ISBN 975841062-8 ETN YETKN -"fakat nihayet," dedi Gazi; BEN DE BR NSANIM Kutsi bir kuvvetim yoktur ki!

Dizgi: Otopsi Yaynlar / 0212 5196848 Bask ve cilt: Kayhan Matbaas / 0212 6123185 Kapak filmleri: Epsilon / 0212 2759175 yayn haklar: otopsi yaynlar / nuhungemisi ltd. ISBN-975-8410-62-8 1.Basm/Eyll2004 otopsi yaynlar Nuhungemisi Kltr ve Sanat rnleri Yaynclk, Reklamclk, Film San. Ve Tic. Ltd. ti.'nin Kitap Yayn Markasdr Salkm St sok. No:8 Keskinler Mrk. D:604, 605 Caalolu - stanbul, Tel: 0212 5196848 Faks: 0212 5196849 otopsiyayinevi@hotmail.com Yeniden Anadolu Ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Dergisi

Ekitab Oluturan: Nirvana13

ETN YETKN: 7 Eyll 1939'da stanbul'da dodu. lk, orta ve lise renimini Trk Eitim Dernei Ankara Koleji'nde grd. Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi'ni bitirdi, ayn fakltede Kamu Hukuku/Hukuk Felsefesi doktoras yapt. Yarglk stajndan sonra 1971-1975 yllarnda Ankara, 1975-1980 yllarnda stanbul'da Cumhuriyet Savcl grevinde bulundu. 1980 yl banda stanbul ktisad Ve Ticar limler Akademisi'ne retim grevlisi olarak geti. 1982'de Marmara niversitesi ktisad Ve dar Bilimler Fakltesi'nde Siyaset Bilimi dalnda doent oldu. 1987'de niversiteden ayrlarak nce Hrriyet ve sonra da Milliyet gazetelerinde gazeteci-yazar olarak alt. 1991'de Akdeniz niversitesi'nde yeniden retim yeliine dnd ve 1992'de profesrle ykseltildi. Akdeniz niversitesi FenEdebiyat Fakltesi'nde Tarih Blmn kurdu ve bakanl grevinde bulundu. Ayrca, Atatrk lkeleri Ve nklp Tarihi Aratrma Ve Uygulama Merkezi mdr olarak grev yapt. Bu niversiteden 1996'da emekli olan Yetkin, sonraki yllarda Anadolu niversitesi letiim Fakltesi, Sleyman Demirel niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi ve Maltepe niversitesi Hukuk Fakltesi'nde lisans, yksek lisans ve doktora dersleri verdi. Balca uzmanlk alan "Trkiye'nin Siyasal Gelimeleri/Yaam" olan Yetkin, yurt iinde ve dnda eitli konferanslar vermi ve seminerlere katlm bulunuyor. Yaynlanm 24 kitab ve ok sayda makalesi bulunmaktadr. 1997 ylndan bu yana Yeniden Anadolu Ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk dergisinin genel yayn ynetmenliini yapmaktadr. Cumhuriyet Savcl srasnda stanbul Barosu Ynetim Kurulu'nca "grevinde gsterdii zen ve titizlik" nedeniyle kutlanan Yetkin, Blent Dikmener Jri zel dl, Trkiye Gazeteciler Cemiyeti'nin inceleme dalnda Birincilik dl ve Truva Kltr-Sanat dlleri "Atatrklk" dl sahibidir. etin Yetkin'in dier kitaplar: Ben Bir Trkm, Struma, Trk Direni ve Devrimleri, Bir Savcnn Not Defterinden, Serbest Cumhuriyet Frkas Olay, Kardevrim 1945-1950

- indekiler - Sze Balarken - O Gzelim Atlar - Dman Karsnda - "Ben Kana Bakamam" - Karyaka'da zmir'in Gl - Her Daim nce Bir nsan - Her Daim Hogrl - "Ben Yalnz Liyakat Aym" - Dr. Reit Galip - "Ben Onlar Affederim nk Kalbim Vardr. Onlar Beni Affetmezler, nk Kalpsizdirler." - Atatrk'n ocuklar - Atatrk'n "lk"s - llerin Yalnzlnda Tek Bana Kalm... - Gnlnce Yaayamadktan Sonra... - "Atatrk Bizden Biridir" - Birbirleri indiler - Bir Can Dostu - "Bir Daha Soframda Ku Yemei stemiyorum" - Yeil Hem de! Ben Bu Rengi Tarm Her Zaman Can Kemde - Bir Poker Ustas Ama... - Alamak nsana zgdr - Son Birka Sz - Kaynaka

"Kanaatim o idi ki ve oldu ki, dnyada 'nsan' diye yaamak isteyenler, insan olmak niteliklerini ve glerini kendilerinde grmelidirler." Gazi Mustafa Kemal Atatrk

SZE BALARKEN
lk kez Atatrk'n anakkale'de len yabanc askerler iin sylediklerini okuduumda yreim titremi, gzlerim yala dolmutu. Bizlere retilen, kitaplardan rendiim Atatrk'ten ok daha te bir "insan" olmalyd bu szleri taa kazdran. O byk nder, stn asker, esiz devrimciden de te bir ycelik olmalyd bu szlerin sahibi. Yurduna saldran, Trk' bamsz bir ulus olarak varln tarihe gmmee yeltenen emperyalist glerin ordularnn askerleri iindi bu syledikleri. Byle duyumsayabilmek, bu duyumsadklarn bylesine dile getirebilmek iin kiinin insan insan yapan tm nitelikleri benliinde zmseyip somutlatrmas gerekiyordu. Ona hayranlm sonsuz artmt. yle diyordu Gazi Mustafa Kemal Paa: "Bu memleketin topraklar stnde kanlarn dken ngiliz, Fransz, Avustralyal, Yeni Zelandal, Hintli kahramanlar! Burada bir dost vatann toprandasnz. Huzur ve skn iinde uyuyunuz. Sizler, Mehmetiklerle yan yana, koyun koyunasnz. Uzak diyarlardan evltlarn harbe gnderen analar! Gzyalarnz dindiriniz. Evltlarnz, bizim barmzdadr. Huzur iindedirler ve huzur iinde rahat rahat uyuyacaklardr. Onlar, bu toprakta canlarn verdikten sonra artk bizim evltlarmz olmulardr!" Sonra dndm: Bu denli balayc, ulusunun can dmanlar iin bile bu denli yrei insan sevgisi ile dopdolu, yrei bu denli yce ama ince duygularla ykl bu "insan"! yalnz kahramanlklar, inanlmaz ve sarslmaz istenci, gerekletirdii ve ulusuna alar atlatan devrimleri ile deil, gnlk yaamnda da tanmak, evresindeki insanlarla olan ilikilerinin nasl olduunu bilmek; bamszlk, zgrlk, devrimler... dnda kalan konularda ve olaylarda nasl dnp davrandn anlamak gerekiyordu. zel yaam ile de tannmalyd o. Geri, kimi anlarda onun bu ynlerini belgeleyen, deinen blmler var. Aklar

zerine romanlar da yazlm. Bunlardan bazlar da ok arpc ve dndrc. Ama ben, her eyden nce, bunlarn bir arada, topluca anlmas gerektiini dnyordum. Bu kitabn varlk kazanmasnn ilk nedeni bu. Ne ki, anakkale'de askerine "Size lmeyi emrediyorum" komutunu verebilen, sava alanlarnda binlerce kiiyi gzn krpmadan atee srebilen, gerektiinde "...gene hakikat usul dairesinde ifade olunacaktr. Fakat, ihtimal, baz kafalar kesilecektir" diyebilen, yenilgi nedir hi tatmam bir nderin, deil yalnz kendi ehitlerinin karsnda, dman askerlerinin cesetleri zerinden geerken bile gz pnarlarndan yalar szlmesindeki giz, ancak onu yeri geldike ve deiik alardan anlatan an paralarndan "insan" ynn szp kararak daha yakndan tanmaya almakla olanakl olabilirdi. Sava, ancak bamszlk ve zgrlk uruna yaplabilirdi. Ama ulusunu sava alanlarnda utkularla talandran bu yenilmez komutan, ama bamszlk ve zgrlk de olsa, her baars ayn zamanda zntye de bouyordu: "Birok zaferler kazandm. Fakat bunlarn, en bynden sonra bile her akam, sava anlarnda len btn askerleri dnerek iimde derin bir keder duyuyorum." (1) Atatrk' en iyi anlayanlardan birinin Yakup Kadri Karaosmanolu olduunu sanyorum. Atatrk - Bir Tahlil Denemesi bal altnda yaynlanan kitabnda yle bir blm bulunuyor: "Acmak... Atatrk'te bu hassann da ne kadar derin olduunu belki bilmeyenler vardr. nk, devlet ve millet eflii vazifesini her eyin stnde tutan bu insan, mmeye, yrei yufka bir adam manzarasyle grnmek istemezdi.....Her hareketi mantk bir muhakemenin, uzun hesap ve kitaplarn neticesi olan ve mutlaka bir politik sebebe dayanan Mustafa Kemal, dostluk ve insanlk sahasnda yalnz kalbinin sesini dinlerdi...." (2) Bu "yufka yreklilik" ve "kalbinin sesini dinlemek" onun stn insan olmasnn yalnzca bir ynyd. ncelikle bu ynnn altn izmee altm evireceiniz sayfalarda. Ulusundan bu zelliini bilmeyenlerin onu bu ynyle de tanynca daha ok seveceklerine inanyorum. nsandr yalnz kendi trnden baka trleri de sevebilen, gzetip koruyan. O nedenle de kiinin bu yn ne denli gl ise, o denli de "insan"dr. Atatrk'n bu ynnn tutku boyutunda olduunu grnce ounuzun aracan syleyebilirim. O, yalnz bir insand da. Nasl olmasn ki! yle ykseklerdeydi ki, o yksekliklere kimse eriemezdi. Ama bu yalnzl yreinde bir szyd da. Sayfalar evirdike onun bu yalnzl, ulu bir dan eteklerinden zorlukla seebildiiniz doruun glgesi gibi decek zerinize. Bu yalnzlktan kurtulduu anlar, ulusu ile birlikte olduu, yurttalaryla birlikte kadeh kaldrd, evlerine konuk olduu, onlarla kucaklat anlard. imdi onunla kucaklamak sras sizde...
Dipnotlar

1 GEORGE BENNEB: "Kemal Atatrk"; Vu, 27 ubat 1935 (.ANDA UURLU -hazrlayan-: Yabanc Gzyle Cumhuriyet Trkiyesi,1923-1938; 2.basm, rgn yyn., stanbul, 2003, s.63). 2 Birikim yyn., stanbul, 1981, s.120.

O GZELM ATLAR!...
Osmanl Devleti'nin sonu gelmek zere olan o karanlk gnlerde Mustafa Kemal Halep'te bulunuyor ve stanbul'a gidecek. Ama tiren bileti alacak kadar bile paras yok. Tek varl zamanla edindii ve yetitirdii atlar, ksraklar. Tek are, bunlar satmak. Geri, o denli sevdii bu hayvanlardan ayrlmak da g geliyor ona. Ama satacak, para edecek baka hibir eye sahip deil. "-Salih, bu atlardan birkan satp da stanbul'a gidebilirim." Salih (Bozok) atlar satma grevini stleniyor, fakat tek bir alc kmayacak. Subaylarn hibirinin durumu Mustafa Kemal'den bakaca deil. Halep'in hali vakti yerinde olanlarnn ou at merakls ama atlar alsalar, seferberlik var, lke savata, ordu tm hayvanlara el koyuyor. Tam bir kmaz, aresizlik... te tam da bu gnlerde Drdnc Ordu Komutan Bahriye Nazr Cemal Paa, Mustafa Kemal'le Halep'te buluacak. Cemal Paa'nn Mustafa Kemal'e eskiden beri sevgisi ve ball var. Birok konuda da gr birlii iindeler. Bir ara sz dnp dolap Mustafa Kemal'in para sknts iinde olduuna ve atlarna da geliyor: "-Cemal Paa, benim baz cins at ve ksraklarm var. Bunlar satmak ihtiyacndaym; isteklisi kmad. Siz burann eski komutansnz, bana bir yol gsterir misiniz?" "-At ve ksraklarnz nce baytarlarma muayene ettireyim." "-Diyarbakr'da iken, Alman ve Avusturyallar, bu atlarla ksraklarn nemli bir servet olduunu sylediler, kymetlerinden phe etmiyorum, ama yle yapnz..." Ve Cemal Paa, tm at ve ksraklar iki bin altna alyor!... Mustafa Kemal'in stanbul'a gelebilmesi, savamna balayabilmesi ok sevdii, yllardr edindii, yetitirdii at ve ksraklarnn sayesinde... Dahas, Cemal Paa, bu hayvanlar sonradan be bin altna satacak ve atlarn ve ksraklarn deeri iki bin deil, be bin altmm diyerek aradaki bin altn Mustafa Kemal'e gnderecektir. Ve Gazi Mustafa Kemal Paa da, yllar sonra diyecektir ki: "-Bu para, yeni giriimlerimde bana destek olmutur. Bunu belirtmeyi grev sayarm." (3) Atlarndan, ksraklarndan ayrlmas kukusuz onu ok zmt. nk atlar o kadar ok seviyordu ki... Bir tutku idi at sevgisi onda. Onlar okarken elleri sevgi ile titrer gzleri parlard. Onlarla konuurdu da. Ve bu sevgi karlklyd. Seyislerine huysuzluk yapan atlar onu karlarnda grnce hemen terslenmeyi keserlerdi. (4) Nerdeyse ocuklar sevdiince severdi atlarn... Ankara'da iftlik'deki taylarndan biri ruam hastalna yakalanp da ldrlmesi gerektiinde, ellerine lastik eldivenler geirerek tay birka kez okamadan ldrmelerine izin veremeyecek, hayvan okarken de gzyalarn tutamayacak ve azndan u szler dklecektir:

"-ocuum olmadnda hikmet ve isabet varm. Eer bir evlat kaybetmek felketine urasaydm kalbim bu elem ve kedere dayanamazd." (5) Atlar onun arkadalar gibiydi de. Hem de lmleri ona gzya dktrecek denli sevdii arkadalar... "-Bir arkada daha bizi terk ediyor bugn Sabiha..." dediinde ac iinde, Sabiha Gken birden irkilecek, o gnlerde Gazi Paa'nn yaknlar arasnda lmcl bir hastala yakalanm kim var diye belleini zorlayacak, karamaymca da Gazi bylesine zgn olduuna gre lmne yand bu arkadann bilmedii ama mutlaka ok sevdii biri olduunu dnrken ieriye Gazi'nin tabancasn elinde tutarak giren bir dosta onun: "-Durumu nasl? Hi umut yok mu?"diye sormas karsnda aknl daha artacakt. "-Maalesef Paam! Yok... Herkes elinden geleni yapt. Byle daha fazla ac ekmesine msaade etmeseniz iyi olur... Bir ey daha sylemek isterim... Gzleri sanki sizi arar gibi..." "-Arar, arar ya... Atlar insanlardan daha hassas, daha vefakr ve daha kar dncesinden uzaktrlar. Bunca yl bana hizmet etti, bana yoldalk etti. O benim kokuma, ben onun kokusuna altk. Birbirimizin huyunu da iyi rendik. Yazk oldu hayvanma..." Evet, o ok sevdii atlarndan biri hastalanmt, umar da yoktu, vurulmas gerekiyordu acsn dindirmek iin. Ona kar bu son grevi de sahibi yapmalyd. Silahn ald, ahra doru yrd. Hayvann azndan kpkler salyor, karn ac iinde kaslp duruyordu. Gazi, eildi, mendili ile kpklerini sildi, yelesini okad atnn. "-Olum, olum! imdi btn aclarn dinecek!..." pt onu birka kez. "-Sen mi beni arayacaksn, yoksa ben mi seni?" Doruldu, silahn hayvann tam altna dorulttu. Parma tetikte. Ama yle kalakald. Bir yontu gibi. Ve birden gzlerinden yalar boand. Yamur yaarcasna. "-Aln! Aln! Gtrn hayvan buradan! ok uzaklara gtrn. Ac ektirmeden lmesini temin edin. Gerekirse ine yaptrn. Uyutun, yle vurun! Ben dmanlarm bile byle vuramammdr! Bana bunu yaptrmayn..." Gazi, uzunca bir sre ata binemeyecekti.. (6) Ve gnlerden bir gn ankaya'dayz, sofrasnda konuklar bulunduu o gecelerden birinde Gazi yaverlerine buyuruyor:

"-ki gn nce bizim atlardan biri dourdu. Alp onlar buraya getiriniz." Konuklar, herkes akn. Salona at getirilir mi hi? Yaver, duraksyor. Gazi'nin, "-Sevelim, grelim, okayalm." szleri aknla, duraksamaya bir son veriyor. ok gemeden tay ve annesi Yldz, bakclar Kerim'in yedeinde eref salonunda. Salonda ayaklar kaymasn diye geecekleri ve duracaklar yerlere hallar, kilimler serilmi. Gazi, onlar ayr ayr sevmekte ve eliyle kesme eker yedirmekte... (7)

Dipnotlar 3 GAZ MUSTAFA KEMAL ATATRK: Atatrk'n Anlar, 1917-1919; kaleme alanlar: Falih Rfk [Atay], Mahmut [Soydan]; sadeletiren: smet Bozda, Bilgi Yaynevi, Ankara, 1982, s.33-36. 4 SABHA GKEN: Atatrk'le Bir mr, anlan kaleme alan: Oktay Verel, 3.basm, Altn Kitaplar, stanbul, 2000, s.46. 5 C.GRANDA: Atatrk'n Ua dim; yayna hazrlayan: Turhan Grkan, Hrriyet yyn., stanbul, 1973, s.224. 6 S.GKEN: s.69-70. 7 C.GRANDA: s.224-225.

DMAN KARISINDA
30 Austos utkusunun ertesi sabahnn erken saatlerinde Mustafa Kemal Paa sava alann geziyordu. Binlerce Yunan askerinin cesetleri atlarn, topu hayvanlarnn lleriyle yan yana, st ste... Tyler rperten korkun bir grnt... Bakomutann utku sevinci glgeleniyor, iindeki ac yzne, baklarna yansyor. "-nsanl utandracak bir grnt bu. Ama vatanmz savunmak bizi zorlad buna." Baklar biraz ilerde yere dm bir Yunan bayrana ilitiinde ise dudaklarndan u szlkler dklecek: "-Bayrak bamszlk simgesidir. Dmann da olsa sayg gstermek gerek. Bayra yerden kaldrp topun zerine koyun!" (8) imdi de dmann elinden kurtarlan zmir'deyiz. Karyaka'da bakomutann kalmas iin, yaknlar Yunanllar'n elinde tutsak olan bir baba oul, evlerini hazrlamlar. Bu evde Yunan komutanlar ve hatta Kral Konstantin de kalm. Yunan Kral, eve, merdivenlere ayaklar altna serilen Trk bayran ineyerek girmi. Acl baba oulun, zmir halknn iine ilemi bu aalanma. Bu kere bir Yunan bayra ayn merdivenlere serili duruyor. c alnacak, imdi sra Mustafa Kemal Paa'nn Yunan bayran ineyerek eve girmesinde: "-Ltfedin, bu karlkla bu lekeyi silin!..." Ne ki, Paa'nn tepkisi hi de bekledikleri gibi deil: "-O, gemise hata etmi; bir milletin onuru olan bayrak inenmez, ben onun hatasn tekrar etmem. Bayra kaldrn yerden" Yunan' denize dkmt ama dmannn onurunun ayaklar altna alnmasna izin veremezdi. 9 Nasl ki, Yunan komutan Trikopis tutsak edildii gnlerde, Paa'nn hizmetinde bulunan Bekir avu, karargahtaki oban kpeklerinden birinin adn Trikopis koyduunda buna izin vermemi ve kpein adn, Bekir avu'u krmak pahasna da olsa onu zorlayarak deitirtmise... (10) teki Yunan komutanlar ile birlikte tutsak edildiinde, "ntihar etmeliydim" diyen Trikopis'i avutan, acsn dindirmee alan da oydu: "-Vicdannza kar vazifenizi yaptnza kani iseniz msterih olabilirsiniz. En byk kumandanlarn bile esir olduklar tarihlerde yazldr. Mesel size Napolyon'u

gsterebilirim." Sonra smet Paa'ya dnerek: "-Kumandanlar yorgundur. stirahatlarn temin buyurursunuz." demekle de kalmam, tek tek ellerini skarken ayrca: "-Bizim misafirlerimsiniz, her suretle emin ve msterih olabilirsiniz. Bir arzunuz olursa bize bildiriniz." diyerek gnllerini almt. (11) Bu ycelik yalnzca dman komutanlar iin de deildi. Sradan tutsaklar da onun kanatlar altndaydlar. ylesine ki, ankaya'da kkn bahesinden kfrlerle kark bir bart ykselince pencereye gidip darya baktnda byk bir kzgnlkla azndan u szler dklecekti: "-Bak, bak... Bu bunak adam ne yapyor! Yahu hi insan dvlr m? Bu ne hamakat!... abuk ko, mani ol ve oradaki adamlar kke getir..." Gazi'nin yz hiddetinden kpkrmz olmutu. Kimi Yunan tutsaklar Ankara'da yap ve tarm ilerinde altrlyordu. Bir blm de ankaya'daki kkn bahesinde. Hasan Rza Soyak koarak baheye inecekti. Olay uymu: lkelerine geri gnderilecek olan bu tutsaklardan kimileri, Gazi'nin sigaralarndan almlarm. O yal subay da bunlarn bohalarn kontrol ederken sigaralar yakalam. Hrszlar dvyor. Ama anlalan kkn adamlarndan biri onlara acyarak sigaralar onlara vermi olmal. Hasan Rza Soyak, tutsaklar yanna alp kke gtrdnde Gazi de aa inmi bulunuyordu. Tutsaklardan biri onu grnce korkudan dp baylacakt. Gazi, hemen su ve kolonya getirterek tutsan ayltlmasm buyuracak, ierden getirttii kendi sigara paketlerini onlara datacak, bu kt davrantan zldn syleyecek, onlara para verecek ve iyi yolculuklar dileyecekti. Tutsaklar kkten ayrlrlarken minnet gzyalar iindeydiler. O yal subay ise, artk kkte barmdrlmayarak ktasna geri gnderilecekti. (12) Gazi'nin yrei dmannn kanlar iinde resmedilmesine bile katlanamyordu. Eski bir dostu ona armaan olarak gnderdii bir tabloyu grdnde birdenbire yz karacak, kzgnlkla baracakt: "-Kapatn, kaldrn unu!... Ne iren manzara... Gnderenin aarm akl perianna, ahmak..." Tabloda grnen yle: Yerde bir Yunan Efzun askeri srt st yatm, bir Osmanl askeri aya ile onun gsne basm, sngsn saplam, sngnn sapland yerden kanlar akyor. (13) Ve yl, 1930.

Mustafa Kemal Paa'nn denize dkt, Anadolu'da binlerce vatandan sava alanlarnda yitiren, ama Trk halkna her trl zulm reva gren, yal, kadn ocuk demeden insanlar hunharca ldren, kadnlarn kzlarn rzna geen o Yunanllar'in babakan Venizelos, Nobel Bar dl Komitesi'ne bu dln Gazi Mustafa Kemal Paa'ya verilmesi iin bavuracak. (14) Venizelos, Mustafa Kemal Paa'nn 1922 yaznda General Townshend ile son grmesinde, kolundaki saati kararak ona verdiinde, "-Bu saati bana Anafartalar'da bir Trk askeri, len bir ngiliz subaynn kolundan kardn syleyerek verdi. Saatin arkasnda subayn ad yazl. Bu subayn ailesini arattm, bulamadm, ngiltere'ye dndnzde ailesini bulur, saati verirseniz ok memnun olurum." dediini (15) bilseydi acaba yalnzca Nobel Bar dl'ne aday gstermekle yetinir miydi dersiniz?

Dipnotlar 8 HASAN RIZA SOYAK: Atatrk'ten Hatralar; Yap Kredi Bankas yyn., stanbul, 1873, C.I, s.135-136. 9 H.R.SOYAK: I, s.136; SAD ARF TERZOLU: Yazlmayan Ynleriyle Atatrk; Ak Kitabevi, stanbul, 1963, s.33-34; RUEN EREF NAYDIN: Atatrk' zleyi; Yenign Haber Ajans Basn Ve Yayn A.., stanbul, 1999, II, s.122. 10 ZZET ASLAN: Atatrk Silifke'de; Ankara, 1969, s.91-92. 11 SALH BOZOK: Yaveri Atatrk' Anlatyor; yayna hazrlayan: Can Dndar, 5.basm, Doan Kitaplk yyn., stanbul, 2003, s.86; R.E.NAYDIN: II, s.45. 12 H.R.SOYAK: I, s.32-33. 13 Ayn yerde; I, s.28-29. 14 Venizelos'un bu bavurusunun metni iin bkz. ERAFETTN TURAN: Mustafa Kemal Atatrk - Kendine zg Bir Yaam Ve Kiilik; Bilgi Yaynevi, Ankara, 2004, s.687-688. 15 MEHMET NDER: Atatrk Konya'da; Atatrk Kltr, Dil Ve Tarih Yksek Kurumu Atatrk Aratrma Merkezi yyn., Ankara, 1989, s.22.

"BEN KANA BAKAMAM"

"-Aman, abuk gidin syleyin; u kuzuyu kesmesinler!" Mustafa Kemal Paa'nn buyruu zerine Ruen Eref aaya baheye kotu, fakat yetiememiti. Dman denize dken, zmir'i zgrlne kavuturan Mustafa Kemal Paa, uruna zmirliler'in kurban ettikleri kuzuyu lmden kurtaramam, ge kalmt. O masum kuzunun kan imdi iekleri suluyordu. Ruen Eref, baklarn aresizlik iinde Mustafa Kemal'in kuzuyu grd pencereye evirdi. Botu. Paa, kuzunun boazlanmasna dayanamam, ekilmiti pencereden. (16) Hayvanlarn incitilmesine, hele kurban edilmelerine hibir zaman katlanamamt. Yaamnn sonuna dein de, gittii yerlerde hayvanlarn kesilmesini hep nlemeye alacakt ama ou kere bo yere. Hele, 1923 ylnda Tarsus'a gittiinde esnaf dernekleri istasyondan kente yol boyunca arka arkaya kurban kesip durduklarnda, bu kym karsnda elinden bir ey gelmeyen Gazi, ban hep baka yana evirecek, kanl grntleri grmemek iin abalayacakt. Onun, kendi onuruna kesilen bu hayvanlar grmemek iin giderek daha ok dikkatleri eken bu davran karsnda ei Latife Hanm irkilerek: "-Ne oluyorsunuz?" diye sormaktan kendini alamaynca, Gazi: -"Hi kurbana bakamam" diyecekti. Yaam sava alanlarnda kan ve atele yorularak geen, lm hie sayan, her utkusundan sonra sava alann gezerken ehitlerin ve dman askerlerinin cesetlerinin zerinden atlayan Gazi, kurban kesilmesine dayanamyordu ite!... (17) ran ah Rza Pehlevi Trkiye'ye geldiinde de birlikte ktklar yurt gezisinde anakkale yaknlarnda bir asker garnizonun temel atma treninde Gazi, tam da kendisi konutuu srada bir koyunun temele doru yatrlarak boazlanaca grnce, konumasn birden keserek: -"Durunuz!" diye baracakt. Geri, sonuta hayvann kesilmesini yine engelleyemeyecekti ama gznn nnde boazlanmasna da katlanacak deildi ya! Konumas bitince: "-imdi yapacanz yapnz..." diyecek, ama ban baka yne evirecekti.

ah, arp kalmt. Soran baklarla: "-Hazreti Gazi?..." diyecekti. O ise, ah'in szn keserek onun aknln daha da arttracakt: "-Ben kana bakamam. Bir tavuun dahi boazlanmasna tahamml edemem." "-Fakat bu kadar ok bulunduunuz muhabere meydanlar..." "-Ha... O baka mesele. yle yerlerde cesetlerin zerinden atlayarak giderim. O, bambaka bir itir." (18)

Dipnotlar 16 R.E.NAYDIN: C. II, s.109. 17 SMAL HABB SEVK: Atatrk in; Kltr Bakanl yyn., Ankara, 1981, s.91. 18 H.R.SOYAK: C. I, s.29-30.

"KARIYAKA'DA ZMR'N GL"

Kkte o gece yine Saz Heyeti var. Atatrk'n sevdii arklar, trkler birbirini izliyor: "Cn rakibi handan edersin" "Kama mecburundan ey ahuyu vahi lfet et" "Habgh yre girdim arz iin ahvalimi Bir perian halini grdm unuttum halimi" "Mani oluyor halimi takrire hicabm" Gazi, raksn yudumlarken sra, "Vardar ovas, Vardar ovas"na ve arkasndan da, "Manastrn ortasnda var bir havuz, canm havuz" trksne geldiinde o da sylyordu artk. Cokulu, keyif dolu bir gece. Gazi'nin saza katlmasna ara verdii bir anda bu kere, "Karyaka'da zmir'in gl" nn ezgisi doldurdu salonu. Ama onun yz aslmt birden. Susturdu sanatlar: "-Biz o gl ok kokladk!..." (19) Bir keresinde de evlenme konusu almt sofrada. Her zaman mutlu evliliklerden yana olmasna karn diyecekti ki: "-Biz de bir zamanlar marifetmi gibi evlenmitik. Merasimlerle evlenmeyi bir marifet saymtk." 20 Belki byle dediinde Azerbaycan Elilii'nde 4 Ocak 1923 gecesi verilen yemekte ee dosta evleneceini akladnda ne denli mutlu olduunu ii burkularak anmsyordu: "-Evleniyorum." Herkes akn: "-Cidd mi Paam?" -Cidd efendim, cidd, kat' ve mukarrer. Evleniyorum." Aaolu Ahmet Bey sormutu: "-zmir fatihinin kalbini fetheden bu bahtiyar kim?" "zmirli bir kz!" (21) zmirli bu kzla, Latife Hanm'la, evleneceinden ylesine mutluydu ki! Evlendikten sonra da zmir'li kz hep vm, yceltmiti. Gelecek gnler iin umut doluydu gnl. ylesine ki, ayn yln Mart aynn 13'nde Adana'ya giderlerken bu evlilie ne denli nem verdiini aklarken diyecekti ki:

"-Ben sadece evlenmek iin evlenmek istemiyorum. Vatanmzda yeni bir aile hayat yaratmak iin nce kendim rnek olmalym.. ," (22) Ama kolay myd Gazi Mustafa Kemal gibi bir adamn ei, kadn olmak! Hele ok deiik bir evreden gelen, eini ynlendirmek sevdasna kaplan Latife Hanm iin!... Onun bu tutumu evliliklerinin daha ilk gnlerinde belirginlemekte gecikmeyecekti. Gazi, ayn yurt gezisinde topu topu bir hafta sonra, Konya'dan ayrlacaklar srada, sylevini temize ekip getiren smail Habib'e ikramda bulunmak iin Latife Hanm'a, "-ocua bir kadeh rak getirsinler." dediinde, kukusuz gerekeler yaratarak Gazi'nin iki imesini nlemeyi dnen Latife Hanm'dan: "-Geceyars hareket edilecek diye btn ieleri tirene yollamtk." yantn alnca einin ne denli sinirlenebileceim hi dnememiti Latife Hanm, bu gibi davranlarnn sonucun ne olabileceini hi kestiremeyecekti de. (23) Hatta iki yl sonra yine Konya'da, Gazi, yannda Fahrettin Altay Paa, maiyetinin ve arkadalarnn kaldklar Konya istasyonu yannda bulunan Badat Oteli'ne giderek onlarla tam tatl bir sohbete dald srada, birden kap alacak, ieri dalan Latife Hanm, herkesin akn baklar altnda: "-Kemal, buraya geldiini haber aldm, evde ay hazrlatmtm, seni almaya geldim" demekte bir saknca grmeyecekti. Einin: "-Peki hanmefendi, buyurun gidelim." derken de benzinin nasl attnn, nasl herkesin iinde kk drld duygusu iinde olduunun hi ayrdnda olmayacakt bile. (24) Ya da Tokat'ta bu ilin mebusu Mustafa Bey'in evinde kaldklar gece olanlar... Latife Hanm, sofrada sohbet daha yeni yeni koyularken ille kalkp odalarna gitmeleri iin tutturmu, Gazi bir sre eini oyalam, ama sonunda Latife Hanm hiddetle kalkp yalnz bana st kattaki odalarna koarcasna gitmiti. Dahas, bu kere de yukardan tahta demelere keleriyle indirdii darbelerin sesi gelip durmutu. Ta yorgun dp de gc tkenene dein!..., Gazi'nin tepkisi ise u szlerinde somutlaacakt: "-Hayatmda yaptm hatalardan biri evlenmektir." (25) Oysa, Mustafa Kemal'in nceleri evlilik zerine hi de olumsuz dnceleri yoktu. rnein, 1913 ylnn Temmuz'unda arkada Fuat Bulca'nn evlenmesi nedeniyle ona yazd mektubunda diyordu ki: "Yaam ksadr. Bunu kutlamak ve talandrmak iin insanlarn genellikle akla yakn grdkleri yol evliliktir.....nkr edilemeyecek bir gerektir ki insanlar ve yaam kadnsz olamaz. Evliler, yaamn ok gerekli bir davranna uymu, tm dnce ve umutlarn bir ama, bir dzen ve bir hedefe ynlendirebilecek aklcl gstermi olur....." (26) Ama, mektupta bir tmce daha var: "...talih, kar ve kocann ruh ve kalplerine uyum versin".

Talih, bu uyumu ondan esirgeyivermiti ite. Latife Hanm, yaamn birletirdii adamn, o kadar ok sevdii anasnn bile uyarlarna katlanamayacak bir kiilikte olduunu bilmeliydi. Onun 10 Nisan 1926'da Hkimiyet-i Milliye gazetesinde yaynlanmaya balayan anlarnda yer alan u satrlar okuduunda Latife Hanm acaba nasl bir duyguya kaplmtr? Kim bilebilir? "ocukluumdan beri bir tabiatm vardr, oturduum evde ne ana, ne kzkarde, ne ahbapla bulunmaktan holanmam. Ben, yalnz ve bamsz olmay, ocukluktan kurtulduum gnlerden balayarak daima tercih etmi ve srekli olarak yle yaammdr. Tuhaf bir halim daha var: Ne ana -babam ok erken lm-, ne karde, ne de en yakn akrabamn, kendi tutum ve dncelerine gre, bana u veya bu tavsiye ve nasihatta bulunmasna tahammlm yoktu. Aile arasnda yaayanlar pekl bilirler ki, sadan soldan, pek saf ve samim uyarmalardan yakalarn kurtaramazlar. Bu durum karsnda, iki davrantan birini semek zorunludur; ya baemek, ya da uyar ve tleri hie saymak... Bence ikisi de doru deildir. Baemek nasl olur? En aa benimle yirmi, yirmi be ya fark olan anamzn uyarlarna baemek, gemi zamana dnmek deil midir? Bakaldrmak, faziletine, iyi niyetine, yksek kadnlna inandm anamn kalbini, grlerini altst etmektir. Bunu da doru bulmam." (17) Latife Hanm, Gazi'yi anlayamamt hi. ankaya'da grlerine deer verdii komular Velet elebi'nin; "-Kzm! Sen bir kocayla deil, bir kaplanla evlendin. Kaplana gem vurulmaz..." uyarsn (28) hep gz ard etmiti. Salih Bozok'a zmir'den mektup yazarak Gazi'nin kendisini balamas iin araclk etmesini istediinde artk ok geti: "Salih Bey, bundan yl nce bana kar babalk vazifesini ifa edeceini babama vaat etmitin. O imdi Avrupa'da, ilerine mani olmamak iin, burada olduumu haber bile veremedim. Artk bir teessr yn gibi her tesadf ettii koltua ken bir annem ve ihtiyar halinde benim yzmden fena bir muameleye duar olmu olan bir bykannem var. kszm. Kimsem yok. Onun iin ikinci babalk vazifesini deruhte eden ve sznn eri olan Salih Bey'e yazyorum. Git Paa ile gr. Ben kocamdan eminim. nk kadirinastr. Yksek ruhludur. nsandr. Aramzdaki gerginlie nihayet vermesini, gzel bir mazinin verecei kuvvetle rica et. Ben kendisine yazdm mektupta seni refikanla gndermesini rica ettim. Bir haftadr uykusuz, gdasz, idama mahkumum. Esbab [nedeni] ocukluk. Halbuki ocuklar bu ar cezadan muaftr." (29) Ama kendisiydi o duygulu, ince, hogrl, balayc insan bu kerte ileden karan u yazgya bakn ki, o buyurgan, varlkl bir aileden olmann verdii zgvenle Gazi'yi kendince ekip evirmek, yaamn deitirmek isteyen Latife Hanm, ayrlmalarnn zerinden ok gemeden, hakarete urarm korkusuyla sokaa kamadn, tandklarnn da kendisinden yz evirdiini bildirerek ondan yurt dnda bir elilikte ktiplik gibi bir greve atanmasn isteyecekti... (30) Gazi'ye gelince, znt iindeydi, "Bar yank blble dndm" trksn aldrarak

alad yakn evresi arasnda sylenir olmutu. te tam bu sralarda, ailesini Selanik'ten tand sar sal, mavi gzl gen bir retmen kza, Afet'e, yine zmir'de rastlayacak, onu korumasna alacak, gnl acs hafifleyip dalacakt. (31) Ama bir kez daha evlenmeyi hi dnmeyecek. Gnl krlmt bir kere. Kk'te alanlar evlendiklerinde onlara para yardm yapard. Bir gelenekti bu. Memurlardan Suat Dinmen evlendiinde bu gelenek bozulacakt. nk Dinmen ikinci kez evleniyordu: "-Ben, ikinci defa evlenen enayiye para vermem!" (32) Bu szlerinde ikinci bir evlilik yapmay us d bulmasnda kendi mutsuz evliliinin etkisini grmemek olanakszd. Ve, yllar nce Fuat Bulca'ya yazd o mektuptaki u satrlarda evlenmekten kananlardan sz ederken kendi geleceini ngrm deil miydi? "Bu genel kurala uymayanlar ok azdr. Bunlar da ana kuraln ktlnden deil, tam tersi, bu gzel kurala uymaktan kendilerini nleyen nedenlerin tutsaklar olduklarndan, belki evlenmekten korktuklarndan ok, karayazl olanlardr."

Dipnotlar 19 SAD YAVER ATAMAN, Atatrk Ve Trk Musikisi; Kltr Bakanl yyn., Ankara, 1991, s.70. 20CGRANDA,s.ll5. 21 H.SEVK: s.20. 22 a.y.,s.29. 23 a.y.,s.35. 24 FAHRETTN ALTAY: 10 Yl Sava (1912-1922) Ve Sonras; nsel yyn., stanbul, 1970, s. 389. 25 EVKET SREYYA AYDEMR: Tek Adam - Mustafa Kemal, CM: 1922-1938; 2.basm, Remzi Kitabevi, stanbul, 1966, s.487-488. 26 SAD BORAK: ykleriyle Atatrk'n zel Mektuplar; ada yyn., stanbul 1980,5.44. 27 Atatrk'n Anlar, 1917-1919; s.36 28 .S.AYDEMR: C.III, s.487. 29 S.BOZOK:s.ll0. 30 F.ALTAY: s. 403. 31 a.y.,s.389-390. 32 HALDUN DERN: ankaya zel Kalemini Anmsarken, 1933-1951; Tarih Vakf Yurt yyn., stanbul, 1995,; s. 88.

HER DAM NCE BR NSAN

Gazi, Cepheden tirenle Ankara'ya dnerken geceyi Beylik Kpr istasyonunda, kompartmanda geirmiti. Souk bir geceydi, mt ve yorgunluunu zerinden atamamt bir trl. Sabahleyin yznden belli oluyordu yorgunluu. "-Uyuyamadm. Yastk, battaniye koymamlar. Koluma dayanaym dedim, olmad... Setremi yastk yapaym dedim, dm. Velhasl uyumak kabil olmad." Yahya Galip, zgn: "-Peki ama Paam, niin haber vermediniz?" "-Hepsi benim kadar uykusuzdur, yorgundur; etraf telaa vermek, rahatsz etmek istemedim." (33) Aradan yllar gemi, Cumhuriyet'in ankayas'ndaki eski kkteyiz. O gece Falih Rfk yorgun. Sofradan kalkp hemen orackta bir yere uzanmak istiyor. Yemek odasn bilardo salonuna balayan holde kapnn yanna konulmu olan kanepe biraz kestirmek iin en uygun yer. O da, yle yapacak. Ama el ykanacak yer de zerine uzand kanepenin tam karsna gelen merdivenin sahanlnda. Falih Rfk, henz uzanm, fakat daha uykuya dalamam iken Gazi Mustafa Kemal Paa, ellerini ykamak zere hole girecek ve Falih Rfk'nn kanepede uzanp uyumakta olduunu grecek. Falih Rfk, toparlanp ayaa kalkmaya vakit bulamam durumda. Ne yapsn? En iyisi, hi renk vermeyerek uyuyormu gibi davranmas. Ama gz kapaklarnn aralndan Gazi'ye bakmadan da edemiyor. Gazi'nin onu uyandrmamak iin ayaklarnn ucuna basarak yavaa merdiveni ktn yaam boyunca hep gzleri yaararak anmsayacak. (34) Yine ankaya'dayz. Gazi'nin sofrasna ilk kez konuk olan bir gen, bu onurun verdii mutluluk ve cokuyla ikiyi fazlaca karm durumda. ki ona dokunmu da. Sofradan kalkmaya olanak bulamadan kusacak. Utan ve eziklik iinde. Onu bu utan ve ezikliinden yine Gazi kurtaracak ve birka gece daha sofrasnda konuk olarak arlayacak. (35) Baka konuklar ise zaman zaman uygun olmayan davranlarda bulunduklarnda ve sonradan kendilerini balatmak istediklerinde onlara Gazi'nin "Bir ey mi oldu? Ben hatrlamyorum ki..." dedii ska rastlanan olaylardan. (36) Halkn arasna kart gecelerden birinde Boazii'ndeyiz imdi de. Halk, Atatrk'n kendilerine seslenmesini, konuma yapmasn istiyor srarla. Kramyor onlar. Ama tam konuurken yalca bir kii elindeki barda drnce bir angrt kopacak. Herkes ban bu mnasebetsiz adama evirmi. Adamcaz neredeyse utantan lmek zere. Korkun bir sessizlik. Derken bir angrt daha. Bu kere elindeki kadehi yere brakan Atatrk! Doal olarak tm halkn baklar bu kez Atatrk'e evrilecek. Bu inceliinin karl ise halkn onun bu davrann lgnca alklamas. (37)

Ua Cemal Efendi'ye kulak vermenin tam yeri: "-Koltuklar dzelt... Emrini verdi. Benim yaptm da bundan baka bir ey miydi sanki? Koltuklardan birini sert bir hareketle ittim. Sanki 'Bu mudur yapacam i' gibilerden. Bendeki aptalla, cehalete bak. Koskoca Cumhurbakan'nn karsnda olduumu unutmuum bile... Yerler yeni cilal... Koltuk gitti, gitti, hzla bir baka koltua arpt... Fakat Atatrk ne hikmetse kzmad. Bu halimi ho grd. Yumuak bir sesle bu kez: -Git fskiyeyi ks, ok akyor... dedi. Baheye frladm. Havuzun fskiyesini ksp geri geldim. Tekrar iime balamtm ki, Atatrk'n sesi kulaklarmda nlad: -Byle az akar. Takn olmazsa daha iyi deil mi? dedi. Utancmdan yerin dibine geecek gibi oldum. Yzm kpkrmz yanyordu. Ne Yapmtm ben? Hata ettiimi anlamtm. Fakat i iten oktan gemiti. Ve Atatrk, yorgunluun ve sinirliliin getirdii takn hareketimi, havuzun fskiyesi rneiyle yzme vuruvermiti. Bir uaa, takn hareketlerden kanmasn, nazik bir dille hatrlatvermiti." 38 O, lise snavna giren ocuk yataki bir renciye bile "zat- liniz" ve "siz" diyen (39) bir "insan". Kimsenin kalbini krmak, kimseyi incitmek istemezdi. ylesine ki, ie yaramayan, tersine ileri kartran hizmetisini kalbini krmadan, onu kendisine getiren Sabiha Gken'e nasl geri gndereceini de dnp duracak ve sonunda ona diyecekti ki: "-Aye kadn, Gken Hanm'dan mektup geldi, sensiz yapamayacan yazyor, yanna dnmeni istiyor, ne yapacaz imdi?" Aye Kadn'in verdii yant rahatlatacakt Gazi'yi: "-Bilirdim ben, bilirdim bensiz yapamayacan, ama senin hatrn krmak istemedim de geldim, iznin varsa varaym bari, yazk olur kzma!" (40) Onun bu zellii nedeniyledir ki, Atatrk'le gren Yunanl gazeteci Yorgi Pemezolu, 17 ubat 1937 gnl Proia gazetesinde yle yazm bulunuyor: "Btn hareketleri ile sizinle onu ayran rtbe fark ve mesafesini gzetmenizden memnun olmad intiban veriyordu." (41) O, savan en scak gnlerinde bile byleydi. rnein, smail Habib, Paa ile taral gen bir gazeteci olduu sralarda, Byk Taaruz ncesinde, 1922 Temmuz'unun 2'sinde bir pazar gn tanmt. Bakomutan: "-Tam te sz vermitim ama biraz beklettim." diyerek ve ayaa kalkarak karlamt smail Habib'i.

"...kuytu bir memleket gazetesi muharririne, bir iki saat ba baa yannda brakt halde ona kendi kkln hatrlatmayacak ve hatta unutturacak kadar kymet verir bir grn" vard o gn de. (42) Onunla tanan, birlikte olan zellikle alt dzeyde grevlerde bulunanlar, hep ayn duyguya kaplyorlard. 1925 ylnn Eyll aynda Gazi'yi basit bir souk algnl nedeniyle muayene eden Dr.Kzm Arar da bunlardan biriydi. Yllar sonra bu gerei u szlerle dile getirecektir: "unu itiraf edeyim ki, kendisinin nezaketine ve benim vaziyetimde bir memura ve bir tabibe kar gsterdii mtevaziane iltifata hayran ve mteekkir olmaktan kendimi alamadm. Ne byk ve asil bir ruha sahip olduu ilk bakta grlyordu." (43) lm deinde yatarken de hep ayn incelik, hep o kalp krmamak kaygs... Bitkin yatt yatandan artk odadan kmak zere olan Babakan Celal Bayar'a sesleniyor: "-Celal Bey, geen defa Mim Kemal Bey suyu alrken benim canm yand, ne yapsak acaba?" "-zin verirseniz bu defa Mehmet Kmil Bey alsn." "-Ya, yle mi yapalm, iyi olur." Ama Celal Bayar tam kapdan kacakken Atatrk ona yle diyecek: "-Vazge, yine Mim Kemal Bey alsn, gnl kalmasn." (44) Biz yine ankaya akamlarna dnelim. Selahattin Pnar, son bestesini seslendiriyor: "Gel, gel, gel... Gel gitme kadn Ruhumu hicranna yakma, hicranna yakma nlet beni, ldr beni, ayara brakma Karnda esirim, bana dman gibi bakma Dman gibi bakma Gazi'nin arky ok beendii hararetle alklamasndan belli. Ama, bakn ne diyecek: "-Selahattin Bey, arknz gerekten ok gzel. Ama bir eye itiraz edeceiz... u 'kadn' kelimesi... Biraz kaln dmyor mu? Onun yerine, mesel kadnn inceliini, nezaketini daha iyi anlatacak bir kelime koysasanz, olmaz m?" (45) Gazi'nin kadna verdii bu nem ve duyduu sayg ise onun bu inceliinin ayr bir yn. Bir de Cumhuriyet'in ilk yllarnda verilen bir baloya gidelim. Gazi'nin keskin baklar, ei ile hi dans etmeyen ama hep baka kadnlar dansa kaldran bir milletvekilinde. Milletvekilinin ei iman m iman. O da utanyor olacak bu iman eiyle dans etmekten. Kadncaz ylece durup duruyor bir kede, halinden sklm olduu belli.

Gazi "gidecek ve kadn kendisi dansa kaldracak. Dans ederlerken Gazi'nin kadna dediklerini evredekiler de duyuyor: "-ok gzel dans ediyorsunuz. stelik, ok da hafifsiniz." Dansn bitiminde Gazi, kadn masasna kadar da gtrecek... Allm, grlm bir ey deil!... Bundan sonrasn o milletvekilinin einden dinleyelim: "Biraz sonra, kocam Ata'nn huzurunda grdm: -Eyvah, dedim, galiba azarlayacak... Ata'nn ne sylediini duymamtm. O, somurtarak yanma geldi ve nmde eilerek beni dansa kaldrd." (46) Ama Mehmetik sz konusu olduunda incelii sevecenliiyle daha bir bakayd. O Bakomutan'di, Cumhurbakan'yd, bir ulusun nderiydi ama sava gemisinde nbeti deniz erinin dondurucu soukta ylece beklediini grnce, onu geminin salonuna aracak ve kendi eliyle ay verecek kadar da inceydi, sevecendi o. (47)

Dipnotlar 33 SALH BABACAN-MEHMET TURGUT: Atatrk'ten Anlar - zlemler"; Bilgi-Baar yyn., stanbul, 2004, s.26 (SMET KR: Anlarla Mustafa Kemal Atatrk'ten). 34 F.R.ATAY: ankaya....; s.486-487. 35 A-y-,s.509-510. 36 A.y.,s.51O. 37 MEHMET AL AAKAY: Atatrk'ten 20 An; TDK yyn., Ankara, 1981, s.10. 38 C.GRANDA: s.166-167. 39 LHAN E. POSTACIOLU: Atatrk nnde Tarih Bakaloryas; Atatrk Devrimleri Aratrma Ens. yyn., stanbul, 1979, s.24-25. 40 M.A.AAKAY: s.16-18. 41 .ANDA UURLU -hazrlayan-: Yabana Gzyle Cumhuriyet Trkiyesi, 1923-1938; 2.basm, rgn yyn., stanbul, 2003, s.40. 42 .H.SEVK: s.13. 43 Dr.ASIM ARAR: Son Gnlerinde Atatrk; Selek yyn.,stanbul, 1958, s.9. 44 NAZM KAL: Atatrk'le Yaadklarn Anlattlar; Bilgi Yaynevi, Ankara, 2001, s.22. 45 K.ARIBURNU: ...Anlar; s.137-138. 46 N.A.BANOLU: s.28-30. 47 N.A.BANOLU: Nkte Ve....; 147.

HER DAM HOGRL

Adamn can burnundan geliyordu zaten. Yaam gt. Tek avuntusu kasabann kahvehanesinde dumann iine ekip savurduu sigarasyd. Ama o da bu kere zehir gibiydi, kt de kokuyordu. uradan buradan ucuza bulup buluturduu kaak ttn sard sigara kadnn satn Tekel yasaklad iin o da ister istemez gazete kadna sarmt. Gazete kad yannca da ttnn tadn berbat ediyor, bir de stelik pis pis kokuyordu. Hrsla arpt azndaki sigaray yere. Kendisine reva grlen bu zulmn sorumlusu elbetteki hkmet ve onun bandaki Gazi Mustafa Kemal Paa idi. O bast kfr, svp sayd Gazi'ye... Gazi'ye svp saymak!... Hemen tutuklanacakt. Ama ceza davas alabilmesi iin yasa gereince, szlerinin hedefi Cumhurbakan olduundan onun izni gerekiyordu. Adalet Bakan'na gelen soruturma evrakn bakan da Gazi'nin nne koyacak ve verecei izni imzalamasn isteyecekti. Ne ki, Gazi'nin sorusu karsnda arp kalacakt: "-Sen hi gazete kad ile sarlm sigara itin mi?" "-Hayr efendim." "-Ben itim, o kadar berbat bir eydir ki... Adam hakl, ben de olsam ayn eyi yapardm. Takibata lzum yok. Zavally serbest braknz." (48) Hogr ve anlay... Ama her zaman. O ok sevdii kpei Foks bir kylnn eeinin zerine vararak rkttnde onun elindeki sopay kpeine savurduunda da. Ua kylye kmt kpein Gazi'nin olduunu syleyerek ve nasl olur da onu hrpalamaya kalkrd! Fakat, dik bal kyl: "-O Gazi'nin kpeiyse bu da benim eeim. Gazi bir kpek daha bulur ama, ben bir eek daha alamam." diyecekti. Arkadan gelen Gazi, bu tartmay duymu ve sormutu: "-Ne oluyor orada?" Ua Cemal Efendi, onun kzacan sanarak olay anlatnca Gazi'nin tepkisi: "-Kyl doru sylemi. Gerekten de yle. Bir daha nerden eek bulacak?" olacakt. (49) Ya da Silifke'deki iftlikte a yama, kimsenin grmedii kansyla, Gazi'nin iftlii denetlerkenki davranlarn, baston yerine elinde bir sopa ile alaya aldnda bunu gren Gazi'nin hi ses etmeden izlemesi ve sonra da adam dllendirmesi... Ayrca ona, "-Buralar benim deil, sizlerindir." demesi...

u rastlantya bakn ki, a yamann ad da Mustafa Kemal!... (50) Armstrong'un Atatrk hakknda yazd kitapta birtakm aslsz ve kltc eylere yer vermesi zerine hkmetin yurda sokulmasn yasaklad kitab ankaya'da sofrada herkesin iinde bu blmlerini okutan ve yasaklanmasn yanl bulan ve "Baya elenceli bir kitap" diyen de yine o olacaktr." (51) Yalnz bu mu? Ali Canip Yntem'in sofrada okuduu iirler arasnda, lafn nereye gidebileceinin ayrdna varmadan seslendirdii, Her zulm, kahri bomaya bir para kan yeter Ey ark, uyan yeter, yeter ey ark, uyan yeter dizelerinin olumsuz bir hava yarattn dnen Tevfik Rt Aras'n, "-Paam, bu iir yirmi be yl nce yazlmtr." diyerek bir yanl anlamay nlemek istemesi karsnda da Gazi: "-Ne demek istiyorsunuz Beyefendi, bugn yazlm olsa ne kar?" diyecektir. (52)

Dipnotlar 48 H.R.SOYAK: CI, s.12. 49 C.GRANDA: s.228-229. 50 .ASLAN: s.102. 51 C.GRANDA: s.67-69; KILI AL: s.97. 52 K.ARIBURNU: ...Anlar; s.20.

"BEN YALNIZ LYAKAT AIIYIM"

"-Beyefendi buraya kpek alnmaz. Onu furgona gtrmemiz gerekir. Buras insanlar iindir. Meden olalm. Kurallara uyalm." Gazi'ydi kondktrden bu uyary ve azar iiten ve kendisine cezal bilet kesilen. Yannda bayaveri Celal Bey, kimseye sezdirmeden Sirkeci'den tirene binmiler ekmece'ye gidiyorlard. Gazi'nin dizinin dibinde de o ok sevdii kpei Foks. Gazi: "-Tabii memur bey, haklsnz. Ltfen kpeimi alp gtrn." Ama efendisine delicesine bal olan Foks'u alp gtrmek kolay m? Memur daha ona ynelir ynelmez, dilerini gstererek saldrya geecek. Zavall memur ne yapsn, Foks'u alamadan oradan sylene sylene uzaklaacak. Fakat tiren istasyona varr varmaz da istasyon efi ve polislerle birlikte geri gelecek. Polisler ve istasyon efi ise Atatrk', o memurun aksine, hemen tanyacaklar ve zr dilemeye kalkacaklar. Memur ise ancak imdi kimi azarladnn, uygarlk dersi verdiinin farknda ve ezik. Ama Atatrk, oturduu yerden kalkacak ve gerilerde adeta saklanmaya alan o memurun yanna kadar gidecek: "-Aferin memur bey! ok yerinde bir hareket yaptnz... Cezal bilet kesmeniz de, kpekle ilgili durumu istasyon efine ve polise bildirmeniz de grevinize ballnz gsterir. Bize sizin gibi memurlar lzm, Sizi kutlarm ocuum." Memur dllendirilecektir ayrca. (53) Gazi, yksn ayrca izleyeceimiz bir gn de gizlice kmtr Dolmabahe Saray'ndan. Kendi bana gidip grmek istedii yerlerden biri de o sralar yeni alm bulunan Topkap Mzesi. nce bir Tramvaya atlayarak Sultan Ahmet'e gidecek, oradan da mzeye. Fakat mzenin almasna daha zaman var. Bu kere kendisini kapdaki grevliye tantacak. Mzeyi gezmek istediini belirtecek. "-Kim olursan ol, mze almadan giremezsin!" Ald bu sert yant karsnda Atatrk bir yana ilierek saatin 9 olmasn bekleyecektir. O saatte gelen mdr Atatrk' hemen ieri alacak. (54) in gerei aranrsa, o, grevini yapan herkese hayrand ama hemen ona boyun een, "Evet, efendim" diyenleri ise yanndan uzaklatran, etkisizletiren yapdayd. O denli ki, kendi savunduu dncelerin tmyle tersini ne srenlerle tartmaktan zel bir zevk de alrd. Ama bir akam bir kk memurla tartmas, orada bulunan herkesi kayglandrmt. nk, Yakup Kadri Karaosmanolu'nun deyiiyle "eni konu fkelenmiti". Artk sert ve sinirli konumakla da kalmyor, elini masaya vurduu da

oluyordu. Ama o kk memurun Atatrk'n bu durumuna aldrd yoktu hi, inadm inat deyip duruyordu. Ama u ie bakn, Atatrk' o kerte kzdran o kk memur topu topu birka ay sonra nemli ve yksek bir greve getirilecek ve arkasndan da milletvekili olacaktr. (55) Bu olayn getii ankaya yolu zerinde yeni alan ilkokulun kapsn Atatrk'n anszn ap bir snfa girdiinde de o sra rencilerine ders anlatmakta olan retmenin davran onu mutlu edecektir. nk, retmen, onun snfa girdiini grnce, yalnzca bir iaretle ocuklar ayaa kaldrm, arkasndan da sanki Atatrk orada deilmi gibi dersine devam etmiti. Dahas, on dakika kadar ayakta ylece dersi izleyen Atatrk snftan karken de, yine bir iaretle renciler ayaa kakm, sonra da retmen onu merdivene filan geirmeden dersini kald yerden srdrmt. retmenin bu davran karsnda Atatrk'n yanndakilere syleyecekleri yle olacakt: "-...Bu retmen eer dersini brakp bana tazimatn arz etmek iin yanma gelseydi ve karken beni merdivenlere kadar geirse idi, rencileri nazarnda klr, belki prestijini kaybederdi..." (56) Bir baka gn, Atatrk, iki kimsesiz ve yoksul ocuun parasz yatl olarak bir okula yazdrlmalar ve okutulmalarn isteyen bir mektubunu Mill Eitim Bakan Abidin zmen'e gnderdiinde bakann yantnda, bu ocuklar Gazi'nin korumas altnda olduklar iin yoksul ve kimsesiz kabul edilmeleri olanaksz bulunduundan Haydar Paa Lisesi'ne "paral yatl" kaytlarnn yaptrld, ocuklarn er yllk okul cretlerine ilikin makbuzlarn da iliikte sunulduu belirtilecektir. Gazi, bu durumu Babakan smet Paa'ya anlattnda o' da, bakan adna zr dilemek istediinde, smet Paa ondan u szleri iitecek: "-Yok, zr dileme. ok memnun oldum. Keke her devlet adam bu meden cesarete sahip olabilse ve gsterebilse.:." (57) te, byle bir devlet adam da genel sekreteri Hikmet Bayur'du. Bayur, Gazisi'ne itenlikle balyd, onun zerine titrerdi ama szn de hi esirgeyen biri deildi. Sabahlar koltuunun altnda o gn Atatrk'n incelemesi, imzalamas gereken dosyalarla uyanmasn bekler ama odasna girdiinde onu yormamak iin de dosyalan getirmez, nce onu sorguya ekmeye balard: "-Dn gece kata yattnz?" "-Bir ey yediniz mi?" "-yi uyudunuz mu?" Atatrk bir gn Ali Fuat Cebesoy'a yaknacaktr bu durumdan: "-Hi kimsenin beni sorguya ekmesine katlanamam. Fakat bu adamn karsnda bir ocuk uysallyla, her sabah bu sorulara uslu uslu cevap veririm. Ona kzamam, sinirlemem. nk itenlikle beni sorguya ektiini bilirim." (58)

Ama onun yalnz bu itenlii deildir Atatrk'n onu tutmasnn, sevmesinin nedeni. Doru bildiini sonuna dein savunmas, eletirilerini hi ekinmeksizin ve hatta kimi zaman arla kaarak dile getirmesi de Atatrk'n gznde ona ayr bir yer salayacaktr. rnein, Dil Devrimi almalarnn srd gnlerde Dolmabahe Saray'nda Atatrk ve Bayur, bir konu zerine tartmaya balayacaklar, tartma gece ge vakitlere dein srecek, herkes ekilip gidecek. Ertesi sabah, o gece Saray'da kalm olan Kl Ali ve Salih Bozok uyandklarnda bir de ne grsnler! Atatrk ve Bayur, ayn masada tartmay srdryorlar. Yzleri kpkrmz. Atatrk, hl Bayur'u iknaya alyor... Sonunda Bayur gittiinde her ikisi de Atatrk'n yanna gidecekler. Salih Bozok: "-Paam, niin bu kadar yoruldunuz? Hikmet Bey yabancnz m? Size bal bir arkadamz! Byle olacaktr, demeniz kfi deil mi? Sabahlara kadar onu ikna etmek iin kendinizi zyorsunuz?" Alacaklar yant u olacak: "-Ha, ite bu ok yanl bir mtela. Bilir misiniz ki Hikmet Bayur inatdr. Onu ikna etmek lzmdr. O bir kere kani oldu mu ii benimser!" (59) Gazi, lO.Yl Sylevi'nin taslana u tmceyi de koymutu: "Bu sylediklerim hakikat olduu gn senden ve btn meden beeriyetten dileim udur: Beni hatrlaynz..." Bayur, bu szlerden fazlasyla duygulanp zlecek ve yle diyecekti: "-Paam, btn millet o gne sizinle beraber erimeyi ister, bu cmle herkesi teessre sevk edecektir, kaldrlmasn rica ederim." Ama arkasndan u szler de azndan dklverecek: "-Hem zaten bunlar tahakkuk yoluna koymak, sizin iin g ve uzun zamana ihtiya gsteren bir ey deildir ki... Mill Mcadele zamanndaki gibi alrsanz bunu da az zamanda baaracanza phe yoktur; fakat imdiki gibi sofradan yataa, yataktan sofraya giderseniz, tabiidir ki, ge ve g olur." Grevlerini hibir zaman aksatmam olan Atatrk, bu szler karsnda glmseyerek Hasan Rza Soyak'a, kulaklar az iiten Bayur'un duymayaca bir sesle: "-Adamn samimiyetini bilmesek darlacaz." diyecek ve Bayur'a dnerek de yksek sesle: "-Pekl, ver bakaym" diyerek tasla isteyecek ve o tmceyi sylevinden karacaktr. (60) Bir baka gn. Hasan Rza Soyak, yurt gezisinden gelmi. ankaya'da Atatrk ve Bayur yle yemei yiyorlar. O da sofraya oturuyor ve gezisinde grd olumsuzluklar ve

zellikle de halkn vergilerin ar olmasndan, toplanmasnda yaplan usulszlk ve yolsuzluklardan, vergilerini deyemeyen ykmllerin yatak ve yorganlarna varncaya haczedildiinden yakndklarn anlatacak, gerekten de durumun hi de i ac olmadn belirtecek. Bayur da, dayanamayarak sze karacak: "-Fakat, Paam, Sultan Hamit devrinde bile fakir halka byle zulmedilmemitir." Soyak, kaygl; bu kadar ar bir sze Atatrk mutlaka kzacak. Oysa, o glmseyecek ve nce Soyak'n kulana fsldayacak: "-Heyecana kapld, ama haksz da deildir." Sonra yksek sesle: "-Bu vergi tarh ve cibayet usullerini, daha dil ve mutedil esaslara balamak lzmdr... Daha dorusu, Maliye'yi, o kt zihniyet ve btn eski mevzuatyla beraber, atee verip, yerine yepyeni bir idare kurulmaldr; nasl olsa bir gn ona da sra gelecektir." (61)

Dipnotlar 53 S.GKEN: s.244-245. 54 S.A.TERZOLU: Yazlmayan Ynleriyle....; s.43. 55 Y.K.KARAOSMANOLU: Atatrk....; s.118-119. 56 K.ARIBURNU: ...Muhtelif Cepheleriyle; s.30-31. 57 S.BABACAN-M.TURGUT: s.193. 58 K.ARIBURNU:... .Anlar; s.21-22. 59 KILI AL: s.64-65. 60 H.R.SOYAK: C.I, s.42. 61 A.y.,C.I, s.43.

DR. RET GALP

Reit Galip, Balkan Sava'na ve I.Dnya Sava'na gnll olarak katlm, Takilt- Mahsusa'da grev alm, toplumcu dncelere sahip, kyclk ve ky hekimliinin nclerinden, Trk Ocakl, Trk bir gen hekim. (62) Gazi Mustafa Kemal Paa, 1923 ylnn Mart'nda Mersin'e geldiinde hkmet tabibi ve Mersin Trk Oca Bakan. O Mersin ziyaretinde birok ey ters gitmiti. Gazi'nin hi sevmedii bir Mersin milletvekili ona yaranma abas iinde, ama Gazi onu azarlam. Belediye bakan, le yemeinde kendisi servis yapmaya kalknca, "Belediye bakan bu ileri yapmaz" diyerek onu terslemi. Bu da yetmezmi gibi Trk Oca'nn Millet Bahesi'nde dzenledii ak hava toplantsnda Gazi ve ei Latife Hanm'n oturmas iin tahtadan yaplm yksek bir platformun zerine iki koltuk yerletirilmi, yaldzl, ssl, kral ve kralie tahtlar gibi. Gazi, bunlar grr grmez, kzgnlktan yz kpkrmz olmu, "Bu ne maskaralk" diyerek oradan ektii bir sandalyeye oturmu. Yz ask m ask... (63) Sra Dr.Reit Galip'in konumasna gelecek. Fakat, Gazi fkeli ve sylev filan dinleyecek durumda deil. Reit Galip, nceden tand smail Habib'i (Sevk) araya koyuyor, sonunda Gazi dinlemeye raz olmu durumda. Doktor, tane tane konuurken birden elinin iaret parma ile Gazi'yi gstererek ve "Sen" diye ona seslenerek diyecek ki: "-Senin asl bykln, btn o byklklere ramen, milletin ferdiyim diye vnmendir!" Herkes akn. Acaba bir frtna m kopacak? Ama biz smail Habib'e brakalm sz: "Milletin ferdi... Baktm, efin boral ehresinde, ani bir rzgarla bulutlarn datan bir sema iareti var. Fert, milletin ferdi; o tek kelime, bir tlsm gibi, drt be saatlik fkeyi bir anda uuruvermisti." (64) Gerekten de, Gazi'ye yaplabilecek en gzel vg, ona itenlikle ve "Sen" diyerek seslenebilmek ve Trk ulusunun bir bireyi olmasnn onun en yce zellii olduunu sylemekti. Gazi, bu gen insan unutmayacakt: Ksa bir sre sonra Dr.Reit Galip artk milletvekiliydi!... O bunla da kalmayacak Gazi'nin yakn evresinden olacak, sofrasnda bulunacakt. Ama dik balyd, ak szlyd, eletirilerini saknmyordu. Ne ki, Gazi'ye ylesine balyd ki, ksa yaam boyunca ona ait ne varsa toplayp saklayacakt. (65) Ama Gazi'ye ballnn temelinde ise Devrim'e olan inanc, Trk ulusuna olan sevgisi geliyordu. O nedenle, kendiliinden, gnll olarak Ankara stikll Mahkemesi yesi olmak isteyecek ve bu grevini de iki yl srdrecekti. Tam bir devrimci...

Ve bir gn... Atatrk Beyolu'nda gmen bir Rus kar kocann sahibi olduu, daha nceleri de birka kez urad bir gece kulbne (66) gidecek ve bu yerin sahibi olan kadn bir ara onun yanna gelerek, banka kredilerinin kesildiini, zor durumda kaldklarn syleyerek yardm isteyecekti. Bunun zerine, Gazi'de orada Bankas'na bu yere bir miktar kredi almasn isteyen bir mektup yazarak kadna verecek. te, bu mektup birok kii tarafndan Gazi'nin bu gece kulb sahibine ykl bir ek verdii biiminde alglanm bulunuyor. Dr.Reit Galip de, Gazi'nin bu Rus gmenine yklce bir ek verdiini sananlardan. Halkn paras bir lokantacya nasl verilebilir? Atatrk bile yapamaz bunu!... Ertesi gece Dolmabahe Saray'ndaki yemekte Dr.Reit Galip, huzursuz, kabna smyor, ikiyi de fazlaca karm durumda. Sofrada Ruen Eref naydn, Recep Zht, kr Kaya, Tevfik Rt Ara, Celal Sahir, Hasan Cemil ambel ve daha birka kii ve kimilerinin eleri var. (68) Reit Galip, bir ara sz bir Mill Eitim Bakan Esat Bey'e getirecek ve ona ac eletirilerde bulunacak. Esat Bey ise, eski bir asker ve Gazi'nin hocas. Doktora gre, Esat Bey, eski kafal, yal, byle bir kimse bakanlk yapmamal. Gazi, konuyu kapatmak isteyecek, Reit Galip'e yattrc birka sz de syleyecek ama o bir kere alm hzn. Arkasndan, milletin parasn nasl olurda bir lokantacya verebildiini soracak! (69) Bu haddini bilmezlik karsnda Gazi, ondan sofray terk etmesini isteyecek. "-Ltfen sofray terk ediniz!" "-Bu saray da, bu sofra da, sizin deil, milletin saraydr, sofrasdr!" Bu kadar da gerekten fazlayd. stelik, Dr.Reit Galip nezaket snrlarn oktan am durumda. Ve herkes, Gazi'nin sert bir biimde doktora kacan, azarlayacan sanyor. Oysa o sessizce ayaa kalkacak ve kendisi sofray brakp gidecek... Arkasndan ua Cemal Efendi. lmne dein 12 yl boyunca ona hizmet edecek olan Cemal Efendi, onu hi byle grmediini hep anmsayacak: "Atatrk soyunana kadar bir kelime konumad. Sinirleri henz yatmamt. Yz sapsaryd. Cumhurbakan olduktan sonra belki de hi kimse onunla byle konumamt." Gazi ylesine krgn, zgn ve kzgnd ki azndan u szler de dklecekti: "-elebi Efendi, desene ki ylan koynumuzda bytyormuuz." (70) Dr.Reit Galip ise yaptnn eziklii ve utanc iinde kvranyor. Ertesi gn ilk tirenle Ankara'ya gidecekti ama cebinde paras yoktu. O sra Cumhurbakanl Genel Sekreteri olan Tevfik Byklolu'ndan bor isteyerek 25 lira alacakt. Gazi'nin bir sre sonra bu durumu duyunca Tevfik Bey'e kacakt: "-nsan o halde bulunan arkadana 25 lira m verir? Hi deilse benim hesabmdan birka yz lira vermeliydin" (71) Yaptnn acs iinde kvranan Dr.Reit Galip duygularn Atatrk'e zr dileyerek yazmakta gecikmeyecekti: (72) "Byk Gazi'nin Yksek Huzuruna Tazimlerle

Ankara, 30.1.1932 Mbeccel Byk Paam, Siz insanlarn ruhunu, fikrini ak bir sayfa gibi okursunuz. Size tapnrcasna bir iman, sevgi ve sayg ile bal olduumu tevecch ve itimadnz hayatmn kymetli llmez mazhariyeti saydm bilirsiniz. Kusur ve kabahatimin ok byk olduunu biliyorum. Onun aff ancak sizden istenebilir. nk siz, af ile ders ve ceza vermek mertebelerinden ok daha ykseklerdesiniz. Sizi zm olmak strabnn dayanlmaz acsn btn iddetiyle ektim. Ellerinizi bin kere perek affnz dilerim. Salnz ve saadetiniz temennilerimi candan tekrarlarm, mbeccel byk paam. Sizin evldnz Dr.Reit Galip"

Mektup Gazi'ye ulatnda kzgnl ve krgnl oktan gemiti. Glmseyerek diyecekti ki: "-Nedir, bir kabahati mi var ki?" (73) Dolmabahe Saray'ndaki o gecenin zerinden drt ay gemi. Gazi, ankaya'daki eski kkte dostlaryla. Bir ara Dr.Reit Galip'ten de sz alacak. Gazi: "-O nerelerde? Hi grmyorum." diyecek ve biraz sonra da yaverine, ankaya'da yaknlarda bir yerde oturan doktoru armalarn syleyecek. O ankaya gecesinin tanklarndan biri de Yakup Kadri Karaosmanolu. Ondan dinleyelim: "-Reit Galip, yemek salonuna girdii vakit, hepimiz. Zorlu bir imtihan devresi geirecek sanyorduk. Fakat her ey hafif bir aka iinde geti. Reit Galip'e sofrada yer gsterip oturttuktan be on dakika sonra, dardan iki nbeti eri arld. Mustafa Kemal: 'u efendiyi oturduu yerden kaldrnz!' dedi ve iki kuvvetli Anadolu ocuu, bir hamlede Reit Galip'i kucaklayp havaya kaldrdlar. Mustafa Kemal glerek: '-Biz adam byle kaldrmasn da biliriz!' dedi. Ve bu sahne, bu sz, Reit Galip'in drt ay evvel Dolmabahe Saray'ndaki sofrada: '-Sen beni buradan kaldramazsn! nk bu saray ve bu sofra milletindir!'szne bir cevapt." (74) Dmanlarn bile balayan Atatrk, bir devrimciyi mi balamayacakt! 19 Eyll 1932 gn Dr.Reit Galip, Gazi'nin emri ile, grevini brakmas salanan o eletirdii

Esat Bey'in yerine 1933 niversite Reformu'nu gerekletirecek olan Mill Eitim Bakan olmu bulunuyordu!...

Dipnotlar 62 Dr.Reit Galip iin bkz. SAMET AAOLU: Babamn Arkadalar; 3.basm, stanbul, 1969, s.141-155; EVKET ELMAN: Dr.Reit Galip; Ankara, 1955; ULU DEMR: "Dr.Reit Galip"; Aylk Ansiklopedi (1945), I, s.371-373; METE TUNAY-HALDUN ZEN: "1933 Darlfnun Tasfiyesi Veya Bir Tek-Parti Politikacsnn nlenemez Ykselii Ve D"; Tarih Ve Toplum, C.II, s.222-236. 63 MEHMET NDER: Atatrk'n Yurt Gezileri; 2.basm, Bankas yyn., Ankara, 1998, s.366-367. 64 .H.SEVK: s.30; ayrca bkz. Mitat Toroslu'dan NAZM KAL: s.28-29. (67) 65 MNR HAYR EGEL: Atatrk'den Bilinmeyen Hatralar; 2.basm, Ahmet Halit Yaarolu Kitaplk Ve Katlk Ltd.ti. yyn., stanbul, 1959, s.10. 66 Baz kaynaklar, bu yerin adnn "Turkuvaz" olduunu belirtmelerine karn, H.R.Soyak, ""Roz-Nuvar" olduunu yazmaktadr ki, grlecei zere olayn mal yn ile ilgisi nedeniyle Soyak'n belirttii adn doru olmas gerekir. 67 Olayn genellikle yanl anlatlm olmas nedeniyle, Hasan Rza Soyak'n bu konudaki aklamasn burada anmak yerinde olacak: "Ertesi sabah erkenden Dolmabahe Saray'ndaki yatak odama, Bankas stanbul ubesi mdr Muammer Bey (Eri) telefon etti: 'Atatrk'n bir emirlerini aldm; bunun mahiyeti hakknda sizin fikrinizi renmek istiyorum' dedi ve mektubu okudu. (Mektubun metnini not etmediimden aynen yazamyorum). Burada bir noktay tasrih etmeliyim, Muammer Bey'in bana mracaat, ayn zamanda Atatrk'n umum vekili oluumdandr. Derhal vaziyeti anlamtm: 'fade aktr; sizden istenilen ey, kesilen kredinin tekrar alp, bankann normal artlarna uygun teminat mukabilinde ilemesini salamaktr cevabn verdim. Bunun zerine Muammer Bey, kendilerine Atatrk'n arzularna uyacan sylemi ve talep ettikleri paray ikraz etmek iin usul dairesinde ikinci ve muteber bir imza istemi, bunu temin edememiler ve tabi paray da alamamlard. Uyannca keyfiyeti Atatrk'e arz ettim: 'Tamam, dedi, zaten ben de bunu kasdetmitim.'" (I, s.22). 68 C.GRANDA: s.77. 69 H.R.SOYAK: C.I, s.23. 70 C.GRANDA: s.79. 71 H.R.SOYAK: C.I, s.23. 72 MEHMET NDER: "Atatrk'e Mektuplar"; Atatrk Bildirileri; 2.basm, K.B.yyn., Ankara, 2002, s. s.25. 73 H.R.SOYAK: C.I, s.23. 74 Y.K.KARAOSMANOLU: s.119.

"BEN ONLARI AF EDERM, NK KALBM VARDIR. ONLAR BEN AF ETMEZLER, NK KALBSZDRLER!"(75)

Birinci Dnya Sava gnlerindeyiz. Bir asker hekim, stanbul'a gitmek iin izin istiyor komutan Mustafa Kemal'den. Savan ortasnda ve asker hastalktan krld o gnlerde olacak i deil bu. Mustafa Kemal, sert bir biimde bu istei geri evirecek. kili olan hekim ise, buna tepki gstererek kendisini azarlayan komutannn bana bir ie frlatacak. ie, Mustafa Kemal'in bana isabet etmitir. Kanayan yaras hemen orada temizleniyor. Hekime ne oldu dersiniz? Ordu "shhiye reisi"!... (76) imdi baz satrlarn okuyacanz mektubun tarihi, 17 Kasm 1921. ttihat Ve Terakki'nin nde gelenlerinden Kk Talat Bey'e yazlm. Yazan, Osmanl'nn son Beyrut valisi ve stanbul polis mdr Azmi Bey: ".. Mustafa Kemal bizler iin ne yaparsa yapsn ve elindeki bugnk kuvveti, maskaraca aleyhimizde kullansn; muvakkaten bunu unutalm ve Anadolu'yu kendi mcadelesinde serbest brakalm. Bizim Mustafa Kemal'e kar yapacamz her hareketten biare Anadolu zarar grecek ve yine onun sinesinde bir yara daha alacak... Mustafa Kemal ile hesap grlecek zaman uzak deildir..... ben Anadolu'yu yakndan grdm. Bundan dolay imdiki Hkmet'in [Ankara Hkmeti'nin] amansz hasmym fakat imdi deil. Tekiltmz, farz muhal, bir ey yapmasa bile, ben ahsen mcadele edeceklerden biriyim; ancak zamann bekleyelim. Bizim gayemiz vatann selmeti olunca, ahslarmza kar yaplan edepsizlikten dolay muvakkat bir zaman iin, susmak zaruretinde kalrz...." (77) Azmi Bey, zaferden sonra yurda dnecek ve Gazi ile grmek istei kabul edilecektir. Ancak, zmir suikast giriimi zerine tutuklanarak Ankara stiklal Mahkemesi'nde sank olarak yarglanacaktr. Duruma srasnda Gazi iin yle diyecektir: "Beni ltfen kabul buyurdular, kendilerine kar hrmetkrlktan baka bir his tamadm arz ederek beni af buyurmalarn istirham ettim; iltifat buyurdular..." Anlan mektup iin ne diyecei sorulduunda da, bir bunalm annda yazm olduu bu mektubundan dolay imdi utan iinde olduunu syleyecektir. Azmi Bey iin mahkemenin karar "beraat" olacak. Aklandktan sonra Mersin'e yerleen Azmi Bey, av meraklsym, Silifke'ye kadar uzanp avlanr ve bu arada da Gazi'nin oradaki iftliinin topraklarna da girermi. Azmi Bey'i tanyan iftlik mdr durumu Ankara'ya bildirmi. Gazi'nin, genel sekreteri Hasan Rza Soyak'a bu konuda verdii talimat yle: "-Onun gelmesini beklemesinler, kendileri hatt yemee davet etsinler; her trl yardm ve ikramda bulunsunlar... Mdre o yolda talimat ver." (78)

Aradan zaman gemi. Radyoda alaturka mziin alnmasnn durdurulduu gnler. Kendisi de bir besteci olan Stk Bey adl bir kii, bu yasaklamay iine sindiremiyor bir trl. yice hrsland bir gn eline geirdii di bir defter kadna kurun kalemle Gazi'ye ar bir mektup yazacak. Mektup o srada stanbul'da bulunan Gazi'nin eline ulanca, Stk Bey Dolmabahe Saray'na arlacak ve Gazi onun gnln alacak. (79) Neredeyse sonsuz bir balayclk... O denli ki, nceleri mandac olan, halifeliin kaldrlmasna kar kan, Cumhuriyet'i iine sindiremeyen ve ona kar ve Atatrk'n Nutuk'ta programn "en hain dimalarn mahsul" olarak nitelendirdii gerici Terakkiperver Cumhuriyet Frkas'n kuranlarn da skntlarna are aram. Mill Savunma Bakan Kazm zalp'a syledikleri onun bu yce tutumunun tipik bir rnei: "-Rauf Orbay Paris'te byk bir sefalet iindeymi. Bir apartmann tavan arasnda bir odada yemeini kendi styor, bulaklarn bile kendi ykyormu. Bunu oradan gelen biri bana haber verdi, ok canm skld. Rauf'u sen de benim kadar ok yakndan tanyan bir arkadasn. imdi ben ona para gndersem eminim kabul etmez, derhal iade eder. Mkl mevkiye derim. Sordurdum, kendisine icra vekillii heyetine ilikin grevinden bir maa balatmak imkn varm ve Divan- Muhasebat'ta enitesi Ziya Bey yeymi. Onu da bularak grmler, fakat maa tahsisi iin kendisinin mracaat lazmm, bunu da ancak sen yapabilirsin, ona kendiliinden bir mektup yaz ve dileke gnder, imzalayp geri gndersin, kendisini skntdan kurtaralm." (80) evresindekilerin tm kar gelmelerine karn, vatan haini olduklar iin yurt dna srlen 150'likleri balatan yasa da onun diretmesiyle kacakt ama eski padiah Vahdettin'in madd durumunu dzeltecek kadar kendi kiisel serveti olmad, lke de yoksulluk iinde kvrand iin de ona yardm yaplamamasndan dolay sklacakt. Eski Osmanl Paalarndan biri, Atatrk'le olan eski tanklna dayanarak ona bir mektup gndermi ve San Remo'da eski padiah grdn, onun Atatrk'ten sayg ve vgyle sz ettiini, durumundan parasal yardma gereksinmesi olduunu sezdiini yazmt. Atatrk mektubu genel sekreteri Hasan Rza'ya okutturacakt. imdi, Hasan Rza Soyak'n anlarndan okuyoruz: "Mektubun okunmas bitip de ban bana doru evirdii zaman gzleri yaarm bulunuyordu.... Pek mteessir olduu her halinden belliydi. Nihayet merhamet ve zaaf hislerini yenmiti..." yle diyecekti Hasan Rza'ya: "-Nasl yardm edilebilir? Benim ahs servetim yok ki, devlet hazinesi ise fakir... Hem zengin bile olsa, oradan yardma hi hakkmz yok... Memleketin en mamur yerleri, bilhassa son lmkalm mcadelesinde harap oldu... Bahis konusu zatn da hatalar yznden vatan hak ve mdafaas iin boumak mecburiyetinde kalarak, ehit olan memleket evlad arkalarnda yz binlerce yetim ve kimsesiz insan brakm bulunuyor. Devlet varidatn, ancak memleketin imarna, bu zavalllar yaatmaya sarf edebiliriz. Binaenaleyh bu bahsi brakalm ocuk. Yalnz bu mektubu bir vesika olarak suret-i mahsusada hfz edersiniz." (81) O, Vahdettin iin bile zlecek, onun skntsn kendisine dert edinecek bir insand.

Ahmet Emin Yalman da, onun yceliini, balaycln tadanlardan olacaktr. Ahmet Emin, Ulusal Kurtulu Sava ve arkasndan da Cumhuriyet ilan edildii gnlerde Gazi Mustafa Kemal Paa'ya kar cephe alanlardand. Hatta bir ara stiklal Mahkemesi'nde de yarglanm, fakat aklanmt. Bunun zerine Ahmet Emin gazetecilii brakm ve i yaamna atlmt. 1936 ylnn Ocak ayna dein de ticaretle urap duracakt ama talihi onu o ayn balarnda bir gece Ankara'da Karpi lokantasnda Gazi ile karlatrdnda yazgs deiecekti. O gece, Atatrk, yannda Kl Ali bir birka kii daha Karpi'e geldiinde, Ahmet Emin Yalman daha nceden yannda ei gelmi ve bir masaya oturmu bulunuyordu. Kl Ali'yi gndererek onlar masasna aran Atatrk, Yalman'a yle diyecekti: "-Uzun yllar evvel benim Selanik Asker Rtiyesi'nde ok sevdiim bir yaz hocam vard. Bu hoca ben de herhalde baz meziyetler grm, btn derslerden tam numara aldm dikkatini ekmiti. Snfn birincisi olmam salamak iin, yazmn adeta okunmaz gibi olmasna ramen, bana yaz dersinden tam numara verdi. Aradan yllar geti. Bu zaman zarfnda ben memleketime ve bar davasna baz hizmetlerde bulunduumu sanyordum. Hocamn olu siyaset meydanlarnda karma kt. Btn hizmetlerime karlk bana sfr numara vermeye kalkt. Buna diyeceiniz nedir?" Mustafa Kemal'in Selanik Asker Rtiyesi'ndeki bu hocas Tevfik Bey, Ahmet Emin Yalman'n babasyd!... Yalman'n yant, o gnn koullar iinde yanldn, amacnn doru bildiini sylemek ve yazmaktan baka bir ey olmadn belirtmek olacakt. Pekiyi, gazetecilie dnmek istiyor muydu? Hi kukusuz, evet. O zaman, gazetesini yeniden karabilirdi ama bir koulla: Atatrk'n imdi ona yazdraca u szleri ilk sayya koymalyd: "On yldr mesleimden uzak dtm. Bu zaman bir milletin hayat iin ksa bir devirdir, fakat fertlerin hayatnda ok yer tutar. On yl nce, 'Tabiat kuvvetleri'nin gidiine ayak uydurmakta zorluklar geirdim Bu benim kabahatim deildi. 'Tabiat kuvvetleri'nin de deildi. Kusuru ortala hakim olan hal ve artlarda aramak icap eder. Tecrbe sahalarnda on yl mddet ders grdkten sonra, bir Trk airinin "Bu memleketi haraplktan kurtaracak bir adam yok mu?" diye sorduu suale: 'Evet var!' diye cevap veren adamla yeniden ibirliine girimeye kendimi istidatl ve hazr gryorum." "-Yazdklarnz yksek sesle okuyunuz, herkes duysun." Yalman, heyecanndan okuyamyordu, ei Rezzan Hanm okuyacak. Yalman, der ki: "Lokantada bulunanlarn hepsi bunu hararetle alkladlar. nk bir sevgi ve ahenk sahnesinin ahidi oluyorlard." Ne ki, bir iki gn sonra Falih Rfk Atay, Atatrk'n u iletisini Yalman'a bildirecekti: "Yaynlanmak zere dikte ettirdiim mektup bir latifeydi. Bunun yaynlanmasna

lzum olmadan Ahmet Emin derhal eski mesleine dnebilir." (82) imdi sanrm, ok daha iyi anlalabilir Atatrk'n ngiltere Kral'nn saygn dizba niann geri evirmesine karn Amerika'daki Mark Twain Dernei'nin "Mark Twain Niann/dln" hemen kabul ettii. nk, bu dernekten bu konuda gelen yazda, dln, "Trk milletine nee iinde yaama yolunu at ve rehberlik ettii iin" verildii belirtiliyordu. Herkes aknlk iine decekti, nasl olurda da Atatrk bir Amerikan derneinin byle bir dln kabul ederdi! Onun bu aknla urayanlara verdii yant uydu: "Hayatmda iittiim en byk kompliman budur. Benim insan tarafm vyorlar." (83)

Dipnotlar 75 Szler Atatrk'n. Falih Rfk Atay, not defterine geirmi. (F.R.ATAY: ankaya; s.532). 76 FALH RIFKI ATAY: Babanz Atatrk (Bayrak*Atatrklk Nedir?*Atatrk Ne di? - 4 kitap bir arada); Bate yyn., stanbul, 1998, s.37. 77 Mektup metni, H.R.SOYAK: C.I, s.284-285. 78 A.y.,s.286. 79 S.Y.ATAMAN: s.16-17. 80 N.KAL:s.l72. 81 H.R.SOYAK:, C.I, s.31-32. 82 AHMET EMN YALMAN: Yakn Tarihte Grp Geirdiklerim; C.III: 1922-1944; stanbul, 1970, s.215-221; ayrca, KILI AL: s.11-15. 83 M.H.EGEL: s.59-60.

ATATRK'N OCUKLARI
Mutsuz bir evlilik... Bu da yetmezmi gibi ocuk sahibi olamamak... Oysa o ocuklar o kadar ok seviyordu ki!... "-Bir ocuum olsa idi, byk sevin duyacaktm. Milletime, benden sonra benim soyumdan, bana benzer bir ocuk brakmay ok isterdim. Profesr, bunun kar yolu yok mudur?" Prof. Dr. Neet mer'in (rdelp) Atatrk'n bu sorusuna verecek bir yant yoktu. (84) Bir ocuk sahibi olamamak hep bir szyd yreinde. Bu acsn hi gizlenmeyecekti de. Bir baloda Asaf lbay, on alt yandaki kzn Atatrk'le tantrdnda yine nasl da aa vurmutu bu acsn: "-Asaf ile bir mahallenin ocuuyuz. Belki ayn yatayz da. Demek ben de vaktiyle evlenmi olsaydm, on alt yanda bir ocuum olacakt!..." Gzleri yaarmt. Ama Asaf lbay'in ei atlacakt hemen: "-Paam, btn millet sizin ocuklarnzdr." "-Doru, ite ben de bununla avunuyorum..." Yaamnn bir gerei de bu olacakt hep: Bakalarnn ocuklarn sevmek, okamak, kendi ocuuymuasna barna basmak... Bylece avutacakt kendini. "-Belki benim ocuum olmadnda bir gizli neden vardr. ok sevdiim bir taymn lmnden o kadar duygulanmtm ki, gnlerce acsn unutamadm, yemek yiyemedim. Ya ocuumu kaybetmi olsaydm, ne olurdum bilemem..." (85) Kendi ocuu olmamas karsnda, olsayd ama onu kaybetseydim bu acya dayanamazdm, iyi ki olmad, diyecek kadar ocuk sevgisi ile dopdoluydu. Bu duygular iinde, gittii her yerde grd, karlat ocuklar sevecek, kollayp gzetecek, olanaklar bulunmayanlar alp okutacak, evresinden, evinden ocuklar hi eksik etmeyecekti. "-peyim mi?" Atatrk, bu soruyu bir dnden ayrlrken grd yedi sekiz yandaki bir kz ocuunun anne ve babasna soruyor, kz pebilmek iin onlardan izin istiyordu. ocuu iki eliyle kaldracak, pecek ve usulca yere brakacakt. Ama ocuk karlksz

brakmak istemeyecekti bu sevgiyi: "-Ben de peyim, ne olursunuz Atatrk, ben de sizi peyim!" ocuu yeniden kucaklayan Atatrk'n gzleri nemli... (86) Bir akam da stanbul'da Park Otel'de mteriler arasnda bulunan bir subayn dokuz on yalarnda olu gzlerini dikmi hep Atatrk'e bakyor. Atatrk'n dikkatini ekecek bu direnli baklar. aracak ocuu yanna: "-Byynce ne olacaksn?" "-Atatrk olacam!" Bu szn dl, Atatrk'n yelek cebinden karp verdii platin saat... "-Byynce kullanrsn." (87) Bu, 15 Mays 1922'de, dmann yapt zulm dile getiren iiri okuyan alt yandaki Gltekin'e cebinden karp verdii altn saatten (88) bu yana ocuklara armaan ettii kanc saat acaba? Ama onun ocuklara asl armaan, onlar alp okutmak olacak. Bursa'nn Demirta kynden brahim bunlardan biri. Atatrk, 4 Ocak 1931'de Bursa'ya geldiinde brahim kalabal yarmaya alarak baracak: "-Gazi Baba, dur!..." Seslenen, st ba nerdeyse ullar iinde, yoksul bir kyl ocuu... "-... dur, sana diyeceim var!..." Atatrk bu. Bir ocuk ona seslenir de dinlemez olur mu? "-Beni burada brakma. Memlekette mektep yok. Nereye bavurdumsa almadlar. Sen benim babamsn. Sana evlt olaym." brahim artk Gazi Babas'nn korumasnda ve okullu... (89) Mustafa ise Yalova'nn bir kynden. Atatrk, Baltac iftlii'nin oralarda atla gezintiye kt bir gn rastlayacakt ona. Srtmalk yapyordu. Beti benzi sapsar, sska ve stmadan karn i. Atatrk, duracak ve Mustafa'ya yol soracak, bu arada biraz da konuacak, durumunu soruturacak. 10 lira verecek Mustafa'ya, ama o almayacak. Byk para. Ama bu paray hak edecek bir ey yapm deildi ki... Atatrk steleyince paray bu kere alacak ama karlnda kuann iinden kard birka cevizi verecek.

Mustafa da artk Atatrk'n korumas altnda. Ama nce hastahaneye yatrlmas gerekiyor. nk adamakll hasta. Mustafa hastahanede yatt srada Atatrk ziyaret edecek onu. Mustafa, Kuleli Asker Lisesi rencisi, arkasndan Harp Okulu, Trk ordusunda subay (90) Mustafa, 1938 ylnn Kasm'nda Dolmabahe Saray'nda Atatrk'n katafalka konulmu na nnde srtnda niformas ile selm duracak. Sabiha da Atatrk'n alp okutaca, bytecei ocuklardan biriydi. Soyad yasas ktnda ona "Gken" soyadn veren de o olacakt. Sabiha Gken: Trkiye'nin ilk kadn pilotu, ilk kadn askeri!... Sabiha'nn annesi de, babas da lmt. Kimi zaman aabeyisinin, kimi zaman ablasnn yannda kalyor, ama onlara yk olduu dncesiyle kvranyordu. Ah bir yatl okula kapa atabilse! Ama nasl? Ablasna, aabeyisine, onlar krarm korkusuyla bu isteini aamyordu. Kendisi de yol yordam bilmiyordu ki? Olsa olsa onu Gazi Paa kurtarabilirdi!... Ve 10 yllk yaamnda ilk kez talih kendisine glecekti: 1925 ylnn o ilkbahannda Gazi Mustafa Kemal Paa, Bursa'dayd ve u ie bakn ki kaldklar evin hemen yanbandaki kkte konaklayacakt!... Ah ona bir ulaabilse, derdini anlatabilse!... Kendisi anlatsn bize Gazi Paa'y ilk kez nasl grdn, onun "manev evld" olmak yolunda ilk admn nasl attn: "te yine bahede dolayor, iekleri seviyor, onlar kokluyor, onlarla konuuyor... iek seven, doay seven insanlar ok ince ruhlu olurlarm... Kuku yok ki Gazi Paa da ince ruhlu, soylu bir insan. O halde niin aabeyimin beni kke gtrmesini bekleyelim? Bundan daha iyi frsat olur mu? Bizim evle Gazi Paa'nn konaklad kk arasnda kck bir tabii itten baka bir ey yoktu.. Btn mesele cesaretimi toplayarak o iti aabilmekti. Bunu yapmalydm... ocukken de cesur bir kzdm. yle olur olmaz eylerden korkmaz, yle olur olmaz eylerden kamazdm. Gz ap kapayncaya kadar merdivenlerden inip darya karak iti averdim. Bunu yaparken yreimin yerinden frlayacakmasna arptn hissediyorum... Ama artk olan olmu, ok yaydan frlamt. Dn yoktu bu yolun. Birden etrafm muhafz eviriverdi. Daha fazla ileri gitmeme engel oldular...." Ne ki Sabiha vaz geecek bir ocuk deildi. Muhafzlara direnecek, Gazi Paa'y grmek iin srar edecekti: "-ki yldr yolunu gzlyorum Gazi Paa'nn... imdi elini peceim, baka zaman istemem... Geri dnmeyeceim..." Muhafzlarla aralarndaki bu konuma srerken Sabiha'nn sesi de perde perde ykseliyordu.

"-...Geri dnmeyeceim!" "Bunu sylerken gzlerim Gazi Paa'y aramt. Dediim gibi o da bize bakyordu. Sava kartalnn yz bir peygamber yz kadar yumuak ve cana yaknd. Eliyle muhafzlarna beni brakmalarn iaret etti. te nmdeki setler, engeller yklmt nihayet... imdi ne yapacaktm? Dizlerimin ba zlyordu... Heyecandan btn vcudumun titrediini hissediyordum. Gazi Paa beni bekliyordu ieklerin arasnda. Durumu hissetmi olacak ki, yumuack, kadife gibi, son derece itenlikli bir sesle: 'Gel bakalm ocuum! Diye seslendi. 'Madem beni grmek istiyordun, niin orada duruyorsun?" (91) Dnyann ilk kadn sava pilotunun yks o gn ite byle balayacakt. Gazi, tm yaam boyunca kimsesiz, aresiz ocuklara kol kanat germi bir insan: "Yolda 12 yanda mer adl bir ksz ocuk grdm. Bunu yanma aldm. Bu grlnce daha 3 tane daha byle anas babas lm yetimler getirdiler; onlara da para vermekte iktifa ettim." Bu satrlar onun hatra defterinden. Daha 16 Kasm 1916'da Bitlis'e giderken yazm. 2 Aralk 1916'da yine defterine dt nottan bu kere hsan adnda bir ocuu da korumas altna aldn anlyoruz. (92) Atatrk, Cumhurbakan olduktan sonra daha birok ocuu okutacak, bunlardan kimileri ankaya Kk'nn konuklar da olacak. ocuklar korumasna almak, manev evldlar olarak grmek, yetitirmek bir "tutku"ydu onda. (93) Ama bu ocuklar arasnda biri vard ki, Atatrk'n z ocuundan farkszd. Atatrk, onunla ocuk zlemini giderecek, ocuk sahibi olma duygusunu tadacakt. Onu kendi yannda tutacakt hep, gezilerinde birlikte olacaklard. Hastalandnda, "-Ne yaparsanz yapn kurtarn bu ocuu, eer lecek olursa yaayamam ben!..." (94) diyecek kadar sevecek, balanacakt ona. "lk" idi ocuun ad. O, Atatrk'n lksyd.
Dipnotlar 84 ASAF BAY'dan K.ARIBURNU: ...Anlar; s.85. 85 A.y.,s.86. 86 M.A.AAKAY: s.38-39. 87 N.KAL:s.l08. 88 .H.SEVK: s.90. 89 M.NDER: Atatrk'm Yurt Gezileri; s.109-110. 90 KILI AL: s.91-92; C.GRANDA: s.98-100. 91 S.GKEN: s.16-17,20-21. 92 .TURAN: s.625-626. 93 A.y.,s.626.

94 CEVAT ABBAS GRER'den N.A.BANOLU: s. 142: C.GRANDA: s.321

ATATRK'N LKS
O, btn ocuklar severdi ama, bir kz ocuunun, Ulk'snn onun kalbinde yeri bambaka olacakt. Onu o denli sevecek, ylesine balanacakt ki ona, bir keresinde lk hastalandnda, biraz nce tank olduumuz zere, yrei acyla titreyerek doktorlara yle diyecekti: "-Bu ocua bir ey olursa ben yaayamam, ne yaparsanz yapn kurtarn onu!" Ulk'nn hastal tifo idi ve doktorlar onun yanna girip kmasn istemiyorlard ama Atatrk'e sz dinletmek ne mmkn! lk, Dolmabahe Saray'nda tedavi gryordu, Atatrk ise o sralar Florya'da kalmaktayd. Fakat lk'nn hastal boyunca "gece gndz" otomobiline atlayacak ve onu grmeye gidecekti. Kendi saln, yaamn tehlikeye atacak kadar sevmiti bu kk kz ocuunu. Yllar sonra, 2004 ylnn Nisan aynda lk, Atatrk'n kendisini nasl barna bastn yle anlatacaktr: "Annemi Atatrk'n annesi bytm ve Atatrk de annemi evlendirmi. Sonra benim ismimi domadan lk olarak koymu ve dokuz aylkken ilk defa Atatrk'le karlamm. Bakn, Atatrk'n ocuk sevgisi burada ok mhim. Dokuz aylk ben onun kucana annem elini perken atlyorum, onu pmee balyorum. O kadar iinde ocuk sevgisi var ki, o kadar hassaslayor ki, hemen saatini karp kulama koyuyor. Ben onun daha ok houna gidiyorum. Sonra annem beni ekiyor. Eee tabi Atatrk gidecek. Bu kez ben Atatrk'n boynuna sarlp alamaya balyorum. Ondan ayrlmak istemiyorum. imdi bu, Atatrk'e korkun bir ocuk sevgisi hissettiriyor. ankaya Kk'ne gidiyor ii bitince, gece bir trl uyuyamyor. Kalkyor gece 12'de araba yollatyor ve beni annemle beraber ankaya Kk'ne aldryor. Benimle oynuyor. O gnden sonra ite benden bir daha ayrlmad. Atatrk btn ocuklar ok seviyordu ama btn bu sevgiyi bende giderdi.'" (95) Atatrk, lk biraz daha byynce onu btnyle yanna alacak ve lnceye dein ondan ayrlmayacakt. Oydu Atatrk'n yalnzln bir para olsun azaltan. Nee kayna idi onun iin. lk, Atatrk'n salarn ekiyor, burnuna yapyor, yzne o minik elleriyle vuruyor. Atatrk kahkahalar atyor ve sanki kendini korumaya alyor. Atatrk'n gzleri sevinten, mutluluktan l l. O sra Hasan Rza Soyak odaya girecek onlar bu halde grecek. "-ocukluk ne gzel ey... ocuklar ne sevimli, ne tatl yaratklar deil mi? En ok houma giden halleri nedir bilir misin? Riyakrlk bilmemeleri, btn istek ve duygularn ilerinden geldii gibi aklamalar..." (96) lk'y martacakt da. O,

"-Atatrk'm seni zledim, gel yanma!" der demez, iini gcn brakp onun yanna koacakt. Hatta bir keresinde Dolmabahe Saray'nn yemek salonunda konuklan varken, lk, koridorun bandan: "Atatrk'm, gel abuk gel. Gelmezsen tepinirim, yerlere yatarm!" diye barp armaya balaynca, Atatrk, sofradan kalkacak, onun yan giderek kucama alp sofraya getirecek ve yanna oturtacakt. (97) lk'nn tm istekleri yerine getirilmeliydi. Bunlar ocuka da, sama sapan da olsa! Olanaksz olduunda ise Atatrk, derinden zlecekti. (98) Atatrk'n anlayll, incelii, duygusall, lk sz konusu olunca daha bir somut ve yaln olarak saydamlayordu. nce lks'nden dinleyelim: "Bir gn Atatrk'n uyanmasn bekliyordum. Atatrk, biliyorsunuz, ok k bir insand. Tabi kln ba unsurlarndan biri de temizlik. Orada, kapnn nnde papular duruyordu, hepsi gcr gcr boyanm, yannda da boyalar. Ben ok aceleci, ok yaramaz bir ocuktum. Bu ara siyah bir pabucu aldm bir de aceleden kahverengi boyay almm ve bir gzel boyamaya baladm... Atatrk uyanm arkamdan bana bakyor... Atatrkm, dedim, ben yanllkla siyah pabucu kahverengiye boyadm. Atatrk yle bir durdu ve sonra dedi ki, -lk, evet sen yanl bir ey yapmsn ama demek ki sen boyay ok seviyorsun, o zaman ben sana boya kitaplar alacam ii bo olanlardan. Hemen o kalemlerden aldrd bana renkli renkli. -Her gn bana bir sayfa boyayacaksn ve ben dikkat edeceim, ama katiyen dar karmayacaksn, dedi." lk Adatepe, bu ansn anlattktan sonra ekliyor: Geen gn Dolmabahe Saray'n gezdiimiz zaman o kalemleri buldum." (99) Sabahlar Atatrk'n uyanma vakti gelip de kalkmazsa onun odasna girerek uyandrabilecek tek kii lk'yd. O yzden de zaman zaman o koca devlet adamlarnn, bu gibi durumlarda lk'y ne srdkleri, onun arkasna gizlendikleri olurdu: "-ok uyudun Atatrkm, haydi kalk!..." (100) lk'nn Atatrk'e olan sevgisi ve ball da hi de yapmack deildi. ocuk kalbinin tm itenliiyle sevmiti onu. Bir gerei de kavram olmalyd kk lk: Atatrk't en byk, en yce olan. Bir gn Atatrk'n ua Cemal Efendi, lk ile akalarken, "-Ben byk adamm." dediinde hemen u soruyla karlaacakt: "-Atatrk'ten de mi?" Cemal Efendi, lk'ye taklmak isteyecekti:

"-Tabii, o benden sonra gelir." lk, Cemal Efendi'nin aka yaptn anlayamayacak kadar kkt. Ayaklarn yere vurup ter ter tepinerek, -Syliiicem, ite syliiicem!" diye bara bara Atatrk'n yanna koacakt. (101) Atatrk, yataktan kalkamayacak kadar hastal arlatnda da, artk be buuk yana gelmi olan lk'y hemen her gn yanna artacak, hi olmazsa be on dakika onunla birlikte olacakt. Atatrk, girdii ilk komadan knca lk'nn yine yanna gelmesini isteyecek ve ona son kez seslenecekti: "-lk, Ankara'ya babann yanna gideceksin, beni orada bekleyeceksin ve 29 Ekim'den evvel ben geleceim." (102) Atatrk, ldnde, lk'nn yannda olmasn istemiyordu... (103)

Dipnotlar 95 BARI YETKN: "Kz lk Anlatyor. Atatrk, ocuk Ve 23 Nisan": Yeniden Anadolu Ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk, Mays 2004, say 68, s.16. 96 H.R.SOYAK: CII, s.60. 97 C.GRANDA: s.319. 98 N.A.BANOLU: Nkte Ve....; s.140. 99 B.YETKN:s.l8. 100 C.GRANDA: s.320; Cevat Abbas Grer'den N.A.BANOLU: Nkte Ve...; s.141. 101 C.GRANDA: s.322. 102 B.YETKN: s.18-19. 103 Kl Ali'nin u szlerini burada anmadan gemek istemiyorum: "Atatrk'n lmnden sonra, Atatrk'n candan sevdii bu ocua da az m eziyetler ektirmek istediler! Adeta ocuktan bir hn karyorlarm gibi salklarnda kendi elleriyle dedii ve lk'ye tahsis ettii evin eyalarn birtakm bahanelerle geriye almak, vaktiyle adeta lalalk ettikleri yavruca eyasz, kuru tahta zerinde brakmak iin az m gayret harcamlard? Arkadam zavall Hasan Rza neler ekmi, ne kadar uramt?" KILI AL: s.90-91.

"LLERN YALNIZLIINDA TEK BAINA KALMI..."

Ruen Eref, "llerin yalnzlnda tek bana kalm..." der Atatrk iin. Ve szlerini yle srdrr: "... usuz bucaksz ufuklara sitemkr bakl gcenik arslan!" (104) Ne doru bir tanmlama! Gerekten de, o yalnz bir insand, hem de bu yalnzlnn nedeni tek de deildi. Bir kere, o, o kadar ykseklerdeydi ki oradan baknca elbette herkes uzaklarda kalyordu. Daha Birinci Dnya Sava sralarnda kaleme ald anlarnda u satrlar okuruz: "Kanaatim o idi ki ve oldu ki, dnyada 'nsan' diye yaamak isteyenler, insan olmak niteliklerini ve glerini kendilerinde grmelidirler. Bu uurda her trl zveriye raz olmaldrlar." (105) yi ama bylesi bir "insan" olmak kolay m idi ki evresi onlarla dolup tasn. O nedenle de Mill Mcadele'den balayarak ve hele sra Cumhuriyet'e ve devrimlere geldiinde en yakn evresinden ou kii onun yalnz brakacak ve hatta karsna geecektir. Kendi szleriyle: "Mill Mcadele'ye beraber balayan yolculardan bazlar, mill hayatn bugnk Cumhuriyet'e ve Cumhuriyet kanunlarna kadar gelen tekmltnda [gelimesinde], kendi fikriyat ve ruhiyatnn ihatas hududu [evirdii snrlar] bittike, bana mukavemet ve muhalefete gemilerdir." (106) Her an, srekli, "zihni bir dnceye takl" (107) olan Atatrk, neden iki itiini bir keresinde Hasan Rza Soyak'a aklarken, ".... Ne yapaym ki imee mecburum; kafam ok ama beni mustarip edecek kadar ok ve hzl alyor; vakit vakit onu uyuturup biraz dinlenmek ihtiyacn duyuyorum..." diyecektir. (108) Ay sonlarnda Atatrk'n kiisel masraflar bir deftere ilenirdi. Hasan Rza Soyak'n, bir gn "ikiler" blm iin azndan dklen u szler, ayn gerein bir baka anlatm olacaktr: "-Bunlarn byle niin hesabn tutuyoruz, bilmem? lerde onun ahsiyetini tahlil edecek olanlarn, dehasyla itikleri arasndaki mnasebeti tespite medar olmas iin mi acaba?" (109) erafettin Turhan, "Akam sofralarn geni tutmasnda belki de yalnzln unutmak isteyen psikolojik bir etken vard" diyor. Gerekten de yle. Ne ki, bir akam bir konuu itenlikle yle diyecekti: "-Sana bizler yeter deiliz.. ." (110) te yandan, o, bir halk adamyd, halkla birlikte olmak, sradan bir vatanda gibi halkn iinde yaamak balca bir tutkusuydu. Ama konumu buna engeldi. Bu da, yalnzln arttran bir baka etken olacak ve hep yaknacaktr bu durumdan. Hem de nasl! Hasan Rza Soyak'tan dinleyelim:

ankaya'da daha eski kk gnlerindeyiz. Hasan Rza, kentte al veri yapm, biraz dolam, sonra da ankaya'ya gelmi. Gazi, kkn holnde tek bana bilardo oynuyor. "-Nereden geliyorsun?" "-ardan efendim." "-in mi vard?" "-Hayr efendim... Karaolan'daki iftlik maazasna uramtm. Maazann nnde eski bir arkadama rastladm, beraberce etraf seyrederek ve konuarak Samanpazar'na kadar yrdk ve dndk; oradan arabaya bindim ve buraya geldim." "-Grdn m ya?... te ben bu kadarn da yapamyorum. Sizin getiiniz yerlerden ben ancak otomobille geebiliyorum. Herkes gibi yaya yrmem imknsz.... Yani ben burada bir nevi mahpus hayat yayorum. Gndzleri ekseriya yalnzm; herkes iinde, gcnde... Benim ise ok gnler, btn gnm deil, bir saatimi dahi dolduracak iim yok... u halde ya uyuyacam, olmazsa kitap okuyacam, yahut bir eyler yazacam. Arada biraz dinlenmek ve hava almak ihtiyacn duyarsam dediim gibi ehrin iinde ve dnda otomobil ile gezintiler yapacam. Sonra? Sonra yine bu hapishaneye dneceim ve ite byle kendi kendime bilardo oynayp, sofra zamann bekleyeceim. Bari orada biraz deiiklik olsa... Ne gezer... Bu sofra nerede kurulursa kurulsun, karmda aa yukar hep ayn ahslar... Ayn yzler... Hasl bktm usandm ocuk..." (111) Bir keresinde de yle yaknacakt: "-Evet efendim! Reisicumhur diye beni tutmu ankaya'nn kayalklarna balamsnz. Kendiniz envai trl elenir, gezersiniz. Bana gelince ok iti diye tenkide kalkarsnz..." (112) Evet, belki akam sofralar onun yalnzln bir para olsun hafifletebiliyordu ama o birliktelikler de yalnz yemek imek, mzik dinlemek, dostlar aras sohbetlerden ok daha teydi: Duvarlarda haritalar, bavuru kitaplar. O gece ele alnacak konunun uzmanlar hazr. Hatta ge saatlerde bile, bir sorun iin uzman gr gerektiinde o kii evinden getirilecek. Beyninde frtnalar esen Gazi'nin sofras ayn zamanda bir bilimsel tartma yeri. Devleti ynetenlerin zorlu snavlardan geirildii bir salon. Ama her akamn bir sonu var. Konuklar, bilim adamlar, uzmanlar, sanatlar bir an gelecek ekilecekler, gidecekler. Aslna baklrsa o gece olduka neeli de gemiti. O imdi kkn bahesinde yalnz. Ua Cemal Efendi'ye gramafona plak koymasn sylyor. "-Rak istemez... Yeter."

ylece oturuyor tek bana. Gnein ilk klar szlnceye kadar. (113)

Dipnotlar 104 R.E.NAYDIN: C.I, s.51. 105 Atatrk'n Anlar; s. 120. 106 KEMAL ATATRK: Nutuk; Trk Devrim Tarihi Ens. yyn., stanbul C.I, 1919-1920; s. 14. 107 F.R.ATAY: ankaya; s.327. 108 H.R.SOYAK: CI, s. 19. 109 H.DERN: s.129. 110 K.ARIBURNU: Atatrk'ten Anlar; s.82. 111 H.R.SOYAK: C.I, s.63-64. 112 KILI AL: s.78. (113) C.GRANDA: s.176-177.

GNLNCE YAAYAMADIKTAN SONRA...

stanbul valisi Muhittin stnda, o gece Dolmabahe Saray'nda Atatrk'n sofrasnda bulunuyordu. Vakit geceyansn epey gemiti ki Atatrk uyumak iin odasna ekilince vali de rahat bir soluk alacakt. Atatrk stanbul'a her geldiinde onun gvenliini salamakla grevli olan stnda lesiye yorgun dyordu. O yorucu gn ve geceden sonra Atatrk'n sabaha dein uyuyacandan kukusu yoktu. Kendisi de uyuyabilir, biraz olsun dinlenebilirdi. Fakat bir-iki saat uyuduktan sonra uyanacakt, acaba Atatrk gvende miydi? Gidip bir bakmalyd. Usulca Atatrk'n yatt odaya gitti. Fakat bir de ne grsn, odann kaps akt. Hemen ieriye bir gz att. Oda botu. Kotu teki grevlileri buldu, hep birlikte Saray' kar kar aradlar ama, Atatrk ortalarda yoktu ite! Bakomutan, Gazi, Cumhurbakan Atatrk neredeydi, nerede olabilirdi, hem sonra gizlice bir yere gitmise Saray'dan nasl grnmeden kabilmiti? Olan uydu: O gece Atatrk, herkes uyuduktan sonra, bana bir kasket geirmi ve Saray'n kapsndan ylece kp gitmiti ite. Kapda nbetiler, aknlktan olsa gerek, hi ses etmemilerdi. Gazi, artk kendisini iinde bir tutsak gibi grd Dolmabahe Saray'nn yksek duvarlar dndayd, zgrd! lk yapaca i de bir taksi evirerek Beikta'taki sabah kahvelerinden birine gitmek olacakt... Ama kahveci tanyacakt onu. Ka gz iaretiyle teki mterilerinin dikkatini Atatrk'e ekecek. Sabahn o erken saatlerinde kahvede yalnzca balklar bulunuyor ve oklukla da Rum. Balklarn iinden birka rkek admlarla ona yaklaarak merhaba diyecekler ve onun orada olmasndan ne denli onur duyduklarn syleyecekler. Atatrk onlara kahve smarlayacak. Ksa srede kaynamlardr artk. "-Eer sizlerle birlikte olduumu kimseye haber vermezseniz birlikte gezeriz, eleniriz!" Oradan hep birlikte doru Boaz'da Kireburnu gazinosuna. Gazinoyu kapal grnce sahibi uyandrlacak, masa kurulacak. Bu arada vali en sonunda Atatrk'n nerede olduunu bulmutu ama grdkleri karsnda aknlk iinde. Atatrk, Trk ve Rum balklar hep birlikte kasap oyunu oynuyorlar!... Vali Muhittin stnda, grevini yeni vali Ltfi Krdar'a devrettiinde yaplan trende bu olay gazetecilere anlatrken bir ara yle diyecektir: "-Ben Atatrk'e valilik etmi bir adamm, Bunun manasn derhal kavrayamazsnz.

Zira, Atatrk'e valilik yapmak, hibir vazife ve hibir devlet iiyle mukayeseye mtehammil olmayacak [karlatrlamayacak] ehemmiyette ve deerde bir itir. Byk Ata, ele avuca smaz, gnl her arzu ettii her ii hibir mani tanmadan yapmaya kalkan yaramaz mizal bir ocuktan farkszd..." (114) Gerekten yle. Yeni alan Topkap Mzesi'ni yle kendi bana, yannda bir sr insan olmadan, sakin sakin gezmek iin bir sabah Dolmabahe Saray'ndan hi kimseye belli etmeden kp da tramvaya atlad o gnde de, onun Saray'da olmad anlayan grevliler ne kadar da tellanacaklard! Acaba Gazi denize dm olmasn diye dalg bile getirtmiler, denizde arama yaptrmlard... Mzeyi gezdikten sonra, bir taksiye atlayarak o sra ili ocuk Hastahanesi'nde yatmakta olan Sabiha Gken'i ziyarete giden Gazi'yi, bu arada Mze mdr grevlilere telefonla haber vermi olduu iin hastahanede bulacaklard! (115) zgrlk... Onun en byk ak!... sterse Saraylarda yaasn glnce davranamadktan sonra neye yarar ki!... "-Ankara'da da banda yayorum. stanbul'da saraya hapsolunuyorum..." (116) Ne ki, "Atatrk" olmak, bir bakma kiisel zgrlnn kstlanmas demekti: "-yle Karaky'deki koltuk meyhanelerinde oturup halkn arasmda imek, sonra aklna esince bastonunu alp Avrupa'ya gitmek ne iyi olurdu. Bktm bu resm hayattan..." (117)

Dipnotlar 114 N.A.BANOLU: Nkte Ve....; s.202-206. 115 S.A.TERZOLU: Yazlmayan Ynleriyle Atatrk; s.42-43 116 F.R.ATAY: ankaya....; s.579. 117 C.GRANDA: s.84.

"ATATRK BZDEN BRDR"

Bursa'dayz. Gazi, genel sekreteri Hasan Rza Soyak'a kyor: -"Yoldaki hal nedir?" Gazi kzgn, nk kalaca eve gelinceye kadar yol boyunca neredeyse iki admda bir sngl askerler gvenlik nlemi olarak dizilmi bulunuyor. "-Sen olsan ve buraya gelip benimle konumak istesen iki yan sngl askerlerle tutulmu bir yoldan gemek houna gider miydi?" O, halkla arasna hibir eyin girmesini istemiyordu ama onun gvenlii de ister istemez bu tr nlemleri gerektiriyordu ite. Hasan Rza Soyak, Gazi'yi yattrmak isteyecek: "-Efendim, bu tedbir yalnz siz geerken alnyor." "-Nasl olursa olsun iyi bir ey deil... Esasen buna lzum da yoktur, bir daha yaplmamaldr, hatt kapdaki resm elbiseli polisleri de istemem. Lazmsa onlarn yerine siviller kullanrsnz. Hi unutmayn; alnacak koruma tedbirleri halk hibir surette rktmeyecek ve rencide etmeyecek ekilde olmaldr." Kapda nbet tutan resm giysili polislerin yerine sivilleri koymak kolay ama yol boyunca konulan askerleri ekmek olacak ey deil. Ama Gazi kararl. Nasl bir zm bulmal? Bulunan zm u olacakt: Asker yine yol boyunca yerinde braklacak ama biraz geriye ekilerek yoldan gelip geenlerce ve zellikle de Gazi tarafndan grlmeyecek bir biimde tarlalarn iinde yzkoyun yerde yatarak evreyi ve insanlar gzleyeceklerdi!... (118) Soyak, Atatrk'n halkla arasna gvenlik glerinin girmesine asla izin vermemesi yznden tm grevi boyunca cidd sorunlarla karlaacakt. O denli ki, Florya'da bulunduklar bir srada Atatrk'e suikast yapmay planlayan bir gurubun yurt dndan lkeye szaca istihbaratn alndnda hi olmazsa 48 saat dar kmamasn kendisinden istendiinde sz vermesine karn ancak 24 saat bu szn tutabilecek, stelik plajda hibir nlem alnmasna raz olmayacakt. Halkla birlikte, onlarla yan yana denize girmesine hibir ey engel olamazd!... Yaplacak tek ey, ondan gizli olarak, baz polisleri halktan kiilermi gibi plajda mayolu olarak dolatrmak ama birer bornoz verilerek silahlarn saklamalarn salamak... (119) lgililerin onun bu isteini gzard ettikleri zaman gerekten kzyordu. rnein, Amerikal belgesel film yapmcs Bryan, Atatrk', Florya'dan Dil Kurumu'nun Dolmabahe'deki toplantsna gitmek iin Deniz Kk'nden kp otomobile binmek zere yrrken ekim yapacakt. Bryan, iyice keyiflenmiti grd sahneden, Atatrk'n Deniz Kk'nden kp yola doru yrdn gren halk ona doru kouuyor,

ocuklar hemen orackta topladklar iekleri vermek zere birbirleri ile yaryorlar. Bu durumu gren gvenlik gleri frlayp kalabaln nn kesecekler. Atatrk'n ise neesi kam, kalar atlm, ilgililere kt duyulacak: "-Rezilne bir sahne yaptnz!" (120) O, Cumhuriyet'in 3.yldnmnde tribnlerden inip, evresindeki asker emberini kaldrtp, yaverini de uzaklatrp halkla birlikte, ellerini iki vatandann omuzlarna dayam yrrken duyduu mutluluu tatmak isteyecekti hep. Halk nasl da kendiliinden onu incitmemek iin arada bir boluk brakmt o gn. Epeyi yrmlerdi ylece. "-Artk otomobile binseniz..." demiti birileri. Onlara dnp demiti ki: "-Sen belki mrnde sevmisindir. Fakat hi sevildin mi? Bundaki zevk hibir eyde yok. Hele kn Trk milleti olursa!..." Ve eklemiti: "-Beni bu zevkten biraz daha ayrmayn..." (121) Bu yalnz adam, yalnzln halk ile birlikteyken unutuyor, mutlu oluyordu. Aradan yl geecek... Cumhuriyet'in 12. yldnm iin dvizler hazrlanm: "Atatrk bizim en bymzdr", "Atatrk bu milletin en ykseidir", "Trk milleti asrlardan beri barndan bir Mustafa Kemal kard"... byle srp gidiyor. Atatrk, bunlar tek tek gzden geirmekte ama, hibirini beenmeyerek hepsinin stn izmekte... Kalemi eline alarak aslacak dvizi kendi yazacak: "Atatrk bizden biridir." (122)

Dipnotlar 118 H.R.SOYAK: CI, s.65. 119 A.y.,C.I, s.67-68. 120 N.KAL: ...Yaadklarm....; s.152. 121 F.R.ATAY: Babanz Atatrk; s.114. 122 A.y.,s.ll5.

BRBRLER NDLER
Yl, 1933; mevsim, k. Yer, Ankara tiren istasyonu. Akam st. Gazi, yurt gezisine kacak, gar dolup tayor onu uurlamaya gelenlerle. Gazi tirene binecei srada bir kyl kalabal yararak koa koa onun yanna ulamay baaryor, ayaklarna kapanyor. Yaverleri, ilgililer kyly tutup gtrmek istiyorlar. "-Brakn!..." Kendisi eilip kaldryor kyly. "-Naslsn yurttam?" "-yiyim Paam, iyiyim." "-Senin iyiliine memnun oldum. Benden ne istiyorsun?" "-Hayr Paam, bir ey istemiyorum." "-Niin geldin yleyse?" "-Seni grdm, kendimi tutamadm, ayaklarna kapanmak istedim." "-Yok, sen benden bir ey istiyorsun, syle bana yapacam." "-Salndan baka bir isteim yok Paam." "-Ben biliyorum senin istediini, sen benimle kucaklamak istiyorsun." Kyl yoksul, st ba dklyor, stelik giysileri kirli. Gazi, sarlyor kylye, kucaklyor onu, barna basyor, yanaklarndan pyor. O srada orada kalabalk arasnda bulunan Feridun Cemal Erkin diyecektir ki: "Etrafma baktm, herkes mendili karm alyordu." (123) Ama bu tekil bir olay deil ki... Sabiha Gken ile birlikte iftlik dolaylarnda atla gezinti yaparlarken karlatklar o yal kyl kadnla yaananlara tank olalm bir de. Kadn, kan ter iinde. Epeyidir yryp durduu anlalyor. Acl ve zor bir yaam srd yzndeki krklardan, derin izgilerden, baklarndan belli. Gazi, attan inip kadnn yanna varacak ve soracak ona nereden gelip nereye gittiini. Biraz steledikten sonra, onun Sincan'n bir kynden geldii, muhtardan bir miktar para alarak Ankara'ya gitmekte olduu anlalacak. Pekiyi, muhtar ona niin para vermiti Ankara'ya gitmesi

iin? "-Gazi Paamz grmem iin... Ban pek arttm da... Benim iki torunum gvur harbinde ehit dt. Memleketi gvurdan kurtaran kiiyi bir kez grmeden lmeyeyim diye hep dua ettim durdum... Ryalarma girdi Gazi Paa... Ben de gn demeyip bunlar muhtara anlatnca, o da bana bir bilet alp salverdi Angara'ya... Geceleyin geldimdi... Yolu neyi de bilmediimden ite ahamdan belli bole kendimi oradan oraya vurup duruyom bey." Gazi, kendisini tanmam olan kadnn acaba ondan bir istei var m diye soracakt: "-Tbe de bey, tbe de! Daha ne isteyebilirim ki... O bizim vatanmz kurtard. ehitlerimizin mezarlarn onlara inetmedi. Daha ne isteyebilirim ondan?..." Sonra ekleyecekti: "-Onu grmeden lrsem gzlerim ak gidecek. Sen efendi bir adama benziyorsun, bana bir yardm ediver de Gazi Paa'y nerede bulacam deyiver. Sabiha Gken dayanamyor, yal kadna konutuu insann Gazi Paa'nn ta kendisi olduunu sylyor. aknln zerinden atar atmaz, deneini bir yana frlatan kadncaz Atatrk'n ellerine sarlp pyor, Gazi Paas ona sarlm, sarma dolalar. kisi de alyorlar. Kadn, biraz kendine gelince heybesinden beze sarlm bir para peynir karacak: "-Tek hayvanmn stnden kendi elimle yaptm Gazi Paa! Bunu sana hediye getirdim. Seversen gene yapp getiririm." Gazi, bezi ap peyniri hemen orackta yiyor. Yal kyl kadnmz iki gn Ankara'da Gazi'nin konuu olduktan sonra, kyne dnerken onun armaan olan inek sahibiydi artk. (124) Gazi'nin halktan kiilerle uzun sren dostluklar da olacakt: Konya'nn Abditolu kynden Hac Hseyin Aa gibi... Hseyin Aa, Gazi Paa 1923 ylnn Mart'nda Konya'ya geldiinde onun grecek birka ifti temsilcisinden biri olarak seilmi 80 yanda ama din, ama okumas yazmas yok bir ihtiyar. olundan ikisi ehit dm. Kars Akife Ana birlikte Konya'nn Sadrlar Mahallesi'nde iki odal bir kerpi evde oturmakta. Hseyin Aa, saf m saf. Gazi Paa ile grme sras kendisine geldiinde, iki kolunu aarak ona sarlacak: "-Ho geldin benim aslan Paam, ho geldin yavrum!"

"-Sa ol baba! Ka yandasn?" "-Seksene girdik diyelim oul." "-ocuklarn var m?"

"- olandan biri sizlere mr anakkale'de, teki Sakarya'da ehit oldu. En k kyde, eker, diker, bize bakar. Sen sa ol da yavrum, bize baba diyen elbet bulunur." Gazi, hi duraksamyor: "-Bundan sonra ben de sana baba diyeceim. Benim babam olur musun?" Srtnda o eski psk giysiler, ayanda yamal kunduralar... Sradan bir kyl... Gazi Paa'nn yanna girebilecei bile bir d iken, o imdi kendisine "Babam" diyor... Ne syleyeceini, ne diyeceini bilemiyor... Gzlerinden dklen yalar ak sakalndan szlyor... Konumak, bir eyler sylemek istiyor, sesi kmyor... Neden sonra bir kez daha kucaklyor Gazi Paas'n, "Olum!" dediini zorlukla duyabiliyoruz. O gece Konya valisinin verdii yemekte Hseyin Aa da bulunacak ve Latife Hanm'a "Gelinim" diyecek. Bu olayla Konya alkanacak, gazeteler hep Hseyin Aa'dan sz edecekti. Gazi 1925 ylnn Ocak aynda Konya'ya yeniden geldiinde Hseyin Aa'y evine gidecek ve ona konuk olacaktr. Konya Belediye Bakan Kzm Bey (Grel) 12 Haziran 1925'te Ankara'ya giderek Gazi'ye Konyallar'in ballklarn ve teekkrlerini iletip geri dndnde de, Atatrk'n Hseyin Aa'ya selamlarn getirecekti. 1925 ylnn Ekim'inde Gazi yeniden Konya'ya geliinde onu Afyon'da karlayanlarn arasnda banda ftr apkasyla Hseyin Aa da bulunacak, tirende Gazi'nin yannda oturacak, sohbet edecekler... Gazi, 1926 ylnn Mays aynda da Konya'ya uradnda yine onunla buluacak. (125) O, halkyla ylesine btnlemiti ki, yolda rast geldii ve tarlasn apalayan bir kyl ile gre tutuyor, Ankara Halkevi'nde Gaziantep gecesinde halkla birlikte halay ekip irinyar sylyor, (126) bir yry srasnda can kahve ektiinde hemen o sokaktaki bir evin kapsn alarak o eve konuk oluyor, (127) Boazii'nde motorla gezinti yaparken bir yaldan onu tanyan yal kadnlarn ars zerine yalya kp onlarla sohbet ediyor, (128) vatandalarnn snnet dnlerine katlyordu. (129) Otomobili amura saplannca, bir at arabasna yanna Afet nan' alarak biniyor, arabacnn yanna oturarak onunla koyu bir sohbete dalp gidiyordu. (130) Ve milletvekillerinin tirenlerde cretsiz seyahat ettiklerini renince, "ok ayp ve ok acayip bir kaide! ok gzel halklk!" diyerek aknln saklayamyordu!... (131) imdi, anakkale Sava srasnda Maydos Karargh'ndan 17 Mays'ta dostu Madam Corinne'e yazd mektupta yer alan u satrlar daha bir iyi anlayabiliriz:

".... ki aydr buradaym ve anakkale Boaz'n, mttefiklerin ihra [karma] teebbsnde bulunan donanmalarna ve kuvvetlerine kar mdafaa ediyorum. Bu ana kadar, aziz Corinne, hep muvaffak oldum ve ayn yerde kalrsam, kuvvetle mit ediyorum ki daima da muvaffak olacam. Burada benim ismimin duyulmamasna hayret etmemeli, nk ben, mhim bir muharebenin kahraman olarak Mehmet avu'a eref kazandrmay tercih ettim. Tabii phe etmezsiniz ki muharebeyi idare eden sizin dostunuzdu ve sava gecesi muharebelerin saflarnda Mehmet avu'u bulan da o idi...." (132) te, o byle bir insan olduu iindir ki, Devlet Demir Yollar zmir Halkapnar Atlyesi muhasibi Cemil, ona yazd 27 Aralk 1934 gnl "Babamz" diye balad ve dileini belirttii mektubunu "Olunuz" diye imzalayacakt. Muhasip Cemil'in dileine gelince, iyisi mi mektubu okuyalm: "Babamz Mustafa Kemal Atatrk'e Dn sabah yediyi on be gece bir olum dnyaya geldi Evlendiim gnden beri, doacak ocuuma konacak adn sizin tarafnzdan seilmesini ve taklmasn istiyordum. Bugn bu canmdan gelen dileimi size bildirmek nasip oldu. Duyduum baba sevincine sizin de katlacan ve oluma isim babas olarak bir ad takmay esirgemeyeceinizi diler, bildireceiniz ad sevin ve sabrszlkla bekler, saygyla ellerinizden perim. Olunuz Cemil" (133)

Dipnotlar 123 N.KAL: .... Yaadklarm ...; s.188-189. 124 S.GKEN: s.150-152. 125 M.NDER: Atatrk Konya'da; s.71-83. Mehmet nder, Atatrk'n Hseyin Aa ile dostluunu Konya'da kan gazetelere yansyan haberlerden alntlar yaparak anlatm bulunmaktadr. zellikle, Atatrk'n bu yal kyly evinde ziyaret ettiinde orada bulunan Babalk gazetesi muhabirinin olay anlat gerekten ilgintir. Gazetenin bu haberi, nder'in ad geen kitabnn 73-80. sayfalarnda btnyle alnm bulunmaktadr. 126 MEHMET SOLMAZ: Gaziantep'in Ada Ve Fahri Hemehrisi Atatrk Gaziantep'te - Mektuplar, Belgeler, Fotoraflar, Anlar ve Gaziantep Nfusuna Tescili; 2.basm, stanbul, 1983, s.117. 127 KILI AL: s.84. 128 A.y., s.84-85. 129 A.y., s.85-86. 130 .ASLAN: s.153-154. 131 KILI AL: s.66-67. 132 S.BORAK: ykleriyle....; s.76. 133 M.NDER "Atatrk'e Mektuplar"; s.49.

BR CAN DOSTU
Gazi, atlar sevdii kadar, ama belki de ondan da ok kpekleri seviyordu. Geri tm hayvanlara kar sevgisi vard ama kpeklerinin onun yaamndaki yeri apayryd. Hele Foks'un!. Alp, Birinci Dnya Sava yllarnda kapsnda nbet bekleyen, efendisinden iaret almadan ieriye kimseyi brakmayan kpeinin ad. ri bir kpekmi. Bulgaristan'daki ateemiliterlii srasnda onu alm. anakkale sava srasnda da hep yanndaym. (134) Kurtulu Sava srasnda da Yunan komutanlarnn birinin ortada kalan Alber adl kpeini sahiplenmiti. Sar beyaz bir av kpei. Alber lnce ok zlmt. (135) te Alber'in lmne znts daha dinmemiken Foks, Gazi Paa'nn kpei olacakt. Cins deildi. Ama sevimliydi ve Gazi'nin sevgisini hemen kazanmt. Artk Gazi nereye gitse onu da birlikte gtryor, yurt gezilerinde bile ondan ayrlmyor. Kordiplomatik iin verilen balolarda bile yannda. (136) ankaya'da konuklar olduunda o da ortalarda dolayor. Efendisi onu o denli seviyor ki, yatann ayak ucunda onun iin yaptrd bir minderde yatyor. (137) Foks, Gazi yataa girinceye dein onu bekliyor, kalknca o da kalkyor. Aralarnda gizli bir iletiim var sanki. ylesine ki, Gaziantep'te bulunduklar srada Foks akam yemeine dokunmaynca, Gazi yanndakilere: "-Kpee muhakkak bir eyler sylemisiniz. Onun iin ksmtr." dediinde kimse kaldklar vali konann asnn yllar sonra anlatacaklarn bilmiyordu: "-Gazi Hazretleri Gaziantep'e geldiinde vali konanda alk yapyordum, Gazi'nin bir kpei vard. Kpei Gazi beraberinde gezdirirdi. Ben mutfakta yemek hazrlarken kpek yanma geldi oturdu. Kpekten holandm. Yemein yanna sokuldu. Sanki kontrol ediyordu. Kpein bu durumu canm skt, fkeyle elime kepeyi alarak 'Hot geberesice!' dedim. Kpek kalkt gitti..." (138) Foks da sahibine itenlikle balyd, kendince onu korurdu. Ama bir gn eski bir Osmanl valisi Gazi'yi grmeye geldiinde Foks'un bu koruyuculuu sahibini zmekten de geri kalmayacakt. nk, eski vali alma odasna girdiinde Gazi'ye sayglarna sunmak iin Osmanl usul yerlere kadar eildiinde, byle bir davranna hi alk olmayan Foks, konuunun efendisine bir ktlk yapacan sanarak onun zerine var gcyle atlayacak ve kaba etinden bir gzel sracak. (139) Bir keresinde de yine ankaya'da sofrada bulunulduu srada masann altnda dolamakta olan Foks, her nedense Dr.Reit Galip'in paasn srp paralayacakt. Gazi, Dr.Reit Galip'e kendi terzisine bir elbise diktirerek kpeinin bu yaramazln balatacakt ama, onun bu cmertliini grenlerden ya da iitenlerden kimileri, ankaya'ya arldklarnda, eski pantolonlar giyip gelmeye, ayaklarn masann altndan Foks'a uzatmaya balayacaklar, ama Foks, efendisini bir kere daha masrafa sokmayacakt.

(140) Bu yaramazlnn Gazi'yi zdn anlamt sanki. Gazi, Foks'u alabildiine martyordu. Kendisi ya da konuklar bilardo oynarlarken masaya srayp toplar karmasndan tutun da, gezilerinde protokoln nnde komasna kadar, aklna eseni yapan bir kpek olmakta gecikmemiti. Ama efendisi onun bu hallerine gler, sevecenlikle karlard. (141) Ne ki, Gazi'nin evresindekilerden kimileri onu gldren, neelendiren Foks'un giderek artan marklklarna kzmaya balayacaklard; kim bilir, belki de Gazi ve kpei arasndaki bu sevgiyi kskananlar da vard. Ve her naslsa bir gn Foks, Gazi'nin elini srverdiinde, kpein kuduz olabilecei, mutlaka gerekli testlerin hayvan zerinde yaplmas gerektiini koro halinde syleyip durmaya baladlar. Hi kpek sahibini srr mym!... Oysa, Foks'un soylu olduunu, soyunun Avrupa'dan geldiini syleyenler, "Kpek deil, deta insandan akll" diyenler de yine onlard. (142) Sonunda Foks, iftlik'e gnderildi. Gya orada kontrol altnda tutulacak, gerekli testler yaplacakt. Testler sonucunda da kuduz olmad ksa srede anlalacakt ama, "Sahibini sran kpekten hayr gelmez." dncesine de kaplanlar onu geri gndermeyip iftlik'te tutuyorlard. Foks ise sahibini zlyor, durmadan alayp uluyordu. (143) Sonunda hayvan vurarak ldrmeyi yelediler. (144) iftlik mdr, Foks'un vcudunu tahnit ettirip iftlik'in mzesine koyacakt. Bu mzeyi gezerken Gazi'ye derisinin ii ot doldurulmu, gzleri cam Foks'u, iyi bir ey yapmlar gibi, gstereceklerdi ona. Gazi'nin yz kararacak, kalar atlacak: "-Severdim ben onu. Byle grmek istemem. Kaldrn hemen!" Foks'un cansz bedeni, sevdii efendisinin bu istei zerine iftlik'in bir kesine gmlecekti. (145) Gazi Paa'nn yalnz gecelerinin dostu, gndzlerinin nee kayna Foks'tan ayrmlard onu... Foks'u ldrenleri bir daha grmek istemeyecekti. (146) "-Ktlk yapmak iin srmamt beni..." (147)
Dipnotlar 134 .TURAN: s.629. 135 C.GRANDA: s.193. 136 J.GREW: Atatrk Ve nn - Bir Amerikan Elisinin Hatralar; stanbul, 1966, s.63. 137 KILI AL: s.88. 138 M.SOLMAZ: s.124. 139 F.R.ATAY: antaya....; s.561. 140 A.y./S.561-562. 141 A.y.,s.561. 142 C.GRANDA: s.194-195. 143 M.H.EGEL: s.125. 144 144 .TURAN: s.629. 145 F.R.ATAY: ankaya....; s.562. 146 M.H.EGEL: s.125 147 C.GRANDA: s.197.

"BR DAHA SOFRAMDA KU YEME STEMYORUM"

Florya Deniz Kk... Gzel bir sofra kurulmu, konular yerlerini almlar. O akamn ba yemei bldrcn kzartmas. ok da gzel kzartlm ve servis yaplm. Bunlar o gn kke getirilen ve kesilen bldrcnlar. O gn Salih Bozok'un da neesi yerinde. Kesilmelerinden nce bldrcnlardan bir tanesi alkoyup saklam. Akam yemekte, cebinde saklad bu hayvan karp salarak Atatrk' neelendirmeyi dnm. yle de yapacak. Iklar altnda kalabalktan rken hayvancazn uacak mecali de yok, sofradaki tabaklarn zerinden seke seke birka adm atabilecek. imdi, Atatrk'n tabann yannda. Atatrk'n yz izgileri derinleecek, kalar atlacak, yzn kara bir hzn bulutu kaplayacak. Bldrcn eline alacak, tylerini okayacak... Sert bir sesle: "-Kaldrn bu servisleri. Bir daha da soframda ku yemei istemiyorum!" Hizmetkrlar koarak tabaklar kaldryorlar... (148) Dorusu, Salih Bozok, Atatrk'n bu akadan hi ama hi holanmayacan bilmeliydi. Gerekten de, hayvanlar o denli seven, Ulusal Kurtulu Sava yllarnda bile ankaya'da kaz ve tavuk besleyen, (149) atlarnn lmne gzya dken, kurban kesilmesine dayanamayan Atatrk'n, o bldrcn, tabann ucunda ylesine aresiz durup dururken bldrcn eti yiyemeyeceini dnmeliydi. Ama gaflet ite. stelik, kim bilir ka kez tank olmutu, her Sal gn leden sonralar Ankara'da Marmara Kk'nde ayl konserler dzenlendiinde Atatrk'n beyaz kanaryalarn kafesinden kartp salonda uularn zevkle izlediini!... (150)

Dipnotlar 148 Bu olay hakknda birden ok kaynak bulunmakla birlikte, zellikle bkz. Atatrk'n o gece sofraya hizmet eden ua Cemal Granda'nn anlar, s.199-200. 149 GRACE ELLISON: Ankara'da Bir ngiliz Kadn; ev. Osman Olcay, Bilgi Yaynevi, Ankara, 1999. 150 CEVAT MEMDUH ALTAR'dan N.KAL: s. 165-166; .TURAN: s.629.

"YEL HEM DE! BEN BU RENG TAIRIM HER ZAMAN CAN KEMDE"

Gerek insan, insan sevgisiyle dopdoludur. Ama insan, kendi trnden baka canllar da sevmekle, koruyup esirgemekle gerek insan olur. te, hayvan ve doa sevgisi, Atatrk'n o engin insan akna elik ediyordu. O, yalnz doay sevmekle kalmyor, aalar, yeili, iekleri de korumas altna alm bulunuyordu. Bir gn yle diyecekti Sabiha Gken'e: "-Sabiha kzm, ben hayattayken ieklerimle kendim megul oluyorum. Onlara bakyorum, baktryorum. Biz bakmasak dilleri mi var bizden su isteyecek, gbre isteyecek, kl bir yer ya da glgelik isteyecek?" (151) Bir keresinde de bir dal badem baharn vazo iinde grdnde Afet nan'a yaknacakt: "-Bahar gelmi ne gzel, fakat bu gzel iekler meyve vermeden solacak ve sade bizim birka gnlk gz zevkimizi tatmin edebilecek, ne yazk!" (152) ankaya'daki eski kkn nne dikilmi akasya aalarn bahvann biraz fazlaca budamas bile onu zntye bomaya yetiyordu. (153) Atatrk, Ankara'da Stz'nde aalar arasnda kendisine bir kulbe ve ardak yaptrmak istediinde, bunlar iin baz st aalarnn kesilerek yer almas gerekmiti. Ama, aalar ldrmek! Bu onun yreinin kaldraca bir i deildi... Sonunda areyi yine kendisi bulacakt. Alacak yerde bulunan aalar, zarar vermeden yerlerinden karlacak ve biraz tede alan ukurlara yerletirilecek. O da alacakt bu ite. le yemeklerini orada yere serilen hasrlar zerinde yiyecek, imzalamas gereken resm evrak bile Stz'e getirilecek. Btn stler, tutacakt, yaayacaklard. (154) Yalova'da ise kkn duvarna dayanan bir daln kesilmesine engel olacak, dal kesmek yerine binay getirilen demiryolu raylar zerinde 4 metre 80 santim kaydrlarak dal kurtaracakt. (155) Ama tm aalar bu stler kadar ansl deildi. ankaya Kk'nde yaplan geniletme almalar srasnda, Atatrk stanbul'da bulunuyordu. Bu arada byk bir aa kesilmek zorunda kalmt. Yaz bitiminde dnte Atatrk, bu aacn yokluunu hemen anlayacakt: "-u yanda bir aa vard, ne oldu?" Kimsede bu soruyu yantlayacak cesaret yok. "-Yazk, ok yazk... Yahu bu i aaca dokunulmadan yaplamaz myd sanki? Bana syleseydiniz bir aresini bulurdum!" fkesinden yeni yapya giremeyecek, geri dnecek. (156) Gazi Orman iftlii'nin bir blm meyve bahesi yaplmt ve yeni yeni fidanlar da dikilmekteydi. Ancak, o yerden otomobille geerlerken Atatrk, daha nce orada bulunan ide aacn gremeyince ofre durmasn syleyecek ve yanndakilere soracakt:

"-Burada bir ide aac vard, o nerede?" Bilmiyorlard. Atatrk, steleyerek o aacn ne olduunu aratrmaya koyulacakt. alanlar da bilmiyordu. iftlik'teki grevlilerin de aacn akibetinden haberleri yoktu. Atatrk'n tm neesi kamt artk. (157) Hasan Rza Soyak, Atatrk'le ilgili anlarn kaleme aldnda, "Evet, ben de hatrlyorum; bu ide aacnn sklp atlmas ona ok dokunmutu; aacn yerine daha gzeli dikilmek zere kesilmi olmas gerei bile onu teselli edememiti. Bu ackl olay uzun zaman unutamad... Her sz edildike hayflanr, yapanlara kar krgnln belirtildi." diye yazacaktr. (158) Gazi Orman iftlii onun yeile ve aaca olan aknn bir sonucu. Ankara'nn aalandrlmas da. Bozkra verdii bu savamlarn da yine utkuyla sonulandrm bulunuyor. Son gnlerinde ise Afet nan'a diyecektir ki: "Bana memleketimizin ormanlk gzel yerlerinde tandklarn anlat, oralara gidelim, aalar altnda dolaabileyim, basit bir hayata kavualm, arzum yeillik ve aalk, fakat yaz k yeil duran aalar arasnda olmaktr." (159) Faruk Nafiz amlbel'in u iirini sk sk kendi okurmu ya da bakalarna okutur, dinlermi:

Yeil hem de! Ben bu rengi tarm her zaman can kemde. Yeilde ne arar da bulamaz insan olu? Yeil bu... varlk dolu, gk dolu, umman dolu. Bir ucu gzlerinde, bir ucu engindedir, Meyve veren aalar bu ini rengindedir. Bu ini rengindedir bahar, deniz, kr, orman Bana Tanrm gzkr yeil dediim zaman.

Dipnotlar 151 S.GKEN: s.65. 152 AFET NAN: M.Kemal Atatrk'ten Yazdklarm; Yenign Haber Ajans Basn Ve Yaynclk A.. yyn., stanbul, 1998, s.47. 153 AFET NAN: Atatrk Hakknda Hatralar Ve Belgeler; 4.basm, Bankas yyn., Ankara, 1984, S.178. 154 H.R.SOYAK: C.I, s.34-35. 155 .TURAN:s.631. 156 H.R.SOYAK: C.I, s.33-34. 157 A.NAN: Atatrk'ten Hatralar; s.177. 158 A.y., s.33. 159 A.NAN: Atatrk'ten Yazdklarm; s.47.

BR POKER USTASI AMA...

O akam sofradan her zamankinden erken kalklmt. Gazi, Damar Bey, Haydar Rt Bey, Ali Cenani Bey ve Nuri Bey poker masasnn bana getiler. Daha ilk elden Gazi kazanmaya balyor, srekli kazanacak da. Filer hep onun nnde birikiyor, teki oyuncularn ceplerindeki para tkenecek, artk kasa kredisi ile oynayacaklar. Damar Bey'in zarar birka bin lira, Ali Cenani Bey'in durumu daha da iler acs. Yz mosmor. Nasl deyecek bu kadar paray... tekiler de yle. Tek Nuri Bey'in (Nuri Conker), o da adamakll para kaybetmi olmasna karn, hibir kayg belirtisi yok yznde, davranlarnda... Oyun sona erdiinde anlalacak Nuri Bey'in bu kaygszlnn nedeni. nk Gazi, kazand btn paray oyun arkadalarna geri verecek. Nuri Bey, Gazi'nin bu tutumunu biliyor. Onun iin nasl olsa geri gelecek diye hi aldrmyor ne kaybettiine. Ama o akam Gazi'nin bu ocukluk arkadana kk bir srprizi var. Parasn geri verirken 25 lirasn kesiyor!... (160) in gerei aranrsa, Gazi, usta, "usta" da ne sz, yaman bir oyuncu. Oynamasn da seviyor, arada srada olanak buldu mu hemen oyuna oturuyor. 1923 Mart aynda tirenle Adana'ya gidilirken Kl Ali, Konya mebusu Refik [Koraltan], Bayaver Salih [Bozok] ve smail Habib [Sevk] de skntdan kompartmanda bavullar st ste koyarak oluturduklar masada poker oynamaya koyulduklarnda Gazi'nin oyuna katlmas bu duruma tipik bir rnek. "-Bakn u beceriksizlere, hi yoktan masa da yapmlar!" Gazi'ydi konuan. Birden kompartmann kapsn ap girmiti ieriye. Pokerciler baskna uram kumarbazlarmasna katlar toplamaya alrlarken o diyecekti ki: "-Yoo, devam, ben de oynayacam." Ve o oyuna girinceye dein hep kazanan smail Habib artk srekli yenilmekte. smail Habib, yllar sonra o geceyi yle anlatacaktr: "O boyuna rest ekip durmaktadr. Blf diye gr, doru; doru diye grme, blf; belli dengi deiliz. Paralar hep onun nnde topland. Fakat bu iki zdd birletiren bir oyun; hem o kazanacak, hem biz kaybetmeyeceiz; yani iin sonunda harman yapld. Oyunda yenen o ve cebinde paras kalan biz!" (161) Kukusuz, Amerika Birleik Devletleri'nin Ankara Bykelisi J.Grew de, 24 ubat 1928 gecesi verilen baloda evrilen poker partisinde o gnn parasyla 900 lira kaybettiinde, nce can sklanlardan, ama hemen arkasndan da sevinenlerdendi. nk, ona da oyun bittiinde kaybettii para kuruu kuruuna geri verilecekti. Bykelinin anlarnda u satrlar yer alyor: "Son bir iki saat iinde Gazi'nin kazanmaya karar verdii ve kazanacana inand aka belli olmutu. Masada oturmadm zaman daima elini bana gsteriyordu. En iyi

oyuncularda bile grlmeyen tarzda poker oynuyor(du)..." (162) Ne ki, balangta bykelinin ei de oyundayd ve kazanmaktayd. Bir ara bykeliye ngilizce olarak ve fsldayarak "Trk liralar bizim memlekete akyor" diyecekti. Gazi bu szleri duymu, anlam ama hi sesini karmamt. nce ei ve arkasndan da yerini brakt bykeli srekli kaybetmeye baladklarnda bu kere sra Gazi'deydi: -"Madam, imdi de sizin paracklarnz Trkiye'ye akyor!" Bykeli ve ei, sonunda kaybettikleri parann kendilerine geri verileceini o sra nereden bileceklerdi ki!... (163) Trkiye'ye geldiinde Yugoslavya Kiral Aleksandr da pokerde Gazi'ye yenilenlerden olacak, ama o da kaybettii parasn tekrar cebine koyacakt. (164) Yabanclar, Gazi karsnda, yalnz sava alanlarnda deil, pokerde de yenilmeye yazglydlar.

Dipnotlar 160 DAMAR ARIKOLU: Hatralarm; stanbul, 1961, s.352-353. 161 I.H.SEVK: s.22-23. 162 J.GREW: s.83. 163 N.A.BANOLU: Nkte Ve....; s.208. 164 KILI AL: s.104.

ALAMAK, NSANA ZGDR

Atatrk'e gerekten yakn olan Afet nan, onun, "Gzyalar zaaf almetidir" dediini syler. Fakat, ekler ve der ki, "Fakat bu zaafn insan hislerinin bir gsterisi olduuna kim phe edebilir? nk Atatrk de, bu insan zaafa boyun emi ve hayatnda sevin ve keder gzyalar dkmtr." (165) Ama gerekten gzya dkmek bir "zaaf" mdr, yoksa "insan" olmann bir gstergesi midir? Sradan insanlar iin belki bir "zaaf" ama, Atatrk gibi bir "insan" iin deil. nk, bir kere "insan"dan baka hibir canlnn gzlerinden ya szlmyor. nk, yalnz insan duygu ykl. Ne ki, duygusal olma ls de insandan insana deiiyor. Ve biz biliyoruz ki, Gazi Mustafa Kemal Atatrk, duygusal bir insan. u ana dein tank da olmu bulunuyoruz onun kimi olaylar karsnda gzyalarn tutamadna. Onun iin kendisini duygulandran olaylar karsndan gzya dkmek, bir "zaafn deil, "insan" olmann, Mustafa Kemal olmann sonucu. Ali Fuat Cebesoy, Trablusgarp Sava balarnda Mustafa Kemal ile Selanik'te bulutuunda ve Beyazkule'de birlikte olduklar gecelerden birinde: "-...mteessirim. Doup bydm Selanik acaba Trkler'in elinde kalacak m? Ben eer Trablus'tan dnersem, yine buralara gelebilecek miyim?... Ah, Selanik, seni bir daha Trk olarak grebilecek miyim?" (166) derken gzlerinden yalar szlmesinin nedeni, hi kukusuz, bir "zaafn deil, doup byd vatan parasndan rak decek olmasnn dayanlmaz kaygsyd. Ali Fuat Cebesoy, o gece arkada Mustafa Kemal'in "o altn sars salarn" okayarak onu teselli etmeye almt ama bir de Cebesoy'un 1922 ylnn Austos aynda Bat Cephesi'ni yannda Mehmet Akif olduu halde denetlerken yaadklarn ve o gn Mustafa Kemal Paa'ya anlattnda onun davrann yine Cebesoy'dan izleyelim: "Hatrladka hl titrerim. Merasim nizamnda dizilmi bir tmenin ktalarn tefti ediyorduk. Hepsi aslanlar gibi idi. Mehmet Akif, kendinden gemiti. Dudaklarndan kendi yazd stikll Mar'nn msralar dklyordu. Ben ezelden beridir hr yaadm, hr yaarm, Hangi lgn bana zincir vuracakm aarm, Kkremi sel gibiyim bendimi iner aarm, Yrtarm dalar, enginlere smam taarm. Beni solumdan takip eden Akif'e dndm. Gzlerinde yalar tanelenmiti. Bu mehabetti manzara karsnda kendisini tutamyordu. -Akif Bey, siz alyorsunuz, dedim. -Ne yapaym heyecanm zapt edemiyorum. Cevabn verdi ve sonra ilave etti: -Fakat sizin de gzleriniz yal, paam. Arkadam doru sylyordu. Ben de ok heyecanl idim. Gzlerimde tanelenenler sevin gzyalar idi....

Ankara'ya dndkten sonra Bat Cephesi'ndeki intihalarm anlatrken, bu olaydan da bahsettim. Gazi'nin dinlerken o k saan mavi gzlerinde tanelenen yalar birden yzne dkld, alyordu... -Fuat Paa, muzaffer olacaz. Dedi" (167) Bu kere, Mustafa Kemal Paa'y alatan, vatan ak ve zafere olan inancyd, "zaaf" deil. O alayan insan, Yunan ordusunu denize dkecek, Birinci Dnya Sava'nn galiplerine diz ktrecekt... Ne var ki, son olarak 10 yl sren bir sava sonucunda ykntya dnm, halk ve doal kaynaklar smrlm, insanlar cahil braktrlm, bitkin ve yorgun bir lkede sava kazanm olmak yetmeyecekti elbette. lkeyi kalkndrmak, bayndrlatrmak gerekiyordu. Bu, dman sava alanlarnda yenmekten de nemliydi. stelik, Osmanl'nn borlar da deniyordu bu arada, yatrm yapacak para yokken. Bu da yetmezmi gibi, Dnya Ekonomik Bunalm! Bunalm, bir eyler reterek satmaya abalayanlar da yiyip bitirecekti. te bu koullar altnda kvranan halknn skntlarn dorudan ondan dinlemek iin yurt gezisine kacakt Gazi. Yol boyunca dura dura, halk dinleye dinleye 6 Mart 1930 gn Antalya'ya ulaacak ve akam st kald evin bir odasna Hasan Rza Soyak'la birlikte ekilecek, kapy kapatacak ve bir koltua ylrcasna oturacak. ok yorgun ve sinirli. Elleri titreyerek yakyor sigarasn: "Bunalyorum ocuk, byk bir strap iinde bunalyorum! Gryorsun ya, gittiimiz her yerde mtemadiyen dert, ikyet dinliyoruz... Her taraf derin bir yokluk,madd, manev bir perianlk iinde... Ferahlatc pek az eye rastlyoruz; Memleketin hakik durumu bu ite!... Bunda bizim bir gnahmz yoktur; uzun yllar hatta asrlarca dnyann gidiinden gafil, birtakm uursuz idarecilerin elinde kalan bu cennet memleket; de de u acnacak hale dm. Memurlarmz henz istenilen seviyede ve kalitede deil; ou grgsz, kifayetsiz ve akn... Byk istidatlara mlik olan zavall halkmz ise, kendisine mukaddes kideler eklinde telkin edilen bir sr batl gr ve inanlarn tesiri altnda uyumu, kalm... Bu arada beni en ok zen ey nedir bilir misin? Halkmzn zihninde kkletirilmi olan, her eyi bata bulunandan beklemek itiyad... te bu zihniyetle; herkes byk bir tevekkl ve rehavet iinde, btn iyilikleri bir ahstan, yani imdi benden istiyor, benden bekliyor; fakat nihayet ben de bir insanm be birader, kuts bir kuvvetim yoktur ki... Mnasebet dtke daima tekrar ediyorum; btn bu dertlerin, btn bu ihtiyalarn giderilmesi, her eyden evvel, pek baka artlar altnda yetimi; bilgili, geni dnceli, azim, feragat ve ihtisas sahibi adam meselesidir, sonra da zaman ve imkn meselesi...Bu itibarla evvel kafalar ve vicdanlar khne, geri, uyuturucu fikir ve inanlardan temizleyeceksin; ilerinin ehli, idealist ve enerjik insanlardan mrekkep, muntazam, her paras yerli yerinde, modern bir devlet makinesi kuracaksn; sonra bu makine halkn banda ve halkla beraber durmadan alacak, madd ve manev her trl istidat ve kaynaklarmz faaliyete getirecek, iletecek, bylece memleket ileriye, refaha doru yol alacak... Baka aremiz yoktur, ileri milletler seviyesine erimek iini; bir ylda, be ylda, hatta bir nesilde tamamlamak da imknszdr. Biz imdi o yol zerindeyiz; kafileyi hedefe doru yrtmek iin, beer takatinin stnde, gayret sarf ediyoruz; baka ne yapabiliriz ki?..." Gazi, szlerinin burasnda duracakt, gzleri dolmutu, elleri titriyordu. Hasan Rza'ya, "-Kalk, bana bir kahve getirmelerini syle de, gel..." diyecekti.

Hasan Rza anlamt Gazi'nin gzlerinden yalar boandn kendisinin grmesini istemediini. O da, kahve sylemek bahanesiyle dar ktnda oyalanacak, hemen dnmeyecekti odaya. (168) 1932 ylnn 19 ubat gecesi Faruk Nafiz amlbel'in Tepeba Dram Tiyatrosu'nda Muhsin Erturul'un sahneye koyduu "Akn" piyesini izlediinde, ktlk karsnda hakann umarsz kald blmde "Tanr su vermezse hakan ne yapsn buna?" sz getiinde, Gazi'nin gzlerinin yaarmasnn nedeni de, (169) iki yl nce Hasan Rza Soyak'a dert yanarken azndan dklen "btn iyilikleri bir ahstan, yani imdi benden istiyor, benden bekliyor; fakat nihayet ben de bir insanm be birader, kuts bir kuvvetim yoktur ki..." szleriyle ayn olacakt. Halknn ektii acy bylesine duyumsamak!... Ulusunu birey birey bylesine sevmek!... Hele "Mehmetik" sz konusu olursa... Gre tutmu erlerden birinin terini sildii ilemeli mendilinin yavuklusundan geldiini rendiinde de elbette gzleri buulanacak, gz pnarlarndan yalar szlecekti!... (170) Konya'da Kz muallim Mektebi'nin rencilerinin sahneledii oyunu izlerken, savatan sakat dnen delikanl nian yzn iade etmesine karlk, kzn yz kabul etmeyerek mall askeri barna bast sahnede, kimselere belli etmemee alarak mendiliyle gzyalarn sildiinde (171) o yalar vatan iin ehit den, gazi olan Mehmetik iin dklecekti. Dostlarnn lm de ona hep ac verecek, arkalarndan gzya dktrecektir. Cumhuriyet'in esiz Mill Eitim Bakan Mustafa Necati ldnde, bu kere mendiliyle gzyalarn gizlemeye gerek de grmeyecek, Falih Rfk'nn deyiiyle, "deta hngr hngr" alayacaktr. (172) ocukluklar, genlik yllar hep birlikte geen, her cephede omuz omuza olduklar ve herkesin iinde bile Atatrk'e "Kemal" ya da "Sen" diyebilen, lm haberi zerine gelen basalklar zerine Cumhurbakanl Genel Sekreterlii'nden yaynlanan resm bildiride bile Atatrk'n "aziz arkada" diye nitelendiren (173) Nuri Conker'in lm de onu derinden sarsacakt. Trablusgarp'a giderken Urla'dan Salih Bozok'a yazd mektubunda Nuri Conker'den sz ederken kulland szckler, bu arkadana olan ballnn ve sevgisinin derinliini gsteriyordu: "...Benim iin hatras kalp ve vicdanmdan bir an kmayacak bir z karde varsa Nuri'dir." (174) Conker'in lm zerine de o srada yurt dnda olan Afet nan'a yazd 16 Ocak 1937 gnl mektubunda u satrlar yer alacaktr: "...Hatay'n zntsne, Conker'in lm acs kart; bu acnn at yarann derinliini tahmin edemezsin." (175) Atatrk, hkrklarn glkle tutarak, "Hey koca dost, koca adam! Demek sonunda kadere sen de boyun edin! Demek kader seni de aramzdan alp gtrd... Seni ok arayacaz elbet.. Tokalaman, dertlerini, ikyetlerini, soframzdaki yerini hep arayacaz... lm de savan bir baka trls! Beklenmedik bir anda, bir arapnel paras gibi en sevdiini alp gtryor insann... Byle olduu halde, hayat ok ksa olduu halde niin birbirimizi sevmeyiz yeterince? Niin birbirimizin aleyhinde bulunur, birbirimizi yemee alrz? te nitekim bir can daha eksildi meclisimizden, bir nefes daha kesildi" (176) diyecekti. Sevin gzyalan da olurdu Gazi'nin. rnein 1928 yaznda Boazii'nde yapt bir yat gezintisinde kydaki halkn teknede Gazi'nin bulunduunu anlamalar zerine yaplan sevin

gsterileri de onu duygulandracak, gzyalarn mendiliyle usulca silmeye alacakt. (177) Dedim ya, Gazi Mustafa Kemal Atatrk, duygusal bir "insan". Onun bu duygusall, "vatan", "bamszlk", "zgrlk" kavramlarn szlklerdeki anlamlarnn ok tesine tayarak "tutkulu" bir "ak"a dntrm. Ama duygulu insan, yaamnn tm anlarnda da yledir. Gazi'nin yaamnn byle bir "an"na tank olalm imdi de... Florya deniz kknn yeni yapld gnler. Hafz Yaar, Salhaddin Pnar o gecenin sanat konuklar. Salhaddin Pnar, "Gel gitme kadn" arksn okuyor. arknn "Karnda esirim, bana dman gibi bakma!..." blmne geldiinde Mustafa Kemal alamaya balayacak. (178) Burada sz o gecenin bir baka tanna, Sabiha Gken'e, brakalm: "Ve Atatrk alyordu... Mavi gzlerinden bir sral ya o etin yzn yalayarak aaya szlyor, gsn slatyordu... Dudaklar bir bak kadar incelmi, dileri kenetlenmiti..." (179) Ertesi sabah Sabiha Gken, Atatrk'e dn gece neden aladn sormadan edemeyecektir. O ise, nce sigarasndan derin nefesler ekecek, bir aklamada bulunmadan yaveri Cevat Abbas'a otomobili hazrlatmasn syleyecek. Yanna Cevat Abbas' ve Sabiha Gken'i alarak birlikte yola koyulacaklar. Doay seyredecek, ku seslerini dinleyecek, baka konulardan konutuktan sonra, birdenbire: "-Cevat, diyecek, Biz Anadolu'ya ktmzda hep bir azdan bir mar sylerdik, hatrlyor musun?" "-Hatrlamaz olur muyum Paam, Da Ban Duman alm..." Ve Atatrk, Sabiha Gken, Cevat Abbas, hep birlikte bu mar sylemeye balayacaklar. Ama en cokulu syleyeni Atatrk. Hele "Bu aalar, gzel kular..." derken... Mar bitince yine hznlenecek ve Sabiha Gken'e diyecek ki: "Gken, ben bu topraklar seviyorum, yurdumun topraklarn, dalarn, talarn...Gn, havasn seviyorum... nsanlarn seviyorum memleketimin... Kylsn, iftisini, rgatn, iisini, balksn, obann, sanatsn, askerlerini, gencini, ihtiyarn tm insanlarn seviyorum memleketimin... Kadnlarn, erkeklerini. Baz arklar bana bu insanlardan bir gn kopacam hatrlatyor. Onlardan uzak deceimi... Bir gn onlarla olamayacam... te o zaman, arknn szleri ne olursa olsun iime bir ate dyor... Ve sonradan gzya olarak akp gidiyor... Unutma Mustafa Kemal'ler de insandr ve onlar da zaman zaman u ya da bu nedenlerle alamak isterler..." (180)
Dipnotlar 165 AFET NAN: Atatrk Hakknda Hatralar Ve Belgeler; s. 21. 166 AL FUAT CEBESOY: Snf Arkadam Atatrk; CJO, Yenign Haber Ajans Basn Ve Yayn A.., stanbul, 1997, s.208-209. 167 A.y.,s.211-212. 168 H.R.SOYAK: C.II, s.405-406. 169 C.GRANDA: s.156. 170 NAM HAZIM ONAT'tan K.ARIBURNU: ...Anlar; s.85. 171 .H.SEVK:s.91. 172 F.R.ATAY: ankaya..,.;s.364. 173 MAZHAR LEVENTOLU: Atatrk Yrr Dururken; Ajans Trk yyn., Ankara, tarihsiz, s.39. 174 HASAN AL YCEL: "Nuri Conker'in Biyografisi"; NUR CONKER: Zabit Ve Kumandan; Trkiye Bankas yyn., Ankara, 1959, s.37; s.6. 175 A.y.,s.6. 176 S.GKEN: s.64. 177 S.Y.ATAMAN: s.61. 178 SALHADDN PINAR'dan K.ARIBURNU: Atatrk'ten Hatralar; s.139. 179 S.GKEN: s.240. 180 A.y.,8.241.

SON BRKA SZ
Atatrk'n 22 Mays 1938'de Mersin limannda akamst yapt motor gezintisinde gramafonda Hafz Mehmet'in gazelleri almaktayd. Bunlar dinlerken, iini ekerek, "Baki kalan kubbede bir ho seda imi" diyecekti. (181) lmn adm adm yaklatn anlam olmalyd. Ama bir konuda yanlyordu. Belki de ilk kez. nk, geri onun fani vcudu 10 Kasm 1938'de artk aramzda olmayacakt ama kendisi hep yaayacak. O bugn de, yalnz bizlerin deil, tm "mazlum milletler"in de nderi. Pakistan'n ulusal airi kbal'in szleriyle, "Bizim aslmz rengi umu bir kvlcm iken, Atatrk'n bakyla cihan kaplayan ve aydnlatan bir gne haline geldi." Bir ara Atatrk'n salk durumunun dzeldii haberleri yaylnca, 17 Haziran tarihli Cumhuriyet gazetesinde, "Trablus amllar, Atatrk iyiletii iin kran secdesine kapandlar" balkl haber (182) ok ey anlatsa gerektir. ankaya'da ktip olarak grev yapan Haldun Derin'in, Atatrk'n vasiyeti gereince artk Cumhuriyet Halk Partisi'nin mal olduklar iin kitaplar kitaplklarndan indirilip sandklara yerletirirken ilerinden biri dikkatini ekecekti. Bu, krmz maroken ciltli ve anakkale Sava zerine bir kitap. 1932 ylnda Gazi'ye armaan edilmi. Haldun Derin, kitabn kapan atnda ngilizce yazlm bir ithafla karlaacak: "Byk bir kahraman, asil bir dman ve alicenap bir dost onuruna, Trkiye Cumhurbakan Gazi Mustafa Kemal Hazretlerine Hametli ngiltere Kral'nn Hkmetince sunulmutur." (183) Dmann "asil" olarak anlmas, ancak onun gerek bir "insan" olmas ile olanakl deil midir? Can dman, ona ihanet emi ve birka kez suikast dzenlemeye kalkm erkez Ethem'in gnderdii u telgraf bal bana bir anlam tayor: "Her eye ramen ful azim zayidir." (184/185) O, dmanlarnn bile vgsn kazanan bir "insan" dr.

Dipnotlar 181 H.DERIN: s.130. 182 A.y.,s.l32. 183 A.y., s.144. 184 "Her eye ramen lm byk kayptr." 185 H.DERN: s.141.

KAYNAKA MEHMET AL AAKAY: Atatrk'ten 20 An; T.D.K. yyn., Ankara, 1981. SAMET AAOLU: Babamn Arkadalar; 3.basm, stanbul, 1969. FAHRETTN ALTAY: 10 Yl Sava (1912-1922) Ve Sonras; nsel yyn., stanbul, 1970. Dr.ASIM ARAR: Son Gnlerinde Atatrk; Selek yyn., stanbul, 1958. NEZHE ARAZ: Mustafa Kemal'le 1000 Gn; lO.basm, Dnya yyn., stanbul, 2002. KEMAL ARIBURNU: Atatrk - Muhtelif Cepheleriyle; Ankara, 1953. KEMAL ARIBURNU: Atatrk'ten Anlar; 2.basm, Bankas yyn., Ankara, 1976. DAMAR ARIKOLU: Hatralarm; stanbul, 1961. ZZET ASLAN: Atatrk Silifke'de; Ankara, 1969. SAD YAVER ATAMAN: Atatrk Ve Trk Musikisi; K.B., yyn., Ankara, 1991. GAZ MUSTAFA KEMAL ATATRK: Atatrk'n Anlar, 1917-1919; kaleme alanlar: Falih Rfk [Atay], Mahmut [Soydan]; sadeletiren: smet Bozda, Bilgi Yaynevi, Ankara, 1982. FALH RIFKI ATAY: Babanz Atatrk * Bayrak * Atatrklk Nedir? * Atatrk Ne di? - 4 kitap bir arada; Bate yyn., stanbul, 1998. FALH RIFKI ATAY: ankaya - Atatrk'n Doumundan lmne Kadar; stanbul, 1969. EVKET SREYYA AYDEMR: Tek Adam - Mustafa Kemal; C.III: 1922-1938; 2.basm, Remzi Kitabevi, stanbul, 1960. SABR BABACAN (derleyen) - MEHMET TURGUT (basma hazrlayan): Atatrk'ten Anlar - "zlemler"; Bilgi-Baar yyn., stanbul, stanbul, 2004. ISMAYIL HAKKI BALTACIOLU: Atatrk - Yetimesi, Kiilii, Devrimleri; Atatrk niversitesi yyn., Erzurum, 1973. NYAZ AHMET BANOLU: Nkte Ve Fkralarla Atatrk; C.I, 4.basm, stanbul, 1954. NYAZ AHMET BANOLU: Yaynlanmam Belgelerle Atatrk - Siyas Ve zel Hayat; Gzen Yyn., stanbul, 1981. AHMET HAMD BAAR: Atatrk'le Ay Ve 1930'dan Sonra Trkiye; 2.basm, Ankara, 1981. CELAL BAYAR: Atatrk'ten Hatralar; Sel Yaynlar, stanbul, 1955. ADNAN NUR BAYKAL: Mustafa Kemal Atatrk'n Liderlik Srlar; Sistem Yaynclk, stanbul, 1999. HKMET BAYUR: "Atatrk'n Baz zellikleri"; Doumundan Samsun'a kna Kadar; A.K.D.T.Y.K., Atatrk Aratrma Merkezi, Ankara,1990, s.340-357. GEORGE BENNEB: "Kemal Atatrk"; Vu, 27 ubat 1935 (.ANDA UURLU -hazrlayan-: Yabana Gzyle Cumhuriyet Trkiyesi, 1923-1938; 2.basm, rgn yyn., stanbul, 2003, s.57-63). HKMET BL: Atatrk'n Sofras; Uncu yyn., stanbul, 1981. SAD BORAK: Bilinmeyen Ynleriyle Atatrk; Kitaplk Ltd.ti., yyn., stanbul, 1966. SAD BORAK: ykleriyle Atatrk'n zel Mektuplar; ada yyn., stanbul, 1980. SALH BOZOK: Yaveri Atatrk' Anlatyor; yayna hazrlayan: Can Dndar, 5.basm, Doan Kitaplk yyn., stanbul, 2003. AL FUAT CEBESOY: Snf Arkadam Atatrk; I-II, Yenign Haber Ajans Basn Ve Yayn A.., stanbul, 1997. HALDUN DERN: ankaya zel Kalemini Anmsarken, 1933-1951; Tarih Vakf Yurt yyn., stanbul, 1995. ERTURUL EFEOLU: "Yaral Bir Kutu O..."; Cumhuriyet, 9 Kasm 1994. MNR HAYL EGEL: Atatrk'den Bilinmeyen Hatralar; 2.basm, Ahmet Halit Yaarolu Kitaplk Ve Katlk Ltd.ti. yyn., stanbul, 1959. GRACE ELLISON: Ankara'da Bir ngiliz Kadn; ev. Osman Olcay, Bilgi Yaynevi, Ankara, 1999. MAZHAR LEVENTOLU: Atatrk Yrr Dururken; Ajans Trk yyn., Ankara, tarihsiz.

BERTHE G. GAULIS: ankaya Mektuplar; ev. Fruzan Tekil, stanbul, 1983. SABHA GKEN: Atatrk'le Bir mr; anlar kaleme alan: Oktay Verel, 3.basm, Altn Kitaplar, stanbul, 2000. SMET GRGL: Atatrk'n zel Yaam - Uydurmalar, Saldrlar, Yantlar; Bilgi Kitabevi, Ankara, 2003. CEMAL GRANDA: Atatrk'n Ua dim; yayna hazrlayan: Turhan Grkan, Hrriyet yyn., stanbul, 1973. JOSEPH GREW: Atatrk Ve nn - Bir Amerikan Elisinin Hatralar; ev. Muzaffer Akn, Kitaplk Tic.Ltd. ti. yyn., stanbul, 1966. SAD IRMAK: Atatrk - Bir an Al; nklp Kitabevi, stanbul, 1984. SAD IRMAK: Atatrk Ve evresi, stanbul niversitesi Atatrk Devrimleri Aratrma Ens. yyn., stanbul, 1974. SAD IRMAK: Atatrk'ten Anlar; 2.basm, Ajans Trk yyn., 1981. AFET NAN: Atatrk Hakknda Hatralar Ve Belgeler, 4.basm, Bankas yyn., Ankara, 1984. AFET NAN: M.Kemal Atatrk'ten Yazdklarm; Yenign Haber Ajans Basn Ve Yaynclk A.. yyn., stanbul, 1998. ABD PEK: nn, Atatrk' Anlatyor; Yenign Haber Ajans Basn Ve Yaynclk A.. yyn., stanbul, 1997. NAZM KAL: Atatrk'le Yaadklarn Anlattlar; Bilgi Yaynevi, Ankara, 2001. YAKUP KADR KARAOSMANOLU: Atatrk - Bir Tahlil Denemesi; Birikim yyn., stanbul, 1981. ARSLAN KAYNARDA: "Atatrk'te Dans Sevgisi"; Cumhuriyet, 16 Mart 2000. KILI AL: Atatrk'n Hususiyetleri; Yenign Haber Ajans Basn Ve Yaynclk A.. yyn., stanbul, 1998; ayrca Sel yyn., stanbul, 1955. UTKAN KOCATRK: Atatrk Ve Trkiye Cumhuriyeti Tarihi Kronolojisi, 1918-1938; A.K.D.T.Y.K., T.T.K., yyn., Ankara, 1988. NECAT KOTAN: Gazi Mustafa Kemal Atatrk - Hi Byle Okudunuz mu?; Antalya, 2003. MAZHAR LEVENTOLU: Atatrk Yrr Dururken; Ajans Trk yyn., Ankara, tarihsiz. Prof.Dr.OUZ MAKAL: "Atatrk Ve Sinema Bulumas zerine"; "Atatrk Ve Sanat"; Altn Portakal Kltr Ve Sanat Vakf yyn., Ankara, 2000, s.84-93. MEHMET NDER: Atatrk Konya'da; A.K.D.T.Y.K., Atatrk Aratrma Merkezi yyn., Ankara, 1989. MEHMET NDER: "Atatrk'e Mektuplar"; Atatrk Bildirileri; 2.basm, K.B.yyn., Ankara, 2002, s.1-51. MEHMET NDER: Atatrk'n Yurt Gezileri; 2.basm, Trkiye Bankas yyn., Ankara, 1998. AHMET BEKR PALAZOLU: Atatrk lkeleri; Trk Hava Kurumu yyn., Ankara, 1998. YORG PEMEZOLU: "Kemal Atatrk"; Proia [Atina], 17-18 ubat 1937 (.ANDA UURLU -hazrlayan-: Yabanc Gzyle Cumhuriyet Trkiyesi, 1923-1938; 2.basm, rgn yyn., stanbul, 2003, s.37-46). LHAN E. POSTACIOLU: Atatrk nnde Tarih Bakaloryas; stanbul . Atatrk Devrimleri Aratrma Ens. yyn., stanbul, 1979. SMAL HABB SEVK: Atatrk in; K.B.yyn., Ankara, 1981. MEHMET SOLMAZ: Gaziantep'in Ada Ve Fahri Hemehrisi Atatrk Gaziantep'te Mektuplar, Belgeler, Fotoraflar, Anlar ve Gaziantep Nfusuna Tescili; 2.basm, stanbul, 1983. HASAN RIZA SOYAK: Atatrk'ten Hatralar; I, Yap Kredi Bankas yyn.stanbul, 1973. AYDIN SU: Fkralarda Atatrk; Hr Yaynevi, stanbul, 1964. AYDIN SU: zel Hayatnda Atatrk; Hr Yaynevi, stanbul, tarihsiz. ZEL AHNGRAY: Atatrk'n Nbet Defteri, 1931-1938; Trk nklp Tarihi Ens. yyn., Ankara, 1955.

BLAL N.MR: Atatrk'n Hastal; A.K.D.T.Y.K., T.T.K. yyn., Ankara, 1989. NZAMETTN NAZF TEPEDELENLOLU: Atatrk'n Son Balosu; 3.basm, stanbul, 1944. SAD ARF TERZOLU: nsancl Atatrk; Ak Kitabevi, stanbul, 1964. SAD ARF TERZOLU: Yazlmayan Ynleriyle Atatrk; Ak Kitabevi, stanbul, 1963. TAHA TOROS: Atatrk'n Seyahatleri - Adana; Adana, 1939. METE TUMAY - HALDUN ZEN: "2933 Darlfnun Tasfiyesi Veya Bir Tek-Parti Politikacsnn nlenemez Ykselii Ve D"; Tarih Ve Toplum, C.II, s.222-236. ERAFETTN TURAN: Kendine zg Bir Yaam Ve Kiilik: Mustafa Kemal Atatrk; Bilgi Yaynevi, Ankara, 2004. .ANDA UURLU -hazrlayan-: Yabanc Gzyle Cumhuriyet Trkiyesi, 1923-1938; 2.basm, rgn yyn., stanbul, 2003. RUEN EREF NAYDIN: Atatrk' zleyi; I-II, Yenign Haber Ajans Basn Ve Yayn A.., stanbul, 1999. Yaknlarndan Hatralar; Sel yyn., stanbul, 1955. AHMET EMN YALMAN: Yakn Tarihte Grp Geirdiklerim; Gl: 1922-1944; stanbul, 1970. ASLAN TUFAN YAZMAN: Atatrk'le Beraber - Devrimler, Olaylar, Anlar, 1922-1936; Bankas yyn., Ankara, 1989. BARI YETKN: "Kz lk Anlatyor: Atatrk, ocuk Ve 23 Nisan"; Yeniden Anadolu Ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk, Mays 2004, say 68. HASAN AL YCEL: "nsz"; Mehmet Nuri Conker'in Zabit Ve Kumandan kitabna; Yenign Haber Ajans Basn Ve Yayn A.. yyn., stanbul, 1998, s.5-8; ayrca, 1 HASAN AL YCEL: "Nuri Conker'in Biyografisi"; NUR CONKER: Zabit Ve Kumandan; Trkiye Bankas yyn., Ankara, 1959, s.3-7