1

Cumhuriyet Halk Partisi

CHP Tarihi

Giri ve Ksa zet

CHP, Byk nder Mustafa Kemal Atatrk nclnde 9 Eyll 1923te nce Halk Frkas adyla kurulmutur. 1924 ylnda Cumhuriyet Halk Frkas, 1935 ylnda ise Cumhuriyet Halk Partisi adn almtr. 1927 ylnda Cumhuriyetilik, Halklk, Milliyetilik ve Laiklik CHPnin drt temel ilkesi olarak benimsenmitir. 1935 ylnda Devletilik ve Devrimcilik ilkeleri de eklenerek Partinin ilkeleri altya karlmtr. Partinin amblemi olan 6 ok bu ilkeleri simgelemektedir. CHP, kurucusu ve ilk Genel Bakan Atatrkn nderliinde ulusal bamszl kazanan, Cumhuriyeti kuran, saltanat kaldran, hilafete son veren ve Ulusal Birlii salayan Partidir. Hukuk ve eitim gibi toplumsal alanlarda gerekletirdii reformlarla ada Trkiye Cumhuriyetini biimlendirmitir. Ulusal sanayinin ve ekonominin gelimesine nclk etmitir. kinci Dnya Sava sonrasnda tek parti konumunun tm olanaklarna karn, ok partili rejime geii salayarak Trkiyenin demokratikleme srecinde de nc misyonunu srdrmtr. 1950li yllarda stlendii muhalefet greviyle demokratik bir rejimde muhalefetin kurumsallamasna da nclk etmitir. Bu kapsamda parlamenter demokratik rejimin kurumsallamasna dnk deiimleri gerekletirme ve temel hak ve zgrlkleri gelitirme mcadelesi vermitir. 1960l yllarda Trkiyenin yaad modernleme srecinin yansmalar olarak ortaya kan g, kentleme, sanayileme gibi dinamikler erevesinde toplumsal snflarn olgunlamasyla birlikte CHP sola alarak kendisini siyaset yelpazesinde ortann solunda konumlandrmtr. 1970li yllarda ideolojisini demokratik sol kavramyla tanmlayan CHP, nerdii sosyal reformlarla dzen deiikliini hedeflemitir. Bu srete CHP, devlet partisinden halkn partisine, dzen partisinden deiimin partisine dnmtr. Trkiye Cumhuriyetini kurma ve lkemizin en kkl partisi olma gibi sahip olduu ayrcalkl tarihsel miraslaryla, geleneini ve temellerini en iyi ekilde temsil eden ilkelerin yan sra sosyal demokrasinin evrensel ilkelerini de benimseyen CHP bu erevede Uluslararas lekte faaliyetlerini srdren Sosyalist Enternasyonal ve Avrupa Sosyalistler Partisine de katlm salamtr. ada sosyal demokrasinin evrensel deerleri olan zgrlk, eitlik, dayanma, emein stnl, gelimenin btnl ve etkinlii ile demokratikleme kavramlar iinde bulunduumuz dnemde CHPnin Trkiyede kurumsallatrmaya alt ve Programlarnda nemle vurgulad balca ilkeler arasnda yer almaktadr. I. Kurtulutan Cumhuriyete, Cumhuriyetten Demokrasiye
Cumhuriyet Halk Partisi - 1 / 30 30.12.2010

Cumhuriyet Halk Frkasnn Kuruluu

Mustafa Kemal Atatrk CHPnin kurulmasna ilikin ilk aklamasn 6 Aralk 1922 tarihinde yapmtr ve Halk Frkas adn kullanmtr. Bilindii zere Byk Atatrk, Kurtulu Sava henz bitmeden, lkenin geri kalmln ve k tehlikesini ortadan kaldrmak, ada ve ileri bir toplum yaratmak amacyla devrimler yapmay planlyordu. Bu amalara ulamak ise ancak gcn halktan alan ve belirli bir program dahilinde bu amalar gerekletirmeye odaklanm bir siyasal parti ile mmkn olabilirdi. Mustafa Kemal Atatrk parti kurma niyetini u szlerle ifade etmitir: Milletin her snf halkndan, hatta slam dnyasnn en uzak kelerinden bana ebedi olarak iftihar duyacam ekilde gsterilen tevecch ve itimada layk olabilmek iin en mtevaz bir millet ferdi sfatiyle hayatmm sonuna kadar vatann hayrna vakfeylemek emeliyle bartan sonra Halklk esas zerine dayanan ve Halk Frkas adyla siyasi bir frka kurmak niyetindeyim. Mustafa Kemal Atatrkn bu konumay yapt tarihlerde Kurtulu Sava yeni sona ermi, Mudanya Atekes Antlamas yeni imzalam, Saltanat yeni kaldrlm ve Lozan Bar grmeleri yeni balamtr. Ayn zamanda TBMMde gruplamalar oalm ve siyasal yaamda siyasal partilere gereksinim duyulmaya balanmtr. 6 Aralk 1922 tarihinde basna yapt aklamada yeni bir dneme girildiini belirten Mustafa Kemal Atatrk, Kurtulu Savanda olduu gibi, izleyen dnemdeki adalama srecinde de milletin yardmn ve aydnlarn da katksn istiyordu. Atatrk bu konumann hemen sonrasnda bir yurt gezisine kmtr. Gezi srasnda yapt bir konumada kurulu yllarnda Halk Frkasnn temel felsefelerinden birini oluturacak u ifadeye yer vermitir: Bence, bizim milletimiz birbirinden ok farkl menfaatleri takip edecek ve bundan dolay da mcadele halinde buluna gelen eitli snflara malik deildir. Memleketteki snflar birbirlerine lazm olan ve birbirlerini tamamlayc ve btnleyici mahiyettedir. Onun iin de Halk Frkas btn snflarn haklarn, ykselme sebeplerini ve saadetini salamak yolunda almalarda bulunacaktr. Grld gibi Mustafa Kemal Atatrk yapt konumada, Halk Frkasnn snf temeli zerine kurulmayacan, snf ayrm yaplamayacan ve tm snflar kapsayan bir parti olacan belirtmektedir. Bu konuma, Kurtulu Sava sonras Trkiyesinde ortaya kan ve 10ncu Yl Marnda da ifadesini bulan imtiyazsz, kendine gvenen toplum, kaynam kitle arayna, parti yoluyla cevap oluturma ve ulus devlete yneliin bir habercisi gibidir. 8 Nisan 1923 tarihinde ise, Mustafa Kemal Atatrk, Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Bakan sfatyla, bir bildiri yaynlamtr. Dokuz maddeden olutuu iin 9 umde (ilke) olarak anlan bu metin, bir seim bildirgesidir. Bu seim bildirgesi, ayn zamanda, kurulacak parti iin de bir program hazrl niteliini tamaktadr. Daha sonra Mustafa Kemal Atatrk ve partinin kuruluunu destekleyen milletvekilleri, tzk hazrlklarna balamlardr. Hazrlanan tzkte, Halklk, Cumhuriyetilik ve Milliyetilik temel ilkeler olarak benimsenmi; Ulusal Egemenlik, Devrim ve
Cumhuriyet Halk Partisi - 2 / 30 30.12.2010

Hukukun stnl kavramlarna da yer verilmitir. Bu gelimelerden sonra Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti, Halk Frkasna dntrlm ve Mustafa Kemal Atatrk, 9 Eyll 1923te ileri Bakanlna bavurarak, Halk Frkasnn kuruluunu bildirmitir. CHPnin partileme srecindeki geliim izgisinin de ortaya koyduu gibi, Cumhuriyet Halk Partisi, Kurtulu Savan rgtleyen ve yrten Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin devamdr. Balangta Halk Frkas olan partinin ad, 1924 ylnda Cumhuriyet Halk Frkas, 1935 ylnda da Cumhuriyet Halk Partisi olarak deitirilmitir.

Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinden (A-RMCH) Cumhuriyet Halk Frkasna (CHF)
Kurtulu Sava yllarnda Milli Mcadeleyi yrtmek, tm toplumsal kesimleri/ snflar temsil etmek ve ulusal birlii salamak amacyla oluturulan Cemiyet, Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyetidir. Cemiyetin kuruluu, 411 Eyll 1919 tarihleri arasnda toplanan Sivas Kongresinde gerekletirilmitir. Halk Frkas da Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin tarihsel mirasna sahip karak, Kurtulu Savayla yurdun kurtarlmasn salayan Cemiyetin ve Onun TBMMdeki devam olan Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Grubunun devam olduunu gstermitir. Nitekim Halk Frkas kurulduunda il ve ilelerdeki Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti ubeleri tabelalarn indirerek Halk Frkas tabelasn astlar. Bylece lkenin hemen her yerinde, il ve ile rgtlerinin yan sra ocak (mahalle ve ky) ve bucaklarda da CHP rgt kurulmu oldu. Tek parti dnemi boyunca CHPnin temel felsefesi yukarda sz edilen iki temele dayanmtr. Bunlar srasyla; lkeyi kurtaran Mdafaa-i Hukuk temelinden gelme (bata Mustafa Kemal Paa olmak zere CHP yneticilerinin Milli Mcadeleyi kazanm olmalarnn verdii sarslmaz karizma). Tm toplumsal kesimlerin temsili (Ulusal bir parti olarak CHPnin, snfsal yapnn pek de gelikin olmad, geleneksel ve krsal yapnn hakim olduu bir toplumsal yapda Snfsz imtiyazsz kaynam bir kitle dncesini temel almas). Bu iki temel zerine kurulmu olan CHP, bir halk partisi olarak, lkedeki tm toplumsal kesimleri temsil etmekteydi. Nitekim 1927 Nfus Saym da lkede ciddi bir snfsal yapnn olmadn, byk ounluu tarm sektrne dayal krsal ve geleneksel toplum yapsnn hakim olduunu gstermitir. 1927 Nfus Saym sonularnda tespit edilen meslek gruplarna bakldnda sanayi, ticaret, hizmet ve serbest meslekler gibi modern toplumsal snflar temsil eden kesimlerin orannn yzde 7 civarnda olduu grlmektedir. Dier yandan, ifti ve mesleksizler gibi geleneksel toplum yapsn temsil edenlerin oran ise yzde 90n zerindedir. Dolaysyla, Cumhuriyetin ilk yllarnda devralnan toplumsal miras, son
Cumhuriyet Halk Partisi - 3 / 30 30.12.2010

derece gelenekseldir ve krsal karakteri baskndr. Bu dnemde CHP, tm toplumsal kesimleri temsil eden ulusal bir parti nitelii tamaktadr. Bununla birlikte, CHP kendi ynetimini her zaman demokratik olarak tanmlamtr. Nitekim Parti Programnda yer alan Halklk maddesi halk iradesini ve demokrasiyi anlatmaktadr. CHP Programndaki Halklk ilkesi u ekilde zetlenebilir:
1. Demokratlk, 2. Herhangi bir fert veya zmreye milletin umumi haklar haricinde imtiyaz tanmamak, 3. Snf mcadelesini kabul etmemek.

TBMMde Birinci ve kinci Guruplar

Kurtulu Savan idare eden Meclisin siyasal ve ideolojik yelpazesi son derece genitir. lk Mecliste birbirinden ok farkl ideolojik gruplamalar yer almaktayd. En byk gruplama ise, Birinci Grup ve kinci Grup arasnda yaanmtr. lkenin kurtuluu konusunda benzer fikirlere sahip olan her iki grup, lkenin kurtuluundan sonra rejimin niteliinin ne olaca konusunda farkl dncelere sahip olmutur. Birinci Grupun lideri Mustafa Kemal Paa iken; kinci Grupun ise tek bir lideri bulunmamaktayd. Hseyin Avni (Ula), Ali kr ve Selahattin Beyler bu gurubun nde gelen isimleriydi. deolojik olarak her iki grubun ayrm u ekilde zetlenebilir: Birinci Grup, nklabn kanunu mevcut kanunlarn stndedir derken; kinci Grup, htilalin de hukuku vardr. Olaanstln de hukuku vardr demektedir. Bu iki sz, her iki grup arasndaki felsefi ve siyasal farkllamann net bir ekilde ifadesidir. Mustafa Kemal Paann nderliinde sonradan CHPye dnecek olan Birinci Grubun Devrimci ve Reformcu bir dnya grne sahip olduu, kinci Grubun ise; geleneksel, muhafazakar ve poplist bir anlay benimsedii grlmektedir. Kurtulu Savann ertesinde, 1923 ylnda yaplan seimleri kaybeden kinci Grup yeleri kinci TBMMye girememitir. Bu dnemde Rauf (Orbay) Bey, muhalif paalarla birlikte Terakkiperver Cumhuriyet Frkasn kurmutur. Pei sra Hseyin Avni Bey, Kara Vasf Bey ve Selahattin (Kseolu) Bey de Terakkiperver Cumhuriyet Frkasna girerek. Partinin stanbul rgtn kurmulardr. Bylece, Birinci Gruptan kopan muhalif kanat ile kinci Grup birlemiler, ayrca, baz eski ttihatlar da yeni kurulan Partiye katlmlardr.

Mustafa Kemal Atatrkn ve Cumhuriyet Halk Partisinin Devrimcilik Anlay

Mustafa Kemal Paa, devrimci amalarn ok daha nceden, daha Erzurum Kongresi devam ederken ifade etmitir. Ortada ne Meclis ne de Ordu varken, Erzurum Kongresinin hemen ertesinde (78 Austos 1919) Kurtulu Savandan sonra yaplacaklar Mahzar Mfit Beyin (Kansu) gnlne yle yazdrmtr:
q

Zaferden sonra ekli hkmet Cumhuriyet olacaktr. Padiah ve hanedan hakknda zaman gelince icap eden muamele yaplacaktr. Tesettr kalkacaktr. Fes kalkacak, medeni milletler gibi apka giyilecektir.
- 4 / 30 30.12.2010

Cumhuriyet Halk Partisi

5
q

Bu arada M. Mfit Bey, Darlma Paam ama hayalperest taraflarnz var der. M. Kemal Paann yant nettir: Bunu zaman tayin eder. Sen yaz. Latin harfi kabul edilecek.

M. Mfit Bey, bu sylenenlere inanmadn hissettirerek Paam kafi kafi! der. M. Mfit Beyin hayal olarak tanmladklar, Atatrk dnemi ierisinde gerekletirilecektir. Geleneksel toplumun, bir Ortaa toplumunun kurumlar olan Saltanat, Hilafet, Medreseler, eriat Hukuku devrimci yntemlerle 1920li yllarda ortadan kaldrlacaktr. Yerlerine modern toplumun kurumlar kurulduu gibi Cumhuriyet rejiminin halk tarafndan benimsenmesi iin youn aba harcanacaktr. Bu devrimci sylem ve yntem ile CHPnin modernleme anlayn sonraki yllarda (1930larda) niversite Reformunun mimar ve Milli Eitim Bakan Reit Galip u ekilde aklyacaktr: Biz tedrici tekaml kaidesini yolumuzun stnde ineyerek, irfan yolunda tekamlmz inklaplar(la), srat ve iddetle yapmak, itimai kanunlara yeni bir kanun ilave etmek mecburiyetindeyiz.

Cumhuriyetle Birlikte Gelen Devrimler

Osmanl Devletinin knde Fransz Devrimi ve Sanayi Devrimi olmak zere iki byk devriminin rol olduunu sylemek gerekir. Osmanl Devleti her iki devrime de seyirci kalarak Bat dnyas karsnda geri kalma srecine girmitir. Bu iki devrim ile Bat dnyas geleneksel toplum yapsndan (tarm ekonomisi, dinsel-monarik devlet yaps, dinsel cemaatlere dayal toplum yaps, krsal arlkl nfus) karak, modern toplum yapsna (ulus-devlet, sanayileme/ kapitalistleme, aydnlanma, bireyselleme, kentleme) gemitir. zetle, kapitalistleme ve milliyetilik dncesi, Osmanlnn sonunu hazrlamtr. Bu dnemlerde Osmanl Devletinin uygulamaya koyduu ksmi modernleme abalar kurtulu iin yeterli olamamtr. Bu nedenle Kemalist Cumhuriyet, kktenci/ radikal bir modernleme politikasyla, dier bir deyile devrimci bir politikayla Bat dnyasyla arasndaki fark kapatmaya almtr. Bu anlay dnemin seim afilerinde bile grmek mmkndr. Nitekim CHP, 1930lu yllardaki afilerden birinde Asr, yla sdrdk diyordu. 1920li yllarda yaplan devrimlerle, geleneksel toplumun kurumlar kaldrlarak yerlerine modern toplumunun kurumlar oluturulmutur. 1930lu yllarda yaplan devrimlerin ve reformlarn ise devrimlerle oluturulan yeni kurumlarn toplum tarafndan benimsenmesinin salanmasna ynelik giriimler olduu grlmektedir. Ayrca, yaplan devrimlerle yeni bir ulus inas abas da aka grlmektedir. Devrimlerin yllara gre seyri ise yledir:
q

1922: Saltanatn kaldrlmas 1923: Cumhuriyetin ilan, zmir ktisat Kongresi, Ankarann Bakent Yaplmas 1924: Halifeliin kaldrl, retim Birlii, Medreselerin Kapatlmas, Diyanet leri Bakanlnn Kurulmas, eriye ve Evkaf Vekaletinin Kaldrlmas 1925: Tekke ve Zaviyelerin Kapatlmas, Aar Vergisinin Kaldrlmas, apka Kanunu, Ankara Hukuk Mektebinin Kurulmas, Miladi Takvimin Kabul 1926: Medeni Kanun, Borlar Kanunu, Ceza Kanunu 1927: Hukuk Muhakemeleri Usul Kanunu 1928: Yeni Harflerin Kabul, Millet Mekteplerinin Al, Devletin Dini slamdr
- 5 / 30 30.12.2010

Cumhuriyet Halk Partisi

Maddesinin Anayasadan karlmas, Uluslararas Rakamlarn Kabul 1929: Ceza Muhakemeleri Usul Kanunu 1930lu yllarda ise yaplan devrimlerin yerlemesi asndan iki nemli admn atldn sylemek gerekir. Eitim ve kltr politikalar: Halkevleri, Halkodalar, Trk Tarih Kurumu, Trk Dil Kurumu, Ky Eitmen Tekilat, Ky Enstitlerinin kurulmas. Ekonomik kalknma: Devlet ve zel sektr eliyle lkenin bir an nce kalknmas ve bu amala ok sayda sanayi, finans ve benzeri kalknma kuruluunun kurulmas.

Alt lke
Devrimlerin geliim srecine paralel olarak, CHPnin 6 ilkesi de aamal bir ekilde parti programna girmitir. 1927 ylnda toplanan CHF Kurultaynda kabul edilen Cumhuriyetilik, Milliyetilik, Halklk ve Laiklik ilkelerine, 1931 ylnda toplanan CHF Kurultaynda Devletilik ve nklaplk ilkeleri eklenmitir. 1935 ylndaki CHP Kurultaynda ise, bu ilkeler Kemalizm olarak tanmlanmtr. 5 ubat 1937 tarihinde ise 6 ilke Anayasaya girmitir. CHPnin 1938 ylnda yaynlanan Onbeinci Yl Kitab adl bir resmi yaynnda Milliyetilik yle tanmlanmaktadr: Trkiye Cumhuriyeti dahilinde Trk dili ile konuan, Trk kltr ile yetien, Trk lksn benimseyen her vatanda hangi din ve meneden olursa olsun Trktr. () Yeni Trk milliyetiliine gre, Trk milleti byk insanlk ailesinin yksek ve erefli bir uzvudur. Bu itibarla btn insanl sever ve milli menfaatine iliilmedike baka milletlere kar dmanlk beslemez ve telkin etmez. CHPnin Devletilik anlay ise iki temele dayandrlmtr: Bizzat devletin kuruculuu ve yapcl ile yaplmas zel sektre braklan ilerin dzenlenmesi ve kontrol. Devletiliin gerekesi ise Onbeinci Yl Kitabnda yle aklanmtr: Asrlarca yabanc milletler tarafndan istismar edilen Trk milletinin ekonomik istiklalini temin edecek, milleti ecnebi fabrika mahsullerine mteri olmaktan kurtaracak, yurdun iptidai maddelerini yok pahasna satp onlarn ecnebi mamullerini ok pahal bir fiat ile satn almaktan karacak yol, ancak Devletilik prensiplerini kabul ve tatbik ile mmkn olabilirdi. Yeni Trk devleti bunu temin iin en esasl tedbirlerini ald. Milli endstrinin kuvvetlenmesi iin d pazarlardan yurda gelecek mallara yurttan kan mallarn rekabetini tanzim etmek ve yeni kurulan fabrikalarn kurulu senelerine mahsus zaruri olarak yaptklar fazla masraflar dolaysile maliyet fiatndaki ykseklikten doan nisb pahall korumak iin dahili sanayi himaye etmek lazmd. Bu, hariten gelecek mallara fazla gmrk resmi koymak, ecnebi mallarn ithalatn tahdit ve tanzim etmekle mmkn olabilir. Bu himaye prensibi Byk Millet Meclisinin vazettii kanunlarla temin edildii gibi Devletin tanzim edici elinin d ticarete de mdahale etmesi sayesinde ithalat, ihracat ve tediye muvazeneleri temin edilmi ve dnya piyasalarnda Trk toprak mahsullerinin yeri gittike genilemitir. Cumhuriyet Halk Partisinin Devletilii, hususi ve ferdi teebbs ve faaliyetlere imkan vermeyen, mlkiyet haklarn tanmayan ve btn iktisadi faaliyetlerle her trl
Cumhuriyet Halk Partisi - 6 / 30 30.12.2010

istihsal vastalarn Devlet elinde teksif eden Kolektivist ve toptan Devletilikle asla alakal deildir. CHPnin Onbeinci Yl Kitabnda Laiklik ilkesi ve laikleme sreci yle tanmlanmtr: Trkiye Cumhuriyeti, dinlerden ve dinlerin koyduu naslardan deil hayatn kendinden ve onun mspet icap ve ihtiyalarndan mlhem olarak ileyen bir devlet mekanizmasdr. Devlet ve dnya ilerinde dinin hibir tesiri yoktur. te bu prensibe Laiklik derler. Cumhuriyetin eri mahkemeleri kaldrarak ve Medeni Kanunu koyarak adli birlii, medreseleri ilga ederek tedrisat birliini yapmas; cemiyetin yetitirici ve yaatc artlar arasndan dinin tesirini kaldrmas demektir. Bylece amme haklarnn en mhimlerinden biri olan vicdan hrriyeti, Laiklik sayesinde en geni ve ideal bir ekilde temin edilmitir. Bir cemiyetin stnl ve medenilii iin birinci art olan vicdan hrriyeti, her ferdi manevi hususlarda kendi idrak ve imanna brakarak ferdi inanla devletin ve cemiyetin umumi yryn kstekleyici btn balar koparp atmtr. Milli ve itimai hayatta ferdin, dinsiz, u veya bu itikat sistemine mensup oluu; milli ve itimai vazifesi bakmndan ne bir kusur, ne de bir fazilet saylamaz. Trkiyede dinin dnya ilerinden ayr tutulduu, Laikliin ilan olunduu andan itibaren hi kimse, hibir ibadete icbar edilemez ve hi kimse, vicdannn ilham ile kabul ettii ibadetten men olunamaz. Bu geni ve yksek anlayn hududu iinde khne, ypratc ve en yksek itimai heyetleri bile sukut ettirici tekke, tarikat gibi irticai zihniyet mmessillerinin girmesine tabiatile imkan yoktur. CHPnin Cumhuriyetilik anlayna gre egemenliin kayna halktr. Bu kapsamda tarihimizdeki en kkl dnm olan Cumhuriyet Devrimi, saltanatn yklmasn ve yerine milli iradenin getirilmesini amalamtr. Bylelikle tebaann yerini yurtta almtr. CHPnin Cumhuriyetilik anlayna gre Trkiye Cumhuriyeti bir ilke ve ideal beraberlii zerinde kurulmutur. Cumhuriyet, gcn, bu beraberlii oluturan tm insanlarn, hukuk ve haklar ile eitlii ve btnl ilkesinden almaktadr. Yurttalk herkes iin ortak temel e ve hak alan olarak esas alnan temel bir kavramdr. CHPnin halklk anlay ise siyasal meruiyetin temelini halkta bulabilmektedir, ekonomik ve siyasal imtiyazlarn kaldrlmasdr, sahipsizlerin sahibi olmaktr, zmleri halk iin, halkla beraber bulmaktr. CHPnin devrimcilii ise yukarda geni olarak ifade edildii gibi bar iinde kkten deiimdir, a paylamadr, gelecee atlmdr. ada dncelere alarak yenilikleri kavrayp benimsemektir; bunu sreklilik iinde bir yaam ve ynetim biimine dntrmektir. Kurallar ve kendini sorgulayarak, daha iyiye ve doruya ulamann yollarn amak, bu erevede geliimin yntem ve aralarn oluturmaktr. Bu anlayla, CHP, halkla birlikte, halktan g ve yetki alarak, demokratik hukuk devleti kurallarna ve bar yntemlere bal kalarak devrimcilii srdrr.

Cumhuriyet Halk Partisi

- 7 / 30 -

30.12.2010

Alt Oklu Bayrak

Atatrkn lmnden ksa bir sre nce CHPnin yaynlad On Beinci Yl Kitabnda, 1923 Tznn birinci maddesinde sralanan amalara benzer ekilde unlar dile getirilmektedir: Cumhuriyet Halk Partisinin (nc) ve drdnc Byk Kongrelerinde tanzim olunan Parti program Trk milletini, milli lksne gtrecek olan ana yollar tam, kati ve ak olarak gsterir. Bu program, u veya bu snf ve zmre iin deil; btn millet iin, milletin yeni ve ileri hedefi olan medeni ykseli urunda alacak btn vatandalar iindir. Bu program bugnk ve yarnki cumhuriyet nesilleri iin inan esaslarn anlatan ve Kemalizmin ortaya koyduu ve Partinin bayranda krmz zemin zerinde alt beyaz okla temsil ettii alt ehemmiyetli vasf ihtiva eder. CHP, alt oklu bayra 1933 ylnda kullanlmaya balanmtr. Bayran nasl kullanlaca ve ekli CHF Bayrak Talimatnda aklanmtr. Alt oklu bayran tasarm Gazi Eitim Enstitsnde Resim- Blmnde smail Hakk Tongu tarafndan yaplmtr. Cumhuriyetin 10. yl kutlamalarndan nce alt oklu bayraklar parti rgtlerine gnderilmitir.

Kemalizmin Resmiyet Kazanmas

Kemalizm CHPnin Mays 1935 tarihinde toplanan Drdnc Byk Kurultaynda kabul edilen CHP Program ile resmiyet kazanmtr. Programn Giri ksmnda Kemalizm ile ilgili u deerlendirme yer almaktadr: Cumhuriyet Halk Partisinin programna temel olan ana fikirler, Trk Devriminin balangcndan bugne kadar yaplm olan ilerle, yaln olarak ortaya konmutur. Bundan baka, bu fikirlerin balcalar, 1927 ylnda Parti Kurultaynca da kabul olunan tzn genel esaslarnda ve Genel Bakanln, ayn kurultayca onanm olan bildiriinde ve 1931 kamutay seimi dolaysiyle karlan bildirikte saptanmtr. Yalnz birka yl iin deil, gelecei de kapsayan tasarlarmzn ana hatlar burada toplu olarak yazlmtr. Partimizin gtt btn bu esaslar, Kemlizm prensipleridir.

Cumhuriyet Halk Partisinin lk Programlar ve Dokuz Umde

CHPnin ilk program 1931 tarihlidir. Ancak, 1923 genel seimleri ncesinde Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Reisi Mustafa Kemal Paann 8 Nisan 1923 tarihli Dokuz Umde olarak bilinen Seim Beyannamesi de bir program tasla olarak kabul edilmelidir. lkeyi igalden kurtaran Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin partiye dnmesiyle ortaya kan CHP, kurtuluu ve modernletirici bir parti kimliine sahiptir. Bu kapsamda, Kurtulu Savanda lkeyi kurtaran parti 1923 sonras dnemde devlet kurma/ ulus ina etme misyonu yklenmitir. Nitekim tm tek parti dnemi boyunca kabul edilen CHP programlarna (1931, 1935, 1939 ve 1943) bakldnda Dokuz Umde de dahil olmak zere-, yeni bir devlet, yeni bir ulus inas aka grlmektedir. Bu kapsamda Dokuz Umdede dikkati eken unsurlardan bazlar unlardr:
Cumhuriyet Halk Partisi - 8 / 30 30.12.2010

9
q

Egemenliin millete ait olduu, Gvenlik sorununun zlecei, Adalet sisteminin reforma tabi tutulaca, Askerliin ksaltlaca, Savata harap olan lkenin yeniden ina edilecei, Ekonomik ve sosyal alanda halk yararna politikalarn uygulanaca (aar vergisinin yeniden dzenlenmesi, ttn ekimine ilikin dzenlemeler, reticilere ynelik kredi kolaylklar, tarmda makineleme, demiryollar yapm, eitimin yaygnlatrlmas, salk sisteminin dzenlenmesi, ormanlarn verimli bir ekilde iletilmesi, hayvancln gelitirilmesi).

9 Eyll 1923 tarihinde kabul edilen Halk Frkas Nizamnamesinin birinci maddesinde ise Partinin;
1. Milli hakimiyetin halk tarafndan ve halk iin icrasna rehberlik etmek, 2. Trkiyeyi asri bir devlet halinde ykseltmek, 3. Trkiyede btn kuvvetlerin stnde kanunun velayetini hakim klmak iin alaca belirtilmektedir.

1931, 1935, 1939 ve 1943 tarihli CHP programlarnn giriinde vatan, millet ve devlet gibi balklarn olmas ilk bakta artc gelebilir. Bununla birlikte, sz konusu dnemde ulus ve devlet inasnn halen srmekte oluu gerei dikkate alndnda bu dnemdeki sylem ve uygulamalarn bu amalara dnk program (yani yaplacak iler) dahilinde olduu grlecektir. Nitekim M. Kemal 9 Mays 1935 tarihinde, CHP Drdnc Byk Kurultaynda yapt konumada Trk Devrimini yle tanmlamaktadr: Uurumun kenarnda ykk bir lke Trl dmanlarla kanl boumalar Ondan sonra, ierde ve darda sayg ile tannan yeni vatan, yeni toplum, yeni devlet ve bunlar baarmak iin arasz devrimler te Trk genel devriminin ksa bir diyemi1931 programnda kadnlara milletvekili seilme hakk verilmesi gibi dnemin tm ada uluslarnn da ilerisinde ada bir hakkn tannaca belirtilmektedir. Nitekim Bir sonraki 1935 Programndan nce bu hedef gerekletirilmitir. 1931 Programnda, bir dereceli seim sistemi toplumun (ileride) belli bir olgunlua ulamasndan sonra uygulanabilecek nihai bir hedef olarak alglanmaktadr. 1935 tarihli programda ise, ileride bir dereceli seim sistemine geilmesinden vazgeilerek, iki dereceli sistemin demokratikletirilmesi esas benimsenmitir. kinci Dnya Sava koullarnda hazrlanan 1943 tarihli program ise, bu konuda daha geri bir nitelik tamakta olup, iki dereceli seim sistemine devam edileceini belirtilmektedir. 1935 program, 1931 tarihli programa gre daha ayrntldr. Partinin ideolojisi Kemalizm olarak tanmlanmtr. Uluslar aras amalar olan, kk yurt dnda olan ve snf esasna dayal cemiyetlerin kurulamayacann belirtilmesi dikkat ekicidir. Ayrca ii ve esnafn parti tarafndan rgtlenecei belirtilmektedir ki, bunun ilk rnei zmirde verilmitir. Bu tarihlerde, Recep Pekerin otoriter-totaliter bir parti program ve tz hazrlad, bunun Atatrk tarafndan reddedildii eitli kaynaklarda belirtilmektedir. Ancak, bu program ve tzk tasla ortada yoktur. 1943 Programnn beinci blm Cihan harbi iinde idare ve altnc blm Cihan
Cumhuriyet Halk Partisi - 9 / 30 30.12.2010

10

harbinden sonraki ihtimaller, Partinin dnemin koullarna uyum saladnn ve Programn buna gre revize ettiinin nemli bir gstergesidir. Nitekim tek parti dnemi boyunca drt ylda bir toplanan CHP Kurultaylarnn en nemli ilerinden biri Parti Program zerine yaplan almalardr. Alt Okun aamal bir ekilde kabul edilmesi gibi, Kemalizm de tek parti dnemi boyunca zellikle de Atatrk dneminde- geliip bir ideoloji nitelii kazanarak, belirli bir ereveye oturtulmutur.

Cumhuriyetin Demokrasiyi Kurmas Srecinde Toplumsal Altyapnn Gelitirilmesi abalar

Terakkiperver Cumhuriyet Frkas ve Serbest Cumhuriyet Frkas denemeleri, Trkiyede ok partili rejimin yerlemesi iin toplumsal altyapnn henz yetersiz olduunu ak bir ekilde gstermitir. Ayrca, devrimlerin toplum tarafndan yeterince benimsenmedii de grlmtr. Bu durum karsnda devrimlerin doru anlatlmas, anlalmas ve toplum tarafndan iselletirilebilmesi iin balca iki yol izlendii grlmektedir. Bunlardan ilki eitim/kltr seviyesinin ykseltilmesi, ikincisi ise hzl kalknma/sanayileme dorultusunda giriimleridir.

Eitim Seferberlii: Ky Eitmen Tekilat, Ky Enstitleri ve Halkevleri

Cumhuriyetin Osmanldan devrald eitim miras hi de i ac deildir. Toplam nfusun ierisinde rencilerin oran yzde 2,9 ile ok kk bir paya sahiptir. Bu orann nemli bir blmn de yzde 2,8 oranyla ilkokul rencileri oluturmaktadr. Ortaokul rencilerinin oran onbinde 5 iken, lise rencilerinin oran ise ancak onbinde 1 dzeyinde kalmaktadr. Byle bir tablo ierisinde eitim seferberlii ve toplumun eitim seviyesinin hzla ykseltilmesi ivedilik arz eden bir politika tercihi olarak ne kmtr. Dnemin Milli Eitim Bakan Saffet Arkan, 26 Mays 1936 tarihinde TBMMde bakanlk btesi grlrken yapt konumada, ky ocuklarnn ok aznn okula gidebildiini, bu ekilde almaya devam edilirse, okulsuz 35.000 kye birer retmen gndermek iin yz yl beklenilmesi gerektiini aklamtr. Gerekten de 1933 ylnda 40.000 kyden 32.000inde okul, posta tekilat ve dkkan bulunmamaktadr. 11 milyon kiinin yaad 40.000 kyde okuma-yazma bilen nfus oran sadece yzde 2dir. Bu nedenle de, zm araylar erevesinde 19361937 yllarnda Ky Eitmen Tekilat kurulmutur. Askerliini onba ve avu olarak yapanlar 8 aylk bir kurstan geirildikten sonra kylere retmen olarak gnderilmilerdir. 1940 ylnda alan Ky Enstitlerinden mezun olanlarla birlikte, 1950 ylna gelindiinde 26.000 eitmen ve enstitl retmen kylere gnderilmitir. Yetikinlerin eitimi iin ise Halkevleri kurulmutur. 1932 ylnda kurulan 34 Halkevinin says 1950de 478e ulamtr. 1940 ylnda Halk evlerinin kk birer rnei olarak kurulan 141 Halkodasnn says ise 1950 ylnda 4322ye karlmtr. Bu dnemlerde halkn eitiminde nemli ve ok ynl ilevler gren Halkevleri 9 ubeden oluuyordu: Bunlar srasyla; Dil, tarih ve edebiyat, Ar (Gzel Sanatlar), Gsterit (Tiyatro), Spor, Sosyal yardm, Halk dershaneleri ve kurslar, Kitapsaray (Ktphane) ve yayn, Kyclk, Mze ve sergi ubeleridir.
Cumhuriyet Halk Partisi - 10 / 30 30.12.2010

11

Millet Mekteplerinde yetikinlere ynelik alan okuma-yazma kurslarn Halkevleri devam ettirmitir. Youn bir eitim seferberliine ramen, 1950 ylnda Demokrat Parti (DP) iktidar devraldnda halkn sadece yzde 32si okuryazar niteliine kavuturulmutu. Nfusun byk ounluu ise hala okuma-yazma bilmiyordu. Halkevlerinin amalarndan birini de yurtta yaratmaya ynelik abalar oluturmutur. Nitekim Atatrkn yapt pek ok konumada, topluma moral alama ve ulusal gurur kazandrma konusunda youn aba harcad grlmektedir.

En Gzel Musiki Makine Sesi,En Byk Ulusal Dava: Sanayilemek

Atlan bir dier nemli adm da hzl kalknma ve bu dorultuda sanayilemeye yneliktir. M. Kemal Paa, 13 Ocak 1923 tarihinde zmitte stanbul gazetecilerine zmirde toplanacak olan Trkiye ktisat Kongresini haber verirken; Yeni Trkiye devleti temellerini sng ile deil, sngnn de dayand iktisat ile kuracaktr. Yeni Trkiye devleti dnyay alan bir devlet olmayacaktr. Ama, yeni Trkiye devleti bir iktisat devleti olacaktr. Yeni Trkiyenin en byk ulusal davalarndan biri sanayilemek olmutur. Dnemin aydnlar ve lider kadrosu iin en gzel musiki de makine sesi idi. lke ekonomisinin milliletirildii, hzl sanayilemek iin hem zel sektrn, hem de devletin birlikte yatrm yapt Atatrk dnemi, kendinden sonraki tm dnemlere gre ok daha baarl ve gz kamatrc bir performansa sahip olmutur. Bu baar ekonomik gstergelere de yansmaktadr. Nitekim, 19231938 yllar arasn ieren Atatrk dneminde GSMH art hz yzde 115 olarak gereklemitir. stelik Atatrk dneminde fiyat artlar yaanmam ve Trk paras srekli olarak deer kazanmtr. Ksaca zetlemek gerekirse Atatrk dneminde lke ekonomimiz adeta Altn an yaamtr. Cumhuriyet tarihimiz boyunca ekonomik kalknma asndan en baarl dnem olan Atatrk dneminin baarsnn temel nedenlerini u ekilde sralamak mmkndr: Milliletirme ve Karma ekonomi, Denk bte, thalat-ihracat denklii, karlksz para basmama ve 0 enflasyon ile tm bunlarn sonucunda elde edilen yksek kalknma hz. 1930lu yllarda ncelikli ama kalknma olmutur. Bununla birlikte dnemin kalknma anlay, sadece ekonomik alanla snrl kalmam, eitim ve kltr de dahil olmak zere toplumsal yaamn dier alanlarn da iermitir. Nitekim bylesi bir kalknma anlay erevesinde, Celal Bayar Bankas ynetiminden, 1932de nce ktisat Vekilliine, 1937de Babakanla getirilmitir. smet nnnn yerini Celal Bayarn almasnda lkede ncelikli hedefin kalknma ynnde deimesi belirleyici olmutur. 1936 tarihli kinci Sanayi Plannda dnemin ktisat Vekili Celal Bayar, Trkiye iin endstrileme bir milli varlk savadr, bir milli mdafaa mcadelesidir ve hi bir fedakarlk ve sknt bu milli mcadelenin neticesiyle mukayese edilemez ifadesiyle dnemin kalknma anlayn net bir ekilde ortaya koyuyordu. Bu dnemde kalknmann planl bir anlay erevesinde yrtlmesi benimsenmitir.
Cumhuriyet Halk Partisi - 11 / 30 30.12.2010

12

Bu erevede be yllk sanayi planlar uygulamas balatlm ve izlenen sanayileme politikas genel hatlaryla ithal ikameci bir nitelik tamtr. Bu kapsamda ncelikli olarak dokuma, eker, imento, kat, ie cam, demir elik vb. alanlarda byk lekli kamu iletmeleri kurulmutur. Bu dnemde kurulan fabrikalardan bazlar unlardr: Alpulu eker Fabrikas (1926), Uak eker Fabrikas (1926), Bnyan Dokuma Fabrikas (1927), Eskiehir eker Fabrikas (1933), Turhal eker Fabrikas (1934), Bakrky Bez Fabrikas (1934), Konya-Ereli Bez Fabrikas (1934), Kayseri Bez Fabrikas (1934), zmit Birinci Kat ve Karton Fabrikas (1936), Karabk Demir-elik Fabrikas (temel atma, 1937), Ereli Bez Fabrikas (1937), Gemlik pek Fabrikas (1938), Bursa Merinos Fabrikas (1938). Bu dnemde ayrca i pazarn olumas asndan byk nem tayan ulam politikalarna ve ncelikli olarak da demiryollar yapmna byk nem verilmitir.

CHP Avrupann Faistleriyle Deil, lerici ve Demokrat Partileriyle likilerini Gelitirmitir

CHP 1215 Austos 1933 tarihlerinde Sofyada toplanan 9uncu Radikal Demokratlar Kongresine katlmtr. Daha nceki yllarda da radikal demokratlarn bir kongresine (1927) CHP Genel Sekreteri Saffet Bey (Arkan) mahit olarak katlmtr. CHPnin 1927 tarihli Byk Kongresinde, radikal partilerin oluturduu birlie dorudan katlma fikri reddedilmitir. Ancak, 1933 tarihinde yaplan kongreye katlmalarndan da anlalaca zere, CHF bu kongrelere mahit olarak katlmaya devam etmitir. Sofyada toplanan kongrede; isizlik, ii cretleri ve gmrk duvarlar konular ele alnmtr. Gmrk duvarlarnn kaldrlmas, Avrupa gmrk birlii ve tek paral uluslar aras bir bankann kurulmas Avrupa Federasyonu iin aamalar olarak nerilmitir. Kongrede alnan siyasal kararlar ise; Demokrat bir hkmet usulnn memleketlerin itimai tekilatnda manevi ve fikri teriki mesaiyi mmkn klaca, nk ancak byle bir usuln btn vatandalarn kanun nnde beraberliini, mahkemelerin istiklalini ve sz ve matbuat hrriyetini temin eyliyecei belirtilmektedir. Radikal ve Mmasili Frkalarn Beynelmilel tilafnn Avrupada ykselen totaliter rejimler karsnda ilerici ve demokrat Avrupay savunmalar, Avrupa Birliinin temellerini tekil edecek fikirleri gndeme getirmeleri son derece nemlidir. Trkiyedeki Kemalist iktidar temsil eden CHPnin bu rgtle iliki ierisinde olmas, Cumhuriyetin kurucularnn fikri temellerinin ortaya konmas asndan anlamldr.

2. Dnya Sava Genel Eilim Totaliter Rejimler iken, CHP Trkiyeyi Demokrasiye Tamtr
Birinci ve kinci Dnya Sava aras dnemde dnyada yaanan genel eilim totaliter (faist ve komnist) rejimlerin ykselite olmasdr. Kemalist Trkiyenin bu tarz partilerle iliki kurmak yerine radikal/ilerici ve demokratik partilerle iliki kurmas ve dnya konjonktrnn tersine iki kez ok partili rejim denemesinde bulunmas ve iktidar kaybetme pahasna ok partili rejimi nc denemede baarmas dikkat ekicidir.

Cumhuriyet Halk Partisi

- 12 / 30 -

30.12.2010

13

Birinci Dnya Sava ile kinci Dnya Sava arasndaki dnemde demokratik lkelerin saylar hzla azalmtr. Nitekim 1922 ylnda 64 bamsz devletten 29u demokratik (yzde 45,3) lke niteliinde iken, 1942 ylnda 61 devletten sadece 12si demokratik (yzde 19,7) rejimlere sahiptir. Demokratik lkelerin oran 19221942 arasndaki dnemde yzde 56,6 azalmtr. Anlan dnemde dnyada genel eilim hzla totaliter rejimlere gei ynnde iken, Trkiyenin ylmadan ok partili rejime geme abalarnn ve demokratikleme giriimlerinin nemle alt izilmesi gerekmektedir. CHPnin lkemizin adalama srecindeki misyonunun doru okunmas ve anlalmas asndan bu dnemde yaananlarn doru zmlenmesi byk nem tamaktadr.

CHPnin Millet ve Milliyetilik Anlay Hibir Zaman Irk Temeline Dayal Olmamtr
Yeni Trkiyenin millet ve milliyetilik anlay, 1924 Anayasasnda net bir ekilde yer almaktadr. Anayasann 88nci maddesi yledir: Trkiye ahalisine din ve rk fark olmakszn Trk itlak olunur. Trkiyede veya harite bir Trk babann sulbnden doan veyahut Trkiyede doup da memleket dhilinde ikamet ve sini rde vuslnde resmen Trkl ihtiyar eden veyahut vatandalk kanunun mcibince Trkle kabul olunan herkes Trktr. Trklk sfat kanunen muayyen olan ahvalde izahe edilir. Anayasa TBMMde tartlrken millet ve milliyetilik konusunda iki milletvekili iki farkl nerge vermitir. ki deiiklik nergesi de TBMMce kabul edilmemitir. Bunlardan birincisi Mersin milletvekili Niyazi Beyin nergesidir: Efendim, kanunun birok yerinde Trkiye kelimesi vardr. Kanuni Esasi Encmeni ile de grtk. Onlar da bunu kabul ediyorlar. Tebaya Trk dedikten sonra Trkiye demek doru deildir. Esasen Trkiye tabiri talyancadan alnmtr ve Arabca bir kelimedir. Buna hi mahal yoktur. Trk devleti; Trk Tebas, Trk Byk Millet Meclisi, hepsi Trk, hepsi msavidir. Binaenleyh Trkeli suretinde tashihini teklif ediyorum. TBMM bakanlna verilen dier deiiklik nergesi Konya milletvekili Naim Hazma aittir: Maddenin birinci fkrasndaki Trk kelimesinin Trkiyeli eklinde tadil ve dier fkralarnn da buna gre tashih ve tanzimini teklif ederim. Atatrk, 1930 ylnda hazrlad Medeni Bilgiler kitabnda, millet kavramn ada deerler temelinde ve rklk dnda yle tanmlamtr: Millet; dil, kltr ve lk birliine dayanan siyasal ve sosyal bir topluluktur. Yine ayn kitapta Atatrk, Trkiye Cumhuriyetini kuran Trkiye halkna Trk milleti denir derken, milleti oluturan unsurlar arasnda rk ve dini saymam, lkedeki tm etnik gruplar kapsayan bir st kimlik milliyetilii tanm yapmtr.

Laiklik
Aclar grdk. Bunun nedeni, dnyann durumunu anlayamadmzdr Millet
Cumhuriyet Halk Partisi - 13 / 30 30.12.2010

14

kavramnn yan sra, Laiklik kavram da dnemin resmi metinlerinde tanmlanmtr: 1938 tarihli On Beinci Yl Kitabnda u tanma yer verilmektedir: Trkiye Cumhuriyeti, dinlerden ve dinlerin koyduu naslardan deil hayatn kendinden ve onun msbet icap ve ihtiyalarndan mlhem olarak ileyen bir devlet mekanizmasdr. Devlet ve dnya ilerinde dinin hibir tesiri yoktur. te bu prensibe laiklik derler. Laiklik konusu gnmzde olduu gibi, 1930lar Trkiyesinde de nemli bir yer tekil ediyordu. 1933 ylnda Bursada meydana gelen baz olaylar zerine Adalet eski Bakan Mahmut Esat Bey (Bozkurt) ilgin bir neride bulunmaktadr: Bence bugn dahi halli lazm gelen bir cihet vardr. Diyanet ilerinin yava yava devlet btesinden ayrlmas, yalnz devletin yksek nezareti altnda, fakat hususi varidatla, mesela Kanunu Medeniye uygun tesisatla idare edilmesi icap eder. Vaizlerin byk ehir imamlarnn Darlfnun ilahiyat ubesi mezunlar olmas ve lisan bilir kimseler arasndan seilmesi lazmdr. Kk ehir imamlarnn ise mevkileri ile mtenasip bir tahsil grmeleri Layiklii anlamalar ok faidelidir. Ge bir modernleme ve laik bir ulus ina etme hareketi olarak da tanmlanabilecek olan Trk Devriminin dnyevileme ve uygarlk balamndaki bak asn Atatrk, 1925te Kastamonuda yapt konumada yle ifade ediyordu: Aclar grdk. Bunun nedeni, dnyann durumunu anlayamadmzdr. Dncemiz, anlaymz uygar olacaktr. unun bunun szne nem vermeyeceiz. Uygar olacaz. Bununla vneceiz. Btn Trk ve slam dnyasna baknz. () Bizim de imdiye dein geri kalmamz ve sonunda son ykm amurunda batmz bundand. Be alt yl iinde kendimizi kurtarmsak, bu anlaymzdaki deiikliktendir. Artk duramayz; ne olursa olsun ileriye gideceiz. Geriye hi gidemeyiz. nk ileri gitmek zorundayz. Ulus aka bilmelidir; uygarlk yle gl bir atetir ki ona aldrmaz olanlar yakar ve yok eder. inde bulunduumuz uygarlk ailesinde yaratmz yeri bulacak ve onu koruyacak, ykselteceiz. Gnen, mutluluk ve insanlk bundadr. 200 yllk modernleme tarihimizin en kkl ve en radikal deiimlerinin yaand dnem, Tekeli-lkinin Kktenci Modernite Projesi dedii 19231950 yllar arasdr. Bu dnem, tek parti ynetiminin egemen olduu ve Atatrkn liderliinde (1938e kadar) Trk Devriminin gerekletii dnemdir. Sz konusu dnemde; geleneksel toplumun kurumlarnn yerini modern toplumun kurumlar almaya balamtr. Geleneksellii sembolize eden tarm ekonomisinin, dinsel-monarik devlet yapsnn, dinsel cemaatlere dayal toplum yapsnn ve krsal toplum yapsnn yerini sanayileme, ulus-devlet, aydnlanma, bireyselleme, kentleme, kurumsallama gibi modernleme kavramlar ve olgular almaya balamtr.

II. Tek Parti ktidarndan Muhalefete: CHPde Yenilenme ve Toplumcu Kimliin ne kmas
Trk Devriminin ncelikle lkeyi kurtarma giriimi, sonrasnda da bir modernleme projesi nitelii tad dikkate alndnda, bu hareketin doal sonucunun demokrasi olmas gerektii aktr. Nitekim, 19241925 yllarnda Terakkiperver Cumhuriyet Frkas
Cumhuriyet Halk Partisi - 14 / 30 30.12.2010

15

denemesi, 1930da Serbest Cumhuriyet Frkas denemesi, mstakil milletvekillii (19311939) ve Mstakil Grup (19391946) araylar demokrasinin yerletirilmesi giriimleri olarak deerlendirilmelidir. Trk Devriminin tamamlanmas 1950 seimlerinin drst ve gvenilir bir ekilde gereklemesi ve bunun neticesinde 27 yllk tek parti iktidarnn sorunsuz ve demokratik yollardan sona ermesi ile nemli lde gereklemitir. Bir tek parti ynetiminin kendi istei ile ok partili rejime ynelmesi ve iktidar muhalefete devri, o dneme kadar ve sonrasnda grlm bir uygulama deildir. smet nnnn ve dnemin CHP yneticilerinin bu abalar ile Cumhuriyet rejimi demokrasi ile tamamlanmtr. Sz konusu aba, o yllarda tm dnyada hayranlk ve sayg uyandrmtr. Nitekim, lkeyi igalden kurtaran, tam bamszl salayan ve Cumhuriyeti kuran CHP, demokrasiyi de kurmutur.

1950 Seimleri. 1950 seimlerine ilikin yasal dzenleme 16 ubat 1950 tarihinde kabul edilen Seim Kanunu ile yaplmtr. Bu kanun gizli oy, ak saym, yarg gvencesi ve Yksek Seim Kurulunun kurulmas gibi temel unsurlar ieriyordu. Bu yaps itibaryla ok nemli kazanmlar salyordu. Bir seim sisteminden beklenecek iki nemli ey olduu sylenebilir: Birincisi, seim gvenlii ve seimlerin drst bir ekilde yaplmasdr ki 1950 seim Kanunu bunu salyordu-. kincisi ise, temsilde adalettir. 1950 Seim Kanunu bunu tam olarak salamyordu.
CHPnin bunun farkna varmas ancak 1950 seimlerinden sonra oldu. Oylarn yzde 52sini alan DP, milletvekilliklerinin yzde 84n alrken, oylarn yzde 39unu alan CHP milletvekilliklerinin sadece yzde 14n alabilmitir. CHP, seim kanununun adaletsizliine uramtr. Alnan oylar asndan bakldnda arada byk bir fark yoktur. Hatta 27 yllk iktidarn vermi olduu ypranmlk ve kinci Dnya Savann getirdii skntlara ramen bu denli yksek oy alabilmek byk bir baar saylabilir. Nitekim, CHP, seimlerde yenilmitir ancak, ortada byk bir hezimet yoktur. Asl hezimet, parlamentoda temsil bakmndan ortaya kacaktr. Alnan oylarla karlan milletvekillerinin arasndaki dengesizlik ise, 1950li yllar boyunca yaanan sorunlarn temel nedenlerinden birini oluturacaktr. ounluk sisteminden nispi temsil sistemine gei ancak 1961 seimleriyle mmkn olabilecektir.

1950 Sonras Dnemde CHPnin Genlemesi ve Kitlesellemesi 1950 yenilgisi ve iktidardan dme, CHP asndan nemli bir dnm noktas nitelii tamaktadr. Bu dnemde Partinin genletirilmesi en nemli gndem maddelerinden biri haline gelmitir. Seim yenilgisinin hemen ertesinde Haziran 1950de toplanan CHP Kurultaynda Genel Bakan smet nnnn Genel Sekreter aday olan Nihat Erim ve emsettin Gnaltay karsnda Kasm Glek Genel Sekreterlie seilmitir. Glekin genel sekreterlie seilmesi geleneksel CHPliler iin srpriz olmutur. Yakn zamanlara kadar Milli ef ve Deimez Genel Bakan olan smet nnnn

Cumhuriyet Halk Partisi

- 15 / 30 -

30.12.2010

16

destekledii kii deil, Onun karsndaki kii genel sekreter seilmitir. Kasm Glek, genel sekreterlii dnemi boyunca lkenin drt bir yann dolaarak, CHPnin kitleselleme srecini balatmtr. Parti rgtnde sevilen, saygnl ve poplaritesi artan Glek, 19501959 yllar arasnda Genel Sekreterlik grevini srdrmtr. Glekin smet nnye ramen parti rgt tarafndan genel sekreter seilmesi ve 9 yl bu grevini srdrmesi partinin bu ksa srede parti ii demokraside salad gelimeyi gstermesi bakmndan byk anlam tamaktadr.
1954 Seimleri.

CHP, 1950 seimlerinin ardndan 1954 seimlerinde de arzu edilen baary salayamamtr. Ancak smet nnnn abalar ve Kasm Glekin genel sekreterlii neticesinde Parti, bir yandan rgt genletirmi, dier yandan da DPye kar muhalefeti arttrtm ve sertletirmitir. 1950lerin ilk yarsndan sonra ekonomideki olumlu havann bozulmaya balamas, artan yoksulluk ve ykselen enflasyon DP iktidarn zora sokmu ve parti iindeki ekimeler artmtr. CHP ise bu dnemde hzla glenmeye balamtr. Bu gelimelerin sonrasnda 1957 seimleri yaplmtr. 1957 Seimleri. Giderek otoriterleen, muhalefeti ve basn bask altna almaya alan DP, erkene ald seimlerde (1957) muhalefetin ibirlii yapmasn engellemitir. Seimlerde baz usulszlklerin yapld sklkla gndeme getirilmitir. Buna ramen muhalefet seimlerde oylarn arttrm ve DPnin oylar ilk kez yzde 50nin altna dmtr. Dier yandan muhalefetin oylar yzde 50nin zerine kmtr. 1957 Seimlerinde seim ittifak yaplabilmi ve seimler daha salkl yaplabilmi olsayd, DPnin seimleri kaybetmesi olasyd. Yine de 1950de 69, 1954te 31 milletvekili karabilen CHP, 1957de 173 milletvekili kararak nemli bir baar salamtr.
Demokratik yollarla iktidara gelen DPnin ilk yllarndan sonra giderek otoriterlemesi, ekonomik ve siyasal sorunlar arttka giderek bask rejimine ynelmesi ve basknn boyutlarnn basnn yan sra muhalefet partilerini de iine alacak ekilde genilemesi, demokrasiye ve parlamenter hayata byk zarar vermitir. DPnin 1958 sonlarnda giritii Vatan Cephesi uygulamas, lkedeki siyasal cephelemeyi arttrmtr. Babakan Adnan Menderes, 12 Ekim 1958de halk Vatan Cephesine katlmaya arrken, muhalefeti kin ve husumet cephesi olarak tanmlyordu. smet nn, Menderesin demokrasi kart sz ve uygulamalar karsnda Demokrasiye paydos demeye DP genel bakannn gc yetmeyecektir diyordu. Ancak TBMMde ve lke genelinde yrtlen muhalefete tahamml edemeyen DP, hem iddet eylemlerine ynelecek hem de muhalefeti ortadan kaldrmaya giriecektir. Mustafa Kemal Atatrkle birlikte Trkiye Cumhuriyetinin kurucusu, eski Babakan ve eski cumhurbakan smet nn, nasl Cumhuriyeti demokrasiyle tamamlamann admn sabr ve zveriyle attysa, nasl muhalefet yaplacann da sabrl bir rneini gstermitir.

Cumhuriyet Halk Partisi

- 16 / 30 -

30.12.2010

17

CHPnin Yenilenmesi
Genel olarak deerlendirildiinde 1950li yllar boyunca CHP byk bir dnm geirmitir. Bu dnemde bir yandan geni kitlelerle ilikilerini gelitirirken, dier yandan da demokrasinin, hak ve zgrlklerin temsilcisi haline gelmitir. Nitekim 1959 yl balarnda yaynlanan lk Hedefler Beyannamesi, Partinin geirdii deiimi aka gstermektedir. Bu bildirge, partinin halk ve toplumcu bir kimlik kazandn gstermektedir. Bildirgede yer alan balca hedefler unlardr:
q q

q q

q q

Anti-demokratik yasalar kaldrlacaktr. Anayasa; halk egemenlii, sosyal adalet, hukuk devleti ve toplumsal gvenlik esaslarna bal kalnarak deitirilecektir. Devlet bakanl tarafszla kavuturulacaktr. Yasama organnn yrtme zerindeki denetimi fiili ve etkin bir hale getirilecektir. kinci Meclis (Senato) kurulacaktr. Yarg denetimi btn idari tasarruflar kapsayacaktr.

Vatan Cephesi, Tahkikat Komisyonu ve renci olaylar ile doruk noktasna ulaan DPnin bask rejimine kar kan CHP, halkla iyi ilikiler kurmutur. 27 Mays ncesinde CHP ile birlikte aydnlar, niversite retim yeleri, niversite rencileri ve Ordu mensuplar DP iktidarna kar alenen tepki gstermeye balamlardr. Basna ve muhalefete bask, iktidarn anti-demokratik uygulamalar, Vatan Cephesi, ekonominin ktye gitmesi, enflasyon, fiyat artlar karsnda memurlarn gelir kayb, yoksulluk ve d politikada yaplan yanllar CHPnin daha da glenmesini salamtr. CHPnin, lk Hedefler Beyannamesindeki vaatleri ise, 1961 Anayasas ile nemli lde gerekletirilmitir.

III. Ortann Solu

CHPnin 1950de iktidar DPye brakmas ile birlikte bir dnem kapanm ve yeni bir dnem balamt. 1950de balayan ve 1980de sona eren bu 30 yllk dnem, 1960 ve 1980 yllarnda olmak zere iki askeri darbeyi iinde barndran bir dnem olmutur. 12 Mart 1971deki ara rejim dnemini de eklersek bu dnemde demokrasinin kesintiye urad mdahale sz konusudur. Trk demokrasisinin iki darbe ve bir mdahale ile kesintiye uramas, CHPnin Trkiyede, srarl, kararl ve uygulamal olarak srdrd demokrasi araylarna ramen yaanmtr. 1961 Anayasasyla gvenceye alnan zgrlkler, toplumsal sorunlarn artt bir ortamda bir yandan kitlelerin hzla siyasallamasna, dier yandan da CHPnin toplumsal muhalefetle kucaklamasna uygun bir ortam salamtr. 1960l yllarda CHP, arpk bir ekilde gelien g, kentleme, sanayileme ve kapitalistleme dinamiklerinin bir sonucu olarak ortaya kan ve derin eitsizlikleri iinde barndran toplumsal tabakalama srecinde, krda kentte,
Cumhuriyet Halk Partisi - 17 / 30 30.12.2010

18

sanayide tarmda her alanda ezilen kitlelerden yana tavrn ak bir ekilde koyarak siyasal yelpazedeki yerini net bir ekilde belirlemitir. Bu dnemde CHP yoksul, ezilen, emeki kesimlere umut olacak yeni siyasal almlar yaparak siyasal yelpazede sosyal adaleti, demokrasiyi, eitlii, dayanmay ve adil paylam temel alan sosyal demokrasi izgisine oturmutur. Nitekim, 1950ye kadar olan dnemde Devleti, Cumhuriyeti ve Demokrasiyi kuran parti misyonunu baaryla tamamlayan CHP, 1950 sonras yeni dnemde yaygnlaan yoksullar ve ezilen kesimleri koruyan ve bylelikle toplumsal muhalefet kimlii ne kan bir parti niteliine dnmtr. lk misyonunu tamamlayarak 1950de iktidar teslim eden CHP iin yeni iktidar umudu 1965te Ortann Solu Politikasyla balamtr. 1965 ncesindeki gelimeleri ise Ortann Solunun hazrlk evresi olarak deerlendirmek gerekir. Nitekim, 1950lerin sonunda Hrriyet Partisi ile CHPnin birlemesi ve bu partiden Turan Gne, Turhan Feyziolu gibi isimlerin CHPye katlmas nemli bir adm olmutur Bir bakas da, geni kitlelerle iletiimi gl bir politikac olan Kasm Glekin varldr. En nemlisi de CHPnin bir muhalefet partisi olarak, halkla, kitlelerle yakndan ve scak diyalog kurabilmesidir. 1959 ylndaki lk Hedefler Beyannamesi, Ortann Soluna giden dikkat ekici bir kilometre tadr: Anayasa tartmalar, Senato, Anayasa Mahkemesi, sendikal rgtlenme, alanlara grev hakk tannmas, seim sisteminin demokratikletirilmesi (nispi temsil sistemi) Bu hedefler, 27 Mays Anayasas ile gerekletirilmitir. Ancak, askeri mdahale CHPyi tek bana iktidara gelmekten uzaklatrmtr. Bilakis, askeri mdahale CHPye oy kaybettirmitir. zerinde durulmas gereken nemli bir konu da smet nnnn Menderes, Zorlu ve Polatkann idamlarn nlemeye ynelik abasdr. Bu abalar baarsz olsa da, Talat Aydemirin iki darbe giriimi nnnn babakanl dneminde nlenmitir. Buna ramen askeri mdahalenin ve idamlarn CHPye mal edilmesi, CHPnin 1961 seimlerinden tek bana iktidar olarak kmasna engel olmutur. 1957 seimlerindeki oylarnn gerisine dmesine ramen CHP seimlerden birinci parti olarak km ve Seimler sonrasnda Cumhuriyet tarihinin ilk koalisyon hkmeti kurulmutur. 27 Mays olmasa belki CHP, 1961 seimlerinden iktidar olarak kabilirdi. 19611965 dnemindeki CHPnin arlkta olduu koalisyon hkmetleri ve bu hkmetlerin izledii politikalar Ortann Solu politikalarnn habercisi olmutur.. 1965 seimlerinin hemen ncesinde smet Paann CHPnin Ortann Solunda olduunu beyan etmesi nemli bir balangtr. Bu dnemde Adalet Partisinin (AP) Ortann Solu yaklamna ynelik maniplatif cevab ise gecikmemitir: Ortann Solu, Moskovann Yolu!

Cumhuriyet Halk Partisi

- 18 / 30 -

30.12.2010

19

1961 seimlerinden istenilen sonucun alnamam olmasnn da etkili olduu bir ortamda, Trkiye ve dnya konjonktrndeki deimeler de dikkate alnarak yapsal bir deiime gidilmitir. Bu dnemde dnyada ve Trkiyede sosyalist dnceler byk ilgi grmeye balamtr. zellikle nc Dnya lkelerinin smrgecilie kar bamszlklarn kazanarak sosyalist eilimli rejimler kurmalar dikkat ekici olmutur.

1961 seimlerinden istenilen sonucun alnamam olmasnn da etkili olduu bir ortamda, Trkiye ve dnya konjonktrndeki deimeler de dikkate alnarak yapsal bir deiime gidilmitir. Bu dnemde dnyada ve Trkiyede sosyalist dnceler byk ilgi grmeye balamtr. zellikle nc Dnya lkelerinin smrgecilie kar bamszlklarn kazanarak sosyalist eilimli rejimler kurmalar dikkat ekici olmutur.

Kbrs Sorunu ve Johnson Mektubu

1960 sonrasnda d politikada Trkiyeyi en fazla megul eden konularn banda Kbrs Sorunu gelmektedir. Bu sorun nedeniyle, kinci Dnya Sava sonrasnda Sovyetler Birlii tehdidi ile balayan ABD ile iyi ilikiler, Johnson Mektubu ile tehlikeye girmitir. Zira, ABD, Trkiyeye verdii silahlarn Kbrsta kullanlmasna izin vermiyordu. smet nn, Yeni bir dnya kurulur, Trkiye de orda yerini alr diyerek Trkiyenin Bat ile olan ittifaknn tartlabilir olduunu aklamtr. Bu tavr, nn hkmetlerinin sonunu getirse de, lkenin o dnemdeki antiemperyalist dnce ortamyla uygunluk gstermitir. Hatta, CHPnin sol politikalaryla paralellik arz etmitir.

Artan zgrlkler, Solun Ykselii ve Ortann Solu Alm

1961 Anayasasnn getirdii geni zgrlkler ortam, sola dnk yeni almlara da frsat tanmtr. Bunlardan biri Trkiye i Partisinin (TP) kurulmasysa, dieri de 1930lardaki Kadro hareketinden esinlenen bir grup aydnn nce Yn Dergisini (19611967) ve ardndan da Devrim Gazetesini (19691971) karmalardr. Bu dnemde esas tartma ise CHP iinde yaanmtr. smet nnnn Ortann Solu yaklamn sadece bir slogan olarak kulland ve iinin de doldurulmayacan dnenler olmutur. Ancak, gelimeler bu ynde olmamtr. Zira CHP, bu dnemde samimi olarak deien dnya ve lke koullarna uyum salamay arzulamaktayd. Trkiyenin sanayileme srecine girmesi ve sanayilemeyle birlikte emeki kesimlerin artmas, gle birlikte yaanan kentleme sreci ve kentli nfus orannn hzla ykselmesi CHPnin ideolojik yenilenmesini derinden etkileyen olgulardan balcalardr. CHP, Cumhuriyetin kurulu aamalarnda izledii snflar st ve ulusal bir parti olma izgisini, yeni dnemde dar gelirli, emeki kesimlere doru yneltmitir. CHPnin bu dnemdeki politikasnda emein ncelii, eitlik ve toplumsal
Cumhuriyet Halk Partisi - 19 / 30 30.12.2010

20

adalet konular bata geliyordu. Toprak leyenin, Su Kullanann sylemi, Haka Dzen, Bu Dzen Deimelidir eklinde devam etmitir CHPnin sol bir parti olduu tezi, aslnda ok partili yaama geilen yllarda da gndeme gelmitir. Partinin ideolojisini ortaya koymaya alan smail Hsrev Tkin, 1946 ylnda CHPyi DPnin solunda bir parti olarak tanmlamaktayd: Cumhuriyet Halk Partisinin toprak davasn ele al tarz, ii sal, ii tekilat, sosyal yardm, sosyal sigorta ilh. ilerini kanunlarla dzenleme yolunda ald tedbirler sol admlardr. Halbuki Demokrat Parti, zel teebbslerin bu gibi mkellefiyetler altna girmesini tervi etmemektedir. Bu itibarla btn sosyal tatbikatiyle Cumhuriyet Halk Partisi, Demokrat Partinin solunda yer alm bulunmaktadr. Daha nce DPnin solunda yer aldn syleyen CHP, 1960larda TPin sanda, ortann solunda yer alarak, ideolojik yapsn yeniden belirlemitir. Trkiyenin snfsal yapsndaki deimeler de CHPnin ortann solu politikasn benimsemesinde etkili olmutur. Ticaret burjuvazisinden sanayi burjuvazisine geiin hz kazanm olmas, ii snfnn ve sendikalarnn glenerek etkinliini arttrmas, CHPnin tercihini emeki snflardan yana yapmasnda belirleyici olan unsurlardan balcalardr. Ortann Solu terimi, nn tarafndan 1965te ortaya atldnda sadece bir sylem nitelii tayordu. Ancak, ii bo olan bu terimin ierii giderek dolduruldu ve partinin ideolojik kimliine dnt. nnye gre Ortann Solu, CHPnin kendi znde, 1923teki kurulu ruhunda var olan bir niteliktir. Bu dnce, CHPde demokratik sol/sosyal demokrat politikalar retilmesinin balang noktas olmutur. 19651972 dneminde parti iinde eitli gruplar ortaya kmtr. smet nn, bu gruplar arasnda srekli olarak denge kurmaya almtr. Ancak, gruplar her zaman uzlatrmak da mmkn olmamtr. Bu durum Feyziolu ve Kemal Satr rneklerinde olduu gibi partiden kopular da beraberinde getirmitir: Sz konusu gruplar yle sralayabiliriz: Feyziolu grubu, Satr grubu, Nihat Erim grubu, nc Dnyaclar (Muammer Erten-Hdai Oral) ve Ecevit/Ortann Solu grubu. Ecevit grubu, Ortann Solu deyimine ierik kazandrmak istiyordu. Bu grubun temel sylemlerini birka balk halinde sralamak mmkndr:
q q q q

Halka dayanmak, gvenmek, Demokrasiyi tm ynleriyle benimsemek, Cunta ve darbelerin karsnda olmak, Ezilenlerden, alanlardan, emekilerden yana olmak.

Gruplar aras mcadelede, smet nnden sonra Partinin bana kimin geecei kavgasnn da etkili olduu grlmektedir. Ayrca, kiisel ekimeler de etkili olmutur. Ancak, temel srkleyici faktr, partinin ideolojik yenilenmesidir. Sz konusu ideolojik yenilenme CHPde Eceviti nce Genel
Cumhuriyet Halk Partisi - 20 / 30 30.12.2010

21

Sekreterlie ardndan da Genel Bakanla tamtr.

Genel Sekreter Blent Ecevit ve Ortann Solu Adalet Partisinin tek bana iktidar olduu 19651969 yllar arasnda CHP, bir yandan parti ii muhalefetle uramak zorunda kalrken, dier yandan da iktidar partisiyle mcadele etmitir. Bu savata smet nn geri planda kalrken ve denge siyaseti izlerken, Parti Genel sekreterliine seilen Blent Ecevit n plana kmtr. Yaplan saldrlara Blent Ecevit karlk vermitir.
1966 ylndaki 18. Kurultay ortann solcular ile ortann saclar arasndaki yarmaya sahne olmutur. Kurultaydan ortann solcular galip kmtr. Blent Ecevit Kurultayda yapt konumada unlar sylemitir:

Ortann soluna kar koyanlar Atatrk ilkeleriyle elime halindedirler. Bir parti, toprak reformuna bildirgesinde yer verince, grev hakkn salaynca, petrol milliletirmeye alnca ortann solundadr. Ortann solu nnnn dedii gibi partinin sosyal yenilemenin bilincine var demektir. Devletilii daha ileri gtrmek gerekir. Yabanc irketlerin petrolmz ipotek altna almalarna kar mcadele ediyoruz. () Ortann Solu yznden seim kaybetmedik. ve d smrcleri karmza aldmz iin kaybettik. Gene bunlar karmza alacaz. nk Trk halknn kurtuluu buradadr. 1970li YllarToprak leyenin, Su Kullanann Bu Dzen Deimelidir 1969 seimlerinde de AP karsnda yenilgiye urayan CHP, 1970li yllarda syleminde nemli bir yer tutan toprak ileyenin, su kullanann ilkesini ne karmtr. Bu ilke ile CHP, APnin oy kayna olan kylye ynelerek byk ilgi ve toplumsal taban kazanmtr.
Mevcut dzenden ikayeti olanlarn hakl tepkilerini dile getirerek, Bu dzen deimelidir sloganyla alternatif araylara ynelen CHPnin demokratik solda zm nerileri aray bu yllarda hz kazanmtr. Parti yayn brorlerin yan sra zgr nsan dergisi bu fikirlerin dile getirildii ve tartld nemli platformlardan biri olmutur. Partinin aydnlarla birlikte tartt ve zm arad konulardan ncelikli olanlarn banda tarm dzeni gelmekteydi. Toprak reformunun yaplmasnn zorunluluu belirtiliyor; tarm kooperatifilii ve tarmda vergilendirme konular ileniyordu.

Blent Ecevit, Ziya Gkalp Mlayimin Tarmda Dzen Deiiklii adl kitabna yazd nszde, Daha ileri, daha insanca bir toplum dzeni kurabilmek iin ilkin, tarm dzenini deitirmek gerekir ifadesini kullanmtr. Toprak reformu hedefi kyllerce o kadar benimsenmitir ki, yer yer fiili toprak igalleri balam; kylerde bu konuda tabelalar dikilmi, duvarlara yazlar yazlmtr: Buras toprak reformu blgesidir ya da Bu kyde toprak reformu mcadelesi yaplmaktadr. CHPli politikaclar bu eylemler srasnda gerektiinde kylyle, gerektiinde grev srasnda iiyle yan yana, omuz omuza mcadele etmilerdir. O dnemin koullarnda bu

Cumhuriyet Halk Partisi

- 21 / 30 -

30.12.2010

22

olaan bir durumdur. Zira, lke ve dnyann iinde bulunduu koullar kitleleri artan oranda siyasetin iine ekmitir..
1969 seimlerinde de AP karsnda yenilgiye urayan CHP, 1970li yllarda syleminde nemli bir yer tutan toprak ileyenin, su kullanann ilkesini ne karmtr. Bu ilke ile CHP, APnin oy kayna olan kylye ynelerek byk ilgi ve toplumsal taban kazanmtr. Mevcut dzenden ikayeti olanlarn hakl tepkilerini dile getirerek, Bu dzen deimelidir sloganyla alternatif araylara ynelen CHPnin demokratik solda zm nerileri aray bu yllarda hz kazanmtr. Parti yayn brorlerin yan sra zgr nsan dergisi bu fikirlerin dile getirildii ve tartld nemli platformlardan biri olmutur. Partinin aydnlarla birlikte tartt ve zm arad konulardan ncelikli olanlarn banda tarm dzeni gelmekteydi. Toprak reformunun yaplmasnn zorunluluu belirtiliyor; tarm kooperatifilii ve tarmda vergilendirme konular ileniyordu. Blent Ecevit, Ziya Gkalp Mlayimin Tarmda Dzen Deiiklii adl kitabna yazd nszde, Daha ileri, daha insanca bir toplum dzeni kurabilmek iin ilkin, tarm dzenini deitirmek gerekir ifadesini kullanmtr. Toprak reformu hedefi kyllerce o kadar benimsenmitir ki, yer yer fiili toprak igalleri balam; kylerde bu konuda tabelalar dikilmi, duvarlara yazlar yazlmtr: Buras toprak reformu blgesidir ya da Bu kyde toprak reformu mcadelesi yaplmaktadr. CHPli politikaclar bu eylemler srasnda gerektiinde kylyle, gerektiinde grev srasnda iiyle yan yana, omuz omuza mcadele etmilerdir. O dnemin koullarnda bu olaan bir durumdur. Zira, lke ve dnyann iinde bulunduu koullar kitleleri artan oranda siyasetin iine ekmitir..

nc Genel Bakan Blent Ecevit

12 Mart muhtrasna (1971) kar kan Blent Ecevit, muhtradan sonra Nihat Erim tarafndan kurulan hkmete, CHP tarafndan bakan verilmesine kar kmtr. stei Genel bakan nn tarafndan kabul edilmeyince, Parti Genel Sekreterliinden istifa etmitir. Blent Ecevit, parti ynetiminden ayrlmakla beraber parti ile ilgisini hibir zaman kesmemitir. Bilakis, Parti rgt ile olan ilikisini pekitirme yoluna gitmitir. Mays 1972de toplanan CHP 5. Olaanst Kurultaynda Blent Ecevit ve smet nn kar karya geldiler. smet nn, Ya ben, ya Ecevit derken Blent Ecevit konumasnda unlar sylyordu: Ak sylyorum, demokratik bir partinin kanunlara saygl zgr yeleri mi olacaz, yoksa kapkullar m olacaz? Karar sizindir. Kurultayda Blent Ecevit ekibi gvenoyu ald. Bu nedenle de smet nn genel bakanlktan ayrld. 14 Mays 1972 tarihinde yaplan genel bakanlk seiminde Blent Ecevit, delegelerin oylarnn byk bir blmn alarak Mustafa Kemal Atatrk ve smet nnden sonra CHPnin nc genel bakan oldu.
Cumhuriyet Halk Partisi - 22 / 30 30.12.2010

23

Blent Ecevit genel bakan seildikten sonra, 12 Mart ara rejim hkmetinden ekilme karar ald. Bu karardan ksa bir sre sonra da Kemal Satr ve arkadalar partiden ayrld. Cumhuriyeti Partiyi kuran Satr ve arkadalar, daha sonra Turhan Feyziolunun kurduu Gven Partisi ile birleerek, Cumhuriyeti Gven Partisini oluturdular.

1973 Seimleri ve CHP-MHP Koalisyonu

CHP, 1973 seimlerine Blent Ecevitin liderliinde girdi. Seimlere dzen deiiklii sylemleri ile giren CHPnin slogan ve seim ncesinde hazrlad ayrntl bildirge, Ak Gnlere adn tayordu. Haka bir dzen kurulmasn isteyen CHP, seim bildirgesinde ayrntl bir program sunuyordu. CHP, bu srete kitlelerle salad kaynama neticesinde yzde 33,3 oy alarak seimlerden birinci parti olarak kmtr. TBMMye 185 milletvekili ile girmi olmakla birlikte, tek bana iktidar olamad. AP ile koalisyon gereklemeyince, Necmettin Erbakann liderliindeki Milli Selamet Partisi ile koalisyon hkmeti kuruldu. Yapsal uyumazlklarn youn olarak yaand bu koalisyon hkmeti 9 ay kadar srd. (Ocak-Eyll 1974). Hkmetin ksa mrl olmasna ramen, bu dnemde Kbrs Bar Harekat gerekletirilmi ve Kbrs karmas Blent Ecevite mthi bir karizma salamtr. Dier yandan, koalisyonun bozulmasyla erken seimi amalayan Blent Ecevitin bu dncesi gereklememitir. Aylar sren hkmet krizinden sonra sa partilerin oluturduu Birinci Milliyeti Cephe (MC) hkmeti kurulmutur (19751977). Koalisyonun byk orta ise Sleyman Demirelin liderliindeki AP olmutur.

1977 Seimleri: CHP Zirvede

Bu dnemde CHP, baarl bir muhalefet performans sergileyerek 1977 seimlerinde tarihinin en yksek oyunu almtr: yzde 41,9. Ancak, seim sistemi CHPnin tek bana iktidar olmasna izin vermemitir. Salt ounluu salamak iin 226 milletvekili gerekiyordu. CHP ise 213 milletvekilinde kalmt. 13 milletvekili eksikti. Bu arada kurulan CHP aznlk hkmeti gvenoyu alamaynca, kinci MC hkmeti kuruldu. Bu hkmet de ksa mrl oldu. APden 11 milletvekili transfer eden ve CGP ile DPnin desteini alan CHP, Ocak 1978de zor da olsa bir hkmet kurdu. MC iktidar sonrasnda hkmet kuran CHP, byk sorunlarla kar karya kald. Ancak, kurulan hkmet yeterince gl olamamtr.

12 Eyll ncesi 1970lerin son yllarnda terr byk boyutlara ulam, ekonomik ambargo ve dviz darl nedeniyle karaborsa, enflasyon ve ekonomik bunalm artmt. Halk bunlarn zmn beklerken, sorunlar katlanarak byd. Faili mehul cinayetler hzla artt. Mevcut durum CHP hkmetinin itibarn yitirmesine yol aarken, 1979 sonbaharnda yaplan milletvekili ara ve senato ksmi seimlerinde oy kaybetmesine neden oldu. CHP yerini Demirel aznlk hkmetine brakt. Bu hkmet dneminde Cumhurbakanl seimleri var olan sorunlara ek

Cumhuriyet Halk Partisi

- 23 / 30 -

30.12.2010

24

olarak ortaya kt. nk, Nisan 1980den Eyll ayna kadar aylarca cumhurbakan seilememiti. 24 Ocak 1980de kabul edilen ekonomik politikalarn uygulanmasnn ancak otoriter bir ortamda uygulanabilecek olmas, partilerin, kitlelerin ve sendikalarn gsterecei tepkilerin ortadan kaldrlmas 12 Eyll mdahalesinin nedenleri arasnda saylmaldr. 12 Eyll askeri mdahalesinin yaplmasn kolaylatran bir baka unsur da, uluslararas konjonktr olmutur. ran ve Afganistanda ABD ve Bat kart glerin iktidara gelmesi, Trkiyedeki mdahalenin nn at sylenebilir.

IV. CHP Yeniden

1992 ylnda DYP-SHP koalisyon hkmeti dneminde yaplan bir yasal dzenlemeyle 12 Eyll sonrasnda kapatlan siyasal partilerin yeniden alabilmeleri nndeki yasal engeller ortadan kaldrlmtr. Bylece 9 Eyll 1923teki ilk alndan 69 yl sonra, 9 Eyll 1992de CHP yeniden almtr. 12 Eyll ncesindeki 1979daki delegeleriyle toplanan CHP Kurultay, CHPnin ayn ad ve amblemle almas kararn almtr. Genel Bakanla ise Deniz Baykal seilmitir. CHPnin yeniden almas, Trk solunun CHP ats altnda yeniden toparlanmas, Trkiyedeki sol birikimin yeniden yaplanmas ve yenilenmesi asndan nemli bir frsat salamtr.

CHP, 1994 Program ve Yeni Sol

Yeni Sol anlayla yeniden siyaset arenasnda yerini alan CHP, Parti politikalarn Yeni Sol anlayna gre ekillendirmitir. Bu dnemde sosyal demokrat dnyadaki ekonomi anlayna yeni bir yaklam getirilerek sadece eit paylaan deil, ayn zamanda reten bir ekonomi hedeflenmitir. Srdrlebilir bir kalknma anlay erevesinde byyen ulusal ekonomi iinde, tm toplumsal kesimleri dikkate alarak adaletli bir gelir dalm ngren bir yaklam ortaya konulmutur. Ayrca, 1994 ylnda yaplan Kongrede 1976 Program Trkiyenin gncel ihtiyalarna uyarlanarak yeniden ele alnm ve Partinin Sosyalist Enternasyonal yelii yenilenmitir. 1994 Programyla Trkiyenin sosyal, kltrel, ekonomik ve siyasal sorunlarna, ada sosyal demokrasinin ilkeleri ve deerleri ile Trkiyenin zgn koullar erevesinde somut neriler gelitirilmitir. Bu kapsamda kimsesizlerin kimsesi olan Sosyal Devlet anlay n plana karlmtr. Programda nemle yer verilen ve alm salanan balca konular unlardr:
q q q q q

cretsiz ve yksek nitelikli eitim ve salk hizmetleri sunumu, Sendikal hareketlerin ve rgtlln glendirilmesi, Eitliki bir gelir dalmnn salanmas, Yoksullukla mcadele politikalarnn kapsaml bir ekilde uygulanmas, niter devlet yaps iinde kltrel ve etnik eitliliin zenginlik olarak grlmesi ve varlnn garanti altna alnmas,
- 24 / 30 30.12.2010

Cumhuriyet Halk Partisi

25
q q q q

q q

Krt sorununun zmlenmesi, AB yelii erevesinde gerekli olan mevzuat deiiklikleri, lm cezasnn ve Devlet Gvenlik Mahkemelerinin kaldrlmas, retim yelerinin ve niversite rencilerinin aktif siyasete katlmalarnn nndeki engellerin kaldrlmas, Olaanst Hal uygulamalarna son verilmesi, Dnce ve ifade zgrlnn nndeki engellerin kaldrlmas.

Programn nceliklerinden de grlecei zere CHP, son yllarda haklar ve zgrlkler alannda elde edinilen kazanmlarn arkasndaki balca itici g olmutur. Yine o dnemde CHP, milletvekili dokunulmazlnn kaldrlmasn ve krs dokunulmazlyla snrlandrlmasn programna alm ve yolsuzluklar nlemek zere Parlamentoda kanun teklifleri vermitir. Demokratikleme srecini hzlandrlmasna katk salayacak, kadn erkek eitliinin nndeki engelleri kaldrlacak almalar balatmtr. Bu kapsamda evlilikte mal ortakl ilkesinin hayata geirilmesi iin youn aba harcamtr. Her zaman insan hak ve zgrlklerini n planda tutan CHP, Bosna-Hersekte yaanan savaa ve etnik temizlik uygulamalarna dikkat ekmitir. Bu kapsamda CHP Genel Bakan Deniz Baykal Bosna-Herseke giderek orada yaananlar Trkiyenin gndemine tamtr. lke iinde ise, ok sayda masum insanmzn hayatn kaybetmesine neden olan PKK terrne kar, hem blge halknn, hem de terrle mcadele eden gvenlik glerinin yannda olduunu belirten politikalar izlemitir. Yeniden aldktan sonra girdii ilk seim olan 1994 ylndaki Yerel Seimlerde yzde 4,6 oy oranna sahip olmu ve 5 ilde belediye bakanlklarn kazanmtr.

SHP-CHP Birlemesi
18 ubat 1995te SHP ile CHP birleerek, Genel Bakanla Hikmet etin getirilmitir. 7 ay sonra 9 Eyll 1995te yaplan Olaan Kurultayda Deniz Baykal yeniden Genel Bakanla seilmitir. SHPnin 4,5 yldr DYP ile birlikte srdrd koalisyona son vererek seim karar alnmasn salayan CHP, DYP ile seime kadar 54 gnlk yeni bir seim hkmeti kurmutur. ki ay bile bulmayan bu hkmet dneminde Kardak Krizi baaryla ynetilmitir.

28 ubat Sreci: Ne Laiklikten dn Ne de Darbe

19961999 yllar arasndaki dnem Trkiyede iin sancl bir dnem olarak tarihteki yerini almtr. Zira, bu dnemde Refah partisi ile Doru Yol Partisi koalisyonu Trkiyeyi ok tartmal bir srecin iine sokmu ve bu srecin sonucunda 28 ubat sreci yaanmtr. Rejim tartmalarnn en youn olarak yaand dnemlerden birisi olarak tarihe geen bu dnemde CHP ok
Cumhuriyet Halk Partisi - 25 / 30 30.12.2010

26

nemli bir ilev grmtr. Parlamentonun 49 milletvekiliyle beinci partisi olarak, rejim kayglar ve darbe sylentileri arasnda skm Trkiyenin, bu dnemden bir kesintiye uramadan kabilmesi iin zel gayret sarf etmi, her iki konuda da mevcut partilerden farkllamtr. Rejim deiiklii iin aba harcayan, laiklii ortadan kaldrmaya ynelenlere de kar olmu, darbe zlemlerine de aka kar kmtr. Kafanz tanka arpacaksnz diyenlere kar, Hayr, kafalarn sanda arpacaklar diyerek darbe sylemleri karsnda ok kararl bir duru sergilemitir. Refah Partisi DYP Koalisyon Hkmetinin Haziran 1997de istifas sonucu partili aznlk hkmeti kurulmutur. Bu hkmete gvenoyu almasn salayacak dzeyde katk veren CHP, o dnemde yine etkili bir muhalefet sergilemitir.

Susurluk ve eteler: Devlet Kuatlm

Yine o dnemde Susurluk kazasyla ortaya dklen devlet iindeki etevari yaplanmalara en kararl ekilde kar kan parti CHP olmutur. Hatta Susurluktan bir yl nce DYP-SHP Koalisyon Hkmetini bozarken yaplan Devlet kuatlm saptamas, CHPnin yaananlara tehis koymaktaki becerisini ortaya koymas bakmndan byk nem tamaktadr.

8 Yllk Temel Eitime Gei

1997 yaznda partili aznlk hkmeti kurulmutur. Hkmet kurulur kurulmaz Meclisin tatile girmesi sz konusuydu. CHP Austos 1997de, 8 Yllk Temel Eitim Kanunu kmadan Meclis tatile girmemelidir diyerek kanunun karlmasna nclk etmitir. Bylece CHPnin srarl duruu sonucunda lkemiz asndan byk nem tayan 8 Yllk Temel Eitime gei salanmtr.

Trkbank Skandal ve Yolsuzluklar

O dnemin temel tartma konularndan birisi yine yolsuzluklar olmutur. CHP, her dnemde yolsuzluklar karsnda sergiledii kararl tutumu bu dnemde de tavizsiz ve ilkeli bir biimde uygulamtr. Ne rejim deiiklii, ne darbe, ne de yolsuzluklar olmamaldr diyerek, Trkbank skandal ortaya knca hkmeti drmtr. PKK terr rgtnn ba Abdullah calann Suriyeden kmak zorunda kalp yakalanarak Trkiyeye getirildii srete, Trkiye ayn zamanda 18 Nisan 1999 seimlerine gidiyordu. Bu konjonktrde girilen seimlerde CHP yzde 10 barajnn altnda kalarak parlamentoya girememitir. 12 Eyllden sonra kurulmu olan DSP, Blent Ecevit liderliinde seimlerden birinci parti olarak kmtr.
Cumhuriyet Halk Partisi - 26 / 30 30.12.2010

27

CHP seim kampanyasna Halk Ezdirmeyeceiz, Devleti Soydurmayacaz sloganyla girmitir. Yolsuzluklara ve batan bankalara dikkat ekilmitir. O gnlerde batrlan kaynak henz 3,5 milyar dolar dzeyindeydi. Seimlerden sonra bu rakam krizle birlikte 40 milyar dolara kadar kmtr.

Banka Hortumlamalar ve 2001 Krizi

Nisan 1999 Seimlerinden sonra DSP-ANAP-MHP Koalisyon Hkmeti kurulmutur. CHPnin parlamentoda olmad bu dnemde 2001 krizi yaanmtr. nceki yllarda CHPnin srarla vurgulad banka hortumlamalar ise bu dnemin en ok konuulan sorunu olmutur. znde bir finans krizi olan 2001 krizi ncesinde CHP Genel Bakan Deniz Baykaln seimlerden nce bu konular ska dile getirmi olmas 2001 kriziyle birlikte hakl kmasnn da bir sonucu olarak deerlendirilmelidir. zellikle bankalar birbiri ardna batmaya balaynca, Trkbank skandal nedeniyle Hkmeti bozmu olan CHPnin doru politikalar yrtt anlalmtr. 2001 ylnda kriz yaanrken, politikalarnn deeri anlald iin CHP halk nezdinde de byk itibar grmtr.

Deniz Baykal Yeniden Genel Bakan

Baraj altnda kaldktan sonra Genel Bakan Deniz Baykal 21 Nisan 1999da istifa etmi, Altan ymen Genel Bakan olmutur. Ancak, Altan ymen istedii baz kararlar ynetimden geiremeyince, 2000 sonbaharnda olaanst kurultay karar almtr. 30 Eyll 2000 ylnda toplanan Kurultay sonucunda Deniz Baykal yeniden Genel Bakanla seilmitir. Baykal kendisini greve aran CHP rgtne, partide kavgalar bitirmek zere greve geleceini ilan etmitir. CHPnin partileme srecinden getiini ve bu srecin tamamlanmas iin alacan belirtmitir. Bunun iin partide bir dizi yeni kararlar alnm, tzk deiiklikleri uygulamaya konulmutur. Bylece tartmal dnemler sona erdirilmitir.

3 Kasm 2002 Genel Seimleri: CHP Ana Muhalefet Partisi

3 Kasm 2002 ylnda yaplan Genel Seimlerde CHP yzde 19,4 oy oranyla Ana-muhalefet partisi olarak Parlamentoya yeniden girmitir. Ekonomik krize tepki olarak mevcut btn partiler baraj altnda kalrken, AKP iktidaryla birlikte yeni bir dnem balamtr. Bu dnemde CHP, Parlamentodaki etkisi artan muhafazakar embere kar etkili bir mcadele iine girmitir. Bu kapsamda AKP tarafndan artan oranda tehdit edilen lkenin ekonomik, sosyal, kltrel ve siyasal alanlardaki kazanmlar kararllkla savunulmutur. Bu kapsamda vurgulanmas gereken konu balklarndan balcalar unlardr:

Cumhuriyet Halk Partisi

- 27 / 30 -

30.12.2010

28
q q q q q q q

Emein sosyal ve ekonomik haklarnn korunmas ve garanti altna alnmas, Gelir dalmdaki artan dengesizliklerin ortadan kaldrlmas, cretsiz ve nitelikli eitim ve salk haklarnn salanmas ve korunmas, Yolsuzluklarla mcadele ve Siyasete etik getirilmesi, Kltrel eitliliin varlnn garanti altna alnmas, Cinsiyet ayrmclna son verilmesi, Laikliin korunmas.

Bu dnemde CHPnin bar, zgrlk ve adalet konularndaki duyarllklar d politika yaklamna da yansmtr. Nitekim CHPnin Irak Sava ve 1 Mart Tezkeresi sorunlarnda ald pozisyon, Sosyalist Enternasyonalin politikalaryla uyumluluk gsterdii gibi, dnya apnda byk destek grmtr.

Irak Sava ve 1 Mart Tezkeresi

AKP ktidaryla balayan yeni dnemde gndemin en nemli konusu Irak Sava olmutur. Irak operasyonu hazrlanrken, operasyonun Trkiye zerinden yaplmas iin izin istenmitir. Gerekli izin km olsayd, says 60 bini bulan yabanc asker topraklarmzda konulanacak, Dou ve Gneydou snrmzdan askeri operasyon yapacakt. 1 Mart tezkeresi diye bilinen bu srete izin isteini parlamentoya AKP getirmitir. CHP ise Trkiye savan cephesi ve karargah olamaz diyerek ilkeli bir duru sergilemi ve tezkerenin reddedilmesi iin youn aba harcamtr. Nitekim, CHPnin abalaryla tezkere reddedilmitir. Tezkerenin reddi Trkiye asndan bir dnm noktasdr. Zira, kabul edilmi olsayd Trkiye neler yaayacakt bunu tahmin etmek zordur.

AB ile Eit Koullu, Cumhuriyetin Kurulu Deerlerin Saygl, Onurlu yelik

Yine bu dnemde Avrupa Birliine tam yelik iin takvim belirlenmesi konusu nemli gndem maddelerinden biri olmutur. AB tarafndan Trkiyeye ucu ak neri yaplm ve zel staty artran maddeler konulmutur. stelik Kbrs n art olamaz denirken, Trkiyenin liman ve havaalanlarn Gney Kbrs Rum tarafnn uak ve gemilerine ama art ne srlmtr. CHP iktidara bu artlarda bir mzakere srecini kabul etmemeyi nermi ancak AKP artlar kabul etmitir.

Temiz Siyaset, Drst Ynetim

te yandan yolsuzluklar konusunda srekli uyarlar yapan CHP, yanda zengin etme, zelletirme ad altnda Trkiyenin varlklarnn deerinin ok altnda bedellere ee dosta devretme uygulamalarna, belediyelerde yaanan her trl yolsuzluklara, rant amacyla alnan imar deiiklii kararlarna yakn bir takiple kar kmtr.
Cumhuriyet Halk Partisi - 28 / 30 30.12.2010

29

Milletvekili dokunulmazl ile yolsuzluklarn sistemli halde srdne dikkat ekerek bu konuda her frsatta yeni bir dzenleme talebini srekli ayakta tutmutur.

retimden ve retenden Yana Ekonomik Dzen

CHP, ekonomide ieriyi zayflatan uygulamalara dikkat ekip, cari ak sorununun giderilmesi bata olmak zere salkl bir ekonomi ileyii olmas konusunda uyarlar yapmtr. Trkiyenin sanayilemeyi yeniden gndemine tamas gerektiini, retken bir ekonomiyi ncelikli hedef olarak almas gerektiini gndeme tamtr. Tarm ve hayvanclktaki ihmallere, girdi maliyetlerinin yksekliine, alnmas gereken nlemlere vurgu yapmtr.

niversite, Kamu Ynetimi, 2B Yasas

Bu dnem iktidar partisi olarak AKPnin YK bata olmak zere niversitelerle zel olarak urat bir dnem olmutur. Yeni YK yasas ile niversiteler dntrlmek istenirken, CHP kararllkla kar kmtr. Kamu ynetimi reformu ad altnda Trkiyenin temel ynetim modelini sarsacak, federatif ynetimleri artracak deiiklikler arayna yine CHP ok etkili bir muhalefetle toplumu uyararak engel olmutur. 2B diye bilinen dzenlemeyle Anayasa deiiklii gerekletirip orman arazilerini tehdit edebilecek, talan edilmesine yol aabilecek dzenleme yine CHPnin kararl muhalefetiyle nlenmitir. AKP orman vasfn yitirmi arazileri o arazileri kullananlara, kylye cretsiz devretme nerisini kabul etmeyince CHP destek vermemi, Anayasa deiiklii gerekletirilememitir.

Cumhurbakanl Krizi ve 22 Temmuz 2007 Seimleri

Bu dnemin sonunda Cumhurbakanl tartmalar yaanmtr. CHPnin uzlamayla bir cumhurbakan seilmesi nerisi kabul grmeyince Trkiye seimlere gitmitir. 22 Temmuz 2007de yenilenen seimlerde CHP yzde 20,9 oy alarak Ana-muhalefet partisi konumuyla parlamentoda almalarn srdrmektedir. 2008 ylnn Aralnda program ve tzn yenileyen CHP, laik Demokratik Cumhuriyetin, insan hak ve zgrlklerinin, Trkiyenin karlarnn savunucu olarak mcadelesini srdrmektedir. Son Yerel Seimler de, CHPnin eskiden olduu gibi gnmzde de Trkiyenin en nemli sosyal demokrat kitle partisi olduunu gstermitir. Gemite olduu gibi bugn de CHP, laik, demokratik ve modern Trkiyenin sarslmaz destekleyicisi ve koruyucusu parti olma niteliini kararllkla srdrmektedir.

Cumhuriyet Halk Partisi

- 29 / 30 -

30.12.2010

30

Cumhuriyet Halk Partisi

- 30 / 30 -

30.12.2010