyesi yapm, buna mukabil ayni ve nakd yardmlarla Kuvaymilliyeyi desteklemitir. Buldan vatanseverleri zmirin igalinden nce yaplan zmir Kongresi bata olmak zere, dmana kar genel organizasyonu salamak amacyla yaplan Nazilli ve Alaehir kongrelerine katlmakla kalmam, sava ortamnda Ankaradaki Birinci Meclise gnderdii yelerle emeklerinin haslatn almlardr. gal blgesinden kaarak canlarn kurtaranlar alk tehlikesiyle karlam, Aydn Cephesi Genel Komutanlnn yakn ilgisiyle koruma altna alnmlar, Denizli Heyet-i Milliyesi araclyla ulatrlan yardmlar sayesinde hayatlarn srdrebilmilerdir. Yunan ilerlemesine kar Buldann savunulmasna allmsa da kasabann igali nlenememi, talya-Yunanistan nfuz blgesinin snrnn Menderes Nehri olmasndan dolay genel cephe Sarayky nlerinde kurulduundan, Buldan dmann insafna braklmtr. Ankaray hedef alan Yunan ileri harektna kar dzenli Trk ordusunun baars zerine, dier igal blgelerinde olduu gibi Buldan ve Yenice, Yunan kuvvetlerinin intikam duygusundan kaynaklanan katliam ve tahriplerine urayan beldelerimiz olarak tarihe gemitir. KAYNAKLAR 1. Ariv Belgeleri T.C. Genelkurmay Asker Tarih ve Stratejik Ett (ATASE) Bakanl Arivi ATASE Arivi; kl. 434, gm. 117, bel. 117-1. ATASE Arivi; kl. 462, gm. 38, bel. 38-2. ATASE Arivi; kl. 462, gm. 157, bel. 157-2. ATASE Arivi; 462, gm. 188, bel. 188-1. ATASE Arivi; kl. 463, gm. 81, bel. 81-1. ATASE Arivi; kl. 833, gm. 21, bel. 21-2. ATASE Arivi; kl. 833, gm. 31, bel. 31-1. ATASE Arivi; kl. 833, gm. 46, bel. 46-1. ATASE Arivi; kl. 846, gm. 182, bel. 182-1. ATASE Arivi; kl. 883, gm. 27, bel. 27-1. ATASE Arivi; kl. 833, gm. 31, bel. 31-1. 33

2. T.C. Devlet Arivleri Genel Mdrl Babakanlk Osmanl Arivi (BOA) BOA Arivi; DH.KMS, dos.50-3, gm.12. BOA Arivi; DH.KMS, dos. 52-2, gm. 25-1. BOA Arivi; DH.KMS, dos. 52-2, gm. 25-4. BOA Arivi; DH.KMS, dos. 52-2, gm. 25-5. BOA Arivi; DH.KMS, dos. 52-2, gm. 59. BOA Arivi; DH.KMS, dos. 52-2, gm. 63-2. BOA Arivi; DH.KMS, dos. 52-2, gm. 66-1. BOA Arivi; DH.KMS, dos. 52-2, gm. 63-3. BOA Arivi; DH.KMS, dos. 52-2, gm. 76. BOA Arivi; DH.KMS, dos. 52-3, gm. 5-2. BOA Arivi; DH.KMS, dos. 53-4, gm. 36-39. 3. Yaynlar AKER, efik; stiklal Harbinde 57nci Tmen ve Aydn Mill Cidali, C II Ankara, 1937. Trk stiklal Harbi Bat Cephesi; Genelkurmay Harp Tarihi Bakanl, C II, Ksm: 1, Ankara, 1965. APAK, Rahmi; Garp Cephesi Nasl Kuruldu, Ankara, 1990. AVRALIOLU, O. Zeki; Buldan Yresinin Tarihesi, Ankara, 1997. AYDINEL, Stk; Gneybat Anadoluda Kuvaymilliye Harekt, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1993. BAARAN, Mehmet; Mill Mcadelede ine Heyet-i Milliyesi (19191920), Aydn, 2006. BUDAYCI, Aslan; Mill Mcadelede Nazilli, Nazilli, 1996. BURHAN, Sabahattin; Egenin Kurtulu Destan Yrk Ali Efe, 3. bask, C 2, stanbul, 1999. COAR, mer Sami; stiklal Harbi Gazetesi, 21 Haziran 1919. GKBEL, Asaf; Mill Mcadelede Aydn, Aydn, 1964. HOCAOLU, Mehmed; Belgelerle Yunan Barbarl, stanbul, 1985. KONUKU, Enver; Mill Mcadelenin Balangcnda Alaehir, Mill Mcadelede Alaehir Kongresi (16 Austos 1985 Alaehir), zmir, 1988.

34

KSTKL, Nuri; Mill Mcadelede Denizli, Isparta ve Burdur Sancaklar, Ankara, 1990. MDERRSOLU, Alptekin; Kurtulu Savann Mal Kaynaklar, ATATRK Yolu, A T..T.E. Dergisi, Mays 1994, Yl: 7, C 4, S 13. MFTLER, Halk; Mill Mcadelede Dedem Denizli Mfts Ahmet Hulusi Efendi, Ankara, 1995. EN, brahim; Yeil Buldan, Denizli, 1969. TOKER, Tarhan; Kuvaymilliye ve Mill Mcadelede Denizli, Denizli, 1975. TURAN, Mustafa; Yunan Mezalimi, Ankara, 2006. ZELK, S.-BAYOLU, Ayhan; XIX. Yzyl Ortalarnda Buldan Kazasnn Sosyoekonomik Yaps Hakknda Gzlemler, Buldan Sempozyumu (23-24 Kasm 2006 Denizli). YALAZAN, Suat; Trkiyede Yunan Vahet ve Soy Krm Giriimi (15 Mays 1919-13 Eyll 1922), Genelkurmay Asker Tarih ve Ett Bakanl, C I, Ankara, 1994. 4. Makaleler ZKAYA, Ycel; zmirin galinin Anadoludaki Tepkileri, ATATRK Yolu, A T..T.E. Dergisi, Mays 1988, Yl: 1, S 1. SEPETOLU, T. Ercan; Bat Anadoluda Yunan galinin Temel Argmanlar ve Mill Mcadelede Nazilli Cephesi, Mill Mcadelede Nazilli Cephesi ve nderleri, Aydn Tarih Grubu Yayn (3), Aydn, 2006. NAL, Mehmet Ali; Mill Mcadelede Direbolu Ky ve Yunan gali, Mill Mcadelede Denizli ve Mft Ahmet Hulusi Efendi Sempozyumu (24-25-26 Haziran 1992 Denizli), Trk Oca Denizli ubesi Yaynlar-2. 5. Tezler KODAL, Tahir; ATATRK Dneminde Denizli (1923-1938), Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Baslmam Yksek Lisans Tezi, Ankara, 1996.

35

STKLAL HARB DNEM ENERJ POLTKASI

Abdurrahim AYDIN*
zet: Tm mill g unsurlarnn tkendii Birinci Dnya Sava sonras Osmanl Devleti bir enkaz grnmnde idi, kmr madenlerinin ou yabanc ve yerli gayrimslimler tarafndan iletilmektedir. mtiyazl yabanc enerji irketleri elde etmi olduu iletme haklarn Osmanl Devleti aleyhine kullanmakta ve kaynaklarn retime aktarmamaktadr. Enerji kullanm ve enerji kaynaklarnn nitelii yetersiz ve ilkeldir. Osmanl Devleti fiil olarak bamszlktan mahrum bir duruma getirilmitir. Her yer harap ve halk en basit vastalardan yoksundur. Ekonomik aralar ve enerji kaynaklar igal devletlerinin kontrol altndadr. Trk ordusu terhis ettirilmi ve silahszlandrlmtr. ATATRK lkenin kt enerji kaynaklarn stiklal Harbinde mill iktisadi seferberlik anlay ile baarl bir ekilde yneterek Mill Mcadelenin kazanlmasn salayacak politikalar retmitir. Harbin kazanlmas iin gerekli kt enerji kaynaklarnn ynetimini gerekletirerek Dnya harp tarihinde mill kaynaklar ekonomiye kazandrarak bir ilke imza atmtr. Anahtar Kelimeler: stiklal Sava, kmr, petrol, odun, enerji Abstract: After the 1 World War in the Ottoman State, all elements of national power has been exhausted. Energy sourses was a wreck, most of the coal mine is operated by foreign and local non-Muslim. Foreign energy companies have obtained preferential rights of the businesses and resources to use against the Turkish state. They not transferred production to economy. Energy use and the quality of energy sources is inadequate, and primitive. The Ottoman state to actually bring a case has been deprived of independence. People everywhere are devastated. Economic tools and energy sources are under the control of the occupants states. Turkish army has been demobilizated and disarmament. Country's scarce energy resources successfully managed by Atatrk for the Turkish National Independence War. The economic mobilization directed successfuly to win the national struggle.Management of energy resources necessary was performed to win independence war Key Words: Independence War, coal, oil, wood, energy

Giri Osmanl mparatorluunun ar dalma sreci XX. yzyln balarnda hzlanm ve Birinci Dnya Savandan sonra ise, Osmanl Devleti ta kmrnden sonra dnyann enerji kayna olacak olan petroln pay edildii bir alan olmutur. ngilizler byk imparatorluklarn geniletmek ve Almanya da dnyada byk devlet olmann artlarndan olan enerji kaynaklarna sahip olmak iin mcadele vermilerdir. Osmanl Devleti de kendini bu alanda bulmu; hatta bu alana itilmitir.Yaklak alt yz yl sren varlnn ardndan, XXI. yzyln banda bata ekonomik ve asker olmak zere hemen her alanda byk bir knt ierisinde olan Osmanl mparatorluu, Birinci Dnya Savasndan ar yaralar alarak kmtr. Petrol ticari bir kaynak olmaktan kp politik gcn bir gstergesi hline gelince Osmanl topraklar da Birinci Dnya Savandan sonra yeni petrol politikasnn ve dnya dzeninin uygulamaya konulduu blge olmutur. Blgedeki petrol yataklar egemenlik mcadelelerine sahne olmu ve bu kaynaklar Batl petrol irketlerinin denetimine gemitir. Avrupa ve ABD bylece petrol kaynaklarna sahip olmak ve denetlemek iin blgeye

Asker Tarih Aratrmalar Dergisi (Say 15) ubat 2010 Yrd.Do.Dr., nn niversitesi BF retim yesi

37

odaklanmtr.1 Birinci Dnya Savan kazanan devletler Osmanl Devleti topraklarnn paylam mcadelesini Osmanl Devletinin enerji kaynaklarna gre yapmlardr.2 Kurtulu Sava bu artlar altnda balamtr. Mondros Mtarekesi ve Petrol Paylam Mondros Mtarekesi, ngilizlerin Akdeniz Donanmas Komutan Amiral Arthur Gough Calthorpeun tilaf devletleri adna, Bahriye Nazr Rauf Bey bakanlndaki Osmanl delegelerinin de Osmanl mparatorluu adna 30 Ekim 1918 tarihinde imza ettii, olduka ar artlar ieren 25 maddeden olumaktayd.3 Bu mtarekenin ilgili maddelerine dayanlarak Trk yurdu, ngilizler, Franszlar, talyanlar ve Yunanlar tarafndan igal edilmeye balanmtr. Bylece Osmanl petrol blgeleri paylalmtr. Franszlarn petrol ile ilgilenmeleri 1917 ylnda Fransada ba gsteren petrol krizi ile daha da artmaya balamtr. Fransz devlet adamlar 1918 ylnn Kasm aynda Deutsche Bankn Turkish Petroleum Companydaki % 25 hissesini devralmak zere giriimde bulunmulardr. Bu giriimler sonunda Aralk 1918de ngiliz Babakan Lloyd George ile Fransz Babakan Clemenceau bir araya gelerek Sykes-Picot Anlamasnda deiiklik yapmlar ve Musulun ngilizlere braklmalarna karlk olarak Fransann Musul petrollerinden pay almasna, ayrca Halep, am, Beyrut ve skenderunun Fransz mandas ile ynetilmesine karar vermilerdir.4 Mondrosta ngiltere iin en byk dl Irak olmutur. Irakta ok byk, petrol rezervleri ele geirilmitir. ngiliz Dileri Bakan Arthur James Balfour dnyadaki en nemli petrol kaynaklarnn Irakta olduunu sylemitir.5 ngiliz politikasnn temeli vazgeilmez enerji kayna olan petrole ne pahasna olursa olsun hkim olmaktr. Churchillin, ngiltere Avam Kamarasnda syledii u cmle de bu iddialar glendirmektedir: Efendiler! unu iyi biliniz ki bir damla petrol bir damla kandan daha kymetlidir.6

Duane Chapman; Global Oil Resources and the Persian Gulf: Security and Democracy, Contemporary Economic Policy, 19 (4): 2001, p. 371-381. 2 Peter R. Odell; The Significance of Oil, Journal of Contemporary History, Vol. 3, No. 3, (Jul., 1968), pp. 93-110. StableURL:http://links.jstor./sici?sici=00220094%28196807%293%3A3%3C93%3ATSOO%3E2 .0.CO%3B2-K 93 3 Mukaddes Arslan; Birinci Trkiye Byk Millet Meclisinin Trkiye Cumhuriyeti Tarihinde Yeri ve nemi, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, C XIX, S 56, Temmuz 2003, http://www.atam.gov.tr/index.php?Page=DergiIcerik&IcerikNo=180 4 Cemil enalp; Ulusal Kurtulu Savanda Fransz gal Blgelerinde Sivil ler/Asker Hkmet Faaliyetleri, Harp Akademileri Komutanl Yaynlar, Ankara, 2006, s. 224. 5 William Stivers; International Politics and Iraqi Oil, 1918-1928: A Study in Anglo-American Diplomacy The Business History Review, Vol. 55, No. 4. (Winter, 1981), pp. 517-540. http://links.jstor.org/sici?sici=00.076.805%28.198.124%2955%3A4%3C517%3AIPAIO1%3E2.0. CO%3B2-Y tieth century 6 Raif Karada; Petrol Frtnas, 5. Bask, Divan Yaynclk, stanbul, 1969, s. 102.

38

ngilizler kurduklar manda ynetimiyle Irak on sekiz vilayete ve kuzeyde Krt Blgesi, gneyde ii Blgesi ve Merkez Blgesi olmak zere blgeye blmlerdir. ngilizler petrol irketleri arasnda Irak petrolleri paylalmt. Bu durum Amerika Birleik Devletlerini rahatsz ediyordu. ABDnin Osmanlnn blgeden ekilmesiyle beraber dier Batl devletlerle i birlii iinde, blgede ekonomik ve siyasal nfuz elde etme abas iine girdii grlmtr. Zira ABDnin blge lkeleriyle ilikileri, Amerikan petrol irketlerinin ayrcalklar elde etmeye altklar Birinci Dnya Sava sonras yllarda balamtr.7 Amerikan Standart Oil of New York (Socony) Firmas, 1919 ylnda iki mhendisini Iraka petrol aramak zere gndermitir. Bunlardan birisi yazm olduu mektupta pasta o kadar byk ki bunun Amerikaya ait olmas iin her ey yaplmaldr. eklinde grlerini belirtmitir. Mektubun igal altndaki stanbulda ngilizlerce ele geirilmesi zerine Londra, Irak Yksek Komiseri Arnold Wilsona jeologlarn petrol aramas ynnde talimat vermitir. Bu gelime nedeniyle Socony Firmasnn talebi zerine ABD Dileri Bakanl ngiltereyi protesto etmitir. Benzeri kar atmalar bir sre daha devam ettikten sonra petrollerle birlikte, blgedeki Trk toplumu da ana vatann dnda kalmtr. 8 1919 Paris Bar Konferansnda Bakan Woodrow Wilson Britanyann Irakta vasi roln kabul ettiini vurgulamtr. lkeyi ilhak etme yerine, yerli halka medenileme yollarn reteceklerini ve bunlara yakn bir tarihte hrriyetlerine kavumalarn neden olacaklarn vurgulamtr. Bu rehberliin milletleraras serbest ticaret kurallar ile yaplmas gerektiini belirtmitir. Sonuta tm velveleye kar ngiliz ve Fransz petrol irketleri blgenin hkimi olmutur. 9 Kurtulu Sava ncesi ve Sonras Kafkasyada Durum 28 Mays 1918de Musavat Partisinin Lideri Mehmet Emin Resulzadenin bakanlnda Azerbaycan Mill ras Azerbaycann bamszln ilan ettii zaman Bak, ngiliz - Rus - Ermeni etelerinin igali altndadr. Azerbaycan Hkmeti Osmanl Devleti ile irtibata geti ve 4 Haziranda Osmanl Devleti ve Azerbaycan Cumhuriyeti arasnda dostluk anlamas imzaland. Anlamann 4. maddesine gre Azerbaycan Demokratik Cumhuriyetinin Bakan M. E. Resulzade Kafkaslardaki Trk ve Mslman halkna ynelik katliamn bir an nce durdurulmas iin Osmanl Devletinden asker yardm istedi. Bunun zerine Bakomutan Vekili Enver Paa Azerbaycanda durumun ok ciddi olduunu anlaynca Kafkas slam Ordusu adn tayan tekilat kurdu. ark Ordular Komutanl bnyesinde

Jensen; s. 543. Kadir Kasalak; Irakta Manda Ynetiminin Kurulmas ve Atatrk Dnemi Trkiye-Irak likileri, Asker Tarih Aratrmalar Dergisi, S 9, ubat 2007, Yl 5, s. 188. 9 Chapman; s. 371-381.
8

39

bulunan 5inci Kafkas Piyade Tmeninin Kafkas slam Ordusunun arasna katlmas emrini verdi. Kafkas slam Ordusunun Baky ele geirmek iin harekete gemesi Almanyann planlarna ters dmtr. Bu nedenler, Almanlar Osmanl Devletine kar harekete geirmitir. nk Trk birlikleri cazip petrol kaynaklarnn bulunduu Baky ele geirmek zereydiler. Almanya Genelkurmay Bakan Ludendorf, Enver Paaya hareketi durdurmamas hlinde, Osmanl Devletinde grevli Alman subaylar geri ekecei tehdidinde bulundu. Almanya Rusyaya Trkleri durdurmak iin arln koyacan, fakat bunun karlnda da Sovyet Rusyann Almanyann istedii petrol vermesinin lazm geldiini belirtmiti. Almanyann bu teklifi Lenin tarafndan derhl kabul edilmiti. Bak petrolleri konusunda Alman ve Sovyet Rusyann karlar birlemitir. Bakde 18 Mart 1918de kurulan komnist ynetimin ilk faaliyeti 1 Nisan 1918 tarihine kadar Bakdeki Trkleri katletmek olmutur. Bylece Moskova Hkmeti ihtiyac olan petrol sevkiyatnn devamlln temin etmitir. 27 Austos 1918de Brest-Litovska ek bir anlama imzalanmtr. Anlama ile Rusya Bakden karlan petroln drtte birini veya aylk belli bir kotay Almanyaya verecekti.10 nk Alman ekonomisinin ve ordusunun bu petrole ihtiyac ok fazla idi. 1918in sonlarna doru Almanyann birka haftalk petrol rezervi bulunmaktadr.11 Almanyann giderek kmr kaynaklarn tketmesi Almanyann iinde kmr ktlna neden olmutur. Yeterli petrole sahip olan Bat ordular modern savan faydalarndan istifade ederken, Almanya ise dmanlarnn zrhl ve hava saldrlarna kar yeterli petrol bulamad iin kar koyamamtr.12 Almanya sava srdrecek gerekli petrol bulamad iin ciddi petrol bunalm ile karlamtr. Sava petrol ktlna neden olunca Almanya iin daha fazla petrol elde etme stratejik bir hedef olmutur.13 Bu nedenle Almanya Bak petrollerinin salayaca ekonomik karlar Osmanl Devleti ile olan mttefiklik balarndan ok stte tutmaktadr. 30 Ekim 1918 Mondros Mtarekesinden bir buuk ay nce Osmanlnn Kafkas slam Ordusu Ruslar, ngilizleri ve onlarla beraber hareket eden Ermeni etelerini atarak Baky fethetti; Mondrostan 17 gn nce de Dastan kurtard. Fakat Mondros Mtarekesine gre Osmanl birliklerinin Kafkasyadan ekilmesi gerekiyordu. Yaplan anlamaya gre; Osmanl kuvvetleri ile Azerbaycan kuvvetleri ehri terk edecekler, Bak ve evresindeki sanayi blgeleri ngilizlerce igal edilecekti. 17 Kasm 1918de General Tompson komutasnda Bakye giren Mttefik ordular Britanya Petrol Ynetimi adl rgt kurdular. ngilizler Azerbaycan genelinde demir yollarn denetimleri altna alarak Bak petroln Batuma nakletmilerdir.
Nasr Yceer; Birinci Dnya Savanda Osmanl Ordusunun Azerbaycan ve Dastan Harekt, Ankara, T.C. Genelkurmay Bakanl Basmevi, 2002, s. 61. 11 W. G. Jensen; The Importance of Energy in the First and Second World Wars, The Historical Journal, XI, 3, 1968, p. 545. 12 age.; s. 544. 13 age.; s. 542.
10

40

Nakliyattan ve petrol alm satmndan nemli ekonomik kazan elde etmilerdir. Batum yoluyla Azerbaycandan o dnemin fiyatlaryla 114 milyon ruble deerinde petrol ihra ettiler. Kars grmeleri srasnda Trk delege heyeti, Bak petrolleri ile ilgili isteklerini dile getirmi ve her yl Trk Hkmetine Trkiyenin ihtiyalar gz nne alnarak petrol ve petrol rnleri gndermekle Azerbaycann ykml olmasn nermitir. Bu konuda Behbud ah Tahtinski, zel olarak Trkiyeye yardm edeceklerini ancak resm olarak bir kayt altna giremeyeceklerini belirtmitir.14 Grmeler srasnda verdikleri sz tutarak Mill Mcadelede kullanlmas amacyla Trkiyeye gaz ve benzin vermilerdir. 1921 yl iinde Nerimanovun ahsi emri ile Azerbaycan Dileri Bakan Mirza Davut Hseyinov, kazanlan Birinci-kinci nn Savalar zaferlerin erefine Azerbaycan halknn yardm iin 30 sistern petrol, 2 sistern benzin, 8 sistern kerosin gnderdiini bildiriyordu. Ayn yln mays aynda Azerbaycan Devleti, TBMM Hkmetine 62 sistern petrol gnderdi ve bundan sonra sava bitinceye kadar ayn deerde petrol ve vagon dolusu kerosin gndermeyi taahht etti. Bu taahhdn dnda 1922 ylnda Batum yolu ile Azerbaycan 9000 tondan fazla kerosin ve 350 ton benzin gnderdi.15 Kmr Ktl ve Terhisler Mondros Mtarekesinden sonra terhis ilemleri balamtr. Fakat nakliyat iin yeterli yakt bulunamamas Osmanl Devletini olduka etkilemitir. Mondros Mtarekesinin 19. maddesinin gereinin yerine getirilmesi yani Alman ve Avusturya vatandalarnn lkelerine gnderilmesi Osmanl Devletini byk skntlara sokmutur.16 Devletin az sayda olan gvenlik gc lkenin eitli yerlerinde patlak vermeye balayan ete olaylarn ve aznlk faaliyetlerini engellemek yerine Alman ve Avusturya vatandalarnn kontrolne ve lkelerine sevk edilmesine ayrlmtr. Suriyedeki ve memleketin dier yerlerindeki Alman subay ve birliklerinin stanbula geri gelmesi, ilk haftalarda demir yollarndaki tkanklklar ve kmr ktl yznden ok yava oldu.17 30 Aralk 1918 tarihinde kmr yokluundan dolay birka gn Anadolu trenleri hareket edemeyeceinden, sevk edilecek efradn terhis komisyonunun tebliine gre hareket etmesi bildirilmitir.18 12 Ocak 1919 tarihinde terhisleri geciken Suriyedeki efradn kmr tedarikinden sonra peyderpey gnderilecei bildirilmitir.19 Sefere

14 15

Kazm Karabekir; stiklal Harbimiz, Trkiye Yaynevi, stanbul, 1969, s. 963. A. emseddinov; Kurtulu Sava Yllarnda Trkiye-Sovyetler Birlii Alakalar, s. 66. www.tercuman.com.tr/v1/yazaryazi.asp?id=144... 16 Trk stiklal Harbi 1 Mondros Mtarekesi ve Tatbikat; Genelkurmay Bakanl Yaynlar, 3. Bask, Ankara, Genelkurmay Basmevi, 1999, s. 37. 17 Mehmet Okur; Mondros Mtarekesi Sonrasnda Osmanl Devletinde Bulunan Alman ve Avusturya Vatandalarnn lkelerine Gnderilme Meselesi, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, S 60, C XX, Kasm 2004, s. 705-727. http://www.atam.gov.tr/index.php?Page=DergiIcerik&IcerikNo=112 18 Gnkur. ATASE Bakanl Arivi; SH, K. 302, G. 63, B. 102-1. 19 aga.; SH, K. 468, G. 64, B. 23-1.

41

kan trenler depolardan gerekli yakt salayamadklar iin yollarda kaldlar ve seferler aksad. 18 Kasm 1919 demir yollar durum raporunda; mtarekeden sonra memleketlerine gnderilen Alman ve Avusturyal askerleri tayan 3 adet tren katar kmrszlk nedeni ile Afyonda 3 gn bekledii, terhis edilen askerleri tayan 1 adet tren katarnn ise yollarda kald bildirilmitir.20 Birou yakt sknts yznden souktan donmutur. Halepte 10.000 asker 1919 ylna kadar terhis edilememitir. 21 Osmanl Hkmetinin Alman hastalarn bir an nce memleketlerine gnderilmeleri iin gemilerin yakt ihtiyalarnn en azndan Triesteye kadar karlanmas iin tilaf devletlerine mracaat etmitir. 30 Aralk 1918de toplanan Mtareke Komisyonunda, Jeruzalem hastane gemisinin Cenova yoluyla Alman asker hastalarn nakletmesinin talyan Hkmetinin Osmanl Shhiye Heyetince hastalarn muayene edilmeleri ve bu muayenede talyan doktorlarn da bulunmas, vapurda spanyol nezlesine yakalanm birisinin bulunmamas artyla msaade ettiini bildirmesi zerine Alman hastalarn gnderilmesi mmkn olmutur.22 6nc Ordu Kumandanlna yazlan yazda bir taraftan stanbulun iaesi iin muhta olduu zahire vagonlarnn temini ve dier taraftan Anadolu ve Badat hattnn muhtelif istasyonlarnda kalm olan efradn ve muhacirinin nakli iin demir yolu irketinin ihtiya duyduu kmrn tedarikine alld ancak irkete verilen kmr madeninin azl nedeniyle nakliyatn aksayaca bildirilmitir.23 23 Ocak 1919 tarihinde ise kmr azlndan dolay stanbula hariten birlik gelemediinden mevcut askerle asayiin salanaca bildirilmitir.24 Pozantdaki efradn nakli iin Pozantdan Konya istikametine iki gnde bir tren seferi ayarlanmtr. Pozantdaki efradn yaya olarak yrtlerek buradan vagonlara naklinin yaplarak Konya Erelisine tahliye edilmesi istenmitir.25 Ayrca vesaitsizlik yznden Trabzondaki efrad stanbul celp edilemedii gibi Sinopta bulunan erzak da Trabzon ve Samsuna gnderilememitir.26 Trabzondaki askerin stanbula getirilmesi iin Gl Cemal vapuru tahsis edilmitir. Fakat bu vapurun bulunduu liman kmr almasna msait deildir. Binaenaleyh kmr vapurunun hareketi iin 500 ton kmrn buradan itas stanbulun istikbali ve emniyeti iin gerekli olduu bildirilmitir.27 Anadolu Demir Yollar Asker Komiserliine yazlan yazda, kmr vagonu varncaya kadar Anadolu hududu zerindeki

20

Mehmet zdemir; Mtareke ve Kurtulu Sava Balang Dnemlerinde Trk Demir Yollar Yapsal Ekonomik Sorunlar (1918-1920), Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 2001, s. 83. 21 Trk stiklal Harbi 1 Mondros Mtarekesi ve Tatbikat; s. 101. 22 Okur; s. 705-727. 23 Gnkur. ATASE Bakanl Arivi; SH, K. 127, G. 137, B. 137-1. 24 aga.; SH, K. 630, G. 64, B. 56-2. 25 aga.; SH, K. 127, G. 137, B. 137-1. 26 aga.; SH, K. 134, G. 111, B. 111-4. 27 aga.; SH, K. 134, G. 111, B. 111-1. aga.; SH, K. 134, G. 111, B. 111-2.

42

nakliyatn kmr miktar mevcudunun yetersiz olduu iin aksayaca ifade edilmitir.28 Zonguldak Blgesi Kmr Yataklarnn gali 1918-1922 yllar arasnda siyasi ekimeler ve alkantlar nedeniyle Zonguldak kmr retim sahasnda retim yavalad. tilaf devletlerinin gz koyduu havzaya ilk igal giriimi Franszlardan oldu. Fransz donanmasnn ve stanbulun kmr ihtiyalarnn temin edildii Zonguldakn korunmas ve ekonomik karlarn korumak bahanesi ile yreye asker karmlardr.29 Franszlarn gayesi ngiltereden nce kmr rezervlerine ulamak ve stanbulla Anadolunun denizden olan mnasebetini kesmektir. talya gizli anlamalar ve Mondros Mtarekesinde belirtilen yerleri igal etmesine ramen tatmin olmamtr. Amac Trkiyeden toprak koparmaktr. nk nemli lkeler iinde kendi kmrne sahip olmayan tek lkedir. Bu nedenle talya, Zonguldak kmr havzasna el atmak istedi. 28 Haziran 1919 tarihinden itibaren Versay Drtler Konseyinde talya konuyu gndeme getirdi. Fransz Delegesi Clemenceaunun sert tepkisi ile karlamasna ramen konunun peini brakmayarak konuyu San Remo Konferansna gtrd.30 Konferansta tek anlamazlk olarak kalan Ereli konusunda, Trkiye ile l anlama tasars maddeleri asndan Fransa ile talya arasnda anlamaya varld not edildi. talyann bu istei Sevr Anlamasyla teyit edildi. Bylece talya, Fransann yan banda Zonguldak kmr havzasna girdi.31 Bylece Osmanl mparatorluunun madenler yasasna bal olmayan Ereli Kmr Havzas talyaya tannmtr. Bu tannma kmr madenlerinin iletilmesi, madenlerin demir yollar ile tanmasn da kapsamtr. talyan Hkmeti, haklarn kullanrken 1 Kasm 1914ten nce elde edilmi tarafsz ve Mttefiklerin iletme haklarna dokunmayacaktr. Ayrca kmr madenlerine ilikin yeni kararnamelerin Trk Hkmetince kartlmasn salamak zere birbirlerine diplomatik destek salayacaklardr.32 ngilizlerde Kilimli blgesindeki kmr ocaklarn satn alarak nfuz blgesine sahip olmulardr. ngiliz harp gemileri Yunanlara Trk nakliyat hakknda bilgi vermi ve Trk gemilerine el koymutur. Yunanlar da Bat

28 29

aga.; SH, K. 138, G. 77, B. 77-2. Ali Sarkoyuncu; Mill Mcadele Dneminde Eskiehir Mitingleri ve ekilen Protesto Telgraflar, Balkesir niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, C 3, S 4, Yl: 2000, s. 250. 30 Mevlt elebi; Mill Mcadelede talyan galleri, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, C IX, S 26, Mart 1993, s. 395. 31 Ali Sarkoyuncu; Mill Mcadele Dneminde Zonguldak Kmr Havzasnda Fransz-talyan Rekabeti ve talyann Faaliyetleri s. 584. dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/45/784/10081.pdf 32 enalp; s. 51.

43

cephesine ikmal faaliyetlerine engel olmak iin Ereli, nebolu limanlar bata olmak zere Karadeniz limanlarn bombalamtr.33 Dnya Sava boyunca stanbulda kurulan Kmr Komisyonu havzadan karlan kmrlerin tilaf kuvvetleri tarafndan istedikleri gibi kullanlmasna imkn vermitir. tilaf devletleri Mondros Mtarekesi hkmlerine aykr olarak kmr iletmelerine de el atmlard. Meydana getirdikleri komisyon retilen kmrlerin havza dna karlmasnda tek yetkili merci durumunda idi. Kmr ilerini daha nce, Osmanl Kmr Komisyonu ile Zonguldak Kmr Komisyonu yrtmektedir. Dvel-i tilafiye Kmr Komisyonu, kmr ilerine mdahale edince Zonguldak Kmr Komisyonu bu komisyonun emirlerine gre hareket etmeye balamtr. tilaf devletleri kmr komisyonu kurarak buradan istihsal edilen kmrlerin alm satmn ele geirdiler. Bu nedenle Trk denizcileri ihtiya duyulan kmr almakta sknt ekmilerdir. Limana gelen Trk gemilerine zorluk kartlmtr. Fakat Ermeni ve Rum gemilerine annda ve istedikleri miktarda kmr verilmitir. stiklal Harbinin Kaynaklar Mondros Atekesinden sonra lkenin en verimli topraklar ve gelimi ehirleri igal edildii iin bu ehir ve yrelerin retiminden ve vergilerinden yararlanma olana bulunamad. stiklal Savann kaynaklar her bakmdan ok kt durumda idi. Halkn yaama seviyesi olduka dmtr. Yollarn, ulatrma aralarnn kt ve yetersiz oluu, mevcut olanlarn da nemli bir ksmnn igal altnda olmas ekonomik durumu olduka ktletirmitir.34 Ayrca, Birinci Dnya Savanda lkenin genleri retim alanndan alnp cepheye gnderilince, bu nfusun tketici duruma gelmesi sebebiyle retimde byk d oldu. Bylece nfus kaynann yetersizlii yan sra, en verimli ve zengin ticari ehirlerin de dman igalinde bulunmas nedeniyle, stiklal Sava boyunca ordunun insan kayna ve bunlarn beslenmesi, giydirilmesi, her trl bakm, silah ve cephane salanmas, maa ve dier masraflarn karlanmas iin; yoksul, retimi ok dk topraklardan ve kk ticari iletmelerin bulunduu ehirlerin kaynaklarndan yararlanld. nsan ve eitli retim mallarndan yararlanlan vilayet ve sancaklar ok azd. eitli gda ve malzemeyi tamak yakt ktl nedeniyle ok gt. lk Meclis gaz lambas nda, sa sobayla snarak ortaokulun tahta renci sralarnda alt. Komisyonlar ise gaz ya tenekelerinden kurulu masalarda alt. Meclis Bakannn kulland tek otomobilden

33

Ali Sarkoyuncu, Mill Mcadele Dneminde Eskiehir Mitingleri ve ekilen Protesto Telgraflar, Balkesir niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, C 3, S 4 Yl: 2000 s. 250. http://yayim.meb.gov.tr/dergiler/medergi/3.htm 34 Trk stiklal Harbi II. Cilt Bat Cephesi 1inci Ksm; Genelkurmay Bakanl, Ankara, Genelkurmay Basmevi, 1993, s. 20.

44

baka motorlu ara yoktu. Tat olarak at, katr, deve, eek ve araba kullanlmaktayd.35 Ordunun tek vesaiti Birinci Dnya Savandan kalm eski ve czi miktardaki otomobil istisna edilirse at ve kan arabalaryla merkep ve deve kollarndan ibaretti. Byk bir ordunun yevm ihtiyalar ve ikmal ileri dnlrse, o zamanki vaziyete gre memleketin tm kaynaklarna mracaat edildii hlde bile miktar on binleri geen bu vesaitle ordu, ancak son menzil noktasndan iki gn ileriye gidebilirdi. Yollarda kullanlan ulam aralarnn ou, ilkel aralard. Kan, iki veya drt tekerlekli atl arabalar, deve, eekle, tamaclk yaplyordu. 15-40 km aras gidebiliyorlard. Kamyon ve benzeri motorlu aralar ile bunlarn yaktlar yok denecek kadar azd. Mill Kuvvetlerin elinde Osmaneli-Eskiehir, Eskiehir-Ankara, KonyaUlukla hatlar vard. Bu hatlarda ise kmrl 15 ve mazotlu 5 lokomotif ve 717 kadar vagon vard. Mustafa Kemal Paa 25 Mart 1920 tarihinde bu hatlara el koydurtarak asker ynetim altna aldrtt.36 Ancak Eskiehir-Ktahya Savalar srasnda kmr olmad iin odun ve hatta vagonlar yaklarak tama yaplmaya alld. Trkiyenin elinde sadece alt gemi kalmt.37 Bakomutanlk Vekleti imendifer ubesi Mdrlne yazlan yazda hatlardan tanan kmr miktarlar ve gzerghlar belirtilmitir. Vapurlar ile Kabatatan 5 ton maden kmr ile 204 ton Kozlu kmr gelmitir. 21 Kasm 1918 tarihinde Haydarpaada 19 ton, Eskiehirde 12 ton, Afyonda 15 ton olup toplam 46 ton kmr depolarda mevcuttur.38 22 Kasm 1918 tarihinde Haydarpaada 9 ton kmr, Eskiehirde 10 ton kmr, Afyonda10 ton toplamda ise 29 ton kmr mevcudu bulunmaktadr.39 27 Kasm 1918 tarihinde Haydarpaada 20 ton, Bilecikte 45 ton, Afyonda ise 10 ton kmr mevcudu bulunmakta olup Haydarpaadan 260 ton kmr tahliye edilmitir.40 Lokomotiflerde kullanlan kmrler ekseriyetle toz hlinde olduundan yarm saatte bir ocan temizlenmesini icap ettirmekte, bu yzden birok tahrirat vuku gelmekte ve baz makinelerde bozulmaktadr.41 Fakat tama yetersizlii ve haberleme olanakszlklar yznden Eskiehirde ok malzeme kalm ve bu malzemeler cepheye sevk edilememitir. Sakarya Sava srasnda bu hatta gnde ancak 320 ton malzeme tanabildi. Byk Taarruz ncesi ise bu miktar 600 ile 900 tona ulamtr.
35

Mehmet Fahrettin Krzolu; Trk nklap Tarihi Ders Notlar, Atatrk niversitesi Yaynlar, Erzurum, 1977, s. 49. 36 Erdin Tokgz; Trkiyenin iktisadi Gelime Tarihi (1914-2004), maj Yaynevi, Ankara, 2004, s. 14. 37 Adnan Sofuolu; Kuvaymilliye Dneminde Kuzeybat Anadolu 1919-1921, Ankara, Genelkurmay Basmevi, 1994, s. 22. 38 Gnkur. ATASE Bakanl Arivi; SH, K. 126, G. 126, B. 126-1. 39 aga.; SH, K. 126, G. 129, B. 129-1. 40 aga.; SH, K. 126, G. 138, B. 138-1. 41 aga.; SH, K. 21, G. 231, B. 231-3.

45

Teklif-i Milliye Emirleri Finansmannda Kullanlmas

ve

Kmrn

stiklal

Harbinin

Teklif-i Milliye, fikir ve tatbikat olarak, yurt ve millet imknlarn en ksa zamanda derleyip toparlayarak tek hedef emrine vermenin, en mkemmel rneidir. Ordunun bu sava kazanabilmesi iin yiyecek, giyecek, cephane ve bunlarn tanmasn salayacak aralarn ve yaktlarnn bulunmasn hazrlayan bu emirlerin Mill Mcadelenin kazanlmasnda ok byk etkisi oldu. Bu emirlerdeki istekleri incelediimizde, Trk ordusunun yokluk iinde imknsz baard iyice anlalr. Mali ve iktisadi durumun bozuk olmas hususunu Mustafa Kemal Nutukta yle izah eder: Ankarada bulunduum sre iinde yalnz ordunun insan ve tat bakmndan yiyecek ve giyeceinin nasl temin edilecei ile ilgili tedbirleri almak ve dzenlemeler yapmakla uratm. Bakomutan Mustafa Kemal Paa, Ankarada, Bakomutanlk Kararghn tekil ettikten sonra, ordunun lojistik ilerini ncelikle ele alm, daha o zaman topyekn savunma prensipleri ile ilgili bir plan hazrlamtr. Bu plan esaslar erevesinde bir iki gn iinde youn bir alma ile 7-8 Austos 1921 gnleri, Teklif-i Milliye emirleri adyla birbiri ardna on emir hlinde yaymlanmtr. Ankara Teklif-i Milliye Komisyonu Bakan hsan Beyin basnda yer alan ilk bildirisi halka Hkimiyet-i Milliye gazetesi aracl ile duyurulmutur.42 Bu emirlerin tamam kanun kuvvetindedir. Teklif-i Milliye emirleriyle halktan toplanan ve Trk ordusunun ihtiyac olan her trl malzemenin cephe gerisinden cepheye tanmas, datlmas, depolanmas ve ksaca asker bir terim olan lojistik alanna giren bu faaliyetin aksamadan yrtlmesi gl bir menzil tekilatlanmasn gerektirmekteydi.43 Teklif-i Milliye emirlerinin hedefine ulamasnda nemli grevi stlenen kurulu ise, hi kukusuz topyekn savaa hazrlk iin kriz ynetim plannn asker kanadn iyi dnlm bir hiyerari iinde byk bir zveriyle yrten; Mdafaa-i Milliye Vekleti Sevkiyat ve Nakliyat Genel Mdrlne bal Menzil Blge Mfettilikleri, Menzil Hat Komutanlklar, Menzil Nokta Komutanlklar ve Menzil Konak Komutanlklardr. Bu grevliler, ordu harekt alannda kendi menzil kuruluu ile ve bu harekt alan gerisinde Mdafaa-i Milliye Vekletine bal Menzil Tekilat ile faaliyet gsteriyordu.44 Bu erevede iyi bir organizasyon iin yakt kaynaklarnn ve kmr ocaklarnn idaresi ile kmr hattnn kontrol ordunun denetimine verilmitir.45
42 43

Hkimiyet-i Milliye; 9 Austos 1921. Mehmet Akif Tural; Teklif-i Milliye (Halka Borcu Kalmayan Devlet), Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, S 32, C XI, Temmuz 1995. http://www.atam.gov.tr/index.php?Page=DergiIcerik&IcerikNo=801 44 Gnkur. ATASE Bakanl Arivi; SH, K. 854, G. 91, B. 91-2. 45 aga.; SH, K. 854, G. 88, B. 88-1.

46

Tama toplama merkezlerinden menzil mfettiliklerine, oradan cepheye kadar malzeme tama ilemi, arlkl olarak karadan yaplmtr. nk deniz, kara ve demir yolu ulatrmas gerek igaller gerekse yetersizlikler yznden ihtiyaca cevap verememektedir. Ordunun ve kurumlarn ihtiyac iin gerekli kmr nakletmek iin yirmi dokuz kfelik bir kmrc mfrezesi tekil edilmitir. Bu mfreze nakliye taburunun iinde olunacak ve mahrukat mfrezesinde gsterilecek mahallere kmr nakletmek zere emre amade bulunacaktr. Her hafta karlan kmr miktarn bildirecektir.46 imendiferlerin devaml almasn salamak iin kmre ilaveten aseton tedarikine de lzum bulunmaktadr. Ayrca hatlarn almas iin gerekli olan kmr ve odunun, Bilecik, Eskiehir, Ktahya, Afyon ve Konyadaki ubeler tarafndan imendifer Mdriyet-i Umumiyesinin belirledii miktarda cretsiz veya hesab daha sonra gnderilmek zere tedarik etmelerini ve bu hususta her kumandann kendi mntkas iinde sorumlu olduu bildirilmitir.47 Kara tamacl yk hayvan ile yaplmtr. Cepheye hatta mevzilere kadar mekkre kollar ile malzeme nakli yaplyordu. 8 Austos 1921de halkn elinde bulunan drt tekerlekli yayl araba, drt tekerlekli at ve kz arabalar ile kan arabalarnn btn donatm ve hayvanlar ile birlikte; binek hayvanlarnn, topeker hayvanlarn, katrlarn, yk hayvanlarnn, deve ve eeklerin % 20sine el konulmu ve menzil tekilatlarnn hizmetine verilmitir.48 Enerji alan ile ilgili emirlerle benzin, vakum, gres ya, makine yann % 40na el konulmutur. 18 Aralk 1921 tarihinde Harbiye Dairesi tarafndan Mdafaa-i Milis Mstearlna yazlan bir yazyla silah, benzin vakum vesairenin yeknu ile ortalama fiyatlar takdim edilmitir. Gres ya beher kilosu 40 kurutan, vakum ya beher kilosu 32 kurutan, benzin beher kilosu 33 kurutan satlmtr.49 Daha sonra el konulan malzemelerin bedelleri geri denmitir. Cephelerin ikmal masraflarnn artmas zerine, halktan alnan vergiler yeterli olmamtr. Bu durumda baka kaynaklar bulma zorunluluu ortaya kmtr. D satmda nemli bir meta olan kmr retimi artrlm, tketime, tasarrufa byk bir dikkat gsterilmi israf nleyici yasalar karlmtr.50 Kuvaymilliyenin ikmali iin Zonguldaktan ihra edilmekte olan kmrlerin beher tonundan Mdafaa-i Milliye adna birer lira alnmas iin Byk Millet Meclisi Hkmetince bir geici kanun karlmas istenmitir. Bu verginin madenlere ve kmr amelesine zararnn dokunmayaca, bu verginin kmr alm ve satm ileri ile itigal eden stanbul tccarlarnn cebinden kaca belirtilmitir. Ereli ve Zonguldak havzalarndan ihra
46 47

aga.; SH, K. 290, G. 54, B. 54-1. aga.; SH, K. 841, G. 92, B. 92-1. 48 Ak Sz; 10 Austos 1921. 49 Serpil Srmeli; Mill Mcadelede Teklif-i Milliye Emirleri, Atatrk Aratrma Merkezi Bakanl Yaynlar, Ankara, 1998, s. 116. 50 hsan Gne; Mill Mcadele Dnemi Bteleri, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, S 12, C IV, Temmuz 1988. http://www.atam.gov.tr/index.php?Page=DergiIcerik&IcerikNo=939

47

olunacak maden kmrlerinden alnacak ihracat resmi, kanun olarak Mustafa Kemal Paa tarafndan bizzat 12 Austos 1920 tarihinde Bakanla sunulup 15 Austos 1920de yrrle girdi. Ykanm kmrden 3, ykanmam kmrden 2 lira vergi alnmas kararlatrlmtr. Ayrca bu kanunla tilaf devletlerinin kmr havzasndan istedikleri gibi faydalanmalarna imkn veren mevzuat yrrlkten kaldrlmtr.51 Sakarya Savann devam ettii gnlerde Trkiye Byk Millet Meclisince kabul edilen 151 sayl Kanun ile TBMM Hkmeti sava iin gerekli olan silah ve cephane ihtiyacn karlamak zere, Zonguldak ve Ereli blgesinde de kan kmr bir dviz kayna olarak deerlendirerek, bu blgede retilen kmrn iletme sistemini dzene koymay amalamtr. Zonguldak ve Ereli kmr blgesinden karlan maden kmrleri ounlukla ihra edilmitir. Anadoluda bu maden kmrlerinin kullanlaca ar sanayi mevcut olmad gibi demir yollarnda da kullanlamyordu. Blgenin Anadoluya demir yolu ve dzgn kara yolu ile balantsnn olmamas bu blge maden kmrlerinin ierilere tanmasn nlyordu. Anadoludaki demir yolunda bu yzden odun veya i blgelerde karlan linyit kmr kullanyordu. Anadoluda filizlenen yeni devletin maden kmrne ihtiya gsteren bir donanmas yoktu ve asl sava karada yaplacandan bir donanma kurulmas zerinde de pek durulmuyordu. Zonguldak ve Ereli blgesinin maden kmrlerinin sava ekonomisi ve savunma hizmetinde kullanlmas sz konusu olmadndan d lkelerden silah ve cephane alnmasnda kullanlacak dviz kayna olmak zere, maden kmr retimi mmkn olduu kadar tevik edilmekteydi.52 Mill Mcadele Dneminde, Zonguldak blgesinden mill kuvvetlere ikmal faaliyetlerinde bulunulmutur. Havzadan karlan kmrlerle kmr nakliyat aralarnn ikmali yapld gibi, yine bu kmrlerden Ruslara verilerek karlk olarak benzin ve mazot salanmtr.53 stiklal Harbinde Kmr ileri TBMM kurulduunda kmr havzasnda alan iinin sosyal durumu son derece ktdr. Gvencesi olmayan ve dk cret alan iiler yabanc sermayedar ile tefecilerin emri altnda ezilmektedir.1920 ylnda 5000 civarnda Trk iisi mevcuttur. Kmr ocaklarna ii ikmalleri Zonguldak, Bartn, Ereli, Devrek ve havalisinden yaplmtr. Bu iiler yrede nemli bir Trk nfusunu oluturmaktadr. Bu iilerin karaca kmrler Kuvaymilliyenin ikmali iin nemlidir. Bu nedenle Mill Hkmete iilerin sosyal durumlarnn iyiletirilmesi, yre halknn Mill Mcadele lehine kazanlmas bakmndan etkili olaca akt. Ayrca ngilizler blgedeki baz
Ali Sarkoyuncu; Mill Mcadelede Zonguldak ve Havalisi, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, s. 321. 52 Alptekin Mderrisolu; Kurtulu Savann Mali Kaynaklar, Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara, 1990, s. 289. 53 erife Yorulmaz; Discovery of Coal and Concessions of Coal Mines in Turkey (1829-1937), Proceedings of the 11 th Turkish Coal Congress, Bartn-Amasra, Turkey. 10-12 June 1998, s. 294. http://www.maden.org.tr/resimler/ekler/7e87c2f4fc7f7c9_ek.pdf
51

48

ameleleri kandrp Kardif ocaklarnda almak zere ngiltereye gndermesi amelelerin hayatn tanzim ve slah iin kanunun yaplmas zorunluluunu ortaya karmtr.10 Eyll 1921 tarihinde 151 sayl Ereli Havzasnda Maden Amelesinin Hukukuna Dair Kanun kabul edilmitir.54 Ayrca maden tozlarnn satndan elde edilecek gelirin ameleye braklmas iin de kanun hazrlanm ve bu kanun ise 28 Nisan 1921 tarihinde kabul edilmitir.55 Zonguldakta kmr ihtiyacn temin iin ocakta alanlar arasndaki fiil hizmet erbabnn askerliklerinin tecil edildii firari ve bakayadan olanlara da mdahale edilmedii ve birliklerde bulunan madenci erlerin terhis ve ocaklara iade olunmalarnn gerektii belirtilmitir.56 Bu ekilde, yetimi iilerin askerlik hizmeti iin maden ocaklarndan ayrlmalarnn douraca retim dkl nlenmi oluyordu. 29 Aralk 1919 tarihinde de Zonguldakta kmr ocanda alan iileri ekyalara kar can ve mal gvenliklerinin salanmas iin stanbuldan iki tabur gnderildi.57 Zonguldak kmr havzasna yabanclarla birlikte, yerli Rumlar da kmr iletmeciliine el atmlard. letmeci Rumlarn yan sra, mhendis, mhendis muavinlerinin ounluu da aznlklardan idi. Bunlardan baka, Zonguldak kmr havzasndaki maden baavular, ustabalar, memurlar, makinistler, ateiler hatta ocaklardaki kazmaclarn bir ksmn da aznlklar tekil ediyordu.58 En zengin mnferit ocaklara yerli Rumlar sahip olmulard. Bunlarn en nemlisi 60 numaral Rumbaki ocayd. Ocan sahibi ise Rumbaki adndaki yerli bir Rum idi. Ayrca Yunanl Arvandis kardeler talyanlarla birlikte, Kozlu Kmr Madenleri Osmanl Anonim irketini kurmulard.59 zmir ehrinin Yunan askeri tarafndan igal edildii haberinin Somada duyulmas zerine, kmr ocaklarnda alan sekiz yz Mslman amele grevlerini terk etmek istemilerdir. Soma ocaklarndan karlan kmr miktar imendiferlerin ihtiyacn ziyadesi ile karladndan dolay, bu kadar amelenin grevlerini terk etmeleri, imendiferlerin ilememesine sebebiyet verecei teemml olunmu ve ocak sahiplerinin srar ve ricas zerine amelenin ilerine devam etmeleri hususu temin edilmitir.60 Odun mteahhitlerinin iilerinden byk ksmnn askere alnmas mteahhitlerin demir yoluna verdii odunlarn azalmasna neden olmutur.61

54

28 Nisan 1919 tarihli Ereli havza-i fahmiyesindeki madenlerde bilfiil alacak amele hakkndaki kararname. 55 Sarkoyuncu; s. 286. 56 Gnkur. ATASE Bakanl Arivi; SH, K. 3799, G. 378, B. 1-9, 20 12 1335. 57 aga.; SH, K. 3899, G. 4127, B. 6. 58 Ali Sarkoyuncu; Zonguldak ve Havalisinde Mill Mcadeleye Zarar Verici Faaliyetler, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, S 23, C VIII, Mart 1992, s. 331-356. 59 http://www.atam.gov.tr/index.php?Page=Print&DergiIcerikNo=826&Yer=DergiIcerik 60 Ahenk; 18 Mays 1335. 61 Ziya Grel; Kurtulu Savanda Demir Yolculuk, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1989, s. 34.

49

stanbulun Enerji htiyac stanbulun ihtiya duymu olduu kmrn temin edilmesi iin yeterli nakliyat arac temin edilememitir. Demir yollar boyunca 95 ile 100 vagon yiyecek olduu hlde stanbula getirilememitir. Hat zerinde 1 gram kmr bile kalmamtr.62 Ayazma mevcut ocaklarndan istihsal edilen kmrlerin naklini temin iin Ayazma Kmr Madeni Mdriyetince tedarikine lzum gsterilen lokomotifin alelacele temin edilmesi istenmitir.63 stanbulun ihtiya duyduu yaktn temini iin Sahra hattnn linyit kmr nakliyatna yer verilmesi ve odun nakliyat yerine hattn kmr nakliyatnda almas istenmitir.64 Karadeniz mstahkem mevkisine ait odunlara stanbul Orman Mdriyeti tarafndan yaplan mdahalelerin nlenmesi istenmitir.65 Belgrat Ormanlarnn tahribat endie veren bir duruma gelince tedbirler alnmas istenmitir. Ormanlarnn mntka-i akti dhilince olduu,66 malat- Harbiye-i Mdriyet-i Umumiyesine 8 Mart 1920 tarihinde yazlan yazda Belgrat Ormanlarn harap eden aa kesme icraatnn yaplmamasnn tilaf ktalar kumandanlarna tebli edilmesi istenmitir.67 2 Mart 1921 tarihinde stanbul un, su bentlerini muhafaza eden Belgrat Ormanlarndan aa kesimi ile kmr naklinin yasaklanmas karar alnmtr.68 Linyit ocaklarndan karlan fazla miktarda kmrn naklinin temini iin hattn yeterlilii imkn dairesinde desteklenmesine allmas Ktaat Mfettiliinden rica edilmitir. ngilizlerin stanbul Ormanlarndaki faaliyetlerinin takip edilmesi neticesinde, ngilizlerin Sahra hattn igal fikrinde olmadklar bilakis hattn kendilerine ibraz ettii hizmetten memnun bulunduklar Hariciye Nezaretinden gnderilen tezkerede bildirilmektedir. Ormanlardan elde edilen odunun ormanlarda tahribat yapmasn nlemek iin: ngiliz ordusunun ihtiyacndan fazla odun nakil edip etmedii eer fazla nakliyat yapld ise: 1. imdiye kadar Sahra hattnn mteahhit namna tad odun miktarnn tespiti, 2. Mteahhidin ngiliz ordusu ile yapm olmas lazm gelen mukavelenamenin tetkik edilerek mezkr ordunun ihtiyac ile nakliyat miktar arasnda ne derece muvazene mevcut olduunun tespiti, ayet mteahhidin fazla nakliyat yaptrd teyit edilirse Odun Nakliyat Nezaretinden mamur ngiliz zabtna Sahra hatt kumandan tarafndan izahat- metne itasn,69

62 63

zdemir; s. 83. Gnkur. ATASE Bakanl Arivi; SH, K. 504, G. 42, B. 42-5. 64 aga.; SH, K. 505, G. 1, B. 1-1. 65 aga.; SH, K. 1552, G. 39, B. 64-2. 66 aga.; SH, K. 50, G. 7, B. 7-1. 67 aga.; SH, K. 4688, G. 61, B. 74-2. 68 aga.; SH, K. 4986, G. 65, B. 116-1. 69 aga.; SH, K. 505, G. 1, B. 1-2.

50

3. Yukarda iki maddede bahsedilen szleme zerine mteahhit hesabna olan katarlarn tehiri istenmitir.70 stihbarata gre stanbulda 3500 ton kmr bulunduu ve bunun bir ksm yani takriben yevmiye 25 tonu istimal edilecektir. Binaenaleyh 500 ton kmrn mezkr ubenin ihtiyac iin ayrlmasna, kalan 3000 ton kmrn kumpanyalara tevzi edilmek zere ubeye verilmesi istenmitir.71 Karargh Umumi imendifer ubesi, Ereli istasyonunda mahrukat yokluu nedeniyle trenlerin hareket edemedii, mezkr istasyonun Haydarpaaya kadar olan ihtiyacnn stanbuldan gnderilecek kmrle temini rica edilmitir. Mezkr istasyonda mahrukat yokluu srekli olunduu ve bu yzden trenlerin hareket edemedii iin stanbuldan kmr istenmitir.72 Anadoluda Enerji Meselesi Yakt ktl Anadolunun her kesinde kendini hissettirmitir. rnein, Adanada odun, kmr ve gaz sknts ekilmi, Adanann klk odunu ve kmr Toroslardan salanmasna ramen bu blgeden tahkimat yaplamaynca yakt sknts ba gstermi olduundan karne usulne bavuruldu. Bahelerden meyve aalarnn bile kesilmesine izin verildi. Vurguncu oduncular tredi. Fiyatlar ykseldi. Sahipsiz Trk balar birer arsa hline geldi. Birok kii kesesini doldurduktan sonra yasaklama gelmitir.73 Gleye ormanlardan kereste ve kmr nakli iin Karstan dekovil hatt kurulmutur.74 Civardaki Erzurum enkayada kmr madenleri olmasna ramen arazi pek sarp olduundan kmr, Gleye kadar arabalarla tanmtr. Fakat arabalar muhacir arabalarndan iki misli yk tama kapasitesine sahiptirler.75 Cepheye kuvvet ve yiyecek sevki iin trenlerin almas gecikmi, trenlerin odun ihtiyac Erzurumdan karlanmtr. Erzurumda yakacak sknts ektii iin ordu ihtiyacn terk edilmi evlerin enkazndan karlamtr.76 11 Kasm 1920de Ispartada Demiralay Kumandan Hafz Beye, yazlan yazda kasabann ihtiyac iin kylerden gelen odun ve kmr yklerinin vruduna meydan brakmayarak kasaba haricinde baz efelerle bunlarn peine taklan birok ahalinin ykleri be on kuru mukabilinde alp sahiplerini defettikleri iitiliyor ve grlyor. Bu hl kasabaya mahrukat vruduna mani olarak ihtiyacat- umumiyeyi memleket temin edilememekte ve ahalice skntya mucib olmakta olduundan mahrukatn dorudan doruya pazara celbini ve herkesin ihtiyacn pazardan temin eylemesini
70 71

aga.; SH, K. 505, G. 1, B. 1-3. aga.; SH, K. 127, G. 65, B. 65-1. 72 aga.; SH, K. 127,G. 131, B.131-1. 73 enalp; s. 270. 74 Ray aral 60 cm veya daha az olan aralar buhar hayvan veya insan gcyle yrtlen kk demir yolu... 75 Karabekir; s. 962. 76 Haluk Selvi; Mill Mcadelede Erzurum (1918-1923), AKDTYK Atatrk Aratrma Merkezi, Ankara, 2000, s. 260.

51

teminen Merkez Memurluu maiyetine Demir Alayndan 10 svari neferinin terfiki istenmitir.77 Mill Mcadele srasnda da Zonguldak kmr havzas ve Soma yataklarndan faydalanamadmz iin Afyonun gneyindeki Sultan Dalarnda bulunduu bilinen linyit yataklar ve demir yollarna yakn dier baz yataklardan linyit retilmitir.78 stanbulda odun, kmr derdinden kl olanlara Trabzona gitmeleri tavsiye edilmitir. ehrin bir ksm elektrikle aydnlatlmaktadr. nsanlar srtnda kmr ve odun tamaktadr. Odun yerine fndkkabuu yaklyordu. Fndkkabuu idareli olduu iin odunun ilevini fazlas ile yapyordu. 7,5 kuru olan bir uval fndkkabuu 20 kurua kmt.79 Soma Kmr Yataklarnn gali Soma ve civarndaki ocaklarda vasati 300 ton kmr Aydn hatt gzerghndaki Ske ve Nazilli ocaklarnda toplam vasati 100 ton kmr ihra olunmaktadr. Soma ve Nazilli ocaklarndan karlan bu kmrn 300 ila 350 tonu, kmr sarf eden Aydn ve Kasaba demir yollarna, Anadolu ve Bandrma hattna, zmirdeki askeriye fabrikalarna, askeriye iin bahriyede bulunan asker vapurlara, mensucat fabrikalarna, su ve hava gaz ve krfez vapur irketlerine verilmektedir. Alnan kmrlerin parasnn ara sra verilmesi kmr sevkiyatn aksatmaktadr.80 Ayrca kmr yataklar da igal edilmitir. gal askerleri istedikleri kadar geici olarak gelmi olduklarn ifade etseler de bu gelimeler Manisallar huzursuz etmeye yetmitir.81 Soma kmr ocaklarnn Franszlar tarafndan keyfi igali Babaliye yazlmt. Soma kmr ocaklarndan ihra olunan kmrlerin imendifer idaresince zmirdeki hava, su, tramvay ve vapur kumpanyalarna verildiinden dolay, imendifer ihtiyacna yetecek kadar kmrn temin edilmesi istenmitir.82 Bunun zerine 27 Ekim 1918 tarihinde ve Anadolu hattna 500 ton kmr teslim edilmitir.83 Bu haksz mdahalenin nlenmesi iin ngilizler nezdinde yaplan teebbsten bir netice kmad gibi, Fransz temsilcileri bu durumun mtareke artlarna aykr olmadn bildirdiler. stelik Aydn ve Turgutlu asker hat mdrlerinin ortak imzalaryla hat komiserlerine verilen yazda; 2 Nisan 1919 tarihinden itibaren ocaklarn kendilerine teslim edilmesi ve

77

Bayram Kodaman-Hasan Babacan; Hafz brahim Demiralayn Hatrat, Ispartada Mill Mcadele, S.D. Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Aratrma ve Uygulama Merkezi Mdrl Yaynlar, Isparta, 1998. s. 250. 78 www.batul.deu.edu.tr/mak/bitirmetezleri/.../MURAT%20SACLI.pdf s. 17. 79 Sabahattin zel; Mill Mcadelede Trabzon, Ankara, Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1991, s. 144. 80 Gnkur. ATASE Bakanl Arivi; SH, K. 127, G. 57, B. 57-1. 81 Metin Ay; Mill Mcadelede Manisa Kurtulu zel Say: 7, Ekim 1994 Manisay Mesiri Tantma ve Turizm Dernei, http://w3balikesir.edu.tr/~metinay/manisa.htm 82 Gnkur. ATASE Bakanl Arivi; SH, K. 186, G. 6, B. 6-1. 83 aga.; SH, K. 127, G. 57, B. 57-2.

52

ocaklarda bulunan asker memurlarn geriye arlmas, ocaklarn, teleferik hattnn teslim edilmesini ve teslimde hibir glk karlmamasn istemilerdi. Bunun zerine; 1- Soma kmr ocaklarndaki malzemenin ocaklar igal eden Franszlara verilip verilmeyecei, ocaklarda alanlarn merkeze celp edilip edilmeyecei, 2- Soma ocaklarnn Franszlara teslimi, yerli kmre ihtiya kalmamasndan dolay Aydn hattnn ve zmir kmr merkezinin kaldrlp kaldrlmayaca, 3- Soma maden ocaklarnn braklmasnn istendii bildirilmitir.84 muhafazas iin bir mfrezenin

zmir valisine yazlan yazda, stanbul ve Anadolu demir yolu hattnn kmr ihtiyac iin 50 ton Soma kmrnn Afyonkarahisarna derhl sevk ve itasna balanlmas istenmitir.85 Anadoluda kmr kadrannn tkendiini Anadolu ve zmir hatlar seferlerin kesintiye uradn ve efradn gerekli yere gnderilemedii ifade edilmitir.86 Ayrca, zmirin yakt ihtiyacn karlayacak yeni kefedilen zengin kmr madenlerinin bulunmasna ramen istifade edilememektedir. nk Burhaniye ocaklarnn iletilmesini salayacak yetimi amele ve usta ve aralar yeterli deildir.87 Daha sonra Eridir - Denizli tren hattnn kabiliyeti 400 tona karlarak tedbir alnmtr. Binaenaleyh ordu bu tertibatta yandan iae edilebilecekti.88 Karadenizde Yakt Tamacl Osmanl donanmas tilaf devletlerinin elinde bulunuyordu. Bu sebeple stiklal Sava boyunca TBMM Hkmetine bal birimler ok snrl imknlarla alt. 24 Austos 1920de Mill Mdafaa Vekleti Umuru Bahriye Mdriyeti kuruldu. Bu maksatla, Karadenizde kaak olarak bir deniz nakliyat tekilatnn meydana getirilmesi hayati bir harekt ihtiyac olarak ortaya kmtr. zellikle yurt dndan gelen malzemenin tanmas iin deniz tamacl byk nem tayordu. Umuru Bahriye Mdriyeti, mahalli tekneler ve gnllleri son derece baarl bir ekilde rgtlemi; dman gemilerinin hareketlerini izlemek zere gvenilir bir istihbarat a tesis etmi ve bu nedenle lojistik nakliyat, en uygun zaman ve mekn koordinesi ile baaryla srdrlmtr.89

84 85

aga.; SH, K. 1492 2948. aga.; SH, K. 127, G. 51, B. 51-1. 86 aga.; SH, K. 183, G. 33, B. 33-1. 87 aga.; SH, K. 841, G. 92, B. 92-1. 88 Cevdet Kerim nceday; Trk stiklal Mcadelesi Konferanslar, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, S 24, C VIII, Temmuz 1992. http://www.atam.gov.tr/index.php?Page=DergiIcerik&IcerikNo=568 89 http://www.dzkk.tsk.mil.tr/turkce/TarihiMiras/GenelTarihce.asp

53

Rus limanlarndan balayan tamada sivil motorlar altlar. Ulatrma filosundaki gemilerden motorlu gambot dndaki tm gemiler kmrle ilemektedir. Bu gambotlarn balca sorunu, yakt olarak kullandklar kmrn azl ve kmr salanmasnda yaanan zorluklar olmutur. rnein, Gl Cemal vapurunun Trabzona seferi iin muktezi 500 ton kmrn buradan itas iin Nafia Nezaretine yazlmt. Cevaben kmr buhran dolaysyla talep edilen kmrn gerek imdilik gerek yakn bir zamanda buradan itasna imkn olmad bildirilmitir. Ayn gnlerde 9uncu Ordu mfettii olarak blgede grev yapan Mustafa Kemal Paa da bu gemilerle yakndan ilgilenmitir. rnein 20 Mays gn Harbiye Nezaretine ektii telgrafla gemiler iin 500 ton kmr istemi, bu istee karlk Giresun vapuruyla 13 Haziran gn 500 ton kmr gelmi ve gemiler tekrar aktif duruma gemitir. Ancak temmuz aynda ayn sorun tekrar etmi, bu kez ancak iki ay sonra, nce 8 Eyllde am vapuruyla daha sonra 20 Eyllde Giresun vapuruyla kmr getirilebilmitir. lerleyen gnlerde de blgede grevli komutanlarn kmr istei devam etmitir.90 Kmrn kayna Zonguldak olmasna ramen Zonguldak Limannn ak liman olmas ve ehrin her an tilaf kuvvetlerinin igaline uramas olasl nedeniyle burada bir merkez kurmak son derece zordur. stanbuldan nebolu ve Trabzona tamacln en nemli duraklarndan birisi Ereli Limandr. Karadeniz Ereli Nakliyat- Bahriye Kumandanl, stanbul-Akakoca ve Trabzon-Akakoca arasnda yaplan deniz nakliyatn sevk ve idare etmek, ayn zamanda blgesindeki nakliye gemi ve aralarna lojistik destek ve s kolaylklar salamak zere, 17 Nisan 1921 tarihinde Erelide kurulmutur. Komutanln bana ise Gverte Binba Hulusi Bey (sonradan Tuamiral Hulusi Gkdalay) getirilir. Komutanln balca grevi, blgesindeki deniz tamacln dzenlemek ve limana gelen gemilerin kmr ve lojistik ihtiyalarn karlamaktr. Ereli Liman, Bat Karadenizdeki asker tamacln en nemli merkezi durumuna gelmi ve Kurtulu Sava sresince bu nemini korumutur.91 Mill Mcadelenin ilk yllarnda fazla gemi olmamasndan dolay deniz tamaclnda gecikmeler meydana gelmitir. Dou Karadeniz limanlarndan Batum ve Novorosiskiye yk almak zere giden gemilerin arkasndan kmr gndermek zorunda kalnmtr. Alemdar vapuru karlarak Kuvaymilliyeye iltihak etmek zere limanmza iltica etmesiyle Rusyadan yaplan tamaclkta grevlendirilmesi stiklal Savanda nemli hizmetler yapmtr. Aydn Reis ve Preveze gambotlarn Ruslar teslim edeceklerinden yakacaklar kmr ile mrettebatn Tuapseye izam, ahin vapurunun tamiratnn hitam bulmad, Tuapse ehbendirliinden

90

Serdar Hseyin Sayar; Kurtulu Sava Dneminde Denizcilik Faaliyetleri Ankara niversitesi Trk nklap Tarihi Enstits Yksek Lisans Tezi, Ankara, 2007. 91 Trk stiklal Harbi; Deniz Cephesi ve Hava Harekt, C V, Ankara, Genelkurmay Basmevi, 1964, s. 211, 212.

54

bildirilmektedir. Mezkr mrettebatla icap eden kmrn sevki iin gerekli malzemenin nceden alnarak antiyede stoklanmas istenmitir.92 Daha sonra Yunanlardan Enosis ve Uranya adl yk gemilerinin ele geirilmesi ile kmr nakliyat daha dzenli hle gelmitir. 1922 ylnn Eylln ilk yarsnda 680 ton kmr Zonguldaktan Trabzona gnderilerek depo edilmitir. 1920 ylnda 569.000 ton, 1921 ylnda ise 340.041 ton, 1922 ylnda 41.044 ton kmr Zonguldaktan istihsal edilmitir. Birka gemiyle balayan bu ulam giderek glenmitir.93 Zonguldak kmr havzasnn ynetimi TBMM Hkmetince yrtlmeye balanmasyla, Trk gemilerinin ihtiyac olan kmr daha kolay salanr olmutur. Gemiler kmr ihtiyalarn Zonguldak, Sinop, Samsun ve Trabzon limanlarndan da temin etmilerdir. Doudan batya silah ve cephane tayan gemiler dnlerinde Zonguldaktan kmr yklemilerdir. Dmann deniz kontrol altnda en mkl artlar altnda kmrle ikmal edilen ihtiyar teknelerle yl boyunca yaplan nakliyat, Bat Cephesini her bakmdan beslemitir ve 9 Eyll tarihinde zmirin kurtarlmasyla ulalan mutlu neticeye nemli katks olmutur. Odun Tedariki Kmrn hem pahal hem de tedarikinin zor olmas kalorisi az olan odunun yakt olarak kullanlmasna neden olmutur. Fakat demir yolu ktalarnda odun temini iin grevlendirilen amele taburlar kalmadndan bu i mteahhitler eliyle yaplmaya alld. Fakat onlara da para verilemedi, para alamayan mteahhitler i yapmadlar. Ormanlardan kesilen odunun demir yolu boyunca uygun yerlere tanmas iin gereken yk hayvannn bulunmamas odun tedarikini gletirdi ve demir yollarndaki tamacln tamamen durmasna neden oldu.94 Trenlerde yakt iin yeni bir alternatif olarak petrol ile ileyen sistem kuruldu.95 El konulduunun ilk aylarnda lokomotifler kmr ve mazotla ilemilerdir. Kmr ve mazotun bittii austos aynn sonunda Bat blgesindeki il ve sancaklara odun salanmas istenmi ise de bir sonu alnamamtr. Bu istee en ok Ktahya ve Bilecikten ilgi gsterilmitir ardak halk tarafndan ilk gn zarfnda Hamidiye ve ardak istasyonlarnda 400 araba odun indirilmesine ramen yeterli olmamtr.96 Eyll 1920 bandan itibaren trenler iin ok miktarda odun ihtiyac hasl olmutur. Odun mteahhitleri ile birok sorun yaanmas yakt ihtiyacnn artmasna ve nakliyatn aksamasna neden olmutur. Odun mteahhitlerine para verilmemitir. Asker tamalar iin veresiye odun verildii hlde, odun
92 93

stiklal Harbinde Bahriyemiz; Deniz Kuvvetleri Yaynlar, Ankara, 2002, s. 51. Ergn Aybars; Trkiye Cumhuriyeti Tarihi 1, Ege niversitesi Basmevi, 1986, s. 319-334. 94 zdemir; s. 85. 95 age.; s. 86. 96 Nuri Kstkl; Mill Mcadelede Denizli, Isparta ve Burdur Sancaklar, Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara, 1999, s. 130.

55

kesmek iin mteahhitlerden orman vergisi pein istenilmektedir. Mteahhitler ise idareden para alamadklar iin bu vergiyi deyememektedirler. Bylece odun salamak olduka g olmaktadr. Der ile hsaniye istasyonlar arasnda mteahhitlerin toplad 300 m odun nemli asker tamalarn olduu bir srada, orman memurlar trene yklettirmemilerdir. Ayrca Orman daresi 23 Aralk 1920 tarihine kadar mteahhitlerin demir yollar idaresine verdikleri odunlar kaak olduklar gerekesiyle el koymutur. Bu durumda paralarn alamayan mteahhitler ilerini brakacaklar iin trenler ilememitir. 13-14 ubat 1921 gn asker tamalar iin gerekli yakt bulunmamtr. Der istasyonundaki otuz vagonluk odunu almak iin gnderilen trenin orman memurlarnn engel karmalaryla kar karya gelinmitir. 14 ubat 1921 tarihinde Nafia Vekilliine gnderilen yazda nn Muharebesini usulsz kesildii ileri srlen odunlarn kazandrd belirtilmitir. Tm glklere ramen 3000 m odun sayesinde nn Muharebesi sevkiyat temin edilmitir.97 17 ubat 1921 tarihli yazda 100 kiloluk beher kantar iin 15 kuru vergi alnmas ktisat Vekilliinden Orman darelerine bildirildiinden, mteahhitlere verilecek paradan o kadar vergi kesilmesi ve bu vergilerin asker tamalar karl olarak idarede kalmas gerektii bildirilmitir.98 Sakarya Savann en bunalml zamannda yeterince kmr ve odun depo edilmediinden dolay odunsuz ve kmrsz kalnmtr. are olarak kurumlardan odun toplanm, hat kenarndaki aalar, istasyonlarn ahap ksmlar ve parmaklklar kesilmitir. Odunlarn tanmas srasnda hrszlklara engel olunmas iin vagonlarn bana nbeti konulmu, ate ama yetkisi verilmitir. Vatann teminat olan ormanlarmzn korunmas iin bu zor artlar altnda Trkiye Byk Millet Meclisince kabul edilen 8 Ocak 1921 tarih ve 82 sayl Kanunla Nafia Vekleti btesine 60.000 lira ilave edilerek linyit retimi iin yaplacak masraflarn karlanmas dnlmtr. Kanunun mucip sebeplerinde demir yollarna yakn olan ormanlarn yok olma tehlikesinde olduu belirtilmitir. Kmr Tedariki Esas sorun, eksilen yaktn yerine konulamamas; kmr tedarikinin zor olmas ve tedarik edilebilinen kmrn pahal olmasdr. Yakt sknts nedeniyle kmr fiyatlarnda ksa zamanda byk artlar olmutur. 12 Kasm 1919 ylnda 14 lira olan kmr fiyat 18 Kasm 1919da 20 liraya kmtr. Ankara tilafnamesi kmr meselesinin zmne nemli katk yapmtr. lkemizin ihtiya duymu olduu, tccar ve fabrikatrlerin elinde demir yollarnn iletilmesi iin byk nem tayan maden kmrlerinin teminini yurt iinden ve yurt dndan salamtr. Genel Mdrlkten Nafia Vekletine gnderilen 7 Ocak 1922 tarihli telgrafta 250 ton tula hlindeki
97 98

Grel; s. 34. age.; s. 52-53.

56

kmrn satn alnp kullanld, ayrca Fransz demir yolundan dn 500 ton kmr alnd 10 Ocak 1922 tarihli telgrafta bildirilmektedir. Dier taraftan Kardif kmrlerini satmak isteyenlerin nerileri balam olduundan Umum Mdrlk kmr cinsleri ile fiyatlar hakknda bilgi istemitir. Fakat mali durum bu teklifleri karlamaya yeterli deildir. Asker bakmdan, ileride yaplacak nemli tamalarn yaktlarnn imdiden depo edilmesi gereine ramen mali durum kmr depolamaya elvermemitir. Nafia Vekletine gnderilen 21 Ocak 1922 tarihli yazda; ordunun youn ilerinin ktn, odun yakmann bu grevleri kmr gibi karlayamayacan, bir vagon kmre alt vagon odun karlk geldii, odun ile iletme yapld takdirde hat zerine odun depolarnn da kurulmas gerektii, odun vagonlarnn tanmas iin de makine saysnn yeterli olmad, kmr alacak parann da mevcut olmad bildirilmitir.99 24 Ocak 1922 tarihli Nafia Vekilliinin telgrafnda, Zonguldak Osmanl kmr irketinden 4000 ton kmr satn alnmasna karar verildii; tonunun 15,5 liradan Mersin teslimi olduu bildirilmitir. Zonguldaktan alnan kmrn nemli ve acil tamalar iin kullanlmas, odun depo edilmesi iine hz verilmesi gerektii Erknharbiyeiumumiyeden Garp Cephesi Komutanlna bildirilmitir. Zonguldak Osmanl kmr irketi ile iki ay iinde 8000 ton kmrn teslimi zerine anlama yaplmtr. Demir yollarna kmr getirmekte olan Fransz bandral Espuvar adl vapurun 5 ubat 1922 tarihinde yola kt fakat yolda Yunanlar tarafndan el konulduu ve Pire limanna gtrld bildirilmitir. Bu gemiden sekiz gn sonra ise 13 ubat 1922 tarihinde 2675 ton kmrle Zonguldaktan yola kan ikinci bir gemide talyanlar tarafndan el konularak kmrlerinin stanbulda ucuz fiyattan sattrldklar anlalmtr. Bu gelimeler zerine Ereli kmrnn kullanlmas imkn kalmamtr. 29 Mart 1922de Ararat isimli Fransz bandral bir gemi ile 1276 ton Ereli kmr gelmitir. Rusya isimli gemide 2500 ton kmrle yola kmtr. Ararat gemisinin boatlmas iin Osmanl Bankasndan bor alnmtr. 1922 yl iinde Garp Cephesinin istedii tamalar artm gnlk 250 ton veya 100 ton kmr gerektirecek bir duruma gelmitir. dare ise gnde 100 ton odundan fazlasn elde edememektedir. Gnlk 100 ton daha kmr gerekmektedir. 100 Odun mteahhitlerine para verilemedii iin yeterince odun alnamamakta ve bu nedenle kmr yakm artmaktadr. Zonguldaktan gelen kmr vapurunun, elde para olmadndan, boaltlmas bir sorun olmutur.101 Kmr sknts nedeniyle stasyonlar arasndaki vagonlarda erzak ve mhimmat nakil edilememekte nakliyat mmkn olmamaktadr.102

99

age.; s. 102. age.; s. 105. 101 Gnkur. ATASE Bakanl Arivi; SH, K. 182, G. 234, B. 234-1. 102 aga.; SH, K. 183, G. 33, B. 33-1.
100

57

Benzin ve Gaz Ya Tedariki Kmr ve odun sknts yannda benzin ve gaz ya sknts ithalat ve deme glkleri nedeniyle hat safhaya ulamtr. Bu skntl durum Samsun limanna yaplan saldr neticesinde ve nemli miktarda akaryakt tahrip olmutur.103 Saldr neticesinde Samsun petrol deposunda yanan mallar ise unlardr: 4496 teneke Amerikan gaz ya, 19.800 teneke Rus gaz ya, 41.700 teneke ticari gaz ya, 6000 kilo Rus benzini, 33.000 kilo benzin tahrip olmutur.104 Rusya, akaryakt temini konusunda en nemli kaynak olmutur. Trk ordularnn 1920 yl sonunda Dou Cephesinde ileri harekta gemesi sonucu Ardahan ve Artvinden sonra nihayet 23 ubat 1921 tarihinde Batum ehrinin ele geirilmesi sonras, Batuma ikisi gverte, ikisi makine snf olmak zere drt subay ve birka er gnderildi. Subaylarn balca grevi; mazot, gaz, benzin ve makine ya gibi maddeleri kmr veya para karl bulmak olmutur.105 Bu aba ile sknt azaltlmaya allmtr. Mays 1921de Trabzon vilayetinden yaplan bir teblide Rusyann Karadeniz sahilindeki limanlarna tccar gemilerinin ve motorlarnn girmelerinin izin verildii, gtrlecek eya karlnda gaz alnmak suretiyle ticaret yaplabilecei bildirilmiti.106 Daha sonra benzinle alan gerek deniz gerek kara motorlu aralaryla uaklarn ihtiyalar da bir sre Sovyet Rusyadan kmr karlnda saland. Daha sonra Ruslardan ksa mddet para karlnda benzin temin edilmitir. Taraflar arasnda varlan bir anlama uyarnca 25 Mays 1922den itibaren ykanm kmr karlnda akaryakt alnmtr. Fakat deme konularnda skntya dlmesi skntlara sebep olmutur. rnein ay mtecaviz bir zamandan beri Levazmat- Umumiyesi smail Hac Paann ve nc Ordu Kumandannn emirleriyle Gl Cemal vapuruyla Levazmat- Umumiye namna Batumdaki fabrika hslatndan 6448 sandk gaz ya gnderilmesine ramen hibir deme yaplamamtr. Acilen deme yaplmas istenmitir.107 Ayrca sknt nedeniyle tm yurtta akaryakt satlar da karneye balanmtr. Mesela Adanada gaz ya yoktu; bu nedenle gaz sat da vesikaya balanmtr.108 stiklal Harbi dneminde memleketin her yresinde petrol aramalar devam etmi yabanclar birok blgede arama almalar yapmtr. Mesela, Trakyann Yunan igali zamannda Mrefte ve arky havalisi petrol ihtimal ve imknlar bakmndan Standard Oil Kumpanyas tarafndan ett ve tetkik ettirilmitir. Rapor hkmetimize verilmemitir.109 Ruslar, Erzurum ve
103

Trk stiklal Harbi, Deniz Cephesi ve Hava Harekt; Genelkurmay Bakanl Harp Tarihi Dairesi Yayn, Ankara, 1964. s. 88. 104 Orhan Duru; Amerikan Gizli Belgeleriyle Trkiyenin Kurtulu Yllar, stanbul, 1978, s. 176-177. 105 Mustafa Hergner; Kurtulus Savanda Denizciliimiz, Doktora Tezi, s. 89. 106 zel; s. 143. 107 Gnkur. ATASE Bakanl Arivi; SH, K. 235, G. 134, B. 134-1. 108 enalp; s. 270. 109 http://www.mta.gov.tr/mta_web/kutuphane/mtadergi/72_15.pdf

58

evresinde petrol kuyular am ve iletmilerdi. Fakat Ermeniler Hasankale ve Hnstaki bu petrol kuyularn geri ekilmeleri srasnda kullanlamayacak duruma getirerek iptal etmilerdi. 1920 ylnda bu kuyular tekrar iletmeye almtr. 1922 ylnda da Erzurum vilayeti iindeki petrol madenlerini iletme hakk Mirza Esadullaha verilmitir. Vali Hamid Bey, Erzurum Belediyesinin gelirlerini artrmak iin almalara balam, Tercanda bir petrol kuyusu kazdrm, burada kaliteli petrol kmasna ramen vastaszlk yznden iletilememitir.110 Yakt Skntsnn Sanayiye Olan Etkileri Enerji sektrndeki mill bilinlenme, mill iktisat fikrinin uygulanmas iin nemli bir altyap oluturmutur. rnein, stikbal gazetesi svireli mhendisin Trabzonda elektrik tesisat kurmak istediini belirten yazsnda elektrik tesisinin mill sermaye ile kurulabilecei, mill servetin ecnebi bir irketin kasasna gideceine mill ve mahall bir irketin cebine dolsun denilmitir.111 Somadaki kmr ocaklarna el koyan Fransz birlii, teleferik tesisleri ve ambarlardaki tm malzemeye de el koymutu. Bu durum ise, zmirdeki Nafia kurulularnn ve asker fabrikalarn kmrsz kalmas demekti.112 Ahiren kmr ihra alnm olduundan mensucat fabrikalarna ve hava gaz irketlerine ihtiyalar kadar kmr verilememektedir.113 Ordu ihtiya duyduu vakum ya, gres ya, benzin gibi temel ihtiyalarn karlamakta zorluk ekmitir.114 Isparta Kzlay Hastanesinin bir rntgen makinesi olmasna ramen bu rntgen makinesini iletecek elektrik yoktu. 14 yanda elektriki Necati adndaki bir gen, bozuk bir kamyonu tamir ederek enerji retir hle getirdi ve marangozlarn yardm ile rntgen odas yaparak yaral erlerin rntgeni alnmtr.115 Levazmat-Umumiye emrindeyken son tekilatta Otomobil Mfettilii emrine verilmi Ahr Kap Tamirhanesinin cereyan verilmediinden dolay iki aydan beri almad ve Nezaret emrinde tamire intizar eden birok otomobilin tamir edilemedikleri Ahr Kap Tamirhanesi mdr tarafndan bildirilmitir. Otomobillerin tamiri ancak cereyann isalesiyle vasl olabileceinden kumpanyann talep ettii parann temini istenmitir.116
110 111

Selvi;.s. 263. zel; s. 145. 112 Metin Ay; Mill Mcadelede ManisaKurtulu zel Say: 7 Ekim 1994 Manisay, Mesiri Tantma ve Turizm Dernei http://w3.balikesir.edu.tr/~metinay/manisa.htm 113 Gnkur. ATASE Bakanl Arivi; SH, K. 127, G. 57, B. 57-1. 114 aga.; SH, K. 860, G. 18, B. 18-2. 115 Kstkl; s. 151. 116 Gnkur. ATASE Bakanl Arivi; SH, K. 221, G. 231, B. 231-2.

59

Sonu Birinci Dnya Sava Almanlarn yenilgisiyle sonulannca her trl baar ansn kaybeden Osmanl Devleti, Mondrosta ar bir mtareke imzalamak zorunda kald. Terhis edilen askerler, lavedilen ordularn subay aileleri, asker erzak, iae ve mhimmat tayacak ara ve yakt sknts nedeni ile lkede hayat durma noktasna geldi. Yeteri kadar sefer yaplamamas, idari ve teknik yetersizlik devlet arknn fel olmasna neden oldu. Kmr, benzin bulunmaz bir meta hline geldi. lkenin her yerinde karaborsa olutu. Ormanlar dzensizce kesilerek tahribata neden olundu. Fakat odun da bir sre sonra teknik ve mali yetersizlikler nedeniyle bulunamaz oldu. tilaf devletlerinin enerji kaynaklarna el koymas ise artlar daha da zorlatrmtr. tilaf devletlerinin Yunan ve Ermeniler aracl ile Anadoluda smr dzeni kurmak istediini gren Trk milleti bu duruma byk bir tepki gsterdi. Mustafa Kemal Paann nderliinde Kuvaymilliye ve Mdafaay Hukuk Cemiyetleri altnda rgtlendi. Trk milleti Kurtulu Savana bu koullar altnda balamtr. Mustafa Kemal Paa, harbin iki ordunun deil, iki milletin btn varlklaryla, btn maddi ve manevi gleriyle kar karya gelmesi ve bir ideal iin vurumas demek olduunu, milletine inandrarak doktrinini uygulad. Mill bilinle orduyu ve milleti birletirerek maddi imknszlklarn yaand bu dnemde Mustafa Kemal Paa ok ynl ve komutanlk vasflarna sahip bir ynetici olarak, Trk milletinin kendi z kaynaklarndan nasl faydalanacan kantlayan bir lider olmutur. Trk ordusunun ihtiyac olan her trl malzemenin cephe gerisinden cepheye tanmas, datlmas, depolanmas ve ksaca asker bir terim olan lojistik alanna giren bu faaliyetin aksamadan yrtlmesi iin gl bir tekilatlanmay oluturmutur. Anadolu insan her trl fedakrlk iinde var olma sava olarak srdrd hazrlklarn en yksek noktaya karmtr. Mustafa Kemal Paa balatm olduu seferberlik, Trk milletinin ordusu ile millet olma bilincinde hedefledii amaca bir an nce kavumasnda byk rol oynamtr.

60

DOU SYASETNDE TRK-ALMAN HTLAFI VE HSEYN RAUF BEY HEYET- MFREZESNN TRK SINIRINA EKLMESNE DAR TARTIMALAR (AUSTOS 1914-EYLL 1915)
Bar METN*
zet: Birinci Dnya Savanda Trk-Alman ttifak Anlamasnn imzalanmasn mteakiben banda Hseyin Rauf (Orbay) Beyin ve baz Alman Gizli Servisi yelerinin de bulunduu, ran zerinden Afganistana ulamay, bu lkeden cihat propagandas vastasyla elde edilecek kuvvetlerle Hindistan Mslmanlarn ve ayrlk Hint komitelerini ngilizlere kar ayaklandrmay hedefleyen bir mfreze oluturulmutur. Ancak henz rana ulaamadan Trk ve Alman yetkililer arasnda Dou ilerinde kimin nderlik edecei konusunda ortaya kan anlamazlk zerine Almanlar heyetten ayrlarak amaca dair kendi balarna almaya balarken, Kirmanah blgesinden ran ilerine giren Trk kuvvetlerinin de faaliyetlerini engelleme gayreti iinde snra yakn blgelerde yaayan baz ran airetlerini Trk kuvvetlerine kar desteklemeye balamtr. ran iinde Kirmanahtan ileri gidemeyen mfrezenin varl zamanla blgedeki Trk yetkililerce de eletirilmeye balanm ve hedeflenen amaca artk ulama imkn olmadndan yeni bir dzenlemeyle mfrezenin lavedilmesi gerektiine dair baz dnceler ifade edilmitir. Alman yetkililerin de Berlin zerinden Trk Erkanharbiyesine yapt basklarn da etkisiyle mfrezenin datlmasna karar verilmitir. Anahtar kelimeler: ran, Hseyin Rauf Bey Mfrezesi, Almanya, Birinci Dnya Sava, airet Abstract: The treaty of German and Turkish alliance at First World War, was followed by a constitution of a platoon, in which some of the German Secret Agency members participated and leaded by Huseyin Rauf Bey (Orbay). The aim of this platoon was to reach Afghanistan through Persia and to organise the Indian Muslims and committee members against English. But a disagreement was emerged between the Turkish and German officials and this circumstance leads German secret agency members to organise some Persian tribes who live near the borders of Turkey and Persia with a purpose of preventing the platoon. Due to the conflicts between the tribes and platoon which last too long, platoon could not make forward themselves, however, the future of this platoon was started to discuss in Ottoman General Staff and after a while platoon was disbanded in the consequences of Germans pressure. Key words: ran, Hseyin Rauf Bey Mfrezesi, Germany, the First World War, tribe

Osmanl Devleti ile Almanya arasnda 2 Austos 1914 tarihli gizli ittifak anlamasnn imzalanmasndan sonra, ran zerinden Afganistana ve oradan da Hindistana gitmek iin stanbulda bir mfreze (seferiye)1 oluturulmutur. Sz konusu mfreze, ran zerinden Afganistana ulamak ve bu lkeyi Cihad- Ekbere kazandrarak Hindistan snrnda mhim bir mttefik temin etmek ve istiklalci Hint komiteleri ile snrdaki kabilelere ulamak suretiyle kabilecek isyan ve ihtilalden medet beklentisinin bir neticesidir.2 Almanlarn para ve mhimmat desteiyle stanbulda gizlice kurulan, fakat eitli nedenlerle3 Afganistana ulaamayp
Asker Tarih Aratrmalar Dergisi (Say 15) ubat 2010 Dr., Uak niversitesi Eitim Fakltesi retim yesi 1 Sz konusu mfreze, konuya dair ariv kaytlarnda Heyet-i Seferiye olarak da gemektedir. Bu sebepten her iki isimlendirmeye de yer verilmitir. 2 Vahdet Keleylmaz; Tekilat- Mahsusann Hindistan Misyonu (1914-1918), Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar stanbul, 1997, s. 89. 3 Mfrezenin planlanmas, rgtlenmesi ve sonrasnda Trk ve Almanlar arasnda ortaya kan sorunlarla ilgili bk. srafil Kurtcephe-Mustafa Balcolu; Birinci Dnya Sava Balarnda Romantik Bir Trk-Alman Projesi, Hseyin Rauf Bey Mfrezesi, OTAM, Ocak 1992, S III, s. 247-269.
*

61

randa4 faaliyetlerini srdrmek zorunda kalan Trk ve Alman tasavvuru bu mfrezede5 Wassmuss** ve Niedermayer gibi baz Alman gizli servis yeleri de yer alm, mfrezenin bana ise Enver Paa tarafndan Hseyin Rauf Bey6 getirilmitir.7 ngilizlerin Hseyin Rauf Beyi tanmalar hlinde maksadn anlalabilecei endiesi ile mfrezeyi oluturma grevi stanbulda ark ube-i Mahsusasna memur8 Binba mer Fevzi9 Beye verilmitir.10

Birinci Dnya Sava sresince muharip kuvvetlerin randaki faaliyetleri iin bk. Bar Metin; Birinci Dnya Savanda ran Corafyasnda Etnik, Din, Siyasi Nfuz Mcadeleleri, Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Tarih Ana Bilim Dal, Yaynlanmam Doktora Tezi, Ankara, 2007. 5 Mfrezenin amac bu seferiyenin tarihesinin anlatld ve 1926 ylnda ATASE Arivi kaytlarna geen bir hatratta yle ifade edilmektedir; hususi ve mahrem mahiyete haiz bu heyet, Almanlarla mtereken (ve) gizlice ran ve Afganistana giderek bu hkmetleri slmiyet duygusuyla Dvel-i tilfiye aleyhine tahrik ve teekkl edecek ordularla (ve) Almanlarn paraca itiraklerini temin ile birer zabit-i menzil kumandasnda Harb-i Umumideki maksadmz iin yardm hazrlamaktr. Bu konuda bk. Genelkurmay Asker Tarih ve Stratejik Ett (ATASE) Bakanl Arivi; Kls. 3610, Dos. 297-30, Fih. 001-02. ** 1880 ylnda Almanyann Hanover ehrinde doan Wassmuss, 1906da Alman Dileri Bakanlnda greve balamtr. lk vazifesi iin Madagaskara atanm; fakat burada uzun sre kalmam ve Berline arlmtr. Daha sonra bir yl grev yapt Buehre konsolos olarak atanmtr. Buradan tekrar Madagaskara gnderilmi; fakat Basra Krfezine Alman gemilerinin ngilizlerle eit artlarda girebilmesini salamak iin 1913te yeniden Buehre Alman konsolosu olarak tayin olmutur. Savatan hemen nce izinli olan Wassmuss, stanbulda oluturulan Rauf Bey Mfrezesinde yer alm; fakat Badat yaknlarnda bu heyetten ayrlarak ihtilalci bir grup Hintli ile ustere gemi ve bu blgede yeniden faaliyetlerine balamtr. Wassmuss hakknda ayrntl bilgi iin bk. Cristopher Sykes; Wassmuss, The German Lawrence, Leipzig, 1937, s. 19. 6 Enver Paann (Hseyin) Rauf Orbaya sz konusu heyetin bana gemesine dair teklifi ve Rauf Orbayn bu heyet hakkndaki dnceleri iin bk. Rauf Orbay; Cehennem Deirmeni, Siyasi Hatralarm, Truva Yaynlar, stanbul, 2004, s. 19-21. 7 Hseyin Rauf Beyin heyetin banda yer almas sebebiyle bu heyet kimi kaynaklarda onun ismiyle anlmaktadr. Bk. Kurtcephe-Balcolu; s. 247-269. Ayrca Heyet-i Seferiye iin bk. Sadk Sarsaman; Gol Paa ve XIII. Kolordu Harekt Dnemlerinde Osmanl-ran likileri (Ekim 1915-Nisan 1917), Erzurum, 1994, s. 12-21. Keleylmaz; Tekilat- Mahsusann Hindistan Misyonu (1914-1918) Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara, 1999, s. 88-91. Metin; Birinci Dnya Savanda ran Corafyasnda Etnik, Din, Siyasi Nfuz Mcadeleleri, Gazi Sosyal Bilimler Enstits Tarih Ana Bilim Dal Yaynlanmam Doktora Tezi, Ankara, 2007. 8 ATASE Arivi; Kls. 3610, Dos. 297-30, Fih. 001-02. 9 mer Fevzi Bey, Mardinin kkl bir ailesine mensup Arap kkenli Mehmet Arif Beyin oludur. mer Fevzi Bey, Cumhuriyet dneminde Mardin soyadn almtr. Arapa ve Farsa bilmektedir. Trablusgarpta talyanlara kar savaan Osmanl subaylar arasnda yer almtr. Enver Paa ile yakn ilikileri vardr. ngilizlerin Basra Krfezindeki faaliyetlerini artrmalar zerine Birinci Dnya Savann hemen ncesinde Necid, Bahreyn ve Kuveyt eyhleriyle grmek ve onlarn ngilizlerle i birliine engel olabilmek ve bu blgelerde ttihat- slm siyaseti yapmak iin Enver Paa tarafndan grevlendirilmitir. (mer Fevzi Beyin sz konusu corafyalardaki faaliyetleri iin bk. Zekeriya Kurun; Basra Krfezinde Osmanl-ngiliz ekimesi, Katarda Osmanllar 1871-1916, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 2004, s. 150.) mer Fevzi Bey, Osmanl Devleti henz Birinci Dnya Savana resmen girmemi iken ran ve Afganistana gnderilecek ve banda Hseyin Raufun (Orbay) bulunduu bir heyetin kurulmas grevini stlenmi, savan ilerleyen gnlerinde Tahran ve Kirmanah atae militerlii grevi yapmtr. mer Fevzi (Mardin) Cumhuriyet dneminde, -1953te lene kadar- daha ok din ilimlerle ilgilenmi ve bu alanda kitaplar yazmtr. Ancak kitaplarnda kendine has yeni bir din anlayn yaymaya alt ve Amerikan misyonerlerini vd gerekesiyle baz kitaplar yasaklanmtr. Mesela, mer Fevzi Mardin tarafndan yazlan ve stanbulda Sinan

62

Badat yolunda Hseyin Rauf Bey ile Wassmuss arasnda ortaya kan anlamazlk nedeniyle baz Almanlarn kendi balarna Afganistana gitmek zere ayrlmasndan sonra mfreze, 30 Eyll 1914 tarihinde Badata ulamtr. Mfrezenin bu blgede yapaca grev hakkndaki tartmalardan sonra, Irak ve Havalisi Komutan Sleyman Asker Bey 19 ubat 1331 (4 Mart 1915)de Hseyin Rauf Beye gnderdii bir emirde Kirmanahn Rus ve ngilizlerce Osmanl Devletine kar bir s hline gelmesi sebebiyle igal edilmesini istemitir.11 Mfrezenin, Kirmanaha taarruz etmek iin Trk-ran snr kasabas Mendeliden harekete gemesi zerine, randa Trklerin glenmesini ve kendi arzular dnda hareket etmesini istemeyen Almanlar, Kirmanah blgesinin nemli airetlerinden olan ve Trk-ran snrna yakn blgelerde yaayan Sencabi airetini Trk kuvvetlerine kar tahrik etmi ve Hanikin blgesinde airet kuvvetleriyle mfreze arasnda atma kmtr. Sencabi airetinin Hanikin civarndan saldrya gemesi, ran airetlerinin cesaretini daha da arttrp Badata doru yrmeleri durumunu dahi ortaya karmtr. Bunun zerine randan Badata doru geie msait stratejik konumda olan Paytak Geidini de iine alan Serpol,12 Mfreze tarafndan ele geirilmitir. Sz konusu srete douya dair ilerde Almanlarla Trklerin aras o derece bozulmutur ki Trk kararghna misafir olan Almanya Kirmanah Konsolosu unuman, bir konuma esnasnda cebinden bir avu para kararak ark para ile fethedilir, o da Almanlarda vardr13 demek suretiyle bu blgede sz sahibinin Almanlar olduunu, Trklerin ise sadece yardmc olduunu st kapal olarak ifade etmitir.
Matbaasnda baslan slam Muhtras isimli eser Diyanet leri Bakanl tarafndan incelenerek hakknda bir rapor hazrlanmtr. Bu eserin adna ve iindeki slam, iman ve amel esaslar gibi tabirlere baklnca slam dinine ait bir eser gibi grlr ise de mellifin bu namlar altnda kendince keyfi bir reform ve dinler aras adyla propaganda yaptnn anlald bu bakmlardan eserin ilm ve din deerinin olmad ifade edilmi ve Basn ve Yayn Mdrl 28.03.1944 tarihinde Bavekletten bu eserin yasaklanmas iin karar alnmasn istemitir. slam Muhtras adl kitabn yasaklanmas ile ilgili rapor hakknda Bk. Babakanlk Cumhuriyet Arivi (BCA).; 030. 10. 86. 570. 7. mer Fevzi (Mardin) tarafndan yazlan ve stanbul Aydnlk Matbaasnda baslan ve brahim Hilmi Kitabevi tarafndan yaynlanan Din Dersleri adl bir dier kitap hakknda Diyanet leri Bakanlnn hazrlad rapora gre, mer Fevzi (Mardin) sz konusu kitabnda az ok Amerikan misyonerlerinin propagandalarn rnek tutmutur. Ayrca yazlar bir program dhilinde tasnif edilmemitir. Mslmanla Muhammedi dini demesi yanltr. Kitaba mealen alnan baz ayetler yanl evrilmitir. Namaz hakkndaki grler halkn fikrini kartracak mahiyettedir. Sonu olarak bu kitap din bakmndan faydadan ok zarar getirecek bir eserdir. Yazarn eserinde din bahislerde dahi Amerikallardan ve misyonerlerden bahsetmesi ve yazd yazlarda gizli bir tarikat ruhunun sezilmesi zerinde nemle durulacak iki noktadr. Diyanet leri Bakanlnn sz konusu raporu zerine Babakanlk Basn ve Yayn Genel Mdrl, Babakanlk makamndan 02.09.1946 tarihinde, teden beri misyonerlik propagandas ve yeni bir din telakkisi alamaya alt emniyet raporlaryla da belli olan mer Fevzi (Mardin)nin ad geen eserinin mevcutlarn toplatlmas ve satnn yasaklanmas iin gerekli kararn alnmasn istemitir. Din dersleri adl kitabn yasaklanmas ile ilgili rapor hakknda bk., Babakanlk Cumhuriyet Arivi (BCA).; 030, 10, 87, 374,1. 10 ATASE Arivi; Kls. 3610, Dos. 297-30, Fih. 001-02. 11 Kurtcephe-Balcolu; s. 258. 12 Baz kaynaklarda Sirpol olarak da gemektedir. Bk. Sarsaman; s. 18. 13 ATASE Arivi; Kls. 3610, Dos. 297-30, Fih. 001-04.

63

Mfreze, airetlerle herhangi bir atma ihtimalini nlemek amacyla Serpol blgesindeki Kirind kasabasnn dnda, batda karargh kurarak beklemeye balad bir zamanda, 4 Haziran 1331 (17 Haziran 1915)de Alman ve sveli subaylarn da aralarnda bulunduu Sencabi airetine mensup birlikler, Kirind kasabas halkn da yanlarna alarak -Trk kuvvetlerine destek veren Kelhor airetinin ve Irak havalisinden getirilen airetlerin nemli bir blmnn de firar ettii bir dnemde- Trk kararghna saldrya gemilerdir. Mfreze, bu ani saldrda nemli sayda zayiat vermi; ancak Haruniye Mfrezesinin yetimesiyle arpma Trk kuvvetlerinin lehine dnmtr.14 8/9 Haziran (21/22 Haziran) gecesi, Alman ve sveli subaylarn da yardmyla Sencabi aireti Kirindin batsndan, Kirind ahalisi ve baz airetler kasabadan, Kalhani, Kurani ve daha birok ii Krt aireti de kuzeydeki kayalk blgeden mfrezeye kar ikinci bir baskn yapmlardr. Bu atma iki gn, iki gece srmtr. Sencabiler iki gn sonra Alman konsolosu unuman Hseyin Rauf Beye gndererek bar istemek durumunda kalmlardr. Sencabi aireti kararghnda Rueni Beyin15 Trk tarafn
14 15

ATASE Arivi; Kls. 3610, Dos. 297-30, Fih. 001-04a. IV. dnemde milletvekillii yapt TBMMye verdii zgemiten elde edilen bilgiye gre Soyad Kanununun kmas ile Barkn soyadn alan Rueni Bey, 1300 (1884)de GiritHanyada domutur. Babas Kadzade Hseyin Efendi ve annesi Seyide Hanmdr. 1 Ocak 1900de Harbiye Mektebine girmi ve 1902de temen rtbesi ile mezun olarak kurmay snfna ayrlmtr. 16 Eyll 1906da kurmay yzba sfatyla III. Ordu Kumandanlnda grevlendirilmitir. 8 Aralk 1908de kdemli yzba olmu ve V. Ordu Nizamiye IX. Frkasna atanmtr. 31 Aralk 1910da Kars konsolosluk ktibi unvan ile Kafkasya blgesinde grevlendirilmitir. 4 Eyll 1913ten itibaren Avrupada yabanc dil renimi iin izinli saylm ve kendi istei zerine izni bir yl daha uzatlmtr. Badatta iken Harbiye Nezaretinin emriyle yakalanarak Konyaya gnderilirken ran ilerine firar etmitir. Bundan dolay Divanharp tarafndan askerlikten tart ve bir yl kalebent edilmesine karar verilmitir. 18 ubat 1915te orduyla ilikisi kesilmitir. 1930 ylna kadar yurt dnda eitli lkelerde yaamtr. 1930 ylnda Trkiyeye dnerek daha nceden kendisine verilen cezann siyasi bir sutan kaynaklandn belirterek affn istemitir. Yaplan deerlendirme sonucunda 9 Temmuz 1931 gn ve 7529 sayl Kararname ve siyasi sularn aff hakknda 23 Aralk 1918 tarihli kanun gereince Rueni Beyin hakknda verilen cezann kaldrlmas ve 18 ubat 1915ten itibaren emekliye ayrlmas ve kendisine aylk balanmas kabul edilmitir. 30 Temmuz 1931de Kuds 2. snf konsolosluuna atanm ve grevini 1932 ylna kadar srdrmtr. 10 Aralk 1932 tarihinde seildii IV. dnem Samsun milletvekilliini, V. ve VI. dnemde de srdrmtr. 25 Nisan 1953 tarihinde hayatn kaybetmitir. Rueni Beyin biyografisi iin bk. Koak Cemil; Ey tarihi, Belgen Kadar Konu!, Belgesel Bir Tekilat- Mahsusa yks, Tarih ve Toplum, S 3, Bahar 2006, s. 208-209. mer Fevzi Bey, Rueni Bey hakknda 22/23 Austos 1332 tarihinde XIII. Kolordu Komutanlna gnderdii telgrafta; Rueni Beyin nce (mer) Naci Bey ile Azerbaycan cephesinde altn, sonra aralarnda bir yanl anlalma ktn, bunun zerine Rueni Beyin Badata geldiini, ancak Badatta Dhiliye Nezareti Celilesinin emriyle tutuklandn ifade etmektedir. Ayrca, ikamete memuren Anadolu ilerine sevk edildii srada firar ettiini ve rana geldiini, burada suret-i hususiyede Hseyin Rauf Bey Mfrezesine katldn, ancak Hseyin Rauf Beyle de fikir ayrlna derek, mfrezeden ayrldn ve Tahrana gittiini belirtmektedir. mer Fevzi Bey, Rueni Bey ile Tahranda grtn, fakat dnce ve niyetinin ne olduundan bahsetmediini belirtmi ve Rueni Beyin daha sonra Alman atae militeri tarafndan imendifer hattnn tahribi, Ruslar aleyhinde propaganda yapmak gibi baz teebbsler iin Trkistana gnderildiini iittiini, Rueni Bey hakkndaki malumatnn

64

temsilen hazr bulunduu bir anlama sonrasnda mfreze, Hanikin snrna yakn olan ve Badat yolunun gvenliini salama bakmndan nemli bir mevkide yer alan Serpola ekilmitir.16 Kont Kanitzin ve unumann Osmanl Devleti aleyhinde sz konusu faaliyetlerinin yannda Alman mparatoru da Erknharbiye nezdinde giriimlerde bulunarak mfrezenin lavedilmesini istemitir. Dier taraftan da Binba mer Fevzi Bey, Osmanl Devleti Tahran atae militerliine tayini sebebiyle mfrezede grev yapan baz nemli subaylar beraberinde Tahrana gtrmeye alm ve ran snrndaki Trk aleyhtar airetler arasnda kolayca seyahat edebilmek iin -Harbiye Nezaretinden henz bu yolda bir emir gelmemesine ramen- mfrezenin lavedildiine dair sylentiler ortaya atmtr.17 ngiliz ve Ruslarn randaki karlar iin tehdit olan mfrezenin faaliyetleri, nce Almanlar zamanla da ran Hkmetini, blge airetlerini ve Osmanl Devleti Tahran bykelisi ve atae militerini dahi rahatsz etmeye balamtr. Bunun zerine Bakumandanlk Veklet-i Celilesi ile blgedeki komutanlar ve siyasi temsilciler arasnda Hseyin Rauf Bey Mfrezesinin akbeti hakknda baz tartmalar balamtr. Hseyin Rauf Bey Mfrezesinin Lavedilmesine Dair Tartmalar Hanikine ekilmesi ve

Hseyin Rauf Bey, Serpoldan Bakumandanlk Veklet-i Celilesine mfrezenin snra ekilmesine ve bunun gerekesine dair gnderdii 21 Haziran 1331 (4 Temmuz 1915) tarihli telgrafta;18 9 Haziran 1331 (22 Haziran) tarihli arpmadan sonra Kirmanah vilayetinin ran Umur-u Ecnebiye Mdr ile jandarma kumandannn, Alman atae militeri Kont Kanitzin (Kani), Almanya Kirmanah konsolosu unumann ran Demokrat Frkasndan baz kiilerin Sencabi ve Kelhor reislerinin Haydar Abadda toplandklarn, kendisinin de Osmanl Kirmanah ehbenderi Refik Bey ve dier bir kiiyi19 bu toplantya gnderdiini ifade etmitir. Bu toplantda yaplan mzakere sonucunda muhalif airetlerin bundan sonra ttihat- slm iin almalar ve o havaliden Iraka kesinlikle saldrmamalar, Osmanl Devleti Kirmanah ehbender vekiline saldrda bulunanlarn ok iddetli bir ekilde cezalandrlmas konusunda anlalmtr. Ayrca Osmanl Devleti aleyhinde tahriktta bulunulmamas artyla, taraflar arasnda herhangi bir yanl anlalmaya ve kan dklmesine sebebiyet vermemek iin Trk askerlerinin snra geri ekilmesi konusunda mutabakata varlm ve buna dair bir de antlama imzalanmtr.
bunlardan ibaret olduunu ilave etmitir. Sz konusu telgraf iin bk. ATASE Arivi; Kls. 4281, Dos. 497A-68, Fih. 020-03. 16 ATASE Arivi; Kls. 3610, Dos. 297-30, Fih. 001-04a. 17 aga.; Kls. 3610, Dos. 297-30, Fih. 001-04a. 18 aga.; Kls. 195, Dos. 250-825, Fih. 002-2. 19 Hseyin Rauf Bey Mfrezesinin tarihesinin anlatld ve ATASE Arivinde bulunan sz konusu hatratta bu kiinin Rueni Bey olduu ifade edilmektedir.

65

Hseyin Rauf Beyin deerlendirmesine gre; bu antlamaya ramen Trkiye kart airetlerin ve ahslarn dmanlklar phesiz devam edecektir. Kont Kanitz ve unuman, bu antlama imza edildikten sonra dahi randa halifenin nfuzunu mahvetmek iin her trl yola bavurmaktan ekinmeyeceklerdir. Hseyin Rauf Beye gre mfrezenin kar karya kald sz konusu olumsuz duruma karlk kendi elindeki kuvvetler her taraf dmanla kapl yz seksen kilometrelik bir menzil hatt ile on be kilometrelik bir muharebe hattnn bete birini bile temine yetmemektedir. Kirind Muharebelerinde mfreze zafiyete uramtr. ki ay kadar nce Badattan gnderilmesi emredilen iki yz jandarma yerine imdiye kadar yz otuz savaamayacak kadar hasta durumda asker gnderilmitir. Son defa Iraktan gnderilecei bildirilen iki yz gzide askerden henz bir asker dahi gelmemitir. Bu gibi olumsuzluklar sebebiyle ihtiyari bir hareketle mfrezenin Serpola ekilme mecburiyeti ortaya km ve bu ricat harekt hadisesiz olarak gerekletirilmitir. Ancak Serpol dman tahriktnn artmasna uygun bir zemin oluturmaktadr. Ayrca stn Avrupal ktalar nezaretinde sevk ve idare edilen kuvvetlere kar mdafaaya pek de msait deildir. Bu bakmdan mfrezeye yeni kuvvetler gnderildii takdirde Kasr- irin civarnda daha msait bir blgeye ekilmek zaruriyeti ortaya kacaktr. Tam donanml bir tabur Trk kuvveti ile dman tahriktn ve tecavzn engellemek ve hl Trklerle birlikte hareket eden Sene airetleri ile bir ksm Kelhor airetini tekrar dman aleyhine baaryla sevk etmek mmkn ve gereklidir. Bakumandan Vekili Enver Paa, cevaben Hseyin Rauf Beye gnderdii telgrafta20 Konsolos unuman ve Atae Militer Kont Kanitzin Trk menfaatleri aleyhindeki faaliyetlerinin engellenmesine dair gerekli kiilerin ihtar edildiini ifade etmitir. Ayrca Serpoldan Kasr- irine ekilmenin gerekli olup olmadna Hseyin Rauf Beyin bulunduu yerden daha iyi karar verebileceini belirtmi ve kendisine kalrsa mecbur olmadka ekilmemeleri gerektiini de ilave etmitir. Enver Paa, Hseyin Rauf Beyin talebi olan bir tabur askerin gnderilmesinin mmkn olmadn, fakat hasta durumdaki askerlerin deitirilmesini ve sevk olunan iki yz asker ulancaya kadar mfrezenin Hanikin hudut askerleri ile takviye edilmesi hususunu Irak Kumandanlna tekrar yazdn belirtmitir. Enver Paa, geri ekilme konusuna gerekli olmadka taraftar olmadn ifade etmekle birlikte, Mfrezenin bulunduu Serpoldan daha da geriye ekilmesini gerektirecek her trl atma ortamn engellemek amacyla Tahran sefareti vastasyla ran Hkmeti nezdinde giriimlerde bulunmutur. Bu konuda Tahran Sefaretine bir telgraf21 gndererek Rus ve ngiliz taraftar Demokratlarn ve Sencabi airetinin taarruzlaryla yaplan ve bunlarn malubiyetiyle neticelenen kinci Kirind Muharebesinden sonra
20 21

ATASE Arivi; Kls. 195, Dos. 250-825, Fih. 002-5. aga.; Kls. 195, Dos. 250-825, Fih. 002-4.

66

Hseyin Rauf Beyin mdafaa hatt oluturmu iken, Osmanl Devletinin ranla dostane bir iliki iinde olmak ve ttihat- slam siyasetini srdrmek arzusuyla Hseyin Rauf Beye Osmanl hududuna doru geri ekilme emri verdiini ve Mfrezenin u an Serpolda olduunu belirtmitir. Daha sonra da ran Hkmetine iletilmesi iin Osmanl Devleti dmanlarnn telkinatyla hareket etmekte olan aireti teskin ve Osmanl Devletinin bu teebbsne yardmc olunmaz ve hlen pek de Osmanl lehine olmayan siyasete devam edilirse ileri harekt tekrarlama zaruriyetinin ortaya kaca uyars yaplmtr. Enver Paann geri ekilmesini uygun bulmad, ran Hkmetine kar bir koz olarak kullanmaya alt ve trl nedenlerle kurulu amacndan bir hayli uzaklaan Mfrezenin akbeti hakknda Osmanl Devletinin blgedeki komutan ve memurlarnn ortak bir tutum iinde olmad Irak ve Havalisi Kumandan Nurettinin, Bakumandanlk Vekletine gnderdii, Hseyin Rauf Bey Mfrezesinin ekilmesi ve sonrasna dair kendi grlerini ve taleplerini ieren 16 Haziran 1331 (29 Haziran 1915) tarihli telgrafta22 da aka grlmektedir. Bu telgrafa gre Irak ve Havalisi Kumandan Nurettin, Hseyin Rauf Beyin sahip olduu kuvvetlerle hlihazrdaki vaziyeti daha fazla srdrmeyi mmkn grmedii ynndeki ifadesine dikkat ekmekmi ve Hseyin Rauf Beyin bu kuvvetle dman malup etmek yle dursun, ran dhilinde bile kalamayacan vurgulamtr. Ayrca Mfrezenin iki yz kiiyle takviyesinin yoldaki ikmal askerlerinin ulamasna ve bir de zamana bal olmasna ramen, Mfrezenin takviye edilse dahi civardaki airetlerle Mfreze arasndaki ihtilaftan dolay mevkilerini muhafaza etmelerinin ok zor olacan belirtmitir. Ayrca Mfrezenin arparak maluben geri ekilmeye mecbur olmaktansa uygun bir sknet ortamnda Hanikin civarnda hududa ekilerek randan gelecek saldry durdurmasn daha faydal grdn ifade etmitir. Irak ve Havalisi Kumandan Nurettin, bu dncesinin gerekesi olarak ta Neceften balayp Badata kadar sirayet eden kargaa hlinin giderek iilik meselesi hline girmeye balamasn gstermitir. Irak ve Havalisi Kumandan Nurettin, Irakn ve Trk ordusunun selameti iin Badat ehri civarnda asayiin srdrlmesinin son derece nemli olduundan randa bulunmasyla bugne kadar hibir faydas olmayan Hseyin Rauf Bey Mfrezesinin Hanikine ekilmesinin bu adan dahi gerekli olduunu, Hseyin Rauf Beyin faaliyetlerini blgedeki Trk menfaatleri asndan zararl bulduunu ifade ederek bu bakmdan Mfrezenin kendi emrine verilmesine msaade edilmesini talep etmitir. Tahran Atae Militeri mer Fevzi Bey ise, Hanikin vastasyla Bakumandanlk Vekletine gnderdii bir telgrafta23 Irak ve Havalisi Kumandan Nurettin Beyin dncelerinden farkl olarak mfrezenin snra ekilmesi konusunu mhim baz artlar karlnda blgede Trklere muhalif olan ran airetleri ile halletmek zere olduunu belirtmektedir.
22 23

aga.; Kls. 195, Dos. 250-825, Fih. 004. aga.; Kls. 195, Dos. 250-825, Fih. 015-9.

67

mer Fevzi Bey, en nemli artn ise ran dhilindeki Trk harektnn emniyeti ve huduttaki Trk birliklerinin ve airetlerinin yama ve saldrdan korunmas olduunu ifade etmi ve bunun hem Osmanl hem de Alman menfaatlerine uygun olduunu belirtmitir. Bu bakmdan Mfrezenin geri ekilmesi hususunun meru birtakm sebeplere dayandrncaya kadar ertelenmesini istemitir. Zira Mfrezenin herhangi bir sebebe dayanmadan geri ekilmesi hlinde blgedeki muhalif ran airetlerinin bu durumu Trk kuvvetlerinin acziyeti olarak anlayabilecek kadar hayalperest olduklarn, zaten ortamn da Alman, Rus ve ngilizler iin byle bir olay abartmak iin elverili olduunu vurgulamtr. Enver Paann uyarlarna ve bata Sencabiler olmak zere ran airetlerinin Trk kuvvetlerine kar gsterdii hasmane tutuma ramen ran Hkmetinin Rus ve ngilizlerin menfaatlerine uygun ekilde bunlar nlemeye dair herhangi bir giriimde bulunmamas zerine Hseyin Rauf Bey tarafndan rann gney blgesinde bulunan ve Osmanl Devletine yaknlyla bilinen baz airet reislerinin yardmna bavurulmas fikri ileri srlmtr. 16 Haziran 1331 (29 Haziran 1915) tarihinde Kirindden Bakumandanlk Vekletine gnderilen drt maddelik bir telgrafta24 hlihazrdaki durumun nedenleri hakknda deerlendirmeler yaplarak son maddede de sz konusu gney ran airetleriyle ilgili plann uygulanmas hakknda Bakumandanlk Vekletinden gr sorulmutur. Bu telgrafa gre: 1. Tamamyla Rus ve ngiliz tesiri altnda ve Osmanl Devletine her trl ktl yapacak ve zellikle Trklere yakn olan gney ran airetlerini yalan ve hile ile her an Trkler aleyhine evirecek ortam hazrlamaktan geri kalmayan ran Hkmetinin cret-i hainanesi gittike artmaktadr. 2. Kirmanahtaki Alman memurlarnn da msaade ve himayesini elde eden ve Trklere her trl ktl yapan Rus ve ngiliz partisi Demokratlarn btn mntkalardaki airetler arasnda Trklere kar isyan karmak iin etkili faaliyetleri zellikle unuman ve Kont Kanitzin son zamanlardaki yardmlaryla iki katna kmtr. 3. Trklerin randa Almanlarla karlamadan nce bu blgedeki airetler zerinde byk bir nfuzu ve etkisi varken imdi Almanlar Dou siyasetini kesinlikle ellerinde tutmak istedikleri iin randaki Trk dmanlarn himaye etmektedirler. Ayrca Trk dostlarn da onlardan ayrarak kendi yanlarna ekmektedirler. Kirmanah blgesinde Rus ve ngilizlerin tahrikiyle hareket eden airetlerin sebep olduu tehlike ortadan kaldrlmken, mttefik perdesi altnda daha byk bir muharip tehlike ve hyanet Irakn dou hududunda gnden gne bymektedir. 4. Osmanl Devleti Tahran Sefareti ran Hkmetine ciddi bir etki yapmaktan aciz bulunmaktadr. Osmanl Devletinin Tahran Hkmetine kar kullanabilecei tek tehdit Trklere yakn olan Salar ed-Devle25dir.
24 25

aga.; Kls. 195, Dos. 250-825, Fih. 003. Salar ed-Devle; Gney randa (iraz, Buehr, Abadan blgelerinde) daha ok gebe olarak yaayan Trk kkenli Kakay airetinin reisidir.

68

Osmanl hududundaki gney ran Snni ve ii Krt airetleri arasnda Salar ed-Devlenin nemli bir nfuzu vardr. Osmanl Devletinin Serpola vaktinde bir kuvvet gndermesi mmkn olmazsa ran Hkmetinin Osmanl topraklarna tecavz etmeye dair hazrlad tertibat ykmak ve Snni ve ii Krt airetlerini ran Hkmeti aleyhinde sevk ve tahrik etmek zere Salar ed-Devlenin bir an evvel Serpola gnderilmesine msaade buyurulmas gerekmektedir. Hseyin Rauf Beyin gr ve taleplerine cevaben 21 Haziran 1331 (4 Temmuz 1915) tarihinde Bakumandanlk Vekletinden Badat vastasyla gnderilen telgrafta;26 ran Hkmetinin Trklere daha yakn olmasna dair daha fazla gayret gstermesi iin Tahran sefirine gerekli ikazn yapld ifade edilmitir. Ayrca randaki Alman memurlarnn Trklerin faaliyetlerini engelleyen davranlarnn nne geilecei de belirtilmitir. Buna ilave olarak, Salar ed-Devlenin henz Serpola gelmesi iin erken olduu ve bu talebin uygun bulunmad ifade edilmitir. Hseyin Rauf Beyin Bakumandanlk Vekletine 16 Haziran 1331 (29 Haziran 1915) tarihinde Tahran Sefaretinin ran Hkmeti zerinde etkili olamadna dair gnderdii telgraf zerine Bakumandanlk Vekleti Tahran Sefaretine ran Hkmeti nezdinde giriilecek teebbse dair bir telgraf27 gndermitir. Bu telgrafta ranllarn, Ruslar ve ngilizler aleyhine ilan- harp etme zamannn geldii belirtilerek ran dhilinde hemen hemen hi Rus ktas kalmamak zere hepsinin Trk ordular karsna, Van blgesine ekildii ifade edilmi ve bu durumda ranllarn az bir gayretle Ruslar randa arkadan evirerek malup edecei vurgulanmtr. Daha sonra da Ruslarn Galiyada uradklar malubiyetlere dikkat ekilmi ve Ruslarn uradklar felaketi tamamlamak zere Alman ve Avusturyallarn yeniden saldrya getikleri haberi verilmitir. Telgrafn devamnda ise, Tahran Sefaretinden ran Hkmeti ile gerekli grmeleri yaparak, rann btn kuvvetleriyle ve airetlerle Rus ve ngilizlere kar sava ilan etmesinin temin edilmesi istenmitir. ayet ran Hkmeti bu frsattan istifade edemez ve iln- harbi erteleme yoluna giderse o hlde resmen tarafsz kalmakla beraber airetlere gizlice emir vererek Osmanl Devleti ile beraber hareket etmelerinin temini emredilmitir. rann takip ettii tarafszlk siyasetinin Trk dmanlarnn siyasi ve asker baarlarn arttrdn, malubiyetlerini snrladn belirten Bakumandanlk Vekleti, Trklere muhalif olan ran airetlerinin Trklerle beraber hareket etmeleri iin ran Hkmetinden bir tebli yaplrsa snrdaki airetlerin Hseyin Rauf Beye glk kartmayacan bildirmitir. Bakumandanlk Vekletinden Tahran Sefaretine gnderilen, 19 Haziran 1331 (2 Temmuz 1915) tarihli ifre telgrafa cevap olduu belirtilen ve ran Hkmetinin bir an evvel Trklerin yannda savaa girmesi iin
26 27

ATASE Arivi; Kls. 195, Dos. 250-825, Fih. 003-5. aga.; Kls. 195, Dos. 250-825, Fih. 006.

69

uygulanacak siyaseti belirlemeye dair olduu anlalan telgrafta;28 Serpolda olan Hseyin Rauf Bey Mfrezesinin snra ekilmesi iin henz bir emir verilmedii, Mttefiklerin Varova ve havalisini bugn yarn ele geirmesi beklendiinden ve Ruslara kar Van Gl kuzeyindeki Trk taarruzunun da baaryla srmesi sebebiyle gelimelerin sevindirici olmasndan bahsedilerek Hseyin Rauf Bey Mfrezesinin Hanikine ekilmesinin uygun bulunmad ifade edilmitir. Bakumandanlk Vekleti sz konusu telgrafta, Tahran Sefareti vastasyla ran Hkmetine bir mesaj gndermitir. Bu mesajda Ruslara kar Van gl kuzeyinden balatlan taarruz nedeniyle ran iinde bulunan Rus askerlerinin Trk birliklerinin karsna ekildii ve bunun rann menfaatine olduunu belirtmitir. Ayrca rann bu frsattan istifade ederek Rus ve ngilizlere kar Trklerin yannda savaa girmesini istemitir. Almanya ve Avusturyann Galiya Cephesinden Trklerin de Van Gl blgesinden Ruslara kar iki ynde taarruza gemesi zerine Osmanl Devleti bu dnemde rann da savaa girerek, Kuzey randan muhtemel bir ileri harektla Ruslar iki ate arasna brakmay planlamtr. Bu bakmdan rann savaa girmesi iin ran Hkmeti zerinde bask arttrlm, savaa girmesi hlinde zellikle silah ve cephane bakmndan da rana yardm edilecei vaat edilmitir. Bakumandanlk Vekleti, rana yaplacak muhtemel bir yardm iin ilk etapta ran iindeki Trk kuvvetlerine ait cephanelerden bir blmn vermeyi dnmtr. Tahran Sefaretine bir telgraf29 gnderilerek ran iinde Trk birliklerine ait top, tfek, makineli tfek, adedinin, cinsinin ve apnn bildirilmesi istenmitir. Daha sonra Bakumandanlk Vekletinden Badat vilayeti vastasyla Tahran Atae Militeri mer Fevzi Beye gnderilen bir telgrafta30 rana ilk aamada bin kk ceyil mavzer ile iki bin Alman tfei ve bunlara yetecek cephane gnderdii, kalan silahlarn da peyderpey gnderilecei bildirilmitir. Ruslar ve ngilizler, bu dnemde Trk-ran yaknlamasn engellemek iin zellikle Kirmanah blgesindeki airetlerle Trkler arasnda bir sredir devam eden ihtilaf daha da iddetlendirmeye almlardr. Rus ve ngilizler, Hseyin Rauf Bey Mfrezesinin Serpola yerlemesinden rahatsz olmular ve bu dnemde faaliyetlerini Kirmanah blgesinde younlatrmlardr. Hseyin Rauf Beyin Kirmanah ehbenderinden elde ettii istihbarata gre;31 Rus ve ngiliz konsoloslar, banka mdrleri, on be Rus ve iki yz ran Kaza muhafazasnda Kirmanaha doru gelmektedirler. Muhtemelen ran airetlerini Trk mfrezesine kar tahrik etmeye alacaklardr. Sz konusu gelimeler yaanrken Hseyin Rauf Bey, Bakumandanlk Vekletine Kirind Savalarna sebebiyet verdii, Trklere kar savaan ran airetlerini destekledii ve tarafszlk siyasetine zarar verdii gerekesiyle birka gnden beri ran milletvekillerinin youn eletirisine maruz kalan Ayn ed28 29

aga.; Kls. 195, Dos. 250-825, Fih. 006-1. aga.; Kls. 195, Dos. 250-825, Fih. 008. 30 aga.; Kls. 195, Dos. 250-825, Fih. 008-1. 31 aga.; Kls. 195, Dos. 814-824, Fih. 007.

70

Devle kabinesinin istifaya mecbur olduu istihbaratn gndermitir.32 Bu gelime zerine Bakumandanlk Vekleti harekete geerek, Tahran Sefaretinden Kirmanaha bir an evvel Osmanl Devleti lehine alabilecek bir vali tayin ettirilmesi, Kirmanaha doru gelmekte olan ve iinde Rus ve ngiliz konsolos ve banka mdrlerinin de bulunduu bahsi geen birliin durdurulmas ve Kirmanah blgesindeki airetlerin Osmanl lehine hareket etmelerini salayacak teebbslerin yeni ran Hkmeti nezdinde gerekletirilmesini istemitir. Hseyin Rauf Beye de mfrezenin Serpoldan daha geriye Trk snrna ekilmesi teklifinin byk bir saldr karsnda malup olunabilecei endiesiyle uygun bulunmad tekrar bildirilmitir. Ayrca randaki kabine deiikliine atfta bulunularak yeni kurulan Mstevfi el-Memlik Kabinesinin Osmanl Devletine taraf olduu, bunun iin Mfrezenin snra ekilmesine gerek kalmayaca ifade edilmitir.33 Mstevfi el-Memlik kabinesinin i bana gemesi, Dou siyasetine dair bir sredir mevcut olan Trk-Alman ihtilafnn giderilmesi iin ksmen daha uygun bir ortam oluturmutur. Sz konusu gelimenin yannda, Rus ve ngilizlerin randaki her trl gcn ortadan kaldrmak dncesinin iki lkede de hkim olmas sebebiyle,Tahran atae militeri mer Fevzi Bey ile Alman, Tahran atae militeri Kont Kanitz, Serpolda grp ortak amaca ulamak iin yaplmas gerekli olan hususlarda mutabakata varmlardr. Bu anlamaya gre;34 1. Kirmanaha uygun bir vali tayin ettirilecektir. Bu valinin ayn zamanda mttefik Trk ve ran kuvvetlerinin de kumandasn stlenebilecek kadar baarl bir ranl olmasna allacaktr. 2. Dier ran vilayetleri valilerinin de her ne suretle olursa olsun TrkAlman lehine almas salanacak, mmkn olmazsa, Trk-Alman taraftar yeni valiler tayin ettirilecektir. 3. Hseyin Rauf Bey, Bakumandanlk Vekleti Celilesinden acilen ran iinde ilerlemek iin izin isteyecektir. Ama, ran jandarmasyla terik-i mesai etmek bu suretle ran toprandaki Rus ve ngiliz kuvvetler aleyhinde ran valilerinin kumandasnda Trk-ran mttefik kuvvetleri ile bir mdafaa kuvveti oluturmaktr. Ancak Hseyin Rauf Beyin hareketinin gvenlii asndan, ran ilerinde ilerleme ii, dhil olunacak blgelerdeki airet ileri gelenlerini kefil olarak kararghta toplamak ve orada tutmak artyla gerekletirilecektir.35 4. Bu mttefik tekilattan maksat, Trk kuvvetiyle, rann mevcut kuvvetlerinin takviye edilerek bu ekilde Rus ve ngiliz kuvvetlerine kar savaabilecek bir hle getirilmesidir. Bu anlamann birinci maddesi Osmanl ve Alman sefaretlerine arz edilmitir. Hem Alman hem de Osmanl
32 33

aga.; Kls. 195, Dos. 814-824, Fih. 012. aga.; Kls. 195, Dos. 814-824, Fih. 009. 34 aga.; Kls. 195, Dos. 250-825, Fih. 009-1. 35 aga.; Kls. 195, Dos. 250-825, Fih. 009-2.

71

Devletinin de birinci ve ikinci maddelerin icras iin sefaretlere teblii rica edilmitir. nc maddenin icras ise Kont Kanitz tarafndan para kuvvetiyle veya siyasi yollarla temin edilmek zere stlenilmitir. Hseyin Rauf Bey, sz konusu anlamayla Almanlarn Douda tek bana i yapmak arzusundan vazgetiklerini ifade ederek, ran dhilinde Almanlarla birlikte i yapmak iin Bakumandanlk Vekletinden kendisine imdiden msaade ve yetki verilmesini talep etmitir.36 Ayrca elindeki bir tabur kadar kuvvetin nemli bir blmn oluturan Irakl gnll airet birliklerin srekli firar ettiklerini, firara teebbs edenlerin en iddetli cezalara arptrlmasna ramen hududa yakn olan ran airetleri ile firari airetlerin akraba olmas ve airet rf ve detlerine gre her trl yardm grmeleri sebebiyle firarlarn nnn alnamadn, elinde gvenilir kuvvet olarak yz kadar Trk askeriyle birka erkezin bulunduunu37 belirterek her ihtimale kar Badata gelecek olan askerlerden gvenilir bir taburun kendi emrine gnderilmesini istemitir. Tahran Atae Militeri mer Fevzi Bey de Bakumandanlk Vekletine gnderdii 23 Austos 1331 (5 Eyll 1915) tarihli telgrafta38 Almanlarn ran ilerindeki tutumlarna dair sz konusu deiiklie dikkat ekmitir. Almanlarn, randa Rus ve ngiliz tehlikesinin nn kesmek ve dman asker ve memurlarn darya atabilmek iin bu dnemde ran mutlaka savaa sokmaya altklarn belirten mer Fevzi Bey, Almanlarn ran bir emrivaki ile savaa dhil etmenin yollarn aradklarn ifade etmitir. mer Fevzi Bey, Almanlarn ran savaa sokmak iin ran Jandarmalarna Rus taraftar airetler tarafndan kuzeyde, gneyde ve Rette mevkide meydana gelen saldrlar kullanmay planladklarn belirtmitir. mer Fevzi Beyin ifade ettiine gre; Almanlar, ran jandarmalarnn, Rus aleyhtar airetlerle takviyesi hlinde Ruslarn da kendi birlikleriyle i birlii yapt airetlere yardma geleceine ve bylece sava hlinin kendi kendine ortaya kacana inanmaktadrlar. Ancak rann bu plana ne kadar yardm edecei de bilinmemektedir. mer Fevzi Beyin ifadesine gre; bu telgrafn gnderildii gnn gecesinde, daha nce Hseyin Rauf Bey Mfrezesinden ayrlan Alman Heyetinin bandaki Binba Klayn, kendisine Alman atae militeri ile birlikte nn ran Harp Nezareti emrine girmesini teklif etmitir. Yeni ran kabinesinin Trk-Alman ittifakyla daha fazla i birlii yapmasna bal olarak Atae Militer mer Fevzi Bey, ran Hkmetinin Osmanl Devletinin yannda savaa girmesi yolunda giriimlerini arttrm ve Hseyin Rauf Beye ranllarla uzlamann salanmak zere olduu haberini vererek bu grmeler sonu buluncaya kadar dmanlara hibir ey hissettirmemek ve Osmanl hududu civarndaki airetleri dman tahriktndan kurtarmak iin Sencabilerin yaklaan k sebebiyle Osmanl
36 37

aga.; Kls. 195, Dos. 250-825, Fih. 009-3. aga.; Kls. 195, Dos. 250-825, Fih. 012. 38 aga.; Kls. 195, Dos. 250-825, Fih. 009-3.

72

hududu civarndaki klklarna dnmesine msaade edilmesini, bunun iin Trk kuvvetlerinin geici olarak hududa ekilmesini talep etmitir. Hseyin Rauf Bey, sz konusu taleple ilgili dncelerini ifade etmek iin Bakumandanlk Vekletine gnderdii telgrafta39 kendisiyle bir aydan beri i birlii yapan airetlerin dman olan Sencabilerle komu olduunu, ayet mfreze Osmanl dhiline ekilirse hl ngiliz taraftarl yapan ve Hamedandaki dmanlar tarafndan kendilerine mhimmat gnderilen Sencabilerin Trklerle beraber hareket eden airetlere saldracan, bu durum karsndan Trk kuvvetlerinin mttefiki airetleri korumak zorunda kalacan ve bu nedenle ran airetleriyle yeniden atma kacan belirtmitir. Bu yndeki bir ihtimali nlemek iin baz Sencabi nde gelenlerinin -rann savataki durumunun belli olmasna kadar- Kasr- irin blgesine sokulmamasnn en iyi yol olacan ifade etmi ve mer Fevzi Beyin Osmanl dhiline ekilme nerisine kar kmtr. Yaklak bir yldr ran topraklarnda, Trk snrna yakn Serpol blgesinde bulunan Hseyin Rauf Bey Mfrezesinin geri ekilmesi ile ilgili bir sredir devam eden tartmalar, Bakumandanlk Vekletinden Badat vastasyla Irak ve Havalisi Kumandanlna ve Binba Hseyin Rauf Beye, smet (nn) imzasyla gnderilen bir telgrafla40 sona ermitir. Bu telgrafta ifade edildiine gre; Hseyin Rauf Bey Afganistan atae militerliine atanm; fakat belge zerindeki bu ifade daha sonra izilerek murahhas- asker olarak dzeltilmi ve Mfreze de Irak ve Havalisi Kumandanlna balanmtr. Ayrca Hseyin Rauf Beyden bir an nce rann tahliye edilmesi ve mfrezenin Osmanl topraklarna ekilmesi istenmi; fakat randan bir saldrnn beklenmemesine ramen siyasi sebeplerden dolay bir mddet daha hudutta bir mfrezenin bulundurulmasnn faydal olaca belirtilmitir. Hseyin Rauf Beye hitaben de mevcut durumun ran arazisinin tahliye edilmesini ve Mfrezenin hududa ekilmesini gerektirdii, bundan byle Mfrezenin Iraka bal olaca, kendisinin (nce Afganistan atae militerliine, daha sonra izilerek) murahhas- askerliine tayin edildii, Tahran sefiriyle temasa geerek bir an evvel yeni grevi iin yola kmasnn gerekli grld, fevkalade sefir sfatyla Afganistana gnderilen Ubeydullah Bey ve beraberindekilerin Seneden hareket ettii ya bu heyetle ya da bamsz olarak grev yerine hareketin kendi takdirine brakld, imdiye kadar ran dhilindeki faaliyetlerinden memnun olunduu, grevini eref ve muvaffakiyetle yapm olduu ifade edilmitir. Bunun zerine Hseyin Rauf Bey, 10 Eyll 1331 (23 Eyll 1915) tarihinde kendisine verilen emir gereince Mfrezenin tamamen randan ekilerek 10 Eyll (23 Eyll) sabah hibir olumsuz gelime olmadan Hanikine ulatn bildiren telgraf41 Bakumandanlk Vekletine gndermitir. Irak kumandan Nurettin de Rauf Beyin Hanikine ekildiini Bakumandanlk Vekletine bildirmitir.42
39 40

aga.; Kls. 195, Dos. 250-825, Fih. 016. aga.; Kls. 195, Dos. 250-825, Fih. 015-7. 41 aga.; Kls. 195, Dos. 814-824, Fih. 023. 42 aga.; Kls. 195, Dos. 814-824, Fih. 020-01.

73

Sonu Henz Osmanl Devletinin resmen Birinci Dnya Savana girmedii bir dnemde stanbulda ran zerinden Afganistana ulamak ve bu lkeyi Cihad- Ekbere kazandrarak Hindistan snrnda mhim bir mttefik temin etmek ve istiklalci Hint komiteleriyle snrdaki kabilelere ulamak iin bir mfreze kurulmas planlanmtr. Trk-Alman mterek plan olan bu Mfrezenin bana Enver Paa tarafndan Hseyin Rauf Bey atanmtr. Bu Mfrezede Wassmuss ve Niedermayer gibi nemli baz Alman gizli servis yeleri de yer almtr. Mfreze henz Badat yolundayken Trk ve Alman kurmaylar arasnda ortaya kan fikir ayrlklar sebebiyle, Alman gizli servis yeleri Afganistana kendi balarna gitmeye karar vermilerdir. Mfreze Badata ulatktan sonra Irak ve Havalisi Kumandan Sleyman Asker Beyin emriyle Kirmanahn igal edilmesi iin ran ilerine harekt etmitir. Dou siyasetinde tek sz sahibi kendilerinin olmasn isteyen ve bu blgelerde Osmanl Devletinin nfuz kazanmasn istemeyen Almanyann da giriimleri ile Trk-ran snrnda geit konumunda olan Serpol ve Hanikin civarnda yaayan baz airetler, Trk kuvvetlerine saldrmlardr. 4 Haziran 1331 ve 8/9 Haziran 1331 tarihlerinde Kirind kasabasnda atmalar meydana gelmesi zerine Mfreze, ran ilerinde daha ileriye gidememi ve ran iinden Badat yolunun gvenliini korumak bakmnda nemli bir mevkide bulunan Serpola ekilmitir. Mfrezenin bu blgedeki varl -Rus ve ngilizlerin de basksyla- ran Hkmetinin de tepkisini ekmeye balamtr. Bu durum Tahrandaki Osmanl Devleti Sefaretinin ve atae militerinin ran Hkmeti ile olan ilikilerini de etkilemeye balamtr. Sz konusu dnemde, kurulu amacndan bir hayli uzaklaan ve ran ilerinde daha fazla ilerleme imkn da kalmayan Mfrezenin akbetine dair tartmalar da balamtr. Rauf Bey 9 Haziran 1331 tarihinde Bakumandan Vekili Enver Paaya gnderdii telgrafta Mfrezenin Kasr- irin blgesine ekilmesini teklif etmitir. Enver Paa ise cevaben ekilmeye taraftar olmamakla birlikte kararn Rauf Beyin kendisinde olduunu ifade etmitir. 16 Haziran 1331 tarihinde Irak ve Havalisi Kumandan Nurettin, Mfrezenin ran iindeki faaliyetlerinin ran airetleri arasnda giderek iilik meselesine dnmeye baladn ifade ederek, Badatn gvenliinin salamak amacyla Mfrezenin kendi emri altna verilmesini talep etmitir. Tahran Atae Militeri mer Fevzi Bey ise Mfrezenin ekilmesinin Ruslar, ngilizler, Almanlar ve ran Hkmeti ve blge airetleri tarafndan Osmanl Devletinin gszl olarak alglanabileceine dikkat ekmitir. Sz konusu tartmalarn srd dnemde Ruslara kar Almanlarn Galiya Cephesinde kazand baar, rann da Ruslara sava ilan etmesi ve bu blgeden alacak yeni bir cephe ile Ruslarn iki ate arasnda kalmas plann gndeme getirmitir. Bu gelime zerine Dou ilerine dair TrkAlman ilikilerinde ksmi bir dzelme sz konusu olmu ve her iki devlet rann Rus ve ngilizlere kar sava ilan etmesi iin almaya balamtr. 74

Ancak yaklak bir yl sreyle ran ilerinde kalmasna ramen Trk ve Almanlar iin beklentileri karlayamayan Mfreze, Bakumandanlk Vekletinin emriyle Trk snrna ekilmi ve Irak ve Havalisi Kumandanlna balanmtr. Hseyin Rauf Bey de nce Afganistan atae militerliine atanm; daha sonra grevi murahhas- askerliine eklinde dzeltilmitir. Bunun zerine Hseyin Rauf Bey, emrindeki birlikleri 10 Eyll 1331 gn Hanikine ekmitir.

75

MLL MCADELE YILLARINDA CEPHEYE SLAH VE CEPHANE SEVKYATINDA NEBOLU - KASTAMONU YOLU
Hsn ZL*
zet: Birinci Dnya Savandan sonra Anadoluyu igal planlar yapan emperyalist gler, karlarnda Trk milletinin eliklemi azim ve iradesini bulmulardr. Bu ulusal iradenin en youn yaand yerlerden biri de neboludur. nebolu, Mill Mcadelenin ana ikmal noktas, Anadolunun giri kapsdr. Burada kurulan sivil ve asker tekilatlar Mill Mcadelenin bizzat iinde yer alm ve zellikle lojistik ve istihbarat destei salamtr. neboludan balayan lojistik sevkiyat cephelere zamannda ulatrlm ve ihtiyalar karlanmtr. nebolu hem jeopolitik konumu hem de nebolu halknn azmi ile rnek bir ile olmu ve TBMM tarafndan Beyaz eritli stiklal Madalyas ile dllendirilmitir. Anahtar Kelimeler: tekilat, nakliye, istihbarat, sava, silah Abstract: The imperialisticpowers that made plans to occupy Anatolia after the Great war found in front of then the steelified determination of the Turkish nation. One of the regions where this determination became manifest is nebolu. nebolu is the point of supply fort he National War and the gate to Anatolia. The civilian and military organizations established here actively participated in the National War and supplied support especially in logistion and intelligence. The logistical dispatches that initiated in nebolu weretransported to the fronts in time and the needs were met nebolu had been an ideal example city both for its geopolitical location and the determination that local people had. nebolu was awarded by the Turkish National Assembly with a White Striped Independence Medal. Key Words: organization, transportation, intelligence, war, weapon

Giri XVIII. yzyldan itibaren hzla k dnemi ierisine giren Osmanl Devleti, XX. yzyln balarna geldiinde byk devlet olma vasflarn kaybetmi, bata asker, daha sonra ekonomik ve siyas olmak zere her alanda Avrupa devletlerinin kontrolne girmi ve bu devletlerin gdm ierisine hapsolmutur. Byk toprak kayplar ve neticesinde hzla azalan nfus ve gelir kaynaklar Osmanl Devletini Avrupa devletleri karsnda daha da aresiz bir duruma sokmu ve lke topraklar igale ak hle gelmitir. Avrupal devletler kendi aralarnda yapm olduklar gizli anlamalar teker teker uygulamaya koymu ve nihayet 30 Ekim 1918 tarihinde imzalanan Mondros Atekes Antlamasndan sonra Anadolu topraklar igal edilmeye balanmtr. Yzyllar boyunca Anadoluyu vatan yapm Trk milleti, bu durum karsnda son dirili ve direni hareketine balam ve anakkalede kahramanlaan Mustafa Kemalin liderliinde byk bir varolu mcadelesine girimitir. Mustafa Kemal, 19 Mays 1919 tarihinde Samsuna kt gn memleketin genel grnmn ve Trk milletinin iinde bulunduu durumu Nutukta u ekilde ifade etmektedir. Osmanl Devletinin iinde bulunduu topluluk, Birinci Dnya Savanda yenilmi, Osmanl ordusu her tarafta zedelenmi, artlar ar bir
Asker Tarih Aratrmalar Dergisi (Say 15) ubat 2010 Dr..Bnb., Maltepe Asker Lisesi, T.C. Devrim Tarihi ve Atatrklk retmeni

77

atekes anlamas imzalam. Byk savan uzun yllar boyunca ulus yorgun ve yoksul bir durumda. Ulusu ve yurdu genel savaa srkleyenler, kendi balarnn kaygsna derek, yurttan kamlar. Padiah ve halife olan Vahdettin, soysuzlam, kendini ve yalnz tahtn koruyabileceini dledii alaka tedbirler aratrmakta. Damat Ferit Paann bakanlndaki hkmet aciz, haysiyetsiz ve korkak. Yalnz padiahn iradesine boyun emekte ve onunla birlikte kendilerini koruyabilecekleri herhangi bir duruma boyun emi. Ordunun elinden silahlar ve cephanesi alnm ve alnmakta tilaf devletleri, atekes anlamasnn hkmlerine uymay gerekli bulmuyorlar. Birer bahane ile tilaf donanmalar ve askerleri stanbulda. Adana iline Franszlar; Urfa, Mara, Antepe ngilizler girmiler. Antalya ile Konyada talyan birlikleri, Merzifonla Samsunda ngiliz askerleri bulunuyor. Her yanda yabanc devletlerin subay ve grevlileri ile zel adamlar almakta. Nihayet, konumamza balang olarak aldmz tarihten drt gn nce 15 Mays 1919da tilaf devletlerinin uygun bulmas ile Yunan ordusu zmire kartlyor.1 te, bu artlar altnda balayan Mill Mcadele, Anadolunun her kesinde byk kahramanlklarn ve destanlarn yazlmasn salam, emperyalizm altnda inleyen tm dnya milletlerine rnek olmutur. Cephelerde yaanan tm mcadelelerin yannda cephe gerisinde yaplan fedakrlklar kurtuluun anahtar olmu ve Trkn ulus olma bilincinin ilk klar yaklmtr. Bu fedakrlklarn balang noktas olan nebolu, Trk stiklal Mcadelesinde ok nemli bir yere sahiptir. Gerek cephelerin lojistik destei ve gerekse Anadoluya girecek vatanseverlerin ilk giri kaps olan ve zellikle deniz ile karay cepheye balayan en stratejik nokta olmas blgenin nemini daha da artrmaktadr. neboluda kurulan asker ve sivil tekilatlar Bamszlk Mcadelesinde son derece nemli grevler stlenmiler ve yre halknn byk fedakrlklar ile tarihe mal olmulardr.2 Bu makale Mustafa Kemal ATATRKn Mill Mcadele yllarnda Gzm Sakaryada kulam neboluda szlerine atfen o yllarda kayk ve kannn mucizeler yaratt yer olan neboluda yaanan olaylar ortaya koymak ve blgenin stratejik nemini vurgulamak amacyla kaleme alnmtr. Makalenin yazmnda zellikle o yllarn iki nemli yerel gazetesi olan Aksz ve Kastamonu gazeteleri ve Nurettin Pekerin 1955 ylnda yazd, 1918-1923 stiklal Savann Vesika ve Resimleri, nn, Sakarya, Dumlupnar Zaferlerini Salayan nebolu ve Kastamonu Havalisi Deniz ve Kara Harekt Hatralar adl eseri ana kaynak olarak kullanlmtr.
1 2

Mustafa Kemal Atatrk; Nutuk, Ankara, 1927, s. 1. Hsn zl; Mill Mcadele Yllarnda neboluda Faaliyette Bulunan Cemiyet ve Tekilatlar, Asker Tarih Aratrmalar Dergisi, Genelkurmay Asker Tarih ve Stratejik Ett Bakanl Yaynlar, S 12, Ankara, 2008, s. 86.

78

1. Denizdeki Faaliyetler Kurtulu Savamz, Samsun iskelesinde Karadeniz kylarnda balar, zmir rhtmnda Egede biter. Yani o banda ve sonunda denize dayanr.3 Mill Mcadele srasnda denizcilerimizin balca hizmeti Karadenizde olmu ve Bat Cephesini her bakmdan desteklemilerdir. Kara ordularmzn silah ve cephane ihtiyac, igalden uzak duran Karadeniz sahillerindeki ehir ve kasabalarmzdan yaplan yardmlar ile salanmtr. Karadenizden Anadoluya deniz yolu ile yaplan sevkiyatta zellikle iki komutanlk nemli rol oynamtr ki bunlardan birincisi, Trabzon Nakliyat- Bahriye Komutanl, ikincisi ise daha batda yer alan Karadeniz Erelisi Nakliyat- Bahriye Komutanldr. Her iki komutanlnda ortak kesitii yer neboludur. Gerek Rusyadan getirilen malzemeler ve gerekse stanbuldan gizli gruplar vastas ile karlan silahlar nebolu zerinden cepheye nakledilmitir.4 Bat Cephesinde yaanan zafer gnlerinin nnde ve ardnda mutlaka Karadeniz sahillerinin gizli ve ihtiaml mcadeleleri yer alm, bu blgemiz Kurtulu Savamzn kazanlmasnda ok nemli rol oynamtr. nebolu, bu mcadele ierisinde kilit nokta olmu, Anadoluya geiin ve zgrle atlan ilk admlarn kaps, deniz ile karay buluturan ana yol olmutur. Bilindii gibi, Mondros Atekesine gre Trk ordusu terhis edilmi, elindeki silah ve cephane snrlandrlm; ancak bu artlara aldr etmeyen Trk Genelkurmay silah ve cephanelerini depolarda ve ambarlarda muhafaza ederek gerektiinde gizlice buralardan harcama yoluna gitmitir. Anadoludaki igalin snrlar geniledike cephelerdeki silah ve cephane ihtiyac da o oranda artm, bu i iin zel abalar harcanmas gerei ortaya kmtr. nk Anadoluda ne bir silah ve cephane fabrikas ne de eldeki silahlar seri bir ekilde onaracak tecrbeli kadro vardr. Dmann, Trk ordusunun bu durumundan haberdar olmas onlarn moral ve maneviyatn ykseltmekte, Trk milleti zerindeki basklar artrmaktadr. O gnlerin silah ve mhimmat durumu hakknda u telgraflar aklayc bilgi vermektedir:5

3 4

Cevat lmen; Kurtulu Savanda Karadeniz, stanbul, 1943, s. 1. Figen Atabey; Karadenizde Trk Donanmas (Birinci Dnya Harbi ve Mill Mcadele Dnemi), Atatrk Aratrma Merkezi, Ankara, 2006, s. 91. 5 Nurettin Peker; 1918-1923 stiklal Savann Vesika ve Resimleri, nn, Sakarya, Dumlupnar Zaferlerini Salayan nebolu ve Kastamonu Havalisi Deniz ve Kara Harekt Hatralar, stanbul, Gn Basmevi, 1955, s. 152.

79

Kastamonu Mntka Kumandanl -ifreli Telnebolu ube Riyasetine 4 Mart 1920, Sinop kar bekilerine verilen tfekler iin talep edilecek miktar Rus fienginin mezkr ube riyasetinden talep ve iar zerine itas ve imbas. 7 Mart 1920 Frka 14 Kalem K. Osman Sinop ube Riyasetine - ifre Size gayri muaddel Rus ve nayder fienginin lzumu yoktur. Elimizdeki silahlar Almandr. ubeniz deboyunda hayli Alman yani muaddel Rus fiengi vardr, bunlar nereye sevk edilmise oradan aldrmak zere iar buyrulmas mecburdur. 13 Mart 1920 Kumandan Osman.6 Grld gibi igallere kar mcadele etmek iin elimizde bulunan silahlar o kadar eski ve azd ki kullanlacak fiek ve merminin hesab yaplyordu. Bu durumda yaplacak en nemli i, Ulusal Mcadeleye destek olacak ve Trk ordusunu silah ve malzeme bakmndan destekleyecek bir d devletle iliki kurmaktr. Mustafa Kemal ve arkadalar, durum deerlendirmesi yaptktan sonra bu konuda, Sovyet Rusya ile balant kurmaya karar vererek her iki lke arasnda grme balatmlardr. Bu artlar altnda cephelerdeki silah ve cephane ihtiyac baz blgelerimizi hareketlendirmi ve nemini artrmtr. Bu blgelerin banda stratejik nemi olan ve Ankara balantsn en kestirme olarak salayan nebolu ve yresi gelmektedir. nebolu bu nemini ve tad ykmll ilk gnlerde fark etmi ve sevkiyat ilerinde cephelerin mit kayna olmutur. a. nebolu Yolu zerinden Yaplacak Rus Yardmn Salama abalar 23 Nisan 1920 tarihinde Ankarada Trkiye Byk Millet Meclisi alm ve 11 bakandan oluan bir Meclis Hkmeti kurulmutur. Bu Hkmetin Dileri Bakanlna Bekir Sami Bey getirilmi ve uluslararas ilikilerde balant kurma ve Trk milletinin hakl davasn dnyaya duyurma amal yollar aranmaya balanmtr. Gerek i gerekse d ilikiler asndan byk skntlar ierisinde olan ve maddi imknszlklardan dolay aresiz kalan Ankara Hkmetinin ilk yapt ilerden birisi, kendisine Ulusal Mcadelede gerekli d destei
6

age.; s. 152.

80

salayabilecek bir devletle temas kurmak olmutur. O gnlerin artlar altnda ortak karlar bulunan ve Bolevik htilalinden dolay Avrupa ile aras olduka alan Rusyann desteini salamak en doru yol olmutur. Bir yandan yeni kurulan hkmetin diplomatik alanda tannmas, dier yandan Trk milletinin yalnzlktan kurtularak bir devletin desteinin salanmas ihtiyac, Sovyet Rusya ile temasa gemeyi zorunlu hle getirmitir.7 Nitekim Trkiye Byk Millet Meclisinin almasndan gn sonra Sovyet Rusyaya ilk resm ilikilerin balangc saylabilecek resm bir yazyla bavurulmutur. Mustafa Kemalin 26 Nisan 1920 tarihli mektubu Rusya Devlet Bakan Lenine iletilmi, asker ve ekonomik alanlarda yardm talep edilmitir.8 Profesr Coulthard Jackienin dedii gibi; 200 sene sren bir harpten sonra Ruslarla anlamak fikri, Mustafa Kemal iin ihtilalci bir fikirdir.9 Sovyet Rusya, Mustafa Kemalin bu mektubuna Hariciye Komiseri ierin vastas ile 2 Haziran 1920 tarihli mektubu ile cevap vermi, her iki devleti de tehdit eden Avrupa emperyalizmine kar birlikte hareket etmeleri gerektiinin ilk iaretlerini vermitir. Her iki taraf arasnda yaplan resm yazmalardan sonra, 11 Mays 1920 tarihinde ilk resm heyet Moskovaya gitmi ve yaplacak anlamann artlarn grmeye balamtr. Bekir Sami Beyin bakanlndaki bu heyette ktisat Vekili Yusuf Kemal (Tengirek) Bey, Doktor Miralay brahim Tali (ngren), Lazistan Mebusu Osman, Erknharbiye Kaymakam Seyfi Bey (General Seyfi zgren) vardr.10 Heyetin temel grevi Rusya ile balatlan grmelere resmiyet kazandrmak ve salanacak yardmlar bir an nce yurda getirme yollarn aramaktr. Bekir Sami Beyin bakanlndaki Trk heyeti 13 Austos 1920de Sovyet Hariciye Komiseri ierin tarafndan kabul edilmi; ancak yaplan bu grmede Brest Litowsk Antlamas ve Ermenistan sorunu zerinde durulmutur.11 Trk hkmetinin istekleri bir liste hlinde silah ve mhimmat komisyonuna verilmi; fakat cevap alnamamtr. Oysa Rusya, daha Sivas Kongresinin topland gnlerde Halil Paa vastasyla balayan diyalogda her trl imknszla ramen silah ve malzeme yardm yapmay taahht etmitir.12 Bu grmelerde Rusya heyetine iletilen taleplerde yer alan malzemeler unlardr. 100.000 tfek, 300 mitralyz, her tfee 10.000 ve her mitralyze 100.000 mermi ve mermileriyle 60 obs topu, Bakdeki 13
7 8

Fahir Armaolu; Siyasi Tarih, Ankara, 1964, s. 631. Trkiye D Politikasnda 50 Yl, Kurtulu Savamz (1919-1922); T.C. Dileri Bakanl Aratrma ve Siyaset Planlama Genel Mdrl Yayn, Ankara, 1973, s. 63. 9 evket Sreyya Aydemir; Tek Adam Mustafa Kemal (1919-1922), C 2, stanbul, 1986, s. 397. 10 Trkiye D Politikasnda 50 Yl, Kurtulu Savamz (1919-1922); s. 63. 11 age.; s. 70. 12 Aydemir; s. 410.

81

ngiliz topu, 100 cebel topu, 100.000 mermi, 5 uaksavar batarya, ayrca Alman tfek ve cephanesi, 5000 kl, 100.000 bomba, imalat- harbiye malzemeleri, telsiz, sarahane ve kuma imalathaneleri tesisleri, kablolar, benzin, vs.13 Yaplan grmeler neticesinde bir dostluk antlamas projesi hazrlanm ve iki tarafn delegeleri tarafndan 24 Austos 1920 tarihinde parafe edilmitir14. Bu kapsamda Rusyadan silah ve cephane sevkiyatna balanm ve 1920 yl Eyll ay ierisinde 3387 tfek, 3623 sandk cephane ve 3590 kasatura Trabzona ve oradan da nebolu limanna sevk edilmitir.15 Bu dostluk antlamas erevesinde Rusyann ilk etapta ksmi de olsa destei salanm ve yardmlar yava yava Karadeniz zerinden gelmeye balamtr. Ancak ne var ki Rusyann da Trk hkmetinden kabul edilemez birtakm istekleri olmu, Van, Bitlis ve Mu illerinin Ermenistana verilmesini talep etmitir.16 Bu isteklerin reddedilmesi zerine bir sre antlama imzalanamam, daha sonra bu isteklerinden vazgemilerdir. Ermenistan ile 3 Aralk 1920 tarihinde yaplan Gmr Antlamasndan sonra Rusyadan Anadoluya daha fazla silah ve cephane gelmeye balamtr. Birinci nn Muharebesinde Trk ordusunun elde etmi olduu zaferden sonra Rusya yeni kurulan Trk hkmetine olan bak asn deitirmi ve Anadoludaki mcadeleyi yakndan takip ve destekleme karar almtr. Rusya daha nce Ermeniler iin direttii Dou Anadoludaki Van, Mu ve Bitlis illerinden vazgemi ve M. Budu Medivaniyi Ankaraya eli olarak gndermitir. Bu durum karsnda TBMM Hkmeti de bir karar alarak Moskovaya yeni bir heyet yollamtr. 19 ubat 1921 tarihinde Moskovaya varan bu heyet ktisat Vekili Yusuf Kemal Bey (Tengirek) bakanlnda, Maarif Vekili Rza Nur Bey ve Moskovaya eli olarak tayin olunan Ali Fuat (Cebesoy) Paadan olumaktadr.17 ki taraf arasnda 26 ubat 1921 tarihinde balayan grmeler ok etin gemi ve 16 Mart 1921 tarihinde antlama imzalanmtr. Bu antlamaya gre, para, silah ve sava malzemesi bakmndan yaplacak yardmn Sovyet Hariciye Komiseri ile Trk Bykelisi arasnda gizlice yaplacak mektuplama ile tespit edilecei ve bu mektuplarn antlamann bir paras olaca kabul edilmitir. Yaplan grmeler neticesinde alnan kararlar ksa sre ierisinde uygulanmaya balanm ve Rusyadan 10.000.000 altn ruble ve iki frkay tamamyla silahlandrabilecek miktarda tfek, sng ve koum takm temin edilmitir.18

13 14

age.; s. 411. Trkiye D Politikasnda 50 Yl, Kurtulu Savamz (1919-1922); s. 70. 15 Rfat nsoy; Mill Mcadelenin Mali Kaynaklar ve D Yardmlar, Mill Mcadele Tarihi Makaleler, Atatrk Aratrma Merkezi Yayn, Ankara, 2002, s. 325. 16 erafettin Turan; Trk Devrim Tarihi, (Ulusal Direniten Trkiye Cumhuriyetine), 2. Kitap, Ankara, 1998, s. 204. 17 Ali Fuat Cebesoy; Moskova Hatralar (21 Kasm 1920-2 Haziran1922), stanbul, 1955, s. 118. 18 age.; s. 147.

82

b. Rus Yardm ve lk Deniz Sevkiyat Balangta da belirtildii gibi, Mill Mcadele yllarnda cephelerimizin silah ve mhimmat ihtiyacnn bir ksm stanbuldan gizlice karlan silahlarla salanmtr. Ancak bu silahlar Trk ordusunun ihtiyalarn karlamaya yetmemitir. Bu durum karsnda, Rusyann destei daha da nemli bir noktaya gelmi ve 24 Temmuz-24 Austos 1920 tarihleri arasnda yaplan grmeler sonucunda ilk sevkiyat balamtr.19 Yaplan ilk sevkiyatlarda, Kafkasya yolu alncaya kadar, Sovyetlerden salanan silah, cephane ve para yardm toplama ve transit merkezi Rostovdan, Karadeniz kysndaki Tuapseye yneltilmi ve buradan Lazistan Mebusu Osman Bey nezaretinde motor ve vapurlar ile Trabzona ve oradan da neboluya gnderilmitir.20 Mill Mcadele Dneminde deniz harektnn bel kemii ve yaplan deniz nakliyatnn ana merkezi Trabzon Nakliyat- Bahriye Kumandanldr. Ancak ilk deniz nakliyatnn balad gnlerde henz bu kumandanlk kurulmam, nakliyat ileri Trabzondaki 3nc Kafkas Tmeni tarafndan yrtlmtr. nebolu yolu zerinden yaplan nakliyat ileri de bu kumandanln denetimi altnda gereklemitir.21 Her trl destekten uzak, sadece kahraman ve vatansever Karadeniz insanlarnn yiite abalarna dayanan nakliyat ileri Bahriye Kumandanlklar tarafndan ynetilmekte ve koordine edilmektedir. Rusyaya ait Batum, Tuapse ve Novrosiski limanlarndan yklenen malzemeler ncelikle Trabzona getirilmi, buradan Bat Cephesine en yakn noktalar olan nebolu ve Akakoca sahillerine nakledilmitir.22 Bu arada Karadenizdeki faaliyetler zellikle Yunan Deniz Kuvvetleri tarafndan yakndan takip edilmi ve blge abluka altna alnmtr. Bu artlar altnda nakliye ileri zaman zaman kiralanan halk kayklar ve motorlar ile yaplm, Yunan kontrol gemileri yaklat anda kayklar karaya ekilerek malzemeler kurtarlmtr.23 Nakliyat srasnda gemiler srekli olarak ky seyri yapmlar ve dman eline gememek iin gerekirse gemiyi batrma talimat almlardr. Gemiler Karadeniz sahili boyunca getikleri her limana urayp liman reislerinden hem hava durumu hem de dman donanmasnn blgedeki faaliyetleri hakknda bilgi almlardr.24 Karadenizde silah sevkiyat yapan nakliye gemilerimiz, btn seferleri boyunca, silahl bir destek grmeden, mstahkem bir sse dayanmadan ve onarm yaplmadan g artlar altnda almlardr.25 Karadenizin zor
19 20

Tevfik Byklolu; Atatrk Anadoluda (1919-1921), Ankara, 1981, s. 153. age.; s. 154. 21 Emrullah Nutku; stiklal Savanda Denizciler, Trabzon Nakliyat- Bahriye Kumandanl, Yakn Tarihimiz, C 2, stanbul, 1962, s. 149. 22 Trk stiklal Harbi, Deniz Cephesi ve Hava Harekt; C 5, s. 38. 23 age.; s. 39. 24 Nutku; lk Deniz Nakliyat, Yakn Tarihimiz, C 2, stanbul, 1962, s. 188. 25 Trk stiklal Harbi, Deniz Cephesi ve Hava Harekt; C 5, s. 33.

83

artlar altnda Trabzon-nebolu arasnda yaplan ilk nakliyat hakknda, aadaki 17 Kasm 1920 tarih ve 2323 sayl Telgraf bize nemli bilgiler vermektedir: ifreli Telgraf-Trabzon nebolu Mevki Kumandanlna, 28 Austos 1920 tarihinde 1 numaral asker motorla, 174 sandk Osmanl piyade ve 40 sandk seri sahra mermisi gnderilmitir. Mezkr cephanenin ksmi kllisi teslim edilmedii ve keyfiyetin tahkiki Mdafaa-y Millye Vekletinden emrolunuyor. 6.11.1920 tarih ve 2226 numara ile nebolu Mevki Kumandanlndan sorulmutu. Cephanenin Kaza Kaymakam ve ubeden iskeleye gelen iki zabit muvacehesinde teslim edildii mezkr zevat tarafndan tamamen teslim alnd ifade edilerek motorun avdet ettiini kuyudat sylyor. bu cephanenin tamamen teslim alnp alnmadnn sratle iar ve badema gnderilecek cephaneye mukabil mazbatasnn irsal buyurulmas mtemenadr. nebolu kazasna ve Mevki Kumandanlna yazld. Trabzon 3nc Frka Kumandan Nuri26 1920 ylnda Kafkas Tmeni emrinde ve Trabzon Liman Reisliine bal olarak yaplan bu ilk deniz nakliyat teebbsnde, mill dava aleyhtar baz kimseler, silahlarn bir ksmn alarak blgedeki Pontus ekyasna satmlardr.27 Bu olay zerine sivil tamacln, asker makamlara devredilmesi gerei ortaya km ve 25 Ekim 1920 tarihinde Trabzon Nakliyat- Bahriye Kumandanl kurulmutur.28 Karadenizde yaplan deniz nakliyatnn baarsnda Hopadan Kefkene kadar uzanan iaret ve gzetleme istasyonlarnn ve bunlarn bal bulunduklar liman reisliklerinin almalar ve raporlarn ilgili makamlara dzenli olarak ulatran telsiz ve telgraf hizmetlerinin rol ok byktr. Birinci Dnya Sava srasnda Dou Karadenizdeki deniz kuvvetleri ile stanbul balantsn salayan Sinoptaki 2,5 kilovatlk telsiz istasyonu Mays 1921 tarihinde Kastamonuya nakledilmi ve bu istasyon Bat Cephesinin bir ikmal merkezi olan Kastamonu haberlemesini ve Rusya ile yaplan irtibat salamtr.29 nebolu telgrafhanesinin de Mill Mcadeledeki yeri ok nemlidir. skeleye karlan silah ve cephane bu telgrafhane sayesinde annda Kastamonu Havalisi Komutanlna bildirilmi ve srekli talimatlar bu tekilat sayesinde ulatrlmtr.30 nebolu telgraflar Heyet-i Temsiliyenin
26 27

Peker; s. 241. lmen; s. 1. 28 Nutku; stiklal Savanda Denizciler, Trabzon Nakliyat- Bahriye Kumandanl, s. 149. 29 Trk stiklal Harbi, Deniz Cephesi ve Hava Harekt; C 5, s. 33. 30 Rahmi iek; Mill Mcadelede Kastamonu, Ankara niversitesi Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits Doktora Tezi, Ankara, 1991, s. 175.

84

kararlarn her tarafa duyurmak ve Kuvaymilliye hareketinin yaylmasn salamak zere almlardr.31 c. Silah ve Cephane Sevkiyatnda nebolu skelesi 23 Eyll 1920 tarihinde Erknharbiyeumumiye Reisi smet imzas ile Vali Vekili ve Frka Kumandan Rt Beye gelen ifreli telgrafta nakliye creti olarak Osman Beye 10.000 lira gnderilmesi iin Maliye Vekletinden Trabzon Defterdarlna emir verildii ve gelecek silahlarn Garp Cephesine alnaca, doruca neboluya gnderilmesi ve bu suretle nebolu nakliyatnn tecrbe edilmesi ve bildirilmesi emrolunmakta idi.32 Bu ifreli telgraftan da anlalaca zere doudan gelecek malzemelerin sevkinde en fazla zerinde durulan merkez neboludur. ncelikle nebolunun stratejik konumu, Bat Cephesine giden en kestirme yolun buradan balamas tm komutanlklarn dikkatini neboluya evirmitir. 28 Austos 1920 tarihinde nebolu limanna gelen ilk yardm motoru derhl kontrol altna alnarak malzemeler ok seri bir ekilde tehlikeden uzak noktalara tanm ve bylece nebolu halk, tarih grevinin ilkini baar ile tamamlamtr.33 neboluya yaplan ilk sevkiyatlarn baarya ulamas, yola kan motorlarn zamannda yerlerine ulamas ve malzemelerin noksansz olarak teslim edilmesi blgedeki faaliyetlerin nemini daha da arttrmtr. Her geen gn yaplan ilerin kapasitesi artmakta ve daha kontroll allmaktadr. Artk sra byk gemilerle nakliyat yapmaya gelmitir. Rsumt No: 4 gemisi Rusyadan ykledii malzemeleri, Garpa Sefer Yapan Gemiler in Hazrlanan Talimat gerei direkt neboluya tamtr.34 1920 yl aralk ayna kadar Rusyadan ve dolayl olarak Trabzondan neboluya tanan silah ve malzemelerin listesi aadaki gibidir:35 Tfek 184 315 191 205 858 564 632 438 Kasatura 192 315 191 205 1108 584 615 478 Cephane 422 299 59 30 727 494 1185 412 Tarihi 22 Eyll 1920 25 Eyll 1920 27 Eyll 1920 1 Ekim 1920 1 Ekim 1920 20 Ekim 1920 4 Ekim 1920 1 Aralk1920 Vastalar Rusyadan motor ile, Hayrettin motoru ile, kran motoru ile, Yldz motoru ile, Mebruke motoru ile, Gazal motoru ile, Rsumt No: 4 motoru ile, Rsumt No: 4 motoru ile,

31 32

Peker; s. 246. age.; s. 242. 33 age.; s. 241. 34 Nutku; lk Deniz Sevkiyat, Yakn Tarihimiz, C 2, stanbul, 1962, s. 188. 35 Peker; s. 243.

85

nebolu iskelesi, Mill Mcadelenin ilk gnlerinden itibaren srekli hareket hlindedir. ou zaman Rusya ve stanbuldan yaplan nakliyat ayn anda neboluda bulumu ve kazada byk tela ve hareketlilik yaanmtr. nk bu tarihlerde Yunan gemileri srekli olarak sahilleri tarayarak kontrol etmektedir. Yre halk bu durumu bildii iin kyya yaklaan gemilerdeki malzemeleri bir an nce sahilden uzaklatrma mcadelesi vermitir.36 Bu dnemde 1 Haziran 1921 tarihinde Rusyadan gelen Bahrcedit vapuru ve mit vapuru 300 tonluk mhimmat ile neboluya gelmitir. Bahrcedit vapuru gece boaltlm, mit vapurunun depolarnn da bir an nce boaltlmas gerei ortaya kmtr. nk nebolu stihbarat Zabitlii, Yunan zrhllarnn Boazdan ktn ve son mil nebolu istikametine yol aldn haber vermi ve bu haber tellallar vastas ile halka duyurulmutur. Fedakr nebolu halk, genci, yals, piyade, denk, ktk (kayk eitleri) kayklarn yzdrm ve mit vapurunun etrafn sararak geminin ambarlarn boaltp cephaneyi karaya karmlardr. O gn neboludaki tm depolar, maazalar ve ardiyalar dolmu, geri kalan ise kiay Tepesine karlmtr.37 Genelkurmay Bakanl Deniz Cephesi 946 ube stiklal Harbi Kaytlarna gre her iki vapurdan karlan silah ve cephane listesi aadaki gibidir:38 Vasta Malzeme top gllesi makineli tfek cephanesi makineli tfek cephane sand tfek makineli tfek cephane sand tfek Adet 3000 143 45 2614 4840 24 2593 2260

Bahrcedit vapuru

mit vapuru

Bahsi geen vapurlarn boaltlmasndan hemen sonra, daha nce istihbarat bilgisi alnan Yunan zrhllar nebolu nlerine gelmiler; ancak hibir ey elde edemeden ksa sre sonra uzaklamak zorunda kalmlardr. Karadenizde son derece gizli yaplan silah ve cephane nakliyat srekli olarak igal kuvvetlerinin gemileri tarafndan kontrol edilmi ve phelendikleri noktalar abluka altna alarak bu blgeleri gerekirse ate altna almlardr. zellikle blgede yaayan Rumlarn yapt ajanlk faaliyetleri ve gemiler tarafndan yaplan takip ve kontroller nebolunun zaman zaman ablukaya alnmasna sebep olmutur.

36 37

smail Habip; nebolu Kayklar, Cumhuriyet Gazetesi, 16 Kasm 1936. agm. 38 Peker; s. 328.

86

nebolunun abluka altna alnmas ncesi kazada byk bir hareketlilik ve zverili almalar grmekteyiz. Bu durumda, Rusya ve Trabzondan nebolu Askerlik ubesi ve Esliha Mhimmat Komisyonunca gnderilen malzemeler, rkap ve hra Kumandanlnca karaya karlm ve komisyonun gzetimi altnda Nokta Komutanlnn emrindeki depolara tanmtr.39 nebolu merkezindeki depolarn dolmas hlinde bu malzemeler kiay mevkisindeki depolara nakledilmi ve buradaki depolar Mevki Kumandanlnca emniyet altna alnmtr. Depolardaki malzemeler uzun sre bekletilmeden derhl yola karlarak Kastamonu, ankr yolu ile cepheye sevk edilmitir. . stanbuldan neboluya Yaplan Sevkiyat stanbulun Mondros Atekes Antlamasndan sonra srekli olarak igal gleri tarafndan denetim altnda tutulmas, Anadoludaki harekete destek olacak vatanseverlerin faaliyetlerine engel olmaktadr. Bu durumda izlenen tek yol gizli ve kaak yollardan Anadoluya ulamak olmutur. Deniz nakliyatnda, stanbul-Karadeniz balantsnda olduka zor gnler yaanmtr. Bu nakliyat sivil motorlar, Seyr-i Sefain daresi vapurlar ve Fransz, Srp, ran bandras tayan zel ticaret irketi vapurlaryla yaplmtr.40 stanbul Hali Tersanesinde, Anadolu Kava ve Zeytinburnunda bulunan ambarlardan muavenet heyetleri yardmyla karlan top, hafif silah, mayn, donatm ara ve gereleri, Akakoca, Ereli, nebolu iskelelerine sevk edilmitir.41 Bu iskelelere gelen malzemeler ok sratli bir ekilde i kesimlere tanarak cephelere sevk edilmitir. (1) Yaplan Sevkiyatta Gizli Gruplar Mill Mcadele yllarnda cephelerde kullanlan silah ve mhimmatn nemli bir blmn stanbuldaki depo ve ambarlardan karlan silahlar oluturmaktadr. Bu malzemeleri gizli yollardan kararak Anadoluya tayan nemli gruplar vardr. Bu gruplarn banda; Karakol Cemiyeti, Beler Grubu, Hamza Grubu (Felah Grubu), Zabitan Grubu gelmektedir.42 Ayrca Anadoludaki depolardan karlan ya da el konulan silah ve malzemelerde cephelere sevk edilmitir. Trabzon Muhafaza-i Hukuk- Milliye yesi Gmhaneli Zeki Kadirbeyolunun, cephanelii ele geirerek buradaki silahlar nce Makaya buradan da cepheye yollanmas bu olaya rnek tekil etmektedir.43

39 40

age.; s. 243. Trk stiklal Harbi, Deniz Cephesi ve Hava Harekt; C 5, s. 46. 41 age.; s. 47. 42 Mesut Aydn; Mill Mcadele Dneminde stanbulda Anadolu Lehinde Faaliyette Bulunan Gizli Gruplardan Zabitan Grubuna Ait Bir Vesika, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, C 6, Ankara, 1990, s. 592. 43 Turan; s. 159.

87

stanbul merkezli kurulan gizli gruplar silah depolarn basarak ele geirdikleri malzemeleri en youn olarak nebolu yolu ile Anadoluya tamlardr. Karakol Cemiyeti, Karadeniz limanlarnda grev alacak kiileri yetitirmi; ayn zamanda Anadoluya geen ahslar ellerinde Karakol Cemiyeti mhrl vesikalarla seyahat etmilerdir. Ancak, 16 Mart 1920 tarihinde stanbulun igali ile bu cemiyet ortadan kalkm, faaliyetlerini baka adlarla oluturduklar gruplar vastas ile devam ettirmilerdir.44 Mim Mim Grubu olarak oluturulan bir baka gizli grup da zellikle 1922 ylndan itibaren faaliyetlerini artrm, silah, cephane ve malzemelerin Anadoluya tanmasnda yabanc vapur irketleri ile anlama yoluna giderek nebolu ve evre iskelelerini ana yol olarak kullanmlardr.45 Bu gruplar 12 ubat 1921 ile 20 Aralk 1922 tarihleri arasnda stanbuldan Yalova, zmir, nebolu, Akakoca, Zonguldak, Samsun, Mersin limanlarna 22 sefer yapm, yaklak 730 ton malzemeyi Anadoluya tamlardr.46 Merkezi stanbulda bulunan bu gizli kurulular TBMMnin emir ve direktifleri dorultusunda gsterdikleri gayret ve fedakrlklarla Mill Mcadelenin kaderine nemli lde etki etmilerdir. Gizli gruplar bir taraftan elde ettikleri istihbarat bilgileri ile TBMMnin eitli konularda alaca tavr ekillendirirken, dier yandan da TBMM ordularnn subay, er ve dier asker personelini temin etmeye yardmc olmulardr. Faaliyette bulunan bu gizli gruplarn almalar ile nebolu iskelesi daha da hareketlenmi, Ankara Hkmetinin giriimleri ile nebolu iskelesinde bir rapor merkezi kurulmu ve Asker Polis Tekilatnn yapaca hizmetlerle buradan giri yapan asker ve sivil malzemelerin kontrol salanmtr. (2) nebolu skelesine Silah Tayan Vapurlar stanbulda gizli olarak faaliyetlerini srdren bu cemiyetler vastas ile ok nemli miktarlarda (39.230 ton) silah ve malzeme Anadoluya karlarak cephelere sevk edilmitir. Bu malzemelerin byk bir ksm nebolu iskelesinden tanmakla birlikte Akakoca, Zonguldak, Samsun liman ve iskeleleri de kullanlmtr.47 1921 ve 1922 yllar arasnda stanbuldan neboluya silah ve asker malzeme tayan vapur ve sefer tarihleri aadaki gibidir:48

44

Blent ukurova; Kurtulu Savanda stanbul Gizli Gruplar, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, C 2, S 5, Ankara, 1986, s. 520. 45 agm.; s. 525. 46 agm.; s. 526. 47 Hseyin Datekin; stiklal Savanda Anadoluya Karlan Mhimmat ve Asker Eya hakknda Tanzim Edilmi Mhim Bir Vesika, Tarih Vesikalar Dergisi, C 1, 1955-1961, s. 11. 48 age.; s. 10.

88

Vapur

Tama Tarihi 5 Terinisani 1921 15 ubat 1922 11 Mays1922 11 Eyll 1922 1 Knunuevvel 1922 6 Nisan 1922 30 Knunusani 1922 1 Mart 1922 18 Austos 1922 15 Nisan 1922 1 Terinievvel 1922 2 Austos 1922 12 Mays 1922

Arara vapuru

Adana vapuru Mersin vapuru

Ladil vapuru

Lelet vapuru Lankr vapuru

Yunan ordusunun zmiri igalinden sonra, stanbuldaki silah ve mhimmat depolarnn Anadoluya aktarlmas ile yeni kurulan ordunun birok ihtiyac karlanmtr. Deniz yolu ile yaplan ve sadece Karakol Cemiyeti vastas ile karlan malzemelerin listesi u ekilde tespit edilmitir: 56.000 mekanizma, 320 makineli tfek, 1500 tfek, 1 batarya top, 3000 sandk cephane, 10.000 takm elbise, 100.000 nal ve mh, 15.000 matra, 1000 ton kadar muhtelif asker malzeme.49 Bunlarn dnda, tapalar, hartu ve kartular, kapsller, bombalar ve barut ile kovanlar, fnye ve fitiller, piyade silahlar cephanesi, toplara ait para ve teferruat, drbn ve niangh, makineli tfek ve telefon, bunlara ait edevat ve malzeme, fabrika aletleri ve makineler, asker tehizat ve levazm, itfaiye malzemeleri, mutfak malzemeleri, terzi, sara, kundurac ve demirci edevat, eyer takmlar ve hayvan balklar ve malzemeleri, otomobil, araba ve malzemeleri ile toplam 39.500 tonu bulan malzeme Anadoluya tanmtr. Anadoluya tanan asker eyann nakliye masraflarnn 730u karldklar iskeleler tarafndan karlanrken 35.500 ton asker eyann nakliye masraflar Mdafaa-i Milliye Vekletinin hesabyla ton bana 2275 kuru demek suretiyle karlanmtr.50 Grld gibi yaplan nakliye ilemleri bir taraftan gizli gruplar vastas ile yrtlrken dier taraftan da zellikle Ankara Hkmetinin kontrolnde srmektedir.

49 50

age.; s. 10. age.; s. 13.

89

(3) nebolu Kayklar Loncas 9 Haziran 1921 tarihinde nebolu bombardmanndan sonra nebolulu kayklar kayklarnn byk bir blmn kaybetmi ve yre halkna Ankaradan zararlarnn karlanmas iin 1680 lira denek yollanmtr. Bu para Mevki Komutan Yarbay Nidai tarafndan nebolu Kayklar Khyas lyas Kaptana teslim edilmek istenmitir. Ancak nebolulu kayklar bu duruma alnarak tepki gstermiler ve kendilerine yollanan bu paray iade etmilerdir.51 Ayrca bombardman olayndan sonra Mdafaa-i Milliye Vekleti tarafndan nebolu halkna gsterdikleri cesaret ve fedakrlklardan dolay u telgraf yollanmtr: Geenlerde dmann neboluyu bombardman etmesi zerine sahil halknn ve bilhassa nebolu ahalisinin gsterdikleri asar himmet ve gayretleri her trl takdirin fevkinde olduundan ordu namna kendilerine beyan- teekkrat edilmesi, Mdafaa-i Milliye Vekleti celilesinin bildirilmesi zerine ahaliyi beyan- takdirat ve teekkrat olunmas Dhiliye Vekleti celilesinden bildirilmitir.52 Mill Mcadelenin bandan sona eriine kadar byk fedakrlklar gsteren nebolulu kayklar bu hizmetleri karlnda TBMM tarafndan stiklal Madalyas Vesikas ile dllendirilmitir.53 16 Mays 1924 tarihinde nebolu Trk Oca ve iskelede yaplan trende Kaymakam Fevzi Bey 9 Nisan 1924 tarihli stiklal Madalyas Vesikasn teslim alm ve orada bir konuma yapmtr. Konumada Her millete mukadder olan inklabndan ve bu meyanda Trk tarihini geirdii safahattan, bil intikal mill harektn mnakip kahramanesini yad ve yer yer asar- fedakr gsteren memleketler iinde neboluya isabet eden hissi erefin Byk Millet Meclisince mazhar- takdir olarak deniz kahramanlar Locasnn stiklal Madalyasyla taltifinin haiz olduunu kymet ve ehemmiyetin byklnden bahsetmi ve kahramanlk vesikasn tm kayklar namna Liman Reisi Yzba Mehmet Beye teslim etmitir.54 nebolu Kayklar Loncasna verilen stiklal Madalyas Vesikas Berat aadaki gibidir: Metni ibu varaka zahrinde bulunan 66 numaral kanun mucibince verilecek olan stiklal Madalyas Vesikas; Numara 2107 Maksad ulvinin husul iin azami ibraz mesai eylediinden dolay Trkiye Byk Millet Meclisinin 11.02.1340 tarihinde vuku bulan birinci itima
51 52

Turgut zakman; u lgn Trkler, Ankara, 2005, s. 151. Aksz Gazetesi; 6 Temmuz 1921, S 227. 53 age.; 22 Mays 1924, S 1079. 54 age.; 22 Mays 1924, S 1079.

90

senesi 99uncu itimann 1inci celsesinde zirde hviyeti muharrer nebolu Mavnaclar Locasna bir kt-a beyaz eritli stiklal Madalyas verilmitir.55 stiklal madalyas alan zatn hviyeti nebolu Mavnaclar Loncas Resm Mhr TBMM Riyaseti Gazi Mir Mustafa Kemal Ayrca, Mustafa Kemal Paa 25 Austos 1925 tarihinde geldii neboluda yapt konumada nebolu halknn cesaret ve fedakrlklarn u ekilde dile getirmitir: Sizin hizmetlerinizi faaliyetlerinizi teden beri takdir ederim. Her vakit, her suretle vatan emrinde bulunacanza kaniyim. Yaptnz hizmetleri hi unutmuyorum.56 2. KARADAK FAALYETLER a. nebolu - Kastamonu Yolunda Asker Sevkiyat Deniz yolu ile neboluya getirilen asker malzemeler sratle gvenlik asndan daha emniyetli olan i blgelere, oradan da Kastamonu yolu zerinden cephelere sevk edilmitir. O yllarn ar artlar altnda yaplan bu nakliye ileri bir taraftan cihed-i askeriyece dier taraftan da oluturulan komisyonlar vastas ile gerekletirilmitir.57 nebolu Mevki Komutan Yarbay Nidai, o gnlerde neboludan gemekte olan Yakup Kadriye blgedeki hareketlilii yle anlatmaktadr. Ne gelirse, kan ve araba kollaryla Ankaraya sevk ediyoruz. Ayda ancak bir sefer yaplabiliyor, sefer bana 25 lira alyor, yoksul evlerini geindiriyorlar. Giderken greceksiniz, nebolu-Ankara yolu byle karnca dizileri ile dolu.58 nebolu halk mermi ve fiek sandklarn, silah ve gereleri, yakn uzak btn evreden salanan kanlarla, at arabalaryla, ar ykleri de demir dingilli kz ve manda arabalaryla ard ardna Ankaraya tamaktadr.59 Nakliye ilerinde alacak kara arabalar ve hayvanlar, Vilayet-i Celileden ve Komisyon- Mahsusa Riyasetinden aldklar emirler dorultusunda emniyetli bir ekilde neboluya yollanmlar, sevk memurluunun emrine giren bu aralar, aldklar malzemeleri gvenli bir

55 56

Peker; s. 428. Mustafa Selim mece; Atatrkn apka Devriminde Kastamonu ve nebolu Seyahatleri, Ankara, 1959, s. 29. 57 Kastamonu Gazetesi; 8 Knunusani 1920, S 2382. 58 zakman; s. 89. 59 age.; s. 151.

91

ekilde Kastamonu vilayetine tamlardr.60 Asker malzemelerin daha hzl ve gvenilir bir ekilde tanmasn salamak amacyla oluturulan komisyonlar vastas ile at, araba, binek hayvanlar satn alnm ve halkn elindeki hayvanlarn kaytlar da ubeler tarafndan tutulmutur. Blgedeki sivil ve asker gruplar belirli bir dzen ve sistem iinde hareket ederek ortaya kacak herhangi bir babozuklua ve asayisizlie annda mdahale etmilerdir. Bu duruma zellikle Mustafa Kemalin vilayetlere gnderdii u beyanname resminin etkisi olmutur: Hibir kimse sebep ve sureti ne olursa olsun kendiliinden kuvvet toplama yetkisine sahip deildir. Bu ilandan nce byle bir duruma denler derhl maksatlarn izah etmek zere asker makamlara mracaat edeceklerdir. Mustafa Kemal61 Bu tebliden nce ve sonra, nebolu ve Kastamonu havalisinde asker ve mlki idarelerden izinsiz hibir harekete rastlanmam ve asker nakliye kollar seri bir ekilde tama ilerini yrtmlerdir. neboluda balayp cephelere kadar uzanan ve bitmek tkenmek bilmeyen enerji ve kuvvet isteyen bu nakliye kollar Mill Mcadelenin can damar olmutur. Bu yol zerinde geit vermeyen ve sadece hayvan tamaclna elverili blmler vardr. zellikle Kastamonu-nebolu aras sadece hayvan tamacl ile almaktadr. Bu yolun en zor ksm neboluda kiaydan atalemeye kadarki, Topuolu, Kayguncak, KreEcevit yokular idi. Ayrca ankrnn Dmbelek mevkisi de almas zor bir yerdi. zellikle k aylarnda kar yann youn olduu blgede yollar srekli kapanmakta ve almas iin Kastamonu Valiliinden zel denekler kartlmaktadr.62 Yolun otomobil ve kamyon ileyecek bir hle getirilmesi, ordunun mhimmat ihtiyalarnn daha rahat salanacan ortaya koymutur. Bu yzden 1921 btesine bu yol iin tahsisat konulmu ve Nafia Vekleti btesi onaylandktan sonra inaat ve tamirata balanmtr.63 Cephelerdeki silah ve mhimmat ihtiyacnn sratle artmas zerine balangta oluturulan komisyonlar ve cihed-i askeriye tarafndan yrtlen tama ileri uygun bir fiyatla mteahhitlere verilmitir.64 hale usulne gre yaplan nakliye ilerinin onay, Maliye Vekletinden ve stanbuldan gelene kadar ie talip olan mteahhitler, onaylanacak fiyatla nakliye ilerine balamlardr.65 Bu arada daha ncede nakliye ileri ile
60 61

Kastamonu Gazetesi; 8 Knunusani 1920, S 2382. age.; 20 Knunuevvel 1920, S 2481. 62 Aksz Gazetesi; 1 ubat 1920, S 27. 63 age.; 14 Mart 1921, S 131. 64 Kastamonu Gazetesi; 18 Knunuevvel 1920, S 2238. 65 age.; 18 Knunuevvel 1920, S 2238.

92

uraan kara arabaclar ve hayvanlar da neboluya sevk edilerek nakliye ilerine devam etmilerdir. nebolu yolunda mteahhit olarak tamaclk yapan en nemli ahsiyet Erzurumlu Nazif Bey ve arkada olak Nuri Bey idi. Bandan beri mill davann destekisi olmu ve devlete olan ballndan dolay birok mteahhidin cesaret edemedii bu ie girmitir. Emrinde alan baz ahslar gizli olarak tccar eyasn da tamak iin giriimlerde bulunmularsa da genel olarak Nazif Bey bu ii baar ile srdrm ve devletin en zor anlarnda mill orduya iki keif ua alarak ba yapmtr.66 Bu davranndan sonra Mustafa Kemal kendisine aadaki telgraf yollamtr: k yeri: Ankara Numaras: 5406 neboluda Erzurumlu Nafiz Beyefendiye, Vatani hamiyetiniz krana deerdir. Telgrafnz yarn Mecliste alenen okunacaktr, Efendim. 11.12.336 (1920) Byk Millet Meclisi Reisi Mustafa Kemal.67 (1) 14nc Frka Araba Nakliye Kolunun Kuruluu nebolu-Ankara arasnda tama ilerinin bir blm kiralanan arabalar ve halkn imece usul ile yapt tama ile yrtlmektedir.68 Ancak bu tarz nakliye ilerinde baz aksamalar meydana gelmi, tamay yapan kyller kendi kylerine saparak oyalanmlar, buna ramen aldklar silah ve cephaneyi noksansz teslim etmilerdir. Tamacl yapanlarn eline nebolu Nokta Kumandanl tarafndan liste ve sevk pusulas verilerek kontrol salanmtr. Nakliye ilerinin daha dzenli bir ekilde yaplmas iin neboluKastamonu hattnda 14nc Frkann emrinde 3 Kasm 1920 tarihinde bir nakliye kolu oluturulmutur.69 Bu nakliye kolunda altrlacak yre halk, hayvanlar ile birlikte askerlik ubesine gelerek kaytlarn yaptrmlardr. Manda, kz, at, ksrak, merkep gibi tama ilerine yarayan hayvanlar damgalanm ve gerektiinde tama ilerine katlmlardr. Damgasz hayvanlar ise msadere edilmitir.70

66

Sreyya ehidolu; Kurtulu Savanda Bir Vatandamzn Uak Ba, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, Temmuz 1992, C 8, S 24, s. 601. 67 Atatrkn Btn Eserleri, (1920-1921); Kaynak Yaynlar, C 10, 2003, s. 151. 68 Kastamonu Gazetesi; 18 Knunuevvel 1920, S 2238. 69 Peker; s. 248. 70 Kastamonu Gazetesi; 22 Knunuevvel 1920, S 2242.

93

Kastamonu ve nebolu blgesinde kurulan Nakliye Kolu iin 14nc Frkann nebolu ubesine verdii emir u ekildedir: nebolu Askerlik ubesine, 1. Kalem mntkasnda tekil edilecek olan nakliye koluna ubeniz dairesine araba isabet etmitir. 2. Arabalarn de ift atl olmas emir iktizasndan ise de bulunamad hlde behemehl biri atl dier ikisi drder tekerlekli kz arabas olabilir. 3. Bu arabalar sevk ve idare edebilecek emsalleri silah altnda ve firari olmayan birer arabac taht silaha alnacaktr. 4. Arabalar salam ve koum takmlar tekmil, hayvanlar nall olacaktr. 5. Bu arabalar, Tedarik-i Vesait-i Nakliye Kanunu mucibince der edilecek ve mmkn mertebe zenginlerden alnacaktr ve bir haftaya kadar kalem merkezinde hazr bulundurulacaktr. 13 Kasm 1920 Kalem Reis Vekili Mehmet Emin.71 (2) Asker Sevkiyatta Meydana Gelen Aksaklklar Kurtulu Mcadelesi boyunca Trk ordusuna her trl destei salayan ve gerek cephede gerekse cephe gerisinde topyekn fedakrlkta bulunan nebolu ve Kastamonu yresinde de zaman zaman kk apta da olsa aksamalar olmutur. zellikle ordu nakliyat ilerinde grev yapan baz ahslar aldklar emirleri tam manasyla yerine getirmemi ve baz olumsuzluklar yaanmtr. neboludan ykledikleri malzemeleri, Kastamonu istikametine tayan kafileler, bazen hi gerek olmad hlde yollarda ve konaklama yerlerinde oyalanm bazen de naklettikleri eyay kastl olarak baka istikamete sevk etmeye kalkmlardr.72 kamet ettikleri kyleri ana gzergha yakn olanlar, nakliye kolundan koparak kylerinde dinlenmek suretiyle kafileden ayrlmlar ve gecikmelere sebebiyet vermiler. Bunun zerine Kastamonuda grev yapan stiklal Mahkemesi bir tamim yaymlam ve Teklif-i Milliye Kanununa tam olarak riayet etmeyenlerin en ar cezalara arptrlacan tebli etmitir.73 Yaanan bu olumsuzluklar Mill Mcadelenin en ar ykn eken yre halkna mal edilemez. Blge halk daha nce belirtildii gibi her trl fedakrl yapm ve vatann kurtuluuna kendini adamtr. Vesait-i
71 72

Peker; s. 266. Kastamonu Gazetesi; 13 Terinisani 1921, S 2421. 73 age.; 13 Terinisani 1921, S 2421.

94

Nakliyede meydana gelen bir baka aksaklk da zellikle sivil mteahhitlerin yapt tamada meydana gelmitir. Btn tatlar ordunun emrinde olduu hlde, baz tccar eyalarnn da gizlice arabalara alnd ve Kastamonuya tand tespit edilmitir. Bunun zerine Kastamonu vilayeti tarafndan Sevk-i dare Komisyonu kurulmu ve nakliye aralar bu komisyon tarafndan kontrol edilerek bu olaylarn nne geilmitir. b. Teklif-i Milliye ve nebolu Dzenli ordunun kurulmas ile kazanlan Birinci ve kinci nn Zaferleri Trk milletinin moralini ykseltmi ve yeni kurulan hkmete olan gveni pekitirmitir. Ancak, Ktahya-Eskiehir Muharebeleri sonucunda, Trk ordusunun ihtiyalar iin acil tedbirlerin alnmas gerei ortaya kmtr. Bu erevede TBMMnin 5 Austos 1921 tarihli toplantsnda Mustafa Kemal Paaya Bakumandanlk Yetkisi verilmi ve bu yetki Bakumandanlk Kanununun 2nci maddesinde u ekilde aklanmtr: Madde 2- Bakumandan, ordunun maddi ve manevi kuvvetini azami surette tezyid ve sevk-i idaresini bir kat daha tarsin hususunda TBMMnin buna mteallik salahiyetini Meclis namna fiilen istimale mezundur. Bu maddeye gre Bakumandann verecei emirler kanun hkmnde olacaktr.74 Mustafa Kemal Bakumandanlk Yetkisini aldktan sonra ordunun iinde bulunduu zor durumu amak ve ihtiyalarn gidermek amacyla 7-8 Austos 1921 tarihinde 10 maddelik Teklif-i Milliye emirlerini yaymlam, ordunun insan, vasta ve gda bakmndan muhta olduu btn noksanlarn tamamlayacak bir umumi tebligat hazrlamtr. neden iplie ie yarayan her trl maddeyi iine alan bu emirlerin tatbikini salamak iin Ankara, Kastamonu, Samsun, Konya, Eskiehirde stiklal Mahkemeleri kurulmutur. Teklif-i Milliye emirlerinin birinci maddesi gereince her kazada birer komisyon kurulmutur. Btn almalar bu komisyonlar tarafndan yrtlmtr. Kastamonu merkezinde kurulan Teklif-i Milliye Komisyonunda u kiiler grev almlardr: Vali Vekili Defterdar Fuat Bey, Mft Hafz Osman Nuri Efendi, Belediye Bakan Hac Tevfik Bey, eyh Ziyaeddin Efendi, Ziraat Mdr Tahsin Bey, Binba Kani Bey, Hac Necip Efendi, Darendeli Abdullah Efendi ve Hakkam Hafz Bey.75 Ayn ekilde nebolu ve dier ilelerde de komisyonlar oluturulmu ve ordunun ihtiya duyduu malzemeler, sratle toplanmaya balamtr. Kastamonuda oluturulan komisyonun merkezi belediye binas olarak belirlenmi ve dzenli olarak alan memurlar her gn artan bir hzla

74 75

Avni Doan; Kurtulu, Kurulu ve Sonras, stanbul, 1964, s. 83. Peker; s. 359.

95

malzeme toplamlardr. neboluda toplanan yardmlarda bilahare bu merkeze tanmtr.76 Trk ordusunun ihtiya duyduu malzemeler btn vatan sathnda komisyonlarca toplanmakta ve cepheye ulatrlmaktadr. Ancak, Teklif-i Milliye Emirlerinin 5 numaral Kanunu olan ordu nakliyat ile ilgili ksm, zellikle belirli blgeleri daha fazla abaya itiyordu. Bu blgelerin banda ise nebolu ve Kastamonu yresi gelmekte idi. Memleket sathnda o dnem iin geerli nakliye aralarna sahip olan herkes ayda yz kilometrelik bir mesafede nakliye yapacak ve hayvanlarnn ihtiyalar ordu ambarlarndan karlanacaktr.77 Sevkiyat yapan ahslar, malzemeleri ald yerden sevk ettii eyaya dair erzak irsaliyesi alacak ve mal teslim ettii komutanla bu belgeyi onaylatacaktr.78 Denizden yaplacak nakliye ilerinde 12 numaral Teklif-i Milliye Emirleri esas alnacak ve motorlar 100 millik mesafede zorunlu tama yapacaklardr. Kaptan ve motorun ihtiyalar ordu ambarlarndan karlanacaktr.79 Her Teklif-i Milliye Komisyonu kendi mntkas dhilindeki vastalarn cins ve miktarn tespit ederek Mdafaa-i Milliye Vekleti Sevkiyat ve Nakliyat- Umumiye Mdriyetine bildirecek, mahall nakliyattan da istifade edilecektir.80 Grld gibi, nebolu ve yresi Teklif-i Milliye Kanununun hem kara hem de deniz cihetini dorudan ilgilendirmektedir. Deniz yolu ile neboluya getirilen malzemeler nebolu iskelesinde teslim alnarak buradan kara yolu ile belirlenen mesafelere kadar tanmaktadr. nebolunun vatansever halk Kurtulu Mcadelesinin ilk gnlerinden itibaren, daha Teklif-i Milliye Emirleri yaymlanmadan bahsi geen hizmetleri ve nakliyat yapmtr. Ancak Mustafa Kemal Paa tarafndan yaymlanan bu emirlerle tama ileri daha dzenli ve seri bir duruma getirilmitir. Asker eyann sratli ve dzenli bir ekilde sevkini salayan sevkiyat merkezleri, bu grevlerini daha salkl ve resm yrtmek maksad ile stiklal Mahkemelerinin emirleri dorultusunda hareket etmilerdir. Sevkiyat ilerinde grevli olan asker efradn iae ve isknyla birlikte onlara birtakm telkinlerde bulunmak maksad ile vilayet makamnca bir de komisyon oluturulmutur. Bu komisyon, heyet hlinde her gn deierek sevkiyat merkezinde stiklal Mahkemesinden verilen talimatlara gre almalarn srdrmler, zellikle asker kiilerin iae ve ibateleri hususuna ok dikkat etmilerdir.81
76 77

Kastamonu Gazetesi; 27 Austos 1921, S 2414. age.; 13 Austos 1921, S 2412. 78 age.; 13 Austos 1921, S 2412. 79 age.; 3 Eyll 1921, S 2415. 80 age.; 3 Eyll 1921, S 2415. 81 age.; 27 Austos 1921, S 2414.

96

Vilayet Makamnca kurulan heyetler aadaki gibidir: I. Heyet: Ulemadan; Kadzade Mehmet Efendi Eraftan; emsizade kr Bey Mnevverandan; ankr eski Mutasarrf Latifi Bey II. Heyet: Ulemadan; Bahaddin Efendi Eraftan; eyhaza Efendi Mnevverandan; Abdullahad Nuri Bey III. Heyet: Ulemadan; Mderriszade Zhdi Efendi Eraftan; Tahir elebi Efendi Mnevverandan; Kerim Refig Bey.82 Sakarya Savandan nce Trk milletinin topyekn balatt fedakrlk mcadelesi ve Teklif-i Milliye Emirlerine verilen destekler Mill Mcadeleyi ahlandran en nemli yap talardr. Bu faaliyetler ierisinde Mill Mdafaa Vekletinin emirleri ile 1921 ylnn banda Kastamonu ve ankrda kurulan amele taburlar nemli yer tutmaktadr. neboluKastamonu, Kastamonu-ankr yolunun srekli ak tutulmas ve aksayan yerlerin onarlmas bu taburlar sayesinde salanmtr. Bu taburlara genellikle geri hizmet elemanlar, yalar askerlik iin gemi olanlar ve sakatlar alnmtr. Bu kadrolar yol ve kpr yapm ve onarm ile kla ve menzil ilerinde altrlmaktadr.83 Silah sevkiyatnn yapld bu yollarn kurulan amele taburlar tarafndan onarlmas ve yenilerinin yaplmas cephe gerisindeki faaliyetleri kolaylatrm ve sevkiyat hzlandrmtr. Yollarda alan bu amele taburlarnn iaeleri, Nafia Vekleti btesinden karlanm; ayrca bu taburlarn yaptklar ie gre yollara ayrlan tahsisattan ikramiye almlardr.84 Mill Mcadelenin ilk gnnden, sonuna kadar her trl fedakrl yapan blge halk, cephelerde kazanlan zaferlerle daha gayretli almalar ierisine girmi ve Mustafa Kemal Paann arkasndan yrmtr. Bunu Kastamonu Valisi Rafet Beyin Mustafa Kemal Paaya ektii 13.9.1921 tarihli telgrafla daha iyi grmekteyiz: Muhterem Bakumandanmz Mustafa Kemal Paa Hazretlerine, Dhiyane kumandanz altnda ordumuzun iktisab eyledii parlak muzafferiyetlerden dolay btn vilayet batan baa bir heyecan srur-u aduman iindedir.
82 83

age.; 27 Austos 1921, S 2414. age.; 21 Mays 1921, S 2401. 84 age.; 21 Mays 1921, S 2401.

97

Vilayet halknn zat- fehimanelerine ve muzaffer orduya kar kalblerinden taan hissi minneti krana tercman olarak arz- tebrikat ve tezinat eyleriz. 13.09.1921 Kastamonu Valisi Rafet.85 Kastamonu Valisinin bu telgrafna cevaben, Mustafa Kemal Paa u telgraf gndermitir: Kastamonu Vilayet-i Aliyesine, Tebrikat ve tezahrat vaka- dman takip etmekte olan btn ordu ve mensubin ve kumandanlarn mtehasss ve mteekkir brakmtr. Ordu milletini bylece manen ve maddeten kendisine mzahir grdke gsteregeldii fedakrlkta daha pek ok ileri gidecektir. 15.09.1921 TBMM Reisi Bakumandan Mustafa Kemal.86 Her iki telgraftan da anlald zere yre halk Mustafa Kemale tam olarak balanm, Mustafa Kemal Paa da zaferlerin ve kurtuluun ancak srekli artan halk desteine bal olduunu ifade etmitir. c. Silah Sevkiyatnda nebolu ve Yresindeki Kadn Kahramanlar Mill Mcadelede, Anadolu kadnlarndan bir ksm Kara Fatma ve arkadalar gibi cephelerde mcadele verirken bir ksm da cephe gerisinde mill kuvvetleri glendirmek iin seve seve her trl fedakrla katlanm ve destan yazmlardr. zellikle Kastamonuda nde gelen memurlarn eleri tarafndan kurulan Mdafaa-i Hukuk Hanmlar Cemiyetinin almalar yaptklar mitingler ve ektikleri protesto telgraflar mill davaya yaplan hizmetin sadece bir blmdr. ehir ve kylerdeki genlerin tamamna yakn, cephelere sevk edildiinden nakliye ilerinin ou ihtiyarlar ve kadnlar tarafndan yaplmtr.87 neboluda balayan ve cephe ilerine kadar uzanan nakliye ileri, blge kadnlarnn lm dahi gze alabilecek kadar fedakrane almalar ile baarya ulamtr. (1) Silah Sevkiyatnda ehit erife Bac Olay 1920 ylnn ilk aylarnda balayan silah ve cephane sevkiyat 1921 ylna gelindiinde hzlanmtr. K mevsiminin ok sert getii blgede silah nakliyat srasnda zc baz olaylar meydana gelmitir. Bunlardan bir tanesi de erife Bac hadisesidir.
85 86

age.; 24 Eyll 1921, S 2418. age.; 24 Eyll 1921, S 2418. 87 Fevziye Abdullah Tansel; stiklal Harbinde Mcahit Kadnlarmz, Atatrk Kltr Dil ve Tarih Yksek Kurulu Atatrk Kltr Merkezi Yayn, Ankara, 1988, s. 21.

98

erife Bac, beraberinde birka aylk kz ocuu olduu hlde, neboludan ykledii cephaneyi Kastamonuya ulatrmak iin yola kmtr. Kar ve tipi altnda, kan kollar ile uzun bir yolculuktan sonra Kastamonu nlerinde kla kapsna kadar gelebilmitir. Cephaneyi eken hayvanlarn gszl ve havann dondurucu souu erife Bacy kafileden koparmtr. ehre girmesi nasip olmayan bu kahraman kadn ose kenarnda sabaha kar donmu olarak bulunmutur. Olay grenler, ehit kadn kaldrmak ve kurtarmak istemilerse de i iten gemitir. Ancak bu hznl tablo iersinde mermiler arasnda duyulan bebek sesi Rfat avu ve Cemil avuu daha da artm ve hemen yola koyulmulardr, kzlerin arabay ekmekte zorlandn gren avular, arabaya destek vermi ve arabay frka dairesinin nne kadar ekmilerdir.88 Frka Dairesi, gzleri nndeki bu manzaradan etkilenmi ve hatta Miralay Osman Bey gzyalarn tutamamtr. Arabann bana gelerek, bir dakikalk sayg duruundan sonra u ksa konumay yapmtr. Trk kadn dnyada emsali bulunmayan kahraman bir anadr, yle anadr ki tarihte nice kahramanlar cihangirler dourmutur. Arkadalar... Mill Mcadeleyi kazanacamzn en byk misali ite nmzde, biri l, biri diri yatyor.89 Daha sonra ehit anaya belediyece kefen temin edilmi ve yreyi iyi tanyan Cemil avu da ehit anann hviyetini tespit iin grevlendirilmitir. Neticede ehit anann Seydilerden olduu anlalm ve kylleri bebei alarak barlarna basmlardr. (2) Silah Sevkiyatnda Bir Kadn ve Rauf Bey Kastamonu ve nebolu arasndaki tama ilerinin ounun kadnlar tarafndan yrtldn daha nce belirtmitik. Bu kadnlar hem geim mcadelesi vermi hem Mill Mcadeleye destek olmaya almlardr. Bu konu ile ilgili u anekdot dnemin artlarn ortaya koymak adna nem arz etmektedir. nebolu Hat Kumandanl nne gelmi ambardan cephane almay bekleyen bir Trk anas ambar depo yzbasnn yanna yaklaarak unlar sylemitir: Olum, benim olum da cephede. Ben hem onun oluk ocuunu besleyeceim hem de onlara cephane yetitireceim. Kocam anakkalede ehit. diyerek gzyalarn tutamamtr. Yzba yal anaya ne istediini sorduunda Arabann yar ykn cephane, yar yknde tccar eyas ykleyeyim de her iki vazifemi de yapaym olmaz m? demitir.90
88 89

Peker; s. 397. age.; s. 398. 90 age.; s. 397.

99

Yzba bunun yasak olduunu anlatmaya alrken tam o srada neboluya gelen Rauf Orbay ile Cevat Paa olay seyretmi ve yzbaya cesaret vererek yal kadnn isteini yerine getirmesini sylemilerdir. Bunun zerine yal kadn ykn yarsn cephane yarsn da tccar eyas alarak neboludan ayrlmtr. Bu rnekler, o gnlerde yre insannn ektii sknt ve bu skntya ramen Mill Davaya verdii hizmeti gstermeye yeter. Sonu Emperyalist glerin Mondros Atekes Antlamasndan hemen sonra balayan Anadoluyu igal planlar, douda, gneyde ve batda olmak zere cephede birden balam ve zellikle Yunan ordusunun ngilterenin destei ile Bat Anadoludaki ilerleyii Trk milletini birbirine kenetlemitir. Anadoludaki igalin balamas ile birlikte Anadolunun eitli yerlerinde bulunan birlikler, atekes antlamas hkmlerine gre teslim edilmesi gereken silah, mhimmat ve tehizat Kuvaymilliye birliklerine teslim etmi ve direniin gcn artrmaya almlardr. Ancak ksa sre sonra dzenli ordunun kurulmas ile zellikle lojistik yaplanma bir esasa balanm ve resm koordinasyon bu ekilde salanmtr. Mill Mcadelenin kazanlmasnda etkili olan en nemli faktr cephe gerisindeki lojistik planlama ve tekilatlanmadr. Trk milletinin topyekn direni ve diriliini ortaya koyan bu hareket ayn zamanda kurulacak olan yeni Trk Devletinin de temel harcn oluturmaktadr. anakkaleden alnan gle balayan bu hareket dnyadaki ezilen tm uluslara rnek tekil etmi ve emperyalizme kar bir bakaldr nitelii tamtr. Anadoluda balayan direniin znde Trk halknn var olma azmi yatmaktadr. Bu azim, o yllarda cephe gerisinde kalm bir avu yal, kadn ve ocuklar ile glendirilmitir. Hibir karlk beklemeden sadece vatann kurtuluu hedefine ynelik balatlan bu hareket ierisinde, balang noktalarndan biri olduu iin nebolu ve yresinin nemi, bu makale ierisinde detayl olarak vurgulanmtr. gale uramayan ve i isyanlarn yaanmad bir yre olan nebolu yresi cephe gerisinde kalmasna ramen, Mill Mcadelede aktif grev alm ve cephelere kadar uzanan kan kollarnn balang noktas olmutur. Mill Mcadeleye verdii destekten dolay Trkiye Byk Millet Meclisi tarafndan Beyaz eritli stiklal Madalyas ile dllendirilen tek ile olma zelliine sahip nebolu, sadece sava yllarnn deil, ayn zamanda devrim yllarnn da nemli merkezi olmu ve Mustafa Kemalin adalama hamlelerinin ilk atlmlarndan biri olan klk kyafet devriminin Trkiyeye ve dnyaya duyurulduu yer olmutur. 100

KAYNAKLAR Kitap ve Makaleler ARMAOLU, Fahir; Siyasi Tarih, Ankara, Sevin Matbaas, 1964. ATABEY, Figen; Karadenizde Trk Donanmas (Birinci Dnya Harbi ve Mill Mcadele Dnemi), ATATRK Aratrma Merkezi, Ankara, 2006. ATATRK, Mustafa Kemal; Nutuk, Ankara, 1927. ATATRKn Btn Eserleri; (1920-1921), Kaynak Yaynlar, C 10, 2003. AYDEMR, evket Sreyya; Tek Adam Mustafa Kemal (1919-1922), C 2, 10. Bask, stanbul, 1986. AYDIN, Mesut; Mill Mcadele Dneminde stanbulda Anadolu Lehinde Faaliyette Bulunan Gizli Gruplardan Zabtan Grubuna Ait Bir Vesika, ATATRK Aratrma Merkezi Dergisi, C 6, Ankara, 1990. BIYIKLIOLU, Tevfik; ATATRK Anadoluda (1919-1921), Ankara, 1981. CEBESOY, Ali Fuat; Moskova Hatralar (21 Kasm 1920-2 Haziran 1922), stanbul, 1955. EK, Rahmi; Mill Mcadelede Kastamonu, Ankara niversitesi, ATATRK lkeleri ve nklap Tarihi Enstits Doktora Tezi, Ankara, 1991. UKUROVA, Blent; Kurtulu Savanda stanbul Gizli Gruplar, ATATRK Aratrma Merkezi Dergisi, C 2, S 5, Ankara, 1986. DATEKN, Hseyin; stiklal Savanda Anadoluya Karlan Mhimmat ve Asker Eya Hakknda Tanzim Edilmi Mhim Bir Vesika, Tarih Vesikalar Dergisi, C 1, (1955-1961). DOAN, Avni; Kurtulu, Kurulu ve Sonras, stanbul, 1964. MECE, Mustafa Selim; ATATRKn apka Devriminde Kastamonu ve nebolu Seyahatleri, Ankara, 1959. NUTKU, Emrullah; stiklal Savanda Denizciler, Trabzon Nakliyat- Bahriye Kumandanl Yakn Tarihimiz, C 2, stanbul, 1962. NUTKU, Emrullah; lk Deniz Nakliyat Yakn Tarihimiz, C 2, stanbul, 1962. NUTKU, Emrullah; Trabzon Nakliyat- Bahriye Kumandanl Yakn Tarihimiz, C 2, stanbul, 1962. NSOY, Rfat; Mill Mcadelenin Mali Kaynaklar ve D Yardmlar, Mill Mcadele Tarihi-Makaleler, ATATRK Aratrma Merkezi Yayn, Ankara, 2002. 101

ZAKMAN, Turgut; u lgn Trkler, Ankara, 2005. ZL, Hsn; Mill Mcadele Yllarnda neboluda Faaliyette Bulunan Cemiyet ve Tekilatlar, Asker Tarih Aratrmalar Dergisi, Genelkurmay Asker Tarih ve Stratejik Ett Bakanl Yaynlar, S 12, Ankara, 2008. PEKER, Nurettin; 1918-1923 stiklal Savann Vesika ve Resimleri, nn, Sakarya, Dumlupnar Zaferlerini Salayan nebolu ve Kastamonu Havalisi Deniz ve Kara Harekt Hatralar, stanbul, Gn Basmevi, 1955. SEVK, smail Habip; nebolu ve Kayklar Cumhuriyet Gazetesi, 16 Kasm 1936. EHDOLU, Sreyya; Kurtulu Savanda Bir Vatandamzn Uak Ba, ATATRK Aratrma Merkezi Dergisi, C 8, S 24, Ankara, Temmuz 1992. TANSEL, Fevziye Abdullah; stiklal Harbinde Mcahit Kadnlarmz, ATATRK Kltr Dil ve Tarih Yksek Kurulu ATATRK Kltr Merkezi Yayn, Ankara, 1988. TURAN, erafettin; Trk Devrim Tarihi, 2nci Kitap, Ankara, 1998. Trk stiklal Harbi; Deniz Cephesi ve Hava Harekt, C 5. Trkiye D Politikasnda 50 Yl, Kurtulu Savamz (1919-1922); T.C. Dileri Bakanl Aratrma ve Siyaset Planlama Genel Mdrl, Ankara, 1973. LMEN, Cevat; Kurtulu Savanda Karadeniz, stanbul, 1943. Gazeteler Aksz Gazetesi. Cumhuriyet Gazetesi. Kastamonu Gazetesi.

102

VECH HRKUUN HAYATI VE ALIMALARI

Osman YALIN
*

zet: Vecihi Hrku, 6 Ocak 1896 ylnda stanbulda domutur. Babas stanbullu bir aileden Gmrk Mfettii Faham Bey, annesi Zeliha Niyir Hanmdr. Babas 1899 tarihinde vefat etmitir. Annesi ocuuyla einin ailesine snmtr. Vecihi 3 ocuktan ortancasdr. ocukluu olduka hareketli gemitir. 1912 Balkan Harbine enitesi Kurmay Albay Kemal Beyin yannda gnll olarak katlmtr. Birinci Dnya Harbinde Badatta bulunan Hava Birliine makinist olarak gnderildi. Burada bir uak kazasnda yaralanarak stanbula dnm ve tedavisini mteakip stanbulda tekil edilen hava unsurunda grev almtr. Yeilky Tayyare Mektebine girerek uucu olmutur. Vecihi, stanbuldan kaarak Mustafa Kemalin ordusuna katlm ve Trk stiklal Savanda sivil pilot olarak grev yapmtr. Cephede ilk uuu o yapmtr. Sava sonras ise ilk Trk tasarm ua yapm; ama yetkili bir makam olmadndan uua elverililik belgesi alamamtr. Trk Tayyare Cemiyeti ve Kayseri Uak Fabrikasnda pilot olarak grev yapmtr. ok sayda uak imalat yapmtr. 1931 ylnda, Vecihi-XIV ua iin, Mareal Fevzi akmakn da destei ile, ekoslovakyada uua elverililik belgesini almtr. zel Uu Okulu am ve burada pek ok renci yetitirmitir. Trkiyede ilk zel hava yolu irketini kurma erefi de ona aittir. Havaclkla ilgili dergi kararak yayn hayatnda yer almtr. 73 yllk hayatnn 53 yln havaclkla ilgilenerek geirmitir. almalarnda destek grmemi ve bilakis almalar engellenmeye allmtr. 16 Temmuz 1969 ylnda GATAda beyin kanamasndan vefat etmitir. Anahtar Kelimeler: Vecihi Hrku, uak, havaclk, Birinci Dnya Sava, stiklal Sava Abstract: Vecihi Hrku, was born in stanbul on January 6th 1896. His father, Faham Bey, was a custom inspector in Istanbul. His mother was Zeliha Niyir Hanm. After his fathers death in 1899, Vecihis mother with three children found shelter in her husbands family. Vecihi was in the middle of three children. He had an active childhood. He joined the Balkan War as a volunteer with his uncle, Staff Colonel Kemal Bey, in 1912. He was sent as a mechanic to the Air Command in Baghdad in World War I. He injured in a plane accident there and returned to stanbul. After his treatment he joined the Air Command in Istanbul. He became a pilot after attending the Yesilkoy Flight School in Istanbul. Vecihi fled from stanbul and joined Mustafa Kemals army and assigned as a civilian pilot in the War of Independence. He performed the first flight at the theatre. After war, he produced the first Turkish designed aircraft but he could not manage to certify it. He became a pilot in Turkish Aircraft Association and Kayseri Aircraft Factory. He produced many aircraft. With support from Marshall Fevzi akmak, he certified Vecihi-XIV aircraft at Czechoslovakia in 1931. He established a private flight school and trained many pilots without any crash/accident. He also holds the honor of establishing first private airlines in Turkey. He published a magazine about aviation and took his place in publishing history. In seventy three years of his life, he spent fifty three years with the love of aviation. He received very limited support in his works. On the contrary his works had been continually obstructed. He succumbed to the apoplexy in 1969 at GATA (Gulhane Military Medicine Academy) in Ankara. Key words: Vecihi Hrku, air plane, aviation, the First World War, Independance War

Asker Tarih Aratrmalar Dergisi (Say 15) ubat 2010 Dr.Hv.km.Yzb., Anadolu niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Blmnden 1998 ylnda, ktisat Fakltesinden 2000 ylnda mezun olmutur. G Sosyal Bilimler Enstitsnde Cumhuriyet Tarihi Bilim Dalnda yksek lisansn 2004 ve doktoray 2008 ylnda tamamlamtr. Ayrca Ufuk niversitesi Uluslararas likiler Ana Bilim Dalnda ikinci yksek lisans 2007 ylnda tamamlamtr.

103

1. Giri Birinci Dnya Sava ve stiklal Savana pilot olarak katlan Uak Mhendisi Vecihi Hrku, Trk havaclk tarihinde nemli bir isimdir. Hrkuu 53 yllk havaclk almasnda, Harp yllarnda sava pilotu, barta uak imalats olarak grmekteyiz. Tarih nemli olaylarn ilkleri ile doludur. phesiz baarnn erefi de daha ok ilkleri gerekletiren yapc zek sahiplerine aittir. Trk Hava Harp Sanayi tarihinin ilklerinden olan Vecihi Hrku, Selahattin Alan ve Nuri Demira Trk insannn da uak yapabileceini ve bu uaklarla emniyetli bir ekilde uulabileceini kantlamlardr. Yakn zamana kadar isimleri pek bilinmeyen bu insanlarn nemleri ve yaptklarnn bykl maalesef biraz ge anlalmtr. Havacln dnyada tannmaya balad yllarda ngr sahibi bu insanlar Trkiye iin emeklerini, mallarn, hatta canlarn ortaya koymulardr. 2. Vecihi Hrkuun Hayat Vecihi Hrku, 6 Ocak 1896 ylnda stanbulda domutur. Babas stanbullu bir aileden Gmrk Mfettii Faham Bey, annesi Zeliha Niyir Hanmdr. Babas 1899 tarihinde vefat etmitir. Annesi ocuuyla einin ailesine snmtr. Vecihi 3 ocuktan ortancasdr. ocukluu olduka hareketli gemitir. 1912 Balkan Harbine enitesi Kurmay Albay Kemal Beyin yannda gnll olarak katlmtr. Birinci Dnya Harbinde Badatta bulunan Hava Birliine makinist olarak gnderilmitir. Burada bir uak kazasnda yaralanarak stanbula dnm ve tedavisini mteakip stanbulda tekil edilen hava unsurunda grev almtr. Yeilky Tayyare Mektebine girerek uucu olmutur.1 Hocas Hayrettin Beyle 25 sorti eitim uuu sonras 1916 ylnda pilot olmutur. Hayatnn 53 yln fiilen uarak geirmitir. Uluslararas Havaclk Federasyonunun ilk ve tek dll Trk pilotudur.2 Trkiye Cumhuriyeti tarihinde ilk mill ua imal eden, imal ettii ua ile yllarca uan pilot ve uak mhendisidir. Birinci Cihan Harbinde Irak ve Kafkas Cephelerinde pilot olarak grev yapmtr.3 Kafkas Cephesinde grevli olduu 1917 ylnda uan Suehrine indirmi ve 7nci Ble dhil olmutur. 7nci Bln Rus uaklarna taarruzu ve hava harekt yl boyunca zor artlarda devam etmitir. Ancak 8 Ekimde Albatros AK-53 ile havalanan Vecihi ve Mlazm Bahattin, Ruslarn Nieuport tipi avc ua ile harbe tutumu ve uaklar isabet almtr. Uan pilotu Vecihi yaralanm olduundan Erzincana
1

Vecihi Hrku; Bir Tayyarecinin Anlar, Yap Kredi Bankas Yaynlar, stanbul, 2000, s. 1. Aklama: almada kullanlan resimler Hava Kuvvetleri Komutanl Tarihe ube Mdrlnde bulunmaktadr. 2 M. Bahattin Adgzel; Trk Havaclnda z Brakanlar, THK Kltr Yay. Nu. 7, Ankara, 2006, s. 53. 3 age.; s. 53.

104

zorunlu ini yaparak esir olmulardr. Vecihi, esaretten bir yolunu bularak kam ve uzun bir yolculuktan sonra stanbula gelmitir. Esaret dn stanbulda Hava Mdafaas Blne atanmtr.4 Birinci Dnya Sava bittiinde Osmanl havaclnn korunmas iin, stanbulda 1919 yl sonunda Trkiye Mnakalat Havaiye Cemiyeti (Trk Nakliye Cemiyeti) adl bir kurulu meydana getirilmitir. Cemiyetin tz Yzb. Fazl, tm. akir Hazm, Fehmi Yemenli, Mazlum Keysk ve Vecihi Hrku Beyler tarafndan hazrlanmtr. Vecihi Hrku burada da grev anlay ile hareket etmi ve lkenin menfaatine uygun grlen almann iinde yer almtr.5 Vecihi Hrku, stiklal Savann Bat Cephesinde pilot olarak grev almtr. Ailesinin tehdit almasna, binba olan enitesinin ortadan yok olmasna aldrmadan en zor anlarda bile grevine devam etmitir. stiklal Savana katlmas Maltepe Hava stasyonundan ka ile balamtr. Birinci Dnya Sava sonras Maltepe Hava stasyonunda grevli olan Vecihi, burada hazrlanan ka plannda yer almtr Trk pilotlarnn Anadoluda yrtlen Mill Mcadeleye katlmak iin Maltepede bulunan uaklarla gizlice kamay planlamlardr. Ne var ki bu planda gizlilie tam riayet edilememesi ve burada grevli erlerin konudan haberdar olmalar zerine birtakm skntlar balamtr. Bata yerli Rumlar olmak zere yerel basn da konuyu ilemi ve ngilizlerin dikkatinin buraya younlamasna frsat verilmitir. Her eye ramen Trk havaclar kararlarndan vazgememiler ve ka plann gizlice srdrmeye devam etmilerdir. Planda Albatros C-III Keif Ua ile Anadolu harektna katlmas kararna varlmt.6 Maltepe stasyonu Ka Plan Uak Tipi Fokker D-III Av Ua Albatros C-III Keif Ua Albatros C-II Keif Ua Albatros D-III Av Ua Pilot smail Zeki Vecihi Hrku Tm. akir Hazm Kazm Mak. Eref, Hazmn ei Astsb. Rdvan Uak kabotaj oldu. Tm. akir Kaa tirak Edecek Personel

4 5

Vecihi Hrku; Havada Vecihi Asr 1915-1925, Kanaat Kitapevi, stanbul, 1942, s. 35-44. Hulusi Kaymakl; Havaclk Tarihinde Trkler 2, Hv. Bsm., Ankara, 2006, s. 8. Hrku; Havada Vecihi Asr 1915-1925, s. 62-42. 6 Hrku; Bir Tayyarecinin Anlar, s. 55-64.

105

Ka plan uygulamaya konulmu; ancak kalkta smail Zekinin kulland Fokker D-III Av Ua krm geirmi, Vecihinin kulland uak arlk nedeni ile kalkamam ve hendee girip paralanmtr. akirin kulland Albatros C-II Keif Ua ise hi kalkamamtr. Drt uaktan yalnz Kazmn ua kalkabilmitir. Bu uak da znik civarnda bir blgeye inerken kabotaj* olmutur. Bu durum karsnda Blk Komutan Yzb. Fazl kymetli ve gizli evraklar alarak Tm. akir Hazm, Svl. Makinist Eref, tm. Muhsin Alpagot, tm. Emin Nihat Szeri, tm. Rafet, Tm. Avni Okar, Svl. Plt. Hayri, hya, Vecihi ve bir ksm astsubay ve erlerle birlikte Maltepe-Kartal ynne kaarak Adapazarna gitmilerdir.7

De Havilland-9 Tipi Uak smet

Vecihi Anadoluya getikten sonra, pilot olarak Yzb. Fazl Beyin komutasndaki Kartal Mfrezesinde greve balamtr. Kartal Mfrezesinin harp grevine balamas ile stiklal Savanda yaplan ilk grev, Svl. Plt. Vecihi Hrku tarafndan 15 Austos 1920 tarihinde Kula-Alaehir yresine yaplan keiftir.8 Keif grevleri sratle arttrlm ve ksa zamanda 13 sortide toplam 20 saat havada kalmtr Bu dnemde pilotun yeterli uu tecrbesi iin 20 saatlik uu gnmzdeki harbe hazrlk gibi bir l olarak kullanlyordu. 21 Austos 1921 tarihinde Demirci yresinde, Yzb. Fazl ile Vecihi tarafndan dmana bomba ve makineli tfek ile taarruz edilmitir.9 20 Austos 1920de Halil ve Vecihi, ikili kol hlinde Simav yresini kefetmi ve dman ordughn bombalamlardr. Yunan Generali Neder bu konu hakknda stiklal Harbi hatralarnda, Ayn gn saat 10.15te iki bin Trk, Demircideki blklerimize taarruz etti. Cepheyi yarmak istiyorlard. Simav ynnden gelen bir Trk ua Demircide bulunan birlii ve birliin ihtiyat kuvvetlerini bombalad.10 ifadesi yer almaktadr. Trk Havaclk Tarihi stiklal Harbi isimli eserin yazar Stk Tanman eserinde Vecihi iin, Sivil tayyareci Vecihi Hrku, Trkiyede kendi azim ve enerjisi ile yetimi

Bir uan meydana ini, kalk ya da meydan zerinde dolama srasnda meydana iddetle dn. 7 Yaar zdemir; ehit Pilot Binba Fazl Bey, Hv. Bsm., Ankara, 1981, s. 40, 41. Kaymakl; s. 18, 19. 8 Kaymakl; s. 51. 9 age.; s. 51. 10 age.; s. 51.

106

mkemmel bir pilottur. diye tanmlar.11 Vecihi, lkesi iin bunca mcadele ve savatan savaa koarken ailesi stanbulda hkmet tarafndan taciz ediliyordu. Nitekim aile kaarak Eskiehire gelmitir. Vecihi bu olay zerine 2nci Blkten 1inci Ble katlmtr. Daha sonra iki blk bir sre birletirilmi ve Mrettep (Birletirilmi) Blk ismini almtr.12 8 Ocak 1921 leden sonra Pilot Vecihi Hrku bir av uayla Stn dousunda ve Bozyk-Karaky osesinde siperler zerinde gayet alaktan bomba ve makineli tfek atlaryla dmana taarruz etmitir. 10 Ocak 1921 tarihinde Pilot Vecihi av ua ile nn blgesindeki Yunan mevzilerini bombalam; alak uula makineli tfek ateine tutmutur. ok alaktan yaplan bu taarruzlarda dmann yer silahlarnn tesiriyle uak muhtelif yerlerinden isabet alm ve iki tarafn atei arasnda bir yere mecburi ini yapmtr. Vecihi, ate altnda uan yakarak en yakn birliklerimizin bulunduu siperlere snmay baarmtr.13 12 Ocak 1921de Yunanlar Eskiehiri bombalamlar ve bu olayda Pilot Vecihinin 23 yandaki kz kardei de ehit olmutur. Enitesi Bnb. Bedri Bey de bu olaydan birka gn nce kayp olmutur.14 Enitesi Bnb. Bedri Beyin kz Eribe de15 havacla merak duymu ve ilgilenmitir.16 Nitekim bu uurda 1936da hayatn kaybedecektir.

Savata yaplan uularn dman cephelerini bombalamann yannda en nemli bir faydas da Yunanlarn durumunun tespiti ve bu keif bilgilerinin pilotlar tarafndan uu dnnde telefonla hemen Bat Cephesi Kararghna bildirilmesiydi. Bat Cephesi Komutan smet nn keif faaliyetine ok nem vermi ve havaclardan keif amal youn grev talebinde bulunmutur.17
11

Stk Tanman; Trk Havaclk Tarihi stiklal Harbi (1918-1923), 2. Cilt, 2. Kitap, Hava Basmevi, s. 55. 12 Kaymakl; s. 63. Tanman; s. 99-101. 13 Kaymakl; s. 57. Tanman; s. 82. 14 Hrku; Bir Tayyarecinin Anlar, s. 88. 15 Aklama: Bu ailenin (Binba Bedri ve Vecihinin ablas) kzlar Eribe de daha sonra havaclkla uraacak ve 29 Ekim 1936 ylnda parat atlamalarnda ehit olacaktr. 16 Fikret Art; Havalarda lk Trk Kadnlar, lk Trk Kadn ehidi Eribe Hrku, stanbul, 1967, s. 42-45. 17 Gnkur. ATASE Arivi; Kol: SH Kutu: 1200 Gmlek: 59 Belge: 59-1.

107

1921 Temmuz sonlarnda Mula-Kuadas civarnda yolunu ararak Trk tarafna mecburi ini yapan De Havilland-9 tipi bir Yunan ua tespit edildi. Bu uaktan Sakarya Sava srasnda ok istifade edilmitir.18 Ganimet alnan bu uaa smet ad verilmitir.19 Keif bilgilerinden sava srasnda ok istifade edilmitir. Bu savaa katlm olan havac subay, astsubay, pilot ve rast gstermi olduklar baarlardan dolay zaferin hemen ertesi gn Bat Cephesi Komutanl tarafndan parayla taltif edilmilerdir.20 Bu personel; Svl. Plt. Vecihi, Behet, Rst. Yzb. Muhsin, Tm. Stk ve tm. Yusuf Kenandr. Havaclardan sk sk keif grevi isteyen Garp Cephesi Komutan smet Paa bu konu ile ilgili aadaki mesaj yazdrmtr: nn Meydan Muharebesi muzafferiyetinin amillerine; havaclarma hassaten selam ve teekkr ederim. Garp Cephesi Komutan ve Erkan Harbiye Reisi General smet. Vecihi Hrku, sava sresince sivil pilot olarak grev yapmtr. Sava sonras da havaclktan kopamamtr. nk Vecihi Hrku yalnz uan bir havac deil ayn zamanda tasarmclk yn de gelimi teknie yatkn birisidir. mrnn sonuna kadar uak retmek, rettii uan uuu iin gerekli sertifikalar almak ve kendi ua ile umak iin mcadelesini srdrmtr. Bu kapsamda, pek ok idari ve brokratik skntlarla uramak zorunda kalmtr. 3. Vecihi Hrkuun lk Mill Uak malat Birinci Dnya Savanda astsubay olarak orduda grev alan ve pilot olarak grev yapan Vecihi Hrku, havacla gnl vermi, stiklal Savana itirak etmitir. Birinci Dnya Savann son zamanlarnda Rusya sahillerinden Trk sahiline srklenen ve duba stnde bulunan iki tayyare ele geirilir. Tayyareler hasarldr. En nemli noksan da pervaneleridir. Vecihi, pervaneleri imal eder ve uaklara takar. Baarl bir alma olmas nedeniyle takdir edilir. te bu olay uak imaline balamasnda nemli bir balang olmutur. Vecihi ilk tasarmn da Birinci Dnya Sava devam ederken yapmtr. Osmanl Devletinin iinde bulunduu kt artlarda bir av ua tasarlamtr. Bu projeye Osmanl Ordular Bakomutan Vekili Enver Paa ilgi duymu ve yaama geirilmesi hususunda direktif vermitir. Ancak ilgililer harp artlar iinde gerekli ilgiyi gsterememiler ve proje uygulamaya geirilememitir.21

18 19

Sarp; s. 116. Tanman; s. 108. Trk stiklal Harbi 2. Kitap Bat Cephesi 5. Ksm 1. Kitap; 2. Bask, Gnkur. ATASE Bakanl Yaynlar, Ankara, 1995, s. 65, 66. 20 rfan Sarp; Trk Hava Kuvvetlerinin Dou Yllar, Hv. Bas. ve Ne. Md., Ankara, 1986, s. 128, 129. Ek-12 (smet Paann Hava Kefine Dair Emri) 21 Hrku; Bir Tayyarecinin Anlar, s. 47. hsan Tayhani; Atatrkn Bamszlk Politikas ve Uak Sanayi 1923-1950, THK Yay., Ankara, 2001, s. 216.

108

Vecihi Hrku ok iyi bir analizci ve yorumcudur. Avrupa Uluslarnn havaclnn ne durumda olduunu aratrmak iin oluturulan heyette yer alr. Heyette; Muzaffer Ergder Bey, Bnb. Fesa Evrensev, Tayyareci Halim Bey, Deniz Yzb. Cemal Bey, Mkn. Yzb. Murat Bey ile Vecihi Bey bulunmutur. Trk Havaclnn 1923-1924 yllarnda Avrupa ile durumunu mukayese amac da bulunan bu gezide Vecihi Bey nemli tespitlerde bulunmutur.

Bu gezide havaclk konusunda en ciddi almalarn ngilterede olduunu tespit eden heyet, anlan lkelerdeki tm uak retim tesislerini gezmiler. talyann olduka zayf durumda olduunu, Almanyann ise mtareke maddeleri gereince lke snrlar ierisinde uak retemediklerini grmler. Vecihi Hrkuun buradaki izlenimleri yledir: 19 ubat 1924 Pazar gn saat 11.00de Berline gitmitik. Muntazam ve muazzam fakat olgun bir ehir. Halknda renksiz ehreler, fersiz gzler dikkatlerimizi eken ilk manzarayd. Malup Alman milleti bilhassa enflasyon neticesinde derin bir felaket ukuruna saplanm hldeydi. Paramzn kymeti bizi hakl olarak artmt. nk bir Trk Liras ile 35 bin kron satn almtk. ngiltere ile ilgili izlenimlerinde; 31 Mart 1924 gn ngiliz hava marealinin misafiri olmutuk. 12 yl nce Fransada mektep arkada olan Fesa Beyi grnce ngiliz mareali ile Trk Tayyareci Binba Fesa Beyin kucaklat sahnenin samimiyetini hibir zaman unutamam... ngilterede tayyareci yetitirme hususunu ok faydal bulmutuk.22 deerlendirmesinde bulunur. stiklal Harbinden sonra Yunanlardan kalan ve eldeki eski uak aksamn bir araya getirerek ilk mill ua yapma unvann kazanmtr. Bu uakla 1925 ylnn ilk aylarnda denemesini yapm ve baarl olmutur. Ancak burada sebebi anlalmayan baz gelimeler yaanmtr. zinsiz umas nedeni ile 15 gn hapis cezas almtr. Gelimeler zerine resm grevinden istifa etmitir. Havacl yaam ekli olarak gren Vecihi Hrku, istifa ettikten sonra da havaclktan kopmamtr. Bu dnemde Trk Hava Kurumunun kurulu almalar balamtr. O zamanlar halkn balar ile uak alnyor ve alnan uaa da ba yapan yerin ad veriliyordu. Nitekim bu konuda ilk ata da Ceyhan ilesi yapmtr. Ceyhan ilesinin yapt 10.000 TLlik ban karl yaklak 2000 Cumhuriyet altndr. Bu parayla

22

Adgzel; s. 57-59.

109

alnan uakla 25 Haziran 1925te Ceyhandan tantm balatlmtr. Uan tantmn yapan Pilot Vecihi Hrkutur.

almalar

Trk Hava Kurumunun da bir Avrupa gezisi olmutur. Heyet, Kurum Bakan Cevat Abbas, Bnb. Hasan skender, Tayyareci akir Hazm ve Vecihi Hrkutan olumaktadr. Bu kapsamda Almanya ve Fransa gezilir. Almanya Versay Anlamas ile skntldr ve uaklarn yurt dnda zellikle svirede retmektedir. Almanlar, Trk Heyetine svete bulunan Junkers firmasn gezdirirler. ki yl ncesine gre byk deiiklikler olmutur. Dnte Hrku, Trakyada ve stanbulda uularna Trk Hava Kurumunun reklamn yapmak adna devam eder. Fakat ani gelimeler sonunda uan Eskiehire brakp derhl Ankaraya gelmesi istenir. Eski ynetim istifa etmitir. Bu toplu istifada yurt d gezisinde yaanan bir gerginlik etkili olmutur. Cevat Abbasn yerine Fuat Bulca gelmitir. 19 Ekim 1925ten itibaren verilen grev dnda havaclk ileri ile ilgili hibir ile uralmayacaktr. Doal olarak bu durum Vecihi asndan Hava Kurumu ile yolun sonu olmutur.23 Bir sre sonra Kayseri Uak Fabrikas alm ve Vecihi Hrkua fabrikann ef pilotluunu yapmas grevi verilmitir. 17 Aralk 1925te Junkers Fabrikasnda oryantasyon eitimine katlr. Buradaki uygulamalardan ok etkilenir. Trkiyede kimse dinlemez ve fikrine nem vermezken Almanyada sayg grr ve fikirlerine kymet verilir. Ju A-35 uaklarnn gelimesinde katks olur. Trkiyenin A-20leri alacan duyunca onun yerine Ju A-35 almasnda nemli roller oynar. 18 Temmuz 1926da TOMTA24 Genel Mdrlnden acele kaytl bir telgraf alr ve yurda dner. TOMTAta %51 hisse Trklerde, % 49u Junkers Firmasnda olmasna ramen ynetimde sorunlar olmaya balamtr. Devletin milyonlarca lira harcayarak kurduu bu kurum da bir hi uruna ypratlmtr. dare Meclisi yelerinin bir ksmnn havaclkla ilgisi olmayan TBMM yesi olmas sknt olmutur. Yedek para ihtiyalar iin temsilcilikleri alan kk iletmelerin, Mill Savunma Bakanl nezdindeki giriimleri, firmay mdahale edilir bir hle getirmitir. Vecihi Hrku anlarnda; ... Hava Mstearl Fen ubesi yetkilileri zerlerine yaplan basklardan dolay TOMTAn iletmesini engelliyorlard. TOMTA ina tesislerini kurmu, gerekli hazrlklarn yapm, Hava Mstearlndan i bekliyor; fakat i verilmiyordu. Yani Devlet Messesesini devlet personeli sabote ediyordu... Vecihi Hrku yine anlarnda; TOMTA sabote edilmeyip normal mesaisine devam imkn verilmi olsayd, Hava Kuvvetlerimiz hibir yabanc endstriye ihtiya duymadan birliklerini hava aralaryla tehiz edeceklerdi. diyerek ac gerekleri dile getirir.25 dare Meclisi Azalar olan ve Mecliste % 51 oy hakkna sahip olan Trkler havaclk konusuna hi de yakn olmayan ve Almanlarn kararna mecburen evet diyen
23 24

age.; s. 60, 61. TOMTA ad verilen Tayyare Otomobil ve Trk Anonim irketi Alman Junkers Firmas ile Trkiye Cumhuriyeti arasndan 15 Austos 1925 tarihinde yaplan antlama gerei Trkiyede uak retmek zere Kayseride kurulmutur. Fabrikann al 6 Ekim 1926 tarihinde yaplmtr. 25 Adgzel; Havaclk Tarihinde z Brakanlar, s. 65.

110

bir duruma dmlerdir.26 phesiz o dnemde Trkiye iin hayati olan bir kurumun bu ekilde heba edilmesinin sonular bu gnlere kadar Trkiyeyi etkilemeye devam etmektedir.

Almanlarn Versay Anlamasndan doan kstl durumlar uak fabrikalarn darda kurma zaruretini ortaya karmtr. Nitekim Junkers Firmas 1924 ylnda havaclk alannda ok ilkel olan Sovyetler Birliinde de bir fabrika kurmutur. Ruslar bu sreci ok iyi deerlendirmiler ve elde ettikleri baarlar ile havaclkta sayl gler arasna girmilerdir. Daha ilk yllarda Ju A-20, Ju F-13 ve Ju G-23 uaklarn reterek Hava Kuvvetlerini desteklemeye balamlardr. Hatta 1928 ylnda bir yolcu uan Trkiyeye hediye etmilerdir.27 Vecihi, 1929 ylnda yl aradan sonra ikinci defa Trk Tayyare Cemiyetinde Teknik ubede almaya balamtr. Kurumun Reis Yardmcs kr Koaktr. Koak, Teknik ubede Hrkuun bir uak tasarm zerinde altn grnce onu odasna arr ve; Gryorum ki sen hl akllanmamsn Vecihi. Yine tayyare projesi diye bir eylerle urap duruyorsun ve tabi bunlar iin masraflar da yapyorsun. Bu iin kmaz yol olduunu renmedin mi? zmirde bu kadar zaman uratn, birok masraflar yaptn, tayyareni meydana getirdin ve utun. Netice ne oldu? Bu almalar sonunda muvaffak olacan kabul edelim. Biliyorsun Cemiyetin artk uu faaliyeti ile alakas yok. Bu hlde, teebbsn, emeklerin ve uak ne olacak? Sana daireye geldin, gelmedin veya defteri imza et diyen mi var? der.28 Dnemin idealist olmayan yneticilerinin teknik gelimeleri Trklerin de pekala baaracaklarna olan inanszlklarn bundan daha iyi zetleyecek bir rnek aramaya bilmem gerek var m? Vecihi Hrku, Vecihi K-VInn elinden alnmasndan sonra ikinci tasarm olan Vecihi XIVn teknik hesaplarn, tasarmn yapm ve retime hazr hle getirmitir. Uan imal edilmesi aamasnda takdire ayan bir yol izlenir. Yllk iznine ilaveten iki ay da cretsiz izin alr ve bu izinde yaptklarn yle anlatr: 1930da stanbul Kadkyde Keresteciler sitesinde bir dkkn
26 27

Hrku; Bir Tayyarecinin Anlar, s. 222-226. age.; s. 226. 28 age.; s. 229, 230.

111

kiraladm ve ilk Trk sivil uam, aslnda ikinci uam ina ettim. Paralar bu dkknda retirken montajn ve ilk uuunu ise Fikirtepede yaptm. Hrku kendi imali olan bu uakla uarak Ankaraya gelir. Babakan smet nn ve komutanlar ua incelemiler ve memnuniyetlerini belirtmilerdir.29

Ne var ki teknik muayenesi yaplamadndan uu vesikas verilememitir. Gerekesi; Tayyarenin aerodinamik vasflarn tespit edecek elimizde hibir vasta bulunmadndan fennen muayenesine imkn grlmemi ve bu suretle icap eden seyrsefer vesikas verilememitir. olmutur.30 kinci uaa da tedbir konmak istenmi ancak Genelkurmay Bakan Fevzi akmakn Hrkua sahip kmas ile bundan vazgeilmitir. Yine Fevzi akmakn yardm ile uan baka bir lkede uua elverililik belgesini almas iin msaade verilir. Bu gelime sonras Vecihi-VIX tipi uan, uua elverili olduuna dair gerekli belgelendirme iin uak sklerek trenle 28 Kasm 1930 tarihinde ekoslovakyaya gnderilmitir. Kendisi de 6 Aralk 1930 tarihinde tarih ehir Praga gelmitir. Teknik bilgiler ve yazlarn Trke olmas nedeniyle nce ek diline evrilmi ve almalar Aralk 1930-Nisan 1931 aras uu testleri de olmak zere be ayda tamamlanmtr. ekoslovakyada bulunduu srada, 23 Nisan gibi ok anlaml bir gnde bir davet hazrlanarak, davet verilen gazinonun bakesine Yaasn Trk Tayyarecilii yazs aslarak Vecihi Hrku onurlandrlmtr. Kendisine ekoslovak Bayndrlk Bakanlnn imza ve mhrlerini tayan srtifiye belgeleri verilmitir. Be aylk alma karlnda ekoslovaklar hibir cret talep etmemilerdir. Temennilerinin Trk havaclarnn baarlar olduunu ifade etmilerdir. Bylesine anlaml bir jest ve konukseverlikle karlaan Vecihi Hrku, trenle sevk ettii uan 5 Mays 1931 tarihinde uarak Trkiyeye getirir. Kendi imalat olan ve uua yetkili belgesi olan uann atl kalmamas iin Trk Hava Kurumunun tantmn yapmaya devam eder. Bu arada lkede hava posta iletmesi fikrini ortaya atar ve ilk hat olarak da Ankara-stanbul arasnda yaplmas teklifini Posta daresine bildirir.
29 30

age.; s. 245. age.; s. 248. Adgzel; s. 65.

112

Vecihi Hrkuun hayatndaki aksilikler bunlarla kalmaz. 3 Kasm 1931 tarihinde makinisti Hamdi Beyin iine son verilir. Uuun tamamland her noktada Trk Tayyare Cemiyetine gnderilmesi gereken raporlarn gnderilmediinden kendisine verilen uu tazminatnn Ocak 1932 tarihinde kesilecei bildirilmi ve Trk Hava Kurumunun kurallarna uymadndan dolay dikkati ekilmitir. Krk be gn izin verilerek dnte de kendi imalat olan Vecihi-XIV ile deil de tantmlarda MSB tarafndan verilen bir uakla grev yaplaca bildirilmitir. Bu srede Belikal parat M. Reneye kendi tayyaresinden atlay yaptrr. Yaplan bu atlama stanbul gazetelerinde geni yer alr. Trk Hava Kurumu ile yollar yine ayrlr. Ancak ahsna ait bir ua olmas ve uu yetkisi olmas kendisi iin bir avantaj olmutur. 21 Nisan 1932 tarihinde ilk Trk Sivil Tayyare Mektebini kurmutur. Kurulu msaadesi Mill Eitim Bakanl, Mill Savunma Bakanl, ileri Bakanl ve Genelkurmay Bakanl tarafndan onaylanmtr. Bu okulda ilk Trk kadn pilotu Bedriye Gkmen yetimitir. Ancak sertifikas olmadndan kaytlara alnmamtr.

Vecihi Hrkuun stanbulda eitime balayan Tayyare Mektebi; Sanayi Mfettii Dani Bey, stanbul Valisi Muhittin stnda, Parti Bakan Cevat Kerim nceday, Nuri Demira ile Selimiyede bulunan Tmen Komutan General Galip Deniz tarafndan destek grmtr. Nuri Demira kendisine bir uak siparii vermitir. Vecihi bu projeyi 92 gnde tamamlam ve bedel olarak kendisine 5000 TL deme yaplmtr. Genelkurmay Bakan Mareal Fevzi akmak tarafndan da takdir alm ve yapt almalar desteklenmitir. Yeni almalarna uaklarla reklam alma projesini de eklemi ve faaliyetini geniletmitir.31 4. Vecihi Hrkuun mal Ettii Uaklar Vecihi Hrkuun tasarm ve imalat kendisine ait olan be uak retimi vardr. Hibir maddi destek almadan, belirli odaklarca engellemelere ramen elde edilen baar bugn iin bile harikuladedir. mal edilen be tip uak ve zellikleri aada verilmitir: a. Vecihi-VI: 1924-1925 ylnda Gaziemir (Seydiky)de rettii ve izinsiz kulland gerekesiyle el konulan ve kendisine de 15 gn hapis cezas verilen almasdr.
31

Hrku; Bir Tayyarecinin Anlar, s. 328-335.

113

b. Vecihi-XIV: 1930 ylnda tasarm yaplan iki kiilik eitim uadr. Trkiyede uu izni verecek yetkili merci olmad iin ekoslovakyaya gitmi ve 5 aylk bir alma sonunda Uua Uygunluk Belgesini alm ve uarak Trkiyeye dnmtr.32 c. Vecihi-XV: Eitim amac ile imal edilmitir. . Hafif Yolcu Ua: 1936 ylnda uak fabrikasn kuracak olan i adam Nuri Demiran siparii zerine imal edilen hafif yolcu uadr. d. XSX: Son gerekletirdii projedir. Deniz Kurtarma servisi iin su kza olarak tasarlanmtr. Maketi Ankara Etimesgut Hava Mzesindedir.33 Eitim amal tasarlanan Vecihi-XV iin Mill Savunma Bakanlna yaplan mracaat bir netice vermemitir. Mill Savunma Bakan imzasyla Babakanla gnderilen yazda belirtilen gereke ise yle zetlenebilir: Havacln ba dndrc bir hzla gelitii gnmzde, Avrupada bile kk devletler byk devletlerle yaramadklarndan prototip siyasetinden vazgeip byk devletlerin imalat ve kabiliyetlerinden istifade etmektedirler. Av tayyarelerinin 580 km, bombardman uaklarnn 500 km srate ulat bir dnemde hava okullarmzda da en gelimi uaklar bulunmaktadr ve Bat devletleri uaklar vasfndadr. Kald ki Mill Savunma Bakanl fabrikalarnda da en gelimi tayyareler retilmekte ve bunlar dnya uaklar ile ayn safta bulunmaktadr. Bugn iin Hava Kuvvetleri uaklarn dardan ayr, tamamen ieride retmek ve imal etmek zor hatta imknszdr. Hava Kuvvetlerinde alan tecrbeli ve hatta Bay Vecihiden daha kdemli birok tayyarecinin temin edemedikleri bir meselenin Bay Vecihi tarafndan yaplmasna imkn olmayaca aktr. Havaclmz ykseltmeye kabiliyetli elemanlar iin memlekette daima allacak yer ve saha mevcuttur. Bay Vecihi tarafndan yapld bildirilen eitim ua ile yapmakta olduu bildirilen av uan Fen Heyetince tetkik edilmek zere Bay Vecihinin mhendislik diplomas ile birlikte gnderilmesi hlinde gerekli inceleme yaplacaktr. Trkkuu faaliyet alan ve kurulu maksadyla nevi ahsna mnhasr bir kurulu olarak dnyann ilk kuruluu saylabilecek zellie sahiptir. Kurulduu dneme gre uzak grlln sonucu kurulmu bir kurumdur. Buna benzer bir kuruluun Sovyetler Birliinde bulunduu ATATRKe anlatlmtr. ATATRK bu durum zerine Trkkuu nam ile yeni bir alma yaplmas ve Vecihi Beyden de yararlanlmas talimatn vermitir.34 Fuat Bulca dnemin Trk Hava Kurumu Genel Bakandr. Vecihi Hrkua yeniden beraber alma nerisi getirir. Vecihi Hrku teklifi olumlu karlar ve yeniden kuruma dner. Bu dnemde ATATRKn manevi kz Sabiha
32

Aklama: Vecihi Hrku anlarnda, bu uaa Vecihi XIV denmesinin nedenini havacla giriinin 14. ylnda imal etmesinden dolay olduunu belirtmektedir. Osman Yaln 08.09.2007 33 Adgzel; s. 68, 69. 34 Hrku; Bir Tayyarecinin Anlar, s. 350.

114

Gkenin de dhil olduu pek ok talebe Rusyaya eitime gnderilir. nnde byk bir eitim tesisi ina edilmeye balanr. 5. Vecihi Hrkuun Havaclk Alannda Yapt Dier almalar Planrle 5 saat 45 dakika havada kalarak Trk havaclnn sesini duyurmutur.35 Asker Pilot Vecihi Hrku, Birinci Dnya Sava yllarnda dhil olduu havaclkta pek ok ilklere imza atmtr. 1937 ylnda 21 yllk bir havac olarak Weimar Mhendislik Mektebine gnderilir. Ancak, burada, bilgisinin yeterlilii nedeni ile ihtisas snfndan renimine balam ve iki yl sonra, 27 ubat 1939da, Tayyare ve Makine Mhendislii Diplomasn almtr. Mhendis olmasnn baz sorunlar zeceini dnrken bu kez de iki ylda mhendis olunmaz gerekesi ile zamann havaclk otoriteleri tarafndan diplomas kabul edilmez. Trk Hava Kurumu tarafndan tayini Vana bir idari greve karlmtr. Bir pilotun, uak imalatsnn, Vanda hangi gerekeyle bir idari greve atanmasn anlamak phesiz zordur. Bu atama zerine yollarn bir kez daha kurum ile ayrmak durumunda kalmtr.36 1947 ylnda Kanatllar Birliini kurmutur. Kanatllar adnda da bir dergi karr. 1951 ylnda be arkada ile havadan ilalama yapmak iin Trk Kanad isminde bir irket kurarlar. Ancak aralarnda sorunlar kar ve proje yrmez. 1952 ylnda havadan reklam yoluyla Paro markas bebek mamalar ile Puro Sabunlar gibi temizlik malzemelerinin tantmn yapmtr. 1954 ylnda Hrku Hava Yollarn kurmutur. Trk Hava Yollarnn kayt d brakt alt adet uan ihalesini alr. Ancak ihale sonras uaklara uabilirlik sertifikas vermeyen Sivil Havaclk Otoriteleri ile de ciddi bir hukuk mcadelesi yapmak durumunda kalmtr. Yurt iinde pek ok yere uular yapmaya balar. Bu defa da Trk Hava Yollar kendisine rakip bir g istememektedir. Gelirlerine ortak olduu gerekesiyle, Hrku pek ok sorunlarla karlar.37 10 Mays 1955 tarihinde seferlerinin deitirilmesi ve uaklarnn uutan yasaklanmas ile yeni birtakm problemler meydana gelmitir. Anlamsz bir ekilde; Trk pilotlarn alt, gazete datmnn yapld ve asgari gnde 2220 km yol kat edilen bir irket alamaz hle getirilir. 1960 ylnda ihtilal sonras ise aylarca iinin bana dnemez. Varlklar harap olmutur.38 Son ua ile lkenin yeralt kaynaklarnn kefi ve sismik fotoraflarnn ekilmesi iin Maden Teknik Arama Enstitsne bal olarak alr. Vecihi Hrkuun havacla olan gnl ba hayat boyunca devam etmitir. 22 Eyll 1958 Tarihinde kurulan Trkiye Havaclar Kulbnde yer almtr. Bu kulbn amac; Trk Hava Kuvvetlerinde alan ordu mensuplar ile havacla hizmeti geen, havaclkla ilgilenenler arasnda birlik ve beraberlik ruhunu gelitirmek, havacla hizmeti geen ehit ve
35 36

Cumhuriyet Gazetesi; Vecihi 5 Saat 45 Dakika Havada Kald, 18 Temmuz 1946, s. 3. Adgzel; s. 70-72. 37 age.; s. 72, 73. 38 age.; s. 73.

115

lmlere ait eski hatralar canlandrmak, birikimleri derleyip korumak olarak tanmlanmtr. Kulpte ilk havaclardan; Basri Alev, Avni Arkk, General akir Fevziolu, Avni Okar, Mithat Tuncel, Vecihi Hrku ve Hava Korgeneral Asm Uar gibi nemli isimler yer almtr.39 Hayatn havacla adayan Vecihi Hrku hayatnn son dnemlerinde ciddi skntlar ekmitir. Giriimleri her defasnda engellendiinden nemli miktarda borlanmak durumunda kalmtr. yle ki vatana hizmetten balanan az miktardaki maana haciz konmutur. Anlarn yazd bir dnemde bir kaza sonucu beyin kanamas geirmi ve GATAda hayata veda etmitir. Vecihi Hrku, hatratn byk lde tamamlayan ender insanlardandr. almalar yaymlanm olup Trk asker havaclna ve Trk hava harp sanayisine k tutmaktadr. 6. Sonu Vecihi Hrku, Fethi, Sadk ve Nuri Beylerin kahramanlklarn duyarak havacl tanmtr. Astsubay olarak Osmanl ordusuna katlan, sonra havacla ilgi duyan ve pilot olarak Kafkas Cephesinde uan Hrku, henz 20 yandayken umaya balamtr. Gen bir uucu olarak Osmanl Devletinin en zor zamannda cephede grev yapm, esir dm; ama kurtularak lkesine dnm ve grevine devam etmitir. stiklal Harbine de stanbuldan kaarak katlm ve Mustafa Kemalin ordusunda yer almtr. stiklal Harbi yllarnda ilk hava grevini yapm ve kahramanca cepheden cepheye umutur. Vatan hizmeti iin hayatn ortaya koyduu zamanlarda stanbulda ailesi bask grm, Eskiehirde enitesi Bnb. Bedri ortadan kaybolmutur. Yunanlarn bombardmannda kz kardei ehit olmutur. Vecihi Hrku, 28 yanda kendi uan imal etmi ve bizzat uarak test etmitir. Ancak izinsiz uu yaptndan 15 gn hapis cezas verilmitir. Trk havaclk tarihinin bir zeti gibi olan Hrku, maalesef amalarn ve hedeflerini gerekletirmekte ok ciddi skntlar ekmitir. Vecihi Hrkuun almasnn nemini belki de ... ilk Trk uan yaptm zaman yani 1924te bugnk dnya havaclk endstrilerinin % 80i henz domamt. Bugn dnyann en byk hava endstrisi saylan Douglas, Boeing, Piper, Flashing, Fokerwolf gibi fabrikalar 1928den sonra teekkl etmeye balamlard. tespitinin altnda aramak daha doru bir yaklam olacaktr. Pek ok projeleri ilk o baarmtr. Almanyada uak mhendislii diplomas almtr. Bunu bile Trkiyede kabul ettirememitir. lk zel Hava Okulunu kurmutur. Daha sonra zel Hava Yolu irketi kurmu ve havaclktan hi kopmamtr. Ne var ki destek almas gerekirken daima engellenmi ve almalar baltalanmtr. phesiz bunda, onu anlamaktan uzak, uaklarn bir millet iin ne demek olduunu deerlendiremeyen zihniyetin etkisi olmutur. Trkiyede Vecihi Hrkuun almalarnn yapld sralarda olduka nemli olan
39

Trkiye Havaclar Kulb, Trkiye Havaclar Kulb Ana Tz, Bakanlar Kurulunun 3.4.1965 gn ve 6/4540 sayl karar, Kurulu: 22.09.1958, Hv.Bsm., Ankara, 1970, s. 1-5.

116

baka havaclk almalar da yaplmtr. Bu almalarda devletin ve zel mteebbislerin giriimleri olmutur. ATATRK ve Mareal Fevzi akmakn ok ehemmiyet vermesine ramen Trkiyede havaclk bir kltr olarak ok zor bir imtihan geirmitir. Birikimler her defasnda sfrlanm ve yeniden baa dnlmtr. Hava harp sanayisi alannda bir eyler ortaya koymaya alanlar her defasnda baarsz olmutur. Trk havaclk sanayisi tarihinde yaplan her giriimin baarya ulaamamasn bir tesadf olarak deerlendirmek zor olacaktr. KAYNAKLAR 1. ADIGZEL, M. Bahattin; Trk Havaclnda z Brakanlar, THK Kltr Yay. Nu. 7, Ankara, 2006. 2. ARIT, Fikret; Havalarda lk Trk Kadnlar, lk Trk Kadn ehidi Eribe Hrku, stanbul, 1967. 3. Babakanlk Cumhuriyet Arivi (BCA); Tarih 18.10.1939, Dosya: 6155, Fon Kodu: 030. 10, Yer Nu. 59.399.22. 4. Cumhuriyet Gazetesi; Vecihi 5 Saat 45 Dakika Havada Kald, 18 Temmuz 1946. 5. Hava Kuvvetleri Komutanl Tarihe ube Mdrl; Resim Albmleri. 6. Gnkur. ATASE Arivi; Kol: SH Kutu: 1200 Gmlek: 59 Belge: 59-1. 7. HRKU, Vecihi; Bir Tayyarecinin Anlar, Yap Kredi Bankas Yaynlar, stanbul, 2000. 8. HRKU, Vecihi; Havada Vecihi Asr 1915-1925, Kanaat Kitabevi, stanbul, 1942. 9. KAYMAKLI, Hulusi; Havaclk Tarihinde Trkler 2, Hv. Bsm., Ankara, 2006. 10. SARP, rfan; Trk Hava Kuvvetlerinin Dou Yllar, Hv. Bas. ve Ne. Md., Ankara, 1986. 11. TANMAN, Stk; Trk Havaclk Tarihi stiklal Harbi (1918-1923), 2. Cilt 2. Kitap, Hava Basmevi. 12. TAYHAN, hsan; ATATRKn Bamszlk Politikas ve Uak Sanayi 1923-1950, Trk Hava Kurumu Basmevi, Ankara, 2001. 13. Hatralar Arasnda; Trkiye Havaclnn Kalknma Yollar, Hava Kuvvetleri Komutanl, Harp Tarihi ubesi Yay. 3. 14. Trkiye Havaclar Kulb; Trkiye Havaclar Kulb Ana Tz, Bakanlar Kurulunun 3.4.1965 gn ve 6/4540 sayl karar, Kurulu: 22.09.1958, Hv. Bsm., Ankara, 1970. 15. ZDEMR, Yaar; ehit Pilot Binba Fazl Bey, Hv. Bsm., Ankara, 1981. 117

RUS-FN SAVAI 1939-1940 DEVN GZYALARI

Burak INAR*
zet: Rus-Fin Sava, sava tarihinin olaanst mcadelelerinden biridir. Sovyetler Kzlordusunun byk kuvvetlerle 1939 sonlarnda balatt saldr, ay akn bir sre boyunca kk Fin ordusunun inanlmaz savunma ve kar vurularyla engellenmitir. Ciddi kayplar veren Sovyet ordusu sonunda kazanan taraf olsa da baars Finlerin stn mcadele gc tarafndan glgelenmitir. almada K Sava diye anlan bu sava konu edilmitir. Aratrmann ilk blmnde savan arifesinde yaanan gelimeler ve ikinci blmnde her iki tarafn durumlar ele alnmtr. zleyen blmde ise Rus-Fin Sava detaylara inilerek anlatlmtr. Analiz blmnn ardndan yaz sonuca balanmtr. Anahtar Kelimeler: Sovyetler Birlii, Finlandiya, K Sava, Mannerheim, Motti taktikleri Abstract: Russo-Finnish War was one of the extraordinary struggle in War History. Soviet Red Armys offensive with a large scale force in late 1939, hindered by the small scale Finnish Armys hard resistance and counterstrikes for over three months. The Soviet Army was victorious, with serious casualities, but their success had been shadowed by the superior Finnish resistance. This war, The Winter War is the subject of this study. In the first part, developments in the eve of the war, and in the second, conditions of each side were considered. In the following part, Russo-Finnish War was explained in details. After the Analysis section, article was concluded. Key words: Soviet Union, Finland, The Winter War, Mannerheim, Motti tactics

N.N.Voronov, Topu Bamareali: Eer her ey iki ya da ay iinde hallolabilirse mutlu olacam. G.I.Kulik, Sovyetler Birlii Mareali: Tm tahminlerinizi harektn 12 gn iinde bitecei varsaymna dayandrarak yapmanz emrediliyor.1 Giri 1939 Eyllnde Polonyann Almanya ve Sovyetler Birlii arasnda blnmesinden sonra, Batl Mttefikler her an almasn bekledikleri ancak k boyunca duraan olan Bat Cephesindeki tahkimat ve hazrlk almalarn srdrerek Almanlarn balatacaklar genel taarruzu pskrtmeyi umuyorlard. Ancak Almanya bu sefer temkinli davranyor, Birinci Dnya Savanda yapt hatalar tekrarlamyor ve bahar bekliyordu. Almanlar saldrganlklarn 1940 Maysna ertelemiti ve Polonyadan sonra az da olsa yaralarn sararak g topluyordu. 1939 Ekiminde cepheler sakindi ve kinci Dnya Savan balatan taraflarn ordular ortada gzkmyorlard. Savan ilk k kanl atmalardan uzak, sakin geecek gibiydi. Ancak fazla uzakta deil, Avrupann hi beklenmeyen ve sava tarihine adn en az yazdran parasnda, skandinavyada balayan bir huzursuzluk kinci Dnya Savann ilk k muharebelerinin sinyalini verdi.

Asker Tarih Aratrmalar Dergisi (Say 15) ubat 2010 Dr., Hacettepe niversitesi Uluslararas likiler ABD, Ek Zamanl retim Eleman 1 1939 Kasmndaki Sovyet brifingi esnasndaki konumalardan bk. Eloise Engle - Lauri Paananen; The Winter War, Harrisburg, Stackpole Books, 1992, s. 2.
*

119

Kasm ay biterken asimetrik ordular arasnda son derece kanl geecek olan Rus - Fin Sava, dier ismiyle K Harbi balamt. Austosta Alman - Sovyet Paktnn imzalanmasyla cesaretlenen Sovyet diktatr Josef Stalin, gzn Baltk lkelerine dikerek Estonya, Letonya, Litvanya ve Finlandiyadan kabul edilemez taleplerde bulundu.2 Szde, Almanyadan ya da ngiltereden ileride olas bir saldrda bu lkelerin atlama tahtas olarak kullanlmasn nlemek iin bir takm dzenlemeler gerekliydi. Sovyetler Birlii, zellikle Leningrad evresini gvenliini salayacak artlar kabul etmesi iin Finlandiyaya bask yapmaya balad. Stalinin bu istei ayn zamanda Baltk Filosunu glendirerek onun iin yeni sler kazanmaya ynelikti. Fin Krfezinin gneyinde kalan Baltk lkesi, 10 Ekime kadar bir dizi rahatszlk verici anlama imzalayarak stratejik blgelerinde Sovyet askeri bulundurulmasna ynelik Rus isteklerine boyun emi oldular. Rus isteklerinin son admnn gerekletirilmesi, egemenliinden dn vermeyecei ilkesine sahip olan Finlandiya tarafndan engelleniyordu. Ruslar, Baltktaki karlarnn son aamas iin son adm atabilmek amacyla kendilerine gre az nfuslu kk bir lke olan Finlandiyaya asker mdahalede bulunmaktan ekinmediler. Ancak ne tr bir felakete doru adm attklarnn bilincinde deildiler. Kzlordu, subaylarnn daha nce tahmin edemeyecekleri bir srtnmeye maruz kalacakt. Son muharebeler bittiinde ise K Sava tarihe zayf bir zafere kar onurlu bir yenilgi olarak geecekti. Sava bittiinde ise devin bir gznden zaferin dier gznden acnn gzyalar szlecekti. Aratrmann izleyen blmnde, savan arifesindeki olaylar sralanarak nc blmde taraflarn durumu gzden geirilecektir. Drdnc blmde ise Rus - Fin Sava baz detaylara inilerek anlatlacaktr. Beinci blmde, sava srasnda ne kan baz konular balklar hlinde belirtilerek analiz yaplacak ve ardndan yaz sonuca balanacaktr. 1. Savaa Giden Yol 1 Eyll 1939da Alman ordular Polonyaya girmi, 3 Eyllde ngiltere ve Fransa Almanyaya sava ilan edince kinci Dnya Sava balamt. Sovyet ordular da 17 Eyllde Almanlar ile nceden yaptklar uzlamann sonucu olarak Polonyann dou blmne girmi ve lke ikiye blnmt. Bylece Stalin iin Baltkta hegemon olma frsat domutu. Bunun zerine Sovyet Dileri harekete geerek Fin Krfezinin kuzeyindeki Finlandiya ile
2

Asker tarihi B.H.Liddel-Hart; Sovyetlerin Finlandiyadan istedikleri 1700 km topraa kar Repola ve Porajorpi blgelerinden 3500 km topra Finlandiyaya nerdiini sylemektedir. Bk. B.H.Liddell-Hart; II. Dnya Sava Tarihi-1, (ev. Kerim Barak), Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 1998, s. 51-52. Ancak 12 Ekimdeki grmede Stalinin Finlere nerisi, kendi sunumuyla 2700 km toprak almaya karlk, 5500 km toprak vermekti. Bk. Engle - Paananen; s. 10.

120

gneyindeki Litvanya, Lettonya, Estonyaya bask yaparak taleplerde bulunmaya baladlar. 9 Ekimde Rus - Fin grmeleri balad. Ertesi gn Ruslar; Litvanya, Letonya, Estonya ile anlamalar sonulandrd. 14 Ekimde Ruslar taleplerini madde hlinde Leningradn deniz savunmas, Leningradn kara savunmas ve Petsamodaki snrn reformasyonu olarak formle ettiler.3 Hatta Molotov, Bakan Juho Kusto Paasikiviye her ey yolunda gittii takdirde anlamann 20 Ekimde imzalanabileceini syledi.4 Ancak anlamann imzalanmasn Finlere kabul ettiremediler ve grmeler uzad. 22 Ekimde Paasikivinin, Maliye Bakan Vain Tanner ile birlikte Moskovaya yapt ikinci ziyaret de sonu vermedi. 13 Kasmda grmeler kmaza girince Fin ordusu seferberlie balad.5 26 Kasmda Ruslar Fin topusunun ate atn iddia ederek Fin topusunun snrdan 25-30 km kadar ieri ekilmesini istedi.6 Ertesi gn, snrda kukla bir hkmet kuran Fin Marksisti Otto Kuusinen, Rusya ile Finlandiyann kurtarlmas eklinde bir anlama imzalad.7 Ayn 28inde Fin Hkmeti diplomatik grmelerden aniden ekildi. Ruslar da ayn gn 1932 Rus - Fin Saldrmazlk Paktn feshetti ve ertesi gn Finlandiya ile diplomatik ilikilerini kesti. Ayn gn Rus askerleri Petsamo yaknlarndaki Fin Snr Muhafzlarna saldrd. Durumun karmasyla emekli olmak zere olan Fin Seferi Kuvvetlerinin komutan 72 yandaki Carl Gustav Emil Mannerheim, istifasn erteledi. 2. Taraflarn Durumu Finlandiyann 1939daki nfusu 3,5 - 4 milyon kadard. Finlandiyann Savunucusu ve Genelkurmay Bakan olarak atanan Mannerheim, genel kararghn Mikkeliye kurmutu. Fin ordusu dokuz tmenden oluuyordu.8 Bu tmenlerden drd, Tmgeneral Harald hquist komutasndaki 2nci Kolordunun; ikisi de Korgeneral Erik Heinrichs komutasndaki 3nc Kolordunun emrinde olmak zere Karelya Berzahnda konulanmlard. ki tmen ise 4nc Kolordunun emrinde Ladoga
Liddell-Hart; s.51. Oliver Warner; Marshall Mannerheim & the Finns, London, Weidenfeld & Nicolson, 1967, s. 140. 5 Jack Durrant; Only Frogs in an Ice-Bound Pool, Braunton Devon, Merlin Books, 1993, s. 4. 6 Mainila Bombardman olarak bilinen olayda 4 kii lrken 9 kii de yaraland. Bk. Engle Paananen; s. 14. Bu olay Ruslar tarafndan casus belli (sava nedeni) yaratmak amacyla dzenlenmiti. Bk. Warner; s. 144. 7 Mehmet Tanju Akad; Stratejik, Taktik, Teknolojik ve Jeopolitik Ynleriyle 20. Yzyl Savalar, Birinci Cilt, stanbul, Kasta Yaynlar, 1992, s. 286nc Fin Komnist Partisi 1930da yasaklanmt. 8 Mannerheim ilk arda sekiz tmenin toparlanabildiini, dokuzuncu bir tmenin ekimin sonunda oluturulduunu sylemektedir. Bk. Carl Gustaf Emil Mannerheim; Anlar, (ev. M. Obuz), Ankara, Kral, 1988, s. 183.
4 3

121

Glnn kuzeyinde konulanmt. 9uncu Tmen ise ihtiyat olarak aralk aynda oluturuldu. Her bir Fin tmeninde piyade alay, bir hafif tugay, bir sahra topu alay, iki istihkm bl, bir haberleme bl, bir hat tahkimat bl ve bir levazm bl olarak yaklak 14.200 asker bulunmaktayd.9 Mannerheim, sava iin olan ihtiyac 500.000 olarak vurgulamaktayd ki10 bar zaman 33.000 kiiden oluan11 ve savan arifesinde ancak 127.800 kiilik12 orduya sahip olan Finlandiyann sava iin gereken 15 tmeni oluturmas imknszd. Buna ramen sava boyunca toplanan ordunun mevcudu 300.000i bulsa da bunun 100.000i ihtiyat ve 100.000 kadar da paramiliter Suojeluskunta (Yurtta Muhafz) birlikleri olan bu say Fin ordusunun cephedeki gerek gcn yanstmaz. 90.000 kadn da bu rakamlara dhildir.13 Kadnlarn yardmn rgtleyen Lotta Svrd rgt, bu konuda olduka nemli bir rol oynamtr. Yine de cephedeki etkin asker saysnn en ok 200.000 olduu sylenmektedir.14 Finler, insan gc dengesizlii ve buna bal olarak ihtiyat skntsnn yan sra, ikmal durumu bata olmak zere birok konuda olduka dezavantajlyd. Her eyden nce iki ay yetecek miktarda yivli tfek ve makineli tfek mermisi vard. Eldeki top mermisi miktar 19-24 gnlkt. Motor ya ve yakt iki aylk, havaclk yakt ise bir aylkt. Birliklerin donanm, mhimmat, yiyecek ve yakt stoklar yetersizdi. Hava Kuvvetlerinin donanm % 50 eksikti ve uaklar iin yedek para sknts vard. Dikenli tel ve tanksavar engelleri ok zayft. Tahkimat da ayn ekilde zayft. 140 km uzunluundaki savunma hatt zerindeki 66 beton korugandan 44 1920lerde yaplm, bunlarn ou iyi bir ekilde yerletirilmemi ve kalnt bir hldeydi. Modern olanlar ise ar topu ateine dayanabilecek durumda deillerdi. Buna ramen buradaki tahkimatlar iyi olanlard.15 Ara, tanksavar mayn ve patlayc miktarlar olduka azd. Fin Kzl Ha bile orduya sadece 10 ambulans ile hizmet verebiliyordu.16 niforma says ve tbbi donanm yetersizdi. Finlerin hava gc de ok snrl olduundan yeterli keif yapamyorlard. Eldeki uak says, Rus uaklar ile karlatrlamayacak kadar azd.17 Bu yzden Rus lojistiine az deer bitiler.18 Fin Hava Kuvvetleri, ileri hatta ou modas gemi olan toplam 114 uaa sahipti.19
Engle - Paananen; s. 158. Warner; s. 149. 11 Akad; s. 287. 12 Richard W. Condon; The Winter War: Russia against Finland, London, Pan/Ballantine Books, 1972, s. 29. 13 brahim Artu; kinci Dnya Sava, Birinci Cilt, stanbul, Kasta Yaynlar, 1999, s. 60. 14 Akad; s. 287. 15 Mannerheim; s. 183-184. 16 age.; s. 191-195. 17 age.; s. 191-193. 18 age.; s. 197. 19 Kalevi Keskinen - Kari Stenman; Finnish Air Force 1939-1945, Carrolton, Squadron/Signal Publications, 1998, s. 7.
10 9

122

Uaksavar ve tanksavar toplar yok denecek kadar azd. Ruslarla boy lebilecek bir zrhl gc de yoktu. Tmgeneral V. Valve komutasndaki 13.000 kiilik Fin Deniz Kuvvetleri ise savunma konusunda kesinlikle yetersizdi. Sadece be denizalt ve iki ky savunma gemisi vard.20 Valve, Fin Krfezi donunca kendi bnyesinde Aaltonen Taburu diye arlan iki tabur dzeyindeki zel bir birlik kurdu.21 Sava srasnda aceleyle toplanacak szde 15 tmenin birinde topu olacak, nde ise hi silah olmayacakt. Yemek datm hizmetleri gelimemiti. Mali kaynaklarn uzayacak bir savaa dayanabilmesi iin nasl datlaca ynnde bir program yaplmamt. Bu eksikleri giderebilmek iin zaman kazanmak gerekiyordu.22 Halk dayankl ve gvenilir, ordunun morali ise iyiydi. Blgede kayaklk gnlk yaamn bir paras olduu iin, paralel olarak Fin ordusunda ok iyi eitimli kayak gruplar mevcuttu. Fin ordusunun te ikisi Berzah korumak iin gneyde toplanmt ki buras, Ruslarn taarruz planlarnn ana noktasn oluturuyordu.23 Burada snrdan biraz ieride Mannerheim Hatt ad altnda uzun bir savunma hatt oluturulmutu. Mannerheima gre; kendi topraklarnda evleri iin dvyor olmalar ve byk birimlerin paralar hlinde deil de bireysel davranlar iin eitilmi olmalar Finlerin iki avantajyd.24 Fin Krfezinde ve Ladoga Glnde bulunan Fin ky bataryalar iyi durumdaydlar. 1939-1940 k ise -40Cyi bulan souuyla 1828den beri grlen en souk k25 olarak Finlerin en byk mttefiki olacakt. Fin ordusundaki 100 kadar 37 mmlik Bofors Topunun yarsnn Fin, dier yarsnn ise sve mal olmas; bu silahn Finlerin belki de lojistik sorunu olmayan tek silah tr olmasn salayacakt. Ordunun en byk avantaj ise en ucuz etkili silah olan molotofkokteyli olacakt.26 Sovyetler Birlii ise 180 milyon nfusa ve snrsz kaynaklara sahip bir lkeydi. Asker saysnda sknt ekmeyen Ruslar, sava iin Mareal Kirill A. Meretskov komutasndaki Kuzeybat Cephesini27 dzenleyerek iine 29 piyade tmeni ile 8 tank tugayndan oluan drt orduyu (7, 8, 9, 14) dhil ettiler. Mannerheima gre ise Sovyet tmenlerinin says en az 45ti.28 Bir Rus tmeninde; piyade alay, bir sahra topu alay, bir obs alay, bir tanksavar bataryas, bir keif taburu, bir haberleme taburu ve bir de istihkm taburu mevcuttu.29 Mannerheim ayrca 40-50 tanktan oluan bir
20 21

Ivor Matanle; World War II, New York, Military Press, 1989, s. 29. Engle - Paananen; s. 25. 22 Mannerheim; s. 183-184. 23 age.; s. 197. 24 Warner; s. 149. 25 Engle - Paananen; s. 5. 26 Mannerheim; s. 191-195. 27 Rus asker literatrnde Cephe, Ordular Grubunun (Army Group) karl olmaktadr. 28 Matanle; s. 30. 29 Engle - Paananen; s. 158.

123

zrhl tabur ve bir de uaksavar mfrezesinden bahseder.30 Rus tmeni yaklak 17.500 askerle Fin tmeninden 3300 asker kadar fazlayd. Ruslar, tehizat konusunda Finlere oranla phesiz ok stndler. Bir Sovyet tmeninin ate gc Fin tmeninden makineli tfek ve havanlara gre iki kat, topuya gre ise kat stnd.31 Yine de Rusyann bu byk taarruzda geni tehizat ve mhimmat kaynaklarndan yararlandklarn gsteren bir belirti yoktur.32 Bununla birlikte Ruslar, blge artlarnda en ok ihtiya olan eitimli kayaklara sahip deildi.33 Ruslarn blgedeki lojistiini salayan ana hat ise Murmanska kadar uzanan tek ynl demir yolu hattyd.34 Sovyet Hava Kuvvetleri taarruz iin 2800 uak ayrmt ve ayrca Baltk Filosu Hava Kuvvetleri de 450 uak ile bat kanadn destekleyecekti.35 Ayrca 28 sava gemisi ve 11 denizalt da harekta denizden destek verecekti.36 Btn bu asimetrik unsurlara ilaveten Finler 1600 kmyi akn bir cephe hattn savunmak zorundaydlar. Ancak bu hattn 100 kmye yakn bir blmn Karelya Berzahndaki Mannerheim Hattnn gneyinde kalan snr oluturmaktayd. Rus ynann Fin ana savunma hattnn nndeki bu dar blgeye toplamas, Finler iin belki de en byk avantajd. 3. K Sava (30 Kasm 1939 - 13 Mart 1940) Siyasi alandaki zmszlk belki de Stalinin istedii eydi. Finler haklarn korumakta inat edince Sovyetler Finlandiyaya kar harekta giriti. a. lk Safha (30 Kasm - 1 ubat) Rus taarruzu 30 Kasmda Helsinkiye yaplan ve 75 kiinin lmne yol aan hava aknyla balad. Estonyadan kalkan Rus hava koluna bal olan pike-bombardman uaklar aknda ncelikli olarak liman ve tren istasyonlar hedeflemilerdi. Uaklar e zamanl olarak Viipuriyi ve Malmideki havaalan ile ii lojmanlarn da bombaladlar ve 600.000 askerden oluan drt Sovyet ordusu askeri Finlandiyaya girdi.37 Bu gelimeler zerine Devlet Bakan Kysti Kallio sava hli ilan etti. 1 Aralkta, Sovyet Tass Haber Ajans Fin Halk Cumhuriyeti Hkmeti ad altnda Terijokide kurulan komnist yanls kukla bir hkmet ilan etti. Ayn gn Finlandiyada acilen Fin Bankas Genel Mdr Risto Ryti
Warner; s. 149. Engle - Paananen; s. 159. 32 Liddell-Hart; s. 53. 33 Barry Gregory; Mountain and Arctic Warfare, Northamptonshire, Patrick Stephens Limited, 1989, s. 109. 34 Liddell-Hart; s. 53. 35 Keskinen; s. 7. 36 Matanle; s. 29. 37 Engle - Paananen; s. 16.
31 30

124

bakanlnda tm siyasi partileri ieren bir koalisyon hkmeti oluturuldu ve Mannerheim, Mikkelide Karelya Berzahnn dou blm iin kurtarma kuvvetleri olarak 1inci ve 11inci Fin Tmenlerini hazrlad. Finler ekildike arkalarnda kaynak brakmayarak zamannda Ruslarn Napolyona yaptklar gibi kavrulmu topraklar politikas uyguluyorlard.38 Ladoga Gl ile Buz Denizi arasndaki uzun cephe hattnda ise Ruslar sekiz koldan saldrya gemi, zayf Fin Kuvvetleri buralarda stn gelen dmanlar karsnda geri ekilmilerdi. Sovyet Sekizinci Ordusunun dokuz tmeni, bir zrhl tugay ve ar topusu desteinde Ladoga Glnn kuzeyinden Berzahtaki savunma hattn arkadan evirmek amacyla Salmi, Uomaa, Suvilahti ve Suojarviyi ele geirirken General Kondrasevin 18inci Tmeni ile General Bondarevin 168inci Tmeni ve ardndan General Kondratjevin 34nc Zrhl Tugay Kitelya, 56nc Tmen ve ardndan 164nc Tmen Kollaaya, General Beljajev komutasndaki 20.000 asker, 147 top ve 45 zrhl aratan oluan 139uncu Tmen ile 75inci Tmen Tolvajrviye,39 155inci Tmen ise Ilomantsiye ilerlemeye balamt. Orta Karelyada Ruslar Kontiomaki-Joensuu demir yolunu tehdit ediyorlard. Daha kuzeyde ise toplam 48.000 asker 335 top, 100den fazla tank ve 50 zrhl arabadan oluan 163nc ve 44nc Tmenler, sadece 11 topa sahip 17.000 Fin askerinin korumakta olduu Suomussalmiye srasyla kuzey ve gney yollarndan yaklamaktaydlar.40 Daha kuzeyde 9uncu Ordu be tmeni ile birlikte Repola-Uhtua-Kantalahtiyi hedefleyerek Finlerin sve ile karadan balantsn kesmeyi hedeflemiti. En kuzeydeki 14nc Ordu ise tmeniyle Kuzey Denizi kn kontrol etmekle ykmlyd. (1) Mannerheim Hattndaki Sava (30 Kasm - 13 ubat) Savan en youn geecek blgesi olan Karelya Berzahn Korgeneral sterman komutasndaki 2nci ve 3nc Fin Kolordular koruyordu. Karlarndaki 7nci Sovyet Ordusu be koldan Berzaha saldrd. 2 Aralkta Rus Kuvvetleri snrdan 10-16 km kadar ieride olan Kivennapa Vammelsuu - Rautu - Taipale hatt olan ilk Fin savunma hattna ulatlar. Ruslar bir yandan da Finleri sa yanlarndan evirmek iin Puuamalaya karma yaptlar. Merkezde ise Rus askerleri Sormuluya girdiler. Ancak Fin askerleri Ruslar pskrterek savunma hattndaki yarmalar nlemeyi baardlar. Ayn gn kar ya, iki gn devam edecek olan tipiye evirdi. 5 Aralkta Berzahta balayan youn mcadeleler ertesi gn de devam etti. Finler iki gn boyunca Ruslar oyalamay artrdlar. 6 Aralkta ise ilk Rus tanklar cephedeki Mannerheim Hatt zerinde bulunan Fin barikatlar nnde belirdiler. Ancak Finlerin etin direnii sayesinde cephe hatt burada
38 39

Condon; s. 39. Bu iki tmenin toplam mevcudu 45.000 asker, 335 top, 90 tank, 50 zrhl ara ve ar havanlardan olumaktayd. Ancak Beyaz Ruslardan oluan 139uncu Tmenin askerlerinin % 60 asker eitim almamt. Finlerin bu blgedeki says ise aralk ortalarnda 9100 bulmutu. Bk. Engle - Paananen; s. 89. 40 age.; s. 95.

125

sabit kald. 17 kmlik bir hatta Ruslarn iki piyade kolordusu, tank tugay, bir tank taburu ve 12 topu alay ylmt.41 7nci Ordunun 12 tmeninden yedisi, bir zrhl tugay, bir piyade kolordusu ve birka topu alay ile birlikte Viipuriyi hedeflemiti. Rus saldrs Mannerheim Hattn geemedi. Hatta hattn derine yaplmas muhtemel bir Rus yarmasna kar yedekte tutulan 6nc Fin Tmeni, bir ky savunma alay ile takviye edilerek 23 Aralkta kar saldrya geti. Rus toplanmasn engellemek iin yaplan ve Rus hatlarndan 4 km kadar ieriye sokulan bu saldr, amacna erimese de Ruslar arasnda aknlk yaratarak sonraki baz harektlarna engel oldu. Mannerheim Hattndaki muharebeler, Finlerin etin direnii sayesinde savan ikinci yarsnn balarnda hattn yarlmasna kadar devam etti. Resm olmamakla birlikte 2,5 aylk dnem iinde blgedeki kayplarn says Ruslarn 200.000 l ve 400.000 yaralsna karn Finlerin 20.000 l ve 40.000 yarals olduu ynndedir.42 (2) Ladoga Glnn Kuzeyindeki Muharebeler Ladoga Gl ile Lieksa arasnn savunmas, ocak ay iinde 46.500 asker ile 106 topu bulacak olan, Tmgeneral J. Waldemar Hgglundun emrindeki 4nc Fin Kolordusuna braklmt. Karsnda ise ihtiyat kuvvetiyle birlikte 160.000 kiilik 10 Rus tmeni bulunuyordu.43 Ancak 5 Aralkta Mannerheim komutay blerek Sortavala - Suojrvi Sektrn Hgglunda, Ilomantsi - Tolvajrvi Sektrn ise Harp Okulundaki tezini Tolvajrvi Sektrnde olabilecek teorik muharebeler zerine hazrlam olan Albay Paavo Talvelaya brakt. 8 Aralkta 168inci ve 18inci Tmenler, Fin savunma hattn deldikten sonra 12 Aralkta Finler kar saldr ile hatt tekrar dzlediler. 13 ve 17 Aralktaki iki baarsz denemeden sonra 4nc Fin Kolordusunun Kollaadaki birka zayf taburdan oluan Fin birliklerinin 56nc Rus Tmenini tutmay baarmasnn da yardmyla, Hgglund birliklerini 5 Ocak gecesi zorlukla gneye kaydrarak ertesi gn kesin saldry balatmak suretiyle, 168inci Rus Tmenini evirerek ikmalden tamamen yoksun brakt. kmal hatt zerinde kol eklinde bulunan 18inci Tmen ise saldr yn kuzeyden gneye doru olan Finler tarafndan e zamanl olarak mottilere (paralara) blnd ve 18 Aralkta teslim oldu. 34nc Tank Tugay ise ayn 29una kadar dayand. Bu sayede Finler 128 tank, 12 zrhl araba, 91 top, 237 kamyon, 120 araba ve ekici ara, 231 at arabas, 62 sahra mutfa ile 200 araba dolusu cephane, ok fazla miktarda piyade silah ve malzeme ele geirmi oldular.44 168inci Tmen ise savan sonuna kadar hareketsiz kalmak suretiyle dayanmay baard.
41 42

Warner; s. 151. Bryan Perrett; The Battle Book, London, Arms and Armour, 1992, s. 194. 43 Engle - Paananen; s. 110. 44 Condon; s. 68. Engle - Paananen; s. 119.

126

Tolvajrvinin dousundaki blgeyi savunmaya alan Albay Talvela ise, Fin askerlerinin tam bitkin dt bir anda radikal bir karar vererek Yarbay Aaro O. Pajari komutasndaki takviyeli bir taburu 8 Aralk gecesi Ruslara saldrmas iin Rus hatlarnn gerisine gnderdi. Rus ikmali kesilerek birka gn fel olan 139uncu Rus Tmenine gelen konvoylar 11 Aralkta yok edildi. Bu arada Ilomantsi Sektrndeki drt zayf Fin taburu ve bir batarya da 155nci Rus Tmenini Tolvajrvi ile hemen hemen ayn zamanda durdurmay baararak, zayf donanml bir birlii Tolvajrvideki kar saldrya yetitirdiler. Bylelikle Sovyet ilerleyiini durdurmay baaran Talvela, 12 Aralkta inisiyatifi ele geirmi oldu. ki taraftan kska harekt ile Ruslara saldran Talvelann birlikleri 14 Aralkta 139uncu Tmeni tamamen geri pskrterek Tolvajrvi Sektrnn gvenliini saladlar. Finler, on gnlk bir takiple Ruslarn ar kayplarn daha da artrdlar. Bu arada 139uncu Tmene yardma giden 75inci Tmen de ormandan szan kayak gruplarn gerilla sava ile cephe saldrsnn birlikte kullanlmasna dayanamad ve 18 Aralkta gljrvi Finlerin eline geti. Her iki tmenden arta kalanlar Aitto Nehrinin dousuna ekildiler. Blgedeki arpmalarda Finlerin kayb 630 l ile 1300 yaral olurken Ruslar 4000 l, 600 esir vermi; 59 tank, zrhl araba, 31 top, 220 makineli tfek, 142 hafif makineli tfek, 150 otomatik tabanca, 3000den fazla yivli tfek, motorlu tatlar, kamyonlar ve atlar Finlerin eline gemiti.45 Bu arada 6400 asker, 40 top ve 12 tanktan oluan bamsz bir Rus birlii de Ilomantsi ile Kuhmo arasnda kalan Lieksaya doru harekta balamt. Bu ara blgenin korumasn ise 3200 asker ile drt topa sahip olan, 12nci ile 13nc Bamsz Fin Taburlar stlenmiti.46 (3) Suomussalmi Muharebesi (11 Aralk - 5 Ocak) Suomussalmi; Finlandiyann orta kesiminde, batdaki Botni Krfezi kysndaki Ouluya 240 km uzaklkta olarak stratejik neme sahip bir kyd. deta Finlandiyann beli olan Suomussalmi ve evresine ok nem veren Mannerheim, 5 Aralkta 16nc Piyade Alayn ve bir birlii daha nce bir taburun bekledii Suomussalmi ve Kuhmoya yollad. Sovyet 9uncu Ordusuna bal, Tmgeneral Selendsovun ou iyi eitilmemi Moollardan oluan, 17.000 kiilik 163nc Tmeni; 7 Aralkta Suomussalmiyi ald ve burada Fin Yurtta Muhafz birimlerinin vurka saldrlarna kar yeniden tertiplenmek iin durdu. 11 Aralkta nl Suomussalmi Muharebesi balad. O gn Oulu yaknlarnda Albay Hjalmar J. Siilasvuo komutasndaki 9uncu Fin Tmeni, topularnn gelmesini beklemeden 163nc Tmene hcum ederek geriyle irtibatn kesti. Mannerheim, 23 Aralkta Suomussalmi ve Tolvajrviye kar saldr balatt. 163nc Tmen tuzaa drlmt. Finler bu saldrlarn meyvelerini 27 Aralkta Suomussalmiyi dmdz edip 163nc Tmeni imha ederek toplamaya baladlar. 5000i sava alannda
45 46

Engle - Paananen; s. 92. age.; s. 21.

127

len askerlerin birou da ormanlk alanda kamaya alrken dondu.47 28 Aralk gecesi tmenden geriye eser kalmamt. General A.E.Vinogradovun Ukraynallardan oluan ve Raate zerinden gelen 44nc Sovyet Tmeni, imdi yry hlinde 9 Aralkta Suomussalmide buluaca 163nc Tmeni kurtarmaya geliyordu. Bylece onlar da 9uncu Fin Tmeninin kurduu pusuya dtler. Fin Tmeni, 2 Ocaktan balayarak taarruzunu gn boyunca 44nc Tmene ynlendirdi. 6 Ocakta Fin zaferi Suomussalmi evresini tamamen sard. En doudaki 44nc Tmene bal motti de snrn hemen yaknndaki Raatede yok edildi. Bylece snrdan kubak 40-45 km kadar ieri giren Rus kolunun Orta Karelyada yaratt tehdit tamamen bertaraf edilmi oldu. 44nc Tmenin de ou ya ldrld ya da dondu, 1300 de esir dt.48 Suomussalmide, 44nc ve 163nc tmenlerin yok edilmesiyle 27.500 Rus askeri ya Finler tarafndan ldrlm ya da donarak lm, 1600 de esir edilmiti.49 Bu sayede, ar silah ve tat yokluu eken Fin ordusu 85 tank, 29 zrhl ara, 92 sahra topu, 49 tanksavar topu, 10 uaksavar topu, 437 kamyon, 20 ekici, 10 motosiklet, 300 makineli tfek, 190 otomatik tabanca, 6000 yivli tfek, 32 sahra mutfa, 1620 at ve ok ykl miktarda cephane ile haberleme malzemesi gibi olduka deerli bir ganimeti de ele geirmi oluyordu.50 Buna karn 9uncu Fin Tmeninin verdii kayplar ise sadece 900 l ve 1770 yaralyd.51 Bu say bir Fin Tmenine gre yksek bir oran olutursa da alnan sonu karsnda olduka iyi bir rakamdr. Suomussalmi Muharebesinin sonunda 9uncu Ordunun iki tmeninin yok edilmesi ile gelien facia, Meretskovun yerine Kuzeybat Cephesi Komutanlna atanan Sovyetler Birlii Mareali Semyon Konstantinovich Timoshenkoyu tm harekt tekrar tertiplemeye zorlad. Suomussalminin 105 km gneyinde bulunan Kuhmo ise Tmgeneral Gusevski komutasndaki 12.800 asker, 120 top ve 35 tank kapasiteli 54nc Sovyet Tmeninin hedefiydi ve sadece Temen Kaariala komutasndaki 1.200 kiilik Fin ihtiyat tarafndan savunuluyordu. 54nc Tmen, Repola Hukkajrvi boyunca kol hlinde uzanyordu.52 20 Aralkta Kuhmoya 10 km kadar yaklamlard. Suomussalmideki iki Sovyet tmeninin yok edilmesi sayesinde bota kalan 9uncu Fin Tmeni hemen Kuhmoya intikal ettirildi. Tmenin ilk birimleri 26 Ocakta blgeye ulat ve yine ayn ekilde vurka taktikleri kullanlarak Rus tmenini ypratmaya alt. Ancak 54nc Tmen, dier
47 48

age.; s. 98. age.; s. 101. 49 Perrett; s. 284. Gregory; s. 110. 50 Condon; s. 92-93 ve Engle - Paananen; s. 104. 51 Condon; s. 93. 52 Engle - Paananen; s. 20.

128

tmenlere oranla daha temkinliydi ve gerekli tahkimat ve depolamay yapmt. 28 Ocakta Fin kar saldrs balad. Ruslar bu sefer inatla direndiyse de Kuhmo zerine yryleri duraksad. Birka gn iinde Finler bu tmeni de 26 kmlik yol boyunca 10 mottiye blmeyi baardlar. ubat banda Ruslar, iki motti arasnda kalan 800 m geniliindeki Fin ikmal yolunu kesme giriiminde bulundularsa da baarl olamadlar. 25 ubatta doudaki, iki gn sonra da batdaki iki byk motti direncini yitirmeye balad. Ancak 23nc Sovyet Tmeninin tank ve topu desteinde kurtarma giriiminde bulunmas ve 54nc Tmene havadan yardm malzemesi atlmas sayesinde Finler Suomussalmideki baarlarn tekrarlayamadlar. Yarma giriiminde bulunan, ancak baarsz olan 54nc Rus Tmeni tamamen yok edilemediyse de ok ar kayplar verdi. Bu arada en iyi Sovyet kayaklarndan oluan bir Rus kayak tugay, bu sektrde kullanldysa da bunlar da ar kayplar vererek bir baar elde edemediler. Rus steplerinde yetien bu kayaklarn Fin kayaklarla boy lebilecek durumda olmad gzlendi. 54nc Tmenin artklar da 168inci Tmenden arta kalanlar gibi sava bitene kadar, biraz daha gayret gstermekle birlikte olduklar yerde akl kaldlar. Bununla birlikte bu sektrdeki Finlerin kayb da Ladoga Gl ile Buz Denizi arasndaki dier sektrlerden daha fazlayd. (4) Kuzeydeki Muharebeler Suomussalmiden daha kuzeyde ise 122nci ve 88inci Sovyet Tmenleri 9 Aralkta evre kylerden oluturulan bir Fin taburunu geri pskrtmek suretiyle Sallay aldlar. Bundan sonra 88inci Tmen kuzeybat yolundan Pelkosenniemiye 122nci Tmen ise gneybat yolundan Kemijrviye doru iki ayr koldan yrmeye baladlar. 16 Aralkta 122nci Tmen, Kemijrviye 22 km kadar sokulmutu. Kemijrvi stne yryne devam etmesi beklenen Ruslar, bunun yerine iki tmenden ayrlmak suretiyle tanklar ve bir keif taburu ile takviye edilen bir alay Sallada toplayarak kuzeybat yolundan Pelkosenniemiye gnderdiler. Ayn zamanda sektrdeki yetersiz Fin birlikleri bir kurtarma taburu ile takviye edildi. 18 Aralkta inisiyatifi ele alan Finler, 88inci Tmenin birliklerine yandan saldrd ve Ruslar panik iinde, 10 tank ve 40 kamyon ile eitli silah ve mhimmat gerilerinde brakarak Sullaya kadar geri ekildiler. Finler, Kemijrvi yolundaki 122nci Tmene de 2-3 Ocakta iki kk taarruz gerekletirdilerse de bir sonu alamadlar. Tkenen Fin birimleri gerilla taktiklerine bavurdu. Ocak ortasndan balayarak Finler bir kez daha saldrya getiler. Baarl olan bu saldr ile Rus 122nci Tmenini Mrkjrviye kadar geri attlar. Bu arada Ruslar kuzeybat yolunu amak istedilerse de geri pskrtldler. 26 ubatta blgeye intikal eden sve gnll grubu, buradan Berzahtaki Viipuriye gnderilen Fin taburlarnn yerini alarak Ruslar kontrol hamlelerine giriti. Finler motti taktiklerine burada da baaryla bavurdular. Ancak birliklerin yetersizlii Suomussalmideki gibi topyekn bir zaferden onlar alkoydu. En kuzeyde, Buz Denizi kysnda bulunan Petsamo Liman, Finlandiyann bu blgedeki en nemli kyd. Burada su aslnda buzdan 129

etkilenmiyordu. Ancak en yakn demir yoluna 400 km kadar uzakta kalan bu kenti sadece dar bir yol gneye balyordu. Ayrca bu evrede Avrupann en zengin nikel yataklarndan biri bulunduu iin Sovyetlerin burada gz vard. Bu yzden Ruslar 14nc Orduya bal tmeni en kuzeye yerletirmilerdi. gal baladnda buradan sokulan ve kuzey kysndaki limanlarda bulunan ky bataryalarnn desteine sahip iyi eitimli 104nc Tmen ile 52nci Tmene kar Finlerin sadece 1887 ylndan kalma toplarn bulunduu bir topu bataryas ile takviye edilmi bir bl mevcuttu. Ancak bir ksm ihtiyat toplanabildi. 12 Aralkta Laplanddaki Rovaniemide olmay planlayan Ruslar, koldan harekete getilerse de Finlerin uyguladklar gerilla taktikleri ve ar souun yan sra Suomussalmi ve Tolvajrviden gelen moral bozucu haberlerin verdii temkinlilik de etkili oldu ve Rus ilerleyii durmak zorunda kald. Ruslar tanklarla birlikte mevzilendiler. 18 Ocakta cephe Nautside sabitlenmiti ve savan sonuna kadar da deimedi. (5) Dier Olaylar 12 Aralkta Ruslarn Kzl Ekim ve Marat adl sava gemileri, Fin ky bataryalar ile atmaya girdi. Savan nemli bir siyasi gelimesi 14 Aralkta vuku buldu: Sovyetler Birlii Milletler Cemiyetinden ihra edilmiti. Ocak ierisinde Almanlarn arabuluculuk giriimi baarsz oldu. 20 Ocakta gelimeleri yakndan takip eden ngilterenin 3 Eyllden beri Denizcilik Bakan olan Winston Churchill, Ruslarn zayfln tm dnyaya duyurdu.53 2 ubatta Timoshenko, Mannerheim Hatt boyunca geri ekilmeye balad. 4 ubatta Rus uaklar Saloya hava saldrs dzenledi. 5 ubatta ise Mttefik st Konseyi Finlandiyaya yardm karar ald. Ruslarn tatt bu yenilgilerin sonucunda Finler; Ruslara ok ar kayplar verdirmi, ok sayda ganimet ele geirmi ve tm dou snr boyunca hkim g olmulard. Felakete urayan Ruslar, ocak aynda ikinci ve kesin bir genel taarruz iin hazrlanmaya balad. b. kinci Safha (1 ubat - 13 Mart) Sovyet yetkililer ummadklar bu direni zerine Kuzeybat Cephesini, taze birlikler ekleyerek yeniden yaplandrmaya mecbur kaldlar. Komutann devredildii Mareal Timoshenkko savan ikinci safhasn sadece Karelya Berzahnda yrterek doru Helsinkiyi hedeflemeye karar verdi. Ruslar, ncelikle balon kullanmak suretiyle Fin toplarnn ve koruganlarnn yerlerini kefettiler. Bu yolla topladklar bilgiler sayesinde kendi topularnn doruluk oran artt. Dou snr boyunca dizilmi olan Rus ordusu Mareal G.Sternin komutanlnda Kuzey Ordular Grubu olarak birletirilirken Timoshenko 26 Aralkta Berzahtaki birliklerini Meretskov komutasndaki 7nci Ordu ve General Grondahl komutasndaki 13nc Ordu olarak yeniden dzenledi. Berzaha 11 piyade ve 5 tank tugay daha gnderildi. Bylece iki
53

Liddell-Hart; s. 53. Liddell-Hart, Rusyann bu ekilde kmsenmesini eletirirken ayn hataya Hitlerin de ksmen dtn belirtmektedir.

130

ordunun gc toplam 54 tmen seviyesine karld. Ancak harekt iin Berzahn batsna, yani Summa Sektrne odaklanldndan harektn ykn 7nci Ordu ekecekti. Ukraynadan gelen ve iklime uygun donatlm yeni birliklerle birlikte Berzahtaki Sovyet askerlerinin says 600.000i buldu.54 Timoshenko saldr iin Berzahn Fin Krfezine yakn olan bat ksmndaki Sulla Sektrn seti. Fin askerlerin ise bekleme dnemindeki belirsizlikten, hava bombardmanndan ve topu ateinden moralleri bozuluyordu. Bu arada 5inci Fin Tmeni geri ekilerek hatta yerine 3nc Tmen adn alan 6nc Tmen yerletirildi. 5inci Tmen, bir ka bamsz birim de eklenerek ana ihtiyat birimi yapld. Ayrca 21inci Fin Tmeni de 1inci Tmen ile birletirildi ve artan ksm da Berzahn en dou ucunda Genelkurmay Bakanlnn ihtiyat kuvveti oldu. Savan balarken Finlerin hatta konulanm tmenleri batdan douya srasyla 4nc, 3nc, 1inci, 2nci, 8inci ve 7nci Tmenlerdi. Karlarnda ise ayn ekilde Ruslarn 43nc, 138inci, 70inci, 123nc, 90nc Tmenleri; 40nc Tank Tugay, 24nc, 136nc, 142nci, 4nc, 49uncu, ve 150nci Tmenleri vard. Mannerheim, ngrs sayesinde saldry Sulla Sektrnde bekledii iin dzenlemelerini ona gre yapmt. Savan ikinci safhas 1 ubat gn Sulla Sektrndeki ar topu ve uak bombardmanlaryla balad. 2 km enindeki hat 104 Rus topu bataryasnn 440 topu tarafndan srekli dvlyordu. Buna karn blgede Finlerin daha kk kalibreli ve cephanesi yetersiz 16 adet topu mevcuttu.55 Daha sonra 500 uan ve ar tanklarn desteindeki alt tmen Hatjalahti ve Moolaa Glleri Sektrlerinden taarruza geti. Finler bunlara gece gerekletirdikleri kar taarruzlarla karlk verdiler. Harekt ncekilere gre daha sistematik ve tecrbelere dayanyor idiyse de o gn Ruslar hatt yarmay baaramad. Ancak birok beton korugan onarlamayacak kadar kt hasar grm, tabyalar harap olmu ve birok yerdeki makineli tfek yuvas da yok edilmiti. 5 ubatta daha youn ve tam gle yaplan bir saldry da Finler geri pskrtt. Ayn 6snda saldr tm cepheyi kaplamt ama hareketlenme sadece Summa Sektrndeydi. Bugn 150 tank ve 200 uan desteiyle Rus tmeni 9 km geniliindeki hat boyunca tekrar saldrya geti. Be gn boyunca tam destekli Rus saldrs aralksz olarak gece gndz srd. O kadar iddetli topu bombardman oluyordu ki Ruslarn Fin hatlarna yadrd mermi miktar gnde 300.000i buluyordu. Summa Sektrnden umudu kesen Timoshenko, Summann birka kilometre dousundaki Lhde Sektrne yneldi. Timoshenko, 11 ubatta kitlesel bir bombardmann ardndan tanklarn destekledii 27 tmen ile birlikte tm hat boyunca genel taarruza geti. Bu
54 55

Engle - Paananen; s. 122. age.; s. 122.

131

sefer birka yerden hatta girinti elde edilse de Finler bunlar yerel ihtiyat birimlerini kullanarak hemen kapattlar. Ancak bu hareketle Finler de son ihtiyat kullanm oluyorlard. Timoshenko korkun kayplara aldrmakszn devam ettirdii saldrnn sreklilii sayesinde 13 ubatta savunma hattn Summa yaknlarnda delmeyi baard. 14 ubatta cepheye giden Mannerheim, durum deerlendirmesinden sonra tm birlikleri bat ucundaki ikinci bir hatta kadar geri ekmeye karar verdi. Ancak Ruslar, 18 ubatta kydan da harekta giritiler. Finler bu kesimi, Deniz Kuvvetlerinin iki taburu ile savunuyorlard. 19 ubatta ise Fin komuta kademesinde zorunlu bir deiiklik yapld. Kendisi zaten hasta olan ve ei bombardman srasnda ktrm kalan stermann ayrlma istei zerine yerine Heinrichs atanrken Heinrichsten boalan 3nc Kolorduya da yeni terfi edilen Tmgeneral Talvela atand. Bu arada Berzahn dou kesimini savunan 2nci Kolordunun bir blm 1inci Kolordu oldu ve bana da Tmgeneral Laatikainen getirildi. 21 ubata gelindiinde alan gedik 13 kmye yaklayordu. 22 ubatta Koivisto Adas boaltld. Ertesi gnk Sovyet saldrs ikinci hatt da tehdit etmeye balamt. 26 ubatta Ruslar Viipuriye yaklarken Finler 4nc Bamsz Zrhl Bln Vickers tanklarn kullanarak kar saldrya kalkt. Saldr ksmen baarl olduysa da Vickerslar daha stn olan Sovyet T-28M tanklarna kar yar yarya kayp verdiler. 27 ubatta Fin birliklerine Viipurinin dndaki arka hatta ekilmeleri emredildi. 28 ubatta Laplanddan getirtilen baz birlikler Tmgeneral Wallenius komutasnda Viipurinin kydan savunmasn stlendi. Bu arada daha yallardan oluturulan ve cepheye sevk edilen 23nc Fin Tmeni muazzam zorluklarla karlat. Fin ekilii bozgun hlini alyor gibiydi. Ertesi gn kitlesel bir Rus tank saldrs Finleri arka hatta kadar srkledi. 1 Martta Sovyet birlikleri Viipuriye ulat. Ancak Suomussalmide kazanlan ganimetten getirilen toplarn at ate sayesinde Rus saldrs bir anda durdu. Ruslar ayrca denizden Pervos, Hang, Turku ve kuzeydeki Petsamoya asker kardlar. 2 Martta Ruslar son hatt yarmay denediler. Ayn gn Norve ve sve mttefiklerin transit talebini reddetti. 4 Martta Sovyet ordusunun tmeni; youn tank, svari ve hava desteiyle Viipurinin batsndan donmu olan Finlandiya Krfezini gemeye teebbs ederken56 Finler, Rus kollarn akta yakalayarak kayplar verdirdiler. Ruslar, yine de Finleri sa yanlarndan evirmeyi baarabildiler ve sonunda Karelya Berzahn elde etmi oldular. Mannerheim, kendi ismini tayan savunma hattnn yarlmasnn ne demek olduunu bildii iin, Savunma Konseyi ile birlikte durum hakknda bilgi vererek hkmetten acilen Ruslarla bar yaplmasn istedi. Bylece Finlandiya 6 Martta bar istedi.
56

Alexander Werth; Russia at War 1941-1945, New York, Carroll & Graf Publishers, 2000, s. 74-75.

132

7 Martta ngiliz Kraliyet Genelkurmay Bakan General Edmund Ironside, 57.000 kiilik bir Mttefik Seferi Kuvvetinin Finlerin yardmna komaya hazr olduunu ve 15.000 kiilik bir kafilenin Norve ve sve transit geilerine izin verirse Martn sonunda Finlandiyada bulunacan Mareal Mannerheima bildirdi.57 Ancak Mannerheim, zaman konusunda ngilizlere gvenemiyordu ve ordular artk zamana kar da savayorlard. Finler inatla direnseler de Ruslar her gn yeni taarruzlarla ihtiyat tkenen ve cephanesi olduka azalan Finleri azar azar geriye atyorlard. 12 Mart 1940ta saat 11.00de, Finlandiya ve Sovyetler arasnda bar antlamas imzaland. Antlamay Finler adna Babakan Risto Ryti, Bakan Juho Kusto, Genelkurmayn hkmetteki temsilcisi Tmgeneral Rudolf Walden ve Profesr Vin Voionmaa; Sovyetler Birlii adna ise Dileri Bakan Vyacheslav Mikhailovich Molotov, Bakan Andrei Alexandrovich Zhdanov ve Tugeneral Alexander M.Vasilevski imzaladlar.58 Ruslar istediklerini fazlasyla alm, elde ettikleri slerin yan sra nemli lde bir Fin topran da kendi snrlar iine dhil etmilerdi. Almanya, imzalanan bar byk bir sevinle karlad.59 Silahlar ise ancak ertesi gn sustu. Sonunda 100.000 Fin askeri, bir milyon Rus askerine teslim oldu. 20 Martta Bar Antlamasnn onay belgeleri Moskovada takas edildi.60 4. Savan Analizi Aratrmann bu blmnde Rus - Fin Savann analizini siyasi gelimeler, izlenen strateji, uygulanan taktikler, ordularn gcnde nemli fark yaratan modern savan iki unsuru olan zrhl birlikler ve hava kuvvetleri arasndaki dengesizlik, savan uzamasna nemli katks olan Mannerheim Hatt, Finlandiyaya dardan yaplan yardmlar, verilen kayplar ve bu kayplarn yakn gelecee etkileri alt balklar iinde yaplacaktr. a. Siyaset Savata Sovyetler saldran, Finler ise savunan roln stlendiinden Sovyetlerin siyasi bir tepki grerek dnya zerindeki itibarnn olumsuz etkilenecei phesizdi. Bu yzden Sovyetler bir nevi kendi saldrlarn hakl gstermek ya da saldrnn banda zaman kazanmak iin eitli blgelerde Finlerin kendilerine saldrdklar haberlerini dnyaya yaymas garipsenmemelidir. Bu tr casus belli durumu yaratmalar, birok saldrdan nce gzlenmitir. Bunun bir benzerini Almanlar komplo olarak Polonyaya saldrmadan hemen nce uygulam ve 1 Eyll 1939da sabaha kar bir SS Parat Birliini Polonya askerleri klnda kendi snrlar ierisinde bulunan bir radyo istasyonuna saldrtmlardr. Sudan bile olsa byle bir bahanenin olmas savan her an balayabileceinin bir gstergesi olarak
William L. Shirer; Nazi mparatorluu: Ykseli, (ev. Rasih Gran), stanbul, Hrriyet Yaynlar: 231, Tarih Dizisi: 16, 1979, s. 315. 58 Vin Tanner; The Winter War, Stanford, Stanford University Press, 1957, s. 263. 59 Shirer; s. 315. 60 Tanner; s. 260.
57

133

kabul edildiinde, Sovyet - Fin snrnn eitli kesimlerinde meydana gelen bu tr belirtilerin ilki ile harekt arasnda drt gnn bulunmas Finlere zaman kazandrm olabilir. te yandan Sovyetler ile Finler arasndaki diplomatik grmelerin bu atmalar sayesinde kesilmesi de Sovyetlerin asker seeneine olan gveninin diplomasiye oranla daha fazla olduunu gstermektedir. Finler, Rus - Alman Paktndan phelenseler de savan balama zamanna hayret etmilerdir. Fin yneticilerin Milletler Cemiyetine ya da Batl Mttefiklere fazla gvenmeleri, hem statkoyu iyi gremediklerini hem de iki sava aras dnemde Milletler Cemiyetinin Batl Mttefiklerin ve onlarn hkmetlerinin tutumlarn zemediklerini gstermektedir. Ayrca Mannerheimn da eletirdii gibi, Fin siyasi otoriteleri d politikada Trkiye gibi aktif olamamlardr. rnein; Balkan Paktna benzer bir savunma pakt iin skandinavyada Finlandiya, Norve, sve ve hatta Danimarka ile zlanday dahi kapsayabilecek bir yerel savunma mekanizmas caydrc unsur olarak kt stnde gelitirilebilirdi. Aslnda daha 1930larda ngrlerek Baltk ve skandinav lkeleri arasnda genie bir savunma pakt oluturulabilirdi. Fin Hkmeti ayrca Sovyetlere kar ngiltere ve Fransa ile Almanyay hedeflemeyen, Trkiyenin ayn devletler ile arasnda daha savan banda talyaya kar oluturduu pakt gibi caydrc bir pakt oluturmas da mmknd. Byle bir ngrnn yokluu 1940 yl iinde sve hari tm bu devletlerin igali ile sonulanmtr. Nitekim Estonya, Letonya ve Litvanya da ksa bir sre sonra Sovyet egemenliine boyun emilerdir. Bununla birlikte Finlandiya, ksmi bir igal ile bu devletler arasndan zarardan kr elde eden tek lke konumundayd. Bir baka deyile bu ngr noksanl; kuzeyde bulunan, bar iinde yaamaya alm, faal siyasi gelimelerin yaand blgelere uzak kalan halklarn oluturduklar hkmetlerin ortak yanyd ve belki de bu hkmetler d politikadaki ani rzgrlarn kendi lkelerine de gelebileceklerine inanmak bile istemiyorlard. Fin Hkmetinin d politika ngrs zayf olmasna ramen, Ruslarn Leningradn gvenlii ile ilgili tekliflerini bekliyorlard. Bununla birlikte hkmetin kat bir tutum ierisinde olsa bile bunu Rus - Fin ilikilerine iyi yanstamad grlmektedir. b. Strateji Sovyetlerin sava plan aslnda basitti: Tm cephelerde birden taarruza geip stratejik neme sahip blgeleri igal ederek Fin ordusunu paralara ayrmak ve Leningradn kuzeyindeki Fin cephesini yararak Gney Finlandiyay igal etmek. Finlerin sonradan ele geirdikleri belgelerden de anlalaca gibi, Ruslar sava bu ekilde en ok birka hafta iinde bitirmek istiyorlard.61 Finler ise btn asimetrik dengelere karn Berzahta Ruslar oyalamak ve dou snrndan yaplacak Rus kollarnn szmalarna i kesimlerde kar koymak iin kuvvetlerini bltrmlerdi. Yine de ordunun
61

Mannerheim; s. 197.

134

ou Berzah savunuyordu ve snrl Fin ihtiyatnn ou da buraya akyordu. Bu yzden Ruslarn dou harekt baarsz olsa bile zaten ok snrl sayda olan Fin ihtiyat kuvvetlerini buraya sevk ederek62 Mannerheim Hattndaki birliklerini destekleyememelerine neden oldu. c. Taktik Finlerin izleyecei yol, Ruslarn saldrlarn Berzahta snr ile ana savunma hatt arasndaki blgede asl kuvvetler yetiene kadar 20 sene boyunca bu blgede yaplan tatbikatlarla deneyim kazanm rtl birimler tarafndan mmkn olduunca geciktirmekti. Ancak Berzahta Finlerin Ruslar oyalama taktikleri, bu rol stlenen birimlerinin zayf olmalarndan dolay baarsz olmutur. Ruslar buraya, ilk kez yedi piyade tmeni ve alt zrhl tugaydan oluan 140.000 asker ve 1000 tanklk bir kuvvetle saldrdklarnda, bunlar 13.000 Fin rtl kuvvetinin karlayabilmesi beklenemezdi.63 Hatta bozgunun ok yakn olduu bir an, Bofors Toplar sayesinde glkle kurtarabildiler. Bu duruma ramen Rus saldrs yavalamtr. Manerheim Rus tanklarna kar acilen blk, tabur, alay ve tmen seviyelerinde Molotofkokteylleri64 kullanan zel birimler kurulmasn emretmitir. Finlerin youn olarak kullandklar molotofkokteylleri, iki sava aras dnemin teknolojisi ile retilen Rus tanklarna kar ie yaramtr. Tanklarn ak olan taret ve ase kapaklarndan ieri atmak ya da hava girilerini hedeflemek suretiyle Rus tanklarna ciddi kayplar verdiren kayak Fin gerillalar ise bunun bedelini % 60-70 gibi byk bir kayp oran ile demilerdir. Finler 20.000i cephede olmak zere toplam 70.000 adet molotofkokteyli hazrlayp kullanmlardr.65 Taktik alanda Finlerin bireysel ya da kk gruplar hlindeki abalar Rus kayplarnn artmasnda nemli bir etmen olmutur. K ortamnda donmu gllerin66, nehirlerin ve karla kapl ormanlarn iinde inisiyatifi ele alan bu askerlerin Ruslar srekli taciz ederek kayplar verdirmi olmalar muhtemeldir. Bir yandan da daha byk Rus birlikleri bu bireysel abalarn btnletirilmesiyle, birok yerde olduu gibi tuzaa ekilerek ikmal hatlar kesilip evriliyor ve kitleler hlinde imha ediliyordu. Bu durum, daha sonra Franszlarn Vietnamda balarna gelenler ile benzerlik gstermektedir.67 Amerikallarn helikopterlerle havadan tama doktrinini uygulamaya
62 63

Liddell-Hart; s. 53. Mannerheim; s. 196. 64 Molotofkokteyli iine benzin doldurulmu ielerin azlarndaki fitilin atelenmesi eklinde kullanlan el yapm ve en basit bir el bombas eididir. Tarihi biraz daha eskiye dayanan bu bombalarn kullanld ilk uluslararas sava, Rus - Fin Sava olup bu patlayclara Molotof adnn verilmesi Finler tarafndan gereklemitir. 30 Kasmda bombalanan Helsinki ile ilgili Sovyet Dileri Bakan Molotovun Finlere bomba deil ekmek sepeti atyoruz. eklindeki alayc aklamasna kar, Finlerin cevab bu kokteyller olmu ve Molotofkokteyli ismini esprili bir ekilde bu olaydan almtr. 65 Engle - Paananen; s. 39. 66 Finlandiyada 60.000 civarnda gl vard ve bunlar yeterince derine kadar buz tutmutu. Bk. Engle - Paananen; s. 5. 67 1954 yaznda Dien Bien Phu Muharebesi ve G.M. 100 Konvoyuna kurulan pusu.

135

koyduklar 1960lara kadar bu byk tuzaklarn ancak cephenin hemen gerisinin gvenliini salayabilecek mekanize birimlerle nlenmesinin mmkn olduu sylenebilir. Fakat Rus - Fin Savanda yaanan bu gelimelerde Ruslarn hava stnlne ramen tahminen k artlarndan dolay havadan keif faaliyetlerinin nemli lde engellendiini dnebiliriz. Bununla birlikte Rus asker haber alma sisteminin de etkisiz kald sylenebilir. Finlerin operasyonel ve taktik seviyelerde bu denli baarl olmasnn arkasnda, Almanlarn savaa kazandrdklar taktik hareketlilii takip ederek blge artlarna ve kendi birlik kapasitelerine uygun olarak gelitirdikleri motti taktikleri vardr. Bu taktik, Fin ordusunda bulunan ok iyi eitimli kayak gruplar stne kurulmutur. zellikle karda kendilerine srat ve eviklik kazandran bu kayakl avc birliklerini kullanan Finler; nce ekiliyor, sonra aralarnda tank ve dier zrhl aralarnda bulunduu Rus birliklerinin uzayan kollar hlindeki lojistik hatlarn kullanarak yarma yapmaya almalarna kar onlarn iki yanndaki belli bir mesafede toplanyor, ormanlardan karak gece ve gndz srekli kar taarruz hlinde Rus birimlerinin aralarndaki boluklardan istifade ederek onlar mmkn olduunca kk paralar hlinde kuatp yok ediyor, sonra hzla yardma gelen birimi de ayn ekilde yok edebilmek iin bu sefer o birime belli bir mesafede bulunan toplanma blgelerine yneliyor ve ayn olay defalarca tekrarlayarak Rus tmenlerini birer birer saf d brakyorlard. kmal yapamayan Rus tanklar ise benzinleri bitince etkisiz kalyor ve Finlerin ani saldrlar sonucu mrettebatlarnca terk ediliyorlard. Rus birimlerinin arasndaki kopukluktan yararlandklar iin blge artlarnn da yardmyla irtibat kuramayan ve srayla evrilerek yok edilen her Rus biriminin kendinden nceki birimin bana gelenlerden haberi olmadndan, Finlerin bu taktii saat gibi iliyordu. Fin kayaklar bu dalgalanmay 13 kmlik bir kola uygulayabiliyorlard. O sralar skandinav lkesindeki iyi eitimli kayak gruplar tam donanmla kar ve buzda gnde saatte 13 kmlik bir hzla 50 km yol alabiliyorlard.68 Bu taktiklerin kullanld Suomussalmi Muharebesi, bir ders nitelii tamaktadr. Finler ayrca kendi i blgelerinde savatklar iin, Ruslar yavalatan dier bir unsur olan ve ok souk geen k artlarn da kendi lehlerine kullanarak Ruslara barnak brakmayacak ekilde tm snlabilir yerleri yok etmilerdi. Bu durum, Rus askerlerinin kitleler hlinde donmalarna yol amtr. Ruslar ise ciddi boyutta taktik hatalar yapmlardr. zellikle ormanlk alanlarn iinden kitleler hlinde kol eklinde ilerlemeleri Finlerin motti taktii iin uygun zemini hazrlayarak her cephede facialara neden olmutur. Ancak blge artlarnda bu szma ekline bavurulmasnn nedeni ncelikle ana unsura balanabilir: Birincisi, gllerin, nehirlerin ve ormanlarn youn olduu corafya ve k artlar Ruslara ancak bu tr bir saldr imkn
68

Gregory; s.102.

136

sunmaktadr. kincisi, Ruslarn zellikle dou snrna yaplan harekta ynelik lojistiin yetersizlii daha geni bir cephe taarruzunu nleyici niteliktedir. ncs ise zaten Fin gcn kmseyen bir Sovyet ynetimi iin harekt engelleyebilecek bir aklcla yol aabilecek bu artlar karsnda taktik konusunda ok ince detaylara deinmeye gerek yoktur. Ne de olsa kayna insandan olan Sovyet ordusu, askerlerini atee atmaktan hi bir zaman ekinmeyecek, eski alardan kalma bir asker dnce tarzna sahipti. Bu dnce daha sonra 1941den balayarak Almanlar ile giriecekleri savata verecekleri olaanst kayplarda da baat olacaktr. Rus birimleri arasndaki irtibatszlk, Fin birliklerinin en ok yararland ikinci unsur olmutur. nde giden birim ile arkadan gelen birim, tabur, alay, tmen seviyesinde olsun birbirinden habersizdi. Bu durum motti taktiinin sreklilik kazanmasn ve faciann tm birimleri kapsayarak art arda iki tmenin yok edilmesine kadar gitmesine neden olmutur. Ayn zamanda Ruslar, k artlarnn bir savan kaderine ne denli etkili olabilecei konusunda da tecrbesiz olduklarn bu savata gsterdiler. Byk ihtimalle asker says ve ate gcndeki kendi lehlerine olan asimetrik durum, kendilerinin de k artlarna ok alk olduunu dnen Sovyet yetkilileri deta bylemi ve General Karn kendilerini olumsuz olarak nasl etkileyebileceini akllarndan bile geirmemilerdi. Ruslarn bu zayflklarn sanki nceden ett etmi gibi ok iyi deerlendiren Finler, nce kola saldrp sonra kanatlardan sktryorlar ve birimleri eviriyorlard. Bunlarn sreklilik kazanmas sayesinde Ruslar say stnlklerinin verdikleri gc kullanamadlar. Ruslar ise bu tuzaa rahatlkla derken kol hlinde saldrdklar on yolun hepsinde de Fin zaferleri birbirini izlemitir.69 nk sk bir itaat rejiminin hkim olduu Kzlordunun komutanlar, ilemese dahi ilk yaplan plana itaat ederek Fin saldrlarna yol veriyorlard. Gerekten de sava boyunca inisiyatifi gerektiinde ele alarak -ki hemen hemen her sektrde bu sz konusu olmutur- gerekli taktik deiiklie bavuracak nitelik ve cesarete sahip olan bir komutan yoktu. Bu facialarn perde arkasnda ise 1937de Stalinin kendisine kar darbeden phelenerek emrettii Byk Tasfiye ile Kzlordunun komuta kademesini byk oranda temizlemesinin byk pay vardr. Hatta yle ki 1939da ordunun st dzeyindeki Meretskov ve Timoshenko gibi marealler bile krkl yalarda olabiliyordu. . Zrhl Birlikler Finlerin zrhl destei de yok denecek kadar azd. 20 yl nce alnm, Birinci Dnya Savanda kullanlm 30 zrhl ara -tahminen ou ya da hepsi Renault FT-17 tanklar- ile bir sene nce alnan ama henz silahla donatlmayan 30 Vickers hafif tank mevcuttu.70 1939da kurulan tank taburu, modas gemi FT-17 tanklarndan oluan iki tank bln,
69 70

Akad; s. 288. Mannerheim; s. 183-184.

137

6 tonluk hafif Vickers tanklarndan oluan iki tank bln ve bir tank deitirme bln kapsyordu. Bununla birlikte svari tugayndan Landsverk 182nci Svari Birliinin zhl arabalar vard ve bunlar ocak aynda atmaya ilk girenler oldu. Bu birim daha sonra 6nc Tank Bl olarak yeniden yapland. Dierlerinden daha ok atmaya giren 4nc Tank Blnn 13 Vickers tankndan yedisi kaybedilirken ikisi de hasar grd. Ancak sava boyunca Fin tanklar nemli bir rol oynamad.71 Ruslarn tanklar da ok iyi deildi. Hafif T-26 ve BT-5 tanklarnn yan sra daha ar T-28 ve taretli T-35 tanklar da mevcuttu. Ancak bunlar da gelien modern saldr zihniyetine destek verecek nitelikten uzaktaydlar. Genellikle bamsz tugaylar hlinde kullandklarndan, mevcut olan irtibat sorunu sayesinde tanklar -ok sayda bile olsalar- muharebe etkin bir ara yapamamlardr. Bu savataki tecrbelerden sonra tank teknolojisini hzla ilerleten Sovyetler Birlii, bunu dayandraca taktikler ve doktrin konusunda gereken reforma gidememitir. d. Hava Kuvvetleri Finlerin ilk be yllk gelime planndan Hava Kuvvetlerine ilk kez 1937de ayrlan payla her biri 13 uaktan oluan drt kara kuvvetleri kooperasyon filosu, her biri 27 uaktan oluan bombardman filosu ve 13 uaklk bir deniz filosu ihtiyacnn karlanmasna alld. 1937 ile 1939 arasnda Fin Hava Kuvvetleri, Hollandadan kara kuvvetleri kooperasyon ua olarak ift kanatl 34 Fokker C.X ile avc olarak 42 Fokker D.XXI ve ngiltereden de 18 Bristol Blenheim Mk.I ift motorlu bombardman ua tedarik etti. uar alaydan biri olan LeR 1 (Lentorykmentti 1) drt ordu kooperasyon filosundan, LeR 2 iki avc filosundan ve LeR 4 ise iki bombardman filosundan olumaktayd. Ayrca ErLLv (Erillinen Lentolaivue) bamsz filosu vard. Sadece LLv10 (Lentolaivue 10) ve LLv12 ordu kooperasyon filolar tamamen Fokker C.X uaklar ile donatlmt. LLv14 hem Fokker C.X hem de daha eski olan Fokker C.V, LLv16 ise modas gemi olan Blackburn Ribons ve Junkers K.43 uaklarn ieriyordu. LLv24 yeni Fokker D.XXI, LLv26 ise gn gemi olan Bristol Buldog uaklar ile donatlmt. ki bombardman filosu olan LLv44 ve LLv46 eit olarak Bristole Blenheim Mk.I bombardman uaklar ile donatlmt. nc bir bombardman filosu da henz kurulmutu. ErLLv filosunun elinde ise Blackburn Ribons uaklar mevcuttu. LLv42 Blenheim bombardman uaklar, LLv28 ise Fransz yapm Morane-Saulnier M.S.406 avc uaklar ile donatld.
71

Steven J. Zaloga - James Grandsen; The Eastern Front, London, Arms and Armour, 1995, s. 67.

138

kinci Dnya Sava balarken Fin Hava Kuvvetlerinin resmen kurulu olan birimlerinin ou ya ksmen ya da tamamen donanmszd. Bununla beraber, Fin Hava Kuvvetlerinin Sovyetlerin harekta ayrd hava gcne kyasla durumu saysal olarak 1945teki Almanlarn Rus, Amerikan ve ngiliz Hava Kuvvetlerinin toplam ile karlatrlmas gibidir. Ancak Hava Kuvvetleri personelinin her frsatta olaanst bir baar gsterdii de aktr. Fin Hava Kuvvetlerinin LLv24 Filosuna bal olan Fokker D.XXI uaklar, 1 Aralkta nemli bir baar elde ederek 12 Sovyet bombardman uan drd. Ayn filonun pilotlar savan bu baary 12 Aralkta tekrarlayarak 12 Sovyet bombardman uan daha drdler. Milletler Cemiyeti mensubu lkelerden yardm olarak 22 Bristol Blenheim bombardman ua ile 30 Gloster Gladiator, 32 Fiat G.50 (Frecca), 44 Brewster B.239 avc uaklar ve Amerikan Deniz Kuvvetlerinde hizmet veren Brewster F2A Buffalo avc uaklarnn da zel bir varyasyonu geldi. Gney Afrikadan gnderilen 25 Gloster Gauntlet uann 24 svete tamir edilerek Finlere teslim edildi ve eitim ua olarak kullanld. Gnderilen alt Caudron-Renault C.R.714n ok fazla sorunlu olmasndan dolay uuu yasakland. Ulaan 35 talyan G.50 avc ua da blgedeki k artlarna uyum salayamad. ngilizlerin gnderdikleri 13 Hurricaneden ikisi gelirken dt, kalanlar da yedek para yoksunluundan zorlukla kullanld. ngilizlerin gnderdikleri 12 Westland Lysander keif ve irtibat uandan biri de ayn ekilde yolda dmt. Holloladaki havaalannda bulunan ngiliz, Kanadal, Danimarkal, spanyol, Polonyal ve Amerikal gnll pilotlar d yardmla gelen B.239 uaklarn kullanarak Sovyet sava uaklarna kar baz baarlar elde ettiler.72 LeR 4 filosunun elindeki Blenheim uaklar sadece uzun mesafe keif amacyla kullanlrken dier birimler gece harektna katlarak kayp vermekten kandlar. Finler verilen hava kayplarn giderdikten sonra ileri hattaki uak saysn 130a karmay baardlar. 12 Gloster Gladiator avc ua ve be Hawker Harts hafif bombardman ua ile gelen sve gnlllerinden oluan F 19 birimi de 10 Ocakta Laplanda vard ve alay olarak harekta katld. Finlerin kullandklar avc uaklarnn ou Sovyetlerin kullandklar avc uaklarna stndler. 6 Ocak 1940ta Fin Temeni Jorma Sarvanto kulland Fokker D.XXI ile drt dakika gibi ksa bir sre iinde alt Sovyet DB-3 bombardman uan drerek nemli bir baarya imza att. Finlerin en ok uak dren as pilotu Sarvantonun sava boyunca 13 uak drd kesinlik kazanmtr.73 Sava boyunca Fokkerlar 12 kayba karlk 127, Buldoglar ise toplam alt Sovyet ua drmlerdir. LLv28 filosu da bir M.S 406 kaybna karlk 14 uak drmlerdir. Ayrca drlen uaklardan onarlan ve toplanan paralarla montaj yaplan be DB-3M, be I-15BIS, iki I-16, sekiz SB-2 ve benzer bir saydaki Polikarpov I-153 de Fin Hava Kuvvetlerine dhil edilmitir.
72 73

Durrant; s. 6. Engle - Paananen; s. 61.

139

Sovyetlerin elinde Polikarpov I-153 ve Polikarpov I-16 avc uaklar ile Tupolev SB ve Ilyushin DB-3 (Il-4) bombardman uaklar ile Polikarpov R-5 keif uaklar mevcuttu. Sovyet Hava Kuvvetleri cephe boyunca harekt temposunu sk sk gnde 1000 kn stne kard. Ruslarn havadaki en saylabilir baars ise 29 ubatta geriden cephenin derinlerine sarkan avc uaklarnn Ruokolahti Havassndeki Gladiatorlara srpriz yaparak be tanesini drmesi olmutur. Hava harekt srasnda 48 Fin ua drlm; buna karn Fin uaklar 207, Fin uaksavarlar ise 314 Sovyet uan drmlerdir. Sava boyunca Fin Hava Kuvvetlerinin yapt k says 5963 ile snrl kalrken bunlardan 423 Blenheimlara aittir. Sovyet Hava Kuvvetlerinin k says ise 100.970i bulmutur.74 Hava kuvvetleri karlatrmasnda iki husus aka gze arpmaktadr: Birincisi, Fin Hava Kuvvetlerinin Ruslarn cepheye srd uak says ile saysal karlatrmas bir doru zerindeki nokta gibidir. kincisi ise gelen d yardmlarn kazandrd yeni uaklarn saysnn da bu oran fazla deitirmemekle birlikte uak kalitesi artan Finler, Sovyet Hava Kuvvetlerinin uaklarna kar az da olsa bir kalite stnl salayarak bunun verdii kk avantaj en uygun bir ekilde deerlendirmilerdir. Ruslarn k bana kayp oran % 0,6 olurken Finlerinki % 0,8 eklinde gereklemitir. Saldran taraf Ruslar olduu iin Fin uaksavarlar Rus hava kayplarn artrrken k saysnn younluuna paralel olarak muharebe d kayplar da buna eklendiinden, Sovyet Hava Kuvvetlerinin kayplar doal bir biimde harektn baarya ulamas pahasna daha yksek olmutur. Fin Hava Kuvvetleri ise kayplardan mmkn olduunca uzaklamaya almtr. Ancak iki gerek var ki bunlar harektn geliimindeki skntlardan Sovyet Hava Kuvvetlerinin de payn aldn gstermektedir. Birincisi, Fin ile Rus pilotlarn giritikleri arpmalarda verdirilen kayplarn oranna gre Finler, Ruslara olaanst bir stnlk salamlardr. Fin Hava Kuvvetlerinin uak kalitesi Ruslarnkinden biraz daha iyi olsa da Rus uaklarnn say stnln bertaraf edebilecek kadar deildir. Bu durumda, Fin pilotlarnn kalitesinin Ruslarnkine nazaran ok daha iyi olduu gerei ortaya kmaktadr. Tabi bunda yabanc gnll pilotlarn da katks olduunu syleyebiliriz. kinci olarak Sovyet Hava Kuvvetleri ne derece baskn olursa olsun, harektta nemli bir rol oynamaktan uzak kalmtr. Hlbuki Polonyada Almanlarn zaferinin temeli olan Blitzkrieg stratejisinin bir paras olarak zrhl birlikleri destekleyen Luftwaffe (Alman Hava Kuvvetleri), yakn destek saldrlar ile muharebelerde ok nemli bir rol stlenmiti. Bu farkllk,
74

K Savandaki Fin Hava Kuvvetleri ilgili bilgiler ve Sovyet Hava Kuvvetleri ile baz karlatrmalar iin bk. Keskinen; s. 3-14 ve Plane Types that Have Served Finnish Air Force (FAF), http://www.jiop.fi/ksimuseo/planes.htm

140

Ruslarn taktik bombardman ve av/refakat uaklarnn hem teknik hem de kullandklar taktik zihniyet alarndan acilen reformasyona tabi tutulmas ihtiyacn gzler nne sermektedir. e. Mannerheim Hatt Mannerheim Hatt; Karelya Berzah boyunca Fin Krfezinden Ladoga Glne kadar uzanan 70 km uzunluunda, Birinci Dnya Sava sistemli bir savunma hattyd. Sovyet snrndan 30 km ieride kalyordu. Hattn iki ucunda ky bataryalar mevcuttu. Hat boyunca tahkimatlar ile youn ormanlk alan ve engebeli arazi akllca birbiri iine geirilmiti. Hatt koruyan doal engeller olan Vuoksi Nehri, birok geni gl ve bataklklar mevcuttu. Ancak bunlar kn donarak geit veriyorlard.75 Ruslarn verdikleri kayplarn arln Mannerheim Hattnda krlanlar oluturuyordu. Tam anlamyla tamamlanamam olan bu hat gerekten de sava uzatan en byk etmen olmutu. Hattn en nemli yarar, phesiz Sovyet tank kitlelerinin nnde yar doal, yar yapay bir engel tekil etmesiydi. f. K Sava ve D Dnya Finlerin savan ilk safhasndaki olaanst baarlar tm dnyada sempati toplam, birok devlet hemen onlarla taraf olmutu. Hatta Fransz ve ngilizler muharip kuvvetler gndererek hem Finlere yardm etmek hem de Baltkta yerleerek ilerisi iin Almanlara kar kuzeyden tehdit unsuru olmak suretiyle skandinavyadaki demir madeni ve Almanyaya giden demir yolunu kontrol altna almak istediler.76 Sava srasnda btn dnya maddi ya da manevi Sovyet saldrganlna kar Finleri destekliyordu. Bata sveliler olmak zere birok lkeden gelen 12.000 kadar gnll, Fin ordusunda Ruslara kar savaa girmilerdi.77 Ayrca birok yabanc pilot da Finlerin hava filolar iin gnll olarak hizmet verdiler. ngiltere ve Fransa ise dorudan yardm etmek istiyorlar; ama Skagerrak ve Kattegat Boazlarnn savata bulunduklar Almanlarn kontrolnde olmasndan dolay Norve ve sve zerinden transit gei izni iin yaptklar bavurular reddediliyordu. talya da yardm etmek isteyenler arasndayd. Hatta Almanyann ve talyann Finlere salamak istedii silah yardmnn topraklar stnden transitine izin vermemesi, talyan Dileri Bakan Kont Galeazzo Cianonun fkesini kazanmasna neden oldu. Almanlar Finlerin yardm taleplerini de reddetmilerdi.78 Aslnda Finler ile aras iyi olan Hitlerin tutumununu ya baharda Fransaya yapaca saldr ncesi Sovyetler Birlii ile imzaladklar paktn salam kalmas uruna Finlandiyay feda etmek ya da daha ileride Rusyaya dzenleyecei sefer iin Almanya lehine mttefik kazanmak eklinde aklayabiliriz. Belki de her iki dncenin de Almanyann Rus - Fin
75 76

Gregory; s. 102. Liddell-Hart; s. 52. 77 The Russo-Finnish War; http://www.delrio.com/~ccq/rfw/html 78 Condon; s. 139.

141

Savandaki tarafszln muhafaza etmesinde pay vard. Ancak Finlandiyann tam bir Sovyet kontrolne gemesi ilk dncenin biraz daha ar bastn gstermektedir. Bununla birlikte Kriegsmarinein (Alman Deniz Kuvvetleri) komutan Byk Amiral Erich Raederin anlaarak Kuzey svee doru seyreden Alman gemilerinden Sovyet denizaltlarna Botni Krfezinde ikmal yapmas da79 ikinci dncenin varln kantlamaktadr. Bununla birlikte savan sonucu ksa vadede tam anlamyla Almanlarn lehine olmutur. Almanlar 1941de Finlandiyay mttefik olarak kazanmtr. Ayn zamanda Kzlordunun ciddi yaralar alarak yeniden yaplanma dnemine girmesi, Almanlarn 1940 Nisannda Norvee ve 1940 Maysnda da Fransaya dzenleyecei harektlar boyunca Stalin ile aralarndaki anlamay bozmalarna engel olmutur. Alman OKW80 Harekt Dairesi Bakan olan General Alfred Jodla gre, Norvee mdahale etmek ihtiyac hisseden Almanya ve ngiltere, Rus - Fin Bar ile buraya mdahale iin gsterecekleri nedenden yoksun kaldlar.81 Batl Mttefiklerin yardm karar almas da 5 ubat gibi ok ge bir tarihe kalmtr. Hlbuki konu Norve ve sve Hkmetlerine 27 Aralkta almt.82 Bunun nedeni Batl Mttefiklerin de Finlandiyann bu kadar dayanabileceini ummamas olabilir. Yine de Churchillin Ruslarn zayfln duyurmas ile bu kararn alnmas arasndaki 16 gnlk fark, daha sonra nisan ve mays aylarnda Norvete su yzne kacak olan ngiliz ve Fransz st dzeyinin bilgi ve beceri eksikliinden baka bir ey deildir. Bir baka deyile daha kinci Dnya Savanda bir harekta girimemi olan Batl Mttefikler, bu gelimi savaa tamamen yabancydlar. ABDnin sava konusundaki ekimserliinin ise gnderilen yardm malzemesi ve gnlllerin ok ge ulamasna dahi yol aacak kadar fazla olduu gzlenmektedir. Her eye ramen Batl Mttefikler mart ay sonunda Finlandiyaya yardm olarak 50.000 asker gndereceklerdi. Bununla birlikte Fransa 50.000 Fransz askerini blgeye transfer edilmesi iin 26 ubatta hazrlad. Savan sona erdii 12 Martta toplam 100.000 mttefik askerinin Finlandiyaya gitmek iin hazr olduu bilinmektedir.83 Savaa Finlandiyann yannda en nemli katlm ise sveli gnlllerden olmutur. Askeri malzeme yardm konusunda cmert olan svein mttefiklerin transitine izin vermemesi ise bir soru iaretidir. Tahminen Almanya ile sk ilikilerde bulunan sve, mttefiklere de yakn durarak, savan ilerleyen yllarnda Trkiyenin de beceri ile oynad denge oyununu oynadn syleyebiliriz. Bunun yannda sve de hakl olarak
79 80

Michael Bloch; Ribbentrop, London, Abacus, 2003, s. 290. OKW: Oberkommando der Wehrmacht (Silahl Kuvvetler st Konseyi). 81 Shirer; s. 315. 82 Condon; s. 142. 83 Engle - Paananen; s. 132.

142

Sovyet saldrganlndan ekiniyordu. nk Ruslar Finlandiya ile birlikte svee de girebilirdi. Ancak Finlerin ele geirdikleri bir belgede Ruslarn askerlerini Fin - sve snrn ihlal etmemeleri konusunda uyardklar anlalmtr.84 Bu durumda Sovyetler ya sadece birka hafta iinde Finlandiyay ele geirerek Leningradn ve Baltk Filosunun gvenliini salamaya alyor ya da 1936 Montreux Szlemesi ile Boazlar zerinden scak denizlere ulaabilmek iin hukuki adan fazla bir umudu kalmadndan, Atlantikte gvenli bir kap aabilmek iin skandinav lkelerinin igaline ynelik ilk adm atyorlard. Eer gerek planlar ikinci dnceye dayanyorsa Finlandiyann ksa bir srede igal edilmesi ile birlikte sve ve Norvein mttefik askerlerini geirmemeleri kendi aleyhlerine bir tutum olmaktayd. Ruslarn Finlandiya ile birlikte svee saldrmamasnn nedeni ise blge ve hava artlarnda lojistik destein kstl olmasna balanabilir. g. Kayplar Sovyet kayplar gerekten korkun boyuttayd. Birok kaynakta deiik olarak verilen Kzlordunun toplam kaybnn bir milyona ulat sylenmektedir. O zamanlar komiser olan Nikita Khrushchev, sefere gnderilen 1,5 milyon Rus askerinin bir milyonunun kaybedildiini sylemitir.85 Buna karn Finler, 24.923 l ve 43.557 yaral vermitir.86 Malzeme kayb iin de ayn oranlarn geerli olduu sylenebilir. Finler 62 uak kaybederken Ruslar 684 uak ve 1600 tank kaybetmilerdir.87 Ayrca Ruslar havadan 150.000 para tesirli ya da yangn bombas brakm, patlayan 7500 ton bomba 700 sivil ldrrken 1400n de yaralamtr.88 Sovyetlerin 3250 tankla katldklar seferde bunlarn % 49unu hi tank olmayan ve elinde ok az sayda tanksavar top bulunan bir orduya kar kaybetmeleri olduka dndrcdr. Kald ki kara kuvvetleri 3000e yakn uaktan oluan ciddi bir hava gc ile destekleniyordu. Sovyet ordusu sefere ayrd hava gcnn de yaklak % 22sini kaybetti. Hem de topu topu 145 uak ve ok az sayda dk apl kalibrede uaksavar olan bir ordu karsnda... Sava boyunca toplanabilen 300.000 Fin askerinin ise % 80i ihtiyatt. Buna karn Sovyetler Birliinin 30 Kasm ile 15 Aralk arasnda Finlandiyaya soktuu bir milyona yakn asker darmadan olmutu.89 Acele zmler retmek ihtiyacna den Sovyet yetkililer, bir ara Leningrad sakinlerinden toparlanan 70inci Tmeni, ocak ayndan itibaren Karelya

84 85

Mannerheim; s. 197. Durrant; s. 7. 86 Osman nde; kinci Dnya Sava, stanbul, Altn Kitaplar, 1976, s. 98. 87 age.; s. 98. 88 age.; s. 98-99. 89 Gregory; s. 109.

143

Berzahnn en bat ucunda konulandrd. Ancak tmen, cephede bir ay kaldktan sonra geri arld.90 . Kayplarn Gelecee Etkisi 31 Aralk 1939da Alman Genelkurmayndaki brifingde Kzlordunun durumu masaya yatrlrken saysal adan bir dev olduu; ancak organizasyon, donanm, ortalama liderlik asndan yetersiz olduu belirtilmiti. Liderlik ilkeleri iyi; ama liderler ok gen ve tecrbesizdi. Ayrca haberleme sistemi ile tama ktyd ve askerler yeterince tek tip deildi. Ordu genelinde iyi mizal, tamamen tatmin edici olmayan basit askerler olduundan, nde gelen ahsiyetler kmyordu. Askerlerin ar arpmalardaki kalitesi belirsizdi. Rus kitleleri modern donanm ve stn liderlik vasfna sahip ordular ile karlatrlamayacak lde ktyd.91 Panzer birliklerini savan ana unsuru sayarak yaplacak olan tank saldrsn yakn hava destei ile havadan desteklemesi eklinde gelitirdikleri yeni mekanizmann verdii ekille ortaya kan Blitzkrieg teorisini Polonyada baar ile uygulayan Wehrmacht (Alman Silahl Kuvvetleri), Rus - Fin Sava bittikten iki ay sonra yine bu teoriye dayanarak Fransay bir buuk ay gibi ksa bir srede sava alanndan silerek sava tarihinde yeni bir r aacakt. Fransa o zaman Avrupann kt stnde en gl ordusuna sahipti ve 1940 yazndan itibaren Avrupadaki kara ve hava gc tekeline sahip olacak olan Alman Reichnn gvenlii iin tek potansiyel tehlike Sovyetler Birlii olarak grlmekteydi. Hitler; Rusyaya saldrmaya karar verdiinde, gzlerinde kukusuz Sovyetlerin Rus - Fin Savanda yaadklarnn hayali grnts vard. nk Almanya, % 50ye varan tank kaybna ramen kendinden daha gl Fransann tm asker varln etkisizletirmesi sayesinde, sonradan aaca Dou Cephesi iin ayraca 3200 tankla saysn 10.000den daha az olarak dnd ve Franszlarnkine nazaran kalitesi dk olan ve Finlerin molotofkokteyllerine yenik den Sovyet tanklarna stnlne kesin gzyle bakmaktayd. Asker ve uak kalitesinde de ayn durum aka gze arpmaktayd. Btn bunlar ne de olsa Rus - Fin Savanda ispatlanmt. Genel asker duruma bu alardan baklacak olursa Hitlerin Barbarossa Harektn balatarak Sovyetler Birlii ile savaa girme kararnda, Rus-Fin Savanda Kzlordunun dt durumun byk etkisi olduu aka sylenebilir. Baka bir deyile Hitlere gre Kzlordu, yetersizliini 1939da Finlandiyada ispatlamt ve izleyen iki sene iinde Ruslarn asker adan toparlanmalar mmkn deildi. Bunun bir yanlg olduu, ilerleyen yllarda Alman ordularnn Rusyada ne tr bir batakla saplanp kaldktan sonra anlalacakt. Burada Liddell-Hartn Ruslarn Finlandiyada dt duruma bakarak kmsenmemesi gerektii eletirisinde ne kadar hakl olduu aka grlmektedir. Ne de olsa Rusya
90 91

Gregory; s. 108. Engle - Paananen; s. 120.

144

potansiyeli son derece yksek olan, ancak gerek gcnn farkna kolayca varamayan bir lkeydi. nsan savan en nemli faktr olarak gren Ruslarn ellerindeki en byk kaynak da phesiz insan gcyd. Bu dnce, komnist bir rejimin pratikte insan hayatna pek deer vermemesi ile birleince yksek kayplarn gze alnd Sovyet asker dncesi ortaya kyordu. Bu yzden Sovyet komutanlar ok sert tedbirler almak suretiyle Kzlordunun muazzam bir disipline sahip olmasn salamlardr. Muharebe esnasnda dmanla ba edemeyeceini anlayan askerlerin hatlarna geri dnme haklar olmad gibi, bir komutann da birliinin dalmasna gz yummaya hakk yoktu. Bu durum kk lekte de ek sert tedbirlerin alnmasn getirerek kayplarn muazzam artmasna yol ayordu. Ancak stratejik ihtiyat bu kayplar her zaman kapatabilecek dzeyde olduundan, Rusya sava stratejik alanda kazanmaktayd. Bu durum daha sonra da Almanlara kar hem tehlikeli hem de ayn ekilde baaryla ileyecekti. Ne de olsa liderlerin gznde nemli olan sonutu. Kzlordunun sorunlarn aa vuran bu savan aslnda ilerisi iin Almanyann aleyhine bir sonu yaratt da sylenebilir. nk Sovyet asker yetkililer, Kzlordunun eksiklerini giderecek baz dzenlemelere gitmiler ve bunu belki de ucu ucuna 1941-1942 kna kadar yetitirmilerdir diyebiliriz. Bu arada tarihin ilgin tesadflerinden biri olarak Ruslar, sava boyunca Finlandiyadaki acmasz k artlarna kar verdikleri mcadelenin bir benzerini, 1941-1942 k boyunca Almanlar Moskova nnde Ruslara kar verecekler ve bu sava kinci Dnya Savann dnm noktalarndan biri olacakt. Sonu 12 Martta taraflar arasnda atekes imzaland. 450.000 Finin yaad Karelyann tm, lkenin ikinci en byk kenti Viipuri, kuzeyde bulunan nikel madenleri ve lkenin kuzey kndaki Petsamo liman kenti Sovyetler Birliine braklmt. Finler, dier baz artlar grebilmek iin Viipuri ile Salla blgeleri ve Laplandn bir blmn Ruslara brakmak zorunda brakldlar ki igal altnda kalan topraklarda bulunan Finler buradan g etmek zorunda kaldlar. Ruslar ayrca Ladoga Gl evresine tamamen sahip olmulard. Hangde s kurma ansn yakalayan Ruslar, buraya bir de demir yolu deyebileceklerdi. Mannerheim Hatt, Ruslarn kontrolne braklacakt. Finlerin terk ettii toprak 57.000 km kadard.92 Sovyetlerin bu durumu; ABD, ngiltere, Danimarka, Norve, sve, Belika, Macaristan ve talya tarafndan knand. Sadece Almanya saldry knamay baaramad ve tarafsz kald. Ruslar, 6-7 aylk bir sre iinde
92

Engle - Paananen; s. 144. Durrant; s. 7.

145

giritikleri nc harekt da baaryla tamamlam bulunuyorlard. 1939 Austosunda Japonlar Manuryada yenmi, Eyll sonunda Polonyann dou kesimine girmi, Baltk lkelerine istediklerini kabul ettirmi ve imdi de Finlandiyay yenmiti. Bunun paralelinde, her trl zorlua ramen uluslararas siyasette Ruslarn gc byyordu. Ayrca Sovyetlerin harekt topyekn bir sonuca ulam da saylmazd. Ruslar ancak Leningradn savunmasn salayabilmiler; ama ileride Baltkta tehdit oluturabilecek bir hegemonya kuramamlard. Ruslar basklarn ancak kk devletlere kar younlatrabiliyorlard ve 1941de Almanlar ile giriecekleri savaa kadar bu durumu ancak Romanyaya kar kullanabileceklerdi. Buna dayanarak Finlerin Sovyet saldrganln geici olarak snrlandrdn, hatta buradan da Almanyaya; Batdaki, Balkanlardaki ve Kuzey Afrikadaki harektlar iin zaman ve daha fazla hareket serbestisi kazandrd sonucuna ulaabiliriz. Aslnda Milletler Cemiyetinden dlanmasnn da Sovyetler Birliine pek dokunduu sylenemez. Ne de olsa cemiyet iinde Almanya da talya da yoktu ve Almanlar ile yaptklar saldrmazlk pakt sryordu. Aslnda Avrupadaki byk gler arasnda Milletler Cemiyetinde kalanlar ile dnda kalanlar demokrasiler ve diktatrlkler eklinde iki ayr cephe oluturuyor gibiydi. Bununla birlikte Finlandiyaya yaplan yardmlar gz nne alndnda buradaki mcadele, ksmen Milletler Cemiyetinin kolektif gvenlik mekanizmasn harekete geirmesi iin bir frsat olduu da dnlebilir. Almanya haricinde tm dnya Ruslara kar Finlerin yardmna komaya can atarken transit sorununu zememeleri, Almanyann daha Fransa ile savaa tutumadan nce Avrupann hegemonu olarak alglanmasnn bir sonucu olarak grlebilir. Ancak ciddi bir reformasyon srecine ihtiyac olan Milletler Cemiyeti, eline geen bu frsat iyi deerlendirememitir. Bu gelimenin odanda ise nc Reich bulunmaktadr. mzalanan haksz bar belki Rus - Fin Savann sonuydu. Ancak ayn zamanda da bir srecin balangc olmutur. Nasl Versailles ile Almanlara yaplan hakszlk, Hitlerin ykseliinde nemli bir rol oynayarak Almanyay intikama srklemek suretiyle galip devletlerin bana daha byk dertler atysa Finler de kaybettikleri topraklar doal olarak geri almak isteyecekler ve bu suretle 1941 Haziranndan itibaren Barbarossa Harekt bnyesinde Sovyetlere kar Almanyann yannda snrl bir savaa gireceklerdi. Sava boyunca tm dnya ideolojinin hkmettii kuru kalabaln gerek bir o ordu olmadn grm, otantik koullar ile gelitirilen yaratcln taktik dzeye etkisinin sava alannda snrlar nasl zorlayabileceini anlamtr. Bununla birlikte stratejik zafer elde etmenin, taktik baaryla ilgisinin hem zt ya da hem de paralel olabileceini K Savandaki muharebelerin etkileri ve savan geliimi ok gzel bir ekilde yanstmtr. Savan tarihe etkisi gz nnde bulunduracak olursak ou kaynaklar seferber olmam ama potansiyeli ok yksek olan Sovyetler 146

Birlii gibi bir lkeyi yenmenin zorluunu birka sene sonra Almanyann edecei tecrbelere dayanarak belirtmek gerekir. Son olarak sava tarihinin beklenmedik olaylarla dolu olduunu srekli hatrlayan bir komutann, saysal dengesizlik sayesinde duruma hkim olduunu dnerek askerlerini en uygun seviyeyi nemsemeden kullanan ve tm planlarn bu yanl temele dayandran bir komutandan daha aklc bir dnceye sahip olduu iin, her zaman srprizlere hazrlkl olmas sayesinde kriz annda daha baarl sevk ve idare yapabilmesi, bu savata iyice belirginlemitir. Ayrca asker tarih gemii ne denli zayf olsa da kendi topran savunan bir milletin cephede ne kadar baarl olabilecei de denenmitir. Ruslar Finleri kmsemi, koullar bu denli lehlerine kullanabileceklerini tahmin edememilerdi. Hlbuki Sovyetlerin kt stndeki asker stnl, Dariusun Gaugamelada Byk skenderin birliklerine olan stnln bile fazlasyla ayordu. Sava tarihinde matematikle sonucun nceden hesaplanmasnn ne derece yanltc olabileceinin rnekleri ok olsa bile ne daha nce tilaf devletlerinin 1919da Anadoluda atld serven ne de sonradan Fransann ve ABDnin srasyla Gneydou Asyada urayaca yenilgiler, Ruslar ile aralarndaki dengesizliin boyutu gz nnde bulundurulursa -sonunda yenilmelerine ramen- Finlerin elde ettikleri baar ile lemez. Rusyann snrsz kaynaklara sahip olmasna ramen, dorudan d yardm almas engellenen Finlandiya buuk ay boyunca, lkelerinin nfusundan bile daha byk sayda olan Sovyet ordusuna deta kk sktrmtr. Baka bir deyile, Carl Von Clausewitzin asker literatre kazandrd srtnme kavram Rus - Fin Savanda tm olaanstl ile cepheye km ve sava tarihine esiz bir rnek kazandrmtr.

147

EKLER EK-1: Haritalar

Harita 1: Finlandiyadaki blgeler. En alttaki dikdrtgen kesim Karelya Berzah. Ortadaki iaretli kesim Ladoga Gl ile Lieksa arasndaki blge. En stteki uzun iaretli kesim Lieksa ile Petsamo arasndaki blge, http://www.winterwar.com/images/BattleMAP.jpg

148

Harita 2: 30 Kasm 1939da Karelya Berzahndaki birliklerin karlkl konulanmalar ve Mannerheim Hatt, http://www.winterwar.com/Maps/Nov30th39B.jpg

Harita 3: Tolvajrvi Sektr, http://www.winterwar.com/Battles/Battlemaps/tolvajarvi/Tolvajaervi-Aittojoki.jpg

149

Harita 4: Kollaa Sektr, http://www.winterwar.com/Battles/Battlemaps/tolvajarvi/SuojaerviTolvajaervi301139.jpg

Harita 5: Oulu kenti ve Suomussalmi Sektr, http://www.winterwar.com/Battles/SuomussalmiMaps/SuomussalmiLocation.jpg

150

Harita 6: Ladoga Glnn kuzeyi ve Ruslarn Kitilye ilerlemesi, http://www.winterwar.com/Battles/Battlemaps/13divCA1212.gif

151

EK-2: Fin Sava Dzeni Fin Sefer Kuvvetleri (Mareal C.G.Mannerheim) Bakomutanln Hkmetteki Temsilcilii (Tmgeneral R.Walden) Silahlanma Konseyi Genelkurmay (Korgeneral K.L. Oesch) Fin Deniz Kuvvetleri (Tmgeneral V. Valve) Fin Hava Savunmas (Tmgeneral J. Lundquist) Karelya Berzah Ordusu (Korgeneral H. sterman) 2nci Kolordu (Korgeneral H. hquist) 1inci Tmen 4nc Tmen 5inci Tmen 11inci Tmen 6ncTmen (sonradan) 3nc Kolordu (Korgeneral E. Heinrichs) 8inci Tmen 10uncu Tmen 21inci Tmen (sonradan) 23nc Tmen (sonradan) Kuzey Fin Grubu (Tmgeneral V. Tuompo) Kuzey Karelya Grubu Lapland Grubu (Tmgeneral K.M. Wallenius) 4nc Kolordu (Tmgeneral J.W. Hgglund) 13nc Tmen Talvela Grubu (Albay P. Talvela) 2nci Tmen 7nci Tmen 12nci Tmen 40nc Alay Pajari Birlii (Yarbay A.O. Pajari) 16nc Alay 152

5inci Kolordu (dokuz bamsz tabur) 9uncu Tmen (Albay H. Siilasvuo) 25inci Alay 15inci Bamsz Tabur 16nc Bamsz Tabur Ladoga Ky Savunmas (Albay E. Jrvinen) AALAND Grubu (Tmgeneral E. Hanell) Anavatan Cephesi Birlikleri (Korgeneral L. Malmberg)

153

EK-3: Sovyet Sava Dzeni Kuzeybat Cephesi (Mareal K.A. Meretskov / sonra Mareal S.K. Timoshenko) 7nci Ordu (Orgeneral V.F. Jakolev / sonra Mareal K.A. Meretskov) 19uncu Kolordu (Tmgeneral F.N. Starikov) 24nc Piyade Tmeni 43nc Piyade Tmeni 70inci Piyade Tmeni 123nc Piyade Tmeni 40nc Tank Tugay 50nci Kolordu (Tmgeneral F.D. Gorolenko) 49uncu Piyade Tmeni 90nc Piyade Tmeni 142nci Piyade Tmeni 35inci Tank Tugay 10uncu Tank Kolordusu (Tmgeneral P.L. Romanenko) 1inci Tank Tugay 13nc Tank Tugay htiyat Birlikleri 138inci Piyade Tmeni 20nci Tank Tugay 150nci Piyade Tmeni (sonradan intikal etti) 136nc Piyade Tmeni (sonradan intikal etti) 8inci Ordu (Tmgeneral I.N. Habarov) 1inci Kolordu (Tugeneral R.I. Panin) 139uncu Piyade Tmeni 155inci Piyade Tmeni 56nc Kolordu (Tmgeneral A.I. Tserepanov) 18inci Piyade Tmeni 56nc Piyade Tmeni 168inci Piyade Tmeni 154

htiyat Birlii 75inci Piyade Tmeni 34nc Tank Tugay (sonradan intikal etti) 9uncu Ordu (Tmgeneral M.P. Duhanov) 47nci Kolordu (Tmgeneral I.F. Dashitshev) 122nci Piyade Tmeni 163nc Piyade Tmeni zel Kolordu (Tmgeneral M.S. Shmyrov) 54nc Piyade Tmeni 44nc Piyade Tmeni 97nci Tank Taburu 14nc Ordu (Tmgeneral V.A. Frolov) 14nc Piyade Tmeni 52nci Piyade Tmeni 104nc Da Tmeni 13nc Ordu (General Grondahl, sonradan oluturuldu.)

155

EK-4: Fin - Sovyet Tmenlerinin Ate Glerinin Karlatrmas93 Silah Tr yivli tfek makineli tabanca hafif makineli tfek drt namlulu makinelisi uaksavar Fin Tmeni 11.000 250 250 116 18 18 24 12 1 1 Rus Tmeni 14.000 419 32 200 6 261 18 12 48 38 40 40-50 15 2 3

makineli tfek (7,62 mm) makineli tfek (12,7 mm) yivli havan havan (81-82 mm) havan (120 mm) sahra topu (37-45 mm) sahra topu (75-90 mm) sahra topu (105-152 mm) zrhl ara zrhl araba otomatik tfek ve bombaatar oran top oran

93

Mannerheim; s.193. Engle; s. 158-159.

156

EK-5: Savan Banda Finlerin Lojistik Durumu94 Silahn / Yaktn Tr tfek (hafif makineli, ar makineli) 81 mm havan 76 mm sahra topu 122 mm obs ar top sv ya havaclk yakt Mermisi / Miktar 2,5 aylk 22 gnlk 21 gnlk 24 gnlk 19 gnlk 2 aylk 1 aylk

94

Mannerheim; s. 192.

157

EK-6: Fin Ordusuna Katlan Gnlller95 sve Danimarka Norve Macaristan ABD ngiltere talya TOPLAM 8000 802 800 450 350 230 150 10.782

Not: Amerikan gnlller, savan bitiminden ancak iki gn nce Finlandiyaya varmtr.

95

Engle - Paananen; s. 153-157.

158

EK-7: Sava Boyunca Finlandiyaya Gnderilen Malzeme96 1. Fransa: 145 uak, 496 top, 5000 makineli tfek, 400.000 yivli tfek, 20 milyon atmlk hafif silah mermisi. 11 adet 155 mm obs ve 12.000 obs mermisi, 12 adet 105 mm sahra topu ve 54.000 mermisi, 100 adet 81 mm havan ve 200.000 mermisi, 40 adet 25 mm tanksavar ve 25.000 mermisi, 150 radyo-telsiz, 5000 otomatik tfek ve 11 milyon mermisi, 20.000 el bombas, 12 ekici ara, 136 eski kaliteli top ve 300.500 mermisi, Brewster B.239 avc uaklar97, 76 Moraine ve Kolhoven avc ua, 36 adet 75 mm sahra topu ve 50.000 mermisi (sadece 12si ulat), 10 adet 47 mm tanksavar topu ve 5000 mermisi (hi ulamad). 2. Gney Afrika Birlii: 25 Gladiator avc ua (hediye olarak). 3. Danimarka: 178 adet 20 mm Madsen uaksavar topu (mermileri ngiltereden sipari edildi). 4. Norve: 50.000 ift ayakkab, 100.000 srt antas (50.000i hediye olarak), 16.000 battaniye, 200 ton sa levha, atl top arabas, eer ve dier gereler ile 12 adet 75 mm sahra topu ve 7166 mermisi. 5. sve: 90.000 yivli tfek, iki milyon atmlk mermi, 80 tanksavar topu ve 100 uaksavar topunun da dhil olduu toplam 250 adet dier toplar. 8 adet 75mm sahra topu (ocakta ulat), 48 adet 75 mm sahra topu ve 27.000 mermisi (ubatta ulat), 17 adet 105 mm sahra topu ve 5200 mermisi, 12 adet 150 mm obs ve 4000 mermisi, 4 adet 210 mm obs ve 400 mermisi, 9 adet 175 mm uaksavar topu, 76 adet 40 mm uaksavar topu ve 144.000 mermisi, 18 adet 37 mm tanksavar topu ve 45.000 mermisi, 100 makineli tfek, 77.000 yivli tfek ve 17 bilyon mermisi, 8 eitim ua, 8 eski model bombardman ua ve sve gnll pilotlar iin 12 Gladiator avc ua. 6. Almanya: 30 adet 20 mm uaksavar topu ve 100.000 mermisi (sava balamadan hemen nce). 7. talya: 35 adet 45 cm torpido, 150 adet mayn, 20 ekici ara, 100 adet 81 mm havan ve 75.000 mermisi, 12 adet 76 mm uaksavar topu ve 24.000 mermisi, 48 adet 20 mm uaksavar topu ve 384.000 mermisi, 12 adet 47 mm tanksavar topu ve 25.000 mermisi, 6000 tabanca, 176 alev makinesi (sadece 28i ulat, 148i Norvete kald), 35 Fiat G.50 uak, 5 torpidobot (hi ulamad) ile 100.000 yivli tfek ve 50 milyon mermisi (hi ulamad). 8. ABD: 44 adet Brewster Buffalo avc ua (sava srasnda sadece birka ulat), 32 adet 203 mm obs (sava bittikten sonra Norvee vard) ve 200 adet 75 mm sahra topu (sava bittikten sonra Norvee vard). Ek materyal grmeleri ise 13 Mart 1940tan sonra iptal edildi.
96 97

age.; s. 153-157. Bu yardmlar aralk iinde balam ve savan bitimine kadar srmtr. ubatta yardma olarak gnderilen bu uaklar deniz yoluyla Trollhttandan ngiliz, Kanadal, Danimarkal, spanyol, Polonyal ve Amerikal gnll pilotlarn bulunduklar Holloladaki havaalanna tanmtr. Bk. Durrant; s. 6.

159

9. ngiltere: 12 adet 152 mm mobil gemi topu, 25 adet 114 mm obs ve 25.000 mermisi, 24 adet 76 mm uaksavar topu ve 72.000 mermi, 18 adet 40 mm uaksavar topu ve 36.000 mermi, 24 adet 13 mm uaksavar topu ve 72.000 mermi, 200 adet 14 mm tanksavar tfei, 20 torpido, 450 mayn, 28 ekici ara, 20 milyon tfek mermisi, 10 milyon tabanca mermisi, 40.000 Mills tipi el bombas, 33 adet Gloster Gladiator avc ua, 17 adet Westland Lysander keif ua, 12 adet Hawker Hurricane avc ua, 24 adet Bristol Blenheim bombardman ua, eitli ap ve ebatta bombalar, adrlar, sahra mutfaklar, radyo-telsizler, haberleme cihazlar, giyecek, srt antalar ve dier gereler, 4 adet torpidobot (hibir zaman ulamad) ve 30 adet 84 mm sahra topu. Ayrca ngilizlerin verecekleri 50.000 niforma da (sempati niformas) ngiliz devlet memurlarnn hatas yznden Ruslarnki gibi kahverengi olarak retildikleri iin cephede kullanlamamtr. (Bunlar cephe gerisinde kullanlmtr.)98 10. Macaristan: 40 adet 40 mm uaksavar topu ve 10.000 mermisi, 30 adet 8 mm tanksavar tfei, 300.000 el bombas, 32.500 adet 81 mm havan mermisi, 20.000 adet 20 mm uaksavar mermisi, 6.000 adet 37 mm tanksavar mermisi. 11. Belika: 700 adet otomatik tfek ve 10.000 mermisi, 2456 adet 9 mm tabanca ve 11 milyon mermisi ile 5000 adet 7,65 mm tabanca ve 1.080.000 adet mermisi.

98

Durrant; s. 2.

160

CUMHURYET DNEM LKRETM MFREDATLARINDA TRK ORDUSU VE ASKERLK -Yurt/Yurttalk Bilgisi, Askerlik, Toplum ve lke ncelemeleri, Sosyal Bilgiler, Tarih, Vatandalk ve nsan Haklar Eitimi, T.C. nklap Tarihi ve Atatrklk Dersleri ProgramlarndaFatma NAL* Samettin BAOL**
zet: Bu aratrmada, Cumhuriyet Dnemine ait baz ilkretim ders mfredatlarnda yer alan Trk ordusu ve askerlik konular incelenmitir. Her bir mfredatta, ilgili konularn nerede ve nasl yer ald belirlenmi, bunlar aka yazlm ve incelenen farkl derslere ait retim programlar arasnda karlatrma yaplmtr. Elde edilen veriler sistematik ve karlatrmal bir biimde sunulmu ve deerlendirilmitir. Anahtar Kelimeler: Mfredat, Trk ordusu, Cumhuriyet Dnemi, ders programlar, askerlik, sosyal bilgiler, tarih dersi Abstract: In this search, the concepts of Turkish army and soldiery in the curricula of secondary education during Republican Period are examined. Where and how the relevenat issues in each curricula are determined, compared and mentioned clearly. The results are evaluated and presented systematically and comparetively. Key words: Curricula, Turkish army, Republican Era, soldiery, social studies, history lesson

Giri Mill Mcadele Dneminde Trk ordusu lkenin yabanc devletlerin igalinden kurtarlmasnda, bamszln kazanlmasnda ve Trkiye Cumhuriyeti Devletinin kurulmasnda nemli roller stlenmitir. Trk milletinin evlatlarndan oluan bu ordu, gnmzde devletimizi ve cumhuriyetimizi korumakta, yurdumuza ve milletimize ynelebilecek her trl i ve d tehdidi nleme grevini srdrmektedir. Trk milletinin, ordusuna kar ilgi, gven ve sevgisi tarihin derinliklerinden gelmektedir. Trklerdeki ordu - millet anlay, askerliin kutsal bir grev olduu dncesi, genlerini askere uurlama gelenekleri bu ilgi ve sevginin en byk gstergeleri arasndadr. Mill Mcadelede dzenli/yeni Trk ordusu, 1920 yl iinde TBMMnin alndan sonra kurulu ve yeniden yaplanma srecine girmitir. Mustafa Kemalin abalar ve Meclisteki almalar sonucunda Kuvaymilliye yava yava tasfiye edilirken dier taraftan da Yunanlara kar dzenli Trk birlikleri kurulmutur.1 Mustafa Kemal daha sonra yapt eitli konumalarnda, halkn iinden kan ve zaferler kazanan kahraman Trk ordusunun

Asker Tarih Aratrmalar Dergisi (Say 15) ubat 2010 Dr., MEB lkretim Genel Mdrl, Yaymlar ve Ders Ara Gereleri ubesi, Ders Kitab Yazm Komisyonu ** Dr., MEB lkretim Genel Mdrl, Yaymlar ve Ders Ara Gereleri ubesi, Ders Kitab Yazm Komisyonu 1 Durmu Yaln (ve dierleri); Trkiye Cumhuriyeti Tarihi I, Atatrk Aratrma Merkezi, Ankara, 2006, s. 264-267.
*

161

baarlarn vm, milleti adna ona minnet ve gven duygularn dile getirmitir. Trkiyede cumhuriyetin ilk yllarndan itibaren ilkretim dzeyindeki eitli ders mfredatlarnda ve kitaplarda, Trk ordusu ve askerlikle ilgili konular yer almtr. Bylece askerlik ve Trk ordusu konular, okullara ve rencilere ulaarak snfta ilenmitir. Bu almann amac da Cumhuriyet Dnemi ilkretim ders programlarnda Trk ordusu ve askerlie ilikin konularn incelenmesidir. Aratrmann zaman aral, Cumhuriyet Dneminin ilk mfredatnn yaymland 1924 ylndan gnmze kadar geen sretir. Bu aratrma kapsamnda deiik yllarda yrrle giren yurt bilgisi/yurttalk bilgisi, askerlik, toplum ve lke incelemeleri, tarih, mill tarih, sosyal bilgiler, vatandalk ve insan haklar eitimi, T.C. nklap Tarihi ve Atatrklk derslerinin mfredatlar incelemeye konu edilmitir. Gnmzde Trk ordusu, ordunun kuruluu ve benzeri konularda birok bilimsel yayn mevcuttur.2 Buna karn ilkretim ders mfredatlarndaki Trk ordusu ve askerlikle ilgili blmlere ynelik ulaabildiimiz bir aratrma bulunmamaktadr. Bu almann amalarndan biri de mfredatlardaki ilgili blmleri bir araya getirmek, incelemek ve btnlk anlay iinde deerlendirmektir. Trkiyede Program Gelitirme almalarna Ksa Bir Bak Bilim ve teknolojideki hzl deime ve gelimeler her alanda olduu gibi eitim alannda da kendini gstermektedir. Toplumun sosyal, kltrel, politik ve ekonomik ynden kalknmasnda ve bireylerin kendilerini gerekletirmelerinde nemli bir role sahip olan eitim sisteminin temel gesi vardr. Bu geler unlardr: renci, retmen ve program. Eitim sisteminde yaplan dzenlemeler, programlarda yer ald lde anlam kazanr. Programlar ulalacak amalar, bu amalara ulaabilmek iin seilecek ve belli ilkelere gre dzenlenecek ierii,
2

Cengiz akalolu; 1843 Asker Dzenlemesi erevesinde Anadolu Ordusunun Kuruluu, Trk Kltr ncelemeleri Dergisi, (5), 2001, s. 41-54. Zekeriya Trkmen; II. Merutiyet Dneminde Osmanl Ordusunda Ordu-Siyaset likileri, Erdem, 12, (35), 5.2000, s. 567-591. Trkmen; II. Merutiyet Dneminden Mtareke Dnemine Gei Srecinde Osmanl Ordusunu Yeniden Dzenleme abalar, Yeni Trkiye zel Say, 6, (31), 1/2, 2000, s. 659-666. Trkmen; 30 Ekim 1918 Tarihli Mondros Atekes Antlamasna Gre Trk Ordusunun Kurulu ve Kadrosuna Bir Bak, OTAM (Ankara niversitesi Osmanl Tarihi Aratrma ve Uygulama Merkezi), (11), 2000, s. 615-632. Trkmen; Mtareke Dneminde (1918-1921) Ordu: Mtareke Dneminden Mill Mcadeleye Geite Ordunun Yeniden Yaplanmas, Asker Tarih Blteni, 21, (41), 8.96, s. 43-58. Sait Kofolu; Mill Mcadelede Siyas Bir Dnm Noktas: Birinci nn Muharebesi ve Dzenli Orduya Gei, Trklk Aratrmalar Dergisi, (13-14), 9.2003, s. 97-125. Erturul Zeki kte; Mill Mcadele Dneminde Mill Hareketler ve Ordu Birlii, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, (102-104), 7-9.2005, s. 28-39. Ltf retener; Trk stiklal Harbinde Dzenli Orduya Gei nn Muharebelerinin Asker ve Politik Sonular, Stratejik Aratrma ve Ett Blteni, 1, (1), 9.2001, s. 99-109. Hseyin Kvrkolu; Trk Ordusu, Atatrk ve Cumhuriyet, Erdem zel Say, 11, (31), 1999, s. 155-169. brahim Kafesolu; Trk Ordusunun Tarihi, Trk Kltr, 34, (401), 9.96, s. 1-4.

162

uygulanacak yntemleri, destekleyici ara gereleri, amalara ne kadar ulalabildiini gsteren deerlendirme ltlerini kapsamaktadr.3 Trkiyede modern anlamda ders program hazrlama ve gelitirme almalarnn gemii Tanzimat Dnemine kadar uzanr.4 I. ve II. Merutiyet Dnemlerinde birok okul ve ders trne ait mfredat hazrland. Devlet, 1869dan itibaren ilkokul programlarn bir resm dzen iine almaya alt. 1876, 1882, 1891, 1904, 1911, 1914 yllarnda ilkokul programlar zerinde yeni dzenlemelere gidildi.5 II. Merutiyet Dneminde hazrlanan ders programlaryla ilgili baz anlay ve uygulamalar ise Cumhuriyet Dneminin ilk yllarnda da devam etmitir. 1913 (1329) tarihli Mektib-i btidiyye Ders Mfredat (lkokullarn Ders Mfredat) 1924 ylna kadar yrrlkte kald. Bir ara program olarak nitelendirebileceimiz 1922 (1338) tarihli lk, Orta Tedrisat Mektepleri Mfredat Program Byk Millet Meclisi Hkmeti, Umr- Marif Vekleti (Eitim Bakanl) tarafndan yaymlanm ve Ankarada baslmtr.6 Programn tamam incelendiinde 1913 (1329) tarihli Mektib-i btidiyye Ders Mfredat ile aralarnda pek byk farkn olmad grlmektedir. Sadece zorunlu eitim alt yl deil, ilk drt seneyi kapsayacak ekilde yeniden dzenlenmitir. 1913 programndaki baz dersler karlm veya adlar deitirilmi, ders konularnda ise ufak tefek baz dzenlemeler yaplmtr. Program tamamyla bir konular listesinden ibarettir. 1913te Tedrist- ptidaiye Kanunu Muvakkati (lkretim Geici Kanunu) karlm ve geici baln tamasna ramen cumhuriyet yllarnda da kanunun birok maddesi yrrlkte kalmtr.7 Bu kanun ile birlikte Cumhuriyet Dnemine geen bir dier belge 1915 ylnda hazrlanan Mekatib-i ptidaiye-i Umumiye Talimatnamesidir.8

Dilek Gztok; Trkiyede Program Gelitirme almalar, Mill Eitim Dergisi, Gz 2003, S 160, s. 44. 4 Sleyman Karata; Batllama Dneminde Ders Program Deiimi, Afyon Kocatepe niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, lkretim Snf retmenlii Ana Bilim Dal, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Afyon, 2002, s. 18-23. Trkiyede Cumhuriyet Dnemi ncesi ders programlar hakknda geni bilgi iin bk. Aziz Berker; Trkiyede lkretim 1839-1908, Ankara, 1945. Mustafa Ergn; kinci Merutiyet Devrinde Eitim Hareketleri (1908-1914), Ankara, 1996. Ergn; Batllama Dnemi Osmanl Eitim Sisteminin Geliimine Mukayeseli Bir Bak, Osmanl Dnyasnda Bilim ve Eitim Milletleraras Kongresi, stanbul, 12-15 Nisan 1999. Faruk ztrk; 1908-1928 Aras Ortaretim (dadi-Sultani) Mfredat Programlarnn Deerlendirilmesi, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Van 100. Yl niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Van, 1993. H. Kaya; Osmanldan Cumhuriyete Tarih Dersi Mfredat, Tarih ve Toplum, C 16, S 100, letiim Yaynlar, stanbul, 2002, s. 44-47. 5 Ergn; Medreseden Mektebe Osmanl Eitim Sistemindeki Deime, Yeni Trkiye, 32, 2000, s. 735-753. 6 OTMMP, 1338, s. 4 7 Yahya Akyz; Trk Eitim Tarihi (Balangtan 1999a), Alfa Yaynlar, stanbul, 2000, s. 231. 8 Hasan Ciciolu; Trkiye Cumhuriyetinde lk ve Ortaretim (Tarih Geliim) A Eitim Bilimleri Fakltesi Yaynlar, Ankara, 1985, s. 91.

163

Yeni Trk devletinin kurucusu ATATRK, Cumhuriyetin lanndan sonra eitim sistemi ve bununla ilgili i ve alanlarn yeniden dzenlenmesi konusunda nemli almalar balatmtr. Hatta bu almalarn ounu kendisi yrtmtr. Bu balamda retim programlarn hazrlama ve gelitirme almalar ile de yakndan ilgilenmitir. Yeni eitim sisteminin amalarna uygun retim programlarn hazrlatlmas, ders kitaplarnn yazdrlmas, yeni Trk harflerinin kabul ve halka retilmesi, retim metotlaryla ilgilenilmesi, dardan uzman getirtilmesi, ATATRKn retim programlaryla ilgili almalarndan bazlardr.9 Cumhuriyet Dneminin ilkretim program, 1924 ylnda hazrlanmtr. Bu amala oluturulan komisyonlar, nceki programlarda nemli lde ayklamalar yaparak ders mfredatlarn hafifletmilerdir.10 Daha ok bir gei sreci program niteliinde olan 1924 programnn ncekilerden temel fark ok az sayda dersin eklenmesi, deitirilmesi ve baz ders konularnn cumhuriyet ynetimine uyarlanmasdr.11 Bu programn baka bir zellii ise kz ve erkek renciler iin ayr olarak hazrlanm olmasdr. Ayrca bu programda ilkokul ile ortaokul birbirinden ayrlm ve 1997 ylnda hayata geirilen sekiz yllk ilkretim uygulamasna kadar da bu ayrlk devam etmitir. Cumhuriyetten gnmze ilkretimde, aralarda taslak niteliinde olanlarn dnda 1926, 1936, 1948 ve 1968 olmak zere belli bal drt program uygulamaya konmutur. Bugn ilkretimde uygulanan program da zellikle sekiz yllk zorunlu ilkretim uygulamas nedeniyle 1970li yllardan beri srekli deitirilmi ve gelitirilmi olup hlen de gelitirme almalar devam etmektedir.12 1968 programndan zamanmza kadar ilkokul programlarnn toplu olarak gelitirilmedii ancak tek tek dersler baznda program gelitirme uygulamalarnn yapld grlmektedir.13 1990l yllarda hazrlanan Fen Bilgisi, Hayat Bilgisi, Sosyal Bilgiler ve Yabanc Dil programlar hep sekiz yllk ilkretim btnlne ynelik hazrlanm programlardr. Bu programlarda da hedefler hiyerarisine ve hedeflerin davransal ifadelerine yer verilmi olmasnn ada program gelitirme anlayna uygun olduu dnlmektedir.14

Mahmut Tezcan; Atatrk ve Eitim, Gndoan Yaynclk, Ankara, 1992, s. 84. H. E. Wilson ve lhan Bagz; Trkiye Cumhuriyetinde Eitim ve Atatrk, Dost Yaynlar, Ankara, 1973, s. 206. 11 Atilla Tazebay, Sleyman elenk, Nee Tertemiz, Nurdan Kalayc; lkretim Programlar ve Gelimeler, Nobel Yayn Datm, Ankara, 2000, s. 35. 12 Mehmet Arslan; Cumhuriyet Dnemi lkretim Programlar ve Belli Bal zellikleri, http://yayim.meb.gov.tr/dergiler/146/aslan.htm 13 Tazebay vd.; s. 177. 14 Arslan; Cumhuriyet Dnemi lkretim Programlar ve Belli Bal zellikleri, http://yayim.meb.gov.tr/dergiler/146/aslan.htm
10

164

2004 ylnda ilkretim programlarnn yenilenmesi ve gelitirilmesi amacyla kapsaml bir alma balatlmtr. Bu almalar sonunda ilkretim programlar yeni birok anlay erevesinde oluturulmu ve uygulamaya gemitir. lkretim Ders Mfredatlarnda Trk Ordusu ve Askerlik Trkiyede ilkretim kademesinde Trk ordusu ve askerlikle ilgili konular, cumhuriyetin ilanndan gnmze deiik dnemlerde ve eitli derslerin mfredatlarnda yer almtr. Mfredatnda ilgili konunun yer ald derslerin banda sosyal bilgiler, hayat bilgisi, tarih, yurttalk bilgisi, askerlik, Trkiye Cumhuriyeti inklap tarihi ve Atatrklk dersleri gelmektedir. Bu derslerin programnda Trk ordusuyla ilgili deiik konulara yer verilmitir. imdi, kronolojik sraya gre ele alnan ilkretim ders programlarnn Trk ordusuyla ilgili konular ierip iermedii, eer varsa bu konular hangi ynleriyle vurgulad aada incelenecektir: Cumhuriyet tarihimizin ilk mfredat olan 1924 yl ilkretim ders programnda , drt ve beinci snflarda tarih dersi bulunmaktadr. Beinci snfta iki saat olarak okutulan tarih dersinin mfredat konularnda son dneme ilikin Cihan Harbi ve Mtareke, mparatorluun Dalmas, Ecnebi galleri, Mill ntibah Devri, stiklal Harbi, Yeni Trkiye Devletinin Kuruluu, Lozan Muahedesi, Cumhuriyet gibi konular bulunmaktadr.15 Fakat mfredattaki konular arasnda Trk ordusuna dorudan atf yapan bir konu yer almamaktadr. Ayn yl kan programn lise birinci devresi (gnmzde ilkretim ikinci kademesi)nde tarih derslerinin birinci, ikinci ve nc snfta haftada ikier saat olmak zere okutulmas planlanmtr.16 Tarih dersinin ieriine bakldnda nc snflarn mfredatnda, dier konularn yannda Harb-i Umumide Trkiye, Mondros Mtarekesi, mparatorluun nhilali, zmir ve Anadolunun gali, stiklal Harbi, Trkiye Devletinin Kuruluu, Sevr ve Lozan Muahedeleri, Cumhuriyet, Hilafetin lgas konular yer almaktadr.17 Balklardan anlald zere, mfredatta Trk ordusuyla en fazla ilikili olduu dnlen zmir ve Anadolunun gali, stiklal Harbi, Trkiye Devletinin Kuruluu gibi konular ilenirken Trk ordusuyla ilgili bir konu bal bulunmamaktr. 1926 yl ilkokul mfredatna gre tarih dersleri drdnc ve beinci snflarda haftada iki saat olarak okutulmaktayd.18 Bu dersin beinci snf konular arasnda Cihan Harbi, Osmanl mparatorluunun Akibeti, stiklal Mcadelesi, Mill Trk Devleti, Hilafetin lgas, Laik Cumhuriyet gibi konular yer almaktadr. Bununla birlikte Trk ordusuna ilikin bal bana bir
15

lk Mekteplerin Mfredat Program, Trkiye Cumhuriyeti Maarif Vekleti lk Tedrisat Dairesi, Matbaa-i Amire, stanbul, 1340 (1924). 16 Lise Birinci Devre Mfredat Program; Matbaa-i Amire, stanbul, 1340 (1924). 17 age.; s. 22. 18 lk Mekteplerin Mfredat Program; Mill Matbaa, stanbul, 1926.

165

konu grlmemektedir.19 1927 ylnda dzenlenen ortaokul mfredatnda ise askerlikle ilgili konularda yeni uygulamalar bulunmaktadr. ncelikle mfredata tarih, corafya, yurt bilgisi derslerinin yannda ikinci ve nc snflarda okutulmak zere yeni bir ders, Askerlik dersi girmitir. Ad geen ders, haftada bir saat olmak zere yalnz erkek rencilere okutulacaktr.20 lgili programda bundan baka, ikinci snflarda okutulacak Yurt Bilgisi dersinin konular arasnda da vatandalk grevleri ve askerlikle ilgili bir konu yer almtr. Konu, Askerlik, Vergi, ntihap;21 ntihaplara Ne in tirake Mecburuz? baln tamaktadr.22 Yukardaki bilgiler gz nne alnrsa Trkiyede askerlikle ilgili ilk ders ve konular 1927 yl mfredatyla uygulamaya gemitir. Bylece ilkretimin ikinci kademesinde (ortaokul) okuyan rencilere askerlikle ilgili temel bilgiler kazandrmak istei programda ve uygulamada yerini bulmutur. 1931 ylna gelindiinde yenilenen ortaokul mfredatnn yurt bilgisi dersi ieriinde askerlik ve ordu konular olduka geni bir yer tutmutur. Ayrca konular daha btnlk iinde, ayrntl ve teknik bir biimde ele alnmtr. Bu dorultuda Trk ordusu tekilatnn hemen her blm tantlm, askerlikle ilgili kanuni hkm ve uygulamalar balklarla verilmitir. eriinde konumuzla ilgili veri barndran (1. snf) Yurt Bilgisi ders program daha yakndan incelendiinde u konu balklarn bize sunmutur: Msavat: Vatandan Devlete Kar Balca Vazifeleri, Askerlik vazifesi, Asri Bir Ordunun Tekilatnda Neler Vardr?, Kumandanlk, Kumandanlarn Umum Hassalar. Hava Filolar, Donanma, Ordu Kuvvet ve Tekilatnda ktisadi Amiller. Ordu Hayat, Ordularn Lzumu, Harp daresi ve Siyaset, Ordu Mekteptir.23 Yukarda verilen konu balklarndan baka retmen, 1. snfta sras geldike aadaki konular hakknda geerli olan kanun hkmlerini de rencilere retecektir: Askerlik. Askere Girmeden Evvel ve Girdikten Sonra Askerlik Muameleleri. Askerlik a. Muvazzaflk Mddeti. Ksa Hizmetli Asker. htiyat Zabitlii. Gnll Askerlik. Askerlik ann Muhtelif Devreleri. Yoklama Devreleri. Bedel Verecekler. Muhacir ve Mlteciler. Askere arma. Terhis. htiyatlarn arlmas. Seferberlik in arlan htiyat ve Efradn Hareket Tarzlar ve Gelmeyenlere Konan Cezalar. Askere Gidenlerin Muhta Ailelerine Yardm. Cezalarna tiraz Edecekler. zin ve Tebdili Hava. Yalarn Deitirenler. Sakllar. Hile ve Desise Kullananlar. Firar Edenler.24 Yurt bilgisi dersi 3. snf mfredatnda da Mill Mdafaa: Ehemmiyeti. Ordu. Ordu Tekilat. Kara Ordusu. Deniz Ordusu. Hava
19 20

age.; s. 71-73. Orta Mektep Mfredat Program (1927); Trkiye Cumhuriyeti Maarif Vekleti, Devlet Matbaas, stanbul, 1930. 21 ntihap: Seme, seim demektir. Trke Szlk, Trk Dil Kurumu, Ankara, 2005, s. 975. 22 Orta Mektep Mfredat Program (1927); s. 20. 23 Orta Mektep Mfredat Program; Trkiye Cumhuriyeti Maarif Vekleti, Devlet Matbaas, stanbul, 1931, s. 35-36. 24 age.; s. 40.

166

Ordusu. Mill Mdafaa Vekletinin Vazifesi. Tekilat. Yksek Asker ras konular vardr.25 Grld zere yurt bilgisi mfredat iinde, askerlik ve orduya ilikin deiik konu ve aklamalar detayl bir biimde yer almtr. Bylece ortaokul andaki rencilere, yurttalk bilgisi ve grevi balamnda askerlik ve orduyla ilgili genel/temel teorik bilgilerin retilmesi amalanmtr. Ayn yln 3. snflar tarih dersi mfredat, Trk ordusuna ynelik biraz daha deiik bir konuyu, orduda modernlemeyi ele almtr. Trk Ordusunun Mkemmelletirilmesi konu bal26 ordudaki deiiklie, yeniletirme ve modernletirmeye mfredatlarda aka atf yapan ilk konu olmutur. renciler, yurt bilgisi derslerinde renecekleri konularla balantl olarak tarih dersinde de Trk ordusunun farkl bir boyutunu ileyeceklerdir. Tm bunlarn stne ayrca mfredatta erkek rencilere ynelik haftada iki saat olmak zere askerlik dersinin olduunu da belirtmek gerekir. Genel olarak 1931 yl ortaokul mfredat program deerlendirildiinde, askerlik ve Trk ordusunun birok ynn ele alan temel konularn eitli ders programlarna girdii grlr. 1936 yl ilkokul programnda Trk ordusu ve askerlie ilikin daha geni bir ierik ve alma yer verilmitir. Ancak bu ierik zenginlemesinin ders konularndan ziyade baz derslerin aklamalar veya amalar blmnde olduunu belirtmek gerekir. rencilere Trk ordusunu tantmak, sevdirmek, lkesine ve insanla hizmetlerini kavratmak amacyla programda, tarih dersi mfredatnn bandaki aklamalar blmne u bilgiler yazlmtr: retmen, Trk ordusunun dnyann drt bucanda yksek lklerini gerekletirmek iin hem kendisine hem insanla ne kadar hizmet ettiini, kahramanlklar, yurtseverlikleri, uygar ve yksek karakterleriyle nasl insanla eref verdiklerini rencilerin kavrayacaklar canl rneklerle ocuklara gstererek onlarda ulusal uuru ve ulusal benlii yaatacak; ATATRKn Cumhuriyetin onuncu yl dnm dolaysyla syledii nutukta, Ne mutlu Trkm diyene! suretinde ifade ettii hakikatin manasn ocuklara kavratacaktr.27 Programda yer alan bu aklama, aslnda tarih dersi veren retmenlere Trk ordusunu ocuklara hangi ynleriyle ve nasl tantacaklarn, tarih derslerinde Trk ordusunu nasl ileyeceklerini aklar mahiyettedir. Aklamada dikkati eken nemli bir zellik de Trk ordusu konusunun, ocuklarda pekimesi beklenen ulusal uur, ulusal benlik kavramlaryla ve ATATRKn syledii Ne mutlu Trkm diyene! szyle ilikilendirilmi olmasdr. Daha geni bir adan baklrsa, burada Trk ordusu; Trk tarihiyle, Trk milletiyle ve ulusal bilinle zdeletirilmitir. Trk milletinin tarihteki byk baarlarn, uygarlk alanna yapt katklar tanmak nasl insanmza ve ocuklarmza mill bir bilin ve

25 26

age.; s. 48. age.; s. 84. 27 lkokul Program; Trkiye Cumhuriyeti Mill Eitim Bakanl, stanbul, Mill Eitim Basmevi, 1936, s. 124-125.

167

alma gayreti veriyorsa28 Trk ordusunun karakteri, baarlar, kahramanlklar, milletimiz ve dier uluslar iin yaptklar da ocuklarda ayn bilin ve alma azmini destekleyecei dnlmtr. Yine yukarda sz edilen mfredatta, drt ve beinci snflarda okutulaca belirtilen yurt bilgisi dersinin amalar, aklamalar ve konular blmlerinde Trk ordusuna ilikin eitli kaytlar grlmektedir. Daha nce tarih dersi programnn ba tarafna konan konuyla ilgili aklamalar ayn dorultuda, daha z ve anlalr hle getirilerek yurt bilgisi dersinin ama ve aklamalarna da eklenmitir. Buna gre ad geen dersin birinci amac yledir: Topluluk hlinde yaamann bir zaruret olduunu, ulus kavramn ve Trk ulusunun karakterini rencilere kavratmak; onlarn Trk ulusuna, Trk askerine ve Trk ordusuna kar duyduklar sevgi, sayg ve gven duygularn kuvvetlendirmek.29 Dier taraftan ilgili dersin aklamalar blmnde de askerlie ve Trk ordusuna vurgu yapan u blm vardr: Bu derste birtakm ilkeleri retmekle ve kavratmakla kalmamal, bu ilkelerin ocuklarda inan ve lk hline gelmesine almaldr. Mesela, derste retmenin rencilere bir yandan ulus kavramn kazandrmak iin ocuklarn anlayacaklar misaller bularak onlar dndrmesi, ulus topluluunun ve ulusal birliin manasn ve nemini kavratmas ne kadar gerekli ise te yandan ocuklarda Trk ulusuna kar derin sevgi ve sayg uyandrmas; askerlie, Trk ordusuna ve ulusal ilere kar iten bir ilgi yaatmas, onlarda Trk ulusunun ama ve lklerini rencilere ml etmesi, bu ama ve lkleri gerekletirmek iin her fedakrl gze alacak ve gerekirse hayatn verecek uyank duygulu ve lkl yurttalar yetitirmesi de o kadar nemlidir.30 Mfredatta, beinci snf yurt bilgisi dersi konular arasnda Devletle Yurttalar Arasnda liki bal altnda, Devletin Yurttalara Kar devleri: Yurttalarn Maln, Cann, Namusunu; Yurdun Bamszlk ve Btnln Korumak. Yurttalarn Devlete Kar devleri: Kanunlara Uymak, Vergi Vermek, Askerlik Yapmak, Seim Hakkn Kullanmak.31 gibi dolayl veya dorudan Trk ordusu ve askerlikle ilgili konular yer almtr. Tarih ve yurt bilgisi dersleri vatann, milletini ve ordusunu seven bir yurtta yetitirme amacn iinde barndrmtr. Programdan verilen rneklere gre Trk ordusunu iten sevmek ve ona gvenmek, vatan, ulusu sevmekle e deer tutulmutur.
28

Mustafa Kemal Atatrkn konuyla ilgili u szleri rnek gsterilebilir: Trk ocuu atalarn tandka, daha byk iler yapmak iin kendinde kuvvet bulacaktr. Evvel, millete tarihini, soylu bir millete mensup bulunduunu, btn uygarlklarn anas olan ileri bir milletin ocuklar olduunu retmeliyiz. Trk ocuklarnda yetenek, her milletinkinden stndr. Trk yetenek ve kudretinin tarihteki baarlar meydana ktka, bsbtn Trk ocuklar kendileri iin gereken atlm kaynan o tarihte bulabileceklerdir. Bu tarihten Trk ocuklar bamszlk fikrini kazanacaklar, o byk baarlar dnecekler, harikalar yaratan adamlar renecekler, kendilerinin ayn kandan olduklarn dnecekler ve bu yetenekle kimseye boyun emeyeceklerdir. Utkan Kocatrk; Atatrkn Fikir ve Dnceleri, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Atatrk Aratrma Merkezi, Ankara, 2005, s. 281-282. 29 lkokul Program (1936); s. 147. 30 age.; s. 148. 31 age.; s. 156.

168

1938 ylnda yaymlanan ortaokul mfredatnda gze arpan konulardan biri, daha nce erkek renciler iin konan askerlik dersinin bu tarihten sonra kz renciler iin de zorunlu olduudur. Yeni programa gre kz renciler, askerlik dersini ikinci ve nc snfta birer saat olarak greceklerdir.32 Bundan baka mfredatta, ikinci ve nc snflarda okutulaca belirtilen askerlik dersi program ieriinin D 60 Talimatnamesine gre dzenlenecei bildirilmitir.33 Yukarda sz geen mfredatta yer alan tarih dersi 3. snf program, iki ana blmden olumutur. Birinci blmde konular Osmanl Devletinin kuruluundan Sevr Antlamasna kadar gelmitir.34 Trkiye Cumhuriyeti diye balayan ikinci blm35 ise baz eksikliklerle birlikte hemen hemen gnmzde okutulan Trkiye Cumhuriyeti inklap tarihi ve Atatrklk dersi konularn kapsamaktadr. Bu programda, her iki blmde de Trk ordusuna ait eitli konular bulunmaktadr. Bunlardan birinci ksmn en sonunda geen konu balklar unlardr: Sevr Muahedesi: Hudutlar. Ordu. Mal Hkmler. ktisad Hkmler. Adl Hkmler.36 Burada ordu konusu, Sevr Antlamasnda orduyla ilgili kararlar, ordunun durumu erevesinde ele alnmtr. Programn ikinci blmnde ise orduyla ilgili u konular bulunmaktadr: Mill Mdafaa: zmirin Yunanlar Tarafndan gali. Osmanl Memleketlerinin Taksimi. Trlerin Mukabelesi: Garp ve Cenup Cepheleri.
32

Ortaokul Program (1938); Trkiye Cumhuriyeti Kltr Bakanl, stanbul, Devlet Basmevi, 1938. Askerlik dersinin kz renciler iin de uygulamaya balad ilk dnemlerde, baz okullarda bu ders erkek rencilere olduu gibi haftada iki saat olarak okutulmu; fakat dnemin Maarif Vekleti (Eitim Bakanl), Tebliler Dergisinde yaymlad bir yaz ile karkl gidererek kz rencilerin bu dersi haftada bir saat olarak greceklerini belirtmitir. Maarif Vekillii Tebliler Dergisi; 07.02.1939 tarihli ve 80/103 sayl Karar, Ankara, 13 ubat 1939, s. 18. 33 Ortaokul Program (1938); s. 101. Bakanlar Kurulunun 03.03.1947 tarihli ve 1/5612 sayl Karar ile Mill Savunma retimi Ynetmelii (D-60) yrrle girmitir. Buna gre askerlik ve mill savunma dersleri yeniden dzenlenmitir. Yaplan dzenlemeye gre askerlikle ilgili konular ieren Mill Savunma retimi, ilkokullarda u ekilde yaplacaktr: Resm ve zel ilkokullarda rencilere, askerlie tevik edici ve savunma ruhunu alayc oyunlar, marlar, asker yryler ve bilgiler retilir. Vatan, millet, sancak, bayrak ve ordu sevgisi ve saygs alanr. Ortaokullarda Mill Savunma retimi, u etkinliklerden oluturulur: Resm ve zel ortaokullarla bunlara denk okul ve snflarda beden eitimi ve izcilik almalarnda ve dier ilgili derslerde mill savunma bilgileri retilir. renciler bulunulan yerin imkn nispetinde asker trenlere (alay gnleri, ant ime trenleri, vs.) tatbikatlara seyirci olarak itirak ettirilir. Klalara, asker hava meydanlarna, harp gemilerine ziyaretler yaplarak askerlikle ilgileri gelitirilir. lgili ynetmelik, Tebliler Dergisinde yaynlanmtr. T.C. Mill Eitim Bakanl Tebliler Dergisi, C 10, S 440, Mill Eitim Bakanl Neriyat Mdrl, Ankara, 30 Haziran 1947. Mill Savunma retimi Ynetmeliinin yukarda verilen maddeleri, ilkokul ve ortaokullarda askerlik konularyla ilgili yeni uygulamalar getirmitir. Buna gre ilkokullarda ayr bir ders olmakszn, rencilere askerlii sevdirici, vatan, millet, sancak, bayrak ve ordu sevgisi ve saygs alayc konularn retilecei bildirilmitir. Ortaokullarda ise o dneme kadar ikinci ve nc snflarda okutulmakta olan askerlik dersi kaldrlm, yerine yeni bir ders konmakszn beden eitimi ve konuyla ilikili dier dersler iinde rencilere mill savunma ve askerlikle ilgili konularn vurgulanaca belirtilmitir. 34 Ortaokul Program (1938); s. 40. 35 age.; s. 41. 36 age.; s. 40.

169

Mustafa Kemalin Trk Milletini ve Ordusunu Toplamaya Balamas.37 Programn ilerleyen balklarnda da mill ordunun kurulmas konusuna deinilmitir.38 Bylece yukarda sralanan balklar ieren 1938 yl ortaokul mfredat, Trk ordusunun kuruluunu ilk defa ele alan program olma zelliini tamaktadr. Ad geen programda yeni dnemde okutulacak yurt bilgisi dersinin hangi snflarda okutulaca, ders saatleri ve mfredatndaki konularla ilgili birtakm dzenlemeler yaplmtr. Bu deiikliklere gre 1931 yl yurt bilgisi ders programndaki askerlik ve ordu konular ayn balklarla ama farkl snflarda yer almtr.39 Buna gre 1938 yl yurt bilgisi mfredatnda askerlik ve ordu konulu balklar yledir: (kinci snflar iin) Mill Mdafaa: Ehemmiyeti. Ordu. Ordu Tekilatmz. Kara Ordusu. Deniz Ordusu. Hava Ordusu. Mill Mdafaa Vekletinin Vazifesi. Tekilat. Yksek Asker ras.40; (nc snflar iin) Askerlik Vazifesi: Asri Bir Ordu Tekilatnda Neler Vardr? Kumandanlk. Kumandanlarn Umumi Hassalar. Hava Filolar. Donanma. Ordu Kuvvet ve Tekilatnda ktisadi Amiller. Ordu Hayat. Ordunun Lzumu. Harp daresi ve Siyaset. Ordu Okullar.41 Askerlik: Askere Girmeden Evvel ve Girdikten Sonra Askerlik Muameleleri: Askerlik a. Muvazzaflk Mddeti. Ksa Hizmetli Asker. htiyat Zabitlii. Gnll Askerlik. Askerlik ann Muhtelif Devreleri. Yoklama Devreleri. Bedel Verecekler. Muhacir ve Mlteciler. Askere arma. Terhis. htiyatlarn arlmas. Seferberlik in arlan htiyat ve Efradn Hareket Tarzlar ve Gelmeyenlere Konan Cezalar. Askere Gidenlerin Muhta Ailelerine Yardm. Cezalarna tiraz Edecekler. zin ve Tebdili Hava. Yalarn Deitirenler. Sakllar. Hile ve Desise Kullananlar. Firar Edenler.42 Verilen konu ve balklara bakldnda 1938 yl yurt bilgisi programnn, daha nceki mfredatn askerlik ve ordu konularn tekrarlad, bu adan yeni bir ey getirmedii sylenebilir. 1948 ylnda yaymlanan ilkretim mfredat, ierik ve konular bakmndan neredeyse 1936 ylndakinin ayns gibidir. Yeni program sadece eitim ilkeleri ve amalar bakmndan eskisinden farkldr.43 Durum byle olunca, 1936 yl ilkretim mfredatnda yer alan ordu ve askerlikle ilgili aklama, ama ve konular bu yeni programda da aynen korunmutur.44

37

age.; s. 41. Trk ordusuyla ilgili konunun yeri ve nemi daha rahat anlalabilsin diye ncesindeki birka konu balyla birlikte verilmitir. 38 Programda konuyla ilgili geen ifade mill ordu tekiline balanmas eklindedir. Ortaokul Program (1938); s. 42. 39 Karlatrma iin bk. Yukarda 1931 yl ortaokul programnn akland blm. 40 Ortaokul Program (1938); s. 62. 41 age.; s. 64. 42 age.; s. 68. 43 lkokul Program; Trkiye Cumhuriyeti Mill Eitim Bakanl, stanbul, Mill Eitim Basmevi, 1948. 44 Yukarda 1936 yl ilkretim programnn zelliklerinin akland blme baknz.

170

Trkiyede mfredat gelitirme abalar sonucunda 1951 ylnda yeni bir ortaokul ders program yaymland.45 Bu programn Eitim ve retim lkeleri blm ile yurttalk bilgisi dersi nc snf konular arasnda askerlik ve Trk ordusunu muhtevi aklama ve balklar yer ald. Programn banda yer alan ortaokullarn eitim ve retim ilkelerinden birine gre Btn eitim ve retim almalarnda yurt savunmasnn nemi belirtilerek rencilere gerekli telkinler yaplmaldr. renciler, bulunulan yerin imkn nispetinde asker trenlere, (alay gnleri, ant ime trenleri vb.) tatbikatlara seyirci olarak itirak ettirilmeli; ilgililerin msaadesi alnarak klalara, asker hava meydanlarna, harp gemilerine ziyaretler yaplarak yurt savunmas bakmndan askerliin nemi kavratlmaldr. Bu ziyaretler ve temaslar esnasnda orduya ve sancaa sayg ve sevgi ifadesi yollar da retilmelidir.46 Bu ilke, 1947 ylnda yaymlanan Mill Savunma retimi Ynetmelii D-60tan devirilerek programa konmutur.47 Ayrca yalnzca bir derse/bir derste askerlik ve orduyla ilgili ilenecek konulara gnderme yapmayp tm derslerde bu ynde ilenmesi gereken genel konular belirtmitir. Ayn yln yurttalk bilgisi dersi 3. snf konular Vatandalk devlerimiz bal altnda askerlie ilikin u balk grlmektedir: 1. Barta ve Savata Savunma devlerimiz. 2. Askerlik Daire ve ubeleri. 3. Askerlik Ya ve Yoklamalar.48 Temel askerlik bilgileri olarak grlebilecek bu konular, bundan sonraki birok yurt/yurttalk bilgisi mfredatnn Devlete Kar devlerimiz/Vatandalk Grevlerimiz gibi balklar altnda tekrarlana gelmitir. 1951 yl tarih dersi nc snf mfredatnda, Mill Mcadele, savaa hazrlk ve sava yllar gibi konular ilenirken Trk ordusunu, kuruluunu dorudan konu edinen bir balk yer almamtr.49 1962 tarihli ilkokul mfredatnda kkl bir deiiklie gidilmitir. Yaplan deiikliklerle, nceki ilkretim programnda genie bir yer bulan Trk ordusuna ve askerlie ait blmler (aklamalar, konular, amalar, balklar vb.), bu programda olduka azaltlmtr. Yine de mfredatta baz derslerin aklamalar veya konular blmnde inceleme mevzuumuzla ilgili ksmlar gze arpmaktadr. rnein 3. snf hayat bilgisi dersi programnn sonuna askerlikle ilgili ksa bir ek nite konmutur. Bu nitenin ieriindeki ifadeler yledir: Askerlik devi ve nemi, evredeki asker birliklerin gzlemlerinden askere alm ve terhislerden faydalanlarak retmenin uygun
45

Ortaokul Program; Trkiye Cumhuriyeti Mill Eitim Bakanl, stanbul, Mill Eitim Basmevi, 1951. 46 age.; s. 11. 47 Ynetmelikle ilgili bk. 24. dipnot aklamas. 48 Ortaokul Program (1951); s. 133. 49 Programda yer alan konu balklarndan bazlar unlardr: Mill Mcadele Hazrlk (Erzurum ve Sivas Kongreleri); Ankarada Byk Millet Meclisinin Almas ve Mill Bir Trk Devletinin Kurulmas; stiklal Sava; Birinci ve kinci nn, Sakarya Savalaryla Byk Taarruz, Yurdun Kurtarlmas; Mudanya Mtarekesi. Ortaokul Program (1951); s. 108.

171

grd zamanda ilenecektir.50 Bu ek niteyle birlikte ilk defa hayat bilgisi dersi mfredatna askerlikle ilgili konular girmitir. Bylece daha nce en erken ilkokul drdnc snf ders programlarnda yer alan askerlik ve ordu konular, bu programla artk nc snflarda okutulmaya balanmtr. 1962 mfredatnda, daha nce ayr ayr ilenen tarih, corafya ve yurttalk bilgisi dersleri Toplum ve lke ncelemeleri ad altnda birletirilmi ve tek bir ders hline getirilmitir.51 Programda dersin aklamalar blmnde, retmen her frsattan yararlanarak Trklerin tarihte oynadklar rol belirtecek; askerlik, idare, hukuk, ilim, fen ve sanat alanlarnda baka milletlere rnek olduklarn misallerle gsterecektir.52 cmlesiyle askerlik konusuna atf yaplmtr. Bundan baka dersin beinci snf konular arasndaki Yurttalarn Devlete Kar devleri (Kanunlara Uymak, Askerlik, Vergi ve Vergide Drstlk, Seim ve Semenin Sorumluluu) 53 balklar nceki mfredatlarda olduu gibi burada da yerini almtr. 1962 yl ortaokul programnda Trk ordusu ve askerlikle ilgili konular, 1951 ylnda yaymlanan ortaokul mfredatnda verilenlerin aynsdr.54 Herhangi bir deiiklie gidilmemitir. Ayn yln ilkokul ve ortaokul mfredatlar birlikte ele alndnda, askerlik ve ordu konusunun aklama ve balklar birincisinde azalrken ikincisinde tamamen ayn kalmtr. 1968 ylnda dzenlenen ilkokul mfredatnda ders adlarnda, konularda ve aklamalarda baz deiiklikler yaplmtr. rnein, 1962 mfredatnda Toplum ve lke ncelemeleri adn alan tarih, corafya ve yurttalk bilgisi dersleri, bu programda Sosyal Bilgiler ad altnda birletirilmitir.55 Trk ordusu ve askerlikle ilgili konular da Sosyal Bilgiler

50

lkokul Program Tasla; Trkiye Cumhuriyeti Mill Eitim Bakanl, Ay Yldz Matbaas, Ankara, 1962, s. 40. 51 lkokul Program Tasla (1962); s. 27. 52 age.; s. 33. 53 age.; s. 45. 54 Ortaokul Program; Trkiye Cumhuriyeti Mill Eitim Bakanl, stanbul Mill Eitim Basmevi, 1962. Programda aratrma konusuyla ilgili geen blmler unlardr: Ortaokulun eitim ve retim ilkeleri bal altnda ... Btn eitim ve retim almalarnda yurt savunmasnn nemi belirtilerek rencilere gerekli telkinler yaplmaldr. renciler, elden geldii kadar asker trenlere, (alay gnleri, ant ime trenleri vb.) tatbikatlara seyirci olarak itirak ettirilmeli, ilgililerin msaadesi alnarak klalara, asker hava meydanlarna, harp gemilerine ziyaretler yaplarak yurt savunmas bakmndan askerliin nemi kavratlmaldr. Bu ziyaretler ve temaslar esnasnda orduya ve sancaa sayg ve sevgiyi belirtme yollar retilmelidir. Ayrca yurttalk bilgisi dersi 3. snf konular Vatandalk devlerimiz bal altnda askerlie ilikin u balk grlmektedir: 1. Barta ve Savata Savunma devlerimiz. 2. Askerlik Daire ve ubeleri. 3. Askerlik Ya ve Yoklamalar. Ortaokul Program (1962); s. 11, 145. Karlatrma iin bk. Yukarda, 1951 yl ortaokul program zelliklerinin akland blm. 55 lkokul Program; Trkiye Cumhuriyeti Mill Eitim Bakanl, stanbul, Mill Eitim Basmevi, 1968, s. 18. Programdaki dier yenilikler arasnda, retimde toplulatrma ilkesi uygulanm, birok ders sosyal bilgiler ile fen ve tabiat bilgisi dersleri iinde toplanm ve bu iki ders mihver ders olmutur. lkokul rencilerinin psikolojik zellikleri gz nnde bulundurularak zellikle

172

dersinin amalar, aklamalar ve konular blmlerine dalm durumdadr. Programda dersin amalar arasnda Trk ordusu ve askerlikle ilgili u bilgilere yer verilmitir: 1. Yurttalk grevleri ve sorumluluklar ynnden: . Topluluk hlinde yaamann bir zaruret olduunu, millet kavramn ve Trk milletinin karakterini kavrar; Trk milletine, bayrana, Trk askerine ve Trk ordusuna kar sevgi, sayg ve gven duygularn kuvvetlendirir.56 Bu amacn, dersin yirmi sekiz amac arasnda drdnc srada yer aldn nem sras asndan vurgulamak gerekir. Mfredatta sosyal bilgiler dersinin aklamalar blmnde konuyla ilgili olarak retmenlere u uyar yaplmtr: retmen her frsattan yararlanarak Trklerin tarihte oynadklar rol belirtmeli; askerlik, idare, hukuk, ilim, fen ve sanat alanlarnda baka milletlere rnek olduklarn gstermelidir.57 Sosyal bilgiler dersinin beinci snfnda Yurttalarn Devlete Kar devleri bal altnda da kanunlara uymak, vergi vermek, askerlik yapmak, seim hakkn kullanmak58 konular verilmitir. Grld gibi daha nceki eitli programlarda ayn ekilde gemi olan askerlik ve Trk ordusuna ilikin konular, burada bir sistematik erevesinde sosyal bilgiler dersinin amalar, aklamalar ve konular arasna yaylmtr. Ksaca sylemek gerekirse 1968 ilkokul mfredatnda askerlik konusu, daha ok yurttalk grevleri balamnda ele alnm, baka bir ynden de rencilerin Trk askerine, Trk ordusuna sevgi, sayg ve gven duymalarn vurgulamtr. Ortaokul mfredat program, ilkokul mfredatndan iki yl sonra 1970 ylnda deitirilmitir.59 Baz ierik deiikliklerine ramen, Trk ordusu ve askerlik konularnn verili yerinde ve balklarda nceki iki ortaokul programna gre herhangi bir deiiklik yaplmamtr. Bu bahisle, ilk defa 1951 ylndaki mfredatta verilen, 1962 programnda da korunan askerlik ve orduya ilikin konular, ayn biimde 1970 mfredatnda da yer almtr.60 1968 yl ilkokul mfredat, zerinde kk dzenlemeler ve deiiklikler yaplarak 1971 ylnda yeniden yaymlanmtr.61 Bununla birlikte programn askerlik ve ordu konularn ieren blmlerinde bir deiiklik yaplmamtr. Bu konular, sosyal bilgiler dersinin amalar, aklamalar ve konular arasnda mnderitir.62
ikinci devrede (drdnc ve beinci snflarda), ders konular olduka hafifletilmi, gereksiz konular karlm, baz konular da ksaltlm bulunmaktadr. age.; s. 18. 56 age.; s. 63. 57 age.; s. 69. 58 age.; s. 80. 59 Ortaokul Program; Trkiye Cumhuriyeti Mill Eitim Bakanl, stanbul, Mill Eitim Basmevi, 1970. 60 Karlatrma yapmak iin bk. dipnot 45. 61 lkokul Program; Trkiye Cumhuriyeti Mill Eitim Bakanl, stanbul, Mill Eitim Basmevi, 1971. 62 age.; s. 63, 69, 80. Karlatrma yapmak iin bk. Yukarda 1968 ilkokul programnn zelliklerinin akland blm.

173

1973 ortaokul mfredatnda ders adlandrmalarnda yeniden bir dzenleme yaplmtr. Daha nce ilkokul programnda yaplan ders toplulatrma uygulamasnn bir devam olarak ilgili dzenlemeyle ortaokullarda okutulan tarih, corafya ve yurttalk bilgisi dersleri Sosyal Bilgiler ad altnda toplanm ve birletirilmi bir ders hline getirilmitir.63 Bahsedilen uygulama sonucunda Trk ordusu ve askerlikle ilgili konular, sosyal bilgiler dersinin ama ve konu blmleri ieriinde sralanmtr. Dersin amalar arasnda askerlie (vatan savunmasna) ilikin u ifade vurgulanmtr: Yurt savunmasnn ve bu uurda her trl mal ve can fedakrlnn kutsall hakknda gl ve iten inan vermek.64 Dersin nc snflara ynelik mfredatnda ise daha nceki yurttalk bilgisi dersinin konular arasndan aktarlan blmler yer almtr. Bunlar, Hak ve devlerimiz bal altnda verilen Barta ve Savata Savunma Grevi. Askerlik Daireleri ve Askerlik ubeleri. Askerlik Ya ve Yoklamalar.65 blmleridir. Sonu olarak 1973 mfredatnda, sosyal bilgiler dersi iin askerlikle bantl ncekilere benzer fakat yeni bir ama verilirken konular blmnde farkl herhangi bir balk yer almamtr. Trk eitim sisteminde (1968 sonras) 1980 ylna kadar program gelitirme almalarnn bilimsel dayanakl eitim teorisi ve yaklamlar ele alnmadan yrtld, dolaysyla hazrlanan programlarn bir nceki programa eklemeler ve karmalar yaplarak birbirinin benzeri eklinde oluturulduu ve zde bir deiiklie gidilmedii sylenebilir.66 80li yllarda Trkiyede ilkokul ve ortaokul mfredatlarnda yeniletirmeler ve kkl deiiklikler yaplmtr. 1985 ylnda Trk eitim sistemi, yeni bir ortaokul mfredatn uygulamaya balad. Yeni mfredatta sosyal bilgiler dersi konular, drt ayr dersle temsil edildi. Bu dersler mill tarih, mill corafya, vatandalk bilgileri, Trkiye Cumhuriyeti inklap tarihi ve Atatrklk dersleriydi.67 Ad geen derslerden ilk ikisi birinci ve ikinci snflarda, dier ikisi de nc snflarda okutulacakt. Buna gre, bir nceki mfredatta yalnz bir dersin -sosyal bilgiler dersi- konular arasnda grlen ordu ve askerlik konular, artk ayr dersin programnda, balklarnda yer ald. Tm bunlarn nnde mfredatn banda, Ortaokulun Eitim ve retim lkeleri balkl blmde de eski programdan devredilen u klasik cmleler yerini korudu: Btn eitim ve retim almalarnda yurt savunmasnn nemi belirtilerek rencilere gerekli telkinler yaplmaldr. renciler, elden geldii kadar asker trenlere, (alay gnleri, ant ime trenleri vb.) tatbikatlara seyirci olarak itirak ettirilmeli, ilgililerin msaadesi alnarak klalara, asker hava meydanlarna,
63

Programda ders toplulatrma gerekeleri aklanmtr. Ortaokul Program; Trkiye Cumhuriyeti Mill Eitim Bakanl, Ankara, Mill Eitim Basmevi, 1973, s. 5. 64 age.; s. 10. 65 age.; s. 51. 66 Tapolatolu; 1993, s. 54. 67 Ortaokul Program (1985); Trkiye Cumhuriyeti Mill Eitim Genlik ve Spor Bakanl, Ankara, Mill Eitim Basmevi, 1988.

174

harp gemilerine ziyaretler yaplarak yurt savunmas bakmndan askerliin nemi kavratlmaldr. Bu ziyaretler ve temaslar esnasnda orduya ve sancaa sayg ve sevgiyi belirtme yollar retilmelidir.68 Mill tarih dersinin aklamalar blmne de askerlik ve orduyla anlamca rtl olarak, Atalarmzn, yurdumuzu ve milletimizi yceltmek, gelitirmek ve gerektiinde savunmak iin ne kadar emek ve aba harcadklar ve onlara ne kadar borlu olduumuz, misallerle belirtilecek69 cmlesi girdi. nc snflarda okutulacak vatandalk bilgisi dersi ieriinde, ordu ve askerlikle ilgili konular genilemi, neredeyse bir nite hlini almtr. Hatta bu nitenin son konusu, Trk milletinin askerlie verdii nem bal ile noktalanmtr. Byle bir konu bal, daha nceki programlarn aklamalar veya amalar blmnde yer almasna ramen ilk defa 1985 mfredatnda bir konu bal olarak karmza kmtr. Vatandalk bilgisi dersi programndaki ilgili nite ve konu balklar unlardr: Yedinci Blm F. Hayat Hizmeti 1. Savunma devimiz 2. Mill Savunma a. Bakomutanlk ve Genelkurmay Bakanl b. Mill Gvenlik Kurulu 3. Askerlik a. Askerlik a b. Askerlik Yoklamalar c. Muvazzaf Askerlik Dnemi . Yedek Askerlik Dnemi d. Terhis e. Trk Milletinin Askerlie Verdii nem70 Vatandalk bilgisi dersinde askerlik konularnda beliren alm, Trkiye Cumhuriyeti inklap tarihi ve Atatrklk dersi mfredatnda da grmek mmkndr. yle ki bu derste askerlik konularndan ziyade dorudan Trk ordusuna vurgu yaplmtr. Hem dzenli Trk ordusunun kuruluu ele alnm71 hem de orduyla ilgili balca bir nite konmutur. Dzenli ordunun kurulmas konusu ilk defa 1938 ortaokul tarih mfredatnda
68

Ortaokul Program (1985); s. 29. Ayn ilkeler daha nceki ortaokul ders programlarnda da yer almtr. 69 age.; s. 184. 70 age.; s. 214. 71 Ders programndaki konu bal Dzenli Ordunun Kurulmasdr. age.; s. 222.

175

yer almken daha sonra hazrlanan programlarda bu konu unutulmu, tekrar 1985 yl inklap tarihi programnda gndeme gelmitir. Bundan sonra gnmze dein hazrlanan tm ortaokul mfredatlarnn Trkiye Cumhuriyeti inklap tarihi ve Atatrklk dersi programlarnda Dzenli Trk Ordusunun Kurulmas konusu yer almtr. Sz konusu ders mfredatndaki baka bir yenilik de Trk Ordusu ve Mill Savunma balkl yeni bir nitedir. Bu nitenin konular u balklardan olumutur: 1. Asker Alanda Gelimeler 2. Mill Savunma (konu ile ilgili okuma paras)72 Daha nce baz programlarda ayr ayr grlen asker alanda gelimeler ve mill savunma konular, bu programda ayn blmde nite olarak birletirilmi ve bir okuma parasyla desteklenmitir. erii zaman zaman deimekle birlikte Trk Ordusu balkl niteyi, yine gnmze kadar hazrlanan tm inklap tarihi dersi programlarnda grmek mmkndr. 1985 yl ortaokul mfredatna btnlk anlay ile bakldnda, zellikle vatandalk bilgisi programndaki askerlik konular ile inklap tarihi programndaki ordu konularnn birbirini destekledii, tamamlad grlr. Bu mfredata konan askerlik ve ordu konularnn, bundan sonra hazrlanacak mfredatlarn ilgili konularn belirlemede rehberlik ettiini ve bir temel oluturduunu belirtmek gerekir. 1989 yl ilkokul mfredat, konu asndan incelendiinde iki farkl tutum grlmtr. Bunlardan birincisi, sosyal bilgiler dersinin amalar ve aklamalar 1968 yl ders programndan aynen alnm bu yzden oradaki askerlik ve ordu blmleri de deimeden yeni mfredata gemitir.73 kincisi, bu dersin beinci snf konular detaylandrlm, mfredatta askerlik ve orduyla ilgili balk says artrlm, daha dorusu yeni konular eklenmitir. Bu yeni konu balklar yledir: Atatrk Dncede Mill G Unsurlar 2. Askeri G: a. Trk Silahl Kuvvetlerinin zellii, nemi, Yeri ve Genel Vazifeleri b. Askerlik Grevinin Kutsall 1) Trk Milletinin Doutan Asker Olma Vasf74
72 73

age.; s. 224. Sosyal bilgiler dersinin amalar: 1. Yurttalk grevleri ve sorumluluklar ynnden: . Topluluk hlinde yaamann bir zaruret olduunu, millet kavramn ve Trk milletinin karakterini kavrar; Trk milletine, bayrana, Trk askerine ve Trk ordusuna kar sevgi, sayg ve gven duygularn kuvvetlendirir. Aklamalar blm: retmen her frsattan yararlanarak Trklerin tarihte oynadklar rol belirtmeli, askerlik, idare, hukuk, ilim, fen ve sanat alanlarnda baka milletlere rnek olduklarn gstermelidir. lkokul Program; Trkiye Cumhuriyeti Mill Eitim Genlik ve Spor Bakanl, stanbul, Mill Eitim Basmevi, 1989, s. 155, 160. Karlatrma iin bk. Yukarda 1968 ilkokul programnn akland blm. 74 age.; s. 171.

176

Programda grlen balklardan biri daha nceki mfredatlarda da yer bulan ve vatandalk grevleri arasnda saylan askerlik yapma konusudur.75 Sosyal bilgiler programndaki veriler adan nem tamaktadr. Birincisi, askerlik ve Trk ordusuyla ilgili konular, balklar artmtr. kincisi, askerlik ve ordu balklar genel olarak Atatrklk mihveri altnda ilenmitir. ncs de nceki programlarda geen Trk ordusu adlandrmas yerine ilk defa Trk Silahl Kuvvetleri ifadesi kullanlmtr. Ayrca Trk milletinin doutan asker olma vasf, ilk defa yine bu programda dile getirilmi ve bir balk olarak yazlmtr.76 Son sz olarak mfredatta hem Trk ordusu (Trk Silahl Kuvvetleri) hem de askerlik konular birlikte ele alnm, konular birbirini tamamlamtr. 1995 ylnda ilkokul ve ortaokul programlar yeniden dzenlenmi ve yeni hliyle eitim kurumlarnda uygulanmaya balanmtr. Ancak bu defa mfredatn ilkokul ayanda Trk ordusu ve askerlikle ilgili herhangi bir blme yer verilmedii gibi bundan sonra ilkretim birinci kademede 1998 ylnda yaplan mfredat deiikliklerinde de ilgili konuda bir kayt yer almamtr. O tarihe kadar ilkokul ve ortaokul diye iki koldan gelen eitim kurumlar ve dzeyleri, 1997 ylnda yaymlanan bir kanunla, ilkretim okulu adyla tek bir isim altnda birletirilmitir.77 Ayn zamanda bu tarihten itibaren kesintisiz sekiz yllk ilkretim zorunlu hle gelmitir.78 1995 ylnda yaymlanan ilkretim okulu II. kademe programnda askerlik ve Trk ordusu, iki dersin konular iinde ele alnmtr. Bu dersler vatandalk bilgileri ve Trkiye Cumhuriyeti inklap tarihi ve Atatrklk dersleridir. Daha nceki programda mill tarih dersinin aklamalarnda yazl olan askerlikle balantl blm, yeni mfredatta yer almamtr. Buna gre vatandalk bilgileri dersinin yedinci blmndeki konumuzla ilgili balklar unlardr: F. Vatan Hizmeti 1. Savunma devimiz

75

age.; s. 169. Askerlik Yapma Konusu, Atatrk Dncede zellik Tayan nemli Yaklamlar ana bal altnda, nsan Hak ve Hrriyetleri ve Sorumluluklar balnn Vatandalk Grevleri konular arasnda verilmitir. 76 Esasen buna benzer bir konu, Trk Milletinin Askerlie Verdii nem balyla 1985 ortaokul mfredatnn vatandalk bilgisi ders program konular arasnda vardr. Fakat 1989 yl program, ilgili konuyu iki balkla vererek biraz daha zelletirmi, vurgulanmas gereken ynleri daha ak olarak belirtmitir. Bu anlay, aslnda Trklerde ordu-millet olma anlaynn programlara yansyan ilk nvesidir. 77 Madde 8: birlikte veya ayr ayr geen ilkokul ile ortaokul ibareleri ilkretim okulu olarak deitirilmitir. 16.08.1997 tarih ve 4306 sayl Kanun. 78 Madde 1: lkretim kurumlar sekiz yllk okullardan oluur. Bu okullarda kesintisiz eitim yaplr ve bitirenlere ilkretim diplomas verilir. agk. Bundan sonra zorunlu eitimin ilk be yllk ksmn (nceki adyla ilkokul) ifade etmek iin lkretim I. kademe, sonraki yllk (nceki adyla ortaokul) dzeyini belirtmek iinse lkretim II. kademe terimleri kullanlmtr.

177

2. Askerlik79 Trkiye Cumhuriyeti inklap tarihi ve Atatrklk dersi programnda incelenen konuya iki yerde atf vardr. Birincisi, Kurtulu Sava blmnde Dzenli Ordunun Kurulmas balyla verilen konudur.80 kincisi ise programn altnc blm olarak dzenlenen Trk Ordusu ve Mill Savunma balkl nitedir.81 Bir nceki ortaokul mfredatnda (1985 yl) yer alan bu konu balklar, ayn biimde yeni programa aktarlmtr.82 Bylece inklap tarihi derslerindeki Trk ordusu blmleri yava yava olumaya ve klasik hlini almaya balamtr. 1998 ylnda, ilkretim okullarnn II. kademesine ait baz derslerin programlar yeniden dzenlenmitir. Bunlar arasnda sosyal bilgiler, T.C. nklap Tarihi ve Atatrklk, vatandalk ve insan haklar eitimi dersleri de bulunmaktadr.83 imdi srasyla bu derslerin programlarnda yer alan Trk ordusu ve askerlikle ilgili blmlere bir gz atalm. Sosyal bilgiler programnn uygulanmasyla ilgili aklamalar blmnde, daha nceki mfredatlardan aktarld anlalan ve Trk ordusuna atf yapan ifadeler yer almtr.84 Dersin genel amalar oluturulurken yine bir nceki sosyal bilgiler programnn amalar blmndeki Trk ordusu ve askerlie ilikin ifadeler deitirilmeden aktarlmtr.85 Mfredatta grlen en nemli yenilik ise Atatrklk konularnn ilk defa ders programlarna girmesidir. 8. snf T.C. nklap Tarihi ve Atatrklk dersi mfredatnda Trk ordusu ve askerlik konular aadaki gibi grlmektedir: Tabloda grld zere mfredatta Trk ordusu ve askerlik konular, ayr nitede yer almtr. Bu nitelerden altnc nite, mstakil olarak ve tamamen Trk ordusu ve mill savunma konularn ilemitir. nitelerdeki konular, yine Atatrklk hedef ve davranlaryla desteklenmitir. Trk ordusu ve askerlikle ilgili konular, vatandalk ve insan haklar dersi mfredatna aadaki tabloda grld gibi daha deiik bir biimde yaylmtr:
lkretim Okulu II. Kademe Program; Trkiye Cumhuriyeti Mill Eitim Bakanl, Ankara, Mill Eitim Basmevi, 1995, s. 195. 80 age.; s. 203. 81 nitenin alt balklar unlardr: 1. Asker Alanda Gelimeler. 2. Mill Savunma (Konu ile ilgili okuma paras). age.; s. 206. 82 Karlatrma iin bk. Yukarda 1985 yl ortaokul programnn akland blm. 83 Bu yenilik erevesinde mill tarih ve mill corafya derslerinin ad tekrar sosyal bilgiler olmu, vatandalk bilgileri dersinin ad da vatandalk ve insan haklar eitimi olarak deitirilmitir. Ayrca ders konular, Atatrklk hedef ve davranlaryla desteklenmitir. Program kitapnda, Programn Uygulanmasyla lgili Aklamalar, her derse ait Genel Amalar, zel Amalar ve bir de Konular blmleri yer almtr. lkretim Okulu Ders Programlar (Sosyal Bilgiler 6-7, T.C. nklap Tarihi ve Atatrklk 8, Vatandalk ve nsan Haklar Eitimi 7-8), T.C. Mill Eitim Bakanl, lkretim Genel Mdrl, stanbul, Mill Eitim Basmevi, 2000. 84 Karlatrma iin bk. yukarda 64 numaral dipnot. 85 agd.
79

178

Vatandalk ve insan haklar eitimi dersinin genel amalar

4. Vatandalk hak ve sorumluluklarn kavrayabilme. 7. Devlete kar grev ve sorumluluklarna uygun davranabilme.86 2. Vatandalk, vatandalk haklar ve sorumluluklar ile ilgili temel snflamalar bilgisi. 3. Vatandalk, vatandalk haklar ve sorumluluklar ile ilgili temel ilkeler bilgisi. 4. Vatandalk, vatandalk haklar ve sorumluluklar ile ilgili temel ilkeleri aklayabilme. 7. Vatandalk, vatandalk haklar ve sorumluluklar ile ilgili temel ilkelerin belirgin zelliklerini kestirebilme. 8. Vatandalk, vatandalk haklar ve sorumluluklar ile ilgili temel ilkeleri yeni durumlarda kullanabilme. 17. Mill gvenliin nemini kavrayabilme. 18. Trk Silahl Kuvvetlerinin nemini ve grevlerini kavrayabilme.88 1. Ama: Demokrasi, anayasa, vatandalk, vatandalk haklar ve sorumluluklar ile ilgili temel ilkeler bilgisi. Davran: 12. Vatanda olmann kiilere baz sorumluluklar yklediini syleme/yazma. 6. Ama: ATATRKn vatandalk grevlerine verdii nemi kavrayabilme. Davranlar: 1. Cumhuriyetin ilanndan sonra vatandalk grevleri konusunda yaplan dzenlemelerin neler olduunu aklama. 2. ATATRKn vatandalk grevlerinin nemini vurgulayan grlerinden rnekler verme.89 . Vatanda Olma ve Sorumluluu 3. Vatanda Olma Sorumluluunu Tama Yollar c. Askerlik Yapma90 Hedef: ATATRKn vatandalk grevlerine nem verdiini kavrayabilme. Davranlar: 1. Cumhuriyetin ilanndan sonra vatandalk grevleri konusunda yaplan dzenlemelerin neler olduunu aklama. 2. ATATRKn vatandalk grevlerinin nemini vurgulayan szlerinden rnekler verme.91 1. Ama: Mill gvenliin nemini kavrayabilme. Davranlar: 5. Trkiyenin mill gvenlik siyasetini belirleyen organlarn adlarn syleme. 6. Mill Gvenlik Kurulunun grevlerini aklama. 2. Ama: Trk Silahl Kuvvetlerinin nemini kavrayabilme. Davranlar: 1. Trk Silahl Kuvvetlerinin Trkiye Cumhuriyeti ve Trk milleti iin nemini aklama. 2. Trk Silahl Kuvvetlerinin temel grevlerinin neler olduunu aklama. 3. Trk milletinin askerlik anlayn aklama. 4. ATATRKn Trk Silahl Kuvvetlerinin grevleri ile ilgili grlerinden rnekler verme.92

8. Snf vatandalk ve insan haklar eitimi dersi87 zel amalar

8. Snf vatandalk ve insan haklar eitimi dersi I. nite ama ve davranlar I. nite devlet, demokrasi, anayasa, vatandalk, vatandalk haklar ve sorumluluklar Konular

Atatrklk hedef ve davranlar

8. Snf vatandalk ve insan haklar eitimi dersi III. nite ama ve davranlar III. nite mill gvenlik ve mill g unsurlar

86 87

lkretim Okulu Ders Programlar (1998); s. 85. Vatandalk ve nsan Haklar Eitimi 7. snf mfredatnda Trk ordusu ve askerlikle ilgili hibir konu bulunmamaktadr. 88 lkretim Okulu Ders Programlar (1998); s. 107. 89 age.; s. 109-111. 90 age.; s. 112. 91 Bu hedef ve davranlar retim programnn devlet, demokrasi, anayasa, vatandalk, vatandalk haklar ve sorumluluklar nitesinin konularyla kaynatrlarak kazandrlacaktr. lkretim Okulu Ders Programlar (1998); s. 125. 92 age.; s. 116.

179

Konular

Atatrklk Hedef ve Davranlar

3. Mill gvenlik siyasetini belirleyen organlar 5. Asker g a. Trk Silahl Kuvvetlerinin nemi. b. Trk Silahl Kuvvetlerinin temel grevleri. c. Askerlik grevinin kutsall.93 Hedef: Trk Silahl Kuvvetlerinin nemini ve grevlerini kavrayabilme. Davranlar: 1. Trk Silahl Kuvvetlerinin Trkiye Cumhuriyeti ve Trk milleti iin nemini aklama. 2. Trk Silahl Kuvvetlerinin temel grevlerinin neler olduunu aklama. 3. ATATRKn Trk Silahl Kuvvetlerinin grevleriyle ilgili grlerinden rnekler verme.94

2004 ylndan itibaren tm ilkretim derslerinin retim programlar aama aama esasl bir deiiklie tabi tutulmutur. Bu dorultuda btn derslere ilikin yeni mfredatlar hazrlanmtr. Hazrlanan programlar her ders adna ayr ayr baslm ve yrrle girmitir. Yeni ilkretim programlarnda ncekilerden farkl olarak vatandalk ve insan haklar eitimi dersi yer almam, bu dersin konular sosyal bilgiler dersi mfredat ierisine datlmtr.95 2004 ylnda yaymlanan ilkretim 4 ve 5. snflar sosyal bilgiler dersi retim programnn ieriinde Trk ordusu ve askerlie ilikin ak bir kazanm yer almamtr. Ancak ilgili mfredatn Programn Uygulanmasyla lgili Aklamalar blmnde nceki programlardan devirildii anlalan u bilgiler yazldr: retmen, ATATRKn Trk, vn, al, Gven!, Ne Mutlu Trkm Diyene! ve Yurtta Sulh, Cihanda Sulh! gibi szlerinden hareketle Trklerin tarihte oynadklar rol; askerlik, idare, hukuk, bilim, fen ve sanat alannda insanla hizmetlerini (rencilere) gstermelidir. rencilerin Trk milletine, Trk bayrana, Trk ordusuna ve vatanna hizmet eden kiilere sevgi, sayg ve takdir duygularn gelitirmelidir.96 Programn banda verilen bu aklamaya tm retim sreci boyunca dikkat edilmesi gerektii gz nnde tutulmaldr. Birincisinin devam niteliinde olan 6. ve 7. snflar sosyal bilgiler mfredat tasla 2005 ylnda yaymlanmtr. Mfredatn 6. snflara ait baz blmnde Trk ordusu ve askerlikle ilgili eitli kazanm ve aklamalar yer almtr. Bunlardan programn giri blmnde yazlan cmle, stteki
93 94

age.; s. 118. Bu hedef ve davranlar retim programnn Mill Gvenlik ve Mill G Unsurlar nitesinde kazandrlacaktr. Trk Silahl Kuvvetlerinin temel grevleri konusu ilenirken Trk Silahl Kuvvetlerinin Trk yurdunu, Trkiye Cumhuriyetini, vatann ve milletin blnmez btnln i ve d tehdide kar koruyup kollad konular zerinde durulacaktr. lkretim Okulu Ders Programlar (1998); s. 125. 95 Yeni hazrlanan ilkretim programlar, genel olarak yaplandrmac yaklama uygun olmas, kazanm, beceri, deer ve kavram drtls zerine ina edilmesi, renme ve bilgiye ulama, onu kullanma, retme yol ve yntemlerini retmeyi hedeflemesi, eitli etkinlikler ve zengin materyaller ile ders ilemeyi nermesi, insan haklar, demokrasi ve sivil toplum gibi konular vurgulamasyla nceki mfredatlardan yap ve ierik olarak birok farkllk tamaktadr. 96 T.C. Mill Eitim Bakanl, Talim ve Terbiye Kurulu Bakanl, lkretim Sosyal Bilgiler Dersi (4-5. Snflar) retim Program; Ankara, 2004, s. 6.

180

paragrafta deinilen aklama bilgisiyle ayndr.97 Programn pek Yolu ve Trkler nitesinde Trk Silahl Kuvvetlerine vurgu yapan nc kazanm yledir: Gnmz Trk Silahl Kuvvetlerini ilk Trk devletlerinin ordusu ile ilikilendirerek Trk Silahl Kuvvetlerinin nemini ve grevlerini kavrar.98 Ayn nitenin aklamalar blmnde ise kazanmla ilgili iki de uyar yazldr. Bu uyarlardan birincisi Trk ordusu hakknda Atatrklkle ilgili iki konuya atf yaparken99 dieri de kazanmda Trk kara ordusunun kuruluuna, orduda onlu sistemin uygulanmasna, ordu millet geleneine ve ordunun devleti i ve d tehditlere kar koruma grevine vurgu yaplmas gerekliliine iaret etmitir.100 lkretim mfredatlarnda, son olarak yenilenen retim programlarndan biri 8. snflarda okutulan T.C. nklap Tarihi ve Atatrklk dersine aittir. Bu dersin program 2006 ylnda kabul edilmi ve yaymlanmtr.101 Programdaki nemli deiikliklerden biri udur: 1985, 1995 ve 1998 yllarnda Trk ordusuyla ilgili konular, 8. snf T.C. nklap Tarihi ve Atatrklk dersi mfredatlarnda ayr bir nite biiminde dzenlenmiken yenilenen programda ise mstakil bir nitede deil, nite kazanmlar iinde verilmitir. Yenilenen mfredatta, Trk ordusu ve askerlikle ilgili blmler yle grlmektedir: Programn, uygulanmas ile ilgili aklamalar blmnde 4., 5. snflar sosyal bilgiler (2004) ve 6., 7. snflar sosyal bilgiler (2005) mfredatlarnda da yer alan u cmleler yazldr: retmen, Atatrkn Trk, vn, al, Gven!, Ne Mutlu Trkm Diyene! ve Yurtta Sulh, Cihanda Sulh! gibi szlerinden hareketle, Trklerin tarihte oynadklar rol; askerlik, idare, hukuk, bilim, fen ve sanat alannda insanla hizmetlerini (rencilere) gstermelidir. rencilerin Trk milletine, Trk devletine, Trk vatanna, Trk bayrana ve Trk ordusuna hizmet eden kiilere sevgi, sayg ve takdir duygularn gelitirmelidir.102

97

T.C. Mill Eitim Bakanl, Talim ve Terbiye Kurulu Bakanl, lkretim Sosyal Bilgiler Dersi 6.-7. Snflar retim Program ve Klavuzu (Taslak Basm), Ankara, 2005, s. 9. 98 Sosyal Bilgiler Dersi 6-7. Snflar retim Program, 2005; s. 21. 99 nc kazanmda deinilecek olan Atatrklkle lgili Konular (3-7, 12) unlardr: 7. Trk Silahl Kuvvetlerinin nemini ve grevlerini kavrayabilme. (Aklamas: Trk Silahl Kuvvetlerinin Trkiye Cumhuriyetinin varlnn ve geleceinin teminat olduu, Trk milletinin iinden kt, ordu millet btnlnn en gzel rnei olduu, devleti i ve d tehditlere kar koruma grevi olduu vurgulanacaktr. Atatrkn Trk Silahl Kuvvetleriyle ilgili szleri belirtilecektir.) 12. Vatandalarn devlete kar olan grevleri ve Atatrkn vatandalk grevlerine verdii nemi kavrayabilme. (Aklamas: Vatandalk grevlerinden askerlik grevi belirtilerek, Atatrkn vatandalk grevlerine nem verdii rneklerle vurgulanacaktr. Sosyal Bilgiler Dersi 6-7. Snflar retim Program (2005); s. 21, 26, 28. 100 age.; s. 21. 101 T.C. Mill Eitim Bakanl, Talim ve Terbiye Kurulu Bakanl, lkretim T.C. nklap Tarihi ve Atatrklk Dersi 8. Snf retim Program, Ankara, 2006. 102 T.C. nklap Tarihi ve Atatrklk Dersi 8. Snf retim Program, 2006, s. 5.

181

Trk ordusu, yenilenen programn iki nitesinde dorudan kazanm biiminde yer bulmutur. Bunlardan birincisi, nc nite olan Ya stiklal Ya lm nitesinde Bat Cephesinde Kuvaymilliye birliklerinin faaliyetlerini ve dzenli ordunun kurulmasn deerlendirir. eklindedir.103 Dieri de son nite olan ATATRKten Sonra Trkiye: kinci Dnya Sava ve Sonras balkl nitedeki Trk Silahl Kuvvetlerinin nemini ve grevlerini kavrar. kazanmdr.104 nitede bu kazanmla ilikilendirilmi, konunun ieriini belirginletiren, genileten ve detaylandran de aklama/uyar mevcuttur.105 Yukarda verilenlerden baka, mfredattaki farkl nitelerde Trk Silahl Kuvvetlerinin/Trk ordusunun eitli ynlerine atf yapan aklamalar bulunmaktadr. rnein, drdnc nitede altnc kazanmn aklamas, Genelkurmay Bakanlnn yeniden yaplandrlmasna vurgu yapmaktadr.106 Yine beinci nitedeki nc kazanm ve bu kazanma ynelik uyar aklamas mill g unsurlarndan asker gce deinmektedir.107 Yrrlkte olan inklap tarihi retim programndaki Trk ordusuna ilikin kazanmlar, daha nceki mfredatlarda yer alan konulara benzemekle birlikte, nitelerdeki aklamalar, konuya yeni ve deiik boyutlar eklemitir. rnein, son nitedeki uyarlara gre Trk ordusunun yurt dnda stlendii grev ve faaliyetler ilk defa aklanarak ilenecektir. Yine bu balamda drdnc nitedeki aklamaya gre Genelkurmay Bakanlnn yeniden yaplandrlmasna ilk defa bu mfredatta deinilmitir. Sonu Trkiyede retim mfredat hazrlama, dzenleme ve yenileme abalar Cumhuriyet ncesinde balam, Cumhuriyetin ilanndan sonra gnmze kadar da devam etmitir. Mill Mcadele Dneminde kurulan dzenli Trk ordusu ve askerlikle ilgili konular, Cumhuriyet sonrasnda sosyal bilimlere zg baz derslerin mfredatlarnda yer almtr. ncelikle unu belirtmek gerekir ki Trk ordusu ve askerlik konular, Cumhuriyet Dnemi eitim tarihimiz boyunca ilkretim birinci ve ikinci
103 104

age.; s. 10. age.; s. 14. 105 Kazanmla ilikilendirilmi olan aklamalar unlardr: [Kazanmda] -Atatrkn Trk Ordusuna Mesaj incelenecektir. -Savunma sanayisinin Trkiyenin asker ve ekonomik gelimesine yapt katklar, 1923 sonrasndaki geliim sreci ierisinde ele alnacaktr. -Kbrs Bar Harekt, Bosna-Hersek, Kosova, Arnavutluk, Somali ve Afganistanda Trk ordusunun faaliyetleri ele alnacaktr. age.; s. 14. 106 6. kazanmn konuyla ilgili kazanm yledir: 3 Mart 1924 tarihli Halifeliin kaldrlmas, Tevhid-i Tedrisat, Diyanet leri Bakanlnn Kurulmas, Genelkurmayn yeniden yaplandrlmas kanunlar ele alnacaktr. age.; s. 11. 107 Konuyla ilgili nc kazanm ve aklamas yledir: Kazanm: Mill g unsurlarnn Atatrkn ynetim anlayndaki yerini ve nemini kavrar. Aklamas: Mill g unsurlar olarak siyasi g, ekonomik g, asker g ve sosyokltrel g ele alnacaktr. age.; s. 12.

182

kademe eitli ders mfredatlarna yaylmtr. Ayn dersler dnem dnem deiik adlar almakla birlikte genel olarak bakldnda bu konular en ok tarih, sosyal bilgiler, vatandalk ve insan haklar eitimi ile T.C. nklap Tarihi ve Atatrklk dersleri mfredatlarnda ilenmitir. Ad geen retim programlarnda konuyla ilgili u be yn ne kmtr: 1. Dzenli Trk ordusunun kuruluu, 2. Trk ordusunun blmleri, grevleri ve zellikleri, 3. Askerlikle ilgili i ve ilemler bilgisi, 4. Askerlik yapmann bir vatandalk grevi olduu, 5. Trk ordusunun tantm ve ocuklara sevdirilmesi. Trk ordusu ve askerlikle ilgili konular, ilkretim programlarnda Aklamalar, Konular, Programa/Derse Ynelik Amalar (Genel Amalar, zel Amalar), Balklar, Eitim ve retim lkeleri, Kazanmlar, Hedef ve Davranlar, Uyarlar, Atatrklk ile lgili Konular gibi deiik blmlerde yer almtr. Birbirini takip eden baz mfredatlarda ise ilgili konular ya ayn yazlm ya da anlam ve ierike benzer biimlerde tekrar etmitir. 1927 ylnda ortaokullarda uygulamaya konan ve nce erkekler, daha sonra da kzlar iin zorunlu olan askerlik dersini Trk ordusu ve askerlik konular asndan bir istisna olarak deerlendirmek gerekir. Zira bu dersin bir ya da birka konusu deil, bilakis tamam Trk ordusu ve askerlik konularyla ilgilidir. Gnn artlar gerei uygulamaya konduu dnlen derste, rencilere pratik olarak askerlikle ilgili temel bilgilerin verilmesi hedeflenmitir. Baz evreler mfredatlarda, ders kitaplarnda Trk ordusu ve askerlikle ilgili blmlerin bulunmasn; bunlarn rencilere okutulmasn militarizm olarak deerlendirmektedirler. ncelikle u gz nnde bulundurulmaldr ki hem Genelkurmay Bakanl hem de Trk Silahl Kuvvetleri, lkemizin dier kurumlar gibi Trkiye Cumhuriyeti Devletinin nemli kurumlarndandr ve grevlerini kanunlar erevesinde yrtrler. Bu adan bakldnda renciler, nasl sosyal bilgiler ve T.C. nklap Tarihi ve Atatrklk derslerinde Bakanlklar, Meclis, sivil toplum kurulular, merkez/yerel ynetim birimleri gibi kurum ve kurulular reniyorlarsa, Trk Silahl Kuvvetlerini/Trk ordusunu da rencilerin ayn balamda renmeleri, ilemeleri doru bir yaklamdr.

183

ASKER TARH ARATIRMALARI DERGS YAYIM LKELER -Gnderilen yazlar ilk olarak yayn komisyonunca bilimsel anlatm ve yazm kurallar ynnden incelenir. Daha sonra uygun bulunan yazlar, iki ayr hakeme gnderilir. Hakemlerin kararlar dorultusunda yaz yaymlanr ya da yaymlanmaz. Hakemlerin gizli tutulan raporlar sadece bir yl saklanr. -Asker Tarih Aratrmalar Dergisinde yaymlanmak zere gnderilen yazlar daha nce hibir yerde yaymlanmam olmaldr. Kongrede sunulan bildiriler ve konferans metinleri yaymlanmam olmak kouluyla kabul edilir. -Yaymlanmak zere gnderilen yazlar yaymlansn yaymlanmasn geri verilmez. -Makaleler, devletin anayasal rejimine, kurum kurulularna, yasalarna, tzklerine, zel emir ve ynergelerine tamamen saygl bir tutum ve uyum iinde kaleme alnm olmaldr. -Makalenin balang ksmna (50 kelimeyi gemeyecek ekilde), Trke ve ngilizce zeti ile beer adet anahtar kelime yazlmaldr. -Paragraf balarnda kullanlmamaldr. tab, paragraf aralarnda enter tuu

-Dipnotlar sayfa altnda ve numaralandrlarak verilmelidir. (Ad Soyad; Kitap / Makale Ad, C, S, Yaynevi, l, Basmevi, Yl, s.) -Makaleler MS Word belgesi olarak, e-posta:atad@tsk.tr adresine (ATEM Bakanl ibaresiyle) ya da pc uyumlu cd-rom (ktlar ile birlikte) gnderilecektir.