Sinyal moleklleri ve reseptrleri

stanbul Tp Fakltesi Tbbi Biyoloji ABD Prof.Dr. Filiz AYDIN

liki: Hcre-hormon/ byme faktr, vb. Soluble ligant liki: Hcre-hcre Sabit ligant liki: Hcre-Ekstraselller matriks Sabit ligant

Ekstraselller matriks

 Kimyasal yaplar farkl olan Sinyal moleklleri zel reseptrlere balanarak hedef hcrede biyolojik tepki balatrlar

Sinyalin hedef hcre tarafndan alnmas

- Hcre yzeyindeki - yada hcre iindeki zel reseptrlerce tannmasndan sonra gerekleir.

Hcre zarn geemeyecek kadar byk veya hidrofilik olan molekller plazma zarndaki reseptrleri kullanrlar

HCRE YZEY RESEPTR

G protein

+ P P P P

+ -

Hcre ii sinyal proteinleri

Deien hcre davran

Kk hidrofobik ligantlar (uyarclar /sinyaller) plazma zar zerinde yaylr, hedef hcrenin sitoplazmasnda bulunan reseptrlerine balanrlar

HCRE SNYALZASYONU Hcrelerin uyarlmasn salayan maddeler haberci ya da uyarc maddeler olarak isimlenirler ve; Hcre yzeyinde Hcre sitoplazmasnda Hcre ekirdeinde yer alan protein yapdaki reseptrlerine balanarak deiikliklere neden olurlar.

Hcre sinyalizasyonundaki aamalar Hcre (1) (2) (3)

(1) Sinyalleyici molekln sentezi (2) Sinyalleyici molekln salnmas (3) Sinyalleyici molekln hedef hcreye tanmas (1) Hedef hcre resptrne balanma (2) Hcre ii sinyal oluumu, gen ekspresyonu ve metabolizmadaki deiimler (3) Hcresel cevabn sonlanmas

(4) (5)

(6)

Byme , farkllama, apopitoz

Ayn sinyal moleklne, farkl hcreler birbirinden farkl yantlar (biyolojik etki) verebilirler.
r. Sinyal molekl ------------ Asetil kolin Hedef hcreler; Tkrk bezi Kalp kas skelet kas

A) Tkrk bezi
Sinyal molekl (asetil kolin)

Dinlenme

Sentezleme

Salglama

Asetil kolin

B) Kalp kas
Kaslma hz ve kuvvetinde azalma

C) skelet kas
Hcrenin depolarizasyonu ve Kaslma

Ligantdn (sinyalin); eitli biyolojik tepkilere neden olmas; farkl bir reseptr alt tipi ile etkileimi ya da ayn reseptrn farkl hcre ii sinyal yollarn etkilemesi ile ortaya kar.

Ayn ligand farkl hcre ii sinyal iletim yollarn kullanabilir

 Organizmamzdaki her hcre, ekstraseller sinyal molekllerine spesifik bir yant vermek zere programlanmtr. Ancak Ayn sinyal moleklne, farkl hcreler birbirinden farkl yantlar verebilirler

Ekstraselller svdaki haberciler (sinyaller ) ile gerekleen hcreler aras iletim ekilleri; Endokrin uyar Parakrin uyar Otokrin uyar Jakstakrin uyar

Sinyale neden olan molekller?

Hormonlar Byme faktrleri Gazlar kosanoidler Nrotransmiterler

Hidrofilik yapdaki Hormonlar hcre yzey reseptrleri ile etkileirler

Lipofilik hormonlar hcre ii reseptrler ile etkileirler

Byme faktrleri
Tm hcreler bir veya daha fazla byme faktr sentez ederler. Parakrin etkileri olmakla birlikte bazlar uzun mesafeli hareket ederler yada otokrin etkiye sahip olabilirler. farkl ekilde hareket ederler; Mitojenler-oalmay uyarr Trofik faktrler- bymeyi destekler Yaam faktrleri- apoptozu engeller

Byme faktrleri
Bir ok yaam faktr PLETROPK etkiye sahiptir. Ayn hcrede ya da farkl hcrelerde eitli etkilere neden olur.

Sinyal Molekl Nrotrofinler(rn. NGF) Beyin kaynakl nrotrofik faktr Nrotrofin-3 Epidermal byme faktr ailesi EGF, TGF- Fibroblast byme faktr ailesi (en byk ailedir, 22 ayr faktr ierir) Transforme edici byme fak. (TGF-) ailesi TGF- , nhibinler PDGF ailesi PDGF Vaskler endotelyal byme faktr Hematopoietik byme faktr Eritropoietin Trombopoietin

Kaynak Beyin, kalp,dalak Beyin ve kalp Beyin, kalp,bbrek, KC ve timus Tkrk bezi, Pek ok doku ve hcre Pek ok doku ve hcre

Ana biyolojik aktivite

Sinir ayrmas ve yaamas

Hcre oalmas

Mitojenik etki

Her yerde, gonadlar ve hipotalamus Trombositler Nral dokuVaskler dz kas

oalmay engeller Folikl-uyaran hormon salnmn engeller

Doku onarm Endotelyal hcre oalmas Vaskler geirgenlik

Bbrek Karacier

Krmz kan hcre retimi Trombosit retimi

Sinir byme faktr - NGF Karakterize edilen ilk (1950) byme faktrdr Nronlarn gelime ve hayatta kalmasn dzenler

NGF reseptrne balanarak sinir hcresinin gen ekspresyonunu deitirir ve zellikle apoptozu destekleyen genleri azaltr Yaam ve nrit uzamasn destekleyen genleri etkiler. NGF sinyali alan hcreler yaarken, alamayanlar lme ynelir.

Alzheimer hastal Perkinson hastal Huntington hastal Multipl skleroz Diyabetik nropatiler Omurilik yaralanmas gibi nrodejenaratif hastalklarda Nron hcre lmn en aza indirmek iin NGF ve belkide dier nrotrofinlerin kullanm nemli hale gelmitir.

Byme faktr sinyallerindeki anormallikler Pek ok kanser tipinin temelini oluturmaktadr. Nrodejeneratif hastalklarn tedavisi, Kemoterapi, Kemik ilii nakli iin kk hcre elde edilmesinde Kullanlan terapi ajanlar Byme faktr sinyal yollarn hedefler

Gazlar
Karbon monoksit ( CO) ve Nitrik oksit (NO) ilk zamanlar toksik kirletici olarak dnlmekle beraber nemli hcreler aras sinyal moleklleridir. NO baklk ve dolam sistemlerinde Parakrin sinyal faktrdr. Dolam sisteminde Kan damarlar genilemesine araclk ederler.

kosanoidler
Otokrin ve parakrin uyarya neden olan sinyalleri retirler. G -protein eli hcre yzey reseptrlerine balanarak etkilerini gsterirler Prostoglandinler Tromboksanlar Lkotrienler

Prostoglandinler iin sekiz farkl reseptr tanmlanmtr. Farkl resptrlere balanmas ayn sinyalin deiik tepkiler oluturmasna neden olabilmektedir

kosanoidlerin eitli biyolojik etkileri bulunmaktadr Dz kas kontraksiyonunu etkileme (doum srasnda uterus kasnda- prostoglandin) Trombosit agregasyonunu etkileme Ar, ate ltihabi reaksiyonlar

Nrotransmiterler
Uyarlm presinaptik nrondan salnarak postsinaptik hedef hcredeki reseptrne balanarak biyolojik etki oluturan sinyaller olarak tanmlanrlar.

Epinefrin nrotransmiter parakrin ve endokrin sinyal etkisi gsterir. Adrenal bezde de retilerek glikojen paralanmas iin hcrelere sinyal vermektedir.

Histamin
Tm dokularda var olsa da; deride, broniyal mukozada ve barsak mukozasnda yksek konsantrasyon seviyesinde bulunmaktadr Parakrin etki gsterir Ar duyarllk reaksiyonlar, allerjik tepkiler gibi sreleri ynlendirir Endotel hcre yzeylerindeki reseptrlerine balanarak klcal damar geirgenliinin artmasna neden olur

Transmiter Amino asitler Glutamat Glisin GABA Nkleotidler ATP

Sinyal mekanizmas

yon kanal, G-protein eli yon kanal yon kanal

yon kanal G-protein eli

Aminler Asetilkolin Epinefrin Norepinefrin Histamin dopamin Nropeptidler yon kanallar, G-protein eli G-protein eli G ve iyon kanal eli G-protein eli G-protein eli