101 Sosyolojiye Giriş

TC.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 1951 AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1031
SOSYOLOJYE GR
Yazarlar r.Gr. Temmuz Gn AVRAN (nite 1) Do.Dr. Serap SUUR (nite 2) r.Gr.Dr. Hatice YELDAL (nite 3) Ar.Gr. Erhan AKARAY (nite 4) Yard.Do.Dr. Emre GKALP (nite 5, 12) Yard.Do.Dr. Nadide KARKINER (nite 6) Yard.Do.Dr. Fatime GNE (nite 7, 11) Yard.Do.Dr. Fatma SNDAL (nite 8) r.Gr. Filiz GKTUNA (nite 9) Prof.Dr. Bilhan KARTAL (nite 10) Yard.Do.Dr. Oya BEKLAN ETN (nite 13)
Editr Prof.Dr. Nadir SUUR
ANADOLU NVERSTES
Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir. Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr. lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz. Copyright 2009 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM Genel Koordinatr Prof.Dr. Levend Kl Genel Koordinatr Yardmcs Do.Dr. Mjgan Bozkaya retim Tasarmcs Yard.Do.Dr. Alper Tolga KUMTEPE Grafik Tasarm Ynetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz r.Gr. Nilgn Salur Dil ve Yazm Danman Okt. Olcay Saltk lme Deerlendirme Sorumlular r.Gr. Zeliha ENEL Kitap Koordinasyon Birimi Yard.Do.Dr. Feyyaz Bodur Uzm. Nermin zgr Kapak Dzeni Prof. Tevfik Fikret Uar Dizgi Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi
Sosyolojiye Giri ISBN 978-975-06-0639-7
1. Bask Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 17.500 adet baslmtr. ESKEHR, Austos 2009
indekiler
iii
indekiler
nsz ............................................................................................................ x
Toplum, Bilim ve Yntem ......................................................

GR .............................................................................................................. SOSYOLOJ NEDR? ...................................................................................... SOSYOLOJNN TEMEL KAVRAMLARI ....................................................... SOSYOLOJNN DOUU ............................................................................ SOSYOLOJNN DER SOSYAL BLM ..................................................... DSPLNLERYLE LKS ............................................................................ BLM VE YNTEM ..................................................................................... BLMSEL YNTEM VE BLMSEL ARATIRMA SREC ............................ Bilimlerin Snflandrlmas ........................................................................... Doa Bilimleri ve Sosyal Bilimler ......................................................... SOSYOLOJK ARATIRMALARDA YNTEM VE TEKNKLER ................... Sosyal Bilimlerde Temel Yaklamlar ......................................................... Sosyal Bilimlerde Kullanlan Aratrma Yntem ve ................................... Teknikleri ..................................................................................................... Nicel Aratrma Yntem ve Teknikleri ................................................. Nitel Aratrma Yntem ve Teknikleri ................................................... Yntemsel oulculuk............................................................................ Sosyoloji Aratrmalarnda Sorulan Soru Trleri ........................................ zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ........................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ...............................................
2
3 3 4 9 10 10 12 13 15 16 17 17 20 20 20 22 23 24 25 27 28 30 30 31
1. NTE
Sosyolojide Temel Yaklamlar .............................................. 34

SOSYOLOJNN GELM ............................................................................ Sosyolojide lk Dnem Gelimeler............................................................... Saint Simon (1760-1825) ......................................................................... Auguste Comte (1798-1857) ................................................................... Herbert Spencer (1820-1903) ................................................................ KLASK SOSYOLOJ ...................................................................................... Karl Marx (1818-1883) ............................................................................ Emile Durkheim (1858-1917) ................................................................. Max Weber (1864-1920) ......................................................................... MODERN SOSYOLOJNN GELM ........................................................... levselcilik..................................................................................................... Marxizm ve atma Teorisi ......................................................................... Sembolik Etkileimcilik ................................................................................. FEMNST VE POSTMODERN YAKLAIMLAR ........................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 35 35 35 36 37 37 38 39 41 43 43 45 47 49 50 51 52
2. NTE
iv
indekiler
Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ...............................................
52 53
3. NTE
Toplumsal Deime ve Kreselleme ................................... 54

TOPLUMSAL DEME NEDR? ................................................................... TOPLUMSAL DEMEY ETKLEYEN FAKTRLER .................................. Fiziki evre .................................................................................................. Kltrel Faktrler .......................................................................................... Teknoloji Faktr .......................................................................................... Demografik Faktr ........................................................................................ TOPLUMSAL DEME LE LGL TEMEL YAKLAIMLAR........................ Evrimci Yaklam........................................................................................... Karl Marx ...................................................................................................... Max Weber .................................................................................................... Modernleme Okulu ..................................................................................... Bamllk Okulu ........................................................................................... Dnya Sistemi Yaklam .............................................................................. KRESELLEME ............................................................................................. Kreselleme le lgili Temel Yaklamlar ................................................... Kreselleme Srecinin Tarihsel Geliimi.................................................... Ekonomik Dzeyde Kreselleme ............................................................... Kreselleme Kart Hareketler ................................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Okuma Paras ........................................................................................... .. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 55 55 56 56 56 57 57 58 60 60 61 62 63 63 64 65 65 66 67 68 69 70 70 71
4. NTE
Siyaset ve Toplum ................................................................... 72

GR .............................................................................................................. SYASET SOSYOLOJSNE LKN TEMEL KAVRAMLAR .......................... Otorite Tipleri ................................................................................................ DEOLOJ ....................................................................................................... SYASETE LKN TEMEL SOSYOLOJK YAKLAIMLAR ......................... levselci Yaklam ........................................................................................ oulcu Yaklam ........................................................................................ Elit Teorisi...................................................................................................... Marksist-atmac Yaklam......................................................................... KRESELLEME, ULUS-DEVLET VE AVRUPA BRL .............................. zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ........................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 73 73 77 81 87 87 87 88 89 90 91 93 94 95 96 97
indekiler
Kltr ve Toplum .................................................................... 98

GR .............................................................................................................. KLTR NEDR? .......................................................................................... KLTR KAVRAMININ TARHSEL GELM.............................................. KLTR ANLAMAK .................................................................................. Kltrn Estetik Tanmlar ya da Yksek Kltr Olarak .......................... Kltr ............................................................................................................. Kltrn Antropolojik Tanmlar ya da Btn Bir Yaam Tarz Olarak Kltr ............................................................................................... Paylalan Anlam Sistemleri Olarak Kltr .................................................. KLTR ETLER ..................................................................................... Alt Kltr ...................................................................................................... Kar Kltr.................................................................................................... Kitle Kltr .................................................................................................. Folk Kltr ya da Halk Kltr ................................................................... Yksek Kltr .............................................................................................. Popler Kltr .............................................................................................. KLASK SOSYOLOJK KURAMDA KLTR ................................................ Kltr - levselci Yaklam .......................................................................... Kltr - Marxist Yaklam ............................................................................. ADA ELETREL YAKLAIMLARDA KLTR....................................... Frankfurt Okulu ve Kltr Endstrisi .......................................................... Antonio Gramsci ve Kltrel Hegemonya ................................................. Britanya Kltrel almalar Okulu ............................................................. Pierre Bourdieu ve Kltrel Yeniden retim.............................................. KLTRN DNAMKLER ........................................................................... KLTREL ETLLK VE KLTREL ETKLEM .................................... ETNOSANTRZM? - KLTREL RLATVZM? ........................................... KLTR VE KRESELLEME ....................................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ........................................................................................... Okuma Paras ........................................................................................... .. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 99 99 100 101 101 101 101 102 103 103 103 103 104 105 105 106 106 107 108 108 109 110 111 111 112 114 115 118 120 121 121 122 122 123
5. NTE
Kadn, Aile ve Toplum.......................................... .................. 126

ALE LGL TEORK YAKLAIMLAR............................................................ Ailenin Evrensellii Tartmas...................................................................... Aileye levsel Bak...................................................................................... Aileye Eletirel Yaklamlar .......................................................................... ALE TRLER................................................................................................ ALENN EKONOM VE SANAYLEME LE LKS.................................. Kentsel Aile.................................................................................................... Krsal Aile....................................................................................................... ALEDE CNSYET ROLLER VE G LKLER ....................................... ALENN YASAL STATS VE BOANMA .................................................. 127 128 128 129 130 131 131 132 133 134
6. NTE
vi
indekiler
Ailenin Korunmasna Dair Kanun ................................................................ Trk Ceza Yasas........................................................................................... Trk Medeni Yasas ...................................................................................... KADININ TOPLUMSAL KONUMU LE LGL TEMEL KURAMSAL YAKLAIMLAR ............................................................................................... Feminist Yaklamlar ..................................................................................... KADININ ALE ERSNDEK KONUMU .................................................. Kadnn Ev ii Emei .................................................................................... KADINININ EKONOM VE SANAY ERSNDEK KONUMU ................. Kadnn cretli Emei ................................................................................... Krsal Kadn ve cretsiz Aile Emei ............................................................ Kentte Kadn.................................................................................................. KADININ YASALAR KARISINDAK KONUMU .......................................... iddet ............................................................................................................ Boanma ........................................................................................................ zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ........................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ...............................................
135 135 136 136 137 138 138 139 139 139 140 141 141 141 143 145 146 147 147 148
7. NTE
Ekonomi ve Eitsizlik............................................................... 150

GR .............................................................................................................. SOSYOLOJ, KTSAT VE EKONOM SOSYOLOJS................................... EKONOM SOSYOLOJSNN GELM ..................................................... ETSZLKLE LGL TEMEL KAVRAMLAR ................................................ SANAY NCES TOPLUMLAR VE ETSZLK .......................................... MODERN TOPLUM VE ETSZLK ............................................................ Toplumsal Snf ve Eitsizlik ........................................................................ Yoksulluk ve Eitsizlik .................................................................................. Yoksulluk ile ilgili temel kavramlar ............................................................ zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ........................................................................................... Okuma Paras ........................................................................................... .. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 151 151 155 158 161 163 163 165 165 168 170 171 171 172 172 173
8. NTE
Din ve Toplum ......................................................................... 174

GR .............................................................................................................. DNE TEMEL YAKLAIMLAR........................................................................ Tarihsel Materyalist Yaklam: Marx ve Engels ........................................... Sosyal Psikolojik Yaklam: Weber .............................................................. Toplumsallk Yaklam: Durkheim.............................................................. Fenomenolojik Yaklam: Eliade .................................................................. letiimsel Yaklam: Pace............................................................................. DN, LAKLK VE SEKLERLEME ............................................................. DN VE TOPLUMSAL TABAKALAMA......................................................... 175 175 176 176 177 178 178 178 181
indekiler
vii
DN VE EKONOM........................................................................................ DN VE SYASET ........................................................................................... DN VE ALE.................................................................................................. DN VE TOPLUMSAL DEME................................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ........................................................................................... Okuma Paras ........................................................................................... .. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ...............................................
183 185 186 187 188 189 190 190 191 191 191
Hukuk, Su ve Toplum............................................................ 194

GR .............................................................................................................. TOPLUMSAL HAYATTA NORMLAR ve DEERLER.................................... HUKUK SOSYOLOJS .................................................................................. SAPMA, SU VE TOPLUM............................................................................ SAPMAYA LKN TEORK GELMELER ................................................... Biyolojik ve Psikolojik Yaklamlar.............................................................. Sosyolojik Yaklamlar .................................................................................. levselci Yaklam ........................................................................................ Yapsal ve Alt Kltrler Yaklam ............................................................... Sosyal Kontrol Yaklam .............................................................................. Etkileimci Yaklam ..................................................................................... Geleneksel ve Neo-Marxist Yaklamlar ...................................................... Cinsiyet ve Sapma ......................................................................................... SU TRLER................................................................................................. TRKYEDE SU.......................................................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ........................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ......................................................... .. Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 195 195 198 199 200 200 202 202 204 205 206 208 210 211 211 213 214 215 216 216 217
9. NTE
Eitim ve Toplum .................................................................... 218

GR .............................................................................................................. ETM SOSYOLOJSNN TANIMI ............................................................ ETM KAVRAMI, AMALARI VE LEVLER ........................................... SOSYAL YAPI VE SOSYAL HAREKETLLK VE ETM............................. SOSYALLEME VE ETM........................................................................... SOSYAL DEME, GELME VE ETM................................................... SOSYAL BR KURUM OLARAK OKUL......................................................... FARKLI ETM SSTEMLER VE OKUL YAPILARI ..................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ........................................................................................... Okuma Paras ........................................................................................... .. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 219 219 222 224 225 227 229 230 233 235 236 237 239 240 241
10. NTE
viii
indekiler
11. NTE
Kentleme................................................................................. 244
GR .............................................................................................................. KENTLERN KKEN .................................................................................... SANAY NCES KENTLER .......................................................................... SANAY KENT ............................................................................................. MODERN KENTLER AIKLAYAN YAKLAIMLAR ..................................... Chicago Okulu: Sosyal Ekolojik Yaklam................................................... Ekonomi Politik Yaklam ............................................................................ TRKYENN KENTLEME DENEYM ...................................................... DNYA KENT .............................................................................................. zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ........................................................................................... Okuma Paras ........................................................................................... .. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 245 246 247 248 249 249 253 255 257 259 261 262 263 265 265 267
12. NTE
Medya, Kitle letiimi ve Toplum........................................... 268

GR .............................................................................................................. MEDYA NEDR? MEDYAYI NASIL ANLAYABLRZ?.................................. MEDYA TEORS: KISA BR TARHE ........................................................ Propaganda Analizi ve Harold Laswell ...................................................... Snrl Etkiler Yaklam .............................................................................. MEDYA: FARKLI TEORK YAKLAIMLAR ................................................... levselcilik..................................................................................................... Kullanmlar ve Doyumlar Yaklam ...................................................... oulcu Yaklam ......................................................................................... Liberal oulcu Yaklam ve Haber Medyas ....................................... Marxizm ......................................................................................................... ada Eletirel Yaklamlar ......................................................................... Stuart Hall ya da Britanya Kltrel almalar Okulu ................................ Post-Modern Yaklam .................................................................................. Feminist Yaklamlar .................................................................................... MEDYANIN SAHPLK YAPISI VE RETM SREC................................... Mlkiyet Dorudan Kontrol Anlamna Gelir mi? ........................................ Eletirel Ekonomi-Politik Yaklam ya da Medyann .................................. Ekonomi-Politii ............................................................................................ Infotainment olgusu ................................................................................ Reklamcln/reklam verenlerin gc, parann sansr ...................... MEDYA VE KRESELLEME......................................................................... Kresel ada Yaamak: Yeni Medya Teorileri.......................................... Medya ve Kreselleme ................................................................................ nternet ......................................................................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ........................................................................................... Okuma Paras ........................................................................................... .. 269 271 272 274 274 275 275 276 276 277 278 279 280 282 282 283 283 284 284 285 286 287 287 288 290 294 296 297 298
indekiler
ix
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 299 Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 299 Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 300
evre ve Toplum............................................................. ........ 302

KRESEL EVRE SORUNLARI...................................................................... NSAN-DOA LKSN VE EVRE SORUNLARININ NEDENLERN AIKLAYAN YAKLAIMLAR ......................................................................... Temel Kavramlar ........................................................................................... evrecilik Yaklamlar.................................................................................. Radikal Ekoloji Yaklamlar ......................................................................... TRKYEDE EVRE SORUNLARI................................................................ Ekonomik Gelime, Kentleme ve evre Sorunlarnn Ortaya k ........ zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ........................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 303 305 305 307 309 312 312 315 316 317 317 317 318
13. NTE
Szlk ................................................................................... 319 Dizin ...................................................................................... 323
indekiler
nsz
Sosyolojiye Giri kitabnz, sosyolojinin temel kavramlarn, sosyolojinin bir bilim dal olarak ortaya kn ve teorik tartmalar temel dzeyde ele almaktadr. Bu kitabn amac uzaktan eitim almak isteyen rencilere sosyoloji disiplininin konusunu ve genel tartma alanlarn giri dzeyinde aktarmaktr. Toplumsal ilikilerimiz ok farkl toplumsal ortamlarda gereklemektedir. Sosyolojiye Giri kitabmzda sosyolojinin temel kavramlar ve teorik tartmalarnn yan sra temel toplumsal kurumlar ve sosyolojinin belli bal alt alanlarn ele alan niteleri grecekseniz. Her nite belli bir konuyu sizlere aktarmak amacyla hazrlanmtr. Kitabnzn ilk nitesi sosyoloji disiplininin bir bilim dal olarak ortaya kn ana hatlaryla ele almaktadr. Daha sonraki nitede ise sosyolojideki temel teorik tartmalar yer almaktadr. Sonraki nitelerde bata toplumsal deime ve kreselleme olmak zere siyaset, kltr, aile, ekonomi, din, hukuk ve eitim gibi temel toplumsal kurumlarn yaps ve ileyii ele alnmaktadr. Ayrca sosyolojinin temel aratrma konularndan olan kentleme, medya, iletiim ve evre gibi konular ise ayr nitelerde sizlere sunulmutur. Sosyolojiye Giri kitabnzn hazrlanmasnda birok kiinin emei gemitir. Trke dzeltmeleri yapan Okt. Olcay Saltka, kitabn dizgi ve grafik tasarmnda katklarndan dolay Yard. Do. Dr. Alper Kumtepe ile Ara. Gr. Dr. znur ztrke ve kitabn dizgi ve basm ilerinde emeklerinden dolay A..F. dizgi birimine ok teekkr ederim.
Editr Prof.Dr. Nadir SUUR
SOSYOLOJYE GR
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra, Sosyolojik bak asnn ne olduunu aklayabilecek, Sosyolojiyi tanmlayabilecek ve sosyolojinin temel kavramlarn sralayabilecek, Bir bilim olarak sosyolojinin nasl ortaya ktn zetleyebilecek ve sosyolojiyi dier sosyal bilim disiplinleriyle karlatrabilecek, Bilim ve yntem kavramlarn tanmlayabilecek ve bilimsel aratrmann aamalarn zetleyebilecek, Doa bilimleri ile sosyal bilimleri karlatrabilecek, Sosyal bilimlerde kullanlan temel yaklamlar karlatrabilecek, Sosyal bilimlerde kullanlan aratrma yntem ve tekniklerini zetleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Sosyoloji Toplum Toplumsal Yap Toplumsal Kurum Toplumsallama Stat, rol, norm, deer Bilim, yntem ve teknik Pozitivist, Yorumlayc ve Eletirel Yaklamlar Bilimsel aratrma sreci
erik Haritas
GR SOSYOLOJ NEDR? SOSYOLOJNN TEMEL KAVRAMLARI SOSYOLOJNN DOUU SOSYOLOJNN DER SOSYAL BLM DSPLNLERYLE LKS BLM VE YNTEM SOSYOLOJK ARATIRMALARDA YNTEM VE TEKNKLER
Sosyolojiye Giri
Toplum, Bilim ve Yntem
Toplum, Bilim ve Yntem

GR
Bu nite sosyolojiye ilikin temel bilgileri giri dzeyinde sunmay ve kitabnzdaki dier niteler iin bir zemin hazrlamay amalamaktadr. Bu nitede sosyolojinin ne olduu ve sosyolojik dnmenin ne anlama geldii zerinde durulacak, sosyolojide kullanlan temel kavramlar tanmlanacak ve sosyal bilim aratrmalarnda kullanlan yaklam, yntem ve teknikler aklanmaya allacaktr.
SOSYOLOJ NEDR?
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Doduunuz anda baka bir bebekle yer deitirmi olsaydnz naslDbirhayatnz olurdu? NELM A.B.D.de, Fransada, Hindistanda ya da Nijerde domu olsaydnz imdiki hayatnza gre neler daha farkl olurdu? Deerleriniz, inanlarnz, tutumlarnz neler olurdu? Ya da ayS O R U n toplumda, daha zengin ya da daha yoksul bir ailenin ocuu olarak, doduunuz blgeden daha gelimi ya da daha az gelimi bir blgede veya farkl cinsiyette dosaydnz hayatnz imdi yaadnz gibi mi olurdu? Ayn eitimi grebilir, ayn ie girebilir miydiniz? D KKAT Ayn davran ve tutumlara m sahip olurdunuz? Ksacas ayn insan m olurdunuz? Bunun zerinde dnn. Bunu dnmek, bireysel olduunu dndmz birok eyin byk SIRA lde toplumsal faktrler tarafndan belirlendiini anlamamza yardmcSZDE olacaktr. Gndelik yaamdaki rutinlerin iinde daldmzda, yaadmz deneyimlerin, AMALARIMIZ olup bitenlerin anlam zerinde dnmeyiz. Bireysel olandaki sosyal olan, zel olandaki genel olan grmeyiz. Sosyologlar, insanlarn yaad bireysel olaylarn daha geni olgularn yansmas olduunu gsterir ve insanlarnK deneyimleri arasn T A P daki benzerlikleri ve bu benzerliklerin arasndaki farkllklar ortaya koyarlar (Bauman, 2004:19-20). Sosyoloji (toplumbilim) bizi deneyimlerimizi yeniden deerlendirmeye yneltir, eylerin olduunu zannettiimiz ekilde olmadn dnmemiTELEVZYON zi, baka yorumlarn da olduunu grebilmemizi salar. Sosyolojik dnmenin bireye salad en nemli fayda, imdiye kadar dnmedii farkl bir ekilde dnmeye balamasn ve bylece o gne kadar tandn dnd dnyann imdi olduundan daha farkl bir dnya olabileceini kefetmesiniN E T N T E R salamasdr. Sosyolojik dnmek, hem kendi yaammz ve sorunlarmz, hem de evremizdeki insanlar daha iyi anlamamz salar. Btn insanlarn bizimle ayn engellerle ve hayal krklklaryla karlatklarn fark edebilir ve dier insanlarn tercih ettikleri hayat tarzn seme ve uygulama haklarna daha ok sayg gsteririz. Sosyolojik dnmek, aramzda karlkl anlay ve saygya dayanan bir dayanma olumasn salar ve bu dayanmay glendirir (Bauman, 2004:25-26).
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
Sosyoloji, yaamn grnte AMALARIMIZ bildik olan yanlarnn nasl baka bir gzle grlebileceini ve yorumlanabileceini K T A P gsterir. Sosyolojik bak as, toplumsal koullarn bireylerin yaamlarn nasl N TELEV ZYO etkilediini ve belirlediini grmeyi salar. Baka bir deyile, bireysel sorunlarn ardndaki toplumsal nedenleri, yani N T EolannT zel R N E iinde genel olan grmemize yardmc olur.
Sosyolojiye Giri
Sosyolojiyle uramak, sradan bir bilgi edinme srecinden ibaret deildir. Sosyolojik dndmzde olaylara daha geni bir adan bakar, kendimizi gndelik hayatlarmzn sradanlndan uzaklatrrz. Anladmz ya da bildiimizi zannettiimiz eyleri yeniden inceleriz. Sosyolojinin amac, sahip olduumuz bilgileri dzeltmek ya da yanl bildiklerimizin yerine sorgulanamaz dorular koymak deildir. Sosyolojik dnmek, bugne kadar tartmasz kabul edilen inanlar eletirme, kesin olduu iddia edilen grleri zmleme ve sorgulama alkanl kazanmaktr (Bauman, 2004:28). Sosyolojik dnmek, sosyolojik imgelemi kullanmak demektir. C. Wright Millsin gelitirdii bir kavram olan sosyolojik imgelem (sosyolojik tahayyl ya da sosyolojik d gc olarak da bilinir), bireysel deneyimleri toplumsal kurumlarla ve toplumlarn tarihteki yeriyle ilikilendirmeyi ifade eder. Mills, insanlarn ileri, aileleri veya komularyla ilgili sorunlarn anlayabilmeleri iin bu konulardaki daha geni sosyolojik desenleri tam olarak anlamalar gerektiini belirtir. Ne bireylerin yaamlar ne de bir toplumun tarihi, her ikisi birden anlalmadan anlalamaz. Baka bir deyile sosyolojik imgelem hem tarihi, hem biyografiyi hem de bunlarn toplum iindeki ilikilerini kavramaktr. Biyografi ve tarih arasndaki ilikiyi anlamak insan ve toplum arasndaki, kendimizle dnya arasndaki ilikiyi anlamaktr. rnein bir iftin boanmas kiisel bir sorundur ama bir toplumda son on ylda yaplm evliliklerin yarsna yakn boanmayla sonulanmsa bu toplumsal bir sorundur. Benzer ekilde bir insann isiz kalmas kiisel bir sorundur, lkede alma andaki nfusun te birinin isiz olmas ise toplumsal bir sorundur. Bu durum, bu sorunlarn bireysel zelliklerden kaynaklanmadn, toplumsal dzeyde sorunlar olduunu ve toplumsal dzeyde incelenmesi ve zlmesi gerektiini gstermektedir. Bylece sosyoloji, zel olann iinde genel olan, bireysel olann iinde toplumsal olan, yani kiisel sorunlarn arkasndaki toplumsal sorunlar grmemize yardmc olur. Sosyoloji, hem toplumlarn iindeki ve toplumlar arasndaki farkllklar, hem de bu farkllklardaki benzerlii gsterir. Bu yolla toplumsal yaamn kalplar ortaya konduktan sonra, bireyler iinde yaadklar dnyay da kendilerini de daha iyi anlarlar (Coser, 1983:8). Charles Wright Mills (1916-1962) Millse gre sosyolojinin grevi, bireylerle iinde yaadklar toplum arasndaki ilikileri anlamaktr. Toplumun bireysel yaamlar nasl ekillendirdiinin ortaya konmas iin sosyolojinin kullanlmas gerektiini savunan Mills, bir bireyin veya grubun anlalabilmesi iin, bu bireylerin iinde yaad toplumun toplumsal ve tarihsel balam hakknda bilgi sahibi olunmas gerektiini belirtmitir.
SOSYOLOJNN TEMEL KAVRAMLARI

Sosyoloji terimi, toplumbilim terimiyle, sosyal terimi de toplumsal terimi ile eanlamldr ve birbirlerinin yerine kullanlabilirler.
Sosyoloji: Sosyoloji, insann toplumsal yaamnn, insan gruplar ile toplumlarnn bilimsel incelemesi (Giddens, 2008:38), modern toplumlarda insan gruplarnn ve toplumsal yaamn sistematik ve planl olarak allmas (Browne, 1998:1) veya insan toplumlarnn ve toplumu oluturan gruplardaki insan davrannn bilimsel olarak incelenmesi (Kornblum ve Smith 2008:4) olarak tanmlanabilir. Baka bir deyile sosyoloji, toplumun, toplumsal etkileimin, bireyle toplum arasnda-
1. nite - Toplum, Bilim ve Yntem
5
Sosyoloji, geleneksel toplumdan modern topluma dnm anlamaya ynelik abalardan domu olan, toplumlarn yaplarn ve deiimlerini anlamaya alan bir bilimdir ve modern insan toplumlarnn sistematik bir ekilde incelenmesini ierir. Toplum bireylerin toplamndan ibaret deildir, insanlardan oluan bir topluluun toplum olabilmesi iin yelerinin ortak bir kltr ve ortak toplumsal kurumlar paylamalar ve aralarnda karlkl ilikiler olmas gerekir.
ki ilikinin, toplumsal kurumlarn yaplarnn ve birbirleriyle ilikilerinin bilimsel olarak incelenmesidir. Sosyoloji makro dzeyde toplumsal kurumlarn ya da toplumlarn yapsn ve deiimini, mikro dzeyde gruplar, gruplar arasndaki etkileimi ve toplumsal rolleri inceler (Kornblum, 2008:5-6). Yz yze etkileim hlindeki gndelik davranlarn incelenmesine genellikle mikrososyoloji, siyasal sistem ya da ekonomik dzen gibi byk lekli toplumsal dzenlerin zmlenmesine ise makrososyoloji ad verilir (Giddens, 2008:60). Toplum: Sosyolojinin en temel kavram olan toplum, bireylerin toplam demek deildir. Toplum, belirli bir kltr ve bir takm toplumsal kurumlar paylaan insanlar arasndaki ilikilerden meydana gelir. Baka bir deyile toplumu oluturan ey bireylerden ok bireylerin arasndaki ilikiler, paylatklar deerler ve davran kalplardr. Futbol oynamay bilen 11 kiiyi bir araya getirdiimizde nasl bir futbol takm elde edemezsek, sadece bireylerin bir araya gelmesiyle de toplum olumaz. Futbol takmnda her oyuncunun bir grevi, rol vardr. Oyuncular birbirleriyle ilikilidir, her biri dier oyuncularn rollerini bilir ve buna gre davranr. Toplumda da insanlar ve gruplar arasnda ilikiler vardr ve toplum insanlar etkileyen bu ilikilerden meydana gelir (zkalp, 2007:6-8). Toplum ve ulus kavramlar, gnlk kullanmda neredeyse ayn anlama sahipmi gibi anlalsa da toplumun ulus kavramyla ayn anlama gelmediine dikkat etmek gerekir. Ulus, resm olarak tannmay ieren ve varsaylan bir birliktir; siyasal bir kategoridir. Toplum ise karlkl olarak birbirine bal olan toplumsal ilikiler tarafndan kurulan bir pratiktir. Siyasal bir birlik olarak bir ulus kendi kendinin varln srdremez, uluslar varlklarn ounlukla devletleri araclyla srdrrler. Toplumlar ise siyasal birimler deildirler, siyasal otoriteler tarafndan deil, toplumun kendisi tarafndan ynetilirler ve toplumu meydana getiren kalplam ilikiler yapsn, yani kendi varlklarn kendileri srdrebilirler (Brown, 1986:6-7). Bir rnek vermek gerekirse az sayda da olsa gnmzde hl var olan avc-toplayc kabileler ulus olmadklar hlde birer toplumdur. Her ulus bir toplumdur, ama her toplum ulus deildir. u halde toplumu belirli bir toprak parasnda yaayan, belirli bir kltr ve ortak toplumsal kurumlar paylaan insan topluluunun aralarndaki karlkl ilikiler btn olarak tanmlamak mmkndr. Toplum Tipleri: En genel dzeyde toplumlar geleneksel (ya da modernlik ncesi) toplumlar ve modern toplumlar olarak ikiye ayrlr. Modernlik ncesi toplumlar da birka tre ayrmak mmkndr. Avc ve toplayc toplumlar, insanlarn yaamlarn bitkileri toplama ve hayvanlar avlama yoluyla srdrdkleri, birka dzine gibi nispeten az sayda insandan oluan ve eitsizliin ok az olduu toplumlardr. Tarm toplumlar, toplumsal yaamn topran ekilip biilmesine bal olduu toplumlardr. Krsal toplumlar, tarmsal retime ek olarak evcilletirilmi hayvan yetitiriciliinin nemli bir geim kayna olduu ve ak eitsizliklerin bulunduu toplumlardr. Byk lde tarma dayanan ancak ticaretin ve tarm d retimin de youn olduu, krallk ya da imparatorlukla ynetilen, farkl snflar arasnda nemli eitsizliklerin bulunduu toplumlara sanayilememi uygarlklar ya da geleneksel devletler ad verilir. 19. yzyl sonrasnda bu tip geleneksel toplumlar byk lde ortadan kalkm ve farkl bir toplum tipi gelimitir. Toplumun endstri ve teknolojiye dayand, nfusun byk blmnn fabrikalar, ofisler ya da dkkanlarda alt, insanlarn ounlukla endstriyel retimin youn olduu kentlerde yaadklar, nceki toplum tiplerine gre daha gelimi ve youn siyasal dzene sahip olan bu toplum tipi modern toplum ya da endstri toplumu olarak adlandrlr (Giddens, 2008:69-73,103). Gnmzde ise endstri-
Sosyolojiye Giri
Toplumsal yap, toplumu oluturan temel gruplardan ve toplumsal kurumlardan meydana gelen kalc, srekli ve rgtl ilikilerdir.
Bir toplumdaki btn toplumsal kurumlar birbirleriyle ilikilidir. rnein ekonomi kurumunu ele alalm. Ekonomi kurumu eitim kurumuyla ilikilidir nk eitim kurumu, ekonomi kurumunun ihtiya duyduu igcn yetitirir. Siyaset ve hukuk kurumlar ekonomi kurumunun dzgn ileyebilmesi iin gerekli dzenlemeleri yapar. Aile kurumu, ekonominin ihtiya duyduu igcn, yani yeni nesilleri meydana getirmesi ve tketim ilevi asndan ekonomi kurumuyla ilikilidir.
nin, endstri toplumundaki formundan byk lde farkllat ve grece arka planda kald, bilgi ve iletiim sektrlerinin n plana kt, bilgi toplumu ya da endstri sonras toplum olarak adlandrlan yeni bir toplum tipinin olumakta olduu kabul edilmektedir. Geleneksel toplumdan endstri toplumuna, endstri toplumundan bilgi toplumuna gei, toplumsal deimenin bir sonucudur. Toplumsal deime, toplumun kltrel, yapsal, ekolojik veya demografik zelliklerindeki deimeyi ifade eder (Johnson, 2000:285). Toplumsal davran: Toplumsal kurumlar ve toplumsal yapy meydana getiren toplumsal davran kavram da sosyolojinin temel kavramlarndan biridir. Her davran toplumsal davran deildir, bir davrann toplumsal davran olarak kabul edilebilmesi iin, dier insanlarn gemite meydana gelmi, u anda meydana gelen ya da gelecekte meydana gelmesi muhtemel davranlarna ynelik olmas gerekir. rnein iki bisikletlinin arpmamak iin didonlarn krmalar ya da yaplan bir saldrya kar kendilerini savunmalar veya muhtemel saldrlar iin nlem almalar toplumsal davrantr, nk bu davranlar dier insanlarn davranlarna ynelik olarak yaplmtr (Bozkurt 2006:11). Toplumsal Yap: Toplumda insanlarn yaam tesadf bir ekilde srmez. Etkinliklerimizin byk ksm yaplanmtr, bu etkinlik ve davranlar, dzenli ve srekli olarak tekrarlanacak ekilde rgtlenirler (Giddens, 2008:1076). Toplumsal yaplar, toplumsal yaam oluturan ve toplumlar birbirinden farkllatran ilikilerdir. Bir baka deyile toplumsal yap, toplumun yeleri arasndaki dzenli, kalc ve kalplam ilikilerdir (Abercrombie vd. 2006:361). rnein ailenin, ebeveyn, ocuklar ve dier akrabalarn dzenli olarak belirli ekilde etkileimde bulunduklar bir yapya sahip olduunu sylenebilir. Toplum, aile yelerinin birbirlerine kar eitli sorumluluklar olduunu varsayar, ebeveynlerden ocuklarn eitmeleri ve okula gndermeleri, ocuklarn bamsz olabilecekleri yaa gelene kadar ebeveynlerinin szlerini dinlemeleri ve koyduklar kurallara uymalar beklenir. Bu davran beklentileri ailenin yapsn ina eden gelerdendir (Kornblum ve Smith, 2008:74). Bir toplumun toplumsal yapsndan bahsetmek, o toplumdaki statlerden, rollerden, norm ve deerlerden, toplumsal gruplardan ve kurumlardan, zetle o toplumdaki iliki kalplarn meydana getiren gelerden bahsetmek demektir. Toplumsal kurum: Toplumsal kurum, toplumsal normlar tarafndan srekli olarak tekrarlanan, onaylanan, srdrlen, toplumun yerleik grnmlerini yanstan ve toplumsal olarak rgtlenmi olan toplumsal davran kalplardr (Abercrombie vd.2006:200,361; Marshall, 1999:438). Bu kalplar, bir toplumda nemli kabul edilen amalara nasl ulalacana ilikin dncelerden meydana gelen bir dzeni ierir. Bir baka ekilde tanmlayacak olursak toplumsal kurum, toplumun yaps ve temel deerlerinin korunmas bakmndan zorunlu saylan, nispeten srekli kurallar topluluudur (zkalp, 2007:13). Sosyal uygulamalarn kurum hline gelmeye yetecek kadar dzenli ve srekli hle gelmesi srecine kurumsallama denir (Johnson, 2000:157). ou toplumun merkezinde aile, din, ekonomi, eitim, salk ve siyaset kurumlar, farkl biimlerde de olsa bulunur. Kurumlar somut grnmlerinden ayrmak nemlidir. rnein bir hkmet siyaset kurumuna ya da tek bir aile genel anlamda aile kurumuna denk deildir. Bir aile, toplumun bir kurum olarak aileyi ekillendirme tarzndan etkilenir, ama gnlk yaamda o toplumdaki aile kurumunun yapsal zelliklerinden bazlarn gstermeyebilir. Toplumsal yaamn birok yn gibi, toplumsal kurumlar bu kurumlara katlan bireylerin dndadr ama ayn zamanda bu katlm kurumun kendisini de biimlendirir (Johnson 2000:157).
Toplumsal kurum, dar anlamdaki kurum kavramyla kartrlmamaldr. rnein hastane bir kurumdur, apa Tp Fakltesi Hastanesi de bir kurumdur. Salk ocaklar veya dispanserler de birer kurumdur. Salkla ilgili kurumlarn btn ise bir toplumsal kurum olan salk kurumunu oluturur. Toplumsal olgu: Her toplumda, doa bilimlerinin inceledii olgulardan farkl niteliklerle kendini gsteren olgular vardr. Toplumsal gereklik olarak da adlandrlan toplumsal olgu, toplum tarafndan kolektif biimde gelitirilen, bireyin dnda ve kanlmaz olan ve bireyi snrlandran kural ve pratiklerden karlan davran biimleridir (Marshall, 1999:540-1,755). Baka bir deyile toplumsal olgu, bireyin dnda bulunan ve sahip olduklar zorlama gc sayesinde kendilerini bireye kabul ettiren davran, dnme ve hissetme biimleridir (Durkheim, 1985:43). Birey zerinde bir d bask uygulayabilecek her davran biimi ya da toplumda bireysel grnlerden bamsz olarak kendine zg bir varl olan ve genel olan her ey toplumsal olgudur (Durkheim, 1985:50). Toplumsal olgular kolektif biimde gelitirildikleri iin ahlaki bir ierik tarlar ve bu dorultuda bireylerin davranlarn kstlar. Bireylere dayatlan ve bireyler tarafndan iselletirilen normlar ve kurumlar, toplumsal olgularn az ok katlam biimdeki rnekleridir (Marshall, 755). Sosyal olgular, dier adyla toplumsal gereklikler, empirik olarak allabilirler ve sosyolojinin temel konusunu olutururular. Bununla birlikte, sosyal olgular kendi adlarna konuamazlar, onlar anlamak iin teorilere ihtiya duyarz (Giddens, 2008:44). Toplumsal Grup: Toplumsal gruplar, toplumun yap talardr. Grup, birbirlerinin davranlarn dikkate alarak belirli beklentileri paylaan ve karlkl etkileim iinde olan insanlar topluluu olarak tanmlanabilir (Kornblum ve Smith, 2008:75). Bir otobs duranda birlikte otobs bekleyen insanlar bir grup deildir nk karlkl bir etkileim iinde deildirler. Ancak bu insanlar otobsn gecikmesi zerine kendi aralarnda taksi tutmaya ve taksinin cretini blmeye karar verirlerse, bir grup oluturmu olurlar. Bir baka deyile toplumsal grup, yeleri arasnda ortak ama ve karlar olan, yelerinin karlkl iliki iinde olduu ve bir sreklilii olan insan topluluudur (zkalp, 2007:257). Toplumsal gruplara rnek olarak aile, bir snftaki renciler, arkadalar, bir i yerinde birlikte alan insanlar verilebilir. Benlik: Bireyler doduklar zaman, kim olduklar hakknda hibir fikirleri yoktur. Zamanla dier insanlarn kendileri hakknda ne dndn renmeye ve kendileri de kendileri hakknda ayn ekilde dnmeye balarlar. ocuklar bydke erkeklerin kadnlardan, zenginlerin yoksullardan, Hristiyanlarn Mslmanlardan farkl alglandn grrler; dnyann kendilerini nasl algladn renir ve bu fikri benimseme eilimi gsterirler. Sonuta birey kendi kimlii ve kiisel zellikleri hakknda byk lde bakalarnn toplumda kendi yerini nasl tanmladna (stat) dayanan bir benlik gelitirir (Coser, 1983:83). Benlik kendimize, kimliimize ve niteliklerimize ilikin alg ve dncelerimizin btndr. Stat: Dier insanlarn bizim hakkmzdaki dncelerini ve bize kar tutum ve davranlarn belirleyen ey ou zaman bizim isel zelliklerimizden ok, statmzdr. Stat, dier insanlarn bireylerin toplum iindeki yerine verdikleri addr. Bir bireyin ocuk, erkek, karde, blm birincisi, doktor gibi ok sayda stats olabilir. nsanlar hem edinilmi (verilmi) statlere hem de kazanlm statlere sahiptirler. rnein erkek ya da kadn olmak, zengin ya da yoksul bir ailede domu olmak ya da belirli bir rkta domu olmak gibi statler, edinilmi, yani doutan gelen statlerdir. nsanlarn daha sonra kendi abalaryla ve bazen de ans-
Olgu, en genel tanmyla gerei yanstan saptamalardr.
Kadnlarn siyasal sistemde erkeklerden daha az temsil edilmesi ya da toplumda zenginliin eitsiz bir ekilde dalmas birer toplumsal olgudur.
8
Bir bireyin kadn olmas edinilmi (verilmi) stat, sosyolog olmas ise kazanlm statdr.
Sosyolojiye Giri
Rol, belirli statlere atfedilen davranlara ilikin toplumsal beklentilerdir.
Deerler, toplumda hangi davranlarn uygun saylacana ilikin dncelerden oluan inan, ideal ve standartlardr.
Normlar, dl ve cezalarla gvence altna alnan, yaptrm olan kurallar sistemidir.
Normlar, sosyalleme srecinde renilirler ve normlarn byk ksmna otomatik olarak uyduumuz iin ou zaman normlara uymakta olduumuzu fark etmeyiz.
la elde ettikleri statler ise kazanlm statlerdir (Coser, 1983:83,85). retmen olmak, baba olmak ya da piyangoyu kazanp zengin olmak, kazanlm statlere rnektir. Geleneksel toplumlarda insanlarn toplumdaki yerlerini belirlemede doutan gelen statler daha n plandayken, gnmz modern toplumlarnda kazanlm statler daha nemlidir. Toplumsal Rol: Roller, her bireyi yaamndaki dier bireylere balayan davranlara ilikin toplumsal olarak tanmlanm beklentilerdir. Baka bir deyile toplum, her statdeki insann belirli bir ekilde davranmasn bekler ve bu davran rol olarak adlandrlr. Roller, toplumdaki statye uygun hak ve devlerden meydana gelir. Btn insanlar bir takm statlere (anne, retmen, snf annesi, komu) sahip olur ve bunlarn hepsi kendi roln iinde tar. Toplumsal yaam, herkesin toplumsal rollerine uymas, yani kendinden beklenen ve nceden tahmin edilebilecek davranlar yerine getirmesi ile mmkn olur. nsanlarn sahip olduklar statlere bal olarak ok sayda rol olabilir, rnein bir birey erkek, baba, oul, koca, doktor ve apartman yneticisi rollerine sahip olabilir. Bireyin rollerinden biri ya da bazlar dier rollerle uyumad zaman rol atmas yaanabilir. rnein polis olan baba, bir basknda sulularn arasnda kendi ocuunu grdnde rol atmas yaayacaktr. yi bir baba gibi davranrsa iyi bir polis gibi davranmam olacak, iyi bir polis gibi davranrsa iyi bir baba gibi davranmam olacaktr (Coser, 1983:86-87). Deer: Deerler, davranlarmz yarglarken ve hayattaki amacmz seerken bavurduumuz; toplumsal olarak paylalan, amalarmz ve davranlarmz belirlemede bize neyin doru, neyin yanl olduunu syleyen standartlardr (Coser, 1983:69; Bozkurt, 1999:93). Baka bir deyile deerler, toplum ya da sosyal bir grup tarafndan nemli grlen ideal ve inanlardr (Bilton, 2008:16). Farkl toplumlarn deerleri birbirlerinden farkl olabilir, rnein aileye ballk, mtevazlk, kadercilik ya da misafirperverlik gibi eitli deerler baz toplumlarda son derece nemliyken, baz baka toplumlarda bireycilik ve rekabetilik nemli deerlerdir ve rnein mtevazlk bir zayflk olarak grlebilir. Norm: Normlar, belirli durumlarda insanlarn nasl davranmalar gerektii konusunda yaptrm olan beklentilerdir (Bozkurt, 1999:101). Normlar, deerlere dayal olarak gelitirilen kurallardr. rnein toplumun nemli deerlerinden biri drstlkse yalan syleme davran, yaptrm olan kurallarla engellenmeye allr. Normlar gruba ayrlr. Bunlar halk yordamlar, rfler ve kanunlardr. Halk yordam, nispeten zayf normlardr. Uygun kyafet giymek, yemei dzgn yemek, selam verilince almak gibi kurallarda grlr ve yaptrmlar iddetli deildir. rfler ise toplumun gl ve nemli normlardr, toplumun yeleri tarafndan toplumun devamll iin bu normlara uyulmasnn art olduu dnlr ve yaptrmlar son derece ardr. Yamyamlk, ensest ya da cinayet, rfe rnek verilebilir. nc grup normlar, yasalardr. Yasalar, toplumun siyasal otoritesi tarafndan tasarlanan, srdrlen ve dayatlan yazl normlardr. Yasalar, hz snrn amaktan vergi dememeye, uygun olmayan yerlere p dkmekten cinayete kadar birok davrana ilikin yaptrm olan kurallardr. Yaptrm, toplumun yelerinin normlara uymasn salamak iin kullanlan, kurala aykr davranlmas hlinde ngrlen sonutur. Baka bir deyile toplumsal olarak onaylanan standartlara uyumu salamak iin kullanlan aralardr. Yaptrmlar, beklentilere uyan davranlarn dllendirilmesi gibi olumlu ya da beklentilere uymayan davranlarn cezalandrlmas gibi olumsuz olabilir (Marshall, 1999:810). Yaamda uyduumuz btn kurallar yazl normlarla belirlenmemitir,
yani yasal olarak dayatlmamtr ama yine de bu kurallarn yaptrmlardan kaynaklanan ikna edici gleri vardr. rnein lokantaya gittiimizde gelen yemei atal bak kullanmak yerine elimizle yemeye kalkarsak herhangi bir yasay inemi olmayz, yine de ok az insan eliyle yer ve yerken de etrafndaki dier insanlarn elle yemeyi onaylamayan baklar, fsldamalar ya da glmeleri gibi yaptrmlara maruz kalr (Bilton vd., 2008:16). Her normun yaptrm birbirine eit deildir, rnein bir insan ldrme davrannn yaptrm, sokaa p atma davrannn yaptrmdan ok daha ar olacaktr. Yaptrmlar, arkadalar ya da aile tarafndan ayplanmadan yasalarla belirlenen ar hapis cezalarna kadar ok geni bir eitlilik gsterir. Toplumsallama (Sosyalleme): Bireylerin yesi olduklar topluma ait deerleri, tutumlar, bilgi ve becerileri, ksacas o toplumun kltrn rendikleri etkileim sreci toplumsallama olarak adlandrlr. Birey, doumundan itibaren aile, retmenler, arkadalar, meslektalar gibi davranlarna yn veren dier insanlarla etkileime girerek toplumsal rolleri, norm ve deerleri renir. Toplumsallamann iki fonksiyonu vardr, bunlardan biri benliin gelimesini salamak, ikincisi ise kltrn bir nesilden dier nesle aktarlmasn salamaktr. Toplumlar, deerlerini, toplumsal davranlarn, kltrel miraslarn nesilden nesle aktararak kendilerini yeniden retirler (Coser vd.,1983:106). Toplumsallama araclyla her toplum, her yeni neslin o toplumun deerlerini ve normlarn renerek bymesini, bylece toplumun kendisinden bekledii davranlar yerine getirmesini salar. Dier insanlarla iliki kurmadan bir birey tam olarak insan olamaz. Toplumsallama srecinde geri kalan bireylerin duygusal, zihinsel, hatta fiziksel adan sorunlarla karlama ihtimalleri ok yksektir. Kingsley Davis, 1940larda yapt ve dier insanlarla iliki kuramayan ocuklar inceledii nl almasnda insanlarla etkileim kurmayan ocuklarn fiziksel ve psikolojik geliimlerinin normal seyretmediini ortaya koymutur. almadaki ocuklardan biri olan Anna, gayrimeru bir ocuktu ve annesi bu nedenle doduu gnden beri onu tavan arasnda saklamt. Anna dier insanlarla nadiren karlam ve ok dk dzeyde bakm grmt. Alt yanda bulunduunda Anna konuamyor, yryemiyor ve kendi kendine yemek yiyemiyordu. Kendisine ynelik konumalara cevap, davranlara tepki vermiyordu, bu nedenle balangta sar ve kr olduu zannedilmiti. Annann grd fiziksel ve zihinsel zarar kolaylkla onarlamam, drt yllk eitimden sonra Anna zar zor yryebilir, birka kelime konuabilir ve oyuncak bebeine ilgi gsterir hale ancak gelebilmiti. 11 yanda ldnde Anna ancak 2 ya da 3 yanda bir ocuun seviyesine ulaabilmiti (Coser, 1983:107). Bu rnek toplumsallama srecinin toplum asndan olduu kadar bireyin geliimi asndan da son derece nemli bir sre olduunu gstermektedir.
nsann kendine uygun insanca davranlar renmesi sreci olan toplumsallama, doumla balar, lene dek srer ve bireyin yaad kltr renmesini ve bunlar gelecek nesillere aktarmasn ierir (zkalp, 2007:117).
RNEK
SOSYOLOJNN DOUU
nsanlar, binlerce yldr iinde yaadklar gruplar ve toplumlar gzlemlemi ve bu konuda eitli fikirler ileri srmlerdir. Her ne kadar insan davrann ekillendiren toplumsal etkenlerin incelenmesi Antik Yunana kadar uzansa da bilim olarak sosyoloji yaklak 200 yl nce ortaya kmtr. Batda 16. yzyldan itibaren dinsel, siyasal, bilimsel ve felsefi dnceler deimeye balam, Rnesans ve Reform hareketlerini izleyen Aydnlanma Dnemi, Fransz htilalinin ve Endstri Devriminin gereklemesinde etkili olmutur. 18. yzyln sonlarnda yaanan Fransz Devrimi ile mevcut toplumsal yap yklm, kaos ve dzensizlik meydana
Fransz Devrimi ve Endstri Devrimi sonrasnda yaanan byk toplumsal dnmlerin oluturduu sorularn bilimsel yntem kullanlarak cevaplanmas abas, bilim olarak sosyolojiyi dourmutur.
10
Sosyolojiye Giri
gelmi, bireyler Ortaan grece dzenli ve daha huzurlu gnlerini arar olmutur (Vander Zanden, 1996:9). Bunu izleyen Endstri Devrimi ise bata ekonomik ve endstriyel yap olmak zere aile, eitim, tabakalama gibi toplumun temel kurumlarn ve yapsal zelliklerini deitirmitir. Bu gelimeler sonucunda Avrupa toplumunda byk lekli deimeler yaanm, laikleme, kentleme ve endstrileme hzlanm, nfus artm, snfsal yap deimi, ksacas yeni bir toplum yaps meydana gelmitir. Yaanan bu byk dnmle krsal, btnlemi, duraan toplum yaps kentsel, kozmopolit, hzla deien bir yapya dnm; geleneksel toplumlarn yerini modern toplumlar almtr. Sosyolojinin ortaya kmasndaki en byk etken bu geni apl deiim ve dnmdr. Toplumsal dzenin bozulmasyla oluan kaos ortamnda 19.yzyl dnrleri toplumsal dzenin yeniden nasl kurulabilecei sorusu zerinde durmu ve toplum nedir?, toplum neden u anda var olduu gibi yaplanmtr?, toplumlar neden ve nasl deiirler? gibi sorulara cevaplar bulmaya almlardr (Giddens, 2008:45). lk sosyolojik analizler, nelerin ve neden deitiini ortaya koymaya ve gelecekte toplum yapsnn nasl olacan tahmin etmeye alan analizlerdir (Coser vd.1983:21). Bir yandan yaanan bu deiimler karsnda insanlarn toplumsal yaamla ilikili sorduklar ve yantlayamadklar sorular, dier yanda bilimsel devrimle birlikte doa bilimlerindeki gelimeler ve bilimsel yntemin yaygnlamas, bu sorulara bilimsel yntemle cevap bulunabilecei dncesini dourmutur (Kornblum ve Smith, 2008:7). Doa bilimleri, sorduu sorulara tekrarl gzlemlerle, dikkatli tanmlamalarla, muhtemel aklamalar ieren teorilerin gelitirilmesi ve bu teorilerin snanmas yoluyla cevaplar bulmakta, doal olgular aklamakta ve gelecee ynelik tahminlerde bulunmaktadr. Yaanan kaos ortamnda sosyolojinin ncleri toplumla ilgili sorulara cevap bulmak iin de doa bilimlerinin kulland yntemlerin kullanlabileceini, bylece nasl doa bilimciler doa kanunlarn ortaya karyorlarsa, toplumsal yaamn kanunlarnn, yani toplumsal yapdaki dzenliliklerin de ortaya konabileceini dnmlerdir. Bylece, yaanan bu byk toplumsal dnmlerin oluturduu sorularn bilimsel yntem kullanlarak cevaplanmas abas, bilim olarak sosyolojiyi dourmutur. Auguste Comte, toplumun bilimsel olarak incelenmesini sosyoloji olarak adlandran ilk dnrdr ve bu nedenle sosyolojinin isim babas olarak bilinir.
SOSYOLOJNN DER SOSYAL BLM DSPLNLERYLE LKS

Disiplin, bilim dallarnn alt kategorilerine verilen isimdir. Sosyoloji hem bir bilim, hem de sosyal bilimlerin bir disiplinidir.
Bir ktphanede sosyoloji kitaplaryla dolu raflara baktnzda, muhtemelen bu kitaplarn tarih, antropoloji, siyasal bilimler, hukuk, ekonomi, sosyal politika kitaplarna yakn raflara dizildiini grrsnz. Gerekten de yan yana dizilmi bu alanlarn paylat birok ortak nokta vardr ve sosyoloji kitaplarn okuyan kiiler zaman zaman tarih ya da ekonomi (iktisat) kitaplarna ihtiya duyarlar. Tarih, ekonomi, siyasal bilimler, sosyoloji, hepsi insan eylemlerini ve bu eylemlerin sonularn inceler, yani hepsi insan rn olan dnya ile ilgilidirler (Bauman, 2004:1112). Baka bir deyile toplumsal yaam, toplumsal davran ve toplumsal deimeyi alan tek disiplin sosyoloji deildir; psikoloji, antropoloji, siyaset bilimi, ekonomi gibi dier disiplinler de toplumsal yaamla ilgilenirler. Sosyolojiyle birlikte eitli alardan toplumsal dnyay konu alan btn bu disiplinler, sosyal bilimler olarak adlandrlrlar. Sosyolojiyle dier disiplinler arasndaki fark, konularndan deil, her disiplinin bak asndan kaynaklanmaktadr. Btn disiplinlerin insan eylemlerini aratrmak zere kendine zg soru kalplar ve yorumlama ilke-
11
leri vardr. Sosyolojinin belirleyici zellii, insan eylemlerinin geni apl oluumlarn karlkl bamllk a iinde meydana geldiini kabul etmesidir (Bauman 2004:16). rnein psikoloji, bireysel davran inceler. Sosyoloji de bireysel davranla ilgilenir; ama sosyologlar iin analiz edilecek birim birey deil, toplumdur. Sosyolojik bak asndan psikolojik aklamalar yanl deildir; ancak yetersizdir. Sosyologlar insan davranlarnn sadece bireysel motivasyonlardan ve tutumlardan kaynaklanmadn, toplum dzeyinde belirli davran kalplar olduunu ve bireysel davranlar bu kalplarn da etkilediini dnrler (Anderson, 2006:4). Antropoloji, insan kltrlerinin incelenmesidir. Antropologlar kltr toplumun temeli olarak grr ve farkl kltrlerdeki insanlarn nasl yaadn ve kltrlerin nasl gelitiini incelerler. Sosyologlar da kltr inceler ama sadece kltre odaklanmazlar. Sosyologlar genellikle ada toplumlar ve iinde bulunduklar toplumlar incelerken antropologlar genellikle uzak ve gemiteki toplumlarn kltrleriyle ilgilenirler. Ekonomi, mal ve hizmetlerin retimini, datmn ve tketimini, siyaset bilimi, siyasal davran, siyaset felsefesini, hkmetleri ve siyasal partileri inceler. Yani ekonomi ve siyaset bilimi, siyasi ve ekonomik davran etkileyen belirli toplumsal kurumlar incelerler. Sosyoloji ise siyaset ve ekonomi de dahil olmak zere, btn toplumsal kurumlar ve bu kurumlarn insan davrann nasl etkilediini inceler (Anderson, 2006:4). Tarih ve sosyolojinin konular da zaman zaman rtmektedir. ou kez tarih ve sosyoloji arasndaki temel farkn tarihilerin bir kereye zg olumu olgular betimlemeleri, sosyologlarn ise genellemelere varmaya almalar olduu savunulmaktadr. Oysa tarihiler de genelleme yaparlar ve birok sosyolojik almada bir kez olmu olgular ya da olgularn anlk durumlar incelenir. Tarihle sosyoloji arasndaki temel fark tarihilerin genellikle olgularn belirli bir dnemdeki hlini incelemeleri, sosyologlarn ise ok sayda benzer olguya ilikin dnemlerin incelenmesiyle snanabilecek genellemelerle ie balamalardr (Bottomore, 1977:75). Felsefeyle sosyoloji arasnda da yakn bir iliki vardr. Sosyoloji byk lde felsefi bir tutkunun -insanln tarihini anlama kavuturmak, 19.yy Avrupasndaki toplumsal bunalmlar aklamak ve sosyal politikaya yol gsterecek bir sosyal doktrin oluturmak tutkusunun- sonucunda ortaya kmtr. Felsefeyle sosyoloji arasnda, en basit ekliyle adan bir iliki vardr. lk olarak, bir bilim olarak sosyoloji de bilim felsefesinden yararlanr. kincisi, sosyoloji sosyal olgular ele alrken deerlerle de ilgilenmektedir ve deerlerin ahlak felsefesinde ve toplumsal felsefede nasl tartldn bilmesi gerekir. Son olarak sosyoloji yeni felsefi sorularn ortaya kmasna katkda bulunur (Bottomore, 1977:77).
SIRA SZDE Sosyal bilimlerin eitli disiplinleri arasndaki farkll gsterecek bir rnek vermeye alnz.
SIRA SZDE
Sosyoloji ile insann toplumsal yaamna ilikin dier bilimler arasndaki iliki, sosyal bilimlerin bir btn oluturduunu gstermektedir. Sosyoloji hem sosyal bilimlerin dier disiplinlerinden faydalanr, hem de S O R U disiplinlerin dier aratrmalar iin toplumsal yapya ilikin genel bir ereve izerek, dier disiplinlerin incelemedii olgular inceleyerek (ekonomik davran ile Adinsel inanD KK T lar arasndaki iliki, toplumsal tabakalama ile siyasal davran arasndaki iliki gibi) dier disiplinlere yarar salar (Bottomore, 1977:79). Toplumsal yaam etSIRA SZDE rafl bir ekilde anlamak iin sosyal bilimler bir btn olarak dnlmelidir. Gnmzde sosyal bilimlerdeki ar uzmanlama azalmakta ve ok sayda diAMALARIMIZ
DNELM
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
12
Sosyolojiye Giri
siplinleraras alma yaplmaktadr. Bylece eitli disiplinlerin gl ynlerinin avantajlarndan yararlanlarak sosyal dnya daha iyi bir ekilde anlalmaya allmaktadr.
BLM VE YNTEM
Bilim, insanlarn evreni anlama, doal olaylar ve bunlar arasndaki ilikileri kavrama yolundaki akademik abalardr (Kaptan, 1973:5).
nsanlar, insanlk tarihinin balangcndan beri evreni anlayabilmeye, doay kontrol altna alabilmeye ve bu amaca ynelik olarak bilgi toplamaya almlardr. Bilim (science) kavram, Latince bilmek anlamna gelen scire kelimesinden tremitir ve bilinen ey veya bilgi anlamna gelir. Ancak bu bilgiler mantksal ve olgusal adan birbiriyle ilikili olan ve bir btn oluturan bilgilerdir. u hlde en genel tanmyla bilim, sistematik bilgiler kmesi olarak tanmlanabilir. Ancak her bilgi bilim olamaz. Sistemli bilgiler iinde bilimsel olanlar, konusu gzlemlenebilir olan ve nesnel bir gereklie ilikin olanlardr (Sencer ve Sencer 1978:2). Bilimi eitli ekillerde tanmlamak mmkndr: Bilim, dorudan ve sistematik yoldan elde edilen ve empirik kantlar temel alan bilgidir (Bozkurt, 1999:65). Bilim, gzlenebilir ve deneysel bir konusu olan ve bu konularda karmlar yapma olana salayan sistemli bilgiler kmesidir (Sencer ve Sencer 1978:4). Bilim, sistemli ve organize edilmi bilgiler btn ve teknik yntemdir (Kaptan, 1973:5). Bilim, hem bilgiyi reten sistemin hem de bu sistemin rettii bilginin ad, yani hem bilgi retmenin bir yolu hem de bir toplumsal kurumdur (Neuman, 2000:6). Bilimin tanmlarnda grld gibi, bilimin iki temel gesi bilgi ile yntemdir. Yani bilim, hem bilgi hem de bilgi reten bir yntemdir. Bilgiyle kastedilen olay ve olgular arasndaki ilikileri aklamak iin gelitirilen teoriler, yntemle kastedilen de bilgi edinmek iin kullanlan yollardr (Kaptan, 1973:5). Bilim, ayn zamanda bir dnme yntemidir. Bilimsel dnce genel olarak amal, yaratc, sistemli ve problem zmeye ynelik dnce olarak tanmlanr (Kaptan, 1973:5). Bilim bilgi edinmenin bir yolu ise, bilgi edinmenin dier yollar neler olabilir? nsanlar dnyay anlamak iin gerekli bilgiyi bilim dndaki eitli yollardan da elde edebilirler. Otoriteden, geleneklerden, saduyudan, kitle iletiim aralarndan ya da kiisel deneyimlerden bilgi elde edilebilir (Neuman, 2000:2-4). Birok bilgiyi anne babalarmzdan, retmenlerimizden, doktor ya da avukat gibi eitli meslek erbabndan, yani otoritelerden elde edebiliriz. Gemiteki deneyimlere dayanan geleneklerden de bilgi edinilebilir, rnein yeni doum yapm kadnlara krmz kurdele taklmasnn albasmasn engelleyeceine inanlr. nsanlar bu bilginin doru ya da yanl olduunu tam olarak bilemeseler de gemiteki deneyimlere dayanarak bu bilgiyi kullanrlar. Ancak geleneklerden, televizyondan, internetten ya da gazetelerden rendiimiz ya da kiisel deneyimlerimiz sonucunda elde ettiimiz bilgiler bilimsel bilgi nitelii tamaz. Bilim, amac itibariyle dier bilgilerden ayrlr. Bilimin amac; 1. Konusunu oluturan olgular gzleme dayanarak kavramak, betimlemek, snflandrmak, 2. Olgular arasnda nedensellik ilikileri kurmak ve bu ilikileri gzlem yoluyla snayp dorulayarak aklamak, 3. Doruluu ispatlanm ilikileri genellemeler, yasalar ve teoriler hline getirerek gelecekle ilgili karmlarda ve tahminlerde bulunmaktr (Sencer ve Sencer 1978:3).
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM
1. nite - Toplum, Bilim ve Yntem S O R U
DNELM S O R U
13
DK AT Bilim hem empiriktir (gzleme ve deneye dayaldr) hem de rasyoneldir.KEmpiriktir nk bilimin konusunu gzlemlenebilir olgular oluturur. Bilim sadece akl yrterek sonulara ulamaz, gzlemler sonucu elde edilen verilerle dorulanmayan,SZDE empirik olSIRA yani mayan bilgilerden kuku duyar. Bilim ayn zamanda rasyoneldir nk gzlemler akl yoluyla betimlenir, analiz edilir, sentezlenir ve olgular ve ilikiler gzlemlere dayal olarak AMALARIMIZ ve akl yoluyla aklanr (Kaptan, 1973:6).
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ SIRA SZDE K T A P DNELM T ES E VR ZU O N LO Y

DKKAT
K T A P Bilimsel yntem, bilim insannn bilimin amacna ulamak iinDizlemesiMgereken sNEL ralanm basamaklardan oluur (Montuschi, 2008:2). Bilimsel yntem, bilimsel bilgiye ulamak iin bilimsel prosedrn ve kurallarn uygulanmasdr. Bu sre, biT ES E VR ZU O N LO Y limsel aratrmalarn aamalarnda grlebilir.
BLMSEL YNTEM VE BLMSEL ARATIRMA SREC
Bilimsel yntem olarak adlandrlan sre, mantksal pozitivizmin yntemi olan hipoteDKKAT tik tmdengelim srecini ifade eder. Hipotetik tmdengelim, nce tmdengelim yoluyla NTERNET snanacak hipotezlerin oluturulduu, daha sonra ise deney ve gzlem gibi empirik yollarSIRA SZDE la bu hipotezlerin snand yntemdir. Bununla birlikte, 20. yzylda bilimde sadece tek bir yntemin geerli olduu gr byk lde reddedilmektedir. Bilimin konusunu oluturan doal ve toplumsal olaylar rgtlenmi hlde deildir. Oysa bilgilerin yararl olabilmesi iin rgtlenmesi gerekir. Bu olgularn arasndaki ilikileri en basit ve anlalr ekilde aklamak zere K T A P rgtlenmi gzlemler, koullar, tanmlar, kavramlar, ilkeler, yani bilgiler sistemi teori (kuram) olarak adlandrlr. Baka bir deyile teori, gzlemlenebilir bir olgunun nedenlerini aklamaya ynelik birbiriyle ilikili kavramlar sistemi (KornblumN ve Smith, TELEVZYO 2008:39) ya da olgular, olay ve ilikileri aklamaya, henz kantlarla doruluu saptanmam bilinmeyenleri tahmin etmeye hizmet eden, mevcut bilgilere aykr dmeyen ve birbiriyle uyum iindeki kavramlar sistemi olarak tanmlanabilir NTERNET (Kaptan, 1973:20). Teori, bilgiyi nasl biriktireceimizi ve nasl anlamlandracamz gsterir, aratrma sonularn neye gre aklayacamz ve nasl yorumlayacamz konusunda bize yardmc olur. Teorilerin amac, toplumsal etkinlikler arasndaki ilikileri aklamak ve olgularn durumlarna dayanarak dier olgular hakknda tahminde bulunmaktr (Lin, 1976:16). Ayn toplumsal ilikileri aklamay amalayan birden fazla teori olabilir. Bu durumda hangi teorinin dierlerinden daha stn olduuna karar vermek iin teorinin zellii incelenir. Yaps dier teorilerden daha basit olan teori; aklamalar dier teorilerden daha net, ak ve doru olan teori ve dier teorilere oranla daha fazla ve eitli toplumsal olay, davran ve ilikiyi aklayabilme gcne sahip olan teori, dier teorilerden daha stn kabul edilir (Lin, 1976:16). Teori, bazlar empirik olarak test edilebilir olan ve birbiriyle ilikili olan bir dizi nermeden oluur (Lin, 1973:17). ki ya da daha ok kavram arasndaki iliki hakkndaki yargy ifade eden cmlelere nerme ad verilir. Empirik olarak test edilebilir nitelikte olan nermeler, hipotezlerdir. Hipotez, kavramlarn llebilir deikenleri arasndaki iliki hakknda dorulanabilecek ya da yanllanabilecek olan bir ifadedir. Deikenler arasndaki ilikiler karlkl olabilecei gibi, nedensel de olabilir. Nedensel ilikilerde neden olan deiken bamsz deiken, bamsz deikene bal olarak deien (sonu olan) deiken ise baml deiken olarak adlandrlr. Empirik olarak snanmak amacyla oluturulmayan ve doru olduu kabul edilen yarg ve genellemeler varsaym olarak adlandrlr.
AMALARIMIZ
NTERNET SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Bilimsel yntem, bilimsel bilgiye ulamak iin gerekli olan bilimsel srecin izlenmesi ve bilimsel A P K T kurallarn uygulanmasdr. Bilimsel yntem amaca gtren yol, aratrma teknikleri iseTbilimsel Z Y O N ELEV yntemin hedefine ulamak iin kulland aralardr (Gke, 1992:40).
NTERNET
14
Sosyolojiye Giri
SIRA SZDE
SIRA SZDE Hipotezle varsaym arasndaki fark inceleyiniz ve varsayma bir rnek veriniz.
DNELM S O R U
Bilimsel aratrmalar iin olmakla birlikte bilimsel aratrma, veri toplamaktan SIRA SZDE ibaret deildir. DNELM
DKKAT veri toplamak SIRA SZDE gerekli
AMALARIMIZ S O R U
Bilimsel bilgi elde etmek iin bilimsel aratrmalar yaplr. Bilimsel aratrma, DNELM amal, planl ve sistemli bir ekilde verilerin toplanmas, gruplanmas, analizi, sentezi, aklanmas, yorumlanmas ve deerlendirilmesi ilemlerinin uygulanmaS O R U syla bulgular anlaml bilgiler btn haline getirme ve problemlere gvenilir zm yollar bulma srecidir (Kaptan, 1973:13-14). Bilimsel D K K A T aratrmalar nesnel olmal, doru bilgiye mmkn olduunca yaklaSIRA SZDE mal, baka aratrmaclar tarafndan tekrar edilebilir olmal, basit ve ak olarak ifade edilmeli, inceledii konuyu dier konulardan belirgin ekilde ayrmaldr SIRA SZDE (zkalp, 2007:32-33). Bilimsel aratrmalar ayn zamanda aratrma etiine uymalDNELM dr; aratrmaclar inceledii nesnelere ya da znelere zarar vermemeli, onlar ynlendirmemeli ve aratrma bulgularn bilimsel olmayan amalar iin kullanmamaAMALARIMIZ S ldr (Vander O R U Zanden, 1996:27). Bilimsel aratrmalarda gvenirlik ve geerlik son derece nemlidir. Gvenirlik, bir lK KD K T AAT P mn tekrar tekrar yaplmas sonucunda yine ayn sonularn elde edilmesini, yani lmn kendi iinde tutarl olmasn; geerlik ise lm aracnn konusuna uygun olmasn ifade SIRA SZDE eder. rnein Ebaskl, uzunluu lmek iin geerli bir lm arac deildir ama insan TEL VZYON arln lmek iin geerli bir lm aracdr. Ancak ayn baskle birer dakika aralkAMALARIMIZ larla her ktmzda kilomuzu farkl gsteriyorsa gvenilir bir lm arac deildir. Bilimsel aratrmalarn hem gvenilir hem de geerli olmas gerekir.
NTERNET K T A P Bilimsel aratrmann aamalar unlardr:
K D KTK A T P SIRA SZDE TELEVZYON AMALARIMIZ NTERNET K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Aratrma konusunun seilmesi ve aratrma probleminin belirlenmesi: Aratrmac nce ok genel dzeyde bir aratrmas konusu seer, T E da Y O N sonraL E V Zaratrma konusunu detayl bir aratrma problemi hline getirir. Bu srete aratrmac aratrma konusuyla ilgili nceden yaplm bilimsel almalar okur, zetler ve bir sentez oluturur. Bu sre literatr taramas olarak adlandrlr. Aratrmac, aratrma problemini oluturduktan sonra NTERNET aratrma hipotezlerini gelitirir. Aratrma iin uygun aratrma tipi, yntem ve tekniklerin seilmesi: Aratrmac aratrma problemini ifade ettikten, yani neyi renmek istediini aka ortaya koyduktan sonra bu bilgiye en iyi hangi yolla ulalacana karar vermelidir. Aratrmac, elde etmek istedii bilginin trne gre kefedici, betimleyici ya da aklayc bir aratrma, ilgilendii zaman asndan da kesitsel ya da boylamsal bir aratrma yapabilir. Sosyal bilimlerde aratrmacnn ayn zamanda elde etmek istedii bilgiye nicel yntemle mi nitel yntemle mi daha iyi ulaabileceini saptamas, verilerini hangi veri toplama teknikleriyle toplayacan ve hangi sorular soracan saptamas gerekir. Aratrmann evreninin belirlenmesi ve rneklem seimi: Aratrma problemiyle ilgili olan insanlarn tamam aratrma evrenini oluturur. Ancak ou zaman konuyla ilgili btn insanlardan veri toplamak mmkn olmaz. Aratrmacnn, verilerini kimlerden toplayacana karar vermesi ve uygun rneklem seim tekniklerini kullanarak bir rneklem oluturmas gerekir. Veri toplama: Aratrmac uygun bulduu veri toplama aralar ile (anket, gzlem, grme vb.) rneklemden veri toplar.
15
Aratrma probleminin cevaplanmasyla ilgili olan btn insanlara aratrma evreni, bu evrenden seilen ve verilerin toplanaca insanlardan oluan gruba ise rneklem ad verilir.
Veri analizi: Aratrmac verilerini analiz ederek (zmleyerek) aratrma hipotezlerini snar ve aratrma probleminde sorduu soruyu yantlamaya alr. Bulgularn yorumlanmas ve rapor yazm: Aratrmac veri analizini tamamladktan sonra bulgularn yorumlar, mevcut literatrle ilikilendirir ve aratrma raporunu yazar (Lin, 1976:5; Neuman, 2000:11-12).
Bilimlerin Snflandrlmas
ekil 1.1
Matematik Matematik Bilimler Mantk Bilim Doa Bilimleri (Fen Bilimleri) Pozitif Bilimler Sosyal Bilimler
Bilimlerin Snflandrlmas
Bilimleri, en temel dzeyde matematik bilimler ve pozitif bilimler eklinde ikiye ayrmak mmkndr. Matematik bilimler, matematik ve mantktan oluur. Matematik gzlenebilir ve nesnel bir bilimdir nk matematik kavramlarn hareket noktas gzlemdir ve simgeledikleri varlklar da soyut olsalar da nesnel gerekliklerdir (Sencer ve Sencer 1978:6). Ancak matematik bilimlerde say ve biim gibi temel kavramlar hakkndaki bilgi gzleme dayansa da bu kavramlar arasndaki ilikiler baz n kabullere dayanr. rnein izginin birbirini kesmesiyle oluan gen kavram, gzlemlere dayanarak gelitirilmitir, ama genin i alarnn toplamnn 180 derece olmas gerektii, gzlemle ilikisi olmayan bir kabuldr. Oysa pozitif bilimlerde genellemeler matematik bilimlerindeki gibi kabullerle deil, tek tek durumlarn gzlemi sonucunda oluturulur. rnein suyun 100 derecede kaynad ya da havadan daha ar bir cismin yksek bir yerden brakldnda decei gibi genellemeler, nceden yaplan kabuller deildir (Sencer ve Sencer, 1978:57). Matematik karmlar tekrarlayc karmlardr, yeni bir ey sylemeden ayn bilgiyi yinelerler, bu adan matematik karmlar totolojiktir. Matematik bilimlerin ikinci tr olarak kabul edilen mantk, belirli ncllerden kalkarak yaplacak karmlarn geerlik ve doruluk koullarn gsteren bir bilimdir ve matematik gibi mantk nermeleri de totolojiktir. zetle matematik bilimler karmlar yaparken gerekte yeni bilgiler retmeyen, bir takm n kabullere dayanarak genel bilgilerden zel bilgiler treten bilgiler sistemidir. Matematik bilgilerimize kesinlik, mantk ise tutarllk kazandrr. Bu nedenle matematik de mantk da hem kendi balarna bilimdirler, hem de dier bilimlerin nicelletirme, bilgi tretme veya karm yapma iin kullandklar aralardr (Sencer ve Sencer, 1978:17). Pozitif bilimler ise gzlenebilir ve deneysel bir konuya sahip olan ve bu konularda karm yapabilen, ortaya yeni bilgiler koyan, yenilik yaratc olan bilimlerdir. Btn pozitif bilimlerin ortak zellii, olgularn gzlemlenmesiyle genellemelere ulamalardr. Matematik bilimlerde karmlar snrldr nk ayn kabullere dayanarak yaplan tekrarlayc karmlardr, oysa pozitif bilimlerde karm olanaklar snrszdr ve bu sayede bilgi hacmi giderek artar (Sencer ve Sencer, 1978:17). Pozitif bilimlerle pozitif olmayan bilimler arasndaki fark, olanla olmas
Antik Yunanda matematik, astronomi ve mzii de ierirdi ve mathematica kelimesi renilen-bilinen ey anlamma gelirdi.
16
Sosyolojiye Giri
gereken arasndaki farktr, Pozitif bilim olmas gerekeni deil; olan inceleyen bilimdir (Kaptan, 1973:6). Pozitif bilimler de kendi ilerinde doa bilimleri ve sosyal bilimler olmak zere ikiye ayrlrlar. Doa bilimleri, astronomi, fizik, kimya, biyoloji gibi canl-cansz maddeleri ve maddi olaylar konu alan bilimlerdir. Sosyal bilimler ise sosyoloji, antropoloji, psikoloji, ekonomi, siyaset bilimi gibi insanlar arasndaki ilikileri ve toplumsal dnyay konu alan bilimlerdir. Sosyal bilimleri daha iyi anlayabilmek iin doa bilimleriyle sosyal bilimler arasndaki farkllklara ksaca deinelim.
Doa Bilimleri ve Sosyal Bilimler

nsanlar incelemek, fiziksel olaylar gzlemekten farkldr. Doadaki nesnelerin aksine insanlar kendilerinin farkndadr ve anlaml ve amal davranlarda bulunurlar. Bir biyolog, inceledii bakteriye ilikin bir zellii rahata snflandrabilir, oysa bir sosyologun bir lm intihar olarak snflandrmas bu kadar kolay deildir. Sosyologun bir snflama yapabilmesi iin bireyin lrken ne yapma niyetinde olduunu bilmesi gerekir.
Bilim deyince insanlarn aklna hemen laboratuvarlarda mikroskoplar ya da deney tpleriyle alan beyaz nlkl bilim insanlar gelir. Bunun nedeni bilimin genellikle biyoloji, fizik, kimya gibi doa bilimlerini artrmasdr. Oysa konular doa olaylar deil, toplumsal olgular olsa da bilimsel aratrmalarn ilkelerine ve aamalarna uygun olan almalar bilimsel nitelik tarlar. Bununla birlikte, sosyal bilimlerle doa bilimleri arasnda baz nemli farkllklar da mevcuttur: Doa bilimlerinde dnceleri test etmek ve kantlamak iin deney yaplabilir ve laboratuvar koullarnda sonucu etkileyecek dier faktrler kontrol altnda tutularak dorudan bamsz deikenin baml deiken zerindeki etkisine odaklanlabilir. Sosyal bilimlerin ise konusu insandr ve insanlarn deneye katlmama haklar vardr. Ayrca sosyal bilimlerde laboratuvar ortamnn yaratlmas, insanlarn doal davranmamalarna neden olarak geree ulamay engelleyebilir. Bu nedenle sosyal bilimciler insanlar yapay laboratuvar ortamnda deil, doal durumlarnda incelemek isterler (Browne, 1998:4). Doa bilimlerinde deney yaplabilmesi, gelecekte ayn koullar sz konusu olduunda ne olacana dair kesin tahminlerin yaplabilmesini salar. rnein deneyle iki farkl kimyasaln belirli bir sda patladn gzlemleyen bilim insan, ayn koullar altnda bu kimyasallarn yine patlamaya yol aacan tahmin edebilir. Dier taraftan sosyal bilimlerin konusunu oluturan toplum, birey ve grup ilikileri karmak bir etkileim iinde olduu ve insanlarn zgr iradeleriyle karar deitirme olaslklar sz konusu olduu iin sosyal bilimlerde tahminde bulunmak doa bilimlerinde olduu kadar kolay deildir. Ayrca toplumsal yaamdaki bir takm dzenlilikler ortaya konabilirse de sosyal bilimlerdeki yasalar doa bilimlerindeki kadar kesin olamaz, nk toplumsal olaylar insan davranlaryla srekli deitirilebilirler, insanlar nceden ortaya konmu dzenliliklere ya da yasalara aykr davranma iradesine sahiptir (Browne, 1998:4). Doa bilimlerinde bilim insan, inceledii nesnelere mdahalede bulunamaz ve onlar etkileyemez. rnein bir biyologun mikroskopla inceledii organizmay etkilemesi sz konusu deildir. Buna ek olarak, doa bilimciler inceledikleri nesneleri aratrmaya katlmaya veya ibirlii yapmaya ikna etmek zorunda deildirler. Sosyal bilimlerde ise aratrmaclar inceledikleri toplumun yesidirler ve inceledikleri insanlar etkileme ve onlardan etkilenme olaslklar vardr. Bu nedenle sosyal bilimlerde nesnel olmak doa bilimlerinde olduundan daha zordur. Sosyal bilimciler aratrma srecinde veri toplayacaklar insanlar aratrmaya katlmaya ikna etmek zorundadrlar. nsanlar aratrmaya katlmak istemeyebilecekleri gibi eksik bilgi verebilir ya da yalan syleyebilirler (Browne, 1998:4).
17
Doa bilimleri doal olaylar teker teker ele alp aralarndaki neden sonu ilikisini inceleyebilir. Sosyal bilimciler ise hangi olguyu incelerlerse incelesinler, toplumsal dnyay bir btn olarak ele almak zorundadrlar nk toplum yaps karmaktr ve neden sonu ilikilerini etkileyen ok sayda faktr vardr (Williams, 1999:64). Doa bilimlerinde lm yapmak sosyal bilimlerden daha kolaydr nk doal objeler nicelik olarak llebilir durumdadrlar; arlk, uzunluk, younluk, hacim gibi llerle ifade edilebilirler. Sosyal bilimlerde lm yapmak doa bilimlerine gre daha zordur nk insanlarn davranlarn, alglarn ya da tutumlarn lmek iin standart ller yoktur (Williams, 1999:64). rnein bir grubun ne derece muhafazakar olduunun nasl llecei sorusu bal bana bir problemdir. Aralarndaki bu farkllklar, sosyal bilimlerin yntemi hakknda eitli tartmalara yol am, sosyal bilimlerin doa bilimlerinin kulland yntemi kullanabileceini savunanlar olduu gibi, kullanamayacan da ileri srenler olmutur. Doa bilimlerinin de sosyal bilimlerle ayn yntemi kullanabilecei dncesi, natralizm olarak adlandrlan felsefi ilkeye dayanr. Pozitivist yaklamn yakndan ilikili olduu Natralizm, sosyal bilimlerde insanlarn nesnel ve doal bir dzene sahip olduklar ve toplumsal dnyann fiziksel dnyadan doduu grdr. Buna dayanarak doa bilimlerinde kullanlan yntemleri uygun bir ekilde uyarlayarak toplumsal dnyay da bu yntemlerle inceleyebileceimiz ileri srlr (Williams, 1999:61). Bu gre kar kan baz dnrler, toplumsal dnyann fiziksel dnyay incelerken kullanlan yntemle incelenemeyeceini savunmulardr. rnein Alman filozof Dilthey, sosyal bilimlerin olgular arasnda neden sonu ilikilerini aklamaya alan doa bilimleriyle ayn yntemi kullanmamas gerektiini, anlama (verstehen) yntemini kullanmas gerektiini savunmutur. Diltheye gre toplumsal yaam, insan aklnn sonucudur ve tek bir anlama deil, insanlarn (znelerin) znel olarak sahip olduklar ve deiebilen eitli anlamlara sahiptir. Buna dayanarak sosyal bilimlerin toplumsal dnyay aklayamayaca ya da toplumsal dnya hakknda tahminde bulunamayaca, ancak toplumsal gereklii farkl ekillerde tanmlayabilecei ileri srlmtr (Kincaid 1996:4-6; Williams 1999:51).
SOSYOLOJK ARATIRMALARDA YNTEM VE SIRA SZDE TEKNKLER Sosyal Bilimlerde Temel Yaklamlar
Sosyal bilimlerde Pozitivist, Yorumlayc ve Eletirel yaklam olmak zere temel yaklam vardr. Bu yaklam dnyaya farkl bak alarn, yani toplumsal S O R U gerekliin farkl gzlenme, llme ve anlalma biimlerini yanstr. Aralarnda nemli farkllklar olmakla birlikte, sosyal bilimlerdeki temel yaklamn D KKAT hepsi empirik, sistematik ve teoriktir. Hepsi empiriktir nk hepsi grnt, ses, davran veya durum gibi insan eylemlerinin gzlemlenebilir gerekliini inceler, aratrmalar hiSIRA SZDE bir zaman sadece akl yrtmeye dayal deildir. Hepsi sistematiktir nk hepsi geliigzel, yarm yamalak almalar reddeder ve titiz ve dikkatli almalar ierir. Hepsi teoriktir nk teorinin doas ve amac her yaklam iin farkl olsa da AMALARIMIZ hibiri toplumsal yaamn kaos ve dzensizlikten olutuunu dnmez, hepsi aklamann veya anlamann mmkn olduunu savunur.
K T A P
DNELM
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
18
Hipotetik tmdengelim yolunu kullanarak belirli bir teorik yap iinde gelitirilmi hipotezleri snayan ve insan davranna ilikin tahminlerde bulunmay salayacak genel yasalar ortaya koymay amalayan sosyal bilim yaklamna pozitivist sosyal bilim ad verilir (Neuman, 2000:516). Kkleri her ikisi de Fransz olan Auguste Comte ve Emile Durkheima uzanan Pozitivist yaklam, toplumsal dnyann doalfiziksel dnyadan farkl olmadn, bu nedenle toplumsal dnyay incelemek iin de doa bilimlerinde kullanlan yntem ve tekniklerin uygulanmas gerektiini savunur. Pozitivizmde bilimselliin temeli, ne srlen hipotezlerin gzlem ve deneyle snanmasdr, tek bir bilimsel yntem vardr, btn bilimler bu yntemi kullanr. Yorumlayc yaklamda sosyal bilimcinin toplumsal eylemleri soyut olarak aklayabilmesi iin ncelikle davranta bulunan bireyin o eyleme ne anlam verdiini anlamas ve yorumlamas gerekir. Kkleri Alman filozof Dilthey ve Alman sosyolog Max Webere uzanan Yorumlayc yaklam, 19. yzylda ortaya kan bir anlam teorisi olan ve felsefe, sanat tarihi, dilbilim ve edebi eletiriler gibi birok alanda kullanlan hermeneutik teorisini temel alr. Hermeneutik ismi, Yunan mitolojisindeki Hermesten tretilmitir, Hermesin grevi Tanrlarn isteklerini lmllere iletmek, aradaki iletiimi salamak ve anlalamayan anlalr hale getirmektir (Neuman, 2000:70).
Sosyolojiye Giri
Pozitivist yaklam, bilimin sadece tek bir mant olduunu ve bir entelektel etkinliin ancak bu manta uyduu takdirde bilim olarak kabul edilebileceini ileri srer. Baka bir deyile, sadece tek bir bilimsel yntem vardr, btn bilimler bu yntemi kullanr, sadece konular deiiktir. Pozitivizm, gerekliin insanlardan bamsz olarak var olduunu savunur. Nasl yerekimi yasas insan etkinliine, davranna bal deilse ve insanlar onu kefetmeden nce de vardysa, toplumsal yasalar da insan etkinliinden bamsz olarak var olurlar ve kefedilmeyi beklerler. Bu nedenle Pozitivist yaklam, sosyal bilimlerde doa bilimlerinde uygulanan yntemin kullanlmasn, doa bilimlerinde nasl doal olgulara ilikin genel geer yasalar ortaya konmaya allyorsa, sosyal bilimlerde de insan etkinliklerini tahmin etmeye yarayacak genel geer toplumsal yasalarn ortaya konmaya allmas gerektiini savunur. Pozitivist yaklama gre sosyal bilimin amac genel yasalar ortaya koyabilmek iin toplumsal olgular arasnda insanlardan bamsz olarak var olan nedensellik ilikilerini aklamaktr ve bu amaca ulamak iin doa bilimlerindeki deney ve gzlem gibi teknikler kullanlmaldr (Neuman, 2000:66-70). Pozitivist yaklam, yorumlayc ve eletirel yaklam tarafndan eitli alardan eletirilmitir. Yorumlayc yaklam tarafndan temel olarak insanlar arasndaki ilikileri saylara indirgemekle, insanlar iin anlaml olmayan soyut forml ve yasalar peinde komakla, toplumsal balam nemsememekle, deer yarglarndan tamamen arnmak mmkn olmad hlde nesnellik iddiasnda olmakla ve toplumla ilgili genellemeler yapmak mmkn olmad hlde genellemeler yapmakla eletirilmitir. Eletirel yaklam tarafndan ise mevcut toplumsal dzeni srdrmek ve savunmakla ve insanlarn hissetme ve dnme becerilerini dikkate almamakla eletirilmitir (Neuman, 2000:70-81). Yorumlayc yaklam, doal gerekliklerle toplumsal gerekliklerin ayn yntemle incelenemeyeceini savunur, nk doal dnya insan etkileiminden bamsz olarak var olduu hlde, toplumsal dnya toplumsal ve kltrel ilikilerle, insanlarn anlaml ve amal eylemleri ile kurulmutur ve kurulmaktadr. Baka bir deyile toplumsal gerekler sabit, duraan deildirler, srekli olarak kurulmaya devam etmektedirler, inalar srmektedir. Ayrca belirli bir kltrel sistemin kendine zg kurallar olabilir ama her kltrel sistemin anlam yaratma sreci farkl olaca iin bu kurallar dier kltrel sistemlerde geerli olmayabilir. Bu nedenlerle bu yaklama gre doa bilimlerindeki gibi genel geer toplumsal yasalara ulalamaz ve aratrmalar pozitivist yaklamdaki gibi genelleme amac tamaz. Sosyal bilimlerin amac nedensellik ilikilerini aklamak deil, insanlarn anlam nasl rettiklerini kefetmek, toplumsal yaam ve toplumsal eylemi anlamak ve yorumlamaktr. Nihai olarak Yorumlayc yaklamda da soyut bir aklama yaplr, ancak bu aklamann yaplabilmesi iin ncelikle toplumsal eylemin arkasnda yatan nedenlerin anlalmas ve yorumlanmas gerekir. Anlam, iinde olutuu toplumsal balamdan ayr olarak anlalamayaca iin Yorumlayc yaklam, konularn pozitivist yaklamdaki gibi dardan incelemez, bu olgulara anlam veren insanlarn gznden grmeye, yani sosyal olgulara ieriden bakmaya alr. Yorumlayc yaklam temel olarak toplumsal olaylar aklamada bireylerin bilgileri ve etkileimleri dnda ileyen nesnel sreleri gz ard etmekle, fazla znel ve greceli olmakla eletirilmitir (Neuman, 2000: 70-82). Pozitivist veSIRA SZDE yaklamn ayn konuyu nasl ele alacaklarna ilikin bir rnek Yorumlayc vermeye alnz.
DNELM S O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
19
Kkleri Karl Marxa ve Sigmund Freuda dayanan Eletirel Yaklama gre toplumsal ilikilerin altnda yatan atma ve elikilerin zeri rtldr, sosyal bilim gereklerin zerindeki bu rtleri kaldrmaya ve toplumsal gerekliin aslnda ne olduunu gstermeye alr (Neuman, 2000:76). Sosyal bilimlerdeki yaklamlar, teorik yaklamlarla kartrlmamaldr. Bilimsel yaklamlarn her birinin altnda eitli teorik yaklamlar bulunur, rnein levselcilik Pozitivist yaklama, Sembolik Etkileimcilik Yorumlayc Yaklama, Marksizm de Eletirel Yaklama dayanr.
Eletirel Yaklam, pozitivist yaklamn da yorumlayc yaklamn da baz zelliklerini tar. Pozitivizm gibi toplumsal gerekliin darda kefedilmeyi bekleyen bir gereklik olduunu dnr, ama pozitivizmden farkl olarak toplumsal gerekliin sosyal, politik, kltrel ve benzeri faktrler tarafndan ekillendirildiini savunur. Eletirel yaklama gre toplumsal gereklik zaman iinde deiir, onu sadece yzeysel grnne bakarak anlamak mmkn deildir. Bu yaklam toplumdaki deiim ve atma zerinde, zellikle de toplumsal ilikilerin rgtlenme tarzndaki atmalar ya da elikiler zerinde durur. Bu atma ve deiim her zaman gzlenebilir durumda deildir, toplumsal dnya illzyonlar, mitler ve toplumsal gereklerin arptlmasyla dolu olabilir. Toplumsal gereklerin ilk anda gzlemlenebilen grnr yzeyinin altnda derin yaplar ve mekanizmalar vardr. Yzeydeki toplumsal gerekliin yaratt iliki ve olaylar, gzlemlenemeyen bu mekanizmalarn ileyiinden kaynaklanmaktadr. Bu yaklama gre sosyal bilimin amac, toplumsal ilikileri eletirmek ve dntrmektir. Bu dnm, grnrdeki sosyal ilikilerin altnda yatan mekanizmalar ortaya koymakla ve bylece zellikle gsz olan insanlara, yaadklar dnyay deitirebilecek gc vermekle gerekleecektir (Neuman, 2000:75-79).
Pozitivist Yaklam Toplumsal gereklik Toplumsal gereklik, fiziksel gereklikler gibi bireylerin znellikleri dnda var olan ve kefedilmeyi bekleyen dzenliliklerdir.
Yorumlayc Yaklam Toplumsal gereklik, ancak insanlar tarafndan deneyimlenip anlamlandrldnda var olan, byk lde insanlarn alglad gibi olan gerekliklerdir.
Eletirel Yaklam Toplumsal gereklik, olaylarn altnda yatan yaplar tarafndan yaratlan ve ynetilen atmalardr ve gizlidir, bireyler tarafndan ilk bakta aka grlmez. Aratrmann amac, toplumsal ilikileri eletirmek, dntrmek ve dnyay deitirmektir. yi bir bulgu, illzyonlar aa karan bulgudur.
Tablo 1.1 Pozitivist, Yorumlayc ve Eletirel Yaklamlarn Karlatrlmas Kaynak: Neuman, 2000:85ten zetlenerek uyarlanmtr.
Aratrmann Aratrmann amac, insanlaamac rn tahminde bulunmalar ve olaylar kontrol altna alabilmeleri iin doal ve toplumsal yasalar kefetmektir. yi bir bulgu, dier bilim adamlar tarafndan tekrarlanabilecek olan doru gzlemlere dayanan bulgudur. nsan doasna ilikin anlay ve nesnellik nsanlar zgr iradeleriyle deil, rasyonel olarak hareket ederler ve davranlar d gler tarafndan ekillendirilirler. Bilim deerlerden bamszdr, bilim insanlar deer, dnce ve inanlardan bamsz ve nesnel olmaldr.
Aratrmann amac, toplumsal eylemi anlamak ve tanmlamak, insanlarn doal yaam ortamlarnda olgular nasl anlamlandrdklarn ortaya koymaktr. yi bir bulgu, mevcut ve srekli deien toplumsal ilikilerin balamna oturan bir bulgudur.
nsanlar anlam yaratan ve kendi dnyalarn srekli olarak anlamlandran toplumsal varlklardr. Deerler toplumsal yaamn btnleik bir parasdrlar, bilim insanlarnn deerlerden soyutlanmalar mmkn deildir. Hibir grubun deerleri yanl deildir, sadece farkldr.
nsanlar illzyon ve smr tarafndan tuzaa drlm, gereklememi de olsa potansiyele sahip olan yaratc varlklardr. Bilim insanlarnn deerleri olmaldr, baz deer pozisyonlar doru, bazlar yanltr.
20
Sosyolojiye Giri
SIRA SZDE
SIRA SZDE Yaklam, yntem ve teknik kavramlarn karlatrnz.
DNELM
Feminist aratrmalarn amac, cinsiyet ve iktidar S O R U ilikilerinin toplumsal yaamn her alannn iine ilemi olduunu gstermek, D K K bilimde baskn toplumsal A T olan erkek ynelimli bak asn dzeltmek ve SIRA SZDE kadnlarn sesini duyurmaktr.
AMALARIMIZ
Modernizm, Aydnlanma K T A P dneminde ortaya kan temel inan, deer ve varsaymlar ifade eder ve gelecek hakknda iyimserdir. TELEVZYON Bilime, teknolojiye, ilerlemeye inanr ve gvenir. Gerek, gzellik ve ahlak gibi konularda birok insann zerinde NTERNET uzlaabilecei standartlar olduunu ileri srer. Postmodernizm ise gelecek hakknda ktmserdir, tarihin belirli bir doru zerinde ilerlediine inanmaz ve gelime anlayn reddeder. Srekli ve hzla deien, blnm, kaos iinde ve karmak bir toplumsal dnya anlayna sahiptir.
Sosyal bilimlerdeki temel yaklama ek olarak, zellikle 1980lerden beri DNELM yaygnlamaya balayan Feminist ve Postmodern Yaklamn da zerinde durmak gerekir. Feminist yaklam, feminist teorilere dayanan ve feminist bilince sahip S O R U olan aratrmaclar tarafndan benimsenen yaklamdr. Feminist aratrmalarn amac cinsiyet ve iktidar ilikilerinin toplumsal yaamn her alannn iine ilemi olduunu gstermek ve ataerkil toplumsal yap iinde gsz olan kadnlar gDKKAT lendirmektir. Feminizm, Pozitivizmi erkek egemen bak asn yanstt iin eletirir. Toplumda baskn olan ataerkil kltrel deer ve inanlar ve erkek aratrmaSIRA SZDE clarn ounlukta olmasnn bir sonucu olarak feminist olmayan aratrmalarn ounun cinsiyeti olduunu, bu aratrmalarn erkeklerin deneyimlerini btn insanlara genellediini, erkeklerin sorunlarna odaklandn ve cinsiyete dayal rolAMALARIMIZ leri kabul ettiini ileri srer. rnein feminist olmayan bir aratrmac bir aileyi incelediinde erkek dzenli bir i bulamyorsa ailede isizlik sorunu olduunu syleyecek, ancak Tailedeki kadn dzenli bir i bulamyorsa bu durum ayn derecede K A P nemli bir aile problemi olarak grlmeyecektir. Feminist yaklam bu durumun dzeltilebilmesi iin aratrmaclarn nesnel olmamas gerektiini savunur. Aratrmaclarn kadn bak asndan bakmas ve kiisel ve toplumsal deiimi salayaTELEV ZYON bilmek iin eylem ynelimli olmas gerektiini vurgular (Neuman, 2000: 82-83). Felsefi olarak varoluulua, nihilizme ve anarizme ve Hiedegger, Nietzsche, Sartre ve Wittgensteinn dncelerine dayanan Postmodern yaklam, sosyal biN limlerle sanatT E R Nda edebiyat arasnda bir fark grmez. Aratrmalarn betimlemekya E T ten baka bir ilevi olamayacan ve btn betimlemelerin de birbiriyle ayn deere sahip olduunu syler. Bilim insannn yapt betimleme, bilim insan olmayanlarn yapt betimlemelerden daha geerli ya da daha deerli deildir. Postmodern yaklam sosyal teori de dahil olmak zere btn rgtl inan sistemlerini ve btn ideolojileri reddeder. Sadece iinde bulunduumuz yer ve zamann geerli olduunu savunur ve bu nedenle gemii ya da baka yerleri incelemeyi reddeder. Yaamn ok karmak olduunu ve hzl bir ekilde deitiini, bu nedenle de nedenselliin incelenemeyeceini savunur (Neuman, 2000:83-84).
Sosyal Bilimlerde Kullanlan Aratrma Yntem ve Teknikleri

Sosyal bilimlerde, pozitivist ve yorumlayc yaklama dayanan iki temel aratrma yntemi vardr.
Nicel Aratrma Yntem ve Teknikleri

Toplumsal dnyay incelemek iin doa bilimlerinde kullanlan yntemlerin kullanlmas gerektiini savunan Pozitivist yaklama dayanan aratrma yntemi nicel yntemdir. Nicel yntemle yrtlen aratrmalar tmdengelim ilkesi dorultusunda teori ve hipotezlerle balar, kavramlar kesin olarak llebilir deikenler hline getirilir, veri toplama aralar ayrntl olarak belirlenir ve veriler kesin lmlerle toplanr. Toplanan veriler istatistiksel yntemlerle analiz edilir ve deikenler arasndaki ilikiler ortaya konarak aratrmann balangcnda ne srlm olan hipotezler snanr. Veri toplama aralar, baka aratrmaclar tarafndan da aratr-
21
Nicel yntemle yrtlen aratrmalar, aratrmann banda oluturulmu olan hipotezleri snamak amacyla geni apl rneklemlerden nicel veriler toplayan, bu verileri istatistiksel olarak zmleyen ve bulgularn genelleme amac tayan aratrmalardr.
mann tekrarlanabilmesini salayacak ekilde standarttr. Aratrma bulgular arlkl olarak istatistiksel tablo ve grafiklerle sunulur. Nicel aratrma yntemiyle yrtlen aratrmalarda aratrmaclar nesneldir ve aratrma bulgularn aratrma evrenine genelleme amac tadklar iin geni apl ve temsili rneklem gruplaryla alrlar. Bu aratrmalarn amac, saysal olarak llebilen verilerin istatistiksel zmlemeleri araclyla sosyal olgular arasndaki neden sonu ilikilerini ortaya koyarak toplumsal dzenin kanunlarn kefetmektir (Walliman 2006: 36-52; Neuman 2000:65-70, 123). Nicel aratrmalarda kullanlan veri toplama teknikleri yaplandrlm (denetimli) gzlem, anket, yaplandrlm (denetimli) grme, deney, yar-deney ve surveydir. Yaplandrlm (denetimli) gzlem, aratrmacnn rneklemi gzlemlerken neyin, nerede, ne kadar sre gzlemleneceini, nelere dikkat edilmesi gerektiini ve gzlemlerin nasl kaydedileceini belirten gzlem izelgelerinin kulland, bylece bilgi toplama yolunun denetim altnda tutulduu gzlemdir. Anket, nceden hazrlanm olan sorularn cevaplayclara posta ile gnderilmesini, veya telefonla, internet zerinden ya da yz yze sorulmasn ieren bir veri toplama tekniidir. Anketlerde sorularn yazl olduu forma soru kad veya anket formu ad verilir. Yaplandrlm grme, aratrmacnn nceden belirlenmi olan ve standart bir grme formunda yazl bulunan sorular, rneklemdeki bireylere yz yze sorduu veri toplama tekniidir. Deney, nceden belirlenen hipotezlerin snanmas amacyla, deikenler arasndaki ilikilerin d faktrlerin tamamen kontrol altna alnd bir ortamda incelenmesidir. Deneylerde zellikleri birbiriyle ayn olan bir deney grubu, bir de kontrol grubu bulunur. Deney grubu bamsz deikenin etkisine tabi tutulur ve ortaya kan sonular kaydedilir. Kontrol grubuna ise hibir mdahalede bulunulmaz. Deney grubundan elde edilen sonular, kontrol grubunun sonular ile karlatrlr ve aradaki fark incelenir. Bylece deneyde kullanlan bamsz deikenin neden olduu sonular ortaya konmaya allr. Yar-Deney, deney gibi hipotez snamay amalayan ama d faktrlerin tamamen kontrol edilmedii ortamlarda yaplan almalardr. Yar-deneylerde, kontrol grubu aratrmac tarafndan deneyin balangcnda oluturulmaz. Deney grubundaki sonular gzlendikten sonra deney grubuna benzer zellikler gsteren ama laboratuvar ortam dnda bulunan bir grup seilir ve deSIRA SZDE ney grubunun sonular bu grupla karlatrlr (Robson, 2000: 46-47). Survey, aratrma evrenini temsil edecek bir rnekleme (temsili rneklem) sahip olan, standart veri toplama aralar kullanan ve verilerin M sistemli bir DNEL ekilde topland ve verilerin birden ok veri toplama teknii ile topland aratrmalardr. Bu nedenle survey bir veri toplama tekniinden ok bir S O R U aratrma deseni olarak kabul edilir (De Vaus, 1990: 3).
DKKAT Bu tekniklerin kendi aralarnda farkllklar olmakla birlikte, nicel aratrmalarda kullanlan veri toplama aralarnn hepsi standartlatrlm veri toplama aralardr.
Anket tekniinde sorulacak sorular kapal ulu, ak ulu ya da hem kapal hem de ak ulu olabilir. Kapal ulu soru, cevap klarnn nceden belirlendii ve veri toplanacak bireylerin bu klardan birini semesinin istendii sorulardr. Ak ulu sorular ise sadece soru cmlesinin yer ald, cevabn tamamen veri toplanacak olan bireye brakld sorulardr. Deneyin amac, belirli sonularn sadece bamsz deikenin etkisiyle meydana geldiini, bu bamsz deikenin etkisi ortadan kaldrldnda ayn sonularn ortaya kmadn gstermektir.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
22
Sosyolojiye Giri
Nitel Aratrma Yntem ve Teknikleri

Toplumsal eylemlerin ancak anlalp yorumlandktan sonra soyut olarak aklanabileceini savunan Yorumlayc yaklama dayanan aratrma yntemi, nitel yntemdir. Nitel aratrma ynteminin uyguland aratrmalarda sosyal olgular iinde bulunduklar sosyal balam iinde deerlendirilir, olgular arasndaki nedensel ilikileri aklamak yerine sosyal eylemin arkasndaki nedenleri, sosyal aktrlerin bak alarn anlamak ve yorumlamak amalanr. Baka bir deyile nitel aratrmalarn amac, insanlarn doal ortamlarnda anlam ve sosyal gereklii nasl oluturduklarn anlamak, sosyal olgular derinlemesine ve ayrntl bir ekilde betimlemek ve sosyal olgu ve olaylar ve aralarndaki karmak ilikiyi kendi balam iinde yorumlamaktr. Bu nedenle nitel aratrmalar hipotezle balamaz. Aratrma problemi, nicel yntemdeki kadar kesin bir ekilde oluturulmaz. Tmevarm ilkesi dorultusunda aratrmac verilerini toplar ve toplad veriler nda aratrma problemini yeniden gzden geirebilir. Yorumlayc yaklama gre btn, paralarn toplamndan daha fazlasn ifade ettii ve toplumsal gereklik deikenlere indirgenemeyecek kadar karmak olarak grld iin nitel aratrmalarda kavramlar, nicel yntemdeki gibi llebilir deikenlere indirgenmezler, deikenler yerine temalar, motifler, snflandrmalar kullanlr ve sosyal olgular paralara ayrlarak deil, btnl iinde incelenirler. Nitel yntem aratrma konusu olan sosyal olguyu rneklemdeki bireylerin gznden grerek anlamay gerektirdii iin aratrmaclarn rneklemdeki kiilerle yakn bir etkileime girmesini gerektirir. Bu nedenle standartlatrlm veri toplama aralar kullanlmaz, veri toplama arac, aratrmacnn kendisi ve kurduu etkileimdir. Bu nedenle de veri toplama sreci zgndr ve baka aratrmaclar tarafndan tekrarlanmayaSIRA SZDE uygun deildir. Nitel yntemin uyguland aratrmalar bulgular genelleme ve toplumsal olgular hakknda tahminde bulunma amac tamazlar, bu nedenle de veriler Mtemsili olmayan ve nicel aratrmalardakilere oranla daha kD NEL k olan rneklem gruplarndan toplanr. Toplanan veriler nicel yntemde olduu gibi saysallatrlmaz, detaylln, derinliini ve eitliliini gsterecek ekilS O R U de sunulur (Yldrm ve imek, 2008: 39-48; Neuman, 2000:123).
DKKAT Sosyal olgularn karlkl etkileim iinde, deiken, eitli, karmak ve belirsiz olduunu, bu nedenle aralarndaki ilikiyi tam olarak belirlemenin mmkn olmadn savunan YorumlaycSIRA SZDE dayanan nitel aratrmalar bu nedenle nedensellik ilikisine nem yaklama vermez, tahmin ve genelleme amac tamaz.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Odak grup grmesi, bireysel grmelerde elde NTERNET edilemeyecek, sadece grup etkileimi sonucunda ortaya kacak verileri elde etmek iin kullanlr.
AMALARIMIZ Nitel aratrmalarda veriler derinlemesine grme, odak grup grmesi, yaplandrlmam (denetimsiz) gzlem, yar-yaplandrlm gzlem, yaam yks, szl tarih, rnek olay incelemesi, dokman incelemesi gibi yollarla toplanr. NiK T A P tel aratrmalarda kullanlan veri toplama aralar standartlatrlmam aralardr. Derinlemesine grme, rneklemdeki kiilerin aratrma problemiyle ilgili dnce, gr ve deneyimleriyle ilgili bilgi toplanmak istendiinde kulT E L E az sayda insanla grlp ok ayrntl ve derinlemesine bilgi elde lanlan, V Z Y O N edilmeye allan ve standart bir grme formunun kullanlmad bir veri toplama tekniidir. Odak grup grmesi, aratrmac tarafndan belirli kriterlere gre seileNTERNET rek, nceden belirlenmi bir konuyu tartmak zere bir araya gelmi olan bir grup insanla yaplan ve standartlatrlm veri toplama aralarnn kullanlmad grmelerdir.
23
Yaplandrlmam (denetimsiz) gzlem, gzlem izelgesi gibi standart bir veri toplama aracnn kullanlmad gzlemdir. Yaplandrlmam gzlem, katlmc ve katlmsz olmak zere ikiye ayrlr. Aratrmacnn alt konuyla ilgili kltrn iine girip gzlemledii grubun bir paras olmaya alt gzlem katlmc gzlem olarak, aratrmacnn gzlemledii grubun bir yesi hline gelmedii, aratrmac kiiliini koruduu ve gzlem konusunu dardan gzlemledii gzlem teknii ise katlmsz gzlem olarak adlandrlr. Yar-yaplandrlm gzlem, nceki almalarda ortaya kan davranlarn tekrarlanp tekrarlanmadn gzlemeye ynelik olan, genellikle bir gzlem formunun kullanld gzlemdir (Yldrm ve imek 2005:172). Yaam yks, bir aratrma probleminin taycs olan bireylerin bir birim olarak ele alnmas ve yaam srelerinin ince ayrntlarna inilerek ilgilenilen olgu ya da olayn somut bir ierik ve bir rnek olay zerinde aratrlmasdr (Sencer ve Sencer, 1978:248). rnek olay incelemesi (Vaka almas), sosyal olgu ya da olayn kendi balam iinde, eitli veri toplama teknikleriyle bilgi toplanarak empirik ve btncl olarak incelenmesidir. rnek olay almalarnda nicel ya da nitel veri toplama teknikleri kullanlabilir, ama derinlemesine inceleme yapmay SIRA SZDE ierdii iin genellikle nitel veri toplama tekniklerinden yararlanlr (Walliman, 2006:45-46). Dokman incelemesi, aratrma konusu hakknda bilgi N E L kitaplar, gaD ieren M zete ve dergiler, raporlar, kaytlar, yazmalar, ynergeler, tutanaklar, gnlkler, hatratlar, zel mektuplar gibi yazl materyallerin uygun zmleme S O R U teknikleriyle zmlenmesidir (Yldrm ve imek, 2005:188-189). Nicel yntemle yrtlen aratrmalar tmdengelim ilkesi dorultusunda K A T ve hipotezD K teori lerle balar ve toplanan verilerin istatistiksel analizleri yardmyla aratrmann banda oluturulan hipotezleri snarlar. Nitel aratrmalarda ise aratrma hipotezle balamaz, SIRA SZDE tmevarm ilkesi dorultusunda alandan elde edilen verilerin zmlenmesinden sonra hipotez ve teori gelitirilir.
AMALARIMIZ SIRA SZDE Nicel ve nitel yntemlerin gl ve zayf ynlerinin neler olduunu dnnz.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
SIRA SZDE K T A P DNELM T ES E VR ZU O N LO Y
Yntemsel oulculuk
Nicel ve nitel aratrma yntemlerinin bir arada kullanlp kullanlamayacana ilikin iki farkl gr vardr. Birinci gre gre farkl yaklamlara dayandklar ve O nicel T E L E VR Y bu yaklamlarn dayandklar felsefi varsaymlar farkl olduuS iinZU O N ve nitel aratrma yntemleri bir arada kullanlamaz. kinci gr ise nicel ve nitel aratrma yntemlerini, bilgi toplamann iki farkl yolu olarak grr ve btnletirilebileD KKAT ceklerini savunur. Bu gre yntemsel oulculuk ad verilir. Yntemsel oulcuNTERNET luu benimseyen aratrmaclar ncelikli olarak bu yntemlerden birini benimseSIRA SZDE yebilir, bununla birlikte bulgularn desteklemek ya da yorumlarn glendirmek iin dier yntemin veri toplama tekniklerini de kullanabilirler. Yntemsel oulculua gre bir yntemle yaplm aratrmalarn sonularnn doruluunu dier AMALARIMIZ yntemle kontrol etmek iin nicel ve nitel yntemleri ibirlii iinde kullanlabilir. Nitel aratrmalar, nicel aratrmalarda ortaya konan nedensel ilikilerin anlalmasn salayabilir, ayrca nicel aratrmalarla snanmak zere nitel aratrmalarla hiK T A P potezler gelitirilebilir (Bryman, 1988:4-5; Haralambos vd., 1995: 856).
TELEVZYON
K T A P DNELM
DKKAT
NTERNET SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
24
Sosyolojiye Giri
Sosyoloji Aratrmalarnda Sorulan Soru Trleri

Kullanlan yntem ne olursa olsun, sosyologlar aratrmalarnda eitli sorular sorar ve bu sorular cevaplamaya alrlar. Sosyologlarn aratrmalarnda sorduklar sorular olgusal sorular, karlatrma sorular, gelitirme sorular ve teorik sorular olarak snflandrlabilir. Olgusal sorular (ya da deneysel sorular) olarak adlandrlan sorular rnein internet kullanclarnn eitim dzeyi nedir?, kyden kente g eden ailelerin kente uyum salama srecinde en sk grlen problemler nelerdir? gibi sorular olabilir. Ancak olgusal sorularla bu durumun sadece bu topluma zg sra d bir durum mu yoksa baka toplumlarda da grlen olaan bir durum mu olduu konusunda bilgi elde etmek mmkn deildir. Bu gibi bilgiler edinmek iin sosyologlar rnein Trkiyedeki internet kullanclar ile Fransadaki internet kullanclarnn eitim dzeyleri ne kadar farkldr? gibi karlatrmal sorular sorarlar. Ancak bu sorular da sadece iinde bulunduumuz aa ilikin bilgiler salar, bu toplumlarn bugnleri ile gemileri arasndaki farkllklar ortaya koymazlar. Bu farkll ortaya koymak isteyen sosyologlar, rnein Trkiyede nfusun eitim dzeyi son 60 yl iinde nasl bir deiiklik gstermitir? ya da lk hastaneler nasl ortaya km ve nasl imdiki hllerine dnmlerdir? gibi geliimsel sorular sorarlar. Olgusal incelemeler, verilerin toplanp birtakm eylerin nasl meydana geldiini aklamaya alan aratrmalardr ama sosyologlar iin veri toplamak yeterli deildir. Olgularn ne anlama geldiini anlamak iin de sosyologlar teorik sorular sorarlar (Giddens, 2008:111-112).
Tablo 1.2 Sosyologlarn Sorduklar Soru Tipleri Kaynak: Giddens, A. (2008) Sosyoloji. stanbul: Krmz Yaynlar. Sf: 112 Olgusal Soru Ne oldu? 1980lerden beri ngilterede okullarda kzlar olanlardan daha baarl eitimsel sonulara ulamaktalar. Bu kresel bir olgu muydu yoksa sadece ngilterede ya da ngilterenin belirli bir blgesinde mi oldu?
Karlatrma Sorusu Bu her yerde oldu mu?
Geliimsel Soru Teorik Soru
Bu zaman iinde tekrarland m? Kzlarn eitimsel baarlarnn zaman iindeki rntleri nelerdir? Bu olgunun altnda yatan nedir? Okullarda kzlar neden daha iyi bir performans gsteriyorlar? Bu deimeyi aklamak iin hangi etkenlere bakmalyz?
25
zet
A M A
Sosyolojik bak asnn ne olduunu aklamak. Sosyolojik bak as, olgu ve olaylar kendi kiisel deneyimlerimize veya saduyumuza dayanarak deil, sosyolojinin bulgular nda deerlendirmek, gnlk yaammzda anladmz ya da bildiimizi zannettiimiz eyleri yeniden incelemek, toplumsal koullarn bireylerin yaamlarn nasl etkilediini ve belirlediini grmek, bireysel sorunlarn ardndaki toplumsal nedenleri, yani zel olann iinde genel olan grmek demektir. Sosyolojiyi tanmlamak ve sosyolojinin temel kavramlarn sralamak. Sosyoloji, geleneksel toplumdan modern topluma dnm anlamaya ynelik abalardan domu olan, toplumlarn yaplarn ve deiimlerini anlamaya alan, toplumu, toplumsal etkileimi, bireyle toplum arasndaki ilikiyi, toplumsal kurumlarn yaplarn ve birbirleriyle ilikilerini bilimsel olarak inceleyen bir sosyal bilimdir. Sosyolojinin temel kavramlarndan balcalar iinde toplum, toplumsal davran, toplumsal olgu (toplumsal gereklik), toplumsal yap, toplumsal kurum, toplumsal deime, grup, benlik, stat, toplumsal rol, deer, norm ve toplumsallama saylabilir. Bir bilim olarak sosyolojinin nasl ortaya ktn zetlemek ve sosyolojiyi dier sosyal bilim disiplinleriyle karlatrmak. 18. yzyl sonlarndan itibaren Fransz htilali ve Endstri Devriminin etkisiyle yaanan byk toplumsal dnmler, dnemin dnrlerinin toplumun yaps, deiimi ve geleceiyle ilgili nemli sorular sormalarna neden olmu ve toplumla ilgili sorulara doa bilimlerinin kulland yntemleri kullanarak cevap bulma abalar, bir pozitif bilim olarak sosyolojinin domasn salamtr. Psikoloji, bireysel davran inceledii ve analiz birimi olarak bireyi ele ald iin, antropoloji sadece kltr zerinde durduu ve genellikle uzak ve gemi toplumlar inceledii iin, ekonomi ve siyaset sadece birer toplumsal kurumu inceledikleri iin, tarih ise olgularn sadece belirli bir dnemdeki halini inceledii iin sosyolojiden farkldr. Bununla birlikte sosyoloji dier disiplinlerden, dier disiplinler de sosyolojiden faydalanrlar.
A M A
A M A
Bilim ve yntem kavramlarn tanmlamak ve bilmsel aratrmann aamalarn zetlemek. Bilim, gzlenebilir ve deneysel bir konusu olan, dorudan ve sistematik yoldan elde edilen ve empirik kantlar temel alan bilgi ve bu bilgiyi retme sistemidir. Bilimsel yntem, bilimsel bilgiye ulamak iin bilimsel prosedrn ve kurallarn uygulanmasdr. Bilimsel aratrmann aamalar aratrma konusunun seilmesi ve aratrma probleminin belirlenmesi, aratrma iin uygun aratrma tipi, yntem ve tekniklerin seilmesi, aratrmann evreninin belirlenmesi ve rneklem seimi, veri toplama, veri analizi, bulgularn yorumlanmas ve rapor yazmdr. Doa bilimleri ile sosyal bilimleri karlatrmak. Doa bilimlerinde d koullarn kontrol edilebilecei laboratuvar ortamnda inceleme ve deney yapmak, konularyla ilgili genellemelerde ve tahminlerde bulunmak, karmak ve deiken toplumsal olaylar ve kendi iradesi olan insanlar inceleyen sosyal bilimlerde olduundan daha kolaydr. Doa yasalarnn toplumsal yasalardan daha kesin olmas, doa bilimlerinde incelenen nesnelerin sosyal bilimlerdeki gibi etkilenme olaslklarnn olmamas ve doa bilimlerinde lm yapmann sosyal bilimlerden daha kolay olmas da aralarndaki temel farkllklardandr. Sosyal bilimlerde kullanlan temel yaklamlar karlatrmak. Pozitivist yaklam, toplumsal gerekliklerin fiziksel gereklikler gibi insan etkileiminden bamsz olarak var olduunu, bu nedenle dardan gzlemlenerek incelenebileceini ve bilimin deerlerden bamsz olduunu, toplumsal dnyann fiziksel dnyadan farkl olmadn, bu nedenle toplumsal dnyay incelemek iin de doa bilimlerinde kullanlan yntem ve tekniklerin uygulanmas gerektiini savunur. Pozitivist yaklama gre sosyal bilimin amac toplumsal olgular arasnda insanlardan bamsz olarak var olan nedensellik ilikilerini aklamaktr ve bu amaca ulamak iin doa bilimlerindeki deney ve gzlem gibi teknikler kullanlmaldr. Yorumlayc yaklam, doal gerekliklerle toplumsal gerek-
A M A
AM A
A M A
26
Sosyolojiye Giri
liklerin ayn yntemle incelenemeyeceini savunur, nk doal dnya insan etkileiminden bamsz olarak var olduu halde, toplumsal dnyann insanlarn anlaml ve amal eylemleri ile kurulduunu, toplumsal gereklerin sabit ve duraan olmadklarn ileri srer. Bu nedenlerle doa bilimlerindeki gibi genel geer toplumsal yasalara ulalamayacan savunur ve genelleme amac tamaz. Bu yaklama gre sosyal bilimlerin amac aklamaya ynelik nedensellik ilikilerini ortaya koymaya deil, insanlarn anlam nasl rettiklerini kefetmek, toplumsal yaam ve toplumsal eylemi anlamak ve yorumlamaktr. Eletirel Yaklam, Pozitivist ve Yorumlayc yaklam eletirir ve ikisinin de baz zelliklerini tar. Bu yaklama gre toplumsal ilikilerin altnda ilk anda grnmeyen, rtl olan atma ve elikiler vardr ve mevcut sosyal gereklik bu atmalarn sonucu olarak ortaya kmaktadr. Sosyal bilimin amac, toplumsal gerekliin altndaki mekanizmalar, atma ve elikileri ortaya koymak, bylece toplumsal ilikileri eletirmek ve dntrmektir. Feminist aratrmalarn amac, cinsiyet ve iktidar ilikilerinin toplumsal yaamn her alannn iine ilemi olduunu gstermek, toplumsal bilimde baskn olan erkek ynelimli bak asn dzeltmek ve kadnlarn sesini duyurmaktr. Postmodern yaklam, bilimi sanattan ya da edebiyattan ayr grmez, sosyal teori de dahil olmak zere btn rgtl inan sistemlerini, btn ideolojileri reddeder ve nedenselliin incelenemeyeceini savunur.
A M A
Sosyal bilimlerde kullanlan aratrma yntem ve tekniklerini zetlemek. Pozitivist yaklama dayanan nicel aratrma yntemi, sosyal olgular arasndaki neden sonu ilikilerini ortaya koyarak sosyal yaam dzenleyen kanunlar aklamaya alan aratrmalarda kullanlan yntemdir. Bu yntemin uyguland aratrmalar tmdengelim ilkesi dorultusunda hipotezlerle balar, verileri saysallatrr, istatistiksel yntemlerle zmler ve deikenler arasndaki ilikileri ortaya koyarak hipotezleri snarlar. Bulgularn aratrma evrenine genellemek ve sosyal olgular tahmin etmek amacn tadklar iin geni apl rneklem gruplaryla alrlar. Nitel aratrmalarda tmevarm ilkesi benimsenir, aratrma hipotezle balamaz, alandan elde edilen verilerin zmlenmesinden sonra hipotez ve teori gelitirilir. Nicel aratrmalarda veriler, yaplandrlm grme, deney, yar-deney ve anket gibi standartlatrlm veri toplama aralar ile toplanr. Nitel aratrma yntemi, sosyal olgular iinde bulunduklar sosyal balam iinde deerlendiren, sosyal aktrlerin bak alarnn anlalmasn ve yorumlanmasn ieren yntemdir. Nitel aratrmalar bulgularn genelleme ve sosyal olgular tahmin etme amac tamaz ve nispeten kk rneklem gruplarndan veri toplarlar. Nitel aratrmalarda veriler yaplandrlmam grme, odak grup grmesi, yaplandrlmam (katlmc veya katlmsz) ve yar-yaplandrlm gzlem, yaam yks, rnek olay ve dokman incelemesi gibi veri toplama yntemleriyle elde edilir ve standartlatrlm veri toplama aralar kullanlmaz.
27
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi, sosyolojik dnmenin bireye salayaca kazanmlardan biri deildir? a. Kiisel sorunlarn arkasndaki toplumsal sorunlar grebilme b. Dnyann imdi olduundan daha farkl bir dnya olabileceini grme c. Bildiimizi zannettiimiz eyleri yeniden inceleme d. Kesin olduu iddia edilen grleri zmleme ve sorgulama alkanl kazanma e. Sahip olduumuz bilgileri dzelterek kesin dorular renme 2. Toplumu oluturan temel gruplardan ve toplumsal kurumlardan meydana gelen kalc, srekli ve rgtl ilikilere ne ad verilir? a. Toplumsal rol b. Stat c. Toplumsal yap d. Toplum e. Toplumsal davran 3. Bir davrann toplumsal davran olarak kabul edilebilmesi iin aadakilerden hangisinin gereklemesi gerekir? a. En az kii tarafndan yaplmas b. Bakalarnn davranlarna ynelik olarak yaplmas c. Toplum tarafndan onaylanmas d. Bireyin toplumsal rollerine uygun olmas e. Bir sefere zg olmamas, srekli tekrarlanmas 4. Toplumsallama ile ilgili olarak aadakilerden hangisi yanltr? a. Doumla balar ve lene dek srer. b. Benliin gelimesini salar. c. Kltrn nesilden nesle aktarlmasn salar. d. Bireyin yesi olduu toplumun kltr, norm ve deerleri renmesi srecidir. e. Toplumsallamann gereklememesi birey asndan byk problemler yaratmaz. 5. Aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Deerler, davranlarmz yarglarken ve hayattaki amacmz seerken bavurduumuz standartlardr. b. Farkl toplumlarn deerleri birbirlerinden farkl olabilir. c. Normlar, belirli durumlarda insanlarn nasl davranmalar gerektii konusunda yaptrm olan beklentilerdir. d. Vatanseverlik bir deer, stiklal Mar alnrken ayaa kalkmak ise bir normdur. e. Yaptrmlar hafif olan halk yordamlar norm deildir. 6. Aadaki tanmlardan hangisi bilim kavramna ait deildir? a. Bilim, sistemli ve organize edilmi bilgiler btn ve teknik yntemdir. b. Bilim hem bir dnme yntemi, hem de bir bilgi edinme yoludur. c. ster gzlenebilsin ister gzlenemesin, btn doal ve toplumsal olgular bilimin konusunu oluturur. d. Bilimin amac, doruluu ispatlanm ilikileri genellemeler, yasalar ve teoriler haline getirerek gelecekle ilgili karmlarda, tahminlerde bulunmaktr. e. Bilim hem bilgiyi reten sistemin hem de bu sistemin rettii bilginin addr. 7. Aadaki tanmlardan hangisi yanltr? a. Teori, bilgiyi nasl biriktireceimizi ve nasl anlamlandracamz gsteren, gzlemlenebilir bir olgunun nedenlerini aklamaya ynelik birbiriyle iliki kavramlar sistemidir. b. Aratrmada incelediimiz deikenler arasnda olduunu varsaydmz ilikiye ilikin snanabilir ifadeler hipotez olarak adlandrlr. c. Doru olduu kabul edilen ve snanmak iin oluturulmayan yarg ve genellemeler varsaym olarak adlandrlr. d. ki ya da daha ok kavram arasndaki iliki hakkndaki yargy ifade eden cmlelere nerme ad verilir. e. Nedensel ilikilerde neden olan deiken baml deiken olarak adlandrlr.
28
Sosyolojiye Giri
8. Aadakilerden hangisi doa bilimleri ile sosyal bilimler arasndaki temel farkllklardan biri deildir? a. Doa bilimleri doal olgular hakknda daha kesin tahminlerde bulunabilir ama sosyal bilimlerde sosyal olgular ve insan davran hakknda kesin tahminlerde bulunmak daha zordur. b. Sosyal bilimlerde lm yapmak doa bilimlerinden daha kolaydr nk mikroskop, teleskop gibi aygtlar kullanmadan gzlem yaplabilir. c. Doa bilimlerinde kesin doa yasalar varken, toplumsal olaylar insan davranlaryla srekli deitirilebilecekleri iin sosyal bilimlerde yasalar doa bilimlerindeki kadar kesin deildir. d. Doa bilimlerinde bilim insan, inceledii nesnelere mdahalede bulunamaz ve onlar etkileyemez ama sosyal bilimlerde aratrmaclarn aratrma konusu olan insanlar etkileme ihtimalleri vardr. e. Doa bilimlerinde nesnel olmak, sosyal bilimlerde nesnel olmaktan daha kolaydr. 9. Aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Pozitivist yaklam, toplumsal olgularn doal olgular gibi ele alnp incelenebileceini savunur. b. Yorumlayc yaklam, nedensel aklamay deil, derinlemesine betimlemeyi, anlamay ve yorumlamay amalar. c. Eletirel yaklam, toplumsal ilikileri eletirmeyi ve dntrmeyi amalar. d. Feminist yaklam, toplumsal ilikilerdeki cinsiyeti iktidar yapsn dntrmeyi amalar. e. Postmodern yaklam ada toplum hakknda bilgi toplayarak toplumsal ilerlemenin gerekleebilmesi iin yeni ideolojiler gelitirmeyi amalar. 10. Aadakilerden hangisi sosyolojik aratrmalarda sorulan soru trlerinden biri deildir? a. Geliimsel sorular b. Olgusal sorular c. Teorik sorular d. Karlatrmal sorular e. Odaklama sorular
Yaamn inden
Fiziin, kimyann, astronominin ilgilendii konular, sradan insanlarn gnlk deneyimleri erevesine girmez ve ancak milyonlarca dolarlk zel aletlerle, radyo teleskoplarla, elektron mikroskoplaryla gzlemlenebilir. Bu nedenle bu bilimlerin konular bilim dalnn ve bilim insanlarnn tekelindeki mlkler gibidir, onlar ancak bilim adamlar grebilir ve inceleyebilirler, bu konularda uzman olmayan insanlar bu alanlardaki bilim insanlarnn verdii eitim olmadan bu konularda herhangi bir fikir sahibi olamaz ve bir kanya varamazlar. Bu nedenle de bu bilimlerde bilim insanlarnn uzman olmayan insanlarn grleriyle, kamuoyuyla ya da saduyuyla yarmalar gerekmez. Sosyolojinin alma alannda ise radyo teleskoplar ya da elektron mikroskoplar gibi aralar kullanlmaz. Sosyolojik bulgular, sradan insanlarn gnlk yaamlarnda yaadklar deneyimlerden salanr. Doal olarak sosyolojinin inceledii olay ve olgular, sosyolojik olarak ele alnmadan nce zaten herkes tarafndan yaanmtr ve herkes sosyolojinin konusuyla, yani gnlk yaamlarndaki deneyimleri hakknda saduyuya dayal bir bilgiye sahiptir. rnein aile, din, istihdam, akrabalk ve komuluk ilikileri gibi eitli konularda herkesin deneyimleri vardr. Bu nedenle sosyolojinin fizik, kimya, biyoloji gibi bilimlerden farkl olarak konusu zerinde tekelci bir hkimiyeti yoktur. Saduyu, hayatmzdaki gnlk ilerimizi yrtmek iin yararlandmz, sistematik olmayan, zengin ama dank ve balantlar belirsiz olan bilgidir. Baka bir deyile saduyu, herkesin hayat hakknda sahip olduu ham bilgidir (Bauman, 2004:16-20). Eer sosyoloji gnlk yaammzda yaadklarmzla, insan deneyimleriyle ilgileniyorsa, sosyolojiyi herkesin kulland gndelik hayata ilikin bilgiden, yani saduyudan ayran ey nedir? Saduyu ile sosyolojinin insan deneyimlerini ele allar arasndaki fark, konuyu ele al biiminden ve bak asndan kaynaklanr. Bu farkllklar drt balkta zetlemek mmkndr: Sistemli gzlemlere dayanma ve sorumlu konuma: Sosyoloji, empirik bir bilimdir. Bu, sonularn sistematik gzlemlerin sonucuna dayanmas gerektii anlamna gelir. Sosyologlar aratrma yaparken eitli yntemler kullansalar da sosyolojinin empirik bir zemine sahip olmas, sosyolojik bulgular saduyudan ayrr (Anderson, 2006:7). Sosyoloji, saduyudan farkl olarak, bilimin bir vasf olduu kabul edilen sorumlu ko-
29
numa kurallarna uyar. Bu, sosyologlarn kendi inanlarndan kaynaklanan fikirleri bilimsel bulgular olarak gstermekten saknmalar anlamna gelir. Sosyologlar, bilim insanl mesleinin gerei olarak itenlikle savunduklar fikirler olsa bile bunlar bilimsel bulgular gibi gstermez ve snanmam, tahmin niteliindeki nermelerle kantlanm bulgular birbirinden ayrmaya byk zen gsterirler (Bauman, 2004:21). Yarg oluturmak iin materyalin karld alann bykl: Sosyolog olmayan insanlar, kendi yaam dnyalarnda yaptklar eylere, sahip olduklar amalara ve karlatklar insanlara dayanarak yargda bulunurlar. Ancak yalnzca kiisel yaammza, kiisel deneyimlerimize dayanan yarglar byk ihtimalle ksmi ve tek yanl yarglar olacaktr. Bu ksmilik ve tek yanllk ancak sosyolojinin yapt gibi, kiisel hayat deneyimlerinin dier insanlarn deneyimleriyle bir araya getirilmesi ve karlatrlmasyla zlebilir. Bylece bireysel hayat hikyeleri ile sosyal (toplumsal) sreler arasnda var olan sk ba grlebilir. Sosyolojik dnmeyen bireyler bu ban farknda olmayabilir ve bu ba denetleyemezler (Bauman, 2004:21-22). nsan gerekliine anlam verme biimi: nsanlar yaadklarnn, yaptklarnn, dnyada olup bitenlerin bireylerin bilinli eylemleri, istek ve amalar sonucunda meydana geldiini dnrler. Holarna giden olaylarn arkasnda birilerinin iyi niyetinin, holanmadklar olaylarn arkasnda da kt birilerinin kt niyetinin yattn dnrler. Sosyologlar, dnyay byle kiiselletirilmi bir ekilde alglamazlar ve gzlemlerini bireysel failler ve eylemler yerine insanlar arasndaki bamllk alarna dayandrrlar (Bauman, 2004:22-24). Sosyoloji, yaamlarmzdaki olaylarn byk lde tarihsel ve toplumsal gler ve ilikiler tarafndan belirlendiini gsterir (Giddens, 2008:38). oumuz dnyay kendi yaadmz ekliyle grrz, sosyoloji ise bizim neden olduumuz gibi olduumuz ve neden davrandmz gibi davrandmz hakknda ok daha geni bir bak asn benimsememiz gerektiini ortaya koyar. Doal, iyi, doru ve kanlmaz olarak gr-
dklerimizin doal, iyi, doru ve kanlmaz olmayabileceini gsterir (Giddens, 2008:38). Bildik olan bilmedikletirme: Gndelik hayatmzda hareketlerimizin ou allagelmi ve tekdze hareketlerdir. Bu hareketleri sorgulama ya da zmleme gerei duymayz. Bu nedenle saduyumuzu da sorgulamayz. nsanlar her eyin ve herkesin her zamanki gibi olduunu kabul ettikleri srece sorulacak hibir soru yoktur. Alkanlklardan kaynaklanan bu ainalk, sorgulaycln, eletirinin, deiimin ve yenilik araynn nnde bir engeldir. Sosyoloji bu engeli aarak gnlk yaam masaya yatrr, bildik gibi grnen konular inceleyerek, sorgulayarak, eletirerek bilmedikletirir. Bunu kk bir ykyle aklayalm: Krkayak, krk ayann hepsini rahata kullanarak yry yapyormu. Karsna kan bir arkada, ne kadar dikkatlisin demi, her zaman yrmeye nc ayanla balyorsun, hibir zaman yirmi birinci ayandan nce sekizinciyi ya da otuz altncdan nce yirmi drdncy atmyorsun. Bunu duyan krkayak, yle mi, hi farknda deildim demi ve hangi ayan hangi srayla attna dikkat etmeye alrken bir adm bile atamaz hale gelmi ve dengesini kaybedip dm. Kiplingin yazd bu ykde z bilin kazanan krkayak gibi, gndelik yaamdaki rutini bozmak, yaptmz ama farknda olmadmz davranlar sorgulamak herkesin houna gitmeyebilir. nsanlar imdiye kadar bildikleri ve gurur duyduklar bir takm eylerin sorgulanmas, bazen de deerini kaybetmesi nedeniyle zlebilir ya da kzabilirler. Ancak bilmedikletirmenin nemli faydalar vardr. Bunu yaayan birey artk hayatn daha bilinli ve daha zgr yaayacaktr (Bauman, 2004:24-25). Sosyoloji, sosyoloji rencilerinin ufkunu geniletir, gzlem becerilerini keskinletirir ve analitik becerilerini glendirir (Vander Zanden, 1996:xv). Kiisel olmayan bak as sayesinde sosyoloji, olay ve olgular tek bir adan deil, ok boyutlu olarak ele alr. Basit bir rnek vermek gerekirse, sosyolojik dnd-
30
Sosyolojiye Giri
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

mzde ay gibi ok basit grnen bir eyi bile eitli alardan ele alp incelemek mmkndr. ay, gndelik hayatmzda ok nemli bir yere sahiptir olan bir iecektir, oumuz gne bir bardak ay imeden balamayz ve gn iinde de defalarca ay ieriz. ayn ne gibi alardan ele alnabileceine bakalm: ay imek, bizim iin simgesel bir anlama sahiptir. Arkadalarnzla ay imek zere bir araya geldiimizi, ya da bir tandnza ay imek iin uradmz dnelim. Burada amacmz aslnda ay imek deil, bir araya gelmek ve konumaktr, bu birliktelik iilen aydan daha nemlidir. Baka bir deyile gndelik toplumsal etkinliklerimizin bir paras olarak ayn simgesel bir deeri vardr. Trkiye, ay tketiminde birok lke arasnda ilk sralarda yer almaktadr. ayn, tarmsal olarak retilmesi, toplanmas, fabrikalarda ilenmesi, paketlenmesi, datm ve pazarlamas asndan hem ulusal ekonomi piyasasnda nemli bir yeri, hem de ithalat ve ihracat ilikileri nedeniyle kresel ilikileri vardr, ksacas ay ekonomik deere sahiptir. Kltrel olarak aya atfedilen deer, eitli toplumlarda farkllk gstermektedir. rnein Japonyada ay, yln hangi zamannda, kime ve neden sunulduuna gre farkl ekillerde sunulmaktadr ve ay trenini gerekletirecek olanlarn uzun sre eitim grmesi gerekmektedir. A.B.D.de ise ay, kolonilerin bamszlk savan balatan protestolar temsil etmektedir. ay baz kltrlerde tedavi edici zellii nedeniyle bir ifa olarak, baz kltrlerde ise keyif verici madde olarak grlmektedir. Yani ay, kltrel deere sahiptir. ay her kltrde veya btn zamanlarda ayn anlama gelmemektedir. rnein gnmzde ay gndelik hayatn nemli bir paras olsa da, Trkiyede ay yirminci yzyla kadar bu derece yaygn olarak iilen bir iecek deildi. Daha nceleri yaygn olarak kahve tketilirken, kinci Dnya Sava srasnda kahve ithalat ve 1970lerin sonlarnda dviz transferi yaplamad iin kahve ithal edilememi ve kahve yerine ay ime alkanl olumu, bugnk yaygn tketimine ancak bu tarihlerden sonra erimitir. Baka bir deyile toplumsal ve ekonomik ilikiler btn zamanlarda ayn ekilde geerli deildir. 1. e 2. c 3. b 4. e 5. e 6. c 7. e 8. b 9. e 10. e Yantnz yanlsa Sosyoloji Nedir? konusuna baknz. Yantnz yanlsa Sosyolojinin Temel Kavramlar konusuna baknz. Yantnz yanlsa Sosyolojinin Temel Kavramlar konusuna baknz. Yantnz yanlsa Sosyolojinin Temel Kavramlar konusuna baknz. Yantnz yanlsa Sosyolojinin Temel Kavramlar konusuna baknz. Yantnz yanlsa Bilim ve Yntem konusuna baknz. Yantnz yanlsa Bilim ve Yntem konusuna baknz. Yantnz yanlsa Doa Bilimleri ve Sosyal Bilimler konusuna baknz. Yantnz yanlsa Sosyal Bilimlerde Temel Yaklamlar konusuna baknz. Yantnz yanlsa Sosyoloji Aratrmalarnda Sorulan Soru Trleri konusuna baknz.
Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Sosyal bilimlerin eitli disiplinleri arasndaki farkll bir rnekle incelemek iin, her disiplinin aileyle ilgili bir alma yaparken neye odaklanacana bakalm: Psikologlar insanlarn kiilik geliimlerinin aile iinde nasl gerekletiini, antropologlar, farkl kltrlerde ortaya kan farkl aile yaplarn inceleyebilirler. Siyaset bilimciler belirli bir siyasi kararn aileleri ya da oy verme davranlarn nasl etkiledii ile, ekonomistler ailelerin tketim kalplarn ortaya koymak veya ailelerin tketimini etkileyecek isizlikle ilgilenebilirler. Sosyoloji ise ailelerin iinde bulunduklar toplum tarafndan nasl ekillendirildikleri ve aile yapsnda meydana gelen deiimlerin toplum yapsn nasl etkiledii ile ilgileneceklerdir (Anderson, 2006:4). Sra Sizde 2 Hipotez, aratrmada incelediimiz deikenler arasnda olduunu varsaydmz ilikiye ilikin snanabilir bir ifadedir. Varsaym ise snanmak zere oluturulmayan, nceki almalara ve mevcut kaynaklara dayanlarak doru olduu kabul edilen yarg ve genellemelerdir. rnein Anadolu Blgesi, Trkiyenin corafi olarak en byk blgesidir demek iin aratrmacnn ahsen gidip lmesi gerekmez, bu bilgi nceki kaynaklardan elde edilmitir ve doru olduu varsaylr.
31
Sra Sizde 3 Her iki yaklamn da su konusuyla ilgilendiini dnelim. Pozitivist yaklam, sua neden olduunu dnd hipotezler gelitirecek, nicel aratrma yntemiyle bu hipotezleri snayacak ve neden sonu ilikilerini aklayarak sua ilikin genellemelere ulamaya ve toplumsal yasalar ortaya karmaya, bu yasalara dayanarak da su davranyla ilgili tahminlerde bulunmaya alacaktr. Yorumlayc yaklam, nitel aratrma yntemiyle su ileyenleri kendi doal ortamlarnda inceleyecek, suu onlarn gznden grmeye alacak, dier sulularla aralarndaki etkileimleri, ortak dillerini ve davranlarn ayrntl olarak betimleyecek, su ileyen bireylerin sua ne anlam atfettiini, su ileme eyleminin arkasndaki nedenleri anlamaya ve yorumlamaya alacaktr. Dier taraftan eletirel yaklama dayal bir aratrma ise, bu bireylerin su ilemesinin altnda yatan rtk toplumsal mekanizmalar ve atmalar ortaya karmaya alacaktr. Sra Sizde 4 Yaklam, aratrmaclarn kabul ettii paradigmay ve dnya grn yanstr, aratrmaclarn gereklii nasl anladn, aratrmacnn roln ne olarak kabul ettiini, toplumsal aratrmay ne iin, ne amala yaptklarn gsterir. Yntem, aratrmann amalarna, istenen bilgiye ulamak iin izlenen yn veya yoldur. Aratrmaclarn yaklamlar, yntemlerini belirlemede byk lde etkilidir. Teknik ise, aratrmann amalarna ulamak iin kullanlan aralardr. rnein anket, gzlem, grme gibi veri toplama aralar yntem deil, tekniktir. Sra Sizde 5 Nicel yntemin gl yn, genellenebilir sonulara ulaarak toplumda bir btn olarak var olan yap ve desenleri kefetmeyi salamasdr. Zayf ynleri insan davrann sosyal balamndan kopararak insann davranlarn ve yaamn saylara ve soyut formllere indirgemesi, davranlarn arkasndaki nedenlerin anlalmasna olanak vermemesi ve hipotezlerde yer almayan deikenlerin etkisini gzden karmasdr. Nitel yntemin gl yn, insan davrann ve toplumsal deiim srecini kendi balam iinde ve btncl olarak anlamamz salayacak zengin ve ayrntl veriler salamasdr. Zayf ynleri ise fazla znel olmas ve sosyal olgular etkileyen ama bireylerin bilgileri dnda ileyen sreleri gz ard etmesidir.
Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Abercrombie, Nicholas, Hill, Stephen ve Turner, Bryan S. (2006) The Penguin Dictionary of Sociology. Great Britain: Penguin. Anderson, Margaret L. ve Taylor, Howard F. (2006) Sociology: Understanding A Diverse Society. Thomson Wadsworth. Bauman, Zygmunt (2004) Sosyolojik Dnmek. ev: Abdullah Ylmaz. stanbul: Ayrnt Yaynlar. Bilton, Tony; Bonnett, Kevin; Jones, Pip; Lawson, Tony; Skinner, David; Stanworth, Michelle; Webster, Andrew; Bradbury, Liz; Stanyer, James ve Stephens, Paul (2008). Sosyoloji. eviri Editr: Kemal nal. Ankara: Siyasal Kitabevi. Bottomore, T.B. (1977) Toplumbilim. eviren: nsal Oskay. Ankara:Doan Yaynevi. Bozkurt, Veysel (2006). Deien Dnyada Sosyoloji. Bursa: Ekin Yaynlar. Browne, Ken (1998) An Introduction to Sociology. kinci basm. Cambridge: Polity Press. Bryman, Alan. (1988) Quantity and Quality in Social Research. London: Unwin Hyman. Coser, Lewis A.; Buford, Rhea; Patricia, A. Steffan ve Steven, L. Nock (1983) Introduction to Sociology. New York: Harcourt Brace Jovanovich Inc. De Vaus, D.A. (1990) Surveys in Social Research. 2.Basm. London: Unwin Hyman. Durkheim, Emile (1985) Toplumbilimsel Ynte-
min Kurallar. eviren: Cemal Bali Akal. stanbul:

Kent Basmevi. Giddens, A. (2008) Sociology. stanbul: Krmz Yaynlar. Gke, Birsen (1992) Toplumsal Bilimlerde Aratrma. Ankara: Sava Yaynlar. Haralambos, M., Heald, R.M. ve Martin Holborn. (1995) Sociology: Themes and Perspectives. 4.Basm. Collins Educational. Johnson, Allan, G. (2000) The Blackwell Dictionary of Sociology. Blackwell Publishers. Kaptan, S. (1973) Bilimsel Aratrma ve statistik Teknikleri. Ankara: Tekk Matbaas. Kincaid, H. (1996) Philosophical Foundations of the Social Sciences. Cambridge: Cambridge University Press. Kornblum, William ve Smith, Carolyn D. (2008) Sociology in a Changing World. Sekizinci Basm. Thomson Wadsworth.
32
Sosyolojiye Giri
Kincaid, H. (1996) Philosophical Foundations of the Social Sciences. Cambridge: Cambridge University Press. Kornblum, William ve Smith, Carolyn D. (2008) Sociology in a Changing World. Sekizinci Basm. Thomson Wadsworth. Lin, Nan (1976) Foundations of Social Research. USA: Mc Graw-Hill. Marshall, Gordon (1999) Sosyoloji Szl; eviren: Osman Akonhay ve Derya Kmrc. stanbul: Bilim ve Sanat Yaynlar. Montuschi, Eleonora (2008) Should We Still Compare the Social Sciences to the Natural Sciences? Sociologica, Say: 3, sf:1-10; http://www.sociologica.mulino.it/journal/articlefulltext/index/Article/Journal:ARTICLE:274, 12.05.09 Neuman, W. Lawrence. (2000) Social Research Methods. 4. Basm. Boston: Allyn and Bacon. zkalp, Enver (2007) Sosyolojiye Giri. 15.Basm. Bursa: Ekin Yaynlar. Robson, Colin. (2000) Real World Research. Oxford: Blackwell. Sencer, Muzaffer ve Sencer, Yakut. (1978) Toplumsal Aratrmalarda Yntembilim. Ankara: TODAE Yayn. Vander Zanden, James W. (1996). Sociology: The Core. Drdnc Basm. New York: MacGraw-Hill. Walliman, Nicholas S.R. (2006) Social Research Methods. Sage Publications Incorporated. Williams, Malcolm. (1999) Science and Social Science : An Introduction. London: Routledge. Yldrm, Ali ve imek, Hasan. (2005) Sosyal Bilimlerde Nitel Aratrma Yntemleri. Ankara: Sekin.
2
Amalarmz

SOSYOLOJYE GR
Bu niteyi tamamladktan sonra, Sosyolojinin geliimini ve sosyolojide yer alan temel teorik yaklamlar tanmlayabilecek, Temel teorik yaklamlarn sosyolojinin geliimi asndan nemlerini kavrayabilecek, Temel teorik yaklamlar temel farkllklar asndan ayrt edebilecek, Temel teorik yaklamlarn her birinin toplumsal gereklii anlama ve aklama asndan gl ve zayf ynlerini tartabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Pozitivizm levselcilik Marxizm atma Teorisi Feminizm Sembolik etkileimcilik Modernizm Postmodernizm
erik Haritas
SOSYOLOJNN GELM KLASK SOSYOLOJ MODERN SOSYOLOJNN GELM FEMNST VE POSTMODERN YAKLAIMLAR
Sosyolojiye Giri
Sosyolojide Temel Yaklamlar
Sosyolojide Temel Yaklamlar

SOSYOLOJNN GELM
Tarihsel sre ierisinde hemen her ada toplum ve toplumsal yaam ile ilgili sosyolojik nitelikte eitli dnceler gelitirilmitir. Ancak toplumsal yaamn sosyoloji ad altnda bamsz bir akademik disiplin erevesinde ele alnmas on dokuzuncu yzyla dayanr. te bu nitede on dokuzuncu yzyldan gnmze sosyoloji biliminin toplumsal yaam analiz etmeye ynelik bamsz bir disiplin olarak geliimine katkda bulunan temel sosyolojik yaklamlar ana zellikleri asndan ksaca ele almaya alacaz.
Sosyolojide lk Dnem Gelimeler

Saint Simon (1760-1825)
Fransada devrim ncesinde ve sonrasnda yani son derece istikrarsz bir dnemde yaam olan Simonun dncelerine, bu dnemin etkileri damgasn vurmutur. Bu adan Simon Fransz Devrimi sonrasndaki endstri toplumu aamasnda ortaya kan sorunlar analiz etmeye ynelik pozitif bir bilimin gerekliliini savunur ve almalarna bu ynde arlk verir. Simon sanayi toplumu kavramn ilk kullanan kiidir. Simon toplumu evrimci ve pozitivist bir kavramsal erevede ele alr. Buna gre insan toplumlar evrimsel gelime yasasna bal olarak feodal veya askeri toplumlardan sanayi toplumlarna doru bir gelime srecine tabidirler. Simon iin pozitif aama olarak tanmlad sanayi toplum aamas ok nemli bir aama olup retim, teknoloji, bilgi, bilim, i blm, snf yaps ve de siyasal yaps asndan dier aamalardan ayrlmaktadr. Bu aama pozitif bilimin ve sanayinin salad olanaklar sayesinde ncekilerden farkl olacaktr. Simon iin bu pozitif aama tm toplumsal snflarn i birlii ve uyum halinde tek bir kolektif retici snf temelinde rgtlenerek retime katldklar sosyalist nitelikte bir toplum aamasn temsil eder. Simonun almalarnda sz geen sosyalizm temas daha sonra Marxn almalarnda farkl bir erevede ele alnacaktr. Sanayi toplumunun geleceine ve ilerlemeye inanan Simon feodal toplumdan sanayi toplumuna gei aamasnda ortaya kan sosyal problemlerin de sosyal fizik olarak adlandrd pozitif bir bilimin geliimi ile alacan ve bu yeni bilimle toplumun yeni bir yapya kavuturulacan dnyordu. Bu nedenle Simon baz evrelerce ilk sosyolog, ilk sosyalist olarak nitelendirilmektedir (Meri, 1995).
Yntemsel olarak Simon bir dnem birlikte alt Comte gibi toplumsal olgularn doa bilimlerinde kullanlan yntemlerle incelenebileceini savunan pozitivist bir bak asna sahiptir.
36
Sosyolojiye Giri
Bu katklarna ramen Simonun zgn bir sosyoloji gelitiremedii ve ayrca almalarnda hem sosyalist hem de muhafazakr bir bak as sergilemesi nedeniyle sosyoloji tarihinde daima mulk bir konuma sahip olduu ne srlmektedir (Swingewood, 1998, s.54-55, 59).
Auguste Comte (1798-1857)

Auguste Comte tpk Simon gibi toplumu evrimci ve pozitivist bir erevede ele alr. Simon almalar ile sosyoloji biliminin geliimine katkda bulunmu Comte ise sosyoloji kavramn icat etmi ve sosyolojide pozitivist sosyoloji olarak bilinen gelenei kurmutur. Bu nedenle baz evrelerde Comte sosyolojinin kurucusu olarak kabul edilir. Simon gibi o da son derece istikrarsz bir dnem olan Fransz Devrimi sonrasnda yaam ve dolaysyla bu dnemin etkileri dnce sistemine yansmtr. Bundan dolay Comteun almalar ksmen Aydnlanma dnrlerinin almalarna dayanan ksmen de onlara eletirel olan almalar olarak bilinmektedir. Sosyolojide Comte tarafndan gelitirilen pozitivist yaklam toplumsal yaamn doal yaama benzer bir nesnel gereklii olduu ynnde temel bir varsayma dayanr. Bu adan povitivizm doa bilimlerinde kullanlan niceliksel bilgiye dayal bilimsel yntemin sosyal bilimlerde de kullanlabileceini savunur. Bu ynteme gre yalnzca gzlenebilen, llebilen ve snflanabilen olgularn bilimsel bir gereklii vardr ve toplum hakkndaki doru gerekler ancak bilimsel yntemlerle kefedilip analiz edilebilir. Comte fiziksel dnyada olduu gibi (rnein, yer ekimi yasas), toplumsal dnyada da olaylar temellendiren belirli toplumsal yasalar olduuna inanyordu. Bu nedenle doa bilimsel yntemlerle bu yasalarn kefedilebileceine ve topluma daha iyi yn verilebileceini savunuyordu. Bununla birlikte Comte doal gereklik ile toplumsal gereklik arasnda benzerliin yan sra baz farkllklarn da olduunu kabul ediyordu. Bu yzden de toplumsal dnyay aratrmada doa bilimsel yntemin yan sra tarihsel yntemin de kullanlmas gerektiini savunmaktayd. Comte toplumu biyolojik bir organizmadaki sisteme benzetir. Bu bakmdan biyolojideki anatomi ve fizyoloji ayrmna benzer ekilde sosyolojide de istikrarl ilikileri ve sosyal yapy inceleyen toplumsal statik ile toplumsal deimeyi inceleyen toplumsal dinamik ad altnda iki farkl alma alan belirler. Comte toplumsal statii toplumsal dzen ile toplumsal dinamii de toplumsal deime ve ilerleme ile zdeletirir. Bylece Comte sosyolojiyi tarihsel yntem araclyla toplumsal dzenin (statiin) ve toplumsal deimenin (dinamiin) yasalarn kefedip analiz eden bir bilim olarak tanmlam olur. Comteda Simon gibi toplumu evrimci bir bak asndan kavramaya alr. Comte bununla ilgili grlerini Simonun yazlarndan faydalanarak gelitirdii nl hl yasas olarak bilinen evrim teorisinde zetler. Comteun insan toplumlar iin nerdii evrimsel gelime modeline gre insan dncesi ve insan toplumlar temel aamadan geerek ilerlerler. Bu aamalar; a. Teolojik aama: Bu aamada insan dncesi her eyi doast glerle aklamaya alr. b. Metafizik aama: kinci sradaki bu aamada ise insan dncesi sosyal veya fiziksel tm olgu ve olaylar soyut glerle aklamaya alr. c. Pozitif aama: Bu aamada ise insan dncesi nihayet btn olgu ve olaylar bilimsel (evrensel yasalara dayal) olarak aklamaya alr. Comtea gre bu aamada insan dncesi pozitif bilim sayesinde doast ve
En genel tanm ile pozitivizm, sosyal ve fiziksel dnyann gzlem ve deneyle test edilerek inceleneceini ne sren bir yaklamdr. Simon, Comte ve benzeri pozitivistlerin yazlarnda pozitif veya pozitivizm kavram daha ok bilimsel olanla e anlamda kullanlmtr.
Comte toplumsal statii toplumsal dzeni yneten yasalar anlamnda, toplumsal dinamii ise toplumsal deimeyi yneten yasalar anlamnda kavramlatrmtr.
2. nite - Sosyolojide Temel Yaklamlar
37
Comte bilimsel gc asndan sosyolojiyi bilimlerin kraliesi ve gelecein bilimi olarak gryordu.
soyut gleri reddederek gzlemlenebilen olgular arasndaki mevcut ilikileri aa karmaya ve bu ilikileri evrensel yasalar ierisinde sistemletirmeye alr. Comte, Fransz Devrimi rneindeki radikal nitelikteki toplumsal deimelere de kar idi. Ona gre insanlarn dnceleri pozitif ynde gelimedike radikal bir ekilde yukardan dayatlan deimelerle kalc bir ilerleme salanamazd. Comtea gre btn bilim dallarndaki insan bilgisi ayn anda olmasa bile farkl zaman dilimlerinde bu aamadan geerek ilerler. Bu adan sosyolojiyi pozitif aamaya en son giren ve dolaysyla geliimi kendinden nceki btn bilimlere dayanan bilimsel gc yksek bir disiplin olarak gryordu. Comteun bilimler hiyerarisinde hangi bilimlerin pozitif aamaya SIRA SZDE nce, hangilerinin ise sonra girdiklerini ve nedenini aratrarak inceleyiniz.
DNE M Comte pozitivizmin hem doa bilimlerinde hem sosyal bilimlerde Linsanlara byk faydalar salayacana inanyordu. Pozitivizmin nihayetinde bir din hline geS O R lerek geleneksel dinlerin yerini almas gerektiini de savunuyordu. U Comteun pozitivist yaklamnn sosyolojiye nemli bir katks olmutur. Bununla birlikte tarihsel srele ilgili olarak ne srd evrimsel gelime yasas gzDKKAT lem, deney ve test yoluyla elde edilen bilgilerden ok tarih felsefesi niteliinde soyut ve speklatif bilgilere dayal olduu gerekesi ile eletirilere maruz kalmtr SIRA SZDE (Swingewood, 1998, s.66).
SIRA SZDE
DNELM Comte zellikle pozitif (bilimsel) bilgi sayesinde doal ve toplumsal S O R srelerin ngrlerek U
kontrol edebilmesinin ve toplumsal yaamn aklc bir ekilde rgtlenmesinin T DKKA mmkn hale geleceine inanyordu.
SIRA SZDE
Herbert Spencer (1820-1903)
Comteun pozitivizmi ngilterede Spencer tarafndan gelitirilmitir. Spencer organizmac bir toplum modeli benimser. Spencer Darwinin evrim teorisindeki biyolojik organizmann evrimsel geliimiK T A P ne benzeyen bir toplumsal deime teorisi gelitirir. Buna gre toplumsal deime basit homojen toplumlardan karmak heterojen toplumlara doru giden genel bir evrimsel yol izler. Bu evrim srecinde Spencer doal seleksiyonL E V Z Y O N T E sonucunda evresine farkllaarak btnleme yoluyla uyum salayan toplumlarn hayatta kaldn bunu baaramayanlarn ise yok olduunu savunuyordu. Bu adan kimi evrelere gre doal seleksiyonu anlatmada kullanlan uyum NT RNET salayanlar (gller) yaar ifadesini Spencer, Darwinden nceEinsan toplumlar iin kullanmtr. Bu nedenle Spencerin genel yaklam sosyal Darwinizm olarak da adlandrlr. Toplumsal yaamda doal seleksiyona inanan Spencer siyasal adan da serbest piyasa ve rekabet yanls, devlet planlamasna, mdahalesine ve sosyal devlet uygulamalarna ise doal olmadklar gerekesi ile karyd. Spencerin toplumu sistem yaklam erevesinde ele alan sosyolojik analizi kukusuz sonradan gelen sosyoloji teorilerinin geliimine katklar salamtr. Ne var ki doal seleksiyona dayanan grleri toplumsal eitsizliin ve ayrmcln, zellikle de rk sylem ve politikalarn merulatrlmasna adeta ilham kayna olmutur.
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
Spencerin almalarnda pozitivizm toplumsal deimeyi Charles Darwinin K T A P evrim teorisindeki ilkeler erevesinde ele alan evrimci bir sistem yaklam erevesinde gelitirilmitir.
TELEVZYON
NTERNET
Spencera gre toplumsal deime, Darwinci anlamda gl olanlarn ayakta kald ve zayf olanlarn yok olduu tezine, yani doal seleksiyon yasalarna gre ilemektedir.
KLASK SOSYOLOJ
nitenin bu blmnde klasik dnem sosyolojinin, etkileri gnmze kadar gelen, en nemli byk dnr olan Karl Marx, Emile Durkheim ve Max Weberin yaklamlar ksaca ele alnacaktr. Kukusuz bu dnemde sosyolojinin geliimine katkda bulunan birok baka dnr de bulunmaktadr. Ancak Sosyolojinin
38
Sosyolojiye Giri
bu byk dnrnn her biri gnmzde kendi adlar ile anlan ekollerin olumasna yol aan son derece zengin bir sosyolojik dnce sistemini miras olarak brakmlardr. Bu adan sosyolojinin bu byk dnrnn dnce sistemlerinin birok nemli adan gnmz toplumlarn analiz etmeye ynelik sosyolojik teori ve aratrmalar ekillendirmeye devam ettikleri sylenebilir.
Karl Marx (1818-1883)

Pozitivizm ve evrimcilik dnda sosyolojide on dokuzuncu yzylda Karl Marx tarafndan gelitirilen ve tarihsel materyalizm olarak bilinen teorinin nemli bir etkisi olmutur. Marx, grneni deil grnenin ardnda yatan toplumsal dinamikleri aa karmay amalayan eletirel bilim yaklamna yakn bir bilim anlayna sahiptir. Marxn nl Alman filozof Hegelin idealist felsefe gelenei iinde yetitii ancak kendisinin daha sonra bu felsefeyi materyalist bir tarih felsefesine evirdii savunulur. Marxn materyalist tarih felsefesine gre insanlarn varlklarn bilinleri belirlemez aksine toplumsal varlklar bilinlerini belirler.
SIRA SZDE
SIRA olduunu aratrarak inceleyiniz. Materyalizmin neSZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
retim aralarna sahip olmak ya da olmamak T E L E V ikiYfarkl biimde eklinde Z O N ortaya kan toplumsal retim ilikileri Marx iin tarihsel gelimenin anlalmasnda kritik bir NTERNET neme sahiptir.
Her ne kadar Marx materyalist bir tarih anlayna sahipse de kat materyalistDNELM lerden ayrlan nemli bir zellii bulunmaktadr. Ona gre insan yaayabilmek iin ncelikle yiyecek, giyecek, barnacak yer ve benzeri materyal eyler retmek zorundadr. S O R U Marxa gre insan bunu ancak toplumsal emek aracl ile yaAncak pabilen ve bu sayede hem kendini hem de toplumu retebilen sosyal bir varlktr. Bu nedenle D K K A T gelime srecinin anlalabilmesi iin insan yalnzca materyatarihsel list adan deil toplumsal gerekliin rn ve reticisi olarak tarihsel materyalist adan ele almay gerekli grmtr. SIRA SZDE Marxn tarihsel materyalist yaklamnn diyalektik olarak adlandrlan ve Hegel tarafndan gelitirilen bir dnceye dayand iddia edelir. Ancak Marxn diyalektii Hegel gibi AMALARIMIZ adan kavramak iin deil materyalist adan kavramak iin tarihi idealist kulland savunulur. Bu diyalektik materyalist kavrayta Marx zellikle retim zerinde younlar. Buna gre tarihsel sre ierisinde toplumsal yaamlarn retmek amacyla retim K T A P srecine katlan insanlar arasnda Marxn adna retim ilikileri (mlkiyet ilikileri) dedii baz toplumsal ilikiler geliir. retimT ilikileriOolduka nemli olup retim aralarna sahip olanlar ve olmaELEVZY N yanlar eklinde, iki temel ve kart karlara sahip, toplumsal snf ilikileri eklinde belirginleir. Baka bir ifadeyle retim srecine katlan sosyal gruplar arasnda retim ilikilerinden kaynaklanan kar farkllklar ve kar atmalar oluur. NTER ET Bu bakmdanN Marx iin tarihsel sre ierisinde ilkel komnal olarak adlandrd toplum hari btn toplumlar retim aralarna sahip olan ve olmayan iki temel snfa blnm snfl toplumlardr. retim aralarna sahip olan snf bu durumun salad avantajla siyasal ve benzeri g eitlerini de tekelletirerek toplumda gerek ynetici snfa dnr ve g sahibi olmayan dier snf zerinde egemenliini oluturur. Bu nedenle Marx temel toplumsal snflar olarak tanmlad bu iki snf arasndaki ilikileri smrye dayal ve elikili ilikiler olarak tanmlar ve snf atmasn toplumdaki diyalektik deimenin temeli olarak grr. Marx toplum analizinde ayn zamanda alt yap ve st yap eklinde bir ayrma da gider. Bu ayrmda alt yap ekonomik yapdan oluur. st yap ise hukuk, siyaset, din, aile ve ideolojilerden oluur. Ona gre bir toplumu oluturan ekonomik
39
alt yap ile st yap arasnda karlkl etkileime dayal ilikiler vardr. Bununla birlikte ekonomik alt yapnn st yap zerinde belirleyici bir etkisi sz konusudur. Snf ilikileri asndan bakldnda alt yapda retim aralarna sahip olan egemen snf st yap ierisinde yer alan siyasal, ideolojik, dinsel ve benzeri nitelikteki yaplar ve dnceleri de kontrol eder. Egemen snf st yaplar kendi gcn merulatrmak ve hkmettii snf bu konuda ikna etmek iin (rnein, fakiri de zengini de tanr yaratt eklinde) kullanr. Marx bu nedenle toplumsal yaamda bireylerin gerekliin asl doas hakknda yanl bilince veya arptlm bir bilince sahip olduklarn dnyordu. Marxta toplumsal deime kendi ifadesiyle farkl retim biimleriyle karakterize edilen diyalektik bir sre izler. Bu diyalektik deime srecine gre toplumsal tarih elikiler tayan bir sretir ve bu bakmdan her retim biimi kendi iinde tad elikiler tarafndan baka bir retim biimine dnr. Marx tarihsel gelime srecinde ortaya kan son elikili retim biimi olarak tanmlad burjuva (veya kapitalist) retim biimine zel bir nem atfeder. yle ki en nl bayapt olarak bilinen Kapital adndan da anlald gibi kapitalizmin analizi ile ilikili bir almadr. Onun iin kapitalizm emek gcnn de (cretli emek eklinde) bir meta olarak alnp-satld metalam ve yabanclam toplumsal ilikilere dayaldr. Tm snfl toplumlarda olduu gibi kapitalizmde de retim aralarna sahip olan bir egemen snf (burjuvazi veya kapitalist snf) ile retim aralarndan yoksun olan bir snf (proleterya veya ii snf) bulunmaktadr. retim aralarndan yoksun olan ii snf emek gcn satmak zorundadr. Ancak Marxa gre kapitalizmde iiler btn zenginliklerin reticileri olduklar halde emek glerinin karln tam alamamakta kapitalist snf ise bunun karlnda krna kr katmaktadr. Bu nedenle Marx kapitalizmde elikilerin daha da artmas sonucunda snfsz bir toplum aamas olan sosyalizmin geleceine inanyordu. Marxn tarihi farkl retim biimlerinin ve retim ilikilerinin geliim tarihi olarak ele alan tarihsel materyalist yaklam sosyoloji biliminin geliimine son derece nemli bir katk salamtr. Ancak baz evrelerde Marx tarihin materyalist adan kavrannda ekonomik faktrlere ar derecede nem atfettii gerekesi ile youn eletirilere maruz kalmtr. te yandan elikilerle dolu son snfl toplum aamas olarak niteledii kapitalizmin sonunun bir trl gelmemesinin de konuyla ilgili gnmze kadar ulaan tartmalarn olumasna yol at ne srlmektedir.
Emile Durkheim (1858-1917)

Durkheim almalarnda sosyolojinin bir bilim dal olarak snrlarnn neler olduu ve kapsamna giren olgularn hangi yntemle incelemesi gerektii konusuna, kendisinden nce gelen sosyologlardan ok daha fazla arlk vermitir. Bu nedenle, Durkheim sosyolojinin en nemli kurucularndan birisi olarak kabul edilir. Durkheim toplumu bir btn oluturmak amacyla farkl ilevler stlenmi paralardan oluan biyolojik bir organizmaya benzetir. Bu adan da toplumun onu oluturan bireylere indirgenemeyecek nitelikte bamsz bir gereklii olduunu dnr. Durkheim almalarnda toplumun bireylerden bamsz bir gereklii olduunu savunmakla kalmaz ayrca bireylerin stnde (yani bireylerden daha nemli) ve zerinde bir gereklii olduunu da savunur. Toplumun bireyler zerinde kolektif nitelikteki toplumsal olgular (gereklikler) aracl ile yaptrm gcne sahip olduunu vurgular. Ona gre kolektif nitelikleri ve bireylerin dnda gereklikleri olan toplumsal olgular bireyler zerinde baskc ve snrlandrc bir gce de sahiplerdir. Bu nedenle
Durkheim ilevselci (fonksiyonalist) olarak adlandrlan bir toplum modeli benimsemi ve bu adan modern sosyolojinin en nemli yaklamlarndan yapsal ilevselciliin geliiminde nemli bir rol oynamtr. Durkheim toplumsal olgular kolektif bilin temelinde ortak ekilde hareket etme, dnme ve hissetme biimleri olarak tanmlamakta ve bireysel bilinlere indirgenemeyeceklerini savunmaktayd.
40
Durkheim kolektif bilinci toplum yelerinin ortalama ortak inan ve duygular olarak tanmlar (Aron, 1994,s.227).
Sosyolojiye Giri
Bir toplumda ar veya yetersiz dzeyde btnleme intihara yol aabilir. Benzer ekilde bir toplumda ar veya yetersiz dzenleme de intihara yol aabilir.
toplumsal olgular sosyolojinin alma nesnesi olarak tanmlar. Durkheim iin toplumsal olgularn toplumun srekliliinin salanmas asndan nemli ilevleri bulunmaktadr. Bu bakmdan bir toplumda belirli bir dzeyi amamak kaydyla su ve ceza dahi toplumsal olarak kabul edilebilir davranlarn snrnn belirlenmesi asndan ilevsel olgulardr. Yntemsel adan Durkheim toplumsal olgularn fiziksel nesneler gibi bir gereklikleri olduunu ve bu nedenle nesneler gibi ele almalar gerektiini savunur (Durkheim, 1985). Bu adan Durkheim toplumsal yaamn incelenmesinde doa bilimsel yntemleri benimseyen Comtea benzer bir pozitivist yntem benimser. Durkheim toplumsal olgular aratrmann ve de aklamann nedensel ve ilevsel olmak zere iki farkl ynteminden sz eder (Durkheim, 1985). Ancak sosyolojik yntemin kurallarnda bir toplumsal olgunun nedeninin ancak baka bir toplumsal olguda aranabilecei ilkesinden de bahseder. Bu nedenle toplumsal olgular aratrmada nerdii her iki aratrma ynteminin uygulama alan toplumdur. Bu yntemlerden birincisinde; a. toplumsal olgularn nedenleri yine baka toplumsal olgularda aranmakta ve nedensel olarak aklanmaktadr. kincisinde ise, b. toplumsal olgular topumun ihtiyalarnn karlanmas asndan sahip olduklar ilevler asndan aratrlmakta ve dolaysyla ilevsel olarak aklanmaktadrlar. levselci bir toplum modeli benimseyen Durkheim iin toplumsal dzen ve dayanma bir toplumun ilevsel ncelikli gereksinimlerinin en banda gelmektedir. Ona gre toplumda dzen ve dayanmann kayna iblm ve uzmanlamadr. blm arttka bireylerin birbirlerine olan bamll da artmaktadr. Durkheim evrimci ilevselci bir bak as sergiledii Toplumsal blm adl almasnda hem toplumsal dzen ve dayanmann hem de toplumsal deimenin srasyla mekanik ve organik ad altnda iki farkl ideal tipinden sz eder. a. Mekanik dayanma benzemeye dayal basit bir i blmnn olduu geleneksel toplumlarda sz konusudur. Bu dzen ve dayanma tipinde kolektif bilin ve kolektif kimlik bireysel bilin ve kimliklerden daha gl ve baskndr. b. Organik dayanma ise farkllamaya dayal karmak bir i blm ve uzmanlamann olduu modern toplumlarda sz konusudur. Durkheima gre mekanik dayanma daha ok sanayi ncesi toplumlarda, organik dayanma ise daha ok gnmz sanayi toplumlarnda grlmektedir. Durkheim ntihar adl nl almasnda psikolojik nedenlere bal bireysel bir eylem gibi grnen intiharn bile aslnda nasl toplumsal nedenlere bal bir toplumsal olgu olduunu intihar oranlarndaki deimeleri inceleyerek kantlamaya alr. Buna gre farkl toplumsal koullara sahip gruplarda intihar oranlar da farkllamakta ve zellikle hzl toplumsal deimelerin yaand dnemlerde intihar oranlar deimektedir. Bu da intiharn toplumsal nedenlere bal bir toplumsal olgu olduunu gstermektedir. Durkheim intihar btnleme ve dzenleme eklinde iki bamsz deikenle aklar. Bir toplumda her iki deikenin ar dzeyde ya da yetersiz dzeyde bulunmas intihara yol aar. Durkheimn intihar ile ilgili gelitirdii ideal tipolojide intihar tiplerini nasl snfladSIRA SZDE n aratrarak inceleyiniz.
DNELM S O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
41
Kolektif bilince dayal merkezi deer ve norm sistemi bireysel bilinleri ekillendirerek bireylere toplumsal yaamda nasl davranacaklar konusunda rehberlik eder ayrca bireylerin snrsz arzu ve istekleri zerinde bir sosyal kontrol mekanizmas ilevi grr.
Durkheim zellikle modern toplumda art eiliminde olduunu dnd intihar tipleri ve oranlar ile ilgilenmekteydi. Ona gre bunun en nemli nedeni kolektif bilincin modern toplumda bireyselleme, farkllama ve heterojenleme gibi nedenlerle zayflamasdr. levselci bir toplum modeli benimseyen Durkheim iin ahlaki uzla anlamnda kulland kolektif bilin son derece nemli bir ileve sahiptir. Nitekim kolektif bilin toplumsal organizmada paralar birbirine balayan merkezi bir deer ve norm sisteminin temelini oluturur. Durkheim iin kolektif bilincin zerinde temellendii ahlaki uzla veya toplumsal ahlak ise dinle olduka balantldr. Ona gre din toplumsal dayanma reten en nemli toplumsal olgulardan birisidir. Dinin kayna olarak da doast veya benzeri grleri deil, ynteminde yer alan toplumsal olgular ancak baka toplumsal olgular belirler ilkesine dayanarak, topluluun ve toplumun kendisi olarak grr. Buna gre dinin kayna topluluun kutsal olan ile olmayan arasnda yapt ayrmdan kaynaklanmaktadr. te yandan sosyal hayat mmkn klan ve bireylere rehberlik eden bu kolektif nitelikteki merkezi deer sisteminin zellikle ani toplumsal deimelere bal olarak daha da zayflamas durumunda ise Durkheim adna anomi dedii tehlikeli bir olgunun gelimesinden sz eder. Byle zamanlarda toplumda zellikle su, sapma ve intihar oranlar normal dzeyin stne karak tehlikeli boyutlara varabilmektedir. Yine de Durkheim modern toplumun gelecei konusunda iyimserdir ve anomik durumlarn eitim srecinde yelerine meslek ahlak alayan meslek rgtleri aracl ile kontrol altna alnabileceine bylelikle de organik dayanmann oluabileceine inanmaktadr. Ancak Durkeimn modern toplumda meslek ahlakn szn ettii organik dayanmann temel kaynaklarndan birisi olarak grmesi ar iyimser bir gr olduu gerekesi ile eletirilere uramtr. Sosyolojik gelimeye katk asndan bakldnda ise zellikle modern sosyolojinin geliimini Durkheimn almalarnn atelediini sylemek yanl olmayacaktr. Yine de toplumsal olgularn nesne gibi ele alnmas gerektii ynndeki gr hmanist olmad gerekesi ile eletirilere uramtr.
Anomi kuralszlk ya da toplumun temel deerlerinde belirsizlik anlamna gelen bir olgudur.
Max Weber (1864-1920)

Sosyolojik dnce tarihinde Durkheim gibi Weberde sosyolojinin bamsz bir sosyal bilim olarak geliimine byk katks olan dnrlerden birisi olarak kabul edilir. Ancak Weber, toplumu bireylerden bamsz ve nesnelere benzeyen bir gereklik olarak ele ald iin anti-hmanist olarak nitelenen pozitivizme olduka eletirel bakan Alman filozoflarn dncelerinden etkilenmitir. Bu bakmdan pek ok adan pozitivizmden farkllaan ve ona eletirel olan bir sosyolojik yaklam benimsemitir. Nitekim Weber pozitivizmden farkl olarak sosyolojinin ve sosyolojik analizin merkezine toplumsal eylemi ve etkileimi koymaktayd. Weber pozitivistlerin aksine sosyolojide doa bilimlerinde kullanlan yntem ve kavramlarn aynsnn kullanlmasna da kar kmaktayd. Ona gre dnebilme yetisine sahip olan insan toplumsal yaamda bakalarnn dncelerini ve tepkilerini de hesaba katarak hareket eden kltrel bir varlktr. Kltrel varlklar olarak biz insanlar toplumsal yaamda genellikle belirli deerlere ynelik olarak hareket ederiz. Bir baka ifadeyle toplumsal yaamda genellikle bakalarna ynelik olarak belirli anlamlar tayan eylemlerde bulunuruz. te bu adan Webere gre insan eylemi toplumsaldr ve bu nedenle toplumsal eylemi aklamaya ynelik her almann ncelikle toplumsal eylemi temellendiren anlam anlalr klmas gerekmektedir.
Weber toplumu toplumsal eylemlerden meydana gelen bir oluum olarak grr ve sosyolojinin alma nesnesini toplumsal eylem olarak tanmlar.
Webere gre sosyologlar toplumsal eylemi bilimsel olarak aklamaya balamadan nce bireyin eyleme atfettii anlam yorumlamak zorundadrlar.
42
Sosyolojiye Giri
Bu nedenle Weber sosyoloji biliminde Comte, Durkheim ve benzeri pozitivist sosyologlar tarafndan kullanlan aklamaya dayal niceliksel yntemin yan sra anlamaya/yorumlamaya dayal niteliksel yntemin de kullanlmas gerektiini savunur. Bu adan Weber sosyolojisi literatrde toplumsal eylem, yorumlayc veya anlayc sosyoloji olarak adlandrlabilmektedir. Webere gre sosyoloji toplumsal eylemi yorumlayarak aklamaya alrken de doa bilimlerinde kullanlan yasa benzeri kavramlar yerine ideal tip olarak bilinen bir kavram veya yntemsel arac kullanmaldr. Nitekim Weber Comte ve Durkheim gibi toplumsal eylemi yneten ve kefedilmeyi bekleyen bir takm evrensel-toplumsal yasalar olduunu dnmyordu.
SIRA SZDE
SIRA SZDE Weberin ideal tipi nasl tanmladn aratrnz.
DNELM
SIRA SZDE S O R U
D D K N E LT M K A S O R U SIRA SZDE
Weber sosyolojik analizinin temeli olarak grd ideal tipleri btn almaDNELM larnda kullanr. Toplum analizinde toplumsal eylemleri ve buna paralel olarak toplumsal ilikileri ve toplumsal oluumlar da tipletirir. SIRA R U S SZDE ToplumsalOeylemi analiz etmek zere gelitirdii eylem tipolojisinde Weber geleneksel, duygusal, deerle ilikili aklc ve amasal aklc olmak zere drt toplumsal eylem N EALT M sz eder. Toplumsal oluum tipolojisinde de otorite ve rD tipinden D KK gt tiplerinden sz eder. Burada da Weber toplumsal eylem tipolojisine byk lde paralel olarak geleneksel otorite, karizmatik otorite ve yasal-ussal otorite olS O R U SIRA SZDE mak zere ideal tipte otorite ve rgt biiminden sz eder.
D K meru Weberde otorite K A T gce dayal bir egemenlik biimi anlamnda kullanlmaktadr. Bu AMALARIMIZ bakmdan geleneksel, karizmatik ve yasal-ussal otorite ideal tipte birer meru egemenlik biimidirler.SZDE SIRA
DKKAT AMALARIMIZ
SIRA SZDE K T A P
Webere gre aklc/rasyonel eylem aka belirlenmi bir AMALARIMIZ amaca kilitlenmi ve bu T E L E Vulamay salayacak amaca Z Y O N en uygun aralar semi, hesapl ve planl dnmeye K T A P dayal bir eylem tipidir.
K T A P
NTERNET TELEVZYON
NTERNET
Weber en ok aklc eylem ve bunun zerinde temellenen yasal-ussal otorite ve AMALARIMIZ rgt tipi ile ilgilenir. nk Weber modern toplumlarda aklc dnerek hareket etme ynndeV bir O N T E L E Z Y eilim olduunu ve bunun da en ak rneini giderek yaygn hle gelen yasal-ussal otoriteye dayal brokratik rgtlenmenin oluturduunu K T A P dnr. Aklc eylemin ve aklc eylem temelindeki rgtlenmenin modern toplumlarda her geen gn biraz daha yaygn hle gelmesini de aklclama (rasyonel N T olarak leme) sreci E R N E T nitelendirir. TELEV YO BrokrasininZ enNetkili sosyolojik analizlerinden birisini yapt kabul edilen Webere gre brokrasi, kapitalist veya sosyalist ekonomik dzenlemeye sahip, tm modern toplumlara zg bir rgt modelidir. Brokrasi ayn zamanda yasalussal otoriteye R N E T bir ynetim biimidir ve bu adan da modern toplumda g N T E dayal cn temelini oluturur. Bir baka ifadeyle modern toplumda ynetim insanlar tarafndan deil yasalar ve ynetmelikler vastasyla gayri-ahsi olarak yaplmaktadr. Brokrasi de yasalar ve ynetmelikler aracl ile ynetmenin tipik bir rneidir. Bununla birlikte Weber brokratik ynetimleri insann inisiyatifini, zgrln ve deerlerini yok eden ve ka imkn olmayan ynetmeliklerden ve kurallardan oluan demir kafeslere benzetir ve bunu modern toplumlarn gelecekte kar karya kalacaklar en byk tehdit olarak grr.
SIRA SZDE Weberin brokrasiyi nasl tanmladn aratrnz.
DNELM S O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
43
Weber pozitivizmi eletirdii gibi Marxn da grlerinin nemli bir blmne kar kar. zellikle Marxn toplumsal deimede ekonomik faktrlere ve snf atmasna dier faktrlere gre daha byk bir nem ve ncelik veren grlerine olduka eletirel yaklar. Nitekim yntemsel olarak Weber ekonomik faktrlere daha byk bir nem ve ncelik vermedii gibi tarihsel ve toplumsal deimede de ekonomik nitelikte olan ve olmayan pek ok faktrn birlikte rol oynadklar eklinde oulcu (plralist) bir yaklam benimser. Weber toplumsal tabakalama konusunda da Marxtan farkl bir yaklam benimser. Marx gibi o da toplumun farkl karlara sahip gruplara ve snflara blndn savunuyordu. Ancak bu noktada da ekonomik temelli snfsal blnmelerin nemini vurgulayan Marxn aksine Weber, zellikle saygnlk (prestij) temelinde stat gruplar arasndaki blnmeler ile g (otorite) temelinde partiler ve benzeri oluumlar arasndaki blnmelere vurgu yapmaktayd. Pek ok lkede dinin toplumsal deimeyi engelleyici bir role sahip olduu dnldnde Weberin endstriyel kapitalizmin geliiminde dinsel nitelikte dncelerin nemli bir rol oynadn ne srmesi youn eletirilere ve tartmalara yol amtr (Slattery, 1991, s.300). Bununla birlikte Weberin sosyolojik analiz iin gelitirdii ideal tipler, zellikle de brokrasi tipi gnmz toplumlarndaki modern rgt yapsnn anlalmasna olduka nemli bir katk salamtr. Alman sosyoloji geleneinde yer alan Ferdinand Tnnies (1855-1936) ile Georg Simmel de (1858-1918) Weber kadar etkili olmamakla birlikte sosyolojik analizde bireyler arasndaki etkileim zerinde younlaan hmanist ve anti-pozitivist bir sosyolojik yaklam benimsemilerdir. Bu sosyologlardan Tnnies Topluluk ve Toplum adl almas ile Simmel de formel sosyolojinin kurucusu ve daha birok alandaki almas ile sosyolojinin geliimine nemli katklar salamlardr.
Weber, en nl almalarndan birisi olan Protestan Ahlak ve Kapitalizmin Ruhu adl eserinde kapitalizm gibi bir ekonomik dzenleme biiminin oluumunda dnsel ve dinsel nitelikte faktrlerin nasl nemli bir rol oynadn gstermeye alr.
MODERN SOSYOLOJNN GELM

Modern sosyolojideki teoriler teknoloji, retim ve rgt biimi asndan daha gelimi, karmak ve dinamik bir yapya sahip olan yirminci yzyl toplumlar ile ilgili olduklarndan klasik sosyolojideki teorilere nazaran daha karmak toplum analizleri sunarlar. Bununla birlikte genel olarak bakldnda modern sosyolojideki teoriler klasik sosyolojinin balca mimarlar olarak kabul edilen Marx, Weber ve Durkheim tarafndan gelitirilen ve yukarda zetlenen teoriler zerinde ekillenmitir. Modern sosyolojideki teoriler ok eitli ve birbirlerinden farkl zelliklere sahip olmakla birlikte baz ortak veya benzer zellikleri asndan belirli genel yaklamlar altnda toplanarak ele alnabilmektedir. Bu bakmdan modern sosyolojiyi temellendiren teorilerin nemli bir blm a. levselcilik, b. Marxizm ve atma Teorisi ve c. Sembolik etkileimcilik genel yaklamlar altnda incelenebilmektedir. imdi bu genel yaklamlar ksaca ele almaya alalm.
levselcilik
levselcilik olarak adlandrlan yaklam modern sosyolojide olduka nemli bir yere sahiptir. Yukarda grld gibi, ilevselcilik sosyolojide ilk olarak 19 yzylda Durkheimn almalarnda ekillenmitir. Bu adan ilevselcilik toplumsal yaamn incelenmesinde pozitivist sosyal bilim anlayna dayal bir yntem benimsemitir. Yirminci yzylda nce sosyal antropolojide A. R. Radcliffe-Brown (1881-1955) ile Bronislaw Malinowski (1884-1942) tarafndan gelitirilen ilevselcilik, daha sonra Amerikan sosyolojisinde, zellikle Talcott Parsons ve Robert K. Merton tarafndan gelitirilmitir.
44
Sosyolojiye Giri
levselcilik toplumu birbiri ile balantl paralardan oluan bir sistem olarak ele alr. Durkheimn toplumu biyolojik benzemeye dayanarak aklamaya altn hatrlayalm. Modern sosyolojideki ilevselcilik de toplumu z-dzenlemeye (self-regulation) sahip olan bir sistem olarak ele alr. Bu ise, biyolojik bir sistem gibi, toplumun kendini koruma ve dengede olma gibi doal bir eilime sahip olmas demektir. Bir baka ifadeyle z-dzenleme topluma evredeki deiime kar kurumlarn yeniden dzenleyerek dengesini koruma ve tekrar etkin ekilde ileme imkn salar. levselciler biyolojik sistem gibi toplumsal sistemin de hayata kalabilmesi iin karlanmas gereken baz temel gereksinimleri olduunu dnrler. Bu gereksinimler modern sosyolojide ilevselcilie sistem yaklam erevesinde nemli katklar salayan ve bir bakma ilevselciliin yapsal-ilevselcilik olarak da anlmasna yol aan Talcott Parsons (1902-1979) tarafndan snflandrlarak tanmlanr.
SIRA SZDE
Parsonsun bir toplumsal sistemin hayata kalabilmesi iin karlanmas gereken temel geSIRA SZDE reksinimlerini nasl snflandrarak tanmladn aratrnz.
D NELM Genellikle ilevsel n-gereklilikler olarak adlandrlan bu gereksinimler toplumsal sistem iindeki paralar tarafndan karlanr. Bu noktada ilevselciler sistem iinde btnUparalarn uyum halinde bir araya gelerek btnn hayatta kalS O R masn salayacak bu gereksinimlerini karlamak durumunda kaldklarn savunurlar. Bylece ilevselciler toplumu oluturan her bir toplumsal e/para/kurum DKKAT ve pratiin ancak toplumun ihtiyalarnn karlanmasnda bir role sahip olmas durumunda srekliliini koruyabileceini ne srerler. Toplumu oluturan kurumlar da sz SIRA SZDE gereksinimlerin karlanmasna ynelik olan katklar asnkonusu bu dan analiz ederler. rnein, ilevselci analiz asndan aile toplumda reme ve toplumsallama, yani topluma yeni ocuklar kazandrma ve onlar topluma uygun AMALARIMIZ ekilde sosyalletirme gibi temel bir ilevi yerine getirmektedir. Bu temel ilev asndan ailenin vazgeilmez bir toplumsal e olduu varsaylr. levselcilie A P toplumsal sistem hayatta kalabilmek iin deien evre koK T gre ullarna uyum (adaptasyon) salamak zorundadr. Bu sre iinde toplumsal sistem adaptasyonun salanabilmesi iin kendi iinde ok defa blnerek oalma yoluyla farkllaarakN yeni geler ve ilevler gelitirir. rnein, toplumda devaml TELEVZYO olarak artan i blm ve uzmanlama bu ihtiya sonucu ortaya kmaktadr. levselci sosyologlar toplumu ilevsel birlik hlinde btnlemi bir sistem olarak ele aldklarndan dolay daha ok dzen, denge, uyum, istikrar ve i birlii N T duyarlar. Modern ilevselci sosyologlar Durkheim gibi toplumun hagelerine ilgi E R N E T yatta kalmas asndan zorunlu grdkleri dzen, denge ve uyumun toplumun geneli tarafndan paylalan merkezi bir deerler sisteminden kaynaklandn savunurlar. Ancak ilevselciliin toplumu gerekte olmad kadar ilevsel bir birlik ve uyum hlinde btnlemi, atmann da neredeyse hi olmad bir sistem gibi sunmas nemli eletiriler almasna yol amtr. Bu eletirileri dikkate alan baz ilevselci sosyologlar ilevselci yaklam daha esnek bir yaklam olarak gelitirmeye almlardr. Parsonsun makro-boy teorisinin aksine sosyolojide kendi adlandrd ekliyle orta-boy bir teori gelitirmeyi amalayan Robert K. Merton (1910-2003) ilevselciliin de en nemli olarak grd amazlarn amaya almtr.
DNELM levselcilik evrimci bir toplumsal deime teorisi sunar. R U S O
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
45
Merton Parsonstan sonra ilevselciliin zellikle eletiri oda haline gelen zelliklerini yeniden gzden geirerek ilevselcilie nemli almlar salamtr. Merton bozuk ilev, ak ilev, gizil ilev gibi gelitirdii baz kavramlarla toplumlarn nasl her zaman dzgn ve sorunsuz ekilde ilemediklerini aklamaya ve bylelikle ilevselci analizi daha esnek hale getirmeye almtr.
Mertona gre ilevselci analizin en nemli amazlarndan birisi toplumu ilevsel birlik hlinde btnlemi bir sistem olarak ele almas ve dolaysyla sistemde bozuk ilevsel olan ge yokmu gibi hep olumlu ilevler zerinde younlamasdr. Bir baka ifadeyle Metron toplumlarn her zaman ilevsel bir btnlk hlinde ilemeyebildiklerini kabul ediyor. Mertona gre sistem ierisindeki herhangi bir genin olumlu olduu gibi olumsuz veya bozuk bir ilevi de olabilir. rnein, dinin tm toplumlarda birlik ve btnleme yaratmak gibi olumlu bir ilevin yan sra, din savalar rneinde olduu gibi, blnme yaratma eklinde bozuk bir ilevi de sz konusu olabilmektedir. Benzer ekilde bir toplumsal genin veya pratiin bireyler tarafndan bilinen ve amalanm ak bir ilevi olduu gibi bireyler tarafndan bilinmeyen ve aka amalanmam gizil bir ilevi de olabilir. rnein, yamur duasna km bir grup asndan yamur duasnn yamurun yamasn salama eklinde ak bir ilevi vardr ancak ayn zamanda grup yeleri arasnda dayanma yaratma eklinde amalanmam ve bilinmeyen gizil bir ilevi de vardr. Bunun dnda bir genin, rnein yoksulluun, toplumun hangi kesimleri iin olumlu hangi kesimleri iinse olumsuz ya da bozuk ilevsel olduunun analizi de olduka nemlidir. Amerikan sosyolojisinde zellikle 1940 ve 1950li yllarda olduka etkili olan ilevselcilik 1960larin ortalarndan itibaren Mertonun katklarna ramen yeni gelien sosyolojik yaklamlar karsnda yeterince ikna edici bir toplum analizi yapamad gerekesiyle etkisini yitirmeye balamtr. Bununla birlikte gnmzde ilevselcilik gelitirilmi yeni biimler altnda etkisini grece srdrmeye devam etmektedir.
Marxizm ve atma Teorisi

Marxn almalarndan ve eletirel bilim anlayndan etkilenen sosyal bilimciler tarafndan gelitirilen Marxist yaklam modern sosyolojide ve gnmzde etkili olan bir dier yaklamdr. Ancak Marxist yaklam da kendi iinde pek ok farkl teoriden olumaktadr. Literatrde Marxist teoriler farkl ltlere gre ok eitli ekillerde snflandrlabilmektedir. Ancak en yaygn ve en basit snflamalardan birisi geleneksel Marxist teoriler ile yeni Marxist teoriler eklindeki snflamadr. Geleneksel Marxist teoriler Marxn orijinal yazlarna ve dncelerine byk lde sadk kalan teoriler olarak tanmlanabilir. Yeni Marxist teoriler ise Marxn almalarndan olduka etkilenmi olmakla birlikte baz nemli noktalarda ondan ayrlmaktadrlar. Bu bakmdan yeni Marxistler arasnda ad geen en nemli Marxist teorisyenlerden birisi olarak deerlendirilen Antonio Gramscinin (1891-1937) dnceleri nem tamaktadr. Gramsci geleneksel Marxizmden farkl olarak toplum analizinde yalnzca alt yapnn deil st yaplarn da, zellikle kltr ve ideolojinin, nemini vurgular. Gramsci kapitalist toplumda ynetici snfn ynetilenler zerinde hegemonya oluturabilmesinin yolunun da st yaplardan, zellikle kltrel ve ideolojik kontrolden getiini savunur. Bunun yan sra yapsalc Marxizm olarak bilinen teorinin gelitiricisi kabul edilen Louis Althusserin dnceleri de (1918-1990) sosyoloji literatrnde olduka etkili olmutur. Althusser analizinde bir toplumda belirli ilikilerden oluan temel toplumsal yapdan sz eder. Bunlar ekonomik, siyasal ve ideolojik toplumsal yaplardr. Geleneksel Marxizmden farkl olarak Althusser bir toplumda olup bitenlerin belirlenmesinde bu toplumsal yapnn her birinin grece bir bamszla ve zerklie sahip olduunu savunur.
46
Sosyolojiye Giri
Eletirel teori Marxizmi felsefe, psikanaliz, ekonomi gibi disiplinler aras bir yaklam olarak yeniden gelitirmeye alan eitli dncelerden olumaktadr.
Yeni Marxist teoriler geleneksel Marxist teorilerden farkl olarak toplumun ekonomik alt yapsna deil kltrel ve ideolojik st yaplarna analizlerinde arlk verirler.
Bunun dnda Frankfurt Okuluna bal olarak ortaya kan ve Eletirel Teori olarak bilinen yaklam da Marxtan sonra gelien Marxizm ierisinde olduka nemli bir arla sahiptir. lk olarak 1923te ortaya kan eletirel teorinin 1970lere kadar sren geliiminde Max Horkheimer (1895-1973), Erich Fromm (19001980), Herbert Marcuse (1898-1979) ve T.W. Adorno (1903-1969) gibi toplum teorisyenlerinin nemli katklar olduu bilinmektedir. 1980lerde ise Jrgen Habermasn (1929-) katklar ile eletirel teori yeni bir varlk alan bulmutur. Eletirel teori disiplinler aras eitli dncelerden olumakla birlikte bu dncelerin hepsi de hem kapitalist hem de sosyalist ekonomik dzenlemeye sahip olan modern toplumlardaki her trl, snfsal ya da ahsi olmayan bilimsel-teknolojik aklc gler tarafndan uygulanan egemenlik biimlerine eletirel bakarlar (Slattery, 1991, s.106). Eletirel teori temsilcileri zellikle kapitalizmde kltrn kltr endstrisi araclyla herkes tarafndan kitlesel olarak tketilebilen elence biimlerine indirgenmesine, baka bir ifadeyle kltrn kr salamak adna metalatrlarak kitlelere pazarlanmasna olduka eletirel yaklarlar. Eletirel teori zellikle tketim toplumuna indirgenen modern toplumda bireylerin bilinlerinin nasl kitle kltr araclyla maniple edildii, tketim ile batan karlarak dnmeye ve aratrmaya daha az ynelen varlklara dntrldkleri zerinde vurgu yapar. Yeni Marxistler kapitalizmin kanlmaz ekilde tasfiye olaca konusunda geleneksel Marxistler kadar iyimser deillerdir. Bu nedenle de kapitalist toplumda kltrel hegemonya ve kltr endstrisi gibi st yapsal kavramlar aracl ile zellikle bata ii snf olmak zere ynetilen kesimlerin snf bilinlerinin nasl ekillendirilerek kontrol altna alndn irdelemeye ynelirler. Yeni Marxistler tarafndan gelitirilen bu kavramlar zellikle snf ve snf atmas konusundaki sosyolojik analizlerde nemli bir alm salamtr. Bununla birlikte yeni Marxistlerin st yaplara daha fazla arlk vererek Marxizmin ayrt edici zellii olan tarihsel gelimenin materyalist ve ekonomik adan kavrannn nemini azalttklar ileri srlmektedir (Haralambos& Holborn, 2004, s.216). Literatrde Marx ile Marxistlerin teorileri ilevselcilie kart olarak gelien ve atmac yaklam olarak adlandrlan baka bir genel yaklam iinde de ele alnabilmektedir. Marxist teoriler dnda atmac yaklam iinde ele alnan eitli atmac teoriler bulunmaktadr. Bu teoriler ilevselcilerin aksine deerler sisteminden ok atma kavramn merkeze alan toplum analizleri sunduklar iin atmac yaklamlar olarak adlandrlmaktadrlar. Marxist teoriler gibi bu teorilerin de byk ounluu ilevselciliin aksine toplumun dzen, denge ve uyum hlindeki gruplardan deil farkl karlara sahip olan gruplardan meydana geldiini varsayar. Bununla birlikte bu yaklamlar Marxtan farkl olarak yalnzca ekonomik temelli snf atmalarna deil ok eitli temellere dayal atmalara vurgu yaparlar. Bu bakmdan atmac teoriler atmann doas, nedenleri, boyutlar ve sonular konusunda birbirlerinden ayrlrlar. Ayrca atmac teorilerin byk ounluu atmann, Marx gibi snfsz bir topluma geile birlikte sona ereceine deil, kanlmazlna ve srekliliine inanrlar. Her ne kadar yeni Marxist teoriler de Marxtan farkl olarak ekonomik alt yap dnda st yaplarn nemini vurgulasa da, Marxist bir bak asna sahip olmalar asndan dier atma teorilerinden ayrlrlar. atmac yaklam iinde mesleki gruplar, farkl etnik gruplar, cinsiyet gruplar, dinsel gruplar ve benzerleri arasndaki atmalar zerinde younlaan eitli teoriler yer almaktadr. atmac teoriler iinde zellikle Ralf Dahrendorf (1929-) tarafndan
47
Dahrendorf post-kapitalist olarak adlandrd toplumda atmann retim aralarna sahip olanlar ile olmayanlar arasnda deil otoriteyi uygulayanlar ile ona tabi olanlar arasnda ortaya kabileceini savunmutur.
gelitirilen atma teorisi nemli bir yere sahiptir. Marxtan etkilenmekle birlikte onun zellikle mlkiyet ilikileri zerinde temellenen snf modelini eletiren Dahrendorf g (otorite) zerinde temellenen bir snf modeli tanmlar. Dahrendorf kapitalist toplumda meydana gelen nemli deimeler sonucunda atmann kaynann mlkiyet olmaktan ktn gcn (otoritenin) atmann yeni kayna hline geldiini savunmutur.
Sembolik Etkileimcilik
Sembolik etkileimcilik Amerikan sosyolojisi ierisinde sosyal psikolojiye olduka yakn duran bir sosyolojik yaklam olarak bilinmektedir. Sembolik etkileimcilik toplumu bireylerin gndelik yaamdaki sembolik etkileimlerinin bir rn olarak ele alr. Sembolik etkileimciliin sosyolojideki geliiminde C.H Cooley ve W.I. Thomasn nemli katklar olmakla birlikte George Herbert Mead (1863-1931) bu yaklamn kurucusu olarak kabul edilir. Sembolik etkileimciliin kurucusu kabul edilen Meadin grleri lmnden sonra alma arkadalar ve rencileri tarafndan gelitirilmitir. Bu noktada sembolik etkileimciliin geliimine katkda bulunanlar arasnda zellikle Herbert Blumerin (1900-1986) almalar nem tar. Bu adan Blumerda Mead gibi bu yaklamn kurucularndan birisi olarak kabul edilir. Sembolik etkileimcilik Weber gibi sosyolojide toplumsal eyleme, toplumsal etkileime, anlamlandrma ve yorumlama srelerine arlk veren bir yaklamdr. Ancak Weber sosyolojisi geni tarihsel srelerde toplumsal eylem temelinde ortaya kan brokrasi, din, devlet, snf ve stat gruplar gibi toplumsal oluumlarla ilgilenen makro-sosyolojik ynelimli bir yaklamdr. Sembolik etkileimcilik ise daha ok gndelik yaamla ilgilenen mikro-sosyolojik ynelimli bir yaklamdr. Sembolik etkileimciler toplumsal dzenin iinde yaadmz dnyada bulunan her eye (nesnelere, olaylara, eylemlere ve benzerine) atfettiimiz anlamlar sonucu olutuunu dnrler. Baka bir ifadeyle toplum bireylerden bamsz olan yaplardan deil bireylerin iinde yaadklar dnyaya atfettikleri anlamlardan meydana gelmektedir. Bu srete semboller veya simgeler, eyler ile bu eylere atfettiimiz anlamlar temsil ettiklerinden dolay kritik bir neme sahiptirler. Nitekim bir sembol bir nesne veya olay sadece temsil etmez ayn zamanda onu belirli ynlerde tanmlar. rnein, masa denince zihnimizde sadece belirli bir forma sahip olan bir nesne deil ayn zamanda zerinde yemek yenen, yaz yazlan ya da baka bir faaliyet yaplan bir ey ekillenir. Bu balamda masa belirli bir ekle sahip olan nesne ile bu nesneye atfettiimiz anlam temsil eden bir semboldr. nsanlar arasnda her trl anlaml iletiimi salayan semboller dilsel anlamlar temsil eden szckler olabilecei gibi nesne, iaret, jest, mimik, el-kol hareketleri gibi dilsel olmayan anlamlar da temsil edebilirler. Ancak dil sembolik etkileimin en nemli ve en gl aracdr. Yine de insanlar aras anlaml etkileim yz yze olmayabilir fakat mutlaka semboller aracl ile olur. rnein, bir insan grmediimiz hlde bize postalad bir mektuptan ne demeye altn yorumlarz. nsanlar sembolleri kullanarak anlaml bir toplumsal dnya kurarlar. Ancak sembolik etkileimcilie gre anlamlar nesnelerin iinde ikin deildir. eyleri temsil eden anlamlar/semboller gndelik yaamda toplum yelerinin etkileimi esnasnda ortaya karlar. Anlamlar etkileim srecinde ortaya ktklarndan dolay sabit ve deimez nitelikte deillerdir. Toplumsal uzla ve yorumlama srelerinde devaml olarak deiirler. Bu srete toplumsal dzen veya toplumsal dnya her gn yeniden ekillenerek ortaya kar.
Blumer ayn zamanda Mead tarafndan gelitirilen bu yaklama sembolik etkileimcilik adn veren kii olarak da bilinmektedir.
Toplum veya sembolik etkileimcilerin deyimiyle toplumsal dzen etkileim srecinin bir sonucu olarak ortaya kar.
48
Sosyolojiye Giri
Meadn ifadesiyle benlik kiinin iinde yaad topluluun toplumsal alkanlklarn iselletirmesi anlamnda genelletirilmi dierleridir. (Poloma, 1993, s.223).
Dier sosyolojik yaklamlarla karlatrldnda sembolik etkileimcilik toplumsal dnyann ekillenmesinde bireyi daha aktif olarak deerlendirir. Toplumu alt sistemlerin ya da alt-st eklindeki yaplarn etkileri asndan ele almaya alan ilevselcilik ya da Marxizm gibi makro boy sosyolojik yaklamlardan ayrlr. Bu yaklamlarn aksine sembolik etkileimcilik toplumun aktif, yapc, yaratc ve yorumlama kabiliyeti olan insan zneler tarafndan gndelik yaamda sembolik etkileim ve iletiim araclyla her gn nasl ina edildiini yorumlamaya alr. Sembolik etkileimcilik bu adan da toplumun, onu oluturan bireylerden bamsz bir gereklii olmadn bu nedenle de sosyologlarn toplumsal eyleme aktr tarafndan atfedilen anlam yorumlamakla ie balamas gerektiini dnen Weberin yaklamna daha yakn durur. Sembolik etkileimciliin kurucusu olan Meada gre insan dier canllarda bulunmayan zelliklere sahip esiz bir varlktr. nsanlar hayvanlar gibi uyarlara basit tepkiler vermek yerine davranlarn duruma gre ayarlayabilen varlklardr. nsanlar iinde yaadklar dnyay (nesnelere ve durumlara srekli olarak anlamlar ykleyerek) anlayabilen ve bu anlamlar (dolaysyla da dnyay) sembollerle anlatabilen, dierleri ile de bu anlamlar temsil eden semboller aracl ile etkileim kurabilen ve benlik (self) duygusu gelitirebilen varlklardr. Meada gre benlik insanlara rol alma srecinde kendilerini tekilerin gznden grebilme imkn salar. Baka bir ifadeyle benlik sayesinde kendimize dardan, bir nesneye bakar gibi bakabiliriz. Dierlerinin bizi nasl grdklerini veya dierlerinin gzyle nasl grndmz yorumlayabiliriz. Yalnzca kendimizin deil bakalarnn da farkna varrz, bakalarnn hislerini, niyetlerini ve beklentilerini yorumlayabiliriz. Sonu olarak sosyoloji teorilerinin ou toplumu yaplar asndan analiz etmeye ve anlamaya alrken sembolik etkileimcilik semboller araclyla bireylerin nasl gndelik etkileimlerinden anlaml bir toplumsal dzen oluturduklar ile ilgilenir. Sembolik etkileimcilie zellikle Meadin grlerini gelitirmeye alan Blumerin almalar nemli bir katk salamtr. almalarnda ilgisini sembolik etkileimcilie uygun bir yntem gelitirmek zerinde younlatran Blumer sembolik etkileimin yntemini toplumsal fenomenin dorudan incelenmesi olarak tanmlar (Poloma, 1993, s.230-231). Sembolik etkileimciler ok defa kk lekli, yz-yze etkileimler zerinde younlaarak bu etkileimlerin tarihsel veya toplumsal dzenlemelerle ilikilerine deinmedikleri gerekesi ile eletirilirler (Haralambos & Holborn, 1995, s.896). Bununla birlikte sembolik etkileimci yaklam sosyolojide nemli bir arla ve etki alanna sahiptir. ada sosyoloji teorilerinde sembolik etkileimcilikten etkilenerek doan veya sembolik etkileimcilikle ortak pek ok zellii paylaan nemli yaklamlar bulunmaktadr. Bu yaklamlarn banda toplumsal yaam bir tiyatroya benzeten Erving Goffmann dramaturji teorisi, gndelik yaamn gerekliini inceleyen Alfred Schutzun Sosyolojik fenomenoloji yaklam ve gnlk etkileim esnasnda oluturulan gerekliin ampirik incelenmesi ile ilgilenen etnometodoloji yaklam ile Harold Garfinkel yer almaktadr. Weber sosyolojisi de dhil olmak zere bu yaklamlarn hepsi literatrde ok defa eylem teorileri, yorumlayc sosyoloji veya hermeneutik sosyoloji eklinde tek bir gelenek altnda ele alnabilmektedirler.
49
FEMNST VE POSTMODERN YAKLAIMLAR

Yukarda ele aldmz yaklamlar sosyolojide halen nemli bir yere sahip olmakla birlikte gnmzde etkili olan baka yaklamlar da gelimeye balamtr. Son dnemlerde giderek daha etkili hle gelen bu yaklamlarn en nemlileri arasnda feminist ve postmodern olarak adlandrlan yaklamlar yer almaktadr. Feminist ve postmodern yaklamlar klasik ve modern sosyolojide yer alan btn sosyolojik yaklamlara eletirel bakmaktadrlar. zellikle pozitivist bir sosyal bilim anlayna sahip olan ilevselcilik gibi yaklamlara olduka eletirel bakan feminist ve postmodern yaklamlar eletirel bir sosyal bilim anlayna sahip olan Marxizm ile yorumlayc sosyoloji geleneinde yer alan yaklamlara ise grece daha az olmakla birlikte yine de eletirel yaklarlar. Bu yaklamlardan feminizme gre sosyolojide gnmze kadar yer alan btn teoriler erkekler tarafndan ve/ya erkek bak asyla gelitirilmilerdir ve bu nedenle kadn bak asndan gelitirilen yeni feminist teorilere ihtiya vardr. Bu adan feminist teoriler kadn-erkek eitsizlii zerine kurulan ilikilerin analiz edilmesine ve dntrlmesine ynelik olarak gelitirilen ayr bir sosyolojik gelenek olarak tanmlanabilir. Dier tm yaklamlardan farkl olarak feminist teoriler en nemli ve en eski eitsizlik biimi olarak grdkleri kadnlar ile erkekler arasndaki eitsizlik zerinde younlarlar. Feminist teoriler kadnlar ile erkekler arasndaki eitsizlikleri toplumsal cinsiyet ve patriarki gibi kavramlar kullanarak analiz etmeye alrlar. Feministlerin kadnlar ile erkekler arasndaki eitsizlikleri aklamada kullandklar patSIRA SZDE riarki ve toplumsal cinsiyet kavramlarnn anlamlarn aratrarak inceleyiniz. Postmodern yaklam da feminizm gibi dier yaklamlara eletirel bakar. Postmodernizm yalnzca sosyolojide deil sanat, mzik, edebiyat, kltr ve sosyal biO R U limlerde etkili olan bir yaklamdr. Postmodernizm 18. yzyldaSaydnlanma dneminde ortaya kan ve teknolojiye, bilime, ilerlemeye inanan, gelecee de gven duyan dnceleri, deerleri ve varsaymlar ieren modernizme K K A T olarak gekart D limitir. Sosyolojide yer alan postmodern teoriler de yukarda ele alnan temel sosyolojik yaklamlar modernizmin pek ok dnce ve varsaymlarn paylatklar gerekesi ile eletirirler. Postmodern teoriler toplumsal SIRA SZDE modern gerekliin ada ortaya kan sosyolojik yaklamlar tarafndan gerekte analiz edilemediine, toplumsal yaamn da aklc dnme biimleri aracl AMALARIMIZ ile iyiletirilemeyeceini savunurlar. Bu bakmdan da postmodern teoriler modern olarak adlandrlan a ile onun nedensellik ilkesine ve aklc dnmeye dayal bilim anlaynn iflas ettiine inanrlar. Postmodern teoriler toplumsal dnyaya eletirel yaklama K T A P benzer bir tutumla yaklarlar. Toplumsal dnyann bir grnen yzeyi bir de grnmeyen gizli yaplar olduunu dnrler ve aratrmalarnda temel olarak toplumsal gerekliin yzeysel grnn paralayp ieridekiTgizli yapy aa ELEV ZYON karmaya alrlar.
DNELM
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
50
Sosyolojiye Giri
zet
AM A
Sosyolojinin geliimini ve sosyolojide yer alan temel teorik yaklamlar tanmlamak Toplumsal yaamn sosyoloji ad altnda bamsz bir akademik disiplin erevesinde ele alnmas on dokuzuncu yzyla dayanr. On dokuzuncu yzyldan gnmze sosyoloji biliminin geliimine katkda bulunan pek ok yaklam bulunmaktadr. Bunlar arasnda en etkili olanlar Marx, Durkheim ve Weberin yaklamlar ile byk lde bu yaklamlar zerinde ekillenen ilevselcilik, Marxizm ve atma teorisi ile sembolik etkileimcilik gibi yaklamlar bulunmaktadr. Temel teorik yaklamlarn sosyolojinin geliimi asndan nemini aklayabilmek Comte pozitivist yaklam ile sosyoloji bilimini kurdu. Marx tarihsel materyalist yaklam ile ekonomik faktrlerin toplumun ileyiindeki arln gsterdi. Durkheim sosyolojinin alma nesnesini ve yntemlerini belirlemeye ynelik almalar ile sosyolojinin bamsz bir sosyal bilim olarak geliimine byk bir hz kazandrd. Weber sosyolojinin ve sosyolojik yntemin doa bilimlerinden ve yntemlerinden farkn ortaya koyarak sosyolojiye toplumsal eylemi ve toplumsal etkileimi merkeze alan yeni bir yaklam kazandrd. Modern sosyolojideki yaklamlarn da her biri klasik dnemdeki sosyoloji yaklamlarn modern toplumlar analiz edecek ekilde yeniden ele alarak onlarn yeni kavramlar ve dncelerle gelitirilmelerine katkda bulunmulardr.
yada eylere atfettiimiz anlamlar sonucu olutuunu savunur. Toplum veya sembolik etkileimcilerin deyimiyle toplumsal dzen etkileim srecinin bir sonucu olarak ortaya kar. Temel teorik yaklamlarn her birinin toplumsal gereklii anlama ve aklama asndan gl ve zayf ynlerini tartabilmek Marxn tarihi farkl retim biimlerinin ve retim ilikilerinin geliim tarihi olarak ele alan tarihsel materyalist yaklam sosyoloji biliminin geliimine nemli bir katk salamakla birlikte ekonomik faktrlere ar derecede bir vurgu yapmaktadr. Yeni Marxistlerin st yap kurumlar zerindeki vurgular bu adan olumlu bir katk olarak deerlendirilmelidir. Durkheim sosyolojiye onu dier bilimlerden bamszlatracak ve nemini ortaya koyacak gl bir kavramsal ve yntemsel ereve kazandrmakla birlikte toplumsal olgularn nesne gibi ele alnmas gerektii ynndeki gr anti-hmanist bir nitelik tamaktadr. levselcilerin toplumu uyum halinde bir ilevsel birlik olarak ele almalar da gereklikle pek uyumamaktadr. Weber bir toplumsal eylem ve etkileim almas olarak grd sosyolojiye anlama yntemini kazandrarak sosyolojiyi daha hmanist bir bilim haline getirmi ve sosyoloji tarihinde yeni bir dnem balatmtr. Ancak endstriyel kapitalizmin geliiminde dinsel nitelikteki dncelerin nemli bir rol oynad ynndeki gr pek ikna edici grlmemektedir. Sembolik etkileimcilik ise dier sosyoloji teorilerinin ihmal ettii toplumu yalnzca yaplar asndan deil gndelik yaam dnyasndaki bireyler asndan da analiz ederek sosyoloji teorisine nemli bir katk salamtr. Ancak sembolik etkileimcilik ok kk lekli, yz-yze etkileimler zerinde younlatndan bireylerin yorumlamalar tarafndan oluturulan toplumsal gerekliin tesinde bir gereklik tanmlayamam bu nedenle de tarihsel ve toplumsal dinamiklerin toplumsal gerekliin ekillenmesinde ki roln deerlendirememitir.
A M A
A M A
A M A
Temel teorik yaklamlar temel farkllklar asndan ayrt edebilmek 3 Comte, Spencer, Durkheim ve ilevselciler biyolojik benzemeye dayal uyumcu bir toplum modeli ve buna uygun pozitivist bir yntem benimserler. Marx ve Marxistler ise atmac bir toplum modeli ve buna uygun eletirel bir bilim ve yntem benimserler. Weberde de toplum farkl kar gruplarna blnmtr. Ancak Weber toplumu toplumsal eylemlerden meydana gelen bir oluum olarak ele alr ve sosyolojide anlama ynteminin nemini vurgular. Sembolik etkileimcilik ise toplumsal dzenin iinde yaadmz dn-
51
Kendimizi Snayalm
1. Toplumun bireylerden bamsz ayrca onlarn stnde ve zerinde bir gereklii olduunu savunan sosyolog aadakilerden hangisidir? a. Comte b. Weber c. Simon d. Marx e. Durkheim 2. Bozuk ilev, ak ilev, gizil ilev gibi gelitirdii baz kavramlarla ilevselci sosyolojik analize nemli katklar salayan sosyolog aadakilerden hangisidir? a. Parsons b. Mead c. Gramsci d. Horkheimer e. Merton 3. Aada verilen toplum teorisyenlerinden hangisi Eletirel Teori olarak bilinen yaklamn temsilcilerinden birisi deildir? a. Louis Althusser b. Max Horkheimer c. Erich Fromm d. Herbert Marcuse e. T.W. Adorno 4. Comteun insan toplumlar iin nerdii evrimsel gelime modelinde insan dncesinin getii farz edilen temel aamann doru sralamas aadakilerden hangisidir? a. Metafizik-teolojik-pozitif b. Pozitif-teolojik-metafizik c. Teolojik-metafizik-pozitif d. Soyut-romantik-pozitif e. Duygusal-teolojik-pozitif 5. Toplumsal deimenin doal seleksiyon yasalarna gre ilediini savunan ve bu adan sosyal Darwinizm olarak adlandrlan yaklamn genel temsilcisi aadakilerden hangisidir? a. Spencer b. Comte c. Durkheim d. Weber e. Marx 6. Tarihsel Materyalizm olarak bilinen teorinin gelitiricisi aadakilerden hangisidir? a. Hegel b. Marx c. Weber d. Simon e. Merton 7. Toplumsal deimeyi srasyla mekanik ve organik ad altnda iki farkl toplumsal dzen ve dayanma tipi altnda inceleyen sosyolog aadakilerden hangisidir? a. Hegel b. Marx c. Weber d. Simon e. Durkheim 8. Toplumu toplumsal eylemlerden meydana gelen bir oluum olarak gren ve sosyolojinin alma nesnesini toplumsal eylem olarak tanmlayan sosyolog aadakilerden hangisidir? a. Comte b. Weber c. Marx d. Gramsci e. Althusser 9. Kadn-erkek eitsizlii zerine kurulan ilikilerin analiz edilmesine ve dntrlmesine ynelik olarak gelitirilen teorilere genel olarak ne ad verilir? a. Marxist teoriler b. Weberyan teoriler c. levselci teoriler d. Etkileimci teoriler e. Feminist teoriler 10. Toplumsal dzenin insan zneler tarafndan gndelik yaamda sembolik etkileim ve iletiim araclyla her gn yeniden ina edildiini ileri sren yaklamn genel ad aadakilerden hangisidir? a. levselcilik b. Pozitivizm c. atma teorisi d. Sembolik etkileimcilik e. Marxizm
52
Sosyolojiye Giri

1. e 2. e 3. a 4. c 5. a 6. b 7. e 8. b 9. e 10. d Yantnz yanlsa Emile Durkheim konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa levselcilik konusunu gz den geiriniz Yantnz yanlsa Marxizm konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Sosyolojide lk Dnem Ge limeler konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Sosyolojide lk Dnem Ge limeler konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Karl Marx konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Emile Durkheim konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Max Weber konusunu gz den geiriniz. Yantnz yanlsa Feminist ve Postmodern Yak lamlar konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Sembolik Etkileimcilik ko nusunu gzden geiriniz. bal olarak ortaya kan ve daha ok geleneksel toplumlara zg olan kaderci (fatalistic) ve zgeci (altruistic) intihar tipleridir. Dier ikisi ise yetersiz btnleme ve yetersiz dzenlemeye bal olarak ortaya kan ve daha ok modern toplumlara zg olan bencil (egoistic) anomik (anomic) intihar tipleridir. Sra Sizde 4 deal tip belirli bir tarihsel dnemde ortaya kan olaylar analiz etmek amacyla aratrmacnn gereklik hakknda sahip olduu kantlara ve gzlemlere dayanarak gelitirdii bir kavramsal aratr. Sra Sizde 5 Weber brokrasiyi geni apl rgtsel amalar ve ynetimsel iler peinde koan ok sayda bireyin almalarn aklc bir ekilde egdmlemek amacyla tasarlanm bir hiyerarik rgtsel yap olarak tanmlar. En genel tanm asndan bakldnda ise brokrasi kurumsal formda bir aklc eylem tipidir. Sra Sizde 6 Parsons bir toplumsal sistemin hayatta kalabilmesi iin karlanmas ncelikli olan drt temel gereksinimlerini evreye uyum salama, amaca ulama, btnleme ve kalp koruma eklinde drt temel kategori altnda ele alarak tanmlar. Sra Sizde 7 Szck anlam ataerkillik olan patriarki feminist literatrde babann veya erkein otoritesi zerine kurulu olan erkek egemen toplumsal yap anlamnda kullanlmaktadr. Toplumsal cinsiyet kavram ise kadn ile erkek arasnda toplumsal olarak yaratlan farkllklar tanmlayan bir kavramdr. Toplumsal cinsiyet bu adan kadn ile erkek arasndaki biyolojik farkllklar tanmlayan biyolojik cinsiyet kavramndan ayrlr. Toplumsal cinsiyete rnek vermek gerekirse, toplumsal yaam ierisinde kadnlar ile erkeklerin toplumsal rolleri arasndaki farklar biyolojik farkllklarndan kaynaklanmamaktadr. Kadn ile erkein toplumsal rolleri arasndaki farklar erkek egemen toplumun kadn ve erkee farkl (ve ok defa eit olmayan) rolleri basit anlamda uygun bulmasndan kaynaklanmaktadr.

Sra Sizde 1 Comteun bilimler hiyerarisinde matematik gibi en temel ve en yaln bilimler pozitif aamaya nce girmilerdir. Daha karmak olan ve bu nedenle geliimleri kendilerinden nceki bilimlere dayanmak zorunda olan fizik, kimya, biyoloji ve sosyoloji bilimleri ise srasyla birbiri ardndan pozitif aamaya girmilerdir. Comte biyoloji ve sosyolojinin btncl organizmalarla uratklarn bu nedenle de pozitif aamaya en son giren bilimler olduklarn dnyordu. Sra Sizde 2 En genel tanm ile materyalizm maddeyi her trl varoluun temeli ve nkoulu olarak gren bir felsefe yaklam olarak tanmlanabilir. Bu balamda madde veya maddi varolu dnce ve/ya bilinten nce gelmektedir. Materyalizm dnce tarihinde idealizm olarak bilinen ve dncenin maddeden nce geldiini ne sren felsefe yaklamnn da kartn oluturur.
Sra Sizde 3 Durkheim intiharn drt farkl ideal tipinden sz eder. Bunlardan ikisi ar btnlemeye ve ar dzenlemeye
53

Aron, R. (2006) Sosyolojik Dncenin Evreleri, stanbul: Krmz Yaynclk. Bottomore, T. Ve Nisbet, R. (1990) Sosyolojik zmlemenin Tarihi, Ankara: Verso Yaynclk. Bozkurt, V. (2006) Deien Dnyada Sosyoloji, Bursa: Ekin Kitapevi. Callinicos, A. (2004) Toplum Kuram: Tarihsel Bir Bak, stanbul: letiim Yaynlar. Dahrendorf, R. (1976) Class and Class Conflict in Industrial Society, London: Routledge&Kegan Paul. Davidoff, L. (2002) Feminist Tarihyazmnda Snf ve Cinsiyet, stanbul: letiim Yaynlar. Durkheim, E. (1985) Toplumbilimsel Yntemin Kurallar, stanbul: Bilgi/Felsefe/Sanat Yaynlar. Giddens, Anthony (1993) Sociology, Oxford: Polity Press. Giddens, A. (2000) Sosyoloji, Ankara: Ayra Yaynlar. Haralambos, M. ve Holborn, M. (1995) Sociology: Themes and Perspectives, London: Harper Collins Publishers. Haralambos, M. ve Holborn, M. (2004) Sociology: Themes and Perspectives: AS-and A-Level Student Handbook, London: Harper Collins Publishers. Kzlelik, S. (1994) Sosyoloji Teorileri I ve II, Konya: Yunus Emre Yaynclk. Lefevbre, H. (1995) Marxn Sosyolojisi, stanbul: Gkkua Basn Yayn. Marshall, G. (1994) The Concise Oxford Dictionary of Sociology, Oxford: Oxford University press Mehmet Kk, M. (1993), Modernite versus Postmodernite, Ankara: Vadi Yaynlar. Meri, C. ( 1995) Saint Simon, lk Sosyolog, lk Sosyalist, stanbul: letiim Yaynlar. zlem, D. (1990) Max Weberde Bilim ve Sosyoloji, stanbul: Ara Yaynclk. Poloma, M. M. (1993) ada Sosyoloji Kuramlar, Ankara: Gndoan Yaynlar. Ritzer, G. (1996) Sociological Theory, New York: The McGraw-Hill Companies. Slattery, M. (1991) Key Ideas in Sociology, London: Macmillan. Stones, R. (1998) Key Sociological Thinkers, London: Macmillan. Suur, S. (2006) Toplumsal Cinsiyet , iinde Grsel Yaktl (der.) Toplumsal Yaamda Kadn, A.. Yayn No:1700, .A.F.Yayn No:884. Suur, S. (2006) Kadn Haklarnda Temel Yaklamlar, iinde Grsel Yaktl (der.) Toplumsal Yaamda Kadn, A.. Yayn No:1700, .A.F.Yayn No:884. Swingewood, A. (1998) Sosyolojik Dncenin Ksa Tarihesi, Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar. Tolan, B. (1985) Toplum Bilimlerine Gri, Ankara: Gazi niversitesi Yaynlar. Weber, M. (1986) Sosyoloji Yazlar, stanbul: Hrriyet Vakf Yaynlar.
3
Amalarmz erik Haritas
Sosyolojiye Giri
SOSYOLOJYE GR
Bu niteyi tamamladktan sonra; Toplumsal deimeyi etkileyen faktrleri tanmlayabilecek, Evrimci yaklamn toplumsal deime ile ilgili temel varsaymlarn aklayabilecek, Modernleme Okulunun temel varsaymlarn sralayabilecek, Bamllk Okulunun temel yaklamlarn aklayabilecek, Kreselleme konusundaki temel yaklamlar, temel farkllklar asndan ayrt edebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Toplumsal Deime Evrimci Yaklam Geleneksel Toplum-Modern Toplum Modernleme Kapitalizm Azgelimilik Neoliberalizm Kreselleme
Toplumsal Deime ve Kreselleme
TOPLUMSAL DEME NEDR? TOPLUMSAL DEMEY ETKLEYEN FAKTRLER TOPLUMSAL DEME LE LGL TEMEL YAKLAIMLAR KRESELLEME
Toplumsal Deime ve Kreselleme

TOPLUMSAL DEME NEDR?
nsanlar varlklarn srdrebilmek iin iinde bulunduu doal ve toplumsal dnyay kendi karlar dorultusunda deitirmeye alrlar. nsanolu doay ve toplumu kendi istei dorultusunda deitirdike kendisi de deiir. Sosyoloji disiplini ise toplumun nasl deitiini, ne tr etkenlerin toplumsal deimeye neden olduunu ve toplumsal deimenin boyutlarnn neler olduunu belirlemeye alr. Bu nedenle toplumsal deime sosyoloji disiplininin en temel kavramlarndan birisidir. Ksaca belirtmek gerekirse toplumsal deime; toplumsal yapnn, kurumlarn, toplumsal ilikiler ann, davran kalplarnn, toplumsal norm ve deerlerin zaman iinde geirdii dnmler olarak aklanabilir. Toplumsal deimenin yn ve boyutu ne olursa olsun tm toplumlarda grlr. Hibir birey veya toplumsal grup deiimden kanamaz. Bu nedenle sosyal bilimciler Her ey deiir, deimeyen tek ey, deiimin kendisidir, demektedirler. Toplumsal deime ntr bir kavramdr. Zira deime olumlu ynde olabilecei gibi olumsuz ynde de olabilir. Yine deiimler planl olabilecei gibi plansz da gerekleebilirler. Toplumsal deime denilince akla ilk gelen kavramlar, gelime ve ilerleme kavramlardr. Toplumsal deime alanndaki ilk sosyolojik almalar Aydnlanma, Endstri Devrimi ve Fransz Devrimi sonucunda Bat Avrupa toplumlarnda ortaya kan deiimleri aklama zerine odaklanmtr. Aydnlanma dncesi temel olarak dnyann batl inanlarla veya doast glerle aklanamayacana dayanr. Aydnlanma dncesine gre dnyay anlama ve aklamann tek yolu, aklc dnce ve bilimdir. Akl ve bilimin kullanlmas, ilerlemeyi getirecektir. Bu anlamda ilerleme kavram, toplumlar iin her zaman daha iyi ve daha gzel olan bir aamaya doru gidii ifade etmitir. Aydnlanma dncesi etkisiyle toplumsal deime daha iyiye, ideal olan bir toplumsal dzene doru ilerleme olarak ele alnmtr. lerleme fikrini iinde barndran gelime kavram ise daha sonraki dnemlerde zellikle nc Dnya toplumlarnn analizinde kullanlm bir kavramdr. Gelime bu tr toplumlarn kapitalist endstrileme ve modernleme srecine dhil olup gelimi toplumlarn geldikleri aamaya gelebileceklerini ifade etmektedir.
TOPLUMSAL DEMEY ETKLEYEN FAKTRLER

Toplumsal deimeyi etkileyen pek ok faktr bulunmaktadr. Bu faktrlerin bir ksm, dierlerinden daha fazla belirleyici role sahip olmasna ramen hepsi de birbirleriyle ilikilidir. rnein toplumun nfus yapsnda gerekleen bir deiim,
56
Sosyolojiye Giri
ekonomik yapda da deiime neden olmaktadr. Ayrca gnmzde yaanan deiimler, tek bir lke ile yerel dzeyde snrl kalmamakta, uluslararas ve kresel dzeyde etkileri grlmektedir.
Fiziki evre
Fiziki evre faktr, toplumsal deime zerinde dorudan belirleyici deildir. Buna ramen iinde yaanlan evrenin, toplumlarn refah dzeylerinde, retim yaplarnda ve toplumsal hayatn rgtlenmesinde bir rol olduu sylenebilir. Bilindii gibi ilk uygarlklar, zengin fiziki evre koullarnda ortaya kmtr. Uygarlk tarihi ierisinde insanlar genellikle ekilebilir ve sulanabilir alanlarda yerlemilerdir. Sanayi ncesi toplumlarda corafi etkenler, ekonomik faaliyetlerin niteliini nemli lde etkilemitir. zellikle 18. yzyla kadar tarm, hayvanclk, balklk, tamaclk ve ticaret gibi temel ekonomik faaliyetler, corafi etkenler erevesinde ekillenmitir. Ancak corafi etkenler, insanlarn yaay biimini nemli lde etkilerken belli bir corafi meknda yaayan insanlarda iinde bulunduklar fiziksel evreyi deitirebilmilerdir. Bunun bir sonucu olarak insan ile fiziksel evre arasnda karlkl bir etkileim ortaya kmtr. Bu karlkl etkileim uygarlk tarihinde toplumsal deimenin itici gc olmutur. Bunun yan sra gemite deprem, sel, yangn, lleme gibi doal felaketler de zaman zaman nemli deiimlere neden olmulardr. Kimi doal felaketler, deprem rneinde olduu gibi, toplumsal yaamda anlk bir deiime neden olabilir. Ancak kimi doal felaketler, iklim deiikliinde olduu gibi, bazen yzyllar alabilir ve etkisini bazen insanlar hissetmeyebilir. Endstri Devrimi ve kapitalist retim biiminin ykselii ile birlikte doal evre eskisinden daha fazla bir dzeyde, insan amalar iin kullanlacak ve biimlendirilecek bir alan olarak grlmektedir. Bu ama dorultusunda yaplan btn faaliyetlerin sonucunda, hava ve su kirlilii, ekilebilir topraklarn azalmas, ozon tabakasnn incelmesi, lleme ve kresel snma gibi evre felaketleri grlmeye balanmtr.
Kltrel Faktrler
Keif, icat ve yaylma, kltrel deimenin nemli kaynaklarndandr. Keifler ve icatlar; yeni nesneler, fikirler ve toplumsal kalplar retir. rnein matbaann bulunuu, eitim kurumunun yapsn nemli lde deitirmitir. Yaylma ise ticaret, g ve kitle iletiim aralar ile kltrn btn dnyaya yaylmasdr. Kltrel faktrler insanlarn yaay biimini, tketim alkanlklarn, inan sistemlerini, toplumsal norm ve deerleri ve davran kalplarn etkilemekte ve deitirmektedir. rnein gnmzde moda insanlarn tketim alkanlklarn ve davranlarn nemli lde etkilemektedir. Kltr, bir toplumda bireylerin ne dndkleri ve hissettiklerini byk oranda belirler. Ayrca hangi davrann kabul edilebilir olduunu da tanmlar. Elbette ki bu tanmlamalar toplumdan topluma deiiklik gsterir. Bu anlamda kltrn bir paras olarak din, toplumsal deimeyi etkileyen kltrel faktrlerden bir tanesi olarak grlebilir. Weberin Protestan ahlak ve kapitalizmin ortaya k arasnda kurduu iliki, zellikle din ve toplumsal deime alannda yaplan almalarda etkili olmutur.
Teknoloji Faktr
Bilimsel ilerlemelerle birlikte ortaya kan teknolojik yenilikler, toplumsal deimede ok nemli bir rol oynamaktadr. Uygarlk tarihi iersinde atein, tekerlein,
3. nite - Toplumsal Deime ve Kreselleme
57
pusulann, matbaann, buharl makinenin, elektriin, telgraf ve telefonun, televizyonun, bilgisayarn ve internetin toplumsal yaam nasl derinden etkilediini ve deitirdiini ok iyi biliyoruz. Kimi teknolojik bulular, toplumsal ilikilerde geriye dn mmkn olmayan deiimlere neden olmaktadr. rnein ilk olarak 1920lerde Ford otomotiv fabrikasnda kullanlmaya balanan kayan bant sistemi, retim alannda neredeyse bir r yaratm, o gne kadar grlmemi bir ekilde standart ve kesintisiz bir retim yapma olana salamtr. Teknolojinin belirgin rol yalnzca ekonomik alanla snrl kalmamaktadr. Elektronik iletiim alannda gerekleen teknolojik ilerlemeler, televizyon, cep telefonu ve internet gibi iletiim biimlerini daha ok kullanlr hle getirmitir. Bu tr iletiim biimlerinin kullanlyor olmas, bireylerin dnyay alglaylarnda etkili olmaya balamtr. rnein facebook, bir yanyla arkadalk sitesidir ama ayn zamanda bireysel ve kolektif olarak dnya grlerinin yanstld ve tartld bir iletiim ortamdr.
Demografik Faktr
Hzl nfus art, yallk orannn ykselmesi, glerden kaynakl demografik hareketlilikler, toplumsal deimeyi etkileyen faktrlerdir. Avrupa lkelerinde yal nfus orannn artmasnn demografik bir krize neden olduu iddia edilmektedir. Yal nfus, ocuk sahibi olamayaca iin de nfusun yenilenmesi gerekleememektedir. Yal nfusun artmas nedeniyle retime katlacak nfus azalmakta ve dolaysyla alan nfusa baml nfus oran da artmaktadr. Afrika ktasnda ve Ortadouda sregelen i savalar, ciddi bir oranda d ge neden olmaktadr. ounlukla kaak olarak gerekleen bu durum g rotas zerinde bulunan birok lkeyi etkiledii iin uluslararas bir sorun hline gelmitir. Bu durumda bir yandan Birlemi Milletler rgt, Afrikaya yardm yapmaya alrken dier yandan gmenlik ve mltecilikle ilgili uluslararas yeni mevzuatlar gelitirilmektedir.
TOPLUMSAL DEME LE LGL TEMEL YAKLAIMLAR

Sosyolojinin temel alma alanlarndan biri gnmz toplumlarn ve geirdikleri deiimleri anlayabilmek, karlatrabilmek, benzerlik ve farkllklarn ortaya koymaktr. Anthony Giddens ekonomik, siyasal ve toplumsal alanlara bakarak toplumlarn snflandrmasn yapmtr. Giddensa gre modern dnyadaki toplumlar grup altnda toplanmaktadr. Birinci Dnya Toplumlar (Gelimi lkeler): 18. yzyldan gnmze gelen politik topluluklar ve ulus- devletlerdir. Sanayi retimi ve serbest giriim bu toplumlarn en belirgin zellikleridir. Nfusun byk younluu kentlerde yaamaktadr, geri kalan krsal alanda tarmsal faaliyetleri yrtrler. Geleneksel toplumlarla karlatrldnda daha az olsa da snfsal eitsizlikler mevcuttur. Bat toplumlar, Japonya, Avustralya ve Yeni Zelanda rnek olarak verilebilir. kinci Dnya Toplumlar: 1917 Rus Devriminin ardndan 1990larn bana kadar varlklarn srdren toplumlard. Merkezi planlamann hakim olduu ekonomik sistem iinde sanayi retimi yapmaktaydlar. Birinci Dnya toplumlarna benzer biimde nfusun byk younluu kentlerde yaamaktayd. nemli snfsal eitsizlikler bu toplumlarda da mevcuttu. Dou Blou lkeleri olarak adlandrlan bu toplumlar Sovyetler Birlii ve Dou Avrupadan olumaktayd. Toplumsal ve politik deiimler sonucunda serbest giriime dayal ekonomik sistemlere dnmlerdir.
58
Sosyolojiye Giri
nc Dnya Toplumlar (Gelimekte Olan Toplumlar): 18. yzyldan gnmze gelen ve genellikle de smrgeletirilmi blgelerde bulunan toplumlardr. Birinci Dnya toplumlarnn tersine nfus younluu krsal alanlarda daha fazladr ve geleneksel yntemlerin kullanld tarmsal faaliyetlerde istihdam edilir. Ekonomik sistem tarmsal retime dayaldr ve rnlerin bir ksm dnya piyasalarnda pazarlanr. Bir ksmnda serbest giriim, bir ksmnda da merkezi planlama grlr. in, Hindistan, Afrika ve Gney Amerika lkeleri rnek olarak verilebilir. Yeni Sanayileen lkeler: 1970ler ncesine kadar nc Dnya Toplumlar iken sanayi retimi ve serbest giriimle birlikte dnm gerekletiren toplumlardr. Birinci Dnya toplumlarna benzer biimde nfusun byk bir ksm kentlerde yaamaktadr. Fakat Birinci Dnya toplumlarndan daha keskin kr-kent, blgeler aras ve snfsal eitsizlikler vardr. Trkiye, Gney Kore, Hong Kong, Tayvan, Singapur, Brezilya ve Meksika rnek olarak gsterilebilir (Giddens, 2005, s.41). Giddensn yapt snflandrma da grld gibi gnmz toplumlarnn ortaya knda 18. yzyl ve sonrasnda Bat Avrupada yaanan deiimler nemli rol oynamaktadr. Aydnlanma dncesi, Endstri Devrimi, Fransz Devrimi ve o dnemde yaanan bilimsel gelimeler, dnyada daha nce grlmemi nemli deiimlerle sonulanmtr. Aydnlanma dncesi Toplumsal Deime Nedir? blmnde de akland zere zellikle akln ve bilimin temel yol gsterici kavramlar olarak ne kmas ile etkili olmutur. Siyasal alanda bir devrim olan 1789 Fransz Devrimi sonucunda Avrupada aristokrat ve ruhban snfn hkimiyetine dayal geleneksel toplum yerine zgrlk, eitlik, kardelik ve adalet gibi evrensel deerlere dayanan yeni bir toplum modeli ortaya kmtr. 18. yzylda ngilterede balayan Endstri Devrimi retim alannda yeni bulular sayesinde ortaya kan deiimler ve buhar gcyle alan makinelerin kullanlmaya balamas ile fabrika tipi retime geilmitir. Tm bu gelimeler toplumsal yapda nemli deiimlere neden olmutur. Tarmda makinelemenin balamas ve kent merkezli fabrika tipi retime geilmesi, krsal alandan kentsel alanlara g balatm ve bugnk anlamyla kentler olumaya balamtr. Bu yaanan deiim ve dnmler, sosyoloji disiplini iinde farkl yaklamlar tarafndan ele alnm ve aklanmtr. Aada evrimci yaklamdan balayarak toplumsal deime literatrnde etkili olan teoriler srasyla ele alnacaktr.
Evrimci Yaklam
Gemite toplumlarn gelime dzeylerindeki farkllklar, sorunlu bir durum olarak grlmyordu. nsanlar farkl yaratlmt ve bu durum doald. Darwinin doal ayklanma teorisi, bu bak asnn sorgulanmasna neden oldu. Darwine gre, insanln ilerlemesi rekabete dayal bir baarya ve doal avantajlara balyd. Bu bak as toplumsal deime konusunda ilk sosyolojik yaklam olarak kabul edilen evrimci yaklam zerinde olduka etkili olmutur. 19. yzylda hkim olan ve etkilerinin hl grlebilecei evrimci yaklam, toplumlarn geirdii evrim aamalarn inceleyerek buradan evrensel bir gelime modeli nerir. Bu gelitirilen model, evrimin daha alt amalarnda kalm toplumlara da uygulanabilen bir modeldir. Bylelikle evrimin en st aamasnda yer alan toplum ve onun geirdii aamalarn rnek alnmas gelimeyi salar. Evrimci yaklamn temel iddialar unlardr: Evrim btn toplumlarda grlen evrensel ve doal bir sretir.
59
Evrim herhangi bir birim iin kendi toplumsal potansiyellerini gerekletirme srecidir. Bu deiim, o birimin kendi iinden gelir, dardan herhangi bir yardma ihtiyac yoktur. Evrimin belirli bir yn vardr. Toplumlar her zaman daha iyiye doru ilerlerler. Evrim zorunludur ve kanlmazdr. Uygarlklar belirlenmi safhalar srayla geerler ve her biri bir ncekinden daha karmaktr. Evrimci bir almann amac da uygarlklarn geecei bu toplumsal aamalar sralamann kanunlarn bulmaktr. Evrimsel sre srekli ve aamaldr, ani deiim devrim olamaz. Doadaki deiim ve evrim sreci ile toplumlarn deiim ve evrim sreci arasnda benzerlikler vardr (Smith, 1996, s.46-48). Evrimci yaklam, gelimi ve gelimemi toplumlar arasnda karlatrma yapar. Bu anlamda evrimci yaklamn gelimilik kavramn gelimemilik zerinden tanmladn sylemek mmkndr. Bat Avrupa toplumlar evrim srecinde ulalabilecek en st, mkemmel bir toplum, bir baka deyile model olarak ele alnr. Bat Avrupa toplumlar ve dier toplumlar arasnda karlatrma yaplr. Bu ele al biimi, evrimci yaklama getirilen en nemli eletirinin temelini oluturur: Evrimci yaklam etnosantrik ve Avrupamerkezci bir bak asna sahiptir. Evrimci yaklamn nde gelen temsilcilerinden olan Comte, pozitivist bilim anlayna sahiptir. Fen bilimlerinden ald statik ve dinamik kavramlarn sosyolojiye uyarlayan Comte, sosyolojiyi toplumsal statik ve toplumsal dinamik olarak ikiye ayrmtr. Toplumsal statik, toplumsal dzenin; toplumsal dinamik ise toplumsal deimenin incelenmesidir. Comte toplumsal deimeyi, evrimci ve ilerlemeci bak asyla aklar. Comtea gre deimenin belirli bir yn vardr ve her toplum daha nceden belirlenmi aamalardan geerek ilerler. Bir nceki aama, bir sonraki iin gerekli olan n koullar salar ve etkiler. Daha sonra gelen aamalar ncekilerden farkldr. Comteun toplumsal deime anlay teolojik, metafizik ve pozitivist olmak zere aamadan oluur. Bu aamalardan her biri ideolojik dzeyde olan deiimleri ifade eder. Zorunlu hareket olarak tanmlad teolojik aamada mitolojik, gei evresi olarak tanmlad metafizik aamada ise teolojik ve felsefi dnceler hkimdir. Pozitivist aamada ise artk bilimsel akl hkimdir. Btn toplumlar srasyla bu aamalardan geecek ve sonunda en mkemmel aama olan pozitivist aamaya geleceklerdir. Bir dier evrimci yaklamc olan Spencer, biyolojik organizmalar ve toplumlarn byme aamalar arasnda benzerlik olduunu iddia eder. Darwinin Trlerin Kkeni isimli almasndan etkilenen Spencera gre evrim, basitten karmaa doru bir ilerleme srecidir. Bu sre iinde yapsal olarak farkllaan paralar, artan oranda karlkl baml hle gelirler. Bu ise paralar arasnda btnlemenin artmasn salar. Ayn zamanda paralarn ilevlerinin farkllamas da gerekleir. Bylece ilevlerin ve yaplarn farkllaarak bir st dzeyde btnlemeleri ile evrim gereklemi olur. Bu durum dier toplumlarla olan rekabet durumunda nemli bir avantaj salar. Toplumlar farkl doal ortamlarda yerlemilerdir. Bunun sonucunda da yaamak iin verdikleri kavga da farkl olacaktr. Zengin doal evrede yerlemi olan toplumlarda, nfus younluu daha fazla olur, uzmanlama ve iblm daha st dzeyde gerekleir. Politik olarak da gl olan bu toplumlar, gl bir orduya da sahip olurlar.
Etnosantrizm, yanl bir bak asyla bir toplumun kendine zg kltrel deerlerinden yola karak dier toplumlarn incelemesi ve bunun sonucunda belirli yarglarda bulunulmasdr. (Marshall, 1999). Avrupamerkezcilik, sosyal bilimlerde yaplan almalarda Avrupann ideal bir model ya da lt olarak ele alnp Avrupa d toplumlarn bu bak asna gre analiz edilmesidir. Pozitif bilim, sadece gzlenebilir olaylarla ilgilidir ve dikkatlice biriktirdii olgusal bilgiler arasnda yasa-benzeri ilikiler kurar. Bu; gzlem, deney, karlatrma ve kestirme yoluyla gerekleir. Pozitif felsefe bizim gzlenebilir olgular ve onlar aras ilikiler dnda, hibir eyin bilgisine sahip olamayacamz inancna dayanr.
60
Sosyolojiye Giri
Geleneksel ve modern toplum karlatrmasn kullanan Durkheima gre toplumsal deimede en nemli faktr iblmdr. Evrim srecini mekanik dayanmadan organik dayanmaya gei olarak tanmlar. Benzerlie dayal ve kk olan toplumlardan farklla dayal ve nfus younluu artm olan toplumlara gei srecinde, toplumsal dzeni yeniden kuran, iblmnn kendisidir. Organik dayanmann hkim olduu toplumlarda ilevler farkllamtr ve karlkl bamllk artmtr.
Karl Marx
Marx, evrimci yaklamn temelini oluturan duraan ve dzenli toplum anlayna kar kar. Marxa gre atma, toplumun temel zelliidir. Marx, toplumsal snflar arasndaki atmalarn tarihin motoru olduunu, insanlk tarihinin snf atmalarnn tarihi olarak okunabileceini iddia eder. Marxn tarih anlay, diyalektik materyalizme dayanr. Buna gre toplumsal deimenin nedeni, bireylerin dnce ve inanlar deil, esas olarak ekonomik etmenler, retim glerinde ortaya kan deiimlerdir. Toplumsal deime, snflar aras atmalardan kaynakl bir retim biiminden dier retim biimine gei srecidir. Bunu feodal retim biiminden kapitalist retim biimine geile aklamaktadr. Marxa gre, yeni retim gleri ile eski feodal retim ilikileri arasnda bir atma sonucunda, feodal retim biiminden kapitalist retim biimine geilmitir. nk kapitalist retim biimi, feodal retim biimi iindeki topraa bal ve zgr olmayan retim ilikileri yerine, zgr cretli emee dayal retim ilikilerine dayanmaktadr. Kapitalist retim biiminde emek gcnn pazarda tpk bir meta gibi satlabilir olmas gerekir. Hlbuki feodalizmde, emek gc topraa baldr ve toprakla birlikte alnp satlabilir. Bu anlamda corafi, meknsal hareketlilii yoktur. Marxa gre yeni retim gleri, belirli bir seviyeye geldiinde kendine uygun yeni retim ilikileri oluturur. Altyapdaki bu deiimlere uygun olarak styap da zaman iinde deiir. Feodal aristokrat snfn gc artk yeni burjuva snfnn eline geer. Feodalizmde hkim olan sadakat, namus, ballk gibi kavramlarn yerine zgrlk ve eitlik gibi yeni kavramlar geer. Bylelikle tarihte yeni bir dnem balam olur (Haralambos ve Holborn, 1995). Marxa gre tarih, insanlarn kendi geimlerini salamak iin aralar kullanmaya, doay kontrol etmeye baladklarnda balamtr. Marx almalarnda esas olarak kapitalist retim biimini analiz etmekle birlikte, ondan nceki retim biimlerini de tarihsel dnemler iinde ele almtr. lkel komnal toplum, kleci toplum, feodalizm, kapitalizm ve son olarak sosyalizm. Marx ayrca Dou toplumlarnda yaanan deiimleri aklamak iin Asya tipi retim tarz (ATT) kavramn kullanmtr.
Max Weber
Weber toplumsal deimeyi bir toplum biiminden dier toplum biimine gei olarak aklamaya alr. Bu gei srecinde belirleyici olan karizmatik otoritedir. Karizmatik otorite hem geleneksel, hem de modern toplumun duraan yapsn ykar ve dntrr (Akit, 1985). Webere gre geleneksel toplum, dnya alglaynn geleneklere gre belirlendii toplumdur. Modern toplum ise bunun tersine rasyonel dnme biiminin hayatn btn alanlarna yayld toplumdur. Bu erevede Weber modernlemeyi kltrel, toplumsal ve politik rasyonelleme sreci olarak tanmlar. Modern ve geleneksel toplum arasndaki bir dier fark ise yledir: Geleneksel toplum, geleneksel balara ve statye dayal toplum iken modern toplum, resm anlamalara ve yasal dzenlemelere dayaldr. Rasyonelleme srecinin en nemli unsuru Weberin demir kafes olarak adlandrd modern brokrasinin ortaya kdr. We-
61
bere gre brokrasi insan ilikilerinin kiisellikten kmasna, kii zgrlnn kstlanmasna, mekaniklemeye, boucu ve tekdze ileyie neden olmaktadr. Weber, her ne kadar evrimci yaklamclar gibi geleneksel-modern toplum ikiliini kullansa da belirli bir deime modeli nermez. Weber, toplumsal eylemlerin anlamlarn zmeye alr. Bu anlamda, her toplum kendi zelliklerine bakarak deerlendirilmelidir. Protestan Ahlk ve Kapitalizmin Ruhu isimli almasnda, belirli bir dinsel davran biimi ile kapitalist retim biiminin ncelikle Bat Avrupada ortaya k arasnda iliki kurmaya alr.
SIRA SZDE Modernleme Okulu 1960larda toplumsal deime literatrnde hkim olmu bir yaklamdr. Evrimci yaklamn devam olarak da grlebilecek olan Modernleme Okulu, Amerikal sosyolog Talcott Parsonsn yapsal ilevselciN E L M D yaklamndan etkilenerek gelitirmitir. Modernleme Okulu, temel olarak Gelimeyi engelleyen faktrler nelerdir? ve Gelenekselden moderne doru olan toplumsal dnm S mekanizmalar ve koullar nelerdir? sorular zerine odaklanr. O R U
Modernleme Okulu
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Talcott Parsons ve yapsal ilevselci yaklam iin ayrntl bilgiyi 2. nitede bulabilirsiniz. DKKAT Toplumsal deimeyi, modern toplum-geleneksel toplum SIRA SZDE karlatrikilii ve mas kullanarak aklamaya alr. Modern toplum, yapsal olarak farkllamay ve uzmanlamay gerekletiren toplum olarak grlrken, geleneksel toplum, rasyonellik, verimlilik ve zgrlk gibi modern deerlerin tersine AMALARIMIZ deerlerin geleneksel hkim olduu, bulunduklar corafi evre iinde kstlanm toplum olarak grlr. Geleneksel toplum; basit teknolojiye dayal tarm ekonomisinin, toplumsal ya T A P antda birincil ilikilerin, din dncelerin ve politik alandaK geleneksel elitlerin hkim olduu, eitim seviyesinin dk olduu toplumdur. Modern toplum ise geleneksel toplumun tam kartnda yksek teknolojiye dayal endstriyel retimin, ikincil ilikilerin ve rasyonel dncenin hayatn her alannaT E L E V Z Yolduu, ykhkim O N sek eitim seviyesi ve kentlemenin grld, liberal demokrasinin egemen olduu toplumlar olarak tanmlanr. Modernleme Okulu ekonomik, siyasal ve kltrel alanda modernlemeyi u NTERNET ekilde aklar. Ekonomik alanda modernleme; ekonomik aktivite ve iin uzmanlamasn, kaynaklarn, verilmi statlerin tersine baary lt alarak datlmasn, pazarn genilemesini, kentleme, hareketlilik ve esneklii ifade eder. Modernleme, siyasal alanda geleneksel elit gruplarn gcnn zayflamas ve demokrasinin, seim ve parti aktivitelerinin, farkllam brokratik organizasyonlarn yaylmasdr. Kltrel alanda modernleme ise eitimin yaygnlamas, laiklik, geleneksel olmayan ulusal ve ulus-st grup kimliklerinin gelimesi anlamna gelmektedir. Btn bunlara ek olarak modern iletiim, medya ve tketim kltrnn yaygnlamas da modernleme srecinin nemli zelliklerindendir. Parsonsn toplumsal eylem kalplarn kullanan Bert Hozelitz, modern toplumu evrensel deerlerin hkim olduu, baar ve performansn geleneksel kimliklerin nne getii, farkllama, uzmanlama ve iblm erevesinde rollerin belirginletii toplum olarak tanmlar. Modern toplum seviyesine ulaabilmek iin geleneksel toplumlarn iinde yer alan deiime ak bireylerin modern toplumlara gnderilerek alacaklar eitim ile modern deerlerle donatlmalar sonucunda bu deerleri kendi toplumlarnda yaygnlatracaklarn iddia eder.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
62
Sosyolojiye Giri
Bir baka Modernleme Okulu teorisyeni Walt Whitman Rostow, Ekonomik Bymenin Aamalar isimli almasnda modern toplumlarn geirdii dnm be aamada aklar. 1. Geleneksel toplum: lkel teknoloji ve tarma dayal snrl retimin; toprak sahiplerinin gcne dayal hiyerarik yaplarn ve toplumsal hareketliliin az olduu toplumlardr. 2. Ekonomik kalknmann n koullar: 18. yzyln balarnda Bat Avrupa ve zellikle de ngilterede ortaya kmtr. Bilimsel keiflerle birlikte tarm ve endstride yeni retim fonksiyonlar kullanlmaya balanmtr. 3. Kalk: Kalk aamasn ilk gerekletiren lke ngilteredir. ngilterede bymeye kar engellerin ortadan kalkmasnda teknoloji ok nemli bir rol oynamtr. Kent merkezli endstriyel faaliyetler artmtr ve tarmda yeni teknolojiler kullanlmaya balanmtr. 4. Olgunluk: Bu aamada artk modern teknoloji, btn endstriyel faaliyetlerde kullanlmaya balanmtr. retimin her aamasnda yeterli teknik bilgi ve giriimcilik bulunmaktadr. 5. Yaygn Tketim: Gelimi dayankl tketim malzemeleri ve hizmet sektr bulunmaktadr. Reel cretlerin art tketimi de artrmtr. Amerika Birleik Devletleri 1. Dnya Sava sonras dnemde bu aamaya gelebilen ilk lkedir (Peet, 1991, s. 31-33). Rostow, geleneksel toplumdan modern topluma geite evrensel aamalar olarak sralad bu aamalarn dier toplumlar iin de bir rnek oluturacan iddia eder. Rostowa gre modernleme, ncelikle Avrupa toplumlarnda daha sonra Amerika Birleik Devletleri ve Japonyada gereklemitir. Dier toplumlar ise dardan yaplacak yardm ve mdahalelerle ayn duruma gelebileceklerdir. Modernleme Okulunun bu bak as dnemin kalknma iktisad ve politikalarnda nemli rol oynamtr.
Bamllk Okulu
Bamllk Okulu, 1960larda Latin Amerikann azgelimilik durumunu Latin Amerika perspektifinden bakarak analiz etmeye almtr. Modernleme Okulunu eletirmek iin ortaya kan Bamllk Okulu, geleneksel-modern toplum ikilii yerine merkez-evre ya da metropol-uydu ikiliini kullanmtr. Kapitalist retim biiminin gl merkez lkeler ve onlara baml olduklar iin azgelimi olan evre lkeler yarattn iddia eder.
SIRA SZDE
SIRA SZDE Bamllk Okulunun toplumsal deime literatrna katksn aklaynz.
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Bamllk Okulunun en nde gelen teorisyeni Andre Gunder Franka gre, LaDNELM tin Amerika lkeleri 16. yzyldan itibaren azgelimi evre lke konumundadrlar. nk o tarihten itibaren kapitalist merkez lke konumunda olan Amerika BirleS O R uydusudurlar. Merkez ve evre arasndaki bu baml iliki, kapiik Devletlerinin U talist retim biimi devam ettii srece devam edecektir ve evrenin gelimesi mmkn olmayacaktr. Merkez, evrenin rettii art deere farkl yntemlerle el DKKAT koyduu srece daha da gl hle gelecek ve bu durumun sonucunda azgelimilik durumu srekli olarak var olacaktr. Frank bu durumu azgelimiliin geliSIRA SZDE mesi olarak adlandrmtr. evrede gelimenin olamayacan iddia eden Bamllk Okulu, 1970lerden sonra yeniAMALARIMIZ lkelerin ortaya kyla birlikte sorgulanmaya balamtr. sanayileen
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
63
SIRA karlatrnz. Modernleme Okulu ve Bamllk Okulunun benzerlik ve farkllklarnSZDE
DNELM Bamllk Okulunun yapt analize tarihsel bir boyut kazandrmaya alan Immanuel Wallerstein, yalnzca Latin Amerikann azgelimilii zerine odaklanO R U maz. Kresel dzeyde kapitalist retim biiminin nasl ilediiniSaklamaya alr. nk Wallersteina gre kapitalizm ulusal snrlarn tesinde uluslararas dzeyde rgtlenmektedir ve bunda sermayenin uluslararas dzeyde dolam nemli rol DKKAT oynamaktadr. Wallerstein, 16. yzylda balayan dnya sisteminin kapitalist retim biimine dayandn ve bunun da merkez, yar evre, evre lkeler (gelimi, SIRA SZDE yar gelimi ve az gelimi) olmak zere bir iblm yarattn iddia eder. Merkez bir yandan evrenin hammaddelerine el koyarken dier yandan da kendi endstriyel retimini artrmaktadr. Wallersteinn kapitalizmi AMALARIMIZ dzeyde uluslararas ele alan yaklam kreselleme tartmalarnda da kullanlmaktadr.
Dnya Sistemi Yaklam
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
KRESELLEME
Kreselleme ekonomik, finansal, toplumsal ve kltrel ilikilerin dnya leinde yaygnlamas sreci olarak ele alnabilir. Bu srecin ayn zamanda yerel ile etkileimi, bireylerin dorudan gndelik yaamlarna olan etkileri mevcuttur. 1990l ylTELEVZYON lardan sonra yaygn olarak kullanlmaya balayan kreselleme kavram dnyada ortaya kan yeni deiim ve dnmleri aklamak iin kullanlmaktadr. Elbette ki daha nceki dnemlerde de btn dnyay kresel dzeyde etkileyecek olan N T E R N E birlikte badeiimler yaanmtr. Baz teorisyenler kresellemeyi, kapitalizmle T layan modernite srecinin bitii ve postmodern dnemin balangc ile ilikilendirmektedirler. Bu bak as, altnda kapitalizmin de sona erdii gibi bir varsaym barndrmaktadr. Baz teorisyenlere gre ise ne modernite sreci ne de kapitalizm sona ermitir. Bu anlamda kreselleme; kapitalizmin geldii yeni aamay, yeni sermaye birikim srecini aklamak iin kullanlmtr. Kresel kapitalizm, btn dnyada hem retim hem de tketim ideolojisi ile hakimiyetini kurmutur. Anthony Giddens ge modernite olarak da adlandrd kreselleme srecinin kapitalist modernitenin bir sonucu olduunu iddia etmektedir. Kresellemeyi zaman ve mekn balamnda aklamaya alan Giddensa gre, kresel sistem ulus devletler, kapitalist dnya ekonomisi, uluslararas iblm ve askeri bir dnya dzeninden olumaktadr. Ulus devletlerin yerel, blgesel ve uluslararas dzenlenmesi ve hayata geirilmesinde nemli role sahiptirler. Ancak ulus devletlerin bu rolnde belirleyici olan refah dzeyleri ve askeri gleridir. Kapitalist dnya ekonomisi, ortaya kt 16. ve 17. yzyllardan bu yana kresel dzeni belirlemektedir ve lkeler arasndaki ekonomik gelimilik farklar bu ekonomik yapnn sonucunda olumutur. Uluslararas ekonomik ilikiler ve okuluslu irketlerin retim SIRA SZDE faaliyetleri kapitalist dnya ekonomisine gre biimlenmektedir. Askeri dnya dzeni birden fazla ulus devletin askeri glerini birletirmesi ve bunun sonucunda yerel olarak ortaya kan olaylara NATO benzeri birliklerle mdahale edebilme DNELM durumudur. Uluslararas iblm kresel dzeyde baz blgelerin endstriyel retim merkezlerine baz blgelerinse endstri d retim faaliyetleri merkezi dS O R U nmesini ifade etmektedir (Suur, 1995; Bilton ve dierleri, 2008).
D K rgt) 9 Nisan NATO (North Atlantic Treaty Organization- Kuzey Atlantik Antlamas K A T 1949da Washington Antlamas ile kurulan NATO bir kollektif savunma rgtdr.
K T A P
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
64
Sosyolojiye Giri
Giddens, yukarda sralanan drt faktrn birbirleri ile etkileimlerini yeterli dzeyde aklamad iin eletirilmektedir. Ayrca Giddensn yaklamnn azgelimi lkelerin bu kresel durum iinde geleceklerinin ne olacana yer vermemesi ve kresel dzeyde olduka nemli rol oynayan dinin etkisini yeterince vurgulamamas da bir baka eletiri konusu olmutur (Suur, 1995). Yerel olan ile kresel olan arasndaki iliki ve etkileimler kreselleme konusunda yaplan almalarda nemli yer tutmaktadr. Kresel dzeyde zellikle tketim kltr erevesinde bakldnda bir aynlama srecinin yaanp yaanmad sorgulanmaktadr. Bu sorgulamalar erevesinde gelitirilen kyerelleme (glocalization) kavram, kreselleme (globalization) ve yerelleme (localization) kavramlarnn birletirilmesinden olumutur. Robertson (1995) kyerelleme kavram ile kresel olann yerelletiini, yerel olann ise kreselletiini ifade etmektedir. Robertsana gre hem bir aynlama hem de farkllama sreci yaanmakta ve kresel olan ile yerel olan i ie gemektedir. Bunun iin McDonalds ya da Burger King gibi uluslararas fastfood restoranlarnn yerel olann zelliklerini dikkate alarak rn yelpazelerinde yaptklar deiikliklere baklabilir. rnein Trkiyede rnlerinde domuz eti kullanmamalar ve Hindistanda sadece tavuk eti ya da vejeterjan rnler kullanmalar gibi.
Kreselleme le lgili Temel Yaklamlar

Kreselleme sreci, kresel ile yerel olan arasndaki etkileim, kresellemenin sonular gibi konularda yaplan almalar genel olarak kukucular, ar kresellemeciler ve dnmcler olmak zere grupta toplanmaktadr (Held, 1999). Kreselleme kart olarak da adlandrlan kukucular grubunda yer alan teorisyenler, genel olarak kreselleme konusundaki dncelerin yeni olmadn iddia ederler. Kreselleme literatrnde olduka nemli yeri olan dnya ekonomisinin kresellemesi, zellikle finans ve ticaret yoluyla ekonomik bamlln artmas gibi aklamalara eletirel bakarlar. Kukuculara gre, aslnda blgeselleme sreci zerinde durmak gerekmektedir. Blgeselleme sonucunda dnya ekonomisi eskisinden daha az btnlemi durumdadr. rnein, iddia edildiinin aksine ticaret younluu Avrupa, Asya-Pasifik ve Kuzey Amerika olmak zere blgede toplanmtr. Ar kresellemeciler, kreselleme konusunda kukucularn tam karsnda yer almaktadrlar. Kresellemeyi, dnya ticaretinin hzla gelimesi nedeniyle pazarlarn g kazanmaya balad ve bunun sonucunda da ulus devletlerin gcn yitirmeye balad bir sre olarak ele alrlar. Avrupa Birlii, Dnya Ticaret rgt gibi yeni blgesel ve uluslararas kurulular, ulus-devletin zayflayan konumuna destek olan kurululardr. Kreselleme konusunda dnmcler, hem ar kresellemecilere hem de kukuculara mesafeli durmaktadrlar. Dnmclere gre, gnmzde modern toplumlar biimlendiren ekonomik, siyasal ve toplumsal deiimlerin arkasndaki esas g, kresellemedir. Fakat yine de kresel lekte olduka nemli deiimler yaanmasna ramen toplumsal yapda hlen varln srdren unsurlar grmek mmkndr. Ulus-devletler gittike karlkl baml hle gelmelerine ramen sahip olduklar gc ve varlklarn korumaya devam etmektedirler. Hatta Birlemi Milletler gibi btnletirici kresel ynetiim birimleri glenmesine ramen devletler paralanarak yeni ulus-devletlere dnmektedir.
65
Kreselleme Srecinin Tarihsel Geliimi

Robertson, kreselleme srecinin tarihsel geliimi zerine odaklanmtr. Robertsona gre kreselleme sreci 15. yzylda ortaya kmtr. Robertson, kresellemenin tarihsel olarak geliim srecini be aamada aklamtr. 1. Oluum aamas (1400-1750): Yeni ulusal topluluklarn ortaya k, modern anlamda corafya ve takvimin douu, bireyciliin ve hmanizmin nem kazanmas. 2. Balang Aamas (1750- 1802): Uluslararas ilikilerin formallemeye balamas, yurtta ve insanlk kavramlarnn belirginlemesi, 3. Kalk aamas (1870- 1920): Ulus devlet kavramnn yerlemesi, kresel iletiimin hzlanmas, olimpiyat oyunlar, Nobel dlleri gibi uluslararas kresel organizasyonlarn balamas. 4. Hegemonya mcadele aamas (1920- 1960): Kresel dzeyde savalar ve atmalar 5. Belirsizlik Aamas (1960- 1990): Kresel kurulularn saylarnn artmas, kitle iletiim sistemlerinin kresel dzeyde yaygnlamas, dnya vatandal, insan haklar gibi kavramlarn yan sra etnik, rka ve toplumsal cinsiyete dayal yaplarn gelimesi (Bilton ve dierleri, 2008, s.48-49). Robertsonn kresellemeye dair yapt aklamalar, Avrupa d toplumlarn bu srece etkilerine yer vermemesi nedeniyle Avrupamerkezci olduu iin eletirilmektedir (Suur, 1995).
Ekonomik Dzeyde Kreselleme

Kapitalist retim biiminin btn dnyaya hkim olmas sonucunda sermaye birikimi, retim ve uluslararas pazar ilikileri kresel dzeyde gereklemektedir. Bakaya (2005) kresellemeyi 1980 sonras kapitalist gelimeyi nc kreselleme olarak tanmlamaktadr. Birinci kresellemeyi Amerika ktasnn Bat Avrupallar tarafndan kefedilmesiyle ortaya kan kapitalist yaylma oluturmaktadr. Bu dnemdeki yaylma sonucunda, Amerikadaki uygarlklar yok edilmi ve Afrika kleletirilmitir. Bunlarn sonucunda kle isyanlar ortaya kmtr. Sanayi devrimi, ikinci kapitalist yaylma srecinin, ikinci kresellemenin, balangc olmutur. Dorudan smrge ve yar-smrge toplumlarla birlikte evre-merkez kutuplamas olarak tanmlanabilecek bugnk dnya sistemi olumaya balamtr. Bu dnemde, ykselen ii snf hareketi, sosyalist devrimler ve anti-smrgeci bamszlk hareketleri grlmtr. 1980ler sonras kapitalizmin geldii yeni aamada uygulanan ekonomi politikas neoliberalizm olarak adlandrlmaktadr. Neoliberalizm, piyasalarn serbest braklmasn, devletin ekonomik alana dzenlemeler yoluyla yapt mdahalelerden vazgemesini ya da en aza indirilmesini ve kamu iletme ve hizmetlerinin zelletirilmesini kapsamaktadr. Neoliberalism 1980 ncesi zellikle gelimi kapitalist lkelerde hkim olan refah devleti uygulamalarnn tam tersini iermektedir. 1929 ylnda dnya ekonomik bunalm sonrasnda ortaya kan ve birok lke tarafndan uygulamaya konulan Keynesyan ekonomi politikalar gl bir devlet yapsna dayanmaktadr. Devletin ekonomik alana mdahalesinin zellikle kriz dnemlerinde ortaya kabilecek olan isizlik gibi sorunlarda gerekli olduu vurgulanmtr. Keynesyan ekonomi politikalarnn hkim olduu dnemde retimde fordizme gre rgtlenmektedir. Artan ulusal ve uluslararas rekabet, rn pazarndaki ani deiikliklere uyum salayabilmek iin firmalar esneklie zorlamas sonucunda fordist retim rgt-
Refah devleti; eitim, salk, barnma ve asgari dzeyde gelir gibi temel insani ihtiyalara ynelik hizmetlerin ve yardmlarn sosyal gvenceler aracl ile devlet tarafndan salanmasdr. Fordizm, II. Dnya savandan 1970lerin sonuna kadar hakim olan sermaye birikim modeli ve retim rgtlenme biimidir. Postfordizm, 1980lerden sonra grlen sermaye birikim modeli ve retim rgtlenme biimidir. Piyasa koullarnn gerektirdii her trl esneklie -esnek retim, istihdam, uzmanlama ve cretdayanr.
66
Sosyolojiye Giri
lenmesinden postfordist retim rgtlenmesine geilmitir. Esnek retim olarak da adlandrlan postfordizm esnek istihdam, uzmanlama ve esnek cret politikalarna dayanmaktadr. Bylelikle kk merkezi olmayan firmalar ve bazen de duruma gre fason retim ile piyasa koullarnda arz-talep dengesinde ortaya kan ani deiimlere uyum salayabilmektedir. Postfordist retim rgtlenmesinde, fordist teknolojik dzenlemeden kaynaklanan zaman kayb ve kalite dklnn ortadan kaldrlmas hedeflenmitir. Benzer biimde fordist emek rgtlenmesinin neden olduu ie yabanclama sorunlar en aza indirilmeye allmtr.
SIRA SZDE
Fordist retim rgtlenmesini aratrarak inceleyiniz. SIRA SZDE Neoliberal ekonomi politikalarnn hkim olduu nc kreselleme dneminde Ulustesi E L M D N irketler (TNCs) ekonomik alann nemli aktrlerindendir. Ulustesi irketler yatrm, retim ve pazarlama anlamnda birden fazla lkede faaliyet gsteren, kresel U dzeyde sermaye birikimi gerekletiren irketler olarak tanmlaS O R nabilir. Gnmzde dnyann en gl blgesi olarak kabul edilen ABD, Japonya ve Avrupann ulustesi irketleri faaliyetlerini kresel dzeyde yrtmekteD KKAT dirler. rnek olarak Unilever, Shell, Toyota, General Motors, IBM, Coca-Cola, Kodak, Nestle gibi firmalar verilebilir. Bu dnemde uluslararas dzeyde kreselleme srecinin ileyiinde etkin olan SIRA SZDE uluslararas rgtler bulunmaktadr. Uluslararas Para Fonu (IMF), Dnya Bankas (WB), Ekonomik Kalknma ve birlii rgt (OECD), Dnya Ticaret rgt (WTO) ve AMALARIMIZ Birlemi Milletler (UN) bu rgtler arasnda yer almaktadr. Bunun yan sra zellikle uluslararas ticareti gelitirmeyi hedefleyen Avrupa Birlii (AB), Asya-Pasifik Ekonomik birlii (APEC), Kuzey Amerika Serbest Ticaret Anlamas K T A P (NAFTA) ve benzeri uluslararas entegrasyonlarda bulunmaktadr. Ulustesi irketler ve bu tr uluslararas rgtlenmelerin kreselleme srecinin ileyiindeki belirleyici rolleri zellikle ulus devletlerin gc konusundaki tarT E L E V Z Y getirmitir. Bu erevede ulus devletlerin 1980lerden sonra tmalar gndemeO N ekonomik alandaki hkimiyetini yitirdii ve daha ok idari bir ynetim birimine dnt vurgulanmaktadr. Ayrca kreselleme sreci ile birlikte ulusal snrlarn ortadan kalkaca iddias bu gr glendiriyor grnmektedir. Ancak gnNTERNET mzde artan milliyeti ve etnik hareketler ulusal snrlarn zayflamak yerine glendiinin iareti olarak grlmektedir.
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Kreselleme Kart Hareketler

Yeni toplumsal hareketler kresel kapitalizme kar snf politikalarna dayal geleneksel ii hareketi baarl olamamas iddiasyla ortaya kmtr. Cinsiyetilie, rkla, ekolojik krizlere, kapitalist smrye kar daha etkili bir direnme iin kimlik politikalarna dayal hareketlerin gelitirilmesi hedeflenmitir. zellikle internet olmak zere iletiim alanndaki teknolojik gelimeler, kimlik temelli bu toplumsal hareketlerin kresel dzeyde rgtlenmesini salamaktadr. Kreselleme kart hareket Dnya Ticaret rgtnn 1999 ylnda ABDnin Seattle kentinde yapt toplanty protesto etmitir. okuluslu olarak tanmlanabilecek bu hareket; yeiller, sosyalistler, anti-faistler, feministler, ecinseller, anaritler, sava ve militarizm kartlar gibi farkl gruplardan olumaktadr. Baka Bir Dnya Mmkn sloganyla ortaya kan hareketin ortak noktas kresel kapitalizme kar olmalardr. Dnya Sosyal Forumu, kreselleme kart hareketin yeleri tarafndan oluturulmu bir buluma ortamdr. 2001de ilk toplantsn gerekletirmi olan forumun amac neoliberal politikalara ve sermayenin hkimiyetine alternatif kresel zmler retmektir.
67
zet
A M A
Toplumsal deimeyi etkileyen faktrleri tanmlamak Toplumsal deimeye etkileyen faktrler; fiziki evre, kltrel, teknolojik ve demografik olmak zere drt grup altnda toplanmaktadr. Fiziki evre hem toplumsal yapnn dzenlenmesinde etkili olmakta hem de evrede meydana gelen ani deiimler toplumsal yapy deiiminde rol oynamaktadr. Kltrel faktrlerin neden olduu deiimler, zellikle teknolojide meydana gelen deiimlerin kltrel alana yansmas sonucunda ortaya kan deiimlerdir. Teknoloji alanndaki deiimler yalnzca retim alanda deil ayn zamanda ekonomik, toplumsal ve kltrel alanlarnda da deiimlere neden olmaktadr. zellikle gnmzde yaanan uluslararas g gibi demografik hareketliliklerde deimeyi etkileyen faktrlerden birisidir. Evrimci yaklamn toplumsal deime ile ilgili temel varsaymlarn aklamak Evrimci yaklama gre deimeyi, doaya ve doadaki evrim srecine bakarak anlayabiliriz. Buna gre evrim; evrensel, srekli, aamal ve her zaman ileriye, daha iyiye doru olan bir sretir. Her toplum kendi iinde barndrd potansiyeli ile bu aamalar srayla geerek belirlenen nihai noktaya ular. Modernleme Okulunun temel varsaymlarn sralayabilmek Modernleme Okulu evrimci yaklamn temel varsaymlarn benimsemekle birlikte ortaya kt dneme uygun olarak birtakm yenilikler getirmitir. Modernleme Okulu ideal model olarak Amerika Birleik Devletlerini ele almaktadr. Modern ve geleneksel toplumlar arasndaki farklarn doal olduu kabul edilmektedir. Geleneksel toplumlarn, modern toplum olabilmesi iin birtakm stratejiler nerilmektedir. Geleneksel toplumlar kendi kendilerine modernleemiyorlarsa onlara dardan yardm ve mdahalelerde bulunulabilecei belirtilmektedir.
A M A
Bamllk Okulunun temel yaklamlarn aklayabilmek Bamllk Okulu merkez-evre ayrmndan yola karak evrenin geliememesinin ya da azgelimiliinin nedenlerini aklamaya almtr. evrenin azgelimiliinin en temel nedeni, merkez ile kurduu bamllk ilikisidir. Merkez lkeler ticaret yoluyla evrede retilen arta el koyar bu da evrenin geliebilmek iin gerekli olan birikime hibir zaman sahip olamamasna neden olur. Bu durumda bamllk ilikisi devam ettii srece evre iin var olan tek seenek, azgelimiliin srekliliidir. Kreselleme konusundaki temel yaklamlar, temel farkllklar asndan ayrt edebilmek Kreselleme konusunda kukucular, ar kresellemeciler ve dnmcler olmak zere temel yaklam bulunmaktadr. Kukucular, kreselleme srecinin yeni olmadn, iddia edildii gibi kresellemenin btnlk yaratmak yerine blgeselleme ile var olan farkllklarn devam ettiini vurgularlar. Ar kresellemeciler, kresel pazarlarn g kazanmaya balamas nedeniyle ulus devletlerin zayflamaya baladn iddia etmektedirler. Dnmcler ise bahsedilen her iki yaklama mesafeli durmakta ve kresellemenin belirleyici gcne ramen ulus devletlerin varlklarn hl korumaya devam ettiklerini belirtmektedirler.
A M A
A M A
A M A
68
Sosyolojiye Giri
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi Robertsona gre kresellemenin tarihsel geliim srecinin aamalarndan biri deildir? a. Belirsizlik aamas b. Tohum aamas c. Balang aamas d. Sonlanma aamas e. Kalk aamas 2. Aadakilerden hangisi postfordist retim biiminin zelliklerinden biri deildir? a. Kitlesel retim b. Fason retim c. Esnek istihdam d. Kk lekli firmalar e. Esnek cret politikalar 3. Modernleme Okulunun toplumsal deimeyi aklamak iin kulland ikili kavram aadakilerden hangisidir? a. Gelimi-Azgelimi toplum b. Merkez - evre c. Geleneksel toplum-Modern toplum d. Krsal toplum-Kentsel toplum e. Metropol-Uydu 4. Aadakilerden hangisi evrimci yaklamn temel zelliklerinden biri deildir? a. Deime sreklidir. b. Her toplum kendi iinde deime potansiyeline sahiptir. c. Deimenin gereklemesi iin dsal mdahale gerekir. d. Deiim aamal ve zorunludur. e. Deime normal, doal ve evrensel bir sretir. 5. Aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Comte, ilerlemeyi hal yasas ile tanmlam ve karlatrmal yntemi kullanmtr. b. Durkheim, toplumsal deimeyi mekanik dayanmadan organik dayanmaya gei olarak tanmlamtr. c. Weber, toplumsal deimeyi ilerlemeci ve pozitivist bak asyla rasyonel bir toplum modeline gei olarak tanmlamtr. d. Marx, dou toplumlarn analiz etmek iin ATT (Asya Tipi retim Tarz) kavramn kullanmtr.. e. Spencer, toplumsal deimeyi farkllama ve uzmanlama sreci olarak ele almtr. 6. Toplumsal deimeyi ilerlemeci bak asyla ele alan ve ilerlemenin lt olarak ideolojik dzeydeki deimeleri inceleyen sosyal bilimci aadakilerden hangisidir? a. Comte b. Durkheim c. Spencer d. Tonnies e. Hozelitz 7. Aadakilerden hangisi Weberin toplumsal deime anlaynn zellikleri arasnda yer almaz? a. Toplumsal deimeyi kltrel/dinsel faktrlerle aklamtr. b. Toplumsal deime anlay Avrupamerkezci bak asna dayanmaktadr. c. Toplumsal deimeyi ilerlemeci bir bak asyla dsal faktrlere dayandrarak aklamtr. d. Toplumsal deime anlay znde Avrupada kapitalizmin douunun analizine dayanmaktadr. e. Toplumsal deimenin temelini karizmatik hareketler oluturur. 8. Refah devleti anlaynn ekonomi politikasnda belirleyici rol oynayan, tam istihdamn salanabilmesi iin devletin ekonomiye mdahale etmesi gerektiini iddia eden iktisat aadakilerden hangisidir? a. Ford b. Ricardo c. Keynes d. Smith e. Friedman 9. Evrimleme sreci iinde nfus artnn nemli bir yeri olduunu savunan ve evrimlemenin toplumdaki fonksiyon ve yaplarn farkllamas, bir st dzeyde btnlemesi ile olutuunu savunan sosyal bilimci aadakilerden hangisidir? a. Tonnies b. Durkheim c. Morgan d. Spencer e. Comte 10.Ekonomik Bymenin Aamalar kitabnda geleneksellik ve modernlik arasndaki byme aamalarn sralayan toplumbilimci aadakilerden hangisidir? a. Weber b. Rostow c. Hoselitz d. Robertson e. Giddens
69
Okuma Paras
Kreselleme kartlar Avrupada sahne ald Londra, Berlin, Frankfurt, Paris ve Viyana ve Avrupann birok ehrinde binlerce kii, G20 zirvesi ncesi kreselleme kart eylemler yaptlar. ntvmsnbc ve Ajanslar Gncelleme: 01:51 TS 29 Mart. 2009 Pazar LONDRA - Gelimekte olan G20 lkelerinin 2 Nisan Perembe gn yaplacak zirvesi ncesinde bata ngilterenin bakenti Londra ve Almanyann bakenti Berlin olmak zere kreselleme kart dzenlenen gsterilere onbinlerce kii katld. ve ekonomik adalet isteyen evreyle ilgili ykmllklerin yerine getirilmesini isteyen kreselleme kartlarndan 150 grubu ieren yaklak 35 bin kii, Londrada Hyde Parka yrd. Burada organizatrler G20lerden daha effah ve demokratik ekonomik iyiletirme plann kabul etmelerini istediler. Dnyann farkl noktalarndan gelerek Londrada toplanan yaklak 35 bin kii, yoksulluk, iklim deiiklikleri ve isizlik sorunlarna zm bulunmas iin Hyde Parkta bulutular. nce nsan isimli eyleme katlanlar zellikle gelecek hafta Londrada yaplacak olan G20 zirvesine katlacak lkelerin devlet bakanlarn, yoksulluk ve kresel snma konularnda yeterince aba sarfetmedikleri iin protesto ettiler ve uyardlar. Polis, gsteri boyunca youn gvenlik nlemleri ald. Eyleme, Trkiyeden Hak- Genel Bakan Yardmcs Yusuf Engin de katld. Bu akam dnya genelinde yaplacak olan dnya saati eylemi nedeniyle de ngiliz polisi youn gvenlik nlemi ald. Londrada gelecek hafta boyunca her gn trl eylemler dzenlenecek olmas nedeniyle, polislerin izinleri iptal edildi. ngiltere ekonomisinin can damar olan Canary Wharf blgesindeki gkdelenlerin ve i merkezlerinin bugn yerel saatle 20.30da klarn kapatmalar ynnde gelen sert ve tehditkar istekler nedeniyle, blgedeki klarn kapanaca akland. BERLN, FRANKFURT, PARS, VYANA ngilterenin yansra Almanyann bakenti Berlinde de 15 bin kii byk protestolarda bulundu. lkenin finans merkezi Frankfurtun caddeleri de krizinizin faturasn demeyeceiz sloganlaryla inledi. Frankfurttaki gsterilere, yaklak 12 bin kii katld. Frankfurttaki gsteride konuan Sol Parti Bakan Oskar Lafontainee yumurta atld. Lafontaine, konumasn emsiyeler ve polis korumas altnda tamamlad. Berlindeki protesto mitingi sonrasnda ar solcularn polislere ie attklar, polisin olay karan kimi kiileri gzaltna ald ifade edildi. Arbedede, kimi polis arabalarnn camlar krld. Avusturyada ise 6 bin 500 gsterici bakent Viyanann merkezinde topland. Gstericiler, tpk dier kentlerde olduu gibi krizinizin faturasn demeyeceiz ve kapitalizm yeniden biimlenenez sloganlarn attlar. Fransann bakenti Pariste ise 200 kiilik kk bir grup borsann nnde kumdan yapay bir cennet yapt. Organizatrler daha sonra yapay mali cennetin ne denli kolay yklacan gstermek iin buray yktlar. Gstericiler, cenneti ykmadan nce kendi yaptklar 5 bin Avrolar ortala satlar. URL: http://www.ntvmsnbc.com/id/24951366/ 2009 ntvmsnbc.com
70
Sosyolojiye Giri

1. d 2. a 3. c 4. c 5. c 6. a 7. c 8. c 9. b 10. b Yantnz yanl ise Kreselleme konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Ekonomik Dzeyde Kreselleme konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Modernleme Okulu konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Evrimci Yaklam konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Toplumsal Deime Teorileri konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Evrimci Yaklam konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Weber konusuna baknz. Yantnz yanl ise Ekonomik Dzeyde Kreselleme konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Evrimci Yaklam konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Modernleme Okulu konusunu gzden geiriniz.

Sra Sizde 1 Bamllk Okulunun toplumsal deime yazn asndan iki nemli zellii bulunmaktadr. ncelikle Avrupa ve Kuzey Amerika kaynakl gelime yaznna karlk olarak ilk defa gney yarmkreden, Latin Amerikadan bu yazna bir katk olmutur. Azgelimilik durumunu, azgelimi lke perspektifinden yola karak aklamaya almlardr. kinci olarak gelimilik ve azgelimilik durumunun uluslararas boyut ele alnmadan aklanamayacan gstermilerdir. Sra Sizde 2 Modernleme Okulu ve Bamllk Okulu benzer biimde ikili toplum modelini kullanmlardr. Modernleme Okulu geleneksel toplumlarn nasl modern toplum olacan aklamaya alrken, Bamllk Okulu evre ve azgelimi toplumlarn nasl merkez ve gelimi toplum olamayacan gstermeye almtr. Modernleme Okulu ulusal dzeyde analiz yaparken Bamllk Okulu uluslararas dzeyde analiz yapmtr. Sra Sizde 3 Fordizm; II. Dnya Sava sonras ileri kapitalist lkelerde grlen retimin rgtlenme biimi ve buna bal olarak yeni sermaye birikim modeli olarak tanmlanmaktadr. Fordizm sermaye youn byk lekli retim meknlarnda gereklemitir. Kayan bant sistemi ile standart, kesintisiz ve kitlesel retim salanmtr. Ayn zamanda yksek cretlerle birlikte kitlesel tketim hedeflenmitir. Hiyerarik ve brokratik bir iletme sistemi iinde emek organik bir btn hline getirilmitir, retim srecinde bir bireyin katks dierininkine baml klnmtr. Keynesi ekonomi politikalarnn hkim olduu dnemde gerekleen Fordizm ulusal ekonomilere dolaysyla pazarn korunmasna dayanmaktadr.
71

Akit, B. (1985) Ky, Kasaba ve Kentlerde Toplumsal Deime, Ankara: Turhan Kitabevi. Appelbaum, R. P. (1984) Toplumsal Deiim Kuramlar, Ankara: Trkiye Bankas Kltr Yaynlar. Bakaya, F. (2005) Kreselleme, Kavram Szl, Der. Fikret Bakaya, zgr niversite Kitapl:54. Bauman, Z. (1999) Kreselleme- Toplumsal Sonular, stanbul: Ayrnt Yaynlar. Belek, ., (1997) Postkapitalist Paradigmalar, stanbul: Sorun Yaynlar. Bilton, T., Bonnett, K., Jones, P., Lawson, T., Skinner, D., Stanworth, M. ve Webster, A. (2008) Sosyoloji, Ankara: Siyasal Yaynevi. Cirhinliolu, Z. (1999) Azgelimiliin Toplumsal Boyutu, Ankara: mge Kitabevi Yaynlar. Eraydn, A. (1992) Post-Fordizm ve Deien Mekansal ncelikler, Ankara: Orta Dou Teknik niversitesi, Mimarlk Fakltesi Yaynlar Ercan, F. (1996) Modernizm, Kapitalizm ve Azgelimilik, stanbul: Sarmal Yaynevi. Ersoy, M. (1992) Bamllk Okulu Eletirisine Giri, Emperyalizm, Gelime ve Bamllk zerine, Der. Melih Ersoy, Ankara: Verso Yaynlar. Giddens, A. (2005) Sosyoloji, Ankara: Ayra Yaynevi. Glalp, H. (1983) Gelime Stratejileri ve Gelime deolojileri, Ankara: Yurt Yaynlar. Hall, S. ve Jacques, M. (1995.) Yeni Zamanlar, stanbul: Ayrnt Yaynlar. Haralambos ve Holborn (1995) Sociology, London: Collins Educational. Held, D. ve d. (1999) Global Transformations: Politics, Economics and Culture, Cambridge: Polity Press. Hirst, P. Ve Thompson, G. (1998) Kreselleme Sorgulanyor, Ankara Dost Kitabevi Yaynlar Kumar, K. (1995) ada Dnyann Yeni Kuramlar, Ankara: Dost Kitabevi Yaynlar. Marshall, G. (1999) Sosyoloji Szl, Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar. Peet, R. (1991) Global Capitalism, London: Routledge. Robertson, R. (1995) Glocalization: Time- Space and Homogeneity-Heterogeneity, Global Modernities iinde der. M. Featherstone, S. Lash ve R. Robertson, Londra: Sage Smith, A. D. (1996) Toplumsal Deime Anlay, Ankara: Gndoan Yaynlar. Suur, N. (1995), Kreselleme zerine Sosyolojik Bir nceleme, Birikim Dergisi, say:73, Mays, sayfa 56-65. Wood, E. M. () Modernlik, Postmodernlik ya da Kapitalizm, stanbul: Bilim Yaynclk.
4
Amalarmz

SOSYOLOJYE GR
Bu niteyi tamamladktan sonra; Siyaset, siyaset bilimi, siyaset sosyolojisinin temel alma alanlarn ve kavramlarn deerlendirebilecek, ktidar, otorite, meruiyet kavramlarn ayrt edebilecek, Otorite tiplerini sralayabilecek, Laiklik, devlet, demokrasi, ideoloji kavramlarn aklayabilecek, Farkl ideolojiler arasndaki temel ayrmlar saptayabilecek, Siyaset sosyolojisinin temel teorik yaklamlarn deerlendirebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Siyaset Siyaset bilimi Siyaset sosyolojisi ktidar Otorite Laiklik Devlet Demokrasi deoloji Bask gruplar levselci yaklam oulcu yaklam Elit Teorisi Marksist-atmac yaklam
erik Haritas
GR SYASET SOSYOLOJSNE LKN TEMEL KAVRAMLAR DEOLOJ SYASETE LKN TEMEL SOSYOLOJK YAKLAIMLAR KRESELLEME, ULUS-DEVLET VE AVRUPA BRL
Sosyolojiye Giri
Siyaset ve Toplum
Siyaset ve Toplum
GR
Siyaset, tarihsel sre ierisinde toplumun varoluunu meydana getiren en nemli toplumsal kurumlardan bir tanesidir. Siyasal yap; eitim, ekonomi, aile, medya, kltr ve din gibi toplumsal yaammzn birok boyutunu derinden etkilemektedir. Dolaysyla siyasetsiz bir toplum dnlemez. Siyaset bireylerin zel ve kamusal alandaki yaamlarn dorudan ilgilendiren bir kurumdur. Aristo insan siyasal bir hayvandr derken de aslnda byle bir duruma gndermede bulunmaktadr. Bireylerin tek balarna deil de toplumda bir arada yaamalarnn nedeni bireylerin yalnz hayatta kalmalarnn imknszlna vurgu yapmaktadr. Ayn zamanda bir arada yaamann belli kurallar ve siyasal g ilikileri erevesinde gerekleebileceini vurgulayarak toplumlarn ve toplumsal kurallarn kuruluunu aklamaktadr (Deliba ve Yiit, 2005: 139). Siyaset ylesine bir olgudur ki toplumdaki her alanla, her kurumla, her birey ya da topluluk(lar)la ilikisi bulunmaktadr. Bu yzdendir ki siyaset ile toplumu bir arada ele almak gerekmektedir. Siyaset ve toplum i ie gemitir ve birbirlerini karlkl olarak etkilemektedir. Bireylerin doumdan lme kadar iinde bulunduklar sosyalleme sreleri (aile, arkada evresi, okul, alma yaam, vb) nemli lde g ilikilerinden meydana gelmektedir. Siyaset gnmzde klasik anlamda siyasal partiler, rgtler iinde gerekletirilen bir pratik olmann tesine gemitir. ada demokratik kltrn bir gereklilii olarak siyaset sivil toplum rgtleri, bask gruplar iinde aktif olarak gerekletirilen bir pratik olmutur. Dolaysyla siyaset bugnn toplumsal koullarnda kaytsz kalnabilecek bir olgu deildir. Herhangi biri evreci bir sivil toplum rgt iinde yer alarak evreci hareket iin, kadn rgtlenmesi iinde taraf olarak kadn haklar iin ya da hayvan haklar iin mcadele ederken aslnda siyasal alann snrlarna adm atm bulunmaktadr. Bu nedenle siyasal alan artk sadece profesyonel siyasetilerin pratii ile snrl bir toplumsal eylem deil, geni toplumsal kesimlerin her trl demokratik hak iin mcadele ettikleri bir alan olarak deerlendirilmelidir.
SYASET SOSYOLOJSNE LKN TEMEL KAVRAMLAR

Siyaset kavram toplumsal ilikilerimizin ok nemli bir boyutunu oluturmaktadr. nk bireysel veya grupsal olsun toplumsal davranlarmzn belli bir siyasi boyutu vardr. Bununla birlikte, siyaset kavramnn boyutlarnn neler olduu tart-
74
Sosyolojiye Giri
mal bir konudur. lgili literatrde, siyasetin ieriinin ne olduuna ilikin ok farkl grler ne srlmtr. Buna gre: Hkmet etme sanat olarak siyaset, Kamusal hayat olarak siyaset, Uzlama ve uyum (ya da atma) olarak siyaset, Gcn ve kaynaklarn datm olarak siyaset (Trkne, 2005: 6-7). Yukarda belirtilen biimleriyle siyaset olgusu farkl siyaset teorilerine gre ele alnmtr. Ancak siyaset bilimi disiplini ierisindeki teorik deerlendirmelere gre ele alnan siyaset olgusu, sosyoloji disiplini tarafndan bunlarn hepsini kapsamaktadr. Dahas toplumdaki dier dinamikler ile ilikileri, etkileimleri bakmndan da ele alnmaktadr. Siyaset olgusu insanln tarihi kadar eskidir. Ancak bugnk anlam ile siyaset terimi 19. yzyln ikinci yarsnda gereklemitir (Duverger, 2002: 57). Siyaset esasen Arapa kkenli bir szck ve at eitimi anlamna gelirken, Yunanca kkenli politika ise polis kent devleti anlamndan tretilen devlete ait iler anlamn tamaktadr (Klal, 2000: 17). Siyaset bugnk kullanm erevesinde Davere gre ksaca lke, devlet, insan ynetimi olarak tanmlanabilir (Daver, 1993: 5). Siyaset bilimi, Sosyoloji Szlnde farkl trden siyasal sistemlerde iktidar ve iktidarn dalmn inceleyen bir akademik disiplin eklinde tanmlanmtr (Marshall, 1999: 666). Daha kapsayc bir tanmlama ise siyasal otorite ile ilgili kurumlarn ve bu kurumlarn olumasnda ve ilemesinde rol oynayan davranlarn bilimi olarak deerlendirilen tanmdr (Klal, 2000: 19). Siyaset sosyolojisi ise siyaset biliminden farkl olarak toplumlarn iindeki ya da aralarndaki g dalmlarnn toplumsal neden ve sonular ile gcn (iktidarn) tahsis ediliinde deiimlere yol aan toplumsal ve siyasal almalarla ilgilenen bir sosyoloji dal olarak tanmlanmaktadr (Marshall, 1999: 667). Baka bir ifade ile siyasal otoritenin kurumsal bir biimde dzenlenmesini, siyasal otoritenin ilevlerini ve siyasal dzenin sosyal gelimeler sonucu dnmn inceleyen sosyoloji alt daldr (elebi, 2003: 171). Siyaset bilimi daha ok ynetim aygtlar, kamu ynetimi mekanizmalar ile seimler, kamuoyu, bask gruplar ve siyasal davranla ilgilenirken, siyaset sosyolojisi ise siyasal olgularn sosyolojik analizi ve daha ok siyaset, toplumsal yaplar, ideolojiler ve kltr arasndaki karlkl ilikilerle ilgilenmektedir (Marshall, 1999: 667). Siyaset sosyolojisi ile siyaset bilimi ayn olguyu, yani siyaset olgusunu farkl biimlerle ve yntemlerle ele alrlar. Siyaset sosyolojisi, siyaset olgusunu toplumdaki dier toplumsal olgular, kurumlar ve sreler iinde deerlendirirken, siyaset bilimi ayn olguyu dier olgulardan soyutlayarak ele almaktadr (Vergin, 2004: 11). Ksaca siyaset sosyolojisi siyaset ile toplum arasndaki ilikileri, etkileimleri ele alan bir sosyoloji alt disiplinidir (Vergin, 2004: 12). Lipset (1959)dan aktaran Sarbay ise ayrm u biimde ortaya koymaktadr: Siyaset bilimi kamu ynetimi ve ynetsel rgtlerin nasl etkin klnaca ile ilgilenirken, siyaset sosyolojisi brokrasinin bask ve zorlama eleriyle ilgilenir (Sarbay, 1998: 14). Sonu itibariyle siyaset sosyolojisi genel olarak bireyler ya da toplum ile siyasal kurumlar arasndaki karlkl etkileim ile ilgilenmektedir. Siyasetin toplumsal koullar, siyasetin toplumda meydana gelen dier olaylar tarafndan nasl etkilendii, siyasetin toplumsal olaylar nasl etkiledii, siyasetin dier toplumsal olgularla ve kurumlarla ilikisi asndan ele alnmaktadr.
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
4. nite - Siyaset ve Toplum
AMALARIMIZ
75 AMALARIMIZ
Genel olarak siyaset sosyolojisi hakknda daha detayl aklamalar ve tartmalar iin Nur K T A P Verginin Siyasetin Sosyolojisi (2004) adl kitabna baknz.
SIRA SZDE
K T A P SIRA SZDE
Siyaset, siyaset bilimi ve siyaset sosyoloji arasndaki temel farkllklar E VSZDEN TSIRA Z Y O E L nelerdir? Gndelik yaamda kullandmz dil ierisinde baz kavramlar N E L M ile yer debirbiri D itiren anlamlara gndermede bulunarak kullanlmaktadr. Bu yzden iktidar, S ER E N TO R NU T otorite, meruiyet gibi kavramlar bazen kartrlmaktadr.
S O R U DNELM
TSIRAVSZDEN ELE ZYO

DNELM DNELM
N T O R NU T S ER E
S O R U DKKAT DKKAT
Meruiyet herhangi bir iktidarn yalnzca g yoluyla ya da yaptrmla veya T D K K A seim aracl ile iktidar olmas deildir, meruiyet toplumsal rza aracl ile iktidarnTkabuln geDKKA rektirir. SIRA SZDE ou zaman iktidar ile otorite, otorite ile otoriter kavramlar anlamlar asndan birbirlerinin yerine geebilmektedir. Oysa her birinin farkl AMALARIMIZ deiik balamlarda anlamlar bulunmaktadr. Dolaysyla sosyolojik anlam bakmndan iktidar/g AMALARIMIZ kavramnn farkl gndermeleri bulunmaktadr. ktidar kavram siyasal alana ilikin K A P bir kavram olmasna karn toplumsal tabakalama sistemlerinde, Ttoplumsal cinsiK T A yet mekanizmalarnda, bireysel ilikilerde varolan bir olgudur. BakaP bir ifadeyle iktidar sosyolojik anlama sahip bir kavram olarak sosyolojide son derece analitik T bir erevede dbir deere sahiptir. nk iktidar yalnzca siyasal alanla snrl E L E V Z Y O N TELEVZYO nlmemelidir. Gnlk yaantda, bireyleraras ilikilerde, toplumdakiN hiyerarik ilikilerin birounda iktidar rnekleri ile karlamaktayz. Sennettin bu konudaki rnei u ekildedir: ou zaman otorite ile iktidar szckleri eanlaml olaNTERNET rak kullanlr. rnein, bir hkmet grevlisi belirli ite otoritesini kullanamad NTERNET dediimiz zaman olduu gibi otorite ile iktidar farkl anlamlarda kullanlr. ngilizcede otorite [authority] szcnn kkeni yazardr [author]; yani otorite, retkenlii artrr. Bununla birlikte, otoriter szc, baskc bir kiiyi ya da sistemi tanmlamakta kullanlr (Sennett, 2005: 26). ktidar (power) ya da g kavram aslnda bir toplumsal ilikidir. Bozkurtun tanmlamasna gre iktidar bir kiinin (ya da grubun), dierlerinin davranlarn kontrol etmesini ifade eden bir toplumsal ilikidir (Bozkurt, 2006: 214). Ancak iktidar tanmlamalarnda genellikle karlkl bir iliki olduu varsaylr. Bu bazen tek tarafl bir iliki olabilmektedir; bazen bir kii ya da grup dierleri zerinde snrsz bir g ve kontrol mekanizmasna sahip olabilir ya da dierleri bu iktidarn farknda deildir. Dolaysyla iktidar ilikisi siyasal alanla snrl bir kavram deildir. ktidar toplumsal ilikilerin tmnde grlebilen, ebeveyn ile ocuklar, retmen ve renciler, kadn ve erkek, patron ve ii vb. arasnda grlebilen bir iliki biimidir. Zira iktidar rza ya da onaylama ihtiyac iinde olmayabilir. Bu nedenle iktidar bu anlamda keyfince gc elinde bulunduran taraf olarak gerektiinde iddet, zor kullanabilir. ktidar insanlar tarafndan sahip olunan dnmsel kapasitedir. G ise bireylerin ya da gruplarn kendi karlarnn ya da dncelerinin dikkate alnmasn, bakalar buna direnseler bile, salayabilme yeteneidir (Giddens, 2005: 418). ktidar Max Weberin tanmlamasna gre bir kiinin ya da bir grubun toplumsal eylemlerinde kendi arzularn eyleme katlan bakalarnn kar koymalar durumunda bile gerekletirme durumudur (Haralambos vd., 2004: 540). Bu tanma gre aslnda toplumda herhangi bir konuda eyleme geerken iktidar olan bir kii ya
SIRA SZDE
SIRA SZDE SIRA SZDE AMALARIMIZ AMALARIMIZ K T A P K T A P TELEVZYON TELEVZYON
NTERNET NTERNET
76
Sosyolojiye Giri
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
da grup toplumun tmn karsna alabilme gcn barndrmaktadr. ktidar kimi durumlarda herhangi bir toplumsal eylem karsnda yle bir pozisyon alr ki herkese ve her eye ramen eylem iin gerekeni yerine getirir. nk iktidar karar alabilme iradesine ve ald kararlar bakalarnn varlna ve direncine ramen uygulayabilme potansiyeline sahiptir. Baka bir tanma gre iktidar, bakalarn etkileme ve kontrol edebilme yeteneidir (Daver, 1993: 100). Bu tanmdan hareketle toplumda bireylerin bazen yapmak istemedikleri bir eyi yerine getirmek durumunda kaldklar durumlar olabilmektedir. Bazen renciler devam zorunluluu olsa bile derse gelmek istemezler ancak yoklamada devamszlktan kalma gibi bir yaptrm karsnda renciler ilgili derse devam etmek zorunda kalrlar. Benzer ekilde belli bir yaa gelindiinde askere gitme zorunluluu vardr; vergi ykmllerinin vergilerini demeleri gerekmektedir. te bu gibi durumlarda bir iktidar ya da g unsuru, olas direnlere kar belli bir yaptrm gcne sahiptir. ktidar birey ya da gruplarn kendi dncelerini ve karlarn bakalarna kabul ettirebilme iradesidir. ktidar bakalar bu iradeyi ve gndemi kabul etmese, bu iradeye dirense bile her SIRA SZDE koulda kendi karlarn ya da dncesini srarla savunmay ve bunun iin her yola bavurabilmeyi gerektirir. Bu kimi zaman zor kullanmn bile ierebilir (elebi, 2003: 177). Tam da bu noktada iktidar ve otorite birbirinden ayrlmaktadr. DNELM Paternalizm, baba ile ocuu arasnda olduu varsaylan ilikideki gibi, siyasi iktidarn, kendi bann aresine bakamazlarm gibi, vatandalarnn iyiliine S O R U olacak ekilde hareket etmesi olarak tanmlanabilir (Yayla, 2004: 185). Paternalist bir toplumda erkek egemenlii vardr; bu egemenlik erkeklerin simgesel koruyucu, msamahaszAyarg ve gl kii olarak babalk rollerine dayanmaktadr (SenDKK T nett, 2005: 63). Paternalizm daha ok otoriter rejimlerde ya da demokrasi kltrnn oka yerleemedii toplumlarda grlebilen bir zelliktir. Trkiyede de siSIRA SZDE yasal kltrde devletin baba, baz karizmatik/geleneksel otoriteye sahip liderlerin baba portresi izmeleri bu nedenledir. Dier bir ifade ile baba devlet anlay olarak AMALARIMIZ deerlendirilebilecek paternalizm kavram Trkiyedeki siyasal kltr anlamak asndan son derece nemli bir kavramdr. PaternalizmKhakknda daha ayrntl bilgi iin Richard Sennettin Otorite (2005) adl ki T A P tabna baknz. OtoriteE L E V Z Y O anlamda hkmetin meru g kullanmdr (Giddens, 2005: T siyasal N 418). Bu tanmda meruiyet unsuru n plana kmaktadr. nk herhangi bir iktidarn meruiyeti o iktidarn g kullanmn meru klar ya da meruiyetini zedeler. Meruiyet ise bir hkmetin otoritesine boyun eenlerin buna rza gsterNTERNET meleridir (Giddens, 2005: s. 418). Toplumda herhangi bir iktidara kar meruiyetin olmamas ya da varolan meruiyetin zedelenmesi durumlarnda, zellikle gnmz modern toplumlarnda meruiyet krizi yaanmaktadr. Modern demokrasilerde meru olmayan bir iktidara kar toplumsal muhalefet, modern toplumun tm bask ve kontrol gruplarndan oluan, devreye girerek iktidarn olas zor kullanmna ve yaptrmlarna kar durabilmektedir. Bir iktidar ya da hkmet yasalar erevesinde, demokratik seim ltlerine gre ibana gelebilir ve toplumsal meruiyetini, toplum vicdanndaki yerini yitirdii noktada ise yerini bir bakasna devredebilir. Ancak yasallk durumu kimi otoriter, teokratik rejimlerde, diktatrlklerde sz konusu olmayabilir. ktidarn salanmas ve srekliliin kazanlmas noktasnda iktidarlarn meru olduklarna dair kullandklar aralar vardr. Buna gre bir iktidarn kamu vicdannda tutunmas, sayg grmesi salanmaldr. Teokratik rejim-
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
77
lerde iktidarn kayna ve meruiyeti ilahi bir gce dayanr, askeri ynetimlerde zora, baskya ve gce, demokratik rejimlerde ise seimlere dayanmaktadr. Webere gre otorite itaat yoluyla istikrarn salanabildii hiyerarik bir ilikidir. Dier bir ifade ile bir kiinin iradesini bakalarnn davranlarna uygulayabilSIRA inan me gcdr; ancak bu uygulamada gcn meruiyeti hakkndaki SZDE son derece nemlidir (Bozkurt, 2006: 168), zira otorite dier anlam itibari ile meru iktidardr. Meru otorite devletin belli kural ve usuller erevesinde alp almadDNELM n gsterir. Meruluk, hem devlet iktidarna itaati gerektirir hem de bu itaatin zora dayal olmaktan ok ynetilenlerin onayyla olduuna iaret eder. Bir otorite, beO R U lirli bir hiyerariye dayand ve alt lde merudur. Ama Sotorite meruluunu, yalnzca hiyerarik zelliinden almaz. Otoriteyi meru klan, ayn zamanda hitap ettii kesimlerin itaatini de talep ediyor olmasdr (elebi, 2003:A172). Bu karDKK T lkl rzay gerektiren bir durumdur. Otoritenin talep ettii itaat karlnda hitap edilen kesimin kazanmlarnn olmas gerekmektedir.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
Otorite Tipleri
Weber otoriteyi ideal tip (Aron, 2000: 411-413) kavramyla aklamaktadr. Buna AMALARIMIZ gre Weber otorite tipinden bahsetmektedir: Weberin ideal tip kavramsallatrmas hakknda daha ayrntl bilgi eldeetmekPiin Raymond K T A Aronun Sosyolojik zmlemenin Evreleri adl klasik almasna bavurabilirsiniz. 1. Geleneksel otorite: G-otorite ilikisi balamnda gelenek, Ogrenek ve TELEVZY N inanlara dayal otorite tipidir. ktidar sahibinin otoritesinin meruiyetini toplumdaki geleneklerden ve inanlardan ald kabul edilir. Toplumlar kaltsal ayrcalklar temelinde alglanr (Sennett, 2005: 29), otorite kaynan ve NTERNET meruiyetini toplumda kutsal atfedilen gelenekler, grenekler ve yerleik inanlardan almaktadr, gemie dayaldr, sosyal yaam ynlendiren kurallar ile siyasal birlii var eden kurallar birbirinin aynsdr (elebi, 2003: 172), klan ve kabile toplumlarnda grlebilen bir otorite tipidir, genellikle patriyarkal (babadan oula miras yoluyla geen otorite) ve patrimonyal (belli bir hanedan ailesinde paylalan otorite) sistemlerde grlr, toplumsal dzenin zor ya da ar deitii toplumlarda grlmektedir. Ortaa Avrupasnda grlen feodal toplum zelliklerinin baskn olduu toplumlarda geleneksel otorite grlmtr. Bugn hala modern devlet yapsnn varolduu baz toplumlarda kraliyet ailesinin toplumda sembolik olsa da geleneksel otoriteyi temsil etmeyi srdrdn sylemek mmkndr. 2. Karizmatik otorite: G-otorite ilikisi erevesinde iktidar meruiyetini liderin olaanst olduuna inanlan niteliklerinden kaynaklanan otorite tipidir. Ynetilenler liderde kutsallk ve kahramanlk zellikleri arar. Karizmatik otoriteye sahip liderler kitleleri etki altna alabilme ve peinden srkleme yeteneine sahiptirler (Kapani, 2007: 99). Bu otorite tipi bir mritler topluluunun bir bireyin kutsallna ya da kahramanca gcne ya da rnek alnacak bir kii oluuna ve onun ortaya koyduu ya da yaratt dzene olaand biimde kendine adayna dayaldr (Sennett, 2005: 29-30), siyasal nderin olaanst kiisel zelliklerinden ve toplumun ndere duyduu gven, sayg ve hayranlktan doar, nder kitlelere neye ve ne biimde itaat etmeleri gerektiini syler, kitleler ndere duyduklar gven lsnde, onun szlerini yasa kabul eder ve buna uyarlar, (elebi, 2003: 172), karizAMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
78
Sosyolojiye Giri
matik liderin kiisel otoritesi geleneklerle eliebilir, genellikle toplumlardaki kaotik zamanlarda, umutsuzluklarn artt dnemlerde ortaya kmaktadr. Karizmatik otorite tipine en uygun rneklerden birisi hi sphesiz Mustafa Kemal Atatrktr. Zira Atatrk sz edilen zelliklerin hemen hemen tamamn tamaktadr. Fransz lider Napolyon da tarihte karizmatik otorite sahibi kiiliklerdendir. 3. Yasal-aklc otorite: G-otorite ilikisi ekseninde iktidar ynetme gcn rasyonel akln belirledii yasalardan alrlar. Yasal-aklc otoriteye sahip yneticilerin iktidara geli biimleri ve yetkileri rasyonel normlarla (anayasa ve kanunlarla) aka belirtilmilerdir (Kapani, 2007: 98). Bu otorite tipi kurallarn yasallna ve bu kurallara gre ynetimi elinde tutanlarn emir verme hakkna inanmaya dayanmaktadr (Sennett, 2005: 29), emir komuta zincirinde yer alan kiiler, belirli usullere uygun olarak seilmilerdir; emir verme yetkilerini dzenleyen genel usul ve kurallarla baldrlar (elebi, 2003: 172-173), iktidarn ve otoritenin kayna akl ve kurallardr, hem ynetenler hem de ynetilenler yani emir verenler ve emir alanlar ayn kurallara tabidirler, emir veren kiiler bu kurallarn belirledii ekillere gre atanrlar, dier otorite tiplerinden farkl olarak kiisel ya da geleneksel deerlerden ziyade yasal-aklc kurallara itaat sz konusudur. Gnmzde modern ulusdevletlerde, hukuk devletlerinde brokratik yapya sahip devletlerde grlen aslnda yasal-aklc otoritedir.
SIRA SZDE
Geleneksel, SIRA SZDE ve yasal-aklc otoriteye farkl rnekler veriniz. karizmatik Weberin N E L tip analizine dayandrarak ayrmlatrd otorite tiplerinden yaideal M D sal aklc otorite gelimi modern, demokratik ulus-devletlerde grlmekle birlikte, gelimekte olan ve az gelimi lkelerde geleneksel ve karizmatik otorite tipS O leri bazen ayr, R U bazen de birlikte grlebilmektedir. 20. yzylda sosyal bilim dncesinde etkili olmu isimlerden birisi olan Michel Foucaulta gre iktidar yalnzca devletin, K A T D K toplum zerindeki ynetsel iradesi ile snrl deildir. Foucaulta gre iktidar her yerdedir. Foucaultda iktidar kavram daha ok bilgi ile ilikili bir durumdur. SIRA SZDE bilgi birbiriyle ilikilidir ve biri dierini reten bir konumdaktidar ve dr. Devletin iktidarnn yaygnlamas/genilemesi toplum hakkndaki malumat ve toplum zerindeki kontrol artran farkl bilgi trlerinin ortaya kmasna neden olmaktadr. AMALARIMIZ Laiklik en yaygn tanmyla din ve devlet ilerinin ayrlmas olsa da bundan daha fazla bir anlama sahiptir. Laiklik ayn zamanda din ve vicdan zgrl unsuruK T A nu da iermektedir.PAncak bir toplumda din ve vicdan zgrl salanm olsa da laiklik olmayabilir. Bu balamda laik toplum dzeni, btn din ve inantan insanlarn, eit koullarla ayn kurallara uymak durumunda bulunduklar, hi kimseye TELE Z ON dinsel ayrcalkV veY stnlk tanmayan bir toplum dzenidir (Klal, 1993: 62). Bir kavram olarak laiklik 19. yzyl Fransz anayasal pratiinden ortaya km ve devletin herhangi bir dini mezhep ve snfa dayanmamasnn gereine iaret etmektedir (Mardin, 2005: 35). Laiklik gnmzn ada toplumsal dzenleri iin vazgeNTERNET ilmez unsurlardan birisini oluturmaktadr. Dine dayal devlet yapsndan demokratik devlet yapsna geerken dinin devlet iindeki rol snrlandrlmtr. Din ve vicdan zgrlnn yan sra, akla ve bilime duyulan gvenin bir sonucu olarak laiklik, ada toplumlarn ilerleyebilmeleri iin, toplumsal barn salanabilmesi ve korunabilmesi iin bir gereklilik hline gelmitir. Modern demokrasilerde laiklik
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
79
SIRA SZDE
SIRA SZDE
ilkesi ile iktidarlar gcn ve meruiyetini geleneksel otorite kayna olarak grlen kutsal kitaplardan deil, halkn iradesinden almaktadr. Laiklik bu nedenle gDNELM nmz modern toplumlarnda siyasetin merkezinde yer alan ok nemli bir kavram olarak karmza kmaktadr. Zira laiklik kimi devletlerde sorun olabilmekte ve siS O R U yasetin, iktidarlarn en nemli mcadele alanlarndan birisini oluturabilmektedir. Trkiyede siyasetin en nemli tartma konularndan birisini laiklik oluturmaktadr. LaDKKAT iklik ile ilgili olarak yakn zamanlarda gerekletirilen toplumsal bir aratrma iin Gndelik Yaamda Din, Laiklik ve Trban Aratrmasna baknz. (http://www.konSIRA SZDE da.com.tr/html/dosyalar/ghdl&t.pdf) Devlet insanlk tarihi kadar eski bir kurum deildir. Tarih ierisinde devletsiz yaAMALARIMIZ am toplumlar da grlmtr. Antik Yunanda ve Romada, eski Msrda devletin varlndan sz edilebilse de devlet ancak modern toplumlarn olmazsa olmaz brokratik yaplarn ortaya koyduklar bir rgt olarak karmza K T A P kmaktadr. Devlet; liberal teorisyenlere gre ilevsel olarak, Marksist teorisyenlere gre snfsal temelli olarak aklansa da her iki yaklama gre de devlet evrimci bir bak as iinde avc-toplayc toplumdan tarm toplumuna geile birlikte kanT E L E V Z Y dayanan akbana O N rabalk ilikilerinin ortaya kmas ve kabile hayatnn yaygnlk kazanmas ile zaman iinde karmaklaan toplumsal ilikilerin dzenlenmesi ihtiyacndan domutur (Sarbay, 1998: 146). Buna gre devlet amac, toplumsal dzenin, adaletin NTERNET ve toplumun iyiliinin salanmas olan; belli bir toprak paras (lke) zerinde yerlemi bir insan topluluuna (halka) dayanan ve bu topraklar zerinde bulunan herey zerinde nihai meru kontrole (otoriteye) sahip; siyasal bir rgtle (hkmet) donanm bir organizasyondur (Daver, 1993: 166). Daverin bu teknik tanm aslnda siyaset bilimi perspektifini tamaktadr. Klalnn devlet tanm ise da ve ie kar toplum adna hareket edebilen, bu amala g kullanabilen, topra ve insanyla birlikte tm bir lkeyi temsil eden, onun simgesi olan bir kurumdur (Klal, 2000: 105). Aslnda sosyolojik olarak deerlendirildiinde bir kurum olarak devletin soyut bir algsnn olduunu sylemek mmkndr. Devlet gc ile, elinde bulundurduu bask unsurlar ve aralar ile somut varlndan sz edebildiimiz bir kuruma dnmektedir. Sosyolojik bir kurum olarak devlet ada insan toplumlarnda en byk rgtlenmedir ve insanlarn ilikilerini dzenleyen bir kurumdur (zkalp, 1998: 246). Sosyolojide yer alan farkl bak alarna gre devlete ilikin deerlendirmeler de farkllk gstermitir. Devlet toplumdaki kaos ortamlarnda ve durumlarnda istenen bir kurum iken, rnein liberal devlet anlaynda toplum yaamna daha az mdahele eden bir devlet olgusundan sz edilmektedir. Weberin zerinde uzlama salanan devlet tanm belirli bir toprak paras zerinde fiziksel gcn kullanmn meru olarak tekelinde bulunduran insan topluluudur (Haralambos vd., 2004: 541). Bu tanmdan yola kan Giddense gre ise devlet belirli bir toprak paras zerinde egemen olan, yasal sisteme dayanan ve politikalarn yrtmek iin askeri g kullanma yeteneinde olan (bir parlamento ya da kongre gibi kurumlarn yannda kamu grevlilerinin de dahil olduu) bir siyasal aygt bulunduunda vardr (Giddens, 2005: 419). Giddensn bu tanm bugn iinde yaadmz dnemde en sklkla grlen ulus-devlet biimine uymaktadr. Ancak amzdan nce ve hatta amzda farkl devlet biimlerinin olduunu vurgulamak gerekmektedir. Weberin devlet tanmndan hareket edersek devletlerde yasa yapc bir hkmetin, ynetsel kararlarn alnd brokratik bir yapnn, yasalarn uygulamaya konmasnda etkili bir polis gcnn, d tehditler-
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
80
Sosyolojiye Giri
den korumaya yarayan askeri birliklerin varlndan sz etmek mmkndr (Haralambos vd., 2004: 541). Ancak bugn ou modern ulus-devlette bu klasik kurumsal i blmnn yan sra devletin, zellikle refah devleti uygulamalarnn birer paras olan kurumlarn taycs konumundaki salk, eitim hizmetlerinin de nemli unsurlar olduunu belirtmek gerekmektedir. Otoriter devlet gl bir kii ya da grubun ynetimi olarak tanmlanabilir. Genellikle toplumsal meruiyetten yoksun diktatrlkler/oligariler eklinde ortaya kmaktadr. ounlukla bask aracl ile toplumsal dzen salanmaya allr. Otoriter devlet tipinde her trl muhalefet yasaklanm ve bastrlmtr. Modernleme yolunda geride kalm lkelerde askeri diktatrlkler eklinde grlmektedir (Bozkurt, 2006: 223-224). Totaliter devlet toplumdaki tm kurumlar denetim altna alarak kendini var eden bir devlet tipidir. Toplumsal meruiyetten yoksundur. Toplumsal dzeni salayabilmek iin her trl iddet ve korku unsuru kullanlabilir. Ynetilenler zerinde tam bir denetim kurulmutur. Kamusal ve zel alan ayrm ortadan kaldrlmtr. Toplumsal alandaki her ey kontrol altnda tutulmaktadr. En belirgin rnei Nazi Almanyasdr (Bozkurt, 2006: 224).
SIRA SZDE
SIRA SZDE Otoriter devlet ile totaliter devlet arasndaki en temel ayrm nedir?
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Demokrasi 20. yzyln en nemli kavramlarndan bir tanesidir. Her ne kadar DNELM kkeni itibariyle Antik Yunana dayansa da demokrasinin yaylm ancak 20. yzylda gereklemitir. Bugn dnya leinde demokratik toplumlarn bu denli S O R U yaygn olmas, amz toplumlarnn koullarna en uygun ynetim biimi olarak deerlendirilmesinden kaynaklanmaktadr. Demokrasi en genel kabul edilmi tanm itibariyle K K A T D halkn kendi kendisini ynetmesi anlamn (elebi, 2003: 188) barndrmakla birlikte halkn kim olduu noktasnda ve demokrasinin ileyii konusunda belirsizlikler vardr. Demokrasi bugnk ada anlamn Antik Yunandaki SIRA SZDE demokrasi anlayndan ald mirasa ek olarak 1789 Fransz Devriminin sonucu olarak ortaya kan zgrlk, eitlik, adalet ve kardelik ilkelerinden hareket eden yeni yurttalk tanm ile almtr. Ayrca Giddensn vurgulad gibi demokrasi salt AMALARIMIZ ynetim biimi ya da siyaset alan iinde ele alnan bir olgu olmasnn yan sra toplumun tm katmanlarn kapsayan, geni yaylm erevesinde ele alnmas gereken bir olgu olarak karmza kmaktadr (Giddens, 2005: 420). Bu balamda ise K T A P demokrasi genellikle, politik eitlii salamak, bamszlk ve zgrl korumak, ortak karlar savunmak, vatandalarn ihtiyalarn karlamak, kiilerin ahlaki geliimini V Z Y O N T E L E desteklemek ve herkesin karn gz nnde bulunduran etkili kararlar almaya imkan salamak iin en uygun politik sistem olarak deerlendirilir (Held, 1996dan akt. Giddens, 2005: 420). Demokrasinin gnmzde farkl biimleri sz konusudur. Buna gre iki ana NTERNE grupta demokratik Tanlayn varolduunu syleyebiliriz: 1. Katlmc demokrasi: lkesel olarak nfusun daha az grld, her yurttan karar srelerinde aktif olarak yer alabildii ynetim biimidir. Antik Yunandaki nfusun greli olarak daha az bir blmnn yurtta olarak kabul edildii dnemlerde katlmc demokrasinin ilk rneini grmekteyiz. Ancak gnmzde katlmc demokrasinin anlam deimitir. Gnmz toplumlarnda nfusun youn olduu dnldnde katlmc demokrasinin imknszl anlalacaktr. Kimi zaman hkmetlerin dier siyasal organlar ile ya da toplumun genelinde yaanabilecek bir rahatszlk veya an-
81
lamazlk durumunda bazen dorudan halkoyuna bavurduu referandumlar aracl ile gr ald durumlarda katlmc demokrasiden bahsedebiliriz. Ancak burada, yurtta ihtilafl durumdaki konuya ilikin grn genellikle evet ya da hayr seeneinin tesinde belirtemez. Bu bakmdan ideal anlamda bir katlmc demokrasi rnei olduunu sylemek gtr. Oysa gnmzde ada demokratik kltre sahip olan toplumlarda, katlmc demokrasi anlay belirli aralklarla yaplan seimlerde, bireylerin salt oy davran ile benimsenen karar alma sreleriyle snrl deildir. Bireyler bundan daha fazlasnn farkndadr. Yani toplum sivil toplum kurulular, siyasal ve toplumsal bask gruplar (sendikalar, meslek odalar/birlikleri, medya vb.) gibi siyasal srece dorudan etki edebilecek bir gtr. Temsili demokrasi ya da liberal demokrasi: Temsili demokrasi ise katlmc demokrasinin gnmz toplum koullarnda en baat olarak nfus fazlalnn engel olduu dorudan katlm imknszlatc koullarndan dolay nemlidir. Zira temsili demokraside bir topluluu etkileyen kararlarn, topluluun yelerinin btn tarafndan deil ama bu ama iin onlarn setii insanlar tarafndan alnd bir politik yapnn varolduunu sylemek mmkndr (Giddens, 2005: s. 420). Demokrasinin yerlemesi, kii hak ve zgrlklerinin, bireylerin rgtlenme, seme ve seilme haklarnn gvence altna alnmasn salayan anayasal hukuk devletinin varl ile mmkn olmutur. Siyasal sistemin taycs ise belirli bir kii ya da grup deil, genellikle anayasal sistemin izin verdii siyasal partiler aracl ile iktidarn belli bir sre ile belli kurallara bal olarak kullanm hakknn devredilmesidir (elebi, 2003: 190). Bu erevede Giddensa gre semenlerin iki ya da daha fazla saydaki partiler arasndan seim yapabildikleri ve yetikin nfusun tamamnn seme hakknn olduu lkeler liberal demokrasiler olarak tanmlanabilmektedir (Giddens, 2005: 421). Temsili demokrasilerde seimler, zgr bir kamuoyunun varl, yasama, yrtme ve yarg erklerinin paylam ilkesel olarak bulunmak durumundadr. Temsili demokrasi her ne kadar zerinde tartmalar olsa da artk gnmzde siyasetin vazgeilmez bir unsuru hline gelmitir.
SIRA SZDE Katlmc demokrasi ile temsili demokrasi arasndaki en temel farklar nelerdir?
Resim 4.1
SIRA SZDE
Demokrasi bugn iin ounluk konumunda bulunanlarn yarn aznlk olabiDNELM leceini, sadece ounluun karlarnn temsil edilmedii, ayn zamanda aznlk haklarnn da yasalarca gvence altna alnd ve temsil edildii bir ynetim biiS O R U midir (Touraine, 2004: 30).
DNELM S O R U
DEOLOJ
deoloji en genel tanm ile bir dnya grdr. deoloji toplumsal dnyay anlamamza yarayan farkl aklama tarzlarnn, toplumsal gereklikleri deiik dnSIRA SZDE ya grlerine gre anlamlandrma abalardr. deoloji sosyal bilimlerde sk kullanlan kavramlardan bir tanesidir. Ancak bu sk kullanmna karlk, tanm ve anlam eitlilii de bir o kadar fazladr. Dolaysyla farkl aklama ve anlama abalaAMALARIMIZ r da eklendiinde, sosyoloji iin baka, siyaset bilimi iin baka ya da dier bir sosyal bilim alan iin baka gndermeleri olabilen bir kavramdr. deoloji kavram
K T A P
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
82
Sosyolojiye Giri
sosyoloji disiplini iinde kullanldnda genellikle bu kavramn atf yapt toplumsal fikirler alan ile siyaset, kltr ve iktisat alanlar arasndaki ilikilerle birlikte, baka sosyolojik geleneklerle ele almak gerekmektedir (Marshall, 1999: 320). Eagletona (2005: 18) gre ideoloji ok ynl bir dnce sistemi olmas nedeniyle zerinde tek bir tanm ile uzlalabilecek bir kavram deildir. deolojinin varolan baz tanmlarn u ekilde sralamtr: Toplumsal yaamda anlam, gsterge ve deerlerin retim sreci; Belirli bir toplumsal grup veya snfa ait fikirler kmesi; Bir egemen siyasi iktidar merulatrmaya yarayan fikirler; Toplumsal karlar tarafndan gdlenen dnme biimleri; Bilinli toplumsal aktrlerin kendi dnyalarna anlam verdikleri ortam [medium]; Toplumsal yaamn doal gereklie dntrld sre (Eagleton, 2005:18). Bu tanmlar, kavram homojen bir biimde kapsayan aklamalar deildir. Birbiriyle elien tanmlar mevcuttur. Ancak tm bu farkl ideoloji tanmlamalarna karn Eagleton alt farkl ideoloji tanm yaplabileceini ileri srmektedir. Bunlardan ilkine gre, ideoloji toplumsal yaamdaki fikir, inan ve deerleri reten genel maddi sretir (Eagleton, 2005: 55). Bu tanmn kltre yakn olduunu, belirli anlam ve sembol dnyasn iinde barndrdn iddia etmektedir.kincisine gre ise, toplumsal adan nemli belirli bir grubun veya snfn iinde bulunduu durumu ve hayat deneyimlerini simgeleyen (doru veya yanl) inan ve fikirlerdir.ncsne gre, toplumsal gruplarn ya da snflarn karlarnn merulatrlmas ve desteklenmesi anlamna gelir. Drdnc anlam, grup karlarnn merulatrlmas ve desteklenmesi zerindeki vurgu korunarak bir toplumsal gcn etkinlikleri iine hapsedilmesidir. Beinci tanmnda ise ideoloji bir ynetici grup veya snfn karlarn, zellikle ikiyzllk ve arptma yoluyla merulatrmaya yardmc olan fikir ve inanlar simgeler. Son tanmnda ise ideoloji yanl ve aldatc inanlar bir egemen snfn karlarndan deil, bir btn olarak toplumun maddi yapsndan kaynaklanr (Eagleton, 2005: 55-57). deoloji 18. yzylda Aydnlanma dncesinin rettii bir kavramdr. Fransz Devrimi sonrasnda Aydnlanma filozoflarndan Antoine Destutt de Tracy tarafndan dncelerin bilimi anlamnda gelitirilmitir. Aslnda De Tracynin kavramsallatrmas bugnk anlamda bilim kavramna denk dmektedir. Bu erevede ideoloji hem insan dncesini, dnce yasalarn ve dncenin kaynaklarn inceleyen bir bilim daldr, hem de toplumun geleceine ynelik bir proje olarak deerlendirilmektedir (rs, 2008a: 9). Ancak bugnk kullanmnda ideoloji bilim kavramna ters den bir anlama da sahiptir. Artk gnmzde ideoloji, ideolojilerden bir dieri ya da dier ideolojiler iin aalayc/olumsuz bir anlam da ierebilmektedir. Her ideoloji kendi toplumsal ve siyasal gerekliini kendi kavram seti iinde aklama abas iindedir. Dolaysyla ideoloji ou zaman dierine gre, bazen dierinin alternatifi olarak retilmitir. rse gre ideoloji bir inanlar, normlar, deerler btndr ve ayn zamanda olmas gerekeni, ideal sosyo-politik dzen modeli ierir (rs, 2008a: 10). Herhangi bir ideoloji kendi sistematik dnce dnyas ierisinde tutarllk gsterir. Bu yzden de ideolojilerin kat, ou zaman da ok fazla deimeyen dogmatik dnce ereveleri bulunmaktadr. deoloji kavramn farkl bak alarna gre tanmladktan sonra, belli bal ideolojileri ksaca anlamamz gerekmektedir.
83
Liberalizm: Liberalizm ideolojisinin en geni tanmnda kiisel hak ve zgrlklerin korunmas amacyla devletin snrlandrlmas dncesi yatmaktadr (Trkne, 2005: 120). Ancak liberalizmin felsefi temelleri ok daha kkldr. Felsefi yanna vurgu yapan tanm ise aydnlanma geleneine dayanan ve siyasal iktidar snrlandrarak bireysel hak ve zgrlkleri tanmlayp savunmaya ynelen siyasal ve ekonomik felsefedir (Berktay, 2008: 50). Liberalizmin bir ideoloji olarak kkleri Kta Avrupasnda feodal toplum yapsndan kapitalist topluma geite aranmaldr. Liberalizm, kapitalizmin geliimiyle birlikte, feodal dnemin sz sahibi snflar olan aristokrasi ve monarilerin hegemonyasna karlk burjuvazinin snfsal ihtiyalarn karlamak zere gelien bir ideolojidir. Baka bir ifadeyle liberalizm aristokrasi ile burjuvazinin atmas sonucu ortaya kmtr. Modern anlamda liberalizm dncesinin 17. ve 18. yzyllarn rn olduu genel kabuldr. Heywooda gre liberaller mutlakiyetiliin yerine anayasal, daha sonra da temsili demokrasiyi savunmulardr. Liberaller, toprak sahibi aristokrasinin iktisadi ve siyasi imtiyazlaryla beraber, sosyal konumun kazara doum ile belirlendii feodal sistemin hakkaniyetsizliini eletirmilerdir. Ayrca, dinde vicdan zgrl hareketini desteklemilerdir ve yerleik kilise otoritesini sorgulamlardr (Heywood, 2007: 32). Liberalizmin asl vurgusu kapitalizme gei olduu iin, sanayi toplumunun oluturulmas iin gerekli olan tm dzenlemelerin yaplmas, mdahaleci olmayan bir devlet anlay, laissez-faire [braknz yapsnlar] dncesi, zellikle ekonomi alannda ok belirgin bir zellik olarak deerlendirilmelidir. Ayrca Heywooda gre liberalizmin kendine zg bir deer ve inan sistemi vardr; bu deerler ise: birey, zgrlk, akl, adalet, hogr ve farkllktr (Heywood, 2007: 35). Bireyi ve bireysel haklar n plana kartan bir anlay egemendir. zgrlk ise toplumda, bireylerin dierlerinin zgrlk alanlarna engel olmadan rahat bir ekilde dnebildii, dncelerini rahata ifade edebildii, inan, siyasal, ekonomik zgrlklerinin hukuksal olarak, dier bir ifadeyle anayasal olarak gvence altna alnd bir sistem ngrmektedir. Gnmzde liberalizmden anlalan devletten bamsz bir zel alann tanmlanmas ve dolaysyla devletin kendisinin de yeniden tanmlanmas abas; baka bir deyile, sivil toplumu (kiisel, aile ve i yaam) siyasal mdahalelerden kurtarma ve ayn anda da devletin otoritesini snrlandrma abasdr (Held, 1989dan akt. Berktay, 2008: 73-74). Muhafazakrlk: Muhafazakrlk ideolojisi, dier modern ideolojiler gibi 18. yzyl Aydnlanma dncesinin, siyasal, toplumsal ve kltrel ortamnn bir rn olarak ortaya kmtr. Muhafazakrlk kavram 1815 sonras dnemde Chateaubriand tarafndan ve genel olarak siyasal yelpazede sa kanad tarif etmek iin kullanlm, yaygn olarak Almanyada ortaya km, 1835te ngilterede benimsenmitir (Gler, 2008: 119). En geni ifadesi ile muhafazakrlk varolan toplumsal, ekonomik, siyasal, sosyal ve kltrel ortamn korunmasn temel alan bir dnce sistemidir. 18. yzyl toplumsal koullarnn rn olan modern ideolojilerden farkl olarak muhafazakrlk ideolojisi aslnda ok daha eski toplumsal koullarda da gzlemlenebilen bir durumdur. Muhafazakrlk bu bakmdan farkl anlamlarda kullanla gelen bir niteleme de olabilmektedir. Tutucu/tepkiselci (reactionary), Fransz Devrimine ve Aydnlanmaya kar, gelenekselci (traditionalist) ve modern toplum ncesindeki btn gelenekleri, deerleri savunan anlamlarn da iinde barndrr. Ancak modern anlamda bir ideoloji olarak deerlendirildiinde sz konusu durum bir ideolojik kavraya dnmtr. Dolaysyla Aydnlanma dncesinin liberal felsefesine, doal haklar, hukuk dncesine, Fransz Devriminin burjuva karakterine ve davranlarna kar olarak ortaya kmtr (Gler, 2008: 122).
84
Sosyolojiye Giri
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
Muhafazakrlk dier ideolojilerin -liberalizm veya sosyalizm- nitelemesine gre ideoloji deildir. Nisbete gre gerek bir ideolojide bulunmas gerektii dnlen eylem ve reform unsurlarn tamad dnld iin bu ekilde nitelenmitir. Oysa muhafazakrlk liberalizm ve sosyalizm ile birlikte Batda son iki yzyln temel siyasal ideolojilerinden birisidir (Nisbet, 2007: 45). Kukusuz muhafazakr ideoloji dier ideolojilerin sahip olduu reform ve eylem gibi birtakm dntrc aralara sahip olmasa da tam da reform ve eyleme, bu aralara kar mesafeli yaklam olduu iin ideoloji olma zelliklerini tamaktadr. Bu anlamda muhafazakrln ideolojik vasf siyaset ve siyasal iktidarla salam ve iyi bilinen bir ilgisi olan ahlaki, ekonomik, sosyal ve kltrel fikirlerin makul ve tutarl bir btn olmasndan kaynaklanmaktadr (Nisbet, 2007: 45). Muhafazakrlk 18. yzylda geride braklan toplumsal formasyona yani Fransz Devrimi ncesi varolan feodal ve aristokratik toplum dzenini savunan, Aydnlanma ve Fransz devriminin doal hukuk bireyciliine, eitlik, zgrlk ve halk egemenliine kar kan, doal dzene kar modern toplum ncesindeki kurumsal dzeninin altn izen, aile, din, yerel cemaat, lonca, toplumsal snf gibi unsurlarn ahlaki ycelik tadn vurgulayan bir ideoloji olarak ortaya kmtr (NisSIRA bet, 2002: 93). SZDE Trkiyede muhafazakrlk bir ideoloji olmaktan ok genellikle topluma ikin bir kltrel durum olarak varolagelmitir. Cumhuriyet tarihinde muhafazakrlk siDNELM yasal alanda da etkileri oka grlen bir ideolojik pozisyon olarak kendisini gstermitir. zellikle son dnemde muhafazakrln siyasal alanda belirginletiini S O R U sylemek mmkndr. Trkiyede muhafazakrlk olgusunu deerlendirirken din, devlet, laiklik, milliyetilik ve siyaset eksenlerini bir arada dnmek gereklidir. Din Trkiyede K A T muhafazakr siyasetin merkezinde yer alan bir olgu deil, geD K salt nel olarak siyasetin tm alanna, siyasetteki tm tartmalara egemen olan bir durumdur. Dolaysyla Trkiyede siyaseti dnrken din eksenini her zaman iin SIRA SZDE gz nnde bulundurmak gerekmektedir.
SIRA SZDE AMALARIMIZ
Trkiyede AMALARIMIZ artan muhafazakrlk eilimi ile popler bir kavrama dnen son dnemde SIRA SZDE mahalle basks arasndaki ilikiyi tartnz.
D M MuhafazakrlkTN EAL P K ve mahalle basks ilikisi asndan yakn dnemde yaplan bir aratrmann sonular iin Trkiyede Farkl Olmak: Din ve Muhafazakrlk Ekseninde teS O R U kiletirilenler (2009) adl kitaba baknz.
DNELM K T A P S O R U
TELEVZYON
DKKAT
TELEVZYON
N T E SZDE SIRA R N E T
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Sosyalizm: KSosyalizm 19. yzylda sanayilemenin geni toplumsal kesimleri DK AT hzla yoksullatrmas sonucu, ii snfnn ideolojik bir yaplanmasyla ortaya kmtr. Daha net bir ifadeyle endstriyel kapitalizmin gelimesiyle Avrupada meyNTE NET dana gelenSIRA RSZDE ekonomik artlara kar bir tepki olarak gelimitir (Heywososyal ve od, 2007: 131). Sosyalizm genel anlamda retim aralar ve dalmnda kolektif mlkiyete AMALARIMIZ devlet mlkiyetine dayal bir iktisadi ve siyasal sistem oladayal ya da rak tanmlanabilir (Marshall, 1999: 676). Sosyalizm Karl Marxn iktisadi ve sosyolojik dncesinden ve genel olarak Marksist dnceden doan, kapitalizme kar alternatif Kbir toplumsal formasyon neren bir dnce ve siyasi sistemdir. Marxa T A P gre sosyalizm piyasalarn, sermayenin ve emein meta olmaktan karlmasn iermektedir (Marshall, 1999: 677). Bir ideoloji olarak sosyalizmin dnce, deer asndan T E L E V Z Ynoktalar u ekilde sralanabilir: toplum, ibirlii, eitlik, sosyal nemli O N snf ve ortak mlkiyet. Sosyalizm toplum dncesinde basit bireysel abalardan
NTERNET
NTERNET
85
ziyade toplumun gcn kazanarak sosyal ve ekonomik problemlerin stesinden gelebilen sosyal varlklar olarak btnletirici bir insanolu vizyonuna sahiptir. Bu kolektif bir vizyondur; nk kiisel karlar elde etmek iin uramak yerine birlikte alarak hedefleri takip edebilme yetenei ve isteklilii zerinde durur (Heywood, 2007: 134). Liberalizmdeki rekabeti anlay yerine insanlar arasndaki toplumsal ve ekonomik ilikilerde ibirliinin neminin altn izmektedir. Eitlik sosyalizmin en nemli ideolojik zelliklerinden birisidir. Kapitalizm toplumdaki her birey iin frsat eitlii olduunu varsayar ancak sosyalizme gre bu durum toplumda srekli devam edecek yapsal olarak bir eitsizlie neden olur. Dolaysyla sosyalizme gre kapitalizmin frsat eitlii dncesi bir mittir. nsanlar eit koullarda yaarlarsa, kamu yarar, toplumda birbirine ballk ve dayanma da o lde gerekleecektir. Toplumsal snf merkezli deerlendirme sosyalizm iin kritik bir neme sahiptir. Bu yzden snflar toplumdaki ekonomik, toplumsal ve siyasi deiimin ana karakterleridirler. Sosyalizm toplumsal snflardan zellikle ii snfnn karlarn gerekletirebilecek siyasal zgrlk ve mcadele alan ile ilgilenmektedir. Sosyalizm toplumsal eitsizliin kayna olarak zel mlkiyeti grmektedir. Bu yzden de mlkiyetin adaletsiz dalm toplumdaki eitsizliklerin temel kaynadr. Faizm: Faizm siyaset sosyolojisi asndan devlet aygtnn tipik biimde terr ieren egemenliini, dolaysyla gler ayrmnn ya da hukukun egemenliinin olmad, sklkla rk, ama milliyeti bir kk bujuva ideolojisini ieren siyasal partiyi, devleti ya da ideolojiyi tanmlamak iin kullanlmaktadr (Marshall, 1999: 234). 19. yzylda modern ideolojilerin birer birer boy gstermesi sonucu liberal ve demokratik bir takm gelimelerin yaand kta Avrupasnda, 20. yzyln ilk eyreinde demokratik rejimlerin geriledii, otoriter ve totaliter ynetimlerin ortaya kt grlmtr. ncelikle talya, Almanya, Portekiz ve spanyada faist ynetim biimlerinin farkl dzeylerdeki rneklerine tank olunmutur. Demokratik toplumlarda grlen farkllklar hi kukusuz sz konusu lkelerdeki faist oluumlarda da grlebilmektedir. Dolaysyla faizm rneklerinin dzeyleri her lkede farkl olmutur. Faizmin bir ynetim biimi mi yoksa ideoloji mi olduu konusunda tartmal bir durum sz konusudur. Ancak bir ideoloji mi yoksa rejim biimi mi sorusunu ortaya attmzda en azndan bir dnya gr olarak kabul edildiinde ideoloji olduunu dnebiliriz (rs, 2008b: 482). Faizm bir dnya gr olarak kabul edildiinde dnemindeki etkin dier izmler olan liberalizm ve sosyalizmden ok net izgilerle ayrlmtr. Bu ayrm dikkate alndnda faizm demokratik izgiden ak bir ekilde farkllamaktadr. Zira, faizm, liberalizmin eit frsat zerine kurulu, sosyalizmin ise snflarn eit iktidar zerine kurulu eitlik idealini kkten reddetmektedir (rs, 2008b: 482). Faizm esas itibariyle Aydnlanmann getirdii deerlere, dncelere, modernizme ve yol at politik dzenlere kar bir isyandr (Heywood, 2007: 261). Faizmin en genel zellikleri rasyonel dnceden uzaklam olmas, lider pozisyonunun ok nemli oluu, siyasal itaat kltrne dayanmas, ar milliyetilik ve hatta rklk elerini tamas, totaliterlik unsurunun son derece baskn olmasdr. Ksaca faizm bir toplumda var olan siyasal g ilikilerinin totaliter, baskc ve anti demokratik bir zellik arz etmesi demektir. Neoliberalizm: Neoliberalizm 1980lerde etkinlik kazanan, klasik liberalizm anlaynn yeniden deerlendirilmesini ve yorumlanmasn ieren bir dnce btn olarak tanmlanabilir (Marshall, 1999: 529). 1980lerden itibaren ngilterede Margaret Thatcher, Amerika Birleik Devletlerinde Ronald Reagan dnemlerinde
86
Sosyolojiye Giri
uygulanan muhafazakr siyasal temellere dayanmaktadr. Ekonomik anlamda nemli lde serbest piyasa ekonomisinin kuralsz denebilecek, devletin kltld, Heywoodun deyimiyle laissez-faire (braknz yapsnlar braknz gesinler) ekonomilerini kaynatrmay hedefleyen yeni saa ait ideolojik projedir (Heywood, 2007: 67). Neoliberalizm piyasann son derece nem verildii bir ideolojidir. Piyasa bu anlamda siyasal denetimden neredeyse soyutlanmtr. Trkneye gre neoliberalizmin temel eleri birey ve pazardr. Neoliberalizmin temel amac piyasa zerindeki devlet mdahalesini kaldrmaktr. Neoliberallere gre tam anlamyla serbeste ileyen bir pazar sistemi etkililik, byme ve verimlilik salayacaktr. Devletin mdahalesi olmakszn ileyen bir toplumsal sistemde bireyler de daha zgr olacaktr (Trkne, 2005: 125). Sosyal demokrasi: Sosyal demokrasi, sosyalist ideallerden esinlenen fakat arlkl olarak iinde varolduu politik ortamdan ve bu ortama zg liberal deerler tarafndan belirlenen melez bir politik gelenek olarak tanmlanmaktadr (ubuku, 2008: 259). Sosyal demokrasi kavram bugn birok gelimi Batl toplumda siyasal olarak pratikte uygulanmaktadr. Sosyal demokrasi tarihsel olarak geleneksel Marksizmle ilikilendirilmektedir. Ancak gnmzdeki anlam daha farkl bir ierie sahiptir. 20. yzyln ikinci yarsndan itibaren kapitalizmi kendi isel dinamikleri ierisinde reforme etmek isteyen bir anlay anlamnda bir dnm geirmitir. Piyasa ekonomisi ierisinde dengeli bir devlet mdahalesi ile birtakm iyiletirmelerin gerekletirilebildii bir anlay olarak biimlenmitir. Bu balamda sosyal demokrasi kavram Keynesyen ekonomi politikalarnn etkisiyle kapitalizmin isel elikilerini, krizlerini amadaki roln, toplumsal tabanda sosyal refah devleti ilkeleri ile birlemesi sonucunda etkinlik kazanmtr. Kapitalizmin piyasa ekonomisi ierisindeki kat yorumu Keynesyen politikalar ile refah devleti anlaynn benimsenmesi ile yumuatlmtr. Buna gre devletin piyasalara mdahalesi artrlm, toplumda sosyal adalet yaygnlatrlmtr. Devlet hem piyasalarda dzenleyici roln artrm hem de cret politikalarn revize etmitir. Sosyal demokrasi anlay sosyal devlet anlaynn bu anlamda tamamlaycsdr. Heywood sosyal demokrasinin zelliklerini u ekilde sralamtr: Sosyal demokrasi, liberal-demokratik ilkeleri onaylar ve siyasal deiimin barl bir biimde ve anayasa erevesinde olabileceini ve olmas gerektiini kabul eder. Kapitalizm, zenginlik yaratmann tek gvenilir yolu olarak kabul edilir; bu yzden sosyalizm, nitelik bakmndan kapitalizmden farkl deildir. Kapitalizm, yine de zellikle bir zenginlik datm arac olarak ahlaki adan kusurlu grlr; kapitalizm yapsal eitsizlik ve yoksullukla ilikilidir. Kapitalist sistemin kusurlar, bir iktisadi ve sosyal mhendislik sreciyle devlet mdahalesi sayesinde giderilebilir; devlet kamusal veya mterek yararn koruyucusudur. Ulus-devlet, devletlerin kendi snrlar iinde iktisadi ve sosyal hayat dzenlemede nemli bir gce sahip olmalar anlamnda, siyasi ynetim iin anlaml bir birimdir (Heywood, 2007: 172-173). Sosyal demokrasi 20. yzyln ikinci yarsnda neoliberalizme karlk kendisini yeniden tanmlayarak zellikle kta Avrupasnda nemli kazanmlar elde etmitir. Ancak 21. yzyla girerken bu kazanmlar byk lde zayflamtr. Zira sosyal demokrasi zaman ierisinde deien toplumsal ve ekonomik koullar karsnda kendini yenileyememi, neoliberalizmin baskn politikalar ile de zayflamtr.
87
SYASETE LKN TEMEL SOSYOLOJK YAKLAIMLAR

Sosyolojinin siyasetle ilikisi balamnda devlet analizi merkezi bir role sahiptir. Bunun yan sra siyaset toplum ilikisi, toplumsal gruplarn siyasal davranlar, siyaset kurumunun ileyi mekanizmalar da genel anlamda sosyolojinin siyaset alan ierisinde sorunsallatrd temel kavramlar olarak karmza kmaktadr. Buna ilikin 4 temel sosyolojik yaklam bulunmaktadr. Bunlardan birincisi ilevselci yaklam, ikincisi oulcu yaklam, ncs elit teorisi, drdncs ise Marksistatmac yaklamdr. imdi srasyla bu yaklamlarn genel olarak siyasete ve devlet kurumuna ilikin yaklamlarn ele alacaz.
levselci Yaklam
levselci yaklam temelinde toplumdaki temel ihtiyalar meselesi zerinden toplumu deerlendirmektedir. Bu bakmdan devlet kurumu da toplumdaki ihtiyatan ortaya kmtr. Bu ihtiyalar ise srasyla unlardr: 1. Dzeni salamak: Devletin herhangi verili bir toplumda en nemli fonksiyonu toplumdaki dzeni salamaktr. Devlet dzenin salanmas ve korunmas iin gerektiinde meru bir otorite olarak g kullanabilme yetisine sahiptir (Bozkurt, 2006: 219). 2. Dier devletler iliki: Modern ve zellikle de kreselleen dnyada bir devletin dier devletlerle ilikisi son derece nemlidir. Ekonomik ilikiler beraberinde siyasal ilikileri de zorunlu klmaktadr. Dolaysyla ekonomik anlamalar, askeri anlamalar, diplomatik ilikiler ve hatta zorunlu hallerde savan kendisi bile dier devletlerle ilikinin bir sonucudur (Bozkurt, 2006: 219). 3. Sistemi ynlendirmek: Toplum karmak sosyal, ekonomik ve siyasal bir sistemdir. Dolaysyla devlet bu karmak sistemi ynlendirmekle ykmldr. Devletin ilevlerinden birisi de bu karmak yapda ortaya kan sorunlar zmektir (Bozkurt, 2006: 219).
oulcu Yaklam
Batl demokratik toplumlarda iktidarn dalmn ve gcn aklamaya alr. Klasik oulculuk ve elitist oulculuk olmak zere iki yaklam bulunmaktadr. Klasik oulcu yaklamn temel olarak Parsonsun ilevselci yaklam ile nemli benzerlikleri vardr. Parsonsun iktidarn toplumun btnnden kaynaklandn savunan klasik oulculuk yaklamnn temel zellikleri u ekilde sralanabilir: 1. Batl demokrasilerde hkmet, toplum yelerinin istekleri ve toplum karlar dorultusunda hareket eder. 2. A.B.D, ngiltere ve Fransa gibi lkelerdeki siyasal sistemlerin en gelikin sistemler olduklarn dnrler ve bu nedenle bu sistemlerin iktidar en etkin uygulama ve ynetme yolu olduunu dnmektedirler. 3. Gcn devlet araclyla uygulanmasnda baskc olmasndansa meru olmas tercih edilir; nk meru iktidarda toplumun o iktidar kabullenmesi ve ibirlii sz konusudur (Haralambos vd., 2004: 543). oulcu yaklama gre iki ya da daha fazla siyasi parti arasnda rekabet temsili hkmet iin gereklidir. Siyasi partiler parlamento ya da yerel lekteki edeerleri iin temsilcilerin seilmesine olanak tanyan organizasyonlardr (Haralambos vd., 2004: 543-545). Siyasi partiler, halkn desteini salamak suretiyle, devlet iktidarnn kontroln ele geirmeye veya srdrmeye alan ve bu suretle po-
88
Sosyolojiye Giri
litika belirleme ve belirlenen politikalar uygulama amacn gden, srekli ve istikrarl bir rgte sahip siyasi topluluklardr (Trkne, 2005: 254). oulcular demokratik toplumlarda siyasi partilerin temsili olmasnn nedenlerini u ekilde aklar: 1. Halk parti siyasetini dorudan etkiler, nk partiler iktidara gelebilmek ve ynetme hakk elde edebilmek iin parti programlarnda semenlerin isteklerini ve karlarn yanstmak zorundadr, 2. Mevcut partiler toplum kesimlerini yeterince temsil edemiyorsa, genellikle yeni bir parti ortaya kar, 3. Partiler semenlerine kar sorumludurlar, nk halkn isteklerini ve karlarn ihmal ettiinde iktidar yeniden kazanamazlar, 4. Partiler toplumda yalnzca bir kesime ait karlar temsil edemezler, iktidar olarak seilebilmek iin farkl toplumsal kesimlerin desteine ihtiya duyarlar (Haralambos vd., 2004: 544). Siyasal partiler modern toplumlarn ve devlet yaplarnn olmazsa olmaz siyasal aktr olmulardr. 19. yzylda ortaya kan siyasal partiler, 20. yzylda devlet ve toplum arasndaki iletiimi salayan birincil ge hline gelmilerdir (elebi, 2003: 191). Modern siyaset anlay siyasal partilerin yalnzca snrl toplumsal kesimlerin, kar gruplarnn ihtiyalarn ve karlarn temsil etmesini deil daha geni kesimleri temsil edebilir bir tavr almaya zorlamtr. Zira snrl bir toplumsal kesimin temsili olan partilerin, zellikle demokrasi geleneinin gelimi olduu lkelerde iktidar olma ans glemektedir. Bask gruplar, ortak menfaatler etrafnda birleen ve bunlar gerekletirmek iin siyasal otoriteler zerinde etki yapmaya alan rgtlenmi gruplar olarak tanmlanabilir (Kapani, 2007: 212). Bask gruplar kimi zaman kar gruplar olarak da tanmlanabilmektedir. Buradaki dikkat edilmesi gereken unsurun belli bir kar iin, ister maddi ister manevi herhangi bir siyasal otorite zerinde kurduu basknn nemli olduunu belirtmek gerekmektedir. Bask gruplarnn iktidar olma gibi bir hedefleri olmamakla birlikte, kendi karlar dorultusunda kazanmlar elde etmek iin siyasal partilere ya hkmetlere bask kurarlar. Bask gruplar genellikle geni kar gruplarn temsil etmezler, bunun yerine bir toplumdaki belirli bir grubun karlarn temsil etme amacn gderler (Haralambos vd., 2004: 545). Bask gruplarna rnek olarak sendikalar, meslek odalar ve birlikler, sivil toplum kurulular, iveren rgtleri ve kooperatifler gsterilebilir. Bu gruplar toplumda siyasal partilere, hkmetlere kendi karlar dorultusunda farkl biimlerde -sosyal kampanyalar, medya araclyla, uzman grleriyle, sivil itaatsizlik yntemleriyle vb.- bask unsuru oluturabilirler. Gnmzde bask gruplarnn zellikle katlmc demokrasi anlay ierisinde nemli bir rol olduunu belirtmek gerekmektedir. Trkiyede en etkin bask gruplarna rnek olarak Trkiye Sanayici ve adamlar Dernei (TSAD), Trkiye Odalar ve Borsalar Birlii (TOBB) gibi sanayi odalar, meslek birlikleri, TRK-, DSK ve HAK gibi sendikalar gsterilebilir.
SIRA SZDE
Siyasal partiler ile bask gruplar arasndaki en belirgin fark nedir ve bask gruplarnn SIRA SZDE rneklerini nasl oaltmak mmkndr?
D Elit TeorisiN E L M
DNELM S O R U
Elit teorisi en genel ifadeyle kk ve elit bir sekinler grubunun toplumu ynettii dncesine dayanmaktadr. Wifredo Pareto ve Gaetano Mosca tarafndan geS O R U litirilen bir siyaset teorisidir. Moscaya gre btn toplumlar ynetici ve ynetilen
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
89
snf olmak zere ikiye ayrlr. Ynetici snf aznlkta, ynetilen snf ise ounluktadr. Ancak ynetici snf stn yeteneklere sahip, toplum iinde etkinlik kazanan sekin kiilerden olumaktadr. Bu nedenle de ynetici vasfna sahiptirler. Ynetici snf kitleleri hkm altnda tutmak iin bask, inandrma, hile ve iddet kullanabilir. Ancak ynetici snfn ynetilen snf zerinde mutlak hakimiyeti sz konusu olamaz. Ynetici snftan gelecek itirazlara kar ak ve buna gre bu itirazlardan ve taleplerden bamsz da hareket edemez (Kapani, 2007: 124-125). Paretonun elit teorisi aslnda Moscann ynetici ve ynetilen snf kavramsallatrmasndan hareketle ortaya kartlmtr. Buna gre Pareto toplumda insan etkinliklerinin derecelendirildiini ve en st dzeyde dereceye sahip olanlarn da elitler olduunu ileri srmektedir. Toplumda da elit olanlar ve elit olmayanlar ayrm yapmaktadr. Elit snf iinde ise yine iki ayr grup bulunmaktadr: Ynetici elitler ve ynetici olmayan elitler. Ynetici elit, toplumun ynetiminde dorudan SIRA SZDE doruya veya dolayl olarak nemli bir rol oynayan, siyasal iktidar zerinde etki sahibi olan kiilerden meydana gelir (Kapani, 2007: 127-128). Ynetici elitler iinde askeri elit, dini elit, iadamlar eliti, aydnlar eliti zaman zaman ynetici elitlerin DNELM iktidarna etki etme gcne sahip olabilirler. Ynetici olmayan elitler ise siyasal iktidar ierisinde yer almayan elitlerdir. S O bulunmaktadr. C. Wright Millsin klasik elit teorilerinden farkl bir elit teorisi R U ktidar Sekinleri adl almasnda Mills, iktidar elitlerinin stratejik kumanda mevkilerini igal edenlerden olutuunu vurgulamaktadr. AmerikaABirleik DevDKK T letlerinin sekinlerini analiz eden Mills ayr sekin belirler: siyasal elitler, askeri elitler ve byk irket yneticileri olan elitler (Kapani, 2007: 137). Bu elit gruSIRA SZDE bu homojen bir elit grubu olutururken ayn zamanda iktidar da paylamaktadrlar. Bir sacaya nitelii bulunan iktidar elitlerinin yneticileri arasnda sk bir ba, dayanma ve kar birlii bulunmaktadr ve dolaysyla bir arada iktidar geAMALARIMIZ nini meydana getirmektedir (Vergin, 2004: 123). ktidar sekinleri hakkndaki klasik bir alma olan Wright Millsin ktidar Sekinleri K T A P (1974) adl kitabna detayl aklamalar ve tartmalar iin baknz.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Marksist-atmac Yaklam
TELEVZYON
TELEVZYON
atmac yaklamda devletin ilevleri ya da sekinci teorinin aksine retim aralarnn kimin elinde bulunduuna gre belirlenen bir siyaset analizi vardr. Marx toplumdaki temel atmann snfsal bir atma olduunu dnmektedir. Snfsal NTERNET atma ise kapitalist toplumlarda grlmektedir. Marksist yaklam, iktidar sahipleri ile iktidar sahibi olmayanlar arasnda farkl karlar olduunu ve bu farkllklarn toplumda bir atmaya neden olduunu ileri srmektedir. Bu yaklama gre iktidarn kayna temel olarak ekonomik kaynakldr. Marxa gre iktidar toplumda ekonomik kontrol elinde bulunduranlarda younlamtr. ktidarn kayna ekonomik altyapda bulunmaktadr: 1. Btn snfl toplumlarda retim aralar ynetici snf tarafndan sahiplenilmitir ve kontrol edilmektedir. retim aralarnn sahiplii egemenliin temelini oluturmaktadr. Bu nedenle iktidarn insanlara yeniden dnnn tek yolu retim aralarnn kolektif olarak sahiplenilmesidir. 2. Komnist bir toplumda retim aralar bireysel olarak deil de kolektif olarak sahiplenilecei iin g tm halk arasnda daha eit bir ekilde datlacaktr (Haralambos vd., 2004: 555). retim aralarna sahip olan toplumdaki dier toplumsal gruplara gre kk
NTERNET
90
Sosyolojiye Giri
aznlk, dierlerini smren egemen snf konumuna gelir. Marksizme gre, devlet bu egemen snfn elindeki basit bir aratan baka bir ey deildir. Toplumun ve siyasal rejimin tm kurumlar, bu egemenliin devamn salamaya, yani egemen snfn ayrcalklarn korumaya yneliktir. Aile, din, ahlak, hukuk, egemen ideoloji vb. hep bu egemenliin srmesini gvence altna alan st yap kurumlardr. Marxa gre siyasal iktidar, ekonomik iktidarn yansmasndan baka bir ey olamaz (Klal, 1993: 91).
KRESELLEME, ULUS-DEVLET VE AVRUPA BRL

Kreselleme olgusu tm dnyada ekonomik, kltrel alanlarda son derece nemli etkileri olan bir sretir. Kreselleme toplumlarn ekonomik, kltrel boyutlarn etkiledii kadar siyaset alann da etkilemektedir. zellikle iletiim teknolojilerindeki yaanan olaanst gelimeler post-endstriyel toplum yaplarnn ortaya kmasna neden olmutur. Dolaysyla ulus-devletlerin de bu sreten etkilendii, klasik ulus-devlet tanmlamalarndaki snrlarnn ald bir dnemde yaamaktayz. Kreselleen ekonomi ulusal erevede ileyen piyasalarn snrlarn aarak, ulus tesi yeni biimler kazanmtr. Artk her trl gelime ister ekonomik ister kltrel, ister siyasal olsun, kresel lekte etkilere yol amaktadr. Dnyann herhangi bir yerinde balayan ekonomik kriz tm dnyay etkileyebilmekte, herhangi bir kltrel e hzla yaygnlaabilmekte, bir terr saldrs tm dnyada snrlar deitirebilecek kadar nemli siyasal ve toplumsal sonulara neden olabilmektedir. te bylesine bir ortamda ulus-devletlerin, milliyetiliklerin sorguland, tanmlarnn yeniden gzden geirildii bir sre ierisinde olduumuzu syleyebiliriz. te yandan ulus-devlet snrlarn Avrupa Birlii benzeri farkl ekonomik, kltrel ve siyasal birliklere amaktadr. Avrupa Birlii Kta Avrupasnda ekonomik gerekelerle ortaya kan bir birlikten siyasal ve kltrel bir birliktelie doru yol almaktadr. Avrupa Birlii esas itibariyle Avrupa Ekonomik Topluluu olarak ortaya ktnda yalnzca ekonomik anlamda bir ortak pazar yaratma ideali, ekonomiyi iyiletirme anlayna dayanmaktayken gnmzde salt ekonomi alann aan, ortak para birimi, ortak anayasa, kimlik, kltr meseleleri gibi ulus-devlet snrlarn aan, Avrupa uluslarnn tek at altnda birleme idealini tayan rasyonel bir rgtlenme biimine dnmtr. Dolaysyla Avrupa Birlii 21. yzyln dnyasnda siyasal, ekonomik ve kltrel bakmlardan en nemli oluumlardan birisidir. Trkiye aday lke olarak, Avrupa Birliinin bir paras olabilmek iin gerekli dzenlemelerin yapld bir ulus-devlet olarak deerlendirilmelidir. Kresel lekte snrlarn yeniden biimlendirildii dnyada, ekonomik, siyasal ve kltrel olarak gelimenin tm dinamiklerini tayan Trkiye de gerekli dzenlemelerin sonucunda Avrupa Birlii ierisinden hak ettii pozisyonu zaman ierisinde alacak aday konumunda bulunmaktadr.
Resim 4.2
91
zet
A M A
Siyaset, siyaset bilimi, siyaset sosyolojisinin temel alma alanlarn ve kavramlarn deerlendirmek. Siyaset lke, devlet ve insan ynetimi olarak tanmlanmaktadr. Siyaset bilimi siyasal otorite ile ilgili kurumlarn ve bu kurumlarn olumasnda ve ilemesinde rol oynayan davranlarn bilimidir. Siyaset sosyolojisi siyasal otoritenin kurumsal bir biimde dzenlenmesini, siyasal otoritenin ilevlerini ve siyasal dzenin sosyal gelimeler sonucu dnmn inceleyen sosyolojin bir alt disiplinidir. Siyaset bilimi daha ok ynetim aygtlar, kamu ynetimi mekanizmalar ile seimler, kamuoyu, bask gruplar ve siyasal davranla ilgilenirken, siyaset sosyolojisi ise siyasal olgularn sosyolojik analizi ve daha ok siyaset, toplumsal yaplar, ideolojiler ve kltr arasndaki karlkl ilikilerle ilgilenmektedir. ktidar, otorite, meruiyet kavramlarn ayrt edebilmek. ktidar kavram bir kiinin ya da bir grubun dierlerinin kar koymalar durumunda bile kontrol etmesini ifade eden toplumsal ilikidir. Otorite ise siyasal anlamda hkmetin meru g kullanmdr ya da daha genel anlamyla itaat yoluyla istikrarn salanabildii hiyerarik bir ilikidir. Meruiyet ise bir hkmetin otoritesine boyun eenlerin buna rza gstermeleridir.
A M A
Otorite tiplerini sralayabilmek. Weber 3 adet otorite tipi belirlemitir. Bunlardan ilki toplumdaki meruiyetini geleneklerden, greneklerden ve inanlardan alan geleneksel otorite, ikincisi meruiyetini liderin olaanst olduuna inanlan niteliklerinden kaynaklanan karizmatik otorite ve son olarak rasyonel akln belirledii yasalarla yetkileri snrlandrlm yasalaklc otoritedir. Laiklik, devlet, demokrasi, ideoloji kavramlarn aklayabilmek. Laiklik farkl dinden ve inantan insanlarn, eit koullarla ayn kurallara uymak durumunda bulunduklar, dinsel ve inansal anlamda hi kimseye dinsel ayrcalk ve stnlk tannmad bir toplum dzenini ifade etmektedir. Devlet belirli bir toprak paras zerinde egemen olan, yasal sisteme dayanan ve siyasetini yrtmek iin askeri g kullanma yetenei bulunan siyasal bir aratr. Demokrasi halkn kendi kendisini ynetmesinin tesinde siyasal eitlii salayan, bamszlk ve zgrl koruyan, ortak karlar savunan, vatandalarn ihtiyalarn karlayan, kiilerin ahlaki geliimini destekleyen ve herkesin karn gzeten etkili kararlar almaya olanak tanyan bir siyasal sistem olarak deerlendirilmektedir. deoloji bir inanlar, normlar ve deerler btndr ve olmas gerekeni, ideal sosyo-politik dzen modelini ierir.
A M A
AM A
92
Sosyolojiye Giri
A M A
Farkl ideolojiler arasndaki temel ayrmlar saptayabilmek. Liberalizm bireyin, zgrln, akln, adaletin, hogrnn ve farklln n plana alnd ve bu anlamda bireysel hak ve zgrlklerin korunmasnn esas olduu, devletin bu erevede snrlandrld ve dzenleyici olduu bir ideolojidir. Muhafazakrlk varolan toplumsal, ekonomik, siyasal ve kltrel ortamn korunmasn temel alan dnce sistemidir. Sosyalizm retim aralar ve dalmnda kolektif mlkiyete dayal ya da devlet mlkiyetine dayal bir iktisadi ve siyasal sistemdir. Faizm liberalizmin eit frsat, sosyalizmin snflarn eitlik ideallerine, modernizme ve ortaya kard siyasal dzenlere kar bir isyan olarak ortaya kmtr. Neoliberalizm serbest piyasa ekonomisinin kuralsz ileyiine olanak salayan, devletin kltld, devletin mdahalesinin neredeyse ortadan kaldrld yeni saa ait bir ideolojidir. Sosyal demokrasi sosyalizm ile liberal deerlerin harmanland, devletin greli olarak mdahalesinin mmkn olduu, sosyal refah devlet anlaynn egemen olduu, sosyal adaletin nemsendii bir ideolojidir.
A M A
Siyaset sosyolojisinin temel teorik yaklamlarn deerlendirebilmek. levselci yaklamn en temel vurgusu devlete olan ihtiyatr ve bu anlamda devletin dzeni salamak, dier devletlerle iliki kurmak ve siyasal-toplumsal sistemi srdrmek gibi temel ilevleri sz konusudur. oulcu yaklam klasik oulculuk ve sekinci oulcu olmak zere ikiye ayrlr. Klasik oulcu yaklama gre hkmet toplumun istekleri ve karlar dorultusunda hareket eder, gcn baskc olmasndan ok meru olmas tercih edilmektedir. Bu yaklama gre siyasal partiler temsili hkmetler iin gerekli organizasyonlardr. Elit teorisine gre toplum bir elitler grubunca ynetilmelidir. Toplumlar bu anlamda ynetici ve ynetilen snf, elit olan ve olmayan olarak ikiye ayrlr. Yneten snf ayn zaman da sekin snftr. Marksist-atmac yaklama gre toplumdaki genel atmann kaynann snfsal atmadr ve bu atma kapitalist toplumlarda grlmektedir. Bu atma iktidar sahipleri ile iktidar sahibi olmayanlar arasnda grlmektedir. ktidarn kayna da ekonomik kaynakldr, yani retim aralarna sahip olanlar ayn zamanda iktidarn da sahibi olmaktadrlar.
93
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi siyasetin tanm ierisinde yer alan zelliklerden biri deildir? a. Kamusal hayat olarak siyaset b. Uzlama ve uyum/atma olarak siyaset c. Hkmet etme sanat olarak siyaset d. Gcn ve kaynaklarn datm olarak siyaset e. Bireysel rekabet alan olarak siyaset 2. Aadakilerden hangisi iktidar kavram ile belirtilen zelliklerinden biri deildir? a. ktidar siyasal alana ilikin bir kavramdr. b. ktidar bir toplumsal iliki deildir. c. Bakalarn etkileme ve kontrol edebilme yeteneidir. d. Bireylerin/gruplarn kendi dncelerini ve karlarn bakalarna kabul ettirebilme iradesidir. e. ktidar gerektiinde zor kullanmn ierebilir. 3. Aadakilerden hangisi karizmatik otoriteye rnek olarak gsterilebilecek liderlerden biri deildir? a. Atatrk b. Napolyon c. Vahdettin d. Gandhi e. Obama 4. Aadakilerden hangisi Eagletonun varolan ideoloji tanmlarndan biri deildir? a. Bir egemen siyasi iktidar merulatrmaya yarayan fikirler b. Bilinli toplumsal aktrlerin kendi dnyalarna anlam verdikleri ortam c. inde, bireylerin, toplumsal yapyla olan ilikilerini yaadklar vazgeilmez ortam d. Toplumsal yaamn doal gereklie dntrld sre e. Banaz bir dnce sistemi 5. Aadakilerden hangisi liberalizmin deer ve inan sisteminde yer almaz? a. zgrlk b. Birey c. Hogr d. Bask e. Akl 6. Muhafazakrlk ideolojisine ilikin aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Modern dnem ideolojisi deildir. b. Aydnlanma dncesine ve bu dncenin neden olduu akla kar kar. c. Tepkiselci ve gelenekselcidir. d. Modern toplum ncesindeki gelenekleri, deerleri savunur. e. Eitlik, zgrlk ve halk egemenliine kar kar. 7. Aadakilerden hangisi ilevselci yaklamn devletin ilevlerine ilikin dncesi ile elimektedir? a. Toplumsal dzeni salama ilevi b. Gerektiinde meru bir otorite olarak g kullanabilme c. Devletin ilevlerini ortadan kaldrmak d. Dier devletlerle iliki e. Karmak toplumsal sistemi ynlendirmek 8. Aadakilerden hangisi Trkiyedeki bask gruplarndan biri deildir? a. TRK- b. TSAD c. TOBB d. TEMA VAKFI e. DSK 9. Elit teorisi ile ilgili olarak aadakilerden hangisi sylenemez? a. Pareto ynetici ve ynetici olmayan elitler ayrm yapmaktadr. b. Elitler toplumda ayrcalkl bir konuma sahip deildir. c. Moscaya gre toplum ynetici ve ynetici olmayan sekinler olmak zere ikiye ayrlr. d. Mills askeri elitler, siyasal elitler ve byk irket yneticileri olan elitler olmak zere elit grubu belirlemitir. e. Elitler toplumun ynetiminde ve siyasal iktidar zerinde etki etme gcne sahiptir. 10. Marksist- atmac yaklama gre aadakilerden hangisi sylenemez? a. Marksist- atmac yaklama gre retim aralarnn kimin elinde olduu nemlidir. b. Snfsal atma kapitalist toplumlarda grlr. c. ktidarn kayna ekonomik temellidir. d. Siyasal iktidar ekonomik iktidarn yansmasdr. e. ktidar sahipleri ile iktidar sahibi olmayanlar arasnda atma yoktur.
94
Sosyolojiye Giri
Yaamn inden
Kitap zeti - Hayvan iftlii ngiliz yazar George Orvellin yazd bu eser, bir hayvan iftliindeki iktidar mcadelesini anlatyor: iflikteki byk Domuz, dier hayvanlar gizlice toplayp, bir takm vaatlerle, onlar mevcut ynetime kar birlikte hareket etmeye aryor. Byk Domuzun yannda, bir de (yazarn ifadesine gre) karay ak, ak kara gsterebilecek kadar ikna kbiliyeti yksek, gen bir domuz bulunuyor...Hayvanlar ikna ediliyor ve domuzlar ynetimi ele geiriyor... Yeni ynetimin ilk ii, nceki ynetimin izlerini yok etmek oluyor, eskiye ait ne varsa, hepsi imha ediliyor.Yeni iktidar, bir takm ilkeler belirliyor, bu ilkeler bir duvara byk harflerle yazlyor: Hi bir hayvan yatakta yatmayacaktr. Hi bir hayvan alkol imeyecektir. Hi bir hayvan, dier bir hayvan ldrmeyecektir. Btn hayvanlar eittir... Yeni ynetimle, dier hayvanlar arasndaki ilk ihtilaf, inek stlerinin ne olaca, nerede kullanlaca konusu oluyor. Byk domuz: Siz st brakn diyerek, hayvanlar almaya gnderiyor... Hayvanlar akam dndklerinde stn ortadan kaybolduunu gryorlar... Daha sonra, bu stlerin, domuzlarn arpa ezmesiyle yaplan yemeklerine kartrld anlalyor... iftlikte elmalar olmaya balayp ta, rzgar sebebiyle yere dkldnde, btn hayvanlar, eskiden olduu gibi, bunlarn taksim edileceini dnyor. Fakat btn elmalar domuzlara mahsus olmak zere toplanp kaldrlyor... Domuzlar bu durumu yle izah ediyor: Aslnda biz st ve elma sevmeyiz, ancak ilmi tetkikler, st ve elmann domuzlarn shhati iin gerekli olduunu gsteriyor. Bizim sihatimiz bozulursa, ifliin ynetimi bozulur, herhalde bunu istemezsiniz... Byk domuz, bir gn, yksek bir yere karak; Bundan sonra toplantlar kaldrlmtr, ifliin btn meseleleri, benim bakanlk edeceim domuzlar komitesinde halledilecektir, bu komite gizli toplanacak, alnan kararlar daha sonra size tebli edilecektir. Diye ald son karar hayvanlara ilan ediyor... Bu duruma itiraz etmek isteyenler olsa bile, koyunlarn hep bir azdan: sen en iyisini bilirsin diye barmalar zerine, bu dncelerinden vazgeiyorlar... Aradan gnler geiyor. Domuzlar, birdenbire iftlik evine tanp yerleiyorlar ve bundan sonra yataklarda yatmaya balyorlar. Bu durum, dier hayvanlar tarafndan duyulunca, hayvanlar duvara yazlan ilkelerden: Hi bir hayvan yatakta yatmayacaktr ilkesini hatrlayp hayrete kaplyorlar. Hep beraber duvarn yanna gidiyorlar, ancak duvarda: Hi bir hayvan arafl yatakta yatmayacaktr yazsn gryorlar, hepsi, bu ilkeyi yanl hatrladklarn dnyor, bu ilkenin sonradan deitirilmi olduunu anlayamyorlar... K aylarnda iflikte ktlk bagsteriyor. Buday azalyor, patatesler souktan donuyor ve yenilemeyecek hale geliyor. Alktan dolay lmler ba-gsteriyor. Byk domuz, bu haberlerin iftlik dnda yaylmasn nlemek iin nlemler alyor, iflie gelen ziyaretilere, erzak depolarnn dolu olduunu sylyor ve onlara, zerini buday ve yiyecekle rttrd kum ynlarn erzak diye gsteriyor... Byk domuz, ald bir kararla, tavuklarn yumurtalarnn iftlik dnda satlacan, tavuklarn kulukaya yatmalarn yasakladn ilan ediyor, buna kar kan tavuklar, yetitirdii kpeklere ldrtyor... Bunun zerine hayvanlar; hibir hayvan dier bir hayvan ldrmeyecektir ilkesini hatrlyorlar. Hemen bu ilkelerin yazl bulunduu duvarn yanna gidiyorlar. Ancak duvarda: Hi bir hayvan dier bir hayvan bir sebep olmadan ldrmeyecektir yazldn gryorlar, bu ilkeyi de yanl ezberlemi olduklarn dnyorlar!. Byk domuz, iftlik ierisindeki hayvanlar arasnda: liderimiz,Hayvanlar babas, Koyunlar hmisi, Yavru hayvanlarn dostu gibi stn sfatlarla anlyor ve her trl gzellikler ona atfedilmeye balanyor; mesala: genellikle tavuklar, liderimiz sayesinde alt gnde be yumurta yumurtladm, havuzdan su ien inekler: liderimiz sayesinde bu suyun tad ne kadar gzelmi diyorlar... Birgn iftlie dardan saldrlar oluyor... Yabanc hayvanlar iftlie giriyor, iki sene gibi uzun bir zaman ierisinde btn hayvanlarn byk gayretleri sonucu yaptklar ve byk domuzun adnn verildii Yel Deirmenini ykp harap ediyorlar. iftlikteki btn hayvanlar yaralanyor, bazlar lyor... Bir mddet sonra bir tfek sesi duyuluyor. Ar yaral bir hayvan yanndaki bir domuza: Neden tfek atlyor diye soruyor. Domuz: Zaferimizi kutlamak iincevabn veriyor. Yaral hayvan; Hangi zafer diye hayret ediyor. Domuz; Ne demek hangi zafer, dman topraklarmzdan kovmadk m diyor. Ama iki yl uratmz deirmeni yok ettiler karln veriyor... Domuz: Ne nemi var,
95

bir deirmen daha yaparz, istersek daha fazla yaparz, yapm olduumuz muazzam ileri takdir etmiyorsun, imdi u bastn topraklar dman igalindeydi, ama liderimiz sayesinde her karn geri aldk diyor... Biraz sonra Byk Domuz, kendisine takt bir ka madalya ve nianla kp btn hayvanlar, elde ettikleri zaferden dolay kutluyor, tebrik ediyor... Hayvanlarn hepsi byk zafer kazandklarna bylece inanm oluyorlar... Bir gece iftlikte bir grlt oluyor, hayvanlar ahrdan frlayp kouyorlar... iftlik ilkelerinin yazl olduu duvarn dibinde krlp paralanm bir merdiven gryorlar, domuzlardan birinin orada sersem sersem dolatn, yannda bir fener, bir boya kutusu ve bir de fra olduunu farkediyorlar. Hayvanlar duvara baktklarnda, duvardaki ilkelerden birinin daha kendi ezberledikleri gibi olmadn fark ediyorlar!? Byk Domuz, ald son kararla; arpalarn bundan sonra sadece domuzlara tahsis edileceini ve gazdan tasarruf etmek iin ahrlardaki fenerlerin kaldrlacan, hi bir domuzun iflikteki ilerle uramayp, sadece ynetimle ilgileneceini, domuzlardan baka, hibir hayvann ynetim ilerine karamayacan, domuzlarn dndaki btn hayvanlarn Austos aynda pazar gnleri dahi alacan, almayann yiyeceinin yarya ineceini ilan ediyor. Hayvanlar, Btn hayvanlar eittir ilkesini hatrlayp, bu nasl eitlik diye kendi kendilerine sylenmeye balyorlar. Hemen, ilkelerin yazl olduu duvarn yanna gidiyorlar, duvardaki yazlarn deitirilmi olduunu, ilk defa, fark ediyorlar, duvardaki btn yazlar silinmi, sadece yle yazyor: Btn hayvanlar eittir fakat baz hayvanlar tekilerden daha fazla eittir. Kaynak: http://www.akademi.nl/sayi7/kitap.htm (Eriim tarihi: 20 Mays 2009) 1. e 2. b 3. c 4. e 5. d 6. a 7. c 8. d 9. b 10. e Yantnz yanlsa Siyaset Sosyolojisine likin Temel Kavramlar konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Siyaset Sosyolojisine likin Temel Kavramlar konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Siyaset Sosyolojisine likin Temel Kavramlar konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa deoloji konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa deoloji konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa deoloji konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Siyasete likin Temel Sosyolojik Yaklamlar konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Siyasete likin Temel Sosyolojik Yaklamlar konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Siyasete likin Temel Sosyolojik Yaklamlar konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Siyasete likin Temel Sosyolojik Yaklamlar konusunu gzden geiriniz.
96
Sosyolojiye Giri

Sra Sizde 1 Siyaset genel olarak lke, devlet ve insan ynetimi ile snrl iken, siyaset bilimi siyasal otorite ile ilgili kurumlarn ve bu kurumlarn olumasnda ve ilemesinde rol oynayan davranlar inceleyen bir bilim olarak karmza kmaktadr. Siyaset sosyolojisi ise siyasal otoritenin kurumsal bir biimde dzenlenmesini, siyasal otoritenin ilevlerini ve siyasal dzenin sosyal gelimeler sonucu dnmn inceleyen sosyolojin bir alt disiplinidir. Siyaset bilimi daha ok ynetim aygtlar, kamu ynetimi mekanizmalar ile seimler, kamuoyu, bask gruplar ve siyasal davranla ilgilenirken, siyaset sosyolojisi ise siyasal olgularn sosyolojik analizi ve daha ok siyaset, toplumsal yaplar, ideolojiler ve kltr arasndaki karlkl ilikilerle ilgilenmektedir. Sra Sizde 2 Geleneksel otorite tipi iin Avrupa monarilerinde grlen krallar, kralieler, Osmanl dnemindeki padiahlar rnek gsterilebilir. Gnmzde baz Avrupa lkelerinde, rnein ngilterede kralienin siyasal srete herhangi bir etkinlik alan olmamasna karn sembolik dzeyde geleneksel otoritesi ve meruiyeti halk nezdinde srmektedir. Karizmatik otorite tipine ise olumlu ve olumsuz rnekler vermek mmkndr. Atatrk, Gandhi, Martin Luther King gibi liderler rnek gsterilebilir. Yasal-aklc otorite tipine ise gnmz demokrasilerinde meru ve yasal yollardan iktidar olabilen herkes rnek gsterilebilir. Sra Sizde 3 Otoriter devlet ile totaliter devlet arasndaki en temel ayrm totaliter devlet ynetimlerinde her trl zgrln kstlanm olmas ve toplumun her alannda tam anlamyla bir bask ve denetimin egemen olmasdr. Sra Sizde 4 Katlmc demokrasi nfusun greli olarak daha az olduu toplumlarda her bir yurttan demokratik haklarn kullanabildii ve dorudan ynetimde etkin olabildii bir demokrasi biimi iken, temsili demokrasi yurttalarn ynetim hakkn toplumun setii insanlar tarafndan temsil edildii demokratik anlaytr. lkinde dorudan katlm esas iken ikincisinde temsil hakknn temsilcilere devredilmesi sz konusudur. Sra Sizde 5 Trkiyede muhafazakrlk olgusu son dnemde siyasal ve kltrel alanda grnr ve tartl hale gelmitir. erif Madinle yaplan bir syleide bir kavram olarak szn ettii mahalle basks toplumda muhafazakrlar tarafndan tekiletirilen gruplarn bask altnda olduunu ifade etmeye alan bir aklamadr. Muhafazakrlk ve mahalle basks ilikisini ele alan yakn dnemde yaplm bir aratrma olan Trkiyede Farkl Olmak: Din ve Muhafazakrlk Ekseninde tekiletirilenler adl almaya gz atnz. Sra Sizde 6 Siyasal partiler gnmzn ada demokrasilerinde halkn farkl ideolojik pozisyonlarnn temsil edildii siyasal temsil organlar iken, bask gruplar farkl kar gruplarnn sivil inisiyatif nosyonu ile bir araya geldii ve siyasal iktidarlar zerinde etki edebilme potansiyeli tayan gruplar olarak karmza kmaktadr. Trkiyede farkl trde bask gruplar bulunmaktadr. Farkl kar gruplarnn, siyasal ve toplumsal oluumlarn temsil edildii bask gruplarnn byk blmn sivil toplum kurulular oluturmaktadr. Farkl toplumsal aratrma merkezleri, dnce kurulular, evreci gruplar, eitim dernekleri bask gruplar iinde bu anlamda deerlendirilebilir.
97

Aron, R. (2000). Sosyolojik Dncenin Evreleri, (4. Basm), ev. Korkmaz Alemdar, Ankara: Bilgi Yaynevi. Berktay, F. (2008). Liberalizm: Tek Bir Teorik Pozisyon ndirgemesi Olanaksz Bir deoloji, Modern Siyasal deolojiler iinde, Der. H. Birsen rs, (2. Basm), stanbul: stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar. Toprak, B. (2009). Trkiyede Farkl Olmak: Din ve Muhafazakrlk Ekseninde tekiletirilenler, stanbul: Metis Yaynlar Bozkurt, V. (2006). Deien Dnyada Sosyoloji, Temeller, Kavramlar, Kurumlar, Bursa: Ekin Kitabevi. elebi, A. (2003). Toplum ve Siyaset, Sosyolojiye Giri iinde, Der. hsan Sezal (2. Basm), Ankara: Mart Kitap ve Yaynevi. ubuku, S.U. (2008). Sosyal Demokrasi: Melez Bir Politik Gelenek, Modern Siyasal deolojiler iinde, Der. H. Birsen rs, (2. Basm), stanbul: stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar. Deliba, K., Yiit, E. (2005). Siyaset Kurumu, Kurumlara Sosyolojik Bak iinde, Ed. Sevin Gl, stanbul: Birey Yaynclk. Daver, B. (1993). Siyaset Bilimine Giri, (5. Basm), Ankara: Siyasal Kitabevi. Duverger, M. (2002). Sosyal Bilimlere Giri, (6. Basm), ev. nsal Oskay, Ankara: Bilgi Yaynevi. Eagleton, T. (2005). deoloji, (2. Basm), ev. Muttalip zcan, stanbul: Ayrnt Yaynlar. Giddens, A. (2001). Siyaset, Sosyoloji ve Toplumsal Teori, (2. Basm), ev. Tuncay Birkan, stanbul: Metis Yaynlar. Giddens, A. (2005). Sosyoloji, (2. Basm), Yay. Haz. Cemal Gzel, Ankara: Ayra Yaynlar. Gler, E. Z. (2008). Muhafazakrlk: Kadim Gelenein Savunusundan Faydacla, Modern Siyasal deolojiler iinde, Der. H. Birsen rs, 2. Bask, stanbul: stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar. Haralambos, M., Holborn, M., Heald, R. (2004). Sociology: Themes and Perspectives, (6th Edition), London: HarperCollins Publishers. Heywood, A. (2007). Siyasi deolojiler, Ankara: Adres Yaynlar. Kapani, M. (2007). Politika Bilimine Giri, (20. Basm), Ankara: Bilgi Yaynevi. Klal, A.T. (1993). Siyasal atma ve Uzlama, (2. Basm), Ankara: mge Kitabevi. Klal, A. T. (2000). Siyaset Bilimi, (8. Basm), Ankara: mge Kitabevi. Mardin, . (2005). Trkiyede Din ve Siyaset, (11. Basm), stanbul: letiim Yaynlar. Marshall, G. (1999). Sosyoloji Szl, ev. Osman Aknhay, Derya Kmrc, Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar. Mills, W. (1974). ktidar Sekinleri, ev. nsal Oskay, Ankara: Bilgi Yaynevi. Nisbet, R. A. (2007). Muhafazakrlk: D ve Gerek, Ankara: Kadim Yaynlar. rs, H. B. (2008a). deoloji: Karmak Dnyay Anlalr Klmak, Modern Siyasal deolojiler iinde, Der. H. Birsen rs, (2. Basm), stanbul: stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar. rs, H. B. (2008b). Faizm: Modernitenin Karanlk Yz, Modern Siyasal deolojiler iinde, Der. H. Birsen rs, (2. Basm), stanbul: stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar. zkalp, E. (1998) Sosyolojiye Giri, (9. Basm), Eskiehir: T.C Anadolu niversitesi Eitim, Salk ve Bilimsel Aratrma almalar Vakf Yayn. No:140 Rosen, M., Wolff, J. (2006). Siyasal Dnce, ev. Sevda alkan & Hamit alkan, Ankara: Dost Kitabevi Yaynlar Sarbay, A.Y. (1998). Siyasal Sosyoloji, (4. Basm), stanbul: Der Yaynlar. Sennett, R. (2005). Otorite, (2. Basm), ev. Kamil Durand, stanbul: Ayrnt Yaynlar. Touraine, A. (2004). Demokrasi Nedir?, (4. Basm), ev. Olcay Kunal, stanbul: Yap Kredi Yaynlar. Trkne, M. (2005). Siyaset, (3. Basm), Ankara: Lotus Yaynevi. Vergin, N. (2004). Siyasetin Sosyolojisi, Kavramlar, Tanmlar, Yaklamlar, (3. Basm), stanbul: Balam Yaynclk. Yayla, A. (2004). Siyasi Dnceler Szl, (3. Basm), Ankara: Adres Yaynlar.
5
Amalarmz

SOSYOLOJYE GR
Bu niteyi tamamladktan sonra; inde yaadmz dnyadaki en nemli toplumsal kurumlardan biri olan kltr hakknda temel bilgileri aklayabilecek, Kltr eitlerinden alt kltr, kar kltr, kitle kltr, halk kltr ve popler kltr tanmlayabilecek, Klasik sosyolojik kuram iindeki farkl yaklamlar tarafndan kltrn nasl ele alndn aklayabilecek, ada eletirel yaklamlarn kltr nasl deerlendirdiini analiz edebilecek, Gnmzn toplumlarndaki kltrel etkileimi ve kltrel eitlilii deerlendirebilecek, Etnosantrizm, kltrel rlativizm, kltrel determinizm ve kltrel gecikme gibi kltr sosyolojisinin nemli kavramlarn tanmlayabilecek, Gnmzde toplumsal ve kltrel deimeyi aklamada anahtar olgu olan kresellemenin kltrel dzeyde nasl gerekletiini analiz edebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Kltr Kltr Endstrisi Kitle Kltr Popler Kltr Yksek Kltr Kltrel eitlilik Kltrel Etkileim Kltrel Rlativizm Etnosantrizm Kltrel Kreselleme
erik Haritas
GR KLTR NEDR? KLTR KAVRAMININ TARHSEL GELM KLTR ANLAMAK KLTR ETLER KLASK SOSYOLOJK KURAMDA KLTR ADA ELETREL YAKLAIMLARDA KLTR KLTRN DNAMKLER KLTREL ETLLK VE KLTREL ETKLEM ETNOSANTRZM? - KLTREL RLATVZM? KLTR VE KRESELLEME YA DA KLTREL KRESELLEME
Sosyolojiye Giri
Kltr ve Toplum
Kltr ve Toplum
GR
Kltr terimini gndelik yaamda ne kadar ok ve farkl ekillerde kullandmza hi dikkat ettiniz mi? ou zaman kltrl olmann erdemlerinden bahsederiz, zaman zaman bir tandmzdan ok kltrl bir kii diye sz ederiz. Bazen Anadolu kltr ya da Bat kltr zerine sohbet ederiz, bazen Mutfak kltr ya da Rak kltrnden dem vururuz. Kimi zaman Rock (mzik) kltr ya da Arabesk kltr olarak karmza kar kltr, kimi zaman da erkez kltr ya da Alevi kltr olarak. Kh Popler kltr hakknda tartrken buluruz kendimizi, kh tketim kltr hakknda. Bazen bir Kltr-Sanat festivalinde izlediimiz bir klasik mzik konseri, bazen de siyasal kltrmz hakknda konuuruz. rnekleri oaltmak mmkn. Ama sz uzatmamak iin gelin kltr ne kadar farkl ekillerde kullandmz anmsayalm ve birer kelime ile sralamaya alalm: iddet kltr, Amerikan kltr, slam kltr, Katolik kltr, halk kltr, elit kltr, kurum kltr, fakirlik kltr, lin kltr, kent kltr, futbol kltr, medya kltr, bar kltr, ky kltr, tuvalet kltr, dou kltr, demokrasi kltr, kitle kltr, yemek kltr, Avrupa kltr, hamam kltr, caz kltr, mahalle kltr, burjuva kltr, yerel kltr, milli/ulusal kltr, laik kltr, krsal kltr, evrensel kltr, alt kltr, modern kltr... Herhlde listeyi daha fazla uzatmaya gerek yok. Grdmz gibi, kltr teriminin hem gnlk yaamda hem de sosyologlar tarafndan akademik literatrde kullanm alan muazzam bir geniliktedir. Kltr, bir taraftan ok tandk ve bildik, bir taraftan da ele avuca gelmez bir olgudur.
KLTR NEDR?
Bundan dolay, kltr ksaca ve basite tanmlamak olduka zordur. Kltr zel olarak sosyolojinin, genel olarak sosyal bilimlerin en ilgin, tartmal, geni kullanml ve belirsiz kavramlarndan biri olagelmitir. nl Kltr SIRA SZDE Raymond kuramcs Williams (1921-1988), kltr terimine dair yz altm drt farkl tanm olduunu belirterek ngiliz dilindeki en karmak iki- kelimeden birisiolduunu belirtir. D NELM phesiz bu durum sadece ngiliz diline zg deildir, aksine birok dilde kltrn tanm ve anlamna ilikin bu karmaa ve belirsizlii youn olarak gzlemek S O R U mmkndr. Kltr olduka karmak bir olgudur ve kltr terimine ilikin yz altmA drt farkl taDKK T nm vardr.
SIRA SZDE SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
100
Sosyolojiye Giri
Peki, tm bu karmaa ve belirsizlie ramen kltr denince genel olarak ne anlamamz gerekiyor? Kavrama ilikin eitli yaklamlar ve ok sayda farkl tanm olduu hlde, Parekhin (2000: 184) kltr tanm bu aamada bizim iin yararldr: Kltr, tarih ierisinde yaratlan bir anlam ve nem sistemi, ya da baka bir deyile, bir grup insann bireysel ve toplu yaamlarn anlamada, dzenlemede ve yaplandrmada kullandklar bir inanlar ve adetler sistemidir. nsan yaamn anlamann ve dzenlemenin bir yoludur. Yazar, kltrmzn yaamlarmza tutarllk verdiini, bize dnyaya anlam vermemiz iin gereken kaynaklar saladn, deerleri ve ideallerinin bize ilham vererek ahlaki pusulamz eklinde yaamda bize rehberlik ettiini de ayrca vurgular. Dier taraftan, kltrn sanat, ayinleri, arklar, hikyeleri ve edebiyat bize nee verir, hayatlarmza renk ve gzellik katar; ahlaki ve ruhsal bilgelii bizi rahatlatarak yaamdaki kanlmaz trajedilerle baa kmamz salar (205). Trkiyede de sosyolojinin nc isimlerinden Ziya Gkalp kltr ve medeniyet arasnda bir ayrm yaparak kltr tanmlamtr. Ona gre kltr (hars) halkn ananelerinden, eilimlerinden, rflerinden, szl ve yazl edebiyatndan, estetik ve iktisadi rnlerinden oluur. Mmtaz Turhana gre de kltr, bir cemiyetin sahip olduu maddi ve manevi elerden oluan bir btndr (Akt, Bostanc, 2003:111). Bu aklamalar imdilik yol gsterici olsa da bu karmak olguyu tam olarak anlayabilmemiz iin yeterli deildir. Kltr anlayabilmek iin onunla ilgili farkl yaklamlar da bilmemiz gerekir. Ama ncelikle onun tarihsel geliimine bir gz atmamzda fayda var.
KLTR KAVRAMININ TARHSEL GELM

Kltr gibi, toplumsal dnyada bylesine nemli ama bir o kadar da karmak ve belirsiz olan terimlerin tarihsel geliimine bakmak bizler iin ok reticidir. Yine Williamsn (1982) eliinde kltr teriminin tarihsel geliimine baktmzda olduka ilgin bir durumla karlarz. nk on sekizinci yzyla kadar kltr teriminin ounlukla tarmla ilgili olduunu, topra slah etme ve rn yetitirme/ekme gibi anlamlara geldiini grrz. Dier bir deyile, bu dneme kadar kltrn, topluma dair kullanm yaygn deildir. Kavram, ounlukla tarmsal etkinliklere ynelik olarak ve yetitirme, ileme, terbiye etme (ya da dinsel tapnma) anlamnda kullanlmtr. te bugn kltr mantar derken, farknda olmadan kltrn yz yl ncesine uzanan ilk anlamyla kullanm oluyoruz. On yedinci yzyl sonunda toplumsal yaamdaki deiimlerle birlikte kltr teriminin anlam ve ierii deimeye balamtr. Kltrn, on sekizinci yzylda, toplumsal deer ve davran biimlerini ifade eden toplumsal alana dair bir anlama brnmesinde ise phesiz Aydnlanma dncesinin nemli bir rol vardr. Aydnlanma dnrlerinin, tpk bitkiler ve toprak gibi insanlarn ve toplumlarn da biimlendirilip ynlendirilebileceini ve ynlendirilmesi gerektii fikrine sahip olmalarndan dolay kltr terimi insan zihninin etkin olarak gelitirilmesi anlamn kazanmtr. Farkl bir ifadeyle, tarmsal etkinliklere ilikin olarak ve yetitirme, slah etme anlamnda kullanlmakta olan kltr terimi bu dnemle birlikte insan zihninin gelitirilmesi, gelime sreci, bu srecin aralar ve zihnin gelikin durumu gibi anlam katmanlarn ierecek bir anlam evrenine brnmtr. te on sekizinci yzyl itibaryla kltrn brnd bu anlam evreni, aada greceimiz gibi, gnmze kadar kltrn merkezi anlam katmanlarndan birini - kltrn klasik, estetik tanmn ya da yksek kltr olarak Kltr - oluturmutur. Yine bu dnemde antropolojinin gelimesiyle belirli bir halkn btn yaam biimi anlamnda yaygn olarak kullanlmaya balanmtr. Farkl bir ifadeyle, kavramn antropolojik ve geni sosyolojik kullanm, bir halkn ya da belirli bir toplumsal grubun btn bir yaam biimini ifade etmektedir.
Estetik: Felsefe iinde sanat ve gzellikle ilgilenen bir alt disiplindir ve sanat felsefesi ile yakndan ilikilidir. Genel olarak estetik terimi sanat ve gzelliki belirleyen genel ve evrensel ilkelerin belirlenmesi ile ilgilidir.
5. nite - Kltr ve Toplum
101
Kltr teriminin yzden fazla tanm olsa da genel olarak bu tanmlar grupta toplanabilir (Edles, 2002): 1. Kltrn estetik tanmlar ya da yksek kltr olarak kltr 2. Kltrn antropolojik tanmlar ya da btn bir yaam tarz olarak kltr 3. Paylalan anlam sistemleri olarak kltr
KLTR ANLAMAK
Kltr teriminin, Aydnlanma geleneinden insan zihninin etkin olarak gelitirilmesi vurgusunu barndran birinci gruba gre kltr estetik mkemmellik ile zdetir. Kltr eletirmeni Matthew Arnold (1822-1888), kltr, bizi en ok ilgilendiren tm konularda, dnyada sylenen ve dnlenlerinin en iyisi eklinde tanmlarken ite kltr estetik mkemmellik ile zdeletirmitir. Kltr, entelektel, sanatsal etkinlikler ve fikirlerle bir arada tutan bu yaklam, yksek kltr ve popler kltr ikiliini merkeze alarak kltr byk lde yksek kltr ile e anlaml grmektedir. Bu anlamyla kltr, bir toplumun ya da medeniyetin en iyi, en gzel ya da muhteem rnlerine ilikin isim olarak kullanlabilir. Klasik mzik, sanat ve edebiyat, bu gruba ilikin rnekler olarak sralanabilir. Ayn zamanda kltr, estetik ve entelektel duyarlla ilikin olarak sfat olarak da kullanlabilir. Kltrl olmak ya da ok kltrl bir adam derken ite kltr bu anlamyla sfat olarak kullanmaktayz. Ancak, kltrn yksek kltr ile zdeletirilmesi, onun dnda kalan dier kltrel biimleri aa kltr (ya da popler kltr) olarak yaftaladndan dolay kimi yaklamlar tarafndan sekinci bir bak as olarak deerlendirilmektedir (Edles, 2002; Jencks, 1993). Bu noktay popler kltr blmnde daha ayrntl olarak ele alacaz. Son olarak Jencksin (1993:9), kltrn medeniyet anlamndaki kullanmna da dikkat ektiini belirtmeliyiz. zellikle Alman entelektel geleneinde kltr ve medeniyet kavramlar arasnda bir ayrm yaplrken gnmzde kltr, medeniyeti de ierecek ekilde kullanlmaktadr. Kltrn yksek kltr ile zdeletirilmesi neden kimi yaklamlar tarafndan sekinciSIRA SZDE lik olarak deerlendirilmektedir?
D ELM Kltrn Antropolojik Tanmlar ya da BtnN Bir Yaam Tarz Olarak Kltr S R U Estetik mkemmellik olarak kltr tanmnn haricindeki ikinci Okltr tanm ise bir dnemin ya da bir halkn yaam biimi anlamnda betimleyici ve antropolojik bir tanmdr. Bu gruptaki tanmlar bir toplumsal grubun ya da halkn gndelik DKKAT yaamnda belirli anlamlar ve deerler reten yaam tarzlarna iaret eder. Ksaca bir grubun btn bir yaam tarz olarak grlebilecek bu tanma gre kltr, bir SIRA SZDE grubun yelerinin inandklar deerlerden, izledikleri normlardan ve yarattklar maddi eylerden oluur. Bundan dolay, yukarda grdmz ve sekinci ya da dar bir tanm olarak nitelenebilecek kltr tanmndan ayrarak, oul olarak AMALARIMIZ kltrlerden sz edebilmemize imkn verir. Kltrn antropolojik tanm, sosyal antropolojinin kurucusu olarak kabul edilen Edward Burnett Tylorun (1832-1917) 1871de yapm olduu, kltrn bilgi, K T A P inan, sanat, ahlak, yasa, gelenek ve toplumun yesi olarak insan tarafndan kazanlan dier yetenekleri ieren karmak bir btn eklindeki tanmna byk lde dayanr. Bu olduka geni tanm, kltrn gnlk yaamn Zzerinde deTELEV YON il, aksine yediden yetmie gnlk hayatmzn iinde olan ve nemli bir gesi
Kltrn Estetik Tanmlar ya da Yksek Kltr Olarak Kltr
SIRA SZDE
DNELM
Deer: Bir toplumunR U S O ya da toplumsal grubun varln devam ettirebilmek iin yelerinin ounluu D K gerekli tarafndan doru ve K A T olduu dnlen dnce ve ilkelerdir. Deerler, normlar iermekle beraber, SIRA SZDE normlardan daha genel ve soyut olarak, toplum iindeki davranlarmz belirlemede bize neyin doru neyin yanl, neyin AMALARIMIZ istenen neyin istenmeyen olduunu syleyen ltlerdir. rnein misafirperverlik toplumumuzun nemli bir K T A deeridir. Ancak,snfsal,P etnik ve kltrel olarak farkllam gnmz toplumlarnda tm deerlere ilikin mutlak bir uzlama TELEVZYON yoktur.
NTERNET
NTERNET
SIRA 102 SZDE
Sosyolojiye Giri SZDE SIRA
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
olduunu vurgular. Farkl bir ifadeyle, bu antropolojik tanm kltr, insan grupDNELM lar tarafndan retilen her eyi, gndelik toplumsal yaamn tm unsurlarn kapsayacak ekilde geniletir. S O R U Gelgelelim, yksek kltr olarak kltr tanm kltr ve toplumu yeterince birletiremeyen dar bir tanm olarak kabul edilirse, tm bir yaam biimi olarak kltr tarifKeden antropolojik tanmnn da kltr fazla genilettii, kltr ve DK AT toplumu ok fazla birletirdii sylenebilir. Bu durum bir dnem sosyal bilimcilerin kltr kavramn kullansz grmelerine ya da terk etmelerine bile neden olSIRA SZDE mutur. 1930larda Radcliffe-Brown gibi tannm antropologlar kltr belirsiz bir soyutlama olarak nitelendirirken, 1970lerin yapsalc sosyologlar kltrn varln inkr etmeseler de onu sosyal deiimin nedeni deil sonucu kabul ettiler (EdAMALARIMIZ les, 2002:9-11). Antropolojik olarak kltrn nasl ele alnd ve incelendiiyle ilgili ayrntl bilgileri AnK T A P tropoloji (Editr: Handan stnda, Eskiehir: Anadolu niversitesi yaynlar, 2007) kitabnn, Suavi Aydn tarafndan yazlan 2. ve 3. blmlerinde bulabilirsiniz.
K T A P
TELEVZYON
Norm: Bir toplumun btnl ve devamll N gerekli olduu iin T E R N E T dnlen ve bireylerin davranlarn dzenleyen resmi/yazl ya da resmi/yazl olmayan kurallardr. Normlar, toplum iindeki allm davranlar kapsad gibi, bizden beklenen ideal davran kalplarna da iaret eder. Bu nedenle, normlara uymayanlar olumsuz yaptrmlarla kar karya kalr, eitli ekillerde cezalandrlr. Bu cezalar sert bir baktan, mr boyu hapse kadar geni bir yelpazededir. Bir cenaze merasiminde glmek ya da bir ocua tecavz etmek fiillerinde kar karya kalnaca gibi...
Paylalan Anlam Sistemleri Olarak Kltr

1960l yllar sonrasnda ok sayda sosyal bilimci, kltr, sadece ve basite yaam biimi olarak tanmlamay yeterli bulmamaya balad. Clifford Geertz (1926NTERNET 2006) gibi antropologlar kltr, paylalan semboller ve/veya anlamlar sistemi olarak tanmlad. Kltr Resim 5.1 paylalan anlam sishttp://www.istanbul2010.org adresinde 2010 ylnda Avrupa temleri olarak kabul Kltr Bakenti olacak olan stanbulda gereklemeye balayan kltr-sanat projelerini grebilirsiniz. edildiinde, kltr sadece sanat deil aksine tm sembolik olgular ierir. Eve girerken ayakkabnn karlp karlmayacan bilmek gibi sradan ama gndelik yaamla btnlemi anlamlar andan; din, dil, sanat ya da moda gibi st seviyede rgtlenmi anlam sistemleri kltrn iindedir. Bu tanm, yksek kltr olarak kltr tanmndan farkl olarak kltr sanatlarla snrlandrmazken bylelikle kltrn kolektif ve paylalr olduunu vurgular. Kltrn kolektif doas ise en ok dilde belirgindir.
TELEVZYON
103
Kltrn sembolik tanm toplumlarn analitik olarak farkl paradan olutuu argman ile birlikte dnldnde ok yararldr. Ksaca sylersek; 1. ekonomik 2. politik ve 3. olarak kltrel alanlar. Btn toplumlar mal ve hizmetlerin retildii ve datld bir ekonomik sisteme; gcn datld (ya da datlmad) ve kararlarn verildii bir politik sisteme sahiptirler. Dier taraftan, tm toplumlar sayesinde insanlarn dnyay anlad ve anlamlandrd kltrel (ve ya sembolik) sistemlere sahiptirler. Politik, ekonomik ve kltrel kertelerin grece zerklii dncesi, Parsonstan dn alan Poulantzastan gelir. Bu zerkliin ya da ayrmn somut deil analitik bir ayrm olduu gz ard edilmemelidir. nk gerek dnyada sosyal, kltrel, ekonomik ve politik alanlar kanlmaz bir ekilde birbirine dolanmtr. Yani, ekonomik olgularn kltrel boyutlar vardr ve bunun tersi de ayn ekilde dorudur (Edles, 2002: 12-13, 28)
KLTR ETLER Alt Kltr

Sosyolojide alt kltr kavram genellikle bir toplumda aznlkta olan gruplarn deer, tutum, inan ve yaam tarzna iaret etmek iin kullanlr. Alt kltr yeleri toplumdaki ortak kltr nemli lde paylamasna ramen gndelik yaam iinde farkl inan, pratik ve tarzlar kabul ederler. Alt kltr gruplar greceli olarak farkl yaam tarzlar gelitirdiinden hakim grubun kltryle ilikili olsa da ondan nemli lde farkllar. Alt-kltr, kimi zaman kar kltre benzer bir ekilde genlik kltrleriyle zde gibi dnlse de ayn zamanda toplumdaki etnik, dinsel ya da cinsel gruplara ilikin olarak da kullanlabilir. Farkl bir ifadeyle, belirli bir mzik zevkini paylaan ve o tarza gre yaayan genlik gruplarnda olduu gibi, belirli bir tarzda yaayan etnik gruplar ya da toplumsal cinsiyet gruplar iin de alt kltr kavram kullanlabilir. Dolaysyla, punk ve rock alt-kltrlerinden bahsedilebilecei gibi, ingene ya da ecinsellik alt kltrlerinden de bahsedilebilir (Bilton, 2003: 537; Edgar ve Sedgwick, 2007: 358).
Kar Kltr
Kar kltr, egemen kltrel deerlere topyekn bir ekilde kar gelen gruplarn yaam biimlerine iaret etmek zere kullanlr. Esas olarak 1960 yllarda, zellikle 1968de hippiler gibi genlik hareketleri iin kullanlmaya baland. Hippi kar kltr bir taraftan Vietnam savana kar gl bir muhalefet gerekletirirken dier taraftan tketimcilik ve teknolojiye bamllk gibi kapitalizmin egemen deerlerine kar alternatif bir yaam biimini hayata geirmeye alt. Bugn ise genel olarak kar kltr kavram egemen kltrel deerlerin nemli bir blmn benimsemeyen ve bunu aka gsteren toplumsal gruplar iin kullanlabilir. Kar kltr zaman zaman alt-kltrle kartrlr. Ancak, kar kltr, egemen kltre kar oluturduu ak siyasal ve ideolojik muhalefet biimleri, komn hayat gibi alternatif yaam biimlerine verdii nem gibi faktrler sayesinde alt-kltrden ayrt edilebilir (Hebdige, 2004: 138; Edgar ve Sedgwick, 2007: 90-1).
Kitle Kltr
Kitle kltr, yine geni halk kesimlerinin tkettii kltre karlk gelse de halk kltrnden olduka farkldr. nk halkn, yani insanlarn kendilerinin rettikleri bir kltr deil, aksine kitleler iin kitlesel bir ekilde ve kltr endstrisi tarafndan ticari kayglarla retilen ama kitlesel dzeyde tketilen kltr iin kullan-
104
Sosyolojiye Giri
lan bir terimdir. Bu nedenle, folk kltrne kyasla ok daha deersiz olarak nitelendirilir. Frankfurt Okuluna ilikin blmde greceimiz gibi, kitle kltr, esas olarak endstriyel kapitalizme ait olan, byk lde kitle medyas tarafndan retilen bir kltrdr. Hem daha ok tketimi ve kr, hem de kapitalist deerlerin yeniden retimini hedefler. Kitle kltr kuram adl 1957 tarihli almasnda MacDonaldn belirttii gibi, halk kltr aadan retilen bir kltrken, kitle kltr yukardan dayatlan bir kltrdr. Temel zellii daha ok tketim ve azami kr olduu iin ok en dk ortak payday hedefler, sradan ve baya denilebilecek rnler retir. Bundan dolay, kitle kltr rnleri, yksek kltr rnlerinde hakim olan estetik ve sanatsal deerden ok uzaktr. Ayn zamanda, kitle kltr rnlerinin kitlesel tketimini salayabilmek iin egemen kltrel/siyasal deerlere dayand, bylelikle siyasal tahakkmn nemli bir arac olduu da gz ard edilmemelidir. (Aktaran Strinati, 2004:9-14).
SIRA SZDE
SIRA SZDE Acaba kitle kltr ve popler kltr bir dierinin yerine kullanlabilen e anlaml terimler midir?
DN LM Folk Kltr Eya da Halk Kltr
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Folk kltr veya halk kltr zellikle endstri ncesi toplumlardaki geni halk O R U kesimlerininS gndelik kltrne iaret eder. Bugn genel olarak kltrel olarak trde bir topluluk iinde genellikle anonim olarak retilen ve nesilden nesile szl olarak aktarlan kltr anlamnda kullanlmaktadr. Halkn yaamn ve deneDKKAT yimlerini dorudan yanstan halk trkleri ya da halk hikyeleri halk kltrnn en tipik rnekleridir. SIRA Halk kltrSZDE ya da yksek kltr olmaya heves etmez, ancak onun kensanat dine zg farkll olduu kabul edilir ve sayg duyulur. Kald ki on yedinci yzyldan beriAMALARIMIZ birok lkede halk trklerinin sanat mzii bestecilerine esin kayna olduu unutulmamaldr (Strinati, 2004: 9; Edgar ve Sedgwick, 2007:140-141).
K T A P
K T A P
Fotoraf 5.1
Geleneksel halk danslar, bir halkn T Efolklorunun olmazsa LEVZYON olmaz olarak halk kltrnn nemli bir parasdr.
Kaynak: T NTERNE
TELEVZYON
http://www.flickr.com /photos/21523666@N 08/2112796838/
NTERNET
105
Yksek Kltr
Kltrn Estetik Tanmlar ya da Yksek Kltr olarak Kltr balkl blmde de belirttiimiz gibi, yksek kltr insan yaratclnn estetik mkemmellik ile zde olan en st dzey rneklerine iaret eder. eitli sanat biimleri, edebiyat, klasik mzik, opera yksek kltre rnekler olarak sralanabilir. Bir toplumun ya da medeniyetin estetik olarak en gzel ya da muhteem rnlerine yksek kltr olarak nitelendirilir.
Fotoraf 5.2 Opera gibi bale de yksek kltrn nemli bir rnei olarak kabul edilir. Kaynak: http://www.aliagaekspres.com.tr/admin/foto/kultur-sanat.jpg
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE Konuya ilikin tartmalarda yksek kltr, estetik olarak kendisinden daha dk olan kltre kyasla kullanldndan, yani onun dnda kalan dier kltrel biimler aa kltr (ya da kitle kltr veya popler kltr) olarak yaftaladAMALARIMIZ nda, sekinci bir yaklam da ortaya kar. Yaygn olarak beenilen ve tketilen bir kltr rn mutlaka deersiz ve niteliksiz olmayabilir. Kald ki aada popler kltr blmnde greceimiz gibi, yksek kltr ve poplerT kltr arasndaK A P ki ayrm da gnmz kltr endstrisinin kltrel alanda edindii muazzam kapsama alan gz nne alndnda giderek siliklemeye balamtr. Gans da (1999) Popler Kltr ve Yksek Kltr adl mehur kitabnda, yksekE V Z Y O N popler kltrle TEL kltr arasndaki farklarn abartldn benzerliklerin ise azmsandn ne srmektedir. NTERNE stanbul Kltr ve Sanat Vakf (KSV) tarafndan stanbulda gerekletirilenTKltr-Sanat etkinliklerine ilikin bilgiye http://www.iksv.org adresinden, Anadolunun eitli ehirlerindeki kltr-sanat etkinliklerine ilikin bilgiye de http://www.anadolukultur.org adresinden ulaabilirsiniz.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Popler Kltr
Genel olarak baktmzda popler kltrn genellikle kitle kltryle e anlaml szckler gibi kullanldn grrz. zellikle Frankfurt Okulu eksenli eletiriler-
106
Sosyolojiye Giri
Paradigma: Bir bilimsel disipline, bilim topluluuna belirli bir sre iin model oluturan ve topluluun yeleri tarafndan yaygn olarak kabul edilen kuramsal ereveye verilen addr.
de, yksek kltre kart olarak konumlandrlan popler kltr ya da kitle kltr kmsenerek olumsuzlanr. Popler kltr ile kitle kltrnn benzetii noktalar olsa da popler kltr ve kitle kltrn e anlaml terimler olarak grmek sakncaldr. nk kitle kltr kavram byk lde kitle toplumu paradigmasyla bir arada kullanlan bir kavramdr. Kitle toplumu paradigmasnn terk edilmesiyle birlikte sorgusuz sualsiz kullanm zorlamtr. Ayrca, kitle kltr yukardan dayatlan bir kltr olduu iin nsel olarak olumsuz bir anlama sahiptir. Popler kltr de byk lde kltr endstrisi rnlerinden oluur. Bu anlamda, geni halk kesimlerinin tketimi iin retilen ve yaygn olarak tketilen bir kltrdr. Ksaca, toplumda byk ounluklar tarafndan beenilen, tercih edilen kltrdr. Gnmzde kltr endstrisi hem niteliksel hem de niceliksel olarak olaanst bymtr. Bu durum gz nne alndnda, artk dne kadar var olan popler kltr-yksek kltr ayrmnn da gemi dnemde olduu kadar nemli bir ayrm olmadn grrz. phesiz popler kltr ve yksek kltr arasnda hl bir fark vardr; ancak gnmzde bu iki kltr biimi arasndaki snr nemli dzeyde belirsizlemeye balamtr. Bu durum ne tm kltrel/sanatsal ifadenin eit kalitede veya deerde olmas ne de toplumdaki tm insanlarn kltre eit ulamas demektir. yi popler sanat ve kt popler sanat, iyi klasik mzik ve kt klasik mzik vardr (Edles, 2002:8).
Fotoraf 5.3 Popler kltr kendisini en ok televizyonda gsterir. Ayn zamanda, televizyon izlemek gnmzde milyarlarca insann en nemli popler kltr etkinliidir. Kaynak: http://www.picturethishouse.com/images/Watching%20TV-2.jpg
SIRA SZDE
Popler kltr ve yksek kltr arasndaki snr gnmzde neden belirsizlemeye SIRA SZDE balamtr?
D NELM KLASK SOSYOLOJK KURAMDA KLTR
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
2. blmde rendiimiz levselci sosyolojinin esas ilgisi yksek kltr olarak kltr olmaktan ok normlar, deerler ve yaam biimi olarak kltr olmutur. DKKAT levselci yaklamn kurucularndan Emile Durkheimn (1858-1917), yeeni ve en nemli rencisi olan Marcel Mauss (1872-1950) ile birlikte yazdklar lkel SnfSIRA SZDE landrma (1903) adl almalarnda kltrn nasl ortaya ktna ilikin temel baz sorular ele almlardr. Onlara gre kltr, insan topluluklar evrelerindeki eyAMALARIMIZ
Kltr - levselci Yaklam S O R U
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
107
leri ayrmaya ve snflandrmaya baladklarnda ancak mmkn hle gelmitir. nsanolu doduunda grd eyleri snflandramaz ve bu nedenle bir eyi dierinden ayramaz. evresindeki dnyay anlamlandrabilesi iin, grd eyleri snflandracak bir sistem gelitirmek zorundadr. te Durkheim ve Mauss toplumlarn, olgular zaman, mekn, insan tipleri ya da hayvan trleri gibi ayr olarak nasl snflandrdklarn aklamaya alr. Peki, snflandrmann dayand modelin kayna nedir? Onlara gre toplumsal yap snflandrmay olanakl klmaktadr nk toplumsal yap toplumsal gruplar arasndaki ayrmlara dayanmaktadr. Bundan dolay kuramclar, bir toplum rgtlenmesinin ona ye olan insanlarn etraflarndaki dnyay grme ve snflandrma biimini etkilediini yazmlardr. Onlar snflandrmalarn ahlaki ve duygusal doasnn nemli olduunu vurgulamlardr. Kltrn deer ykl nitelii zerine yaplan vurgu ilevselci yaklamn en nemli zelliidir. Dinsel Yaamn lksel Biimlerinde (1912) ise Durkheim lkel Snflandrmadaki grlerini dini iine alacak ekilde geniletir. Din, toplum ve kltrn temel yapsdr. 8. blmde ayrntl olarak greceiniz gibi, sosyolojinin klasik kuramcsndan ikisi olarak hem Durkheim hem de Weber iin de din bir anlam sitemi olarak toplumun olduu gibi kltrn de temel bir bileenidir. Durkheimin kiisel olarak en nemli vurgusu ise btn dinlerin kutsal olan ile kutsal olmayan arasndaki bir ayrm etrafnda dndn ne srm olmasdr. Ona gre, din daha ok inanllar topluluunu ilgilendiren, kutsal olan hakkndaki bir semboller ve trenler/riteller sistemidir. Mekanik dayanmann hakim olduu geleneksel toplumlarda din, paylalan ahlaki deerler ve toplumun normlar anlamnda kolektif bilincin yegne kaynadr. Durkheim, i blmnn ve bireysellemenin artt ve organik dayanmann hakim olduu toplumlarda da paylalan bir kltrn, yani kolektif bilincin yine gerekli olduu savunmutur. Ona gre, ortak olarak paylalan bir kltr, toplumsal uzlama ve toplumsal btnlemeyi salamaktadr. (Smith, 2001; Edles; 2002; Haralambos ve Holborn, 2008). Din ve Kltr arasnda nasl bir iliki vardr? Dinin kltr zerinde tam olarak nasl bir SIRA SZDE etkisi vardr?
D ELM Genel olarak ilevselci sosyoloji, zel olarak Durkheim, eylem, Ninan ve duygu biimlerinin, yani kltrn failin seiminden ya da toplumsal dnyay yorumlamaS O R U sndan ok, toplumsal yapnn rgtlenmesinden veya ihtiyalardan ktn ne srer. Durkheimin evrimci bak as geleneksel toplumlarn sanayi toplumlarna gre daha basit ya da ilkel olduklarn varsayarak onlarn karmakln ve DKKAT inanlarn gz ard eder. Dier taraftan, kltrn toplumsal birlik ve btnlemedeki ilevi zerine younlatndan kltrn toplumsal atma ve/ve ya toplumSIRA SZDE sal dlanma yaratma ve srdrmedeki roln ise aklayamaz. Ayrca, bu yaklam kltrn toplumsal istikrarn olumasndaki rolne ayrcalk verdiinden, toplumsal yaam etkileyen temel deikenler olarak g, iktidar veya kar ilikilerini bAMALARIMIZ yk lde ihmal eder (Smith, 2001: 26-27).
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Kltr - Marxist Yaklam
Durkheim gibi Marksta da kltr olgusuna ynelik somut bir ilgi ve kapsaml bir kuram grlmez. Ancak, Marxsn yazlarnda ideoloji olarak kltr olgusuna ynelik bir model oluturabilecek fikirler mevcuttur. Materyalist Lbir kuramc olarak TE EV ZYON Marxs, maddi durumun ve ekonomik etkinliklerin insan bilincini ekillendirdiini
K T A P
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
108
Sosyolojiye Giri
ne srmtr. Marxs, sadece dinsel fikirlerin deil, ayn zamanda tm kltrel fikirlerin maddesel retim sisteminin bir yansmas olduunu ve bylece hakim snfn karlarna hizmet ettiini belirtmitir. Alman deolojisi (1846) kitabndaki mehur paragrafta belirttikleri gibi;
Egemen snfn dnceleri btn alarda egemen dncelerdir. Baka bir deyile, toplumun egemen maddi gc olan snf ayn zamanda egemen manevi gcdr. Maddi retim aralarn elinde bulunduran snf ayn zamanda zihinsel retim aralarn da kontrol eder, bunlar o kadar birbirinin iine girmi durumdadrlar ki, kendilerine zihinsel retim aralar verilmeyenlerin dnceleri de ayn zamanda bu egemen snfa bamldr. Egemen dnceler, egemen maddi ilikilerin fikirsel ifadesinden baka bir ey deildirler, egemen dnceler fikirler biiminde kavranan maddi, egemen ilikilerdir (Marxs ve Engels, [1846] 1992:79).
Markxa gre, snfsal olarak tabakalanm toplumlarda kltr bir nevi egemen ideoloji olarak iler. Toplumun styapsnn nemli bir paras olarak kltr, altyap yani ekonomik temel tarafndan belirlenir. Farkl bir ifadeyle, retim aralarnn sahibi olan egemen kapitalist snf toplumun kltrn ekillendirmek zere ekonomik gc kullanr. Bylece kltr kapitalist snfn karlarn yanstr, grlerini yeniden retir ve onlarn otoritesini merulatrmaya hizmet eder. Yani, kltr basite egemen snf tarafndan yaratlm dnyann arptlm bir grnnn ifadesidir ve arptlm bir gereklik algsn ortaya kartr. Marxsn bu dncelerinin nemi kltr ekonomik yaam, egemen snf ve g/iktidar olgusuyla sistematik bir ekilde ilikilendirmesindedir. Ancak bunun bedelinin, kltrn zerkliini kuramlatrmada yetersizlik ve insan eylemini belirleyici bir ekilde grme eilimi olduu bugn yaygn olarak kabul edilir. Bu yaklam eksenindeki ada kuramclar, hem mekanistik belirleyicilikten kurtulmamz hem de btn kltrel biimleri gizli karlarn ve egemen glerin yansmalar olarak grmemizi nerir (Edles, 2002: 47; Haralambos ve Holborn, 2008: 667669; Smith, 2001:20-21). Yirminci yzylda birok kuramc Marxsn kltr ve ideolojiye ilikin bu dncelerin eletirel bir deerlendirmesini yaparak geniletmi ve farkl dnce gelenekleri ve kuramclardan da beslenerek daha kapsaml yeni yaklamlar oluturmutur.
ADA ELETREL YAKLAIMLARDA KLTR Frankfurt Okulu ve Kltr Endstrisi

1920lerin balarnda Frankfurtta kurulan Sosyal Aratrmalar Enstits sosyal bilim literatrnde ksaca Frankfurt Okulu olarak bilinmektedir. zellikle Theodor Adorno (1903-1969), Max Horkheimer (1895-1973), Walter Benjamin (1892-1940) ve Leo Lowenthaln (1900-1993) kltr, ideoloji ve kitle iletiim aralarna dair analizleri olduka nemlidir. Frankfurt Okulu kuramclar kltr alann bal bana feti bir durum hline getirmemeye ve kltr tek bana zerk bir alan olarak ele almamaya zen gstermitir. Ayn zamanda, kltrel grnglerin snf karlarnn basit birer ideolojik yansmas olmadn da belirtmilerdir (Jay, 1989: 259). Frankfurt Okulu, modern kitle kltrnn yirminci yzylda kapitalizmin ideolojik tahakkmnn kilit arac olduunu ne srmtr. Kitle kltr terimi, eletirel duyumdan yoksun edilgen tketicilerin sorgulamadan basite tkettikleri y-
109
zeysel zevk ve elenceyi hedefleyen (kltrel) rnlerle piyasay istila eden kltr endstrisinin oluturduu kltre gndermede bulunur. Dier bir deyile, kapitalist sistemin yeniden retimini salayan ve merulatran bu kltrel yap, kitle kltr, olumlayc kltr ya da kltr endstrisi olarak adlandrlmtr. Ancak, Adorno ve Horkheimer 1947den itibaren kitle kltr terimi yerine kltr endstrisi kavramn kullanmtr. Kuramclar, kitle kltrnn bizzat kitlelerden kaynaklanan bir kltr olarak yorumlanmasn engellemek (Adorno, 1975: 76) iin kltr endtrisi terimini tercih ederler. Adornonun da belirttii gibi, burada endstri ifadesi ise kelimenin dz anlamyla dnlmemelidir. Kavram, esas olarak kltrel yaamn ticarilemesiyle balantldr, kltr rnlerinin standartlamas ve datm tekniklerinin rasyonellemesi srelerine iaret eder. Yine de somut olarak byk medya ve elence irketleri akla gelebilir. Kltr baln amzn gndemine bu kadar abuk yerletiren phesiz kltr endstrisidir ve kltr tamamen genel meta retimi srecine hapsedilmi bir durumdadr (Eagleton, 2005: 145). Adorno ve Horkheimern da belirttii gibi, kltr endstrisinin rnleri ayn zamanda meta deildir sadece ama sadece metadrlar. Farkl bir ifadeyle, kltr endstrisinin rnleri metalaan rnler deil, daha en bandan piyasa iin retilmi metalardr. Kltr endstrisini harekete geiren temel dinamik piyasadr. Bu nedenle, kltre damgasn vuran temel gd en ok sat salamak ve ksa srede maksimum kr salamak olmutur. Bu durumda verili egemen deerlerin, genel geer anlayn dna klamaz; bylece gerek sanatn varolandan bakay grme, grdrebilme becerisinden oluan olmazsa olmaz yn kltr yaptlarndan giderek silinir (Dellalolu, 2007:99). zetle belirtilirse, Frankfurt Okulu kuramclar, kltr endstrisinin kapitalizmin tahakkmn yaygnlatrmak ve insanlar ve onlarn kltrel anlatmlarn metaya dntrmek iin teknolojiyi nasl kullandn ve akl nasl arasallatrdn gstermeye alSIRA SZDE mlardr (Zipes, 1988:99). Ancak, Frankfurt Okulu kuramclarnn kitle kltr olgusuna ynelik yaklamlarnn homojen bir btnlk sergilemediini vurgulamamz gerekir. Adorno, DNELM Horkheimer ve Marcuse gibi kuramclarda sz konusu olan olduka karamsar ve kat eletirel duruun, okulun bir dier nemli ismi Benjamin tarafndan paylalS Eseri mad bilinmektedir. Mekanik Yeniden retim anda Sanat O R U (1936) adl nemli makalesinde Benjamin, sanayi kapitalizminin ykseliiyle kltrel rnlerin olumsuz bir dnme uradn vurgulasa da mevcut teknolojik yeniliklerin DKKAT ve popler sanatn potansiyeli konusunda iyimser bir bak asna sahiptir. Kitlesel yeniden retim srecinde sanat eserinin halesini yitirmekte ve kltrn esteSIRA SZDE tik unsurunun altnn oyulmakta olduunu kabul eden Benjamin, bylesi bir dnemin -demokratik bir kltrn geliimi iin- zgrletirici bir boyutu olabileceini savunmutur. Benjamine gre nemli olan sanatn/kltrn toplumcu ynde siAMALARIMIZ yasallatrlmasdr. Frankfurt Okulunun Kltr Endstrisi ve Kitle Kltr eletirileriyle ilgili A P K T olarak daha detayl bilgiyi D. Beybin Kejanlolunun Frankfurt Okulunun Eletirel Bir Ura: letiim ve Medya (Ankara: mge Yaynevi, 2005) adl kitabnda bulabilirsiniz.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
Hale: Sanat eserine zg SIRA SZDE onu tek ve biricik yapan, onu evreleyen parlt.
AMALARIMIZ
K T A P
Antonio Gramsci ve Kltrel Hegemonya
TELEVZYON
TELEVZYON
nl talyan dnr Antonio Gramsci (1891-1937) Katolik kilisesinin lkesindeki esiz byklkteki gcn grmi ve ondan etkilenmitir. Ona gre, kilise saNTERNET dece politik ve ekonomik bir gce/etkiye deil, ayn zamanda ideolojik ve klt-
NTERNET
110
Sosyolojiye Giri
Hegemonya: Bir rejim, sosyal sistem ya da siyasi iktidarn baskdan ok geni toplum kesimlerinin ona rza gstermesi sonucu ortaya kan egemenlik biimine denir. Mevcut iktidar biimi iselletiinde ve doalnormal grldnde tam bir hegemonyadan sz edilebilir.
rel bir gce/etkiye de sahipti. te Gramsci bu grn din alan ile snrl tutmayarak geniletmi ve egemenliin sadece ekonomik alana dayanmadn, ayrca nemli siyasal ve kltrel unsurlarn da olduunu vurgulamtr. Fiziksel g kullanm devlet iktidarnn nemli bir unsuru olsa da Gramsci egemen snfn kendisini sadece iddet ve g kullanarak devam ettir(e)mediini ne srmtr. Ona gre egemen snfnn iktidarn bugnden yarna devam ettirebilmesinde, ynetimin ikna ya da rzaya dayandrmas olduka nemlidir. Gramscinin bu grlerinde kilit kavram hegemonyadr. Bu dorultuda, kltrel hegemonya geni halk kesimlerinin egemen snf(lar) tarafndan kltrel ve ahlaksal olarak ynlendirilmesine iaret eder. Ksaca, kapitalist toplumlarda hkimiyetin nasl srdrld sorusuna ynelik olarak Gramsci tarafndan gelitirilen hegemonya kavram, egemen snflarn baml snflar zerinde zor ve ikna yntemleri kullanarak btnlkl bir otorite/egemenlik kurulmasn srecine iaret eder. Rzann kazanlmas veya ounluun ikna edilmesi ise esas olarak st-yap kurumlar araclyla gerekleir. Ksaca, kltrel alan olduka nemli bir hegemonik mcadele alandr. Hegemonyann olumas iin geni halk kesimlerinin karlar ve deerlerine ynelik taviz verilmesi veya egemen snfn fikirlerininin deiiklie uramas gerekebilir. Ancak bu srecin sonunda, egemen snf(lar)n karlarn srdren ve merulatran fikirler ve deerlerin nemli bir blm tarafsz, kanlmaz ya da evrensel fikirler ve deerler olarak kabul edilir (Edgar ve Sedgwick, 2007: 157; Smith, 2001:62-64; Edles, 2002: 50-52). Gramscinin kltrn rol ve ileyii hakkndaki bu nemli tespitleri, yani kltrel hegemonya teorisi, sonraki yllardaki eletirel okullar ve dnrler iin son derece etkili ve yararl olmutur. Onun hegemonya kuram, ngiliz Kltrel almalar Okulunun medya ve popler kltre ilikin analizlerinin temelini oluturmutur. Kltr ve Siyaset SZDE SIRA arasnda ok yakn bir iliki olduu aktr. Peki kltr siyasal bir mcadele alan olarak grlebilir mi?
D Kltrel almalar Okulu Britanya N E L M
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Birmingham niversitesinde 1964 ylnda ada Kltrel almalar Merkezi (KM) olarak R U S O kurulduu iin ksaca Birmingham Okulu olarak da anlan Britanya Kltrel almalar Okulu ada kltrel kuram iindeki nemli okullardan biridir. Aratrma ilgileri ve kurumsal etkileri bakmndan disiplinleraras bir yaklaDKKAT m olan okul, esas olarak kltrn iktidar ve direni ile ilikisi zerine odaklanmtr. Post-yapsalc, yapsalc marksist ve son dnemde postmodernist kuramlar eletirel birSIRA SZDE bir arada kullanan Britanya Kltrel almalar Okulu bu erevede anlamda ok zengin bir kuramsal birikime dayanmaktatr. Barthesin gstergebilimi ve dil iine ideolojinin nasl yerletiine ve gerekliin nasl kurulduuna dair AMALARIMIZ grleri; Althusserin devletin ideolojik aygtlar zerine grleri; Foucaultun iktidar analizi ve zellikle de Gramscinin hegemonya kuram ve hegemonyann inasnda kltrel pratiklerin nemine dikkat ekii ngiliz Kltrel almalar OkuK T A P lunun kuramsal erevesindeki kavram ve kuramlarn en nemlileridir. 12. blmde ayrntl bir ekilde greceimiz gibi, bu okul, zellikle medyann kltrel hegemonyann oluturulmas ve srdrlmesindeki roln masaya yatrmtr. AyrTELEVZYON ca, popler kltr ve altkltrlerin incelemeleri okulun temel ilgisi olmutur. Kltrn zerkliine ilikin vurguya sahip olan Birmingham Okulu dier taraftan kltrn asl olarak egemen g/iktidar iktidar ilikileri tarafndan biimlendirildii N ERNET grne de Tsahiptir (Smith, 2001:208-227).
111
SIRA SZDE
SIRA SZDE Geniletilmi bir kltr kavramn yaama geiren Birmingham Okulu yksek kltr-aa kltr ayrmn reddederek herhangi bir kltrel tabakalamay oluturacak bir yaklamdan nemli bir kopu gerekletirmitir.D N E L M popler Bylelikle kltr meru bir alan olarak tanmlamtr. nsanlarn btn bir yaam biimi olarak kltr bakna yakn olmakla birlikte, trde bir btnlk olarak kltr tanS O R U m reddedilmitir. Britanya Kltrel almalar Okulu, kltr sabit, statik, donmu ve kapal bir sistem olarak deil, tam tersine, dinamik ve srekli yenilenen bir sre olarak kavramsallatrmtr. Birmingham Okulu ayrca kltr Abirletirici bir DKK T sistem ya da paylalan deerler btn olarak kabul etmemi, onu bir mcadele ve atma alan olarak tarif etmitir. Farkl bir ifadeyle, kltr, farkl toplumsal ve SIRA SZDE siyasi eyleyicilerin farkl biimlerde kulland dinamik bir sre olarak grlmtr. Bylelikle, kltr, toplumsal etkileim ve mcadele ierisinde deiebilme potansiyeline sahip etkinlikleri, grleri ve inanlar ieren dinamik ve karmak bir AMALARIMIZ mcadele zeminini ifade eder olmutur.
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Kltr sosyolojisi ve Kltrel almalar zerine daha detayl bilgi K T A P Sosyolojiiin Kltr si (Derleyen Kksal Alver ve Necmettin Doan, Ankara: Hece yaynlar, 2007) adl derleme kitap iindeki makalelere bavurabilirsiniz.
TELEVZYON
K T A P
TELEVZYON
Pierre Bourdieu ve Kltrel Yeniden retim

Kltrel yeniden retim kavram, 20. yzyln nemli kuramclarndan Pierre Bourdieu (1930-2002) tarafndan retilmitir. Bu kavram, egemen snfn kltrnn NTERNET eitim sistemi yoluyla nesilden nesile aktarlmas srecini ifade eder. Burada, sosyal eitsizliklerin yeniden retilmesinde eitim ok nemli bir kurumdur. Daha genel anlamda ise toplumlarn uzun dnemler boyunca nasl var olmaya devam ettikleri ve istikrarl kaldklar konusuna k tutan bir kavramdr. Dolaysyla, kltrel yeniden retim, bireylerin kendi toplumsal kltrlerini iselletirmelerini salayan bir sre veya toplumsallama kurumlarnn bu istikrarda oynad rolle yakndan ilikilidir. Bu ise daha ok toplum iindeki siyasi yaplarn istikrar olduu iin, kltrel yeniden retim, daha ok siyasal yaplarn merulat ve otorite elde ettii bir sre olarak grlebilir (Edgar ve Sedgwick, 2007:99).
NTERNET
KLTRN DNAMKLER
Bir toplumun kltryle ekonomik, politik ve dier kurumlarnn birbirleriyle yakndan ilikili olduunu grm durumdayz. Bu durumu birok kuramc kabul etse de bu kurumlardan ekonominin dierleri zerinde belirleyici bir etkisi olup olmadn merak etmitir. rnein Marxs kltrn egemen ekonomik ve siyasal sistemi merulatrc bir ilevi olduunu belirterek kltrn ideolojik roln vurgulamtr. Marxs, ekonomik altyapnn kltrn de iinde bulunduu styapy belirleyici bir etkisi olduunu belirtmitir. Maddi retim biimini en nemli unsur olarak gren kuramc, maddi retimin kltrel bir bolukta gereklemediini ise grememitir. Gnmz dnyasnda hibir ekonomik ve siyasal sistem sadece fiziksel gce dayanamayaca iin, kendisi geni halk kesimlerinin gznde meru hle getirmesi gerekir. Bunu da onlarn kltrel ve ahlaki deer ve inanlarn biimlendirilerek ve kendisiyle eitleyerek gerekletirirler. Kltrn bir g ve meruiyet kayna olduunu renmi durumdayz. Tam da bu nedenle tm siyasal ve ekonomik atmalarn kltrel dzeyde de gerekleiyor olmas ya da kltrel alana yansmalar olmas artc deildir. Ancak bu noktada, tm kltrel atmalarn da kanlmaz ekilde bir ekonomik ve siyasal
112
Sosyolojiye Giri
Kltrel Sermaye, bireylerin zellikle aileleri araclyla sahip olduu dilsel yeterlilik, sosyal tarz ve grg gibi kltrel niteliklerdir. Kavram ilk kez kullanan Bourdieuya gre bireyler ne kadar ok kltrel sermayeye sahipse, eitim ve mesleki sistemde o oranda baarl olacaklardr.
boyutu olduunu da gz ard etmemeliyiz. Ksaca, kltr, ekonomik, politik ve dier politikalar biimlendirirken onlar da kltr biimlendirir. Bir toplumun kltr teknolojik gelimeler, savalar, igaller ve hatta doal afetler gibi birok faktr etkisiyle de deiebilir. Marxsn ifade ettii gibi, teknoloji, byk kltrel deiimlerin nemli kaynaklarndan biridir. Teknoloji hi bir zaman kltrel adan tarafsz olmamtr. Btn byk teknolojik deiimler toplumun ekonomik ve politik yapsyla birlikte kltrel yapsn da dntrr. nsanlarn sahip olduu bo zaman artrabilir, yeni ilgi alanlar ve hobiler gelitirmelerine yardmc olabilir, yeni toplumsal ilikiler yaratabilir (Parekh, 2002:194-197). Baz durumlarda maddi ya da teknolojik deiimler kltrel gecikme ya da kltrel boluk durumuna neden olabilirler. Kltrel Gecikme: Bu kavram Amerikal toplumbilimci William Ogburn (1886-1959) tarafndan ortaya atlmtr. Ogburn, bir toplumsal sistemdeki maddi ve manevi kltrn karlkl ilikisinde, deime srecinde ortaya kan bir uyumsuzluk hline dikkat ekmek istemitir. Ona gre, maddi kltrde meydana gelen deiiklikler belli bir gecikmeyle manevi kltr tarafndan (hukuk, tre, gelenek, grenek, toplumsal zihniyet vs.) takip edilirken arada bir boluk domaktadr. rnein, Trkiyede zellikle 1980lerin ortalarndan sonra hzla zenginleen insanlarda bu olgudan sz edilebilir. Hzl da alma ya da ihracatla ksa srede snf atlayarak olaanst zenginleen bu insanlar, geldikleri toplumsal evrenin snfsal/kltrel karakteristiklerini nemli lde muhafaza etmitir. Farkl bir ifadeyle, onlarn ok zengin olmalar st snfa ait kltrel davranlar gstermelerini salamamtr. Bu insanlarn ocuklar iine girdikleri yeni snf daha fazla benimseyecek ve yine o snf tarafndan daha fazla kabul grecektir. te neredeyse bir kuak, hatta iki kuak sren bu gecikme kltrel gecikmedir (Bostanc, 2003:116). Bourdieunun kavramyla farkl bir balamda ifade edersek bireylerin ekonomik sermayeye sahip olmas ezamanl olarak kltrel sermayeye sahip olmalarn salamaz. zellikle maddi kltrn teknoloji boyutundaki deiiklikler, kltrel gecikmenin arpc bir biimde grlmesini salar. Dne kadar cep telefonu sahibi olmayan insanlarn, cep telefonu edindikten sonra toplum iindeyken evrelerindeki insanlar rahatsz edecek ekilde bara bara telefonla konumalar da bu dorultuda kltrel gecikmenin arpc bir rneidir. Kiinin cep telefonu sahibi olmas ya da cep telefonunun gndelik yaamnda ok nemli bir yer oluturmaya balamas, beraberinde cep telefonuyla konuma adabn ya da kltrn de e zamanl olarak renmesine neden olmamakta, yani kltrel gecikme ortaya kmaktadr.
KLTREL ETLLK VE KLTREL ETKLEM

Her kltr ayn zamanda bir denetim sistemidir. Belirli davran ve yaam biimlerini onaylar ya da reddeder. nsan ilikilerini ve davranlar dzenleyen deerler ve normlar korumaya alr, dller ve cezalar koyarak bunlar uygular. Bu noktada kltrn insan yaamndaki gerekli yerine deer verirken dzenleyici ve baskc roln de ihmal etmemeliyiz. Ayrca, farkl eitsizlikleri de bugnden yarna srdren bir boyutu olduunu da gz ard etmemeliyiz. Kltrn anlam ve normlar sistemi, atan kar ve hedefler arasnda ou zaman tarafsz deildir. Kltr, belirli bir toplumsal dzen yaratp bunu merulatrr ve bylelikle baz gruplara dierlerinden daha fazla fayda salar. rnein, ataerkil bir kltr erkekler lehine
113
ok daha fazla fayda salarken, kadnlar aleyhine olan dzeni de merulatrmaya alr. Yine de, hibir kltr ekimelerden ve deiimden kendisini soyutlayamaz. Farkl snflar, toplumsal cinsiyetler, kltrel topluluklar ve kuaklar arasnda atmalar btn kltrlerde -ama ok ama az- mevcuttur. Dolaysyla, kltr sadece edilgen bir miras deil, etkin bir anlam yaratma sreci olarak grlmelidir. Kltrel almalar Okulunun da vurgulad gibi, ne kadar eski ve kkl olsa da kltr sabit ve hi deimeyen bir yap deildir. Bir kltr, onu soluyan yelerinin bilin biimlerini ekillendirirken onu yeleri de soluduklar havay etkileyebilir. Bu noktada u iki ar gre mesafeli yaklaabiliriz. lk olarak, insanlar kltrleri tarafndan tamamen belirlenmezler. Kltrn kendi iinden ve dndan gelen etkilere ak olmad, tutarl ve dei(tirile)mez bir btn olduunu ve bireylerin eletiriden yoksun, edilgen olduu varsaym beraberinde ite kltrel determinizm tehlikesine yol aar. kincisi ise, kltrn nemsiz ve etkisiz; bireylerin de iinde yer aldklar kltrden hi etkilenmeyen akn varlklar olduudur. nsanlar iinde yer aldklar kltrlere eletirel yaklaabilirler ve farkl ekillerde onun dna kabilirler; ama farknda olsunlar ya da olmasnlar, kltrleri tarafndan da byk lde biimlendirilirler. Kresellemenin ve g olgusunun giderek ivme kazand gnmzde kltrler giderek daha fazla dierlerine ak hle gelmeye balamtr. Gnmzde yeni iletiim teknolojilerinin ba dndrc bir hzla gelimesi ve ucuzlamas ile milyarlarca insan internet eriimine ve TV cihazlarndan yzlerce farkl kanal izleme imknna sahiptir. Bylelikle, ok daha farkl kltrlerle etkileime geebilmekte veya onlar hakknda bir eyler duyup, grmektedir. Giderek daha ok insan kendi yaad kltr dier kltrlerle karlatrma eiliminden alkoyamamaktadr. Hibir kltrel topluluk kendi iinde farkl eilimlerden yoksun deildir. nsanlarn, kendileri iin daha iyi ve rahat koullarn hayalini kurmas ve iinde yaadklar kltrel havay kendileri lehine dntrmeye almalar ok doaldr. Kltrler kendi ilerinde farkllaan ya da atan birok davran ve inan biimi ierdii iin trde ve yekpare bir ekilde grlemez. Bir kltrn mensuplar kendi kltr iindeki farkl yorumlardan ya da baka kltrlerin inan ve detlerinden etkilenebilir. Kltrn tek bir z yoktur. Farkl gelenekler ve farkl dnce biimleri vardr. Ksaca, her toplum ok kltrl bir yapya sahip olagelmitir. Byk apl nfus hareketlerinin, glerin ivme kazand gnmz kresel dnyasnda ise toplumlarn zaten ok kltrl olan yaps giderek daha ok eitlenmekte ve belirginlemektedir. Bir kltrn mensuplar baka kltrlerin inan ve detlerinden etkilenebilir. Kald ki, bireyin kendi kltrel topluluunun iindeki adaletsizlikleri ve basklar aa karp, onlara kar mcadele etme grevi de vardr. nemli bir dnce adam ve Hindistan bamszlk hareketinin siyasi ve ruhani lideri olan Mahatma Gandi, kendi kltrnn paryalk, ocuk evlilikleri ve kast basklar tarafndan irkinletirildiini grmeye dayanamayacak kadar sevdiini syleyerek bunu iyi ifade etmitir (Parekh, 2002:201-227). Bizden fakl hayat tarzlar, bizim kltrmzden olduka deiik baka kltrler olduunu biliyoruz. Yaadmz lkeden uzak corafyalarda, farkl dinlere mensup, baka dilleri konuan ve ok deiik yaam biimleri olan milyarlarca insan yayor. Bizden binlerce kilometre uzakta, baka lkelerde deil sadece; yaadmz ehirde, ayn ilede, ayn mahallede ve hatta oturduumuz apartmanda da bizden farkl giyinen, konuan ve bizimkinden bariz olarak farkl davranlara sahip insanlar grebiliriz. Bu durum insan olmann farkl yollarnn olduunu, gn-
Kltrel Determinizm: Kltrn deimez ve ok gl, iinde yer alan bireylerin de onun bir nevi esiri olduu dncesidir.
114
Sosyolojiye Giri
lk yaam iinde bizimkinden farkl inan ve davran biimleri ve farkl hayat tarzlar olduunu bize hatrlatr. Daha nemlisi ise, bu gzlem sadece dnyada ya da baka bir corafyada deil, bir lkede ve ayn toplum iinde bile tek bir kltrn deil, farkl kltrlerin olduunu bize gsterir. Gerekten de, her toplumun iinde bile farkl kltrler, farkl yaam biimleri vardr. Kltrlerin eitlilii bizi kendi kltrmz iindeki eitlilikten de haberdar eder.
Fotoraf 5.4 Sadece tek bir renk ne kadar yaatabilir zenginlii, eitlilii ve onun nimetlerini? Bu tek renk ve aynlk, kimlik kazandrmak bir yana dursun, hi kimselik vermekten baka ne ie yarayabilir? te bu nedenle Trkiye, kimliini tanmlarken renklerine muhtatr. Trkiye, tm renklerin birbirine karrken yine de tek tek n yayabildii bir ebru eseri olmaldr. Renkleri tek bir potada eritmeden de var edebilen ya da mozaik gibi her paray kendince uygun yere hapsetmeyen, her rengin zgrce gezindii ve gezinirken brakt muhteem izlerden olumu bir ebru eseri... nk ebrulidir rengi.Sezen Aksu-Ebruli Trkiye Kaynak: http://www.ebruproject.com/TR/Yaz arlar/sezen_aksu.asp
Kaynak: http://www.superpoligon.com/foto/displayimage.php?album=29&pos=26
ETNOSANTRZM? - KLTREL RLATVZM?

Kltrlerin eitliini teslim etmek her zaman baka kltrlere sayg gsterilmesine neden olmaz. Aksine insanlar kendi kltrlerinin iinde kendilerini hapsettiklerinde, onu mutlaklatrrlar. Bireyin kendi kltrel deerlerini merkeze alarak baka kltrleri kendi kltrnn deer sisteminden deerlendirmesi ve yarglamas Etnosantrizm olarak adlandrlr. Ortak kimlii salamak ve biz duygusunu pekitirmek iin tm kltrlerin biraz etnosantrik olmas doal karlanabilir. Ancak, etnosantrizm ounlukla biz byleyiz ve bu hlimizden memnunuz masumiyetinde deildir. Etnosantrizm sklkla kendi kltrn yceltme ve baka kltrleri kmseme, tekiletirme ya da aalama dzeyinde kendini gsterir. Bu nedenle, ilk bakta her kltrel kimlik iin gerekli ve masum gibi gzken etnosantrizmin hi de masum olmad, aksine hetorofobi (farkllk korkusu/dmanl), zenofobi (yabanc korkusu/dmanl), islamofobi (slam korkusu/dmanl), homofobi (ecinsel dmanl), ovenizm ve daha nemlisi rklk ile ok yakn bir dirsek temas olduu unutulmamaldr. Dolaysyla, baka kltrlerin nceleri tuhaf, sonra anormal, kimi zaman sapkn ve zaman zaman bir tehdit olarak deerlendirilmesi, devamnda o kltrn mensubu olan insanlara kar bir nefretin ve dmanln olumasna kolaylkla neden olabilecektir. Sadece sosyolojik dncenin deil, ayn zamanda insani bak asnn olmazsa olmaz empati ile yaklatmzda hem kendi kltrmzn tesadfiliini
115
fark ederiz, hem de baka kltrlere ve o kltr iinde yaayan insanlara kar ok daha serinkanl ve saduyulu bir ekilde yaklarz. Ben burada deil, orada domu olsaydm, bu dine deil o dine mensup olsaydm eklindeki dnce egzersizleri, o ana kadar tekiletirdiimiz ve aaladmz kltre kar empatiyle ve daha farkl bir ekilde yaklamamza neden olacaktr. Kendi kltrmz biim iin ne kadar anlaml ve deerliyse baka kltrlerin de onun yeleri iin o kadar deerli ve anlaml olduunu artk fark edebiliriz. Her kltrn kendi iinde nemli ve deerli olduu dncesi bizi kltrel rlativizm, ya da kltrel grecelilik olgusuna getirir. Kltrel rlativizm, kltrleri kendi iinde deerlendirmek ve yarglamak gerektii, kltrlerin dardan yarglanamayaca dncesidir. Bazen dier kltrlere sayg duymann grevimiz olduu ve tm kltrlerin eit derecede saygy hak ettikleri sylenir Etnosantrizmin iki- adm sonrasnn rklk olduu gz nne alndnda, kltrel rlativizmin benimsenmesi ilk etapta ok makul gelebilir. Ancak, etnosantrizmdeki tehlikenin bir benzeri de bizi bu noktada beklemektedir. Her kltrn kendi iinde anlaml ve nemli olduu sav phesiz rahatsz edici deildir. Peki, tm kltrler ayn derecede deerli midir? Btn kltrler dardan deerlendirilemez ve yarglanamaz mdr? Tm kltrlere eit derecede sayg gsterilmeli midir? rnein bir kltr kendi iindeki veya dndaki insanlarn yaam hakkn sayg gstermiyorsa yine de kendi iinde deerli olarak kabul edilmeli mi ve sayg duyulmal mdr? Sadece bu sorular bile, etnosantrizm ile bir uca savrulurken kltrel rlativizm ile dier uca savrulacan bize imdiden gstermi olmal. Tm kltrler deerli olabilir ama hepsinin eit derecede saygy hak etmesi ancak bata yaam hakk olmak zere bireysel hak ve zgrlklere sayg gsterdikleri lde mmkndr. Baka bir deyile, kltrel rlativizmin bir-ka adm sonrasnda insan hak ve zgrlklerini gvence altna alan hukuksal standartlarn evrenselliini SIRA SZDE durumlarreddettii da tm kltrlerin eit derecede deerli olmasndan sz edilebilmesi mmkn olmayacaktr. Ksaca vurgularsak, eer bir kltr bizde kadnn DnamusuMher eyden NEL nce gelir. Kadnn namusunu temizlemek iin de kadn ldrlr diyorsa, bu kltr dierleriyle ayn derecede deerli grmek ve yarglamaktan kanmak olS O R U duka sorunlu ve gayr-insani olacaktr.
DKKAT lk bakta her kltrel kimlik iin normal ve doal gibi gzken etnosantrizm, farkl dozlarnda karmza homofobi, hetorofobi, zenofobi, islamofobi ve rklk olarak kar.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
KLTR VE KRESELLEME
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Kresellemeyi mmkn klan nemli bir dinamik sermayenin dnya zerinde AMALARIMIZ ulusal snrlar aarak olaanst akkanlk kazanmas ve dnyann ortak bir pazar hline gelmesi ise bir dier nemli dinamik de yeni iletiim ve enformasyon teknolojilerinin tm dnyay sarm olmasdr. Bugn bata internet ve televizyon K T A P olmak zere medyann kresel dzeyde kapsama alan muazzamdr. Medyann kresellemesi ve beraberinde kresel imgelerin, gstergelerin taycln yapmas son derece nemlidir. Kapitalizmin kresel yaylm, bu hedef iin yaratlm T E L sunulmasyla germesajlar ve reklam sloganlar kullanlarak yerel/ulusal pazarlara E V Z Y O N eklemektedir. Coca-Cola, Nike, Levis ya da McDonalds rneklerini dnmek herhlde yeterlidir. Kresel markalarn bu olaanst yaylm ve baars; genel olarak bat, zel olarak da Amerikan egemenliindeki bir kltrnRkresellemesiNTE NET ne mi iaret etmektedir. Bu soruya genel olarak iki dzeyde yant verilmektedir.
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
116
Sosyolojiye Giri
Kltrel Emperyalizm: Genel olarak yabanc bir kltrn deer ve alkanlklarnn, yerli bir kltr zerinde yaymak ve yerletirmek iin ekonomik ve siyasi g kullanlmas anlamnda olmakla birlikte, kltr emperyalizm tezi, uzun zamandr farkl yerel ve ulusal kltrlerin zellikle ABDnin kltr endstrisi rnlerinin kuatmasyla yok edildiini ne srer.
lk yant, dnya kapitalizminin gcnn sadece mallar deil, ayn zamanda fikirleri ve tketim alkanlklarmz etkileyen ideolojileri satma yeteneiyle balants olduunu ifade eden neo-Marksist sosyologlar vermektedir. Onlara gre, kltrel kreselleme sreci basite kltrel emperyalizm eklinde gereklemektedir. Friedmannn belirttii gibi, 1960larn sonlarndaki kltrel emperyalizm sylemi kreselleme srecini emperyalizmin hiyerarik tabiatnn bir zellii, yani belirli merkezi kltrlerin gittike artan hegemonyas; Amerikan deerlerinin, tketici mallarnn ve yaam tarzlarnn yaylmas olarak tanmlamtr. Gnmzde giyeceklerden yiyeceklere, mzie, filmlere, televizyona, mimarla yani yaam alanmzn her yerinde, btn kltrel rnlerde bir standartlama ve tek tipleme rahatlkla gzlenebilir. Kresel kapitalizmin yeniden rettii tketimcilik ideolojisi ve tketim kltr tm dnyadaki toplumlar zerinde gl bir etkiye sahiptir. Bunda phesiz ulus tesi kitle iletiim aralarnn nemli bir etkisi vardr. Kresellemi medya irketlerinin gc kltrel emperyalizme dair herhangi bir tartma da merkezidir, nk bu firmalar yerel medya oluumlarn ve mesajlarn etkisizletirebilmekte ve byle yaparak belirli bir deerler kmesini dayatabilmektedir. Ulus tesi kapitalizmin kltrel rnlerini dnya apnda yayma gc kapitalist bir tek kltrn yaylmas olarak yorumlanr. Bu kuramn en gl savunucularndan biri Amerikal medya kuramcs Schillerdir. Schillere gre, kapitalizm sadece kresel ekonomi ve politii yaplandrmakla kalmamakta, bu sre iinde tketim kltrnn deerlerini tayan ticarilemi medya rnlerinin datm yoluyla kresel kltr de belirlemektedir. Schillerin bu sav ile kapitalizmin kresel bir kltrn ekillendirilmesinde masum olmad kabul edilmekle birlikte, acaba tek bir hegemonik, homojenlemi kresel kltrn domakta olduu gibi bir iddiay ne srmek iin yeterli midir? Kltrel kreselleme sreci gnmzde de sadece kltrel emperyalizmle zde grleSIRA SZDE bilir mi?
NELM KreselDkltrn kresel kapitalizmin metalatrc pratiklerinin tahakkm altnda olduu kabul edilse de ikinci yaklamda kltrel kresellemenin kltrel emperyalizm olarak ilemedii ve sadece kltrel trdeleme ya da bir rnekleS O R U me eklinde gereklemedii ifade edilmektedir. Bu yaklam benimseyen Appadurai, Robertson ve Tomlinson gibi yorumculara gre kreselleme homojenleDKKAT me kadar heterojenleme, evrenselleme kadar yerelleme, modernleme kadar geleneksellemenin de gndeme geldii; bunlarn e-zamanllnn ve elikili SIRA SZDE beraberliinin yaand bir sretir. Kreselleme sreci yerelin/tikelin kresel/evrensel ierisi iinde yok olmas olarak deil i ie gemesi, yani eklemlenmesi biiminde yaanmaktadr. Dolaysyla, kreselleme sadece kltrel homoAMALARIMIZ jenleme olarak anlalmamaldr. Kendi iinde evrensellikleri/homojenlikleri ve tikellikleri/fakllklar barndran, bunlar birbiri ile ilikiye geirip birbirlerine dntren bir sretir. Yani, kresel ile yerel olann her karlamas, ikisinin de birK T A P birinden bir ey alarak yeni ve baka olana dnt, daha melez (hybrid) biimlerin ortaya kt bir sre olarak ilemektedir. Robertsona gre, kreselleme srecininE V Z Yyz yerel/tikel olann evrensellemesi ise, dier yz krebir O N TEL sel/evrensel olann yerellemesi/tikellemesi olarak grlmelidir. Bylece, aralarndaki iliki, merulaabilmek iin ikisinin de kendisine birbiri iinde yer arad bir eklemlenme ilikisidir. Bundan dolay yazara gre kresellemeden (globali N T kreyerellemeden (glocalization) sz edilmelidir. Kald ki kreselzation) deil, E R N E T
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
117
leme srecine ynelik tepki ve eletiriler de yerel kltrlerin zerinde daha ok durulmasna neden olmaktadr. Bugn bata internet olmak zere kreselleme srecinin en nemli tayclar olarak yeni iletiim teknolojileri ulusal snrlarn alarak ulus-tesi kamusallklarn olumasn mmkn klmaktadr. Bu durum ulus-devletlerin trde ve da kapal ulusal kltrleri korumalarn olduka zorlatrm ve milli aidiyeti nemli lde farkllatrmtr. Kald ki kreselleme sreci kltrel dzeyde bir tarafyla birrneklemeye neden olmakla birlikte mutlak tertiplilemeden ok kltrel melezleme srecine yol amaktadr. Ulus-devletler iin kltrel homojenlik giderek problematik hle gelmektedir. Farkl yerel/tikel kltrlerin kresel/kozmopolit kltrle etkileimi kanlmaz hle geldiinden lke snrlar iinde btnyle kltrel homojenlik abas da olduka zorlamtr (Tomlinson, 1999; Robertson, 1990; Bilton, 2003:55).
118
Sosyolojiye Giri
zet
A M A
inde yaadmz dnyadaki en nemli toplumsal kurumlardan biri olan kltr hakknda temel bilgileri aklayabilme Genel olarak kltr, tarih ierisinde yaratlan bir anlam ve nem sistemi, bir grup insann bireysel ve toplu yaamlarn anlamada ve dzenlemede kullandklar bir inanlar ve adetler sistemidir. Kltr yaamlarmza tutarllk verir, yaadmz dnyaya anlam vermemizi mmkn klacak kaynaklar salar. Kltrn deerleri ve idealleri ahlaki pusula eklinde yaamda bize rehberlik eder. Kltr teriminin ok sayda tanm olsa da, bu tanmlar genel olarak grupta toplanabilir. Kltrn Estetik Tanmlar ya da Yksek Kltr Olarak Kltr; Kltrn Antropolojik tanmlar ya da Btn bir yaam tarz olarak Kltr ve Paylalan Anlam Sistemleri Olarak Kltr Kltr eitlerinden alt kltr, kar kltr, kitle kltr, halk kltr ve popler kltr tanmlayabilme Alt kltr, toplumdaki ortak kltr nemli lde paylamasna ramen gndelik yaam iinde farkl inan, pratik ve tarzlar takip eden toplumsal gruplarn kltrdr. Alt kltr gruplar, farkl yaam tarzlar gelitirdiinden hakim grubun kltryle ilikili olsa da ondan nemli lde farkllar. Kar kltr, egemen kltrel deerlere nemli lde kar gelen ve bunu aka gsteren toplumsal gruplarn yaam biimlerine iaret etmek zere kullanlr. Kitle kltr, kitleler iin kitlesel bir ekilde ve kltr endstrisi tarafndan ticari kayglarla retilen ama kitlesel dzeyde tketilen kltr iin kullanlan bir terimdir. Folk kltr veya halk kltr kltrel olarak trde bir topluluk iinde genellikle anonim olarak retilen ve nesilden nesile szl olarak aktarlan kltr anlamnda kullanlmaktadr. Yksek kltr, insan yaratclnn estetik mkemmellik ile zde olan en st dzey rneklerine iaret eder. Popler kltr, ksaca, toplumda byk ounluklar tarafndan beenilen, tercih edilen kltrdr. Gnmzde popler kltr byk lde kltr/medya endstrisi tarafndan retilmektedir.
A M A
AM A
Klasik sosyolojik kuram iindeki farkl yaklamlar tarafndan kltrn nasl ele alndn aklayabilme Genel olarak ilevselci sosyoloji, zel olarak Durkheim, kltrn toplumsal yapnn rgtlenmesinden veya ihtiyalardan ktn ne srer. Ayrca, kltrn toplumsal birlik ve btnlemedeki ilevi zerinde younlar ve kltrn toplumsal istikrarn olumasndaki roln nemli grr. Bu nedenle, kltrn toplumsal atma ve/veya toplumsal dlanma yaratmadaki roln ise aklayamaz. Ayrca, toplumsal yaamda ok nemli olan g, iktidar veya kar ilikilerini byk lde ihmal eder. Genel olarak Marxsist sosyoloji, zel olarak Marxs da, ideoloji olarak kltr olgusuna ynelik bir model oluturabilecek fikirler mevcuttur. Marxs, tm kltrel fikirlerin maddesel retim sisteminin bir yansmas olduunu ve bylece hkim snfn karlarna hizmet ettiini belirtmitir. Marxsn bu dncelerinin nemi kltr ekonomik yaam, egemen snf ve g/iktidar olgusuyla sistematik bir ekilde ilikilendirmesindedir. ada eletirel yaklamlarn kltr nasl deerlendirdiini analiz edebilme Frankfurt Okuluna gre, modern kitle kltr yirminci yzylda kapitalizmin ideolojik tahakkmnn kilit arac olmutur. Kapitalist sistemin yeniden retimini salayan kltrel yap kitle kltr, olumlayc kltr ya da kltr endstrisi olarak adlandrlmtr. Gramsci, kltrel hegemonya kavram ile geni halk kesimlerinin egemen snf(lar) tarafndan kltrel ve ahlaksal olarak ynlendirilmesine iaret eder. Hegemonyann kazanlmas ise esas olarak st-yap kurumlar araclyla gerekleir, yani kltr nemli bir hegemonik mcadele alandr. Britanya Kltrel almalar Okulu ise, kltr sabit, statik ve deimez bir sistem olarak deil, tam tersine, dinamik ve srekli yenilenen bir sre olarak kavramsallatrmtr. Ayrca kltr birletirici bir sistem ya da paylalan deerler btn olarak kabul etmemi, onu bir mcadele ve atma alan olarak tarif etmitir.
A M A
119
AM A
Gnmzn toplumlarndaki kltrel etkileimi ve kltrel eitlilii deerlendirebilme Kresellemenin ve g olgusunun giderek ivme kazand gnmzde kltrler giderek daha fazla dierlerine ak hle gelmeye balamtr. nsanlar farkl kltrlerle etkileime gemekte ve onlar hakknda yeni eyler renebilmektedir. Bizden fakl hayat tarzlar, bizim kltrmzden olduka deiik baka kltrler vardr. Yaadmz lkeden uzak corafyalarda, farkl dinlere mensup, baka dilleri konuan ve ok deiik yaam biimleri olan milyarlarca insan yayor. Bu durum insan olmann farkl yollarnn olduunu, gnlk yaam iinde bizimkinden farkl inan ve davran biimleri ve farkl hayat tarzlar olduunu bize gsterir. Bu gzlem sadece dnyada ya da baka bir corafyada deil, bir lkede ve ayn toplum iinde bile tek bir kltrn deil, farkl kltrlerin olduunu bize gsterir. Gerekten de, her toplumun iinde bile farkl kltrler, farkl yaam biimleri vardr. Kltrlerin eitlilii bizi kendi kltrmz iindeki eitlilikten de haberdar eder. Etnosantrizm, kltrel rlativizm, kltrel determinizm ve kltrel gecikme gibi kltr sosyolojisinin nemli kavramlarn tanmlayabilme Etnosantrizm, bireyin kendi kltrel deerlerini merkeze alarak baka kltrleri kendi kltrnn deer sisteminden deerlendirmesi ve yarglamasdr. Kltrel rlativizm, kltrleri kendi iinde deerlendirmek ve yarglamak gerektii, kltrlerin dardan yarglanamayaca dncesidir. Kltrel determinizm ise kltrn deimez ve ok gl, iinde yer alan bireylerin de onun bir nevi esiri olduu dncesidir. Maddi kltrde meydana gelen deiiklikler belli bir gecikmeyle manevi kltr tarafndan (hukuk, tre, gelenek, grenek, toplumsal zihniyet vs.) takip edilirken arada bir gecikme meydana gelmektedir. Bu gecikme Ogburn tarafndan kltrel gecikme olarak adlandrlmtr.
AM A
AM A
Gnmzde toplumsal ve kltrel deimeyi aklamada anahtar olgu olan kresellemenin kltrel dzeyde nasl gerekletiini analiz edebilme Coca-Cola, Nike, Levis ya da McDonalds gibi kresel markalarn bu olaanst yaylm ve baars; genel olarak bat, zel olarak da Amerikan egemenliindeki bir kltrn kresellemesine mi iaret etmektedir? Bu soruya genel olarak iki dzeyde yant verilmektedir. Bir dizi kuramcya gre, kltrel kreselleme sreci basite kltrel emperyalizm eklinde gereklemektedir. Bu kuramclar, farkl yerel ve ulusal kltrlerin zellikle ABDnin kltr endstrisi rnlerinin kuatmasyla yok edildiini ne srerler. Dier taraftan ise bir baka grup kuramcya gre ise, kltrel kreselleme heterojenleme, evrenselleme kadar yerelleme, modernleme kadar geleneksellemenin de gndeme geldii; bunlarn e-zamanllnn ve elikili beraberliinin yaand bir sretir. Dolaysyla, kreselleme sadece kltrel homojenleme olarak anlalmamaldr. Kendi iinde evrensellikleri/homojenlikleri ve tikellikleri/fakllklar barndran, bunlar birbiri ile ilikiye geirip birbirlerine dntren bir sretir.
120
Sosyolojiye Giri
Kendimizi Snayalm
1. Kltre ilikin ok sayda farkl tanm belirli gruplarda snflandrlabilir. Aadakilerden hangisi bu gruplardan biri deildir? a. Yksek Kltr olarak Kltr b. Btn bir yaam tarz olarak kltr c. deoloji olarak kltr d. Paylalan anlam sistemleri olarak kltr e. Teknoloji olarak kltr 2. Aadakilerden hangisi bir kltr eidi olarak nitelendirilemez? a. Popler kltr b. Kar kltr c. Yanda kltr d. Alt kltr e. Yksek kltr 3. Bir toplumun ya da toplumsal grubun varln devam ettirebilmek iin yelerinin ounluu tarafndan doru ve gerekli olduu dnlen dnce ve ilkelere ne ad verilir? a. Norm b. nan c. lke d. Deer e. Stat 4. Kltr terimine dair yz altm drt farkl tanm olduunu belirterek, kltrn ngiliz dilindeki en karmak iki kelimeden birisi olduunu belirten kltr kuramcs aadakilerden hangisidir? a. Stuart Hall b. Antonio Gramsci c. Raymond Williams d. Anthony Giddens e. Matthew Arnold 5. Kltr, bizi en ok ilgilendiren tm konularda, dnyada sylenen ve dnlenlerinin en iyisi eklinde tanmlayan ve kltr estetik mkemmellik ile zdeletiren kuramc aadakilerden hangisidir? a. Matthew Arnold b. Herbert J. Gans c. Walter Benjamin d. Sabri lgener e. Wendy Griswoold 6. Bir toplumda aznlkta olan gruplarn deer, tutum, inan ve yaam tarzna iaret eden kltre ne ad verilir? a. Aznlk kltr b. Etnik kltr c. Kar kltr d. Kitle kltr e. Alt kltr 7. Genel olarak yabanc bir kltrn deer ve alkanlklarnn, yerli bir kltr zerinde yaymak ve yerletirmek iin ekonomik ve siyasi g kullanlmasna ne ad verilir? a. Kltrel determinizm b. Kltrel emperyalizm c. Kltrel kreselleme d. Kltrel gecikme e. Kltrel etkileim 8. deoloji olarak kltr olgusuna ynelik bir model oluturabilecek fikirler hangi kuramcnn eserlerinde mevcuttur? a. Emile Durkheim b. Max Weber c. Karl Marxs d. Marcel Mauss e. Talcott Parsons 9. Modern kitle kltrnn yirminci yzylda kapitalizmin ideolojik tahakkmnn kilit arac olduunu ne srm olan okul aadakilerden hangisidir? a. Annales Okulu b. Birmingham Okulu c. Frankfurt Okulu d. Chicago Okulu e. levselci Okul
10. Kltrel Gecikme kavram aadaki sosyologlardan hangisine aittir? a. Hilmi Ziya lken b. William Ogburn c. John Tomlinson d. Tery Eagleton e. Pierre Bourdieu
121
Yaamn inden
Yaynclkta hem kreselleme, hem millileme beraber geliiyor. sveli, Amerikal, Alman konumaclar da bunu dorulad: Kreselleme ile milli ve yerli deerlere nem verme birlikte geliiyor. Uzun yol... Bu dizilerdeki milli niteliin yeni olmas, kresellemenin gelitirdii evrensel deerlerle i ie olmasndandr. D dnyaya kar rki veya kltrel bir husumet sz konusu olmad gibi, kendi yerli ve hatta tarihsel tiplerimiz bu dizilerde evrensel llerde yeniden yorumlanyor. Mesela Kurun Yarasndaki kadnlar Osmanl idi, Kuvay- Milliyeci idi ama eksik etek deillerdi, amzn deerlerine gre eit ve zgr davranyorlard! Byk ilgi gren toprak dizilerindeki tipler de snf savana sokulmu militan tipler deil, iyisiyle ktsyle bizden, tandk simalar! Kreselleme insanolunun karsna usuz bucaksz, soluk, souk bir ufuk ayor. nsanolu bir yandan bunun imknlarn deerlendirmeye alrken br yandan aina, bildik, scak bir yuva ihtiyacn da kuvvetle hissediyor; yerli ve milli deerlere sarlyor, kkler duygusu daha bir gleniyor. Eitim ve ekonomik gelime zevkimizi ve muhayyilemizi daha da gelitirdii iin, ite gerekten baarl bizden senaryolar, yapmlar, sanatlar karyoruz. Gemite ne zaman bu kadar okuyup yazmtk? Ciddi sorunlarmz var ama genel gidiat olarak, doru yoldayz ve bu uzun bir yol. Kaynak: Milliyet Gazetesi- 21/01/2006
Yeni milli kltr Taha Akyol Televizyonlarda milyonlarca insan srkleyen diziler... Benim de byk bir ilgi ve takdirle izlediim Kurun Yaras, Asmal Konak, emberimde Gl Oya... gibi. Halen devam eden byle drt be dizi var. Listeyi uzatmak da mmkn. Hlbuki eskiden ahin Tepesi gibi, Dallas gibi Amerikan dizileri ok byk ilgi grrd. Pemila, Ceyar, Babi, Suelin gibi dizi kahramanlar gnlk hayatmza girmiti! Latin Amerika dizileri de yleydi. Galiba Tamer Karadalnn ocuklar Duymasn dizisi dnm noktas oldu. Asla taklit veya adaptasyon deildi, senaryosu da kahramanlar da tamamen bizimdi. Ardndan hakikaten bizden kahramanlarn ve olaylarn yer ald drama ve komediler skn etti. nceki akam Kanal Dde yaymlanan stiklal Savayla ilgili Krk Kanatlar da daha ilk gn olduu halde ok byk reyting alm; hem de A-B grubu denilen st ve st-orta snflardan, yani hayli Batllam kesimlerden de! Kreselleme ve... Bu toplumsal temayl (trend) epeydir dikkatimi ekiyordu ama dn izlediim ok nemli bir toplantda bunun evrensel boyutlarn daha bir net olarak grdm. Doan Yayn Holdingin yllk olarak dzenledii toplantlardan bu ylkinin konusu Trendler idi: erik ve teknoloji olarak iletiim dnyas nereye gidiyor? Fransada TV seyircisinin yzde 73 tarafndan izlenen dev TV-1 adl televizyon kanallar irketinin Bakan Patrick Le Pay, uzun konumasnda diyor ki: - Eskiden komedi, sinema filmi, drama gibi yaynlarmzn yzde 50den fazlas Amerikan yapmyd veya adaptasyondu. Artk trend deiti. imdi bu yaynlarmzn yarsndan epey fazlas Fransz eseri, Fransz yapm...
Okuma Paras
... Bir kltr ne kadar zengin olursa olsun, insan yaamndaki her deerli eyi ierip insanlarn tm potansiyelini gelitirmesi mmkn deildir. Bu yzden farkl kltrler birbirlerini dzeltip tamamlar, birbirlerinin dnce ufkunu aar ve birbirlerini insanlar tatmin etmenin yeni yollarndan haberdar ederler... Kltrel eitlilik ayn zamanda insan zgrlnn de nemli bir bileeni ve artdr. nsanlar kltrlerinden dar adm atamazlarsa onun iinde hapis kalr, onu mutlaklatrma eilimine kaplr, onun insan yaamn
122
Sosyolojiye Giri
alglama ve dzenlemenin tek doal ya da ak yolu olduunu sanmaya balarlar. Eer dierlerinden yararlanamyorlarsa, kendi kltrlerinden dar adm atamazlar. nsanlar Arimedyen bir bak asna ya da yoktan var olan bir gre sahip deildir, ancak kendi kltrlerine dardan bakmalarn, zayf ve gl yanlarn incelemelerini ve z bilinlerini derinletirmelerini salayan dier kltrler, onlar iin birer mini-Arimedyen bak as grevi grr. [Bylece,] Kltrlerinin tesadfliini grebilir ve onunla kaderleri ya da balarnn belas olarak deil de, zgrce bir iliki kurabilirler... Kltrlerin eitlilii bizi kendi kltrmz iindeki eitlilikten de haberdar eder. Kltrler arasndaki farkllklar grmeye altmzda, bunlar kendi kltrmz iinde de arar ve bunlara adil davranmay reniriz. Kltrmzn farkl etkilerin sonucu olduunu, farkl dnme biimlerini barndrdn ve farkl yorumlara ak olduunu kavrarz. Bu, onu homojenize etmeye ve ona basit, tekil bir kimlii kabul ettirmeye ynelik giriimlerden phelenmemizi salar. Ayn zamanda kltr ierisinde bir i diyalog olumasn tevik eder, eletirel ve bamsz dnceye yer aar ve deneysel canll besler... D ve i farklkllara gsterilen hogr birbirini tamamlar ve glendirir. Kendisinin en iyi olduunu dnen ve dierlerini bastran ya da onlarla temas kurmaktan korkan ve kanan bir kltr veya din, kendisini de birlemi ve homojen olarak grmeye ve i farkllklaryla belirsizliklerini bastrmaya eilimlidir. Kltrel eitlilik, farkl kltrlerin iki tarafa da yarar olacak ekilde bir diyaloga girmelerini kolaylatran bir ortam yaratr. Farkl sanatsal, edebi, mzikal, ahlaki ve dier gelenekler birbirlerini sorgular, aratrr ve birbirlerine meydan okur, birbirlerinden fikirler dn alp bunlarla denemeler yapar ve sk sk hibirinin kendi bana retemedii yepyeni fikir ve duyarllklar ortaya koyarlar. Yaratc yazarlarn karmak bir seviyede yapt eyi sradan erkek ve kadnlar gnlk ilikilerinde bilinsiz olarak yapar. Kltrleri ykmak kolay ancak yaratmak ok zordur. Dolaysyla yzyllar boyunca olduka iyi dayanm bir eyi ykmak pek akllca deildir. stelik ileride yaratabileceimiz yeni kltrler daha iyi veya eit derecede iyi olabilecei gibi daha kt de olabilir ve insan var oluu iin bu kadar nemli konularda insann dikkatli olmas gerekir. Tm bunlar dorudur, ancak kltrn baz ok nemli boyutlarn gzden karmaktadr. Eer mevcut kltr yelerinin sadakatine sahip deilse onu ayakta tutmann hibir yolu yoktur. stelik yelerinin geni ksmnn byk sorunlar yaamasna neden olan, derinlere ilemi cinsiyet ayrmcs, rk ve dier eilimleri yznden tm mevcut kltrlerin kkten deiikliklere ihtiya-
c vardr. Her an kendine zg gereksinimleri, deneyimleri, lkleri vardr ve kltrler insanlarn gelimesini istiyorlarsa bunlara uyum salamaldr. ... Kaynak: Bhikhu Parekh, okkltrll Yeniden Dnmek. Kltrel eitlilik ve Siyasal Teori, ev. B. Tanrseven, Ankara: Phoenix Yaynevi, 2002, s. 214-217.

1. e 2. c 3. d 4. c 5. a Yantnz yanl ise, Kltr anlamak konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Kltr eitleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Kltr anlamak konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Kltr nedir? konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Kltrn Estetik Tanmlar ya da Yksek Kltr olarak Kltr konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Kltr eitleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Kltr ve Kreselleme konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Kltr-Marksist Yaklam konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Frankfurt Okulu ve Kltr Endstrisi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Kltrn Dinamikleri konusunu yeniden gzden geiriniz.
6. a 7. b 8. c 9. c 10. b

Sra Sizde 1 Kltrn yksek kltr ile zdeletirilmesi kimi yaklamlar tarafndan sekincilik olarak deerlendirilmektedir. nk kltrn sadece yksek kltr olarak grlmesi, estetik mkemmellik ile zdeletirilen entelektel ve sanatsal etkinlikler dndaki kltrel biimleri gerek (yksek) kltrn iine almamas, ya da onlar aa kltr (ya da popler kltr) olarak yaftalamasyla sonulanr. Sz konusu dar ve estetik tanm dndaki kltrel pratiklerin bir kltrel tabakalama ya da kltrel hiyerari oluturacak ekilde aa olarak kmsenmesi, bu bak asnn sekinci olarak grlmesine neden olmaktadr.
123
Sra Sizde 2 ki kavram arasnda nemli benzerlikler bulunsa ve bu konu olduka tartmal olsa da, 2000li yllar dnyasnda popler kltr ve kitle kltrn e anlaml kavramlar olduunu sylemek ok mmkn deildir. ncelikle, kitle kltr kavramnn kitle toplumu paradigmasna bitiik bir kavram olarak zellikle yirminci yzyln ilk eyreindeki kltrel atmosferi analiz etmek iin kullanlm olduunu anmsamalyz. 1940lar itibaryla kitle toplumu paradigmasnn terk edilmesiyle bu kavramn sorgusuz sualsiz kullanm sorunlu hle gelmitir. Ayrca, kitle kltr, kitle toplumu paradigmasyla e zamanl kullanlan bir kavram olarak tarafsz bir kavram deil, olumsuz ve kmseyici bir kavramdr. Gnmzde byk lde kltr/medya endstrisi rnleri olarak kamza kan popler kltr ise kitle kltrne kyasla daha tarafsz bir kavramdr ve analitik olarak daha elverilidir. Sra Sizde 3 Bugn kltr/medya endstrisinin hem niteliksel hem de niceliksel olarak muazzam gelimesi ve kltrel alanda edindii muazzam kapsama alan popler kltr ve yksek kltr arasndaki ayrmn siliklemesine neden olmaktadr, zira popler kltr rnlerinin nitelii de artmaktadr. Kukusuz, popler kltr ve yksek kltr arasnda hla kayda deer bir farkllk vardr, ancak gnmzde bu iki kltr biimi arasndaki snr nemli dzeyde belirsizlemeye balamtr. nk piyasa ilikileri, kar mant ve meta karakteri kltrel alana byk lde hkim olmu, bu da yksek kltr rnlerinin niteliinin dmesine yol amtr. Ayrca kltrel rnleri bunlar arasnda bir kltrel hiyerari oluturacak ekilde snflandrma eilimi de gnmzde daha marjinal olarak karmza kmaktadr. Sra Sizde 4 Hem Durkheim hem de Weber iin din bir anlam sitemi olarak toplumun olduu kadar kltrn de temel bir bileenidir. Gerekten de olumasnda ve devamnda dinin nemli bir rol oynamad hibir kltr yoktur. Ancak hibir kltr sadece dine dayandrlamaz, fakat din tarafndan farkl biimlerde ve derecelerde biimlendirilebilir. Gnmzde de din deiik toplumlarda/kltrlerde deiik rol oynar.
Sra Sizde 5 Evet, grlebilir. Marxs ile kltr, ekonomik karlar, egemen snf ve g/iktidar olgusuyla sistematik bir ekilde ilikilendirildi. Frankfurt Okulu, modern kitle kltrnn yirminci yzylda kapitalizmin ideolojik tahakkmnde nemli bir rol oynadn ne srd. Gramsci ise arpc bir ekilde hegemonyann kazanlmasnda esas olarak st-yap kurumlarnn kritik olduunu, kltrn nemli bir hegemonik mcadele alan olduunu vurgulad. Britanya Kltrel almalar Okulu ise, kltr sabit, statik ve deimez bir sistem olarak deil, tam tersine, dinamik ve srekli yenilenen bir sre olarak kavramsallatrd. Okul temsilcileri kltr birletirici bir sistem ya da paylalan deerler btn olarak deil, tersine onu bir mcadele ve atma alan olarak tarif etmitir. Sra Sizde 6 Olduka zor! 1990l yllarda zde grlebilirdi ama gnmzde deil. nk genel olarak kresellemeye zel olarak da Amerikan yaam biiminin tm dnyada yaygnlk kazanmas eklinde yaanan kltrel kresellemeye ynelik tepki 2000li yllarda birok lkede giderek ivme kazanmtr. Yaamn inden blmnde yer alan Taha Akyolun yazsnda da vurguland gibi, bugn hem Trkiyede hem de Avrupa lkelerinde yerli film sanayi kayda deer bir ykselitedir. Dier taraftan, Hollywooda Hindistanda Bollywood rakip olmutur. rnekleri oaltmak fazlasyla mmkndr.

Alver, K. Ve Doan, N. (Der.) (2007). Kltr Sosyolojisi, Ankara: Hece yaynlar. Adorno, T.W. (1975). Kltr Endstrisini Yeniden Dnmek, Cogito, Say: 36, Yaz 2003. Bauman, Z. (1996). Sosyolojik Dnmek, ev. A. Ylmaz, stanbul: Ayrnt Yaynlar, 1998. Benjamin, W. (1936). Tekniin Olanaklaryla Yeniden retilebildii ada Sanat Yapt, W. Benjamin, Pasajlar, stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 1993, s. 4570. Bilton, T. ve dierleri (2003). Sosyoloji, eviri Editr: K. nal, Ankara: Siyasal Kitabevi, 2008. Bostanc, N. (2003). Toplum ve Kltr, Sosyolojiye Giri, . Sezal (Der.), Ankara: Mart Yaynevi. Briggs, A. (1992). Kltr, ev. S. Kebeli, Milli Folklor, Say: 74, 2007, s. 99-103.
124
Sosyolojiye Giri
Dellalolu, B. (2007). Frankfurt Okulunda Sanat ve Toplum, stanbul: Balam Yaynlar. Eagleton, T. (2005). Kltr Yorumlar (ev.: . elik), stanbul: Ayrnt Yaynlar Edgar, E. ve P. Sedgwick (2007). Kltrel Kuramda Anahtar Kavramlar, ev. M. Karaahan, stanbul: Alm Kitap Edles, L. D. (2002). Uygulamal Kltrel Sosyoloji, ev. C. Atay, stanbul: Babil Yaynlar, 2006. Gans, H. J. (1999). Popler Kltr ve Yksek Kltr, ev. E. Onaran ncirliolu, stanbul: YKY Yaynlar, 2005. Gkalp, E. (2009). Kltr Endstrisi ve Frankfurt Okulunda Kitle Kltr Eletirisi, Ebru Parmana Armaan. Ankara: Alter Yaynclk, s. 223-236. Haralambos, M. ve M. Lolborn (2008). Sociology. Themes and Perspectives, Londra: Collins. Hebdige, D. (2004). Altkltr. Tarzn Anlam, ev. S. Nianc, stanbul: Babil. Jay, M. (1989). Diyalektik mgelem. Frankfurt Okulu ve Sosyal Aratrmalar Enstits Tarihi 19231950, ev.: . Oskay, stanbul: Ara Yaynlar. Jenks, C. (1993). Culture, Londra: Routledge. Marshall, G. (1999). Sosyoloji Szl, ev. O. Aknhay ve D. Kmrc, Ankara: Bilim ve Sanat Yaynevi, 2003. Marks, K. ve Engels, F. (1846). Alman deolojisi, ev. S. Belli, Ankara: Sol Yaynlar, 1992. Parekh, B. (2000). okkltrll Yeniden Dnmek. Kltrel eitlilik ve Siyasal Teori, ev. B. Tanrseven, Ankara: Phoenix Yaynevi, 2002. Smith, P. (2001). Kltrel Kuram, ev. S. Gzelsar ve . Gndodu, stanbul: Babil Yaynlar, 2005. Strinati, D. (2004). An Introduction to Theories of Popular Culture, Londra ve New York: Routledge Tomlinson, J. (1999). Kreselleme ve Kltr, ev. N. zok, stanbul: Ayrnt Yaynlar, 2004. Tomlinson, J. (1991). Kltrel Emperyalizm, ev. E. Zeybekolu, stanbul: Ayrnt Yaynlar, 1999. Williams, R. (1982). Kltr, ev. S. Aydn, Ankara: mge Kitabevi, 1993. Williams, R. (1983). Anahtar Szckler. Kltr ve Toplumun Szvarl, ev. S. Kl, stanbul: letiim Yaynlar, 2005. Zipes, J. (1988). Frankfurt Okulu ve Kltr Eletirisi, Kitle letiim Kuramlar, E. Mutlu (der.), Ankara niversitesi letiim Fakltesi.
6
Amalarmz
levselcilik Kentsel aile Krsal Aile
SOSYOLOJYE GR
Bu niteyi tamamladktan sonra; Aile ile ilgili temel kavramsal yaklamlar tanmlayabilecek, Ailenin ekonomi ve sanayileme ile olan ilikisini kavrayabilecek, Kentsel ile ve krsal aile arasndaki farkllklar ayrt edebilecek, Aile ierisindeki cinsiyet rollerini ve g ilikilerini saptayabilecek, Kadnn toplumsal konumu ile ilgili temel feminist yaklamlar tanmlayabilecek, Kadnn aile ierisindeki konumunu kadnn emei ile ilikilendirebilecek, Kadnlarn yasal konumlar ile ilgili gelimeleri saptayabilecek,
Anahtar Kavramlar
Ataerkillik Cinsiyete dayal i blm
erik Haritas
ALE LGL TEORK YAKLAIMLAR ALE TRLER ALENN EKONOM VE SANAYLEME LE LKS ALEDE CNSYET ROLLER VE G LKLER ALENN YASAL STATS VE BOANMA KADININ TOPLUMSAL KONUMU LE LGL TEMEL FEMNST YAKLAIMLAR KADININ ALE ERSNDEK KONUMU KADININ EKONOM VE SANAY ERSNDEK KONUMU KADININ YASALAR KARISINDAK KONUMU
Sosyolojiye Giri
Kadn, Aile ve Toplum
Kadn, Aile ve Toplum

ALE LGL TEORK YAKLAIMLAR
Aile her iki cinsin yetikin bireylerinden ve onlarn ocuklarndan oluan en kk toplumsal kurumdur. Anne baba iinde yaadklar toplumun yaps ile balantl olarak ocuun okuldan nceki sosyalizasyonuna katkda bulunurlar. ocuk bu srete toplumun kltrn, kadn ve erkek rolleri ile balantl olarak annelik ve babalk rollerini iselletirir. Btn toplumlarda olduu gibi Trkiyede de aile en nemli kurumlardan biridir. Aile bireylerinin birbirlerinden toplumsal ve ekonomik beklentileri olduka fazladr. Trkiyede ailenin nemini ve beklentilerin yksekliini ortaya karan en nemli gsterge bireylerin yallkta %55,0 gibi bir oranda ocuklarnn yannda kalmay tercih etmesidir. Yine ayn almaya gre huzurevine giderim diyenlerin oran %9,3 olarak verilmitir. Trkiye statistik Kurumunun, 2004-2008 yllar arasnda gerekletirdii Yaam Memnuniyeti Aratrmasna gre Trkiyede bireylerin mutluluk kayna olan kiiler nemli oranda tm ailesi kmtr. ocuklarmn yannda kalrm 55,0 Tablo 6.2deki 2008 yl verilerine bakld17,8 nda erkeklerin %76,6sna ve kadnlarn % Evimde bakm hizmeti alrm 63,9una gre bireyin mutluluk kayna tm Fikrim yok 16,8 aile bireylerinden olumaktadr. Bu aratr9,3 mada arkadalar olduka dk bir oran Huzurevine giderim oluturmaktadr. Ailenin evrensel bir kurum Dier 1,2 olduunu iddia eden grler de ailenin bir btn olarak hem toplum hem de birey iin nemli olduunu tartr.
2004 Tm Aile ocuklar E Anne/baba Kendisi Torunlar Arkadalar Dier 64,8 18,1 9,1 2,7 1,7 2,0 0,9 0,4 74,4 8,2 7,2 3,6 2,3 1,6 1,4 1,1 2005 63,0 19,0 10,6 3,0 1,1 1,7 0,9 0,4 73,4 8,6 8,0 3,2 2,3 1,6 1,8 0,8 2006 60,0 20,2 10,9 3,7 1,3 1,7 1,2 1,0 74,8 7,6 7,8 3,9 1,7 1,3 2,0 1,0 2007 63,5 16,6 11,6 3,0 2,0 1,9 0,6 0,8 75,7 7,4 7,0 4,2 2,3 1,3 1,3 0,8 2008 63,9 20,2 7,7 3,5 1,5 1,5 0,9 0,9 76,6 7,6 6,6 2,7 2,5 1,8 1,7 0,5
Tablo 6.1 Bireyin yallyla ilgili yaam tercihi,% Kaynak: Aile Yaps Aratrmas, 2006 Trkiye statistik Kurumu (www.tuik.gov.tr)
Kadn Erkek Kadn Erkek Kadn Erkek Kadn Erkek Kadn Erkek
Tablo 6.2 Bireylerin mutluluk kayna olan kiiler, % Kaynak: Yaam Memnuniyeti Aratrmas, 20042005-2006-20072008, Trkiye statistik Kurumu (www.tuik.gov.tr)
128
Sosyolojiye Giri
Ailenin Evrensellii Tartmas

Murdocka gre aile ortak ikamet, ekonomik ibirlii ve yeniden retimle karakterize edilen toplumsal bir gruptur (Haralambos, 1980, s.325).
srailde yaklak 240 adet Kibutz yerleimi vardr. Mlk ve sermaye Kibutz yeleri tarafndan ortak olarak sahiplenir. Temel ekonomik faaliyetleri tarm ve hafif sanayidir. Kibutzdaki ailelerde cinsel eitlik vardr ve Batdaki ebeveyn rollerini zellikle annelik roln reddederler. Evlilik tek elidir ama ocuklar ayr bir yerde yaarlar ve ebeveynleri ile grtkleri zamanlar elence olarak deerlendirilir (Haralambos, 1980, s.329).
ada aile sosyolojisi literatrne bakldnda ailenin evrensel ve ilevsel bir kurum olduu bak as hem gelimi hem de gelimekte olan lkelerin aile sosyolojisi disiplinini etkilemitir. Bu gre kar getirilen eletiriler de olduka nemli olmasna ramen genel olarak yapsalc-ilevselci kuramn Amerikan sosyolojisinde uzun sre egemen olmas, bu grn genel sosyal bilim ierisinde de kabul grmesine yol amtr. G. P. Murdock, Sosyal Yap adl almasnda farkl toplumlarda aile kurumunu incelemi ve ailenin evrense bir kurum olduu sonucuna varmtr (Haralambos, 1980, s.325). Bir toplumda ailenin nemine yaplan vurgu ile onun evrensel bir kurum olduunu sylemek birbirinden farkldr. Ailenin evrensel olduu dncesine gre aile tm toplumlarda var olmu ve olmaya devam etmektedir (Ecevit, 1991, s.1). Aile her iki cinsin yetikinlerinden olumutur ve bu yetikinlerin aile ats altnda cinsel birliktelii toplumsal olarak onaylanmtr. Ailede bir ve ya birden fazla ocuklar vardr. Bu ocuklar kendilerinin olabilecei gibi evlat edinilmite olabilir. Yine aile ekonomik anlamda alr ve kazandklarn ortak bir havuzda toplar ve ailenin ihtiyalarna gre tketir (Haralambos, 1980, s.326). Murdockun evrensel aile grne kar verilen klasik ve nemli rnek srailde Kibutzlarda yaayan ailelerdir. Kibutz yerlekeleri bugn tarm alannda nemli rnek olarak gsterilmektedir. MurdockunSIRA SZDEaile grne kar verilen Kibutz toplumunun niteliklerini anlataevrensel rak tartnz.
DNELM Aileye levsel Bak
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Birincil sosyalizasyon kk yalarda aile ierisinde gerekleir ve N T E L E V Z Y O iki temel sreci vardr. Bunlardan birincisi toplumun kltrnn iselletirilmesi, ikinci sre E R N E T N T ise kiiliin yaplanmasdr (Haralambos, 1980, s.332).
levsel yaklam aile kurumunu belli sorular erevesinde ele almaya alr: Bu sorular, Ailenin ilevleri nelerdir?, Aile ve toplumsal sistemin dier paralar araS O R U snda nasl bir iliki vardr? ve son olarak da Ailenin toplumda yaayan bireyler iin ilevi nedir? eklinde sralanr (Haralambos, 1980, s.330-331). Yine G. P. MurDKKAT docka gre ailenin toplum iin drt temel evrensel ilevi vardr. Bunlar: Ailenin cinsel ilevi, SIRA retim Yeniden SZDE ilevi, Ekonomik ilevi, Eitim ilevi. AMALARIMIZ Ailenin cinsel ve yeniden retim ilevi toplum iin yeni bireylerin ortaya kmasn salarken ekonomik ilevi olmadan ailenin yaamn srdrmesi olanakszdr. Ailenin eitim T A P ise sosyalizasyon srecini ierir. Toplumun kltrn ocuk ilevi K aileden ald sosyalizasyon aracl ile iselletirir. Aileye ilevsel bakn temelini oluturan dier gr Talcott Parsonsa aittir. Parsonsn aile zmlemesi modern Amerikan ailesini temel alarak hazrlanm olTELEVZYON masna ramen genellemeleri modern sanayi toplumundaki aile ile yakndan ilgilidir. Parsonsa gre aile toplumsallamann birincil aracs olarak geleneksel deerleri yeni kuaklara aktarr ve toplumsal dzeni gvence altna alr (Poster, 1999, NTERN T s. 113). Parsonsa Egre Amerikan ailesinin temel ve indirgenemez iki ilevi vardr. Birincisi ocuklarn birincil sosyalizasyonu, ikincisi ise toplum nfusu ierisinde yetikin kiiliklerin sabitlenmesidir. Bu ilevler btn toplumlarda bulunan ortak ilevlerdir (Haralambos, 1980, s.332).
6. nite - Kadn, Aile ve Toplum
129
Dolaysyla kltr yalnzca renilmez kiiliin bir paras olarak iselletirilir. selletirilen kltrle ekillenen kiilik sabitlenmelidir ve bu ailenin nemli bir ilevidir. Burada vurgu evlilik ilikisine ve iftlerin birbirlerine saladklar duygusal gvenlie yaplr. Parsonsa gre ocuun birincil sosyalizasyonunda hem toplumunSIRA SZDE kltr iselletirilir hem de ocuun kiilii yaplanr. Daha sonra okul v.b. gibi kurumlarda gerekletirilen sosyalizasyonun bunun devam m olmas gereklidir? Devam etmezse ne olur? Tartnz.
DNELM
SIRA SZDE
DNELM
Ebeveynlik rolleri, sosyalizasyon srecinde S O yetikin kiiliklerin R U sabitlenmesinde nemli rol oynar. DKKAT
Parsonn kavramsallatrd aile modeli modern sanayi toplumunda ki ekirdek ailedir. Bu model bir yandan kabul grrken dier yandanS olduka tartlm O R U ve eletirilmitir. Talcott Parsons ailenin yapsn sosyalizasyon ileviyle balantl olarak tanmDKKAT larken yeniden retimin nemini azaltmaktadr (Poster, 1999, s. 114). Parsons yalnzca anne babann ocuk zerindeki egemenliini yceltmekle kalmamakta ada cinsiyet rollerini de dokunulmaz klar ve ailedeki yapy SIRA SZDEve davuara rumcu olarak farkllatrr. Parsonsa gre erkek e ara rol modelini olutururken kadnda bir e olarak davurumcu rol modelini sunar (Poster, 1999, s. 114). AMALARIMIZ Parsonsa yaplacak en nemli eletirilerden bir tanesi ataerkil burjuva ailesini norm olarak almasdr. Oysa ailenin ilevleri olduu kadar olumsuz ilevleri de vardr. A PVogel ve N. K T E. Bell Ailenin Gnah Keisi Olarak Duygusal Olarak Zedelenmi ocuk adl makalelerinde Aile kimin iin ve ne iin ilevseldir? sorusu ile ailenin ilevsel nemini sorgularlar (Haralambos, 1980, s.334). TELEVZYON
SIRA SZDE
Vogel ve Belle gre ebeveynler arasndaki AMALARIMIZ zlmemi atmalardan kan gerilim ve dmanlk ocua yanstlr. ocuklar ebeveynler tarafndan A P K T gerilimlerini gidermek iin gnah keisi olarak kullanlrlar (Haralambos, 1980, s.334).
TELEVZYON
Aileye Eletirel Yaklamlar

Aileye olumlu yaklaan ilevsel kurama karlk aileye eletirel yaklaan eitli gNTERNET rler vardr. rnein Edmund Leach, Ka Dnyas m? isimli almasnda sanayi toplumundaki ktmser aile grn ortaya koyar. Modern sanayi toplumunu, ailenin geni akrabalk sisteminin paras olduu endstri ncesi toplumlarla karlatrr. Endstri ncesi toplumlarda akrabalk sistemi bireye psikolojik ve pratik destek salar. Oysa modern sanayi toplumundaki ekirdek aile akrabalardan ve toplumdan yaltlmtr. Kendi ierisine dnen ailede kar, koca, ebeveyn ve ocuklar arasndaki duygusal streste bir younlama vardr. Bu yaltlmlk ierisinde aile yelerinin birbirlerinden beklentileri ve istekleri srekli ve fazladr (Haralambos, 1980, s.335). Sizce E. Leache gre aile neden Ka Dnyasdr?
SIRA SZDE
Leacha gre, ebeveynler ve ocuklar kendiN T E R N E T yalnzlklarnda bir araya gelerek birbirlerinden ok fazla istekte bulunurlar. Ebeveynler savar; ocuklar isyan eder (Haralambos, 1980, s.335).
Ailede retilen gerilim ve dmanlk toplumda ifadesini bulur. Ailede fazlasyD NELM la i ie olan bireylerle toplum arasnda engeller vardr. Bireyler ekirdek ailenin hapishanesinden kurtulduklarnda, destek alp verdiklerinde, toplumun hastalklaS O R U r azalacaktr (Haralambos, 1980, s.335). R.D. Laing ise Aile Politikalar adl kitabnda ilevsel baka radikal bir alternatif sunar. Fenomonolojik bir psikiyatrist olan Laingin ilgi alan ailedeki etkileim DKKAT ve bu balamda gelitirilen anlamlardr. Aile yelerinden birisi izofren olan aileleri alan Laing, izofrenlerin davranlarnn aile ile olan ilikileri erevesinde SIRA SZDE anlalabileceinin syler. izofrenliin aile ierisinde gelitirilen etkileim ve anlamlarla ilikili olduunu dnr. Aile ierisindeki etkileimler taktikler ieren
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
130
17 yanda izofreni hastas olan Jane kendini tenis topu gibi grr. Sessiz ve hareketsizdir. Yemek verilince yer, giydirilince giyer. nisiyatif almaz ve hi bir ey yapmaz. Jane kk bir ocukken ebeveynleri kendi aralarndaki dorudan iletiimi keserek Jane aracl ile konumaya balarlar. Yemek masasnda birbirleri ile dorudan konumazlar. Anne Janee dner: Babana tuzu vermesini syle der. .Jane babasna, Annem tuzu ona vermeni sylyor der. Babas Janee Annene syle tuzu kendi alsn der. Jane annesine dner ve Babam tuzu kendin alman syledi der (Laing, 1971, s.17).
Sosyolojiye Giri
karmak bir oyun gibidir. Bireyler ittifaklar oluturarak dierlerine kar oynarlar. Lainge gre bu etkileim durumlar zararl ve ykcdr. Lainge gre aile ilikisi bir badr. Bu ba ierisindeki etkileimden karlkl iselletirme geliir. Aile ierisindeki bireyler srekli birbirlerinin ne dnd, ne hissettii ve ne yapt ile ilgilenirler. Bu ba ierisinde karlkl ilgi ve dikkat iin sabit ve sonsuz bir talep vardr. Sonu olarak ayn ailede olmak ayn aileyi iinde hissetmek demektir. Janein kendi kk dnyasnda ailedeki etkileim kalplarn iselletirmesi nemli bir rnektir. David Cooper ise Ailenin lm adl kitabnda Laingin izgisinde giderek aile yelerinin kendi bireyselliklerini ve kendilerini gelitirme zgrlkleri olmadn syler. zerk bir kendinin geliebilmesi iin ocuk ailesi tarafndan talep edilen sonsuz isteklerden bamsz olmaldr (Haralambos, 1980, s.338). Leach, Laing ve Coopern dnceleri hem ilevsel grn eletirisi hem de ailenin bireyler zerindeki etkisinin nemli gstergesidir. Oysa Marxist gr btn bu grlerden bamsz olarak toplumsal snf balamnda aileyi tartr. Marxist grte aile ilgili temel alnan F. Engelsin Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni kitabdr. Engelsin evrimci grne gre retim glerinin ortak olarak sahiplenildii dnemde aile var olmuyordu. zel mlkiyetin ortaya kmasyla birlikte tek eli ekirdek aile geliti. Dolaysyla retim glerinin sahiplii ve devletin kefi bunu izledi. Devlet, zel mlkiyet sistemini korumak iin yasalar ina ederken, tek eli evliliin kurallarn da dayatt. Tek eli ekirdek aile zel mlkiyetin miras olarak paylam sorunlarn zd; zira mlkiyetin sahibi olan erkekler mallarnn kendi soylarndan ocuklara gemesini istediler. zel mlkiyetten mahrum olan kadn, erkek tarafndan kontrol altnda tutuldu (Ecevit, 1994, s.7). Ailenin 1960l ve 1970li yllarda gelitirilen Marxist analizine gre ise aile sermayeden ve devletten bir karlk almadan yeni neslin retimini ve yetikinlerin gnlk bakmn gerekletirerek, ksa ve uzun vadede, emein maliyetini olabilecek en dk seviyede tutar (Ecevit, 1994, s.8). Aile ierisinde bu yeniden retimi gerekletiren ise kadnn ev ii emeidir. Kadn emeinin sanayi toplumundaki farkllam biimleri kadnn sanayi toplumundaki konumu ile ilgili blmde ayrntl olarak tartlmtr.
ALE TRLER
Ailenin yaps toplumdan topluma farkllklar gsterir. Yine ayn toplum ierisinde farkl aile trlerini de grmek mmkndr. En kk aile tr ekirdek ailedir. Anne baba ve ocuklardan oluur. ekirdek aileden byk ailelere ise geni aile denir. Aileler yatay ve dikey olmak zere iki biimde genilerler. Yatay genileme ayn kuaktan bireyin katlm ile olur. Bu kii elerden birinin kardei olabilecei gibi, yeni bir e de olabilir (rnein: kuma). Dikey genileme ise elerden birinin annesi ya da babas gibi nc kuaktan bir birey olabilir (Haralambos, 1980, s.326). Gnmz Trkiyesinde arlkl olarak grlen genileme daha ok dikey genilemedir. zellikle krsal blgelerde evlenen erkek ocuk anne ve baba ile yaamaya devam eder. Parsonsn ekirdek aile modelinde tasarlanan ise ailenin zelliinin ve yaltlmlnn temini iin bykbaba ve bykanne iin ayr bir ev salanmasdr. Yine eit bir miras blm ve mesleki organizasyonun akrabalktan ayrlmas, kamu olaylarnn tesinde kiisel bir dnya, yetikin kiiliklere istikrar kazandrmak iin ocuklarn toplumsallama ilevi ve son olarak da anne babann ocuun ya-
131
amnn titizlikle denetlenmesine, kendilerini tam olarak adamalarndan olumaktadr (Poster, 1999, s. 116). Dolaysyla Parsonsun anlatt modelde geni aile biimine yer yoktur. Trkiyedeki aile tiplerine baktmz da ise gnmzde ekirdek ailenin yaygn olduunu grrz. Tablo 6.3de grld gibi Hane yaps % Trkiyede hane yaplar %80,7 orannda ekirdek ailelerden rencilerden/iilerden oluan aile 0,3 olumaktadr. Son yllarda aTek kiilik hane 6,0 da toplumlarda grlen tek ebeveynli aileler ise Trkiyede Geni aile 13,0 ok yaygn deildir. Zira boanekirdek aile 80,7 m ve ocuklar ile yaayan tek Toplam 100,0 ebeveynler genellikle kendi anne babalar ile yaamaktadrlar.
Tablo 6.3 Trkiyede Hane Yaps Kaynak: Aile Yaps Aratrmas (2006) Trkiye statistik Kurumu (www.tuik.gov.tr)
ALENN EKONOM VE SANAYLEME LE LKS

Aile yaps ile sanayileme sreci arasnda sosyolojik olarak nemli bir iliki vardr. nk sanayileme ile birlikte aile yapsal bir deime srecine girer. Talcott Parsonsa gre, izole edilmi ekirdek aile modern sanayi toplumunun tipik aile yapsdr. Sanayi toplumunda aile ekonomik bir birim olmaktan km, retim fabrikalara transfer olmutur. Parsonsa gre izole edilmi ekirdek aile ile sanayi toplumundaki ekonomik sistem arasnda yapsal bir iliki vardr. Zira ekirdek aile ekonomik sistemin ihtiyalarn karlamak iin yaplanmtr. Modern sanayi sistemi uzmanlam i blm erevesinde emek gcnden corafi bir hareketlilik bekler. Belli vasflarda uzmanlam bireyler, bu vasflarn talep edildii yerlere giderler (Haralambos, 1980, s.344). Sanayi toplumundaki corafi hareketlilik, yalnzca akrabalk balarn zayflatmakla kalmam, aile tarafndan yaplan ilevlerin birou okullara ve toplumdaki dier kurumlara aktarlmtr. Ailenin ekonomi ve sanayileme ile ilikisi erevesinde kentsel ve krsal aile birbirinden farkllamaktadr. T. Parsonsn burada bahsettii hareketli emek aslnda erkek emeidir. Zira kadn iin burada biilen rol ev kadnl rol ve ev ii emeidir. Bu da corafi hareketlilie ayak uydurabilecek en uygun emek trdr. rnein Trkiyede alma koullarnn nispeten daha iyi olduu byk lekli sanayi kurulularnn bulunduu yerlerde kadn ver erkek igcnn ayrmas ok net bir ekilde ortaya kmaktadr. Byk sanayi kurulularnn bulunduu blgelere birincil igc piyasasn temsilen almak iin gelen mhendisler hep erkektir. Kyden kente gteki emek hareketliliine baktmzda ise erkeklerin yine gelir getiren birincil igc piyasasndaki ilere, kadnlarnsa ev iine benzeyen ilere girdiini grrz.
zole edilmi ekirdek aile sanayi toplumunda emek gcnden istenen corafi hareketlilie uygundur (Katba, 1990, s.157).
Kentsel Aile
Sosyolojide kentsel aile almalar arlkl olarak gecekondu ailesi zerine odaklanr. Gecekondu ailesi bir taraftan kr ailesinin alkanlklar, tutumlar ve deer yarglaryla evrili dier taraftan kent yaantsnn etkisi altnda kalan bir aile tipidir (Gke, 1991, s.388). Kyden kente g ile birlikte ailenin yaps geni aileden ekirdek aileye dnr. Balangta geni aile biiminde olan aileler kuaklar deitike ekirdek ailelere doru gelime gsterirler. Gle birlikte kent merkezine
132
Sosyolojiye Giri
Ankara 1950 ile 1970 yllar arasnda Trkiyenin krsal alanlarndan gelen gmen aknyla lkedeki en yksek oranda kentsel nfus oalmasn yaad. Bundan dolay, Ankara imdi Trkiyedeki kentsel merkezlerin hepsinden daha yksek bir gecekondulama oranna sahiptir (zyein, 2005, s. 18).
gelen bu aileler gecekondu blgelerine yerleirler ve yeni gecekondu blgeleri olutururlar. Hatta kk aile denebilecek az ocuklu anne-babalarn oluturduu aileler ounluktadr (Kray, 1984, s. 70). Trkiyede gecekondu aileleri kentsel ekonomi ierisinde kalc ve temel eler hline gelirler. Oysa elde ettikleri yalnzca kendi durumlarn srdrmelerini salayacak toplumsal destek ve ekonomik koruma olur. Kk lekli ekonomik ilerde almalar onlarn kentsel tabakada dk gelir gruplar olarak kurulmalarna yol aar (enyapl, 1982, s. 247). Geleneksel toplumlarn farkllamam aile yaps metropol evrede nemli lde deiir: cretli emein girii ve ailenin bir ok ilevinin aile dndaki uzmanlam kurumlara ve rgtlere kaymas bunlarn en nemlileridir. Metropol ailesi kendini kentsel yaamn deien elerine uydurma kapasitesini gsterir. Btn metropol aileleri, modern teknolojinin kurumlar tarafndan yaratlm farkllam, kurumlam ve rgtl bir evrede yaarlar. (Kray, 1984, s.79). Kray ayrca ekoloji, hayat kazanma yollar, aile kompozisyonu, aile ii ilikiler ve roller, aile ilevlerinin ticarilemesi, ocuklarn toplumsallamas ve kentsel metropol yaamn yukarda bahsedilen zelliklerinin iindeki metropol ailesinin gvenliini ve uyum karakterini de tartr (Kray, 1984, s.70-77). Yksek gecekondulama oran bir o kadar da ailenin varlna iaret eder. Bu aileler artan bir biimde kentsel yaama ayak uydurmaya alrlar. Kentsel tketim normlarna uyum ve ehirlerde geici ikamet, ehirlerdeki aile ekonomisinin bir ilevidir. Kentleme srelerinin aile yaps, toplumsal ve kltrel ilikiler, deerler ve normlar zerinde etkisi vardr (enyapl, 1982: 245).
Krsal Aile
Ferhunde zbaya (1984, s.36) gre Trkiyede 1950lerden sonra ivmelenen krsal dnm srecinin, ailenin ve onun ilevleri zerine etkisi olmutur. Toplumsal ve ekonomik deiiklikler, deiik statdeki aileler zerine belli sorunlar ve olanaklar yaratmtr. Bu olanaklardan yararlanma konusunda yantlarn farkll ve eitlilii ve sorunlarn zm ailenin yaps, rgtlenmesi ve ilevleri zerindeki deiikliklerin gstergesidir (zbay, 1984, s. 43). Aile kuruluunda geni aile ierisinde yer almakta, yallarn lmesi ile ekirdek aile olmaktadr (zbay, 1984, s.52). rnein, baba lmeden evlenen oullarn ayr ev ama olgusu kurumsallamtr. Trkiyede kyden kente g sonucunda ve 1980 ylndan itibaren etkisini gsteren neoliberal politikalar nedeniyle krsal ailenin retim ilevinde nemli deiiklikler yaanm ve bu da ailenin yapsn nemli lde etkilemitir. Trkiye tarmnda egemen aile yaps kk meta (satlabilir tarmsal rn) reticisi hanelerdir. Kk meta reticisi haneler kk ve orta byklkteki topraklar zerinde aile emeini kullanarak retim yapan birimlerdir. Hane yelerinin i blm ierisindeki yerleri yaa ve cinsiyete bal olarak deiir. 1990l ve 2000li yllarda Trkiye tarmnda varln srdren drt yapsal iliki, kk kyl mlkiyeti, kk meta reticilii, cretsiz hane emei ve erkein uzun dnemli mevsimlik iiliidir. Azalan gelirlere yant olarak kadnlar emek zamanlarn younlatrp geniletirken, erkekler uzun dnemli mevsimlik iilie gitmektedirler. Artan nfusla birlikte krsal alanlarda yaayan ve retim ilevleri azalan aileler yoksul ve topraksz kyllerdir. Bu aileler yeni i olanaklar bulmak iin kent merkezlerine g ederler.
133
Ordu ilinin andr kynde yaplan bir almada, kk meta reticisi haneler fndk retimini cretsiz aile emei ile gerekletirmekte, tarmda gelien kapitalist ilikiler balamnda varln ancak balklk alanndaki cretli iilik ile srdrmektedir (Ecevit ve Ecevit, 2002, s.289). Krsal kesimde bu dinamikleri yaayan haneler kyden kente g etmeyen ailelerden oluur. Bir hanenin ierisinde kardelerden yalnzca birisi g etmez ve hanenin ilerini yrtr. Zira kk kyl mlkiyetinin olduu kylerde btn kardelerin geimini kyde salamas olanakszdr. Kyde kalanlar ise cretsiz kadn emeinin smrsn derinletirerek ve uzun dnemli mevsimlik iilikle geimlerini salamaya alrlar.
ALEDE CNSYET ROLLER VE G LKLER

Aile ierisindeki g ilikilerine ve bunlara bal olarak rollere bakldnda kadnn annelik ve ev kadnl rolne, erkeinde ailenin reisi ve eve gelir getiren kii ve babalk rollerine sahip olduklarn grrz. Klasik aile sosyolojisinin egemen gr olan ekirdek aile yukarda bahsi geen rollerin nemli taycsdr. Bu gelenek ierisinde aile ierisindeki roller toplumsal btnln ileyiine indirgenmitir. zellikle annelik ideolojisi kadnlarn ekonomiye katlma olanaklarn snrlamtr. Yksek statl bir ite alt iin annelik grevlerini yerine getirmiyor diye sulanan SIRA SZDE bir kadnn durumunu ilevselci gr erevesinde tartnz.
kurduu ilikiler Roller analizinde erkek aile iinde olduu kadar d dnyaDile N E L M asndan incelenirken kadn ise sadece aile iinde oynad roller balamnda analize girer. levselci yaklamn aile sosyolojisini egemenlii S O R U almasnn en altna nemli nedeni sanayi toplumunun erkei ailenin geiminden sorumlu birincil kii olarak grmesidir (Ecevit, 1991, s.11). DKKAT Tm bu sreler cinsiyete dayal i blmnn doal bir sonu olarak alglanmasna neden olmakta ve kadnlarn zellikle annelik rolnde ideolojik bir iselSIRA SZDE letirme yaamalarna neden olmaktadr. Trkiyede modernleme srecinin ocuk yetitirme yntemleri, ocuklara kazandrlmaya allan toplumsal deerler ve annelerin kendi annelik kimliklerini AMALARIMIZ nasl algladklarn etkilemesini inceleyen bir aratrma kadnlarn sylemlerindeki farklklara dikkat eker. Aratrmada yer alan birinci grup kadnlar 1930-1940larda domu, ikinci grup ise 1950lerin ikinci yarsnda ve 1960larda domu olanK T A P lardan olumaktadr. Her iki grupta en az iki kuaktr kentte oturmakta ve kendilerini modern olarak nitelemektedir (Bora, 2001, s.78-80). Birinci kuak kadnlar iin annelik kiisel varoluun nemli bir paras iken, ikinci kuaktan kadnlar, TELEVZYON ocuk sahibi olmann hayat bir sreliine dondurmak olduunu hissediyorlar (Bora, 2001, s.104). Sonu olarak hem kadna hem erkee atfedilen annelik ve babalk rolleri bireyN ERNET lerin yalnzca aile ierisindeki konumunu belirlemekle kalmaypTtoplumsal statlerinin de belirleyicisi olmaktadr. Yukarda bahsedilen birinci kuak kadnlar yeniden retim potansiyellerine nem verirken, ikinci kuaktan olanlar bunun dnda kalan potansiyellerini de gz ard etmek istememektedirler. Trkiye statistik Kurumu tarafndan 2006da yaplan Aile Yaps Aratrmasna gre, ailelerin ekonomik durumlarna gre ocuk yapmalar gerektiini dnen kadnlarn oran %85,9 iken, erkeklerin oran %84,0 olarak belirlenmitir.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Erkeklerin %47,7si ocuun annenin sosyal/eitim/i N hayatn olumsuzT E R N E T etkilediine katlrken, %48,3 katlmamaktadr. Yine kadnlarn %44,0 ocuun annenin sosyal/eitim/i hayatn olumsuz etkilediine katlrken, %49,3 katlmamaktadr (www.tuik.gov.tr).
134
Tablo 6.4 ocuk Sahibi Olan Kadn Olmayana Gre Daha tibarldr Kaynak: Aile Yaps Aratrmas (2006) Trkiye statistik Kurumu (www.tuik.gov.tr)
Sosyolojiye Giri
Katlyorum Erkek Kadn %33,8 %33,6
Katlmyorum %61,4 %60,7
Fikrim yok %4,8 %5,7
Tablo 6.4e baktmzda ocuk sahibi olan kadnlarn daha itibarl olduu gr Trkiyede %60 orannda nemini yitirmitir. Sonu olarak, Trkiyede kadnlar ekonomik etkinliklerde bulunsalar bile nce ev kadndrlar ve bu rollerini oynamak zorundadrlar. Ev kadnl rol farkl anlamlarla ykldr ve kadnn ekonomik faaliyetleri ev kadnl grevinin uzants olmaldr (zbay, 1982, s.211). Bu nedenden dolay iyi eitimli olup yksek statl ilerde alan kadnlarda bu ikilemi yaamak zorunda kalmaktadr.
ALENN YASAL STATS VE BOANMA

Aile sosyolojisi ierisinde boanma evliliin yklmas ve baarszl olarak ele alnmtr (Delphy, 1999, s. 81). Oysa evlilik toplum ierisinde nasl doal bir sre olarak alglanyorsa boanma da evlilik kurumunun sonu olarak alglanmamaldr. Yine boanmalarn artma nedenlerinden birinin kadnlarn hak araynn artmas olduu unutulmamaldr. Evlilii devam ettirmek konusunda kadnlarn zerine uygulanan bask yine yukarda bahsettiimiz annelik ve ev kadnl rollerinin bir sonucudur. Zira ailenin ilevsellii ile ilgili gre gre kadnn yaad sorunlar ailenin devam iin engel tekil etmez.
Tablo 6.5 Trkiyede Yllara Gre Evlenme ve Boanma Saylar Kaynak: www.tuik.gov.tr Trkiye Boanma Evlenme 2003 92637 565468 2004 91022 615357 2005 95895 641241 2006 93489 636212 2007 94219 638311
Tablo 6.5e bakldnda ise, Trkiyede evlenmelerin yllarla gre says ile boanmalarn saysnda ok nemli farklkllar vardr. En fazla boanma nispeten 2005 ylnda gerekleirken evlenme says srekli artmaya devam etmitir.
Boanma nedenleri Aldatma/aldatlma Sorumsuzluk ve ilgisizlik Dayak/kt muamele ki/kumar Elerin ailelerine kar saygsz davranmas Terk etme ocuk olmamas Evin geimini salayamama Yz kzartc suocuklara kar kt muamele Ein ailesinin karmas Dier Kadn 31,8 21.0 17,0 12,2 3,9 0,7 1,4 1,1 1,3 0,3 0,3 9,0 Erkek 34,8 20,0 3,6 14,5 0,8 1,4 1,0 1,3 0,4 22,2
Tablo 6.6 Boanma Sebepleri 2006 Kaynak: Aile Yaps Aratrmas (2006) Trkiye statistik Kurumu (www.tuik.gov.tr)
135
stanbul Barosu avukatlarndan Canan Arn, kadna ynelik iddet istatistiklerini anlatt. Buna gre; 1995 ylnda Ankaradaki gecekondularda yaplan bir aratrmada kadnlarn %97si kocalarn saldrsna uruyor. Bir baka aratrmada, yzde 58i kocalarnn ailelerinden, yzde 12si de ayrld einden iddet gryor. Arn, Devlet statistik Enstitsnn iddet konusunda hibir istatistik aratrmas yapmadna dikkat ekerken, Yargtayn dahi kadna kar ynde kararlar aldn vurgulad. Avukat Canan Arn, 4320 sayl Ailenin korunmasna ilikin Kanunun gzden geirilerek deitirilmesi, zellikle iddete maruz SIRA SZDE SIRA bir kalanlar iin devletinSZDE havuz oluturmas, polis ve hukukularn da ciddi eitimden gemesi gerektiini savundu. Arn M DNEL D iddeti szlerini Hukuk N E L M nlemiyor ama hukuk iddeti merulatrmamal diyerek bitirdi S O R U S O R (www.ucansupurge.org.U 2006).
Tablo 6.6da grld gibi Trkiyede aldatma ve aldatlma en nemli boanma nedeni olarak grlrken dayak ve kt muamele yalnzca kadnlarn (%17) boanma nedeni olarak grlmektedir. Oysa iddet yukardaki tablo da grldnden olduka fazladr. Evlilik birlii ortak hayatn srdrlmesi elerden beklenmeyecek derecede temelinden sarslmsa iddetli geimsizlik nedeniyle boanma davas alr. Medeni Yasada yaplan deiiklikle Aile Mahkemeleri kurulmutur. Aile Mahkemesi hkimi; 4320 sayl Yasaya ilikin tedbir almakla grevlendirilmitir. Boanma, maddi manevi tazminat, nafaka, velayet, evlat edinme, vesayet, babalk, tanma v.b. gibi aile hukukuna ilikin davalara bakmakla grevlendirilmitir. Bakt davalar esnasnda ocuklar ve yetikinlerin haklarnn korunmasna ynelik her trl eitici, koruyucu ve sosyal tedbirleri SIRA SZDEgrevlendialmakla SIRA SZDE rilmitir. Evlilik birlii srerken elerin birlikte karar vermesi gerektii durumlarda D N E L M DNEL M anlama salanamad takdirde karar vermekle grevlendirilmitir. Eler arasnda mal rejiminin (edinilmi mallara katlma, mal ortakl, paylaS O R U mal mal ayrl) tasfiyesini yapmakla grevlendirilmitir. O R U S Eler arasnda Yasal Mal rejimi deiti. Ein zerindeki mallara ortakl K A TT edinilmi D K getiren D KKA mallara katlma rejimi yasallat.
D K K A T D KKAT
Ailenin Korunmasna Dair Kanun
SIRA SZDE SIRA SZDE
SIRA SZDE SIRA SZDE AMALARIMIZ AMALARIMIZ
4320 sayl Ailenin Korunmasna Dair Kanun sadece kocann deil, ayn at altnda yaayan herhangi bir aile bireyinin, iddetine maruz kalanAMALARIMIZ kiileri koruma amaAMALARIMIZ cn tamaktadr.
K T A P Ailenin Korunmasna Dair Kanun, Trk Ceza Yasas ve Trk MedeniK Yasasndaki deiikT A P likleri ayrntlar ile birlikte Ankara Barosu Kadn Haklar Kurulu tarafndan hazrlanan Kadn Haklar El Kitabnn (Ankara Barosu, Ankara, 2006) ierisinde bulabilirsiniz.
K T A P K T A P
Trk Ceza Yasas
T E L E V Z Y O N TELEV ZYON
T E L E V Z Y O N TELEV ZYON
Boanma davas elerden birinin kt muamelesi, hayata kast edecek veya onur krc davranlarda T N T E R N E N T drc bulunmas, kk E R N E T su ilemesi ve haysiyetsiz bir hayat srmesi, evlilik d ilikide bulunmas, evi terk etmesi, tedavisi olanaksz akl hastas olmas hlinde alr. 4320 sayl ailenin korunmasna dair yasann uygulanmas sadece fiziksel iddete ynelik deildir. iddet, zgrlkten alkoyma dahil olmak zere kadna ynelik fiziksel, ekonomik, psikolojik zarar verme ve cinsiyete dayal her trl eylemdir.
Trkiyede 01.06.2005 tarihinde yrrle giren Yeni Trk Ceza Yasas, kadnn cinsel ve bedensel btnln koruyan deiiklikleri iermektedir. N T E R N E T NTERNET Yeni Trk Ceza Yasas: Tre cinayetlerini cezalandrmaktadr. Birden fazla evlilii ve imam nikhn yasaklamaktadr. Resm nikh yaplmadan gerekletirilmek istenen din nikhlar cezalandrmakta ve engel olmaktadr. Evlilik ii tecavz su saymaktadr. Tecavz sonucu hamile kalan kadnn kendi isteinin bulunmas hlinde (hamileliini 20 haftay gememi olmas koulu ile) hastane ortamnda olmak koulu ile krtaj olmasna izin vermektedir. Ayn konutta yaanan birlikteliklerde kt muamele ve iddeti cezalandrmaktadr. Aile hukukundan kaynaklanan ykmllkleri yerine getirmemeyi su saymaktadr.
136
Yeni Trk Ceza Yasas, i yerinde, eitim kurumunda veya aile iinde taciz ve tecavz cezalandrmakta, madurun bu eylem sonucu isiz kalmas, eitim kurumunu terk etmesi veya aileden ayr kalmas hlinde verilen cezay arttrmaktadr. Yeni Medeni Yasa ile evlilik iinde kadn-erkek eitlii salanmtr. Yeni Medeni Yasaya gre eler oturacaklar konutu birlikte seerler. Evlilik birlii devam ederken ya da eler ayr yaarken kadnlar nafaka talebinde bulunabilirler. Kadnn bir meslek ve sanatla uramas kocann iznine bal deildir. Yeni Medeni Yasa ile kadnn ev iindeki emei, ailenin geimine katk olarak deerlendirilecektir.
Sosyolojiye Giri
Hkim ve savc karar olmadan yaplacak bekret kontroln (her trl genital muayeneyi) yasaklamaktadr. Yukarda grld zere ceza yasasndaki yeni deiiklikler aile ve kadnn korunmasna yneliktir.
Trk Medeni Yasas

Medeni Yasasna gre: Kadnlar ve erkekler 17 yan doldurmadan evlenemezler. Kadnlar evlendikten sonra nceki soyadlarn kullanabilirler. Trk Medeni Kanunu, elerin oturduklar konuttan yararlanma ve kullanma hakkn etkileyen hukuksal ilemlerde tek bana deil, birlikte hareket etme ve karar verme zorunluluunu getirmitir. Nafaka davas Trkiyenin her yerinde ve Aile Mahkemelerinde alabilir ocuun velayeti ile ilgili olarak kadnlar erkeklerle eit haklara sahipler. Hi kimse zorla evlendirilemez. Herkes evlenecei kiiyi seme hakkna sahiptir. Btn bu yasal deiiklikleri kadn korumaya ynelik olsa da kadnlar yasal haklarndan haberdar deildir. Uzun yllar iddete maruz kalan kadnlar ne yapacaklarn bilemedikleri iin bu duruma katlanmak zorunda kalmlardr. Aile kurumunun devamll iin alan kurumlar kadnn evlilik ierisinde urad zararlar gidermeye ve kadnlar bilinlendirmeye ynelik aba gstermelidir. Yine yasal deiikliklerin yaplmas kadar uygulanmas ve yaygnlatrlmas olduka nemlidir. Trkiyede gazetelerin nc sayfalar boand kocas tarafndan ldrlen kadnlarn haberleri ile doludur. Trk
SIRA SZDE
DNELM S O R U ADANAda fizik retmeni Aysun Ocak (42), 18 yllk evliliin K A T D K ardndan 3 yl nce boand ei Ahmet Kk tarafndan nceki gn sokakta, bandan tek SIRA SZDE kurunla ldrld. Katil zanls Ahmet Kkn yakalanmas iin polis ekiplerinin almas AMALARIMIZ SIRA SZDE srerken, iftin 19 yandaki kz ile 14 yandaki olu koruma altna alnarak bilinmeyen bir yere D N E L P K T A M gtrld. Aysun Ocak Kozann Bulduklu Kynde topraa verildi (28 Ekim S O R U 2007, www. hrriyet.com.tr).
Yasalarda kadn lehine olduu sylenen bu kadar deiiklie ramen kadnlar hala iddeSIRA SZDE te uramakta, ayrlamamakta ve ayrlsa bile boand einin iddetine maruz kalmaktadr. Sizce bunun nedenleri neler olabilir? Tartnz.
DNELM
KADININ TOPLUMSAL KONUMU LE LGL TEMEL KURAMSALU YAKLAIMLAR S O R

Kadnn Trk toplumundaki konumunu zmleyebilmek iin ncelikle Trkiyede kadn hareketinin geliimine bakmakta yarar vardr. Trkiyede kadn hareDKKAT keti, 1910-1920 arasn kapsayan birinci dnem ve 1980lerden gnmze kadar olan dnem olmak zere iki dnem hlinde incelenir. Bu dnemler feminist kadn hareketininSIRA SZDE ikinci dalgalar olarak ele alnr. Bu dalgalarda yer alan femibirinci ve nist kadnlar iyi eitimli, kentli, orta snf kadnlardr (Tekeli, 1998, s. 340). lk dalga feministler, daha fazla eitim, alma hayatna girme, sosyal hayata katlma AMALARIMIZ ve kadnn SIRA ierisindeki konumunun ykselmesi ile ilgilenirken, yeni dalga felaile SZDE sefesini 1988deki Feminist Manifesto ile ortaya koyar (Tekeli, 1998, s. 341). Her ikiDdnemde de alma yntemleri kk gruplar olarak olur. TrkiyedeK N E A M T L P ki feminist hareketin temel yetersizlikleri, teori yetersizlii, bilin ykseltme grubunun yaygnlatrlamamas, sekincilii ve rgtlenememe olarak ele alnabilir (TeS O R U keli, 1998, s. 345).
TELEVZYON
TELEVZYON
DKKAT
NTERNET SIRA SZDE
DKKAT: Trkiyede kadn hareketinin ve kadn almalarnn daha detayl bilgisine 75 DKKAT Ylda Kadnlar ve Erkekler 1998 Trkiye Bankas Yaynlar, stanbul, Ekim 1998den NTER ulaabilirsiziniz. N E T
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
137
Feminist Yaklamlar
Kadn almalar literatrnde yer alan feminist yaklamlar liberal feminizm, radikal feminizm, Marksist feminizm, psikanalitik feminizm, varoluu feminizm, postmodern feminizm, okkltrl ve kresel feminizm ve ekofeminizm olarak ele alnr. Liberal feminizm kklerini Marry Wollstonecraftn Kadn Haklarnn Savunmas kitabndan, John Stuart Millin Kadnn Ezilmesi kitabndan ve 19. yzyl kadnlarnn oy hakk mcadelesinden alr. Kadnn kamusal dnyaya girii yasal ve geleneksel engellerle durdurulmaktadr ve bu da kadnnn ezilmiliinin nedenidir. Toplumda kadnn fiziksel ve entelektel olarak kapasitesinin snrl olduu dncesine kar karak, kadnn dlanmasna kar kar ve toplumsal cinsiyet adaleti isterler (Tong, 1998, s. 2). Trkiyede zellikle kendilerini Kemalist ya da Atatrk feminist olarak adlandran grup liberal feminizmin grleri ierisine girer. Zira yasal deiikliklerle kadnn konumunun nemli lde iyileecei dncesi egemendir. Radikal feministlere gre ise ataerkil sistem (erkek egemen sistem) iktidar, bask, hiyerari ve rekabetle karakterize edilir. Kadnn zgrlemesi iin, yalnzca ataerkilliin yasal ve siyasal yaplar deil, toplumsal ve kltrel kurumlar da altst edilmelidir. Radikal feminist dnceye gre kadnn kendi dourganl zerindeki kontrol olan yeniden retim konusunda da zgr olmalar gerekir. Radikal Feministlere gre kadnn ezilmiliinin kayna ataerkillik iken, Marxist feministlere gre kapitalizmdir. Sosyalist feministler ise radikal ve Marxist feminizmin kadnn yaamnn tm alanlarn kapsamasyla ilgilenir (Tong, 1998, s. 3). Trkiyedeki kadn almalar ierisinde liberal feminist dnceye kart olarak yasal deiikliklerin yeterli olmayacan savunan gruplar radikal feminizmin ataerkillii sorgulamasn destekleyerek yaplan almalarda ataerkilliin eletirisini n plana alrlar. Psikanalitik feministlere gre ise kadnn ezilmiliinin temeli kadnn ruhudur. Kadnn ezilmiliinde cinselliin rol Freudun kuramndan ve Oedipus dneminden kaynaklanr. Zira otorite, zerklik ve evrensellik erkein mlkiyetinde kalrken, ak, bamllk ve adanmlk kadnn tek mlkiyeti olur (Tong, 1998, s. 5). Varoluu feminizmde ise Simon de Beauvoir kadnn ezilmiliine varolusal ve varlkbilimsel bir aklama getirir. Kadn tekiletirilerek ezilir. Kadn tekidir nk erkek deildir. Erkek kendi varlnn anlamn tanmlayabilen, zgr ve iradeli bir varlkken kadn anlam onun iin belirlenen bir nesne, yani tekidir. Kadn kendi olmasn ve zne olmasn snrlayan dntrrse bir zne olabilir (Tong, 1998, s. 6). Postmodern feministlere gre ise kadnn teki konumu onun ataerkil kltr, deerleri, kurallar ve pratikleri sorgulamasn salar. teki olma durumunun dlanmlnn, reddedilmiliinin, terk edilmiliinin ve marjinalliinin avantajlar vardr. Deimeye ve farklla olanak tanr (Tong, 1998, s. 7). okkltrl ve kresel feminizm, benliin paralanm olduu konusunda postmodern feministlerle ayn dncededir. Benliin paralanmas kltrel ve ulusaldr. Ukraynadan ocuk bakmak iin Trkiyeye gelen bir kadn ailesiyle birlikteyken kendi konumundadr, oysa lkesinin dnda dierdir (Tong, 1998, s. 7). Son olarak ekofeministlere gre bizler yalnzca birbirimize deil insanln dndaki hayvanlarn ve bitkilerin olduu bir dnyaya balyz. Oysa birbirimize olan sorumluluumuzu yerine getirmiyoruz ve dnyann doal kaynaklarn makinelerimizle kirletiyor, toksik kokularla evreyi kirletiyoruz. Onlara gre kendimizi
138
Sosyolojiye Giri
yok etmemek iin birbirimizle ve insana ait olmayan dnyayla da balant kurmalyz (Tong, 1998, s. 8). Trkiyede kadn almalar alannda ele alnan feminist grler liberal, radikal ve sosyalist feminist grlerdir. Btn hepsinin ortak noktas ise yasal deiikliklerin yan sra Trkiyede kadnlarn bilinlenmesi ve korunmas iin bilin ykseltme gruplar kurulmas ve kadn snma evleri almas gibi talepleri gndeme getirirler.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Antalyada mahallelerine kadn snma evi yaplmas kararna tepki gsteren evre sakinSIRA SZDE leri, bu yerde kalacak kadnlara kt gzle baklacak diyerek Antalya Valiliine dilekeyle bavurup, baka yere yaplmasn istedi (25 Nisan 2009, www.hurriyet.com.tr). Sizce mahalD NEL M le sakinlerinin byle dnmesinin nedeni neler olabilir? Tartnz.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Kapitalist toplum ierisinde aile ve ekonomi ayr blgeler olarak ele alnr. Kapitalizmde maddi retim rgtlenirken, cretli emek ve retim biimleri aile ierisinDKK T de yer alyor gibiA grnerek ailenin ekonomik ilevleri gizlenir. Erken kapitalizm dneminde ailenin isel hayatn hedefleyen olduka yksek bir bilin geliti ve aiSIRA SZDE le hayatn dzenleyen kurallar dzenlendi. Kadnlar daha fazla aile birimi iine sktrldlar ve aile daha nce olmad kadar yksek statye sahip oldu. Aile kapitalizm ncesi dnemde ekonomik retimin temel birimi olmutur. Burada cret AMALARIMIZ kazanan yalnzca baba deil bir btn olarak hanedir. Kadnn hanedeki ev ii emei bir btn olarak ailenin retken aktivitesine iselletii srece kadnn aile ierisinde saygdeer bir rol vard (Zaretsky, 1976, s.24-25).
K T A P
KADININOALE ERSNDEK KONUMU S R U
Kadnn Ev i Emei
TELEVZYON
NTERNET
Kapitalist giriimin toplumsallam emei ile kadnn evdeki zel emei arasndaki blnme, kiisel yaamlarmzla ve toplumsal i blmndeki yerimiz arasndaki blnmeyle sk bir iliki iindedir (Zaretsky, 1976, s.27).
Kapitalist gelimenin tm eilimi meta srelerini sosyalletirmektir. Dolaysyla, TELEVZYON igc kyllerin ve bireysel ailelerin hane merkezli abas olmaktan kp fabrika gibi byk lekli birimlerde merkezileti. Sanayinin ykselii ile birlikte kapitalizm maddi retimin sosyallemi biimlerini zel emek biimlerinden ayrd. gcnn sosyallemi biimleri meta retimine denk derken, kadnn ev iinde NTERNET harcad emek zel emek biimleri olarak ele alnd (Zaretsky, 1976, s.26). Yalnzca kapitalist gelime ekonomiden farkl bir alan olarak aile dncesi gelitirerek retim tarzndan ayrlan ayr bir kiisel hayat alan yaratt. Ev kadnlar ve anneler geleneksel grevlerine devam ederken onlarn emekleri artk deerin toplumsallam retiminden izole edilerek deeri drld. Dahas kiisel ilikilerin psikolojik ve duygusal ynn koruyup srdrmek gibi yeni sorumluklular edindiler. Sonu olarak aile ierisinde kadn iin i ve hayat ayrlamad ve i ie geti. Sonu olarak modern kapitalist toplum ierisinde emein bu biimlerinin birleimi kadn emeinin zgn karakterini yaratt (Zaretsky, 1976, s.31-32). Ailenin kapitalizmle ilikisi ev ii emeinin kapitalizmle olan ilikisiyle balantldr. Zira ev ii emei sadece kullanm deeri retmez, artk deerin retilmesinde de temel bir ilevi vardr. Ev kadnnn emei emek gcnn yeniden retimine hizmet eder. Btn bunlara ocuklarn bakm, yemek ve temizlik yapmak, ailedeki bireylere duygusal destek vermek dahildir.
139
KADINININ EKONOM VE SANAY ERSNDEK KONUMU

Ailenin ekonomiden farkl ve ayr bir kiisel hayat alan olarak ele alnmas ve tartlmas kadnn konumunun da ev iinde belirlenmesine neden olur. Ev iini somut olarak tanmladmzda evin iinde ev kadn tarafndan yaplan almadr: Yemek, amar ykama, t, diki, alveri, temizlik anlamnda evin ve ocuklarn bakmdr (Delphy, 1999, s.50). Oysa retken emek kendi emek gcnn deerini retir ve kapitalist iin artkdeer retir. Ancak sermayeyle dei toku yapan emek art deer retebilir dncesinden hareketle ev ii emei retken emek olamaz. Oysa bu emek erkein emek gcnn yeniden retimine hizmet etmektedir. Kadnn cretli emei tartmalar konuyu daha iyi anlamamz salayacaktr.
Kadnn cretli Emei

Kadnn cretli emeinin igc piyasas ierisindeki yerine baktmzda ikincil statde ve alta sralanm olduunu grrz. Kadnlarn igc piyasasndaki ortak zellikleri vardr. ncelikler kadnlar igc piyasas dndayken, ucuz ve bu piyasaya kolayca ekilebilecek bir emek kayna olutururken, i piyasasna girite ayrmc ie alma uygulamalar ile karlarlar. (Ecevit, 1998, s.268). cretli ii olarak alan kadnlarn kolektif rgtlenmeleri gelimemitir. Sendikalarda ynetime katlmlar zayf, karar alc ve politika saptayc blmlerinde saylar azdr. Yine zel olarak kadnlar ilgilendiren sorunlar sendika politikalarnda yer almaz. Kadnlar igc piyasas ierisinde kendileri iin nceden belirlenmi ileri semek zorunda kalrlar. Kadnlarn altklar sektrler emek youn, ekonomik dalgalanmalardan abuk etkilenen, dk cret denen, vasfsz ii kullanlan sektrlerdir (Ecevit, 1998, s.268). gc piyasas ierisinde kadnlara i verilirken, kadnlarn aile iindeki rol ve grevleriyle ok yakndan ilikilendirilerek verilmektedir. Buna neden olarak da kadnlarn ie devamszlk oranlar, ii terk etme ve ara verme olaslklarnn erkeklerden yksek olmas gsterilmektedir (Ecevit, 1998, s.283). Kadnlarn cretli emei igc piyasas ierisinde alta sralanrken, baz sektrlerde ise aile ierisinde yaplan ilerin bir paras olarak grlmekte ve cretlendirilmemektedir. Trkiyede tarm sektr kadnn aile emei ad altnda yksek oranlarda cretsiz olarak altrld sektrdr.
cretli kadn emei, deeri dk emektir. kollarna ve yaplan ilere gre deimekle birlikte, kadnlar genellikle erkeklerin cretlerinin yars ile drtte arasnda cret alrlar. cretli kadn emei uzun dnemli gvenceden yoksun, vazgeilmesi kolay, piyasa dna atlma olasl yksek emektirr (Ecevit, 1998, s.268).
Krsal Kadn ve cretsiz Aile Emei

Trkiye tarmnda var olan yapsal ilikilerden bahsederken drt temel alandan bahsetmem mmkndr. Bu alanlar, kk kyl mlkiyeti, kk meta reticilii, cretsiz hane emei ve erkein uzun dnemli mevsimlik iiliidir. Tarmsal hayat mlkiyet ilikileri kapsamnda ele alndnda, kadn retim ve yeniden retim srelerinde mlksz ve sermayesiz olandr (Ecevit,1994, s.100). Oysa kk meta reticilii ierisinde kadn emei vazgeilmezdir. Trkiye tarmnda gelir kaynaklar erkein uzun dnemli mevsimlik iilii ve tarmsal retimin devamn salayan cretsiz aile emeidir. Mlkiyet yapsnn ataerkil olduu Trkiye tarmnda krda toprak mlkiyeti sorunu, kadnn sorunudur. Tarmda kadn tarihsel olarak mlkszdr. Zira kadn miras yoluyla hak ettii topraklar alamaz ya da paras olsa bile yeni toprak alp mlkiyetine geiremez. Kadnn mlkszl hem hanedeki dier mallarn sahipliini, hem de kadnn kendi emei zerindeki kontroln olumsuz etkiler (Karkner, 2006, s.28).
Kadnlar en ok dk statl ilerde alrlar, vasfsz olurlar ve ynetici grevlerde ok nadir bulunurlar. yerinde grev ve sorumluluklar datlrken, i eitimi ve ykselme frsatlarn kullanabilmede, otorite, denetim ve kontrole tabi oluta, retim faaliyetinde alma biim ve koullar saptanrken ayrmclkla karlarlar (Ecevit, 1998, s.268).
140
Trkiyede tarm sektr kadn igcnn en youn olduu sektrdr. 2003 yl itibariyle genel istihdamda kadnlarn pay % 27,86 dzeyinde iken, ayn oran, tarm sektrnde %48,10a kmtr. 1999 yl verilerine gre, kadnlarn %72,2si tarm sektrnde almaktadr (Gnaydn, 2004, s. 47).
Sosyolojiye Giri
1990-2000 yllar arasnda kadnlarn genel istihdamnda %34ten %28e olmak zere %6lk bir daralma olmasna karn, ayn zaman diliminde tarm istihdamndaki kadnlarn pay %49dan %49,2ye ykselmitir (Gnaydn, 2004, s. 47). Tarmsal sektrn GSMH (1980 ylnda %25 iken 1997 ylnda %12,7) ierisindeki pay derken kadn emeinin istihdamnn artmas kadnlarn cretsiz aile emei olarak igcnn dnda kalmalarna neden olmaktadr. Tarmn kadnslamas (tarmsal igcnn artan oranlarda kadnlardan olumas) olarak aklanan bu deiim kadn emeinin giderek daha ok istismara ak hale gelmesine yol amaktadr (Gnaydn, 2004, s. 47). Tarmn yukardaki anlamyla kadnslamas cinsiyete dayal i blmn daha belirgin hle getirmitir. Zira idari ve iletme ile ilgili iler belirgin bir biimde erkek ii olmu; kyn kamusal alan en yakn ileye kaymtr. Kadnn cretsiz aile emekisi konumu, onun karar verme srelerindeki yerini daha da olumsuz etkilemektedir (Karkner, 2006, s.29). zellikle emek gc asndan deerlendirildiinde krsal kadn ve kentte kadn arasnda nemli farkllklar vardr.
Kentte Kadn
Trkiyede kyden kente g nemli bir yapsal olgudur. Kyde yaayan kadnlar ise bir ite almak ve hayatlarn deitirmek hayaliyle kente g etmek isterler. Gerekten de ky yaam ile kent yaam arasnda nemli farkllklar vardr. zellikle 2000li Trkiyede kentsel alanlarn nemli lde farkllatklarn grrz. Toplumsal, ekonomik ve kltrel yaps ile kent artk yeni bir mekndr. 1970 ve 1980lerde hemerilik ilikileri aracl ile dorudan kylerine benzeyen gecekondu blgelerine akan kyller, bugn gecekondularn srtna dayanm ok katl binalarn glgesinde baka bir kent yaps ile karlarlar. Gecekondu semtlerinin greceli yakn ilikilerini ve rahatln bulmak pek olas grnmemektedir. Yine de gn dourduu tm olumsuz gelimelere karn, kent ky kadn iin bir umut kaps ve tutucu ortamndan bir derecede olsa k yeridir. Kent birinci kuak gmen kadna birtakm olanaklar salam, ky kkenli kadnlara yeni roller, yeni toplumsal ilikiler getirmitir (Erman, 1998, s.223). Oysa ikinci kuak kadnlar, kentin etkisini anneleri kadar ak bir ekilde hissetmemektedirler. kinci kuak gen kadnlar, ehirliler gibi yaamak istediklerinde, elverisiz ekonomik artlar yannda, ailelerinin basksyla karlamaktadrlar (Erman, 1998, s.224). Kentte ev hizmetinde alan kadnlar ve onlarn iverenleri ile aralarndaki sosyal ve kltrel farkllklar incelemek iin yaplan alan almas kentli kadnn farkl konumlarn anlamak asndan nemlidir (Kalaycolu, Rittersberger, 1998, s.231). veren kadnlar ekonomik ve maddi ayrmlar gsteren snf ayrmn bir lt olarak alrken, ev hizmetinde alanlar sosyal ve kltrel ayrmlara nem vermektedirler (Kalaycolu, Rittersberger, 1998, s.231). Zaten almada ev hizmetinde alan kadnlar krdan kente g etmi, eitimi dk ve mesleki becerileri snrl bir grup iken, iveren kadnlar byk oranda kent kkenli, ou niversite ve lise mezunu, ev kadn, devlet memuru ve emeklidir (Kalaycolu, Rittersberger, 1998, s.225-226).
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Kentte ev hizmetinde alan kadnlar kendi konumlarn deerledirirken sosyal ve kltSIRA SZDE rel ayrmlara nem verirken, onlarn iverenleri ekonomik ve maddi ayrmlar gsteren snf ayrmn bir lt olarak almlardr. Sizce byle bir ayrmm nedenleri ne olabilir? Tartnz. D N E L M
S O R U
DKKAT
DKKAT
141
Sonu olarak kyde cretsiz hane emei konumunda olan kadn kente g ettiinde igc pazar ierisinde ev temizlii gibi hizmet sektryle balantl ilerde almaktadr. Modern kapitalist toplumlarda kadnn igc piyasasndaki greli iyi konumu ile karlatrldnda kadnn sosyal gvencesi olmayan koullarda cretli olarak almas tartlmas ve allmas gereken bir konudur.
KADININ YASALAR KARISINDAK KONUMU

Trkiyede kadnn yasalar karsndaki konumu hep evlilik ilikisi nedeni ile tartlmaktadr. nk kadnlar haklarn kullanamamakta ve en fazla iddete aile ierisinde maruz kalmaktadrlar.
Kadna ynelik iddet; kadnn yaam hakknn, gvenliinin, onurunun, zgrlnn ve bedensel btnlk hakknn srf kadn olduu iin ihlalidir. 4320 sayl Ailenin Korunmasna dair yasann uygulanmas iin bavuru bizzat iddete urayan tarafndan yaplabilecei gibi, komular, akrabalar ve yaknlar tarafndan da yaplmas mmkndr.
iddet
iddet, fiziksel iddet, duygusal iddet, ekonomik iddet ve cinsel iddet olarak farkllamaktadr. 01.01.2002 tarihinde yrrle giren 4320 sayl Ailenin Korunmasna dair Kanun iddete maruz kalan kiileri korur (Ankara Barosu, 2006, 11).tip kakmak, tartaklamak, tokatlamak, yumruklamak, tekmelemek, kesici ve vurucu aletlerle bedene zarar vermek fiziksel iddettir. Hakarete uramak, aalanmak, baka kadnlarla karlatrlmak, aldatlmak, tehdit edilmek, yaknlarla ya da dier insanlarla grmeyi engellemek duygusal iddet uygulamaktr. Ekonomik iddette ise bireyin para harcama yetkisi kstlanr, almas engellenir ve parasna el konur. Birey istei dnda, istemedii ortamlarda ve istemedii biimlerde cinsel ilikiye zorlanrsa bu cinsel iddettir (Ankara Barosu, 2006, 11). 4320 sayl yasann uygulanabilmesi iin birey: Birey en yakn karakola bavurup olayla ilgili ikayette bulunmal ve ikayetinin tutanaa gemesini salamaldr. Kii Adli Tptan rapor almak istediini karakola bildirmelidir. Ve ya iddete maruz kalan kii Cumhuriyet Savclna bir dilekeyle baSIRA SZDE vurup su duyurusunda bulunmal ve mutlaka Adli Tptan rapor almak istediini bildirmelidir. D NELM Kii Cumhuriyet Savclna bavurmakszn, nbeti ailemahkemesine dileke vererek yasann korumasndan yararlanabilir. Daha nce alm bir boanma davas var ise bu tedbirlerin uygulanmas iin S O R U davaya badileke kan aile mahkemesine verilmelidir.
D KKAT 4320 sayl yasa ile ilgili olarak yaplacak ilemlerden masraf alnmaz, harca tabi deildir.
Tedbir karar her yerden alnabilir. rnein, iddete urayan kadn evden kap, baka bir ilde oturan ailesinin yanna gitse dahi bulunduu yerdeki mahkemelerden de bu karar talep edebilir.
Aile ii iddete urayan birey SIRA SZDE yasada yazl olmamakla birlikte kendisi bakmndan alnmasnn istedii tedbirleri bavurusunda M DNEL belirtmelidir.
S O R U
DKKAT
4320 sayl yasaya alnacak tedbirler unlardr: iddet uygulayan kii evden SIRA SZDE uzaklatrlr. Kiiye, ocuklara ve dier aile bireylerine kar iddete ve korkuya ynelik davranlarda bulunmas engellenir. Telefon, mektup v.b. iletiim aralaAMALARIMIZ ryla kiiyi rahatsz etmemesi salanr. iddet uygulayann silah elinden alnr, evde alkol ve uyuturucuyu kullanmamas veya bu ekilde eve gelmemesi salanr.
Boanma
K T A P
Boanma Trk toplumunda tercih edilen ve kabul gren bir olgu deildir. zellikle kadnlarn evlilik ierisinde kar karya kaldklar kt davranlar evliliin bir TE EVZYON gerei gibi alglamalar ve srdrmeye almalar daha byk Ltoplumsal sorunlara neden olmaktadr. Dolaysyla boanmak ilk akla gelen seenek olamayaca giNTERNET
SIRA 4320 sayl yasadaki SZDE tedbirlerin alnmas iin aile mahkemesine verilen dilekede kii kendisi ve AMALARIMIZ ocuklar iin nafaka miktar belirleyip isteyebilir. Hakim ein evden uzaklatrld sre boyunca kiinin K T geiminin teminiiin, A P kendisine ve ocuklarna nafaka denmesine karar verir. TELEVZYON
NTERNET
142
Sosyolojiye Giri
bi, zorunluluk hlinde bavurulmas gereken bir alternatif olmaldr. Boanma davas iin yasada yazl olan aadaki nedenlerden birisi yeterlidir: Elerden birisi kt muamele ediyorsa, Hayata kast edecek veya onur krc davranlarda bulunuyorsa, Kk drc su ilemise veya haysiyetsiz bir hayat sryorsa, Evlilik d baka bir ilikisi varsa, Evlilik birliinin ykmllklerini yerine getirmemek amacyla evi terk ettiyse ve hakl bir sebep olmadan eve dnmyorsa, Tedavisi imkansz akl hastas ise ve bu durum evlilii ekilmez hle getirmi ise, Evlilik birlii ortak hayatn srdrlmesi kiiden beklenmeyecek derecede temelinden sarslmsa boanma davas alabilir. Yeni Medeni Yasa ile kadnn ev iinde yapt ilere(temizlik, ocuk bakm, yemek yapmak, amar ykamak v.b.) harcad emek ailenin geimine katk olarak kabul edilmitir.
143
zet
A M A
Aile ile ilgili temel kavramsal yaklamlar tanmlamak Aile ilgili temel kavramsal yaklam 1950lerde tartlmaya balayan ve etkili olan aileye evrensel ve ilevsel yaklamdr. Ailenin evrensel bir kurum olduunu syleyen G. P. Murdocka gre aile ortak ikamet, ekonomik ibirlii ve yeniden retimle karakterize edilen toplumsal bir gruptur. G. P. Murdocka gre ailenin cinsel, yeniden retim, ekonomik ve eitim ilevleri vardr. T. Parsonsn ilevselci yaklamna gre ise ailenin ocuklarn birincil sosyalizasyonu ve yetikin kiiliklerin sabitlenmesi olmak zere iki ilevi vardr. Ailenin ekonomi ve sanayileme ile olan ilikisini kavramak Kapitalizm ncesi toplumda aile ekonomik bir birimdi. retimin rgtl ve byk birimlerde yaplmaya balanmasyla birlikte aile ekonomik bir birim olmaktan kt. Ailenin birok ilevi toplumda oluturulan okul v.b. gibi baka kurumsal yaplara aktarld. Aile ekonomik bir birim olmaktan kt ama aile bireyler toplumsal i blm ierisinde yerlerini alarak retimin rgtl bir biimde yapld fabrikalarda almaya baladlar. Erkek nfus art deer reterek cretli emei ile retimde birincil statye yerleirken, kadnlar ev eksenli yaamaya devam ettiler. Dolaysyla igc piyasas ierisinde kadn emei ikincil statde yer alarak alta sraland. Kentsel ile ve krsal aile arasndaki farkllklar ayrt etmek Krsal ve kentsel yaplar arasndaki farkllklarn kapanmas Batda sanayi devrimi ile balayan bir srece denk derken Trkiyede kentsel ve krsal aile arasndaki yapsal farkllklar devam etmektedir. Krsal aile kk kyl mlkiyeti, kk meta reticilii, cretsiz aile emei ve uzun dnemli mevsimlik iilik gibi niteliklerle tanmlanrken, kentin dinamikleri olduka fakldr. Bu farkllklar anlamann en iyi yolu kyden kente g eden ailelerin yaantlar zerine yaplan almalarda da grdmz emek gcnn dnmdr. Uzun yllar gecekondu almalar
altnda yaplan bu almalar ailelerin kyn bir uzants olan bu mahallelerde kentin olanaklarndan yararlanan orta ve st snf ailelerden farkl bir yaant srdklerini gzler nne sermitir. Kyde cretsiz hane emei olarak alan kadn kentte de yine ayn ekilde sosyal gvencesi olmayan dk statl ve ev iine benzeyen ilerde istihdam edilmilerdir. Aile ierisindeki cinsiyet rollerini ve g ilikilerini saptamak Trkiyede aile ierisinde ki sosyalizasyon srecinin de bir sonucu olarak annelik ve babalk rolleri baskn roller olarak ortaya kmaktadr. zellikle ataerkil kltrn aktarlmas ve ataerkilliin babann yaptklaryla zdelemesi sz konusudur. Ataerkilliin ayn ekilde kz ocuklar zerinde de farkna bile varamadklar bir etkisi sz konusudur. Dolaysyla kz ocuk anne ve ev kadnl rol ile kendini zdeletirirken erkek ocuk baba ve aile reisi rolyle kendini ifade etmektedir. Bu da toplumlarn yapsna gre farkllk gstermektedir. Erkek tarafndan srekli iddet uygulanan ailede yaayan erkek ocukla kz ocuun bu ilikileri alglamas birbirinden farkl olacaktr. Kadnn toplumsal konumu ile ilgili temel feminist yaklamlar tanmlamak, Kadnn toplumsal konumunu farkl bak alarndan sorgulayan kuramsal ve metodolojik almalar bugn artk kadn almalar literatrnde yerini almtr. yle ki yalnzca sosyal bilim tarihindeki temel kuramsal yaklamlar deil, kadnlarn toplumda yaadklar sorunlar temel alan yaklamlarda sz konusudur. Bunlar liberal feminizm, radikal feminizm, Marxist feminizm, psikanalitik feminizm, varoluu feminizm, postmodern feminizm, okkltrl ve kresel feminizm ve ekofeminizm olarak sralanabilir. Trkiyede ise kadnlar kendi bak alarna ve koullarna gre feminist bak as edinmektedirler.
A M A
AM A
AM A
A M A
144
Sosyolojiye Giri
AM A
Kadnn aile ierisindeki konumunu kadnn emei ile ilikilendirmek Kadnn aile ierisinde ki konumu ekonomi ve sanayi ierisindeki konumundan bamsz deildir. gc piyasas ierisinde ikincil ve dk statl ilerde alan kadn ncelikli olarak ev kadn ve anne rolleriyle n plana karlmaktadr. Ev ierisinde ise karl olmayan ve ev ilerinden ve tm hanenin yeniden retimine kadar harcad emek ise karl olmayan ev ii emektir. rgtl kapitalizm ierisinde art deer yaratmad iddias ile erkein emeinin deerini de drmektedir. Kadnlarn yasal konumlar ile ilgili gelimeleri saptamak Kadn rgtleri ve feministler yasalarn deimesi iin mcadele ettiler ve etmeye devam etmektedir. Kadnn konumu asndan yasal kazanmlar elde edildi, ancak kadnlarn haklar ve uygulamalar hakknda bilgi sahibi olmalar gerekir. Bunun iinde kadn rgtlerine, hukuk rgtlerine ve devlet kurumlarna nemli iler dmektedir.
AM A
145
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi G. P. Murdockn aile iin sralad ilevlerden biri deildir? a. Yeniden retim ilev b. Ekonomik ilev c. zgrletirme ilevi d. Eitim ilev e. Cinsel ilev 2. Aadakilerden hangisi G. P. Murdockn aile tanmnn elerinden biridir? a. cretsiz kadn emei b. Uzun dnemli mevsimlik iilik c. Orta snf Amerikan ailesi d. Ortak ikamet e. Sosyalizasyon 3. Aadakilerden hangisi aileye ilevsel bak asnn sorduu temel sorulardan biridir? a. Aile ve toplumsal sistemin dier paralar arasnda nasl bir iliki vardr? b. Ailenin izofrenlik zerindeki etkileri nelerdir? c. ocuklarn gnah keisi olarak kullanlmas hangi ileve girer? d. Aile olmazsa toplumun ileyii nasl bozulur? e. Mlkiyet ailenin hangi ilevini deitirmitir? 4. Aile ierisindeki etkileim taktikler ieren karmak bir oyun gibidir.diyen R. D. Laingin verdii rnekte yer alan Jane aile ierisinde kendisini aadakilerden hangisi ile tanmlar? a. Anne ve babasnn kuzusu b. Tenis topu c. Narin bir iek d. Gzel bir hediye e. Ba belas 5. zerk bir kendinin geliebilmesi iin ocuk ailesi tarafndan talep edilen sonsuz isteklerden bamsz olmaldr diyen psikiyatrist ve kitab aadakilerden hangisidir? a. G.P. Murdock-Sosyal Yap b. Talcott Parsons-Aile Sosyalizasyon ve Etkileim Sreci c. David Cooper-Ailenin lm d. R.D. Laing- Aile Politikalar e. E. Leach- Ka Dnyas m? 6. Aadakilerden hangisi Parsonsn ekirdek aile modelinde tasarladklarndan biri deildir? a. Ailenin zelliinin ve yaltlmlnn temini iin bykbaba ve bykanne iin ayr bir ev salanmas b. Yetikin kiiliklere istikrar kazandrmak iin ocuklarn toplumsallama ilevi c. Anne babann, ocuun yaamnn titizlikle denetlenmesine, kendilerini tam olarak adamalar d. ocuun ok kltrl ortamlarda yetimesinin salanmas e. Mesleki organizasyonun akrabalktan ayrlmas 7. Aadakilerden hangisi 1990l ve 2000li yllarda Trkiye tarmnda varln srdren yapsal ilikilerden biri deildir? a. Kadnn cretli emei b. Kk kyl mlkiyeti c. Uzun dnemli mevsimlik iilik d. cretsiz aile emei e. Kk meta reticilii 8. Aadakilerden hangisi boanma davas ama nedenlerinden biri deildir? a. Elerden birinin kt muamelesi b. Elerden birinin ocuunun olmamas c. Elerden birinin hayata kast edecek veya onur krc davranlarda bulunmas d. Elerden birinin kk drc su ilemesi ve haysiyetsiz bir hayat srmesi e. Elerden birinin evlilik d ilikide bulunmas 9. Aadakilerden hangisi igc piyasas ierisinde kadnlara aile iindeki rol ve grevleriyle ok yakndan ilikili iler verilmesinin nedenlerinden biridir? a. Kadnlarn ie devamszlk oranlar, ii terk etme ve ara verme olaslklar b. Kadnlarn igcnden en verimli biimde yararlanmas c. Kadnlarn anne olmas d. Kadnlarn iyerindeki kree ocuklarn getirebilme e. Kadnlar kocalarnn tepkisini ekmemesi
146
Sosyolojiye Giri
10. Aadakilerden hangisi 01.01.2002 tarihinde yrrle giren 4320 sayl ailenin korunmasna dair kanuna konu olan iddet trlerinden olan duygusal iddete rnektir? a. Kocann karsnn maa kartn alarak ona harlk vermesi b. Kocann karsyla istemedii halde cinsel ilikiye girmek istemesi c. Kocann kars eve ge geldii iin karsna dayak atmas d. Kocann karsnn anne ve babasyla grmesini engellemesi e. Kocann karsn ldrmesi
Yaamn inden
Adanann Ziyapaa Mahallesi, cinnet geiren emekli zel harekat polisinin, gece yars ailesine kar dzenledii el bombal kalanikoflu saldrsyla sarsld. Tm emekli ikramiyesini gen sevgilisiyle yiyen 3 ocuk babas emekli polis memurunun terr operasyonunu andran saldrsnda 20 yandaki olu paralanarak can verirken, 48 yandaki ei N.Y., 46 yandaki baldz H.A. ve H.A.nn 9 yandaki kz E.A. yaraland. Olaydan sonra otomobiliyle kaan 50 yandaki emekli polis memuru H.Y., Kozan lesine giderken yolda jandarma karakoluna teslim oldu. ukurova niversitesi Balcal Hastanesine kaldrlan yarallardan N.Y.n hayati tehlikesinin srd, dierlerinin salk durumunun iyi olduu bildirildi. Olay 2 katl evin birinci katnda meydana geldi. ddiaya gre 4 yl nce emekli olan H.Y., mesleinden ayrldktan hemen sonra 16 yandaki soyad renilemeyen Aye adnda bir kzla iliki kurdu. Kocasnn, kk bir kzla ilikisi olduunu renen N.Y. da boanma davas at. Sevgilisiyle ilikisini ilerleten H.Y., tm emekli ikramiyesini ve iftilik yapan babasndan miras kalan paray kendisinden 30 ya kk sevgilisiyle harcad. Aye, 2 yl birlikte yaad emekli polisi, paras bitince terk edip ailesinin bulunduu Amasyaya gitti. Sevgilisinin peinden bu kente giden H.Y., gen kadnn kendisini ikyet etmesi zerine Adanaya dnd. H.Y., gen sevgili uruna terk ettii evine dnp, boanma davas aan einden af diledi. N.Y. da boanma davasndan vazgeip eiyle bart. Ylmaz ifti, 1 ay nce yine Aye konusunda tartp kavga edince, N.Y. niversite rencisi olu 18 yandaki A.R. ve SSye hazrlanan dier olu Mustafay alp, kzkardei H.A.nn evine gitti. A.R.Y. daha sonra evli olan ablas Ayenin evine geerken, Mustafa ise annesiyle birlikte teyzesinin evinde kald. Emekli polis memuru H.Y. baldznn evine gidip, einden evine dnmesini istedi. Olumsuz yant alan H.Y., Eer gelmezsen seni de bombalarm, sana kapsn aan yaknlarn da diye tehdit edip, eiyle tartmaya balad. Eve arlan polisin araya girmesiyle yatan tartmann ardndan, N.Y. eiyle birlikte evine dnd. Ancak 2 gn nce yine aralarnda kavga knca ei H.Y. polise ikayet edip, kendisini srekli lmle tehdit ettiini belirten N.Y., yine kz kardeinin evine gitti. Borland iin emekli maana da haciz konulan emekli polis H.Y., iddiaya gre cinnet geirdi.
147

Beyaz bir otomobille bugn saat 02.00 sralarnda eski grev yapt Polis Merkezine yaklak 300 metre uzaklkta bulunan baldznn evine gelen H.Y., 2 odann penceresinden ieriye para tesirli 2 el bombas atp, kalanikof tfekle de ieriyi tarad. Gecenin sessizliini bozan patlamalarla birlikte evde yangn kt. Kalanikof silahnda mermi bitince de H.Y., eve 2 el bombas daha attktan sonra otomobiline binip kat. Mahallede byk panie neden olan saldrnn ardndan olay yerine gelen itfaiye, yangn ksa srede sndrd. Saldrda lgn polisin salonda uyuyan olu M.Y. paralanarak can verirken, ei N.Y. ile baldz H.A. ve onun kz Emine yaraland. Yaralananlar, komular tarafndan glkle darya karld. Ar yaralanan ve vcudunun byk bir blmnde arapnel paras bulunan N.Y., Bizi bombalayp gitti. Olum yanyor. Kurtarn bizi, cierim yanyor diye feryat etti. Yarallar ambulansla ukurova niversitesi Tp Fakltesi Balcal Hastanesine gtrld. Tedavi altna alnan yarallardan N.Y.n hayati tehlikesinin srd, dier yarallarn salk durumunun ise iyi olduu belirtildi. ......... Gerekletirdii bombal kalanikoflu saldrnn ardndan kaan emekli polis memuru H.Y., Kozan lesine giderken yolda Hakkbeyli Jandarma Komutanlna teslim oldu. H.Y., sorgulanmak zere Adana Emniyet Mdrlne gtrld. Kaynak: (23 Nisan 2008, http://www.haberler.com/polis-oglunu-bombayla-oldurdu-3-kisiyi-yaraladi-haberi/). 1. c 2. d 3. a 4. b 5. c 6. d 7. a 8. b 9. a 10. d Yantnz yanlsa Ailenin Evrensellii konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Ailenin Evrensellii konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Aileye levsel Bak konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Aileye Eletirel Yaklamlar konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Aileye Eletirel Yaklamlar konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa ekirdek Aile konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Krsal Aile konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Boanma konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Kadnn cretli Emei konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Ailenin Korunmasna Dair kanun konusunu gzden geiriniz.

Sra Sizde 1 Murdockun evrensel aile grne kar verilen Kibutz toplumunda mlk ve sermaye Kibutz yeleri tarafndan ortak olarak sahiplenir. Tarm ve hafif sanayidir. Cinsel eitlik zerine kurulan aileler Batdaki ebeveyn rollerini zellikle annelik roln reddederler. Dolaysyla evlilik tek elidir ama ocuklar ayr bir yerde yaarlar. ocuklarn ebeveynleri ile grtkleri zamanlar elence zaman olarak deerlendirilir. Sra Sizde 2 E. Leache gre aile Ka Dnyasdr, nk modern sanayi toplumunun tipik ailesi olan ekirdek aile akrabalardan ve toplumdan yaltlmtr. Aile kar, koca, ebeveyn ve ocuklar ile kendi ierisine dner. Ailede btn bireyler arasnda duygusal stres ve younlama vardr. Bu yaltlmlk ierisinde aile yelerinin birbirlerinden beklentileri ve istekleri srekli bir hale gelir olduka fazladr. Dolaysyla aile gerilim ve dmanln retildii ama kalamayan bir ka dnyasdr.
148
Sosyolojiye Giri
Sra Sizde 3 Parsonsa gre ocuun birincil sosyalizasyonunda hem toplumun kltr iselletirilir hem de ocuun kiilii yaplanr. Daha sonra okul v.b. gibi kurumlarda gerekletirilen sosyalizasyonun bunun devam m olmas gereklidir. Evde ki sosyalizasyon srecinde birey genel olarak toplumun kltr ile doldurulur. rnein ocuk ailede otorite olan babaya itaati renir. Okula gittiinde ise retmene itaat etmek zorundadr. Ecinselliin kt ve hastalk olarak grld bir toplumda ecinselliini ailesine kar gizleyen fakat okulda gizleyemeyen bir ocuk iselletirme srecinde ciddi skntlar yaar. Sra Sizde 4 Yksek statl bir ite alt iin annelik grevlerini yerine getirmiyor diye sulanan bir kadn ilevselci gre gre annelik grevlerini yerine getirmek zorundadr. Zira kendi ocuuna kt bir rnek olduu iin ilevselci kuramn yetikin kiiliin sabitlenmesi iddias mmkn olmaz. Kadn bir yandan kadnlk ve annelik konumu sorguland iin toplumun duygusal iddetine maruz kalr, dier yandan da ocuun birincil sosyalizasyonunun eksik kalmasna neden olur. Sra Sizde 5 Trkiye`de 2000 ylndan sonra kadnlara ynelik nemli yasal deiiklikler olmasna ramen kadnlar hala iddete uramakta, ayrlamamakta ve ayrlsa bile boand einin iddetine maruz kalmaktadr. nk kadnlar sahip olduklar haklar konusunda bilgi sahibi deildir. Kadnlarn yasal haklar konusunda eitilmelerinin yan sra uygulama ile ilgili olarak polis v.b. devlet grevlilerinin de duyarllklarnn gelitirilmesi uygulamada ki zorluklar ortadan kaldracaktr. Sra Sizde 6 Bu olaya Antalyada mahallelerine kadn snma evi yaplmas kararna tepki gsteren evre sakinleri kadna ynelik iddet konusunda bilinsiz olduklar iin ataerkil bir tavr ierisine girerler. Burada kalacak kadnlar tre cinayetinden kaan kadnlar, koca ve aile iddetinden kaan kadnlar ya da devlet tarafndan korunma altna alnacak kadnlar olacaktr. Belki de medyadan bunun bilgisine sahip olmalarna ramen byle davranmalar yine kadnlara uygulanan duygusal iddettir.
Sra Sizde 7 Kalaycolu ve Rittersbergerin almasnda kentte ev hizmetinde alan kadnlar kendi konumlarn deerlendirirken sosyal ve kltrel ayrmlara nem verirken, onlarn iverenleri ekonomik ve maddi ayrmlar gsteren snf ayrmn bir lt olarak almlardr. nk ev hizmetinde alan kadnlar kendi koullarn ve olanaklarn gereki olarak deerlendirmekte, iverenlerin yaam standartlarnn ve bunun getirdii yaam tarznn, kendi maddi olanaklarna ve yaam felsefelerine, adetlerine, greneklerine uymadn kabullenmilerdir (Kalaycolu ve Rittersberger, 1998, s.233). veren kadnlar ise tamamen kendi snfsal konumlarndan hareketle arada nemli bir ayrm olduunu yapsal olarak deerlendirebilmektedirler.

Ankara Barosu (2006) Kadn Haklar El Kitab, Ankara Barosu Kadn Haklar Kurulu, Ankara. Bora, Aksu (2001) Trk Modernleme Srecinde Annelik Kimliinin Dnm, Yerli Bir Feminizme Doru iinde (Der.). Necla Akgke, Aynur lyasolu, Sel Yaynclk, stanbul, sf: 77-106. Delphy, C. (1999) Ba Dman, Patriyarkann Ekonomi Politii, Saf Yaynclk, stanbul. Ecevit, M. (1994) ada Kuram: Aile Ve Kadna likin Baz Kavramsal likiler Aile ve Eitim XVIII. Eitim Toplants, 22 Ekim 1994, Trk Eitim Dernei, Ankara. Ecevit, M. (1994) Tarmda Kadnn Toplumsal Konumu: Baz Kavramsal likiler TODA Dergisi, Cilt 27, Say: 2, Haziran 1994, s. 89-106. Ecevit, Y. (1991). Aile-Kadn ve Devlet likilerinin Deerlendirilmesinde Klasik ve Yeni Yaklamlar Deien-Dnyada Birey-Aile-Toplum Seminerine Sunulan Tebli, stanbul niversitesi Kadn Sorunlar Aratrma ve Uygulama Merkezi, 17-18 Mays 1991. Ecevit, Y.; Ecevit, M. (2002) Krsal Yoksullukla Mcadele: Tarmda Mlkszleme ve Aile Emeinin Metalamas, Yoksulluk iddet ve nsan Haklar, TODAE Yaynlar. Erman, T. (1998) Kadnlarn Bak Asndan Kyden Kente G ve Kentteki Yaam, 75 Ylda Kadnlar ve Erkekler 1998 Trkiye Bankas Yaynlar, stanbul, Ekim 1998, s. 211-224.
149
Gke, Birsen (1991) Evlilik Kurumuna Sosyolojik Bir Yaklam. Aile Yazlar-IV. Ankara: TC Babakanlk Aile Aratrmalar Kurumu, 1991. ss. 385-400. Haralambos, M. (1980) Sociology Themes and Perspectives, University Tutorial Pres, Suffolk, ss.325-368. Katba, . (1990). Trkiyede Ailenin Sreklilii ve Deiimi I. Aile uras Bildirileri Ankara: Babakanlk Aile Aratrma Kurumu Tantm Serisi 3,151160 Aralk 1990. Katba, . (1990). Trkiyede Ailenin Sreklilii ve Deiimi I. Aile uras Bildirileri Ankara: Babakanlk Aile Aratrma Kurumu Tantm Serisi 3,151160 Aralk 1990. Kalaycou, S., Rittersberger, H. (1998) likilerinde Kadnca Bir Bak: Ev Hizmetinde alan Kadnlar 75 Ylda Kadnlar ve Erkekler 1998 Trkiye Bankas Yaynlar, stanbul, Ekim 1998, s. 225-235. Karkner, N. (2006) Trkiyede Krsal Kadn ve Yapsal likiler Marmara niversitesi, ktisat Dergisi, Say: 469, s. 24-30, stanbul Karkner, N. (2006). Eskiehirde Kk Kyllerin Kresel ve Yerel Meta Balantlar, TMMOB Eskiehir Kent Sempozyumu Bildiriler Kitab Eskiehir: 28-29 ubat 2006. Karkner, N. (2006). Eskiehirde Kk Kyllerin Kresel ve Yerel Meta Balantlar, TMMOB Eskiehir Kent Sempozyumu Bildiriler Kitab Eskiehir: 28-29 ubat 2006. Kray, M. (1984). Byk Kent ve Deien Aile (der.) Trkiyede Ailenin Deiimi Toplumbilimsel ncelemeler Ankara: Trk Sosyal Bilimler Dernei Yaynlar, sf: 69-79. Kray, M. (1984). Byk Kent ve Deien Aile (der.) Trkiyede Ailenin Deiimi Toplumbilimsel ncelemeler Ankara: Trk Sosyal Bilimler Dernei Yaynlar, sf: 69-79. Laing, R.D. (1971) The Politics of Family, Vintage Boks, NewYork. zbay, F. (1984). Krsal Kesimde Toplumsal ve Ekonomik Yap Deimelerinin Aile levlerine Yansmas (der.) Trkiyede Ailenin Deiimi Toplumbilimsel ncelemeler Ankara: Trk Sosyal Bilimler Dernei Yaynlar, sf: 35-68. zbay, F. (1982) Ev Kadnlar, Ekonomik Yaklam, 1982, V.3, Say:7, s.209-225. Aile Emeinin Metalamas Yoksulluk, iddet ve nsan Haklar inde, (Ed.) Yasemin zdek, TODAE, sf: 271-289
Poster, Mark (1989) Eletirel Aile Kuram, Ayrnt yaynlar, stanbul, ev: Hseyin Tapn. enyapl, T. (1982). Economic Change and the Gecekondu Family, . Katba (ed.) Sex Roles, Family and Community in Turkey Indiana: Indiana University Turkish Studies 3, sf: 237-248. enyapl, T. (1982). Economic Change and the Gecekondu Family, . Katba (ed.) Sex Roles, Family and Community in Turkey Indiana: Indiana University Turkish Studies 3, sf: 237-248. Tekeli, . (1998) Birinci ve kinci dalga Feminist Hareketlerin Karlatrmal ncelemesi zerine Bir Deneme, 75 Ylda Kadnlar ve Erkekler 1998 Trkiye Bankas Yaynlar, stanbul, Ekim 1998, s.337346. Tong, R. P. (1998) Feminist Thought, Westview Pres, Boulder Zaretsky, Eli (1976) Capitalism, Family and Personal Life, Harper and Row
7
Amalarmz

SOSYOLOJYE GR
Bu niteyi tamamladktan sonra; ktisat ve iktisat sosyolojinin alma konularn tanmlayabilecek, ktisat sosyolojisini geliimini aklayabilecek, Eitsizlikle ile ilgili temel kavramlar tanmlayabilecek, Sanayi ncesi toplumlarda eitsizlik biimlerini karlatrabilecek, Toplumsal snflar dier tabakalama sistemlerinden ayran zeliklerini sralayabilecek, Toplumsal snflarn teorik erevesini aklayabilecek, Yoksulluu tanmlayabilecek ve yoksulluun nedenlerini aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Ekonomi Ekonomi Sosyolojisi Merkantilizm Eitsizlik Klelik Kast Mlk Sahiplii Toplumsal Snf Yoksulluk
erik Haritas
Sosyolojiye Giri
Ekonomi ve Eitsizlik
GR SOSYOLOJ, KTSAT VE EKONOM SOSYOLOJS EKONOM SOSYOLOJSNN GELM ETSZLKLE LGL TEMEL KAVRAMLAR SANAY NCES TOPLUMLAR VE ETSZLK MODERN TOPLUM VE ETSZLK
Ekonomi ve Eitsizlik
GR
Ekonomi insanln varln devam ettirmesi, toplumlarn oluumu ve geliimi iin gerekli en temel kurumlardan biridir. nsanlar yaamak iin besine, giysiye, barnmaya ve gerekli dier maddi mallara ihtiya duyarlar. htiyalarn karlanmas doaya kar verilen mcadele ile i ie giden bir sretir. htiya duyulan mallarn tedarik edilmesi toplumlarn geliim sreci iinde farkllamaktadr. Ancak maddi mal ve ihtiyalarn karlanmas temel olarak almaya dayanr. Ekonomik faaliyetin ald biim toplumdan topluma deiebildii gibi ayn toplumda da tarihsel sre iinde farkllk gstermektedir. rnein bir toplumda ihtiyalar karlamann yolu tarmsal retim temelinde gerekleirken, baka bir topluluk iin geinme hem tarmsal retim hem de ticaret olgusunu ierebilir. lk insanlar avclk ve toplayclk yaparak kendi trnn devamn salamaya almtr. Daha sonra hayvanlarn evcilletirilmesi, topran srlmesiyle balayan tarmsal retim insanlarn yerleik hayata gemelerini salarken, teknik ara gerelerin geliimi ve ekonomik faaliyetlerin gerekletirilmesi srasnda oluan i blm ekonomik verimlilii ve fazla rn retilmesine neden olmutur. Mlkiyet haklarnn geliimi ve yaratlan fazla rne (art rn) el koyma biimleri tarihsel olarak blm ve g ilikilerinde eitsizliklerin yaratlmasna neden olmutur. Modern toplum ncesi retim ve tketimin hane dzeyinde gerekletii ekonomi geimlik ekonomidir. Modern toplumda ise retim, deiim, dolam, blm ve tketim ilikileri hane dna kayarak piyasada gereklemektedir. nsanln geimlik ekonomiden piyasa ekonomisine kadar uzanan srete kaynaklar zerindeki mcadelesi ve daha adil bir ekonomik sisteme olan zlemi hala devam etmektedir. Bu nitede toplumun temel kurumu olan ekonomik yap ve ilikiler ve bunlarn ortaya kard eitsizlikler analiz edilecektir. lk olarak sosyoloji, ekonomi ve ekonomi sosyoloji bak asyla ekonomik yap ve ilikilerin nasl akland zetlenecektir. Eitsizlikle ilgili temel kavramlarn tanmlar verildikten sonra sanayi ncesi ve modern toplumlarda oluan eitsizlik biimleri aklanacaktr.
SOSYOLOJ, KTSAT VE EKONOM SOSYOLOJS

Toplumun temel kurumlarndan biri olan ekonomik yap, toplumsal ilikileri analiz eden sosyolojinin alma konularndan biridir. nk ekonomiye konu olan tutum ve davranlar insan ilikilerini iermektedir. Toplumsal ilikilerimiz dnda gerekleen bir ekonomik yapdan sz etmek imknszdr. Bunun yan sra ekono-
152
Sosyolojiye Giri
Sosyoloji ise gemite olmu ve halen devam eden insan ilikilerini ve bu insan ilikileri sonucu oluan yap ve kurumlar analiz eder.
ktisada gre ise insan, kendi faydas peinde koan, amacna ulamak iin rasyonel davranan bir bireydir.
mik yap ve ilikiler, iktisat biliminin dorudan alma ve analiz konusudur. Dolaysyla ekonomi ve sosyoloji ekonomiye konu olan toplumsal gerekliin anlalmas konusunda belli bir i birlii iindedir. Ekonomik yap ve ilikilerin sosyolojik bak asyla anlalmasna katk yapan ekonomi sosyolojisini nasl tanmlayabiliriz? Bu soruyu yantlamadan nce sosyal bilimin alt disiplini ekonomi ve sosyoloji disiplinlerinin alma konusu ve yntemlerini gzden geirelim. nsan faaliyetlerinin tm belli bir sosyal sistem iinde ve belirli toplumsal kurallar erevesinde gerekleir. nsann her trl etkinlik ve faaliyetinin sosyal ilikiler temelinde gerekletiini kavramadan genel olarak toplum, zel olarak da sosyal bilimleri oluturan iktisat, sosyoloji, tarih, siyaset psikoloji, antropoloji gibi disiplinleri anlamamz zordur. Toplumsal gerekliin aratrlmasnda disiplinler aras i blmne gidilmi olmasna ramen, eer gereklik tm bu disiplinlerin paralara ayrarak inceledii alanlarn birbirinden ayrlmaz btnyse, o zaman her sosyal bilimcinin en azndan bu btn hakknda asgari de olsa bir bilgiye sahip olmas gerekir (Ercan, 1998, s.18). nsann tutum, davran ve ilikileri sosyal bilimlerin alma konusudur. rnein tarih disiplini gemite olmu insan ilikileri ve eylemliliklerini aratrr. Dier bir deyile gemite olmu olay ve olgular analiz eder. Antropoloji bizimkinden uzak ve farkl toplumlardaki insan eylemliliklerini anlatr. Siyasal bilimler toplumdaki g, iktidar ve ynetimle ilgili insann davran, eylemlilik ve ilikilerini anlamaya alr (Ercan, 1998, s. 19). Sosyoloji ise gemite olmu ve halen devam eden insan ilikilerini ve bu insan ilikileri sonucu oluan yap ve kurumlar analiz eder. rnein; aile, ekonomi, devlet, eitim gibi kurumlar insan ilikileri sonucunda oluan yaplardr ve sosyolojinin alma konular arasnda yer almaktadr. Dolaysyla sosyolojinin alma konusu sosyal bilimlerin dier alt disiplinlerini kapsayan geni bir ierie sahiptir. ktisat ve insann doas: ktisat disiplininin alma konusunu, ekonomiye konu olan tutum ve davranlar nasl analiz ettiini daha iyi anlamak iin disiplininin insan anlayn ve insann doasna ykledii anlam bilmek nemlidir. rnein genel sosyolojik bak asndan insan toplumsal bir varlktr. Sosyolojiye gre insan, toplumsal ilikileri ile kendini var eden bir varlktr. ktisada gre ise insan, kendi faydas peinde koan, ihtiyalarn karlamak iin kendi karn n planda tutan ve amacna ulamak iin rasyonel davranan bir bireydir. Zaman ve mekn aan, tarihsel ve toplumsall dikkate almayan bu birey tanmna gre, insan hangi koullarda, hangi meknda ve hangi toplumsal ve kltrel ortamda olursa olsun kendi karlarnn peinde komakta ve amacna ulamak iin aklc, rasyonel davranmaktadr. ktisat disiplinin alma konusu: Yerleik iktisat disiplini, doadaki kt kaynaklarn snrsz insan ihtiyalarn karlamak iin aklc biimde nasl kullanlabileceini sorgular. Sosyal bilimlerin alt disiplini olarak iktisadn alma konusu belli varsaymlara dayanmaktadr. Bu varsaymlardan birincisi, kaynaklarn kt olduudur. kincisi, insan ihtiyalarnn snrsz olduuna dair bir n kabule sahiptir. ncs, bireylerin ihtiyalarn karlarken tercih ve seimlerinde aklc ve rasyonel davrandklarn varsaymaktadr. Ktlk ve seim iktisat disiplinini temelini oluturan kavramlardan ikisidir. ktisadn analiz birimi piyasadr. Sadece piyasaya ii ekonomik tutum ve davranlar ve piyasa ii retim, dolam, blm ve tketin ilikilerini analiz eder. ktisat disiplinin piyasa ii ekonomik ilikileri iki aktr temelinde aklar. Dier bir deyile, ekonomik faaliyetin aktrleri retici (firma) ve tketicidir (hane halk). retici ve tketiciler aktr olarak ekonomik faaliyetin erevesini belirlemek iin yaplm bir soyutlamadr. Gerek yaam iinde tketici
7. nite - Ekonomi ve Eitsizlik
153
aktrler ayn zamanda retim srecinde retici aktrler olarak yer alr. Yaplan soyutlama iinde retici ve tketici i ie gemitir (Demir, 1996, s.76). retici aktr (firma), giriimcinin temel amac krn azamiye karmaktr. Tketici aktrlerin kar ise ihtiyalar olan geimlik mal ve hizmetlere ulamaktr. ktisadn birey anlayna gre her iki aktrde piyasa iinde kendi karlarnn peinden koan ve kendi faydalarn azamiye karmak iin aklc davranan aktrler olarak tanmlandn hatrlarsak eer u sonuca ularz: Her iki aktrde kendi amacna ulamak iin en uygun ve en aklc yolu seeceklerdir. Eer iktisadn varsayd bu durum gerekleirse ekonomide belli bir denge noktasna ulamak mmkndr. Peki, piyasa koullarnda bu denge nasl salanr? retici aktrler, tketicilerin ihtiyalarn karlamak iin ihtiya duyulan mal ve hizmetlerin retimini gerekletirir. retici aktrn temel amac ve kar piyasaya reterek sunduu (arz) mal ve hizmetlerin tketici aktrler tarafndan talep edilerek satn alnmasdr. Bu gerekleirse retici aktr krn azamiye karak amacna ulam olacaktr. Tketici aktrde ihtiyac olan mal ve hizmetleri tercih ederken, aklc bir ekilde en uygun mal ve hizmeti seerek talep ettii ihtiyalarn karlayacaktr. Her iki aktr karlkl olarak karna ulaarak piyasadaki arz ve talep durumunu belli bir denge durumuna getirecektir. Ekonomide piyasa ii dengeyi salayan nesnel koul ise grnmeyen el mekanizmasdr. Dier bir deyile, eer ekonomik faaliyetler rekabeti piyasa koullarnda (grnmeyen el) ilerse ekonomi belli bir denge durumuna gelecektir. Tam rekabeti piyasa koullarnda ekonomik denge ve eitlik nasl salanmaktadr? rnek SIRA SZDE vererek aklaynz.
NELM ktisat ve alma yntemi: ktisadn ekonomik tutum veDdavranlara bakn u soruyla zetleyebiliriz: Rasyonel ekonomik faaliyet teorik olarak nasl gerS O R U ekleir? ktisat belli varsaymlar ieren teorik tezlere dayal olarak model oluturur. Oluturulan model iinde kullanlan snrl saydaki saysal (nicel) deikenler arasnda ilikiler sistematik olarak ortaya konulur. Ele alnan deikenler dnsel DKKAT ieriklidir ve belli varsaymlara dayanmaktadr. Ekonomi d grlen sosyal, kltrel, politik etkenler analiz dna atld iin, ekonomik modeller gerei yanstSIRA soyut, makta snrllklara sahiptir. Ekonomik modeller basite indirgenmi SZDE ideal koullarda ileyen, matematiksel ierikli olduklar iin gerek sosyal yaamn sorunlarn zmede yetersiz kalr (Erkan, 2003, s.11). Teorik ekonomik modellerin ekoAMALARIMIZ nomik olaylar anlama ve aklama biimini baml ve bamsz deikenler temelinde yntemsel olarak yle rnekleyebiliriz. ktisat disiplini iinde bir maln fiyat, retim miktar ve cretler dzeyinin ne olduu, anlalmayaKallan baml de T A P ikenlerdir. Aklamaya altmz bu deikenleri belirleyen unsurlar ise bamsz deikenlerdir. Bamsz deikenler ise baml deikenleri belirleyen nedenlerdir. Teorik ekonominin bamsz deikenleri piyasa yaplar L E V Z Y O N alan iliT E iinde yer kileri iermektedir (Erkan, 2003, s.12). rnein: Baml deikenler Bamsz deikenler Bir maln fiyatn belirleyen nedir? Piyasadaki arz talep ilikisi N T talep retim miktarn belirleyen nedir? Piyasadaki arz E R N E T ilikisi cretler seviyesini belirleyen nedir? Piyasadaki arz talep ilikisi ktisat disiplini maln fiyat, cretler seviyesi ve retim miktarn belirleyen temel nedenler arasnda piyasa ii araz talep ilikilerini grmektedir. Toplumsal, kltrel, siyasal deikenler analiz d brakld iin ekonomik modeller ekonomiye konu olan davran ve tutumlar tasvir etmekte ve aklamakta yetersizdir. r-
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
ktisat disiplini maln fiyat, cretler seviyesi ve retim miktarn belirleyen faktrleri piyasa ii araz talep ilikileri temelinde aklamaktadr.
154
Sosyolojiye Giri
Ekonomi sosyolojisi, ekonomiye konu olan tutum ve davranlar, ekonomik yap ve ilikileri; iktisadn analiz d brakt toplumsal, kltrel, siyasal unsurlar dikkate alarak analiz eder.
nein, ekonomi sosyolojisi bak asyla cretler seviyesini belirleyen unsurlardan biri snf mcadelesidir. Ayrca gelimi ve gelimekte olan lkelerde, retim srecinde toplumsal cinsiyetinden kaynakl ayrmclktan dolay kadnlar erkelerle ayn ii yapmasna ramen, daha az cret almaktadr. Dolaysyla, cretler seviyesine bal yaanan ekonomik eitsizliin nedenleri sadece arz talep ilikileri erevesinde aklamak yetersizdir. Ekonomik teorisinin bilimsel bulgular ekonomik sorunlarn zm iin snrllklara sahiptir. rnein isizlik sorununu ekonomin soyut ve basite indirgenmi modelleri ile zmek ou zaman imknszdr. Ekonomi teorisi konular ksmi adan ele ald iin gerekliin btnn yeterince kapsayamaz (Erkan, 2003, s.4). Ekonomi sosyolojisi ve yntemi: Ekonomi sosyolojisi, ekonomiye konu olan tutum ve davranlar, ekonomik yap ve ilikileri; iktisadn analiz d brakt toplumsal, kltrel, siyasal unsurlar dikkate alarak anlamaya alr. Ekonomi sosyolojisi retim, dolam, blm ve tketim ilikilerinin toplumsal temellerini analiz eder. Ekonomi sosyolojisi, ekonomik faaliyetin toplumsal temelleri ile toplumsal yaamn ekonomik temellerini aklamaya ynelik bir bilimdir (Erkan, 2003, s.3). Dier bir deyile insan yaamn gvence altna alan ekonomik faaliyetin ortaya k ve bu alandaki deimeleri toplumsal adan inceleyen bir disiplindir (2003, s.3). nsanln ekonomik faaliyeti tarihsel olarak doa ile girdii bir mcadeleyi kapsamaktadr. nsanlk tarihi boyunca teknolojinin gelimesiyle ekonomik faaliyetin gelimesi i ie gemi bir sretir. Ayrca ekonomik faaliyetler insan ilikileri ve bu ilikilerin oluturduu toplumsal rgtlenmeler tarafndan gerekleir. Ekonomi sosyolojisi ekonomik olay ve olgular tarihsel ve toplumsall temelinde analiz etmektedir. Ekonomik modellerin soyut, matematiksel, niceliksel ve basite indirgeyerek aklad ekonomik gerekliin btn hakknda bilgiye sahip olur. ktisat disiplininin mikro dzeyde yapt ekonomik analizlerinde retici aktrlerin ekonomik tutum ve davranlarnda kendi faydalarn azamiye karmak iin aklc davrandklar varsaymn hatrlayalm. Ekonomi sosyoloji bak asyla ele aldmzda ise bireyin tutum ve davrann, aklc olmayan, kendi karn n plana karmayan; birden ok sosyolojik faktrn etkilediini syleyebiliriz. rnein, tketicinin davrann ya, meslek, gelir, eitim dzeyi, toplumsal cinsiyet ve toplumsal deerler gibi ekonomi d bir dizi sosyolojik faktr etkilemektedir. Bayramlarda alveri yapan tketicilerin tketim tutum ve davranlar kltrel deerler etrafnda ekillenmektedir. Memur bir kiinin mesleinden dolay kravat satn almas onun faydasn azamiye karan aklc ve faydac bir davran olmayabilir. Yeme, ime ve giysi gibi ihtiyalarn tketilme biimi toplumun kltrel yaplaryla da ilikilidir. Hadi gel bir yerde kahve ielim derken, ama aslnda biyolojik olarak kahve ihtiyacnn karlanmas deildir. Ama sohbet etmek, dertlemek veya ho bir vakit geirmek olabilir. Bu anlamda kahve ime eyleminin kendisi sadece toplumsal bir ilikinin aracdr. Yine ayn ekilde hayrsever bir kiinin yoksul durumdaki bir aileye yardmda bulunmas veya inanl bir kiinin kendi mahallesinde yaplmakta olan camiye bata bulunmas daha ok kltrel ve sosyal deerlerle ilikili bir tutum ve davrantr. ktisat makro lekte kii bana den milli gelir, sektrlere gre istihdam, isizlik gibi gstergeler kullanarak lkenin ekonomik gelimilik dzeyini lmektedir. Bu lmler lkenin genel gelimilik durumu ortaya koymas asndan yararl analizler olmasna ramen, o lkenin ekonomik ve toplumsal gerekliinin btnn aklamada belli snrllklara sahiptir. rnein isizlik analizlerinde kadnlarn ounluu ev kadn olarak tanmlanmakta ve isiz kategorisi iinde yer
155
almamaktadr. Oysa sosyolojik almalar kadnlarn ounluunun almak istediini ortaya gstermektedir. Ekonomi sosyolojisinin ekonomiye konu olan olaylar anlama ve aklama biimini baml ve bamsz deikenler temelinde yntemsel olarak yle rnekleyebiliriz. Giriimci, ii ve tketici davranlarn etkileyen faktrlerin neler olduunu bakalm.
Baml deikenler Bamsz deikenler
Giriimcinin davrann etkileyen faktrler neler olabilir? (Psikolojik, kltrel, sosyal yap, sosyal beklentiler, deer yarg inin davrann etkileyen faktrler neler olabilir? atmalar- vergi kaakl, Tketicinin davrann etkileyen faktrler neler olabilir? rvet vb.) (Erkan, 2003, s.13)
Yukarda da grdnz gibi, giriimcinin krn azamiye karmak iin vergi karmas aklc bir davran iinde deerlendirilemez. Tketicinin davrann pazarlama, reklm, cinsiyet, stat, eitim, ya, inan gibi faktrler etkileyebilir. Sendikal rgtler de iilerin tutum ve davran etkileyebilir. Sonu olarak, ekonomi sosyolojisi ekonomik srecin retim, dolam, blm ve tketim unsurlarn iktisadn analiz d brakt toplumsal, kltrel, politik gibi dier etkenleri de dhil ederek aklamaktadr. ktisadn toplumsal ilikilerden soyutlayarak ayr bir yap olarak ele ald piyasa ilikileri gerekte toplumsal ilikilerle i ie gemitir.
EKONOM SOSYOLOJSNN GELM

Ekonomi sosyolojisi geleneksel toplumdan modern topluma gei srecinde yaanan radikal toplumsal dnmleri anlama ve aklama abas olarak gelimitir. Aydnlanma dnemi, Fransz Devrimi ve Sanayi Devrimi kta Avrupasnda geleneksel toplumdan modern topluma geii etkileyen tarihsel dinamiklerdir. Modern toplumun dnsel, siyasal ve ekonomik yapsn ekillendiren bu dinamiklerin ierdii dnsel ve toplumsal pratikler, oluan yeni toplum modelinin temel ilkelerini oluturmaktadr. Akl, ilerleme, eitlik ve zgrlk modern toplumun temel ilkeleri arasndadr. Modern toplum akl, eitlik ve zgrlk temelinde ina edilmesine ramen ekonomik ve toplumsal eitsizlii ortadan kaldramamtr. Ekonomik ve toplumsal yaamda dzen ve denge aray sosyal bilimlerin temel meseleleri arasndadr. Modern topluma gei srecinde ina edilen bu yeni toplumu anlama ve aklama giriimi zaman ierisinde ekonomi ve sosyoloji bilimlerinin de ayr disiplinler olarak farkllamasna neden olmutur. Bu blmde ekonomi sosyolojisini geliimini etkileyen Adam Smith (17231790), Karl Marx (1818-1883) ve Max Weber (1864-1920) zerinde durulacaktr. ktisat disiplini kurucularndan Adam Smith iktisat kimliinin yan sra ekonomik yaplar toplumsal ilikileri dhil ederek aklad iin ayn zamanda bir ekonomi sosyologudur. Hem iktisat hem de sosyoloji dnce tarihi iinde yer alan Karl Marx, toplumu ekonomi politik bir bak asyla analiz etmektedir. Sosyolog Max Weber ise ekonomik tutum ve davranlar kltrel yaplar ile ilikili olarak aklamaktadr. Smithin ekonomik yap ve ilikileri analiz eden teorik erevesini ortaya koymadan nce merkantilist dnemin genel zellikleri zetlenecektir. Smith teorisini merkantilist dnemde uygulanan iktisat politikalarnn eletiri temelinde gelitirmitir.
156
Merkantilistler bir ulusun zenginliini, retim gc yerine o lkenin sahip olduu deerli maden, gm ve altnlara dayandrmaktadr.
Sosyolojiye Giri
Merkantilizm: Merkantilizm kavram 16. ve 18. yz yllarda Avrupa ekonomik dncesini temellendiren farkl fikirleri ifade etmektedir. Bu fikirler tutarl bir ekonomik teoriyi biimlendirmekten uzak, ekonomik yaamn doas hakknda farkl deer yarglarn, politika nerileri ve iddialarn iermektedir. Ekonomik yaam anlatan dnemim temel konular unlardr: Birincisi, merkantilistlerin zenginlik anlaydr. Bir lkenin zenginlii o lkenin sahip olduu deerli maden, gm ve altnlar ile llmektedir. Deerli madenlerin sabit ve retken olmayan bir zenginlik kaynadr ve bir lkenin bu zenginlie sahip olmas dierinin kaybetmesi anlamna gelmekteydi. kincisi, merkantilistlerin g ve zenginlik arasnda kurduu ilikidir. Milli ve gl devlet olgusu sahip olunan zenginlikle korunmaktayd. Devlet gcn merkezi olarak, ekonomik bymeyi ve zenginlii oaltmak iin ticaret ve sanayiyi dzenlemeli ve kard bu ekonomi politikalaryla ihracata destek vermeliydi. Ayrca lke ii hammadde, gm ve altn stokunu korumak iin, ithalat vergiler ve yasaklar araclyla snrlandrmalyd. Sonu olarak, zenginliin artmas devletin gcn artracakt. Bunun yan sra, devlet zenginliin artmas iin kendi gcn kullanmalyd. Merkantilist dnemde ekonomik sistem ile politik sistem i ie gemitir ve birbirlerini tamamlayan bir zellie sahiptir (Smelser, 1964, s.5). Smith merkantilist retinin en bata gelen eletirmenidir. Sorgulad temel konulardan biri bir ulusun zenginliinin neye dayand sorusudur? Merkantilizmin eletirisi zerine kurduu iktisat teorisi gre; merkantilistlerin savunduu ulusun zenginliinin sahip olduu deerli madenlere dayand fikrinin tersine, bir ulusun zenginlii o lkenin sahip olduu retim gcne dayanmaktadr. Dier bir deyile, bir ulusun zenginlii konforlu ve rahat bir yaam iin gerekli ihtiyalar retme gcne dayanmaktadr (Smelser, 1964, s.5). retim gc ise hem toplumsal dzeyde hem de retim srecindeki i blmnn gelimiliine baldr. Toplumsal dzeyde i blm o toplumun mesleki uzmanlama seviyesi ile ilgilidir. Smith i blmnn gelimesini insanlar arasndaki dei toku ilikisine dayandrmaktadr. nsann kendine zg yeteneklerinin nne geilmedike i blmnn gelieceini dnmektedir. Ancak insann doasna zg olan dei-toku yeteneinin ortaya kmas iin piyasann nndeki engellerin kalkmas gerektiini savunur (Ercan, 1998, s.61-61). Merkantilist dnemin ticaret ve para biriktirmeye dayanan ekonomik etkinlie kar karak parann sadece bir deiim arac olduunu, emein retim gcnn gelimesinde temel bir unsur olduunu savunmaktadr (Ercan, 1998, s.217). retim srecinde gerekleen i blm emein retkenliini ve retim seviyesini artrarak ihtiya duyulan mallarn karlanmasn salayacaktr. Eer pazar byk ve sermaye arz bol ise ekonomi kurulabilir ve gelimi bir i blm salanabilir. Smith, merkantilistlerden farkl olarak; pazarn genilemesi ve retimin artmas iin uluslararas ticareti snrlayan kurallarn ve gmrk vergilerin kaldrlmasn savunmaktadr. Merkantilist dnemde devletin ekonomi zerinde uygulad tekellemeye, sabit gmrk vergilerine ve ekonominin sadece belli sektrlerine olan tarafllna kar kmakta ve devletin siyasal olarak ekonomiyi cesaretlendirmesi gerekliliine inanmaktadr. Devlet ekonomik gc ve yetkiyi giriimci aktrlere vermelidir (Smelser, 1964, s.5). Peki, ekonomik g ve yetkinin giriimci aktrlere verilmesi durumunda, bu aktrler bu gc kendi karlar dorultusunda kullanmalarnn nne nasl geilecektir? Smithe gre; tam rekabeti piyasa koularnda ileyen bir ekonomide giriimci aktrler bu gc kendi karlar dorultusunda kullanmann nesnel koullar ortadan kalkacaktr. Birbirleriyle srekli rekabet etmek durumunda kalacak olan giriimciler, tam rekabeti piyasa ko-
157
Adam Smithe gre, bir ulusun zenginlii retim gcne, retimin gc ise iblmnn gelimiliine baldr.
ullarnda stnlk kurmak ve rettikleri mal ve hizmetleri satabilmek iin her zaman mcadele edeceklerdir. Bu anlamda giriimciler piyasaya belli bir risk koulu altna katlmaktadr. rettii mal satamayan aktr piyasa d kalacaktr. Dolaysyla rekabet stnl salamann temel koullarndan bir talep edilen rnleri kaSIRA SZDE liteli retmek ve bunlar ucuza satmaktr. Smithin almalar zengin toplumsal ierie sahip ekonomik analizleri iermektedir. inde bulunduu toplumun blm ilikilerine dayal snf analizi de yapmtr. Sahip olduklar mlkleri E L M D N karsnda kapitalistler kr, toprak sahipleri rant/kira elde etmekte ve deeri yaratan iiler ise retken abalar karsnda cret almaktadrlar (Clarke, 1992, aktaran Ercan, 1998, S O R U s. 219). Smithin i blm ve iktisat analizi iin daha ayrntl bilgiye ulamak iin T D K K A yazarn Uluslarn Zenginlii kitabna baknz. Adam Smith. 1997. Uluslarn Zenginlii. 2. Bask. stanbul: Alan Yaynclk. SIRA SZDE Marx ekonomik yapy, toplumsal ilikilerden soyutlanm, kendi iinde ayr ve zerk bir yapya sahip piyasa ilikileri dnda, toplumsal AMALARIMIZ yapnn dier unsurlar olan siyasal, ideolojik ve kltrel yaplarla iliki kurarak aklamaktadr. Marxa gre gemiteki btn toplumlar ekonomik bir temele dayanr. Marx bir toplumu anlamak iin o toplumun retim tarzna baklmas gerektiini K T A P retim tarsavunur. z, retici gler ve retim ilikileri olmak zere iki unsurdan olumaktadr. retici gler, retim srecinde ekonomik faaliyetin dzenlenmesi iin gerekli teknoloT srecinde ji gibi fiziksel aralar iermektedir. retim ilikileri ise retim E L E V Z Y O N gerekleen toplumsal ilikileri anlatmaktadr. Toplumun st yapsn oluturan siyasal, yasal, ideolojik, dinsel, kltrel yaplar toplumun alt yaps olan retim tarz zerinden ekillenmektedir. st yap kurumlar kapitalistlerin karlarna hizmet edecek NTERNET ekilde dzenlenmitir. Ekonomik retimin gereklemesi insan emeine ve emein retim srecindeki zorunlu birlikteliine baldr. Oysa klasik iktisat analizinde emek, retim srecinin teknik bir faktrne indirgenmektedir. Kapitalist retim tarzn kendinden nceki retim biimlerinden ayran zellii retim srecinin toplumsallamas sonucunda retilen mal ve hizmetlerde grlmedik dzeyde artan verimliktir. retim srecinde deeri yaratan emek olmasna ramen, emek almas karlnda hak ettii deeri alamaz. Marxa gre klasik iktisat, blm ilikilerinin grnen ynne, yani iilerin alma sonucunda cret, giriimcilerin ise yatrmlar soncunda kr elde ettiklerini vurgulam ancak blm ilikilerinin eitsizlik ierdiini gz ard etmitir. Kapitalist sistem eitsizlikleri retim srecinde yaratmaktadr. Marxa gre, kapitalist retim sistemi ayn zamanda emein yabanclamasna da neden olmaktadr. retim srecinde deeri yaratan emek (retken olan insan gc) neyin ne kadar retilecei hakknda herhangi bir karar srercine katlamaz. Yaplan i blm sonucunda iin sadece bir ksm ile ilgilenir ve retilen rnn btn hakknda herhangi bir bilgiye sahip deildir. Ayrca, kendi emei ile yaratt rn piyasa iinde para karl satn almak zorunda kalmaktadr. Weber, toplumun ekonomik yapsn kltrel yaplarla iliki kurarak analiz etmektedir. Kltrel faktrlerin sadece sembolik retim zerinde deil, fakat daha da nemlisi maddi retim zerinde de etkileri vardr (Ercan, 1998, s.250). Weberin sanayi kapitalizmi ile ilgili kavramsal erevesine gemeden nce onun sosyoloji yntemi hakknda ksa bir aklama yapmak gerekir. Ona gre toplumsal ilikileri anlamak iin bireyin tutum ve davranna dier bir deyile bireyin gerek-
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Marxa gre toplumun alt yapsn oluturan retim tarz retici gler ve retim ilikilerinden olumaktadr. Toplumun st yapsn ise siyasal, yasal, ideolojik, dinsel, kltrel yaplar oluturmaktadr.
158
Sosyolojiye Giri
letirdii eylemin anlamna bakmak gerekir. Weber sadece kltrel motiflere bal eylemlerin analizlerini yapmakta ve bu eylem tiplerine bakarak toplumlar anlamaya almaktadr. Toplumsal eylemleri; amaca ynelik rasyonel eylem, deere ynelik rasyonel eylem, geleneksel ve duygusal eylem olmak zere drt snflandrma altnda toplamaktadr. Webere gre sanayi toplumlar rasyonel eylem kalplarnn yaygn olduu bir toplum modelidir. Kapitalist toplumun retim, ynetim ve toplumsal yaam rasyonel deerler sistemi zerinde ina edilmitir.
SIRA SZDE
Weberin toplumsal eylem trlerini rnek vererek aklaynz. SIRA SZDE Sanayi kapitalizminin Avrupada gelimesinin nedenlerini kltrel faktr ve deDNELM erlerle aklamaktadr. Ona gre, yaamn gndelik sylemi ve bireylerin eylemlerini ynlendiren bir dizi motif, ayn zamanda tarihsel olarak kendine zg olan ekonomik sistemin kurulmasndaki baarlar salayan nedenlerden bir ve en S O R U nemlisi olmutur (Ercan, 1998, s.255). Avrupada sanayi kapitalizminin gelimesinin kltrel motivasyonu Protestan ahlak ve ruhundan kaynaklanmtr. Bu moDKKAT tivasyonun z almay ve biriktirmeyi ngrmekte ve dnyevi haz ve zevklerden saknmay iermektedir. alma sonunu elde edilen kazancn biriktirilmesine SIRA davran, kapitalist toplumu oluumu iin gerekli koullardan biri ynelik kltrelSZDE olan sermayenin birikimine neden olmutur. Bireyin ekonomik ve tutum ve davranlarnn arkasnda yatan faktr ve motivasyonun dinsel, ahlaksal ve kltrel AMALARIMIZ deerler olduunu grmekteyiz. Bu anlamda Weber ekonomik tutum ve davranlar toplumsal ve kltrel ilikilerle aklarken ekonomi sosyolojisinin gelimesine de nemli bir katkP salamtr. Ancak Webere gre sanayi kapitalizmi eittir ProK T A testan ahlak ve ruhu deildir. Webere gre ideal bir tip olarak kapitalizmi tanmlayan en temel zellik ekonomik ve toplumsal yaamn rasyonelleme srecidir. Webere greE rasyonelleme kii veya kurumlarn belli hedeflere ulamak iin en TEL VZYON uygun yol ve yntemi semesidir. Dier bir ifadeyle rasyonelleme ara ama uyumluluu erevesinde rgtlenme ve bu rgtllk ierisinde hareket etmedir. Sanayi kapitalizmi sermayenin kr biriktirmesine ynelik aklc ilkeler dayanan, N hesap zel sermayeT E R N E T sisteminin, llebilirlik ve muhasebe sisteminin gelitii bat toplumlarnda oluan bir yapdr. Sanayi kapitalizminin kendine zg zellikleri ise unlardr: Piyasa ekonomisinin gelimesi, zel mlkiyet haklarnn olumas, retim aralarnn giriimcinin zel mlkiyetinde olmas. Ayrca, emek igc piyasann talep koullar altnda serbeste hareket etmektedir. Ticaretin nndeki aklc olmayan engeller ve kstlamalar kaldrlmtr. Teknolojinin aklc kullanm yaygndr. Ekonomik yaam ticarileirken bireyleri de iinde alan ve akcla dayanan bir hukuksal sistem oluturulmutur (Ercan, 1998, s.258-259).
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Webere Avrupada sanayi NTERNET kapitalizminin gelimesini kltrel deerlerle aklamaktadr.
ETSZLKLE LGL TEMEL KAVRAMLAR

nsanln en ok zlem duyduu ve hayal ettii eylerden biri phesiz ekonomik, siyasal ve toplumsal eitliin saland bir toplumsal dzen iinde yaamaktr. Eitsizlik insanlk tarihi kadar eskidir ve modern toplum eitlik ve zgrlk temelinde ina edilen bir toplum olmasna ramen ekonomik ve toplumsal eitsizlii ortadan kaldramamtr. Eitsizliin nedenleri, kaynaklar ve biimi toplumdan topluma farkllamaktadr. Bu blmde, sanayi ncesi ve modern toplumda oluan eitsizlik sistemlerini aklamadan nce eitsizlik ile ilgili temel kavramlarn aklanmas zerine durulacaktr.
159
Toplumsal tabakalama insanlarn gelir, zenginlik, g, saygnlk, stat, ya, toplumsal cinsiyet, rk, etnik ve snf gibi belli eitsizlikler temellinde hiyerarik olarak farkllamasn ve derecelendirilmesini ifade etmektedir. Baka bir tanma gre ise, toplumsal tabaka yaamda benzer avantaj ve dezavantajlar paylaan insan grubudur (Fulcher, and Scott, 1999; aktaran Bozkurt, 2005, s.193). Tabakalama kavram jeolojiden alnm bir kavramdr ve btn toplumlarda grlmektedir. Yer kabuu farkl kaya katmanlarndan olumaktadr ancak toplumsal tabakalar hareketli ve duraan olmayan yaplardr (Bozkurt, 2005, s.192). Toplumsal tabakalamann genel olarak zellikleri yle sralanmaktadr (Bozkurt, 2005, 194-195, Browne, 1998). Toplumsal tabakalama toplumun bir zelliidir: Toplumsal tabakalama insanlar aras eitsiz ilikiler sonucu ortaya kar. Bireylerin toplumsal tabakalama hiyerarinin altnda ve stnde olmasnda toplumda var olan eitsizlik ilikilerinin rol ok byktr. Bireyin iinde bulunduu sosyal ve ekonomik konum o bireyin zengin veya yoksul olma olasln nemli lde etkiler. Zengin ve eitimli bir ailede doan ocuk ile fakir ve olanaklar kstl bir ailede doan ocuun salk, eitim ve i olanaklar eit olmayacaktr. Toplumsal tabakalama sreklilik arz eder: Toplumlarn ounda aileler eitsiz toplumsal konumlar ocuklarna devrederler. Aileler sosyal ve ekonomik zenginliklerini ocuklarna miras ve benzeri yollarla aktardklar iin toplumsal eitsizlikler sreklilik kazanr. rnein, kle sisteminde, kle olan bir ailede doan ocuk da yaamn kle olarak devam ettirmektedir. Ailesi aristokrat olan bir ocuun toplumdaki konumu doutan soylu olarak belirlenmitir. Ancak modern toplumlarda alt snfta yer alan bir ailenin ocuu eitim olanaklarn iyi kullanr ve youn aba harcarsa st snfa atlama ansna sahip olabilir. Baz yaklamlara gre modern toplumlarda tabakalar aras hareketlilik zordur ve insanlarn ou toplumsal konumunu mr boyu srdrr. Toplumsal tabakalama evrenseldir: Toplumsal tabakalama tarihsel ve toplumsal olarak dnemden dneme ve toplumdan topluma farkllklar gstermektedir. Ancak bir eitsizlik biimi olarak toplumsal tabakalama her yerde vardr. blmn, teknoloji ve retimin gelimedii toplumlarda eitsiz tabakalama sistemi ya ve cinsiyet temelinde olumaktadr. Gelimi sanayi toplumlar kat tabakalama sistemine sahip deildir ve eitsizliin baz trleri azalmaktadr. rnein rkndan dolay kimse kle olarak altrlamaz. Toplumsal tabakalar arasnda sralamada deiim zaman iinde ok yava deiebilir. Kadn ve erkeler arasndaki eitliin salanma abasn buna rnek olarak verebiliriz. Toplumsal tabakalamada ekonomik eitsizlikler kadar sosyal ve kltrel dinamiklerin de rol bulunmaktadr. Eitsizlikler toplumlarn sahip olduu inan sistemi etrafnda da oluabilir. Ekonomik zenginlie bal oluturulan eitsizliklerin yan sra, baz toplumlarda eitsizliklerin merulatrlmas inan sistemi etrafnda ekillenebilir. rnein, kast sisteminde en alt snfta yer alan kii bir daha dnyaya geldiinde st snfta olaca inancyla bulunduu konumu merulatrmaktadr. Toplumsal eitsizlik, bireylerin sosyal, ekonomik, siyasal ve kltrel ynden eit olmamalar anlamna gelmektedir. Toplumsal olarak mlkiyet haklarndan, ifa-
Toplumsal tabakalama insanlarn gelir, zenginlik, g, saygnlk, stat, ya, toplumsal cinsiyet, rk, etnik ve snf gibi belli eitsizlikler temellinde hiyerarik olarak derecelendirilmesidir.
160
Sosyolojiye Giri
Ekonomik eitsizlik, insanlarn toplumsal konumlarnn servet, gelir, cret ve maa gibi maddi kaynaklara bal olarak farkllamasdr.
de ve toplanma zgrlnden, salk ve eitim ve dier birok mal ve hizmetlere ulamada yaanan eitsizlikleri ierir. Ekonomik eitsizlik, bireylerin ve hanelerin toplum iindeki konumlarnn sahip olduklar varlk, servet, gelir, cret ve maa gibi maddi kaynaklar temelinde farkllamasn ifade etmektedir. Ekonomik eitsizlikler sahip olunan bu maddi kaynaklara bal olarak llmektedir. Varlk, sat sonucunda paraya evrilebilen ve sahibine kar ve fayda salayan mlkiyeti ifade etmektedir. Konut, toprak, sermaye hisseleri gibi kiisel servetler temel varlk mlkiyetlerini oluturmaktadr. Sahip olunan varlklar retken ve tketim mlkiyetleri olmak zere iki gruba ayrabiliriz. Konuttan elde edilen kira ve sermaye hisselerinden elde edilen karlar buna rnek olarak verebiliriz. Tketim mlkiyeti sadece kullanm deerine sahip olup herhangi bir gelir retmezler. Buzdolab, amar makinesi gibi temel tketim aralar, otomobil, kira vermeden oturulan konut, tketim mlkiyetleri arasnda yer alr. Gelir, insanlarn almalar, yaptklar yatrm ve devletten saladklar para akn ifade etmektedir. Kazanlan ve kazanlmayan gelir olarak ikiye ayrlmaktadr. Kazanlan gelir alma karlnda elde edilen maa veya crettir. Kazanlmayan gelirlere ise toprak ve konuttan elde edilen kiray, sermaye hisseleri karlnda elde edilen krlar rnek olarak gsterebiliriz. Yaam ans kavram herhangi bir toplumda bireyin ve hanelerin yaamlarn devam ettirmeleri iin iyi ve kaliteli bir konuta sahip olmak, salkl bir yaam srdrmek, i gvenliine gibi olanaklara sahip olmay, hastalk ve isizlik gibi istenmeyen risklerden saknmay ve uzak durmay ifade etmektedir. Stat, bireyin ve gruplarn bir grup ve toplum iinde sahip olduklar saygnlk, prestij ve itibar anlatmaktadr. Stat insanlarn toplumsal duru ve konumlarnn dierlerinin gzyle nasl deerlendirildiini iermektedir. Ya, eitim, kazan, meslek, inan sistemi ve deerler bireylerin toplumsal statlerini etkileyen faktrler arasndadr. rnein, Trkiyede retmenlerin kazanlar ok yksek olmamasna ramen retmenlere kar duyulan saygnlk ve itibar yksektir. Stat Gruplar: Stat gruplar benzer statleri paylaan insan gruplarn anlatr. rnein, retmenler ayn stat grubunda yer alr. Yklenen (Edinilmi) stat kavram bireyin kendi abas olmadan doutan elde ettii ve genellikle deitiremedii toplumsal konumunu anlatmaktadr. Bireyin ya, toplumsal cinsiyeti, rk, etnik kkeni, kendisinin ve ailesinin memleketi, doduu yer kiilerin doutan elde ettii verili toplumsal konum veya statleridir. rnein ya bireyin aile ve toplum iinde toplumsal statsn etkileyen bir faktrdr. Yallar, ocuk ve genlere gre toplum iinde daha saygn ve itibarl bir konumdadr. ocuklar ve yetikinler saygnlk ve itibar kazanmak iin yalarn deitiremeyeceklerdir. Kazanlm stat, doutan edinilmeyen, bireyin daha sonra kendi aba, beceri, yetenek ve baars sonucunda ulat toplumsal konumdur. Toplumsal yaamda bireyin sahip olduu statler kiiye her zaman hazr bir ekilde sunulmaz ve bu konumlarn ouna kii kendi aba, emei ve baars sonucunda ular. Eitim ve frsat eitlii bireylerin farkl statlere ulamalarnda nemli bir faktrdr. Kiinin bilgi, beceri ve yetenee sahip olmas i yerinde ykselmesini ve baarl bir kariyer yapmasn etkilemektedir. ifti bir ailenin ocuu olarak dnyaya gelen bir kii yakalad eitim olanak ve frsatlar iyi deerlendirip retmenlik yapmas ve daha sonra kendi aba, bilgi, beceri ve yetenekleri sayesinde okul mdr-
161
l ve ardndan mfetti olmas kazanlm statye rnek olarak verebiliriz. Frsat eitlii olduu varsaylan modern toplumlarda, geleneksel toplumlarla karlatrldklarnda; kazanlm statlerin daha yaygn olduunu syleyebiliriz. Toplumsal hareketlilik kavram, toplumsal tabakalama sisteminin katmanlar arasnda gerekleen aa veya yukar doru hareketlilii anlatmaktadr. Dier bir deyile bir toplumsal konumdan veya statden dierine geii ifade etmektedir. Bu gei yatay ve dikey olmak zere iki tr toplumsal hareketlilii iermektedir. Yatay hareketlilik, bireyin veya gruplarn sahip olduu toplumsal konum veya statye benzer baka bir toplumsal konuma gemesidir. Bir inaat iisinin iinden ayrlarak temizlik iisi olarak almaya balamas yatay toplumsal hareketlilie rnek olarak verebiliriz. Bu tr bir i deiiklii bireyin iinde bulunduu toplumsal statsn, sahip olduu saygnlk, itibar ve elde ettii kazancn ok fazla deitirmeyecektir. Dikey hareketlilik, bireyin veya gruplarn sahip olduu toplumsal konum veya statden farkl bir toplumsal konuma gemesidir. Dier bir deyile, birey ve gruplarn birbirinden saygnlk, itibar ve gelir asndan farkllaan toplumsal tabakalar aras hareketliliini ifade etmektedir. Dikey hareketlilik yukarya doru olabilecei gibi aaya doru da olabilir. rnein bir fabrika iisinin dardan niversiteyi bitirerek bankac olmas ve ayn iinde ilerleyerek mdrle kadar ykselmesini yukarya doru bir dikey toplumsal hareketliliktir. Bir i adamnn iflas ederek sahip olduu ekonomik zenginlii, itibar ve saygnln yitirerek cretli ii olarak almas da aaya doru bir dikey toplumsal hareketlilik arasnda yer almaktadr. G politikas, nfus art hz, ekonomik gelime, aile yapsndaki deime siyasal yap, eitim gibi faktrler dikey toplumsal hareketlilii etkilemektedir (Bozkurt, 2005, s.203-204; Browne, 1998 ). G politikalar, nfus art hz, ekonomik gelime, aile yapsndaki deime ve siyasal SIRA SZDE yap toplumsal hareketlilii yaadnz yredeki insanlar nasl etkilemektedir?
DNE SANAY NCES TOPLUMLAR VE ETSZLKL M
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Sanayi ncesi toplumlarda grlen eitsizlik sistemleri klelik, kast ve mlk sahipS O R U lii olmak zere gruba ayrlmaktadr. Modern toplumla karlatrldklarnda daha kat eitsizlikler ieren bu sistemlerin genel zellikleri unlardr: Klelik sistemi: Klelik, avc ve toplayc toplumlarda ok sk rastlanmamasDKKAT na ramen tarm toplumlarnda yaygn olarak grlen bir eitsizlik sistemidir. Klelik baz insanlarn, baka insanlar tarafndan sahiplenildii, insanlarn bir mal giSIRA SZDE bi para karl alnp satld bir sistemdir. Klelik sistemini oluturan faktrler arasnda bor, hukuk kurallarnn ihlali, sava ve fetihler yer almaktadr. Gemite baz toplumlarda borcunu deyemeyen insanlar, alacakl kiiler tarafndan borlaAMALARIMIZ r karlnda kleletirilmekteydi. Baz durumlarda, toplumun hukuk kurallar adam ldrme, hrszlk gibi sular ihlal eden kiilerin, madurun ailesi tarafndan ldrlmek yerine kleletirilmesine izin vermekteydi. Bir toplumun baka bir K T A P toplumla savaa girmesi ve yaplan fetihler de birok insann kle olarak kullanlmasna neden olmutur. Baz toplumlarda sava ve fetihler srasnda erkekler ldrlrken, hayatta kalan kadnlar da kle hline getirilmekteydi. E V Z Y O N Antik yuT E L Klelik nan ve Afrikada daha yaygn bir sistemdir (Bozkurt, 2005, s.195-196). Klelerin toplumsal konumlar toplumdan topluma farkllamaktadr. Baz toplumlarda uak olarak altrlan kleler, baz toplumlarda ise yasalarn verdii tm haklardan
NTERNET
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
162
Sosyolojiye Giri
Klelik insanlarn bir mal gibi para karl alnp satld bir sistemdir. Bor, kanunlarn ihlali, sava ve fetihler klelik sisteminin oluturulmasnda etkili olmutur.
Kast sisteminde ayrmlar ve eitsizlikler bireyin doutan kazand ve daha sonrada deiebileceine inanlmayan din, soy, etnik ba, rk gibi niteliklere bal oluturulmutur.
yoksun kalmlardr. Antik Yunan kent devleti Atinada baz kleler yksek sorumluluk gerektiren konumlarda bulunmaktaydlar. Siyasal alandan ve askerlikten dlanan kleler baka mesleklere kabul edilmitir. rnein baz kleler okuryazardr ve el sanatlarnda uzmanlam igc arasnda yer almtr. Bu grup kadar ansl olmayan kleler maden ocaklarnda ve kt koullarda yaamlar boyu almaktaydlar (Giddens, 2008, s.341). Klelik baz durumlarda geici olarak yaanmtr ve belli hizmetleri yerine getiren kleler daha sonra serbest kalarak zgrlklerini kazanmtr. Klelerin ocuklar da yaamlarna kle olarak balamlardr. Dier yandan, Antik Meksikada klelerin ocuklar zgr olmulardr. Tarih birok kle ayaklanmasna tanklk etmitir. Ayaklanan kleler ok ar cezalarla arptrlmlardr (Bozkurt, 2005, s.196). sava ncesi Gney Amerikada yaanan kle ayaklanmas boyunduruk altna alnmaya kar verilen nemli bir mcadeledir. Klelikte ekonomik retkenlik bask ve zora dayal salanmtr. 18. yy iinde kleliin ekonomik verimlilik asndan yeterli olmad ve ahlaksal olarak yanl bir uygulama olduunun farkna varlmtr. Modern toplumda klelik sistemi yasal olarak yaanmasa bile baz yerlerde insanlar hala kendi rzalar dnda zorla alkonulmakta ve bask yoluyla altrlmaktadr. Pakistandaki tula ustalarnn kleletirilmesini, Taylanddaki kadn ticareti (seks kleleri) gnmzde yaanan klelik trlerine rnek olarak vermek mmkndr Gnmzde yaanan klelik insan haklarn ihlal eden en nemli sulardan biridir (Giddens, 2008, s.341). Kast sistemi: Kast sistemi ounlukla Hindistan ve ksmen de Gney Afrikada grlen bir tabakalama sistemidir. Kast sisteminde eitsizlikler bireyin doutan kazand ve daha sonrada deiebileceine inanlmayan din, soy, etnik ba, rk gibi niteliklere bal olarak oluturulmaktadr. Bireyler yaamlar boyunca doduklar kast sistemi iinde hayatlarn srdrrler. Kast tipi tabakalama sisteminde kastlar birbirine kapaldr ve kastlar aras toplumsal hareketlilik gereklemez. rnein, kastlar aras evlilikler yasaklanmtr. Hindistandaki kast sistemi yaklak 2000 yllk bir gemie sahiptir ve bu sistem iinde Brahman, Kahatriyas, Vaisyas ve Shudras olmak zere drt kast tabakas bulunmaktadr. Hindistandaki kast sistemi dini inan sistemi temelinde merulatrlmtr. rnein en alt kastta doan bir kii bir daha dnyaya geldiinde st kastta yer alacana inanmaktadr. Kast sisteminin en stnde ynetici snf olarak Brahmanlar (bilgin ve ruhsal nder olan rahipler) yer alr. Kutsal dzeni srdrmekle ykmldrler. Kahatriyaslar (ynetici ve askerler) bunun hemen altnda yer almaktadr. Bu kast askeri aristokratlardan, toplumsal dzeni ve bilgiyi korumakla ykml grevli prenslerden olumutur. Vaisyaslar nc kast grubunu oluturmaktadr. ifti ve tccarlar bu kastta yer alrlar. Drdnc kast grubu olan Shudra iiler ve esnaflardan olumaktadr. Sraladmz bu drt kast grubunun altnda yer alan dokunulmazlar olarak adlandrlan grup eitsizlii derinden yaamaktadr. Toplumsal yaam iinde st snfn iine karmayan ve bu st snflarn da kendilerinden uzak tuttuu dokunulmazlar toplumun en pis ve kirli ilerini yapmaktadr. st kastta yer alan biri bu kasttaki bir kiiyle fiziksel bir temasta bulunduu zaman hemen ardndan arnmak iin temizlenme ayinlerini yapmas gerekmektedir. Kast sisteminde bireyler kendi kastnn gerekli ok iyi bir ekilde yerine getirirlerse lp doduktan sonra daha st bir kastta dnyaya gelecei inanlr. Hindistan, eitsizlii kastlar araclyla salayan bu sistemi 1949 ylnda yasa d ilan edilmitir. Buna ramen zellikle krsal blgelerde kastlar varln srdrmeye devam etmektedir (Bozkurt, 2005, s.196197; Giddens, 2008, s.341-343).
163
Gney Afrikadaki kast sistemini aratrnz.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Zmreler sistemi: Katman sistemi olarak ta adlandrlr. Zmreler sistemi OrDNELM taada Avrupada ve dier birok geleneksel uygarlkta grlmtr. Toplumsal tabakalama, bireyin yesi olduu ailenin toplumsal statsne baldr. AvrupadaS O R U ki feodal sistemde en st snf, aristokratlar ve daha aa dzeydeki soylularn birlikteliinden olumaktadr. Bu st snf soylular olarak isimlendirilmektedir. Topraklarn kullanm ve ynetimi zerinde sz sahibidirler ve ayn D K K A T kanunlazamanda rn uygulaycsdrlar. Feodal sistem iinde yer alan ruhban snf din adamlarndan olumaktadr. En alta yer alan avam snf iinde ise serfler, zgr kyller, tccarSIRA SZDE lar ve zanaatkrlardan oluan halk tabakas yer almaktadr. Zmreler sisteminde her toplumsal grubun sahip olduu haklar ve birbirlerine kar yerine getirmekle ykml olduklar belirlenmi sorumluluklar bulunmaktayd. Bu hak ve ykmAMALARIMIZ llklerin birou yasalarca belirlenmitir. rnein soylular herkesi korumakla ykmldr, ruhban snf toplumun yeleri iin dua etmekte ve avam snf ise toplumun yiyecek retimimi salamaktr. Feodal sistemde yaygnKolmamakla beraber T A P belirli bir dzeyde snflar aras evlilikler ho grlmektedir. Evliliin yan sra snflar aras ksmi bir toplumsal hareketlilik yaanmtr. Asil olmayan birinin valye olabilmesi, tccarlarn baz durumlarda soylu unvan alabilmesiniZ toplumsal haTELEV YON reketlilie rnek olarak gsterebiliriz. Ortaan sonlarna doru soyluluk unvan daha ok insana datlmas on ikinci yzyldan sonra yeni bir burjuva snfnn olumasna neden olmutur. Oluan bu yeni burjuva snf Ortaa Avrupasnn NTERN T toplumsal yapsnn deimesine neden olmutur. Modern toplumunE gelimesiyle birlikte mlk sahipliine veya feodal sisteme (zmre) dayal eitsizlik biimi yerini yeni snf eitsizliklerine brakmtr (Bozkurt, 2005, s.197-198; Giddens, 2008, s.341-342).
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Mlk sahiplii sisteminde (feodal sistem) eitsizlik N T E ailenin bireyin yesi olduu R N E T toplumsal statsne baldr.
MODERN TOPLUM VE ETSZLK

Modern toplumlar, geleneksel toplumlarla karlatrldnda; ekonomide retkenliin artt teknolojik gelimelerle insan yaamnn kolaylat daha ileri, eitlik ve zgrlk ilkeleri zerine kurulmu bir toplumdur. Ancak btn bu olumlu gelimeler ramen, modern toplum snflar aras, zengin ve yoksul, kadn ve erkek arasndaki eitsizlikleri iermektedir.
Toplumsal Snf ve Eitsizlik

Toplumsal snf: Toplumsal snflar sanayi toplumlarnda grlen bir eitsizlik biimidir. Toplumsal snflar meslek, gelir, mlkiyet sahiplii gibi benzer ekonomik koullar paylaan geni insan gruplar olarak tanmlayabiliriz. Toplumsal snf konumunu belirleyen ekonomik kstaslar, ayn zamanda kiinin eitim dzeyi, toplum iindeki stats, yaam tarz ve sahip olduu g gibi dier zelliklerle de ilikilidir. rnein iyi eitim alm bir kii daha iyi bir meslee sahip olacak, iyi bir meslein getirecei kazan kiinin yaam tarzn, sahip olduu gc ve toplum iindeki statsn etkileyecektir. Toplumsal snf, klelik, kast ve mlk sahiplii sistemleri arasndaki temel farkllklar unlardr: Toplumsal snf eitsizlikleri meslek, mlkiyet, zenginlik ve gelir gibi ekonomik nedenlere dayanmaktadr. Dier sistemlerde eitsizlik, dini inan sistemine, kanunlara, bask ve zora dayal gelimitir.
164
Sosyolojiye Giri
Toplumsal snflar birbirlerinden net ve ak bir biimde ayrlmazlar. Snflar arasndaki blnmeler belirsiz ve mulaktr. rnein ii snfnn nerede bittiini ve orta snfn nerede baladn sylemek zordur. Toplumsal snflar yasal eitsizliklerle desteklenmez. Kanunlar nnde herkes eit hak ve zgrlklere sahiptir. st snflar, alt snflar zerinde yasal bir otoriteye sahip deildir. Farkl toplumsal snflardan gelen insanlar aras evliliklerin gereklemesinde dini ve yasal kstlama veya snrlama getirilmemitir. Aslnda teorik olarak insanlarn istedikleri kiilerle evlenmelerine ramen, pratik olarak ou kiinin kendi snfsal konumuna yakn kiilerle evlenmektedir. Modern toplumlar ak sistemlerdir. Birey ve gruplarn bir snftan dier snfa geiini engelleyen dini ve yasal snrllklar yoktur. Snflar aras toplumsal hareketlik mmkndr. Bireylerin toplumsal snf iindeki konumlar doutan gelen ve yklenmi (edinilmi) zeliklere bal deildir. Daha sonra eitim araclyla kazanlan bilgi, beceri gibi nitelikler toplumsal snf konumlarn etkilemektedir. Bununla birlikte, modern topumda da bir ocuun ailesinin toplumsal konumu onun daha sonraki yaamn ve snfsal konumu etkilemektedir (Browne, 1998, s.13-14).
SIRA SZDE
SIRA SZDE Modern toplumlarda toplumsal snflar nasl derecelendirilmektedir?
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Toplumsal snf ve stat: Bireylerin ve gruplarn toplumsal snf konumlar ve DNELM toplum iindeki statleri ou zaman birbiriyle rtmektedir. st snfta yer alan birisinin sahip olduu gelir, mlkiyet ve ekonomik zenginlik o kiiye dierlerinin S R saygnlk ve itibar kazandrd iin toplum iinde yksek bir stagznde belli Obir U tye sahip olmasna neden olmaktadr. Bununla birlikte bir kii sadece bir snfsal konuma sahip Kolmasna ramen birden ok stats olabilir. Fabrikada ii olan biD KAT risi kendi toplumsal evresinde yandan veya etnik kkeninden dolay yksek statye sahip olabilir. Ayn ekilde sendikada yneticilik yapmas i arkadalarnn SIRA SZDE gznde ona farkl bir itibar ve saygnlk kazandrabilir. Marx ve Weberin snf teorisi: Marxa gre kapitalist toplum ekonomik eitsizlikler zerine kurulu bir sistemdir. nsanlarn snfsal konumlar retim aralarna AMALARIMIZ sahip olup olmadklarna gre belirlenmektedir. Kapitalist toplum kapitalistler (burjuva) ve ii snf (proletarya) olmak zere iki temel snftan olumaktadr. Kapitalist snf retim Paralarna sahiptir ve retim srecinde yaratlan art deere el K T A koymaktadr. i snf retim aralarndan yoksun ve geimini salamak iin cretli bir ite almak zorunda kalan kesimi oluturur. Kapitalist snf varln ii snfnn smrsOzerinden srdrmektedir. Kr oranlarn yksek tutmak iin TELEVZY N alanlarn emei karlnda hak ettii gerek deeri (cret) vermez. Toplumdaki retken mlkiyete sahip kapitalistler, retim srecinin btn aamalarnda sz sahibidir. Nereye fabrika alacana, neyin ne kadar retileceine, ka ii alt N T karar racana onlarE R N E T vermekte ve emei ie alma ve iten karma yollaryla kontrol altnda tutmaktadr. Toplumdaki kitle iletiim aralar ve dier ideolojik aygtlar araclyla ii snfnn snfsal olarak bilinlenmesi engellenir. i snf, snfsal konumunu deitirebilecek herhangi bir alternatifin olmadna inanarak kendi snfsal konumunu merulatrr. Marx bu durumunu ii snfnn yanl bilinci olarak kavramsallatrr. Kr ve deer yaratma zerine kurulu bir sistem olan kapitalist toplumda iiler gittike yoksullaacaktr. Kapitalistler ve iiler arasndaki s-
165
Marxa gre kapitalist toplum ekonomik eitsizlik zerine kurulu bir sistemdir. nsanlarn snfsal konumlar retim aralarna sahip olup olmadklarna gre belirlenmektedir.
nfsal eliki ii snfnn kapitalistlere kar verecei protesto, eylem, grev ve dier mcadele biimleri sonucunda zlecektir. i snf, snf bilinciyle kapitalist toplumun eitsiz yapsn deitirecek temel gtr. i snfn egemen olduu yeni toplum modeli eitliki ve snfsz bir toplum olacaktr. Weber modern toplumda eitsizliklerin birok boyutunun olduunu ne srmektedir. Bunlar srasyla snf, stat ve partidir. Weber snfsal eitsizlikleri Marxta olduu gibi ekonomik etkenlerle aklamaktadr. Webere gre ekonomik kaynaklar zerinde mlkiyet hakkna sahip olup olmama snflarn temel ayrm noktasdr. Webere gre, insanlarn retim srecindeki snfsal konumlarn belirleyen temel faktr, bireyin sahip olduu bilgi, beceri ve niteliidir. Bireyin piyasadaki konumu yaaman dorudan deitiren bir gce sahiptir. Bilgi, beceri ve vasf yksek, profesyonel mesleklerde alanlar igc piyasasnda daha yksek cret alrlar. Bu meslekler, ayn zamanda kiilere toplum iinde daha ok saygnlk ve itibar kazandrmaktadr. Dk vasfl, bilgi ve beceri gerektiren ilerde alan insanlar daha az cret almakta ve toplum iindeki statleri daha dk deerlendirilmektedir. Hkmetler, piyasa aratrmaclar ve sosyal bilimciler Weberin i ve meslee dayal snf analizini modern toplumlarn ekonomik eitsizlik yapsn anlamak iin yaygn olarak kullanmaktadr. Ancak Webere gre modern toplumdaki eitsizlikler tek bana retim srecindeki oluan basit bir snf meselesi deildir. Tabakalamay anlamak iin snf kavramnn yan sra stat ve parti kavramlarn da kullanmaktadr. Stat bakalarnca yklenen toplumsal saygnlk veya itibar olarak toplumsal gruplar arasndaki ayrmlar ve eitsizlikleri etkilemektedir. nsanlarn stat yaam tarzyla rtmektedir. Giyim, barnma, konuma tarz, tketim kalplar kiinin toplum iindeki statsnn nemli gstergeleridir. rnein, gnmzde doktorlar, eczaclar, hukukular, mhendisler ve sanatlar birer stat gruplardr. Bireylerin kendilerinin ya da ailelilerinin sahip olduu stat onlarn yaam anslarn ve toplumda var olan frsatlara ulamalarn nemli lde etkilemektedir. Snf ve stat kavramalarnn yan sra parti kavram da toplum iinde gcn oluumunu ifade eder. Parti gcn nemli bir yansmas olarak, ortak amalar olan insanlarn bir araya geldii yaplardr. Bu amala modern toplumu dzenlemeye allr. Weber stat ve partilerin bireylerin ve gruplarn ekonomik koullarn etkilediini ifade etmektedir (Giddens, 2008, s. 347-348). Gnmzde kimi bireyler ekonomik bir gc olmad halde siyasal gce sahip olabilirler. Bu siyasal g kiilerin yaam anslarn ve toplumda var olan frsatlara ulamalarn nemli lde etkileyebilmektedir. Dolaysyla Weber, Marxtan farkl olarak yalnzca ekonomik etkenlerin deil bireylerin sahip olduu sosyal stat ve siyasal gcn toplumsal tabakalamada ok nemli bir rol olduunu ne srmektedir.
Webere gre retim srecinde insanlarn snfsal konumlar belirleyen faktr, kiilerin sahip olduklar bilgi, beceri ve nitelikleridir. Modern toplumda tabakalama sisteminin rten gesi, snf, stat ve partidir.
Yoksulluk ve Eitsizlik
Yoksulluk, retimde verimliin artt, retilen mal ve hizmetlerin nicelik ve niteliinde dnmlerin saland, ekonomik zenginlik ve ilerlemenin hzla gerekletii modern toplumda istenmeyen ve kabul edilmeyen bir eitsizlik biimidir. Son yllarda hem gelimi sanayi toplumlarnda ve hem de gelimekte olan lkelerde yoksullama hzla artmaktadr. Bu blmde, yoksulluk ile ilgili temel kavramlar ksaca aklanacak ve daha sonra ise yoksulluun nedenleri zerinde durulacaktr.
Yoksulluk ile ilgili temel kavramlar

Mutlak yoksulluk bireyin ya da hanenin gda, barnma ve giysi gibi temel biyolojik ihtiyalarn karlayabilecek gelir ve tketimden mahrum kalmas-
166
Mutlak yoksulluk tanm sadece asgari fiziksel ihtiyalar dikkate alrken, grelik yoksulluk tanmnda toplumsal ihtiyalar da dikkate alnmakta ve yoksulluk iinde bulunulan toplumun yaan standardna referans verilerek deerlendirmektedir.
Sosyolojiye Giri
Yoksulluun bireysel aklamas, yoksulluun nedeni olarak kiinin kendisini grrken, yapsal aklama bireyin dndaki ekonomik, siyasal ve toplumsal nedenlere dayandrmaktadr.
dr. Mutlak yoksulluk tanm, asgari geim ihtiyalar zerinden bir deerlendirme yapt iin geimlik yoksulluk olarak da ifade edilmektedir. Mutlak yoksulluk lmleri genellikle yoksulluu maddi yoksunlukla snrlandrr (Harlambos ve Holborn, 1995, s. 125). rnein kii bana gnde 1 veya 2 dolarlk harcama Dnya Bankasnn uluslararas lekte mutlak yoksulluk orann hesaplamak iin kulland bir lektir. Greli yoksulluk bireyin, ailenin ya da toplumsal guruplarn iinde bulunduklar toplumda yeterli beslenebilmesi, en azndan allm ve ortak kabul edilmi sosyal ve kltrel faaliyetleri yerine getirebilmesi ve iinde bulunduu toplumun ortalama yaam standardn srdrebilmek iin gerekli kaynaktan yoksun olmasdr. Greli yoksulluk tanm, temel fiziksel ihtiyalarn yan sra toplumsal ihtiyalar da dikkate almaktadr. Ayrca, mutlak yoksulluk tanmndan fakl olarak iinde bulunulan toplumun ortalama yaam standard dikkate alnr (Harambos ve Holborn, 1995, s. 125). Greli yoksulluun llmesi genellikle bir lkenin ortalama geliri referans alnarak hesaplanmaktadr. Greli yoksul olanlar, ortalama gelirin belli bir oran altnda gelir ile yaayan nfusu kapsamaktadr. Toplumsal dlanma, insanlarn iinde bulunduklar toplumun ekonomik, toplumsal, siyasal ve kltrel srelerinden dlanmas, dier bir ifadeyle toplumla olan balarnn kopmas olarak tanmlanmaktadr (Bhalla ve Lapeyre, 1999). Toplumsal dlanmann birok boyutu olabilir. Ekonomik olanaklardan dlanma, bu olanaklara ulamay mmkn klabilecek aralardan dlanma, bu olanaklara ulamay baarm olan gruplardan sosyal ve meknsal olarak dlanma ve devletin kamusal yardmlarndan dlanma bu duruma rnek verilebilir. Bu erevede, toplumsal dlanma bak, yoksulluu statik ve duraan bir biimde sadece maddi yoksunluk olarak tanmlayan yaklamdan farkllamaktadr. Mekansal dlanma, dier toplumsal kesimlerden dlanma tek bana gelir yoksulluu ile aklanamaz Bundan dolay, toplumsal dlanma kavram toplumda daha geni bir erevede yaanan yoksunluklar da dikkate almaktadr. rnein bireyin iinde bulunduu topluma katlabilmesi iin gerekli hak ve olanaklardan mahrum olmas toplumsal dlanma iinde dikkate alnmakta ve gelir yetersizlii aklanamamaktadr. Yoksulluun nedenleri: Yoksulluun nedenlerini bireysel ve yapsal nedenler olmak zere iki ana balk altnda toplayabiliriz. Bireysel nedenler arasnda kiinin yetenek, sorumluluk, disiplin anlay, tutumluluk derecesi gibi bireyin kiisel zellikleri, tutum ve davranlar yer almaktadr. Bu yaklam iinde yoksulluun nedeni kiinin kendisinde aranmakta ve yoksulluktan kurtulmak iin herhangi bir aba ve giriimde bulunmad varsaylmaktadr. Yapsal yaklam, yoksulluu toplumun ekonomi politik yaps erevesinde aklamaktadr. Bu yaklama gre, yoksulluu etkileyen faktrler arasnda unlar yer almaktadr. Ekonomik bymedeki yetersizlik, gelir dalmndaki eitsizlik, igc piyasalarnn zellikleri, kayt d istihdam, dk cretler, yetersiz istihdam olanaklar, igcnn rgtszl, isizlik, iktisadi krizler, kamu harcamalarnn daralmas, ksa dnemli oklar, nfus basks, g, yerleim meknn zellikleri, hane yaps, eitim, rk, etnik kken ve toplumsal cinsiyet temelli ayrmclklardr (enses, 2001, s. 145-215).
167
Ekonomik bymenin birok gelimi lkede gelir dalmndaki eitsizlikleri azaltt, cretler seviyesini ykselttii ve isizlii azaltarak yoksulluu aa ekmede etkili olduu bilinmektedir. Ancak yine de ekonomik bymeye ramen igc piyasalarnn zellikleri olan cretler seviyesi, alma saatleri, alma koullar, gvencesiz, rgtsz ve geici olan esnek alma biimleri ve isizlik yoksullamay etkilemektedir. gcne katlamayanlar, altklar hlde yoksul olanlar ve isizler igc piyasalarnn yoksul kesimleri arasnda yer almaktadr. rnein Trkiyede, 1980 sonras uygulamaya konulan yeni liberal politikalar devletin eitim, salk, konut gibi toplumsal alanlara ve ulam gibi altyap hizmetlerine yapt kamu harcamalar ksntya gitmesi zellikle alt gelir gruplarnn yaam kalitesinin dmesine ve yoksullamasna neden olmutur. Baz durumlarda kiilerin ve hanelerin beklemedikleri anlarda ar kuraklk nedeniyle tarmsal retimlerinin dmesi, aile reisini isiz kalmas, gelir getiren kiinin yaamn yitirmesi, boanma, terk ve hastalk gibi dsal oklar yoksullamay etkilemektedir. Hane halk bileiminde meydana gelen deiimler yoksullama zerinde de etkili olabilmektedir. Boanmalar, sava ve lmler sonucunda son yllarda ocuklu dul kadnlarn saysnda nemli artlar yaanmaktadr. Yoksul nfus iinde tek ebeveynli ailelerin says da artmaktadr. Yallar, ocuklaryla yalnz yaayan kadnlar, ocuklar yoksulluun en ok etkiledii krlgan toplumsal gruplar arasnda yer almaktadr. G ve yoksulluk arasndaki iliki gn nedenleri ve gn sonular asndan iki ynl olarak ele almak mmkn. Birincisi, insanlarn ou geim skntsndan dolay g etmektedir. Gn yoksulluk zerindeki dier etkisi, gn sonular asndandr. Dier bir deyile gmenler g ettikleri meknda yeni iler bulamamalar durumunda yoksullama riski ile karlamaktadr. rnein, Trkiyede kent yoksullarnn ou 1980 sonrasnda kente g etmi kesimden olumaktadr. Krsal alanlarda gelir ve istihdam yetersizlii gibi faktrler insanlarn kentlere g etmesine neden olmaktadr. Kentsel alanlarda istihdam artlarnn yetersiz olmas veya istihdam artnn g hznn altnda kalmas kentsel yoksulluu artrmaktadr. Gmenler ekonominin rgtl sektrlerinde i bulamadklar iin dzenli gelir kaynaklarndan da yoksun kalmaktadrlar. Bu da gmenlerin yoksullamasna neden olmaktadr. Oysaki Trkiyede 1980 ncesi kentte gelen eski gmenler ekonominin formel sektrnde dzenli, gvenceli, rgtl istihdam olanaklarndan yararlanabilmilerdi. Yeni gmenler, 1980 ncesi kentte g edenler kadar anl deildir. nk yeni piyasa koullarnda ekonominin formel sektrnde istihdam olanaklar gittike daralmakta ve eitsizlik ve yoksulluk derinlemektedir.
168
Sosyolojiye Giri
zet
A M A
ktisat ve iktisat sosyolojinin alma konularn tanmlayabilmek ktisat disiplini, doadaki kt kaynaklarn snrsz insan ihtiyalarn karlamak iin aklc biimde nasl kullanlabileceini sorgular. ktisadn alma konusu, kaynaklarn kt olduu, insan ihtiyalarnn snrsz olduu ve bireylerin ihtiyalarn karlarken tercih ve seimlerinde aklc ve rasyonel davrandklar varsaymlarna dayanmaktadr. Sadece piyasa ii ekonomik tutum ve davranlar, retim, dolam, blm ve tketin ilikilerini analiz eder. Toplumsal, kltrel, siyasal deikenler analiz d brakld iin ekonomik modeller ekonomiye konu olan davran ve tutumlar tasvir etmekte ve aklamakta yetersizdir. Ekonomi sosyolojisi ekonomik srecin retim, dolam, blm ve tketim unsurlarn iktisadn analiz d brakt toplumsal, kltrel, politik gibi dier etkenleri de dhil ederek aklamaktadr. Ekonomi sosyolojisine gre, iktisadn toplumsal ilikilerden soyutlayarak ayr bir yap olarak ele ald piyasa ilikileri gerekte toplumsal ilikilerle i ie gemitir. ktisat sosyolojisini geliimini aklayabilmek Smith iktisat kimliinin yan sra ekonomik yaplar toplumsal ilikileri dhil ederek aklad iin ekonomi dnce tarihi iinde sosyolojik bak asna sahip bir dnrdr. Bir ulusun zenginlii retim gcne dayandrmakta ve retimin dzeyini de o toplumdaki i blmnn gelimiliiyle aklamaktadr. Deeri yaratan emektir ve kar, cret ve rant modern toplumdaki temel blm kategorileridir. Marx ekonomik yapy, toplumsal ilikilerden soyutlanm, kendi iinde ayr ve zerk bir yapya sahip piyasa ilikileri dnda toplumsal yapnn dier unsurlar olan siyasal, ideolojik ve kltrel yaplarla iliki kurarak aklamaktadr. Bir toplumun retim tarz retici gler ve retim ilikileri olmak zere iki unsurdan olumaktadr. retici gler ekonomik faaliyetin dzenlenmesi iin gerekli teknoloji gibi fiziksel aralar iermektedir. retim ilikileri ise retim srecinde gerekleen toplumsal ilikilerdir. Toplumun st yapsn oluturan siyasal, yasal, ideolojik, dinsel, kltrel yaplar top-
lumun alt yaps olan retim tarz zerinden ekillenmektedir. Weber ise ekonomik tutum ve davranlar kltrel yaplar ile ilikili olarak aklamaktadr. Weber, toplumsal ilikileri anlamak iin bireyin tutum ve davranna ve eylemlerine bakmaktadr. Sanayi kapitalizminin Avrupada gelimesinin nedenlerini kltrel faktr ve deerlerle aklamakta ve bunu Protestan ahlak ve ruhundan dayandrmaktadr. Avrupada bireyin ekonomik ve tutum ve davranlarnn arkasnda yatan temel motivasyonun dinsel, ahlaksal ve kltrel deerlerdir. Eitsizlikle ile ilgili temel kavramlar tanmlayabilmek Toplumsal tabakalama, insanlarn gelir, zenginlik, g, saygnlk, stat, ya, toplumsal cinsiyet, rk, etnik ve snf gibi belli eitsizlikler temellinde hiyerarik olarak derecelendirilmesidir. Ekonomik eitsizlik, insanlarn toplum iindeki konumlarn etkileyen sahip olduklar varlklar, servetleri, gelirleri, cret ve maa gibi maddi kaynaklar ifade etmektedir. Varlk, sat sonucunda paraya evrilebilen ve sahibine kar ve fayda salayan mlkiyeti ifade etmektedir. Gelir, insanlarn almalar, yaptklar yatrm ve devletten saladklar para akln ifade etmektedir. Kazanlan ve kazanlmayan gelir olarak ikiye ayrlmaktadr. Yaam ans kavram, iyi ve kaliteli bir yaam srdrmeyi ve istenmeyen eylerden saknmay ifade etmektedir. Stat, bireyin ve gruplarn bir grup ve toplum iinde sahip olduklar saygnlk ve itibardr. Stat gruplar, benzer statleri paylaan insan gruplarn anlatr. Yklenen stat kavram bireyin kendi abas dnda doutan elde ettii ve genellikle deitiremedii toplumsal konumunu anlatmaktadr. Kazanlm stat, doutan edinilmeyen, bireyin daha sonra kendi abas, beceri, yetenek ve baars sonucunda ulat toplumsal konumdur. Toplumsal hareketlilik, toplumsal tabakalama sisteminin katmanlar arasnda gerekleen aa veya yukar doru hareketlilii anlatmaktadr. Bu gei yatay ve dikey olmak zere iki tr toplumsal hareketlilii iermektedir.
AM A
A M A
169
AM A
Sanayi ncesi toplumlarda eitsizlik biimlerini karlatrabilmek Sanayi ncesi toplumlarda grlen eitsizlik sistemlerini klelik, kast ve mlk sahiplii olmak zere tr gruba ayrlmaktadr. Klelik avc ve toplayc toplumlarda ok sk rastlanmamasna ramen tarm toplumlarnda yaygn olarak grlen eitsizlik sistemidir. Klelik baz insanlarn, baka insanlar tarafndan sahiplenildii, insanlarn bir mal gibi para karl alnp satld bir sistemdir. Klelik sistemini oluturan faktrler arasnda bor, kanunlarn ihlali, sava ve fetihler yer almaktadr. Kast sisteminde ayrmlar ve eitsizlikler bireyin doutan kazand ve daha sonrada deiebileceine inanlmayan din, soy, etnik ba, rk gibi zelliklere bal oluturulmaktadr. Kast tipi tabakalama sisteminde kastlar birbirine kapldr ve kastlar aras toplumsal hareketlilik gereklemez. Zmreler sistemi Ortaada Avrupada ve dier birok geleneksel uygarlkta grlmtr. Toplumsal tabakalama bireyin yesi olduu ailenin toplumsal statsne baldr. Avrupadaki feodal sistemde en st snf soylulardr. Ruhban snf din adamlarndan olumaktadr. En alta yer alan tabaka ise avam snfdr. Evliliin yan sra snflar aras belli bir toplumsal hareketlilik yaanmtr. Toplumsal snflar dier tabakalama sistemlerinden ayran zeliklerini sralayabilmek Toplumsal snflar meslek, gelir, mlkiyet sahiplii gibi benzer ekonomik koullar paylaan geni insan gruplardr. Toplumsal snf, klelik, kast ve mlk sahiplii sistemleri arasndaki temel farkllklar unlardr: Toplumsal snf eitsizlikleri, meslek, mlkiyet, zenginlik ve gelir gibi ekonomik nedenlere dayanmaktadr. Snflar arasndaki blnmeler belirsiz ve mulaktr. Toplumsal snflar yasal eitsizliklerle desteklenmez ve herkes eit hak ve zgrlklere sahiptir. Farkl toplumsal snflardan gelen insanlar aras evliliklerin gereklemesinde dini ve yasal kstlama getirilmemitir. Modern toplumlar ak sistemlerdir. Snflar aras toplumsal hareketlik mmkndr. Bireylerin toplumsal snf iindeki konumlar doutan gelen, yklenmi veya edinilmi zeliklere bal deildir.
AM A
Toplumsal snflarn teorik erevesini aklayabilmek Marxa gre, insanlarn snfsal konumlar retim aralarna sahip olup olmadklarna gre belirlenmektedir. Kapitalist toplum kapitalist ve ii snf olmak zere iki temel snftan olumaktadr. Kapitalist snf retim aralarna sahiptir ve retim srecinde yaratlan kar veya deer el koymaktadr. i snf retim aralarndan yoksun ve geimini salamak iin cretli bir ite almak zorunda kalan kesimi oluturur. Kapitalist snf varln ii snfnn smrs zerinden srdrmektedir. Webere gre, insanlarn retim srecindeki snfsal konumlarn belirleyen temel faktr kiilerin sahip olduklar bilgi, beceri ve nitelikleridir. Bireyin piyasadaki konumu yaaman dorudan deitiren bir gce sahiptir. Bilgi, beceri ve vasf yksek profesyonel ilerde ve mesleklerde alanlar igc piyasasnda daha yksek cret alrlar. Tabakalamay anlamak iin snf kavramnn yan sra stat ve parti kavramlarn da kullanmaktadr. Snf, stat ve parti tabakalama sisteminin rten gesidir. Yoksulluu tanmlayabilecek ve yoksulluun nedenlerini aklayabilmek Mutlak yoksulluk bireyin ya da hanenin gda, barnma ve giysi gibi temel biyolojik ihtiyalarn karlayabilecek gelir ve tketimden mahrum kalmasdr. Greli yoksulluk insanlarn iinde bulunduklar toplumda yeterli beslenebilmesi, en azndan allm ve ortak kabul edilmi sosyal ve kltrel faaliyetleri yerine getirebilmesi ve iinde bulunduu toplumun ortalama yaam standardn srdrebilmek iin gerekli kaynaktan yoksun olmasdr. Toplumsal dlanma, insanlarn iinde bulunduklar toplumun ekonomik, toplumsal, siyasal ve kltrel srelerinden dlanmas, dier bir ifadeyle toplumla olan balarnn kopmas olarak tanmlanmaktadr. Yoksulluun bireysel nedenleri arasnda kiinin yetenek, sorumluluk, disiplin anlay, tutumluluk derecesi gibi kiisel zellikleri, tutum ve davranlar yer almaktadr. Yapsal yaklam yoksulluu toplumun ekonomi politik yaps erevesinde aklamaktadr.
A M A
A M A
170
Sosyolojiye Giri
Kendimizi Snayalm
1. ktisadn alma konusunu en iyi aklayan ifade aadakilerden hangisidir? a. Snrsz kaynaklarla snrl ihtiyalarn nasl karlanacan analiz eder. b. Kaynaklarn retim srecindeki verimli bir ekilde nasl kullanlabileceini analiz eder. c. Piyasa ii ve piyasa d ekonomik yap ve ilikileri analiz eder. d. Kt kaynaklarla snrsz ihtiyalarn nasl karlanacan analiz eder. e. retim, blm, tketim srelerinde toplumsal ilikilerin nasl gerekletiini analiz eder. 2. Aadakilerden hangisi merkantilist dnemim ekonomi politikalarndan biridir? a. Devlet retim srecine ve ticari ilikilere mdahalede bulunmamaldr. b. retim ticari ilikilerden nde gelmelidir. c. retim ve emee yatrm yaplmaldr. d. Ekonomide verim almak iin devlet iblmn gelitirmelidir. e. Devlet sahip olduu ekonomik gc korumak iin ithalat snrlandrmaldr. 3. Aadaki dnrlerden hangisi blm ilikilerini, cret, rant ve kar olarak kategoriletirmitir? a. Karl Marx b. Karl Polanyi c. Adam Smith d. Max Weber e. David Ricardo 4. Aadakilerden hangisi Marxa gre kapitalist toplumunun zelliklerinden biridir? a. Toplumsal tabakalama sistemi snf, stat ve partilerden olumaktadr. b. retim tarz retici gler ve retim ilikilerinden olumaktadr. c. Ekonomi aklc ilkelere dayanmaktadr. d. Muhasebe sistemi gelimitir. e. Ekonomik yaam ticarilemitir. 5. Aadakilerden hangisi Webere gre sanayi kapitalizmin Avrupada gelimesini salayan faktrlerden biridir? a. Protestan ruhu ve ahlak b. Snf smrs c. Teknolojik gelime d. blmnn gelimesi e. Merkantilist iktisat politikalar 6. Aadaki rneklerden hangisi dikey toplumsal hareketlilii aklamaktadr? a. Zengin bir iadamnn iflas ederek btn varln yitirmesi b. Hemirelik yapan birinin ak retimi bitirerek retmenlik yapmaya balamas c. ifti ocuunun niversiteyi bitirdikten sonra babasnn mesleini devam ettirmesi d. Devlet hastanesinde doktorluk yapan birinin zel sektre gemesi e. Temizlik iiliinden fabrika iiliine gei 7. Aadakilerden hangisi kast sisteminin zelliklerinden biridir? a. Kast sisteminde bireyin konumu belirleyen faktrlerden biri eitimsizliktir. b. st kast izin verirse kastlar aras toplumsal hareketlilik gerekleebilir. c. Kast sistemi din, soy, etnik ba, rk gibi zelliklere dayal oluur. d. Bazen kastlar aras evlilikler gerekleebilir. e. En alt kasta yer alan snf avam kesimidir. 8. Aadakilerden hangisi Marxa gre kapitalist toplumda snflarn oluumunu belirleyen temel faktrdr? a. Eitim, mlkiyet, ve g ilikileri b. Devlet politikalarnn adaletsizlii c. Bireyin igc piyasasndaki bilgi, becerisi d. Toplumsal statler e. retim aralar zerindeki mlkiyet biimi 9. Aadakilerden hangisi Webere gre bireyin snfsal konumu belirleyen faktrlerden biridir? a. Ailesinin toplumsal konumu b. Bireyin igc piyasasndaki bilgi, becerisi c. Ya, eitim ve toplumsal cinsiyeti d. Eitim, mlkiyet, ve g ilikileri e. retim aralar zerindeki mlkiyet biimi 10. Aadaki kavramlardan hangisine gre yoksulluk bireyin ve hanenin temel fiziksel ihtiyalarn karlayabilecek gelir ve tketimden yoksun olmasdr? a. Gelir yoksulluu b. nsani yoksulluk c. Toplumsal dlanma d. Mutlak yoksulluk e. Greli yoksulluk
171
Yaamn inden
Eitim Hakk: Trkiye Gerei
Sosyal snf ve gelir dalmndaki eitsizlik her zaman, eitim hakkn belirlemede etkili olmutur. Bu durum, zorunlu ilkretim iin de sz konusudur. Gelir dalmndaki eitsizliin sonucu olarak eitimde ikili bir yap ortaya km, zel okullar maddi olarak daha iyi durumlarda olanlara daha nitelikli bir eitim verirken, yoksul ounluun gittii okullar gittike azalan kaynaklar, bozulan eitim artlar ve kalabalk snf mevcutlar gereiyle kar karya kalmlardr. Trkiyede devlet okullarnda verilen eitimin nitelii 24 Ocak 1980 ekonomik yeniden yaplanma politikalar ile nemli lde dmeye balamtr. 1980lere kadar devletin sorumluluu olarak kabul edilen eitim hizmeti 1980lerden sonra geri plana itilmitir. 1980 sonras gelir dalmnn vahim derecede eitsiz paylam ve sermaye ve emek arasnda zaten adaletsiz olan dengenin sermaye gleri lehine bozulmas eitim sisteminde ok nemli deiikliklere yol amtr. Neo-liberal ekonomi politikalarnn uyguland bu dnem eitimde frsat ve olanak eitlii asndan ciddi gerilemelere sahne olmutur. zel okul saysndaki dzenli art Trkiyenin geirdii sosyoekonomik deiikliklerin eitim sistemine nasl yansd gz nne alnarak incelenebilir. Neo-liberal politikalar sonucu cretleri zaten ciddi deer kaybeden ou anne baba, devlet eitimindeki kalitenin dmesi sebebiyle ocuklarna kaliteli eitim salayabilmek iin daha fazla fedakrlk etmek zorunda kald. Ekonomik krize kar tek reete olarak sunulan zelletirme, eitimde de tek are olarak topluma sunuldu. uras bir gerektir ki, Trkiyede, eitimde zelletirme kamusal eitimdeki kalite d ile ok yakndan ilikilidir. Devlet okullarna kayt olan rencilerin saysnn artmasna ramen bu arta paralel olarak yeterli sayda ve nitelikte retmen ve dier eitim personelinin atanmamas, gerekli fiziksel kaynak ile eitim ara ve gerelerinin salanmamas byk bir elikidir. Kamusal eitim sistemine devlet btesinden son derecede yetersiz mali kaynak ayrlrken, zel okullara eitli ekillerde devlet kayna tahsis edilmektedir. Bu kaynaklar tevik kredileri, gelir ve kurumlar vergisi muafiyeti salanmas ve dorudan kamusal fonlarn bu okullara datlmas eklinde olmaktadr. Trkiyede Eitim Hakk konusunda karlatmz bir ac gerek de blgesel farkllklardr. Okula kayt oranlar zellikle Dou ve Gney Dou Anadolu blgesinde Trkiye ortalamasnn ok altndadr. Blgede anadili Trke olmayan ocuklarn yaad sorunlar vardr. G ve yoksulluun neden olduu zel sorunlar vardr. rnein, 2003 yl niversiteye Giri Snavnda en dk puan alan ehir rnak, Bitlis ve Hakkridir. Sonu olarak, eitim hakk bir hak olarak gerekletirilmesi iin kamusal bir anlayla kavramsallatrlmas ve uygulanmas zorunludur. Bu hakkn neo-liberal politikalarn dayatt artlarda ve piyasa mekanizmalar tarafndan belirlenen, para ile alnp satlan bir biime dnmesi onu hak olmaktan karr. Eitimi satn alabilecek maddi olana olan toplumsal snf ve tabakalarn yararlanabildii ayrcalk haline getirir.
Kaynak: Prof. Fatma Gkn XIII. Ulusal Eitim Bilimleri Kurultay, 6-9 Temmuz 2004 nn niversitesi, Eitim Fakltesi, Malatyada sunduu Eitim Hakk: Trkiye Gerei, balkl tebliin, Neoliberal Politikalar, zelletirme ve Gelir Eitsizlii blmnden ksaltlarak alnmtr. www.pegema.net/dosya/dokuman/413.pdf -Eriim tarihi:15.05.2009.
Okuma Paras
Trkiyede Blgesel Eitsizlikler Konulu Komisyon almas 2004 Genel Bir Deerlendirme Bu analizin sonular Trkiyede dou ile bat arasndaki farkllamay ve dengesizlii gstermektedir. Trkiyenin batsnda zelikle de Marmara ve Ege Blgelerinde yer alan iller, ounlukla gelimi merkezleri ieren kmelerde yer almaktadr. Aksi ekilde dezavantajl konumda olan kmelerde yer alan iller ise ounlukla Trkiyenin dousunda yer alan illerdir. Sanayi aktiviteleri ve dolaysyla sanayi istihdam Trkiyenin batsnda younlamken dou illerinde sanayilemenin ok dk olduu gze arpmaktadr. Dou illerinde tarmsal istihdamn yksek oluuna ramen gelir ve katma deer verilerinin bu illerde dk oluu tarmsal younlamann da bu illerde olmadn vurgulamaktadr. Tarmsal younlama daha ok Anadoluda yer alan illerde olmaktadr. Sosyal verilerde de tablo farkl deildir. Trkiyenin batsnda yer alan illerde eitim ve salk hizmetlerine ilikin durum dou illerinin ok zerin-
172
Sosyolojiye Giri

de bir gelimilie sahiptir. zetle burada yaptmz inceleme en genel anlamda dou-bat arasndaki eitsizlikleri ve dengesizlikleri gstermektedir. Benzer bir tespit Trkiyede blgeler arasndaki farklar analiz eden bir almada da vurgulanmaktadr. Bu almada, Trkiyede E-5 karayolunun dousu ve bats olmak zere birbirleri arasnda byk gelime farklar ve dengesizlikler olan iki byk blge olduu tespiti yaplmaktadr. Bu genel tabloya aykr bir takm gelimi merkezler de olabilmektedir. Bunlar ise kimi zaman yerel ve tarihsel kimi zaman ise konumlarndan kaynaklanan potansiyelleri belirli llerde gelimeye konu edebilmi merkezlerdir. Tarmsal potansiyeli zengin Gneydou Anadolu Blgesinin Gaziantepi yaratmas bu duruma bir rnek olarak ele alnabilir. Gaziantep ilinin, iinde bulunduu blgenin sahip olduu potansiyellerinin gelimilie dnd bir merkez olarak ne kt sylenebilir. alma sonucunda ortaya kan nemli bir tespit de, gelimi ve nemli merkezlerin birincil ve ikincil eperlerinde yer alan illerde yarattklar gelimiliktir. stanbul, Kocaeli, Ankara ve zmirin; Tekirda, Manisa, Krklareli, Bilecik, Bolu ve Konya gibi illerle ayn ya da birbirine yakn kmelerde yer almas bu duruma iaret etmektedir. Dier bir deyile Trkiyede belirli gelime odaklar ve merkezleri bulunmakta ve bu odaklar iliki iinde olduklar evre illeri de etkilemekte ve gelime bu illere de yaylabilmektedir. TRKYEDE BLGESEL ETSZLKLER KONULU KOMSYON ALIMASI Raporunun son blm olan Genel Bir Deerlendirme blm, 05.03.2004 TMMOB ehir Planclar Odas http://www.spo.org.tr/ web sitesinden alnmtr. Eriim tarihi: 15.05.2009. 1. d 2. e 3. c 4. b 5. a 6. a 7. c 8. e 9. b 10. d Yantnz yanlsa Sosyoloji, ktisat ve Ekonomi Sosyolojisi konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Ekonomi Sosyolojisinin Geliimi konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Ekonomi Sosyolojisinin Geliimi konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Ekonomi Sosyolojisinin Geliimi konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Ekonomi Sosyolojisinin Geliimi konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Eitsizlikle lgili Temel Kavramlar konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Sanayi ncesi Toplumlar ve Eitsizlik konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Toplumsal Snf ve Eitsizlik konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Toplumsal Snf ve Eitsizlik konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Yoksulluk ve Eitsizlik konusunu gzden geiriniz.

Sra Sizde 1 Tam rekabeti piyasa koullarnda ekonomik denge ve eitlik nasl salanmaktadr? rnek vererek aklaynz. ktisat disipline gre, tam rekabeti koullarda ileyen bir piyasa ekonomisinde, giriimciler rettikleri mal ve hizmetleri satabilmek iin dier giriimciler ile rekabet etmektedir. rnein, piyasada be firmann da ayakkab rettiklerini varsayalm ve tketicilerin de aklc bir seimle davrandklar varsaymn hatrlayalm. Bu varsayma gre, tketiciler ayakkab almadan nce piyasa ii aratrmas yapacak ve bunun sonucunda kendileri iin en ucuz ve en kaliteli rn tespit ederek ona gre alveri yapacaklardr. deal bir durumda, be firma iinde en ucuz ve en kaliteli ayakkaby reten firma mallarn satacak, dierleri ise tketicilerin taleplerine ynelik retim yapmadklar veya rekabet stnlklerini salayamad iin iflas ederek piyasa d kalacaklardr. Bu durumda arz ve talep belli bir denge durumuna gelecek ve ekonomik eitlik salanacaktr. Sra Sizde 2 Weberin toplumsal eylem trlerini rnek vererek aklaynz. Amaca ynelik aklc eylem trnde birey amacna ulamak iin setii yollarn bilincindedir. Kar elde
173
etmek isteyen giriimcinin davran aklc eylemi iermektedir. Deere ynelik aklc eylem belli bir deer temelinde gerekletirilen aklc davran ifade eder. Bir kaptann batan gemisiyle birlikte yaamn yitirmesi deere ynelik aklc eyleme rnek olarak gsterebiliriz. Geleneksel eylem allm, gelenek ve inanlara ynelik gerekletirilir. Baz toplumlarda kadnlarn snnet edilmesini bu eylem trne rnek verebiliriz. Sra Sizde 3 G, nfus art hz, ekonomik gelime, aile yapsndaki deime ve siyasal yap toplumsal hareketlilii nasl etkilemektedir? G bireyin ve hanenin geldikleri yerle karlatrldnda yukar doru hareketliliini etkilemektedir. st tabakada nfus art az ise alt tabakadaki insanlarn st tabakaya kmalar iin yer alm olacaktr ve hareketlilik yukar doru gerekleecektir. Ekonomik gelime yeni i imknlar aaca iin toplumsal hareketlilii olumlu etkilemektedir. Geni aileden ekirdek aileye gei ve eitimin olanaklar toplumsal hareketlilii yukar doru etkileyecektir. Sava ve benzeri siyasal gelimeler toplumsal hareketlilii her iki ynde de etkileyebilir. rnein sava insanlarn yoksullamas zerinde olumsuz bir etkiye sahiptir. Dolaysyla toplumsal hareketlilik aa doru gerekleir. Otoriter toplumdan demokratik bir ynetime geilmesi toplumsal hareketlilii olumlu etkileyecektir. Demokratik ortamlarda baarl ve yetenekli insanlarn anslar daha fazla olaca iin toplumsal hareketlilik yukar doru olacaktr (Bozkurt, 2005, 203-204). Sra Sizde 4 Gney Afrikadaki kast sistemini aratrnz. Gney Afrikada apartheid olarak adlandrlan kast sistemi siyah Afrikallar dier insanlardan (zellikle de beyazlardan) ayrmak iin kullanlyordu. Buradaki kast istemi btnyle rk zerine kurulmu bir eitsizlik sistemidir. Toplam nfusun k azn oluturan beyazlar lkenin btn ekonomik kaynaklar ve ynetimi ellerinde tutarak siyah halk zerinde egemenlik kurumulardr. Oy hakk olmayan siyahlar yoksulluk iinde yaamakta ve sadece beyazlar iin almalarna izin verilmekteydi. Apartheid kast sistemine kar yrtlen zorlu mcadele 1990 ylnda baarya ulam ve 1992 ylnda ortadan kaldrlmtr (Giddens, 2008, s.343).
Sra Sizde 5 Modern toplumlarda toplumsal snflar nasl derecelendirilmektedir? Modern toplumda snflar genel olarak yle derecelendirilmektedir: st snf, st-orta snf, alt-orta snf ve alt snf. Toplumun en zenginleri st snf oluturmaktadr. Yksek maa alan uzman meslek sahibi profesyonellerin ait olduu toplumsal tabaka storta snftr. Eitimli beyaz yakal iilerin ve dk maa alan profesyoneller ise alt-orta snf iinde yer almaktadrlar. Toplumun en altnda yer alt snfn ise cret karl alan yar-vasfl, vasfsz iiler ve isizler oluturmaktadr.

Akyz, h. (2008) Kurumlar Sosyolojisi, Ankara, Siyasal Kitabevi. Aron, R. (2006) Sosyolojik Dncenin Evreleri, stanbul, Krmz Yaynclk Aydn, M. (2000) Kurumlar Sosyolojisi, Ankara, Vadi yaynlar. Bozkurt, V. (2005) Deien Dnyada Sosyoloji. stanbul, Alfa Akademi Ltd.ti. Browne, K. (1998) Introduction to Sociology, Cambridge, Polity Press. Demir, . (1996) ktisatta Yntem Tartmalar, Ankara, Vadi Yaynlar. Ercan, F. (1998) Toplumlar ve Ekonomiler, stanbul, Sarmak yaynevi. Erkan, H. (2003) Ekonomi Sosyolojisi, zmir, Bar Yaynlar. Fulcher, J. ve Scott, J. (1999). Sociology, Oxford, Oxford University Press Giddens, A. (2008). Sosyoloji, stanbul, Krmz Yaynlar. Haralambos, M. ve Holborn, M. (1995) Sociology: Themes and Perspectives, London, HarperCollins Publishers. Smelser, J. N. (1964) The Sociology of Economic Life. Englewood Cliffs Printice-Hall. Swedberg, R. (2003) Principles of Economic Sociology, New Jersey, Princeton University Pres. enses, F. (2001) Kresellemenin teki Yz: Yoksulluk, stanbul, letiim Yaynlar. Trigilia, C. (2002) Economic Sociology, Oxford, Blackwell Publishing
8
Amalarmz
Din Laiklik Seklerleme Teodise
SOSYOLOJYE GR
Bu niteyi tamamladktan sonra; Din konusuna temel yaklamlar deerlendirebilecek, Din, laiklik ve seklerleme ilikisini aklayabilecek, Dini toplumsal tabaklamayla ilikilendirebilecek, Dinin baz temel kurumlarla etkileimini aklayabilecek, Din ve toplumsal deime ilikisini deerlendirebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Asetisizm Mistisizm Karizma Kurumsallama
erik Haritas
GR DNE TEMEL YAKLAIMLAR DN, LAKLK VE SEKLERLEME DN VE TOPLUMSAL TABAKALAMA DN VE EKONOM DN VE SYASET DN VE ALE DN VE TOPLUMSAL DEME
Sosyolojiye Giri
Din ve Toplum
Din ve Toplum
GR
Dinsel davrann evrensel olduu dnlr. Aslnda, antropologlar tarafndan az da olsa dinsel pratii olmayan topluluklar tespit edilmitir. Din ve toplum ilikisi kurumlar sosyolojisinin en temel alan olduu gibi, seklerleme sebebiyle din d olarak dndmz birok kurum dinin evrilmesiyle ortaya kmtr. Bu yzden dini ve dinsel davran anlamak, toplumu anlamakla edeerdir. Dinin sosyolojik aklamas, onun hakikatini aramaz. Din, bir toplumsal kurum olarak ve dinsel davranla ilgili btn dier toplumsal faktrlerle ilikilendirilerek sosyolojinin konusu olur. zetle din, sosyolojinin alma konusu olarak ele alnaca zaman ncelikle bir toplumsal kurumdur. Bir toplumsal kurumdan sz ediyorsak kurumsallam bir insan davran veya davranlarndan sz ediyoruz demektir. Herhangi bir insan davrannn kurumsallaabilmesi iin toplumsal lekte kabul grmesi, kitlelerin toplumsal gereksinimlerini karlar biimde ilevsel olmas gerekir. Bu bakmdan dinin birey ve toplum dzeyindeki ilevleri, din sosyolojisinin temel analiz birimleridir. Bylelikle, ilkel kabile dinlerinde de Katolik Kilisesinde de slam ve dier tek tanrl dinlerin pratiklerinde de saysz farklar sralayabiliriz; ama l gmme ayinleri dinin ortak unsurudur. Din; kendimizi bilinmeyenle ilikilendirmemizi, yaamla ve lmle baa kmamz salar. Din, toplumsal bir rn olmakla birlikte toplumu dntren de bir kurumdur. Yaylma srecinde yaamn tm alanlarna girmiken, bunu takip eden seklerleme srecinde kendi alanna geri ekilir. Seklerlemenin sonular genellikle din ve siyaset arasnda nihai bir ayrlmayla sonulanr ve bu ayrlma hukuk dilinde kendini bulur; ayrlmann kendisi toplumsal yap ve deime dinamikleriyle farkl biimler alabilir. Trkiyede Diyanet leri Bakanlnca kamu hizmeti olarak yrtlen din hizmetleri sSIRA SZDE cak tartmalarn konusudur. Bulunduunuz yerde bir camiye giderek imamla sohbet ediniz, kamu grevi olarak yrtt din hizmeti hakknda grlerini sorunuz.
DNELM
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DNE TEMEL YAKLAIMLAR

Din sosyolojisi literatr, teorik tartmalar asndan olduka zengindir. Bu teorik S O R U tartmalar, dinin bir toplumsal kurum olarak ortaya kn, ileyi biimini, toplumsal ilevini ve dier toplumsal kurumlarla olan ilikisini ok farkl alardan ele
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
176
Sosyolojiye Giri
almaktadr. Bu yaklamlar srasyla tarihsel materyalist yaklam, sosyal psikolojik yaklam, toplumsallk yaklam, fenomonolojik yaklam ve iletiimsel yaklamdr. imdi bu yaklamlar ksaca ele alalm.
Tarihsel Materyalist Yaklam: Marx ve Engels

Marx ve Engels dini styapda grmekle birlikte bu dnyann genel teorisi, ahlaki yaptrm, tesellinin ve hakllatrmann evrensel temeli olarak tarif etmiler dinin snf dayanmas yaratan ve ideolojik ilevleriyle ilgilenmilerdir.
Marx ve Engels dini styapda grmekle birlikte ideoloji olarak din (Morris, 2004, s. 43-85) diye adlandrlan ve kendi bana bir perspektif olan yaklamlarn ortaya koyarken dinin k noktas, genel nitelii ve ileyiinin mantna dair tarihsel materyalist analizler yapmlardr. Dinin k noktas bakmndan grleri evrimci ve tarihsel materyalist bir emaya uyar. Marx ve Engelse (1957, s. 131) gre tm dinlerin kayna insanlarn gndelik yaamlarn kontrol eden doa glerinin onlarn zihinlerindeki yansmalarndan domu kiiletirmelerdir ve her toplumda farkl biimler alabilirler. Evrimin belli bir aamasnda bu ok eitli ilevlerde temsil bulan tanrlarn tek bir tanr kavram altnda birletirildiini kabul eden Marx ve Engelse (1957, s. 131) gre tektanrcln kkeni de buydu. Din onlara gre her ne kadar bu dnyann genel teorisi, ahlaki yaptrm, tesellinin ve hakllatrmann evrensel temeli (1957, s. 37-8) ise de bir yanlsamadr. Ancak dinsel skntya nem atfederler; O hem gerek skntnn ifadesi hem de gerek skntya kar protestodur. Din ruhsuz bir durumun ruhu olduu kadar, ezilmi yaratn iniltisi, kalpsiz bir dnyann kalbidir de. O halkn afyonudur (Marx ve Engels, 1957, s. 37-8). Marx ve Engelsin dine bir yanlsama stats vermi olmalar izleyenleri arasnda ok az almacnn din konusunu ele almasna sebep olmutur. Onlar da tesadf deil ki aslnda Marx ve Engelsin dine bitikleri ikili rol iyi anlayan teorisyenlerdir. Marx ve Engels din kurumunu iki temel zellii asndan ele almaktadr. Bu ikili zellik Turnern (1983, s. 78) zetledii gibi, dinin zenginlii merulatrrken yoksullara da manevi zenginlik vaat etmesi ve bylelikle toplumda btnletirici rol oynamas ama bir yandan da ayr snf karlarn ifade etmeye devam ettii iin zellikle feodalizm iinde snf dayanmasnn temel kayna olmasdr. Bu analizi ksaca hakim ideoloji olarak din ve snf ideolojisi olarak din diye de dnebiliriz. Ama dinlerin bir zellii daha vardr ki bu iki dzeyi daha st bir dzeyde birletirir. Bu zellikler iin Marx Ortodoks Marxsizmden farkl biimde yorumlam Hellere bavurabiliriz. Hellere (1970, s. 164-5) gre dinler, a) bir ideal toplum imgesi nerirler, b) kolektif temsiller olarak ilev gsterirler. Bylelikle de snf karlar ortak olmasa da bir ideal toplum imgesi etrafnda kolektif temsiller ile iletiim kuran farkl sosyal snflar arasnda ittifaklar oluabilir.
Sosyal Psikolojik Yaklam: Weber

Tayfun Atay teodise iin ktln varl ve gerei karsnda Tanrnn iyilik ve adilliinin onaylanmas karln kullanr.
Weber dini tanmlamam ancak dinlerin vaatlerini ayrntl olarak ele alm ve dinsel etik ve ekonomik yaam arasndaki ilikiyi incelemitir.
Weber dini tanmlamam ancak teodise (Morris, 2004, s. 87; olarak din diye adlandrlan (Morris, 2004, s. 87; 104-43) yaklam erevesinde dinlerin vaatlerini ayrntl olarak ele alm ve dinsel etik ve ekonomik yaam arasndaki ilikiyi incelemitir. Berger, (1967, s. 193) Weberin Dnya Dinlerinin Sosyal Psikolojisi adl eserinde ortaya koyduu drt rasyonel teodise trnn altn izer: bunlar bu dnyada telafi sz, bir tede telafi sz, dualizm ve karma doktrinidir. Grld gibi dinler yaam anlamlandran ve yaanlr klan reetelerdir. Weberin dnya dinleri diye adlandrd be din Kofyenizm, Hinduizm, Budizm, Hristiyanlk ve slamdr; Yahudilii ayrca ve Hristiyanlk ile slama etkileri balamnda ele alr (Weber, 1996 [1948], s. 339). Weberin yapt analizin can alc noktas hangi dinlerin hangi sosyal snflar ve stat gruplar tarafndan tanddr. Yapt analiz ksmen tarihsel materyalisttir ve adeta Marx ve Engelsin brak-
8. nite - Din ve Toplum
177
tklar noktadan konuyu devam ettirir. Ancak almasnn btnne, dinlerin her birine zg olduunu sezdii sosyal psikolojiyi ortaya karma abas egemendir. Weberin karlatrmal din incelemelerinden asetisizmin (ilecilik) ve mistisizmin (gizemcilik) tipolojilerine de ulamaktayz. Hem asetisizmin hem de mistisizmin dnyadan el ekerek reddeden biimleri olduu gibi dnyay reddetmeyen ve dnya-ii asetisizm ile dnya-ii mistisizm diye adlandrd biimleri olduunu belirten Weber bunlar ayrntl tarif eder. Esasen bu tipoloji almas bize sonsuz rneklerini hep sahada bulabileceimiz zengin bir kavramsallatrma sunar. Bununla birlikte dindarln ya da dinselliin ok eitli formlar olabileceini grmemizi salar. Weber genel bir din tanm yapmaktansa dine dair yaplar kavramsallatrma ve rnekleme yoluna gitmitir. lkin peygamberlii dier dinsel liderlik biimlerinden ayrt eder daha sonra kendi iinde iki gruba ayrr: rnekleyici peygamberlik, (Lao-Tzu ve Budha gibi) rnek bir yaantya dayal bir yol olarak kurtulu fikrine dayal peygamberlik, Etik peygamberlik (Zerdt, Musa ve Muhammed gibi) peygamberin kiisel, akn ve etik bir tanrnn arac veya elisi olarak algland peygamberlik (Morris, 2004, s. 120-1). Bu peygamberlik biimleriyle ortaya ktklar toplumsal koullar birlikte analiz eden almasnda Weber, Marx ve Engelsten byk oranda farkllamaz. Morrise (2004, s. 115) gre aklileme kavram Weberin din sosyolojisinin temelinde yatan temadr. Biraz karamsar olmakla birlikte Weberin yaad toplumsal dnemi tasvirini Morris (2004, s. 115) yle zetlemitir: Dinsel dnce ve kavramlarn artan sistematizasyonu, etik aklilemenin ykselii ve dinde ayinselliin, bysel unsurlarn srekli biimde azalmas. Aslnda bundan, dinin kendi iinde bir aklileme sreci yaadn da karsayabiliriz. Aklileme (rasyonelleme) Weberin temel kavramlarndan biridir ve din konusundaki analizlerine de yn veren temalardan biri olmutur. Bunda en nemli etken Weberin yaad dneme bakp aklileme, entelektelleme ve dnyann tatszlamas (dnyann bysnn bozulmas) srelerini gzlemi olmasdr (Gerth ve Mills, 1996, [1948], s. 94-5).
Toplumsallk Yaklam: Durkheim

Durkheim, btn dinlerde nceki dinlerden unsurlar bulunabildiinden dinin en ilkel biimlerinin bilgisini aramaya giriir. Ona gre hibir unsuru kendinden nceki baka bir dine dayanmayan bir din ilkel dindir. yleyse ilkel dinsel yaantnn temel biimleri incelenmeli ve her durumda bal olduu koullar aratrlmaldr. Durkheim, dini kutsal eylere, yani belirgin olarak ayrt edilen ve yasaklanm eylere ilikin birleik bir inanlar ve uygulamalar toplam; onlara itenlikle inananlarn tmnden oluan ahlaki bir topluluu bir arada tutan inanlar ve uygulamalar olarak tanmlar. Bu tanmn en nemli aya kutsal ve dindn iki ayr analitik blm olarak ayrmasdr. Durkheimn din zerine yapt alma antropolojik gelenek iinde ele alnr (Morris, 2004, s. 181-226) ve yaklam toplumsallk olarak din diye adlandrlabilir, nk Durkheim (1964 [1915], s. 226) dinsel ayinde kutsanann toplumsal yaamn kendisi olduuna Tanr imgesinin yalnzca toplumun soyut ve ekilsel bir ifadesi olduuna hkmetmitir. Durkheimdan nce belirttiimiz Marx, Engels ve Weberin zmlemeleri de sosyoloji klasikleri arasnda yer almakla beraber Durkheim, dini toplumsallkla aklamtr. Bu yzden sosyolojinin baka disiplinlere en az yaklaan klasik rnei olan yaklamn toplumsallk yaklam diye adlandrabiliriz.
Durkheim, dinsel ayinin toplumsallk yaratan ileviyle ilgilidir;dini kutsal eylere, yani belirgin olarak ayrt edilen ve yasaklanm eylere ilikin birleik bir inanlar ve uygulamalar toplam; onlara itenlikle inananlarn tmnden oluan ahlaki bir topluluu bir arada tutan inanlar ve uygulamalar olarak tanmlar.Durkheim (1964 [1915], s. 37)
178
Sosyolojiye Giri
Durkheim, kendisi kararl bir ateist olmakla birlikte dine yanlsama stats vermemi, mesajnn doruluu veya yanllyla ilgilenmemi ve toplumsal ilevlerini anlamaya almtr. Totemizmi bilinen en ilkel din olarak ele alp ayrntl antropolojik incelemelere girimi ve sonuta sanldndan ok daha karmak olduunu tespit etmitir (Morris, 2004, s. 190). Sonuta totem toplumun ta kendisi olduuna hkmeder, ayinin ilevi sadece kiiyi tanrsna daha gl balamak deil iinde bulunduu gruba da daha sk balamaktr (Durkheim, 1964 [1915], s. 387). Dinin btnletirici, dayanma salayc unsuru Durkheim ile Marx ve Engelsin almalarnn ortak vurgusudur; bir farkla ki Durkheim toplumsal lekte bir dayanma ve btnlemeyi kastederken Marx ve Engels snf dayanmasyla ilgilidirler.
Fenomenolojik Yaklam: Eliade

Eliaden fenomenolojik yaklamna gre din kendinden baka hibir eye indirgenmemeli ve din olarak din yaklamyla ele alnmaldr.
Hierophany zihnimizde kutsallk temelli yaptmz bir sralamadr ve bylelikle inanann zihninde evrenin kaotik grnm ortadan kalkar; kutsallk derecesine gre derecelendirilir ve anlam kazanr.
Sosyolojik bir yaklam olmamakla birlikte Eliadea ait arketip olarak din yaklam (Morris, 2004, s. 279-89) din sosyolojisinin gz ard edemeyecei bir yaklamdr. Temel olarak fenomenolojik olan Eliaden (1991 [1959]) yaklamna gre din kendinden baka hibir eye indirgenmemeli ve din olarak din yaklamyla ele alnmaldr. Bu yaklamda dinin i mant kendi dilinden incelenir, ilevleri, toplumun dier paralaryla olan ilikileri ve toplumsal sonular ele alnmaz. Ancak, fenomenolojiyi Schutzun (1962; 1967) nerdii gibi bilime bir nsz olarak dnebiliriz. Dinin toplumsal yapyla ilikisini kurmadan nce ne olduuna dair bilgiyi bize ancak fenomenolojik bir yaklam sunar. Din sosyolojisi bu yzden ayn zamanda bir dinler tarihi uzman olan Eliaden almalarna sklkla bavurur. Eliade Durkheimn ortaya koyduu kutsal ve dind ayrmn takip eder ve dinin dnsel ilevini yaratt hierophany ile zetler.
letiimsel Yaklam: Pace

Din olgusuna ada yaklamlardan biri de Pacenin iletiim olarak din yaklamdr. Luhmannn sistem teorisinden yola kan Paceye gre, peygamberler genellikle szl iletiim dilini kullanmlar, kendilerinden nceki inan sistemlerini ksmen olumlamlar ve sosyal evrenin gereksinimlerine gre yeniden ekillendirmilerdir.
Din olgusuna ada yaklamlardan biri de iletiim olarak din (Pace, 2008) yaklamdr. Luhmannn sistem teorisinden yola kan Paceye (2008) gre, peygamberler genellikle szl iletiim dilini kullanmlardr ve bir peygamber ncelikle bir evet, ama kiisidir. Yani nce kendinden nceki inan sistemini ksmen de olsa olumlar, sonra ama der belki yeni bir bilgi belki de yeni bir aklama gelitirir ve nceki inan sistemini yeniden yorumlar. Bylelikle nceki dinle, Pacenin (2008) tarifiyle sylersek nceki semboller sistemi tabakasyla da iliki kurar. Pace buna rnek olarak Kehf suresinde yz yl uyuduklar anlatlan kiilerin yksndeki ince ayrnty kullanr. Muhammedden nceki anlatmlarda uyuyanlarn says zerine ortaya atlan iddialar tekrarlanr; Muhammede vahyedilen bilgide saydan ok Tanrnn inayeti zerinde durulur. Grld gibi burada ileyen sre bir evet, ama srecidir. Uyurlar n varl dorulanm, ama durumlarna yeni bir aklama getirilmitir. Sistem teorisinden yola kan ve hibir eyin yok olmad ilkesini kabul eden Paceye (2008) gre, peygamberler mesajlarn sunarken aslnda sosyal evrenin gerektirdii yeni artlara yant ve zm getiriyordur.
DN, LAKLK VE SEKLERLEME

ngilizcede lay ve secular eanlaml kullanlr ancak bu iki kavram ok farkl kaynaklardan gelir. Bu yzden din sosyolojisi laiklik ve seklerlik kavramlarn birbirinin yerine kullanmaz. Laos szc Yunancadr ve Antik Yunanda halk anlamnda kullanlmtr. Hristiyanlkla birlikte clericus yani din adam dnda kalanlar anlatr biimde laikos olarak Yunanca Latince karm bir kavram
179
olarak eitli dillere girmitir. Laikletirme terimi kilise tarafndan ruhbanl herhangi bir sebepten elinden alnacak din adamlar iin kullanlr. Hatta A kiisi laikletirilmitir diye ilan edildiine tank oluruz. Burada terim halksallatrma anlamnda kullanlr. Halk anlamna da gelen laos/laikos kkenli laiklik kavram dilimize yerlemi ve benimsenmi bir kavramdr; yle ki halkn bir ksm bu szc Trke sanr (Berkes, 2008, s. 19). Laisizmden bahsetmek iin baka bir dzeye gemek gerekiyor. Franszcada icat edilen laicisme hem resmi dini olmayan ve tm dinlere eit mesafede olan bir devlet ngren hem de din/devlet ayrmnn trn anlatan, din ve siyaseti tamamen ayran bir anlam ifade eder. Laiklikten (laicite) de devletin resmi bir dininin olmamas ilkesi ile politik sylemin din dl ile birlikte dine dayal olanlar da dahil eitlik ilkesini zedeleyecek her trl sann lavedilmesi anlalr. Laisizm din ile siyaset arasnda kesin bir ayrm yapan ve toplumda dinin snrl bir rol oynadn savunan bir doktrindir (zdalga, 1998, s. 21). Laiklik iin kstas olarak din ve devletin ayrlm olmas yetmez, dinin siyaset alanndan tamamen ekilmi olmas, politika unsuru olarak var edilmemesi gerekir. Sekler szcnn kkeni Saeculum ise hem baka bir kkene sahiptir hem de kullanld anlamlarn tarihsel deikenlii vardr. Dnyaya, aa, kuaa ait anlamlarna gelen Saeculum kkenli secular kavram Avrupada bir dnem kiliseden kurtarlm anlamnda kullanlmtr (Berger, 1967, s. 107-9). Sekler kavramna tam bir Trke karlk bulmak gtr; genelde seklerleme karl olarak kullanlan adalama kavram, bu kavramn baz anlamlarna karlk gelir ama dind anlamna karlk gelmez. Bu aamada, sekler karl olarak, din etkisinden kurtulmu/kurtarlm diyebiliriz. Sekler ve laik kavramlar arasndaki baka bir fark dinsel olanla kapsama ilikisi bakmndan ortaya koyulan farktr. Laik olann dinsel olan kapsamayacan dnmeliyiz. Oysa sekler olan ve din ilikisi farkl dnlr. Sekler olan dinsel olan da kapsayabilir ama eer din her eyi tanmlayacak bir referans haline gelmise sekler bir ortamdan sz etmiyoruz demektir diyen Nielsenin (1999, s. 68) tespiti kamusal alann dini ne lde kapsayabileceine dair ak seik bir ly ortaya koyar. Ancak bu kabul iin belli bir toplumdaki devletin siyaset bilimi ltlerince tanmlanmas gerekir. Seklerleme ise bir sretir; dinin btn yaam alanlarndan ekilmesi, klmesi diye tanmlanr (Berger, 1967, s. 107). Berger (1967, s. 107-8) din kurumunun dier kurumlarn alanndan ekilmesinin yan sra bilin seklerlemesi diye adlandrd bir srece de iaret etmitir. Bununla seklerlemenin znel dzeyini tarif etmitir. Seklerlemenin ortaya kt toplumlarda bilim ve teknolojik ilerleme de gzlenir; bununla birlikte sekler entelektel birikim oluur. Bilimin ortaya kt bir toplumda seklerleme n alnamaz bir sre olarak geliir. Bugn btn dnyada dinsel hareketler yaygnlamtr ve dinin kamusal yaama dn (Casanova, 1994) tartlmaktadr. Ancak, din kurumu da kendi iinde bir seklerleme yaamtr (Hey, 2001; ODea, 1961). Din modernleme ve toplumsal deimeye kendisi de seklerleerek yant vermekte; bazen de bunun tam tersi deimeye direnme ve atma hli gzlenmektedir. Laiklikten politik bir ilkeyi anlamalyz, bir sreci deil; seklerlemeden en nemli fark tarih d bir kavram oluudur. Bu ilke, devleti dind kabul ederken laik bir devletin ileyi mantnn tamamen dind oluunu anlar. Ancak, devleti laik kabul etmek bir eydir; din kurumunun ileyiinin sekler bir hukuk tarafndan tarif edilmesi baka bir eydir. deal-tip olarak devleti dind tarif eden bu kavramn yrrlkte olduu birok lkede din sekler kamu hukuku ile bir ekil-
Laisizm din ile siyaset arasnda kesin bir ayrm yapan ve toplumda dinin snrl bir rol oynadn savunan bir doktrindir. Laiklik iin kstas olarak din ve devletin ayrlm olmas yetmez, dinin siyaset alanndan tamamen ekilmi olmas, politika unsuru olarak var edilmemesi; ayrca, dine dayal olanlar da dahil eitlik ilkesini zedeleyecek her trl sann lavedilmesi gerekir. Seklerleme ise dinin btn yaam alanlarndan ekilmesi, klmesidir.
180
Laiklikten politik bir ilkeyi anlamalyz, bir sreci deil; seklerlemeden en nemli fark tarih d bir kavram oluudur. Bu ilke, devleti dind kabul ederken laik bir devletin ileyi mantnn tamamen dind oluunu anlar. Ancak, devleti laik kabul etmek bir eydir; din kurumunun ileyiinin sekler bir hukuk tarafndan tarif edilmesi baka bir eydir. Bunlara ek olarak, laisist model din ve devlet arasndaki ayrlma modellerinden sadece bir tanesidir. Avrupada bu modelin iki temsilcisi Fransa ve Trkiyedir. Dinsel farklla ramen iki lkenin modeli niter ulus devlet olma sebebiyle de birbirine yakndr. Concordat dndaki tm modellerde yani birok Bat Avrupa ve skandinav lkesinde din kurumu u ya da bu ekilde devlet otoritesine ve sekler kamu hukukunun tarifine tabidir.
Sosyolojiye Giri
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
de devlet kurumuna entegre edilmitir. Dolaysyla din kurumunun ileyi mantn tarif etmek iin laiklik kavram tek bana yetmez. Din ve dinsel yaantya dair laiklii gvence altna alan sekler hukukun ayrntl tarifi gerekir. Bunlara ek olarak, laisist model din ve devlet arasndaki ayrlma modellerinden sadece bir tanesidir. Avrupada bu modelin iki temsilcisi Fransa ve Trkiyedir. Dinsel farklla ramen iki lkenin modeli niter ulus devlet olma sebebiyle de birbirine yakndr. ngiltere ve skandinav lkeleri baz eitlilikler grlmekle birlikte tanma (recognition baz kiliselerin ya da dinsel cemaatlerin devlete tannmas) ve dahil etme (incorporation bir kilisenin anayasal devlet yapsna bir ekilde dahil edilmesi) kurma (establishment) modeline; talya (spanya ve Portekizi de ok az farkla kapsar biimde) ise Napolyondan kalma concordat (din ve devlet arasnda birbirinin zerk alann tanyan uylam ) modeline sahiptir (Nielsen, 1999, s. 113). Concordat dndaki tm modellerde yani birok Bat Avrupa ve skandinav lkesinde din kurumu u ya da bu ekilde devlet otoritesine ve sekler kamu hukukunun tarifine tabidir. Vatikan devletle birlikte ilev gren ayr bir zerk kurum olarak, ki Vatikan aslnda ayr bir din devletidir, olanakl klan model Napolyonun concordat modelidir. Bu modelin Fransadaki saf laisist ayrlma modelinden fark aka ortadadr. Bu modelde Kilise mallarn korumutur. Bu modelde din devlete tabi deil ancak ondan ayr bir yerdedir ve bu Katolik Kilisesi ile yaplan bir uylamn sonucudur. Gerek Trkiyedeki baz slam unsurlar ya da dier dinlerin mensuplar gerekse baka Avrupa lkelerinde talyan toplumunun sahip olduu modeldeki dinsel yaant haklar talep edilmektedir. Ancak, bu modelde de Kilise kamuyu ilgilendiren hemen her konuda sz sahibidir. Byle bir model iin uzmanlam ve tarihsel olarak gl bir kilise kurumu arttr. Modele adn veren concordat metni adeta din SIRA SZDE ve devlet arasnda mkemmel bir boanmadr. Kilise belli st hukuki erevelere uymak kouluyla kendi ruhbanlarn yetitirmede ve dier eitim kurumlarn kurma ve gelitirmede haklarndan vazgememitir. DNELM Bir karlatrma yapacak olursak talyan anayasasndaki ayin zgrl, Trkiyede 1982 Anayasasyla tannmtr. Bu tarihten nce de tanmlanm bir yasak deildi ama S O R U tanmlanm bir zgrlk olmas 1982 ylna denk der. Bu hakka sahip olmak iin ncelikle uzmanlam ve iktidar sahibi bir ruhban snfnn talep etmesi ve seklerK hukuka da tannmas gerekir. teden beri sahip olduumuz SuDK AT fizm/ulema ayrl bunda etkili olmu olabilir. nk ulema ounlukla dinsel yaam iin ibadeti yeterli grr ve daha ok Sufilere ait dinsel ayinler nemsenmeSIRA SZDE mi grnmektedir. Ancak, bu zgrlk tannrken eyh Sait syannn dorudan sonucu olan ve 1925de TBMMce karlan tekke ve zaviyelerin kapatlmas ve ilgili her trl sann kullanlmasn yasaklayan kanunla elime olasl dnlmeAMALARIMIZ li ve bu zgrln snrlar tarif edilmelidir. Tekke ve zaviyelerin P K T A kapatlmasna karar veren ve ilgili her trl sann kullanlmasn yasaklayan kanunun bugnk Trkeye evirisini bulmak iin bk. Kara, M. 1997. Din ve Sanat Asndan Tekke ve Zaviyeler. stanbul: Dergah Yaynlar.
TELEVZYON
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Ayrca, laikliin ileyebilmesi iin hukuki erevesinin de yine sekler bir hukuk tarafndan izilmesi gerekir. Bu yzden laiklii var klacak esaslarn alt izilmelidir. Bunlar vicdan, dnce ve din zgrl, btn vatandalarn eit hak NTERNE ve sorumluluklara Tsahip olmas ve devletin ve dinlerin kendi zerkliine sahip oluu diye kabul edilir (Williame, 2009). Bu tanmn ikinci gesi yani herkesi eit
181
sayan ve her trl imtiyaz kaldran ge din adamlarnn stats ve kamusal alanda varlk gsterme koullarn belirlemek bakmndan nemlidir. Aslnda bu tanm Weberyan anlamda bir ideal-tiptir. Dnyada byle bir laiklik yoktur. Fransada Katolik Kilisesinin en st iki makam da atamayla yerine oturur. Trkiyede de Diyanet leri Bakan atanr ve din ilerinden sorumlu bir devlet bakanlna bal olarak grev yapar. Dinin de devletin de kendi zerkliine sahip olduu model concordat modelidir; ancak bu modelde de Kilise kurumunun ayrcalklar tamamen ortadan kaldrlmam, sadece kendi alanna ynlendirilmitir. Yani ikinci ge konusunda ideal-tipten uzaklalmtr. Bugn laiklik tanmn sadece Fransz Devrimi rneinden yola karak yapan sosyal bilim, gerek teori slam dnerek yazlmadndan gerekse de laikliin evrensellii zerine teorik uzla ortaya kmadndan Fransz modelini tm dnyada geerli laik model olarak nermektedir. slam dnyasn bir yana brakalm, Avrupada bile saf laisist ayrlma modeline en fazla yaklaan sadece Fransa rneidir; dier modelleri yukarda tartmtk. imdi daha aklayc bulduumuz ve dinleri kyaslamal anlamamza yardm edecek bir yaklam grelim: Pacenin (2004, s. 144) dinsel otorite ve clericus/laikos ayrmna dair modelleri sunduu ema dinleri birbiriyle kyaslamada net bir l sunar: Pacenin dinsel otorite ve clericus/laikos ayrm modelleri emas
Din tipleri Clericus/laikos -Hinduist Brahmanlar -Katolik clericus -Anglikan clericus -ii Ayetullahlar -Ortodoks patrik -Protestan papazlar -Valdenses masas moderatrleri Karizmatik Geleneksel -Tibet lamalar -Karizmatik mezhep ve Hareketlerin liderleri -brani rabbileri -Snni ulema Clericus olmayan/laikos
Teokratik
Seimle gelen
Tablo bize aka, baz dinlerde veya mezheplerde din adam ile clericusun ayn ey olmadn gstermektedir. Bu yzden din ve toplum ilikisi, hem din ve mezhep farklar hem de ilgili dinin iinde bulunduu toplumun dinamikleri gzetilerek anlalabilir.
SIRA SZDE Bulunduunuz yerdeki ibadethaneleri inceleyiniz, ne kadar eskiden yaplm olduklarn anlamaya alnz. SIRA SZDE
DN VE TOPLUMSAL TABAKALAMA
DNELM
DNELM S O R U
Toplumsal tabakalama insanlar arasndaki bir eitsizlik sistemi olarak anlalr; bu S O U eitsizlikler servet, gelir, mesleki prestij, eitim ve de servetin zelR bir tr olarak dini bilgi olarak sralanabilir; ayr ayr veya birleik halde ortaya karlar. (Kehrer, 1996, s. 63) Dinin toplumsal tabakalama ile birincil ilikisi herhangi A T toplumdabir DKK ki tabakalamann dini nitelikte olmas durumunda sz konusu olur. Tabaklamas
SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
182
Kast dzeninde her tabakaya ancak doumla ait olunduundan dini bilgi de ilgili kastla (Brahmanlar) snrldr; bylelikle dini tutumlardaki yenilenmeler de sadece bu gruptan kaynaklanr ve ounlukla alt tabakalarn din tarafndan merulatrlm bakaldrs engellenir.
Sosyolojiye Giri
Weber dindarlk biimlerini onlarn hangi toplumsal tabakalarca tandyla kout olarak incelemitir. Feodal soyluluun, toprak sahibi aristokrasinin selamet araynda olmadn ve cemaatsel din den de uzak durduunu tespit etmitir.
sadece dine dayal toplumlar ok az olmakla birlikte din sosyolojisinin en temel verilerini de salam olan Hindistan alt ktasnn eski istikrarl toplumsal dzeni olan kast dzeninin belirleyici zellii deimez olarak kabul edilen eitsizlik ilkesidir. (Kehrer, 1996, s. 64) Kast dzeninde her tabakaya ancak doumla ait olunduundan dini bilgi de ilgili kastla (Brahmanlar) snrldr; bylelikle dini tutumlardaki yenilenmeler de sadece bu gruptan kaynaklanr ve ounlukla alt tabakalarn din tarafndan merulatrlm bakaldrs engellenir (Kehrer, 1996, s. 64-5). Dinin toplumsal tabakalama ile iliki biimleri bununla snrl deildir. Baz durumlarda din bir toplumda var olan tabakalamay kendisi ortaya koyup tanmlyor olmasa bile merulatryor olabilir. (Kehrer, 1996, s. 65) Ancak din sosyolojisinin en yaratc temalarndan birini kukusuz Max Weberin toplumsal tabakalarn spesifik dindarl zerine yapt incelemeler ve analizler oluturur. Weber dindarlk biimlerini onlarn hangi toplumsal tabakalarca tandyla kout olarak incelemitir. Feodal soyluluun, toprak sahibi aristokrasinin selamet araynda olmadn ve cemaatsel din den de uzak durduunu; te yandan kurtulu hissi veya ahlaki ilkelerin karsanaca akn bir dayanak arayndan yoksun grd Konfysln tayc tabakas olarak in literatisini (okuryazarlarn) iaret eder. Buna karlk Weber zanaatkarlarn dinsel tutum bakmndan tarihsel bir tutarllk gstermediklerini ancak selamet fikri ve gereksiniminin bir ekilde yoksul ve yoksun snflarla el ele gittiini tespit eder (Morris, 2004, s. 124-5). Din sosyolojisi bakmndan nemli ve zengin bir alma alan sunan ABDde anayasal dzen dinsel rgtlenmeye kanunla korunmu haklar tanr. Ancak bu anayasann din konusundaki en temel ilkesi devletin kilise kurmayaca ve finanse etmeyeceidir. ABDdeki kiliseler, denominasyonlar byk bir eitlilik sergiler. Denominasyonlardan Hristiyanlk iinde belli bir ad, yap ve doktrin altnda var olan tanmlanabilir dinsel btnlkler anlalr; Katolik kiliseler, Protestan kiliseler, Anglikan kiliseler, Dou-Ortodox kilise gibi. Ancak her denominasyonu belli bir tabakaya balamak olanakl grnmemektedir (Kehrer, 1996, s. 69). Kehrer buna rnek olarak 1940lar ABDyi yanstan u verileri sunar: Kongregasyonalist kilise; %24 st tabaka %43 orta tabaka %33 alt tabaka Baptist kilise; %8 st tabaka %24 orta tabaka %68 alt tabaka (Kehrer, 1996, s. 69). Din ile toplumsal hareketlilik ilikisi de ayrca dikkatli analiz gerektiren bir konudur. Birok alma farkl dindarlk seviyesinde sosyallemi Protestanlar sosyal ykselme bakmndan karlatrrken, baka bir grup alma da Protestan ve Katolikler arasnda ayn konuda kyaslama yapmtr (Kehrer, 1996, s. 70-1). Kehrer (1996, s. 71), bu almalara ilikin Lenskinin yeterli sayda deikenin hesaba katlmas gerektii eletirisinin altn izer. Yani Protestan-Katolik fark diye yorumladmz veriler bazen baka deikenlerden, rnek olarak kent veya kk yerleim biriminde bym olmak da sonucu etkilemi olabilir.
183
slam dini ortaya k itibariyle kentli ve ticaretle uraan insanlarn gereksinimlerine hitap eden ve alt tabakalara da sahip olduklarndan daha iyi bir yaam vaat eden bir dindir. badetlerinin bir ksm bireysel refahn toplumsal olarak bllmesine dayanr, zekat ya da orula ilgili maddi telafiler gibi. slamn bu ve benzeri artlar ortaya kmakta olan devletin ilk rneidir. Bu ve benzeri gelerle beslenmi bir mmet ideolojisi, slam toplumunun temel zelliidir. erif Mardine (2000, [1969] s. 148) gre Trkiyede Cumhuriyet rejimi srasnda da mmet hissi din meselelerinde gcn kaybetmemitir. Aslnda Mardin de Trk Devrimi zerinde alan dierleri de yeni rejimin dine kart bir tutumdan ok dinle uzlaarak ortaya ktn bilir. Mardine gre, Cumhuriyeti slami klan ge snfsz toplum yaratma idealine dayanr ve bu yzden de temel ilkesi slamidir; bunun grd ilev mmete benzer bir toplumsal hissin toplum ba olarak srdrlmesi olmutur (Mardin, 2000, [1969] s. 150-1). Zaten burada bir ekleme yapmak gerekiyor ki o da Trkiye Cumhuriyetinin resm dini 1928e kadar slamdr. Anayasadan bu ifade 1928de karlm, gerekli dzenlemeler de yapldktan sonra 1937de laiklik ilkesi anayasaya girmi ve ayrntl tarif edilmitir. Trkiyenin Avrupadaki benzeri olan Fransa ise kilise ile devlet ayrmn 1905de gerekletirmi, laiklik ilkesini 1945de kabul etmitir. Ancak Fransa rneinden ve Avrupa din savalarndan yola kan Bergerin seklerleme yaklam slam kapsamaz ve iinde yaadmz dnem slam da kapsayan yeni bir seklerleme kuramna gebedir. Trk Devrimi byle bir yaklam iin tarihsel-nc niteliindedir; yani bu yeni yaklam Trk Devriminden esinlenmek zorundadr. SIRA SZDE Eer snfsz bir toplum ideali slami olarak kabul edilirse eitim, salk gibi sosyal hizmetlerin btn vatandalara parasz sunulduu bir toplumun da slami olarak kabul edilmesi gerekir. Trkiyede bugn iin bu kstasa D N E L M durum asuyan tek kerlik hizmetinin btn sosyal snflardan gelen sal yerinde erkek vatandalara zorunlu olmasdr; zorunlu askerlii slam dininin ruhuna uygun bir ilke olarak yoS O R U rumlayabiliriz. Trkiyede laikliin en gl savunucusunun bedelli askerlie direnen ordu kurumu olmas da zgn bir sosyolojik durumdur ve aklamas kolaydr: Trkiye tarihinde seklerleme 1700lerdeki toprak kayplarna K A T arayan orD K are du kurumunda balamtr (Berkes, 2008, s. 63-6) ve tarihsel kkenleri yznden ordu kurumu bu konuda en gl tavr taknmaktadr. Aslnda toprak kayb olmaSIRA SZDE sa da belki ayn durum sz konusu olurdu. nk grevi savamak ve vatan korumak olan bir kurumun akln ve bilimin gereklerine gre hareket etmesi kanlmazdr. Bilimin hakim olduu yerde din tamamen ortadan AMALARIMIZ ama g kaybolmaz kaybeder; bu da seklerleme srecinin kendisidir. Gerek bu tartma gerek de Trkiyede seklerlemenin tarihi iin K T A P bavurabileceiniz temel eser, Berkes, N. 2008. [2002] Trkiyede adalama. 13. bask. (yayna hazrlayan) Ahmet Kuya. Istanbul: Yap Kredi Yaynlar.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
DN VE EKONOM
TELEVZYON
TELEVZYON
Din sosyolojisinin nemli bir alma alan da din ve ekonomi arasndaki ilikilerdir. Max Weber iin temel soru kapitalizmin neden dou toplumlarnda deil de NT RNE batda ortaya ktyd. Dinsel yaantnn ekonomik alana etkisi EveyaT baka trl sylersek dinlerin nerdii belli bir ekonomik etik var mdr sorusu da almasna yn veren ve altta yatan bir soru olmutur. Weber almasnn banda her ne kadar Kalvinizm ve kapitalizm arasnda dorudan bir sebep sonu ilikisi kurmadysa da modern kapitalizmin gereksinim duyduu etii drstlk, dakiklik, alkanlk, tutumluluk ve snrlama olarak ortaya koyar (Morris, 2004, s. 106).
Kalvinizm byden tamamen kopmay temsilNeden, N E T TER Tanrnn mutlak aknln ve bireyin manevi soyutlanmln temel alan retidir. Bu retiye gre, yalnzca Tanr zgrdr ve bazlar Onun lutfuna ulam seilmilerdir. (Morris, 2004, s. 107)
184
Sosyolojiye Giri
Weber kapitalizmin ruhunun Hristiyan ileciliinden domu olmasn paradoksal bulur; nk Hristiyan ilecilii bunu hedeflemedii halde ortaya kmasna sebep olduu sermaye birikimi ile kapitalizme hizmet etmitir; ancak Weber sonu olarak modern kapitalizmin bir kez kendini kurumlatrdktan sonra dinin desteine daha fazla gereksinim duymadn belirtir.
Marxn kapitalizmle din arasnda kurduu iliki Weberin izledii mantksal yolun tam tersidir. Weber dinsel etiin belli bir ekonomik tarza uygunluuna bakarken Marx ekonomik tarzdan yani kapitalizmin kendisinden yola kar ve kapitalizmin ekonomik kategorilerinin onun gerek temelini gizlemeye hizmet eden ideolojik yaptlar olduunu aklar.
Weberin nerdii bir baka kavram olan grev (Beruf) kavram da Ona gre gelenekselci syleme sahip olan Lutherin Protestanlna deil, Kalvinizme zgdr. Morris Weberin almasndan biri zayf dieri gl iki tez ortaya ktn belirtir. Zayf tez Protestan etiiyle kapitalizmin ruhu arasnda yalnzca bir uygunluk derecesi bulunmas iken gl tez ise etikle kapitalist zihniyet arasnda dorudan bir nedensel ba ima etmektedir (Morris, 2004, s. 106). Weberin almasndan dinsel etiin niyet etmedii hlde kapitalizmin ruhuna hizmet ettii sonucunu karabiliriz. rnek olarak Priten rahip Baxterin yazlarndan yapt karmlar sralayabiliriz: Baxterin servete ya da mlkiyete deil, servetle gelen zevklere, bunlarn tembellie ve tensel gnahkarlklara yol aan sonular bakmndan itirazlar vardr (Morris, 2004, s. 108). Weber bir alma etii vaaz eden Baxterin srekli tekrarlad tanrya grevinde ok al temasnn yaamn ve sahip olunan eylerin sunduu spontane zevklerin reddini ima etmekle birlikte msrif tarzdaki tketime getirilen snrlamann sonu olarak sermaye birikimini ortaya kardn ne srer (Morris, 2004, s. 108). Weber kapitalizmin ruhunun Hristiyan ileciliinden domu olmasn paradoksal bulur; nk Hristiyan ilecilii bunu hedeflemedii halde ortaya kmasna sebep olduu sermaye birikimi ile kapitalizme hizmet etmitir; ancak Weber sonu olarak modern kapitalizmin bir kez kendini kurumlatrdktan sonra dinin desteine daha fazla gereksinim duymadn belirtir (Morris, 2004, s. 109). Weberin tezi din sosyolojisinin hl en popler temalarndan biridir. Onun tezini destekleyen ve eletiren saysz alma yaplmtr ve yaplmaktadr. zellikle tarif ettii asetisizmin (ilecilik) ve mistisizmin (gizemcilik) tipolojisi hl en zengin saha almas olanaklarn sunar. Ayrca bugnk slam toplumlarnda Weberin tarif ettii trden bir dnya ii asetisizm az da olsa gze arpmaktadr. Yine Onun ortaya koyduu karlatrmal incelemeler teodise dzeyinde olmakla birlikte bugn saha almalaryla zenginletirilebilir grnmektedir. zellikle dinin ekonomi kurumuyla ilikileri inceleme konusu olduunda Marx ve Weberin yaklamlar birbirini tamamlar nitelikte dnlebilir, hatta Weberin Din sosyolojisinin btn zorlanmakszn Marx bir emaya girer. diyen Lictheimn (1961, s. 385) gr yank bulmaktadr (Morris, 2004, s. 146). Ancak aralarndaki temel epistemolojik fark nedeniyle baz durumlar vardr ki birini sememiz gerekir. Marxn kapitalizmle din arasnda kurduu iliki Weberin izledii mantksal yolun tam tersidir. Weber dinsel etiin belli bir ekonomik tarza uygunluuna bakarken Marx ekonomik tarzdan yani kapitalizmin kendisinden yola kar ve kapitalizmin ekonomik kategorilerinin onun gerek temelini...gizlemeye hizmet eden ideolojik yaptlar olduunu aklar (Morris, 2004, s. 65). Marx olgunluk eseri olan Kapitalde piyasa sistemi nin kendini dinsel bir sistem olarak ilan eder ve Hristiyanln soyut insan varl klt ne sahip oluuyla bir meta retimi sistemi iin en uygun din formu olduunu ortaya koyar (Morris, 2004, s. 66). Bugnk toplumlar ilgilendiren baka bir konu da din ve dier kurumlar arasndaki yakn ilikidir. Seklerlemenin nemli bir boyutu kurumlarn din etkisinden kurtularak dinsel tahakkm olmakszn ilev gstermeleri iken bugn bir geri dn sz konusudur; dinin ekonomi, siyaset gibi kurumlarla yaknlamas yeni bir durumdur. Bunu kabaca kapitalist dnmle anlayabiliriz. Her eyin meta deeri olduu bir toplumsal formasyon iinde her kurumsal davran kendini bir eit pazarda hissetmektedir. Bununla kalmayp din kamusal alana da geri dnmtr (Casanova, 1994).
185
Dinselliin azalmasn modernlie balayan teorik yaklamlar btnyle reddeden aklamalar da vardr. rnek olarak Introvigne ve Starka gre dinsellikte azalma fazlasyla dzenlenmi ve snrlanm dinsel pazarlarn salkl rekabete engel olmasna bal olarak gzlenmektedir.
Dinin dn sk bavurulan bir tema olmakla beraber dnen dinin sylemi iki asr nceki sylem deildir. Ayrca bugn artk bir dinsel pazar ile kar karyayz; farkl kurtulu reeteleri ve inan sistemlerinin birbiriyle takipi edinmede yar hlinde olduklar bir dinsel pazar sz konusudur. Bugnn toplumlar din sosyolojisi tarafndan birbiriyle serbest rekabet hlindeki kurtulu reeteleri ve inan sistemlerinin okluu ve rekabetin serbestisi bakmndan deerlendirilir. te yandan, dinselliin azalmasn modernlie balayan teorik yaklamlar btnyle reddeden aklamalar da vardr. rnek olarak Introvigne ve Starka (2005) gre dinsellikte azalma fazlasyla dzenlenmi ve snrlanm dinsel pazarlarn salkl rekabete engel olmas na bal olarak gzlenmektedir.
SIRA ne tr Bulunduunuz yerde hayr ileri yrten dinsel cemaatler var m, varsa SZDE konularda yardm sunuyorlar?
SIRA SZDE
DN VE SYASET
DNELM
DNELM S O R U
Modern toplum din ve siyaset arasnda kesin bir ayrm yapan ve toplumda dine S O R U snrl bir alan tanyan laisist gr zerine kuruludur. Ancak politik davran bir egemenlik davrandr ve Egemenlik ise politik alanla snrl olmayan evrensel bir fenomendir. ve Birlikler, dernekler, kiliselerde de egemenlikK szT konusudur D KA (Kehrer, 1996, s. 77). Bunun dnda dinsel liderlik ile politik liderliin birbirinden ayrlmad veya politik liderliin dince merulatrm gereksiniminde olduu duSIRA SZDE rumlardan da sz edilebilir. Tabii byle durumlarda artk modern toplumdan sz etmiyoruz demektir. Din sosyolojisinin yine Weber tarafndan retilen en temel kavramlarndan biri AMALARIMIZ de karizmatik otorite kavramdr ve din ile politik egemenlik arasndaki iliki bakmndan merkezi neme sahiptir. Karizma kavramndan Weber, (1996; [1948], s. 375) ilk aamada herhangi bir kimsenin olaanst bir yeteneini anlar. Bu yeK T A P tenein gerek, yaktrma veya sadece bir iddia olabileceini de peinen kabul eder. Karizmatik hareketler kendilerini dorudan peygambere veya onun ruhaniyetinin tayclarna dayandran karizmatik liderlerce ynlendirilir. Z Y O N TELEV sa Mesihin Sezarn hakk Sezara, benimki de bana sznn Hristiyanlkta douu itibariyle bir kilise/devlet ayrm olduuna delalet ettii ve slamn Yahudi-Hristiyan gelenee gre daha ok bir sosyal dzen ngrd sklkla dile NTERNET getirilir (Gellner, 1981, s. 1). Aslnda sz konusu kilise/devlet ayrmna sebep Hristiyanln Tanrnn hizmetinde olduu varsaylan bir kilise kurumunu nermi olmasdr. Bu tarz bir kilise kurumu ne ncl olan Musevilikte ne de ardl olan slamda sz konusu deildir. Byle bir din adam snf nerilmedii gibi, ii slam hari, din adamlarna zel bir kutsiyet de atfedilmemitir. Bu yzden zellikle slam toplumlarndaki seklerleme Hristiyan gelenein deneyiminden yola klarak anlalamaz. Seklerleme teorisinin sahibi Berger (1967, s. 203) de bu teorinin slam kapsamadn belirtmitir. slam dininin sekler devlet ile yaand rneklerden biri, aslnda ilki ve tarihsel-nc nitelikte olan Trkiyedeki modeldir. Bu model siyasaca Dou despotizmi, dince Snni halifelik geleneine (Berkes, 2008, s. 27) sahip Osmanl Devletinden evrilmitir. Halifeliin lavedilmesi egemenliin dini temelinden vazgeme anlam tar. Ancak Osmanl deneyiminin ne ulemas, ne eyhlislam, ne imam Hristiyan geleneindeki clericusun karl deildir. Bugnk anlamna yakn bir ekilde din grevlisidirler. Bir farkla ki eskiden imamn iaesi hizmet verdii yerdeki cemaate karlanrken imdi imamlar kamu alandr. Bylelikle slam dini-
DKKAT
SIRA SZDE
Karizma kavramndan AMALARIMIZ Weber, ilk aamada herhangi bir kimsenin olaanst bir yeteneini anlar. Bu yetenein gerek, K T P yaktrma veya sadeceAbir iddia olabileceini de peinen kabul eder. Karizmatik hareketler kendilerini dorudan Z Y O N TELEV peygambere veya onun ruhaniyetinin tayclarna dayandran karizmatik liderlerce ynlendirilir.
NTERNET
slam dininin sekler devlet ile yaand rneklerden biri, aslnda ilki ve tarihselnc nitelikte olan Trkiyedeki modeldir. Bu model siyasaca Dou despotizmi, dince snni halifelik geleneine sahip Osmanl Devletinden evrilmitir. Halifeliin lavedilmesi egemenliin dini temelinden vazgeme anlam tar.
186
Sosyolojiye Giri
ni hizmet verdii kitlenin gnlk yaamlarndan kaynaklanan gereksinimlerine gre yorumlamak durumunda olmadklarndan Weberin szn ettii din virtzlerinden ayrlrlar. slam iin konuurken din virtzleri dendiinde sufi gelenein anlalacan da belirtelim. Bugn Trkiyede yrrlkte olan modelin din ulemas tarafndan hem nerilmi hem de tasarlanm olmasnn altnda belki de kitle dindarlndan zgrleme arzusu yatyordu. Bununla birlikte kitle dindarl kendine virtzler, karizmatik liderler arayp bulmaktadr.
DN VE ALE
Din kurumu ortaya k itibariyle aile kurumunun ilevlerine talip olmu bu yzden de birey ou zaman aile ve din arasnda seim yapmak zorunda kalmtr. te yandan aile ilk toplumsallama kurumudur. Din ve dinsel yaanty rendiimiz, iselletirdiimiz veya tavr ve tutum gelitirdiimiz ilk kurumdur.
Din kurumu ortaya k itibariyle aile kurumunun ilevlerine talip olmu bu yzden de birey ou zaman aile ve din arasnda seim yapmak zorunda kalmtr. Yakn gemite buna benzer bir ekilde dinsel-politik tercihlerin bireyi bazen ailesiyle atmaya srklediinden ve dinin ortaya k dnemlerindeki gibi, yeni dinsel rgtlenmelerin ve cemaat yaamnn aileye alternatif sergilemekte hatta aile kurumuyla rekabet eder durumda olduu tespit edilmitir (Vergin, 1985). te yandan aile ilk toplumsallama kurumudur. Din ve dinsel yaanty rendiimiz, iselletirdiimiz veya tavr ve tutum gelitirdiimiz ilk kurumdur. Din ve birey arasndaki en nemli iletiim kanallarndan biri olduu iindir ki aile kurumu kuaklar boyunca byk dini organizasyonlarn yeliini devaml klmtr. (Kehrer, 1996, s. 85) Dinin aileyle ilikisi, ok eitli kavramlatrma rnekleriyle ele alnabilir. Kehrer ( 1996, s. 85) din ve aile arasndaki ilikiler iin drt ana balkta inceleme konusu nermitir: Ayn toplum iinde evlenme (endogamie) nin dinle ilgisi, Baka bir gruptan e seme (exogamie) nin dinle ilgisi, Evliliin devamnda ocuk says konusunun dinle ilikilendirilmesi ve Ailenin benimsedii eitimle ilgili deerler ve bunlarn dinle ilgisi. Kehrer, (1996, s. 85) Hristiyanln din bakmndan endogam daha geni akrabalk grubu bakmndan exogam evlilik nerdiini belirtir. Aslnda din bakmndan endogam evlilik nermeyen bir din var mdr diye sorulabilir, fakat Akdeniz toplumlarnn ounda kuzen evlilikleri yaygndr. Gnmzde farkl dinlerden bireyler arasndaki evliliklerin btn modern toplumlarda artmasn Kehrer (1996, s. 86) dini normlarn gcnn azalmasnn ve bireylerin bilinli toplumsal davranlar bakmndan dini farkllklarn geni lde nemsizletii biiminde deerlendirir. Din ve mezhep farklarnn belirgin biimde belirleyici olduu bir konu da boanma ve ocuk saysdr. Katoliklerde hukuki boanma pek grlmez buna karlk terk durumlar daha fazla grlr. (Kehrer, 1996, s. 87) slam toplumlarnda da mezhep farklaryla birlikte deimekle birlikte tek eliliin de yceltilen bir deer olduunu syleyebiliriz. Kuranda erkee artl da olsa tannan drt e iznine ramen, eriat rejiminde yaayan Mslmanlarda bile mr boyu tek eli yaam iftler sklkla grlr. Trkiyeye zg Alevilik iin de tek elilik esastr ve boanma ngrlmez. Baz slam mezhepleri ise boanma hakkn sadece erkee tanr. Katoliklerde ocuk says her zaman Protestanlardan fazladr (Kehrer, 1996, s. 87). Bunda farkl mezheplerin doum kontrolne kar tutumlar etkili olabilir. Bugn krtaj konusu Hristiyan dnya iin hl kilise ile kamu hukuku bakmndan bir sorundur. Krtaj kartlnn dinsel olmayan temelleri de olabilir ancak genelde karmza kan rnek Kilise kurumudur. slam dini baz yorumlarnda ceninin ana rahmine tutunduu dnlen yirmi drdnc gne kadar krtaja izin vermekteyse de krtaj kltrel kabul gren bir tutum deildir.
187
Aileler, ocuklarn eitiminde ngrdkleri deerler bakmndan da dinsel ve mezhepsel farkllklar gstermektedirler. Kehrer (1996, s. 87) Lenskinin Detroitte ocuklarnn eitiminde egemen olmasn istedikleri deerler bakmndan Katolikler arasnda itaat, Protestanlar arasnda ise entelektel bamszlk ve gelecee ynelmeyi tespit ettiini belirtir. ocuklarn eitimi konusu modern toplumlarda zellikle dinsel deerlerin kazandrlmas bakamndan sk sk devlet ve aile kurumunu kar karya getirmektedir. Eitimde kazandrlacak deerler konusunda tam bir uzlama olmasa da belki zel okullama dinsel ve felsefi eitlenme bakmndan dnlebilir.
DN VE TOPLUMSAL DEME
Din de dier kurumlar gibi deime karsnda uyum, atma veya yenilenme/yenilik gibi tepkiler verebilir. Din kurumu ile uzlann zellikle din/devlet ayrlma modeli bakmndan kitlelerce kabul gren ve yerleik bir anlayn olmad toplumlarda dinsel davran sklkla politik nitelik kazanabilir ve deime arzusunu temsil edebilir. Dinin genellikle btnletirici rol ngrlr ancak egemenlik zerine rekabetin youn olduu dnemlerde din Daima btnletirici bir rol oynamam, sk sk iddetli atmalara da sebep olmutur (Kehrer, 1996, s. 88). Gerek Hristiyanlk gerekse de slam din ve sekler yaam arasnda eitli gerilim ve atma dnemlerine tanklk ettiler. Hatta yzylmzda randa bir slam devrimi yaand. Bu devrimin gerekleebilmesi rann toplumsal dinamikleriyle ilgili olduu kadar ii slamn Ayetullah kavramna sahip olmasyla da ilgilidir. Tanrnn iaretlerini okuma yetisine sahip olduu varsaylan Ayetullah (Pace, 2008) clericus anlamnda din adamdr ve Tanr adna hkm verdii kabul edilir. Snni slam hkm tanrya brakm ve sekler otoriteyi tanm clericus nitelii olmayan din adamlarndan ve din otoritelerinden beslenir. Dini devrim hareketi olumsuz toplumsal sonularna ramen din sosyolojisi asndan bakldnda daha yksek seklerleme vaadi tar. nk dini beklentilerin boa kmas dini devrim hareketinin sonunu hazrlad (Kehrer, 1996, s. 89) gibi, kart hareketlerin g kazanmasna da zemin hazrlayabilir. Buradan bakldnda gerek Osmanl gerek de Cumhuriyet dnemlerinde snni ulemann din uzmanlar olarak hizmet grd ve devlet kurumu iinde yer ald modele sahip Trkiyeye kyasla ran seklerleme bakmndan daha byk potansiyel tar. nk devletten ayr bir din adamlar snf vardr ve ayrmaya karar verdiklerinde concordat tarz bir modele sahip olabilirler. Bunun nndeki tek engel bilin seklerlemesidir ve bu tarz seklerleme fen bilimlerinin zayf olduu toplumlarda hayat bulmaz; ran iin seklerleme olasln zayflatan faktr de budur. randaki rejim hakknda bilginizi gzden geiriniz. zellikle kadnlaraSZDE hukuk hakSIRA dair knda bilgileniniz.
NELM Dinin modern toplumdaki dnm, zellikle Avrupa veD Amerikadaki tarihsel veriler nda gzden geirilmelidir. Osmanl ve Cumhuriyet Dnemi Trkiye tarihi de Avrupa tarihinin nemli bir parasdr. Hristiyanlk ve S O R U din sosyoslamn lojisi bakmndan clericus/laikos ayrm Trkiyedeki gelenee uymasa da din kurumunun toplumsal deimeye ve modernlie verdii tepkiler benzeir. ModernliDKKAT in dinsel etkilerini Lambert (1999) klme, uyum ve yeniden yorumlama ve yenilik olarak deerlendirir. Bu etkileri Bat Avrupa veya Dou Avrupada saylabileSIRA SZDE cek Trkiyede yaplacak saha almalarnda tespit etmek olanakldr.
Din de dier kurumlar gibi deime karsnda uyum, atma veya yenilenme/yenilik gibi tepkiler verebilir. Dinin genellikle btnletirici rol ngrlr ancak egemenlik zerine rekabetin youn olduu dnemlerde din daima btnletirici bir rol oynamam sk sk iddetli atmalara da sebep olmutur.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
188
Sosyolojiye Giri
zet
A M A
Din konusuna temel yaklamlar deerlendirmek Marx ve Engels dini styapda grr, evrimci ve tarihsel materyalist adan deerlendirirler. Weber dinleri ortya koyduklar teodise bakmndan ele alr; dinsel etikle ekonomik yaam arasndaki ilkileri inceler. Durkheim dini toplumla edeer grr. Durkheima gre dinsel ayinde kutsanan toplumun kendisidir. Eliade dini baka bir eye indirgemeden, onun i mantn kefe alr; yaklam fenomenolojiktir. Pace dini iletiim olarak ele alr; peygamberlerin kendilerinden nceki inan sistemlerini ksmen olumlayarak sosyal evrenin yeni gereksinimlerine uygun biimde yeniden formle ettiklerini ileri srer. Din, laiklik ve seklerleme ilikisini aklamak Laicisme hem resmi dini olmayan bir devlet ngren hem de din/devlet ayrmnn trn anlatan, din ve siyaseti tamamen ayran bir anlam ifade eder. Laiklikten (laicite) de devletin resmi bir dininin olmamas ilkesi ile politik sylemin din dl ile birlikte dine dayal olanlar da dahil eitlik ilkesini zedeleyecek her trl sann lavedilmesi anlalr. Laisizm din ile siyaset arasnda kesin bir ayrm yapan ve toplumda dinin snrl bir rol oynadn savunan bir doktrindir ancak laiklik iin kstas olarak din ve devletin ayrlm olmas yetmez, dinin siyaset alanndan tamamen ekilmi olmas, politika unsuru olarak var edilmemesi, ayrca dine dayal olanlar da dahil eitlik ilkesini zedeleyecek her trl sann lavedilmesi gerekir. Seklerleme ise bir sretir; dinin btn yaam alanlarndan ekilmesi, klmesi diye tanmlanr.
A M A
AM A
Dinin baz temel kurumlarla etkileimini aklamak Dinsel etik ile ekonomik yaam arasndaki ilikiyi inceleme konusu yapan Weberdir. Weberin almasndan dinsel etiin niyet etmedii halde kapitalizmin ruhuna hizmet ettiini karsayabiliriz zellikle dinin ekonomi kurumuyla ilikileri inceleme konusu olduunda Marx ve Weberin yaklamlar birbirini tamamlar nitelikte dnlebilir. Modern toplum din ve siyaset arasnda kesin bir ayrm yapan ve toplumda dine snrl bir alan tanyan laisist gr zerine kuruludur; ancak, dinsel liderlik ile politik liderliin birbirinden ayrlmad veya politik liderliin dince merulatrm gereksiniminde olduu toplumlar da vardr. Din kurumu ortaya k itibariyle aile kurumunun ilevlerine talip olmu bu yzden de birey ou zaman aile ve din arasnda seim yapmak zorunda kalmtr. te yandan aile ilk toplumsallama kurumudur. Din ve dinsel yaanty rendiimiz, iselletirdiimiz veya tavr ve tutum gelitirdiimiz ilk kurumdur. Din ve birey arasndaki en nemli iletiim kanallarndan biri olduu iindir ki aile kurumu kuaklar boyunca byk dini organizasyonlarn yeliini devaml klmtr. Kehrer din ve aile arasndaki ilikiler iin drt ana balkta inceleme konusu nermitir: ayn toplum iinde evlenme (Endogamie) ya da baka bir gruptan e semenin (Exogamie) dinle ilgisi, evliliin devamnda ocuk says konusunun dinle ilikilendirilmesi ve ailenin benimsedii eitimle ilgili deerler ve bunlarn dinle ilgisi. Din ve toplumsal deime ilikisini deerlendirmek Din de dier kurumlar gibi deime karsnda uyum, atma veya yenilenme/yenilik gibi tepkiler verebilir. Din kurumu ile uzlann zellikle din/devlet ayrlma modeli bakmndan kitlelerce kabul gren ve yerleik bir anlayn olmad toplumlarda dinsel davran sklkla politik nitelik kazanabilir ve deime arzusunu temsil edebilir. Dinin genellikle btnletirici rol ngrlr ancak egemenlik zerine rekabetin youn olduu dnemlerde din daima btnletirici bir rol oynamam sk sk iddetli atmalara da sebep olmutur.
AM A
A M A
Dini toplumsal tabaklamayla ilikilendirmek Dinin toplumsal tabakalama ile birincil ilikisi herhangi bir toplumdaki tabakalamann dini nitelikte olmas durumunda sz konusu olur. Baz durumlarda din bir toplumda var olan tabakalamay kendisi ortaya koyup tanmlyor olmasa bile merulatryor olabilir.
189
Kendimizi Snayalm
1. Dinsel ayinlerin ilevi sadece kiiyi tanrsna deil iinde bulunduu gruba da daha sk balamaktr gr aadaki teorisyenlerden hangisine aittir? a. Weber b. Marx c. Engels d. Durkheim e. Heller 2. Dinsel etik ve ekonomik yaam arasndaki ilikileri inceleyen teorisyen aadakilerden hangisidir? a. Weber b. Durkheim c. Marx d. Engels e. Heller 3. Dini iletiimsel yaklamla ele alan teorisyen aadakilerden hangisidir? a. Durkheim b. Marx c. Engels d. Pace e. Weber 4. Aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Marx ve Engels dini, tarihsel materyalist bir erevede ele alm ve illzyonvari bir stat yklemilerdir. b. Weber dinleri nerdikleri teodise bakmndan kyaslamtr. c. Durkheimn yaklam, evrimci bak asna sahiptir. d. Eliaden fenomenolojik yaklamna gre din, kendinden baka hibir eye indirgenmemeli ve i mant anlalmaya allmaldr. e. Pace kendi teorisinde Luhmannn sistem teorisinin yanl olduunu belirtir. 5. Dinin btn yaam alanlarndan ekilmesi, klmesi diye tanmlanan kavram aadakilerden hangisidir? a. Laiklik b. Laisizm c. Seklerleme d. Aklileme e. Metalama 6. Aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Laiklik politik bir ilkedir, bir sreci iaret etmez. b. Seklerleme tarihsel bir olgudur, bir sreci ifade eder. c. Laisizm, din ile siyaset arasnda kesin bir ayrm yapan ve dine toplumda snrl bir rol tanyan bir doktrindir. d. Sekler olan dinsel olan kapsayamaz. e. Din ve devlet arasnda tek ayrlma modeli, laisist model deildir. 7. Feodal soyluluun, toprak sahibi aristokrasinin selamet araynda olmad ve cemaatsel dinden de uzak durduunu tespit eden teorisyen aadakilerden hangisidir? a. Marx b. Engels c. Weber d. Heller e. Durkheim 8. Hristiyan ilecilii hedeflemedii halde ortaya kard sermaye birikimiyle/kapitalizme hizmet etmitir tezi aadakilerden hangi teorisyene aittir? a. Pace b. Marx c. Weber d. Engels e. Durkheim 9. slamda din adamlar snf nerilmemitir; ii slam hari slamda din adamlarna kutsiyet atfedilmez cmlesi aadaki konulardan hangisinde eksiklik yaratr? a. Laiklik b. Concordat c. Sekrleme kuram d. Evrim kuram e. Modernleme kuram 10.Din ve birey arasndaki en nemli iletiim kanallarndan biri olduu iindir ki aile kurumu kuaklar boyunca byk dini organizasyonlarn yeliini devaml klmtr cmlesi aadaki din sosyologlarndan hangisine aittir? a. Pace b. Engels c. Weber d. Kehrer e. Eliade
190
Sosyolojiye Giri
Yaamn inden
Din Dersinde zm Zor Deil Radikal, 11/03/2008 smet Berkan ...Anayasann 24. maddesiyle zorunlu klnan ders, din kltr ve ahlak bilgisi dersidir. Bu dersin mevcut ders kitaplar, Burada din kltr deil din dersi veriliyor denilerek nce AHM sonra da Dantayn 8. Dairesi tarafndan bir anlamda mahkum edilmitir. Gerek AHMnin ve gerekse Dantayn 8. Dairesinin kararn tersinden okuduunuzda mahkemelerin, ...dinlerst nitelikte bir din kltr dersini arzu ettii/uygun grd anlalyor. Yani, mevcut dersi gerekten dinler tarihinden, dinlerin geliiminden ve temel anlaylarndan ibaret ve aslnda son derece faydal bir ders olarak anlatmann nnde yasal hibir engel yok. Hatta mahkemeye bakacak olursanz (ki bakmayp da ne yapacaksnz) yaplmas gereken ders esasen bu. te yandan, isteyenlerin katlp alabilecei bir din dersini (isteyene Snni slam isteyene Alevilik) vermenin, yani okullara semeli din dersi koymann, hatta daha ileri gideyim semeli hafzlk dersi koymann da nnde bir yasal engel yok. O zaman esasen Anayasa deiikliine vs. ihtiya da yok. htiyac duyulan ey mevcut dersi Anayasann da ngrd gibi din kltr dersine evirmek, din eitimini ise isteyenlerin alaca ekilde seimlik ders olarak dzenlemek. Esasen bu dediimi yapmak iin byk bir toplumsal konsensse de ihtiya yok. Doru olan yaptnz zaman, bunu kimseyi incitmeden, kimseyi dlamadan, kimsenin ihtiyacn yok saymadan yaptnz zaman bir tartma da kmaz, bir konunun hararetle tartlmyor olmas da o konuda zmni bir uzlama olduuna delalet eder zaten. http://213.243.28.155/haber.php?haber no=249811... 29.06.2009 Kaynak: smet Berkan, 11/03/2008 tarihli Radikal gazetesinin internet basksndan ksaltlarak alnmtr.
Okuma Paras
Baba Bu mektuba sana sevgili babacm diye balamak istemedim, sana hep seslendiim gibi seslenmek istedim: baba diye. Seni topraa verdiimde 17 yandaydm, amcam istersen Onu yaatabilirsin demiti, ben de yle yaptm. Seni yaattm. yi ki senin kzn olarak domuum. nanann kimsenin nnde eilmeyeceini senden rendim. Halbuki inantan sz ettiini hi hatrlamyorum. Bizim hi tank olmamz istemezdin kurban kesmene ama ben ocukluumda gizlice bir kez seni izlemitim. Son anda gzlerimi ellerimle kapattm ama kurban keserkenki duan ve kurbanlk hayvan ikna ediini hala hatrlyorum. kna etmeyi senden rendim. Bizlere yaz akamlar karpuz dilimlemeni hatrlyorum; adil olmay senden rendim. Arkadalarnla akalamalarn hatrlyorum; incitmemeyi senden rendim. Glen gzlerini hatrlyorum; sevgiyle bakmay senden rendim. Erkeklerin de alayabileceini senden rendim. Doru, drst, vefal, marur ve vakur babam, Sadece Allaha kulluk eden babam, Ekmei, ii, a, topra varken kzlarn okutmak iin ehre gen babam, yi ki senin kzn olarak domuum. Fatma Kocamemik Sndal
191

1. d 2. a 3. d 4. e 5. c 6. d 7. c 8. c 9. c 10. d Yantnz yanl ise Toplumsallk Yaklam: Durkheim blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Sosyal Psikolojik Yaklam: Weber blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise letiimsel Yaklam: Pace blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Dine Temel Yaklamlar blmnn tamamn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Din, Laiklik ve Seklerleme blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Din, Laiklik ve Seklerleme blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Din ve Toplumsal Tabakalama blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Din ve Ekonomi blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Din ve Siyaset blmn tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Din ve Aile blmn tekrar okuyunuz. Sra Sizde 3 Btn dnyada dinsel cemaatlerin nemli bir ksm eitli hayr ileri yrtmektedir. Yoksullara gda vb. yardmlarla birlikte eitim ve salk, yallara sosyal destek sunan cemaatlerin says az deildir. Bu lekte destek verebilen cemaatlerin ouna sanal ortamda ulaabilirsiniz. www.google.com adresine anahtar szck yazmanz yeterli olacaktr. Sra Sizde 4 randaki rejim kendini eriat rejimi olarak tanmlamaktadr. Kadnlar evleri dnda her yerde rtnmek zorundadr, elerinin yazl izin belgesi olmadan yurtdna kamazlar, eleri lrse ocuklarnn velayet hakk elerinin ailesine aittir. Boanma hakk kadna tannmamtr. Muta nikah diye adlandrdklar geici nikah olarak dndkleri bir uygulamay ran hukuku meru saymaktadr; aileler isterlerse kz ocuklarn 13 yandan itibaren muta nikahyla istedikleri kimseyle evlendirebilirler. Evrensel ltlerle bu uygulama kk yata kz ocuklarnn fuha zorlanmas anlamna gelir. Bu konularda sosyolojik aklamalar byle olmakla birlikte ilahiyat gr de alnz. Diyanet leri Bakanlnn web sitesine bavurabilirsiniz: http://www.diyanet.gov.tr

Sra Sizde 1 mamn kendini cret karl i gren biri olarak deil, bir gnll olarak algladn greceksiniz. Trkiyedeki model ok eletirilmekle beraber, slamn ruhuna uygundur. Camide namaz kldran imam dini liderliin politik yanndan vazgemi, cemaatle herhangi bir tahakkm veya kontrol ilikisinde olmayan, bir gnlldr. Bu durum slamn din hizmetini gnlllk esasyla tarif eden ruhuna da uygundur. Kamu hizmeti olarak yrttkleri grevlerini hitap ettikleri kitlenin isteklerine gre ekillendirmek zorunda olmadklarndan dinin mesajn anladklar gibi aktarrlar. mamla sohbetiniz srasnda grevinden ve cemaatinden memnuniyet derecesini anlamaya alnz. Sra Sizde 2 Kltr Bakanlnn web adresinden (http://www.kultur.gov.tr) veya belediye ve valiliklerin web sitelerinden tarihi ve kltrel nemdeki ibadethaneleri tespit edebilirsiniz. Ayrca genellikle ibadethanelerin ne zaman kim tarafndan ina ettirildii, grd tamirler vs. her ibadethanenin giriinde bir levhada yazldr.

Berger, P.L. 1967. The Sacred Canopy: Elements of a Sociological Theory of Religion. Gardencity, New York: Doubleday & Company Inc. Berkes, N. 2008. [2002] Trkiyede adalama. 13. bask. (yayna hazrlayan) Ahmet Kuya. Istanbul: Yap Kredi Yaynlar. Casanova, J. 1994. Public Religions in The Modern World. University of Chicago Press. Durkheim, E. 1964 [1915]. The Elementary Forms of the Religious Life. London: Allen & Unwin. Eliade, M. 1991 [1959] Kutsal ve Dind (ev.) Mehmet Ali Klbay. Istanbul: Gece. Gellner, E. 1981. Muslim Society. Cambridge University Press. Gerth, H.H., Mills, C. Wright. 1996 [1948] Max Weber: Sosyoloji Yazlar. (ev) Taha
192
Sosyolojiye Giri
Parla.[From Max Weber: Essays in Sociology]. Istanbul: letiim. Heller, A. 1970. Sociologia della Vita Quotidiana (Macarcadan ev.) Alberto Scarponi. Roma: Ed: Riuniti. Hey, S. 2001. Ministry Confronts Secularisation, Renewal Journal, #18: Servant Leadership (2) http://www.renewaljournal.com Introvigne, M., Stark, R. 2005. Religious Competition and Revival in Italy: Exploring European Exceptionalism. Interdisciplinary Journal of Religion. 1/1 (5), http://www.bepress.com/ijrr Kara, M. 1997. Din Ve Sanat Asndan Tekke ve Zaviyeler. Istanbul: Dergah Yaynlar. Kehrer, G., Robertson, R. , Durkheim, E. 1996. Din Sosyolojisi. (ev). M. Emin Kkta ve Abdullah Topuolu. Ankara: Vadi Yaynlar. Lambert, Y. 1999. Religion in Modernity as a New Axial Age: Secularization or New Religious Forms? Sociology of Religion. 60(3): 303-333. Lichtheim, G. 1961. Marxism: An Historical and Critical Study. London: Routledge & Kegan Paul. Mardin, . 2000 [1969]. 9. bas. Din ve deoloji. stanbul: letiim. Marx, K., Engels, F. 1957. On Religion. Moscow: Progress. Morris, B. 2004. Din zerine Antropolojik ncelemeler: Bir Giri Metni. [Anthropological Studies on Religion: An Introductory Text] (ev) Tayfun Atay. Ankara: mge Kitabevi. Nielsen, J. S. 1999. Towards a European Islam, London: MacMillan Press Ltd. ODea, T. 1961. Five Dilemmas in the Institutionalisation of Religion, Journal for the Scientific Study of Religion, (1): 30-9. zdalga, E. 1998. Modern Trkiyede rtnme Sorunu, Resmi Laiklik ve Popler slam [The Veiling Issue, Official Laicism, and Popular Islam in Modern Turkey] (ev.) Yavuz Alogan. Istanbul: Sarmal. Pace, E. 2004. (5a ristampa) La Religione come Organizazzione in Sabino Acquaviva, Enzo Pace., Introduzione alla Sociologia delle Religioni: Problemi e Prospettive. Roma: Carocci. - 2008. Raccontare Dio: La Religione come Communicazione. Bologna: Il Mulino. Schutz, A. 1962. Concept and Theory Formation in Social Sciences: Choosing Among
Projects of Action. Collected Papers. Vol. I. Martinus Nijhoff, The Hague. -1967. The Phenomenology of the Social World. llinois. Northwestern University Press. Turner, B. S. 1983. Religion and Social Theory: A Materialist Perspective. London: Heinemann. Vergin, N. 1985. Toplumsal Deime ve Dinsellikte Art, Toplum ve Bilim, 29/30:9-28. Weber, M. 1996. Dnya Dinlerinin Sosyal Psikolojisi, Max Weber: Sosyoloji Yazlar iinde, (ev.) Taha Parla. [The Social Psychology of World Religions, in From Max Weber: Essays in Sociology, English ed. H.H. Gerth and C. Wright Mills] Istanbul: letiim: 339-382. Williame, J.P. 2009. European Integration, Laicite and Religion. Religion, State and Society. 37 (1-2): 23-35.
9
Amalarmz
Sapma Su
SOSYOLOJYE GR
Bu niteyi tamamladktan sonra; Toplumsal hayatta yer alan normlar ve deerlere ilikin temel kavramlar aklayabilecek, Hukuk Sosyolojisinin temel konu ve amalarn aklayabilecek, Sapmaya ilikin olarak gelitirilen temel yaklamlar tanmlayabilecek, Sapma konusunda gelitirilen sosyolojik yaklamlar deerlendirebilecek, Su trlerini aklayabilecek, Trkiye balamnda su konusunu sosyolojik temelde tartabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Anomi Hukuk Sosyolojisi
erik Haritas
Sosyolojiye Giri
Hukuk, Su ve Toplum
GR TOPLUMSAL HAYATTA NORMLAR VE DEERLER HUKUK SOSYOLOJS SAPMA, SU VE TOPLUM
Hukuk,Su ve Toplum
GR
Sosyoloji, toplumsal olgular, toplumsal yaam dzenleyen kurumsal yaplar, toplumsal ilikileri, toplumsal davranlarmza yn veren norm ve deerleri sistematik olarak inceleyen bir bilim daldr. Sosyoloji bir bilim dal olarak toplumsal yaamn ileyi biimini ve dzenliliklerini incelemekle birlikte, toplumsal normlar ve hukuksal kurallar ihlal eden davranlar da ele almaktadr. Dolaysyla su, sapkn davran, iddet ve sosyal kontrol gibi toplumsal olgular sosyolojinin temel alanlarndan birisini oluturmaktadr. nsanlar toplum ierisinde yaarlar. Grotiusun toplumsallk itihas adn verdii zellik, insanlar bir arada yaamaya, toplumlar kurmaya ynlendirir ve birbirleriyle eitli ilikiler kurmalarn salar. Bu toplumsal ilikiler, sosyolojik aratrmalarn en kk paralardr. Bu ilikilerden sadece toplum iin yaamsal nemde olanlar hukuk kurallar ile dzenlenmektedir. Aristo, insanlar arasndaki dostluk ilikilerinin, Gratius insanlarn hemcinslerini arama duygusundan kaynaklanan ilikilerin, Durkheim ve Duguit benzer ve farkl ihtiyalar nedeniyle ortaya kan dayanma ilikilerinin, Marks ve Engels snflar aras istismar ilikilerinin hukuk temelinde olutuunu ifade etmilerdir (Grkan, 2005, 44).
TOPLUMSAL HAYATTA NORMLAR VE DEERLER

Yrk (1958)n belirttii gibi insanlarn toplu hlde yaamalarn olanakl klan, davranlarn ynlendirerek kargaa, lszlk ve kontrolsz davranlar nleyen eitli din, rf-det, ahlak ve hukuk kurallar vardr. Bu kurallar doada yoktur, insan toplumlarna zgdr ve toplumla doup, geliip yine toplumla birlikte deiirler. Kurallar ve deer yarglar toplum yaamnn ve toplumsal gerekliin temel paralardr. Sosyal olgular gibi hukuk kurallar da yer ve zaman koullarna bal olarak ayn toplum iinde doar, deiir, geliir ve toplumun deiik ynleriyle karlkl etkileim iinde bulunurlar (Grkan, 2005, 13-14). Ana hatlaryla bu kurallarn ve bu kurallara yn veren ilkelerin zerinde durmak yararl olacaktr. Deerler: Deerler bir toplum ya da gruptaki, istenir ve doru olana ilikin ideal ilkeleri tanmlayan zgrlk ve eitlik gibi prensiplerdir. Deerler davran kurallar saladklar gibi atma da yaratabilirler. rnek olarak krtaja ilikin tartmalar temelde deerlere ilikin tartmalardr (Andersen ve Taylor, 2005, s. 63). Deerler davranlarn kltrel belirleyicileridirler ve bir kltrn mensuplarndan beklenilen davranlar, hangi davranlardan kanlacan tanmlarlar. Deerler-
196
Sosyolojiye Giri
Toplumsal normlar, din kurallar, ahlk kurallar, rf ve adetler, moda kurallar ve hukuk kurallar olmak zere temelde be grupta snflandrlabilir. Normlarn daha iyi anlalabilmesi iin anomi kavramnn iyi anlalmas gerekir.
deki farkllklar davranlardaki farkllklar olarak yansr. Deerler norm ve kurallar da kapsamaktadr, hangi normun kabul edilip edilmeyeceine deerler araclyla karar verilir (Reisinger ve Turner, 2003, s. 79). Deerler ilkeleri, normlar ise bu ilkelerin zel durumlarda uygulann belirten zel kurallardr. Deerler pek ok normun douuna neden olabilirler (li, 2002, s. 105). Normlar: Normlar dl ceza sistemiyle ortaya kan ve bireylerin davranlarna etki eden kltrel kurallardr (Johnson, 2001, s. 209; Milovanovic, 2003, s. 6). Kurallar toplum iin gerekliliktir. Normlarn olmad bir toplumda kaos oluacaktr. Norm, yaptrm olan kurallar sistemidir. Bireyler tutum ve davranlarnn snrlarn belirleyen bu kurallar sayesinde dier bireylerin de hangi durumda nasl davranacan ngrebilirler. Paylalm kltrel beklentiler olarak sosyal normlar, insanlarn bir toplumda bir arada yaamalarn salarlar (Dnmezer, 1978, s. 245; li, 2002, s. 105; Newman ve OBrien, 2006, s. 71; Andersen ve Taylor, 2005, s. 449). rnek olarak aile ilikileri, siyasal yap, retim ve tketim faaliyetleri ve trafik kurallar belirli normlara gre yrr. Bireyler normlar toplumsallama srecinde renirler. Normlara uyulmadnda toplumsal yaptrm sz konusu olur. Yaptrmn ls normun ciddiyetiyle orantldr. Toplumsal cezayla karlatn gren birey tutum ve davranlarn ona gre dzenler. dl ve ceza resmi ya da gayri resmi olabilir. Birisini ldren kiinin mahkemede hukuk kurallarna gre ceza almas resmi bir cezalandrma iken ayn kiinin toplumdan dlanmas, ayplanmas, i verilmemesi ise gayri resmi cezalandrmadr. Normlarn dllendirilmesi de sz konusudur. ocuklarn sosyal normlar renmeleri durumunda bykleri tarafndan vlmeleri, belirli hediyeler almalar buna rnektir (li, 2002, s. 105; Andersen ve Taylor, 2005 s. 449). Her toplum normatif bir dzen gelitirir. Normlar belirli sosyal sistemler iersinde ilerler ve btn toplumsal gruplarn kendilerine zg normlar vardr. Normlarn toplumsal yapnn bir paras hline gelmesi iin toplumu oluturan yeler tarafndan iselletirilmeleri gereklidir. Normlar, dller ve cezalar araclyla ideal/uygun davrann srekliliini salamaya alr. Sosyal normlara itaati salamak iin bunlardan sapmalar nlemeye alan esaslarn btnne sosyal kontrol ad verilir. Normlar uygulandklar bireylere gre farkl nitelik gsterebilir nk kiilerin normlar iselletirme durumlar farkldr. Toplumun temel ihtiyalar etrafnda baz toplumsal norm sistemleri gelitirilir bunlara kurumlar ad verilir. Bylece din, eitim, aile hayat etrafnda birer normlar sistemi oluur ve bunlar din, eitim, aile kurumu adn alrlar (Dnmezer, 1978, s. 245-248; li, 2004, s.2) Normlar resmi normlar ve resmi olmayan normlar olarak ikiye ayrlr (li, 2002, s. 105,106): Resmi Normlar: Yasa, ynetmelik, tzk, genelge, kurul karar gibi resmi ve yazl kurallardr. Bu normlara ilikin cezalar ve dller nceden belirlenmitir. Resmi Olmayan Normlar: Yazl olmayan normlardr ve ceza ile dller bu tr normlar iin aka belirtilmemitir. Resmi olmayan normlarn ihlali sonucu bireyler knama, alay etme, dlama, hakaret gibi yaptrmlarla karlaabilirler. Anomi: Anomi temel olarak sosyal dzenin ilememesi, bozulmas durumunda ortaya kan bir normsuzluk ve kuralszlk durumunu ifade eder. Kiisel zihinsel bir duruma deil sosyal bir duruma ilikindir. Bireysel karlarla ortak kltrel bilin arasndaki gerilimden kaynaklanr. Mertona gre ise anomi yapsal bir gerilimin rndr ve frsat yaplarna farkl ulama dzeylerinin varlndan kaynak-
9. nite - Hukuk,u ve Toplum
197
lanr (Brake, 1980, s. 41; Andersen ve Taylor, 2005 s. 172). Parsons ve Merton anomi konusunda normlar ve deerler arasndaki elikilere de vurgu yapmlardr. Birey setii hedefe ulaacak normlar bulma konusunda olanakszlk yaarsa bu bir anomi nedeni olabilir. Bylece anomi, sapma eylemi, tavr ve hareketlerle grnm kazanr (Dnmezer, 1978, s. 252-253). Normlar toplumsal gelimelere bal olarak deiirler. Eski normlarn yrrlkten kalkmas ve yeni normlarn kabul edilmesi sresinde boluklar ortaya kar. Kentleme gibi toplumsal deimenin ok hzl yaand durumlarda ise eski normlar gereksinimleri karlayamaz hle gelir. Normlarn geerliliini yitirmesi ve yaptrm gcnn azalmas durumunda anomi ortaya kar. Durkheima gre benzerlikten doan dayanmann azald, i blm ve uzmanlamaya dayal farkllklarla temellenen modern toplumlar anomiye adaydr (Dnmezer, 1978, s. 252; li, 2002, s. 108-109). Din Kurallar: Din, belirli bir grup insann kutsala ilikin duygularna karlk veren, nihai anlamlandrmalara ilikin sorulara cevaplar salayan, sembol, inan, deer ve uygulamalarn kurumlam sistemi olarak tanmlanabilir (Glock ve Stark, 1965; Akt. Andersen ve Taylor, 2005 s. 448). Durkheim, dini, btn ksmlar birbirine bal inan ve ritellerden (dinsel trenler) meydana gelen, kutsal deerlere ilikin ve mensuplarn ayn toplumda birletiren bir btn olarak tanmlar. Kimilerine gre ise din, bireyin hayatnn anlam ve amacna getirilen yantlardr ve bu balamda herkesin bir dini vardr (Dnmezer, 1978, s. 254). Dinler, bireylerin belirli durumlarda nasl davranacana ilikin sosyal normlar koyarlar (Andersen ve Taylor, 2005, s. 449). Dinler bireyler iin bir takm davran kurallar getirmekte ve bunlar baz yaptrmlarla karlamaktadrlar. Bir dine inananlar, toplumsal yaamlarnda dinin gerekliliklerini, normlarn dikkate almakta ve davranlarn bunlara gre dzenlemektedirler. Bu balamda gemiten gnmze dinin toplumsal yaamdaki en nemli ilevi bir sosyal kontrol arac olarak toplum btnlemesine katk salamasdr (Dnmezer, 1978, s. 255-257). Ahlak Kurallar: Davran etkileyen, gelitiren ve daha iyi duruma getiren dnceler ahlak kapsamna girer (Dewey,1976,s. 117). Dar anlamyla ahlak, bireyin vicdannn belirli davranlar doru ve iyi olarak tanmlarken bavurduu kurallar btndr. Ahlak normlarnn kontrol arac vicdandr. Ahlak ve Hukuk kurallar arasndaki en nemli fark, ahlak kurallarnn dank, rgtlenmemi olmasna karn hukuk kurallarnn sistemli ve rgtl oluudur. Bunun yan sra ahlakn yaptrm vicdan iken, hukukun devlet gc ile uygulanan maddi ve zorlayc yaptrmlar vardr. Sosyal normlarn bir kategorisini oluturan din kurallar ile ahlak kurallar arasndaki ilikiye bakacak olursak din kurallarnn yaptrm ahlk kurallarndan farkl olarak doastdr. Ahlak kurallar dini inanlarn sreklilii iin yol hazrlarlar ve dinler de doast yaptrmlar ile ahlak kurallarn desteklerler (Dnmezer, 1978, s. 259). rf ve detler: rf ve detler, toplumlarda herhangi bir organ tarafndan aka konulmad ve arkalarnda resmi bir otorite bulunmad hlde kendiliinden ve dereceli olarak oluan ve toplum iindeki ilikileri yneten sosyal normlardr. Yaptrm, toplumsal basklardr. Nfusun ounluu tarafndan uzun zamandr tekrar edile gelen ve sraladmz zellikleri tayan normlara ise detler denir. Yine ayn nitelikleri tayan ve olduka yksek derecede bir deerlendirmeye konu olan sosyal normlar ise rfler olarak adlandrlr. rfler olumlu ykmllkleri
Normsuzluk ve kuralszlk anlamna gelen Anomi kavramn ilk olarak Fransz Sosyolog Durkheim ntihar adl eserinde kullanmtr. Durkheim, Anomiyi, bir davranta bulunmas gerektiinde hangi normu lt alacaklarn bilemez duruma gelen bireylerin toplumla btnlemelerini engelleyen dzensizlik durumu olarak tanmlamtr.
198
Sosyolojiye Giri
de kapsayabilir ancak rflerin yaptrm detlerin yaptrmndan daha gldr. Heterojen modern toplumlarda ise rf ve detlerin etkisi giderek azalmakta hatta kanunlarla yer deitirmektedir (Dnmezer, 1978, s. 261-262). Moda Kurallar: Moda, Latince kkenli snr olmayan anlamndaki modustan gelmektedir. Bireyin yaam tarzna uygun olarak alabilecei grnmlerin bir ifadesidir. Kim ve ne olduumuz konusunda teki ile paylalan izlenimler, toplumsal ilikileri de dzenleyen ve kimlikleri ina eden bileenlerdir (Gentrk-Hzal, 2003, s. 66). Moda, rf ve detler ile gndelik konular zerinde sosyal bakmdan onaylanan geici deiikliklerdir. Modann toplum tarafndan benimsenmesi, onaylanmas yarar ya da yksek deerinden deil, zevk ve duyarlla ynelmi bir yant niteliinde olmasndandr (Dnmezer, 1978, s. 266-267). Hukuk Kurallar: Her toplumda bir hukuk sistemi bulunmaktadr yle ki tarihsel srete hukuk dzenine sahip olmayan bir topluluk hayat henz saptanmamtr. Hukuk kurallar insan iradesini etkiler ve davranlarna yn verir. Hukuk kurallar din, ahlak, rf ve det kurallar gibi iinde doup gelitikleri toplumsal gerekliin rndrler ve onun tm zelliklerini yanstrlar (Grkan, 2005, 1214). Hukuk olarak karmza kan her kural, toplum yaamnda belli bir toplumsal balanty srdrmek, korumak, zlmesini nlemek gibi bir ilevi yerine getirir (Kse, 2002, s. 101). Hukuk kurallarnn ilevlerini ana balkta snflayabiliriz (Milovanovic, 2003, s. 14): 1. Baskc: Yasalar az ya da ok zorlayc olabilirler. Sosyal kontrol sistemlerinde eitli dzeylerde fiziki bask sz konusudur. 2. Kolaylatrc: Yasalar davranlara ilikin beklentileri kesinletirir ve tahmin edilebilir klar. 3. deolojik: Bir inan sistemi olarak ideoloji hukuk kurallarnda yansr, belirli deerlere bal olarak ortaya kar. Rossa gre (1947 aktaran Grkan, 2005, 27,28) sosyolojik adan hukuk kural bir sosyal kontrol aracdr bundan tr bir hukuk kural insan davrannda ya da mahkeme kararlarnda gerekletii oranda gereklie sahiptir. Hukuk kurallarnn nasl yorumland, tanklarn gzlemlerini doru hatrlayp hatrlamadklar gibi sreteki son derece nemli sorular sormak hukuk sosyolojisinin iidir.
HUKUK SOSYOLOJS
Her toplum kendi dzenini salamak iin kendi hukukunu yaratr. Hukuk kurallar ile srekli deien toplumsal yaam koullar arasnda belirli bir uyum gerekmektedir. Toplumsal koullar ve hukuk arasnda zaman zaman kopukluklar ortaya kar. Hukuk bu boluklar kapatmak iin kendini srekli yenilemek zorundadr. Hukuk uygulanmak iin vardr, eer emir ve yasaklara uymamak istisna olmaktan km ise bunun nedenleri mutlaka bilinmelidir. Hukuk sosyolojisi bu nedenleri kefetmek iin vardr (Grkan, 2005, 26). Hukuk sosyolojisinin tarihi, uzak haberciler diyebileceimiz Aristo, bn Haldun, Grotius ve Montesquieuye kadar uzansa da hukuk sosyolojisi ancak 19. yzyln sonlarnda belirginlik kazanmtr. Hukuk Sosyolojisi terimi ilk defa talyan Anzilotti tarafndan 1892de Sociologia Juridica eklinde kullanlmtr (Kse, 2002, s. 97). Hukuk sosyolojisi bilimi, genel sosyolojinin geliimin tamamlamasnn ardndan 20. yy. da yaplandrlan yeni bir bilimdir ve henz ocukluk andadr denilebilir (Timasheff ve Trevino, 2001, s. 44; Topuolu, 1960, s. 4). Hukuk sosyolojisi, hukuku toplumsal srecin bir rn olarak ele alrken, hukukun toplumsal yaamdan nasl doduunu ve toplumsal yaam zerindeki etkilerini aratrr (Gr-
199
kan, 2005, 24). Hukuk sosyolojisinin amac, yasal normlarn varlyla toplumdaki insan davranlarnn belirlenmesi ve koordinasyonudur (Timasheff ve Trevino,2001,s. 31). Hukuk sosyolojisine teorik olarak Weber ve Durkheim gibi klasik sosyologlar hukukun deien rol ve toplumsal deimeyle ilikisi balamnda nemli katklar salarken 20. yy. boyunca Eugene Elrich, Nicholas Timasheff ve George Gurvitch ise hukuk sosyolojisinin teorik olarak yetkinlemesini salamlardr. II. Dnya Sava sonras dnemlerde ise yasalara ve hukuka sosyal kontroln btnletirici mekanizmas olarak vurgu yapan Parsons ve ekonomik ve toplumsal snflarn atmalar temelinde grler reten eletirel teorisyenler literatr gelitirmilerdir. Daha yakn dnemlerde Foucault ve Habermas gibi dnrlerin sosyolojideki etkileri hukuk sosyolojisine de yansmtr (Deflem, 2007). Hukuk sosyolojisinin konusu, hukukun gerek kaynaklar, sosyal gerekliin dier ynlerinden etkilenme dzeyi ve hukukun, sosyal gereklii dzenleme, kendi kalplar iinde gerekletirebilme bakmndan etkililik derecesidir. Baka bir deyile hukuk sosyolojisi, hukuku iki balamda inceler: Toplumsal yaamn bir rn olarak, Bu gerek toplum yaamnn dzeni olarak (Topuolu, 1960, s. 142). Hukuk sosyolojisinin genel olarak zerinde alt konular unlardr (Milovanovic, 2003, s. 4): Sosyal kontrol sistemlerinin hakllatrlmas, ilevleri, yerletirilmesi ve evrilmesi, Belirli bir siyasal ekonomik dzenle ilikili olarak yasal dnce formlar, Merulatrma ilkeleri ve etkileri, Doru yasal anlamlandrma formlarnn aktarlmas, Hukuk dili sisteminin evrimi, hukuk dzenindeki zorlama ya da zgrlk dzeyleri. Gurvitchin yapt snflama dorultusunda hukuk sosyolojisi ana blmde ele alnabilir. Bu blmler ve inceleme alanlar yledir (Gurvitch, 1949, s. 240; Topuolu, 1960, s. 156 vd. ): 1- Sistematik Hukuk Sosyolojisi (Mikro): Hukukun gerek toplumsal kaynaklar, hukuk trlerinin geliimi, 2- Hukuki Tipoloji (Makro): Hukukun kendini yaratan topluluk tiplerine gre incelenmesi, hukuk kadrolar ve hukuk sistemleri, 3- Jenetik Hukuk Sosyolojisi: Hukukun zaman iinde deiim ve geliimi. Hukuk sosyolojisinin temel konular nelerdir?
SIRA SZDE
Hukuk sosyolojisi olduka gen bir bilim daldr ve isim babas talyan hukukusu D. Anzilottidir. Anzilotti, 1892de sociologia juridica olarak adlandrd bu yeni bilim dalnn grevini, hukuki olaylarn ampirik olarak incelenmesi olarak belirtmitir.
Hukuk Sosyolojisi, 20. yyda bir bilim olarak ekillenmeye balamtr ancak, Grotius ve Leibnitzden birok dnr ve 19. yzylda yaam birok tarihi, etnolog, kriminolog, sosyolog ve hukukunun hukuk sosyolojisinin bir bilim olarak kurulmasna nemli katklar olmutur. Sosyolojinin ve hukuk sosyolojisinin ncs ilk adan Aristo ve modern zamanlardan Montesquieudr. Ancak Montesquieudan nce hukuk, toplum ve devlet hakkndaki bilimsel ve sosyolojik grleriyle dikkat eken slam bilgini bn-i Haldunun alana katks da gz ard edilmemelidir.
SIRA SZDE
SAPMA, SU VE TOPLUM
Gnlk dilde sapma, kabul gren bir yoldan ayrlmak anlamna gelir ve belirli bir sosyal grubun beklentileri ve normlarna uygun olmayan eylemleri ifade eder. SapO R U ma dllendirilebilir, cezalandrlabilir ya da ne ceza ne dl Solmakszn ylece kabul edilebilir. Hibir toplumda bireyler normlardan sapma gsterenler ve onlara uyum gsterenler olarak sadece ikiye blnemezler. ou kiiD zaman zaman geKKAT nel kabul gren davran kurallarn ineyebilir, hz snrn aabilir sokaa tkrebilir ya da telefon akas yapabilir. Sapma kavram, sadece bir yasay ineSIRA SZDE yen uyumsuz davran anlatan su kavramndan ok daha genitir. Bu nedenle sapma davran su davranlarn da kapsar (Haralamboss ve Holborn, 1995, s. 385; Giddens, 2005, s. 203; li,2004,s.1,2). Su kelimesinin ngilizce karl olan AMALARIMIZ
DNELM
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Sosyolojiye Giri
200
D trelere M Su, N E L ve ahlak kurallarna aykr davran ve hukuki bakmdan da yasalara aykr davran S O R U olarak tanmlanabilir. DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
D N Latince kkenlidir ve yargladm, karar verdim anlamna gelen crime kelimesiE L M bir kkten tretilmitir ve sulama, sulu bulma anlamlarn ifade eder (Simpson O R U ve Weiner, S 1989). Su, tanmsal bir faaliyettir. Baz davranlar su olarak tanmland iin su kavramnn varlndan sz edilebilir. rnegin cinsel iliki eler arasnda gerekleince yasaya uygun bir davran olarak nitelendirilir. Oysa DKKAT ayn davran yasalar tarafndan ensest, zina ve tecavz eklinde su olarak, davran yapan kiiler de sulu olarak tanmlanm olabilir (li, 2004, s.5). SapSIRA SZDE ma ve sula yakndan ilikili dier bir kavram iddet ise bir canlya ya da bir canllar topluluuna ynelik olarak fiziksel, sosyal, psikolojik ve siyasal adan zarar vermek amacyla zor kullanma olarak tanmlanabilir. iddet olgusunda ak tehliAMALARIMIZ ke, fiili davran ve zararl sonular sz konusudur (Hamilton, 2000, s. 18).
K T A P
Sapma, Su ve SapmaPTeorilerine ilikin daha detayl bilgiyi Prof. Dr. Tlin Gnen linin K T A Kriminoloji (Mart Yaynevi, 2004) adl kitabnda bulabilirsiniz
TELEVZYON
NTERNET
Sapmaya ilikin teorik yaklamlar temel olarak iki ana blme ayrabiliriz. Sapma ve su konusundaki ilk abalar olarak tarihte yer alan iki teorik yaklam bulunmaktadr: biyolojik ve psikolojik temelli yaklamlar ile sosyolojik temelli ve birey N T E R N odaklanan yaklamlar. Sapma ve sua ilikin olarak biyolojik ve den ok topluma E T psikolojik temelde daha ok birey odakl ve davranlarn belirli koullarn zorunlu sonucu olarak ortaya kt dncesinden kaynaklanan aklamalarn ardndan gelitirilen sosyolojik yaklamlar, bireyden ok toplumsal srelere ve sapmann oluum srecine odaklanmlardr.
SAPMAYA ZLKN TEORK GELMELER TELEV YON
Biyolojik ve Psikolojik Yaklamlar

Biyolojik Yaklamlar: Sapma ve suu aklamaya ynelik ilk almalar znde biyolojik temellidir. Fizyolojik ve biyolojik yaklamlar sapma konusunda baz bireylerin sapmaya genetik olarak daha eilimli olduklarn savunmulardr. Bu anlamdaki ilk eseri 1870lerde, sulu tiplerinin belirli anatomik zelliklerle saptanabileceini ne sren talyan kriminolog Cesare Lombroso vermitir. Lombroso, sulularn kafatas ve alnn biimi, ene bykl ve kol uzunluu gibi fiziksel zelliklerini incelemi ve bunlarn insan evriminin nceki aamalarndan kalan zellikler sergilediini ve insanln ilkel formlarna geri dndklerini ileri srmtr. Lombroso, toplumsal renmenin su davrannn ortaya kn etkileyebileceini kabul etmekle birlikte ou sulunun biyolojik bakmdan bozuk ya da kusurlu olduunu dnyordu. Sz konusu bireyler birer insan olarak tam geliemediklerinden, insan toplumuna uygun olan davran biimleri sergileyememe eilimi tayorlard (Giddens, 2005, s. 205; Haralambos ve Holborn, 1995, s. 387-388; li, 2004, s.62.). Ancak sonraki aratrmalarda biyolojik ve fizyolojik tezi destekleyen deneysel bulgular salanamamtr. Bu ham ve basit balangca karn sapmaya ilikin fizyolojik yaklamlar hl taraftar bulabilmektedir. rnek olarak Sheldon ve Glueck fiziksel yap ve su eylemleri arasnda neden sonu ilikisi bulguladklarn iddia etmilerdir. Tknaz ve yuvarlak yapya sahip bireylerin daha etkin ve saldrgan ve dolaysyla sua eilimli olduklarn ileri srmlerdir. Henry E. Kelly vcuttaki kimyasal dengesizliklerin sua neden olabileceini savunmutur ve kandaki eker orannn ykseklii durumu ve vitamin eksikliklerinin sua yol aabileceini ifade etmitir. Bununla birlikte gnmzde bu yaklamlarn ilk savunucularna gre ol-
201
duka ihtiyatldrlar. Bireylerin genlerin tutsa olduu savunulmamakta ancak biyolojik etkenlerin bireyi sapma davranna yneltebileceini ne srmektedirler (Haralambos ve Holborn, 1995, s. 387-388). Biyolojik yaklama ilikin aratrmalarn slahhanelerdeki sulularla snrl olmas eletirilmitir. nk atletik grnml sulularn zayf olanlara kyasla daha ok slahhanelere gnderilmi olabilmeleri sz konusudur (Giddens, 2005, s. 205,206). Taylor, Walton ve Younga gre alt ii snflardan gelen ocuklar yaam koullar nedeniyle belirli bir fiziksel yapda olmaya daha eilimlidirler. Dolaysyla onlarn daha ok su ilemeleri fiziksel yaplarna deil yaam koullarna baldr. Ayn ekilde kromozom anormallikleri de onlar normal bir sosyal yaamdan alkoyarak sua yneltebilmektedir. Biyolojik yaklamlara getirilen en nemli eletirilerden biri de btn biyolojik etkenlerin mutlaka sua yneltmiyor oluudur. le yemeine doru kan ekeri den bir insan gerilimli olsa da sua ynelik eylemlerde bulunmayabilmektedir. z olarak biyolojik teorilerin tezini dorulayacak yeterli bir kant bulunamamtr (Haralambos ve Holborn, 1995, s. 387-388). Psikolojik Yaklamlar: Bireyin fizyolojisine deil psikolojik yapsna odaklanr. Sapma hastal ya da anormalliinin bedenden ok zihinde temellendii kabul edilir (Haralambos ve Holborn, 1995, s. 388; li, 2004, s.69). Suu aklarken kiilik tiplerine younlalr. lk kriminolojik aratrmalar genellikle hapishaneler ve akl hastaneleri gibi kurumlarda yrtlmtr. Bu almalarda sulularn ayrt edici zellikleri olarak eblehlik ve ahlaki dknlk ne karlmtr (Giddens, 2005, s. 206). Kaltsal olarak sahip olunan kiilik zelliklerinin sua ve sapmaya yatknlatrd Eysenck gibi psikologlarca kabul edilse de Bowlby gibi psikologlar sapmann kaltsal olmadn, ocuun ilk dnemlerdeki sosyalletirilme srelerinin etkili olduunu ifade etmilerdir. zellikle ilk yedi ya dnemindeki anne sevgisi ve koruyuculuunun yokluu gibi etkenler nedeniyle ocuk ruhsal ynden salkl olmayan bir kiilik gelitirebilmekte bu durum da onu sapmaya ve sua yneltebilmektedir (Haralambos ve Holborn, 1995, s. 388). Psikolojik teoriler, sapmann aklanmasnda sosyal ve kltrel etkenlerin gz ard edilmesi, psikologlar arasnda zihinsel saln ne olduu ve kiilik zelliklerinin nasl lnleneceine ilikin gl bir ortak anlayn bulunmay ve psikolojik yaklam desteklemek zere yaplan aratrmalarn yetkin olmad gerekeleriyle eletirilmitir. Bireyin sadece ocukluk dnemine arlk verilmesi ve yaam boyu eitli sosyal kltrel etkenlerin kiilik zerindeki etkilerinin gz ard edilmesi de baka bir eletiridir. Hatta Clinard alayc biimde sapmaya ilikin kt ruhlarca ele geirilme diye tanmlanabilecek eski anlaya benzeterek kt ruhlar ele geirilmenin yerini kiilik zelliklerinin aldn ifade etmitir (Haralambos ve Holborn, 1995, s. 388). Eletirilere karn, biyolojik ve psikolojik teoriler birok sosyal kontrol kurumu tarafndan yaygn kabul grmektedir. Sapmann bir hastalk olmasnn kabulyle birlikte sapmann ilalarla, elektro oklarla, eitli psikoterapi yntemleriyle ve beyine dnk cerrahi mdahalelerle iyiletirilebilecei dncesi egemen olmutur (Haralambos ve Holborn, 1995, s. 388-389). Biyolojik ve Psikolojik yaklamlarn eksikliklerine karn ilgili literatre katklar neler SIRA SZDE olmutur?
DNELM S O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
202
Sosyolojiye Giri
Sosyolojik Yaklamlar
Biyolojik ve Psikolojik yaklamlar suun kaltmla gemediini tartan sosyologlar tarafndan eletirilmitir. Onlara gre davranlar renilir ve sosyal evre tarafndan ekillendirilir (li, 2004, s.76): Sapmaya ilikin sosyolojik yaklamlar bireyleri etkileyen sosyal evreyle birlikte sulu ve normal bireyler arasndaki farkllklara odaklanr (Hester ve Eglin, 1992, s. 6). Sapma, su ve iddet kavramlarnn sosyolojik temelde irdelenmesi ve anlalabilmesi olduka nemlidir. Sosyolojik yaklam sapmay, kabul grm kurallar ineme, bozma biiminde tanmlar ve kimin sapma gsterdiini, sapmay etkileyen kiilik zelliklerini ve yaamlarna ilikin koullarn aratrlmasnn nemini vurgular (Becker, 1963; Akt. Bean, 2003, s. 3) Su ve sapma davranlar ok eitlidir ve hepsini tek bir teoriyle ortaya koyabilme olana yoktur. Sosyolojik su teorileri bu temelde iki tr katk salar: lki, su davran ile saygn davran arasndaki sreklilii vurgular. kinci olarak teorisyenlerin hepsi su etkinliklerinde toplumsal balamn nemli olduu konusunda ayn dncededirler. Sosyolojik teoriler sapma ve su davranlarnn anlalmasnda ve nlenmesinde nemli katklar salamaktadr. Suun nasl anlald onunla savamak iin gelitirilecek politikalar dorudan etkilemektedir. rnein suun yoksulluktan kaynakland dnlyorsa yoksulluun azaltlmas ve buna ynelik toplumsal hizmetin gelitirilmesini salayacak politikalarn uygulanmas gerekecektir (Giddens, 2005, s. 215). Sua ilikin gerek inanlar ve suu biimlendiren toplumsal etkenleri aklamaya alan sosyolojik dnce Millsin (1967) deyimiyle ayn zamanda bireylerin daha etkin yurttalar olmalarna yardm eder (Carrabine vd. , 2004, s. 4). Su ve sapmaya ilikin sosyolojik teorilerin farkl ve bazen birbirini tamamlayan ynleri vardr. Teorilerin zgn grlerine gemeden nce ortak noktalar vurgulamak yararl olacaktr. 20. yy. boyunca gelitirilen bu teoriler deerlendirildiinde aadaki ortak noktalar ne kmaktadr (Carrabine vd. , 2004, s. 45-46): 1. Su btn toplumlarda grlr ve toplumsal adan yararl olabilen ilevleri vardr. Bu ilevler zmlendiinde su daha iyi anlalabilecektir. 2. Su atmaya baldr. Sosyal tabakalar, karlar ve zellikle ekonomik karlarla ilikilidir. 3. Toplumun iindeki gerilim, zorlanma ve stresle ilikilidir. 4. Modern kent yaamyla gl biimde ilikilidir. 5. Su gnlk yaam durumlarndan renilir. 6. Grup deerlerine ve yasalara uyma ilkesine balln azlndan kaynaklanr.
levselci Yaklam
Sosyolojinin kurucularndan biri olan Emile Durkheim, Kriminolajiye nemli katklar salamtr. En nemli katks, suun normal ve sosyal davran iin gerekli olduunu ileri srmesidir. Ona gre su, her yata, hem yoksullukta hem de zenginlikte var olduuna gre insann tabiatnn bir paras olarak grlmektedir (li, 2004, s.79)
levselcilik, sapmaya ilikin zmlemesine bireyden ok bir btn olarak toplumla balar ve sapmann kaynaklarn toplumun doasnda arar (Haralambos ve Holborn, 1995, s. 389). levselci yaklam sadece bireysel gdlerin deil toplumsal yapnn sapmay retmesine odaklanr. Sosyal durumlar birey zerindeki bask yoluyla bireyi sapma davranna yneltir. levselci yaklam kltre ve sosyal yapya olan gl vurgusuyla olduka sosyolojik niteliktedir (Andersen ve Taylor, 2005, s. 175). Baz ilevselciler sapmann btn toplumlarn gerekli bir paras olarak grmlerdir. Polis ve mahkemeler gibi sosyal kontrol mekanizmalar gerekli grlrken belirli dzeyde sapmann olumlu ilevleri olaca da ne srlmtr (Haralambos ve Holborn, 1995, s. 389). levselci teori byk lde Durkheimin sapmay toplumsal adan yararl grdn vurgulad dncelerine dayanmaktadr (Andersen ve Taylor, 2005, s. 173). Durkheimn bu konudaki grlerini yle sralayabiliriz (Macionis ve Plummer, 2005, s. 445; li, 2004, s. 79-82):
203
Su ve sapma modern yaamn normal ve kanlamaz bir boyutudur. Kanlmazdr nk toplumun her bir yesinin ayn oranda paylalan deerlere ve toplumun moral inanlarna bal olmas sz konusu deildir. Kanlmaz olmasnn yan sra su ilevsel de olabilir. Ancak oran ok ya da az olduunda ilevsizleir ve topluma zarar verir. Sapma toplumda yeni dnceler ve meydan okumalar yaratarak yeniliki bir g hline gelir bylece deiiklik yaratr. Bunun yan sra sapma toplumdaki iyi ve kt davranlarn belirginlemesini salar. Su btn toplumlarda grlr, sanayilemi, ileri lkelerde ise daha fazla grlr. Modern dnemde bireyler geleneksel toplumlarda olduundan daha az kstlanmtr ve bireysel seime ilikin daha fazla olanak olduundan kimi uyumsuzluklarn olmas kanlmazdr. Btn toplumsal deimeler bir eit sapmayla balar, deiimlere bal olarak dnn sapmas bugn normale dnebilir. levselcilik toplumun btn paralarnn -ilevsiz gibi grnenler de dhil olmak zere- toplumun btn bakmndan istikrara ve devamlla katk saladn savunan bir yaklamdr. levselciler bakmndan sapma ilk bakta ilevsiz grnr ancak toplumsal dayanma ve birliktelik yaratr ve bu anlamda ilevseldir (Andersen ve Taylor,2005, s. 171). Sapma toplumun normlarnn ne olduunu belirginlemesi bakmndan da gereklidir. rnek olarak ecinsellik, ecinseller tarafndan kabullenilmese de sapma olarak tanmlanmaktadr. Ancak bu tanmlama ayn zamanda ecinselliin sapma olarak tanmlanmas yoluyla heterosekselliin normalliinin vurgulanmasnn bir yolu olarak da deerlendirilebilir (Andersen ve Taylor, 2005, s. 172). Benzer ekilde, fahielik olumsuz yanlarnn yan sra kadnn pasif seksel obje, erkein ise seksel saldrgan olarak tanmlamas ilevini yerine getirir (Andersen ve Taylor, 2005, s. 176). Cohene gre sapmann olumlu ilevleri ise unlardr (Haralambos ve Holborn, 1995, s390): Honutsuzluun zararsz bir davurumunu salayarak sapma bir gvenlik supab olabilir. rnek olarak fuhu ailenin kalcln sarsmadan, stres ve basknn azaltlmas yoluyla bir gvenlik supab ilevi grebilir. Belirli sapma eylemleri toplumun yanl ya da kt ileyen ynlerini gsteren bir uyar arac ilevi grebilir. levselci teori Mertonun Yapsal Gerilim teorisiyle daha da gelitirilmitir (Andersen ve Taylor, 2005, s. 174). Mertona gre sapma ekonomik eitsizliklerin bir yan rndr. Ykselen hedefler ile kalc eitsizlikler arasndaki kartl vurgulayan Merton, sapma davrannn nemli bir bileeni olarak greli yoksullamaya dikkat ekmektedir (Giddens, 2005, s. 207, 2008). Neden belirli bireylerin ya da gruplarn bakalarndan daha fazla sapmaya eilimli olduklar sorusuna ilevselci adan aklama getiren Mertona gre sapma patolojik kiiliklerin deil toplumun yaps ve kltrnn sonucudur. Toplum yelerinin farkl pozisyonlarda yer aldklar sosyal yapdaki ortak toplumsal deerleri paylamalar ayn dzeyde gereklemez ve bu durum sapmaya yol aar (Haralambos ve Holborn, 1995, s390). Suun kanlmaz ve ilevsel grlmesi ceza konusunda da bu dorultuda grler retilmesine yol amtr. Su da ceza da salkl bir toplumun gerei olarak kanlmazdr ve ikisi de toplumsal adan ilevseldir. Suu kanlmaz gren Durkheima gre cezann ilevi ise suu toplumdan tamamen yok etmek deil, bireylerin ortak deerlere ve inanlara ballklarn gerekli dzeyde tutmaktr. Ceza toplumsal duyarlk ve duygudala verilen zararlar iyiletirmeye hizmet eder (Haralambos ve Holborn, 1995, s390):
Durkheima gre sapma ve su konusunda normal d bir durum yoktur. Sapma her toplumda grlen ve toplumun doal bir paras olarak grlmesi gereken bir olgudur.
204
Sosyolojiye Giri
levselci yaklam baz gerekler ierse de su ve sapma konusundaki gerekliin btnn aklamakta yetersizdir. levselci teoriye ilikin eletirileri aadaki ekilde zetleyebiliriz (Carrabine vd. , 2004, s. 47; Andersen ve Taylor, 2005, s. 176); levselci teori neden baz davranlarn normatif neden bazlarnn sapma olarak tanmland zerine yeterli younlukta eilmemitir. levselci teoride sapmann her toplumda grlmesine vurgu yaplmasna karn toplumlar arasndaki su oranlarndaki byk farklar gz ard edilmitir. Daha yoksul topluluklardaki insanlarn daha zengin insanlarla ayn hedefleri tadklar ve orta snf deerlerinin toplumun btnnde benimsenmi olduunu dolaysyla btnsel ve paylalm deerlere dayal homojen toplum anlayna ar vurgu yaplmasna karn giderek modern ya da postmodern toplumun daha paralanm hale dnmesine ve bunun yannda bireylerin her zaman ayn toplumsal baar anlayna sahip olmad gereine dikkat edilmemitir. Hedefler ile frsatlar arasndaki uyumsuzluun sadece daha az ayrcalkl olanlar iin geerli olduunun dnlmesi. Oysa zimmete para geirmek, vergi karmak gibi beyaz yakal sular olarak adlandrlan sularda st snflardan bireyler sz konusudur.
SIRA SZDE
levselci teorinin ilgili literatre getirdii yenilik nedir? SIRA SZDE

D ELM Yapsal teorilerNsapmann kaynan birey ya da gruplarn toplumsal yapdaki konumlaryla; alt kltrler yaklam ise, sapmay bir sosyal grubun alt kltryle ilikili olarak aklar. Gruplarn baka insanlarca sapma ya da su saylacak etkinlikS O R U leri zendirici normlar gelitirmeleri sz konusudur (Haralambos ve Holborn, 1995, s. 392). DKKAT Merton gibi Albert Cohen de suun ana nedeni olarak Amerikan toplumundaki elikileri gstermektedir. Cohene gre bireylerin gerilime gsterdikleri tepkiSIRA yoluyla ler, alt kltrler SZDE toplu olarak gereklemektedir. Su bireysel olmaktan ok ortaklaa bir tepkidir. rnek olarak ii snfnn aa tabakalarndan gelen genler, egemen kltrn baar hedefleriyle kar karyadr ancak byk lekli eiAMALARIMIZ timsel baarszlk ve isizlik gibi nedenlerle bu hedeflere ulaamadklar iin toplumsal snflaryla ilgili olarak doyumsuzluk yaamaktadrlar. Bu genler bu koullarda genellikle eteler gibi su alt kltrlerine katlmaktadrlar. Sz konusu alt K T A P kltrler orta snfn deerlerini yadsrlar, egemen kltr reddetmezler ancak onun normlarn alarak tersyz ederler ve bunlarn yerine sululuk ya da uyumsuzluklar gibiTkar kmay kutsayan normlar benimserler (Giddens, 2005, s. 208; HaELEV ZYON ralambos ve Holborn, 1995, s. 393): Alt tabaka yelerinin baarl olamamalarndan kaynaklanan sapma alt kltrlerinin varln kabul etmeyen Miller ise suu zgn bir aa tabaka-snfn varlyNT RNET la aklamtr.E Dier nemli teorisyenler Cloward ve Ohlin temelde Cohenin yaklamn benimsemilerdir ancak su ve sapmann farkl trlerini aklamada yetersiz kaldn belirterek alt snflarn sapmaya ynelten byk bir baskyla kar karya olduklarn ve bu duruma biimde karlk verdiklerini vurgulamlardr (Haralambos ve Holborn, 1995, s. 393-394): Su alt kltrleri: Parasal dl reten sular, yetikin sulularca genler su rol modellii balamnda eitim ortamnn saland alt kltrler.
DNELM S O R U
Yapsal ve Alt Kltrler Yaklam
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
205
atma alt kltrleri: Genlerin yasa d frsat yaplarna geme konusunda snrl olanaklara sahip olduklar, dayanma ve birliin olmad alanlarda etkinleirler. Bu durumdaki tepki daha ok ete iddeti biiminde olur. Geri ekilmeci alt kltrler: Yasal ya da yasa d yollara ilikin baar hedeflerine ulaamayan genler daha ok yasa d madde kullanm etrafnda geri ekilmeci yaplanmalar organize ederler. Yapsalc-levselci teorilerin nemli eksiklikleri unlardr: Herkesin doru ve yanl yargs konusunda ayn deerleri paylatnn varsaylmas, sapma ve suun daha ok yoksullarla ilikilendirilmesi. Gerekte sokak hrszl kadar irket yolsuzluklar da gz nne alndnda sz konusu olanlar daha ok varlkl insanlardr ve bu yaklamlar geleneksel kltrel standartlar ineyen herkesin sapkn olarak adlandrlacan ifade etmelerine karn sapkn olarak nitelenmek olduka karmak bir sretir (Carrabine vd. , 2004, s. 61). Yapsal ve Alt kltrler teorilerinin odak noktalar nelerdir?
SIRA SZDE SIRA SZDE
D NELM Sosyal Kontrol Teorisi kaynakland ilevselci teori gibi sosyalnormlara uyumun retilmesinde sosyalleme srecine vurgu yapmaktadr. Sosyal balamda kiisel S O U balarn zayflad byk kentlerde su oranlarnn yksek olmasR gibi birok somut veriyle kontrol teorisi destek bulmutur (Andersen ve Taylor, 2005, s. 175). Teori, su etkinliine ynelik uyaranlar ile onu engelleyen toplumsal ya da fizikDKKAT sel kontroller arasndaki dengesizlie vurgu yapmtr. Bireylerin su ilerken sahip olduu gdleri ile daha az ilgilenen teori bireylerin rasyonel biimde davranSIRA SZDE dklar ve frsat verildiinde herkesin sapma davranlar gstereceini varsaymaktadr. Teorinin nde gelen isimlerinden Travis Hirschi, bireyleri, su etkinliine girip girmeme kararlarn, potansiyel yararlar ile riskleri karlatrarak hesapl biimAMALARIMIZ de veren bencil insanlar olarak tanmlar. Hirchinin gelitirdii teoriye gre, sapma ya da su davran bireyin ya da grubun sosyal snrlara ball zayfladnda oluur. Hirschi, bireyleri topluma balayan ve yasalara uymaya ynlendiren drt K T A P ban varlndan sz eder: balanma, adama, ierilme ve inan. Yeterli gte olduunda bu bileenler bireylerin kurallar ineme zgrlklerini ellerinden alarak toplumsal kontrol ve uyumun srmesini destekler. Ancak toplumla Z Y O N bu balar T E L E V olan zayf ise sululuk ve sapknlk ortaya kabilir (Giddens, 2005, s. 213; Andersen ve Taylor, 2005, s. 175; li, 2004, s.125). Kontrol teorisyenlerine gre en iyi politika, suluyu deitirmektense sulunun NTE NET su ileme yeteneini kontrol edecek pratik nlemler alnmasdr. RKent merkezleri ile kamu alanlarna kapal devre televizyon sistemlerinin kurulmas, su etkinliini engelleme amac tamaktadr. Ancak bu tip politikalarn baka sonular da olabilmektedir. Gzde su hedefleri zorlatka, su kalplar kayma gsterebilir. rnek olarak ngilterede yeni model arabalara zorunlu olan direksiyon kilidi eski arabalar iin zorunlu deildir. Bu durum hrszlarn hedeflerinin eski arabalara ynelmesine yol amtr (Giddens, 2005, s. 214). Sosyal Kontrol yaklamnn nemli rneklerinden birisi de Skyes ve Matzann Ntralizasyon teorisidir (Carrabine vd. , 2004, s. 61). Matza sulularn ya da sapma davranlar gsterenlerin biyolojik ya da psikolojik koullarn zorunlu sonularna dayal olarak tanmlanmalarn, hasta ve patolojik olarak grlmelerini eletirmitir. Sapmaya ilikin alt kltrler yaklamn da reddeden Matzaya gre, sapma davran gsterenler de toplumun dier yeleri ile ayn normlara baldrlar ancak
Sosyal Kontrol Yaklam
DNELM Bu teorilerle ilgili ilk alma 1958 ylnda yaplan Nyenin almasdr. Nye, ocuk S O R U sululuununn grenme sreci sonucu ortaya ktn ve bunun kontrol eksikliinden D K K A T kaynaklanabileceini ileri srer. Ona gre sosyal kontrol sosyolizasyonSZDE SIRA srecinden kaynaklanr. Nye buna . iselletirilmi kontrol der.(li, 2004, s. 124) AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
206
Sosyolojiye Giri
yeralt deerleri olarak tanmlanabilecek deerleri baz durumlarda da vururlar. Toplumun btn saygn yeleri rnek olarak spor yaparken, barda vakit geirirken, bowling ya da futbol oynarken yeralt deerlerine gre davranp sapma davranlar gsterebilmektedir. Sulular toplumun dier yeleriyle ayn deerlere baldrlar ancak yeralt deerlerini yanl zaman ve yerde da vururlar (Haralambos ve Holborn, 1995, s397). Bu yaklama gre genlerin moral deerlere ve dzene ballklar zayfladnda tarafszlatrma teknikleri araclyla suluya dnmektedirler. Bu teknikler unlardr (Carrabine vd. , 2004, s. 61): Sorumluluun reddedilmesi: Belirli arka plana sahip herkes su iler. Bakasna zarar vermeyi reddetme: Araba almann sadece dn alma olarak grlmesi, okulu asma ya da madde bamll gibi davranlarn da kimseye zarar vermediinin dnlmesi. Sulularn knayanlar knamas: Toplum bozulmu olduu iin bireyler su iler anlaynn benimsenmesi. Su gruplar ya da etelerine balln toplumsal deerlere balln nne gemesi.
SIRA SZDE
Sosyal Kontrol teorilerinin dier yaklamlardan farkl olan zellii nedir? SIRA SZDE
NELM EtkileimciD yaklam dier yaklamlardan iki biimde farkllar; sapmay farkl bir teorik adan grr ve dier yaklamlarn gz ard ettii sapmann farkl boyutlarn inceler. S O R U ve ilgili olguyu sapma olarak tanmlayanlar arasndaki etkileiSapma me odaklanr (Haralambos ve Holborn, 1995, s. 405). Etkileimciler znde sapma nitelii tayan davran trleri dncesini yadsrlar. Davranlarn nasl ilk DKKAT kez sapma olarak tanmlandklar ve belirli gruplar sapma olarak yaftalanrken dier gruplarn neden yaftalanmad sorusuna yant ararlar (Giddens, 2005, s. 209). SIRA SZDE Etiketleme teorisine gre bir eylem bakalar onu sapma olarak alglayp tanmlandnda sapmaya dnr. rnek olarak plaklk, yatak odasnda ve eler arasnda olduunda normal olarak alglanrken bir yabanc bulunduunda sapma olaAMALARIMIZ rak tanmlanr. Ancak baz zel durumlarda yani plaklar kamp, zel sahiller gibi durumlarda katlmclarca plaklk normal olarak alglanr. Sapma davrann kendisinin K T A P yatan bir nitelik olarak deil bir davran gerekletiren bitemelinde reyle buna karlk verenler arasndaki etkileimin bir nitelii olarak deerlendirir. Bu bak asna gre sapma olas sapma ile sosyal kontrol aktrleri arasndaki etkileimin rndr N T E L E V Z Y O (Haralambos ve Holborn, 1995, s. 405-406). Sapmann gerek yapsn anlayabilmek iin baz insanlara neden sapma davran gsteren ya da sulu yaftas yaptrldnn anlalmas gerekir. Bu etiketlemenin byk blmn yasalar ile dzen glerini temsil eden insanlar gerekletirebilir. Sapma kategorilerini N T E R N E T tanmlayan etiketler bu ekilde toplumdaki g yapsn dile getirmektedir. Buna gre sapmann kurallar varlkllar tarafndan yoksullar, erkekler tarafndan kadnlar ve yallar tarafndan genler iin dzenlenmitir. rnek olarak aatan meyve alan bir ocuun davran varlkl bir ailenin ocuu ve varlkl bir semtte ise masum bir ocuk oyunu olarak grlebilir; yoksul bir ailenin ocuu ise ve yoksul bir mahallede gerekleiyorsa ocuk yata hrszlk eilimi olarak deerlendirilebilir. Byle bir olayda ocuk bir kez sua eilimli olarak yaftalandnda ona sulu damgas vurulur. Sz konusu ocuun retmenleri ve ileride i arkadalar tarafndan gvenilmez olarak deerlendirilir. Her iki durumda da davranlar ayndr fakat yklenen anlamlar farkldr (Giddens, 2005, s. 209,210). Sapma
DNELM 1960 ve 1970ler boyunca etiketleme teorisi olduka popler R U S O olmutur. nemli etiketleme teorisyenleri arasnda Kuzey Amerikadan Edwin M. Lemert, Howard D K ngiltereden BeckerKve A T Albert Cohen saylabilir.
Etkileimci Yaklam
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
207
olarak etiketlenmenin etkileri ise yle ifade edilebilir (Haralambos ve Holborn, 1995, s. 405-406): 1. Bireyin toplumca sapma davrannda bulunan olarak etiketlenmesi, 2. Bunun daha fazla sapmaya zendirmesi, 3. Sapmann resmi tedavisinin benzer etkisi-eski bir hkmlnn i bulamayp yeniden sapmaya ynelmesi, 4. Organize bir sapma grubuna girile sapma kariyerinin tamamlanmas. 5. Grupta sapma alt grubunun gelimesi Etkileimcilerden Becker, sapmann toplum tarafndan tanmlanmasnn nemini vurgulamtr. Sapma etiketi daha fazla sapmaya yneltebilir. Ancak bu sre kanlmaz deildir. Bunun yannda Becker, ilk seferde sapma davran gstermenin nedenlerini aklamamtr (Haralambos ve Holborn, 1995, s. 407). Dier bir nemli etkileimci Lemerte gre ise sapmann nedeni toplumsal tepkidir. Becker gibi insanlarn sapmaya tepkileri zerine odaklanr. Etiketleme, bakalarnn bireyi nasl grdnn yan sra bireyin kendilik duygusunu da etkilemektedir. Lemert, sapmann olduka yaygn olduu ve insanlarn genellikle bu durumdan syrlabileceklerini ne srmtr. Birincil ve kincil sapma ayrmn yapar (Haralambos ve Holborn, 1995, s. 407-408; Carrabine vd. , 2004, s. 71; Giddens, 2005, s. 210; li, 2004, s.127) Birincil Sapma: Balangtaki snrlar ama davranlardr. ou durumda bu davranlar kiinin kendi kimlii bakmndan marjinal durumdadr. Ancak baz durumlarda olaanlatrma gereklemez ve kii sulu ya da kabahatli diye yaftalanr. Toplum tarafndan aka sapma olarak tanmlanp etiketlenmeden nce gerekletirilen eylemlerden oluur. Birincil sapma davranlar grece olarak sonular ve etkileri bakmndan nemsizdirler. Okulu asmadan yasal yan altnda iki kullanm gibi baz tr davranlar ok az toplumsal tepki grr. kincil Sapma: Bireyin yaftay kabullendii ve kendisini sapkn olarak grmeye balad durumlardr. Birey ya da gruplarn toplumsal tepkiye verdikleri karlktr. Baz tr davranlar ise toplumsal tepki grr ve etiket bireyin kimliinde merkezi bir yer tutarak sapma davrannn srdrlmesine neden olur. Birey sarho ya da alkolik olarak tanmlanp gruptan dlanmas sonucunda daha fazla sapma gsterebilir ve bu durumlarna gz yuman insanlarn arkadalna gereksinim duyar. Goffman ise etkileim ve etiketleme sreleri temelinde sapma ve tedavi kurumlarna odaklanmtr. Genel olarak etkileimciler sapmann tedavisi ile ilgili cezaevi, ruhsal hastalklar merkezleri gibi eitli kurumlar, bireyler ve toplum arasndaki etkileim zincirinde bir balantlar btn olarak grrler. Goffman bu kurumlarn sapmay tedavi ve rehabilite etmek amal olduklarnn sylenmesine ramen kurumlardaki taraflarn etkileimlerinin daha yakndan analizinin farkl sonular ortaya karacan savunmutur. Bu kurumlarn tedaviden daha ok sapmaya artrc bir rol oynadklarn ileri srmtr (Haralamboss ve Holborn, 1995, s. 409). Sapmaya ilikin teorik gelimelerde nemli bir rol olan ekol Chicago yaklamdr. Chicago yaklamnda da sua ilikin blgesel aklama getirmilerdir. Kentin farkl nitelikleri olan blgeleri olduunu ve baz blgelerin sua dierlerine gre daha hazr olduu vurgulanmtr. evresel su kavram temelinde aklamalar gelitirilmitir (Carrabine vd. , 2004, s. 52).
Chicago ekol, genel sosyolojide kent sosyolojisi aratrmalaryla ve subilimde etkili olan ve evresel yaklamla tannm sembolik etkileimci bir yaklamdr. nsan davrannn genetik ve kiisel etkenlerce deil sosyal ve fiziki evre tarafndan belirlendiini savunan teoridir.
208
Edwin H. Sutherland, sapmann etkileim yoluyla renildiini ne srmtr. Suu, farkllam birlik olarak adlandrd olguyla ilikilendirmitir. Farkl alt kltrlerin bulunduu bir toplumda baz toplumsal evreler sapma davranlarn zendirme eilimi gsterirken dierlerinde bu eilim gzlenmez. Bireyler su normlarn benimseyen bireylerle birlik olarak sapma davran gsterirler.
Sosyolojiye Giri
Chicago yaklamndan olan Sutherland da farkllam birlik yaklamyla etkileimci yaklam temelinde sapma konusuna nemli katklar salamtr. Sutherlanda gre su dier sosyal olgularda olduu gibi renilen bir eydir. Su gruplarda baka bireylerle etkileimle bir iletiim sreci sonucunda renilir (Carrabine vd. , 2004, s. 56). Bu balamda su davrannn genellikle birincil gruplar iinde renildii ne srlr. Teori ruhsal farkllklarn sulular teki insanlardan ayrd grne kardr. Ayrca su etkinliklerinin tpk yasaya uygun davranlarda olduu gibi renildiini ileri srer. Hrszlar da dier ilerde alanlar gibi para kazanmak isterler ancak bunu gerekletirmek iin yasad yollara saparlar (Giddens, 2005, s. 209). Etiketleme teorisi hibir davrann yaps gerei su nitelii tamad varsaymndan yola kt iin olduka nemlidir. Sululuun tanmlar, gller tarafndan, yasalarn dzenlenmesi ve mahkemeler, polis ve slah kurumlar tarafndan yasalarn yorumlanmasyla oluur. Teoriyi eletirenler cinayet ve tecavz gibi hemen hemen tm kltrlerde yasaklanm belirli davranlar olduunu ileri srmektedirler. Oysa bu gr yanltr. rnein adam ldrmek sutur ancak sava zamanlarnda adam ldrmek su deildir (Giddens, 2005, s. 210). Etkileimci yaklama ilikin dier eletirileri deerlendirecek olursak genel olarak nemli eksikliklerin vurguland grlebilir; Becker ve Lemert sapmann, eylemi sapma olarak tanmlayan toplumsal gruplarca yaratldn ifade ederken Taylor, Walton ve Young bu yaklamn hatal olduunu ve birok sapma eyleminin sosyal evreye tepkiden ok bireysel olarak toplumsal kurallarn inenmesi temelinde aklanabileceini savunmulardr. Sapmann kayna konusunda da eletiriler getirilmitir. Neden belirli bireylerin farkl sapma trlerine yneldiklerine ilikin aklama getirilmemitir. nc temel eletiri ise etkileimci yaklamn etiketleme anlaynn ok fazla determinist oluudur. Buna gre etiketlenmi bir bireyin baka bir ans yoktur ve daha ok sapmaya ynelecei ifade edilmitir. Ackersa gre bireylerin toplumun etiketlemesini umursamadan sapmaya ynelebilecektir. ou terristin etiketleme nedeniyle deil siyasal inanlarca sua ynelmesiyle bu rneklendirilmitir. Drdnc nemli eletiri, etkileimci yaklamn neden baz insanlarn bakalarndan daha ok etiketlenmesi gerektiini ve neden baz eylemlerin kanunlara aykr olup bazlarnn olmayn aklamamaktadr (Haralambos ve Holborn,1995, s. 410-411). Btn snrllklarna karn, etkileimci perspektif sosyolojik adan sapma konusuna nemli katk salamtr. Sapmann tanmlanmasnn basit bir sre olmadn gstermi, sapmann anormal patolojik bireylerden ortaya kt dncesine meydan okumutur, kimin sapmay ve sapma eylemi yapan etiketleme gcne sahip olduu konusunu gndeme tamtr (Haralambos ve Holborn, 1995, s. 412).
SIRA SZDE Etkileimci yaklamn sapmaya ilikin literatre katks nedir?
SIRA SZDE
Marxsn dncelerine D olarak M dayal N E L gelitirilen ve atma teorileri olarak da adlandrlan yaklamlar, S O R U toplumsal kaynaklar kontrol eden egemen bir snfn varln ve bu snfn gcn korumak iin DKKAT kurumsal kurallar ve inan sistemleri gelitirdiini vurgular.
levselci teori gibi atma teorileri de makro niteliktedir ve toplumsal yapya odaklanrlar (Andersen ve Taylor,2005, s. 177). Bu yaklamlarda, sapmann biyoS O R U loji, anomi, toplumsal dzensizlik ya da etiketler gibi etkenler tarafndan belirlendii dnceleri kabul grmez. Teorinin temel savunusu, bireylerin etkin bir biimde kapitalistK dzenin eitsizliklerine bir tepki olarak sapkn davranlar iinde DK AT bulunduklardr (Giddens, 2005, s. 211-212).
SIRA SZDE
GelenekselN E L M Neo-Marxist Yaklamlar ve D
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
209
Chambliss, Milton, Mankoff, Pearce ve Snider gibi sosyologlar kapitalist toplumlarda sapmaya ilikin bir ereve salayabilmek iin Marxist kavramsallatrmay kullanmlardr. Bu sosyologlar retim aralarna sahip olanlarn siyasal ve ekonomik gc geni lde elerinde tuttuklarn ne srerler. Egemen snfn arac olarak devlet yasalar egemen snfn karlarn korumak, gcn srdrmek ve ynetilen snf kontrol etmek iin kullanr. Bylece yasalar deerlere ilikin bir uzlamann davurumu deil egemen snfn ideolojisinin yansmasdr (Haralambos ve Holborn, 1995, s. 414). ou Marxist teorisyen suu kapitalist toplumun doal bir rn olarak grmlerdir. Kapitalist sistem u nedenlerle su retir (Gartez ve Martinez, 1997; akt. Andersen ve Taylor,2005, s. 177; Haralambos ve Holborn, 1995, s. 418-419; Carrabine vd. , 2004, s. 48): 1. Kapitalist retimin sistemi, zenginliin biriktirilmesi ve bireysel yararn en st dzeye karlmasna odaklanr. 2. Kapitalist toplumda belirli snflar, gruplarn ok az kaynaa ulaabilmeleri nedeniyle varlklarn srdrebilmek iin sua ve sapmaya zorlanrlar. 3. Davranlara toplumsal sorumluluktan daha ok ekonomik bencillik yn verir. Kapitalist toplumun rettii bireysellik ve bencillik sapmann kayna olarak grlmtr. Kapitalist ekonomik sistem sosyal snrlar ve balar zayflatarak egoizmi glendirmektedir. 4. Kapitalizm bireysel zenginlie odaklanr toplumsal yarardan ok kiisel kazan zendirilir. 5. Kapitalizm yarmac bir sistemdir bu da saldrganlk, dmanlk ve kaybedenler iin hsrana yol amaktadr. Marxizmden etkilenmi sosyologlar suun btn toplum katmanlarnda byk lde yaygn olduu grn savunmulardr. Snidera gre gelimi endstri toplumlarnda grlen irket sular (rgtl sular), en ciddi sular olarak tanmlanan hrszlk ya da cinayet gibi sokak sularndan hem ekonomik hem de can kayb anlamnda daha zararldrlar. rnek olarak belirli bir yla, i yeri kazas, gvensiz ve yasal olmayan tketim rnlerinden ve evre kirliliinin neden olduu hastalklardan lenlerin saysnn cinayetle lm saysndan 7 kat daha fazla can kayb olmasn ve maddi kaybnda 22 kat fazla olmasn vermitir (Haralambos ve Holborn, 1995, s. 416). Bu tr sular ileyen st snflardan insanlarn istatistiklere yansmamas ise su ve sapmalarn gizlemek de daha becerili olularndan kaynaklanmaktadr. Bunun yan sra sular yargya yansdnda bile maddi gleri ile iyi avukatlarla ya da rvet yoluyla kendilerini daha kolay aklayabilirler (Andersen ve Taylor, 2005, s. 177). Marxist ve Neo-Marksist teoriler sapma ve suun ynetiminde sosyal kontroln nemine vurgu yapmtr. Sosyal kontrol toplumun egemen beklentilerini kabul etmi gruplarca yrtlen bir sretir. Sapmann kontrol egemen snflarn dier insanlar etkileme ve ynlendirmelerinin bir yoludur (Andersen ve Taylor, 2005, s. 177-178). Geleneksel Maxsist yaklamn birok dncesini paylaan Neo-Marxistler baz alardan farkl grler de ne srmlerdir. Bu yaklamda da toplum, yaran gruplarla ve atan karlarla karakterize edilir. Ancak toplumsal altyap ile sapma arasnda dorudan ve basit bir iliki olduunu kabul etmezler. Taylor, Walton, Young, Gilroy ve Hall gibi sosyologlar bu yaklam benimsemilerdir. Taylor, Walton ve Young dsal glerce ynlendirilen insan davranna ilikin btn teorileri reddederek sulularn suu ve yasalara uymamay setiklerini vurgularlar. Bu sos-
Bu yaklama gre suun tanm g, servet ve yksek mevkiye sahip olanlar tarafndan kontrol edilmektedir. Su, insanlarn gereksinimlerini yanstan nesnel ahlaki fikir birlii deil yneten snfn degerleri tarafndan biimlendirilmitir (li 2004, s.138)
210
Sosyolojiye Giri
yologlar Yeni Su Bilim adl eserleriyle sapmaya ilikin btncl bir sosyal teori gelitirmeyi deneyerek literatre nemli katk salamlardr. Etkileimcilerin ve Marksist yaklamlarn belirli yanlarn birletiren bir yaklam olarak olduka popler olmutur. Gilroy ise rk ve su arasndaki ilikiler konulu almalarnda aznlklarda grlen su ve sapma davranlarnn temelde siyasal eylemler olduunu, kapitalist toplumun kendilerine ynelik tehditlerine kar kendilerini savunduklarn vurgulamtr (Haralambos ve Holborn, 1995, s. 419-421). Marxist yaklamlarn gl yan, sapmann tanmlanmas, nitelenmesi ve zlmesinde g ilikilerinin nemine yapt vurgudur. Toplumdaki eitsizliklerle sapma arasndaki iliki vurgulanmtr. Eletirilerinden biri yasalarn sadece zenginleri deil insanlarn ounu korumakta olduu gereidir. Ayrca Marxist yaklamlarn farkl sapma trlerinin aklanmasnda da yetersiz olduu belirtilmitir (Andersen ve Taylor, 2005, s. 178). Sapmann kapitalist toplumun doal bir sonucu olduu ne srlmesine karn Durkhiemn belirttii gibi ekonomik dzenleri ne olursa olsun su ve sapma her toplumda grlmektedir (Macionis ve Plummer, 2005, s. 453).
SIRA SZDE
SIRA SZDE Marksist yaklamlar suu nasl aklamaktadr?
DNELM S O R U
Cinsiyet ve Sapma
statistikler bakmndan sululara bakldnda erkek sulu saysnn kadn sulu saysndan ok daha fazla olmasn vurgulayan yaklamlarn yan sra eitli neS O R U denlerle kadn sularnn ortaya kmad ya da gizlendii iin istatistiklere yansmad gibi grler bulunmaktadr. Yasalarn ounluu cinsiyet bakmndan yansz olsa da baz K A T D K yasalar vardr ki ancak belirli bir cinsiyet iin uygulanabilir niteliktedirler. ngiltere rneinde sylenecek olursa tecavz ve ecinsel saldrganl sadece erkeklere ilikindir. Bunun yan sra bebek lmleri ya da fahielik de kadnSIRA SZDE lara ilikindir. Sonu olarak sularn sadece ok kk bir blm belirli bir cinsiyete ilikindir (Haralambos ve Holborn, 1995, s 434-435). 1970lerde Feminist Subilim ilk nemli katksn, teorilerdeki erkek n yargl AMALARIMIZ yaklamlar eletirerek yapmtr. Literatrde sadece erkekler yazyor olmasnn yan sra sadece erkekler hakknda yazldna ilikin eletiriler getirilmitir. Bunun belki de tek istisnas kadnlarn erkeklerden daha sua eilimli ve sulu olduunu K T A P ancak sularn gizlemeyi daha iyi becerdiklerini savunan Pollak olmutur denilebilir (Carrabine vd. , 2004, s. 85-86). Otto Pollak, kadnlarn iledii belirli sularn bildirilmemeL E V Z Y O N T E eiliminde olduunu ileri srmtr. Pollak, kadnlarn ncelikli rolnn ev ileri olmas nedeniyle, ev iinde ve zel alanda su ileme frsat edindiklerini sularn gizlemekte baarl olduklarn ifade etmektedir (Giddens, 2005, s. 224). NTER Kriminolojik N E T almalar genellikle nfusun yarsn gz ard etmektedir. Feministlere gre kriminoloji teorik ve nesnel almalarda kadnlar grnmez klar ve erkek egemen bir disiplin olduunu ileri srerler. Kadnlar ile erkeklerin iledikleri sular arasnda kartlklar bulunmaktadr. Kadnlarn iledikleri sular hemen hemen her zaman kk sulardr ve ok ender iddet ierir. Flowersa gre (1987 aktaran Giddens, 2005, s. 224) dkkn hrszl, sarhoken evreyi rahatsz etmek ve fahielik gibi kamu dzenini bozma sular tipik kadn sulardr (Giddens, 2005, s. 224). Erkeklerin daha ok saldrgan, kadnlarn ise kurban olduklar belirli su kategorileri vardr. Ev ii iddet, cinsel taciz, cinsel saldr ve tecavz erkeklerin kadnDNELM
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
211
lara kar toplumsal ve fiziksel glerini kullandklar sulardr. Sz konusu sular kadnlar tarafndan erkeklere de uygulanm olsa da yine de zellikle kadnlara kar ilenen sular olma zelliini srdrecektir. Her drt kadndan birinin yaamlarnn bir dneminde iddet kurban olduklar tahmin edilmektedir (Giddens, 2005, s. 226).
SU TRLER
Su tiplerini yle snflandrabiliriz (Carrabine vd. , 2004): Mlke ilikin sular: hrszlk vb, entelektel mlk hrszl, kltrel mlklerin yasad ticareti. Cinsel sular: tecavz, pornografi, internetteki cinsel sular. Duygusal sular: nefret suu, heyecan aray, intikam, kk drme ve hiddet. rgtsel ve mesleki su formlar. Alkol, uyuturucu ve salk sular Su trlerinden bazlarn rneklendirecek olursak; rgtl su: Kaaklk, yasa d kumar oynatmak, uyuturucu ticareti, fahielik, byk lekli hrszlk, koruma iin hara alma gibi etkinlikler rgtl su trlerine rnek olarak sralanabilir. Bu etkinlikleri yerine getirmek iin iddet ya da iddet tehdidine bavurulur. rgtl su, geleneksel olarak farkl lkelerde kltrel olarak farkl biimde gelise de kapsam olarak zamanla ulus ar nitelik kazanmtr (Giddens, 2005, s. 232) Beyaz Yakal Sular: Toplumun varlkl kesimlerine mensup bireylerin vergi karma, yasa d satlar, menkul ve gayrimenkul sahtekrlklar, zimmete para geirme gibi iledikleri sular. Beyaz yakal sularn dalmn lmek dier sulardan daha zordur nk bu tip sularn ou resmi istatistiklerde yer almaz (Giddens, 2005, s. 232) Bu sular gerekte dier sulardan daha zararldrlar ve endstri toplumlarnda daha ok grlrler (Haralambos ve Holborn, 1995, s. 416). Sibersu: Bilgi teknolojisindeki gelimeler uluslararas rgtl suu byk lde kolaylatrmtr. Teknolojiye dayal sular unlardr: telekomnikasyon sistemlerine yasa d biimde girmek, bakalarn dinlemek ve izlemek, telekomnikasyon hizmetleri zerinden hrszlk, yazlm, film ve cd gibi eitli malzemelerin kopyalanmasyla telif haklarnn inenmesi, siberuzayda pornografi, iddet ierikleri, rk propaganda, sibertaciz, telepazarlama sahtekrlklar, elektronik fon transferlerine mdahale, elektronik kara para aklama, telekomnikasyon yoluyla su komplolarn oluturmak (Giddens, 2005, s. 233). Su trleri nelerdir?
SIRA SZDE SIRA SZDE
TRKYEDE SU
Trkiyede sua ynelten etkenler konusunda yaplan erken almalardan birisi olduka yararl ve gnmze k tutan veriler iermektedir. Bu etkenlerin gnS R U mzde de geerli olduu sylenebilir. Kunter (1951, s. 104 vd.)inOalmasnda su etkenleri olarak unlar belirtilmitir; Ailevi nedenler: Medeni hl bekrlarn daha fazla su ilemesi; yasal olmayan birliktelikler ve ailenin dalmas, boanm aileDKKAT lerin ocuklar daha fazla su ilemektedir. Nfusu youn olan kentlerde zellikle mlke ilikin sular daha fazla ilenmektedir. rf ve detlerin de sua yneltmede SIRA SZDE byk etkisi vardr.
AMALARIMIZ
DNELM
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
212
Sosyolojiye Giri
Emniyet Genel Mdrlnn, 2005 ve 2006da meydana gelen asayi olaylarn karlatrarak hazrlad rapora gre, gasp, tehdit, polise saldr, mala zarar verme, hrszlk, kapka, yankesicilik ile dolandrclk gibi sularda, %26 ile %170 arasnda deien oranlarda art yaanmtr. (http://www. asayis. pol. tr/resimler/asayis/tore_ve_namus_cinayetleri. pdf/Nisan 2009). Tm bu veriler ve gereklere karn Trkiye su ve sulu cenneti deildir. Trkiye hl dnyann gelimi ve gelimekte olan lkeleri arasnda en gvenli lkeler arasnda yerini alan bir lkedir. Trkiyedeki su oranlarndaki artn nedenlerini yle sralayabiliriz (zcan, 2007): 1. Kentlerdeki art oran krsal alana gre daha fazladr. Bunun nedeni kentleme ve i g ile yeni bir sosyal evreye btnlemeye alan bireylerin bu srete yaad sorunlardr. 2. Son yllarda Trkiyede sosyal ve ekonomik adan meydana gelen hzl deiimlerdir. Yaplan incelemelerde ailelerin daha fazla paraland ve bu paralanm ailelerin bireylerinin daha fazla sua kart tespit edilmitir. 3. Sulara verilen cezalarn etkisiz kalmasdr.
213
zet
A M A
Toplumsal hayatta yer alan normlar ve deerlere ilikin temel kavramlar aklayabilme Deerler normlara da kaynaklk eden ilkelerdir. Normlar ise dl ceza sistemiyle ortaya kan, bireylerin davranlarna etki eden kltrel kurallardr. Normlar resmi normlar ve resmi olmayan normlar olarak ikiye ayrlr. Sosyal dzenin ilememesi, bozulmas durumunda ortaya kan normsuzluk durumu ise anomidir. Din, bireyin hayatnn anlam ve amac ynnden getirilen yantlar olarak tanmlanabilir. Din eitli deerler ve normlar araclyla toplumsal yaam etkiler. Ahlk, bireyin vicdannn belirli davranlar doru ve iyi olarak tanmlarken bavurduu kurallar btn olarak tanmlanabilir. rf ve detler, toplumlarda herhangi bir organ tarafndan aka konulmad ve resmi bir otorite destei olmakszn kendiliinden ve dereceli olarak oluan ve toplum iindeki ilikileri yneten sosyal norm trleridir. rf ve detler ile gndelik konular zerinde sosyal bakmdan onaylanan geici deiiklikler ise moda olarak tanmlanr. Toplumsal hayata yn veren ve yasal olarak devlet eliyle uygulanan normlar ise hukuk kurallarn olutururlar. Deerler ve normlar toplumdan topluma deiirler ve toplumsal deiimle etkileim iindedirler. Hukuk Sosyolojisinin temel konu ve amalarn aklayabilme Hukuk sosyolojisi, hukuku toplumsal srecin bir rn olarak ele alr, hukukun toplumsal yaamdan nasl doduunu ve toplumsal yaamla etkileimini aratrr. Hukuk sosyolojisi, Teorik Hukuk Sosyolojisi ve Uygulamal Hukuk Sosyolojisi olmak zere ikiye ayrlr. Teorik hukuk sosyolojisi, hukuk ile toplumsal yaam arasndaki karlkl etkileimi inceler. Sapmaya ilikin olarak gelitirilen temel yaklamlar tanmlayabilme Biyolojik ve psikolojik temelli yaklamlar sapmann kaynan bireyin genlerinde, fizyolojisinde ya da kiilik zelliklerinde aramlardr ve sapma bir hastalk olarak grlmtr. Sosyolojik temelli yaklamlar ise bireyden ok toplumsala odaklanmlardr ve sapmann oluumunu aklamaya almlardr.
A M A
Sapma konusunda gelitirilen sosyolojik yaklamlar deerlendirebilme Su ve sapmaya ilikin sosyolojik teorilerin birbirini tamamlayan ynleri vardr. Sosyolojik teoriler deerlendirildiinde su ve sapmaya ilikin u zellikler dikkat eker: Su btn toplumlarda normaldir. Toplumsal adan yararl olabilen ilevleri vardr. Su atmaya baldr. Sosyal tabakalar, karlar ve zellikle ekonomik karlarla yakndan ilikilidir. Toplumun iindeki gerilim, zorlanma ve stresten kaynaklanr. Modern kent yaamyla gl biimde ilikilidir. Su gnlk yaam durumlarndan renilir. Grup deerlerine ve yasaya uyma ilkesine balln azlndan kaynaklanr. Su trlerini aklayabilme Su trlerini genel olarak yle snflandrabiliriz; mlke ilikin sular, cinsel sular, duygusal sular, rgtsel ve mesleki su formlar, alkol, uyuturucu ve salk sular. Trkiye balamnda su konusunu sosyolojik temelde tartabilme Trkiyede su istatistikleri incelendiinde belirli sularn younlukta olduu ve zellikle byk kentlerde su oranlarnn daha yksek olduu grlmektedir. rf ve adetlere ilikin alglarn etkiledii sular da younluktadr. Son yllarda su saysnda art gzlenmektedir ancak gelimi bat lkeleri ile karlatrldnda bunun ok korkutucu dzeyde olmad sylenebilir.
AM A
A M A
A M A
A M A
214
9. nite - Hukuk,u ve Toplum Sosyolojiye Giri
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi Hukuk Sosyolojisi iin sylenemez? a. Hukukun uygulamadaki gcnn ne olduunu aratrmak b. Hukuku toplumsal srecin bir rn olarak ele almak. c. Hukukun toplumsal yaamdan nasl doduunu ve toplumsal yaam zerindeki etkilerini aratrmak. d. Sulara verilecek cezalarn neler olacan belirlemeyi amalamak. e. Kural koyma gibi bir amac yoktur ama hukukun sosyolojik teorisini oluturmaktr. 2. Aadakilerden hangisi Teorik Hukuk Sosyolojisinin ana blmdr ? a. Sistematik Hukuk Sosyolojisi, Hukuki Tipoloji, Jenetik Hukuk Sosyolojisi ve Kriminoloji b. Sistematik Hukuk Sosyolojisi, Jenetik Hukuk ve Kriminoloji c. Sistematik Hukuk Sosyolojisi, Hukuki Tipoloji, Jenetik Hukuk Sosyolojisi d. Sistematik Hukuk Sosyolojisi ve Hukuki Tipoloji e. Kriminoloji, Hukuki tipoloji ve Sosyal psikoloji 3. Hukukun toplumsal kaynaklarn irdeleyen Hukuk Sosyolojisi alan aadakilerden hangisidir? a. Sistematik Hukuk Sosyolojisi b. Jenetik Hukuk c. Hukuki Tipoloji d. Kriminoloji e. Su Sosyolojisi 4. Aadakilerden hangisi sapma iin sylenemez? a. Gnlk dilde sapmak kabul gren bir yoldan ayrlmak anlamna gelir. b. Belirli bir sosyal grubun beklentileri ve normlarna uygun olmayan eylemlerden oluur. c. Sapmann en ok grlen iki biimi su ve kabahat olarak ifade edilmitir. d. Sapma btn toplumlarda ayn biimde tanmlanr, toplumdan topluma farkllk gstermez. e. Sapma dllendirilebilir, cezalandrlabilir ya da ylece kabul edilebilir. 5. Aadakilerden hangisi sapmaya ilikin olarak gelitirilen sosyolojik teorilerden biri deildir? a. Yapsal-levsel yaklam b. Marksist yaklam c. Etiket Teorisi d. Biyolojik ve Psikolojik Teoriler e. Etkileim teorisi 6. Aadakilerden hangisi biyolojik ve psikolojik yaklamlara yneltilen eletirilerden biri deildir? a. Bireyin davranlarn etkileyen toplumsal koullar gz ard etmesi b. Yeterli aratrma bulgularyla desteklenmemi olmas c. Sapma konusundaki ilk teorik aklamalar olmalar d. Biyolojik etkenlerin her zaman sapmaya yneltmiyor olmas e. Sapmann btnyle normal bir toplumda meydana gelen hastalk olarak grlmesi 7. Aadakilerden hangisi sapmaya ilikin olarak gelitirilen sosyolojik teorilerin ortak zelliklerinden biri deildir? a. Su btn toplumlarda grlen normal bir olgudur. b. Sosyal tabakalar, karlar ve zellikle ekonomik karlarla ilikilidir. c. Sapma byk lde biyolojik ve psikolojik kkenlere sahiptir. d. Toplumun iindeki gerilim, zorlanma ve stresle ilikilidir. e. Modern kent yaamyla gl biimde ilikilidir. 8. Sadece bireysel gdlerin deil toplumsal yapnn sapmay retmesine odaklanan ve sapmay toplumsal ilevi bakmndan yararl ve normal gren teori aadakilerden hangisidir? a. levselci teori b. Psikolojik teoriler c. Marxist teori d. Etkileimci teori e. Fenomonolojik teori
215
Yaamn inden
9. Bir eylemin bakalar onu sapma olarak alglayp tanmlandnda sapmaya dntn savunan ve bireyler arasndaki ilikilere odaklanan yaklam aadakilerden hangisidir? a. levselci yaklam b. atma Teorileri c. Etkileimci yaklam d. Biyolojik yaklam e. Psikolojik yaklam 10. Sapmann kayna olarak egemen toplumsal ekonomik dzeni ve snflar aras atmay gsteren yaklam aadakilerden hangisidir? a. Psikolojik Teori b. Etkileimci teori c. Biyolojik Teori d. levselci teori e. Marksist teori 20 Mart 2009 Krk Cam Teorisi Sularla mcadeleyi nasl baardn? Sorusuna New York Belediye Bakan Guiliani`nin cevab u olmu: Metruk bir bina dnn. Binann camlarndan biri bile krk olsa, o cam hemen tamir ettirmezseniz, ok ksa srede, oradan geen herkes bir ta atp, binann tm camlarn krar. Ben ilk cam krldnda hemen tamir ettirdim. Bir elektrik direinin dibine ya da bir binann kesine, biri, bir torba p braksn. O p hemen oradan kaldrmazsanz, her geen, pn oraya brakr ve ok ksa bir srede dalar gibi p birikir. Ben ilk konan p torbasn kaldrttm. Bir sokan su blgesine dnme sreci nce tek bir pencere camnn krlmasyla balyor. evreden tepki gelmez ve cam hemen tamir edilmezse, oradan geenler o blgede dzeni salayan bir otorite olmadn dnyor, dier camlar da kryor. Ardndan daha byk sular geliyor; bir sre sonra o sokak, polisin giremedii bir mahalleye dnyor. Bunu anlayan New York polisi, nce kk sularn peine dm. Metroya bilet almadan binenleri, apartman girilerini tuvalet olarak kullananlar, kamu malna zarar verenleri, hatta iki ielerini yola atanlar bile yakalayp haklarnda ilem yapm. Polis bu kararllyla `Kk mk, bizim iin hi fark etmez; bu sokan, metro istasyonunun veya mahallenin su reten bir blge olmasna izin vermeyeceiz. ` denilmi. `Krk Cam Teorisi` ABD`li su psikologu Philip Zimbardo`nun 1969`da yapt bir deneyden ilham alarak gelitirilmiti. Zimbardo, su orannn yksek olduu, yoksul Bronx ve daha yksek yaam standardna sahip Palo Alto blgelerine birer 1959 model Oldsmobile brakt. Aralarn plakas yoktu, kaputlar aralkt. Ve olup bitenleri gizli kamerayla izledi. Bronx`taki otomobil gn iinde batan aaya yamaland. Dierine ise bir hafta boyunca kimse dokunmad. Ardndan Zimbardo ile iki rencisi `sa kalan` otomobilin yanna gidip ekile kelebek camn krd. Daha ilk darbe indirilmiti ki evredeki insanlar (zengin beyazlar) da olaya dahil oldu. Birka dakika sonra o otomobil de kullanlmaz hale gelmiti. `Demek ki` diyordu Zimbardo, `ilk camn krlmasna ya da evreyi kirleten ilk duvar yazsna izin vermemek gerek. Aksi halde kt gidiat engelleyemeyiz. Kaynak:http://www. tumgazeteler. com/?a=4903968 / 20 Mart 2009
216
9. nite - Hukuk,u ve Toplum Sosyolojiye Giri

1. d 2. c 3. a 4. d 5. d 6. c 7. c 8. a 9. c 10. e Yantnz yanl ise Hukuk Sosyolojisi blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Hukuk Sosyolojisi blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Hukuk Sosyolojisi blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Sapma, Su Ve Sosyolojik Yaklam blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Sapmaya likin Teorik Gelimeler blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Biyolojik ve Psikolojik Teoriler blmn yeniden gzden Yantnz yanl ise Sosyolojik Teoriler blmn yeniden gzden Yantnz yanl ise levsel Yaklam blmn yeniden gzden Yantnz yanl ise Etkileimci Yaklam blmn yeniden gzden Yantnz yanl ise Geleneksel ve Neo-Marksist Yaklamlar blmn yeniden gzden ve sosyal yapya olan gl vurgusuyla olduka sosyolojik bir teoridir. Sra Sizde 4 Yapsal teoriler sapmann kaynan birey ya da gruplarn toplumsal yapdaki konumlarna odaklanrken, Alt kltrler yaklam ise sapmay bir sosyal grubun alt kltryle ilikili olarak aklamtr. Gruplarn baka insanlarca sapma ya da su saylacak etkinlikleri zendirici normlar gelitirmelerine ve sapmann bireysel olmaktan ok ortaklaa bir aba olmasna ilikin zmlemeler yaplmtr. Sra Sizde 5 Sosyal Kontrol teorisinde sapmann oluumunda sosyalleme srecine vurgu yaplr ve suluyu deitirmektense, sulunun su ileme yeteneini kontrol edecek pratik nlemler alnmasna odaklanlr. Sra Sizde 6 Sapmann tanmlanmasnn basit bir sre olmadn, sapmann anormal patolojik bireylerden ortaya kmadn vurgulayarak kimin sapmay ve sapma eylemi yapan bireyi sulu olarak etiketleme gcne sahip olduu konusunu gndeme tamtr. Sra Sizde 7 Marxist yaklamlar sapma ve suun kapitalist ekonomik dzenin doal bir sonucu olarak grrler. Kapitalizmin yaratt bencillik sapmay retmektedir. Sapmaya ilikin kontrol sreleri de egemen glerin karlarn korumak zere dzenlenmektedirler. Sra Sizde 8 Su trleri unlardr; mlke ilikin sular, cinsel sular, duygusal sular: rgtsel ve mesleki su formlar, alkol, uyuturucu ve salk sular

Sra Sizde 1 Toplumda ortaya kan hukuk olgusunun toplumsal yaamdaki kaynaklar, hukukun douunu ve geliimini etkileyen etkenler; iklim, corafya, nfus, rf-adet, ahlk, ideoloji, ekonomik ve siyasal yap, hukuk uygulayclar olan savc, yarg, noter vb. ile hukuk kurallar arasndaki etkileim teorik hukuk sosyolojisinin temel konulardr. Sra Sizde 2 Biyolojik ve psikolojik yaklamlar su ve sapma konusundaki ilk teorik aklama abalardr. Birok sosyal kontrol kurumu tarafndan yaygn kabul grmektedirler. Sapmann bir hastalk olarak alglanmasyla birlikte sapmann ilalarla, elektro oklarla eitli psikoterapi yntemleriyle ve beyine dnk cerrahi mdahalelerle iyiletirilebilecei dncesi egemen olmutur. Sra Sizde 3 levselcilik sapmaya ilikin aklama abalarn bireyden btn olarak toplumla ynelterek sapmann kaynaklar toplumun doasnda aranmtr. Sapma trlerinin bireyin toplumsal yapdaki yeriyle yakndan ilikili olduuna vurgu yaplmtr. levselci yaklam, kltre
217

Andersen, Margaret L. ;Taylor, Howard Francis. (2005). Sociology: Understanding A Diverse Society. Cengage Learning Bahar, Halil brahim. (2005). Sosyoloji. Ankara: Siyasal Yaynevi. Bean, Philip (2003). Critical Concepts in Sociology. Routledge Bottomore, T. B. (2000). Toplumbilim. stanbul: Der Yaynlar. Brake, Mike (1980). The Sociology of Youth Culture and Youth Subcultures: Sex and Drugs and Rock N Roll. Routledge Carrabine,Eamonn;Lee,Maggy;Iganski,Paul;Plummer,Ken;South; Nigel (2004). Criminology: A Sociological Introduction. Routledge Deflem, Mathieu. (2007). Sociological Theories of Law. in Encyclopedia of Law and Society: American and Global Perspectives, edited by David S. Clark. Thousand Oaks, CA: Sage Publications. DEWEY, John (1976) ;Okulda Ahlk Eitimi. Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Fakltesi Dergisi. Cilt: 9 Say: 1 ev. OUZKAN, A. Ferhan Doan, smail. (2004). Sosyoloji. Ankara. Pegem A Yaynclk. Dnmezer, Sulhi. (1978). Sosyoloji. stanbul: Met/er Matbaas. Dnmezer, Sulhi. (1981). Kriminoloji. stanbul: Faklteler Matbaas. Erkul, hsan. (1999). Sosyolojiye Giri. Eskiehir: Birlik Ofset Gentrk-Hzal,G. S (2003). Bir letiim Biimi olarak Moda: Modusun Snrlar. letiim: Aratrmalar Dergisi Cilt: 1 Say: 1 Giddens,Anthony (2005). Sosyoloji. Yay. Haz. Cemal Gzel. Ankara: Ayra Yaynevi. Gurvitch, Georges (1949). Hukuk Sosyolojisinin Konusu ve Problemleri. Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi Cilt: 6 Say: 2. ev. TOPUOLU, Hamide Gurvitch, Georges; Hunt, Alan(2001). Sociology of Law. Transaction Publishers Grkan, lker. (2005). Hukuk Sosyolojisine Giri. Ankara: Siyasal Kitabevi. Hamilton, James T. (2000). Channeling Violence: The Economic Market for Violent Television Programming. Princeton University Press, Hester, Stephen; Eglin, Peter. (1992). A Sociology of Crime. Routledge li, Gnl. (2002). Sosyolojiye Giri. Ankara: An Yaynclk. li, Tlin Gnen. (2004). Kriminoloji. Ankara: Mart Kitap ve Yaynevi Johnson, Allan G. (2000). The Blackwell Dictionary Of Sociology: A Users Guide To Sociological Language. Wiley-Blackwell Kse, H. Murat (2002). George Gurvitchin Hukuk Sosyolojisi Alannda Trkiyeye Etkisi. Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi. Cilt: 51 Say: 3 Macionis, John J. ; Plummer, Ken (2005). Sociology: A Global ntroduction. Pearson Education Milovanovic, Dragan (2003). An ntroduction to the Sociol ogy of Law. Criminal Justice Press Newman, David M. ; OBrien, Jodi (2006). Sociology: Exploring The Architecture of Everyday Life. Pine Forge Press zcan, Mehmet (2007). Avrupada ve Trkiyede Su statistikleri ve Sulardaki Art. http://www. usakgundem. com/yazar/626/avrupa%E2%80%99da-vet%C3%BCrkiye%E2%80%99de-su%C3%A7-istatistikleri-ve-su%C3%A7lardaki-artis. html Reisinger, Yvette; Turner, Lindsay W. (2003). CrossCultural Behaviour n Tourism: Concepts And Analysis. Butterworth-Heinemann Sezal, hsan. (2003). Sosyolojiye Giri. Ankara: Mart Kitap ve Yaynevi. Tezcan, Mahmut. (1995). Sosyolojiye Giri. Ankara: Feryal Matbaa. Timasheff, Nicholas Sergeyevitch; Trevio, A. Javier (2001). An ntroduction to the Sociology of Law. Transaction Publishers Topuolu, Hamide. (1960). Hukuk Sosyolojisi. Ankara: Gzel Sanatlar Matbaas. Trkiyede Tre ve Namus Cinayetleri Raporu (2008) http://www. asayis. pol. tr/resimler/asayis/tore_ve_namus_cinayetleri. pdf Ycel, Mustafa Tren. (2004). Kriminoloji. stanbul: Umut Vakf Yaynlar.
10
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Eitim Sosyolojisini tanmlayarak balca konularn aklayabilecek, Eitimin toplumsal amalarn ve ilevlerini aklayabilecek, Eitim ve sosyalleme arasndaki ilikiyi aklayabilecek, Eitim ve toplumsal tabaklama arasndaki ilikiyi deerlendirebilecek, Eitim ve toplumsal deime arasndaki etkileimi aklayabilecek, Sosyal bir kurum olarak okulun zelliklerini tartabilecek ve Farkl toplumsal ve tarihsel koullarda ortaya kan eitim sistemleri ile okul yaplarn deerlendirebileceksiniz.
SOSYOLOJYE GR
Anahtar Kavramlar
Eitim Toplum Sosyalleme Toplumsal Deime Okul
erik Haritas
GR ETM SOSYOLOJSNN TANIMI ETM KAVRAMI, AMALARI VE LEVLER SOSYAL YAPI VE SOSYAL HAREKETLLK VE ETM SOSYALLEME VE ETM SOSYAL DEME, GELME VE ETM SOSYAL BR KURUM OLARAK OKUL FARKLI ETM SSTEMLER VE OKUL YAPILARI
Sosyolojiye Giri
Eitim Ve Toplum
Eitim ve Toplum
GR
Toplumlar varlklarn ancak tarihsel srelerinde oluturmu olduklar maddi ve manevi deerler ile kltrel yaplar yeni kuaklar tarafndan iselletirildiinde srdrebilirler. Bu da ancak eitim yoluyla gerekletirilebilir. Eitim ile toplumsal yap arasnda sosyo-ekonomik, sosyo-politik ve sosyo-kltrel ilikiler sz konusudur. Bu nedenle eitim toplumlarn sosyal, ekonomik ve kltrel kalknmasnda etkilidir. Bu nitede eitim olgusu toplum zerindeki etkileri balamnda ele alnacak, eitimin toplumsal nitelii ve ilevleri deerlendirilecektir. Eitim bireyin kiiliini gelitirmeyi ve topluma yelie hazrlamay amalar. Bu bakmdan eitimin bireysel ve toplumsal olmak zere iki temel boyutu vardr (Ottoway ve Smith, 2003, s. 3-4). Toplumsal bir kurum ve toplumsal bir sre olarak eitimin toplumsal temellerinin incelenmesi ve eitimle toplum arasndaki etkileimin irdelenmesi byk neme sahiptir. Eitim toplumsal bir kurum olarak toplumda gerekleen bir sretir. Toplum tarafndan etkilenen ve biimlenen eitim ayn zamanda toplumu etkileyen ve biimlendiren bir sretir. Sosyolojinin bir alt dal olan Eitim Sosyolojisi de eitim ile toplum ve toplumun dier kurumlar arasndaki ilevsel ilikileri inceleyen bir bilim daldr (Aslan, 2001, s. 25).
ETM SOSYOLOJSNN TANIMI

Eitim ok boyutlu bir alandr. Eitim sosyolojisi, eitim ve sosyoloji disiplinlerinin ortak bir alma alandr. Bir toplum iinde gerekleen eitimin amalar ve yntemleri iinde bulunduu toplumun doasna baldr. Eitim sosyolojisi z olarak eitimle toplumun ilikilerini konu edinen bir alma alan olarak tanmlanabilir (Ottaway ve Smith,2003, s. 1-4). Eitim Sosyolojine byk katklar salayan ve bir anlamda temellerini atan ve eitimde bilimsel yntemin kullanlabileceini savunan Fransz toplumbilimci E.Durkheim eitimi bir toplumsal olgu olarak grmtr. Ona gre eitim olgusu, kkeni ve ilevi bakmndan sosyoloji ile yakndan ilikilidir (Akt.Tezcan;1996, s. 12; Aslan, 2001, s.26). Sosyoloji, toplumsal bir kurum olan eitim olgusunu birey-toplum ekseninde deerlendirir. Batda Ward, Dewey, Durkheim, Weber ve Mannheim Trkiyede ise Ziya Gkalp, Prens Sabahattin ve smail Hakk Baltacolu gibi sosyal bilimciler tarafndan kurulan eitim sosyolojisi (http://www.felsefe.gen.tr; Tezcan 1984, s. 5-8) giderek geliimini tamamlam ve zgn bir bilim dal olarak kabul grmtr (Bernstein, 1974, s.145). 19.yy klasik sosyologlarnn eitim alannda nemli katklar yapmalarna karn eitim sos-
Eitim Sosyolojisinin kurucusu olarak grlen Durkheim, levselci Yaklam temel alm bir sosyologdur. Eitimin temel hedefini, toplumsal yaama hazr olmayan bireyin yetikinler tarafndan topluma hazrlanmas olarak alglar. Bu balamda eitim toplumdan topluma ve zamandan zamana deiiklik gsterir.
220
Sosyolojiye Giri
yolojisi bamsz bir alan olarak 1950lere kadar nemli bir varlk gsterememitir (Tan, 1990, s. 557). L.Ward, W.J. Goode, Ellwood gibi klsik yaklam benimseyen sosyologlar Eitim Sosyolojisini, toplumsal gelimeyi salayan ve toplumsal bozukluklar zmeye alan bir bilim alan olarak grrler. M.P. Smith, Kulp, Leslie Zeleny gibi bir grup Amerikan sosyolou ise Eitim Sosyolojisini, sosyolojinin eitim sorunlarna ve konularna uygulanmas olarak tanmlar. Bu gre gre, Eitim Sosyolojisi bir bilim deil, bir teknolojidir (Ergn, 1994). Amerikal sosyologlar 1950li yllarda Eitim Sosyolojisini okul odakl grrlerken Fransz sosyolog P.Jaccard ise Amerikal sosyologlarn bu tutumlaryla eitim kavramn okulda verilen eitim ile snrladklarn vurgulayarak okulun varlk nedeninin ocuklarn toplumsal hayata uyumlarn salamak, onlar gelecekteki mesleklere ynelik yetitirmek ve zellikle mesleki yaamn kadrolarna gre hazrlamak olduunun gz ard edildiini belirtmitir (Doan, 2009). Bu iki farkl yaklam literatrde eitim sosyolojisine ilikin farkl tanmlamalar ve kavramsallatrmalar retmitir. Eitim Sosyolojisi olarak adlandrdmz bilim dal, literatrdeki iki yaklam birlikte ifade etmektedir. Eitim Sosyolojisi olarak evirebileceimiz "Sociology of Education","Soziologie der Erziehung" alanlar, toplumun sosyal yapsn bir btn olarak grmekte ve toplumun kurumlarndan birisi olan eitimi toplumsal temelde incelemektedir. Bu yaklamda sosyolojik yntemler sz konusudur ve konuya bak as da sosyolojiktir. Trkeye "Eitsel Sosyoloji"olarak evrilebilecek "Educational Sociology", "Paedagogische Soziologie" ise odak noktas olarak eitimi almakta; eitim sistemini, retmen-renci ilikilerini, snflarn durumunu, ders programlarn, eitimde uygulanan yntemleri vb. incelemektedir. Ancak son yllarda bu tartmalarn en youn olduu Amerika Birleik Devletleri'nde de iki akmn birbirine yaklat ve birletii grlmektedir (Ergn 1994). Toplumsal kurumlardan biri olan eitim konusunda yaplan almalar ve aratrmalar sosyoloji alanna dayandrldnda bir alt alan olan eitim sosyolojisinin kapsamna girer. Sosyoloji, eitim, psikoloji ve antropoloji gibi bilim alanlar ile ibirlii yaparak disiplinler aras bir dzlemde bulunan eitim sosyolojisi, toplum ile eitim arasndaki ilikileri ve etkilenmeleri dikkate alarak eitim srelerini ve bu srelerde yer alan yneticileri, retenleri ve renenleri sosyolojik bak asndan toplumsal ve kltrel evre koullar gz nnde bulundurarak irdeler. Eitim sosyolojisi; eitim srelerini, bireyin toplumsallama sreci, kltr, ekonomik yaplar, toplumsal snflar, frsat eitlii, aile, kitle iletiim aralar, yeni bilgi ve iletiim teknolojileri, beyin g ve toplumsal deiim, toplumsal gelime balamnda inceler. Toplumsal deiim ile eitim politikalar karlkl etkileim iindedir. Bu nedenle toplumlar belirli hedefler dorultusunda etkilemek, ynlendirmek ve deitirmek eitim politikalarnn hedefleri arasnda yer alr. Bir toplumda gerekleen deiimlerin hkmetin eitim politikasna yansmas bu adan nem tamaktadr (Tezcan 1996). Bu balamda Eitim Sosyolojisi alann drt grup altnda toplamak mmkndr (Er; 2000; s. 68 Akt. Aslan, 2001, s. 26-27): Eitilen kiinin toplumsallamas iin toplumun eitimden beklediklerini aratrmak. Toplumun deime gereksinimini karlamada eitime den grevleri ortaya koymak. Toplumun benimsedii yaam biimine uygun olarak eitimin biimlenmesine ve ilemesine ilikin ilkeleri belirlemek. Eitim amalarn gerekletirmek iin, eitim sistemi ile toplumun nasl iliki kuracan saptamak.
10. nite - Eitim ve Toplum
221
Eitim Sosyolojisinde genel sosyoloji yaklamlarna dayal teorik yaklamlar gelitirilmitir. levselcilik, Yapsalclk, Fenomenolojik yaklam ve Marxist/Neo Marxist yaklamlar gibi temel sosyolojik yaklamlar eitim sosyolojisinde yansmalarn bulmutur.
Eitim Sosyolojisi, eitim srelerini sosyolojik bak asyla dier bir deyile toplumsal ve kltrel balamda irdeler, toplum ve eitim arasnda var olan ilikileri toplumbilim yntemlerinden yararlanarak toplumsal etkiler/etkileimler ve eitim-retim kurumlar iinde toplumsal yaam balklar altnda aadaki konular aratrr (Keskinkl 2007, s. 190-191; Konuk 2003, s. 265): A.Toplumsal etkiler/etkileimler ocuun/bireyin okulda ve yaam boyu sren toplumsallama sreci. Bireyin eitim srelerinde oluturduu toplumsal ilikiler ve sosyal davranlar; aile, arkada, oyun ve alma gruplar gibi toplumsal iliki kalplar. Toplum modelleri, toplumun kk bir modeli olarak okul. Eitim-retim kurumlarnn toplumdaki yeri ve toplumsal ilevleri. Toplumsal gruplarn ve toplumdaki dier kurumlarn eitime etkileri. Sosyal benlik, sosyal hareketlilik. Toplumda var olan sosyal roller ve tutumlar, deerler, normlar ve kurumlar. Sosyal politika ve eitim politikas ilikileri vb. B.Eitim-retim kurumlar iinde toplumsal yaam Eitime ilikin dnce, teori ve politikalarn dayandklar toplumsal kaynaklar, neden olan etkenler ve yol aan sonular. Eitim sistemlerinin ve eitim kurumlarnn toplumsal yapnn demografik zelikleri, ekonomik ve siyasi yaps ile ilikileri vb. Eitim srelerinde demokrasi; okul kurumunda otorite ve disiplin anlay, biimlenen idareci-reten-renen ilikileri ve bu ilikilerin renene yansmalar; retmenin rol; retmen-renci-anne baba ilikileri; renci gruplar arasndaki ilikiler. Farkl eitim biimleri, dil ve kltrel yaplar. Eitim Sosyolojisindeki farkl yaklamlar, sosyolojinin zndeki paradigma araylarn yanstmaktadrlar (Tan, 1993, s.69). Sosyolojik dncede ok nemli bir yeri olan iki dnrn grleri eitim sosyolojisi bakmndan da nemli bir ileve sahiptir. Emile Durkheim'in eitime ynelik sosyolojik yaklamyla genel olarak eitimi ocuklar ve genleri sosyalletirme sreci olarak tanmlar. Dolaysyla Durkheima gre eitim, toplumun gereksinimlerine gre ekillenir ve her toplumun devamlln srdrebilmesi iin deerler ve sosyal normlar, eitim yoluyla gen kuaklara aktarlr. Max Webere gre ise eitim, bireyin toplumsal yap iinde alaca staty belirleme asndan ok nemlidir. Eitimin asl grevi, bireyi ileride toplumsal yapda alaca yere ulamas iin hazrlamaktr. Dolaysyla eitim, bireylerin ve gruplarn, brokrasi ve sosyal tabakalama iinde ileride alacaklar yere hazrlama almalardr. Weberin tipoloji yaklam, Eitim Sosyolojisi aratrmalarnda olduka etkili olmutur. Belli bal yaklamlar ise yle zetleyebiliriz (Ergn, 1997; Tan, 1990, s. 570, Tan, 1993, s. 68): Yapsal-levselci Yaklam: levselci yaklama gre, toplumlar, varlklarn srdrmek iin baz gereksinimleri karlamak zorundadrlar. Bu srete ortaya kan sosyal kurumlarn hemen hepsi belli bir takm toplum gereksinmelerinin karlanabilmesi iin var olmutur. Her toplum kendi gereksinimlerine gre baz sosyal kurumlar oluturur ve toplum iinde eitli grevleri yerine getiren sosyal kurumlar uyumlu bir btnlk gsterir. Eitim ada toplumlarn gereksinimlerine aklc zmler salar ve bu dorultuda yaplanr. Eitimden yararlananlarn saylarnn artmasyla meritokratik (liyakate bal olarak yetenekli ve baarl olanlarn ykseldii) topluma gei hzlanm, bireyler kendi aba ve yetenekleriyle toplum-
222
Sosyolojiye Giri
da bir yerlere gelmeye balamlar ve bu da demokrasinin yaygnlamasn salamtr. Yapsal-levselci Yaklamda okul bir sosyal sistem olarak ele alnr. Okuldaki srelerin niteliini belirleyen toplumsal gereksinimlerdir. retmen-renci ve rencilerin kendi aralarndaki karlkl etkileimlerinin bir btn olan okul, sosyallemeyi salayan kurumdur. Bilgi Sosyolojisi, Fenomenolojik Sosyoloji Yaklamlar: Bu yaklamlara gre Eitim Sosyolojisi kurumlar, dnceleri, retimin elemanlarn, yetenek ve baary balang noktas olarak almal, bunlarn altnda yatan anlamlar bulmaya almaldr. Eitimsel bilgi politiktir. Bilgi politik glerin istei dorultusunda oluur. atmac Yaklamlar: Marxist ve Neo Marxist yaklamlarn snf atmalarna dayal zmlerini temel alan yaklamlara gre, okul ve eitim sistemleri toplumun egemen glerinin toplumsal denetimlerini salamak zere yaplanr. Frsat eitlii, eitsizlikleri rtmek iin kullanlan bir ara niteliindedir. renci baarszlnn kkenleri daha ok okul ii srelerde aranr. atmac yaklamlar okullarn ve retimin alt snflara ait ocuklarn aleyhine kurgulandn savunur. Yorumsamac Yaklam: Bu yaklam okul ii ve derslik ii mikro toplumsal srelerle ilgilenir ve Eitim Sosyolojisi alannda uzun sre gz ard edilen srelere odaklanr.
SIRA SZDE
SIRA SZDE Eitim Sosyolojisinin temel konular nelerdir?
DNELM Eitim bireylerin sahip olduklar potansiyellerini gelitirdikleri ve yeni bilgi, S O R U beceri ve tutumlar kazandklar srelerin tmn ifade eder. Planl ve belirli hedeflere odakl D KKAT formal eitim okulda gerekleir. Informal olarak ise toplumsal yaamn her SIRA SZDE aamasnda eitim gerekleir.
AMALARIMIZ
ada eitim anlay K T A P eitim srelerine toplumlarn talepleri dorultusunda sosyal, demokratik ve kresel TELEVZYON anlamlar yklemektedir. Bu balamda toplumsal deerleri iirmesi gereken eitimin sosyal bir hedefi sz konusudur. Sunulan NT RNET eitimEhizmetlerinin btn toplum kesimlerini kapsamasnn hedeflenmesi nedeniyle bireylerin eitim srelerine katlmlar, eitim etkinliklerinden yararlanmalar nem tamaktadr.
Eitimin tanm ele alnd alana ve yaklama gre deiiklik gstermektedir. nsanlk tarihinde hep var olan eitim, bireyin toplumda yerlemi olan ve herkes taS O R U rafndan iselletirilmesi beklenen olumlu davranlar kazanma sreci olarak tanmlanabilir. Eitim sreleri bireylere sorun zme, tanmlama, aklama, yorumlama gibi farkl Kstratejileri kapsayan dnme yetisi ile dncelerini, duygularn DK AT vb. grnr klan iletiim yetisini kazandrr. Bu balamda davran deitirme sreci olarak da deerlendirilen eitim, bireyin doumundan lmne dek dier bir SIRA SZDE deyile srekli var olan bir sretir ve bu nedenle yaam boyu elde edilmi olan btn deneyimler eitim kapsamnda yer alr (enel, 2008, s.4). Srekli yenilenen eitim anlaynn gnmzde k noktasn birey oluturmaktadr (Ergun, 2005, AMALARIMIZ s. 39-42). ada anlamda kltrel, duygusal, ruhsal ve yaama ilikin sosyal ve bireysel yetilerin gelitirilmesini salayan eitim, bireyin yaam boyu geliim srecini ifade eder. Eitim, zgrlemi ve sorun zme yetisi kazanm kiiliklerin oluK T A P tuu etkin, karmak ve hibir zaman tamamlanamayacak bir sretir (Kssler, 1989, s. 56). Uzak, genel veY zel amalar kapsayan eitimin amalar srecin ynn belirler TELEVZ ON ve sre sonunda bireylerin kazanmlarn ifade eder (Keskinkl 2007, s.7-8). ada eitim anlay, bireylerin toplumsal sistemde kendilerinden emin hareket etmelerini ve kendi ayaklar zerinde durabilen, zgr bir kiilik oluturmalarn hedefleNTERNET mektedir. Bunun yan sra bireylerin geerli toplumsal normlar ve deerler dorultusunda sosyallemelerini salamak ve istenmeyen davranlar engellemek de hedefleri arasndadr. Bireye yaam ve davran biimi kazandrd iin eitimin kiilii de etkiledii ne srlmektedir. Eitim sosyal btnlemenin yannda bireyin topluma katlma, eletiri yapma ve atma becerilerini de gelitirir. Hibir zaman tamamlanamayacak bir sre olan eitim salt bilgiye indirgenemeyeceinden temel amac bilgi
ETM KAVRAMI, AMALARI VE LEVLER D NELM
223
deildir, bilgi amalara ulamada kullanlan bir aratr (Kssler, 1989). Eitim, bireyin toplumda iselletirilmi ve yerlemi olan olumlu davranlar renme yaantlar kapsamnda kazanmasn hedefler. Bu kapsamda bireye kazandrlmas hedeflenen bilgi, beceri, tutum ve deerlerdir. Eitim srecinin baar ile tamamlanmas, bireyde davran deiikliklerinin olutuu anlamna gelir. Srecin hedefleri bireyin, Yasalara, demokrasi ilkelerine ve sosyal adalete duyarl olmasn, Vatanda statsnn grev tanmna kout bir davran eylemi gstermesini, Eletirme, yarglama, yardmsever olma, dayanma iinde olabilme, farkllklar tanma, hogr gsterebilme ve kendini bakalarnn yerine koyabilme yetilerini gelitirmesini, Kltrel yaama, sanata ve mzie katlmn, Doaya, btn canllara, evreye, ulusal ve evrensel kaynaklara kar sorumluk duymasn ve Yerel ve evrensel dzlemde ekonomik, siyasal ve sosyal ve kltrel gelimelere hakim olmasn ngrr (enel, 2008, s. 4). rgn / formel (ilkretim, ortaretim, yksekretim ve dier retim kurumlar) ve yaygn / enformel (yaamn her alannda planlanmakszn kendiliinden gelien sre) eitim olmak zere iki eitim boyutu sz konusudur. Gelimemi, modern olmayan toplumlarda bireyin yaamnda hedeflemedii ancak farknda olmadan ve programsz, plansz biimde rendikleri enformel eitim kapsamndadr. rnein krsal kesimlerde dnyaya gelen bir ocuk genelde aile iindeki byklerinden hayvanlarn bakmn, ev, bahe ve tarla ilerini, yaad topluluk iindeki yerini ve grevlerini aile ve topluluk iinde kendine yklenen roller gerei yetikin oluncaya dein gzleyerek, sorumluluk alarak renir. Bunun yan sra byklerinin ya da evresindekilerin olumlu, olumsuz davranlarn da taklit ederek iselletirebilir. Formel eitim ise enformel eitim trnn modern toplumlarn gereksinimlerine cevap verememesi nedeniyle kurumlar araclyla belirli hedefler dorultusunda, belirli program ve plan erevesinde ve belirli meknda sunulan retim srelerinin yer ald bir eitim trdr. (Giddens, 2005, s. 487; Bilhan, 1986, s. 15). Eitimin toplumsal, siyasal, ekonomik ve kltrel ilevleri sz konusudur (Keskinkl, 2007, s. 97-122; enel, 2008, s.4). Durkheima gre, eitimin ilevleri (Black-Ledge/Hunt, 1985, s. 11; Akt.nal, 1999, s. 513); a. bireylerin yetenek ve potansiyellerini, onlarn kendileri iin deil; toplumun gereksinim duyduu yetenek ve kapasiteleri erevesinde gelitirmek, b. bireyleri, iinde bulunduklar belirli bir evreye hazrlamak, c. toplumun gereksinimlerini karlamak, d. toplumu korumak ve gelitirmektir. Gnmzde eitimin ilevleri kreselleme srecine bal olarak deiime uramaktadr. Yeni bilgi ve iletiim teknolojileri kanal ile evrensel dzlemde youn bilgi paylamna yol aan kreselleme sreci, toplumlarn yeni taleplerini ortaya karm ve eitimin ilevlerinin gereksinim duyulan alanlarda istihdam edilecek farkl birey profili dorultusunda yeniden biimlenmesine neden olmutur. Eitim sosyal deimenin ve toplumlarda frsat eitliinin salanmasnda en nemli kanallardan biridir. Bireyin toplumsal uyumu salamas ve toplumla btnlemesi eitim srelerinin ilevsellii ile balantldr. Bu nedenle toplumsal gelime dorudan ilevselliini yerine getirebilen eitim srelerinden beslenir. Eitime
224
Sosyolojiye Giri
birbirinden tam olarak ayrt edilemeyen ak ve daha ok bireysel farkllklara dayanan gizli olmak zere iki ana ilev yklenmektedir (Konuk, 2003, s. 267-8; elikkaya, 1996; Ergn, 1994; Ozankaya, 1979; Tezcan, 1984): Ak ilevler Toplumun kltr mirasnn, norm ve deerlerinin yeni kuaklara aktarm ve bireylerin toplumsallatrlmalar. Toplumun sosyal ve ekonomik geliiminin salanmas. Yeniliki ve deimeyi salayc bireylerin yetitirilmesi. Toplumun ekonomik yapsnn taleplerine ynelik i gc yetitirilmesi. Ynetici sekinlerin yetitirilmesi. Siyasal sisteme ynelik retilen siyasi kltrn toplum yeleri tarafndan iselletirilmesinin salanmas. Toplumsal hareketliliin artrlmas. Snf farkllklarndan kaynaklanan atmalarn engellenmesi. Toplumda frsat eitliinin salanmas, eitsizliklerin giderilmesi. Gizli ilevler Bireyin eitim srelerinde farkl insanlar farkl corafyalar, kltrel yaplar tanmas, yeni ilikiler kurmas, evrensel dnmesi. Bireyin hogrl olmas, farkllklara sayg duymas; kendisine nceden aktarlan yanl davran, inan vb. farkna vararak evresini de aydnlatmas. Bireyin toplumsal cinsiyet algsn kazanmas. Bireyin alma yaamnda yer almas. Bireyin sua itilmesini ve toplumdan dlanmasn nlemesi. Rekabetin zendirilmesi ve artrlmas. E seme, tandk salama. Bireyin stat kazanmas. Eitimin ak ve gizli ilevleri toplumsal ilevleri balamnda deerlendirildiinde eitim ile toplum arasndaki etkileimin boyutlarnn nemi ortaya kmaktadr. Eitim srelerinde bireye, toplumun tarihsel sreci boyunca oluturduu kltrel yaps aktarlarak toplumla uyumlu olmas salanr. Bunun yan sra bireyler eitim srelerinde elde ettikleri baar dzeyi dorultusunda kazandklar sosyal statler ve stlendikleri sosyal roller ile topluma katlrlar. Eitim ayrca bireyin kendini gerekletirme ilevinin yan sra toplumsal balamda vatandalk sorumluluunu gelitirmesine de yardmc olarak toplumsal kurumlarn gelimesine yol aar.
SIRA SZDE
SIRA SZDE Eitimin toplumsal adan ilevleri nelerdir?
DNELM S O R U
SOSYAL YAPI VE SOSYAL HAREKETLLK VE ETM

Toplumda bireyler ve gruplar arasnda var olan eitsizlikler ile eitimin toplumsal hareketlilikte ilevleri giderek Eitim Sosyolojisinin temel konularna dnmS O R U tr. Toplumsal yapdaki hareketlilik, eitsizliklerin nedenleri ve zmnn aratrlmas bu balamda nem kazanmtr. Eitim, toplumsal hareketlilii artran ve salad frsatKeitlii araclyla toplumsal eitsizlikleri de gideren bir sre olaD KAT rak alglanmtr. Eitsizlikleri betimlemek iin, sosyologlar sosyal tabakalamadan sz ederler. TaSIRA SZDE bakalama, farkl insan gruplamalar arasndaki yaplam eitsizlikler olarak tanmlanabilir. Toplumlarn daha ok tercih edilenin en stte, daha az ayrcalkl olann da en alta yakn olduu bir hiyerari iinde tabakalardan olutuu sylenebilir AMALARIMIZ (Giddens, 2000). Bir aile iinde doan ve yetien birey ait olduu sosyal tabakann
K T A P
DNELM
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
225
sosyal ve kltrel dokularn iselletirerek, var olan sosyal norm ve davran kalplarna kout olarak iinde yaad toplumdan etkilenir (Kssler, 1989, s. 56). lkel toplumdan ada toplumlara kadar, insanolu her dnem ve yrede kendisini ve tekileri farkl grm, farkllam ve farkl gruplara koymutur. Bu farklardan bazlar rk, cinsiyet ve renk gibi biyolojik kkenli, bazlar da evlilik, zenginlik, soyluluk, gllk, yneticilik, kentlilik, aalk, hocalk ve sosyal snf gibi sosyal ve kltreldir. Sosyal, kltrel farklardan bazlar, soyluluk ve kentlilik gibi, kltrel miras yoluyla aileden gelir. Zenginlik, yneticilik ve bir meslek yelii gibi nitelikler ise, ya aileden miras yoluyla elde edilebilir ya da kiinin yaam boyunca kendi abasyla kazanabilecei farklardr (Gven, 1994). Bireylerin ve gruplarn, sosyal yap iindeki yerlerini deitirmelerine sosyal hareketlilik denir. Bireyler bir grupta veya tabaka iindeki yerlerini deitirebilirler veya bir gruptan kp baka bir sosyal tabakaya katlabilirler. Kk bir zanaatkrn bir iletme yneticisi olmas, kk bir memurun alt kuruma zamanla mdr olmas, bir kyl ocuunun subay, general, profesr olmas vs. sosyal hareketliliin rneklerindendir (Ergn, 1997). Sosyal hareketlilik, toplumun tabakalar arasndaki sirklasyondur. Sirklasyon bireylerin tabakalar arasndaki ini k hareketleridir. Sz konusu hareketler sadece bireyler arasnda deil, gruplar ve kltrel deerler arasnda da grlr. (Celkan, 1989; Ergn, 1994; Tezcan, 1984). {Toplumsal tabakalama ile ilgili daha ayrntl bilgi iin kitabnzn 7. nitesine bakabilirsiniz}
SIRA SZDE Eitim sreciyle toplumsal hareketlilik arasndaki etkileim nasl olumaktadr?
SIRA SZDE
SOSYALLEME VE ETM
Durkheime gre eitim, bireyi sosyalleme aracyla norm ve deerlerle donatr. Bu sre bireye, doyurucu bir yaam srebilecei bir ereve salar (nal, 1999, s. 513). Eitim genel olarak doal ve toplumsal faktrler olmak S O R U iki ana grup zere iinde yer alan ok sayda etkenle etkileim iindedir. Toplumsal evre, ailenin ve planl, belirli hedeflere ynelik eitim veren okulun dnda farkl K A T D K eitim ortamlarn da barndrr. Bu nedenle bireyin sosyalleme sreci aile iinde ve eitim kurumlarnda gerekleirken ayn zamanda birok evre faktrnden de etkilenir SIRA SZDE (Kssler, 1989, s. 56). Sosyalleme bireyin bir sosyal gruba katlma srecidir. Birey bir gruba girerken o grupta geerli olan sosyal normlar, stlenecei rolleri, ulaaca sosyal statleri, AMALARIMIZ bu rol ve konumlarn gerektirdii davran, beceri ve yetenekleri, grubun kltrn oluturan deerleri ve inanlar renip benimsemek durumundadr. Belirlenen amalar dorultusunda bireylerde belirli davran yatknlklarn gelitirme veya isK T A P tenmeyen baz davran ve alkanlklar deitirme sreci olan eitim, sosyolojik bak asyla sosyallemenin zel bir grnm ve biimi olarak deerlendirilebilir. ocuklarn ve genlerin sosyallemesinde etkili olan en nemli iki O N T E L E V Z Y kurum, okul ve ailedir. Eitim Sosyolojisi alannda yaplm olan aratrmalar, ailedeki sosyallemenin ocuklarn daha sonraki okul yaantlarn ve baarlarn nemli lde etkilediini gstermektedir. te yandan okul yaam iinde de ocuklarn sosyal yaNTERNET amlarnn yar zamanlarn okulda, yar zamanlarn aile iinde geirmeleri, okulaile arasndaki karlkl etkileimi zorunlu klm ve birok aratrmada, ailedeki sosyalleme ile okuldaki sosyalleme arasna snrlar konulamayaca, bu nedenle bir arada ele alnp deerlendirilmesinin daha doru olaca vurgulanmtr. Aile ve okul arasndaki sosyalleme ve iletiim farkllklar baz atmalarn kmasna
DNELM
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
226
Sosyolojiye Giri
da neden olmaktadr. Ailedeki birincil sosyalleme ile okuldaki ikincil sosyalleme alanlar arasnda yapsal atmalar bulunmaktadr. rnein temel eitim srecine yeni giren bir ocuk ikili bir yaama sahiptir; okulda renci, ailede ocuk olarak grlmekte kendisi de yle davranmaktadr. Ailenin ocuktan bekledikleri ile okulun beklentileri farkl olabilmektedir. Eitim Sosyolojisi literatrnde yer alan balca sosyalleme biimleri unlardr (Ergn, 1997): leriye Dnk sosyalleme: Bir grubun yesi olmayan fakat o gruba girmek isteyen bireyler, o gruptaki ve ilerde sahip olmay hedefledikleri konuma uygun deerleri, kurallar renir ve benimserler. Tarihsel sosyalleme: nsanlk tarihinin herhangi bir dneminde yaayan bireyler, yaadklar dnemin koullarna dorultusunda karakteristik bir bilgi ve davran yapsna sahip olurlar. Siyasal sosyalleme: ocuklar ve genler iinde bydkleri toplumun siyasal sistemini ve dnya grn benimserler. Ksmi sosyalleme: Bireyler iine girdikleri sosyal grubun veya rgtn bekledii rol davranlarnn ve grup kurallarnn yalnzca bir ksmn renip benimserler. Sosyal snf ve tabakalara gre sosyalleme: Bireyler anne ve babalarnn ait olduu ve kendisinin de iinde yetitii sosyal snf ve tabakann normlarn, rol beklentilerini, deerlerini, inanlarn renir ve benimserler. Bu durum zellikle alt sosyal tabakada yetimi ocuklarn okul baarlarnda kendini gsterir. Alt sosyal tabakaya ait ocuklar, zellikle dil yaplar bakmndan okul ii baarlarda ve okullar aras geilerde orta tabakadan gelen ocuklardan genellikle daha geride kalrlar. Sosyalleme, topluma ve toplumlara uyum salamak, din ve milliyet fark olsa da insanlarla iyi geinebilmek, iyi bir vatanda olabilmek olarak betimlenebilir (Celkan 1989). Sz konusu uyum olgusu grupta ele alnabilir (elikkaya, 1996): A. Genel uyum Bireylerin birbirleriyle grebilmeleri, konuabilmeleri, birbirlerini rahatsz etmemeleri ksacas, demokratik dnce ve davranlara sahip olmalar. Baka bir ifade ile anariden ve terrden uzak, disiplinli, huzurlu ve uyumlu bir toplum oluturmalar. B. ten uyum Bireyin kendi vatanna ve milletine gnlden bal, milli ve manevi deerlerini gnlden benimseme, vatan ve milleti iin fedakrca alma, hatta gerektiinde uruna cann bile seve seve vermeye hazr olma hlidir. C. Dtan uyum Bireyin yaad toplumun manevi deerlerini benimsememekle beraber onlara kar kmama ve hukuk dzenini kabul etmi olma hlidir. Gnmzde ivme kazanan insan hareketlilii nedeniyle birok toplum i ve ulus ar g srelerinden etkilenmektedir. Bu gelime, zellikle farkl sosyalleme srelerinden geen ve kltrel eitlilik ieren gen nfusun i hayatna hazrlanmasnda baat rol stlenen eitimin nemini daha da belirginletirmektedir (Bills 2006). Okul sistemi, kendisine bir hammadde olarak sunulan rencileri baz temel eitim aamalarndan sonra eitli deerlendirme yntemleriyle bir seme ve ayklamaya tabi tutarak, ilgi ve yeteneklerine uygun bir ie yerletirmeyi hedefler. Toplumda yeni yetien bireyler, genellikle okulda gsterdikleri baarlara gre eitli sosyal statler iinde sosyal roller stlenerek topluma katlrlar. Okul ayn zamanda toplumdaki mevcut politik sistemi, kurumlatrlm iktidar ilikilerini -
227
retir, kabul ettirir ve bireylerin bu dorultuda hareket etmesini salar. Bylece toplumu renip benimseyen bireyler onunla btnleir, kaynar ve iinde bulunduklar dzen onlarn gznde daha ok merular (Ergn, 1997). Eitim ve sosyalleme arasndaki iliki nasl ifade edilebilir?
SIRA SZDE
SOSYAL DEME, GELME VE ETM
SIRA SZDE
Toplumsal deime toplumsal yapnn ve onu oluturan toplumsal ilikiler ann ve bu ilikileri belirleyen toplumsal kurumlarn deimesi olarak tanmlanabilir S O R U (Tezcan, 1994, s. 191). Toplumun bir rn olan eitim ayn zamanda toplumu biimlendirme zelliine de sahiptir. Bir taraftan toplumda var olan deerlerin korunmasn salayan eitim dier taraftan renme yaantlar sonucundaA bireyin ait olDKK T duu toplumun talep ettii davranlara ve deerlere kout olarak deiime ve gelimeye yol aar. Hedeflerini gerekletiren bir eitim sreci, topluma, dikey gei SIRA SZDE olanaklarn deerlendirebilen yetikinler, gelecekte karar ve ynetim mekanizmalarnda yer alarak lkeyi, toplumu ve kltr biimlendirmede etkili olacak bireyler kazandrr. Toplumsal yap ile eitim arasnda karlkl sosyal, ekonomik, poliAMALARIMIZ tik ve kltrel ilikiler, balantlar ve etkileimler sz konusudur. Bu balamda toplumlarn sosyal, ekonomik ve kltrel kalknmasnda etkili olan eitim, toplumlarn varlklarn ve geliimlerini srdrebilmeleri, rekabet edebilmeleri A P K T dolaysyla sz sahibi olabilmeleri asndan kukusuz en nemli ve en etkili g olarak grnmektedir (Gder ve Ta, 2006, s. 13). Gnmzde ngrlemez bir ivme kazanan toplumsal dnmler ve deiimler eitime yn verenleri kkl Edeiimler yapmaya T LEVZYON zorlamaktadr (Hundt, 2008). Yaanan dnm eitim sistemlerinde beklentilerin yeniden tanmlanmasna yol amtr (Tekeli, 2003, s. 16-21). Ancak okullarda bu anlamda olmas gereken deiimin evredeki deiimle ayn hzda gerekletiini NTERNET sylemek gtr (Schlechty, 2006, s.1). Klsik olarak eitimin iki ilevi vardr; birincisi toplumun kltrel deerlerini gen kuaklara benimseterek toplumun srekliliini salamak, ikincisi de toplumun geleceini gven altna almak iin eletirici, yaratc, yeni bulular yapabilecek ve toplumsal deimeyi salayabilecek kuaklar yetitirmek. Eitimin bu iki ilevi, sanayileme srecinin balamasndan sonraki dnemlerde atmaya yol amtr. Eitim kurumlar ve programlar birbirine zt gibi grnen bu iki grevi yerine getirmek zorunda kalmlardr. Bu nedenle hangi toplumsal unsurlarn korunarak ve belki de gelitirilerek gelecek kuaklara aktarlaca, hangilerinin deitirilip unutturulaca nemli bir sorun olarak ortaya kmtr. Wallacea gre eitim, farkl toplum tiplerine gre farkl ilevler stlenir. Eitim devrimci yapya sahip toplumlarda kltrel deiim ve yeni bir ideoloji ahlak kazandrrken muhafazakar toplumlarda liberal-entellektel bir retim vermek ncelikli olabilmekte, reaksiyoner toplumlarda ise gemi toplum dzenini ve ahlak sistemini olduu gibi srdrme eilimi grlebilmektedir (Aktaran Ergn, 1997). Genel olarak ifade edecek olursak eitimin toplumsal deimeye ilikin iki ilevi vardr (Tezcan, 1992): A. Eitimin tutucu ilevi: Eitimin grevlerinden birisi, toplumun kltrel deerlerini ve toplumsal davran rneklerini gen yelerine aktarmaktr. Bu aralarla toplumda, temel uyum salanr ve geleneksel yaam biimi korunur. B. Eitimin yaratc ilevi: Modern toplumun eletirici ve yaratc, yeni bulular ve keifler yapan ve toplumsal deimeyi balatabilecek bireylere gereksinimi vardr. Eitimin yaratc ilevi kapsamnda beklenen bu deiime yol alr.
DNELM
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
228
Sosyolojiye Giri
Sonu olarak eitim, toplumsal deimelerin aktarlmas, bireylerin, gruplarn ve btn toplumun, deimelerin neden olduu yeni durumlara uyum salamalar, toplumsal deimelerin gerektirdii yeni insan tipinin oluturulmas ve toplumsal deimelerin gerekletirilmesi aracdr (Celkan 1989). Toplumsal deimeyi salayan nedenler eitlilik gsterdii gibi, bu nedenlerden bazlarnn n plana kmas da toplumdan topluma farkllk gstermektedir. Eitim de toplumsal deimenin nedenlerinden biridir ve toplumsal deimede ncelik kazanmas toplumdan topluma farkldr. Eitim ile toplumsal deime arasndaki ilikileri aklamaya alan drt temel grten sz edebiliriz (Eskicumal, 2003, s. 15-16): A. Yeniden oluumcu ve modernist grte eitim, zellikle gelimekte olan lkelerde ekonomik ve teknolojik gelimeyi salayan, zgrlk, adalet ve eitlik ilkelerine dayal yeni bir toplumsal dzenin yaratcs olarak grlr. B. Eitim muhafazakr ya da atmac grte ise mevcut toplumsal, ekonomik ve politik dzenin ayrlmaz bir parasdr. Bu nedenle eitim kurumlar mevcut toplumsal, ekonomik ve politik yap ve ilikilerden bamsz hareket edemez ve buna bal olarak eitim kurumlar mevcut sistem ve ilikileri korur ve yeniden retir. C. nc gr savunanlar, eitimi egemen snflarn kendi karlarna hizmet eden ve onlar koruyan bir ara olarak grrler. Ancak ikinci grten farkl olarak eitim kurumlarnn bir taraftan egemen kltr ve kurumlar yeniden retirken toplumsal deimeye yol aacak bamszlklarndan da sz ederler. D. Drdnc gre gre, toplumsal deimeler eitimi belli bir ynde deimeye zorlad gibi, eitim de toplumu istenen ya da planlanan ynde deitirilebilir. Toplumsal deiim, eitime ynelik yeni stratejilerin gelitirilmesine yol amaktadr. alma alanlarnda mesleklerin grev tanmlar deiirken yeni meslek alanlar da olumaktadr. Bu nedenle sektrler srekli renerek kendini gelitirebilen, donanml i gcne gereksinim duymaktadr. Bireyin eitim dzeyinin dk ya da yetersiz olmas, onun istihdam d kalma veya ikincil piyasada tercih edilme riskinin bir gstergesidir. stihdam d kalanlarn eitim dzeyi baat bir etken olarak grnmektedir. Eitimin toplumsal yapya farkl boyutlarda etkisi sz konusudur. Toplumsal yap asndan eitim ile ekonomi ilikisi her dnemde nem tamtr (Russell, 1981, s. 139-150). Gnmzde de bireylerin ekonomik etkinliklere katlm ile eitim dzeyleri arasnda anlaml bir iliki grlmektedir. Trkiyenin 2004 ylnda OECD lkeleri arasnda %53 ile en dk istihdam oranna sahip olmas, nemli lde okul andaki gen nfus younluunun yan sra kentsel alanlarda eitim dzeyi dk olan kadnlarn (%27.9) i gc piyasasna katlmnn azlndan da kaynaklanmaktadr. Bu balamda kz ocuklarnn okullama dzeylerinin dkl, zellikle krdan kente g eden hanelerde geleneksel toplumsal cinsiyet rol anlaynn buna engel oluturmas vb. durumlar, kadnlarn i gcne katlm orannn istihdam d kalan erkek orannn yarsndan daha dk olmasnn nedenlerindendir. Veriler Trkiyede igcnn dk eitim dzeyini dorulamaktadr: 2003 ylnda temel eitim alm ve temel eitim almam igcnn toplam igc iindeki pay %54.3 dzeyindedir. 25-34 ya arasndaki igc grubunda niversite eitimi alm olanlar ise sadece %10 ile OECD lkeleri arasndaki en dk oran oluturmaktadrlar. Ayn ekilde, 25-34 arasndaki ya grubunda lise ve dengi eitim diplomasna sahip olanlar da OECD lkeleri arasnda en dk ikinci srada yer almaktadr (Gder ve Ta, 2006, s.13-15).
229
Bu veriler, olumsuz sosyal ve ekonomik koullara sahip bireylere eitim konusunda frsat eitlii salanmasnn byk nem tadn gstermektedir. Her ne kadar eitim srelerine sosyal adalet ile eitimde frsat eitliinin salanmas ve blgeler aras dengesizliklerin giderilmesi vb. toplumsal grevler yklense de sosyal eitsizliin eitim srelerinde yer almasn nlemek kolay deildir (Bahar, 2005, s. 214-216). 60l yllarda Bourdieu ve Passeron yaptklar almalar ile anne babann toplumsal statsnn ocuklarn eitimine etkisini ortaya koymulardr. lkeden lkeye deiim gsteren bu iliki son yllarda Almanyada da gndeme gelmitir. PISA aratrmalar ile eitim srelerinde yer alan kr ocuklarna ilikin yaplan bir aratrma, sosyal kkenin eitim baarsn ve kurumlar aras dikey geii nemli lde belirlediini kantlamtr (Hgler, 2007, s. 18). Trkiye 2003 ylndan itibaren OECDnin 2000 ylndan bu yana 15 ya grubu rencilere ynelik ylda bir yrtlen ve rencilerin bilgi ve becerilerinin deerlendirilmesine ynelik bir tarama aratrmas olan PISAya (Programme for International Student Assessment / Uluslararas renci Deerlendirme Program) katlmaktadr. 57 lkenin katld PISA 2006 uygulamasnn sonular, okuma becerilerinde 37, matematik alannda 43, fen bilimleri alannda ise 44. srada yer alan Trkiyenin renme ve bilgi dzeyinin OECD ortalamalarnn ok altnda olduunu ortaya koymutur (http://www.pisa.oecd.org). Sadece genel okul eitimi ile snrlandrlmamas gereken eitim 21. yzyln en nemli sosyal sorunlarndan biri olarak grlmektedir. Bir taraftan sosyal eitsizlik gz nnde bulundurularak eitimin yaylmas salanrken dier taraftan eitim frsatlarnn da e zamanl sunumu eitim olgusunun toplumsal anlamn oluturmaktadr (Becker / Lauterbach, 2008).
SIRA SZDE Eitim sreciyle toplumsal deiim arasndaki etkileim nasl olumaktadr?
SOSYAL BR KURUM OLARAK OKUL
SIRA SZDE
Okul yapsnn sosyal bir kurum olarak incelenmesi, Eitim Sosyolojisinin ana konularndan birini oluturmaktadr. Okul bamsz bir topluluun etkinlikte bulunS O R U duu, toplumsal yaama katlmak isteyenlere rol datmnn yapld ve bu almalar yrtebilmek iin rol farkllamasna dayal olarak yaplandrlan sosyal bir kurumdur. Bir sosyal birim olarak okul hem dardaki sosyal kurumlardan ayrdr DKKAT hem de onlardan dolayl ve dolaysz olarak etkilenir. Okul ayn zamanda evresindeki dier toplumsal kurumlara grup yesi alp verme yolu ile de etki eder. FeldSIRA SZDE hoff, Kurumlar Sosyolojisi asndan formel okul organizasyonunda bulunan yaplar yle sralamtr (Akt. Ergn, 1997): a. Okulda, iblm esasna dayal bir grev bllmesi vardr; kimileri AMALARIMIZ renme, kimileri retme ve rehberlik etme, kimileri renme, kimileri de ynetme grevlerini stlenmilerdir. b. retme ve ynetme rolleri, resmi bir karaktere tar. K T A P c. Okulda hiyerarik bir dzen vardr, herkesin yetki ve grevleri, otoritelerinin snrlar yasalarla tespit edilmitir. d. Okulun ve derslerin ama ve uygulama ekilleri, yetkileri ve grevlilerin haTELEVZYON reketleri belirlenmi yasa ve ynetmeliklerle belirlenmitir. Sosyal bir birim olarak okulda gerekletirilen srelere ilikin u rneklendirmeler yaplabilir (Ergn, 1997:148): okuldaki rol, g ve nesil farkllklar, sayg ve selmlama ile kendisini gsterir. Snf almalar ve snavlar,T E R N E T ve baar N rekabet prensiplerinin herkes tarafndan kabul edilip onlara uyulmasdr. letiim, hem bilim ve retim dili olarak, hem dzgn cmlelerle, izin alarak, ayaa kalkarak ko-
DNELM
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
230
Sosyolojiye Giri
numa ekilleri ile d toplumdakinden tamamen farkldr. Okul ii ve dnda yaplan spor karlamalar bir yandan birlik ve dayanma ruhunu, te yandan rekabet ve yarma prensibini kuvvetlendirir. Okuldaki hl ve gidi, temizlik, defter tutma, derslere devam gibi hususlar rencilerden baarl olmann yan sra toplumsal ierikli baka eyler de istendiinin gstergesidir. Ev devlerinin verilmesi, ev hayatna kadar uzandn gstermektedir. Geleneksel eitim anlaymzda, retmenlerin, ocuklarn davrann okul d saatlerde ve yerlerde kontrol ettii ve cezalandrd bilinmektedir. Okullar, bir toplumsal kurum olarak toplumun bir paras olmalarna ramen, kayt ileminden mezuniyet trenine kadar farkl kurallar, ayr giri-k olan zel bir toplum parasdr. Eitim srelerinin ncelikle rencilerin gl bir kiilik oluturabilmelerinin n koulu olan bireysellemeyi ve zgrlemeyi salayacak koullar oluturmas byk nem tamaktadr. Bu balamda eitimin toplumdaki demokrasi anlaynn gelimesine kkl etkileri sz konusudur (zkalp, 1999, s. 208209). Konuya ilikin yaplan bir aratrma (Polowy, 2007) okulda demokratik toplumsallama srecini tamamlayan rencilerin yaamlar boyunca demokrasiyi bir yaam biimi olarak iselletirebildiklerini gstermektedir. Bu sre, rencilerin atma ortam yaratmak, saldrganlk ve g kullanma gibi olumsuz davranlarn engelleyerek kendi ayaklar zerinde durmalarn salamakta ve renme olgusunu bireyselletirerek rencileri yaam boyu renmeye ynlendirmektedir.
SIRA SZDE
Sosyal bir birim olarak okulun temel zellikleri nelerdir? SIRA SZDE
NELM Toplumlar Dile btn toplumsal kurumlar arasnda olduu gibi, bir toplumsal kurum olan eitim ve okul arasnda da sk bir iliki vardr. Bu birbirlerine bal olma, birbirlerinden etkilenme ve etkileme ilikisi, okul sistemlerinin tarihi boyunca S O R U grlmtr. Okullarn kurulu sistemleri ve pedagojik yaplar tarih iinde toplumlarn belirli gereksinimlerden domutur. Bu nedenle her eitim sistemi ve DKKAT okul iinde yer ald toplumsal dzeni kendi yapsnda yanstr. Hizmet ettii toplumun btn tarih, ekonomik ve sosyal glerinin etkisi altnda bulunan okul, SIRA btn sosyal evrenin SZDE unsurlaryla etkileim iindedir. Belirli dnemlerde toplumsal snflara ve zmrelere dayal toplumlarda ocuklarn okul seiminin yetenek ve baarlarna gre deil, ait olduklar snfa ve sosyal statlere gre gereklemesi, AMALARIMIZ farkl toplumsal yaplarn farkl eitim sistemleri ile okul yaplar retmesine rnek verilebilir. Bu tr toplumlarda okullarn sosyal dzeni deitirici bir rol oynamad gibi snflar arasndaki farklar da pekitirdii sylenebilir. Eitimin herhangi bir K T A P dikey hareketlilie yol amamasnn yan sra okullar, birbirleriyle balants olmayan paralel hatlar zerine kurulmutur. Birinci Dnya Sava ncesinde geleneklere sk skyaL E V Z Y O N Avrupa lkelerinde egemen olan bu okul sisteminde sosT E bal olan yal hayatta zmreler arasnda var olan geiler gibi okullar arasndaki geiler de nemli lde engellenmitir (Ergn, 1997). Gnmzn geleneksel eitim anlaynn dayand dnemin Smerler oldu N T E R N Eitimin bilinli olarak sosyal snflara gre dier bir deyile asilu bilinmektedir. E T ler ve kyllere ynelik olmak zere ikili yapda dzenlendii Antik Yunan dneminde belirli hedefler sz konusuydu. Kuvvet, beceriklilik an, eref vb. unsurlar ieren ve asilleri evik bir sava olarak yetitirmeye odaklanm olan eitim kyllerden de alkanlk ve hakllk ilkelerini iselletirmelerini beklerdi. nemli
DNELM S O R U
FARKLI ETM SSTEMLER VE OKUL YAPILARI
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
231
yaklamlarn ortaya kt M.. 5.yyda ise nl dnrler Sokrates ve Platon o dnemin toplumsal gelimeleri dorultusunda eitimin yeniden biimlendirilmesinde etkin olmulardr. Kltrel hayatn gelitii, eitimin entelektelletirildii, ok sayda okulun kurulduu ve bugnn Avrupa lise dzeyinin temelinin olutuu Helenizm dneminde ise felsefe, doa bilimleri, matematik ve benzeri alanlarda byk gelimeler yaanmtr. Ancak antik kltrn Hristiyanlk inancnn szgecinden geirildii ve btn eitim srelerinin Hristiyanln etkisi ve basks altnda kald Ortaa, nceki dnemlerden keskin farkllklar gstermektedir. an eitim anlayn, ada anlamda bir aratrma yapmak yerine sadece geleneksel olarak devam ettirilen ve gerek olarak kabul edilen eylerin rencilere aktarlmas oluturmutur. Antik dnce ile antik kltrn yeniden doduu ya da dier bir deyile yenilendii Rnesans dneminde arlk bu kez dini ynden estetik yne kaymtr. Antik an gzel sanatlar ile dnce akmlarnn yeniden canlandrld Rnesans dneminin bir blmn oluturan ve Ortaa kltr unsurlarn da barndran Hmanizm dneminde ise antik a yazn alannda ve kltrel adan yeniden yaanmtr. Bu dnemin her ynyle gelimi insan hedefleyen, ok ynl yaratc dnceye dayanan, sadece edebiyatlar ve sanatkrlar ile snrlandrlarak sekinlere ynelik, aristokratik olan eitim anlaynn temeli her ne kadar Antik kltre dayansa da Hristiyanlk inanc eitimin temelini oluturmutur (http://www.akademiktarih.com). Eitim olgusu Hunlar, Gktrkler, Uygurlar ve Seluklu gibi eski Trk devletlerinde dnemin koullar ve gereksinimleri dorultusunda yerini almtr. 19.yzylda yaanan endstri a Osmanl mparatorluunun son dnemlerinde eitim alannda kkl deiikliklere yol amtr. Tanzimat dneminden kinci Merutiyet dnemine dein eitim alanna ilikin grlerde ve retim program uygulamalarnda Fransz eitim sisteminin izleri grlmektedir. Ziya Gkalpin uygulanmasnda ve yaygnlatrlmasnda nemli rol oynad, sosyolog Durkheimn toplumu ve toplumsal olgular nedensel yasalarla aklayan grlerinin yan sra Le Playin kuaklar, cinsiyetler ve toplumsal snflar arasnda var olan hiyerarik yapya dayal ahlak retisinin de ksa snrl yansmalar sz konusu olmutur. Trkiye ile Almanyann yakn ilikisi nedeniyle Birinci Dnya Savandan kinci Dnya Savana kadar bu kez Alman eitim sisteminin etkisi grlrken lkenin eitim politikas kinci Dnya Savandan gnmze dein pragmatist Amerikan eitim sistemi dorultusunda biimlenmeye devam etmitir (Ergun, 2005, s. 63-73). Meslek eitiminin nemine dikkat eken, eitimi yaam boyu sren bir eylem olarak deerlendiren Dewey ise uygulamay, yaparak ve yaayarak renme felsefesini ne karm; nce birey olarak alglanmas gerekliliini ne srd reten, aratran, dinamik renci profilini eitimin merkezine yerletirmitir. Bireyin kurum karsndaki alt konumunu yeniden reten Deweye gre okul kurumlar rencileri sosyal yaama hazrlayan bir ortam olarak dzenlenmeli, eitim sreleri retken ve barl bir toplumun n koulu olan salkl bireyleri yetitirmeli, hazr bilgi sunulmasnn yerine rencinin bilgiye kendisinin ulaabilmesini ve renmeye kar ilgi duymasn salamaldr (Bender, 2005, s. 13-19). Gnmzde ekonomik snfsal toplumlar ve atal modeli uygulayan toplumlarda temel eitim btn alt ve orta gelir grubu ocuklarna aktr. Ortaretime girerken de btn renciler bir seme snavndan geirilirler. lkokul rencileri, yeteneklerinin tam olarak ortaya kmad bir dnemde ortaretim dallarna ayrlrlar. Ortaretimde uzun ve ksa olmak zere iki retim dal mevcuttur. Uzun
232
Sosyolojiye Giri
yolu kazanan renciler yksekretime gitmekte, ksa yolu kazanan renciler ancak bir orta olgunlua ulap baz yksekokullara girme hakkn kazanmaktadrlar. Temel eitim stnde kurulan bu atal sistemde okul dalmnn snflara dayal toplumlarda olduu gibi, ocuklarn ait olduklar sosyal snflara gre gerekletii sylenebilir (Ergn, 1997). Modern dnemin eitim anlay, bireylerin haklar asndan zgr ve eit doduklarn ve eit yaamalar gerektiini kabul etmektedir (nsan ve Yurtta Haklar Bildirisi 1789, Madde I). Bireylerin eitim ve retim hakkna vurgu yapan T.C. Anayasasnn 42. maddesi, ilkretimin kz ve erkek btn vatandalar iin zorunlu ve devlet okullarnda parasz olduunu belirtmektedir. (http://www.tbmm.gov.tr/Anayasa.htm). Yine bireylerin renim hakkna iaret eden nsan Haklar Evrensel Beyannamesinde (1948, Madde 26) de en azndan ilkretimin parasz ve zorunlu olmasnn yan sra teknik ve mesleki retim ile yksek retim aamalarnda da herkese frsat eitlii salanmasnn nemine dikkat ekilmitir. Unesconun 2002 Raporunda (EFA Global Monitoring Report 2002) yine eitim konusunun insan haklar kapsamnda yer ald grlmektedir. Kreselleen dnyada eitim sistemlerinin rencilere kresel bir vatandalk anlayn kazandrmas gerekli grlmektedir. Avrupa Birliinin eitim alanna ilikin yeniden yaplanma almalar bu yndedir. Ayrca iinde bulunduumuz bilgi a, eitimin sadece okul kurumlaryla snrl olmamasn gerekli klmaktadr. Bilgi anda bireyler ancak renmeyi yaam biimi olarak alglayarak srekli renme srecinde yer aldklar takdirde gnmzn en nemli sorunlarndan biri olan istihdam riskini azaltabilirler (Castells, 2005, s. 273-383). Gnmzde toplumlarn dnya toplumuna, vatandalk kavramnn dnya vatanda kavramna dnmeye balad ve insan haklar eitiminin (Deutsche Unesco-Komission 2005) nemsendii yeni dnya sistemi dzleminde, eitimin zellikle kresel renmeyi, kltrleraras eitim ile bar ve tolerans eitimini kapsamas gereklilii vurgulanmaktadr (Volker, 2008). Kresellemenin ngrlemez bir ivme kazand gnmzde eitim sistemlerinin reform sorunu giderek daha fazla tartlmaya balanmtr ve gelecein en nemli alan olarak ortaya kan eitim srelerine ynelik dnyay kuatan kkl ve yapsal dnm abalar gzlenmektedir. Devletler de kreselleen bir dnyada hedeflenen ortak gelecek dorultusunda vatandalarna en nitelikli eitim hizmetlerini salama sorumluluunu tamaktadr. Eitim olgusu gz nnde bulundurulmakszn toplumlarn refahn salamann gereki olmad aktr. nk eitim bu kez, kreselleen dnyann geleceini belirleyen bir etken olarak ortaya kmtr. Bu balamda eitim politikas sosyal politika erevesinde ncelikle bireyin geleceini dorudan biimlendiren bir sre olarak alglanmaktadr.
SIRA SZDE
SIRA yaplarla okul ve eitim sistemleri arasndaki iliki nedir? Farkl toplumsal SZDE
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
233
zet
A M A
Eitim Sosyolojisini tanmlayarak balca konularn aklayabilmek Eitim Sosyolojisi toplumun sosyal yapsn bir btn olarak grmekte ve toplumun kurumlarndan birisi olan eitimi toplumsal temelde incelemektedir. Bu yaklamda sosyolojik yntemler sz konusudur ve konuya bak as da sosyolojiktir. Toplumsal etkiler/etkileimler ve eitimretim kurumlar iinde toplumsal yaam eitim sosyolojisinin temel konularn oluturmaktadr. Eitimin toplumsal bakmdan amalarn ve ilevlerini aklayabilmek Eitimin ak ve gizli ilevleri toplumsal ilevleri balamnda deerlendirildiinde grlmektedir ki eitim srelerinde bireye, toplumun tarihsel sreci boyunca oluturduu kltrel yaps aktarlarak toplumla uyumlu olmas salanmakta bunun yan sra bireyler eitim srelerinde elde ettikleri baar dzeyi dorultusunda kazandklar sosyal statler ve stlendikleri sosyal roller ile topluma katlmaktadrlar. Eitim ayrca bireyin kendini gerekletirme ilevinin yan sra toplumsal balamda vatandalk sorumluluunu gelitirmesine de yardmc olarak toplumsal kurumlarn gelimesine yol amaktadr. Sonu olarak toplumsal yaamn ve toplumsal varln korunmasnn yan sra toplumsal deiim yoluyla gelitirilmesi de eitimin balca ilevi olmaktadr. Eitim ve sosyalleme arasndaki ilikiyi aklayabilmek Eitim, belli amalar dorultusunda bireylerde belirli davranlar gelitirme ve istenmeyen baz davran ve alkanlklar deitirme srecidir. Bu boyutuyla eitim sosyallemeyle yakndan ilikilidir. Sosyalleme, eitli sosyal evre etkileri ile bireyin baz tutum ve davranlar renmesi, benimsemesi, evresine uyum salamasdr. Bu uyum srecinde eitim temel bir ara niteliindedir. inde yaanlan toplumun deerleri, normlar, beklentileri vb. eitim yoluyla renilirken toplumsal yaamda gereksinim duyulacak nitelikler de eitim srecinde kazanlr. Ayn zamanda sosyalleme de kendi iin bir renme srecidir.
AM A
Eitim ve toplumsal tabaklama arasndaki ilikiyi deerlendirebilmek Sosyal yap iindeki bireylerin ve zmrelerin, yerlerini deitirmeleri sosyal hareketliliktir. Modern toplumlarda sosyal hareketlilik eitim araclyla daha da younluk kazanmtr. Eitim srecinde kazanlan niteliklerle bireyler iinde bulunduklar gruplardan farkl nitelikler kazanrlar, rnein farkl bir mesleki formasyon kazanmalar onlarn ait olduklar sosyal tabakann deimesine yol aabilir. Eitim ve toplumsal deime arasndaki etkileimi aklayabilmek Eitimin iki temel ilevi vardr: Toplumsal kltr yeni kuaklara aktarmak, toplumsal yapnn gelimesi iin gerekli dnsel gce sahip bireyleri yetitirmek ve yenilikleri benimsetmek. Bu ikinci ilev toplumsal deimeyle yakndan ilikilidir. Eitim sreci toplumsal deimelerin aktarlmas aracdr. Bireylerin, gruplarn ve toplumun deiimin dourduu yeni durumlara uyum salamalarn salayan bir aratr. Eitim, toplumsal deimelerin gerektirdii insan gcnn oluturulmasn salar. Sosyal bir kurum olarak okulun zelliklerini tartabilmek Okul sahip olduu nitelikleriyle kk bir topluluktur. Okul toplumunun yesi olan retmen, renci ve ailelerin arasndaki etkileimlerle yaplandrlan bir sosyal ilikiler a sz konusudur. Okul belirli bir hiyerarik yaps, sosyal gelenekleri, kurallar, normlar, dl ceza sistemi olan kk lekte bir toplum niteliindedir. Okullar gelenekler ve kurallar topluluudur. Okul ii ilikilerde bunlara uyulmas pedagojik etkileimin gereidir. Okulun sosyal bir birim olarak zellikleri, okuldaki rol, g ve kuak farkllklar, sayg ve selamlama, snf almalar ve snavlar, baar prensiplerinin herkes tarafndan kabul edilmesi, dzgn cmlelerle, izin alarak, ayaa kalkarak konuma ekilleri ile d toplumdakinden tamamen farkl olan iletiim biimi, okul ii ve dnda yaplan spor karlamalar birlik ve dayanma ruhunu ve yarma ilkesini glendirmesinde kendini gsterir.
A M A
A M A
AM A
A M A
234
Sosyolojiye Giri
AM A
Farkl toplumsal ve tarihsel koullarda ortaya kan eitim sistemleri ve okul yaplarn deerlendirebilmek Eitim sistemleri doalar ve ilevleri gerei toplumsal yapyla ve lkede egemen olan sistemle etkileim iindedir. Toplumsal kltr yeni kuaklara aktarma ilevini yerine getirirken iinde bulunduu lkenin toplumsal yapsndan da etkilenen eitim sistemi ve okul yaplar, bir taraftan toplumsal deimeyi salama ilevi yerine getirirken dier taraftan toplumsal yapy etkiler. Toplumsal yapya egemen olan siyasal kltr de okullarn niteliini belirler, otokratik ya da demokratik okul yaps bu ekilde ortaya kmaktadr. Ayn zamanda ayn toplum iinde yaanan deiimler gerei tarihsel olarak da okul yaplar farkllaabilmektedir. Dolaysyla eitim srecinin ve okulun hem toplumun rn olduu hem de toplumu biimlendirdii sylenebilir.
235
Kendimizi Snayalm
1. Eitim sosyolojisi ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Eitimle toplum arasndaki ilikiye odaklanr. b. Eitime sosyolojik yntemle yaklar ve inceler. c. Grece olarak yeni gelien bir bilim daldr. d. Toplumsal deiime eitimin katksn inceler. e. Bir bilim dal olmaktan ok bir alan ifade eder. 2. Aadakilerden hangisi eitim sosyolojisinin toplumsal etkileimler bakmndan inceledii konulardan biri deildir? a) Toplumsal gruplarn ve toplumdaki dier kurumlarn eitime etkileri b. Sosyal benlik, sosyal hareketlilik c. Toplumda var olan sosyal roller ve tutumlar, deerler, normlar ve kurumlar d. Farkl eitim biimleri, dil ve kltrel yaplar e. Sosyal politika ve eitim politikas ilikileri 3. Aadakilerden hangisi eitim sosyolojisinin eitimretim kurumlarnda toplumsal yaam bakmndan inceledii konulardan biri deildir? a. Eitime ilikin dnce, teori ve politikalarn dayandklar toplumsal kaynaklar b. ocuun/bireyin okulda ve yaam boyu sren toplumsallama sreci c. renci gruplar arasndaki ilikiler d. Farkl eitim biimleri, dil ve kltrel yaplar e. retmenin rol, retmen-renci-anne baba ilikileri 4. Aadakilerden hangisi eitim ak ilevleri arasnda yer almaz? a. E seme, tandk salama b. Toplumsal hareketliliin artrlmas c. Bireylerin toplumsallatrlmalar d. gcnn yetitirilmesi e. Siyasi kltrn toplum yeleri tarafndan iselletirilmesinin salanmas 5. Sosyal Hareketlilik ile ilgili aadaki tanmlardan hangisi dorudur? a. Toplumsal olarak frsat eitliini salama, eitsizlikleri giderme b. Farkl insan gruplamalar arasndaki yaplam eitsizlikler olarak tanmlanabilir c. Bireylerin sosyal yap iindeki yerlerini deitirmeleri d. Bireylerin eitim sreciyle norm ve deerlerle donatlmas e. Topluma uyum salama, din ve milliyet fark da olsa insanlarla iyi geinebilme 6. Aadakilerden hangisi dikey toplumsal hareketlilie rnektir? a. Prestiji ayn bir meslekten brne gei b. Kylerden ehre akn c. Her trl seyahat ve turizm faaliyetleri d. Bir meslein gzden dmesi veya aniden deer kazanmasyla, o meslei yapan kiilerin sosyal yap iinde harekete geirmesi e. bulmak iin srekli veya mevsimlik yer deitirmeler 7. Aadakilerden hangisi sosyalletirme trlerinden biri deildir? a. Antizipatorik sosyalleme b. Tarihi sosyalleme c. Siyas sosyalleme d. Sosyal snf ve tabakalara gre sosyalleme e. Toplumsal hareketlilik 8. Eitim srecinin, toplumun kltrel deerlerini ve toplumsal davran rneklerini gen yelerine aktarmas eitimin hangi ilevini ifade eder? a. Eitimin tutucu ilevi b. Eitimin yaratc ilevi c. Eitimin sosyal deimeye etki ilevi d. Eitimin siyasal ilevi e. Eitimin gizli ilevi
236
Sosyolojiye Giri
9. Aadakilerden hangisi sosyal bir birim olarak okulun zelliklerinden biri deildir? a. Okulda, iblm esasna dayal bir grev blm vardr. b. retme ve ynetme rolleri, resm bir karaktere sahiptir. c. Okuldaki insanlar arasnda hiyerarik bir dzen vardr. d. Daha nce belirlenmi yasa ve ynetmeliklerle okulun ve derslerin ama ve uygulama ekilleri, yetkileri ve grevlilerin hareketleri belirlenmitir. e. Okulda mutlaka demokratik bir ortam bulunur.
Yaamn inden
Eitim Reformu Giriim Raporu Eitim Reformu Giriiminin raporu Trkiyede eitim adaletsizlii ortaya koydu. Trkiyede krsal kesimde yaayan, kardei olan, anne babas ilkokul mezunu bir kzn liseye gitme olasl yzde 1-2, en zengin kesim en yoksul kesimin 21 kat eitim harcamas yapyor. Bu rakam Eitim Reformu Giriiminin (ERG) hazrlad Eitimde Eitlik: Politika Analizi ve neriler raporundan. Sabanc niversitesi stanbul Politikalar Merkezi koordinatrlnde yrtlen Eitim Reformu Giriimince (ERG) hazrlanan rapor dn akland. Ak Toplum Vakfnn desteiyle srdrlen aratrma kapsamnda Galatasaray ve Baheehir niversitesinden aratrmaclar eitime eriimde ve baarda eitsizliklerin belirleyicilerini aratrd. TKin Hane Halk Bte Anketi ve Uluslararas renci Baarlarn Deerlendirme (PISA) verileri kullanlarak hazrlanan rapor, eitimin toplumsal eitsizlikleri azaltabilme imknndan ok uzak olduunu gsteriyor. Raporun arpc sonularndan bazlar yle: Matematik sfr 15 yandaki genlerin yzde 32si okuduunu anlamamakta, yzde 52si basit matematiksel problemleri zememektedir. Krsal kesimde yaayan, ailesinin geliri snrl, kardei olan, annesi ve babas ilkokul mezunu bir kz ocuun liseye gitme olasl yzde 1-2 arasnda. Oysa kentsel alanda yaayan, annesi ve babas niversite mezunu bir erkek ocuun liseye gitme olasl yzde 68-70dir. En dk sosyoekonomik dzeydeki rencilerin yzde 51i meslek liseleri ve ok programl liselere devam ederken yzde 5i Anadolu lisesine gidebiliyor. En yksek sosyoekonomik dzeydeki rencilerin sadece yzde 3 meslek liseleri ve ok programl liselere giderken, yzde 49u Anadolu liselerinde eitim gryor. Babasnn ya da annesinin eitim dzeyi bir yl daha fazla olan kz ocuklarnn eitime katlm olasl oran yzde 3 daha yksek. Annenin tek ebeveyn olduu hanelerde kz ocuklarnn ilkretime katlm olasl oran yzde 38, ortaretime katlm oran yzde 69 daha dk. Babas bir yl daha fazla eitimli erkek ocuklarnn ortaretimde eitime katlm olaslk oran yzde 15, kzlarnki yzde 10 daha yksek.
10. Okulun toplumsal grevleri ile ilgili aadakilerden hangisi yanltr? a. Okul sistemi rencileri seme ve ayklama srecine sokar. b. Okul bireysel farkllklar gz ard ederek bireyleri tek tipletirir. c. Bireyler okulda gsterdikleri baarlara gre eitli sosyal statler iinde eitli sosyal roller stlenerek topluma katlrlar. d. Okul, toplumdaki mevcut politik sistemi, kurumlatrlm iktidar ilikilerini retir ve kabul ettirir. e. Okuldan yetien bireyler bir toplumu renip benimseyerek onunla btnleir.
237
Okuma Paras
Gelirinin yarsndan fazlas tarmdan gelen hanelerde kzlarn eitime katlm olasl yzde 19 daha dk. Zorunlu ilkretimde yzde 100 okullama hl salanabilmi deil. Blgeler aras farklar artyor. Gneydou Anadolunun krsal kesiminde yaayan bir kz ocuunun ilkretime eriim olasl yzde 48-52dir. Diplomasz kzlar 15-19 yandaki genlerin yzde 15i ilkretim diplomasna sahip deil. lkretim diplomas sahibi olmayan her 10 genten yedisi kz. Gneydoudaki kzlarn eitime katlm olasl oran stanbulda yaayan kzlara gre yzde 50 daha dk. En zengin kesim en yoksul kesimin 21 kat eitim harcamas yapyor. En zengin kesimdeki 7-23 ya nfusun yzde 28i yksekretime eriebilirken, en yoksul kesimdeki ayn ya grubunun yzde 0.4 yksekretime eriebiliyor. Ve neriler Raporun sonu blmnde Eitimde eitliin salanmas hedefi, ulusal planlama belgelerinde daha ok yer almaldr. Ortaretime ve yksek retime eriim ile ilgili ak hedefler konmal, bu hedefler srekli izlenmeli ve gelitirilmelidir. Eitime ayrlan kamu kaynaklar artrlmal ve dezavantajl blgeler ncelik verilmelidir. Okul ncesi eitimin iller temelinde deil, dezavantajl ocuklar hedef alnarak ve ncelik verilerek yaygnlatrlmal. Genel liseler ve meslek liseleri birbirinden bu kadar keskin biimde ayrlmamal, okullar aras kalite farkllklar giderilmelidir... Kaynak: (http://www.kalitelihayat.com/egitim-haberleri/egitim-reformu-girisim-raporu.html /20/03/2009). Bilgi ana Uygun Eitim Getiimiz yl lkemizde yksekrenimde gndemin neredeyse tek konusu Yksek renim Kanunu idi. Yasal yapnn uygun olmas, tm ilgililerce benimsenmesi son derecede nemli bir konudur. Ancak, yasal dzenlemelerle ilgili youn tartmalarn bir kenara ittii temel bir konuyu gndeme getirmek istiyorum: Bilgi anda eitim sistemi nasl olmaldr? Eitim nedir, ne yapmak istiyor? Eitimin konusu bilgi ve beceri. Bir insann tm bilgileri tek bana bulmas imknsz; dolaysyla bakalarnn bulgularndan da yararlanmas lazm. te, eitim insanlk miras birikiminin aktarlmasnn sistematik yntemi. Eitim programlar rencileri iki temel arala donatmay hedefliyor: nsann yaamna anlam aramasnn ve hayatn iyiletirmesinin aralar. Eitim ncelikle insanlarn evreni anlamasna, evrenin iinde bireyin kendisine bir yer tanmlamasna ve kendisini daha iyi anlamasna yardmc oluyor. Bu, eitimin kltrel boyutu. nsan devaml olarak evresini dzenleyip kendisine iyi bir hayat kurmak abas iinde.Bu aba iin gerekli bilgi ve beceriler de meslekleri ortaya karyor. Bilgi a? Devaml duyduumuz bu terimi biraz amakta yarar var. Bilgi a bazen bilgisayarla zdeletiriliyor. Bilgisayar nemli, ama bilgi ann z deil, bir arac. nce mesleklerimizi icra ettiimiz ortamn nemli parametrelerini, yani ekonomik altyapy aklamaya alalm. Tarih dnemlerini retimdeki en nemli girdinin adyla anmak snflandrmalardan nemli bir tanesi: Ta devri, bakr devri, demir devri, endstri a... Btn bu dnemlerde, endstri a dahil, madde retimdeki en nemli girdi. Ta devri ile endstri a arasndaki fark nitelik olarak az: kisi de maddenin en byk girdiler olduu retim trlerine dayanan alar. Tarihin her dneminde bilgi nemli idi. Ta devrinde de daha iyi yontulmu ta imali iin, endstri dneminde de madenleri daha iyi ileyip daha iyi kullanmak iin de bilgi lazmd. Bilgi andan kastedilen bu deil: Bilginin rolnde ok temel bir nitelik deiiklii olutu. Endstri anda bilgi, ana girdi olan maddenin yannda, ikincil derecede. rnein, endstri devriminin sembollerinden lokomotifi ele alalm. Bir lokomotifin deerini oluturan girdiler iinde en nemlisi madde. Yksek teknoloji rnlerine baktmzda, mesela deeri 500 dolar olan, olduka alt dzeyde bir teknoloji rn olan
238
Sosyolojiye Giri
bir TV'yi dnelim. Bu rakamda maddenin deeri belki de yzde 10'dur. Keza bir ilata, bir elektronik cihazda, bir bilgisayarda madde girdisi toplamn iinde ok az. Bilgisayarmz altrmak iin kullandmz yazlmda ise madde girdisi yok. Bu rneklerin sergilemeye alt iki temel olgu var: Bilgi retimin iinde ok byk bir yer tutuyor ve bilgi bir mal olarak byk bir hacimde retiliyor, pazarlanyor, alnp satlyor. Bilgi ile madde arasnda ok nemli bir fark da var. Madde kullanldka azalr, fiyat artar. Bilgide ise durum tersidir: Bilgiyi kullandka miktar artar, fiyat da azalr. rnein, bir otomobilin yllar iinde fiyat artarken, bir bilgisayarn gc artmakla beraber, fiyat der. Bilgi a ekonomisi ve bunun teorisi? Klasik ekonomi teorisinde en nemli kavram 'denge'dir. Ekonomik sistemler dengeyi bulmaya abalar. Bu nasl olur? Endstri andaki retimde en nemli girdi olan maddeyi kullandka, yani talep arttka fiyat da artyor. Bu, ekonomide genel anlamda bir azalan randmanlar kanunu oluturuyor. Azalan randmanlar ekonomide fren grevi yaparak sistemin dengeye gelmesini salyor. Bu olguyu, fiyat arttka aaya inen dz talep izgisi ile yukarya kan dz arz izgisinin kesimesi ile modelliyoruz: Arz ve talebin dengelenmesi. Klasik ekonomi teorisindeki azalan randmanlar kanunu klasik fizikteki srtnmenin grevini yapyor. Mesela bir salnca, yle bir itip brakalm. Bir sre sonra srtnme, yani enerji kayplar nedeniyle salncak denge durumu olan hareketsiz hale geliyor. Klasik fizik teorisi de dengenin temel bir kavram olduu bir yapdadr: etki ve tepki birbirini dengelemesi. Bu adan klasik ekonomi teorisi ve klasik fizik teorisi birbirine benzer, birbirini etkilemitir, benzer kavramlar kullanrlar. Yksek teknoloji rnlerinde, bilginin temel girdi olduu ve kullandka bilginin ucuzlad vurgulanmt. Bu, endstri andaki temel girdi olan maddenin kullandka pahallamasnn tersi bir durum. Yani azalan randmanlar kanunu yksek teknoloji rnlerinde ve bilgi ekonomisinde geerli deildir. Bilgi anda eitim sistemi nasl olmal? Endstri anda, bilgi azd, ulamas zordu. nsanlar bilgiyi akllarnda tutmak zorundayd. nsan aklnda tutulabilecek bilginin miktar da snrl olduundan, ancak dar bir alanda bilgi sahibi olmak mmkn oluyordu. Bu saptamadan, endstri ann insanlar uzmanlamaya ynelttiini gryoruz. Eitim sosyologlar, insanlarn uzmanlamasndaki temel oluumu 'dlayc' bir bilgi
edinme yntemi olarak tanmlyorlar. Yani, uzmanlamay pek ok bilgiyi dlayarak salayabiliyoruz. Bilginin kullandka arttn ve ucuzladn grdk. Bu olgu iki sonu douruyor: Bilginin ok olmas nedeniyle hepsinin aklda tutulmas zor; bilgiye ulamann kolayl nedeniyle de fazlaca ilgiyi aklda tutmaya gerek yok. Dolaysyla, bilgi anda teferruatlar hatrda tutmak yerine, bunlara ulaabilmek ve ulalan bilgileri birletirmeyi renmek daha nemli oluyor. Eitim sosyologlar bu olguyu 'birletirici' bir eitim yntemi olarak tanmlyorlar. Bilginin az deien ve abuk deien iki temel tr var. Temel deerler ve temel yasalar zaman iinde hi deimiyor veya ok yava deiiyor. Teferruatlar ise uygulamadaki yntemler, sreler ve yaklamlar olarak abuk deiiyor. Ortam byle belirleyince, bilgi andaki eitimin nitelii kendiliinden ekilleniyor: Bilgiyi aklmzda tutmaya almayacaz, ezberden kaacaz; bilgiye ulamann ve sentezlemenin yntemlerini reneceiz; zaman ve mekn iinde deiiklie kar geerliliini koruyan bilgilere nem vereceiz, yani teferruatla uramayp temel bilgilere sahip olacaz; deiikliklerle dolu bir dnyada herkesinin amacnn farkl olacan saptayp, eitimin bireysellemesini salayacaz. ada eitim sistemleri bilgi ana nasl cevap veriyor? ada eitim programlar bileke iermeli: Genilik veren bir genel formasyon program; meslek edinmeye ynelik dersler dizisi; bireyin kendi amalarn gerekletirmesine ynelik seimli dersler. Genel formasyon dersleri iki amaca hizmet ediyor. ncelikle, insanlk bilgi mirasnn geni bir yelpazesine ulaarak, bireyin hayatna anlam katabilmek iin aralar veriyor. Ayn zamanda, bu aralar eitli bilim dallarnn giri dzeyindeki temellerinden ve temel becerilerden oluuyor. Dolaysyla kii, rencilii bittikten sonra da yeni bilgiler edinmek istedii alanlarda bir temele sahip oluyor. Mesleki alan dersleri, bir alanda ehliyet kazanmay salyor. Meslek dersleri ana konulardan oluuyor ve teferruatlarla zihni doldurmayan bir yaklam iindeveriliyor. Sonu: Bilgi ann eitimi 'bireysellemi', 'dayankl've 'yenilenebilir' olmal. ok erken uzmanlamadan kanlmal: Lisans dzeyinde uzmanlama ancak teferruatlarn retilmesi ile salanabilir. Bu teferruatlar zamana kar ksa zamanda ie yaramaz olur. Eletirel dnce-yapma cesareti, teferruat yerine, rencilerin muhakeme becerilerinin, yani sorgulayan eletirel dncenin gelitirilmesi amalanmal. Eletirel
239

dnce, yapabilme cesareti ile tamamlanmal. Trkiyedeki renci says 20 milyona vard. niversite rencilerimizin says 2 milyon, yaknda bunu da aacak. Bilgi a, bilgiye ulaabilme kolayl ile Trkiye gibi endstri devrimine ge katlm lkeler iin nemli frsatlar sunmaktadr. Bu frsat deerlendirebilmemiz iin de bilgi ann gerekleri ile uyumlu bir eitim sistemini salamalyz. Attila Akar: Ko niversitesi Rektr, Trkiye Bilimler Akademisi (TBA) asli yesi (http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=123650&tarih=30/07/2004) 1. e 2. d 3. b 4. a 5. c Yantnz yanl ise Eitim Sosyolojisinin Tanm blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Eitim Sosyolojisinin Tanm blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Eitim Sosyolojisinin Tanm blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Eitim Kavram, Amalar ve levleri blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Sosyal Yap, Sosyal Hareketlilik ve Eitim blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Sosyal Yap, Sosyal Hareketlilik ve Eitim blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Sosyalleme ve Eitim blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Sosyal Deime, Gelime ve Eitim blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Sosyal Bir Kurum Olarak Okul blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Sosyal Bir Kurum Olarak Okul blmn yeniden gzden geiriniz.
6. d
7. e 8. a 9. e 10.b
240
Sosyolojiye Giri

Sra Sizde 1 Eitim Sosyolojisinin balca konular unlardr; Eitilen kiinin toplumsallamas iin toplumun eitimden beklediklerini aratrmak, Toplumun deime gereksinimini karlamada eitime den grevleri ortaya koymak, Toplumun benimsedii yaam biimine uygun olarak eitimin biimlenmesine ve ilemesine ilikin ilkeleri belirlemek, Eitim amalarn gerekletirmek iin, eitim sistemi ile toplumun nasl iliki kuracan saptamak. Sra Sizde 2 Eitim srecinde bireylere, toplumun oluturduu kltrel yaps aktarlarak toplumla uyum salanr. Bunun yan sra bireyler eitim srecinde elde ettikleri baar ile kazandklar sosyal statler ve stlendikleri sosyal roller ile topluma katlrlar. Eitim, bireyin kendini gerekletirme ilevinin yan sra toplumsal balamda vatandalk sorumluluunu gelitirmesine de yardmc olarak toplumsal yapnn gelimesine yol aar. Sra Sizde 3 rgn ve yaygn eitim yoluyla belirli nitelikler kazanan bireylerin edindikleri meslekler araclyla toplumsal snflarn deitirmeleri, dikey ya da yatay biimde toplumsal yapdaki hareketlilie katlmalar sonucunda eitim toplumsal hareketliliin zenginlemesine yardm eder. Sra Sizde 4 Sosyoloji asndan bakldnda eitim, sosyallemenin zel bir grnm ve eklidir. Eitim bireye iinde yaad toplumun kltrn, deerlerini, normlarn vb reterek kazandrarak sosyallemesini salar. Eitim bir sosyalleme arac niteliindedir. Sra Sizde 5 Toplumun bir rn olan eitim ayn zamanda toplumu biimlendirme zelliine sahiptir. Bir taraftan toplumda var olan deerlerin korunmasn salayan eitim te yandan renme yaantlaryla sonucunda bireylerin toplumun talep ettii davranlar ve deerleri kazanmasyla deiime ve gelimeye yol aar. Hedeflerini gerekletiren bir eitim sreci topluma, gelecekte karar ve ynetim mekanizmalarnda yer alarak lkeyi, toplumu ve kltr biimlendirmede, deitirmede etkili olabilecek bireyler kazandracaktr. Sra Sizde 6 Kk bir toplumsal birim olarak okulun zelliklerini yle ifade edebiliriz; Okulda, iblm esasna dayal bir grev bllmesi vardr. retme ve ynetme rolleri, resm bir niteliktedir.. Okulda hiyerarik bir dzen vardr. Daha nce belirlenmi yasa ve ynetmeliklerle okulun ve derslerin ama ve uygulama ekilleri, yetkileri ve grevlilerin hareketleri belirlenmitir. Sra Sizde 7 Toplumlar ve toplumsal kurumlar arasnda, dolaysyla toplumsal bir kurum olan okul ve toplum arasnda birbirlerini etkileyen youn bir iliki vardr. Okullarn kurulu sistemleri ve pedagojik yaplar tarih iinde belirli gereksinimlerden doarken her okul iinde yer ald toplumsal dzeni kendi yapsnda yanstr. Farkl toplumsal yaplar, tarihsel koullar ve ayn toplumdaki toplumsal deimeler birbirinden farkl okul yaplar eitim sistemleri retmektedir.
241

Anayasa, http://www.tbmm.gov.tr/Anayasa.htm Antik ada Eitim dealinin Genel Geliimi, http://www.akademiktarih.com Aslan, Kadir (2001).Eitimin Toplumsal Temelleri, Balkesir niversitesi SBD. Say: 5, s.16-30 Bahar, H.brahim (2005). Sosyoloji, Uluslar aras Stratejik Aratrmalar Kurumu, Uak. Becker Rolf; Lauterbach Wolfgang (2008). Bildung als Privileg. Ursachen, Mechanismen, Prozesse und Wirkungen VS Verlag fr Sozialwissenschaften. Bender, Merih Tekin (2005). John Deweyin Eitime Bak zerine Yeni Bir Yorum, Gazi niversitesi Krehir Eitim Fakltesi Dergisi Cilt 6/1, s. 13-19. Bernstein,Basil (1974). Sociology and Sociology of Education: A Brief Account.Approaches To Sociology: An ntroduction To Major Trends n British Sociology.Ed.John Rex. Routledge Bilhan, Saffet (1986). Eitim Sosyolojisi, Ankara niversitesi DTCF Yaynlar No:352. Bills, David B. (2006) The Sociology of Education and Work, Blackwell Publishing. Castells, Manuel (2005). A Toplumunun Ykselii, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar. Celkan, Hikmet (1989). Ziya Gkalpn Eitim Sosyolojisi. stanbul: Milli Eitim Basmevi. elikkaya, Hasan (1996). Fonksiyonel Eitim Sosyolojisi (1.Bask). stanbul: Alfa Yaynlar. Deutsche Unesco-Komission (2005). Arbeitsgruppe Menschenrechtsbildung im Forum Menschenrechte, Berlin, http://www.unesco.de/ag_mrbildung.html Doan,smail (2009). Eitim Sosyolojisinin Trkiyedeki Serveni zerine Bir Deerlendirme. http://80.251.40.59/education.ankara.edu.tr/idogan/egitimsosyolojisi.html Eitim Sosyolojisinin Tarihi Geliimi http://www.felsefe.gen.tr/ Ergn, Mustafa (1994). Eitin Sosyolojisine Giri:Eitim ve Toplum (1.Bask). Ocak Yaynlar. Ankara. Ergn, Mustafa (1997). Eitim ve Toplum - Eitim Sosyolojisine Giri. Malatya: nn niversitesi Eitim Fakltesi Yaynlar. Eskicumal, Ahmet (2003).Eitim ve Toplumsal Deime: Trkiyenin Deiim Srecinde Eitimin Rol, 1923-1946, Boazii niversitesi Eitim Dergisi Cilt 19(2), s.15-19. Giddens, Anthony (2005). Anthony Giddens Sosyolojisi (ev.Ali Esgin), An Yaynclk, Ankara. Giddens, Anthony (2000). Sosyoloji (1.Bask). (H. zel ve C. Gzel, ev.). Ayra Yaynevi, Ankara. Gder, Gkhan; Ta, Kamil (2006). Avrupa Birlii ve Trkiyede Bilgi ve letiim Teknolojileri stihdam likisi, 5. Uluslararas Bilgi, Ekonomi ve Ynetim Kongresi, 3-5 Kasm 2006, Kocaeli. Gven, Bozkurt (1994). nsan ve Kltr (6.Bask). Remzi Kitapevi. stanbul. Hgler, Max (2007). Bayrische Landmdel immer noch Bildungsverlierer, iinde: taz, 5.9.2007, s.18 Hundt, Dieter (2008). Bildung-Verantwortung fr die Zukunft in einer globalisierten Welt, Bundesvereinigung der Deutschen Arbeitgeberverbaende, HR Gipfel, Montreux. nal, Kemal (1999). Durkheim'n Eitim Anlay. Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Fakltesi Dergisi Cilt:24 Say: 2, s.512-518. nsan Haklar Evrensel Beyannamesi, http://www.ihb.gov.tr/ nsan ve Yurtta Haklar Bildirisi 1789, http://tr.wikipedia.org Keskinkl, Kadir (Ed.) (2007). Eitim Bilimine Giri, 3.Bask Pegem A Yaynclk. Konuk Osman, Toplum ve Eitim iinde: Sosyolojiye Giri, Mart Yaynevi, 2003, s.261-293. Kssler, Henning (1989). Bildung und Identitt iinde: Henning Kssler (Ed.): Identitt. Fnf Vortrge. Erlanger Universittstage 1988. Universitt Erlangen, S. 51-65. Ottaway, A.K.C.; Smith W.O.L (2003). Education and Society: An Introduction to the Sociology of Education. Routledge Ozankaya, zer (1979). Toplum Bilimine Giri, S.B.F. Basn ve Yayn Yksekokulu Basmevi. Ankara. zkalp, Enver (1998). Sosyolojiye Giri, Anadolu niversitesi Yaynlar. Polowy, Veit (2007). Demokratische Sozialisation in der Schule, http://www.bildung-in-zukunft.de PISA Programme for International Student Assessment, www.pisa.oecd.org Russell, Bertrand (1981) Eitim ve Toplum Dzeni, Varlk Yaynlar.
242
Sosyolojiye Giri
Schlechty, Philip C. (2006). Okulu Yeniden Kurmak. ev.zden,Yksel. Nobel Yayn Datm, Ankara. enel, Aysn (2008). Eitimin Temel Kavramlar, iinde: Gltekin, Mehmet (Ed.) (2008). Eitim Bilimine Giri, Anadolu niversitesi, Akretim Fakltesi Yaynlar, No:948, s.1-15. Tan, Mine (1993). Eitim Sosyolojisinde Deiik Yaklamlar: Yorumcu Paradigma. Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Fakltesi Dergisi Cilt: 26, Say: 1, s. 67-89. Tan, Mine (1990). Eitim Sosyolojisinde Deiik Yaklamlar: levci Paradigma Ve atmac Paradigma. Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Fakltesi Dergisi Cilt: 23 Say: 2, s.558-571. Tekeli, lhan (2003). Eitim zerine Dnmek, Trkiye Bilimler Akademisi Yaynlar, Sra No:5. Tezcan, Mahmut (1996). Eitim Sosyolojisi, 10.Bask, An Yaynclk. Tezcan, Mahmut (1994). Toplumsal Deime ve Eitim. Ankara: A..E.B.F.Yaynlar, 182. Tezcan, Mahmut (1992). Eitim Sosyolojisi. Zirve Ofset, Ankara. Tezcan, Mahmut (1984). Eitim Sosyolojisi Kuram ve Sorunlar, 3.Bask, Ankara. UNESCO (2002). EFA Global Monitoring Report: Education for all. Is the world on track?, Paris. Volker, Ladenthin (2008). Menschenrechtliche und Gesellschaftliche Bildung Soziale Arbeit in Gesellschaft, VS Verlag fr Sozialwissenschaften.
11
SOSYOLOJYE GR
Amalarmz
Bu niteyi tamamlandktan sonra, Kentlerin kkenini aklayabilecek, Sanayi ncesi kentlerin zelliklerini sralayabilecek, Sanayi kentini aklayabilecek, Modern kentleri aklayan teorileri karlatrabilecek, Trkiyenin kentleme deneyimini tarihsel dnemleri iinde aklayabilecek, Dnya kentlerinin zelliklerini sralayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Kentleme Sanayi kenti Banliyleme Kent teorileri Kentlilik Trkiyede kentleme Gecekondu Dnya kenti
erik Haritas
GR KENTLERN KKEN SANAY NCES KENTLER SANAY KENT MODERN KENTLER AIKLAYAN YAKLAIMLAR TRKYENN KENTLEME DENEYM DNYA KENT
Sosyolojiye Giri
Kentleme
Kentleme
GR
Kentler uygarlk tarihinin en nemli basamaklarndan biridir. Antik adan modern toplumlara kadar kentler zgrlklerin ve insan yaratcln toplumsal meknlar olmulardr. Tarihsel olarak farkl dnemlerde, farkl kltrlerde ve farkl toplumlarda gelimenin, ilerlemenin, retimin, i blmnn, toplumsal zenginliin ve eitliliin alanlar olarak kentlerin ne olduu sorusuna verilecek tek ve net bir yant bulmak gtr. Bu zorlua ramen her zaman arkeologlar, tarihiler, corafyaclar ve sosyologlar kentin ne olduu, nasl olutuu ve nasl gelitii konusunda aratrma ve incelemelerini srdrmlerdir. Toplumbilimsel adan kent, toplumsal adan bir rnek olmayan insanlarn greli olarak geni bir alanda, youn bir biimde ve srekli olarak birlikte bir yere yerlemi bulunmas biiminde tanmlanabilir (Wirth, 2002, s. 85). Kentleme, dar anlamda, kent saysnn ve kentlerde yaayan nfus saysnn artmasdr. (Kele,1990, s.5). Ancak, kentleme sreci salt nfusun meknda yer deitirmesini aan, ekonomik, toplumsal ve kltrel bir dizi deiim srecine iaret etmekte ve bu sre, ekonomik, politik, toplumsal ve kltrel dzeylerde bir dizi arpc deiimle yaanmaktadr. (Ik ve Pnarcolu, 2001, s.95). Kentleme, sanayilemeye ve ekonomik gelimeye kout olarak kent saysnn artmas ve bugnk kentlerin bymesi sonucunu douran, toplum yapsnda, artan oranda rgtleme, i blm ve uzmanlama yaratan, insanlarn davran ve ilikilerinde kentlere zg deiikliklere yol aan bir nfus birikim srecidir (Kele,1990, s.5). Kentlileme ise kent kltrne ait deer, davran ve tutumlarn benimsenmesi olarak tanmlanabilir. Uzmanlamann gelitii kent ortamnda eitlenmi nfus kiisel olmayan ilikiler gelitirir. Modern toplumda kentli bireysel ve aklc davranlar iine girer (Tekeli ve Glksz, 1995). Bu nitede modern toplumun temel kurumlarndan bir olan kent ve kentleme sreci tarihsel bir sre iinde ele alnmaktadr. Kentlerin kkeni nedir? lk kentler nasl olumutur? Bu nitenin giri blmnde bu sorular ksaca yantlandktan sonra, sanayi ncesi kentlerin ekolojik, toplumsal ve ekonomik zellikleri zerinde durulacaktr. Modern toplumda sanayi kentlerinin oluumu ve genel zellikleri aktarldktan sonra kent sosyoloji iinde yer alan kent teorileri anlatlmaktadr. Trkiyenin kentleme srecinin genel zellikleri aktarldktan sonra, krselleme srecinde ilevleri ve konumlar deien dnya kentlerinin zellikleri zetlenecektir.
246
Sosyolojiye Giri
KENTLERN KKEN
Tarihsel olarak kentlerin ne zaman ve nasl ortaya ktn ve gelimesini kesin bir biimde ortaya koymak gtr. Bu gln birinci nedeni, antik kentler hakknda arkeolojik almalara dayanan bilgilerimizin byk oranda eksik oluudur. Btn tarihsel dnemlerdeki ve btn lkelerdeki kentler eit bir ekilde incelenmemitir. Dou toplumlarnda yer alan kentler hakknda bilinenler Bat Uygarlndaki antik kentler hakknda bilinenlerden daha azdr. Ayrca eski alarda kent ncesi ve kentsel yaamna ait yazl belgenin bulunmamas daha sonraki kentler ile karlatrma yaplmasn da zorlatrmaktadr. Ancak, bu snrllklara ramen arkeolojik bulgular tarihte ilk kentlerin M. 6000 yllarnda belirmeye ve M 4000 dolaylarnda ortaya ktn gstermektedir (Hatt ve Reiss, 2002, s.28-29). Begele gre, ilk kentler maden anda ortaya kmtr. Metal silah kullanan insanlar kaba ta silah kullanan insanlara gre askeri olarak daha ok stnlk kurmutur. Neolitik dnemin iftileri bakr, tun gibi demirden silah yapmasn bilmedii iin metal silah kullanan insanlarn istilalarna kolayca boyun emitir. Saldrganlar fethettikleri topraklarda yaayan insanlar kle hline getirirken, kendi hkimiyetlerini gvence altna almak iin ada veya tepelerin doruklarna yerlemilerdir. stilaclarn yerletikleri alanlar hem saldr hem de savunmay gvence altna alan korunakl meknlardr. Ksacas ilk kentlerin hkimiyet altna alnan topluluklar etrafnda kurulmu birer ordu karargh olduu dnlmektedir (Begel, 1996, s.8). lk kentler siyasi hkimiyet altnda kurulmu olmasna ramen kentlerin kendi varlklarn devam ettirmesini salayan etken ise dnemin ekonomik gelimeleridir. Kentlerin ortaya kmasndan nce tekerlek, dingil, pulluk, metalrji, topran ilenmesi ve hayvanlarn evcilletirilmesi gibi gelimeler kurulan ilk kentlerin varln srdrmesini salayan ekonomik etkenlerdir. Siyasal hkimiyet olarak kurulan ilk kentler yiyecek ihtiyalarn istila ettikleri ve kendilerine baml hle getirdikleri tarmsal retim yapan art blgeden salamlardr (Hatt ve Reiss, 2002, s.28). lk kentler kurulduktan sonra ek ilevler kazanarak byyp gelimitir. Yneticilerin ordu kararghlar saraya dnm, kazandklar zafer ve baarlarn temsil eden tanrlar iin kentlere tapnaklar dikilmitir. Kent nfusunun ekirdeini ise hkmdar, muhafzlar, ruhban snf ve onlarn buyruu altnda alanlar oluturmaktadr. Ayrca zamanla kentlerde sivillerin ihtiya duyduu malzeme ve silahlarn yapmn salayan zanaatkrlar da kent nfusuna eklenmitir. Zanaatkrlarn saray ve tapnan ihtiyacnn dnda fazla miktarda malzeme ve rnleri retmeye balamasyla ilk kentler ekonomik bir pazara dnmtr. Kentler kentsel mamul rnlerin karlnda krsal rnlerin alnd bir merkezdir (Begel, 1996, s.10). Gordon Child Kentsel Devrim balkl makalesinde Msr, Mezopotamya ve ndus Vadisinde ortaya kan ilk kentlerin neolitik kylerden ayran temel zelliklerini yle sralamaktadr: Kentlerin ekonomisi tarma ve tarmdan elde edilen art rne dayanmaktadr. Ayrca, tarm d retimde uzmanlam bir grup zanaatkr bulunmaktadr. Kentlerde, tarmdan elde edilen artk rn elinde toplayan bir kral ve bu artk rnn toplanmasn ve datlmasn kontrol eden ynetici bir snf vardr. Kentlerde oluan toplumsal tabakalama sisteminde kral, rahipler, ynetici snflar, zanaatkrlar ve iftiler yer almaktadr. Kent nfusu, neolitik yerlemelere gre daha fazla ve daha youndur. Kaz, takvim ve matematik kullanlmaya
Maden anda ortaya kan ilk kentler hkimiyet altna alnan topluluklar etrafnda kurulmu birer ordu kararghdr. Bu kentler gda ihtiyalarn istila ettikleri tarmsal retim yapan art blgelerden salamlardr.
11. nite - Kentleme
247
balanmtr. Uzun mesafeli ticaret gelimitir. Resim, heykel gibi sanatsal yaplar soyut dnme ve kavramsallatrma yeteneinin gelitiinin gstergeleridir. Tapnak, saray ve antsal yaplar tarmdan elde edilen art rn ve siyasal gcn meknsal yansmalarn ifade etmektedir (Aktre, 1994, s.13-14).
SANAY NCES KENTLER

Bat ve batl olmayan toplumlarda sanayi ncesi kentlerin ekolojik, ekonomik ve toplumsal rgtlenme biimlerinin temel zellikleri ilk defa Sjoberg tarafndan kaleme alnmtr. Bu alma azgelimi lkelerde ve Avrupann baz yerlerinde sanayi ncesi kentsel gelimenin ortak zelliklerinin anlalmas asndan nemlidir. Ekolojik rgtlenme: Kentin nfus art dk olduu iin kentsel alanlarda nfusun bykl ky nfusuna gre daha azdr. Kentsel nfusun gda ihtiyacn ve gda stokunu salayacak gelimelerin yetersizlii nfus art hzn etkilemektedir. Tarmda makinelemeye geilmemi olmas, ulamdaki gelimelerin yetersizlii kent ve krsal gda ticaretini olumsuz etkilemektedir. Sanayi ncesi kentlerin meknsal dokusu kentin ekonomik ve toplumsal yapsyla da ilikilidir. Sokaklar insanlarn yrmesi ve ulamda kullanlan hayvanlarn geebilecei genilikte ve dardr. Binalar alak ve ok sayda insann yaad yerler olduu iin salk problemleri yaygndr. Mahalle ya da semtler etnik temelli toplumsal farkllamay yanstmaktadr. rnein Fastaki Fez Mahallesi geceleri kaplar kilitlenen ve duvarlarla dier mahallelerden ayrlmtr. Etnik nitelikli meslek gruplar da genellikle kentin ayr yerlerinde oturmaktadr. Kentin belli bir caddesi veya blgesi farkl trden meslek gruplar tarafndan igal edilmektedir. rnein, ortaa Avrupas ve Afganistanda Tefeciler Soka gibi isimler bu mesleki farkllamay yanstmaktadr. Alt snfta yer alan gruplar kentin kysnda oturmaktadr. Ulam olanaklarnn yetersizlii, yerel hareketliliin az olmas, semtlerin kalabalk olmas komuluk ilikilerini glendirmektedir. Kentlerdeki evler atlye olarak, dinsel yaplar ve okullar da alveri merkezi olarak kullanlmaktadr. Sanayilemi kentin mekn kullanmnda grlen uzmanlamaya sanayi ncesi kentlerde rastlanmamaktadr. Sanayi kentinin merkezi i blgelerinden oluurken Ortadouda cami ve ortaa Avrupasnda Katedral sanayi ncesi kentin ve topluluk yaamnn merkezinde yer alr (Sjoberg, 2002, s.39-41). Ekonomik rgtlenme: Sanayi ncesi kentte mallarn retimi ve hizmetlerin sunulmas canl (insan ve hayvan) enerji kaynana dayanmaktadr. eki, makara, tekerlek gibi mekanik aralar da kullanlmaktadr. Sanayi kentine gre ekonomide daha az farkllama ve uzmanlama vardr. eitli meslekler lonca olarak isimlendirilen mesleki rgtlerde bir araya gelirler. Loncalar sekinler dnda ekonomik etkinlikte bulunan tccarlar, el zanaat iileri, tefeciler gibi eitli ekonomik etkinlikte bulunan kiileri kapsamaktadr. rnein, zanaatkrlar yesi olduklar loncalarn kurallar erevesinde retim faaliyetlerinde bulunurlar. Bu mesleki rgtler sadece bulunduklar yerlerde faaliyet gstermekte ve dier topluluklarn ekonomik etkinlikleri ile iletiimleri yoktur. Sanayi ncesi kentte ekonominin rgtlenmesi aklc ilkeler dnda gerekleir. Dnya leinde belirlenmi bir fiyat yoktur ve alveri pazarlk yntemiyle gerekleir. Para kazanmak nihai bir ama deildir. Mallarn byklk, arlk ve niteliine gre snflandrmas yaplmamaktadr. Temel lt maln bozulup bozulmamasdr. Arlk ve l biriminin olmamas, muhasebe ve kredi sisteminin ok gelikin olmamas ekonominin aklcla ok az dayandn gstermektedir (Sjoberg, 2002, s.41-44).
Sanayi ncesi kentlerin nfusu az, sokaklar dar, mahalle ve sokaklar etnik temelli toplumsal farkllamay yanstmaktadr.
Sanayi ncesi kentlerde ekonomide uzmanlama ve farkllama ok dktr. Arlk ve l biriminin olmamas, muhasebe ve kredi sisteminin gelikin olmamas, alveriin pazarlk yoluyla gerekletirilmesi ekonominin aklcla dayanmadn gstermektedir.
248
Sosyolojiye Giri
Sanayi ncesi kentler kat snfsal tabakalama sistemine sahiptir. Stat farkllklar bireysel zellik, konuulan dil, kyafet, etnik bir gruba ve meslee dhil olma, ya, cinsiyet ve toplumsal snfa ait olma gibi zelliklerle belirginlemektir.
Toplumsal rgtlenme: Sanayi ncesi kentler kat snfsal tabakalama sistemine sahiptir ve bu sistem aile, akrabalk, din, eitim ve ynetim ile i ie gemitir. Tabakalama sisteminin en stnde yer alan sekinler kentin ynetim, din ve eitim ile ilgili kurumlarnda yer alr. Sekinlerin konumlar kutsal metinlerle merulatrlmtr. Sanayi ncesi kentte orta snfa rastlanmaz. Alt snfta yer alan insanlar toplumun en kirli ilerini yapmaktadr. Altsnfla sekinlerin konumlar kesin izgilerle birbirinden ayrlmtr. Akrabalk balar ve soyun devam pazarn saygnl ile uyumludur. Yetikinlerin kentte iyi bir konum edinebilmesi iin evlilik zorunlu bir n kouldur ve evlilikler duygusal ilikiler dnda ailelerin belirledii biimde gerekleir. Akrabalk balar ilevsel olarak toplumsal snfla btenlemitir. Cinsiyet ve yaa bal farkllama ve eitsizlik yaanmaktadr. Kentsel eitimden sadece erkekler yararlanr. st snf kadnlarn evin dnda gerekletirdii bir faaliyet yoktur. rnein, Korenin Seul kentinde kadnlar sadece gnn belli saatlerinde dar kabilirlerdi. Kardeler arasnda byk ocuun itibar daha yksektir. ocuklar ve genlerin toplumsal konumlar ebeveynlerine gre daha dktr. Dinsel etkinlik ve deerlerin; aile, ekonomik, ynetim ve gnlk yaam zerinde etkisi fazladr. Kentsel eitimden sadece erkekler yararlanr. Kentin ynetimi sekinlerin elindedir ve sekinler vergilerin toplanmas, yarglama ve kolluk gc ile toplumsal dzenin srdrlmesinden sorumludur. Stat farkllklar, bireysel zellik, konuulan dil, kyafet, etnik bir gruba, meslee dahil olma, ya, cinsiyet ve toplumsal snfa ait olma gibi zelliklerle belirlenir (Sjoberg, 2002, s.44-50).
SANAY KENT
Kentlerin geliimiyle ilgili en nemli deiim endstri devrimiyle olmutur. Sanayi kentinin ekonomisi, sanayileme ncesi kentlerde grlen zenaat retimi ve ticari faaliyetlerden farkl olarak; endstriyel retime dayanmaktadr. Kentler 19uncu yzylda yeni ekonomik sistemin merkezi olarak sanayi ehirlerine dnmlerdir. Manchester, Chicago, Detroit, Pittsburgh, Essen ve Dortmund bu dnemin sanayi kentleri arasnda yer almaktadr (Thorns, 2004, s.15). Sanayi ehrinin douuyla birlikte fabrika ve i yerlerinin yaknnda apartman tipi yeni konut alanlar olumutur. ehrin merkezi ofis, depo ve ticari i birimlerinin bulunduu alanlard. Ticari merkezin evresinde ise iilerin kald mahalleler bulunmaktayd. ilerin yaad mahallerin dnda kalan blgede ise, dzenli tasarlanm sokaklarda baheyle evrilmi villa tipi evlerde yaayan st orta snfn yaad blgeler yer almtr. zellikle iilerin yaad mahalleler sefalet ve knt alanlaryd. Binlerce ii ve aileleri tuvalet ve kanalizasyon bulunmayan konutlarda ve mahallelerde yayordu. Temiz su ebekeleri ve kanalizasyon gibi altyap hizmetlerin henz gelikin olmamas o yllarda sanayi kentinde bulac hastalklarn yaylmasn hzlandrmtr. Ayrca endstriyel retimde ve konutlarn stlmasnda kullanlan ve karbondioksit aa karan yaktlar hava kirliliine neden olmutur (Thorns, 2004, s.16). 19uncu yzyl biterken sanayi ehrinin deiimini biimlendiren iki temel faktr bulunmaktadr. Birincisi, yeni endstriyel ekonomi refah seviyesinin ykselmesi zerinde olumlu bir etkide bulunmutur. Yzyln sonuna doru reel cretlerin ykselmesi birok knt mahallerde yaayan iilerin greli olarak yoksulluktan kurtulmasna neden olmutur. Ulam sistemlerindeki gelimeler kentsel tamacln uzun mesafeye ulamasn salamtr. Bu dnemde demiryolu tamacln gelimesi nemli bir dnmdr. 20inci yzyln ilk on ylnda elektrikli tramvaylar, otobs ve zel otomobil kullanmnn artmas ehrin meknsal dzenini dei-
11. nite - Kentleme
249
Gelimi lkelerin kentleme srecinin en nemli zelliklerinden biri kent merkezinden uzakta yeni yerleim birimleri olan banliylerin kurulmasdr.
tirmitir. Gelimi lkelerin sanayi kentlerinde meknsal dzeyde grlen en nemli deiimlerden biri banliylemedir. Otomobil retiminin etkisiyle zel araba sahipliinde grlen art banliylerin douunu etkilemitir. Banliyleme ile birlikte zel konut sahipliinde de art yaanmtr (Thorns, 2004, s.17). rnein SIRA seviyesine ulaAmerikada banliyleme sreci 1950 ve 1960l yllarda en yksel SZDE mtr. Kentlerde banliy alanlarn oran yzde 48dir. Banliy alanlarnda yaayanlarn ou beyaz ve gelir dzeyi yksek toplumsal kesimden olumaktayd. Bu DNELM blgeleri yerleim yeri olarak ekici klan dier faktrler ise kent merkezinin hava kirlii, kalabalk ve su oranlarnn yksek oluu, nfus younluun yaand S O R U apartmanlar yerine baheli evlerde oturma arzusudur (Giddens, 2000, s.512). Banliyler geimleri kent merkezine baml konforlu ve orta snfDyaamT tarzn ifade KKA eden lks kk konutlardan olumu alanlardr. Sanayi ehrinin deimesini etkileyen ikinci faktr, kentlerde oluan reform hareketlerinin ykselmesidir. Bu reform hareketleri iinde halk sal ve hastalklarn kkeni ve yayln inceleyen bilim dal epidemiyolojininAMALARIMIZ nemliortaya k dir. Kentlerde kan hastalklar ile meknsal faktrler arasnda iliki kurulmutur. Sanayi kentinde ortaya kan hastalklara kar alnan nlemler arasnda temiz su sistemi, kanalizasyon gibi gelimi altyap deiikliklerine gidilmitir. Gelimi altK T A P yaplarn kurulmas sanayi kentinin fiziksel yapsnda olumlu dnmlerin yaanmasna neden olurken kentsel nfusun salk gstergelerinde - lm oranlarnn dmesi ve doum oranlarnn artmas gibi- olumlu deiimlerT yaanmtr (Thorns, ELEVZYON 2004, s.17).
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
MODERN KENTLER AIKLAYAN YAKLAIMLAR

Sosyoloji dnce tarihi iinde kent, toplumsal deiim sreci iinde, geleneksel toplumdan modern topluma dnmn bir paras olarak ele alnmtr. Ancak Marx, Weber, Durkheim ve Simmelin endstriyel toplum analizi daha sonra gelien kent teorilerini etkilemitir. Kentin ayr bir alma konusu olarak analiz edilmesi 1920li yllardan sonra Chicago Okuluyla balamtr ve bu okul kent sosyolojisinin olumasnda nemli bir role sahiptir. 1960l yllardan sonra ise kent, ekonomi politik bir bak asyla analiz edilmitir.
NTERNET
NTERNET
Chicago Okulu: Sosyal Ekolojik Yaklam

Chicago okulu kent almalar sosyal ekolojik yaklam olarak isimlendirilmektedir. Hzla g alan Chicago kenti ticaret, finans ve tamaclk merkezi olarak da nemli bir kentleme deneyimi yayordu. Bu yaklam 1920li yllarda hzla byme srecine giren Chicagonun kentleme deneyimi zerine yaplan aratrmalardan olumutur. Bu okul iinde Robert Park, Roderick D. McKenzie, Ernest Burgess ve Louis Wirthn kenti aklayan yaklamlar zerinde durulacaktr. Robert Park, sosyal ekolojik yaklam ekolnn ilk kurucudur. lgisini eken temel konu ise Chicagonun kentsel byme ekli ve ehrin farkl blgelerinde bulunan farkl alt kltrlerin geliimidir. Park u soruyu sorar: Kentleme srecinde gelir, ekonomik faaliyet, rk ve aile asndan kentin meknsal dokusunda farkl yerleim alanlar nasl olumakta ve oluan bu meknsal ve sosyal yaplar arasndaki balar nasl kurulmaktadr. Park Darwinin evrim teorisinden etkilenmitir. Darwine gre doada bulunan saysz trde canl varlklarn devam doada-
250
Sosyolojiye Giri
Kentin biyotik dzeyi, konut, mahalle, alveri merkezleri, i ve ticari gibi alanlar ifade etmektedir. Kltrel dzey ise, biyotik dzey zerinde kurulan deer, norm, rf ve adetler temelinde gelien bir yapdr.
ki karlkl iliki ve dzenliliklere dayanmaktadr. Doada canl trleri iin hassas bir denge vardr ve farkl trler arasnda belli bir denge ve eitlik salanmtr. Her tr canl kendi yaam iin en uygun evresel koullar semekte ve kendi varln srdrmek iin dier trlerle rekabet ve mcadele iine girmektedir. Bir blgede bir canl tr dier canl trleri zerinde hkimiyeti salayarak kendi trnn stnln kurar. Ksacas doada gelien bu ekolojik sre istila, yerine geme ve egemenlik biiminde olumakta ve doal alanlarn olumasn salamaktadr. Park doadaki bitki ve hayvan trlerinin varoluu iin gerekli uygun evresel koullara uyum salama srelerinde, canl trlerinin yaad rekabet ve mcadeleyi, istila, yerine geme ve egemenlik kurma biimlerini modern kentleri aklamak iin kullanmtr. Parka (2005, 65-72) gre kent hayat biyotik ve kltrel olmak zere iki dzeyde rgtlenmektedir. Biyotik dzey insanlarn yaamas iin gerekli olan kentin kt kaynaklarn ifade etmektedir. Doadaki canllar gibi insanlar da kentte yaamlarn srdrmek iin kendileri iin en uygun evresel koullar seerler. rnein kente g etmi bir aile iin en temel ihtiyalardan biri konuta ulamaktr. Konut ve topran kt olmas bu kaynaklar zerinde rekabetin olumasna neden olur. merkezlerine yakn yerlere yerleim veya ucuz konut ve arsalarn edinimi kentin biyotik rgtlenme dzeyini anlatr. Konut, i ve ticaret alanlar, kentte yerlemi insanlarn kt kaynaklar zerindeki rekabet ve atmas sonucu olumutur. Kentsel yerleimde oluan bu blgelere (konut, i, ticaret) doal alan denir. Bu doal alanlara temelinde kentin haritasnn karmak mmkndr. Rekabet ve atma sonucunu oluan doal alanlarda belli bir ilevi yerine getiren birimin hkimiyeti de salanr. rnein, bir mahallede etnik bir grubun arlkl olarak fazla olmas dierlerini o mahalleden kova eilimi gsterebilir. Benze ekilde i blgelerinin genilemesi sonucunda, konutlarda yaayan insanlarn blgenin hkimiyetini ticari faaliyetlere brakmasna neden olacaktr. Konut, mahalle, alveri merkezleri, i ve ticari gibi biyotik dzeyler olutuktan sonra bunun zerinde kentin kltrel dzeyi ina edilmektedir. Kltrel dzey, biyotik dzey zerinde kurulan deer, norm, rf ve detler temelinde gelien bir yapdr. Kltrel dzey bir mahallede oluturulan akrabalk iliki ve rgtleri, topluluun kendi deer yarglarn, okullarn, cami ve kilise gibi ina edilen kurumlarn iermektedir. Ksacas kltrel dzey kent yaamnn ortak duygulara gre dzenlenmesini ve sembolik psikolojik uyum srelerini ifade etmektedir. Parka gre kentlilik rekabet (biyotik dzey) ve i birliinin (kltrel dzey) karmdr. Parkn rencileri McKenzie ve Burgess sosyal ekoloji yaklamn kentin merkezden da doru uzanan byme srelerini aklamak iin kullandlar. Kentsel bymeyi ortak merkezli halkalar ile ifade ettiler. McKenzie gre, birey grup ya da firmalar kent meknnda yer edinebilmek iin mcadele etmektedir. Ekonomik rekabet ya da var olmak iin verilen mcadele meknsal yer edinim srelerini etkilemektedir. Bu mcadele ve rekabette baarl olanlar kentin en iyi yerine yerleirken baarsz olanlar kentin istenmeyen kt yerlerine yerlemek zorunda kalmaktadr. Kentsel toprak kullanm biimleri rekabetin ve ekonomik i blmnn sonucu olumaktadr. Bir firma kendi ilevini yerine getirebilmek iin ihtiyac olan yer iin dierleriyle rekabet eder. Firma kendisi iin gerekli mekn elde ettikten o blgede yer alan konut alanlar bu istila ve bask sonucu dier blgelere tanr. Kentin bymesi rekabete dayanan istila ve yerinden etme sreleriyle olumaktadr (Gottdiener, 1994, s.106).
11. nite - Kentleme
251
Ernest Burgess, ortak merkezli blge modeli ile kentin byme modelini analiz etmektedir. Kentsel byme modeline gre birinci dairede i ve ticaret blgesi yer alr. Ticari i merkezleri, perakende sat maazalar, dkknlar, bankalar, oteller, tiyatro, mze gibi kurumlar bu blgeyi kuatr. Gn iinde nfus ok iken, mesai bitiminde nfus azalmaktadr. kinci daire nfus ve arazi kullanmnn kaygan ve deiken olduu gei blgesidir. Bu blge niteliksel adan daha kt olan oturma blgelerini ierir. Amerikan kentlerinde g edenlerin ilk yerletikleri yerdir ve i gc pazarn oluturur. Ticari faaliyetler gei blgelerine yerleip eski kullanclar buradan tanmak zorunda brakmaktadr ve bu durum arazi fiyatlarnda deiiklie neden olmaktadr. nc daire iilerin oturduu blgedir. Bu blge, gei blgesinden kaan ve altklar yere daha kolay gitmeyi isteyen sanayi iileri ve ikinci kuak gmenleri kapsamaktadr. Bu blgede oturan ii snfnn yaam standartlar yksektir. Drdnc daire st snflarn yaad blgedir. Bu blgede zenginlerin byk mlkleri ile birlikte orta snf konutlar yer almaktadr. Beinci dairede ise yre kentler (banliyler) yer alr (Haris ve Ullman, 2002, s.66; Thornsi 2004, s.27). Ancak Burgessin kentsel byme modeli iinde bulunduumuz dnemde kentlerin ekolojik bymesini aklamakta snrllklara sahiptir. Bu snrllklar Birden Fazla Merkez ve Dilimler Yaklam ile almaya allmtr. Sosyal Ekolojik Yaklam kentleme srecini aklarken neleri ihmal etmitir? SIRA SZDE Park, Mckenzie ve Burkess kentin oluumunda ekolojik srelerin nemini D NEL zerinde dururken, Louis Wirth kentin ne olduu ve kentin bir yaamMbiimi olarak kendine zg nasl bir davran biimi rettiini sorgulamaktadr. Kentli insaS O R U nn davran zelliklerini ve ayr bir kent kltrnn nasl olutuunu analiz etmektedir. Kentlilik veya bir yaam biimi olarak kentlileme Wirthn aklamak istedii baml deikendir. Nfusun bykl, nfusun younluu ve nfusun DKKAT eitlilii bir yaam biimi olarak kentlemeyi anlamak ii kulland bamsz deikenlerdir. Nfusun bykl, younluu ve eitliliinin sonular kent kltSIRA SZDE rn, kente zg davran ve yaam biimini belirler. Kentte nfus byklnn yani kentte yaayan insan saysnn artmas kiisel farkllklarn daha ok artmasna neden olmaktadr. Kentte yaayan insanlarn kiiAMALARIMIZ sel zellikleri, meslekleri, kltrel yaam biimleri ve dnceleri krsal alanda yaayan insanlara gre daha ok kutuplamaktadr. nsan saysn artmas etnik kken, ekonomik ve toplumsal konum, beeni ve nceliklerden kaynaklanan topK T A P lumsal farkllamalara yol amaktadr. Nfusun bykl, etnik kken, akrabalk, komuluk ilikileri gibi ortaklklar ve bundan kaynaklanan paylam duygularn ortadan kaldrmakta ya da zayflatmaktadr. Daha nceki toplumlarda N T E L E V Z Y O oluan dayanma yerini rekabet ve resmi kontrol denetim mekanizmalarna brakmaktadr. Kentte her bir kiinin dierlerini kiisel olarak tanma olasl zayflamaktadr. Kalabalklar arasnda daha ok insanla etkileim hlinde olunsa bile bu insanlar hak N T E R N rollerle kar knda az bilgiye sahip oluruz. Kentte insan birden ok paralanm E T karya kalr ve birincil ilikilerden daha ok ikincil ilikiler hakimdir. nsan ilikileri kiisel, yapay, geici ve paraldr. Kentte yaayan insanlar, dier bireyleri kendi amalarna ulamak iin ara olarak grmekte ve kara dayal ilikiler kurma eilimindedirler. Aslnda bu durum bireyi dhil olduu grubun duygusal denetiminden uzak tutarak zgrlk ortam yaratsa da dier yandan kendini ifade ede-
Ekolojik yaklama gre kentlerin iindeki farkl semtler ve blgeler, kent nfusunun, var olan kaynaklar iin birbirleriyle rekabet etmeleri biiminde doal uyum gsterme srelerinin bir sonucu olarak olumulardr.
SIRA SZDE
DNELM S O R U Kentlilik nfusun bykl, nfusun younluu ve nfusunK A T DK eitlilii sonucunda oluan kentsel yaama ait bir davran biimidir. Birey bu SIRA SZDE yaam tarznda birden fazla atmac role sahiptir, toplumsal ilikilerinde samimi ve yakn ilikiler AMALARIMIZ yerine resmi ve ikincil ilikiler iindedir.
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
252
Sosyolojiye Giri
bilmeyi, btnlemi bir toplumda bir arada yaamann insana kataca ortaklk duygusundan mahrum brakmaktadr. Kentteki mesleki uzmanlama ve farkllama kentin blnm niteliini ve bireyle aras yararcl ifade etmektedir. Kentte karlar temsil yoluyla salanmaktadr ve bireylerin ok az deeri vardr. Bunun yan sra bireylerin temsilcilerine temsil ettikleri insanlarn saysna orantl bir biimde deer verilmektedir (Wirth, 2002, s.88-92). Nfusun younluu kent insannn ve etkinliklerinin farkllamasn ve toplumsal eitliliin artn glendirir. Kentsel yaamda fiziksel ilikilerimiz yakn fakat toplumsal ilikilerimiz mesafeli bir biimde gerekleir. Kent yaam insanlar ounlukla grsel olarak alglamaya elverilidir. rnein bir grevliyi giydii niformasna gre deerlendirirken bu giysinin, niformann arkasnda gizlenen kiisel farkln ne olduundan haberimiz olmaz. Kentli birey, grkem ile sefalet, varsllk ile yoksulluk, entelektellik ve cahillik, dzen ile kargaa arasndaki kartlklarn etkisi altnda kalr. Kentsel mekn zerindeki rekabet byktr ve sanayi, ticaret, konut, dinlenme ve alveri yerleri birbirinden ayrlmtr. nsanlarn kentte yerleim yerlerini semelerinde younluk, arsa deerleri, kira bedeli, salkllk, estetik ve grlt nemli etmenler arasnda yer alr. Bunlarn yan sra, allan yer ve yaplan iin nitelii, gelir, rksal ve etnik zellikler, toplumsal stat, gelenekler, gibi sosyolojik etkenler de farkl yerleim yerlerinin seilmesinde nemli etkenlerdir. Ayn konumda olan ve benzer ihtiyalar olan kimseler bilinli ya da koullarn bir gerei olarak ayn yerlerde yaamay tercih ederler ve bylece kentin farkl blgeleri uzmanlam ilevler kazanr. nsanlar arasnda duygu, duyarllk balarnn olmamas ve ok yakn bir biimde yaayp almalar rekabetin, ilerleme gdsnn ve karlkl smrnn artmasna neden olur. Toplumsal dzensizlie kar resmi ve biimsel denetim aralarna bavurulmaktadr. Saat ve trafik klar kentsel dnyada toplumsal dzenin birer simgeleridir. Kalabalklar arasnda insanlarn ok sk hareket etmeleri, anlamazlklara ve bireylerin sinirli olmasna neden olmaktadr. Youn nfus altndaki hzl yaam temposu ve karmak teknoloji kiisel fkelerden kaynaklanan gerilimi daha da artrr (Wirth, 2002, s. 93-95). Nfusun eitliliinin en nemli sonularndan birisi snf yaps zerinde olan etkisidir. eitliliin artmas kentte var olan farkl kent kiilik yaplar arasnda etkileimin artmasna nclk eder. Bu etkileim kentin kat snf yapsn krmakta ve toplumsal tabakalama sistemi iinde toplumsal hareketlilii glendirmektedir. Bu deiimlerin sonucunda aile ve komuluk temelinde gelien iliki balar zayflamakta ve farkl, yeni grup ballklar ortaya kmaktadr. Kent yaamnn farkl ynlerinden kaynaklanan ilgi alanlar bireyin kendisini farkl gruplarda tanmlamasna neden olmaktadr. Kentli bireyin birden ok grup yelii iinde ald roller birbiriden farkl ve ilikisiz olabilmektedir. rnein, bir renci spor kulbnn yesi olurken ayn zamanda baka bir sivil toplum rgtnde de alabilmektedir. Kentli bireyin sahip olduu roller elikili ve atmacdr. Kentlilik, insanlarn kendilerinin kim olduklarn srekli olarak yeniden tanmladklar bir sretir. Kent kiilik yaps, toplumsal yaplar arasndaki yksek hareketlilik ve grup yeliinin farkllamas sonucu olarak; paral, btnlememi ve dlanm bir niteliktedir (Wirth, 2002, s. 95-98).
11. nite - Kentleme
253
Ekonomi Politik Yaklam

1960l yllardan sonra kenti ekonomi politik bir bak asyla analiz eden yaklam iinde yer alan Henry Lefebre, Manuel Castells ve David Harvey, Marxn toplum teorisinden etkilenmitir. Marx kapitalizmin erken tarihinde kentleri snf mcadelesinin yaand alanlar olarak deerlendirirken endstri kentlerini zel olarak analiz etmemitir. Ancak Marxn kapitalist toplum teorisi bu dnrler tarafndan II. Dnya Sava sonras kentleme dinamiklerinin anlalmas iin yeniden yorumlanmtr. Ekonomi politik yaklam kentleme olgusunu, Marksist teorinin temelini oluturan; sermaye birikim sreleri erevesinde analiz etmektedir. Lefebre sermaye yatrm, kr, rant, cret, snf smrs ve eitsiz geliim gibi ekonomik kategorikleri kent analizinde kullanlmaktadr. Lefebre kentlemeyi be boyutta ele almaktadr: a) Lefebreye gre kentsel geliim kapitalist sistemin oluumu ve devam ile ilgili bir sretir. b) Lefebreye gre, Marxn teorisinde savunduu gibi; sermayenin birinci birikim aamas dorudan retim srecinde olumaktadr. Ekonomik faaliyetler sadece retim srecine yaplan yatrmlar, iilerin altrlmas, fabrikada retilen rnlerin pazarda satlmas ve bu sat sonucunda elde edilen kr erevesinde dnlmektedir. Otomobil retimi sermayenin birikim aamas iin bir rnektir ve Lefebre bu aamay endstriyel retim srecinde sermayenin birincil birikim aamas olarak isimlendirmektedir. Kentsel mekn analizinde Lefebre sermayenin ikincil birikim aamas zerinde durmaktadr. kinci aamada kentsel mekn ya da toprak, fabrika retim srecinde retilen mallar gibi piyasada alnp satlan bir mala dnmektedir. Kentsel mekn, zellikle ekonomik krizlerin yaand dnemde kr elde etmek iin her zaman ekici bir hle gelmektedir. Yatrm yaplan toprak (konut, i yeri, alveri merkezleri, park vb.) zenginliin elde edilmesi iin nemli bir ara olmaktadr. Bu ayn zamanda kentlerin zel bir ekilde bymesini de salamaktadr. c) Lefebreye gre toplumsal faaliyetlerimiz, sosyal ilikilerimiz mekn zerinde gereklemektedir. Bir kentin ina sreci ayn zamanda belli bir meknn yaratlmasdr. Bir ehri ziyaret ettiimizde mekn zerinde ina edilen yaplar (ant, yollar, park, konut, alveri merkezi, kentin tarihi dokusu vb) gzlemleriz. Mekn toplumsal rgtlenmenin bir parasdr. nsanlar sosyal iliki ve etkileim zerine konuurken aslnda st kapal olarak bu iliki ve etkileimlerin gerekletii mekndan da sz etmektedirler. Meknn ikili bir anlam vardr. Mekn bir yandan insanlarn davranlarn etkilerken, dier yandan ise ihtiyalarn karlanmas iin insanlar tarafndan dntrlmektedir. rnein, kentsel mekn zerine ina edilen bir apartman insanlarn barnma ihtiyalarn karlarken, apartmann kendisi bina iindeki insan ilikilerinin farkllamasna (resmi ilikiler gibi) neden olmaktadr. d) Lefebre devletin mekn zerindeki rol zerinde durmaktadr. Ona gre devlet mekn toplumsal kontrol iin kullanmaktadr. Devlet kurumlarnn (gvenlik gleri vb.) kent mekn zerindeki yerleim yeri toplumsal dzenin ve iktidarn salanmas iin hayati bir neme sahiptir. e) Lefebreye gre kapitalist toplumda kent mekn somut ve soyut olmak zere ikili bir ileve sahiptir. Somut mekn meknn kullanm deerini ifade etmektedir. Somut mekn gnlk yaam pratiklerimizi gerekletirdii-
Somut mekn gnlk yaam pratiklerimizi gerekletirdiimiz, ihtiyalarmz karladmz kullanm deerine sahip toplumsal mekndr. Soyut mekn ise mekann kullanm deerinin ikinci plana itilerek zerinden kr ve rant edilen bir araca dnmesini ifade etmektedir.
254
Sosyolojiye Giri
miz, zerinde yaammz srdrdmz, ihtiyalarmz karladmz kullanm deerine sahip toplumsal mekndr. Soyut mekn ise mekann fiziksel bir para olarak kullanm deerinin ikinci plana itilerek zerinden kr ve rant edilen bir araca dnmesidir (Gottdiener, 1994, s.126-127). Castellse gre (1997) kapitalist toplumda emek gcnn yeniden retimi, yani emein ertesi gn alabilmesi iin gerekli ihtiyalarnn salanmas gerekmektedir. Bireyin yaamas ve alabilmesi iin gerekli gda, barnma ve ihtiyac olan dier mal ve hizmetlerin karlanmas emein yeniden retim srecinin temel unsurlarn oluturmaktadr. Yeniden retim srecin unsurlar iinde bulunulan toplumun olanak ve koullarna bal olarak genilemektedir. rnein, tatil, dinlenme, eitim, salk gibi ihtiyalarn karlanmas da emein yeniden retimi iin gerekli unsurlardr. Oysa kapitalist toplumda gerekli mal ve hizmetlerin karlanmas piyasa araclyla ve cretli bir ite almak ile salanmaktadr. Ancak kapitalist giriimciler krlarn azamiye karmak iin alanlara her zaman hak ettii deerin altna bir cret vermektedir. Emein kendisinin yeniden retimi iin gerekli cretin altnda kazanmas ile kapitalist giriimcilerin kr elde etme gds kapitalist sistemin temel elikisini oluturmaktadr. nk kapitalist giriimciler alan emee ailesinin ve kendisinin yaamn srdrmesi iin hak ettii creti verirse kendi karlarndan vazgemi olacaklar ve bu da art deer (kar) zerine kurulu kapitalizmin ileyiini tehlikeye sokacaktr. cretlerin dk olmas alanlarn yaam kalitesinin bozulmasna neden olmakta ve dier yandan sistemin ileyiinin tehlikeye sokan kentsel toplumsal hareketlerin gelimesine neden olmaktadr. Castellse gre (1997) tam da bu noktada devlet alanlar (emek) ve giriimciler (sermaye sahibi) arasndaki elikileri zmek iin araclk eder. Devlet alanlarn cretleriyle karlayamadklar tketim ihtiyalarn tedarik ederek sistemin devamn salar. rnein, ucuz konut sunumlar, kamusal eitim ve temel salk hizmetlerinin sunumu, toplu ve ucuz ulam olanaklar devlet tarafndan karlanmakta ve emein yeniden retimi iin gerekli ihtiyalar tedarik edilmektedir. Bu anlamda Castellse gre kentler ortak tketim meknlar olarak kavramsallatrlmaktadr. Konut, altyap, ulam, eitim, salk, alveri, dinlenme gibi emein yeniden retim srecinin unsurlar kentlerin ortak tketim alanlarn oluturmakta ve btn bu ihtiyalar devletin mdahalesiyle zlmektedir. Ortak tketim ihtiyalarnn karlanmamas sistemi tehlikeye sokacak kentsel toplumsal hareketlerin olumasna neden olacaktr. Castells kapitalist toplumda kentleri emek ve sermaye arasnda oluan elikiler, bu elikiler sonucunda oluan toplumsal hareketler ve toplumsal hareketlerin sistemi tehdit eden ykc sonularn nlemek iin devletin ortak tketim srelerine yapt mdahaleler erevesinde analiz etmektedir. kinci Dnya Sava sonras ve 1980lere kadar, gelimi lkelerde refah devleti kentsel elikileri zmede nemli bir role sahipti. Ancak 1980 sonras devlet hem gelimi hem de gelimekte olan lkelerde eitim, salk, ulam, altyap, konut sunumu gibi alanlarda yapt harcamalar daraltmtr. Ayn zamanda emein yeniden retimi iin gerekli dier mal ve hizmetlerin fiyatlarnda yaanan artlar, isizlik ve dzensiz gelir kazanma alanlarn yaam kalitesini daha ok bozmakta ve snf elikilerini derinletirmektedir. Castellsin kent analizi erevesinde bu gelimeleri tekrar deerlendirdiimizde kentsel elikilerin zlmesinin yeni yollar neler olacaktr? Bu sorunun yant Castellsin kent teorisi iinde yer alan yeni kentsel toplumsal hareketlerin devletten piyasaya geiin evresinde ortaya kaca ve yeni toplu bilin ekilleri etrafnda olaca varsaylmaktadr (Lowe 1986, aktaran, Thorns, 2004, s. 35).
11. nite - Kentleme
255
Harvey almalarnda genel olarak kapitalist sistemin adaletsizlii zerine odaklamaktadr. Kapitalist sistemin, kendi adaletsizliini kentsel alanlarda nasl ortaya koyduunu sorgulamaktadr. Harveyin analizinin merkezinde kapitalist giriimcilerin srekli kr iin nasl mcadele ettikleri ve snf mcadelesinin rol nemli bir yer tutmaktadr. Ona gre, kentler kapitalizmin mantn gsteren bir aynadr. Kapitalist giriimciler krlarn azamiye karmak iin retim srecinin dnda kentin yapl evresine de yatrm yapmaktadr. Kapitalist ehirlerdeki mekn modelleri sistemin elikilerini ve sisteme isellemi adaletsizlikleri yanstmaktadr. Kr azamiye karmak iin kurulmu kapitalist sistem belli dnemlerde ekonomik krizler yaamaktadr. Ar retim sonucunu oluan krizler kr oranlarnn dmesine neden olmaktadr. Kapitalistler kr oranlarn tekrar ykseltmek iin ksa dnemli stratejiler gelitirir. Gelitirilen stratejilerden birincisi, piyasada rekabet stnln artrmak ve retilen mallar daha ucuza mal etmek iin retim srecinde yeni retim teknolojilerinin kullanlmasdr. kinci strateji ise ham madde, emek ve piyasa ile ilgili konularda yeniden bir dzenlemeye gidilerek kr oranlarn ykseltmektir. nc strateji ise, kapitalist giriimcilerin retim srecine yaptklar yatrmlardan vazgeerek, yeni yatrm alanlar olarak kentsel mekn semeleridir. Kentlere yaplan gkdelenler, alveri merkezleri, lks konut inaatlar, oteller sermayenin krn azamiye karmak iin yaptklar yatrmlarn birer gstergeleridir. Kentsel mekna yaplan yatrmlar kentin evresini yeniden yaplandrmaktadr. retim srecinin krizleri sonucunda mekna yaplan yatrmlarn sonucunda kentsel gayrimenkul piyasas da canlanmaktadr. Harveye gre modern kentlerin bymesi kapitalistlerin krlarn azamiye karmak istemesinin tarihidir. Toplumsal ihtiyalarn dnda kr amal yaplan yatrmlar kentlerde meknsal dzeyde eitsizliklerin olumasna neden olmaktadr. Gelir dzeyleri yksek orta ve st snflar kentsel meknda kendileri iin en uygun yerlerde yaamay seerken, alt gelir gruplar ve yoksullar kentin gelimemi yoksul blgelerinde yaamaktadr. Mahalleler gelir, etnik, rksal ve snfsal temelde ayrmlamay yanstmaktadr. Kentlerin bu gelime ve byme sreleri tesadfn dnda kapitalist sistemin zn oluturan sermaye birikim srelerinin bir sonucu olarak olumaktadr (Gottdiener, 1994, s.132-133). Sonu olarak, Harvee gre kapitalist kentleme retim srecinde yaanan ekonomik krizlerin sonucunda kapitalistlerin karlarn azamiye karmak iin kentsel yapl evreye yaptklar yatrmlar sonucu olumaktadr. Trkiyenin kentleme srecini Sosyal Ekoloji ve Ekonomi Politik yaklam ile nasl SIRA SZDE yorumlarsnz?
Modern kentlerin bymesi kapitalistlerin krlarn azamiye karmak iin kentsel mekna yaplan yatrmlarn sonucu gereklemektedir.
SIRA SZDE
TRKYENN KENTLEME DENEYM
DNELM
DNELM S O R U
Trkiyenin ilk dnem K A T DK kentleme deneyimi Ankarann bakent seilmesi, lkenin demiryolu SIRA alaryla rlmesi ve SZDE fabrikalarn Anadolu kentlerine kurulmas ile ayn zamanda ulus devlet olma AMALARIMIZ srecidir.
Modernleme sreci iinde Trkiyenin kentleme deneyimini tarihsel olarak, 19231950, 1950-1980 ve 1980 sonras olmak zere dnem altndaOeleU alnmaktadr S R (Tekeli, 1998; engl, 2001). 1923-1950 dnemi, Trkiyenin kentleme deneyimi ayn zamanda ulus-devlet DKKAT olma srecidir. Ankarann bakent seilmesi, lkenin demiryolu alaryla rlmesi ve fabrikalarn Anadolu kentlerine kurulmas bu dnemin temel meknsal straSIRA SZDE tejileridir. stanbulun Osmanl geleneini temsil etmesi ve kozmopolitlemi yaps yeni ulus devlet olma srecinde Ankarann bakent seilmesine neden olmutur. Ankara Anadoluyu kapsayacak bir ulusal kimlik yaratmann toplumsal ve siAMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
256
Sosyolojiye Giri
yasal mekndr (Tekeli, 1998, s.5; engl, 2001, s.71). Osmanl dneminde kurulan demiryollu hatlar birbirinden kopuk ve i pazarn btnln salamak iin yetersizdir. Yabanc sermayenin elindeki hatlar devletletirilmi, yeni yaplan demiryolu alaryla ulus devlet snrlar iinde i pazarn btnlk kazanmas hedeflenmitir (Tekeli, 1998, s.5). 1930 sonras lkenin sanayilemesi, kamu iletmecilii ve giriimcilii temelinde gerekletirilmeye allmtr. Fabrikalar yaknndan demiryolu geen Anadolu kentlerine kurulmutur. Sanayi yatrmlarnn Anadolu kentlerine yaplmas bu blgelerde kentlemeyi hzlandrmtr. Ayrca bu giriimler, ulus devlet olma srecinin Anadoluya yaylmasn ifade etmektedir. Sonu olarak, dnemin genel zellikleri yle zetleyebiliriz: Devlet kentleme zerinde aktif bir rol oynamtr. Kentleme hz lke genelinde dktr. Ankara dndaki kentlerde ciddi bir nfus art yaanmamtr. (engl, 2001, s.71,72; Ik ve Pnarcolu, 2001a, s.111). 1950 sonras, Trkiyenin kentleme hznn yksek olduu dnemdir ve bu sreci etkileyen en nemli etkenlerden biri i g olgusudur. Sanayileme giriimlerinin artmas, Marshall yardmlar kapsamnda lkeye giren traktr saysndaki art, tarmsal retimde verimliliin ykselmesine neden olmu ve tarmsal retimde belli bir i gc aa kmtr (Tekeli, 1982, s.85-92). Tarmsal yaplardaki deiimler ve sanayileme giriimleri i g hzlandrmtr. 1950 sonras, daha iyi bir yaam iin kente gen ilk kuak gmenler iki temel sorunla karlamlardr. Birincisi barnmak iin gerekli konut ihtiyacnn karlamak, dieri ise geimlerini salayabilmek iin gerekli ii bulmaktr. Gmenler konut sorularn devlet arazisi zerine tapusuz ve kaak yollarla ina ettikleri gecekondu tipi konutlarla zmlerdir. 1970li yllara gelindiinde kentlerin evresinde hzl bir ekilde genileyen gecekondu mahalleri Trkiyede ehirlerin hakim meknsal dokusu hline gelmitir. kinci sorun, gmenlerin ekonominin sanayi ve hizmet sektrnde rgtl ve gvenceli ilerde almasyla almtr. Ancak snrl kapasiteye sahip bu sektrlerde i bulamayan gmenler enformel sektrlerde almak zorunda kalmlardr. Aile, akraba, komuluk, hemehrilik gibi geleneksel iliki alar g srecinde, zellikle g kararnn verilmesi, g edilecek kentin ve yerleilecek mahallenin belirlenmesinde; etkili olmutur. Gmenler kente g ettikten sonrada, konut sorunun zlmesi ve i bulma gibi konularda dayanma ve destek alarn kullanmlardr. Ayrca bu iliki alar, gmenleri kentin yabanclatrc etkilerinden kltrel olarak da korumutur. Sonu olarak, geleneksel iliki alar Trkiyenin g srecinde; g edilecek kentin ve mahallenin belirlenmesinde, konut ve i sorununun zlmesinde, yabanclamaya kar destek, yardmlama ve dayanmac ynleriyle nemli bir gce sahiptir SIRA SZDE (Gne-Ayata, 1990; Ayata, 1998; Erder, 1995). Gecekondularn yasallamas ve kent iinde gmen nfus saysnn artn etkileyen ekonomik, siyasal ve toplumsal Dnedenlerinden bazlar unlardr. Enformel sektrde alan ucuz gNELM men i gc ekonomide maliyetleri aaya ekmitir. Gmenler kentlerde retilen mal ve hizmetleri tketerek ekonomiye destek salamtr ve yerel ve genel seS O R U imlerde nemli bir siyasal gce dnmtr (engl, 2001, s.81-85). Trkiyede kentleme ve gn nedenleri hakknda ayrntl aklamalar iin Ruen KeDKKAT lein Kentleme Politikalar kitabn inceleyebilirsiniz. Kele, R. (1990) Kentleme Politikalar. Ankara, mge Kitabevi Yaynlar. SIRA SZDE
Trkiyede aile, akraba, komuluk, hemerilik gibi geleneksel iliki alar g srecinde; g edilecek kentin ve mahallenin belirlenmesinde, konut ve i sorununun zlmesinde, kentin yabanclatrc koullarna kar destek, yardmlama ve dayanmac ynleriyle nemli SZDE sahiptir. SIRA bir gce
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE SIRA SZDE AMALARIMIZ

DNELM
G nedir veSIRA SZDE gn nedenleri hakknda neler syleyebilirsiniz?

AMALARIMIZ
DNELM
K T A P
S O R U
K T A P
S O R U
TELEVZYON
TELEVZYON
11. nite - Kentleme
257
1980 sonras dnemin kentleme asndan nemli zelliklerinden biri Trkiyede kentlemenin belli bir doygunlua ulamasdr. 1980 sonras gerekleen nfus hareketliliinin nedenlerinden biri zorunlu g olurken, krdan kente olan gn yan sra kentler aras g balamtr (Tekeli, 1998, s. 20). Da ak sanayileme modeli erevesinde sermayenin yatrm alanlar genilemi, retimin yan sra kent meknlar yeni yatrm alanlarna dnm ve kentler sermaye birikim srecinde, dier bir deyile krllk orann artrlmasnda nemli hle gelmitir (Tekeli, 1998, s.20-23; engl, 2001, s.86-93). Bu yatrmlardan bazlar unlardr: Da ak sanayileme modelinin benimsenmesi ile kentlerin dnya pazar ile btnlemesi iin altyap ve telekomnikasyon yatrmlarna ncelik verilmitir. Turizm yatrmlar tevik edilmi, dinlenme faaliyetleri gelitirilmi, seracln yaygnlamas salanmtr. Bunlar Bat ve Gney kylarnda sermayenin ve nfusun dalm oranlar etkilemitir. Toplu konut yasalaryla konut sektrne yaplan yatrmlar artmtr. Konut yapmnn artmas kentsel meknlarda yerleim biimlerinin deimesine neden olmutur. Gecekondunun nitelii deimitir. 1984 ylnda gerekleen gecekondu affnda daha nceki aflardan farkl olarak kat kma izni verilmitir. Apartmanlamay salayan bu af ayn zamanda gecekondu sahibi gmenlerin kentsel ranttan pay almalarn salamtr. Ulusal ve uluslararas inaat irketler, kentsel alanlarda yeralt rayl sistem, yeni konut projelerine, altyap, alveri merkezleri, oteller, elence merkezlere yatrm yaparak hem krllk oranlar artrm hem de kent dokusunun deiimini etkilemitir (Tekeli, 1998, s. 20-23; engl, 2001, s. 8693). Trkiyede 1980 sonras Gecekondu konut tipi olarak nasl dnme uramtr? SIRA SZDE
D ELM Dnya kenti kavram 1980 sonras mal, hizmet ve sermaye aknn Nuluslararas lekte hzland bir dnemde n plana kmtr. Kresel lekte baz kentler uluS O R U sal konumlarnn dnda ekonomik, siyasal ve toplumsal zellikleriyle n plana karak dnya leinde merkezi bir konuma yerlemitir. Friedmana gre dnya kentlerinin zellikleri unlardr: DKKAT a) Dnya kenti dnya leinde devam eden finansal hareketlerin younlat yerlerdir. SIRA SZDE b) Dnya kentlerinde ok uluslu irketlerin ynetim merkezlerinin younlama oranlar yksektir. c) Dnya kenti uluslararas kurumlarn younlat yerlerdir. AMALARIMIZ d) Dnya kentleri nemli kabul edilen retimlerin younlama dzeyinin fazla olduu yerlerdir. e) Dnya kentleri ulam a asndan nemli bir konuma sahiptirler. K T A P Dnya ekonomisinin kontrol, denetim ve idare merkezleri olarak tanmlanan dnya kentleri merkez ve evre lkelerde yer alan kentler temelinde de bir sralaTE EVZYON maya sokulmaktadr. rnein bu sralama iinde Londra, Paris, LRotterdam, Frankfurt, Zrich, New York, Chicago, Los Angeles ve Tokyo merkez lkelerde yer alan dnya kentleridir. Sao Paolo ve Singapur ise evre lkelerdeki dnya kentleri olarak sralanmaktadr (Ercan, 1996, s.68). Uluslararas satlarda nemli paylar olan NTERNET birok firmann merkezi New York kentindedir. Bankalarn varlklar ve sermayenin younlamas asndan ele alndnda ise Tokyo, New York ve Londra ilk sralarda yer almaktadr. retim alannda yaplan bulularn Tokyoda younlamas
DNYA KENT
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
258
Sosyolojiye Giri
Dnya kentleri dnya ekonomisinin mal, hizmet retimi ve finansal akn saland ve akn bu merkezler tarafndan denetim ve kontrolnn yapld yerlerdir.
bu kenti dnya kentleri arasnda yer almasn salayan dier etkendir. Chicago endstriyel ilikilerin merkeziletii, Los Angeles askeri-endstriyel, Boston ise eitimin younlat dnya kentleridir (Ercan, 1996, s. 69-71). Dnya kentleri birbirleriyle rekabet ederken ayn zamanda karlkl bamllk iinde kendi lkeleri dnda ksmen ayr bir sistem olutururlar (Giddens, 2000, s.522). Ercana (1996) gre ise dnya kentleri kapitalist ilikiler erevesinde oluan g ilikilerinin ve buna bal ekonomik, politik ve kltrel ilikilerin kontrol edildii merkezlerdir. Ona gre, kentsel nfusun ya da kentsel alann bykl bir kentin dnya kenti olmas iin yeterli bir lt deildir (1996, s.69). Ayrca dnya kentleri bilgi aknn salanabilmesi iin gerekli iletiim teknolojilerine sahip olmas gerekmektedir. Telekomnikasyon ve iletiim alar dnya kentlerinin dier blgeler zerindeki kontrol ilevini salamasna ve zaman ve mekna ilikin snrllklarn almasna neden olmaktadr. Bunlarn yan sra uluslararas g dnya kentleri asndan nemli bir deikendir nk servis sektrlerinin merkezilemesi sonucu bu alanlarda ihtiya duyulan ucuz igc g eden emek zerinden salanmaktadr. Dnya kentlerini tek bana son dnemlerin deien ekonomi politik sreleri erevesinde ele almak yetersizdir. Bu kentlerin kendilerine zg tarihsel ve toplumsal zelliklerinin ve koullarnn etkileri de bu kentlerin dnya kentleri olarak n plana kmalarn salamaktadr (1996, s. 70-71). Dnya kenti olmann o kentte yaayan toplumsal kesimler iin olumlu sonular douraca beklentisinin aksine, bu kentlerde nemli eitsizlikler yaanmaktadr. Bu kentlerde gelien hizmet sektr snrl sayda uzman emei istihdam ederken dier kentsel hizmetlerin yerine getirilmesinde enformel sektrde alanlara daha ok ihtiya duyulmaktadr. Kk lekli iletmelerin gelimesi, eve i alma, tele-i, dzensiz alma, ksa sreli alma gibi dk cretli ve sosyal haklardan yoksun yeni alma biimleri sonucunda kentsel emek gc paralanmakta ve farkllamaktadr. Ayrca Londra, New York, Los Angeles ve Tokyo gibi dnya kentlerinde emek piyasasnn nemli bir ksm kente g eden kesimden olumaktadr. Olumsuz alma koullar ve dk kazanlarn yan sra gmen i gc iin temel vatandalk haklar da kstldr. Dnya kentlerinde yaama maliyetleri de yksektir. Sermayenin bu kentlerde ar younlamas ve merkezilemesi kentsel topraklara olan talebi de artrmaktadr. Yeni konut alanlar geliirken, bro, byk i merkezleri, oteller ve ulam alanna nemli yatrmlar yaplmaktadr. Dnya kentleri meknsal ve toplumsal eitsizlikleri, gz kamatrc zenginlii ve derin yoksulluu iinde barndran kentlerdir (Ercan, 1996; Giddens, 2000). Dnya kenti kavram yan sra kresel lekte dnya kenti olma konumundan uzak baz kentlerin durumunun aklanmas iin uluslararaslaan kent kavram kullanlmaktadr. Ercana (1996) gre, Sao-Paolo, Lima, gibi nc dnya ya da azgelimi lke kentleri ekonomik, kltrel ve toplumsal kontrol merkezleri olmaktan ok dnya kapitalizmin yaratt trafiin (mal, sermaye, bilgi, emek vb.) younlaarak zerinden getii meknlardr. Bu kentler dnya kapitalizmiyle btnleme srecinde nemli merkezler hline gelmektedir. stanbul bir SIRA SZDE midir? dnya kenti
DNELM S O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
11. nite - Kentleme
259
zet
A M A
Kentlerin kkenini aklayabilme. Arkeolojik bulgular tarihte ilk kentlerin M. 6000 yllarnda belirmeye ve M 4000 dolaylarnda ortaya ktn gstermektedir. lk kentler metal anda ortaya kmtr. Metal silah kullanan insanlar kaba ta silah kullanan insanlara gre askeri olarak daha ok stnlk kurmutur. Neolitik dnemin iftileri bakr, tun gibi demirden silah yapmasn bilmedii iin metal silah kullanan insanlarn istilalarna kolayca boyun emitir. Saldrganlar fethettikleri topraklarda yaayan insanlar kle hline getirirken, kendi hkimiyetlerini gvence altna almak iin ada veya tepelerin doruklarna yerlemilerdir. stilaclarn yerletikleri alanlar hem saldr hem de savunmay gvence altna alan korunakl meknlardr. lk kentlerin hkimiyet altna alnan topluluklar etrafnda kurulmu birer ordu kararghdr. Sanayi ncesi kentlerin zelliklerini sralayabilme. Kentin nfus art dktr. Sokaklar insanlarn yrmesi ve ulamda kullanlan hayvanlarn geebilecei genilikte ve dardr. Mahalle ya da semtler etnik temelde toplumsal farkllamay yanstmaktadr. Etnik nitelikli meslek gruplar da genellikle kentin ayr yerlerinde oturmaktadr. Kentin belli bir caddesi veya blgesi farkl trden meslek gruplar tarafndan igal edilmektedir. Mallarn retimi ve hizmetlerin sunulmas canl (insan ve hayvan) enerji kaynana dayanmaktadr. Mesleki farkllama ve uzmanlama dzeyi dktr. Lonca mesleki rgtleri ekonomide etkindir. Arlk ve l biriminin olmamas, muhasebe ve kredi sisteminin ok gelikin olmamas ekonominin aklcla ok az dayandn gstermektedir. Kat snfsal tabakalama sistemi grlmektedir. Tabakalama sisteminin en stnde yer alan sekinler kentin ynetim, din ve eitim ile ilgili kurumlarnda yer alr. Alt snfta yer alanlar toplumun en kirli ilerin yapmaktadr. Akrabalk balar ve soyun devam pazarn saygnl ile uyumludur. Stat farkllklar bireysel zellik, konuulan dil, kyafet, etnik bir gruba, meslee dhil olma, ya, cinsiyet ve toplumsal snfa ait olma gibi zelliklerle belirgindir.
A M A
AM A
Sanayi kentini aklayabilme. Sanayi kentinin ekonomisi endstriyel retime dayanmaktadr. Kentler 19uncu yzylda yeni ekonomik sistemin merkezi olarak sanayi ehirlerine dnmlerdir. Fabrika ve iyerlerinin yaknnda apartmanlardan tipi yeni konut alanlar olumutur. Ofis, depolar ve ticari blge ehir merkezindedir. Merkezin evresinde iilerin kald mahalleler bulunmaktadr. Bu mahallerin dnda ise dzenli tasarlanm sokaklarda ve baheyle evrilmi villa tipi evlerde yaayan st orta snf yaamaktadr. lk yllarda iilerin yaad mahalleler sefalet ve knt alanlardr. 19uncu yzyl biterken sanayi ehrinde nemli deiimler yaanmtr. Reel cretlerin ykselmesi iilerin yaam standartlarn ykseltmitir. Ulam sistemlerindeki gelimeler kentsel tamacln uzun mesafeye ulamasn salamtr. 20inci yzyln ilk on ylnda elektrikli tramvaylar, otobs ve zel otomobil kullanmnn artmas ehrin meknsal dzenini deitirmitir. Gelimi lkelerin sanayi kentlerinde grlen deiimlerden biri banliylemedir. Otomobil retiminin etkisiyle zel araba sahipliinde grlen art banliylerin douunu etkilemitir. Banliyleme ile birlikte konut sahipliinde de art yaanmtr. Temiz su sistemi, kanalizasyon gibi altyap deiikliklerine gidilmitir. Modern kentleri aklayan teorileri karlatrabilme. Parka gre, kentte konut, mahalle, alveri merkezleri, i ve ticari gibi biyotik dzeyler olutuktan sonra bunun zerinde kentin kltrel dzeyi ina edilmektedir. Kltrel dzey, biyotik dzey zerinde kurulan deer, norm, rf ve adetler temelinde gelien bir yapdr. McKenzie gre, birey grup ya da firmalar kent meknnda yer edinebilmek iin mcadele etmektedirler. Kentin bymesi rekabete dayanan istila ve yerinden etme sreleriyle olumaktadr. Burgess tek merkezli kentsel daire teorisi ile kentin byme modelini analiz etmektedir. Wirth kentli insann davran zelliklerini ve ayr bir kent kltrnn nasl olutuunu analiz etmektedir. Kentlilik veya
A M A
260
Sosyolojiye Giri
bir yaam biimi olarak kentlileme Wirthn aklamak istedii baml deikendir. Nfusun bykl, younluu ve eitliliinin sonular kent kltrn, kente zg davran ve yaam biimini belirleyen bamsz deikenlerdir. Lefebreye gre kapitalist toplumda kent mekn somut ve soyut olmak zere ikili bir ileve sahiptir. Somut mekn meknn kullanm deerini ifade etmektedir. Soyut mekn ise meknn fiziksel bir para olarak kullanm deerinin ikinci plana itilerek zerinden kr ve rant edilen bir araca, mala dnmesidir. Castells kapitalist toplumda kentleri emek ve sermaye arasnda oluan elikiler, bu elikiler sonucunda oluan toplumsal hareket ve toplumsal hareketlerin sistemi tehdit eden ykc sonularn nlemek iin devletin ortak tketim srelerine yapt mdahaleler erevesinde analiz etmektedir. Harveye gre, kapitalist giriimciler ekonomik krizden kurtulmak iin retim srecinin dnda kentin yapl evresine yatrm yaparak azalan kr oranlarn ykseltmektedir. Kapitalist ehirlerdeki mekn modelleri sistemin elikilerini ve sisteme isellemi adaletsizlikleri yanstmaktadr. Trkiyenin kentleme deneyimini tarihsel dnemleri iinde aklayabilme. Trkiyenin kentleme sreci dnem altnda snflandrlmaktadr. 1923-1950 yllar aras, ulus devletin kuruluu erevesinde gelien bir kentleme srecidir. Kentlemeyi etkileyen meknsal strateji Ankarann bakent ilan edilmesi, fabrikalarn Anadolu kentlerine kurulmas ve lkenin demiryolu alaryla rlmesidir. 1950-1980 dnemi kentleme srecinin temel zellii krsal blgelerden kentlere doru yaanan youn g olgusudur. Kentlerin meknsal dokusunda gecekondu tipi yerleim yerleri hkim olmutur. Gmenler, hem retilen mal ve hizmetlerin tketicileri olarak, hem de yerel ve genel seimlerde oy potansiyelleriyle nemli bir siyasal g olmulardr. 1980 sonras kentleme srecinin temel zellii yerli ve yabanc sermayenin kent meknlarna olan yatrmlarnn artmasdr. Kentleme belli bir doygunlua ulam ve gn nitelii deimitir. Kentler aras gerekleen zorunlu g daha yaygndr. Kentlerde meknsal ve toplumsal dzeyde eitsizlikler artmtr.
AM A
Dnya kentlerinin zelliklerini sralayabilme Dnya kentleri, dnya leinde finansal hareketlerin younlat, ok uluslu irketlerin ynetim merkezlerinin younlama oranlar yksek olduu ve uluslararas kurumlarn younlat yerlerdir. Ayrca, dnya kentlerinde nemli kabul edilen retimlerin younlamas fazladr ve ulam a asndan nemli bir konuma sahiptirler. Dnya kentleri btnsel kapitalist ilikiler erevesinde oluan g ilikilerinin ve buna bal ekonomik, politik ve kltrel ilikilerin kontrol edildii merkezlerdir. Bu kentler, bilgi aknn salanabilmesi iin gerekli iletiim teknolojilerine sahiptirler. Bu kentlerin kendilerine zg tarihsel ve toplumsal zelliklerinin ve koullarnn etkileri de bu kentlerin dnya kentleri olarak n plana kmalarn salamaktadr. Dnya kentleri meknsal ve toplumsal eitsizlikleri iinde barndran kentlerdir.
AM A
11. nite - Kentleme
261
Kendimizi Snayalm
1. lk kentler aadaki dnemlerden hangisinde olumutur? a. Maden a b. Orta a c. Modern a d. Neolitik dnem e. Yakn a 2. Sanayi ncesi kentlerin toplumsal rgtlenmesi ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Sokaklar, insan ve hayvanlarn geebilecei geniliktedir. b. retim insan gcne dayanmaktadr. c. Mahalleler etnik temelli toplumsal farkllamay yanstmaktadr. d. Sanayi ncesi kentler kat snfsal tabakalama sistemine sahiptir. e. Lonca birlikleri zanaatkarlarn mesleki rgtleridir. 3. Aadakilerden hangisi sanayi kentini ayran zeliklerden biridir? a. Kentin merkezinde dini tapnaklarn yer almas b. Sanayi retimine edeerde ticaret ve zanaatln yaygn olmas c. Kentin evresinde banliylerin olumas d. Konut ve yaam standardnda eitliin salanmas e. Kat snf yapsnn ve snflar aras hareketlilii engellemesi 4. Aadakilerden hangisi Robert Parkn kentleme srecini anlatt kavramdr? a. Ortak tketim alanlar b. Biyotik ve kltrel dzey c. Somut mekan d. Soyut mekan e. Refah devleti 5. Aadakilerden hangisi Ekonomi Politik yaklamn kentleme srecine bak tarzn ifade etmektedir? a. Rekabet, istila ve egemenlik b. Yerel ve merkezi ynetimin rekabeti c. Sermaye birikim sreleri d. Toplumsal btnleme e. Kltrel btnleme 6. Henry Lefebrenin soyut mekn kavramn en iyi aklayan ifade aadakilerden hangisidir? a. Mekan zerinde ina edilen kltrel yaplardr. b. Mekann tarihsel anlamdr. c. Mekan zerine ina edilen okul, yap ve antlardr. d. Mekan zerinde gerekletirilen gnlk yaam faaliyetleridir. e. Mekann bir mal gibi alnp satlarak zerinden kar elde edilmesidir. 7. Aadakilerden hangisi Manuel Castellsin kent olgusunu aklarken kulland temel kavramlardan biridir? a. Ortak tketim b. Soyut mekan c. Somut mekan d. Yapl evre e. Sermayenin mekana yatrm 8. Aadakilerden hangisi Trkiyenin 1950-1980 yllar aras kentleme srecinin zelliklerinden biridir? a. Kentsel alanlara yaplan yatrmlarn yabanc sermaye tarafndan gereklemesi b. lkenin demiryolu a ile rlmesi c. Gecekondularn nitelik deitirmesi d. Kentler aras gn balamas e. Krsal alanlardan kentlere youn g olmas 9. Aadakilerden hangisi 1923-1950 aras Trkiyenin kentleme srecinin zelliklerinden biri deildir? a. Fabrikalarn Anadolu kentlerine kurulmas b. Ankarann bakent seilmesi c. Gecekondu tipi konutlarn yaplmaya balamas d. lkeye demiryolu alarnn yaplmas e. Ulus devlet olma sreci 10.Aadakilerden hangisi dnya kentlerinin zelliklerinden biri deildir? a. Finansal hareketlerin younlat yerlerdir. b. Dnya ekonomisinin kontrol, denetim ve idare merkezleridir. c. ok uluslu irketlerin ynetim merkezlerinin younlat yerlerdir. d. Kresel ekonominin yaratt trafiin younlaarak getii meknlardr. e. Uluslararas kurumlarn younlat yerlerdir.
262
Sosyolojiye Giri
Yaamn inden
Kentsel Yaam ve Bireyin Yabanclamas Simmelin o bir asr nce kaleme ald Metropol ve Zihinsel Yaam adl makalesi gnmz kent hayatnda bireyin iine dt yabanclamay anlatan, ustaca kaleme alnm bir yaz. Makalenin gl yann ise, Simmelin bir asr nce gnmz kent yaamna dair sahip olduu o ngr yazya dkm olmasdr. Bu ksa yazda, kent yaamnn bireyin tutum ve davranlar zerindeki etkilerini, Simmelin makalesi erevesinde; sizlerle paylamak istiyorum. Kentler her zaman para ekonomisinin merkezleridir. Gnlk yaamda her eyin para ile alnp satlr hale gelmesi, ihtiyalarn para ile karlanmas kent yaamnda u sorunun yaygn olarak kullanlmasna neden olur: Kaa? Kr yaamnda insan ilikilerinin temeli duygusallk ve samimiyet iken, kent yaamnda insan ilikilerini belirleyen ey rasyonellik ve hesapllktr. Kentte insanlarn kim olduu? sorusu yerine daha ok neye sahip olduklar? sorusu n plana kmaktadr. Bireylerin kim olduklarndan daha ok, neye sahip olduklaryla deerlendirildikleri kent hayatnn egemen deerlerini, kyasya yaanan rekabet ve kar temelinde gelitirilen insan ilikileri oluturmaktadr. Kent hayat, yaanan meknlarda, allan iyerlerinde, kapal kaplar ardnda, sokaklarda, toplumsal deerlerin ve daha da nemlisi emee saygnn yitirildii bir ortama dnmektedir. Kentte yaadmz elikilerinden biri sahip olduumuz fiziksel ve psikolojik kapasite ile kent yaamnn bizim zerimize ykledii youn bask ve uyarclardr. Kentin kalabal, eitlilii, gnlk yaamn karmaas iinde birey, dardan srekli uyarclar almaktadr. Aldmz btn uyarclara zihnimizin annda tepki ve reaksiyon vermesi mmkn deildir. Beynimiz aldmz dsal uyarclar szgeten geirerek sadece bir ksmna cevap verir. Oysa kr hayatnda bireyin yaam ve zihni, psikolojik hayat ve duygular, daha dzgn, daha allm, daha yava, daha dzenli akar ve iler. Birey, ky ve kasaba hayatnn sade, yaln ve doayla i ie gemi gnlk hayat iinde yaam daha derinden hissetmektedir. Krsal yaamda bireyin gnlk yaamnda kurduu ilikilerde duygular n plandadr ve ou kez yreiyle hareket eder. te kentte yaayan insan, krda yaayan insandan ayran en nemli zelliklerden biride, kiilerin kentin youn bombardman altnda duygular, yrei yerine; akl, mant ve zihni ile hareket etmesidir. Akl, kentin ekonomik ve sosyal yaamna, alma hayatnn temposuna, sokaklarn akan trafii, kalabal ve baskc ynne kar bireyin kendini korudu adeta gl bir kalkana dnmektedir. Krsal yaamdan kent yaamn ayran dier bir zellik de yaam ve alma alanlarnn keskin izgilerle birbirinden ayrlmasdr. Bu ayrmnn sosyolojik nedenlerini ve sonularn bu ksa yaznn snrlar iinde ele almak mmkn deil. Ancak bu ayrmn kent yaamnda zamann yeniden dzenlenmesi asndan nemi vardr. Krda zaman geleneksel yntemlerle dzenlenir. Horozun tyle uyanan kr insan, gnein batyla evindedir. Oysa kent hayatnda zaman rasyonel aralarla dzenlenir ve kontrol edilir. Kentin gnlk yaam iinde zaman rasyonel bir ara olan saat ile dzenlenir. Saatin bir an durmas kent yaamnn ekonomik ve sosyal yaamn annda altst olmasna neden olacaktr. Byle bir dzenin yan sra, kent insan gnlk yaamnda zamana kar ve zamanla srekli yarmaktadr. Bu mcadele iinde birey evresindeki karmaklk, kalabalk ve younlua kar daha az seici olur. Kardan karya geerken zihnimizin alglad sadece trafik lambalar, tramvayn uyarc zili, arabann kornas veya polisin dddr. Kentli insan, kalabalklar iinde ok fazla sayda insan grmekle beraber, ok az insan yakndan tanmaktadr. Sokaklarda, caddelerde, iyerlerinde, alveri merkezlerinde karlatmz insanlarn dsal zellikleri, bize onlarn kim olduu hakknda fikir verir. rnein, polisin resmi kyafeti bizim iin ilk uyarcdr. Ayn kiiyi resmi kyafeti olmadan grdmzde hibir ekilde reaksiyon gstermeyiz. majlar ve gstergeler dnyasnda insanlarn gerekte kim olduu, i dnyasnda neler yaad bilmek olanaksz hale gelir. Dier insanlar hakknda sahip olduumuz yarg ve fikirler, onlarn imajlar ve dsal zellikler etrafnda oluur. Birey olarak bizimde kim olduumu gerekte nasl bir insan olduumuzu ifade edecek zaman ve koullardan ou kez yoksun kalrz. Hatta kent yaamnda birden ok rolle baa kmaya alrz. yerinde memur, ii, ynetici, evde anne, baba, olmak ve bu rollerin hepsini baaryla yerine getirmek kiinin ruhu ve bedeni zerinde baskya neden olur.
11. nite - Kentleme
263
Okuma Paras
Sonu olarak, para ekonomisinin hkim olduu kentlerde insanlarn kim olduu? deil neye, nelere sahip olduu nem kazanmaktadr. Birey, kentin kalabal, eitlilii, ekonomik ve sosyal yaam, alma hayatnn temposu, sokaklarn akan trafii, kalabal ve baskc koullarnda dardan srekli uyarc almaktadr. Bu uyarclarn hepsine cevap veremeyen birey, yrei ve duygular yerine zihni ile yant verir. Metropol yaamda, kentli insan bo vermi ve ii gemi bir davran gelitirir. Modern yaamn en nemli zelliklerinden biri phesiz bireyin zgrlemesidir. Kent yaamnda birey bir yandan zgrleirken, dier yandan d uyarclar ve karmakla kar gelitirdii ii gemi ve bo vermi davranyla yabanclaan bir bireye dnmektedir. Kaynak: Fatime Gne, Eski Yeni Aylk ehir Kltr Dergisi, Eskiehir Valilii, Yl 1, Say 2 Nisan, 2009, s.16-17. stanbul nasl dnya kenti olur? stanbulun, birer dnya kenti olan Barselona, Budapete ve New Yorkun deneyimlerinden renecei ok ey var. Basnda son gnlerde yerel ynetimlerle ilgili haber, aratrma ve yorumlarn art ok sevindirici. Bizlerin de hem niversite yesi hem de hemeri olarak bu srece katkda bulunmamz gerekli. nk kreselleme srecinin ve bu srecin yaratt dnmn en youn algland yerler niversiteler ve aratrma kurulular. Kreselleme srecinin yaratt byk dnmden metropoller de etkileniyor phesiz... Bugn kentler kreselleme srecinin kltt ve hiper-bamllatrd bir dnyada ne kma yarndalar. Bu yarta sosyo-ekonomik avantajlarn hemerilerinin katlmyla paradigmadan pratie geiren kentler ne kyor. te Barselona, ite New York, ite Budapete... Sivil toplumu daha ilevsel klmak ve onun araclyla yerel politikada mdahil ve etkin olmak eilimi tm bu ne kan kentlerin ortak zelliklerinden. Bu yarta ne kan kentlerde hemerilerin, gnlk yaamlarn etkileyen ulam, evre, temizlik, kalknma vb. pek ok alanlardaki politikalarn oluturulma srecine etkilerini artryor. Be ylda bir oy vermek artk bu duyarl hemerilere yeterli gelmiyor. zellikle nfusu on milyonlar aan dnya kentleri ulam, evre kirlilii, eitim, salk, sosyal balarn kopmas gibi pek ok sorunla bouurken bu konulara ynelik zm nerileri ve alma istekleri olan kiilerin ve bask gruplarnn abalarnn deerlendirilmemesi aklc bir tercih de deildir. Kentlerdeki bask gruplar ncelikle u hedefleri amalyor; (1) Kamuoyu bilinci uyandrlmas, (2) Sorunun yerel ynetim idarecilerine yanstlmas, (3) Sorunla ilgili veri ve dokman toplanmas, (4) zm nerileri getirilmesi, (5) (en nemlisi) Konuyla ilgili yasal dzenlemelerin yaplmas aamasnda karar alma mekanizmalarn etkileme gibi pek ok alanda lobicilik faaliyetlerini srdrme. Tm bunlar ynetiim ilkesinin yani kenti beraberce ynetmenin gereidir. Giderek artan sayda bask gruplar, says hzla artan konu balklarnda etkisi byyen biimde kent ynetimine etki ediyor. Bir dnya kenti olmak iddiasndaki stanbulda da ayn trend yrrlkte, ancak olduka yava biimde.
264
Sosyolojiye Giri
New York rnei Bu noktada, dnya kentlerinin bu konudaki deneyimlerini irdelemek yararl olabilecek sonular verebilir bizlere. rnek olarak bu alanda en ok katlm olan ve ok geni bir kapsam bulunan gruplardan biri New Yorkdaki The New York Public Interest Research Group/New York Kamu kar in alma Grubu, (NYPIRG)dur. 30 yl nce, Ralph Nader nderliinde bir araya gelen niversite rencileri daha iyi bir New York yaratmak iin harekete getiler. Daha temiz bir evre, sosyal adalet, tketici haklarnn korunmas gibi konular hedefleyen bu gen kitle, profesyonel organizatrlerin ve aratrmaclarn da katlm ile byk bir bask grubuna dnt. Zamanla, New York eyaletine yaylan NYPIRG hareketi enerjisini, kaynaklarn ve hareket kabiliyetini konuland niversite kampuslarndan salyor. Gnmzde 20den fazla niversite kampusunda faaliyet gsteren NYPIRGnin ye says 85 bini at. Her kampus, tam zamanl alan organizatr, personel ve byk gnll renci gruplarndan oluuyor. Partizanlktan uzak ve kr amac gtmeyen NYPIRGnin en nemli etkinlii siyasi reformlar zerinedir. Grup, New Yorklularn da karar alma srecine mdahil olmalarn salayarak, 30 yl iinde salktan, tketici haklarna, ulamdan bankacla farkl alanlarda, enerji retim merkezlerinin atklarnn azaltlmas (ve tehlikesizletirilmesi), ilalama, sigara ve ttn kullanmnn azaltlmas, p alanlarnn dzenlenmesi, emniyet kemerinin zorunlu kullanm gibi konularda toplumu ilgilendiren 120den fazla kanun ve ynetmeliin hazrlanmas ve uygulanmasnda anahtar rol oynad. NYPIRGnin nemli bir dier almas da eitli konularda hazrlad raporlar araclyla hem kamuoyunu hem de resmi grevlileri bilgilendirmesi. Tketici haklar (ocuk bahelerinin gvenlii, kredi kart ve dier plastik kartlar, bankalar ve bankalarn otomatik deme makineleri, oyuncaklarn gvenlii, tefecilik, enerji (elektrik datm piyasasnn dzenlenmesi), evre (temiz su, zehirli atklar, hava kirlilii), temiz ynetim (etik, vergilendirme, resmi kurumlarn bteleri), salk (ttn kullanm, kurun zehirlenmesi), yksek retim (yksek retime bteden ayrlan pay, eitim harcamalar) ve metro-otobs ulamnn dzenlenmesi gibi pek ok konuda raporlar hazrlad.
Bunlara ek olarak, NYPIRG ok sayda ve kapsaml projeler de yrtyor. Grup, ABDnin en pahal eyaletlerinden biri olan New Yorkta kaliteli yksek eitimin btn vatandalarca ulalabilir, denebilir olmas, toplu tamann gelitirilmesi, evsizlere barnak temini, bata temiz hava-enerji eriimi ve geri dnm olmak zere evre kirliliinin nlenmesi, ii haklarnn dzenlenmesi, bilinli tketicilerin oluturulmas, kk tketici sorunlarnn mahkemeye yansmadan zlmesi, kitap deiimi gibi pek ok konuda proje gruplarna sahip. Tam zamanl uzman alanlar bu konularla ilgili veri toplanmas ve kampanyalarn organize edilmesini salarken, gnll renciler resmi grevliler ve kamuoyu nezdinde lobi almalarn gerekletiriyor. NYPIRG rneinde grld zere niversiteli hemeriler kent iin nemli sorumluluklar alyor, sorunun tespiti ve zm aamasnda ok etkin roller oynuyorlar. stanbullu niversiteli hemerilerimizin dinamizmi ve azmine gvenimin tam olduunu belirterek unu sormak isterim: stanbulun artk kendine ait en az bir IPIRGsi olmas gerekmez mi? Kaynak: Erdin Glba, Aratrmac, European Local Studies Center, Radikal Gazetesi, 27.02.2005 tarihli haberden alnmtr.
11. nite - Kentleme
265

1. a 2. d 3. c 4. b Yantnz yanlsa Kentlerin Kkeni konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Sanayi ncesi Kentler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Sanayi Kenti konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Chicago Okulu: Sosyal Ekolojik Yaklam konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Ekonomi Politik Yaklam konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Ekonomi Politik Yaklam konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Ekonomi Politik Yaklam konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Trkiyenin Kentleme Deneyimi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Trkiyenin Kentleme Deneyimi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Dnya Kenti konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1 Ekolojik yaklam kentleme srecini, kente yerleen insan gruplarnn mekn zerindeki konumlarn rekabet, istila, yer edinme ve egemenlik kurma sreleriyle aklamaktadr. Kentsel gelime srecinde kendi karlar dorultusunda kenti bilinli olarak ekillendiren sosyal aktrlerin rol ihmal edilmitir. zellikle 1920 ve 1930lu yllarda Chicago kentinin gelime srecinde nemli rol oynayan siyasi partiler, belediye bakanlar, ehir planclar ve endstri liderlerinin aktr olarak rolleri ihmal edilmitir. Kentin bymesi ile deer kazanan arazi zerinden servet ve kazan elde eden sosyal snflarn konumlar gz ard edilmitir. Politik aktr ve sosyal aktrler zerinde durulmad gibi, kentin arazisi ve konut kullanm srecinde ortaya kan snf hareketleri ve kentteki gmenler arasnda ortaya kan ilikiler zerinde de durulmamtr. Sra Sizde 2 Parkn kentleme srecinde gmenlerin kente geldiklerinde kendileri iin en uygun yerleri seerek yeni konut alanlar (biyotik dzey) oluturduklar ve bunun zerinde kendi kltrel yaplarn oluturduklarn hatrlayalm. Trkiyenin 1950 sonras kentleme dneminde gmenler konut sorunlarn gecekondu tipi konutlar ile zmler ve daha sonra buralarn altyap koullar gelierek byk gecekondu mahallelerine dnmtr. Gecekondu blgeleri zerinde gmenler kendilerine zg yeni kltrel yaplar ve yeni yaam tarzlar oluturmulardr. Trkiyenin 1980 sonras kentleme srecini Ekonomi Politik yaklam erevesinde yorumlamak mmkndr. Harveyin kapitalistlerin kar oranlarn ykseltmek iin kentsel mekna nasl yatrm yaptklarn hatrlayalm. Trkiyede 1980 sonras sermaye birikim srecinde inaat sektr nemli bir yer tutmaktadr. Byk ve orta lekli yerli ve yabanc sermaye kentsel alanlarda yeralt rayl sistem, yeni konut projelerine, altyap, byk i ve alveri merkezleri, oteller, elence merkezlerine yatrm yaparak krllk oranlarn artrmtr.
5. c 6. e 7. a 8. e 9. c 10. d
266
Sosyolojiye Giri
Sra Sizde 3 g, ulus devlet snrlar iinde ekonomik, sosyal, kltrel, demografik, corafik ve siyasal nedenlerle gerekleen nfus hareketliliidir. Kentlemeyi hzlandran gn nedenleri itici, ekici ve iletici faktr altnda sorgulanmaktadr. Krsal alanda nfusun artmas, tarmda makineleme ile aa kan igc, toprak yetersizlii ve iletme dzeyinde tarmsal yapda meydana gelen deiimler krsal nfusu kentsel alanlara iten faktrler arasnda yer almaktadr. Kentler i, gelir, eitim, salk, alt yap, ulam, elence ve kltrel etkinlikler asndan kye gre daha fazla frsat ve olanaklara sahiptir. Btn bunlar kenti g asndan ekici klan faktrlerdir. Ulam ve haberleme g etkileyen iletici faktrlerdir. rnein, krsal nfus kitle iletiim aralar sayesinde kentsel yaam hakknda bilgi sahibi olur. Gelien ulam olanaklar da nfusun hareketliliini kolaylatrc bir etkide bulunmaktadr (Kele, 1990). Sra Sizde 4 Gecekondu, 1945-50 yllar arasnda dank barakalamay, sefalet ve fakirlii yanstmaktadr. 1950-60 yllar aras gecekondunun zellikle stanbul, Anakara ve zmirde mahallelemesi ve kente yerleme dnemidir. 1966 ylnda 775 sayl yasa ile gecekondunun varl resmi olarak da kabul edilmitir. 1970li yllarn sonlarnda altyap olanaklaryla, yeil arlkl, dzgn yaplaryla kentlerin nemli mahalleleri olmulardr (enyapl, 1998). Ancak gecekondularn nitelik deitirmesi 1980 sonras dneminde gereklemitir. 1984 ylnda karlan gecekondu aff ile gecekondu sahipleri yasaya uygun olarak arsalar zerinde konutlarn zerine kat kma izni verilmitir. Gecekondularn dnda dier kaak yaplama alanlarn da kapsayan bu af ile kentsel meknda nemli dnmler salanmtr. Bu af ile bir ok gecekondu sahibinin konutu ya da arsas kat karlnda apartmana dnmtr. Bu af ile gecekondu konut tp olarak dnme urarken gecekondu sahipleri de kentsel ranttan pay almtr.
Sra Sizde 5 1996 yl Habitat-II Trkiye Ulusal Raporu ve Eylem Plannn da stanbulun dnya kenti olmas ynnde bir eilim mevcuttur. stanbulun dnya kenti olmas iin dnya kentlerinin baz zelliklerini kapsyor olmas gerekmektedir. rnein, stanbulun corafi konumu, finansal bir merkez olmas, uluslararaslaan retken sermayenin younlat bir retim merkezi olmas gibi zellikler ele alndnda stanbulun dnya kenti olmas gereki grnmemektedir. stanbulun dnya kenti olmas konusundaki temel problem, kentin dnya ekonomisiyle btnlemesi sreci ile dnya ekonomisinin merkezi olmas arasndaki ayrmn net olarak ortaya konulmamasdr. stanbul kresel lekte ekonomik ve finansal gcn ve denetimin merkeziletii bir alan deildir. Ancak stanbul kresel lekte mal, para, bilgi aknn kurallarn belirleyen bir kent olma yerine dnya ekonomisine eklemlenen uluslararas bir kent olma zellii daha fazla n plana kmaktadr (Ercan, 1996, s. 82-91).
11. nite - Kentleme
267

Aktre, S. (1994). Anadoluda Bronz a Kentleri, stanbul, Tarih ve Trk vakf Yaynlar. Ayata, S. (1998). Toplumsal evre Olarak Gecekondu ve Apartmanlama, Toplum ve Bilim, 46/47, 101127. Begel, E.E. (1996). Kentlerin Douu, Kent ve Kltr, Cogito, say 8, yaz, 7-17. Castells, M. (1997). Kent, Snf, ktidar, Asuman Erendil (ev.), Ankara, Bilim ve Sanat. Ercan, F. (1996). Kriz Yeniden Yaplanma Srecinde Dnya Kentleri ve Uluslararas Kentler, Toplum ve Bilim, 71. say, k, 61-95. Erder, S. (1995). Yeni Kentliler ve Kentin Yeni Yoksullar, Toplum ve Bilim 16, Bahar, 106-119. Giddens, A. (2000). Sosyoloji, Ankara, Ayra Yaynevi. Gne-Ayata, A. (1990). Gecekondularda Kimlik Sorunu, Dayanma rntleri, Toplum ve Bilim Say 51/52, K, 89-101. Gottdiener, M. (1994). The New Urban Sociology, USA, McGraw-Hill. Haris, D.C. ve Ullman, E.L (2002). Kentin Doas, 20. Yzyl Kenti, Ankara, mge Kitabevi Yaynlar. Hatt, P.K ve Reiss, A.J. (2002). Kentsel Yerleimlerin Tarihi, 20. Yzyl Kenti, Ankara, mge Kitabevi Yaynlar. Ik, O ve Pnarcolu, M.M. (2001). Nbetlee Yoksulluk Sultanbeyli rnei stanbul, letiim Yaynlar. Kele, R. (1990). Kentleme Politikalar. Ankara, mge Kitabevi Yaynlar. Park, E.P. (2005). Human Ecology, The Urban Sociology Reader, Jan Lin ve Christoper Mele (ed.), London ve New York, Routledge. Sjoberg, (2002). Sanayi ncesi Kentler, 20. Yzyl Kenti, Ankara, mge Kitabevi Yaynlar. engl, T. (2001). Kentsel eliki ve Siyaset. stanbul, Demokrasi Kitapl WALD Yayn. enyapl, T. (1998). Cumhuriyetin 75. Yl, Gecekondunun 50. Yl, 75 Ylda Deien Kent ve Mimarlk, stanbul, Trkiye Bankas ve Tarih Vakf Ortak Yayn. Tekeli, . (1982). Trkiyede Kentleme Yazlar. Ankara, Turhan Kitabevi. Tekeli, . (1998). Trkiye Cumhuriyet Dneminde Kentsel Gelime ve Kent Planlamas, 75 Ylda Deien Kent ve Mimarlk. stanbul, Trkiye Bankas ve Tarih Vakf Ortak Yayn, 1-24. Tekeli, . ve Glksz, Y. (1995). Kentleme, Kentlileme ve Trkiye Deneyimi, Cumhuriyet Dnemi Trk Ansiklopedisi, (13), Cilt 11-15, letiim yaynlar. Thorns, C.D. (2004). Kentlerin Dnm. Soyak Yaynlar. Wirth, L. (2002). Bir Yaam Biimi Olarak Kentlileme, 20. Yzyl Kenti, Ankara, mge Kitabevi Yaynlar.
12
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Gnmz dnyasnn en nemli toplumsal kurumlarndan biri olan medyann ne olduunu tanmlayabilecek, Medya aratrmalarnn tarihsel olarak nasl dnemselletirildii ve bu aratrmalarn ortaya kt dnemde kitle iletiim aralarnn nasl kavramsallatrldn aklayabilecek, Medyaya ilikin ilevselci ve liberal/oulcu yaklamlar deerlendirebilecek, ada eletirel yaklamlarn medyay nasl ele aldn analiz edebilecek, Medyann ekonomi-politik yapsn ve retim srecini aklayabilecek, Gnmzde toplumsal/kltrel deimeyi anlamada anahtar olan kreselleme srecinde medyann roln ve medya dnyasnda kresellemenin nasl gerekletiini deerlendirebileceksiniz.
SOSYOLOJYE GR
Anahtar Kavramlar
Medya Medya endstrisi zleyici Medya ierii Medyann almlanmas Medyann ekonomi-politik yaps Enformasyon toplumu Kreselleme nternet
erik Haritas
GR MEDYA NEDR? MEDYAYI NASIL ANLAYABLRZ? MEDYA TEORS:KISA BR TARHE MEDYA : FARKLI TEORK YAKLAIMLAR MEDYANIN YAPISI VE RETM SREC MEDYA VE KRESELLEME NTERNET
Sosyolojiye Giri
Medya, Kitle letiimi ve Toplum
Medya,Kitle letiimi ve Toplum

GR
Bugn dnyann byk ksmnda, milyarlarca insann gnlk yaamnn en nemli parasn kitle iletiim aralar, yani medya oluturuyor. Yirminci yzyln son dnemi itibaryla modern toplumlarn en nemli toplumsal kurumlarndan biri hline gelen medyann kapsam alan olaanst bir hzla genilemeye devam etmektedir. Gnmz toplumlarnda medyann sosyal, kltrel, siyasal ve ekonomik alanda ok nemli bir yeri olduu tartmasz kabul ediliyor. Toplumsal yaamn, kltrel alann ve siyasi arenann nemli bir gesi hline gelen medya; tm toplumsal ilikileri, gnlk yaam pratiklerini ve deer sistemlerini giderek daha ok etkilemektedir. Medya, hayatmzn iinde; hatta merkezindedir. Ksaca bugn medya kltrn soluduumuzu syleyebiliriz.
Resim 12.1 Behi Ak, www.nternet. cep.iletisim.com
270
Sosyolojiye Giri
inde yaadmz toplumsal dnyann anlamlandrlmas srecinde medya olduka kritik bir rol oynamaktadr. Farkl bir ifadeyle gnmzn kalabalk ve karmak modern toplumlarnda byk ounluklar, kendi gndelik deneyimleri dnda, yaadklar toplum ve dnyada olan biten tm olaylar ve gelimelerden artk sadece medyada yer ald kadar ve yer ald ekilde haberdar olmaktadr. Yaadmz hayata ilikin her trl anlamn ya da bilginin yeniden retimi ve geni halk kesimleri tarafndan tketimi giderek artan bir ekilde kitle iletiim aralarnn araclyla gereklemektedir. Medya; gnmz dnyasnda milyarlarca insann iinde yaad hayata,topluma ve dnyaya dair imgelerinin nemli bir kayna hline gelmitir. Bu nokta ok nemlidir. nk toplumsal hayatta ne doru ne yanl, ne gerek ne yalan, ne ya da kim normal ne/kim anormal/sapkn, tm bu anlam sistemi nemli lde medya dolaymyla olumaktadr. Dier bir deyile toplumsal/siyasal yaamda gereklik(ler)in ne(ler) olduu artk nemli dzeyde medya dolaymyla ina edilmektedir. Kamusal alann nemli bir bileeni olan medyann bylesi bir rol giderek ok oynuyor olmas, zerinde nemle durulmas gereken bir durumdur. nk nemi ve etkisi gnbegn artan toplumsal bir kurum olan medyann, eitim kurumu dnda, dier toplumsal kurumlardan ok nemli bir fark vardr: Medya ayn zamanda her geen gn daha da byyen ekonomik bir sektrdr. Serbest piyasa koullarnda faaliyet gsteren ekonominin dier sektrlerinde olduu gibi ayn mantkla ilemektedir. Farkl bir ifadeyle gnmzde medya kurumlar kapitalist piyasa koullarnda ve kr maksimizasyonu mant/hedefi ile faaliyet gsteren birer endstridirler. 1980lerde ortaya kan neo-liberal politikalarla ivme kazanarak ksa bir srede tamamlanan bu radikal dnm ile medya endstrilerinin yaps ve ilevi karmaklamtr. Zira medya kurulular kendilerini toplumun aynas olarak grmeye ve kamusal bir hizmeti yerine getiren bir kurum olduklarn ne srmeye devam etmektedir. Ayn zamanda, drdnc kuvvet olarak, demokratik/oulcu bir sistem iin olmazsa olmaz olan kamuoyunu bilgilendirme ilevini tarafsz ve nesnel olarak yerine getirdiklerini ifade etmektedirler. Gnmzde bireyler, toplumsal evrelerini anlamlandrma/yorumlama srecinde kullandklar imgeler ve sz daarcklar iin byk lde medya endstrilerine baml bir duruma gelmi olduklarndan bu endstrilerinin kapsaml ve btnsel bir ekilde kavranmasnn olduka hayati bir nemi vardr. letiim ve enformasyon teknolojilerindeki ok hzl gelimeler ile hem kreselleme srecini mmkn klan hem de kresel bir boyut kazanan gnmz medyas, bu dorultuda toplumsal denetimin olduu kadar toplumsal deiimin de nemli aralarndan biri hline gelmi durumdadr. Gnmzde medya hem sermayenin (sadece yerli deil, ayn zamanda yabanc sermayenin) hem de ideolojik yeniden retimin nemli bir alandr. Modern kitle iletiim kurumlarnn toplumsal ve ekonomik yaamdaki yerinin ve neminin genilemesi, medyann daha ok mercek altna alnmasna ve sorgulanmasna neden olmutur. Ayrca iletiim teknolojilerindeki ba dndrc gelimeler, medyaya ilikin teorik tartmalarda da yank bulmaktadr. nternet, uydu, cep telefonu/bilgisayar gibi pek ok yeni teknoloji; televizyon, gazete, film gibi daha eski iletiim aygtlarnn ilevlerini farkllatrrken dne kadar kesin olarak baklan kimi grler deimekle kalmyor, ayn zamanda aratrmaclar iin de yeni sorular ve aratrma alanlar oluturuyor. Bylelikle medya almalar, kltrel almalar, sinema-televizyon, gazetecilik ve medya sosyolojisi gibi ok farkl disiplinlerin bir araya geldii disiplinler aras zellikler gsteren geni kapsaml almalar ortaya kmtr.
12. nite - Medya, Kitle letiimi ve Toplum
271
Genel olarak teorik dzeyde medya analizi; kitle iletiim teknolojilerinin, medya kurumlarnn toplumlar zerindeki etkisi ve insanlarn/toplumlarn bunlar nasl kullandyla ilgilidir. Her geen gn daha ok sayda insan bu iletiim teknolojilerini giderek daha ok kullanrken bunlarn ierikleri de her geen gn daha ok kreselleen medya endstrileri tarafndan belirlenmektedir. (Bilton vd, 2003:328329) Medya ierikleri nasl ve ne ekilde belirlenmektedir? Medya endstrilerinin mlkiyeti ve kontrolnde younlama/tekelleme var mdr? Medya ieriklerinde ne tr anlamlar hakimdir? Medya kurulular ile devlet ve/veya siyasi iktidar arasnda nasl bir iliki vardr? Medya ierikleri kimlerin karlarna hizmet eder? Bireyler izledikleri/okuduklar medya metinlerini olduu gibi kabullenir, yani hap gibi yutarlar m? Bata nternet olmak zere yeni iletiim ve enformasyon aralar ile geleneksel kitle iletiim aralar arasnda ne tr benzerlikler ve farkllklar vardr? Ksaca gnmz dnyasnda medyay teorik olarak nasl deerlendirebilir ve analiz edebiliriz? te bu blmde, tm bu sorulara medya aratrmalar ve medya sosyolojisindeki farkl yaklamlarn verdii yantlar zerinde bir tartma zemini oluturulmas amalanmaktadr.
Younlama: Medya kurulularnn belli kii ya da gruplarn elinde toplanmas durumudur. Tekelleme: Bir ya da birka kuruluun zaman zaman aralarnda gizli ya da ak anlamalar yaparak pazarda egemenlik kurmasna denir.
MEDYA NEDR? MEDYAYI NASIL ANLAYABLRZ?

Trkedeki medya kelimesi ngilizcede ara, orta, ortam, arac anlamlarna gelen medium (Latincede medius) kelimesinin ouludur. Bu kelimeyi karlamak zere yakn zamana kadar kitle iletiim aralar kavram kullanlm olsa da gnmzde medya szc ok daha yaygn bir kullanm alan kazanmtr. Peki, kitle iletiim aralar ya da medya deyince hangi iletiim aralarn anlamamz gerekiyor? En geni anlamnda kullanldnda kitaplar, gazeteler, dergiler, brorler, billboardlar, telefon, cep telefonu, VCD, DVD, radyo, sinema, televizyon, nternet gibi iletiim aralar sz konusudur.
Resim 12.2 http://img36. imageshack.us/i/ massmedia.jpg
Ancak bu nitede medya dendiinde esas olarak kitle medyas, kitlesel dzeyde eriime imkn veren ve geni toplum kesimlerine ulaabilen aralar, zellikle radyo, gazete, televizyon ve nternet kastedilmektedir. Dolaysyla medya dediimizde medyann hitap ettii/ulat kitle, yani izleyiciler; hitap ederken aktard ie-
272
Sosyolojiye Giri
rik ve de bu ierii reten/oluturan bir kurumsal yapdan sz ediyoruz. te zel olarak medyay, genel olarak medya-toplum ilikisini anlamak iin bu l sacayan gz nnde bulundurmamz gerekiyor.
SIRA SZDE
Kitle iletiim aralar ve medya szckleri ayn anlama m gelmektedir? SIRA SZDE Her ne kadar izlemek mastar seyretmeyi, grmeyi ifade etse de medya alDNEL malarnda izleyiciMszc tm medya kitlesine, yani btn medya tketicilerine karlk gelecek ekilde kullanlmaktadr. Dolaysyla izleyici dendiinde gazetedergi okurlar, radyo dinleyicileri, nternet kullanclar ve televizyon izleyicileri S O R U dnlmelidir. Peki izleyici olmak nasl bir durumu anlatr? Farkl bir ekilde sorarsak izleyici olmak, izlenen medya ne aktaryorsa, ne gsteriyorsa onu olduu DKKAT gibi kabul etmek anlamnda edilgen bir konuma m karlk gelir? Yoksa izleyici olma konumunda, izlenen medyadaki ierikleri daha aktif bir ekilde deerlendirme SIRA SZDE ve yorumlama boyutu mu sz konusudur? Dier taraftan izleyiciler medyay farkl amalar iin kullanyor olabilirler mi? Medyann ieriine geldiimizde ise acaba medya ierii basite bir noktadan AMALARIMIZ dierine aktarlan yazl ve/veya grsel imgelerle mi snrldr, yoksa bu ierik bir toplulukta yaayanlar arasndaki toplumsal ilikilere katkda m bulunur? Medya ieriinin izleyiciler arasnda bir referans erevesi oluturmas sz konusu mudur? K A P Son olarakT kurumsal anlamda medya dediimizde ise ncelikle gnmzde SIRA SZDE medyann kr amacyla ileyen kurulular olduunu gz ard etmemeliyiz. Dnyada ve Trkiyede medya kurulularnn byk ounluu, dorudan meslekle T E L E V sermayedarlarn elindedir. Ancak mutfakta ise medya profesyoO ilikisi olmayan EZLY M N DN nelleri yer almaktadr. Bu durumda medyay kimler ynetmektedir? Kurumsal olarak medyann ynetimi sadece onun mlkiyetini elinde bulunduran iverenlerin S O R U kontrolnde midir? Eer yleyse siyasi iktidarlarn medya zerindeki dorudan ya NTERNET da dolayl basks nereye konmaldr? Dier taraftan Trkiyede RTK (Radyo-Televizyon st Kurulu) rneinde olduu gibi denetleme/dzenleme kurulularnn D KKAT medyaya ynelik mdahaleleri yok mudur? Peki, medya sektr dndaki byk holdingler gibi dier g odaklarnn medya kurulular zerinde dorudan ya da SIRA SZDE dolayl kontrol nasldr? (Nalaolu, 2003:43-55). Grdnz gibi imdilik yantlardan ok sorular n plana km durumda. lerleyen blmlerde ise bu sorulara farkl yaklamlar ekseninde ok boyutlu bir AMALARIMIZ tartma iinde yant aranacaktr. Dnden bugneTTrkiyede Medya sektr ile ilgili her trl ayrntl bilgiyi D. Beybin KeK A P janlolunun Trkiyede Medyann Dnm (Ankara: mge Kitabevi, 2004) adl kitabnda bulabilirsiniz
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Referans A P K T erevesi: Bu terim ile mesajlarn SIRA SZDE dorudan anlattklar eyler deil de kendilerini anlaml klan gizil varsaymlar TELEVZYON kastedilmektedir. DNELM
S O R U NTERNET DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
MEDYA TEORS: KISA BR TARHE

Kapitalizmin yaylmas, bilimsel gelimelerin artmas, demokrasinin yaygnlamas, kentlemenin ve kitle iletiiminin ivme kazanmas gibi gelimeler Bat toplumlarNTER ET nn 19. yzyln Nortalarnda ok derin bir deiim iine girdiini gstermitir. Bu byk dnmler ile modern bir toplumsallktan, moderniteden bahsedilmeye balanmtr. Modernitenin getirilerinden biri kitle iletiimidir. zellikle 1890 ve 1920 yllar arasnda yksek tirajl gazeteler, sinema ve radyo yaygnlamtr. Kitle iletiim aralarnn ya da modern kitle medyasnn ortaya k ile Bat toplumlarnda modernitenin belirmesi e zamanl gereklemitir. Dnemin hem elitleri hem de nde gelen entelektelleri modernitenin ykc etkilerine ve ortaya kan
TELEVZYON
NTERNET
273
kitle toplumuna kar endielerini dile getirmilerdir. te moderniteye ve kitle toplumuna ilikin korkular ile kitle medyann ivme kazanmasnn ayn zamanda gereklemesi medyaya ilikin ilk dnem dncesinde olduka etkili olmutur. Kitle ve iletiim olgular ilk defa bir araya geliyor, yeni iletiim aralar kitle olgusu sayesinde bir anlam kazanyordu. Ancak yksek tirajl gazeteler tamamen bo, deersiz ve sansasyonel haberler ieriyor, ucuz kitle sanat ve kitle kltr en dk ortak payday tatmini hedefliyordu. Bu nedenlerden dolay kitle kltr ve kitle medyasnn toplum zerinde olumsuz ve ykc bir etkiye neden olaca varsaylmtr. Bu ilgi ve korku, medyann insan davran zerindeki etkisiyle ilgili, varsaymlar o gnden beri medya ve topluma dair dnceyi yle ya da byle etkilemi olan bir teoride bir araya geldi. Bu varsaymlar insanlar ve toplum zerinde olumsuz ve yakc etkisi olan ok gl medya anlay zerinde odakland (Williams, 2003: 23-24). te bilimsel aratrmann bir uzmanlk alan olarak kitle iletiim (ya da medya) aratrmalar yirminci yzyln ilk eyreinde ortaya kmtr. Kitle iletiim aratrmalarnn ortaya kndan bu yana genel olarak dnem saptanabilir. Yirminci yzyl bandan 1940a kadar iki byk dnya sava arasndaki yllar kapsayan ilk dnemde medyann ok gl ve ikna edici bir etkisi olduuna dair ortak bir gr egemen olmutur. Hem Amerikadaki muhafazakr ya da liberal eilimli hem de 5. nitede grdmz eletirel Frankfurt Okulu gelenei iindeki almalarda, Kitle Toplumu paradigmasnn ktmserliinin dorudan etkisi grlmtr. Kitle iletiim aralarnn ok gl propaganda kurumlar olduu ve insanlarn bir anlamda beynini ykadna dair bir medya gr bu dnemde egemen olmutur. Bunun ise drt nedeni vardr (Curran vd., 1982: 229): 1. Yeni teknolojilerin yaama gemesiyle birlikte yeni izleyici kitlelerinin yaratlm olmas; yani radyo gibi yeni iletiim teknolojileri sayesinde eskiye oranla daha ok sayda izleyiciye hitap ediliyor oluu. 2. Kentleme ve endstrilemenin kaypak, kksz, yabanclam ve maniplasyona ak bir toplum yarattna dair bir grn moda olmas. 3. Kent insannn artk savunmasz kald ve kitle iletiim aralarnn kolay bir av hline geldii fikrinin hakim olmas. 4. Kitle iletiim aralarnn 1. Dnya Sava boyunca beyinleri ykadna ve sonraki yllarda faizmin ykselmesini saladna dair ikna edici bir durumun olumu olmas. Bu faktrlerden dolay, iletiim aralar edilgen kurbanlarna derinden ileyen szck mermileri frlatacak kadar gl grlmekteydi. Bir silahtan kan mermi, nasl ksa srede hedefe ulap onu tahrip ediyorsa medya mesajlarnn da ayn hzla hedef kitledeki alcya ulaarak yksek bir tahribata yol at dnlmekteydi. Ksaca nazizm ve faizmin egemen olduu dnemde egemen olan dnce, medyann her eye kadir bir gc olduu idi. Bu dnemin hakim yaklam olan hipodermik rnga modeline gre medya mesajlar, insanlarn beynine tpk bir rngadan ilacn zerk edilmesi gibi veriliyordu. rngadan damara zerk edilen ila nasl ok ksa bir sre iinde ve gl bir ekilde etkisini gsteriyorsa kitle iletiim aralarnn mesajlarnn da ayn hzla ve gle hedef izleyicileri etkiliyor olduu kans hakimdi. nsanlarn grd, duyduu ve okuduu verilerin dorudan davranlarn etkiledii dnlyordu. Kitlelerin ok gl olduu kabul edilen medya tarafndan kolayca maniple edildii ynndeki kitle toplumu teorisi, ite ilk dnem medya teorisi zerinde byk bir etkiye sahip olmutur. Genel olarak medyay elinde bulunduran ve iyi kullananlarn geni ynlara istediklerini yaptrabilecekleri varsaym bu dneme damgasn vurmutu (Mutman, 1995: 27; Curran vd., 1982: 230; Williams, 2003:23-28).
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM
DNELM
Sosyolojiye Giri S O R U
274
S O R U
DKKAT
Kitle toplumu paradigmasnn karamsarl, ilk dnem kitle iletiim aratrmalarna doD KKAT rudan yansmtr.
SIRA SZDE
Propaganda Analizi ve Harold Laswell

Kitle iletiim aratrmalarnn iki byk dnya sava aras dnemde; yani bir sava AMALARIMIZ konjonktr iinde ortaya km olmas olduka nemlidir. 19. yzylda ortaya kan propaganda olgusu, yeni iletiim teknolojileri sayesinde ok daha etkili bir ilev kazanmtr. Bundan dolay ikago niversitesinden Harold Laswellin (1902K T A P 1978) kaleme ald ve dnemin ilk nemli yapt olarak grlen almann isminin Dnya Savanda Propaganda Teknikleri (1927) olmas tesadfi deildir. Kitle iletiim aralarnn 1. Dnya Sava srasnda propaganda aralar olarak ok kriELEVZYON tik bir rol Toynadn gr 1930larda Avrupada faizm ve Sovyetlerde Stalinizm gibi totaliter rejimlerin kitlesel ykseliiyle zirveye trmand. 2. Dnya Sava srasnda ise kitle iletiim aralar neredeyse propagandayla e deer tutuluyordu. Laswell, propaganda analiziyle, 1. Dnya Sava sonrasndaki olumsuz koullarn, bNTERNET yk ekonomik bunalmn ve siyasal istikraszln insanlarn psikolojisini kt ynde etkilediini ve medyann bir rnga inesi gibi insanlarn bilincine girip onlar maniple edebileceini sylemitir. Propaganda ile birlikte reklam bu dnemi karakterize eden bir dier nemli mesaj biimidir. Farkl bir ifadeyle mesaj denen aratrma nesnesinin propaganda ve reklam denen trlere uygun olarak tanmlandn syleyebiliriz. nk artk tekelleme olgusuyla birlikte reklam bir rn almay zendirmekten km, onu almay ikna etmeyi amalayan yeni bir sylem tarzna dnmt. te Laswellin nl ifadesiyle Kim, kime, hangi arala ve nasl bir etkiyle ne sylyor? sorusu dnemin temel sorusu olmutur. Bu dnemde olduka edilgen birer alc olarak grlen izleyicilerin daha sonralar kitle iletiim aralarnn mesajlarn aktif olarak yorumlayanlar olarak grlmeye balanmas, sava sonras dnemdeki medya teorisinin olumasnda nemli olmutur (Williams, 2003:29-31).
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Snrl Etkiler Yaklam

Kitle iletiimi aratrmalarnn, 1940-60lar dnemini kapsayan ikinci evresinde totaliter tehlikenin gerilemesiyle, ilk dneme damgasn vuran ok gl ve her eye gc yeten medya anlay poplerliini yitirmeye balad. Bu dnemde ABDde yaplan etki aratrmalar sonucunda medyann ok snrl bir etkisi olduuna dair yeni bir u gr ortaya kt. 1940lardan 1960larn ortalarna kadar medya teorisinde hakim olan bu paradigma, ampirik almalar etrafnda ekillendi. Medyann etkisi niceliksel bir aratrma konusuna; neyin, kimin zerinde ne kadar etkili olduu sorunsalna dntrld. 1960larn sonundan itibaren medyann etkisizlii/snrl etkisine dair bu dier u gr sorgulanmaya balanacak ve kitle iletiim aralarnn uzun vadeli etkilerini ve kurumsal yaplarn aratran liberal/oulcu eksendeki almalar, hem de neo-Marksist eletirel almalar yaygnlamaya balayacaktr. kinci dneme damgasn vuran snrl etkiler yaklamnn gerisinde ise medyann ok gl olduu sonucunun dayana olan kitle toplumu tezinin terk edilmesi yatmaktadr. Ana akm ya da liberal/oulcu olarak adlandrlan almalarn yeerdii bu evre, Bat lkelerinin ounda sosyo-ekonomik olarak istikrarn saland ve refah devletinin ykseldii dneme denk gelir. Dolaysyla iinde yaanlan toplum kitle toplumu olarak deil oulcu toplum olarak grlyordu. Modern toplumu kavramsallatrmada ortaya kan bu nemli farkllkla beraber
275
sosyolojide ilevcilik ve siyasetbiliminde liberal-oulculuk olarak nitelenen perspektifler ikinci evrede geli(tiril)en snrl etki bulgusuna yol aan etki aratrmalarna rehberlik etmitir. Bu dnemin kurucu ismi Paul Lazarsfeld (1901-1976)dir. 1940 ylnda Amerikadaki bakanlk seimlerinde bir kasabadaki seim kampanyasnn etkisini aratran Lazarsfeld ve arkadalar, bu alma sonucunda kitle iletiim aralarnn etkisinin ok az olduu sonucuna vard. Zira kitle iletiim aralarnn araclyla gerekleen seim kampanyalar, semen kitlesindeki oy verme davrannda ok fazla bir etki ya da fark yaratmamt. Dolaysyla kitle iletiim aralarnn olduka snrl bir etkiye sahip olduu sonucuna varld. Bu aratrmada kiiler aras ve iki aamal bir iletiimin ok daha fazla etkiye sahip olduu anlald. Kitle iletiim aralarnn mesajlar verili grup iinde kan lideri olarak nitelendirilen bir lidere ulat ve oradan kitleye aktarld belirlendi. Bu dnemdeki almalarn ou, izleyicinin doasn ve medyann hangi koullar altnda bilgide, tutumda ve davranta deiiklie yol atn anlamak amacyla yaplmt. rnein dnemin bir dier nemli aratrmacs Hovland, sava sonras yaanan tketim patlamasnda ve ikna srecinde reklamcln etkisi zerine younlaan almalar yapyordu. Bu ampirik aratrmalarn ounun medya endstrileri ya da hkmetlere yaplan profesyonel aratrmalar olduu da gz ard edilmemelidir (Curran vd., 1982: 231; Mutman, 1995: 28; Williams, 2003:46).
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Kitle iletiim aratrmalarnn ilk dneminde medyann ok gl SIRA SZDE olduu dnlrken ikinci dnemde medyann neden ok gl deil aksine ok az etkili N E L M dncesi olduu D hakim olmutur.
DNELM O R U Amerikan kitle iletiim aratrmalarnda belirleyici olan buS ampirik aratrma S O R U gelenei, topluma dair birbiriyle balantl iki teorinin rehberliinde gelimitir. Bunlar ilevcilik (fonksiyonalizm) ve oulculuktur (plralizm).Dlevselcilik ve oKKAT ulculuk, topluma ve siyasete eletirel olmayan iki yaklamdr. K A T D K levselcilik ve onun siyasal manifestosu olarak grlebilecek oulculuk, medyann roln istikSIRA SZDE rarl bir toplumu koruyacak deerlerin aktarlmas olarak grmtr. oulculuk, SIRA SZDE medyann toplumdaki farkl gruplarnn kendilerini duyurabilmesi iin gerekli olduunu sylerken ilevselcilik, medyann demokrasinin ortak deerlerini insanlaAMALARIMIZ ra zmseterek bir gr birlii salamadaki rolne dikkat eker. AMALARIMIZ
SIRA SZDE
DNELM DNELM S O R U S O R U DKKAT DKKAT
SIRA SZDE SIRA SZDE AMALARIMIZ AMALARIMIZ K T A P K T A P TELEVZYON TELEVZYON NTERNET NTERNET
Bu blm okurken tam anlayamadnz ya da daha ayrntl bilgi K T Aistediiniz kavalmak P ramlar iin Erol Mutlunun letiim Szlne (Ankara: Ayra Yaynevi,A 2008) ve/ve ya K T P Hseyin Ksenin letiim Sosyolojisi. Temel Kavramlar Antolojisine (stanbul: YirmiTELEVZYON drt Yaynevi, 2006) bakabilirsiniz.
MEDYA: FARKLI TEORK YAKLAIMLAR levselcilik
TELEVZYON NTERNET
N ERNET Sosyolojide 2. Dnya Savandan sonra gelitirilmi teorik birT yaklam olsa da
kkleri Durkheima kadar uzanan ilevselcilik, bildiimiz gibi, toplumlar canllara ve toplumu oluturan birimleri de canllarn organlarna benzetir. Toplumun sal iin btn organlarnn dzgn ve uyumlu bir ekilde ilemesi gerekmektedir. Sosyal dzen, bireyler birbirinden izole olduka bozulmaktadr ve kolektif bilinin kmesi sosyal felaketlere yol aacaktr. te kitle iletiiminin ilevselci ana-
276
Sosyolojiye Giri
lizi medyann sosyal dzen ve yapnn korunmasndaki rol zerine younlamtr. Buna gre medya ampirik bir biimde gzlemlenerek ilevsellii ortaya konabilecektir. levselci yaklamn nemli bir temsilcisi olan Robert Merton, belirli baz edimlerin niyet edilmi ve edilmemi sonular zerinde durmutur. Baz medya ilevleri ak ve bariz (manifest) olarak gzlemlenebilirken bazlar da gizildir (latent) ve gzlemlenmesi zor ilevlerdir. rnein bir savala ilgili haberin ak ilevi izleyiciye bilgi vermekse gizil ilevi de izleyicinin kafasndaki o lke ve orda yaayanlar hakkndaki dnceleri ekillendirmektir. Gelgelelim ilevselci aratrmalarn nne kan en byk engel ise bir ilevin ne olduunun tamamen tanmlanamamasdr. Hangi ve ne tr bir medya aktivitesinin toplum dzeni iin ilevsel olup olmad belli deildir (Williams, 2003:47-49).
Kullanmlar ve Doyumlar Yaklam

nitenin banda izleyicilerin izlenen medyadaki ierikleri daha aktif bir ekilde deerlendirmeleri ve medyay farkl amalar iin kullanmalarnn mmkn olup olmadn sormutuk. Elihu Katz (1926-), ilevselci bir bak asyla gelitirdii Kullanmlar ve Doyumlar yaklam ile bu soruya olumlu yant vermitir. Aratrmac, medyann insanlara ne yaptn deil insanlarn medyay ne amala kullandna baklmas gerektiini vurgulamtr. Bu, sonraki yllarda artan bir ivmeyle medya aratrmalar iinde yer bulacak bir tespittir. Medya izleyicisinin pasif tketici konumunda olduu grne kar klmtr. nsanlarn birey olarak ne gibi beklenti ve amalarla medyay kullandnn gz ard edildii dnlmtr. Bu yaklama gre izleyiciler, medyay baz ihtiyalarn tatmin etmek amacyla kullanmaktadr. Farkl bir ifadeyle izleyiciler, gnlk hayatn skntlarndan uzaklama, elenme, yalnzlk duygularn hafifletme, gncel gelimelerle ilgili bilgi edinme, dnya olaylarndan haberdar olma gibi gereksinimlerini doyurmak amacyla medyay kullanrlar. zellikle 1960 ve 70li yllarda iletiim almalarnda ok etkili olan bu yaklam, izleyicilerin medyay farkl ekillerde deerlendirebilecei vurgusuyla nemlidir. Ancak iletiim aralarn ilevsel bir etkene indirgemesi ve kitle iletiim deneyimini salt doyum anyla kstlamas nedeniyle eletirilmektedir (Mutlu, 1994:140-141).
oulcu Yaklam
levselciliin siyasal manifestosu olarak nitelendirilebileceimiz oulcu yaklama gre Bat toplumlarnda g/iktidar, hibiri tek bana hakim olmayan eitli gruplarn elindedir. Toplum, hibir zaman bir grubun tam olarak egemenlik tesis edemedii, birbiriyle srekli rekabet halindeki gruplar ve karlar karmasdr. Gruplar arasndaki rekabet, gcn tek bir noktada toplanmadan dalmn mmkn klarken devlet, gruplar aras bu rekabette hakem rolndedir. Medya kurumlar da devletten, siyasal partilerden ve kurumlam bask gruplarndan olduka zerk bir yapya sahiptirler. Medya; yasama, yrtme ve yargya ek olarak drdnc g konumundadr. Nasl toplumda bir eitlilik varsa medya ieriklerinde de ayn eitlilii gzlemek mmkndr. Bu dorultuda medya, toplumdaki bu eitlilii aktaran bir organdr. Ksaca medya, toplumun bir aynasdr. Liberal-oulcu yaklam, ayrca medyann zel sermayenin mlkiyetinde olmasnn medyann ieriini dorudan etkilemeyeceini savunur. Medya ieriini belirleyen, mlkiyet sahipleri deil tketiciler; yani izleyiciler, okuyucular ve onlarn istekleridir. Tketiciler/izleyiciler sunulan rnleri beenmezse baka yerlere ynelme ansna sahiptir ve bu yzden belirleyici konumundadr. oulculukta, izleyi-
277
ciler pasif birer alc olarak deil aksine medya ieriklerini yorumlayabilen ve tercihleriyle medya kurumlar zerinde etkili olabilenler olarak grlr. oulculuk, liberal demokrasi teorisinin merkezinde yer alr. oulculuk ve ilevselcilik, medyann liberal demokrasinin bugnden yarna var olabilmesi ve geliimi asndan olmazsa olmaz bir paras olduu konusunda hemfikirdir (Williams, 2003:50-51). Egemen paradigmann ya da liberal/oulcu iletiim aratrmalarnn balca oda medya etkileri olagelmitir. Temel sorun olarak medyann izleyiciler zerindeki etkisi anlalmaya allmtr. Snrl Etkiler yaklamnda grdmz gibi medyann etkisinin snrl olduu gr hakimdir. nk kitle iletiim srecinin eitli deikenler ekseninde tahmin edilemeyen ekillerde farkllaabilecei ne srlr. Bir taraftan kiisel, siyasal ya da teknolojik faktrler medyann izleyiciler zerindeki etkisini ekillendirir. Dier taraftan medya ieriinin biimi, dili ya da SIRA SZDE sunumu izleyiciler zerinde ok farkl sonular dourabilir. Ayrca izleyicilerin farkl ya, cinsiyet, eitim ve siyasi dncelere sahip olmalar; bir medya ieriindeki anlam farkl ekillerde allmamalarna ya da yorumlamalarna N E L M olur (FeD neden jes, 1985: 251; Trowler, 2008: 712-713). Liberal/oulcu kitle iletiim paradigmas, gnmzde de medya kurumlarnn temel felsefesini belirliyor olmas nedeniyle S O R U olduka nemlidir.
DKKAT Liberal/oulcu iletiim paradigmas medya kurumlarnn temel felsefesini, profesyonel meslek ilkelerini belirlemektedir.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
Liberal oulcu Yaklam ve Haber Medyas
SIRA SZDE
SIRA SZDE
20. yzyln bandan bu yana profesyonel basn ilkeleri belirlemekte olan liberal/oulcu yaklama gre medya kurumlar nasl topluma AMALARIMIZ ayna tutuyorsa haber medyas kurumlar da toplumsal gerekliin aynasdr. Medya, liberal demokratik bir sistemde yasama, yrtme ve yarg glerinden sonra bir toplumdaki drdnc K T A P gtr. Demokratik sistemin bugnden yarna devam ve geliimi iin drdnc g payesi ile birlikte medya/haber medyas kurumlarna ok nemli iki grev atfedilmitir. Sistemin salkl ileyebilmesi iin yaamsal olan bu grevler, kamu; yaT E L E V Z nk kamuni halk adna gzetim yapma ve serbest dnce pazar oluturmadr. Y O N yu oluturan yurttalar; sz konusu yasama, yarg ve yrtme gcne sahip yetkililerin icraatlarn, sahip olduklar gc/iktidar suistimal edip etmediklerini ancak onlar adna bu g odaklarn gzetleme/denetleme grevi verilmi Tolan- haber NTERNE medyas sayesinde renebilir. Bundan dolay haber medyas kurumlar zerinde devlet sansr ve mdahalesi olmamaldr. Ayrca yurttalarn doruyu ve gerei renebilmesi iin haber medyas da yaynlarnda tarafsz ve nesnel olmaldr. Nesnellik ilkesi, haber medyas kurumlarnn siyasal parti ve giriimci elitlerle i ie olma durumundan 19. yzyln ortalarndan itibaren syrlp serbest pazarda yerini almasyla ayn srete gelimitir. Dier bir deyile nesnellik ilkesi, ticari yayncln piyasa ortamnda yerini almasnn zorunlu bir sonucu olarak ve oluan bu yeni durumu merulatrmak amacyla ortaya kmtr. Basn sektrnde alanlar kendilerini toplumsal gerekliin szcs olarak grmeye balamtr. Nesnellik ilkesi ile birlikte gelien bir dier profesyonel ilke ise haberin olgusal; yani geree ilikin olmas gerekliliidir. Bu ilkeler ksa zamanda haber medyasnn temel kurallar hline gelmitir Bu paradigmann metodolojik ve epistemolojik geri planna bakldnda ise ksaca pozitivist bir yaklamn olduu grlr. Haber medyasna konu olan olaylar; dncelerden, deerlerden bamsz ve onlardan yaltlm biimdedir. Doalc
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
278
Sosyolojiye Giri
enformasyon gr olarak da adlandrlan bylesi bir bak asna gre haberlerin olgusal olduklar iin effaf bir ekilde, nesnel olarak yanstlmalar mmkndr ve byle olmalar gerekir. Farkl bir ifadeyle nasl pozitivist yaklamm bilim insanndan beklentisi deer yarglarndan syrlarak nesnel bir ekilde gzlemlenebilir gerekliin bilgisine ulamak ise haber medyas profesyonellerinden beklenen de siyasal yarglardan syrlp nesnel ve tarafsz olarak olaylar/olgular yanstmaktr. Bu erevede dil; iinde yaanan dnyay, var olan d gereklii nesnel bir biimde yanstan/yanstabilen bir ara olarak grlr. Dier bir deyile dil, anlamlarn effaf bir taycsdr. Dilin dnyay temsilinin yansmac (reflective) modeli olarak da adlandrlan bu yaklamda dil; ayna ilevi grerek nesneye, kiiye, olaya ikin olan anlam yanstma ilevi grr. Zira sz konusu yaklam, dilin gerekliin kendisinin sunduu hakikat karsnda effaf olduunu ne srer. Dier taraftan farkl dncelere dengeli bir ekilde yer verildii takdirde medyada yanllk gibi bir durum da sz konusu olmayacaktr. oulcu toplumsal yapnn hakim olduu bir sistemde medya kurumlar, yukardaki iki grevi yerine getirebilir. Medyann topluma, haber medyasnn ise toplumsal gereklie ayna tutan bir ilevle tanmlanyor olmas; medyann toplumsal/siyasal alann dnda ve bu dsal konumu nedeniyle de toplumsal yanstabilen bir ara olarak kabul edilmesi ile i iedir. Dolaysyla medyann gereklik tanmlarnn her trl deerden yaltlm ve ideoloji d olduu iddia edilir. Ancak farkl grlerin medyada temsil hakk bulacana ynelik bu iyimser dnce, haber medyasnn yanllna ilikin gzlemlerle sarslp liberal/oulcu literatrde bile nce yanll sergileyen almalara, sonrasnda ise temsil kavram ile medyay ele alan eletirel aratrmalara brakmtr (Hall, 1997; Hackett, 1985; nal, 1996; rvan, 1996). Modern toplumun oulcu bir toplum, bu toplum iinde medyann zerk bir konumda olduu ve demokratik bir sistem iin kamu adna gzetim yapma ve gereklerin aynas olmak gibi bir misyona sahip olduu eklindeki oulcu/anaakm yaklama, Marxist eletirel gelenek iinden hareket eden yaklamlar tarafndan da nemli eletireler yneltilmitir. Bylece medyann toplumsal gereklii nesnel olarak yanstabildii iddias byk yara almtr.
SIRA SZDE
SIRA siyasal Medya, gerektenSZDE alann dnda mdr?
DNELM S O R U
Marxizm
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Bildiimiz gibi Marxa gre kapitalist snf, her trl enformasyon ve bilginin retim ve datmn kontrol altna almtr. Egemen snfn toplumu kendi karlar S O R U dorultusunda ekillendirmesi, toplumsal snflar arasndaki eitsizliin korunmasna ve kapitalist snfnn kendi zenginliini artrmasna yol amtr. Ekonomik rgtlenmeninD kontrol ve ideolojik kontrol arasnda dorudan bir ilikiye dikkat eKKAT ken Marxa gre kapitalizmin ekonomik temeli ve organizasyonu, toplumun nasl ileyeceini belirler. te Marxn bu bak as medyann egemen snf ideolojisini SIRA SZDE etkin klmadaki rolne dikkatleri yneltmitir. Modern kapitalist toplumda medyann roln anlayabilmek iin Marxn dncesinden hareket edecek olursak,medya; belli baz gr ve dncelerin yaygnlamasn, bunun dndakilerin de dAMALARIMIZ lanmasnda rol oynar. nk medya kurumlarnn mlkiyeti ve kontrol kapitalistlerin elindedir ve egemen snf kendi karlar dorultusunda alt snflar ynlendirmek iin medyay kullanr. Klasik Marxist bak asna gre medya; egemen kapiK T A P talist snfn karlarn bugnden yarna koruyan, merulatran ve pekitiren bir ileve sahiptir. Farkl bir ifadeyle medyada izlediklerimiz, okuduklarmz ve duydukTELEVZYON
DNELM
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
279
larmz; bizi u an iinde yaadmz toplumsal sistemin ve dnyann doal, normal ve kanlmaz olduuna ikna etmeye alr (Williams, 2003:36-37).
ada Eletirel Yaklamlar

1950lerde ve 60larn bandaki ekonomik refah dneminin, yerini ekonomik tedirginlik ve politik kargaaya brakmasyla, medyann toplumsal dzeni koruduu ve uyumu salad gr zayflamaya balamtr. Ayn zamanda toplumsal istikrarn bozularak siyasal atmalarn yeniden ortaya kmas, medya teorisinde Marxizmin glenmesine neden olmutur. Neo-Marxist teoriler arasnda nemli farkllklar olmasna ramen hepsinin ortak noktas, medyann hakim snfn ve burjuvazinin gcn meru klmak iin alan ideolojik bir aygt olduudur. Tartmalarn ve gr farkllklarn nedeni ise medyann bunu nasl ve ne kadar gerekletirdii zerinedir. Ancak sava sonras dnemde bu dncenin ciddi deiimlere urad gz ard edilmemelidir. En nemli deiim, Marxn ideoloji ve kltr toplumun ekonomik altyapsyla ilintilendiren klasik modelinden ideolojinin grece zerkliini vurgulayan yapsalc yaklamlara geilmesidir. Bylelikle medya, toplumun gerek doasn gizleyerek ya da yanl temsil ederek basite hakim snfn tahakkmn salayan bir ara olarak grlmemeye baland. Bunun yerine medya, her ne kadar kimi dnceler ve karlar dierlerinden ok daha gl olsa da farkl dnce ve karlarn rekabet ettii mcadele alan olarak deerlendirildi. Medyaya dair ekonomik determinist bir yorumdan uzaklaarak medyann yine de belirli/egemen grleri nasl yeniden rettii sorusuna odaklanan ilk teorisyenlerden biri Louis Althusser (1918-1990) olmutur.Althusser, deoloji ve Devletin deolojik Aygtlar (1970) adl almasnda devletin bask aygtlar ve ideolojik aygtlar arasndaki farka dikkat ekmitir. Polis ve asker gibi dorudan ve iddet kullanarak mdahalede bulunabilecek silahl unsurlar devletin bask aygtlarn olutururken eitim, din ve medya gibi kurumlar; devletin ideolojik aygtlardr. Althusser, klasik Marxist grten farkl olarak, dier ideolojik aygtlarla birlikte medyann da egemen snfn dorudan kontrolnden grece zerk olduunu ifade etmitir. Ona gre eer medya, grece bamsz grnmese ideolojik grevini yapmas mmkn deildir. Dier bir deyile medyann ideolojik roln oynayabilmesi ancak grece zerk ve bamsz grlmesi sayesindedir. Althusserin ideoloji olgusunu yeniden deerlendirmesi, Marxist dncede ok nemli bir gelimedir (Williams, 2003:52-53). deolojinin yeniden retiminde medyann oynad roln anlalmasna ynelik bir dier nemli katknn sahibi de Roland Barthestir (1915-1980). Dil bilimci Saussureden etkilenen Barthes, medyann bir ideolojiyi insanlara kabul ettirmede, gstergelerin, simgelerin ve mitlerin kullanmnn byk bir nemi olduunu belirtmitir. Barthes, ada Sylenler (1957) adl kitabnda arkasnda kapitalist karlarn olduu dnme biimlerinin nasl mitler hline dnerek doallatn inceler. Yazar, mitleerek doallaan ve herkese aitmi gibi gsterilen anlamlandrma biimleri sayesinde ideolojinin ilediini belirtir. Barthes, ite bylesine bir mitletirme yoluyla kapitalist sistem iinde ortaya kan eitsiz ilikilerin kamufle edildiini belirtir. Politikadan arnm izlenimi veren szler olan mitler sayesinde politik olan, gzlerden silinir. Ksaca mitler, g/iktidar atmalarndan kaynaklanan eitsizlikleri gizler ve doallatrr (nal, 2003:14).
Resim 12.3 Louis Althusser
280
Resim 12.4 Michael Foucault
Sosyolojiye Giri
Resim 12.5 Antonio Gramsci
Michael Foucault (1926-1984),her ne kadar dorudan medya zerine almalar kaleme almam olsa da zellikle iktidar olgusunu yeniden ele alyla ve sylem kavram ile alan nemli derecede etkilemitir. Post-yapsalc bir dnr olarak tanmlanan Foucault; bireyin bilincinin, dnya algsnn biyolojik ya da snfsal faktrlere dayand grn reddeder. Bunun yerine kendimizin ve iinde yaadmz dnyaya dair bakmzn sylemler tarafndan ekillendirildiini vurgular. Foucault, Marxa benzer ekilde, bilgi ve ideolojinin toplum iindeki g/iktidar ilikilerini yansttn syler; ancak bunlarn ekonomik dinamiklerin kontrolne bal olduu grn reddederek Marxtan uzaklar. Foucault iktidar olgusunu, toplumun zerine atlm ve herkesi evreleyen bir a olarak grr. Ayrca bilginin deiik zamanlarda kitleleri kontrol etmek iin bir iktidar biimi olarak kullanldn belirtir. Ona gre iktidar tek bir grup ya da snfn tekelinde deildir, aksine iktidar herkesi kapsar. Ayrca Foucaultun modern kurumlara zg bir iktidar ve bilgi biimi olarak tanmlad disipliner iktidar biimlerine benzer teknikleri; rnein sradan insanlarn zel hayatlarnn gzetiminin normalletirilmesini, yaygn medyada sklkla gzlemleriz. (Stevenson, 2002: 233-235;Williams, 2003-60-61). Althusserin hem ideolojiyi grece zerk olarak kabul ve bu dorultuda medyann ideolojik roln yeniden ele alnn temeli, Antonio Gramscinin (1891-1937) grlerinde yatmaktadr. 5. nitede grdmz gibi Gramscinin zellikle hegemonya teorisi, ayn zamanda Britanya Kltrel almalar Okulun teorik modelinin de merkezindedir. Gramsciye gre kltrel alan olduka nemli bir hegemonik mcadele alandr. Medyann kltrel alan, iindeki kapsama alan gz nne alnrsa kitle iletiim aralarnn hegemonik ilevinin muazzam bir dzeyde olduu kuku gtrmez.
Stuart Hall ya da Britanya Kltrel almalar Okulu

Biritanya Kltrel almalar Okulu ve okulun uzun yllar direktrln yapan Stuart Hall (1929- ), medyann kltrel hegemonyann oluturulmas ve srdrlmesindeki rolne ilikin grleriyle eletirel medya almalarnda olduka nemli bir yer edinmitir. ngiliz kltrel almalar okuluna gre iletiim, anlamlandrma mekanizmas iinde alr. Bundan dolay bu mekanizmay zmlemek iin ideoloji, dil, anlam, temsil, iktidar olgular zerinde durulmaldr. nac (constructionist) dil/temsil modeline dayanan bu yaklam, pozitivist teoride ve liberal/oulcu yaklamda var olan yansmac dil teorisinden (ayrca klasik Marksist yaklamda dorudan olmasa da rtk olarak var olan yansma anlayndan) ok farkldr. nac modelde dil, kendi dnda var olan anlamn effaf taycs olan bir iletiim arac deildir. Dil, dnceyi; dncede dili mmkn klar. Anlam, dil iinde ve dil dolaymyla ina edilir. Dolaysyla nesnel, saf hlde d dnyada duran bir toplumsal anlamdan sz edilemez. Anlam, kendine zg doas gerei ok anlamldr ve bulunduu balama bamldr. rnein demokrasi ya da zgrlk
Resim 12.6 Stuart Hall
281
kavramlarn dnelim. Bu olgularn tek bir anlam olduunu syleyebilir miyiz? te anlam, sabit ve verili deil tersine oluturulan bir eydir ve ayn olaylara (ya da gstergelere) farkl anlamlar atfedilebilir. Bu durumda ayn olaya dair belirli bir anlamn dzenli ve srekli olarak retilebilmesi iin bu anlamn tek ve doal olarak gsterilmesi gerekir. Bunun iin de alternatif anlamlarn marjinalletirilmesi veya gayr merulatrlmas gerekir. te medya, anlamn bu ekilde toplumsal inas srecinde nemli bir rol oynar. Yani medya, gereklii yalnzca yeniden retmemekte; daha nemlisi onu tanmlamaktadr. Medyann topluma, hayata ve dnyaya dair anlamn olumasnda rol oynamas, onun ideolojik bir ilevi yerine getirdiini gsterir. Hall, ideolojiyi belirli bir grubun kendi karlarn/temsillerini gerein dolaysz yansmas olarak temsil etme gc olarak grr. Medya; modern toplumlarda, egemen sylemler iinde dnyay snflandrmak gibi nemli bir ideolojik/hegemonik ilevin yerine getirilmesine hizmet eder. (Coward & Ellis, 1985: 29, 142; Hall, 1979: 208; 1997: 24; 1984:72, 90-92; Hardt,1989: 37). Statko iinde yer alan ve statkoyu srdren kurumlarn temsilcilerinin znel grlerinin nesnel olarak temsil edilmesi, haber medyasnn sylemi iinde ideolojinin ileyiinde olduka nemlidir (Dursun, 2001: 125). Ancak sz konusu egemen blgeyi oluturan farkl ideolojilerin kendi aralarndaki elikilerinden ve daha nemlisi bu ideolojilerin birbirleriyle de hegemonya mcadelesi iinde olduklarndan bu sre karmak ve elikilidir. Yine de medya kurumlar, toplumsal gereklii ayna gibi dorudan yanstan ya da basite arptan bir ileve sahip olmaktan ok egemen sylemler dorultusunda toplumsal anlamn (srekli) inasna katlmalar nedeniyle hegemonik bir ilev grrler. Hallun eletirel medya almalarna nemli bir katks da medya metinlerinin nasl almland; yani izleyiciler tarafndan nasl okunduu/deerlendirildii zerinedir. Medya ieriklerini bir anlamda hap gibi yutan pasif izleyici modelinden nemli bir kopua yol aan makalesinde Hall, izleyicilerin potansiyel olarak farkl eklide medya ieriklerini okuyabileceini ne srmtr. 1. Egemen hegemonik okuma: Metinde oluturulan anlam kabul ederek okumadr. rnein akam haberlerde tm niversite hocalarnn maalarnda bir cret kesintisine hazr olmalar gerektii syleniyor ve ben buna ikna oluyorsam bunun egemen hegemonik bir okuma olduunu syleyebiliriz.2. Mzakereci okuma: zleyici/okuyucu bu defa metindeki anlamn bir blmne katlrken bir blmne katlmaz. rnee devam edersek cret kesintisinin olabileceini; ancak sadece bir kereye mahsus ve yksek unvanl ve yksek maal hocalar ile snrl kalmas gerektii dnlebilir. 3. Muhalif ya da kart okuma: Metnin,metindeki anlama tamamen kar klarak okunmasdr. Yani eer niversite hocalarnn cretlerinde herhangi bir kesinti yaplmasnn kabul edilemez olduu yorumu yaplyorsa kart bir okumadan sz edebiliriz (Stevenson, 2002:77-78). phesiz izleyicilerin medya metinlerini nasl okuyacaklar/yorumlayacaklar ya, toplumsal cinsiyet, snf, etnisite, eitim, siyasi dnce ve (nitenin sonundaki okuma parasnda greceiniz) medya eitimi/okuryazarl gibi deikenlere baldr. Hall, bu tartmann temel referans olan makalesinde (1980: 135) kodlamann; yani metinde belirli anlam(lar)n oluturulmasnn, kod amlarn; yani okumalar snrlandrc bir etkiye sahip olduunu belirtmitir. Bu yzden ou metin egemen bir okumaya sahiptir ve medyann ekonomik ve ideolojik konumu gz nne alnrsa bu okumalarn toplumdaki egemen deerleri yeniden ina ettiini syleyebiliriz (Van Zoonen, 1991: 325).
282
Sosyolojiye Giri
Post-Modern Yaklam
Resim 12.7 Jean Baudrillard
Son dnemlerde post-modern dnce, tm akademik evrelerde etkili olduu gibi medya almalarn da olduka etkilemitir. Jean Baudrillard (1929-2007), medyann imge/gsterge ve gereklik arasndaki fark silikletirici bir rol oynadn vurgulamtr. Ona gre imgeler gerekten simgeledikleri eylerden ayrlm, post-modern dnemde imgenin gereklikle hibir ba kalmamtr. Haber ve elence arasndaki farkn belirsizlemesi gibi medya ieriinde bir bulanklk rahatlkla gzlemlenebilmektedir. Dier taraftan izleyici, bir imge/gsterge bombardmanna tutulmaktadr. Bu durum, insanlarn gereklii deil oradaki imgeyi grmesine ve hemen ardndan gelen yeni imgeyle bir ncekini unutmasna neden olmaktadr. Gstergeler bir bilgisayar oyunu ya da film kadar etki ancak brakmaktadr. Baudrillarda gre sradan insan, medyann saysz ve anlamsz mesaj karsnda pasif bir durumdadr. Ancak bu ayn zamanda izleyiciye, mesajlar reddetme ve zmsememe gc vermektedir. Baudrillard, McLuhann almalarndan etkilendiini hep sylemitir (Williams, 2003-63-64). Marshal McLuhan (1911-1980), medya teknolojilerinin toplumlarn geliimlerinde nasl ve ne lde rol oynad sorusu ile ilgilenmitir. McLuhana gre televizyonu iindeki programlara bakarak anlamaya almak, 15. yzyl matbaasn Gutenbergin ncilini okuyarak anlamaya almak kadar sonusuzdur. letiim teknolojileri sayesinde, insanlar ve toplumlar arasndaki zaman ve mekn engellerinin yok olmasyla, farkllklarn ortadan kalkt ve benzerliklerin ne karld kresel bir ky olumutur. Farkl bir ifadeyle McLuhana gre elektronik medya, zellikle de televizyon, btn dnyay bir araya getirmi ve dnyay bir kresel ky ekline sokmutur. Mcluhan, medya ve iletiim teknolojileri ile yaanan bu gelimelerin olumlu olduunu dnmektedir. Ona gre bu gelimeler; insanlarn sesini duyurabildii, daha demokratik ve eitliki bir ortam hazrlamtr. Ancak Mcluhann iyimserlii tartmaldr. McLuhan sosyal yaplara deinmedii ve teknolojik belirleyici bir bak asna sahip olduu iin eletirilmitir. Ayrca kresel kyn sakinleri arasnda giderek artan eitsizlie dikkat ekilmektedir. Ayrca bilgi alverii de karlkl deildir ve bilginin dalm da eitsiz gereklemektedir (Williams, 2003-65-66).
Feminist Yaklamlar
Resim 12.8
Feminist yaklamlar, genel olarak sosyolojide olduu gibi, medya almalarnda ve medya sosyolojisi alannda da kmsenmeyecek bir etkiye sahip oldular. Medyaya dair farkl feminist yaklamlar olsa da genel olarak medyada kadnlarn eksik ve sorunlu temsil edilmesi temel eletiri noktasdr. Medya, ayn zamanda, geleneksel toplumsal cinsiyet rollerini destekleyerek ataerkillii yeniden rettii iin eletirilmektedir. Cinsiyetiliin hakim olduu medya metinlerinde kadnlar, ayn zamanda cinsel bir obje olarak da sunulmaktadr. Kimi feminist almalar, kadn sorununa yer vermeyen medya almalarndaki eksiklikler ve medyadaki kadn imajnn arpklklar zerinde durmutur. Kimileri de medyadaki kadn stereotiplerinin nasl almland zerine younlamtr. Ksaca feminist yaklam, ataerkil hegemonyann bugnden yarna devamnda medyann nemli bir rol oynadn vurgulamaktadr.
283
2005 ylnda 76 lkede 13.000 televizyon, radyo ve gazete haberi taranarak gerekletirilen ok geni kapsaml bir aratrmann sonular olduka arpcdr. Haber medyasnda erkeklerin temsil oran % 79 iken kadnlarn temsili sadece % 21dir. Btn dnya nfusunun yarsn oluturan kadnlara medya haberlerinde ancak yzde yirmi bir gibi bir oranda yer verildiini gryoruz. Kadnlarn kurban olarak temsil edildikleri haberlerin oran % 19 iken erkeklerin ise % 8dir. Mine Gencel Bek tarafndan 2006 ylnda Medya ve Toplumsal Katlm balyla Trkiyede yaplan aratrma sonularna gre de kadnlar erkeklere gre daha az temsil edilmekle beraber, btn tekiler arasnda teki olarak medyada en fazla temsil edilenlerdir. Btn bu rakamlar, kadnlarn toplumsal olarak uradklar ayrmclk ve eitsizlerin medyada yeniden retildiini gstermektedir (Alanku, 2007: 37-39).
MEDYANIN SAHPLK YAPISI VE RETM SREC

Medya ieriklerinin/rnlerinin retimi phesiz medya kurulularnn yaps ile yakndan ilikilidir. Medya kurulularnn serbest piyasa koullarnda faaliyet gstermesi, byk sermayenin mlkiyetinde olmas ve medya endstrisindeki tekelleme eilimi; tarihsel olarak zellikle Marksist ekonomi politik yaklamn younlat konulardr. Frankfurt Okulunun yaklamna paralel bir ekilde ekonomipolitik yaklamn ilk rneklerinde altyap-styap determinizmine olduka sadk bir bak as hakimdir. Medyann kurumsal yapsnn iinde yer ald kapitalist retim tarz tarafndan belirlendii ileri srlr. Medya, ona sahip olanlar ve onu kontrol edenlerin snfsal karlarn merulatran yanl bilin retmektedir. Herman ve Chomsky (1988), propaganda modeli adn verdikleri yaklamlarnda zel mlkiyet altndaki medya kurumlarn snf tahakkmnn aralar olarak nitelendirirler. Onlara gre medya, egemen sekinlerin mlkiyetindedir ve onlar tarafndan dorudan kontrol edilmektedir. Teorisyenler, egemenlerin halkn neyi greceine, duyacana ve dneceine karar verme ve dzenli propaganda kampanyalaryla kamuoyunu ynetme gcne sahip olduklarn vurgular.
Yanl bilin: Hakikati gizleyen, bylece bireyin kendi gereklii hakknda yanlma ya da yanltlmasn salayan dnme ve gereklii anlama biimi
Mlkiyet Dorudan Kontrol Anlamna Gelir mi?

Peki, gerekten medyann mlkiyetine sahip olanlar medya ve medya ierikleri zerinde dorudan bir kontrole de sahip midir? Marxist teorik gelenek iindeki arasalc yaklamn bu soruya yant evettir. Medya yneticileri ile patronlarnn farkl olmas, bunlarn birbirlerinden tamamen zerk olduklar ya da birbirlerine kart olduklar anlamna gelmemektedir. 70li yllarda bir medya patronu olan Victor Matthewsin Editrler benimle ayn politika zerinde anlatklar srece tamamen zgrdrler. demesi bu duruma rnektir. Ksaca bu yaklam medyada mlkiyet ve ynetimin dorudan birbirine bal olduunu iddia eder. Medya patronlar, hangi fikirlerin kitlelere ulatrlaca konusunda tartmasz sz sahibidir. Ancak eletirel ekonomi-politik yaklama gre bu tr bak alar, ksmen hakl da olsalar sistemdeki elikileri gzden karrlar. Medya sahipleri her zaman dilediklerini yapamazlar (Golding ve Murdock, 1991:55). Medya rnleri/metinleri, byk sermaye sahiplerinin karlarnn basit bir yansmas olarak grlmemelidir. Medyada bir dizi mesleki kodlar a iinde belirli kiisel ve toplumsal amalar dorultusunda alan erkekler ve kadnlar vardr. Farkl bir ifadeyle medyada profesyonellerinin tamamen olmasa da ksmen grece zerklii vardr. Medyada alanlarn grece zerklii ekonomi-politikiler iin temel bir ilgi konusu olup bu zerkliin nereye kadar uygulanabileceini kefetmek ekonomi-politikilerin temel amalardr (Golding ve Murdock, 1991:63-67).
284
Sosyolojiye Giri
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Kald ki medya ve siyasal yap arasndaki iliki sadece dorudan devlet mdahalesi balamnda temellendirilerek analiz edilemeyecei gibi medya ve ekonomik yap arasndaki iliki de sadece mlkiyet/sahiplik sorunu ekseninde anlalamaz. Medyann rettii baz ieriklerin ne kmas, baz uzlamlarn ortaya kmas gibi sorunlar sorgularken retim srecini sadece iktidar sahiplerinin mdahaleleriyle anlamaya almak, yaplam retim srelerini ve ardndaki toplumsal dinamikleri gz ard etmektedir. Sadece g/iktidar sahiplerinin kastl, iradi mdahalelerinin varlna odaklanan bak alaryla yetinilmemeli ve medya metinlerine ideoloji, dil, zne ve g/iktidar sorunlarna duyarl bir yaklam iinden baklmaldr. (nal, 1999:21; 1997: 137). SIRA SZDE Yine ayn gelenek iindeki yapsal yaklama gre ekonomik yap, medya sahiplerinin, medya yneticilerinin ve alanlarnn etkinliklerini ekillendirir. EkoD basks, nomik yapnn N E L M maksimum kr iin hareket etmeyi ve bunun iin daha fazla rekabeti gerektirir. Bundan dolay bu yaklama gre mlkiyet sahiplerinin niyet ve hareketleriO deil medya profesyonellerine ynelik bu yapsal bask ve snrlaS R U malar daha belirleyicidir (Williams, 2003:83-84). Geleneksel liberal yaklam ve kltrel almalar iindeki kimi modeller; medD KAT ya sektrndeKalanlarn i gvencesinin olmamas, cretsiz ya da dk cretle altrma, sendikaszlatrma, toplu iten karma ve uzun alma saatlerine ramen bu srenin fazla mesai olarak cretlendirilmemesi gibi retim srecinin esas SIRA SZDE faillerinin somut sorunlarn yok saymaktadr (Erdoan ve Alemdar, 2002:314). Trkiye rneinde de rahatlkla grlebilecei gibi sregelen ekonomik krizle birAMALARIMIZ likte gerekleen olaanst isizlik ve iten karma faktrnn retim sreci zerinde de olduka olumsuz etkileri sz konusudur. Medya sektrnde binlerce alann isiz kalm olmas, ilerini kaybetmemi olanlarn retim srecindeki gK T A P rece zerklikleri zerinde olduka snrlandrc, caydrc ve baskc etkiye ve otokontrol gelitirilmesine neden olabilmektedir. Kapitalist dinamikler, medyay siyasi/ekonomik iktidara baml hle getirmektedir. Bu durum medya ieriini etkileTELEVZYON mekte, kamusal fayda ilkesini ortadan kaldrmakta ve alternatif/ bamsz medyann ortaya kn zorlatrmaktadr. Toplumu, enformasyonun sosyal ve kltrel deeri konusunda bilgilendirmek; her alanNTERNET daki hak ihlalleri ile ifade zgrlnn snrlarn geniletmek zere gerekletirilen dzenlemelerin uygulann izlemek ve haberletirmek ok seslilii ve kamu ynetimine katlm artrmak iin yerel medyay desteklemeye ve glendirmeye devam edebilmek; insan, kadn ve ocuk haklarnn medyada daha sk ve daha nitelikli bir biimde ele alnmasn zendirmek amacyla faaliyet gsteren Bamsz letiim Ana http://bianet.org/bianet adresinden ulaabilirsiniz.
NTERNET
Eletirel Ekonomi-Politik Yaklam ya da Medyann Ekonomi-Politii

Tm dnyada neo-liberal politikalarn egemen olmaya balad 1980li yllarda balayan zelletirme uygulamalar sonucunda bugn medya kurumlarnn byk ounluu, finans ve endstriyel sermaye alannda faaliyet gsteren byk holdingler tarafndan ele geirilmitir. Genel olarak btn dnyada medyann mlkiyet yapsnn radikal olarak deitii bu sre Trkiyede de yaanmtr. Bugn (Mays-2009) Trkiyedeki btn gazete, dergi, TV kanal, radyo, online yaynclk, haber ajans ve GSM operatrleri Doan, ukurova, Ciner, Dou, alk, Albayrak ve Feza olmak zere esas olarak yedi grubun elindedir.
285
Resim 12.9 Peter Golding ve Graham Murdock
Medyann, ardndaki ekonomik karlar ve kapitalist dinamikler ihmal edilerek analiz edilemeyeceini vurgulayan (eletirel) ekonomipolitik yaklam; ite medya endstrilerinde grlen tekelleme ve denetimin younlamasna odaklanmaktadr. Peter Golding ve Graham Murdock gibi bu yaklamn temsilcileri; kamu sektrndeki kurumlarn zel giriimcilere satld ya da ieriden ticariletirildii, dereglasyon politikalarnn ivme kazand ve sonuta medyann byk sermayenin eline geerek tekellemenin giderek artmasnn zerinde durur. Medya sektrnde alann en by olan irketlerin toplumsal, kltrel ve siyasal yaam zerinde de kontrol gcne sahip olabilecekleri tehlikesine dikkat ekilir. Artan zelletirme politikalar sonucunda muhalif kamusal alann gcnn zayflamakta olduu artan tekelleme eiliminin de tek seslilii beraberinde getirdii vurgulanr (Murdock, 1990:6-10). Tm kapitalist endstrilerde olduu gibi medya endstrisindeki retim de piyasa koullarnda ve kr merkezlidir. Medya sektrnde daha ok kr iin, daha ok reklam almak, daha ok reklam almak; iin de daha ok izlenme oran ve/veya tiraja sahip olmak gerekir. Gnmzde dnyann birok lkesinde olduu gibi Trkiyede de byk bir reklam pastas vardr. 2008 ylnda Trkiyede reklam yatrmlar ekonomik kriz nedeniyle % 2 SIRA SZDE klmekle birlikte 3.24 milyar TL (2.16 milyar $) olmutur (http://www.marketingturkiye.com/yeni/Haberler/NewsDetailed.aspx?id=12729). DNELM te daha ok reklam geliri elde etmek iin reklam verenlerin beklentilerine uygun yayn politikalar egemen olmutur. Medya kurumlar kamusal fayda ve topS O R haline dnlumsal sorumluluk ilkelerinden syrlarak giderek elence medyas U mtr. Gnmz medyasnn byk bir ksmn oluturan elence medyas; yurttalk erdemlerini gelitirmekten ziyade zel zevkleri gelitirmeye Khizmet etmekte, D KAT insanlara yurtta olarak seslenmekten ok tketici olarak seslenmeyi tercih etmekte dir. (Golding ve Murdock, 1991:74). Artk medyada ekonomi, politika, sanat SIRA SZDE haberleri yerine daha ok hretlerin zel hayatlar ve skandallar gibi sansasyonel ve elendirici ierikler sunulmaktadr. Ciddi konular ise da daha fazla izlenme oran ya da tiraj ekebilmek iin magazinelletirilmektedir. Infotainment, gnmz AMALARIMIZ medyasnn merkez bir olgusu hline gelmitir. Haber medyasndaki magazinelleme olgusuyla ilgili daha ayrntl K T AHakan Ergln bilgiyi P Televizyonda Haberin Magazinellemesi (stanbul: letiim Yaynevi, 2000) adl kitabnda bulabilirsiniz
TELEVZYON
Dereglasyon: Bu kavram her ne kadar kurallarn kaldrlmas demek olsa da esas olarak 1970lerden itibaren kamu yayncl tekellerinin ortadan kalkmas ve zel radyo/televizyon yaynclnn yaygnlamas ynnde kurallarn deitirilmesi srecini anlatmak iin kullanlmaktadr.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Gnmz medya dnyasnda egemen olan rating/izlenme oran mant SZDE SIRA ve kaygsnn potansiyel tehlikeleri sizce nelerdir?
TELEVZYON SIRA SZDE
Infotainment olgusu
DN T E R E L T NN E M
D N N E LE M TERN T S O R U
Infotainment kavram, belirli medya ieriklerini tanmlamak iin ngilizce enforS O R U masyon, bilgi (info-rmation) ve elence (enter-tainment) szcklerinden 1980li yllarda tretilmitir. Bilgi yarmalar, talk-showlar, hobi programlar, spor-magazin
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
286
Sosyolojiye Giri
programlar gibi programlarn yansra yakn zamanlarda elence gelerini ne karan haber programlar da infotainment -ve tabloidleme- szckleriyle tanmlanr hale geldiler. Eletirel ekonomi-politik yaklam iindeki aratrmalar; sansasyonel gazeteciliin giderek yaygnlaan etkilerine, medya ieriklerinde politik olann sulandrlmasna, gerek iddias tayan programlarla elence programlar arasndaki snrlarn kalkmasna ve haberin giderek ticarilemesi ve metalalmasna dikkat ekmektedir. Infotainment ve tabloidlemeye grece olumlu yaklaan ve daha ok kltrel almalar perspektifinden hareket eden akademisyenler ise politik olann poplerletirilmesiyle politikaya kar kaytsz kalmay seen izleyicilerin ilgisinin yeniden bu noktaya ekilebileceini belirtir (Ergl, 2007: 179-183). Ekonomi-politik yaklama gre ise pazar mantnn egemen ve ticari kayglarn ilk planda olduu medya sektr; artk soyutlama yerine grselletirmeye, insan karmakl yerine basmakalp yarglara vurgu yapan basitletirilmi, ksaltlm, kiiselletirilmi, klieletirilmi ve balamszlatrlm enformasyon salamaktadr (Curran, 1992:157,168).
Reklamcln/reklam verenlerin gc, parann sansr

Medyann en nemli gelir kayna olan reklamlar, medyann finansmannda olmazsa olmaz bir unsur haline gelmitir. Bu durum, sat gelirleri olan gazeteler iin de geerlidir. zellikle ok yksek tirajl olmayan gazetelerin ayakta kalabilmesinin tek yolu, hedef kitlesinin reklamclar etkileyecek bir alm gcne sahip olmasdr. Reklamclarn hedefi, herkese ulamak deil esas olarak satn alma gcne sahip olan orta snf ve st kitleye ulamaktr. Medya, artk tketicinin ilgisine gre deil reklamclarn gereksinimlerine gre ekillenmektedir. Murdocka gre reklamcln nemi, tketici egemenlii fikrini tersine evirmitir. Vincent Mosco bu duruma Tketiciler pasif deil ancak reticiler de aptal deiller. eklinde yorum getirmitir. Bireyin kar koyabilme gc onun sosyo-ekonomik ve demografik konumuna baldr. Ancak daha eitimli ve bilinli izleyiciler medyann maniplasyonuna kar koyabilir (Williams, 2003:89). Ayrca medya endstrilerindeki kapitalistleme, pazara girii engellemekte ve egemen ekonomik glerin ayrcalkl bir konuma sahip olmalarna neden olmaktadr. Sorun sadece sahip olduklar birok byk irketle birlikte ok sayda medya kurumuna da sahip olan byk sermayedarlarn sahip olduklar medya organlar zerinde dorudan denetimleri deildir. Ayn zamanda medya sektrnde var olan ya da sektre girmeye alan daha kk gruplar zerinde - yksek maliyetli promosyon kampanyalaryla ya da reklamclara uygulanan indirimlerle- sahip olduklar bask/iktidar potansiyelidir. Dier taraftan medya kurumlarnn saysal olarak artmasnn daha ok eitlilik ve seenek rettiine dair liberal savn ihmal ettii nokta, egemen hale gelen medya kurumlarnn eitliliin snrlarn belirlediidir. Medya sektrne girebilmek iin gereken olduka yksek maliyetlerden dolay pazara girite bir snf szgecinin yerletirildii ve bu anlamda bir tahakkm kurulduu belirtilebilir. Ayrca egemen liberal perspektif, reklamcln ticari yaynclk ve basn zerindeki mali gcnn nemini grmezden gelmektedir. Reklam verenlerin reklam vermeme yoluyla medya ieriini dorudan etkileyebilme potansiyelleri sz konusudur ve bu potansiyel, medya sahiplerinin reklam verenlerin beklentilerine ve (ideolojik) karlarna uygun yayn politikalar ve bu ynde bir otokontrol gelitirmelerine neden olabilir (Curran, 1992:147-148,155164, Gurevitch ve Blumler, 1990:215-216).
287
Bir dier nemli nokta da medya kurumlar iin izleyicilerin istatistiksel toplamlar olarak grlmesidir. Medyann izleyicilere rakamlar olarak ynelmesi sonucu aritmetik kategorilere indirgenmi olan izleyiciler, ar derecede bir rnekletirilmekte ve bu srete korunmasz kalmaktadrlar. Bylelikle izleyicilerle ilgili olarak olduka tutucu, medya endstrilerinin kendi karlarn pekitiren ve kamusal iletiimde statkonun srmesini salayan bir sre yeniden retilmektedir (Gurevitch ve Blumler, 1990:216). Egemen liberal dnceye gre serbest piyasadaki gizli elden dolay medya kurumlarnn yapsn son kertede belirleyen sadece izleyicilerdir. Serbest piyasa mantnn hakim olduu sistemde medya sahipleri -eer rekabeti hedeflerinin tehlikeye dmemesini istiyorlarsa- izleyicilerin isteklerini ve beklentilerini karlamak zorundadrlar. zleyicilerin tutumlarna ynelik bylesi bir beklenti, medyann demokratik idealleri karlad eklinde yorumlanmaya ak olsa da eletirel ekonomi-politik yaklama gre bir dizi sistemsel nedenden dolay bu durumun gerekleemedii belirtilmelidir. Medya sektrnde egemen olan tekellerin medya rnlerindeki/ieriklerindeki eitlilii, izleyici seeneklerini ve de kamusal denetimi azaltm olduu aktr. Mlkiyet yapsndaki deiim, medyann siyasi iktidarla da ilikisini deitirmitir. Medya kurulularnn hkmetlerle kamu adna gzetim ilikisi, byk lde kendi maddi karlarn kollama ilikisine dnmtr. Dolaysyla retim dinamiklerinin tketim pratikleri zerinde snrlandrc bir etkiye sahip olduuna dair vurgu, ne tketim pratiklerinin kategorik olarak gdp ynlendirildii ne de tersine tketicilerin tamamen zgr ve zerk bir konumda olduklarn ifade eder. Ekonomi-politik yaklam ile kltrel almalar okulu arasnda nemli benzerlikler olduu aktr. Her iki yaklamda esas olarak eitsiz g/iktidar ilikilerinin oluumu ve yeniden retimiyle ilgilidir. Bu anlamda her iki yaklam da kapitalist toplumlarn merkez ileyilerini genel olarak kabul eden liberal oulcu gelenee olduka mesafelidir (Golding ve Murdock, 1991:50). Bundan dolay eletirel bir medya almasnn medya metinlerinde anlamn nasl kurulduu ve nasl okunduu boyutuna odaklanan kltrel almalar yaklam kadar medyann ekonomi politiine zel olarak duyarl bu bak asn da iermesi gerekir.
MEDYA VE KRESELLEME Kresel ada Yaamak: Yeni Medya Teorileri

Kresel medya ve iletiimdeki byme hakkndaki ilk dncelerin modernleme teorisi ile ekillendiini syleyebiliriz. 1950 ve 60larda bir grup teorisyen medyann ekonomik ve sosyal gelimelerdeki rol zerinde durmulardr. 2. Dnya Sava sonras dnemde anti-smrgeci bir dnemin balamasyla, Afrika-Asyada bulunan smrgeler zgrlklerini kazanma savalarna girmilerdi. Akademik almalarda ise bu toplumlarn geliebilmesi iin geleneksel yaplarndan ve deerlerinden arnmalar gerektii sonucuna varld. Bu noktada modern deerlerin ve yaplarn taycln yapmak gibi nemli bir rol medyaya verildi. Ancak 1970lerin ortalarna gelindiinde modernletirme dncesinin hakimiyeti sona erdi. Modernleme teorisi, geri kalm lkelerin gelimi lkelerle ayn yolu izleyerek geliebilecekleri tezine dayanmaktayd. Gelgelelim 1960lar ve 70ler bu lkelerin ekonomik adan daha da geriledii dnemler olmutu.
288
Sosyolojiye Giri
Modernletirme teorisine ilk ve nemli bir meydan okuma, Bat ve dnyann geri kalan ksm arasndaki ayrl aklamak zere gelitirilen bamllk teorisinden geldi. Bu teoriye gre gney lkelerinin eski smrgeci sahiplerine bamllklar devam ettiinden gelimeleri mmkn deildir. Politik bamszla ramen bu lkelerde kolonyalizmin; yani smrgeciliin etkileri hl devam etmektedir. Kolonyal gler bu lkelerden geri ekilirken arkalarnda siyasal sistemlerini, dillerini, deerlerini ve yaam tarzlarn brakmlardr. Bu etkiye neo-kolonyalizm ad da verilir. te medya, Latin Amerikada sregelen neo-kolonyalizmin ebediletirilmesi srecinde nemli bir rol oynamtr. Eer kolonyalizm emperyalizmin bir tr ise bu durum kltrel emperyalizm olarak adlandrlabilir. Medyann bu kltrel emperyalizmde kuzeyin deerlerini gneye tama asndan nemi byktr (Williams, 2003:215-218). Kimi eletirmenler, yeni medya teknolojilerinin ve yeni medya formlarnn geliimini ve etkilerini bilgi/enformasyon toplumu ve kreselleme olgularyla aklamaya almaktadrlar. Enformasyonun/bilginin neminin her geen gn artt hepimizin malumudur. phesiz bilgi, her birey iin gereklidir; nk bilgi gtr; ancak enformasyon/bilgi toplumunda bilgi ayn zamanda toplumun temel eksenidir. Yeni medya giriimcileri, hkmetler, kanun koyucular; bilgi toplumunun geliimi konusunda iyimserdir. rnein bilgisayar yazlm devi Microsoftun sahibi Bill Gates, bilginin gc sayesinde eitsizlik ve nyarglara meydan okunabileceini iddia etmektedir. Bu bak as McLuhann grleriyle paralellik gstermektedir. Post-endstriyel an bilgi toplumunda medyann da nemli bir yeri vardr. Kimi teorisyenlerin ise enformasyon toplumuna dair bylesi umut verici bir tablo konusunda pheleri vardr. Onlara gre bilginin yaad bu patlama, kapitalizmin ve eitsizliklerin devamn salamaktadr. nk esas ama, bilgi ve kltr rnlerinin kamu yararna kullanlmas deil her zaman maksimum kr elde etmektir. Schillerin ifadesiyle zengin, bilgi cennetine kavuurken fakir, bilgi pyle idare edecektir. Medya ve kltr endstrisindeki gelime ve bilgi toplumunun ykselii; kltr, eitim ve politik standartlarda yaanan dle ayn zamanda gereklemitir. Baz eletirmenlere gre bu durum rastlantsal deildir; zira daha ok bilgi, daha kalitesiz bilgiyi beraberinde getirmitir. Medyann bu sreteki etkisi magazinleme eklinde aklanmaktadr (Williams, 2003:223-227).
Medya ve Kreselleme
zellikle 1980lerin balarndan itibaren yeni iletiim teknolojilerindeki radikal deiimle birlikte benzersiz gelimeler yaanmaktadr. Uydu, nternet ve dijital iletiim aralar gibi yeni iletiim teknolojileri zaman ve mekn algsn deitirmitir. Kresel medya sayesinde artk gnmzde insanlar, fiziksel olarak yaadklar yere/mekna skp kalmak zorunda deildir. Ayrca Trkiyenin ya da dnyann bir ucundaki gelimeleri takip etmek ya da oradaki insanlarn deneyimlerini paylamak iin kalkp oralara kadar gitmemiz gerekmiyor. Yeni iletiim teknolojileri bunlar ayamza kadar getiriyor. Kresel medya ierikleri artk dnyann istisnasz her yerinde tketilmektedir. Yeni iletiim teknolojileri sayesinde dnya, fiziksel olarak olmasa da algsal olarak daha nce hi olmad kadar klm durumdadr. Bugn milyarlarca insan, uydu ve nternet teknolojisiyle dne kadar sahip olmadklar bir dizi kltrel ve sosyal deneyimi yaayabiliyor. Hangi teorisyen ne isim verirse versin kresel medya ve kltrn etkisini ok ak bir ekilde grebiliyoruz.
289
Resim 12.10 www.altkitap.com /kitap.asp? kitapid=48
Kreselleme ve medya ilikisini alan akademisyenler arasnda nemli gr farkllklar vardr. 5. blmde grdmz gibi srece sadece olumlu ya da olumsuz boyutundan bakanlar olduu gibi srecin her iki boyutuna da dikkat ekenler vardr. Kltrel emperyalizm tezinin savunucular, kresel kltr ve medya devlerinin kontrol tamamen ele geirdiini belirtirler. Gerekten de gnmzde kresel medya piyasas medya rnlerini retip datan byk ok uluslu irketlerin hakimiyeti altndadr. rnein 1979da dnya haberlerinin % 80i be byk Bat haber ajansndan gelirken 2001 yl itibaryla ise dnya haber akn byk lde AP (Associated Press), Reuters ve AFP(Agence France-Presse) salamaktadr. Genel olarak kresel medya pazarna baktmzda ise bugn 7 ok uluslu irketin hakimiyetini grmekteyiz: AOL/Time Warner, Disney, Sony, News Corporation, Viacom, Vivendi ve Bertelsmann. Bu irketlerin hibiri pazara bir medya irketi olarak girmemitir; medya piyasasna girileri ise aa yukar 15 yl ncesine dayanmaktadr. Hepsi de 2001 ylnda dnyann en byk 300 finansal olmayan irketler listesinde yer almaktadr (Adakl, 2006: 38; Bilton vd, 2003: 331-332). Kimi teorisyenler ise kresellemeyle Batl kltrlerin dier kltrlerle kaynatn ve Batdan olmayan yeni rneklerin ortaya ktn ileri srmektedirler. Ne tamamen Batl ya da Amerikal ne de yerel, dnyann her tarafndan gelen etkilere ak bu tip kltrel karmlara melez (hybrid) kltr denmektedir. Melez kltrlerin olumasnda ise medya endstrilerinin etkisi tartmaszdr. Ayrca yerel kltrler Batnn medya teknolojilerini kullanarak kendi kimliklerini dnya apnda yaygnlatrabilmektedir. 5. nitede grdmz gibi kltrel emperyalizm teorisi, dnyann herhangi bir blgesindeki otantik, geleneksel ve yerel kltrlerin zellikle ABDnin gz alc ticari ya da medya rnleri tarafndan yok edilmeye alldn ne srer. Bu tezin destekileri, kltrel emperyalizmi ok fark ekillerde aklamaktadr. rnein Schillere gre medya ve medya teknolojilerinin, Amerikann sava sonras dnemde ekonomik, politik ve asker tahakkmnde nemli bir rol vardr. Dier bir deyile Amerikan medya rnlerinin kresel dzeyde yaylm, Amerikan yaam tarz-
290
Sosyolojiye Giri
SIRA SZDE SIRA SZDE

DNELM DNELM S O R U S O R U DKKAT DKKAT
nn dnyann drt bir yanna benimsetilmesini ve Amerikann gcnn/etkisinin srdrlmesini salamaktadr. Amerikanlama terimi, zararsz olarak grlen medya rnlerinin -Hollywood filmleri ya da izgi filmlerinin- izleyicileri Amerikan kltrne adapte etmesi olarak tanmlanabilir. Amerikan medyasnn egemenlii aslnda sahip olduu birtakm avantajlarla da aklanabilir. rnein Amerikan TV programlar daha ok izlenir; nk senaryolar daha karmaktr, oyuncular daha ekici ve tannm kimselerdir, daha yeni teknolojiler kullanlarak ekilmilerdir ve yapmlar daha baarldr. Ancak en nemli neden, Amerikan piyasasnn sahip olduu ekonomik avantajdr. Ancak bu tez, Amerikan izgi romanlarn okuyan ya da filmlerini izleyen insanlarn bunlardan dorudan etkilendii eklinde anlalmamaldr. Medyann kresellemesi ve kreselleme ideolojisinin taycln yapmas son derece nemlidir. zellikle tm dnyay saran nternet alar ulusal snrlar bir anlamda geersizletirmi, metaforik olarak ulus-devletin snrlar kalkmtr. Bata nternet olmak zere kreselleme srecinin en nemli tayclar olarak yeni iletiim teknolojileri, ulusal snrlarn alarak ulus-tesi kamusallklarn olumasn mmkn klmaktadr. Bylece ulus-devletlerin trde ve da kapal ulusal klSIRA SZDE trleri korumalarn olduka zorlamtr. Kresel kapitalizm, sadece kresel ekoSIRA SZDE nomi-politii yaplandrmakla kalmamakta; bu sre iinde kapitalizmin ve tketim kltrnnN E L M D deerlerini ve yaam felsefesini tayan ticarilemi medya rnleD yoluyla rinin datm N E L M kresel kltr de belirlemektedir.Gerekten de gnmz tketim kltrnn ve tketimcilik ideolojisinin yeniden retiminde medyann ok S O R U nemli bir rol R U S O vardr. Gnmzde kresel bir grnm arz eden kitle iletiim aralar, bandan beri hem kreDKKAT DKK T selleme srecininA hem de kreselleme ideolojisinin yeniden retiminde belirleyici bir rol oynamaktadr. SIRA SZDE
SIRA SZDE SIRA SZDE AMALARIMIZ AMALARIMIZ K T A P K T A P TELEVZYON TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
AMALARIMIZ Yalnzca bir iletiim/enformasyon arac olmayan, ayn zamanda bir kltr, kimlik, siyaset ve AMALARIMIZ ekonomi alan/arac olan nternet; 2000li yllarda toplumsal, kltrel ve siyasal yaamda kritik bir rol oynamaya balamtr. Tm dnyada nternete eriim K T A P imknna sahip kullanc says 1995 ylnda 1 milyonken 2002 ylnda yaklak 550 K T A P milyon olmutur. Mart-2009 itibaryla dnyada nternet kullanc says 1,5 milyar gemitir. (http://www.nternetworldstats.com/stats.htm). 16 yllk nternet gemiT E L E V ise N i olan Trkiye Z Y O yine Mart-2009 verileriyle nfusun % 35ine karlk gelen yakTELEVZYON lak 26.5 milyon nternet kullancs ile Avrupada en ok nternet kullancs olan 7. lke konumundadr (http://www.nternetworldstats.com/stats4.htm#europe).
NTERNET NTERNET
nternetle ilgili Neitli ve en gncel istatistikler iin http://www.nternetworldNTER ET stats.com/stats.htm adresine bakabilirsiniz. letiim aralar, bilgisayar sistemleri ve telekomnikasyon sistemlerinin bir araya gelmesi ile ortaya kan nternet, imdiye kadar var olan iletiim ortamlarndan olduka farkl bir iletiim ortam yaratmtr. Televizyon, gazete gibi kitle iletiim aralar zerinde gerekleen iletiim, tek ynl olmasndan dolay merkeziyeti bir grnm arz eder. nternetin balca zellii ise adem-i merkeziyeti doasdr. nternet ortamnda gerekleen iletiim, tek ynl deil iki ynldr. Kullanc,edilgen bir konumda bulunmamakta;kullancnn etkin olarak hareket edebilmesi mmkn olmaktadr. Ayrca kullanclar, sadece alc/tketici deil ayn zaman-
NTERNET
291
da yayc/retici olabilmektedir. nternet, etkileimli doas nedeniyle srekli geri besleme alarak dnen ve yeniden ekillenen bir iletiim ortamdr. Elektronik bir corafya olan nternet ayn zamanda sosyal bir mekndr.
SIRA SZDE nternetin ortaya kmas geleneksel iletiim aralarn ortadan kaldrm mdr?
SIRA SZDE
Endstri sonras an teknolojik altyapsn oluturan enformasyon ve iletiim DNELM teknolojilerinden en nemlisi olan nternet, daha nceki dnemde gereklememi yeni kimlikleri, yeni ilikileri ve sanal cemaatleri gndeme getirmi duO R U rumdadr. Yakn zamana kadar var olmas iin fiziki bir bedene Sihtiya duyan kimlik(ler), artk somut bir beden olmakszn var olabilmekte ve kamusal alana dhil olabilmektedir. Dier bir deyile kiiler, gerek kimliklerinden Ksyrlarak baka D KAT kimliklere brnebilmekte; karsndaki ile aslnda sahip olmad bambaka bir kimlikle iletiim kurabilmektedir. Ayrca nternet ortamnda yz yze iletiimin olSIRA SZDE may katlm nemli lde artrmakta ve kolaylatrmaktadr. ok sayda insan fiziksel bir yaknlk ve temas olmakszn sanal cemaatler ierisinde kendilerine yer bulmaktadrlar. nternet, katlmclar arasndaki mevcut snfsal, etnik, rksal, topAMALARIMIZ lumsal cinsiyet ve yaa ilikin farkllklar grnmez klan bir ortam sunmaktadr. nternetin oluturduu kamusal alan, amzn nemli teorisyenlerinden Habermasn ideal kamusal alan iin art kotuu herkesin eit katlmn P dzeyde K T A bir mmkn klmaktadr. Ancak nternet, on binlerce laflama ve tartma grubuyla, katlm ok kolaylatran; fakat bir sonuca ulamann, anlamasnn ayn kolaylkla gereklemedii bir ortamdr. Bu erevede, kamuoyu oluturma ilevinin nternet TELEVZYON ortamnda da ok geerli olmad belirtilebilir. Dier taraftan sanal cemaatler, gerek yaamdaki ve toplumsal ilikilerdeki kimi tehlikeli ya da istenmeyen durumlardan korunma imkn verir. Bylelikle alterN ER ET natif iliki ve toplumsallama imknlar sunar. phesiz bu yeniT ve Nalternatif ortam benimseyenler iin ie kapanma ve dardaki gerek yaam yok sayma tehlikesi de sz konusudur. Yine de sanal cemaatleri ekici klan unsurlardan biri, modern toplumsal hayatn getirdii tm maskeleri, baka maskeler takma pahasna, bir tarafa brakmay kolaylatrmasdr. Anonim bir karaktere sahip olan sanal cemaatlerde insanlar bir takma ad (nickname) arkasna gizlenebilirler. Toplumsal kontrol mekanizmalarnn ilemedii bu ortamlarda st benden gelen toplumsal basklar bir tarafa brakarak "ben"lerini serbest brakmann verdii hazz ve keyfi yaayabilirler. Gerek yaamlarnda/ilikilerinde ekingen ve ie dnk olanlarn sanal cemaatler iinde daha rahat hareketleri belirtilmektedir. Ayrca takma ad arkasnda ina edilen yeni kimlikle insanlar, birer fantezi olarak ilerinde yaattklar birok duyguyu kolayca ifade edebilmekte ve bir tr rahatlamay yaamaktadr. Peki, bu ekilde gerekleen yeni iliki ve aidiyet biimleri gerek yaamdaki gerek ilikilere alternatif midir? Sanal sohbetler ve ilikilerin yz yze ilikilerin yerini alma tehlikesi sz konusu mudur? Bu sorulara imdilik olumlu yant vererek karamsar bir tablo oluturmak zordur. Zira yaplan aratrmalar birok insann sohbet odalarn yz yze ilikiye girmek ve fiziksel olarak bir arada olmak istedikleriyle tanma yeri olarak grdklerini gstermektedir. Sanal cemaatlere daha olumsuz yaklaanlara gre ise sanal cemaatler, "sahte cemaatler"dir. Meknsal yaknln olmad, samimiyetten uzak olan ve yeterince gven telkin edemeyen sanal cemaat ilikilerinin yaygnlamas, insanlarn gerek yaamdaki gerek ilikilerini zedelemekte ve yoksullatrmaktadr. nternet, gl toplumsal balar yaratma ve srdrme konusunda fiziksel yaknln ve yz yze
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
292
Sosyolojiye Giri
ilikinin nemini azaltmaktadr. Ayrca sanal cemaatler, insanlarn son derece deerli olan zamann ailelerinden ve dier yakn evrelerinden almaktadr. Belirsiz ve deiken ilikilerin belirleyici olduu bu siber lemde samimilik ve gvenilirlik son derece az olduundan yabanclamay artrc bir boyutu sz konusudur. nternette corafi mesafeler, snrlar ve uzaklklar ortadan kalkm, ulus-devletin nemi ve etkisi silinmitir. Hem ulus tesi hem de uluslararas bir balam yaratan nternet, kreselleme srecinin ivme kazanmasnda da nemli bir rol oynamaktadr. Kresel nternet uzamnn bir yesi olma durumuna iaret eden nettalk kavram gndeme gelmitir. Ayn a paylaan insanlar zaman, mekn ve ulusdevlet kstlamalarnn var olmad bir st kimlik/kltr oluturabilmektedir. Bu dorultuda nternetin tarihsel birey-devlet ilikilerini de nemli lde deitirme potansiyeli sz konusudur. nternetteki iletiimin gzetlenmesinin zor oluu, her trl enformasyonu sonsuz yayma ve kullanma imknlar yaratmas kayda deerdir. nternet kadar ak ve effaf olan bir baka iletiim arac imdilik sz konusu deildir. nternet, siyasetle ilgili enformasyona ulama imknlarn artrmakta ve yurttalara demokratik siyasi katlm ve temsille ilgili yeni imknlar sunmaktadr. (Gkalp, 2007; Bozkurt, 2000; Uur ve Bilici, 1998; Suba, 2005). Kreselleme sreciyle birlikte artan gelir dalm eitsizliiyle birlikte hem blgeler ve lkeler arasnda hem de tek bir lke iinde nternet gibi yeni iletiim aralarndan faydalanmada da eitsizlikler ortaya kmtr. Kii bana den gelirin yksek olduu 1. dnya lkelerinde toplumun byk ounluu, kii ba gelirin dk olduu 2. ve 3. dnya lkelerinde ise kk bir aznlk nternet eriimine sahiptir. nternete eriim iin gereken kiisel bir bilgisayar, bu bilgisayar aa balayacak bir telefon hatt ve modem arac ile balant cretini karlayamayan henz milyarlarca insan sz konusudur.
Tablo 12.1 Kaynaka: nternet Word Stats-www. nternetworldststs. htm
Corafi Blgelere Gre nternet Eriim Oranlar (Mart, 2009)
293
Yukardaki tabloda grld gibi Mart 2009 verileriyle Kuzey Amerika ktasnda yaayan her yz kiiden 74, Avrupada yaayan her yz kiiden 49u nternet eriimine sahipken Orta Douda yaayanlarn % 23.3, Asyada yaayanlarn ise % 17.4 ve Afrikada yaayanlarn ise sadece % 5.6s nternete imknna sahiptir. Ekonomik olarak nternete eriim imkn olan insanlar farkl enformasyona ve bilgiye erime imknna ya da ansna sahip olurken nternete eriimi olmayan dk gelirli veya yoksul insanlar bilgi ve enformasyon yoksulu olmaya da devam etmektedir. Bata nternet olmak zere dijital ortama eriim ve faydalanmada dnyadaki insanlar arasnda oluan bu uurum literatrde dijital blnme (digital division) olarak adlandrlmaktadr. nternetin bilginin ve enformasyonun demokratiklemesinde nemli bir rol oynayabilmesi iin nternete eriimde gereken asgari donanmn ucuzlamas ve gelir dalmndaki eitsizliklerin giderilerek geni halk kesimlerinin satn alma gcnn ykselmesi gerekmektedir. Yoksa nternetin zgrletirici boyutu ya da demokratik kullanm, ona ulaabilecek nfus ile snrl kalacak, bu da snfsal tabakalamay yeniden retecektir.
294
Sosyolojiye Giri
zet
AM A
Gnmz dnyasnn en nemli toplumsal kurumlarndan biri olan medyann ne olduunu tanmlamak. Medya kelimesi; ngilizcede ara, orta, ortam, arac anlamlarna gelen medium (Latincede medius) kelimesinin ouludur. Bu szcn karl olarak dne kadar kitle iletiim aralar kavram kullanlmtr. Gnmzde ise medya szc ok daha yaygn bir kullanm alan kazanmtr. Kitle iletiim aralar ya da medya dediimizde kitaplar, gazeteler, dergiler, brorler, billboardlar, telefon, cep telefonu, VCD, DVD, radyo, sinema, televizyon, nternet gibi iletiim aralar sz konusudur. Medya dediimizde medyann hitap ettii/ulat kitle; yani izleyiciler, hitap ederken aktard ierik ve de bu ierii reten/oluturan bir kurumsal yapdan sz ediyoruz. Medya aratrmalarnn tarihsel olarak nasl dnemselletirildii ve bu aratrmalarn ortaya kt dnemde kitle iletiim aralarnn nasl kavramsallatrldn aklamak. Bilimsel aratrmann bir uzmanlk alan olarak kitle iletiim veya medya aratrmalar yirminci yzyln ilk eyreinde ortaya kmtr. Kitle iletiim aratrmalarnn ortaya kndan bu yana genel olarak dnem saptanabilir: Yirminci yzyl bandan 1940a kadar iki byk dnya sava yllar arasndaki ilk dnem; 1940-60l yllar kapsayan ikinci dnem ve 1960larn sonundan gnmze dek sregelen nc dnem. Medya aratrmalarnn ortaya kt ilk dnemde, kitle toplumu paradigmasnn ktmserliinin dorudan etkisiyle medyann ok gl ve ikna edici olduuna dair bir gr egemen olmutur. Kitle iletiim aralarnn ok gl propaganda kurumlar olduu ve insanlarn bir anlamda beynini ykad dnlmtr.
AM A
Medyaya ilikin ilevselci ve liberal/oulcu yaklamlar deerlendirmek. Kitle iletiiminin ilevselci analizi, medyann sosyal dzen ve yapnn korunmasndaki rol zerine younlamtr. Onun siyasal manifestosu olarak grlebilecek oulculuk, medyann roln istikrarl bir toplumu koruyacak deerlerin aktarlmas olarak grmtr. oulculuk, medyann toplumdaki farkl gruplarnn kendilerini duyurabilmesi iin gerekli olduunu sylerken ilevselcilik, medyann demokrasinin ortak deerlerini insanlara zmseterek bir gr birlii salamadaki rolne dikkat eker. Liberal/oulcu kitle iletiim paradigmas, gnmzde de medya kurumlarnn temel felsefesini belirliyor olmas nedeniyle olduka nemlidir. ada eletirel yaklamlarn medyay nasl ele aldn analiz etmek. Birbirlerinden nemli farkllklar ierseler de genel olarak ada eletirel yaklamlar medyay, her ne kadar kimi dnceler ve karlar dierlerinden ok daha gl olsa da, farkl dnce ve karlarn rekabet ettii mcadele alan olarak deerlendirir. Medyaya dair ekonomik determinist bir yorumdan uzaklaarak medyann yine de belirli/egemen grleri nasl yeniden rettii sorusuna odaklanrlar. Tartmalarn ve gr farkllklarn nedeni ise medyann bunu nasl ve ne kadar gerekletirdii zerinedir. Medya, modern toplumlarda egemen sylemler iinde dnyay snflandrmak gibi nemli bir ideolojik/hegemonik ilevin yerine getirilmesine hizmet eder.
AM A
A M A
295
AM A
Medyann ekonomi-politik yapsn ve retim srecini aklamak. Neo-liberal politikalarn egemen olmaya balad 1980li yllarda balayan zelletirme uygulamalar sonucunda bugn dnyann byk bir blmnde medya kurumlar, finans ve endstriyel sermaye alannda faaliyet gsteren byk holdingler tarafndan ele geirilmitir. Medya endstrilerinde grlen tekelleme ve denetimin younlamasna odaklanan eletirel ekonomipolitik yaklam, medyann ardndaki ekonomik karlar ve kapitalist dinamikler ihmal edilerek analiz edilemeyeceini vurgular. Tm kapitalist endstrilerde olduu gibi medya endstrisindeki retim de kr merkezlidir. Gnmzde dnyann birok lkesinde olduu gibi Trkiyede de byk bir reklam pastas vardr. Daha ok kr iin, daha ok reklam almak, daha ok reklam almak iin de daha ok izlenme oran ve/veya tiraj gerekir. Daha ok reklam geliri elde etmek iin reklam verenlerin beklentilerine uygun yayn politikalar egemen olmutur. Medya kurumlar kamusal fayda ve toplumsal sorumluluk ilkelerinden syrlarak giderek elence medyas haline dnmtr.
AM A
Gnmzde toplumsal/kltrel deimeyi anlamada anahtar olan kreselleme srecinde medyann roln ve medya dnyasnda kresellemenin nasl gerekletiini deerlendirmek. Gnmzde kresel bir grnm arz eden kitle iletiim aralar, bandan beri hem kreselleme srecinin hem de kreselleme ideolojisinin yeniden retiminde belirleyici bir rol oynamaktadr. 1980lerin balarndan itibaren yeni iletiim teknolojilerindeki radikal deiimle birlikte benzersiz gelimeler yaanmaktadr. Uydu, nternet ve dijital iletiim aralar gibi yeni iletiim teknolojileri zaman ve mekn algsn deitirmitir. Yeni iletiim teknolojileri sayesinde dnya, fiziksel olarak olmasa da algsal olarak daha nce hi olmad kadar klm durumdadr. Bugn milyarlarca insan uydu ve nternet teknolojisiyle dne kadar sahip olmadklar bir dizi kltrel ve sosyal deneyimi yaayabiliyor. Kresel kapitalizm, kapitalizminin ve tketim kltrnn deerlerini ve yaam felsefesini tayan ticarilemi medya rnlerinin datm yoluyla kresel kltr de belirlemektedir.
296
Sosyolojiye Giri
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi kitle iletiim aratrmalarnn ortaya kt ilk dnemin nemli isimlerinden biridir? a. Paul Lazarsfeld b. Elihu Katz c. Harold Laswell d. Robert Metron e. James Curan 2. Kitle iletiim aratrmalarnn ikinci dnemine damgasn vuran yaklam aadakilerden hangisidir? a. Snrl etkiler yaklam b. Gl etkiler yaklam c. Kullanmlar-doyumlar yaklam d. Propaganda analizi e. Hipodermik rnga modeli 3.-Aadakilerden hangisi ilevselci yaklamn nemli isimlerinden biridir? a. Harold Laswell b. Robert Metron c. Stuart Hall d. Raymond Williams e. Noam Chomsky 4. Medya kurumlarnn profesyonel meslek ilkelerini belirlemekte olan yaklam aadakilerden hangisidir? a. Muhafazakar b. Liberal/oulcu c. Postmodern d. Marksist e. levselci 5. Medyann bir ideolojiyi insanlara kabul ettirmede gstergelerin, simgelerin ve mitlerin kullanmnn byk bir nemi olduunu belirten teorsiyen aadakilerden hangisidir? a. Umberto Eco b. Jacques Derrida c. Roland Barthes d. Michael Foucault e. Elihu Katz 6. Eletirel medya almalarnn kulland Gramscinin teorisi aadakilerden hangisidir? a. deoloji b. Hegemonya c. Almlama d. Determinizm e. Epistemoloji 7. Marksa gre hakikati gizleyerek bireyin kendi gereklii hakknda yanlma ya da yanltlmasn salayan dnme ve gereklii anlama biimine ne ad verilir? a. Mistifikasyon b. Maniplasyon c. Hipodermik rnga d. Yanl bilinlilik e. Mit 8. Aadakilerden hangisi ekonomi-politik yaklamn nemli isimlerinden biridir? a. Peter Golding b. Harold Laswell c. Stuart Hall d. Raymond Williams e. John Fiske 9. Az gelimi lkeler iin modern deerlerin ve yaplarn taycln yapma roln medyaya vermi olan teori aadakilerden hangisidir? a. Bamllk b. Neo-kolonyolizm c. Postmodernizm d. Emperyalizm e. Modernleme 10. Aadakilerden hangisi yeni iletiim ve enformasyon teknolojilerinden biridir? a. Gazete b. Radyo c. nternet d. Televizyon e. Dergi
297
Yaamn inden
Can Dndar ... TV ekranlar, kan ve iddete boulmu bilim kurgu ve korku filmleri, karate klasikleri, iddet ykl izgi filmler, vahi video kliplerle dolup tasa da bu iddet gsterisinin asl can alc blm hi kukusuz haberler ve haber programlar... Televizyon haberleri, iddetin en vahisinin at oynatt bir dehet gsterisine dnt. zleyiciler, iddet dolu haberleri pe pee izledike bir anormal olaylar dnyasnda yaadklar fikrine saplanmaya baladlar... Giderek iddet, haberlerden tat ve Amerikan patentli Reality Showlarda gsteriye dnt. Gazetelerin 3. sayfalarnda grmeye altmz trden bol kanl polis adliye haberleri, grsel efektler ve gerilim mziiyle sonlandrlarak servise kondu. Kameralarn ulamad noktada felaket tacirleri, canlandrma ad altnda dramalar ekerek gerekle kurgunun i ie gemesini ve gerek vahetin keyifle izlenen bir filme dnmesini saladlar. Seyirci orann artrmann yolunun iddetin dozajn arttrmaktan getiini kefeden gerein ovcular, giderek sradan insann trajedilerinden, gz yaartc dramlar yarattlar ve haberle duygu smrmenin getirisini fark ettiler. Ancak elleri st gelir gruplarna ya da iktidara ulamadndan kendilerine konu olarak hep fakir fukaray setiler. Bu da, fakirlerin ktlklerin kayna olduu gibi tehlikeli bir yanlsamay beraberinde getirdi. iddet haberlerinin grd ilgi ve iyi haberi haberden saymayan anlay haber spikerlerini giderek bir felaket tellalna dntrd. stelik haber bltenleri, bunca felaketi, birbirinden bamsz ve zm imknsz karabasanlar olarak verdiinden, korunmasz seyirci, dnyay, iddetin kucanda hzla felakete giden bir gezegen olarak alglamaya balad. Seyirci tepkilerini gzlediimizde bu alglamann iki tr davrana yol atn gryoruz: lki tehlikeli bir umutsuzluk dalgasdr. Bilinli bir gzlemle tm bu felaket haberlerinin aslnda sistemin znden kaynaklanan ve baka bir sistem iinde aresi bulunabilir sorunlar olduunu alglayabilecek seyirci, iddet haberleriyle krletirildiinde derin bir kmaza saplanmakta ve Zaten her ey ktye gidiyor. are de grnmyor ylgnl iinde bu gidie dur diyebilecek bir st otorite arayna girmektedir. Faizmin en sevdii iklim, bu aray ortamdr. kinci tepki de en az ilki kadar tehlikelidir. Apati. Yani duyarszlk. Her gn ekrandan oturma odalarna srayan kann bunaltt seyirci zamanla bu iddet gsterisine almakta ve beyni patlam cesetleri izlerken bile kadavra bandaki bir tp rencisi kadar soukkanl olabilmektedir. Bu kanksama zamanla bir adm teye srayp, daha fazla iddet arsna da dnebilmektedir... Televizyon kameralar da seyirciye daha fazlasn sunabilmek yarnda giderek, kan revan iindeki cesetlerin yaralarn sergilemeye ve llerin zerindeki rty amaya alr olmulardr. Bylece iddetin yanstlmas bal bana bir iddete dnmtr. te televizyondan kaynaklanan iddet budur ve bence medyada asl yok etmemiz gereken de, bu iddettir. Sonu iddet aleyhtar kampanyann bir tehlikesi... haberleri iddetten arndralm derken, iddeti besleyen siyasal, ekonomik, kltrel etkenlerin ve gndeme ilikin baz gereklerin halkn gznden gizlenme tehlikesidir... iddet, yaamn iinde bylesine youn olduka elbette, bir ayna ilevi gren televizyon haberlerinde de olacaktr. Asl ve ncelikle savalmas gereken ey; iddeti, gndelik yaammzdan, aileden, okuldan, karakollardan, klalardan kazmaktr (Dndar, 1996: 387-388).
298
Sosyolojiye Giri
Okuma Paras
Neden Medya Okuryazarl Dersi? ... Kitle iletiim aralarnn geliimine paralel olarak iletiim kanallarnn eitliliinin artmas, bir yandan ierik doldurma sorununu beraberinde getirirken, dier taraftan bu bilgi ve enformasyon bolluunda doru bilgiye nasl ulalabileceine ilikin sorunsal da ortaya karmtr. letiim kanallarndaki niceliksel artn, ayn oranda nitelie yansmamas, yukarda tanmlanan sorunu tetikleyen nemli unsurlardan biri olarak grlmektedir. Elektronik medyann teknolojiden ald destekle kullanma sunduu kanallarn eitlilii, ocuklardan yetikinlere kadar her kesimi kendine eken bir cazibe merkezi oluturmaktadr. Bu youn enformasyon altnda, zellikle ocuklar, sunulan malzemeyi seme ans olmadan ve bilinsizce dorudan almakta ve o oranda da etkilenmektedirler. Kitle iletiim aralarnn kolay ulalabilirlii, bireyden topluma kadar her alanda etkili olabilen eitli yaynlarn evimizin iine kadar gelerek, sadece yetikinlerin deil, ocuklarn da etkiye ak birer alc durumuna dmelerine neden olmaktadr. Bugn tartmasz en etkili kitle iletiim arac olan televizyonun, kiilerin sosyal yaamlarnn neredeyse olmazsa olmaz hline geldii de ok aktr. lkemizde 90l yllardan bu yana zel televizyon yaynclna gei ve televizyon programlarndaki grece eitlilik, lkemiz insannn ekrana daha baml hle gelmesine yol amtr. Yaplan bilimsel aratrmalarda, Trkiyedeki televizyon izlenme orannn gnde ortalama 4-5 saat olduu grlmektedir. Bir kii yln %19unu televizyon izleyerek geirmektedir... ocuklarn televizyon karsnda etkiye en ak, en hassas grubu oluturduu bir gerektir. ocuklar iin, televizyon mesajlarna bu kadar ak olmann dier byk bir tehlikesi de gereklik ile kurguyu ayrt edecek bir yata ve donanmda olmadklarndan dolay, grdkleri her eyi gereklik olarak alglayp olabilirliine inanmalardr. Bilimsel aratrmalarn dzenli olarak 2-2,5 yanda televizyon izlemeye baladklarn ifade ettikleri ocuklar iin, bunun ne kadar vahim bir durum olduu da ortadadr. Yaplan baz aratrmalar lkemizde ocuklarn televizyon izleme konusunda olduka zgr olduklarn ortaya koymaktadr. 6-17 yalar arasndaki ocuk ve genler gnde ortalama 3-4 saat televizyon izlemektedirler. Yine ayn ya grubundaki ocuk ve genlerin okul dndaki birinci etkinlii televizyon izlemektir. ocuklarn, yln yaklak olarak 900 saatini okulda, 1500 saatini ise ekran karsnda geirdii dnldnde durumun ciddiyeti daha da anlalacaktr. lkemizdeki ocuklarn %82si televizyon izleme, istedii program seme ve istedii kadar ekran banda kalma kararlarn kendilerinin verdiini sylemektedirler. Baka bir ifade ile sylersek televizyonun youn etkisinin en hassas alcs durumundaki ocuklarn maalesef %82lik gibi byk bir ksm bu etkinlii, zamann ve sresini kendileri tayin etmektedirler... TKin verilerine gre 2000 yl genel saymnda lkemizin nfusu 67.800.000, 35 ya st toplam nfus ise 17.600.000dir. Bu nfusun %70i (12.300.000) ilkokul, % 9u (1.555.000) ortaokul, % 11i (2.050.000) lise ve % 10u (1.720.000) yksek okul mezunudur. Bu tablodan da anlalaca zere eitim seviyesi bu kadar dk ebeveynlerin, ocuklarn medyann maniple edici etkisinden korumalar mmkn deildir. Btn bu aratrmalar ve bunlar zerinde yaplan deerlendirmeler; grsel, iitsel ve yazl medya karsnda savunmasz bir alc durumunda bulunan ocuklarn, ilkretimden balayarak medya karsnda bilinlendirilmelerinin gerekliliini ortaya koymaktadr. Bylelikle renci; medya karsnda pasif bir alc olmak yerine, medyay okuyabilecek, medyann dilini zebilecek bilin dzeyine ulaarak iletiim olgusunda aktif bir birey olarak yer alabilecektir. Batda son 30 yldr ilkokullar iin Medya Okuryazarl dersinin zorunlu olup olmamas gerektii tartlm ve tartlmaktadr. Bu lkelerin bazlarnda tpk Matematik, Fen Bilgisi ya da Dil Bilgisi gibi Medya Okuryazarl dersi de dier dersler arasnda yerini almtr... Televizyon karsnda en hassas ve etkiye en ak grubu oluturan ocuklarn ekranda izlediklerini, gereklik ve kurgu bakmndan ayrt etme becerisini de kazanacaklar Medya Okuryazarl dersinde, medyann olaylar ve olgular nasl ve neden belli ynleriyle yanstt ocuklara anlatlacak ve insanmz ilkretim andan balayarak medyaya eletirel bakabilen, bilinli alclar olarak yetitirilecektir. Kaynak:http://www.medyaokuryazarligi.org.tr/neden. html
299

1. c 2. a 3. b 4. b 5. c 6. b 7. d 8. a Yantnz yanl ise Medya Teorisi: Ksa Bir Tarihe konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Snrl Etkiler Yaklam konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise levselcilik konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise oulcu Yaklam konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise ada Eletirel Yaklamlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise ada Eletirel Yaklamlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Marksizm konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Eletirel Ekonomi-Politik Yaklam ya da Medyann Ekonomi-Politii konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Medya ve Kreselleme konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise nternet konusunu yeniden gzden geiriniz. Sra Sizde 3 naln (1999) zetledii gibi medyann siyasal sistemin dnda duran bir kurum olmadn, gerek yazl gerekse grsel medyann yapt yaynlarla ve gndeme getirdikleri konularla gncel siyasetin iinde olduunu syleyebiliriz. Bugn medyasz bir siyasal sre dnlemez. Tm siyasal sistem medyaya baml bir konumdadr ve siyasal kararlar alanlarn meruiyeti iin medyann dolaymna gereksinimleri vardr. Bundan dolay medyay siyasetten zerk bir kuvvet olarak grmek yerine onu siyasal yaplama iinde grmek gerekir. Sra Sizde 4 Bata ekonomi-politik yaklam iinde olanlar olmak zere genel olarak eletirel medya teorsiyenleri, gnmz medya dnyasnda egemen olan rating/izlenme oran mant ve kaygsnn toplumsal/kltrel yaam ve demokrasi iin tehlike oluturduu grndedir. zlenme oran mantnn egemen olmas, yaynlarn yurttalk erdemlerini gelitirmekten ziyade yksek rating alacak programlarn oalmasna neden olmaktadr. Bylece hem eitlilik ve nitelik azalmakta hem de bir rnek yaynlar oalmaktadr. Medya kurumlar insanlara yurtta olarak seslenmekten ok (potansiyel) tketiciler olarak seslenmektedir. Sra Sizde 5 nternetin ortaya kmas, geleneksel iletiim aralarn ortadan kaldrmamtr. rnein televizyon ortadan kalkmad gibi bugn ok daha fazla TV kanal mevcuttur. Gazete rneini ele alacak olursak gazete okurlarnn byk ounluu gazete satn alarak gazete okumaya devam etmektedir. Ancak dier taraftan Trkiyede ve dnyada neredeyse tm gazetelerin ve televizyonlarn artk nternet siteleri de mevcuttur. Okuyucularn bir blm de gazeteleri e-gazete olarak web sitelerinden takip etmektedir. phesiz gazetelerin nternet siteleri gn ierisinde belli aralklarla gncellenmekte, bu da okuyucularn son gelimelerden annda haberdar olmalarn salamaktadr.
9. e 10.c

Sra Sizde 1 Gnmzde toplumsal iletiim byk lde bu amala gelitirilmi ileri teknoloji rn gazete, radyo, televizyon, nternet vb. aralarla gerekletirilmektedir. Bu ok geni lekli iletiim srecine tarihsel olarak kitle iletiimi, bu aralara da kitle iletiim aralar ad verilmektedir. 1980ler sonrasnda ise genel olarak bu aralara medya, bu iletiimin oluturduu toplumsal kurum da medya kurumu olarak anlmaya balanmtr. Sra Sizde 2 Kitlelerin ok gl olduu kabul edilen medya tarafndan kolayca maniple edildii grndeki kitle toplumu paradigmas, ilk dnem medya teorisi zerinde byk bir etkiye sahip olmutur. kinci dneme damgasn vuran snrl etkiler yaklamnn gerisinde ise medyann ok gl olduu sonucunun dayana olan kitle toplumu tezinin terk edilmesi yatmaktadr. Bat lkelerinin ounda sosyo-ekonomik olarak istikrarn saland ve refah devletinin ykseldii bu dnemde iinde yaanlan toplumun kitle toplumu olarak deil oulcu toplum olarak grlmesi ok etkili olmutur.
300
Sosyolojiye Giri

Adakl, G. (2006). Trkiyede Medya Endstrisi. Neoliberalizm anda Mlkiyet ve Kontrol likileri, Ankara: topya Yaynevi Alanku, S. (Der.) (2003). Medya ve Toplum, stanbul: IPS letiim Vakf Yaynlar Alanku, S. (2007). nsz: Neden Kadn Odakl Habercilik, S. Alanku (Der.) Kadn Odakl Habercilik (stanbul: IPS letiim Vakf Yaynlar), s. 25-66. Bilton, T. ve dierleri (2003). Sosyoloji, eviri Editr. K. nal, Ankara: Siyasal Kitabevi, 2008. Bozkurt, V. (2000). Gzetim Toplumu ve nternet, http://inet-tr.org.tr/inetconf5/tammetin/ Curran, J., Gurevitch, M, Woollacott, J. (1982). letiim Aralar zerine Bir alma: Kuramsal Yaklamlar, (ev., M. zbek), LEF Yllk, 1993, s. 228253. Curran, J. (1990). Kitle letiim Aratrmasnda Yeni Revizyonizm: Bir Yeniden Deerlendirme abas, M. Kck (der.) Medya, ktidar, deoloji Ankara: Ark, s. 329-356. Curan, J. (1992). Medya ve Demokrasi: Yeniden Deer Bime, S. rvan (der.) Medya, Kltr, Siyaset, Ankara: Ark yaynevi, 1997 S., 139-197. Dursun, . (2001). TV Haberlerinde deoloji. Ankara: mge yaynevi. Dndar, C. (1996). Televizyon ve iddet, Cogito, Say:6-7, s.385-389. Erdoan, . ve Alemdar, K. (2002) teki Kuram. Kitle letiimine Yaklamlarn Tarihsel ve Eletirel Bir Deerlendirilmesi, Ankara: Erk yaynclk. Ergl, H. (2007). Snrlar Kaybolurken: Haberde Magazinleme, Melezleme ve Infotainment Fenomeni, B. Ark & M. eker (Der.) Bir Sorun Olarak Gazetecilik, Konya: Tablet, s.177-213. Fejes, F. (1985). Eletirel Kitle letiim Aratrmas ve Medya Etkileri, M. Kck (der.) Medya, ktidar, deoloji, Ankara: Ark yaynevi, 1994, s. 251-269. Golding, P. ve Murdock, G. (1991). Kltr, letiim ve Ekonomi Politik, S. rvan (der.) Medya, Kltr, Siyaset, Ankara: Ark yaynevi, 1997, s. 49-78. Gurevitch, M. ve Blumler, J. (1990). Siyasal letiim Sistemleri ve Demokratik Deerler, S. rvan (der.) Medya, Kltr, Siyaset, Ankara: Ark yaynevi, 1997, s. 199-219. Gkalp, E. (2004). Trkiyede Spor Basn ve Milliyetilik Sylemi, Yaynlanmam Doktora Tezi, Ankara niversitesi, 2004. Gkalp, E. (2007). Sihirli Fareyle Uzaklara: nternet, Toplum ve letiim, (Der.) N. Bayram, Anadolu niversitesi AF Yaynlar, s. 127-150. Hackett, R. A. (1985). Decline of a Paradigm? Bias and Objectivity in News Media Studies, M. Gurevitch & M.R. Levy (der.) Mass Communication Review Yearbook, (5), 1985, s. 251-274. Hall, S. (1979). Kltr, Medya, deolojik Etki, M. Kck (der.) Medya, ktidar, deoloji Ankara: Ark, 1994, s. 169-209. Hall, S. (1080). Encoding/Decoding. Culture, Media, Language. (Der.) S. Hall ve di.. New York: Routledge, s. 128-138. Hall, S. (1984). deolojinin Yeniden Kefi: Medya almalarnda Bask Altnda Tutulann Geri Dns, M. Kck (der.) Medya, ktidar, deoloji (Ankara: Ark, 1994, s. 57-103. Hall, S. (1989). deoloji ve letiim Kuram, S. rvan (der.) Medya, Kltr, Siyaset Ankara: Ark, 1997, s. 79-97. Hall, S. (1997). The Work of Representation, S.Hall (der.) Representation: Cultural Representations and Signifying Practices, Londra: Sage, 1997, s. 13-74. Hardt, H. (1989). Eletirelin Geri Dn ve Radikal Muhalefetin Meydan Okuyuu: Eletirel Teori, Kltrel almalar ve Amerikan Kitle letiim Aratrmas, M. Kck (der.) Medya, ktidar, deoloji, Ankara: Ark, 1994, s.1-55. nal, A. (1996). Haberi Okumak, stanbul: Temuin. nal, A. (1999). Medya, Dil ve ktidar Sorunu, letiim almalarnda Medya ve Siyaset likisini Nasl Tartmalyz ?, letiim, (99/3), 13-36 nal, A. (2003). Roland Barthes:Bir Avant-Garde Yazar, letiim Aratrmalar,1(1): 9-38 rvan, S. (Der.) (1997). Medya, Kltr, Siyaset Ankara: Ark Yaynevi. Kaya, R. (2009). ktidar Yuma. Medya-SermayeDevlet, Ankara: mge Yaynevi Layder, D. (2006). Sosyal Teoriye Giri, stanbul: Kre yaynlar Murdock, G. (1990). Redrawing the Map of the Communications Industries: Concentration and Ownersip in the Era of Privatization, Public Communication. The New Imperatives, Londra: Sage, s. 1-15.
301
Mutlu, E. (1994). letiim Szl, Ankara: Ark Yaynevi Mutman, M.(1995). Televizyonu Nasl Sorgulamal ?, Toplum ve Bilim, No:67, s. 26-71 Nalaolu, H. (2003). Medya ve Toplum likisini Anlamak zere Bir ereve, S. Alanku (Der.) Medya ve Toplum, stanbul: IPS letiim Vakf Yaynlar, s. 43-57. Stevenson, N. (2002). Medya Kltrleri. Sosyal Teori ve letiim, ev. G. Orhon ve B.E. Aksoy, Ankara: topya Kitabevi. Suba, N. (2005). nternet ve Sanal Cemaat Tartmalar, M. Binark ve B. Klbay (Der.) nternet, Toplum, Kltr, Ankara: Epos yaynlar, s.106-117. Trowler, P. (2008). Communication and the Media, Haralambos, M. ve M. Lolborn. Sociology. Themes and Perspectives, Londra: Collins, s. 710-741. Uur, A. ve Bilici, M. (1998). Bilgi Toplumu, nternet ve Demokrasi. Dijital Alemin Genleen Kamusal Alan, Yeni Trkiye, Say: 19, s. 488-496 Van Zoonen, (1991). Medyaya Feminist Yaklamlar, S. rvan (der.) Medya, Kltr, Siyaset, Ankara: Ark, 1997, s. 301-335. Williams, K. (2003). Understanding Media Theory, Londra: Arnold
13
SOSYOLOJYE GR
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Kresel evre sorunlarn tanmlayabilecek, evre sorunlarnn nedenleri ve zm nerilerini aklayabilecek, Trkiyede evre sorunlarnn geliimini aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Ekolojik ykm evre sorunlar evrecilik Radikal ekoloji Antroposentrik etik Ekosentrik etik Ortaklk etii Eko-kalknma Yeni-malthuscular Srdrlebilir kalknma Derin ekoloji Sosyal ekoloji Ekofeminizm
erik Haritas
KRESEL EVRE SORUNLARI NSAN-DOA LKSN VE EVRE SORUNLARININ NEDENLERN AIKLAYAN YAKLAIMLAR TRKYEDE EVRE SORUNLARI
Sosyolojiye Giri
evre ve Toplum
evre ve Toplum
KRESEL EVRE SORUNLARI
nsanlar yaamlarn srdrebilmek iin evredeki dier canllar ve cansz doay kullanmak zorundadr. Btn canl trleri iin geerli olan bu varolu tarz, insan topluluklar sz konusu olduunda ar kullanm nedeniyle evresel ykm dzeyine varan sonular yaratmtr. rnein 3700 yl nce Smer kentleri ar sulama nedeniyle topran tuzlanarak llemesi sorunuyla karlamtr. Benzer biimde Platon Attika tepelerinin ar otlatma ve ar aa kesimi nedeniyle toprak erozyonu yaadn syler (Roussopoulos, 1993, s.15-16). Ancak bu sorunlar genellikle blgesel sorunlar olarak kalmtr. Doal sreler ve kreselleme gnmz evre sorunlarn blgesel sorunlar olmaktan karp kresel evre sorunlar hline getirmitir. Bir blgede meydana gelen evre felaketi; bulutlar, rzgar ya da yeralt sularyla binlerce kilometre uzaklktaki blgelerde de evre ykmlarna neden olabilmektedir. Balca kresel evre sorunlar unlardr: Asit Yamurlar: Asit yamurlar volkanik patlamalar ya da elektrik jeneratrleri, fabrikalar ve motorlu aralarda kmr ve petrol gibi fosil yaktlarn yaklmasndan havaya karan kkrt ve azotun su buharyla birleerek slfrik aside ve nitrik aside dnerek yeryzne yamur olarak inmesiyle oluur. Asit yamurlarnn olumsuz etkileri unlardr: ilebilir su kaynaklar ve toprak kirlenir, yine asit yamurlar bcekleri ve denizlerdeki canl trlerini ldrr, binalara zarar verir. nsan sal zerindeki en nemli etkisi ise ana karnnda bebek lmlerine ve kanser tr hastalklarn ortaya kmasna neden olur. Hava Kirlilii: Canllar tarafndan solunan havann iine karan, tm canllara ve doal evreye zarar veren kimyasallarn, gaz ya da svlarn iinde bulunan ve partikl denilen cansz kk paracklarn, mikroskopla grlebilen sala zararl kk organizmalarn canllar ve evre zerinde tahribat yaratacak, hastalk ve lme yol aacak derecede youn olmasdr. Su Kirlilii: Gller, nehirler, okyanuslar ve yeralt sularnn insan aktivitelerinden kaynaklanan ve su kenarlarnda, tabanda ve iinde yaayan organizmalarla bitkiler iin zarar grmeleridir. Su kirlilii atklarn dorudan suya verilmesiyle oluur. Su kirliliini yaratan balca insan aktiviteleri unlardr: Asit yamurlar, gemi atklar, kentlerden kan atk sularn kanalizasyonla denizlere atlmas, denize kurulan balk iftliklerinde kullanlan yemlerin deniz tabannda birikmesi, deniz yzeyine petrol akmas, tarmda ilalar ve kimyasal gbre.
304
Sosyolojiye Giri
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Toprak kayb ve toprak kalitesinde azalma: Doal afetler ve insan aktiviteleri nedeniyle blgede yaayan canllarn ve bitkilerin zarar grmesi, topran besleme gcn kaybetmesidir. Toprak kayb ve toprak kalitesinde azalmaya neden olan insan aktiviteleri unlardr: Ormanlarn tahrip edilmesi, tarm alanlarnn ar ekimi nedeniyle topran besinlerini kaybetmesi, ar otlatma, sulama sistemleri ve kanalizasyonla toprak yzeyinin atlmas, yeralt sularnn kendini yenilemesine SIRA SZDE izin vermeyecek derecede ar sondajla karlmas, endstriyel atklar, kentsel atklar, motorlu aralar ve yayalarn toprak zerinde yapt tahribattr. Bu aktiviteler toprak yzeyindeki kaya ve toprak gibi kat maddelerin rzgar ve suyla tanDNELM mas olarak adlandrlan erozyona, topran asitlenmesine, tuzlanmasna, toprak yapsnn yok Oolmasna neden olarak zerinde bitki ve canllarn yaamasna izin S R U vermeyecek duruma gelmesine neden olur. klim deiiklikleri: Belli bir blgede ortalama hava scaklnda meydana DKK T gelen deiimdir.Aklim deiiklerinin en nemli gstergeleri kutuplarda buzullarn erimesi, okyanuslarda scak su akntlaryla tanan snn yeniden dalm, belirli blgelerde SIRA SZDE yzeye den yamur miktarnn azalmas ve kuraklk dnemlerinin uzamasdr. Kresel Isnma: Yeryznde toprak yzeyi ve okyanus yzeylerinde ortalama AMALARIMIZ hava scaklnn artmasdr. Kresel snmann balca nedeni insan aktivitelerinden kaynaklanan gazlarn oluturduu sera etkisidir. Sera Etkisi: Atmosferde balca sera gazlar olarak bilinen karbondioksit, meK T A P tan, kloroflorokarbonlar ve su buharnn radyasyonu emerek sera etkisi oluturmasdr. Doal halde volkanik patlamalardan kan bu gazlardan bazlar ve su buhar belli bir lde yeryznde scakln korunarak yaamn devam etmesine katTELEVZYON kda bulunmaktadr. Ancak insan eylemleriyle sera etkisi yaparak gazlarn miktarndaki art kresel snmann balca nedeni olarak grmektedir. klim deiiklikleriEve sera etkisiyle ilgili daha geni bilgiye www.ipcc.ch adresinden ulaNTERN T abilirsiniz. Ozon tabakasnn delinmesi: Ozon tabakas kutuplar zerinde yer alan ve gneten gelen ve canllar iin zararl olan ultraviole nlarn tutan bir tabakadr. nsan aktivitelerinden kan kloroflorokarbonlar ozon tabakasn incelterek canllar iin zararl nlarn yeryzne ulamasn kolaylatrmaktadr. evre sorunlarnn kresellemesi ve yeryznde tm canl yaam tehdit eder hle gelmesi son yzyl iinde gereklemitir. Doann kirlilii belli bir lde temizyelebilme kapasitesi vardr. Doal sreler nedeniyle yukarda sz edilen canllar iin zararl olaylar gereklese bile, bunlar topyekn tm canllarn yaamn tehdit edecek lye ulamamtr. Binlerce yldr insanolu yeryznde yaamn srdrmektedir ve doaya zararl aktiviteler olarak kabul edilen aktivitelerin bazlarn da srdrmtr. O halde son yzyl iinde insan toplumlarn ne deimitir de yeryz iindeki tm canllarla birlike yol olma tehlikesiyle karlamtr. Bundan sonraki blmde evre sorunlar denilen, tm canl yaamn varoluunu tehlike altna sokan insan aktivitelerinin neler olduu ve sorunlarn zm iin neler yaplmas gerektiine dair farkl bak alar anlatlacaktr.
NTERNET
SIRA SZDE
Gnmzde SIRA SZDE doann kirlilii emme ve temizleme kapasitesinin almasnn olas sonucu nedir?
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
13. nite - evre ve Toplum
305
NSAN-DOA LKSN VE EVRE SORUNLARININ NEDENLERN AIKLAYAN YAKLAIMLAR Temel Kavramlar

evre kirlilii ve nasl zlebileceiyle ilgili farkl bak alar konusunda bilgi edinmek isteyenlerin karlaaca en nemli sorun, evre sorunlaryla ilgisiz grnen ama anlamlarndan ok farkl bir ierik ve kullanmla karmza kan eski kavramlar ve birbirleriyle olduka rten yaklamlar yn karsnda kalma durumudur. Bu nedenle evresel ykmnn nedenlerini ve zm nerilerin aklayan yaklamlarn snflandrlmasnda iki lt kullanlmtr: Yaklamn dayand etik temel, evre sorunlarna nerilen zmlerde toplumsal, ekonomik ve siyasal deiimi benimseme dereceleri. Yaklamlarn daha kolay anlalabilmesi iin ncelikle baz temel kavramlarn aklanmas gerekmektedir. Bu kavramlardan en nemlileri unlardr: evrecilik, radikal ekoloji, antroposentrik etik ve ekosentrik etik ve habitat evrecilik/Radikal Ekoloji: Szlk anlamnda herhangi bir kii ya da canlnn iinde gelitii artlara evre, organizmalarla evreleri arasndaki ilikileri inceleyen bilim dalna da ekoloji (evre bilim) denir (Alison, 1991, s.26). Doa bilimlerinin bir dal olan ekoloji doay kapal bir eko-sistemler topluluu olarak tanmlar. Eko-sistem birbiriyle btnlemi ve uzun sredir birlikte yaayabilen canllar topluluu ve evrelerinden oluur. Uzun sre yaayabilme ve varln her trl ortamda koruma zellii, sistemin bir istikrar olduunu gsterir. stikrarn korunmas ise trler arasndaki ve ortamdaki dengenin korunmasna baldr (Vester, 1997, s.27). Radikal ekoloji, doa bilimlerinin bir dal olan ekolojiye normatif bir anlam katar. Yani, ekoloji biliminde kapal bir yap iin allagelmi tahmin ve deiim hesaplarnn terkedilerek neyin doru neyin yanl olduuna dair bir inan, arzu edilen ve edilmeyen davranlar hakknda bir yarg ekler. Yukardaki tanmlar gz nne alndnda evrecilik kltrel olarak tanmlanm sorumluluklar erevesinde yaanabilir bir gelecek aray (Milton, 1993, s.2) olarak tanmlanabilir. Radikal ekoloji de evreciliin bu amacn paylar. Hem evrecilik hem radikal ekoloji, insan eylemlerini gnmz evre sorunlar ve ekolojik ykmn temel nedeni olarak grr. O hlde, neden evrecilik ve radikal ekoloji farkl ve birbiriyle atan iki temel evre hareketini oluurur? Aralarndaki en nemli fark nedir? evrecilik evre sorunlarnn zm iin doaya odaklanr. Doa, doal bilimler araclyla anlayabileceimiz bir nesnedir. nsanlar var olabilmek iin doay kullanmak zorundadr. evre sorunlar ise insanlar doaya yaptklar belirli mdahaleler sonucunda ortaya kmtr. Bu nedenle, evre sorunlarnn zm iin teknolojik yeniliklerden yararlanlabilir. Ayrca doaya zarar veren insan davranlarnn azaltlabilmesi iin ikna yntemi, hukuki dzenlemeler ve uluslararas anlamalar da evre sorunlarnn zmne nemli bir katkda bulunabilir (GroveWhite, 1993, s.19-20). evrecilik kendi iinde farkl gruplar barndrmaktadr. rnein, srdrlebilir kalknmaclar, eko-kalknmaclar, yeni-mathuscular bu evreci gruplardan bazlarn oluturur. Dier taraftan radikal ekolojistlere gre insan doa ile uyum iinde yaamaldr. Bu uyumun salanabilmesi iin insanlarn tr olarak doadaki dier canllardan stnl dncesinden vazgemesi gerekir. Doadaki uyum insanln yarar n planda tutularak gz ard edilmemelidir. Gnmzdeki ekolojik ykmn nedeni hem genel olarak hem de bireysel dzeyde insan eylemleridir. Doadaki uyum ya-
306
Sosyolojiye Giri
rarna eko-sisteme zarar veren tm politikalar, planlar ve kurumlar kaldrlmaldr (Bramwell, 1989, s.16). Radikal ekoloji hareketi de kendi iinde farkl yaklamlar barndrmaktadr. rnein, derin ekolojistler ekolojik ykmdan tm insanl sorumlu tutarken, sosyal ekolojistler tm insanln deil, belirli sosyal kategorilerin evre kirlilii ve doadaki dengenin bozulmasna neden olan davranlarda bulunduunu savunur.
SIRA SZDE
evrecilikle SIRA SZDE Radikal Ekoloji arasndaki en nemli fark nedir? Antroposentrik Etik/Ekosentrik Etik: Felsefenin bir dal olan etik, insanlaD rn yaamlarn N E L M srdrmeleri ve ne yapmalar gerektiiyle ilgili ahlaki ilkeler nasl ve deerlerle ilgilenir. evre etii ise bu ilke ve deerlerin insan-doa ilikisine S O evre etii iinde farkl yaklamlar bulunmaktadr. Geni bir yeluyarlanmasdr. R U paze sunan evre etiinin iki ucunda antroposentrik etik ve ekosentrik etik yer alr. Antroposentrik etie gre insanlar kendilerini doada yaayan dier canllarDKKAT dan stn klacak esiz zelliklere sahiptir. nsan-olmayan doa insanlarn kullanm iin vardr. nsanlarn evreye veya evrede yaayan dier canllara kar herSIRA SZDE hangi bir etik sorumluluu bulunmamaktadr. Tek sorumluluk ancak doann dier insan kullanclarnn kullanm haklarna duyulan saygdr. Doa mekanik bir yap oluturur ve ortaya kan evre sorunlar ister biyolojik ister psikolojik olsun AMALARIMIZ teknolojinin kullanmyla zlebilir. Tek tanrl dinlerde Yaradl yks antroposentrik etiin en saf ve etkin hliyle gzlendii alandr. Yaratlmlarn hiyerarisinde insan-olmayan doa en alt basamakta yer alr ve insan kullanm iin yaraK T A P tlmtr. Din, antroposentik etik vastasyla doann smrsn merulatrr (Merchant, 1992, s.70-74). Ekolojik ykm kresel bir sorun haline geldiinde doal evreninL korunmas ile ilgili tm neriler nem kazanmaya balamtr. Etkin TE EVZYON bir sosyal kurum olarak din de Halifelik kavramyla antroposentrik bak asn terk etmeden sz konusu sorunlara kendi zm nerilerini getirmitir. Dier taraftan ekosentrik etik evreni de iine alan btncl bir yaklam sunar. NTERNET ster canl ister cansz olsun tm varlklarn doutan gelen bir z-deeri vardr. Bu z-deer dorultusunda tm yaam formlarnn eit derecede yaama ve kendini gerekletirme hakk vardr. Sz edilen btncl metafiziin temelinde tm varlklarn ve hereyin birbiriyle balantl olduu varsaym yatar. nsanlar ve insanolmayan doa btnn paralarn oluturmakla birlikte, btn paralarn toplamndan daha farkl bir yapdr. Bu yap iinde bilgi birikimsel ve deneysel deil, balamsal ve sezgiseldir (Naess, 1973, s.95-99). Bu iki tr bilgi arasndaki fark u rnekle aklayabiliriz: Bir iek hakknda bilgi edinmek istediimizde, o iei koparp mikroskop altnda yapsn incelemek, yapraklarn ya da tohumlarn saymak, nasl ve neyle beslendiini aklamak, geliimsel srelerini incelemek birikimsel ve deneysel bilgi alanna girer. Dier taraftan iein bulunduu toprakla, evresindeki dier bitkilerle, hayvanlarla ilikisini ve evrende varlklar zinciri iindeki yerini anlamaya almak balamsal ve sezgisel bilginin kullanlmasdr. Ekosentrik etiin temelini tpk antroposentrik etikte olduu gibi din oluturmaktadr. Ortaa Hristiyan Kozmolojisi birbirine bal varlklar zinciri kavramyla ekosentrik etiin temelini olutururken ayn zamanda varlklar hiyerarisi kavram ve insan-olmayan doay bu hiyerarinin en altna yerletirerek de antroposentrik etiin temelini oluturur. Ekosentrik etiin yeniden douu 18. ve 19. yzylda endstrileme kart olarak Avrupada ortaya kan romantizm ve Amerikada ortaya kan aknclk akmlaryla olmutur.
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
307
Habitat: Bir organizmann yaad ve gelitii yer olarak tanmlanabilir. Bu yer hava, su ya da toprak zerinde olup her zaman snrl fiziksel bir blgeyi iaret eder. evre terimi habitatla karlatrldnda habitat tamamen fiziksel bir blgeyi iaret ederken, evre insan topluluklar da dahil olmak zere bu topluluklarn iinde gelitii artlar aklamak iin de kullanlr. Bu blmde gnmzde evre hareketinin iinde yer alan farkl gruplarn ve bak alarnn snflandrlmasnda evrecilik/radikal ekoloji ayrm gz nne alnacaktr. Ayrmn en nemli noktas evre sorunlarna zm nerilerin de yer alan sosyal, ekonomik ve siyasal deiimin derecesidir. evrecilik yaklamlar altnda en fazla taraftar bulan Yeni-Mathusculuk, Eko-kalknma ve Srdrlebilir Kalknma yaklamlar verilecektir. Radikal Ekoloji yaklamlar olarak da Derin Ekoloji, Sosyal Ekoloji ve Ekofeminizm anlatlacaktr.
evrecilik Yaklamlar
evrecilik yaklamlar genel olarak ekonomik stratejiler olarak adlandrlabilir. Kapitalist retim tarzn, endstrilemeyi, ekonomik kalknma kavramn, insan-doa ilikisinin toplumsal ve ideolojik yapsn sorgulamaz. evreci yaklamlara gre insan-doa ilikisi antroposentrik etik temelinde geliir. evresel ykmn etkilerinin azaltacak ekonomik ve siyasal tedbirlerin hem kresel dzeyde ykm nleyecei hem de kalknmann devam edebileceini savunur. Balca evrecilik yaklamlar Yeni-Mathusculuk, Eko-kalknma ve Srdrlebilir Kalknmadr. Yeni-Malthusculuk: evreciliin dnsel temelini oluturan Malthusun tezine gre yeryzndeki nfus art ile yiyecek retimindeki art arasnda orantsz bir iliki bulunmaktadr. Dier bir deyile, yiyecek retimindeki art oran nfus artndan ok daha yava olmaktadr. Yeni-Malthuscular bu orantsz ilikinin teknolojik genileme, mineral kaynaklarn tketimi ve kirlilik eitlerinin oluturulmas ile dnyann zerindeki nfusu besleme, kirlilii emebilme kapasitesi ve mevcut tketim tarz arasnda olduunu belirtiler (Mellos, 1988:15). Bu yaklam beraberinde nfus artn sfrlama konusunda ortak karara dayanan ortak bask tedbirlerinin alnmasnn gereklilii tartmalarnn balatmtr (Hardin, 1968:1244-47). Yeni-Mathusculuun baskc nlem nerilerine getirilen eletirilerin banda, evre problemlerinin teknik problemler olarak deil, ekonomik ve toplumsal problemler olarak ele alnmasnn gerekliliidir. rnein, III.Dnya lkelerindeki yiyecek ktlnn fiziksel problemler deil, toplumsal ve ekonomik balamda oluan problemler olarak ele almak gerekir (Mellos, 1988:47,50). Eko-Kalknma: Mevcut ekonomik kalknma modelleriyle varoluu srdrmenin imkanszl zerindeki gr birlii, mevcut problemlere alternatif ekonomik, toplumsal ve siyasi yaklamlarn ortaya kmasna yol at. Bu yaklamlardan biri de Eko-Kalknmadr. 1972 ylnda Stockholmde dzenlenen nsan evresi Konferansnn genel sekreteri Maurice Strong tarafndan ortaya konulan Eko-Kalknma yaklam bir dizi deneysel aratrma yazlarndan olumaktadr. evre Problemlerinin nedenleri yerine etkileri zerine odaklanr. Merkezilemi ekonomik ve siyasi gcn dnyay zenginler ve fakirler olarak ikiye bldn, toplumsal eitsizliin evresel ykm ve doal kaynaklarn tkenmesine neden olduunu belirtir (Mellos, 1988:301). Toplumsal eitsizliin neden olduu evresel ykm insanlarn doal kaynaklarla dorudan ilikisine baldr (Dalby, 1998:301-303). Doal kaynaklarla kurulan ilikiye gre iki temel insan grubu vardr: Eko-sistem insanlar ve biyosfer insanlar. Yerel doal kaynaklar zerinde yaayan ve bunlar yaamlarn srdrmek iin
308
Sosyolojiye Giri
kullanan insanlar eko-sistem insanlar olarak adlandrr. Eko-sistem insanlar varolabilmek iin dorudan bu kaynaklara bamldr. Ekonomik eylemleri yerel ticaretle snrl olduundan doal afetlere, evresel ykma, toprak kalitesinin dmesine, yerel hayvan nfusunun azalmasna kar varolular savunmasz kalr. Doay romantikletirmeden yaamlarn doal kaynaklar zerinden srdrrler ve doal evrelerindeki biyoeitlilii desteklerler. Biyosfer insanlar ise uzak mesafelerden kaynaklar getirtebilecek ekonomik gce sahiptir. Gelimi lkeler ve gelimekte olan lkelerin elit tabaka insanlar bu snflandrma iinde yer alr. Ekonomik gleri yiyecek ve dier rnleri kresel dzeyde uluslararas ticaretle salamaya imkn tanr. Biyosfer insanlar kaynaklarn tkenmesi ve atklarn yaratt kirliliin olumsuzluklarndan uzak kalabilme gcne sahiptir. Biyosfer insanlarnn ekonomik gleri eko-sistem insanlarnn yerel ticaretlerinin yerini alr. htiyalarn karlamak iin kurulan tarm sanayileri yerel insanlar ehirlere ya da nadir ormanlarn bulunduu ve tarm desteklemeyen blgelere ge zorlar. Bu topraklarn kullanm hakknda yeterli bilgi, ekonomik ve toplumsal destekleri olmadndan sonuta ekolojik ykma neden olurlar. ehirlerde ise gecekondu blgelerine yerleerek daha da yoksullaarak biyosferik ekonomik sisteme baml olarak yaamlarn srdrmeye alrlar. Eko-Kalknma yaklam drt temel noktada eletirilir: 1. retimi ve tketimi tek ve farkllamam bir eyleme dntrr ve toplumsal ilikiler balamndan karp dorudan doa ile ilikili olarak grterir (Mellos, 1988:61). Ayrca insann ekonomik davranlarnda devletin roln gz ard eder. 2. nsanlar kresel dzeyde kr/kent ayrmna gre deerlendirerek gelimekte olan lkelerdeki insanlarn zel artlarn gz ard eder. 3. Hem gelimi lkelerde hem de gelimekte olan lkelerde rk, toplumsal cinsiyet ve etnik ayrmcl dikkate almaz. 4. Gelimi lkelerdeki kentsel alan ile gelimekte olan lkelerdeki kentsel alanlarlarn tek ortak zellikleri tm dnyadan tketim maddelerini alabilme ayrcal olarak gsterir. Bunun dna yaam kalitesi asndan byk farkllklar gsterdiini gz ard eder. Srdrlebilir Kalknma: 1987 ylnda Dnya evre ve Kalknma Komisyonunun yaynlanan raporu, Eko-Kalknma yaklamnn eletirilen ynlerini deerlendirmeye alan bir yaklam sergiler. Brundtland Raporu olarak da bilinen bu raporda mevcut ekonomik kalknma stratejileri srdrlemez olarak tanmlanr ve gelecek kuaklarn ihtiyalarnn da gz nnde bulundurarak oluturulan zm nerileri srdrlebilir kalknma bal altnda sunulur (Ortak Geleceimiz, 1987:71). Raporun ana fikri mevcut kalknma stratejilerinin gelimekte olan lkelerde yoksullua, gelimi lkelerde de kirlilik ve evresel ykma neden olduudur. Gelimi lkelerdeki sanayi atklar insan ve dier canl trlerinin yaamlarn asit yamurlar, ozon tabakasnn delinmesi ve baz trlerinin tamamen yok olmasna neden olarak tehdit etmektedir. Bu nedenle kirlilik yaratan etmenleri nlemek ve kontrol altna almak gerekmektedir. Dier taraftan gelimekte olan lkeler, gelimi lkelerin kalknma stratejilerini uygulayamayacaklarn bilmelidir. nk artk dnyann tama kapasitesi bat tarz kalknmadaki yenilenemeyen enerji kaynaklarnn snrsz kullanmn destekleyemeyecek durumdadr. Ancak insanlk kalknmay belirli snrlar iinde yine de srdrebilecek durumdadr. Bu snrlar teknoloji kullanmnn yaygnl, doal kaynaklarn kullanmda toplumsal rgtlenme, insan eylemlerinin biyosfer zerindeki etkileri ve kirliliin doa tarafnda emilme kapasitesine bal olarak dzenlenir. Gelimekte olan lkeler bat tarz kalknmay
309
srdrmeye devam ederlerse kitlesel yoksulluk kanlmazdr. Srdrlebilir kalknma birikim iin deil, yalnzca insan ihtiyalarn karlamak iin olduundan gelimekte olan lkeler iin bulunmaz bir frsattr. Gelimekte olan lkelerde kalknma iin nfus art kilit konumdadr. Fazla nfus, kaynaklar zerinde bask yaratr ve yoksulluu beraberinde getirir. Ayrca mevcut ekonomik kalknma stratejileri gelimekte olan lkelerdeki yerel eko-sistemlerle uyumlu geleneksel yaam tarzlarn da yok etmektedir. Srdrlebilir kalknma geni bir yelpazede yer almaktadr. Bunun anlam evrenin korunmas iin yalnzca ekonomik deil, toplumsal ve siyasi kalknma da gerekmektedir. nsan ihtiyalarnn alann geniletmek nsan Haklar Beyannamesinde belirtilen her birey iin asgari dzeyde yaam, salk ve refah standartlarnn salanmas, yeterli yiyecek, giyecek, salk hizmeti ve sosyal gvencenin salanmas demektir. Srdrlebilir kalknmann amalarnn ve srdrlebilir yaam tarznn gerekleebilmesi iin geni lekli katlm desteklenmelidir. Salkl bir evre iin etkin vatandalk, eitim ve evresel ynetim gereklidir. Ama, tm uluslar iin ekonomik kalknma hedeflerinden vazgemeden eko-toplumlar yaratmaktr. Srdrlebilir Kalknma iki noktada eletirilir: Srdrlebilirlik kavramnn esnek ve mulak bir kavramdr. Kapitalist retim tarz iinde srdrlebilir kalknma ekonomik ve ekolojik deil, ideolojik ve siyasi bir sorundur. Mevcut kapitalist retim tarznda srdrlebilir kalknda srdrlebilir kapitalizm anlamna geleceinden ksa vadede srdrlebilir kapitalizm imkanszdr (OConnor, 2000:18). lkelerin gelimilik dzeylerine gre nerilen zmler, gelimi lkelerin lehine, gelimekte olan lkelerin aleyhinedir (Aslanolu, 1994: 38-43). Srdrlebilir kalknmada gelimi ve gelimekte olan lkeler iin ayr ayr tanmlanan hedefler, gelimi lkelerin kapitalist kalknma srasnda tkettikleri doal kaynaklar yerine, gelimekte olan lkelerdeki kaynaklardan yararlanmak, bu lkelerdeki kaynaklarn kirlenmesini ve tkenmesini engellemeye almak olarak anlalabilir. Bu balamda Aslanoluna (1994) gre Srdrlebilir Kalknma Bat ayrcalnn srdrlebilirliidir.
Radikal Ekoloji Yaklamlar

Bu blmde ele alnan radikal ekoloji yaklamlar hem antroposentrik hem de ekosentrik etik temelli olabilir. Ancak ortak yaklamlar, evre sorunlarna nerilen ekonomik stratejilerin, ksa vadeli teknolojik ve politik zmlerin yeterli olmadn, sorunlarn ancak radikal bir toplumsal, siyasal, ekonomik ve ideolojik yaplanma neren zmlerle ortadan kaldrlabileceini savunur. Bu balamda kapitalizm, endstrileme, hiyerari, ataerkillik ve din ideolojisi eletirilir. Balca radikal ekoloji yaklamlar; Derin Ekoloji, Sosyal Ekoloji ve her ikisini de eletiren Ekofeminizm dir. Derin Ekoloji: Gnmzdeki Derin Ekoloji hareketinin kkleri 18 ve 19. yzylda Avrupa ve Amerikada endstrileme kart olarak ortaya kan romantizm ve aknclk akmlarna dayanr. Romantizm, edebiyat, mzik, resim ve drama alanlarnda artistik ve entellektel bir akm olarak domutur. Toplumdaki maddi deiimlere tepki gsterir. Romantiklere gre maddi deiim srecinde kentler, nfusun younlat ve yalnzca krsal kesimin rnlerinin tketildii alanlar olarak grlr. Eski toprak aristokrasisinin yerini yeni burjuvazi alm ve kentler ykm alanlarna dnmtr. Eski toprak aristokrasisi kendini endstrilemeyi reddeden romantiklerle balantlandrr. Endstrilemeyle birlikte oluan yeni
310
Sosyolojiye Giri
toplumsal dzende burjuvazi bilimsel bilgi dzen, otorite, aklclk ve Aydnlanma felsefesiyle zdeletirilirken eski toprak aristokrasisi materyalizmin reddi formunda burjuvaziye ve onun temsil ettii hereye ba kaldrr. Bilimsel bilgi ve manta karlk sezgisel bilgi ve duygusall insanolunun en nemli ve deerli yn olarak grrler. Dier taraftan Amerikan Akncl, Yeni Dnyann fethi ve medeniletirilerek cennet bahelerini yeryznde kurmak iin vahi doann tahribatna kar karlar. Endstrileme, teknoloji ve bilimsel bilgi kartlyla kendilerini Avrupa romantiklerine yakn bulurlar. Amerikada Burrough, Muir, Thoreau, Emerson insandoa ilikisinin romantik-aknc kavramsallatrlmasnn ncleridir (Pepper, 1988, s.76-81); Worster, 1990, s.6-17). nsan-doa ilikisinde ekosentrik etiin ilkelerini benimseyen derin ekolojistler gre ekolojik ykmn nedeni insan eylemleridir. Bu ykmdan belli bir grubun eylemleri deil, insanln tamam sorumludur. Oysaki ekolojik enge ve dier trlerin yaam insan toplumundaki ekonomi ve ideolojiden daha nemlidir. evrecilie alternatif olarak kabul edilen derin ekolojinin hedefi sosyo-ekonomik ve politik yaplarda kkten bir deiimin gereklemesidir. Derin ekolojinin sekiz temel ilkesi vardr. Bu ilkelerden tanesi insan-doa ilikisini ele alr. Be tanesi ise insan toplumlarnn temelini oluturmas istenen ilkelerden oluur (Naess, 1973, s.95-99). Bu ilkeler: 1. nsan ve evresiyle ilgili ilikisel, btncl bir imaj yaratmak, 2. nsanlar da dhil olmak zere tm yaam formlarnn eit neme sahip olduunu anlatan biyosferik eitlii kabul etmek, 3. nsan ve dier yaam formlar arasnda mcadele deil, ortak-yaam ve ortak-varoluu gerekletirmek, 4. Snfsz bir toplum yaratmak, 5. evre kirlilii ve kaynaklarn tkenmesiyle mcadele etmek, 6. in paralanmas yerine i blmn gerekletirerek toplumlarda ekonomik, kltrel ve teknolojik eitlilii gelitirmek ve bunlarn btnlemesini salamak, 7. Siyasi ynetimde yerel otoriteleri glendirme, merkezsizletirme ve ekonomik adan kendine yeterlilii salanmak, 8. Bilimsel deil sezgisel bilgiye dayal ekolojik bilgiyi gelitirmektir. Sosyal Ekoloji: Sosyal ekoloji radikal ekoloji hareketindeki temel blnmelerinden biridir. Barry Commomer, Andre Gorz ve John Clark ekolojik problemlere Marksizm ve Sosyalizmin bak asndan yaklatklar iin kendilerini sosyal ekolojist olarak adlandrrlar; ancak sosyal ekoloji ad orjinal olarak eko-anarizmden gelitirilerek Murray Bookchin tarafndan kullanlmtr. Derin ekolojiden farkl olarak sosyal ekoloji antroposentrik etiin ilkelerini benimser. Rasyonal ve bilimsel dnceyi savunur. Sosyal ekolojiye gre gnmzdeki ekolojik sorunlarn nedeni kapitalizmin hiyerarinin yer ald insan topluluklarnda retim aralarn tahakkm aralar olarak kullanmasdr. Kapitalizmin mentalitesi doay yalnzca insan tketimi ve retimi iin gerekli olan bir kaynak olarak grr. Kapitalizm yaam tarz haline geldiinde yalnzca ekonomi olmaktan kar, by ya da l mentalitesi ve pazarn kaosu toplumun tm ynlerine etki eder. Hiyerarik bir toplumla birletiinde kapitalizmin mentalitesi doann insan tarafndan smrsn merulatrr. Ekolojik ykm durdurmak ve insann doa zerindeki hkimiyetini yok etmek iin nce insann insan zerinde hkimiyetini yok etmek gerekir (Bookchin, 1988, s.71).
311
Ekolojik sorunlar zmek ve ekolojik adan dengeli bir toplum yaratabilmek iin eko-topluluklar oluturulmaldr. Bu topluluklarn oluturulmas srasnda topran ekolojisi dikkate alnmaldr. Merkezsizletirme, yerel ynetimlere arlk verme, topluluk iinde yz yze ilikileri glendirme, gndelik yaamda iin dnml olarak yaplmas, toprak ynetiminde ekolojik evreyle insan yerleimi arasnda dengenin salanmas, insan ihtiyalarnn insancllatrlarak yaratclk ve yaama en yksek deerin verilmesi, fosil yaktlarla dier enerji trlerinin dengeli bir biimde kullanlmas, orta lekli tarm iletmelerine nem verilmesi, tarmsal rn eitliliinin salanmas, teknolojik olarak hem endstriyel makinalarn hem de zanaatkar aralarnn bir arada kullanlmas, retimde miktara deil kaliteye nem verilmesi sosyal ekolojinin ekolojik adan ideal insan topluluklarnn oluturulmas iin ortaya koyduu ilkelerdir. Ekofeminizm: evre yaklamlar ad altnda toplanabilecek tm farkl grlere en gl muhalefet evre sorunlarna feminist bak as getiren Ekofeminizm dir. Ekofeministler evre sorunlarn kadn sorunlar olarak grrler. nk kadnlar evre kirlilii nedeniyle yaamlar ve dourganlklar tehlikede olduunda bile ocuklarn, hastalarn, yallarn bakm ve sorumluluklarn yerine getirirler. Ekofeministlere gre bireysel olarak erkekler deil ama ataerkillik kadn ve doa arasnda iliki kurarak her ikisini de tahakkm altna alr ve smrr. Bu kadn sorunlarnn ve evre sorunlarnn temelinde ataerkil ideoloji yatmaktadr. Hem antroposentrik hem de ekosentrik etii reddederek kadns deerlerin yceltildii bir ortaklk etii nerirler (Merchant, 1995, s.xix). Ortaklk etii ne insan ihtiyalarn hereyin zerinde tutar ne de insan ihtiya ve karlarn ikincil konuma drr. nsan topluluklar ile insan-olmayan topluluklar arasnda dinamik bir iliki vardr. Doa insanlar yok edebilme ve insanlar olmadan da evrilme ve gelime potansiyeline sahiptir. Buna karlk insanlar doa ve kendilerini bilim ve teknoloji ile yok edebilme gcne sahiptir. yleyse, insanlar doa ile kurduklar ilikide kendi temel ihtiyalarn karlarken, doadaki dier varlklarn da yaamlarn srdrmelerine izin vermelidir. Ekofeminizm kendi iinde farkl yaklamlar sergiler. Birinci grup ekofeministler, kadn-doa ilikisinin kklerinin kadnn biyolojik ve psikolojik zelliklerinde yattn savunur. evre sorunlarnn zm iin kadns deerleri ycelten, yeryz tinselliine dayal yeni bir din anlay nerir. kinci grupta yer alan ekofeministler, kadn-doa ilikisini ve evre sorunlarn daha ok sosyal ekoloji erevesinde deerlendirirler. Kadnlarn erkeklerden farkl biyolojik ve psikolojik zellikleri olduunu kabul etmezler. Kadn ve doann ikili smrsnn maddi temellerini ortaya koyabilmek iin ideolojik yaplanmalarn ve toplumsal srelerin incelenmesi gerektiini savunurlar. Birinci ayrmda yer alan Ekofeministleri kadn tinselliine kuvvetli vurgular ve geleneksel cinsiyet rollerini pekitirici yaklamlarndan dolay eletirirler. nc grupta yer alan ekofeministler, birinci ve ikinci gruptaki ekofeministleri beyaz, ortasnf, kentli bat kadnn doa ile olan konumuyla ilgilendii syleyerek eletirilirler. nc grup ekofeministlerin dier ekofeministlere ynelttii eletiriler u ekilde sralanabilir (Agarwal, 1992, s.122-123): 1. Kadnlarn tek kategori olarak ele alrlar. Kadnlar arasndaki snf, rk, etnik kken ve bunun gibi farkllklar grmezler. Bylece kadnlarn konumlarnda etkili olan dier tahakkm ekillerini gz ard ederler. 2. Kadnlarn ve doann tahakkm altna alnmasn yalnzca ideolojik olarak ele alrlar. Ekonomik avantaj ve politik gce dayanan bu tahakkmn maddi kaynan ihmal ederler.
312
Sosyolojiye Giri
3. Kadnlarn ve doann tahakkmn ideolojik olarak deerlendirirken dahi ideolojik yaplanmann retildii toplumsal, ekonomik ve politik yaplar konusunda ok az ey sylerler. 4. Kadnlarn doa ile olan maddi ilikisini (toplumsal cinsiyet temelinde oluan i blmnn kadnlar iin belirledii evin yiyecek, giyecek ve yakacak temini salama) deerlendirirken bu kadnlarn ve dierlerinin sz edilen ilikiyi nasl dndklerini dikkate almazlar. 5. Kadn-doa ilikisini deitirilemez ve deimez dii bir z anlayna balayarak doa, kltr, toplumsal cinsiyet ve bunun gibi kavramlarn tarihsel ve toplumsal olarak nasl yaplandrldn, farkl kltr ve zamanlarda nasl farkllatn gz ard ederler.
SIRA SZDE
Ekofeminizmin dier evre yaklamlarna getirdii eletiriler nelerdir? SIRA SZDE
DNELM S O R U
TRKYEDE EVRE SORUNLARI

DNELM
Ekonomik Gelime, Kentleme ve evre Sorunlarnn S O R U Ortaya k

Trkiyede evre kirliliinin artmas ve ekosistemin bozulmasna neden olan yapsal faktrler Dbatl Tlkelerdeki gelimelere benzer bir yol takip etmitir. Bat tarz KKA ekonomik kalknma iin endstrilemenin desteklenmesi, yksek kentleme oran ve bu gelimelere paralel olarak ilerleyen tarm politikalar genel olarak TrkiSIRA SZDE yedeki evre sorunlarnn temel nedenlerini oluturur. Tarihsel olarak Trkiyedeki evre sorunlar incelendiinde, 1923 ncesi dnemde, olduka ilkel olan Osmanl endstrisi yiyecek ve tekstil rnlerinde yoAMALARIMIZ unlamt. I.Dnya Sava srasnda uluslararas ticaret nndeki engeller stanbulda milli kapitalizmin ortaya kmasna yol at. Krsal Anadolu bakenti beslemek iin yiyecekAretmeye balad (Boratav, 1988, s.19-24). O dnemde meydana K T P gelen en nemli evre ykmlar, anlatlan nedenlerden dolay erozyon ve ar otlatmadan kaynaklanan toprak kaybyd. Dneme ait evre konularna duyulan ilgi, gnmzde kaynaklarn aklc kullanmn hedefleyen ilgiden farkllk gsteriTELEV ZYON yordu. evre sorunlar bakentin sorunlaryd. stanbul Belediyesi tarafndan kentin evre planlamasyla ilgili dzenlemeler yapld (Ziyaolu, 1971; Akad, 1992, s.151 aktaran Diner, 1996, s.86). II. Merutiyet srasnda evre sorunlar yeni kuNTERNET rulan partilerin konut sorunlar ve evre sal politikalar yoluyla yava yava ilgi alan oluturmaya balad (z, 1989, s.30 aktaran Diner, 1996, s.86). 1923-1950 yllar arasnda endstri devlet tarafndan desteklenirken tarm ekonomik kalknmann itici gcn oluturuyordu. Savatan sonra yalnzca endstriyel kalknmada deil tarmda da yavalama grld (Boratav, 1988, s.39-84). Sava sonras ekonomik gelimelere paralel olarak 1945-1950 yllar arasnda hzl bir kentleme balad. Ulusal savunma sorunlarnn sava sonunda azalmasna ramen insanlar kentlere g etme eilimi gsterdiler (Kele, 2000, s.41-42). Bu dnemde evre konularna duyulan ilgi olduka snrlyd. Hkmete bal olmayan baz organizasyonlar kaynaklarn aklc kullanm, doann korunmasyla ilgili evre hareketi olutursalar bile, temel olarak bu hareket elitist bir karakter tayordu. Dnemin esas ilgi konusu devlet politikalar ve halkn sosyo-ekonomik sorunlaryd. Bunun nedeni evre sorunlarnn henz acil zm gerektiren bir durumda olmamasyd (Diner, 1996, s.87).
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
313
1950-1960 yllar arasnda balca ekonomik tercihler sava sonras dnemin uluslararas politikalarna gre belirlendi. Baz sektrlerde nemli deiimler meydana geldi. Tarmda mekanizasyona geildi ve yine bu yllarda hzl kentleme gerekleti (Boratav, 1988, s.86-107; Diner, 1996, s.87). Trkiyede hzl kentleme; itici, ekici ve dntrc faktrler nedeniyle evre kirliliinin en nemli kayna hline gelmitir. Hzl kentlemeye yol aan itici faktrlerin banda tarmda dk retim seviyesi, dk tarmsal gelir, baz blgelerde toprak sahipliinin dengesiz dalm ve tarmda mekanizasyon gibi deien artlar gelir. Ulamn gelimesi kentlere g destekleyen dntrc faktr olarak fabrikalardaki yeni i olanaklar ve hizmet sektrnn gelimesi de hzl kentleme iin ekici faktrler olarak grlebilir. Ayrca hzl kentleme yalnzca yeni i olanaklar nedeniyle gereklememitir. Eitim ve salk hizmetlerinden daha fazla yararlamak istei ve bo zaman aktiviteleri iin merkezlere yakn olma istei de hzl kentlemeye yol amtr (Kele, 2000, s.53). Dier taraftan kentlerde yaratlan yeni i olanaklarnn yetersizlii kentlere g engellememi ve kentlerin d mahallelerinde krsal kesimle gl balar bulunan, yaamlarn kazanmak iin marjinal sektrde alan yeni bir alt snfn da oluumuna yol amtr (Boratav, 1988, s.106-107). Kaak yaplama nedeniyle kenti evreleyen blgelerde evre ykmlar meydana gelmitir. Bununla beraber, Trkiyede hzl kentleme yalnzca sosyal ve ekonomik artlarn deimesiyle kendiliinden meydana gelen bir olgu deildir. Ayn zamanda hkmet politikalaryla da desteklenmitir. 1963-1967 Birinci ve 1968-1972 kinci Be Yllk Kalknma Planlarnda kentlemenin desteklenmesi hkmet politikas olarak ele alnmtr. 1973-1996 yllar arasnda temel ama kentlemenin desteklenmesi yerine kentlerde yaam standardnn ykseltilmesi olmutur. 1996-2000 Yedinci Be Yllk Kalknma Plannda ise metropollere hz gn yavalatlmas hedefleyen politikalar benimsenmitir (Kele, 2000, s.54-59). Dier taraftan, 1970lerde Avrupa ve Amerikada evre konularna gsterilen ilgiye paralel olarak Trkiyede de evre konusuna gsterilen ilgide hafif bir art meydana gelmitir. Trkiyenin ye olduu uluslararas organizasyonlarn anlamalar erevesinde ve 1972 Stockholm Konferansndan sonra evre konular belli bir dzeyde devlet tarafndan desteklenmeye ve medya araclyla kamunun bilgisine sunulmaya balanmtr (Diner, 1996:85). 1980 sonras dnem evre konularyla ilgili olarak devlet tarafndan hukuki ve politik eylemlerin gerekletirildii dnemdir. evre korumayla ilgili maddeler 1982 Anayasasnda yer alm ve 1983de evre koruma ve ynetimiyle ilgili evre Kanunu kmtr. Bu kanuna gre evre korumayla ilgili nlemler ekonomik kalknma hedefleriyle uyumlu olmaldr (Diner, 1996:90,92). 1991de ise evre Bakanl kurulmutur. Dier taraftan, 1985den sonra evreci gruplarn halkn dikkatini ekmek ve hkmetleri evreyi kirletenlere kar nlem almaya zorlamak iin yaptklar eylemler artmtr. 1987 ylnda Yeil Parti kurulduysa da 1988de kapatlmtr. Bylece evre konularn siyasi platforma tama ve halkn dikkatini ekmek imknlar daralmtr. Kentleme ve Bat tarz ekonomik kalknma Trkiyede evresel ykma neden olan faktrlerden yalnzca ikisini oluturmaktadr. Dier faktrlerin neler olduunu anlamak iin evre sorunlarnn gelimi ve gelimekte olan lkeler asndan gsterdikleri farkllklar incelemek gerekir (Aslanolu, 1994). Gelimi lkeler asndan evre sorunlar endstriyel kirlilik, kat atklardaki art ve snrsz tketim
314
Sosyolojiye Giri
olarak grlrken gelimekte olan lkeler iin bu sorun alk, yoksulluk, ar nfus, topran eitsiz dalm ve doal kaynaklarn tkenmesi olarak ortaya kmaktadr. Gelimi lkeler iin evre sorunlar endstrilemi ve gelimi olmann sonulardr ve dnya artk gelimekte olan lkelerin gelimi olanlarn yollarn takip ederek kalknmasn kaldrabilecek durumda deildir. Gelimekte olan lkeler asndan ise sorun hl gelimekte olmann getirdii bir sonutur ve gelimi olanlarn yolunu takip ederek gerekleecek olan kalknmadan sonra yok olacaktr. Trkiyede evre konularna duyulan ilgi gelimi lkelerle kyaslandnda olduka zayf kalmaktadr. evre sorunlarna gsterilen ilginin bir gstergesi olarak evreyle ilgili protestolar, evre koruma yasalar ve hkmete bal olmayan evre organizasyonlarnn kurulmas byk lde uluslararas anlamalardan etkilenmitir.
SIRA SZDE
Trkiyede evre SZDE SIRA sorunlarna yaklamn Bat lkelerinde evre sorunlarna yaklamdan hangi adan farkllk gsterir?
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
315
zet
AM A
Kresel evre sorunlarn tanmlayabilme Belli bal kresel evre sorunlar hava, su ve toprak kirlilii, asit yamurlar, kresel snma ve ozon tabakasnn delinmesidir. Bu sorunlar buzullarn eriyerek baz blgelerde kara paralarnn su altnda kalmasna, hayvan ve bitki trlerinin yok olmasna, insanlar iin yiyecek retecek alanlarn azalmasna ve baz alanlarn tamamen hibir yaam trnn var olmasna izin vermeyecek ekilde tahrip olmasna neden olmaktadr. evre sorunlarnn nedenleri ve zm nerilerini aklayabilme Farkl evre yaklamlarnn ortak grne gre gnmz evre sorunlarnn nedeni insan aktiviteleridir. Bu aktivitelerin banda nfus artnn fazla olmas nedeniyle nfusu besleyebilmek iin ormanlarn tahribat, tarm alanlarnn ar ekimi, fazla rn alabilmek iin kimyasal maddelerin kullanlmas, hzl kentleme, doann emebileceinden daha fazla dzeyde biriken kentsel atklar, endstriyel ve nkler atklardr. Trkiyede evre sorunlarnn geliimi aklayabilme Trkiyede evre sorunlarnn geliimi Bat lkelerinde grlen evre sorunlarnn geliimine benzer yol bir izlemitir. Hzl kentleme ve endstrileme abalar, nfusu besleyebilmek iin uygulanan tarm politikalar Trkiyede evre sorunlarnn gzlenen balca nedenleridir. Bunlara ek olarak kresel dzeyde meydana gelen iklim deiiklikleri de Trkiyede yaana evre sorunlarn artrmaktadr.
A M A
AM A
316
Sosyolojiye Giri
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi asit yamurlarnn verdii zararlar arasnda deildir? a. Binalarda tahribat yaratmas b. Ozon tabakasnn delinmesi c. ilebilir su kaynaklarnn ve topran kirlenmesi d. Deniz canllarnn lm e. Bceklerin ve bitkilerin lm 2. Erozyon nedir? a. Toprak yzeyindeki kaya ve toprak gibi kat maddelerin rzgar ve suyla tanmas b. Topran asitlenmesi c. Topran kentsel atklarla kaplanmas d. Toprak yzeyinde ortalam hava scaklnn artmas e. Buzullarn erimesi 3. Aadakilerden hangisi radikal ekoloji yaklamnn zellii deildir? a. evre sorunlarnn zm iin sosyal, ekonomik ve politik yaplarda kkl deiimler nermesi b. Ekoloji bilimine normatif bir anlam katmas. c. evre sorunlarnn zm iin sosyal, ekonomik, politik ve hukuki reformlar nermesi. d. nsann kar iin doay smrmesine kar karmas. e. nsann doa ile uyum iinde yaamas taraftar olmas. 4. Aadakilerden hangisi ekosentrik etiin temel ilkesidir? a. nsanlarn kendilerini dier canl trlerinden stn grmesi b. Doann insan kullanm iin var olduunu kabul etmesi c. nsanlarn doaya kar tek sorumluluunun doann kullanc olan dier insanlarn kullanm hakkna duyulan sorumluluk olduunu kabul etmesi d. Doay mekanik bir yap olarak grmesi e. Tm yaam formlarnn insanlarla eit derecede yaama ve kendini gerekletirme hakknn olduunu kabul etmesi 5. Aadakilerden hangisi evrecilik yaklamlarndan biridir? a. Derin ekoloji b. Radikal ekoloji c. Sosyal ekoloji d. Yeni-Malthuscular e. Ekofeminizm 6. Aadakilerden hangisi Yeni-Mathuscularn evre sorunlarna zm nerisidir? a. Nfus artnn sfrlanmas b. Doayla uyumlu yeni bir din anlaynn gelitirilmesi c. Snfsz bir toplum yaratlmas d. Endstrilemenin durdurulmas e. Kadn deerlerinin yceltilmesi 7. Aadakilerden hangisi eko-sistem insanlarnn zelliklerinden biri deildir? a. Krsal kesimde yaarlar b. Uluslararas ticaretle yiyecek ve dier ihtiyalarn karlayabilirler c. Doal afetler ve evresel ykmdan ok fazla etkilenirler d. Ekonomik eylemleri yerel ticaretle snrldr. e. Var olabilmek iin dorudan doal kaynaklara bamldrlar. 8. Aadakilerden hangisi derin ekolojinin ilkelerinden biri deildir? a. Biyosferik eitliin kabul b. Dier canl trleriyle ortak-yaam anlayna dayal iliki kurma c. Ekonomik, kltrel ve teknolojik adan standart ve tek tip bir yaam oluturma d. blmne arlk verme e. Sezgisel bilgiye deer verme 9. Trkiyede evre Kanunu hangi ylda kmtr? a. 1950 b. 1961 c. 1982 d. 1983 e. 1991 10. Trkiyede Yeil Parti hangi ylda kurulmutur? a. 1945 b. 1961 c. 1983 d. 1987 e. 1991
317
Yaamn inden
Deniz ayrlar da Yok Oluyor Kresel snma Akdeniz`de deniz yaamn tehdit ediyor. Akdeniz ekosistemi iinde yaamsal nemdeki deniz ayrlar da hzla yok oluyor. nsan faaliyetlerine koruma eksiklii de eklenirken acil koruma nlemleri alnmas arsnda bulunuluyor. Deniz ayrlar saysz canlya saklanmak, beslenmek ve yavrulamak iin ideal bir yuva grevi stleniyor. Ayrca ky eko sistemini, yabanc ve yaylmc trlere kar savunuyor. Akdeniz`in biyolojik eitliliinde rol oynayan ayrlarn filizlenme younluunun yar yarya azald ve geri dn olmayan noktaya geldii belirtiliyor. Denizin ilk 50 metreye kadar olan derinliklerinde bulunan ve oksijen kayna olarak besin zincirinin birinci halkasnda yer alan ayrlar, balklk stoklarnn devamnn salanmas iin yaamsal nemde. Ky eridindeki 1 metrelik bir ayrlk alan kayb, ky erozyonu sonucu denizin yaklak 20 metre ieri ekilmesine de neden oluyor. Trolle avlanma, ky doldurma, artan bulanklk ve kirlenme deniz ayrlarnn yok olmasnda en byk etken olarak gsteriliyor. Kaynak: 14.04.2009 tarihinde www.trt.gov.tr adresinde yaynlanmtr.Eriim tarihi: 16.04.2009, www.tumgazeteler.com.

1. b 2. a 3. c Yantnz yanlsa ltfen Kresel evre sorunlar blmn yeniden okuyunuz. Yantnz yanlsa ltfen Kresel evre sorunlar blmn yeniden okuyunuz. Yantnz yanlsa ltfen nsan-doa ilikisini ve evre sorunlarnn nedenlerini aklayan yaklamlar blmn yeniden okuyunuz. Yantnz yanlsa ltfen nsan-doa ilikisini ve evre sorunlarnn nedenlerini aklayan yaklamlar blmn yeniden okuyunuz. Yantnz yanlsa ltfen nsan-doa ilikisini ve evre sorunlarnn nedenlerini aklayan yaklamlar blmn yeniden okuyunuz. Yantnz yanlsa ltfen nsan-doa ilikisini ve evre sorunlarnn nedenlerini aklayan yaklamlar blmn yeniden okuyunuz. Yantnz yanlsa ltfen nsan-doa ilikisini ve evre sorunlarnn nedenlerini aklayan yaklamlar blmn yeniden okuyunuz. Yantnz yanlsa ltfen nsan-doa ilikisini ve evre sorunlarnn nedenlerini aklayan yaklamlar blmn yeniden okuyunuz. Yantnz yanlsa ltfen Trkiyede evre sorunlar blmn yeniden okuyunuz. Yantnz yanlsa ltfen Trkiyede evre sorunlar blmn yeniden okuyunuz.
4. e
5. d
6. a
7. b
8. c
9. d 10. d

Sra Sizde 1 Gnmzde doann kirlilii emme ve temizleme kapasitesinin almas kirliliin birikerek insanlar da dhil olmak zere tm canl yaam yok etmesidir. Sra Sizde 2 Hem evrecilik hem de radikal ekoloji ekolojik ykmdan insan davranlarn sorumlu tutmakla birlikte getirdikleri zm nerileri asndan farkllk gsterirler. evreciler sosyal, ekonomik, politik ve hukuki yapda reform ve teknolojik zm nerirken, radikal ekolojistler bu yaplarda kkten deiim taraftardr.
318
Sosyolojiye Giri
Sra Sizde 3 Ekofeminizme gre evre sorunlarnn nedeni ataerkil ideolojinin kadn doas ile insan-olmayan doa arasnda iliki kurarak her ikisini de tahakkm altna almas ve smrmesidir. Bu nedenle evre sorunlarna getirilecek zmler kadn sorunlarna da zm retmedii srece etkisiz kalacaktr. Sra Sizde 4 Trkiyede evre sorunlarna yaklam tabandan gelen evre ilgisiyle gelimemitir. evre sorunlarnn olumasnda etkili olan devlet politikalar, daha sonra uluslararas anlamalar erevesinde evre sorunlarna zm getirmek iin yine devlet politikalaryla belirlenmitir.

Agarwal, B. (1992). The Gender and Environment Debate: Lessons from India. Feminist Studies. 18(1), 119-158 Akad, M. (1992). oulcu Demokraside Siyasal ktidar ve Bask Gruplar. stanbul: Z Yaynlar Allison, L. (1991). Ecology and Utility, Rutherford: Fairleigh Dickinson Unv. Press. Aslanolu, R (1994). Srdrlebilir Kalknmaya Eletirel Bak. Birikim, S.57-58, ss..38-43 Bookchin, M. (1988). Ekolojik Bir Topluma Doru. Istanbul: Ayrnt Boratav, K (1988). Trkiye iktisat Tarihi: 1908-1985. stanbul: Gerek Yaynevi Bramwell, A. (1989). Ecology in the 20th century. New Haven: Yale Unv. Press Dalby, S (1998). Ecological Metaphor of Security: Politics in the Biosphere. Alternatives: Social Transformation& Humane Governance, C.23, S.3, s.291-320 Diner, M (1996). evre Gnll Kurulular, TV Yayn, No:110, Ankara Grove-White, R. (1993). Environmentalism: a new moral discourse for technological society?. Environmentalism: the view from anthropology. Der. K.Milton, London: Routledge, ss.18-30 Hardin, G (1968). The Tragedy of the Commons. Science, S.162, ss.1243-1248 Kele, R. (2002). Kentleme Politikalar. 5.Basm. Ankara: mge
Mellos, K (1988). Perspectives on Ecology, London: Macmillan Press Merchant, C. (1992). Radical Ecology. New York, London: Routledge Merchant, C. (1995). Earthcare: Women and the Environment. New York: Routledge Milton, K. (1993). Introduction: Environmentalism and Anthropology, Environmentalism: the view from anthropology. Der. K.Milton, London: Routledge, ss.1-17 Naess, A. (1973). The Shallow and the Deep, Long-Range Ecology Movement: A Summary. Inquiry. S.16, ss.95-100 OConnor, J (2000). Srdrlebilir Kapitalism Mmkn m?. Marksizm ve Ekoloji, Der: G.N. Demirer, M.Duran, G.zgr, Ankara: teki Yaynevi, ss.15-48 Ortak Geleceimiz (1987). Dnya evre ve Kalknma Komisyonu (WCED), Oxford University Press, Trkiye evre Sorunlar Vakf Yaynlar: Ankara z, E. (1989). Dnyada ve Trkiyede Ekoloji Hareketinin Geliimi: evre Koruma Derneklerinden Siyasi Partilere. Trkiye Gnl. S:3 Pepper, D. (1988). The Roots of Modern Environmentalism. London, New York: Routledge. Roussopoulos, D. (1993). Political Ecology, Montreal, New York, London: Black Rose Books Vester, F. (1997). Ekolojinin Anlam, stanbul: Artan Worster, D. (1990). Natures Economy: A History of Ecological Ideas. Cambrigde, New York, Melbourne: Cambridge University Press Ziyaolu, R. (1971). stanbul Kadlar, ehreminleri, Belediye Reisleri ve Partiler Tarihi. stanbul: smail Akgn Hak Kitabevi
Szlk
319
Szlk A
Alt kltr: Bir ya grubuna, yelerin kkenine, rkna, ekonomik snfna, cinsiyetine dayanabilir ve alt kltr belirleyen unsurlar genellikle grubun estetik, dinsel, mesleki, siyasi ve cinsellie bak alarndan kaynaklanan ve egemen kltrle balantsn koparmadan ancak eitli nemli noktalarda ayrlarak gelien bir kltr. Anomi: Durkheim sosyolojisinde toplumsal hayat mmkn klan ve bireylere rehberlik eden kolektif nitelikteki merkezi deerler sisteminde zellikle ani toplumsal deimelere bal olarak ortaya kan belirsizlik ya da kuralszlk durumunu genel olarak tanmlamada kullanlan bir kavramdr. Ataerkillik: Toplumsal ve ekonomik hayat ierisinde erkek egemen dncenin etkili olmasdr. Yaplan her trl toplumsal, ekonomik, politik ve yasal dzenlemelerin erkeklerin konumunun temel alnarak yaplmasdr. Ekonomi sosyolojisi: Ekonomiye konu olan tutum ve davranlarn toplumsal, siyasal ve kltrel temelleriyle sorgulanmasdr. Ekonomi: nsan varln gvence altna alan retim, dolam, deiim, blm ve tketim ilikileridir. Ekonomik eitsizlik: nsanlarn toplumsal konumlarnn servet, gelir, cret ve maa gibi maddi kaynaklara bal farkllamasdr. Epidemiyoloji: Hastalklarn kkeni ve yayln inceleyen bilim dalna denir. Etik: Felsefenin bir daldr. nsanlarn yaamlarn nasl srdrmeler gerektiiyle ilgili ahlaki ilkeler ve deerler ortaya koyar. Etiketleme: Belirli bir davran gsteren bireyin toplumdaki dier bireyler tarafndan sulu olarak yaftalanmas Ev i Emek: Kadnn ailenin yeniden retimi iin hane ierisinde harcad karl olmayan igcdr. rnein, ocuklarn bakm, yemek piirme v.b. ilerdir.
B
Banliy: Kelimenin kkeni kent kontrol altnda anlamna gelen Latince sub urbe terimine aittir. Gnmzde bu kelime byk bir kente bitiik olarak yaplm bir alan ifade etmek iin kullanlr. Banliyler geimleri kent merkezine baml konforlu ve orta snf yaam tarzn ifade eden lks kk konutlardan olumu alanlardr. Bilim: Gzlenebilir ve deneysel bir konusu olan, dorudan ve sistematik yoldan elde edilen ve ampirik kantlar temel alan bilgi ve bu bilgiyi retme sistemi.
G
Greli yoksulluk: Ortalama yaam standardnn altnda kalan gelir ve tketime sahip olmak. Gsterge: Bir eyi belirtmeye yarayan ey, iaret. Genel olarak bir baka eyin yerine geebilecek, onu temsil edebilecek nitelikte olan, kendi dnda bir ey gsteren her trl nesne veya olgu.
ktidar: Bir kiinin ya da bir grubun toplumsal eylemlerinde kendi arzularn eyleme katlan bakalarnn kar koymalar durumunda bile gerekletirme durumudur. levsel n-gereklilikler: Parsonsun yaklamnda bir toplumsal sistemin hayata kalabilmesi iin karlanmas gereken temel gereksinimlerini tanmlamada kullanlan bir kavramdr. levselcilik: Toplumsal yap ve toplumun ileyiine odaklanan ve toplumu, varln devam ettirebilmesi iin gereklilikleri yerine getirirken beraber ileyen, birbirine baml birimlerin btnl olarak gren yaklam.
C
Cinsiyete Dayal blm: Toplumda ve aile ierisinde bireylerin kadnlk ve erkeklik rollerine gre i tanm yaplarak bu rollerde uzmanlamalardr.
D
Deer: Toplum tarafndan nemli grlen, davranlarmz belirlemede bize neyin doru, neyin yanl olduunu syleyen ideal, inan ve standartlar. Dikey hareketlilik: Sosyal ve ekonomik adan insanlarn bir statden daha farkl bir itibar, saygnlk ve neme sahip bir baka statye gemesidir.
K
Karizma: Herhangi bir kimsenin gerek, yaktrma veya sadece bir iddiadan ibaret olabilen olaanst bir yetenei. Kent Ekolojisi: Kent yaamna ilikin, bitkiler ve hayvanlarn fiziksel evreye uyum gstermeleri benzetmesine dayanan bir yaklam.
E
Ekoloji/evre Bilim: Organizmalarla evreleri arasndaki ilikileri inceleyen bilim dalna denir. Ekoloji doa bilimlerinin bir daldr.
320
Szlk temeli ve nkoulu olarak gren bir felsefe yaklamdr. Materyalizm dnce tarihinde idealizm olarak bilinen ve dncenin maddeden nce geldiini ne sren felsefe yaklamnn da kartn oluturur. Mekanik dayanma: Durkheim sosyolojisinde benzemeye dayal basit bir i blmnn olduu geleneksel toplumlarda grlen toplumsal dzen ve dayanma tipini tanmlamada kullanlan bir kavramdr. Meruiyet: Bir hkmetin otoritesine boyun eenlerin buna rza gstermeleridir. Mutlak yoksulluk: Temel fiziksel ihtiyalarn karlanmas iin gerekli gelir ve tketimden yoksunluk.
Kentlilik: Louis Wirth tarafndan kentsel yaam tarznn kiisellik d olmas gibi farkl ve ayrc zelliklerini anlatmak iin kullanlan bir kavramdr. Kentsel Ekonomi Politik Yaklam: Kentlemeyi sermaye birikim sreleri temelinde analiz eden yaklamdr. Kriminoloji: Su bilimi suun aklamasn yapan, sulu davrann nedenlerini inceleyen, suun nlenmesi ve sululukla mcadele ile ilgilenen bir bilimsel retidir. Kk Meta retimi: Kk sermayeye ya da kk mlkiyete dayanan iletmelerde arlkl olarak aile emeine iletmelerde satlabilir mal retilmesidir. Kltr endstrisi: Eletirel teori temsilcilerinin zellikle kapitalizmde kltrn kr salamak adna metalatrlarak pazarlanmasn ve herkes tarafndan kitlesel olarak tketilen elence biimlerine indirgenmesini eletirel olarak tanmlamada kullandklar bir kavramdr. Kltrel determinizm: Kltrn deimez ve ok gl, iinde yer alan bireylerin de onun bir nevi esiri olduu dncesidir Kltrlenme: Bireylerin bir kltr tarafndan ve kltr iindeki toplam eitimi, o kltre ait norm ve deerlere sahip klnmas sreci. Kreselleme: Toplumsal, ekonomik ve kltrel ilikilerin dnya leinde yaygnlamasn; yerel ve evrensel arasnda olan etkileim srecini ifade eder.
N
Neoliberalizm: Devletin ekonomik alandan ekilmesi ve bu alann piyasann ileyi koullarna braklmasn ifade eden yaklam. Neolitik Dnem: Cilal Ta a. M.. 8000-5500. lk retime geiin balad, kz, kei, koyun gibi hayvanlarn ehliletirildii ve ilk yerleik hayata geildii dnemdir. Nomografik Bilimler: Var olan normlar inceleyen ve onlar sistemletirmeye alan bilimler. Norm: Deerlere dayal olarak gelitirilen, belirli durumlarda insanlarn nasl davranmalar gerektii konusunda yaptrm olan kural ve beklentiler.
L
Laiklik: (Laicite) Dindlk (devlet, hukuk, eitim gibi kurumlar ileyi asndan tarif eden ilke); devletin resmi bir dininin olmamas ve tm dinlere eit mesafede olmas ilkesi ve politik sylemin din dl ile birlikte dine dayal olanlar da dahil eitlik ilkesini zedeleyecek her trl sann lavedilmesi; din ve devletin ayrlm olmas ile birlikte dinin siyaset alanndan tamamen ekilmi olmas, politika unsuru olarak var edilmemesini anlatan politik ilke. Laisizm: (Laicisme) resmi bir dini olmayan ve tm dinlere eit mesafede bir devlet ngren hem de din/devlet ayrmnn trn anlatan, din ve siyaseti tamamen ayran ve bunun iin dinsel yaantnn snrlarn tarif eden gr; din ile siyaset arasnda kesin bir ayrm yapan ve toplumda dinin snrl bir rol oynadn savunan bir doktrin.
O
Organik dayanma: Durkheim sosyolojisinde farkllamaya dayal karmak bir i blm ve uzmanlamann olduu modern toplumlarda grlen toplumsal dzen ve dayanma tipini tanmlamada kullanlan bir kavramdr. Otorite: Bir toplumsal iliki olarak itaat yoluyla istikrarn salanabildii hiyerarik bir iliki iken, siyasal anlamda hkmetin meru g kullanmdr.
P
Paradigma: Bir bilim evresine belli bir sre iin egemen olan bilimsel anlay, dnsel ereve ve model. Paternalizm: Siyasi iktidarn vatandalarnn iyiliine olacak ekilde hareket etmesidir. Pozitivizm: Sosyal ve fiziksel dnyann gzlem ve deneyle test edilerek inceleneceini ne sren bir yaklamdr.
M
Maden a (Kalkolitik): M.. 5500-3000. ilk bakr aletlerin ortaya kt fakat ta aletlerin de devam ettii dnemdir. Erken (M.. 5500-4500), Orta (M..4500-4000) ve Ge Kalkolitik (M.. 4000-3000) olmak zere evre gsterir. Materyalizm: En genel tanm ile maddeyi her trl var oluun
S
Sanayi Kenti: gcnn byk ounluunun sanayi ve hizmet sektr gibi tarm d alanlarda istihdam edildii alanlardr. Sanayileme: retimin byk lekli ve gelimi teknoloji temelinde fabrikalarda gereklemesidir.
Szlk Sapma davran: Belirli bir sosyal grubun beklentileri ve normlarna uygun olmayan eylemler. Seklerleme: Dinin btn yaam alanlarndan ekilmesi, klmesi sreci. Sosyalleme: Bireyin grup normlarna uymas sreci ve bu normlar renmesini salayan sre. Stat: Kiinin toplumsal yap ierisinde toplumsa konumunu ifade eder. rnein retmen, mhendis, doktor, din adam, vb. Su: Hukuk kurallarn ihlal eden davran. ovenizm: Yaygn olarak ar-fanatik milliyetilik anlamnda kullanlr.
321
insan olmayan doa gelir. Tanrnn bakndan varlklarn gelimilik dzeyine gre oluturulduu varsaylan bu yap antroposentrik etiin temelini oluturur Varlklar Zinciri: Ortaa Hristiyan Kozmolojisinin bir esidir. Evrende her varlk bir dieri ile balantldr. Meydana gelen bir deiim tm varlklar etkiler. Balantllk ilkesiyle Ekosentrik etiin temelini oluturur.
Y
Yatay hareketlilik: nsanlarn sosyal ve ekonomik adan belli bir statden, benzer saygnlk ve itibara sahip baka bir toplumsal statye gemesidir.
T
Tarihsel Materyalizm: Marxn tarihsel, toplumsal ve ekonomik deimeyi ele alan toplum teorisine genel olarak verilen bir addr. Toplum: Bir arada yaama isteinde olan, belirli kltrel norm ve deerleri paylaan ve karlkl etkileim ierisinde bulunan insanlar topluluudur. Toplumsal Deime: Toplumsal yapnn, kurumlarn, toplumsal ilikiler ann, davran kalplarnn ve toplumsal norm ve deerlerin zaman iinde geirdii dnmlere ve farkllamalara denir. Toplumsal dlanma: Bireylerin ve toplumsal gruplarn ekonomik, toplumsal, siyasal ve kltrel srelerinden dnda kalmas ve toplumla olan balarnn kopmas. Toplumsal hareketlilik: Sosyal ve ekonomik adan bireylerin bir toplumsal statden baka bir toplumsal konuma gemesidir. Toplumsal tabakalama: Toplumda kii ve gruplarn snfsal veya sosyal ve ekonomik stat asndan eitsiz bir ekilde hiyerarik olarak sralanmalardr.
cretsiz Hane Emei: zellikle tarmda alan kadnlarn kendi hanesine ait topraklarda cret almakszn retime katlmasdr. Bu hanelerde kadnlarn olmad durumlarda cretli ii tutulmaktadr. hl yasas: Comteun insan toplumlar iin nerdii evrimsel gelime modelinde insan dncesi ve insan toplumlarnn getii dnlen ve teolojik, metafizik ve pozitif olarak adlandrlan temel aamay tanmlamada kullanlan bir kavramdr.
V
Varlklar Hiyararisi: Ortaa Hristiyan Kozmolojisinin bir esidir. Evrende bulunan hiyerariye gre yapnn en stnde gksel varlklar, daha sonra insan ve en altta
Dizin
323
Dizin A
Aile Mahkemesi 135, 141, Alt Kltrler Teorisi 205 Alt Yap 38, 39, 45, 46, 157, 168 Anket 14, 21, 26 Anomi 41, 194, 196, 197, 208, 213 Antroposentrik Etik 302, 305-307 Auguste Comte 10, 18, 36 Ayetullah 187 Azgelimilik 54, 62 Ekonomi-politik Yaklam 283-287, 295 Ekosentrik Etik 302, 305, 306, 309 Eletirel Yaklam 2, 17-19, 26, 49, 98, 129, 268, 294 Elit Teorisi 72, 87-89, 92 Enformasyon Toplumu 268, 288 Eitsizlik 5, 49, 57, 58, 85, 86, 111, 112, 150, 151, 155, 157160, 163, 165, 167, 168, 181, 182, 203, 208, 222, 224, 248, 255, 258, 279, 288, 293 Etiketleme Teorisi 206, 208
F
Feminizm 20, 34, 49, 137, 143 Fordizm 65, 70
B
Banliyleme 244, 249, 259 Bask Gruplar 73, 74, 81, 88, 91, 276 Benlik 7, 25, 48, 221 Blumer 47, 48 Bozuk lev 45 Brokrasi 42, 43, 47, 60, 61, 74, 221
G
Gecekondu 131, 132, 135, 140, 244, 256, 257, 308 Geleneksel Toplum 5, 6, 8, 10, 25, 40, 54, 57, 60-62, 67, 107, 132, 155, 161, 203, 228, 249, 282 Geni Aile 130-132, 173 G 24, 56, 57, 67, 113, 119, 131-133, 140, 161, 166, 167, 190, 212, 220, 226, 249, 251, 256, 257, 260, 308, 312, 313 Greli Yoksulluk 166, 169 Grme 14, 21, 22, 26, 141 Gzlem 9, 10, 12, 13, 15, 18, 21, 23, 37, 59, 83, 99, 114, 177, 198, 253, 276, 278, 280, 297 Grup 4-9, 14, 16, 21, 22, 25, 26, 38, 40, 43, 45-47, 50, 55, 57, 61, 64, 66, 67, 72-76, 80-82, 87-89, 91, 100-103, 107, 112, 118, 119, 128, 132, 133, 136-138, 140, 143, 160-169, 176, 182, 186, 188, 195-197, 202-204, 206-209, 213, 220, 221, 224-227, 229, 233, 246, 247, 250, 252, 255, 259, 271, 275, 276, 280, 286, 287, 294, 305, 307, 311, 313
C-
Clericus 178, 181, 185, 187 ekirdek Aile 129-133 evrecilik 302, 305-307 oulcu Yaklam 72, 87, 92, 268, 276, 277, 280, 294
D
Demokrasi 61, 72, 76, 78, 80, 81, 83, 86-88, 91, 92, 99, 221223, 230, 272, 275, 277, 280, 294 Deney 13, 15, 16, 18, 21, 25, 26, 36, 37, 59, 200, 306, 307 Derin Ekoloji 302, 306, 307, 309, 311 Devlet 5, 37, 47, 57, 62-67, 72, 74, 76-80, 83-92, 110, 117, 130, 135, 140, 144, 152, 156, 160, 162, 166-168, 179-181, 183, 185, 187, 188, 197, 199, 209, 213, 220, 231, 232, 253-256, 260, 271, 274, 276, 277, 279, 284, 290, 292, 308, 312, 313 Dijital Blnme 293 Diyalektik 38, 39, 60 Durkheim 7, 18, 37, 39, 40-44, 50, 60, 106, 107, 118, 177, 178, 188, 195, 197, 199, 202, 203, 219, 221, 223, 225, 231, 249, 275 Dnya Kenti 257, 258
H
Hipodermik rnga Modeli 273
deoloji 72, 81, 82, 91, 108, 198, 279 ktidar 72, 75-78, 89, 91, 92 levselci Yaklam 72, 87, 92, 106, 133, 202, 204, 219, 221, 222, 276
E
Eitim Sosyolojisi 218-222, 224-226, 229, 233 Ekofeminizm 137, 143, 302, 307, 309, 310, 312 Eko-kalknma 302, 305, 307, 308 Ekonomi Politik Yaklam 253, 283 Ekonomi Sosyolojisi 150, 152, 154, 155, 158, 168
K
Kapitalizm 39, 43, 46, 50, 54, 56, 60, 61, 63, 66, 83-86, 103, 104, 108, 109, 116, 118, 137, 138, 143, 144, 157, 158, 168, 183, 184, 188, 209, 253-255, 258, 272, 278, 288, 290, 295, 309, 310, 312 Karizmatik Otorite 42, 60, 77, 78, 91, 185
324
Dizin Organik Dayanma 40, 41, 60, 107 Otorite 5, 8, 12, 42, 43, 47, 60, 72, 74, 75, 77, 78, 91, 110, 111, 137, 164, 173, 181, 185, 197, 213, 221, 229, 310
Kast Sistemi 159, 162, 163, 169 Kent 5, 10, 24, 57, 58, 62, 66, 74, 99, 131-133, 136, 140, 141, 143, 146, 162, 167, 182, 183, 202, 205, 207, 212, 213, 225, 228, 244-260, 273, 303, 308, 311, 313 Kentleme 61, 132, 197, 212, 244, 245, 249, 251, 253, 255257, 260, 272, 273, 312, 313, 315 Kentsel Aile 126, 131 Krsal Aile 126, 131, 132, 143 Kitle letiimi 272, 274, 275, 294 Kitle Toplumu 106, 273, 274, 294, 299 Kltrel almalar Okulu 110, 111, 113, 118, 280, 287 Kreselleme 54, 63-67, 90, 113, 115-117, 119, 223, 232, 263, 268, 270, 288-290, 292, 295, 303, 304 Kyerelleme 64
P
Parsons 43-45, 61, 87, 103, 128-131, 143, 197, 199 Paternalizm 76 Patriarki 49 Postfordizm 65, 66 Pozitivizm 18, 19, 34, 37, 38 Propaganda Analizi 274
R
Radikal Ekoloji 302, 305-307, 309, 311
L
Laiklik 61, 72, 78, 79, 84, 91, 174, 178-181, 183, 188 Laikos 178, 179, 181, 187 Laisizm 179, 188 Liberal/oulcu Yaklam 268, 277, 280, 294
S
Saeculum 179 Sanayi Kenti 244, 247-249, 259 Sapma Davran 199, 201-203, 205-208 Seklerleme 174, 175, 179, 180, 183-185, 187, 188 Snf 5, 7, 8, 10, 12, 15, 16, 22, 24, 35, 36, 38, 39, 43-47, 57, 58, 60, 65, 66, 78, 82-85, 89, 90, 92, 108, 110-113, 118, 130, 136, 140, 143, 150, 154, 157, 159, 162-165, 168, 169, 176, 178, 180, 182, 183, 185, 187, 195, 199, 201, 204, 208, 209, 220, 222, 224-226, 228-233, 246-249, 251-255, 259, 278-281, 283, 286, 310, 313 Snrl Etkiler Yaklam 274, 277 Simon 35, 36, 137 Siyaset Bilimi 10, 11, 16, 72, 74, 75, 79, 81, 91, 179 Siyaset Sosyolojisi 72, 74, 75, 85, 91 Sosyal Ekoloji 302, 307, 309, 310, 311 Sosyal Ekolojik Yaklam 249, 251 Sosyalleme 8, 9, 218, 222, 225-227, 233 Sosyoloji 2,-5, 7, 9-11, 16, 25, 34-37, 39-43, 45, 47-50, 54, 55, 57-59, 72, 74, 75, 81, 82, 87, 91, 98, 99, 103, 106, 107, 114, 118, 126, 131, 133, 150-152, 154, 155, 168, 174, 175, 177, 178, 182, 183, 185, 194, 195, 199, 200, 202, 213, 218220, 233, 244, 245, 268, 270, 282, 302 Stat 2, 6-8, 25, 43, 47, 60, 61, 126, 132-134, 138, 143, 144, 155, 159, 160, 161, 163-165, 168, 169, 176, 178, 181, 221, 223-226, 229, 230, 233, 248, 252, 259, 281, 287 Su 8, 40, 41, 133, 135, 141, 142, 161, 162, 194, 195, 199-213, 224, 249 Srdrlebilir Kalknma 302, 305, 307-309
M
Marksizm 19, 86, 90, 209, 278, 279, 310 Marx 35, 38, 39, 43, 45-47, 50, 60, 89, 90, 157, 164, 165, 168, 169, 176-178, 184, 188, 249, 253, 280 Mead 47, 48 Medya 61, 73, 81, 88, 99, 104, 109, 110, 115, 116, 118, 268290, 294, 295, 313 Medya Endstrisi 118, 268, 283, 285, 295 Mekanik Dayanma 40, 60, 107 Merton 43-45, 196, 197, 203, 204, 276 Metropol-uydu 62 Modernite 63, 272, 273 Modernleme 54, 55, 60-63, 67, 80, 116, 119, 133, 179, 255, 287 Mutlak Yoksulluk 165, 166, 169
N
Neoliberalizm 65, 85, 86, 92 Nicel Yntem 14, 20-23 Nitel Yntem 14, 22, 23 Norm 6-9, 25, 41, 55, 56, 78, 82, 91, 101, 102, 106, 107, 112, 114, 115, 129, 132, 186, 194-197, 199, 201, 203-206, 213, 221, 222, 224-226, 233, 250, 259, 270, 279, 280, 305
O
Okul 6, 24, 46, 54, 61-63, 67, 73, 104, 108-111, 118, 127, 129, 143, 160, 187, 206, 207, 218, 220-222, 225, 226, 228- 230, 232, 233, 249, 273, 280, 287
T
Tekelleme 156, 271, 274, 283, 285, 295 Teodise 174, 176, 184, 188
Dizin Toplumsal Cinsiyet 49, 75, 103, 113, 137, 154, 159, 160, 166, 168, 224, 228, 281, 282, 291, 308, 312 Toplumsal Deime 6, 10, 25, 36, 37, 39-41, 43, 44, 54-62, 67, 174, 179, 187, 188, 197, 199, 203, 218, 227, 228, 233 Toplumsal Dlanma 107, 118, 166, 169 Toplumsal Dinamik 36, 38, 50, 59, 187, 284 Toplumsal Eylem 18, 19, 22, 26, 61, 73, 75, 76, 158 Toplumsal Hareketlilik 182, 224, 225 Toplumsal Kurum 73, 98, 118, 127, 175, 294 Toplumsal Olgu 74, 195 Toplumsal Statik 59 Toplumsal Tabakalama 11, 75, 181, 182, 188, 246, 252 Toplumsal Yap 2, 6, 9-11, 20, 25, 55, 58, 64, 67, 91, 118, 196, 202, 204, 208, 252, 278 Toplumsallama 128, 130, 132, 291
325
U-
Ulustesi irketler 66 st Yap 38, 39, 50, 90, 157, 168
W
Weber 18, 37, 41-43, 48, 50, 56, 61, 75, 77, 79, 107, 155, 157, 158, 165, 169, 176, 177, 181-184, 186, 188, 199, 219, 221, 249
Y
Yapsalc Yaklam 279 Yeni-malthuscular 302, 307 Yorumlayc Yaklam 18-20, 22, 25 Yntem 2, 3, 7, 10, 12-15, 17, 19, 20, 22, 23, 25, 36, 40, 42, 48, 50, 58, 74, 110, 133, 136, 152, 155, 201, 219, 226, 247, 305
Z
Zmreler Sistemi 163

101 Sosyolojiye Giriş

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

101 Sosyolojiye Giriş

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

TC.

Editr Prof.Dr. Nadir SUUR

Sosyolojiye Giri ISBN 978-975-06-0639-7

Toplum, Bilim ve Yntem ......................................................

Sosyolojide Temel Yaklamlar .............................................. 34

Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ...............................................

Toplumsal Deime ve Kreselleme ................................... 54

Siyaset ve Toplum ................................................................... 72

Kltr ve Toplum .................................................................... 98

Kadn, Aile ve Toplum.......................................... .................. 126

Ekonomi ve Eitsizlik............................................................... 150

Din ve Toplum ......................................................................... 174

Hukuk, Su ve Toplum............................................................ 194

Eitim ve Toplum .................................................................... 218

Medya, Kitle letiimi ve Toplum........................................... 268

evre ve Toplum............................................................. ........ 302

Szlk ................................................................................... 319 Dizin ...................................................................................... 323

Editr Prof.Dr. Nadir SUUR

Toplum, Bilim ve Yntem

Toplum, Bilim ve Yntem

SOSYOLOJNN TEMEL KAVRAMLARI

1. nite - Toplum, Bilim ve Yntem

1. nite - Toplum, Bilim ve Yntem

Olgu, en genel tanmyla gerei yanstan saptamalardr.

Rol, belirli statlere atfedilen davranlara ilikin toplumsal beklentilerdir.

Normlar, dl ve cezalarla gvence altna alnan, yaptrm olan kurallar sistemidir.

1. nite - Toplum, Bilim ve Yntem

SOSYOLOJNN DER SOSYAL BLM DSPLNLERYLE LKS

1. nite - Toplum, Bilim ve Yntem

AMALARIMIZ SIRA SZDE K T A P DNELM T ES E VR ZU O N LO Y

BLMSEL YNTEM VE BLMSEL ARATIRMA SREC

NTERNET SIRA SZDE

DKKAT veri toplamak SIRA SZDE gerekli

K D KTK A T P SIRA SZDE TELEVZYON AMALARIMIZ NTERNET K T A P

1. nite - Toplum, Bilim ve Yntem

Doa Bilimleri ve Sosyal Bilimler

1. nite - Toplum, Bilim ve Yntem

1. nite - Toplum, Bilim ve Yntem

SIRA SZDE Yaklam, yntem ve teknik kavramlarn karlatrnz.

Sosyal Bilimlerde Kullanlan Aratrma Yntem ve Teknikleri

Nicel Aratrma Yntem ve Teknikleri

1. nite - Toplum, Bilim ve Yntem

Nitel Aratrma Yntem ve Teknikleri

1. nite - Toplum, Bilim ve Yntem

SIRA SZDE K T A P DNELM T ES E VR ZU O N LO Y

NTERNET SIRA SZDE

Sosyoloji Aratrmalarnda Sorulan Soru Trleri

Karlatrma Sorusu Bu her yerde oldu mu?

Geliimsel Soru Teorik Soru

1. nite - Toplum, Bilim ve Yntem

1. nite - Toplum, Bilim ve Yntem

1. nite - Toplum, Bilim ve Yntem

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

Sra Sizde Yant Anahtar

1. nite - Toplum, Bilim ve Yntem

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

min Kurallar. eviren: Cemal Bali Akal. stanbul:

Sosyolojide Temel Yaklamlar

Sosyolojide Temel Yaklamlar

Sosyolojide lk Dnem Gelimeler

Auguste Comte (1798-1857)

2. nite - Sosyolojide Temel Yaklamlar

Herbert Spencer (1820-1903)

Karl Marx (1818-1883)