SLM FELSEFESNE LGSZLN VE YNELTLEN TENKTLERN SEBEPLER Yrd. Do. Dr.

Cevdet KILI
zet: Gnmzde, slm felsefesine ilgisizliin ve hatta tenkid edilmesinin pek ok sebebi vardr. Bunlarn banda slm felsefesi kavram gelmektedir. slm felsefesi denildiinde akla ilk gelen ey, slmda felsefenin olup olmadyla ilgilidir. Bu hususta dikkat ekici olan husus, zellikle toplumun baz kltrl kesimlerinde daha ok grlmesidir. slm ve felsefe terimlerinin bir araya getirilerek slm felsefesi kavram olarak ortaya kmasnda ve kullanlmasnda, baz bilgi derinliinden yoksun yorumlar nedeniyle yanl anlalmaktadr. slm Felsefesi kavramyla, slm dininin felsefesi deil, slm corafyasnda dini dili ve kltr ne olursa olsun, oluturduu kltr ve medeniyetin genel addr. Felsefe, bir tefekkr ve hikmet eylemi olarak anlald takdirde, zaten Allahn emri olarak Mslmanlarn gndeminden hi dmemesi gerekir. nk vahyin ve onu aklayan peygamberinin getirdiklerinde tefekkre, tezekkre, tedebbre ve hikmete byk bir deer atfedilmitir. nsan dncesinin bir rn olan felsefede derinlemek, insan tevhide gtrr. Tevhide gtrmeyen ve hakikate ulatrmayan felsefe, felsefe olmaktan kar ve insan dncesini yormaktan baka bir ey olmaz. Anahtar Kelimeler: slm Felsefesi, Filozof, Grek Dncesi, Felsefenin zorluu, Dnce Abstract: At the present time, there are a lot of reasons about indifference and criticizing toward Islamic philosophy. One of them is the conception of Islamic philosophy. Whereas the conception of Islamic philosophy is not the philosophy of religion of Islam but it implies the culture and civilization in Islamic geography. If philosophy is understood as thought and wisdom activity, already it is order of Allah. The movement of ideas those are contrary to the belief of tevhid had been in Muslims society from time to time but those had not lived for a long time. Therefore, there is no reason to oppose or to be indifferent to philosophy. Islamic philosophy is examined philosophical problems those are especially come from Greek with the light of Vahiy. For this reason if we see the Islamic philosophy is the product of our geography and civilization, we can believe the need of growing it, instead of indifferences or controversial attitudes. Key words: slamic philosophy, philosopher, Greek thought, adversity of philosophy, thought

Giri XIX. yzyln ortalarndan itibaren Batda balayan slm felsefesi alanndaki aratrmalarn, gnmzde nemli boyutlar kazandn grmekteyiz. Batnn yan sra artk slm lkelerinde slm felsefesi konusunda ayn gelimeler olduu dikkatlerden kamamaktadr. slm dnyasndaki hemen hemen btn lkelerde slm felsefesi dersleri yksek retim kurumlarnda ders olarak okutulmaktadr. Bunun yan sra, lahiyat fakltelerinde ve niversitelerin felsefe blmlerinde yksek lisans ve doktora seviyesinde yaptrlan aratrmalar gn getike daha da artmaktadr. Gerek Batda ve gerekse slm dnyasndaki bu almalar, slm dncesinin gelecei hakknda mit verici gelimeler olarak kabul edilmelidir. Her alanda olduu gibi slm felsefesi alannda da yakndan ilgilenen batllar, yaptklar aratrmalarla bu alanda nemli mesafeler kat etmilerdir. Bu aratrmalar, sadece slm felsefesiyle snrl kalmam, dier slmi ilimlerde olduu gibi, zellikle sahas bakmndan birbirleriyle yakn olan tasavvuf alann da kapsamaktadr. Bilindii gibi insan, hangi bilgi ve kltr seviyesinde olursa olsun toplum iinde yaayan insann o toplumun kltrnden ve dnce yapsndan etkilenmemesi mmkn deildir. Dolaysyla toplumun bir aynas grnmnde olan biz akademisyenler de, toplumdan bize yansyan eyleri yine topluma ayna tutma olarak aratrmalarmza ve yazdklarmza yanstmaktayz. Filozoflarn da toplumun birer aynas olduklarn biliyoruz. Onlar da, iinden ktklar
* F.. lahiyat Fak. slm Felsefesi retim yesi. Email: ckilic@firat.edu.tr

toplumlarnn iinde bulunduklar fikri ve inan buhranlarnn yan sra, siyasi ve sosyal buhranlarn veya gelimeleri fikir ve dncelerine yansttklarn grmekteyiz. Mesela; Kind (801-873), yaad dnemde, yaanan Kelm tartmalardan kendini alamamtr. Hatta devletin resmi gr olan Mutezile ile paralel baz problemleri ele almtr. te yandan, slm inan ve kltr deerlerini savunmak iin hasm evrelere kar bir ok reddiyeler da kaleme almtr.1 bn Sn(980-1037)nn yazd Hayy bin Yakzndaki roman kahramanlarnn hrriyeti zlemeleri fikri, kendisinin Hemedanda Ferdican kalesinde hapiste olduu bir dnemdeki durumu ile paralellik gsterdiini grmekteyiz.2 Gazl(1058-1111)nin yaad dnemde Batnlerle mcadeleleri, kaleme ald eserlerine yanstmalar gibi rnekler vermemiz mmkndr. slm felsefecileri, en st bilgi seviyesinden en alt seviyeye kadar olan farkl insanlarla karlatklarnda, eitli sorulara muhatab olmaktadrlar. Bu sorular genelde u maddede odaklanmaktadr. 1- slmda/slmn felsefe/si olur mu? 2- Hz. Peygamber zamannda felsefe var myd? Allahn gnderdii Kur'n- Kerm de felsefeden bahsediliyor mu? Bahsedilmiyorsa neden byle lzumsuz bilgi ile itigal ediyorsunuz? 3- Felsefecilerin ounda akl noksanlklar var, sen de onlardan msn? Bu ve buna benzer sorularla, bu alanla ilgilenenler, hemen hemen her zaman karlamaktadrlar. Bylesi sorularn sebepleri aratrldnda soru sahiplerinin kltrel arka plann besleyen bir takm aralarn ok farkl olduunu ve felsefeye kar sbjektif tutumlarnn buradan kaynaklandn kestirmek zor deildir. Bu konudaki tespitlerimizi birka maddeyle snrlandrarak problematik olarak ele almak istiyoruz. Evvela btn bu tavrlarn temelinde, slm ve felsefe kavramlarnn her ikisinin bir arada kullanlmasndan kaynakland ortaya kmaktadr. slm ifadesi burada din olarak anlald srece insanlarn dncelerinde bir takm soru iaretlerin olumasna zemin hazrlamaktadr. Ancak biraz tarihi arka planna inildiinde byle olmad grlecektir. imdi bu problemleri belli balklar altnda inceleyelim. 1- slm Felsefesi Kavramnn Menei ve Kavramsal erevesi le lgili Problemler. XIX. yzyla kadar bu felsefenin ad kavram olarak slm felsefesi veya slmda felsefe diye isimlendirilmi deildir. slm felsefesinin bu zamana kadar ad, felsefe veya hikmettir. Felsefe yapan mslmanlarn ad da slm filozoflardr.3 slm Felsefesi denildiinde ilk anda slm inan sisteminin felsef yorumu anlalabilir. Bu, phesiz slm felsefesi deyiminin bir lde daraltlm manasn ifade eder. Bu ifade daha geni anlamda slm kltr ve corafyasnda ortaya km eitli felsef sistemleri de ifade edebilir. Felsef sistemler adlandrlrken eitli unsurlar gz nne alnarak adlandrlmaktadrlar. Corafi mekana gre felsefeler: Yunan Felsefesi, Hint Felsefesi gibi. Felsefe yapan filozoflarn etnik kkenlerine gre isimlendirilirler: Trk felsefesi, in felsefesi gibi. alara ve zamanlara gre isimlendirilirler: Antik a felsefesi, Yeni a felsefesi, XV. Yzyl felsefesi gibi. Filozoflarn iinde bulunduklar dini dncenin ve kltrlerin kkenine gre isimlendirilirler. slm Felsefesi, Budist Felsefe gibi. Tek bir filozofun felsefesi konu edinilerek isimlendirilirler: Aristo Felsefesi, Frb felsefesi, Kant felsefesi gibi.4 Bugn, Bat felsefesi deyince bat kltr iinde ortaya km eitli felsefe sistemlerini anlyoruz. slm felsefesi denince slm inan sistemlerini savunsun veya savunmasn, bu inan sisteminin karsnda veya yannda olup akli bir tavr koyan btn felsef sistemler anlalmaktadr. nk taknlan her olumlu veya olumsuz tavr, slm dncesi veya felsefesiyle dorudan ilgilidir. Yunandan slm dnyasna giren felsef dncenin o zamanki ad Hikmettir. Felsefe ve hikmet kavramlar slm dnce tarihinde ou zaman ayn anlamda kullanlmtr. lk dnem
1 Mesel, Risle fi Nakz Mesilil-Mlhidn, Risle fir-redd alel-mniyye, Risle fir-Redd ales-seneviyye gbi eserleri zikredilebilir. Skz., Kind, Felsef Risleler, ev.: Mahmud Kaya, z Yaynclk, stanbul 1994, s. XVII-XVIII, 2 Hayrani Altnta, bn Sina Metafizii, AF. Yaynlar, Ankara 1985, s. 12; Henry Corbin, bn Snnin Hayy bn Yakzan Risalesinin Yazl ve Orijinallii, Hayy bn Yakzan, (evirenler; Yusuf zkan zburun, Sekan zburun, ehabettin Yaln, Orhan Dz, Derya rs, nsan Yaynlar, stanbul 2000 (339-351) iinde s 340 3 Olguner, Fahrettin, Yirminci Yzyl Trkiyesinde slm Felsefesi, Kubbealt Akademi Mecmuas, Yl: 27, stanbul, Temmuz 1998, say: 3 (20-29) s. 20. 4 Mehmet Bayraktar, slm Felsefesine Giri, TDV. Yaynlar., Ankara 1998 , s. 1.

filozoflarn eserlerinde felsefe yerine hikmet kavram kullanlmaktayd. Bu da gsteriyor ki, henz miladi dokuzuncu asrda balayan felsefe aleyhtarlndan fazla zarar grmemek iin Kurn bir ifade olan hikmet kavramn daha n plana kmtr. O dnemde felsefe aleyhtarl yapanlarn baz hakl nedenleri olduunu gz nnde bulundurmak gerekir. slam dnyasnda tp, astronomi, matematik ve tabii bilimler alannda aratrma yapan filozoflardan bir ksmnn teis olmasna karlk nemli bir kesiminin deist veya ateist dnya grne sahip olmalar, felsefe aleyhtarlnn hareket sahasn geniletmenin bir unsuru olmutur. Gazzlnin kendinden nceki felsef dnceleri Dehrler, Tabiatlar ve lahiyatlar diye e ayrd guruplarn fikirleri, felsef dncenin balangta ac bir tecrbe geirmesine sebep olmutur.5 Bunlardan ilk iki felsef ekolun dncelerine bakldnda, lk a filozoflarndan Heraklit, Demokrit, Epikrclk ve Stoaclk gibi filozof ve ekollerin etkisinde slm dnyasnda felsefe yapld grlmektedir. Bunlar, tm metafizik gerekleri inkar ederek kainat yaratan bir yaratcnn olmadn iddia etmektedirler. Dinleri ve peygamberleri gereksiz grmektedirler. Her eyi d duyularn verilerinden ibaret sayarak, duyularla elde edilen bilginin dnda bir bilgi trn kabul etmemektedirler. Eskimeyen veya her eyin iinde eskidii tek yce bir gerekten sz ederler ve onun da zaman (dehr) olduunu sylerler. Allahn varln kabul eden ve kozmoloji ve metafizik grlerini be ezeli esasa dayandran Ebu Bekir Zekeriyya er-Rz (865 925) ise, Allah, Ruh, Madde, Zaman ve Mekan ezeli olarak kabul eder. Rznin esas zndklkla sulanmasnn temel sebebi, onun nbvvet hakkndaki grleri olmutur.6 Ona gre, Allah tanmak ve iyi ile kty birbirinden ayrdetmek iin dinlere ve peygamberlere ihtiya yoktur. Bu konuda akl yeterlidir. Dinler ve peygamberler birbirlerini yalanlamlardr. Peygamberlerin hibir akli ve ruhi stnlkleri yoktur. Din adamlar felsef dncenin ve ilmi aratrmalarn en byk dman ve engelidirler. Filozoflarn eserleri mukaddes kitaplardan ok daha faydaldr.7 Ayrca, hvn- Safnin felsef dncelerinde smailliye mezhebinin siyasi grlerinin izlerinin grlmesi felsefeye kar reaksiyonun daha da artmasna sebep olmutur.8 slmn ilk dneminde felsefe yapanlarn tevhide aykr decek seviyede serbest dnmeleri, felsefeye kar olumsuz bir tavr taknlmasna sebep olmutur. Bu dnemde felsefe yapan Kindnin felsefe ve din uyumu konusundaki abalar, felsefeye kar taknlan tavrn neticesi olduu kanaatini uyandrmaktadr.9 Felsef dncenin teekkl devrinde felsefenin yerine kullanlan hikmet kavram; Allah ve Kurnn bir sfat, ilk nazil olan ayetler, Hz. Peygamberin vaaz ve iratlar, vahyolunmu mukaddes kitaplar, hayret verici srlarla dolu Kurn manasnda kullanlmaktadr. 10 Bu kavram, Yunandan slma giren felsefe kelimesini ne kadar karlamaktadr sorusunu akla getirmektedir. Felsefe kelimesinin etimolojik yapsnda, Yunancada iki terimle karlamaktayz: Philo ve sophia. philo; sevgi, sophia; hikmet demektir ve bu ikisi birletirildiinde hikmet sevgisi gibi bir anlam ifade etmektedir. Rivayetlere gre Fisagor(580-500)a sofos-hakm dedikleri zaman bunu reddetmi ve sophos-hakm ancak Tanrdr diyerek, ben ancak hikmeti seven onu arayan olabilirim demesiyle bu kelime vuct bulmutur.11 Sonu olarak, Mutlak Hakm ve hikmet sahibi ancak Allah olduuna gre; nsan Allahn hikmetini, nasl bir hikmet sahibi olduu ve Hakm olduunu renecek ve aratracaktr. te felsefenin ad ne olursa olsun gayesi bu terimin iinde yatmaktadr. Platon(427-347) felsefeyi;sanatlarn sanat, ilimlerin ilmi, ruhu karanlktan aydnla

5 Gazzli, el-Munkzu min ed-Dall, ev.: Hilmi Gngr, MEB. yaynlar, stanbul 1994, s. 27-28. 6 brahim Hakk Aydn, Eb Bekir Rzde Be Ezel lke, AFD. Erzurum 2001, sa.: XV, (107-144) s. 116. 7 Abdurrahman Bedev, Muhammed bn Zekeriyya er-Rz, ev.: Osman Bilen (slm Dncesi Tarihi (I-IV) edit.: M.M. erif), nsan Yaynlar, stanbul 1990, C. I, (49-65) s. 54; Bayraktar, age., s. 76 vd.; Gazzl, el-Munkz, s. 27; Mahmut Kaya,Felsefe, TDVA, C.XII, (311-332) s. 316. 8 Muhammed Abid el-Cbir, Felsef Mirasmz ve Biz, ev.: Said Aykut, Kitabevi yaynlar, stanbul 2000, s. 185. 9 Kind, age., s. 5. 10 Elmall M. Hamdi Yazr, tefsirinde Bakara suresinin 269. ayetinde geen; ..Allah kime hikmet verirse o muhakkak ki pek ok hayra erdirilmi olur ayetinin tefsirinde hikmet kavramna 23 deiik mana vermitir. Elmall Hamdi Yazr, Hak Dini Kurn Dili, (I-X) sadeletirenler: smail Karaam, Emin Ik, Nusrettin Bolelli, Abdullah Ycel, Azim Datm stanbul 1992, C. I., s. 204 vd. 11 Macit Gkberk, Felsefe Tarihi, Remzi Kitabevi, stanbul 1990, s, 31; Kaya, agm., s. 311

karan gerek varla ulama12 diye tanmlarken, Aristonun; her hangi bir ilintisi olmas ynnden hususi nesnelerle hi uramayp her birinin bir varlk olmas ynnden varl inceler13 ifadesi felsefeye daha ilk alarda nemli misyonlar yklemitir. Biraz daha aacak olursak, Efltunun Devlet, Phaidon, Timaios gibi eserlerinden derlediimiz felsefe hakkndaki grlerine ve filozofa ykledii misyona birka cmle ile deinmek faydal olacaktr. Gerek filozofta bulunmas gereken deerlerin ilki doruya ballktr. Her zaman her yerde dorunun ardndan gitmektir. Gerek bilim sevgisi olan gerekten var olana erimee abalar. Ruhunun zleri kavrayan yan ile her eyin o yanla bir yaratlta olan zn arar. Filozof bilgeliin btnn ister deil mi? Birazn alp tesini atmaz. Bir insan btn ilimleri kapmaya hazrsa seve seve okur. renmeye doymazsa bylesine bilgiyi seven kiiye filozof demek doru deil mi? Gerek filozof kimdir? Doruyu grmesini sevenlerdir. Filozoflar bilime dkndrler. nk bilim onlara gzden kaan sonsuz varln bir kesini aydnlatr. stelik onlar varl btn ile severler. Bilimi gerekten seven,istekleri bilimlere ve onlarla ilgili her eye evrilmi olan yalnz ruhun zevkini arar, beden zevklerini bir yana brakr. Gsteri iin deil, gerek filozofsa, gerek filozofun ruhu zevklerden tutkulardan keder ve korkulardan gc yettii kadar kendini uzak tutar. Kelimenin tam anlamyla felsefe ile uraanlar istisnasz btn ten isteklerinden korunurlar. Mutlak varla ykselmek ancak bilgi dostlarnn hakkdr. Dncesi ycelere ykselen btn varlklar btn zamanlarla birlikte seyreden kii insan hayatna nemli bir ey diye bakar m? Felsefe Allahn ilerine benzer iler yapmaktr.14 Gerekten Kurnda hikmetin insana, insanlkla verildiini, onun insan kadar eski olduunu bildiriyor. Kurn- Kerimde eitli surelerde bir veya birden fazla tekrar edilen Hikmet, eitli manalara gelse de onun insanlardan Allah-kinat-insan zerine doru olarak akl erdirmelerini ve dnmelerini istemesi olarak felsef manalar da iermektedir. 15 Dier taraftan Hz. Ademe eyann isimlerinin retildii16 bilindiine gre, insann madd ve mnev hayat grnn dncesi, olarak tarif ettiimiz felsefenin Kurna da dayanarak insanlk kadar eski olduuna inanyoruz. Sradan bir okuyucu, felsefeyle alakal bir kitab eline alp okumaya baladnda, sadece felsefenin deil, dnce tarihinin de Yunan dncesiyle baladn grr. Bu dnce ve bak as ne yazk ki, iki yz yldan beri slm dnyasn sarm bulunmaktadr. Ama iin gerei Yunan felsefesinin o derece grkemli olduu bir dnemde bile Ege havzasnda felsefe yapan hakmlerin Anadoluda ve Mezopotamyada tahsil grmemi olanlarna gerek hakm gzyle bakmazlard. Bu da unu gsteriyor, mene itibariyle hikmet, dorudan Mezopotamya, Hint, ran ve Msrdan Yunana gemitir ve Yunan mucizesi olarak tasvir edilen felsef dncenin kesin olarak orijinalitesi bulunmamaktadr. Yunan dncesinin kkenlerine inildiinde, pek ok aratrmacnn da ifade ettii gibi, Yunanistana nbvvet ve vahiy kaynakl hikmetler gtren Yunan filozoflarnn, kendi pagan kltrlerinde erittikleri ve nbvvet damarn yok ettikleri grlmektedir.17 Yunan dncesinin bir orijinalitesi olmad hususunu bugn, Bat dnyas da kabullenmi bulunmaktadr. Mesela; Alfred Weber, J. Burnet, Charles Werner, Walter Kranz, W. Ruben gibi bat dncesinin ada filozoflar bir Yunan mucizesinin olmadna Yunanllarn eski Msr, Hint, Mezopotamya kltrlerinden etkilendiklerine felsefeyi tadna inanmaktadrlar.18 H. Ziya lken, Mbahat Trker Kyel, H. Ragp Atademir, Nihat Keklik, Aydn Sayl ve Azra Erhat gibi felsefeciler de bu gr savunmaktadrlar.19 XIX. yzyla kadar slm felsefesi diye bir felsefeden sz edilmediini belirtmitik. slm felsefesi derken slm dinin felsefesi dnlmemelidir. Bu slm dininin felsefe meselelerine bakn, onlara zm arayn ifade etmez. Felsefe insana, insan dncesine dayanrken, din ise,
12 Platon, Phaidon, ev.: Ahmet Cevizci, Gndoan Yaynlar, Ankara 1995, 61a 13 Aristoteles, Metafizik, ev.: Ahmet Arslan, Sosyal Yaynlar, stanbul 1996, 1061b 14 Eltun, Timaios, ev.: Erol Gney, Ltfi Ay, MEB. yaynlar, stanbul 1997, s. 47a,48, 53d, 69b; Phaidon, 64d-e, 65b 68c,79e,80a; Devlet, ev.: Canan Eyi, Gn Yaynclk, stanbul 2001, s. 231-273. 15 2/Bakara, 151; 3/Al-i mran 164; 4/Nisa, 54; 31/Lokman 12; 54/Kamer 5. 16 2/Bakara, 31-33. 17 Ali Bula, slm Dncesinde Din-Felsefe/Vahiy-Akl likisi, Beyan Yaynlar., stanbul 1994, s. 13 vd. 18 Necati Demir, Felsefenin Menei zerine Baz Dnceler, CFD., Sivas 1998 sa.: II (383-407) s. 387. 19 Demir, agm., s. 403-404.

insan st ve insan tesi bir kaynaa dayanr. Dolaysyla bir dnce rn olan felsefeye din denemeyecei gibi, kayna vahiy olan dine de felsefe denemez. u halde slm Felsefesi, slm tarihi slm sanat gibi bir terimdir. Buradaki slm ifadesi bir sfat olarak ele alndnda, dini, rk ve mezhebi ne olursa olsun slm corafyasnda felsefe yapan kiilerin felsefesine ve onlarn felsefe faaliyetlerine, braktklar izlere, oluturduklar medeniyete slm felsefesi denmektedir. Mslman kiiler Yunandan sadece felsef problemler almlardr. Bunlar felsefe yaparlarken ilham kaynaklar slm dininin temel ana kaynaklar olan, vahiy ve hadisler olmutur. Hatta Batnn Aristoyu kendisiyle tand bn Rd gibi brokrat ve hukuku bir filozof, felsefe yapmaya baladnda Kurn- Kerimden referans aldn grmekteyiz.20 Bu noktada Mslman filozoflar felsefe yaparken vahyin verilerine ters dmemeye zen gsterdikleri gibi, yabanc felsefelerden gelen eitli felsef problemleri de slmletirdiklerini grmekteyiz. Mesela; Frb ve bn Sn, Yeni Efltunculuun sudr nazariyesini alrlarken, tm kainatn mekanik bir zorunlulukla kendisinden kendi isteiyle coarak tat Yeni Efltunculuk dncesinin lk Prensibi ile, slm dinin Allah kavramyla ayniletirmeye almlardr. Aksi takdirde Yeni Efltunculuun lk Prensibi Allahdan baka bir ey olarak kabul edilseydi, Allahn alemi hr iradesiyle yaratmas ve Mutlak Varlk olma vasf paylalm olacakt ki, bu da sudur nazariyesi ile slm inancndaki Allah ve yaratma fikriyle ters decekti. Bu da gsteriyor ki Frb ve bn Snnin Mslman olmalar onlarn baz konularda hassas davranmalar iin etkili olmutur.21 Ancak ileride anlatlaca gibi bir ok slm filozofu baz problemlerde slm inanlaryla ters dme noktasna gelecekler ve Gazzlnin tenkidlerine maruz kalacaklardr. slm dinine inananlar kadar inan asndan ona uzak mesafede duranlar bile ondan ilham almlardr. Bu medeniyet ierisinde felsefe yapan ve fikirlerini syleyen herkes, bu corafyadaki her soy ve milletten insana hitap edebilmek iin kaleme aldklar eserleri, o dnemdeki medeniyetin dili olan Arapa yazmlardr. Bu yzden kayna batl msterikler olan pek ok insan, slm felsefesini Arap felsefesi olarak kabul ettirmek istemilerdir. Oysaki slm felsefesi, bu medeniyet ierisinde eser vermi Arap, Fars, Trk, Yahudi, Hint Berber ve benzeri eitli kltr, inan ve milletlerin ortak rndr.22 Bir rnek verecek olursak, bn Meymun (1135-1205) kendisi Yahudi olmakla birlikte bn Rd'n rencisi olmu, Delaletl-Hairin adl eserini btn mslmanlarn anlayaca dilde Arapa yazmt ve fikirleri, Kurnn ilhamlarn herhangi bir mslmannkinden daha ok yanstmaktayd. Gnmzde devralnan ortak mirasn olmasnn yannda, bu kadar geni bir corafyada, zerinde onlarca devletin kurulduu slm aleminde bir ortak slm felsefesinden bahsedilmesi zor grnmektedir. Bu devletlerin kltr ve eitim yaplanmalarnda felsefeye kar tutumlarndaki farkllklar, milli felsefelerden bahsetmenin zaruretini ortaya karmaktadr. Ancak bunu yaparken gz ard edilmemesi gereken bir husus, felsef dncelerin tekelletirilmemesi ve arya kalmamas gerektii kanaatindeyiz. 2- Mezhep, Kelam, Tasavvuf ve Kanaat nderlerinin Felsefeye Kar Menfi Tutumu: a- Gemite Felsefeye Kar Olumsuz Ynde Taknlan Tutumlar zellikle dini konulara daha eilimli ve eitim dzeyi yksek kesimin fikri arka plannn yaplanmasna katks olan kanaat nderlerinin fikirlerine ve kaleme aldklar eserlere bakldnda, bu eserlerin felsefeye kar olumsuz tutumlarnn birer yansmas olduunu tespit ettik. Sadece bu eserler deil, kelamclarn, fkhlarn ve mutasavvflarn felsefe aleyhindeki yaklamlar da bulunmaktadr. Gnmz yaklamlarna gemeden nce meseleyi biraz gemiten almak gerekirse, felsefenin reddine ve ona souk baklmasna etkili olan sebeplerin banda, dini ilimler alannda eserleri ve fikirleri gnmze kadar gelmi alimler gelmektedir. Bu alimler, Kurn- Kerim ve Hadisleri, insann tm ihtiyalar iin yeterli kabul ederek, nasslarn zahiriyle yetinmek gerektii,
20 bn Rd, Faslul-Makl, ev: Sleyman Uluda, (Felsefe-Din likisi) Dergh Yaynlar, stanbul 1985, s. 95 vd. 21 Bayraktar, age., s. 9. 22 Fanrettin Olguner, slm Felsefesi Kime Aittir, SFD., Konya 1990, sa III, (187-190) s. 188-190; Ayn yazar, Trk slm Dncesi zerine, tken Neriyat, stanbul 2001, s. 108 vd; Hseyin Atay, slm Felsefesinin Douuna Dair, AFD., Ankara 1966, sa. XIV, (175-187) s. 175; Mehmet Da, slm Felsefesinin Baz Temel Sorunlar zerinde Dnceler, OMFD., Samsun 1991, sa. V, (3-34) s. 3

bunun dnda bir eyle megul olmann bidat olduu kanaatindedirler. zellikle mantk ve metafizik dahil felsefenin hangi eidiyle itigal edilirse edilsin bunlarn delalet olduunu ve insan kfre gtrdn dnmektedirler. mam Malik (. 795); Bugn size dininizi kemle erdirdim23 ayetinden hareketle, bu ayet indii zaman dinden olmayan ey, imdi de dinden deildir demektedir.24 Mehur tarih ve siyaset felsefecisi bn Haldun da salt felsefenin eriatla zt dtn ve insan dinsizlie srkleyecei inancn tar. bn Haldun, Felsefe eriatla zt der, felsefeyle itigal eden onun taklitilerinden baka snacak yeri yoktur25 derken, Gazzl izgisinde bir felsefeyi de ho grmektedir. Bu saydklarmzn dnda felsefeye kar olumsuz tavr taknan tannm ahsiyetler arasndan unlar zikredebiliriz: Makriz (. 1441), ehrazur (.1245), bnus-Salh (1245), Ahmed Bin Hanbel, (. 855) bn Hazm (. 1064)26, bn Cevz (. 1200)27, bn Teymiyye,(. 1328). Hadisilerden mam Nevev, mutasavvflardan mam- Rabbn(1563-1624) felsefe ve mant tamamen reddetmektedirler.28 Burada, tasavvuf dncesinde Mektubat isimli eseriyle nemli bir yeri olan mam- Rabbn ile felsefe ve manta hcum ederek bizzat Nakzul-Mantk, er-Reddu alelMantkyyin Deru Tearudil-Akli ven-Nakl isimli eserler yazan bn Teymiyyenin fikirlerini ele almak istiyoruz. mam- Rabbn, Mektubt isimli eserinin 435. Mektubunda unlar sylemektedir. ...kendilerini, akl sahiplerinin en bykleri sanan kadim felsefeciler Yce Aziz yaratcy inkar etmektedirler. Akllarnn noksanlndan dolay eyay zamana balarlar. ...ayet akl bu ide yeterli olsayd akllarn kendilerine nder eyleyen Yunan felsefecilerini dallet ovasnda brakmazd. Sbhan Hakk dahi, btn insanlardan nce bilirlerdi. Halbuki Sbhan Hakkn zatnda ve sfatlarnda insanlarn cehalet cihetinin en katmerlisi bunlardr. Sbhan Hakk fari ve muattal sanmlar ve bir eyin dnda hi bir eyi ona isnad ettirmemilerdir. O dahi icab olup ihtiyar deildir. Kendiliklerinden faal akl yontup hadiseleri ona balamlardr. O hadiseleri, yerin ve semalarn yaratcsndan men etmiler ve eseri de hakiki messirden almlardr. ...Faal akl nedir ki; Eyann tedbiri ve havadisin oluu ona isnad ettirile, onun kendi varl ve sbutu hakknda dahi bin trl sz vardr. Zira onun husul ssl gsterilen felsef mukaddimelere dayanmaktadr. ... bir cemaat bu sfehaya hkema ismini takmaktadrlar. Onlarn szlerini dahi hikmete balarlar. Halbuki pek ok hkmleri bilhassa en yce maksad olan ilahiyata dair hkmleri yalandr. Kurn ve Hadise muhaliftir. ... hangi itibara gre bunlara hukema itlak yaplmaktadr. Bunlar yle kimselerdir ki; katmerli cahil olmaktan baka nasipleri yoktur.29 Grld gibi, mam- Rabbn bu szleriyle, filozoflarn akla atfettikleri nem, Yaratcy lemin dnda kabul etmeleri, ortaya attklar faal akln ay alt maddi lemde yapt tedbr faaliyetlerine ynelik fikirlerin ne denli geersiz olduunu ortaya koyarak cehaletle itham etmektedir. Onlarn ortaya attklar grlerin, sadece Kur'an- Kerim ve hadislere ters dmediini, ayn zamanda akla da aykr olduunu belirtmektedir. bn Teymiyye ise, filozoflar tenkitte Gazzlyi bile geride brakr. Minhacus-Sunne isimli eserinde Yunan filozoflarn kastettii anlalan; sann getirdii hak dini, putlara, gnee, aya, yldzlara tapan filozoflar ifsad ettiler, ancak onlar slmda ktleyecek bir ey bulamadlar30 diyerek filozoflarn slm dinine zarar veremediklerini, ancak slm dininin dndaki dier dinleri
23 5 Maide 3. 24 Bayraktar, age., s. 129. 25 bn Haldun, Mukaddime (I-III), ev.: Zakir Kadiri Ugan, MEB. Yaynlar, stanbul 989, C. II, s. 605; C. III, s. 101 vd. 26 brahim Grbzer, bn Hazm, TDVA., C XX, s. 56-57 27 bnul-Cevz, Telbs-u bls, Darul-Hayyaul-Kutubil-Arabiyye Msr trsz., s. 46 vd. 28 lhan Kutluer, lim ve Hikmetin Aydnlnda, stanbul 2001, s. 185. 29 mam- Rabbn, Mektubt- Rabbn, (I-III) ev.: Abdulkadir Akiek, Merve Yaynevi, stanbul trsz., C. III, s 1330-1337. 30 bn Teymiyye, Minhcus-Snne, C. I-II, Msr 1321, s. 87; Kutluer, age., s. 190

ifsad ettiklerini sylemektedir. bn Teymiyyenin mslman filozoflardan tenkid ettii kiiler, genelde Mea diye adlandrlan mslman Aristocu filozoflar olmutur. zellikle bn Sina hesaplalmas gereken isimlerden biridir. Her ne kadar onun felsefi sisteminin kaynaklarnda mslmanlar olsa da bu Mslmanlar ismailiyye denilen mlhidlerdendir. 31 Hatta bn Teymiyyeye gre filozoflar mslman topluluundan olmaz kendilerinden mslman filozof,slm filozoflar filozoflarn iman gibi hususlardan bahsedilemez nk onlarn mslmanlklar ile imanlar gerek slmla elikilidir.32 bn Teymiyye, zellikle felsefe ve filozoflarn tarih boyunca hibir konu zerinde ittifak etmediklerini, srekli ihtilaf ettiklerini, ilhi dinlerin bozulmasnda nemli rol oynadklarn, slmn znde meydana gelen sapmalarda filozoflarn ba ektikleri hususlarda tenkid etmektedir. Hatrlanaca zere Gazzl, Tehaftl-Felsife isimli eserinde konuda filozoflar tekfir etmiti. Bunlar; lemin kdemi, Allahn kllileri bilip czileri bilmemesi ve cismani harn inkar. bn Teymiyye bu konulara be meseleyi daha eklemi ve Nbvvet, Kelamullah, efaat, Allahn meetini ve kudretini inkar ile ilgili sylediklerinin felsefecileri kfre gtrdn vurgular. Bunun yan sra, bn Teymiyye zellikle felsef hususlar ihtiva eden pek ok teknik konuda da filozoflar tenkid eder. Bunlarn arasnda kavramlar konusu,33 kyas konusu,34 sudr teorisi35 akllar teorisi,36 nefsin ilimle olgunlamas dncesi bulunmaktadr. Bu son maddeyi biraz aacak olursak.; bn Teymiyyeye gre filozoflar, Nefsin sadece ilimle olgunlaabileceini iddia etmektedirler. Bu gre iddetle kar kan bn Teymiyye, nefsin olgunlamasnn sadece Allah bilmek ve ona ibadet etmekle mmkn olacan savunur. Nefsin olgunlamas salt bilmeyle deil, onu sevmek ona ynelmek, ilim ve amelce Onun emrettii ekilde ibadet etmekle mmkndr. Halbuki filozoflar, nefsin kemalini mutlak varl bilmeye balamlar, bir ksmna gre de bu ilmi elde edenlerin zerinden eri mkellefiyetlerin decei fikrini savunmulardr. bn Teymiyyenin filozoflar bu denli tenkid etmesinin sebebi, kendisinin Kurn ve Snnete olan sk ballndan kaynaklandn grmekteyiz. Ona gre Kurn ve snnete aykr olan her ey yanl, Kuran ve snnete uyan her ey dorudur. Bu balamda o, dini olmayan ancak dnyaya ait olan ilerde ve ilimlerde, mesela, tp, astronomi, matematik, fizik gibi ilimlerde, filozof-bilginlerin grlerine itibar edilmesini savunur. Osmanl dneminde de bu kat tutumu srdrenler olmutur. Bunlarn banda da Kadzdeliler gelmektedir. Kadzde (. 1635) bu tutumunu u msralarla dile getirmektedir. Kelam- felsefe flse deer mi?
31 bn Teymiyye, Mecmuu Fetv, (I-XXXVII) (Kitabul Mantk) Darul-lemil-Ktb, Riyad 1991, C. IX, s. 134-135; Kutluer, age., s. 190. 32 Kutluer, age., s. 191. 33Tasavvurat(kavramlar) ancak tanmlarla elde edilir szlerine kar kar ve Ademolunun btn ilimleri tanmsz elde ettiklerini Hz. Peygamber ve onun takipilerinin hibir tanma ihtiya duymadan ilimlerini yaydklarn, bir eyi rnekleme anlatmak ve tantmak, onu uygun olan bir tanmla anlatmaktan ok daha basit olduunu syler. bn Teymiyye, Tefsir zerine, ev.: Harun nal, stanbul 1985, s. 43; Mecmu (Kitabul-Mantk), C. IX, s. 84, 138. 34 Aristoya dayanan kyasla ilgili Yunan mantnn her eidinde hibir ilmi fayda yoktur diyerek onlarn mantki kyasla mmkn grdkleri her ilmin, bu mantki kyaslar olmakszn da mmkn olduunu belirtir. Ayrca bylesi bir kyasn sadece zihinleri yorduunu ve zaman kaybndan ibaret olduunu belirtir. bn Teymiyye, Mecmu(Kitabul-Mantk), C. IX, s. 62; Kazm Sarkavak, bn Teymiyyeye Gre Felsefe ve Filozoflar, Felsefe Dnyas, sa.: 24, Bahar 1997. (63-71) s. 65. 35 Sudr teorisinde Birden ancak bir kar szleriyle Allahn birliini ispat etme abalarn tenkid ederek Kurnn mesajna ters dtn vurgular. ..Filozoflarn Birden ancak Bir kar szleri yanltr. Zira Allah yle buyuruyor: Biz her eyden iki tane yarattk( 13 Rad 3). Bu gibi ayetler ise unu gsteriyor: k(tevelld)larn Allahdan olduunun imkanszln ve bu iftlerin yaratcsnn tek olduunu hatrlatr. Yine, Yerin ve gklerin yaratcsna ne bir ocuk ne de bir e isnad edilir. O, her eyi yaratmtr ve O, her eyi bilir.(25 Furkan 2) ayeti Allahdan tevelld nefyeder. nk bir eyden tevelld imkanszdr. Zira tevelld iki ey arasnda olur. bn Teymiyye, er-Redd alel-Mantkyyin, Lahor, 1976, s. 11. 36 bn Teymiyye, filozoflarn mrik Araplar dahi aratmayacak ekilde teoriler gelitirmektedirler. Bu konuda o, yle demektedir. Felsefecilerin irki, cahiliyye araplarn irkinden de daha ktdr. yle ki; cahiliyye Araplar, melekler yaratlmlardr, onlar, Allahn kzlardr gibi szler syledikleri halde; filozoflardan peygamberlere inananlara gre ise melekler on akldr ve bunlar da kadim ve ezelidir. Yine onlara gre akl, kendilerinin kabul ettii Rabbin dnda her eyin rabbidir. Onlara gre Faal akl, ay feleinin altndaki her eyin yaratcsdr. Bu szler yle bir kfrdr ki, bu dereceye ehli kitap olan kafirlerden ve mrik Araplardan hi kimse ulamad. bn Teymiyye, er-Redd, s. 101-102; Sarkavak, agm., s. 67-68.

Ana sarraf- keyyis ba eer mi? Mantkiler lr ise gam deil Zira onlar ehl-i imandan deil.37 Grld gibi bu iirde Kadzde felsefenin ve mantn hibir maddi deeri olmadn, mantklardan veya felsefecilerden birinin lm halinde znt duymaya gerek olmadn, nk ehli iman olmayanlara zlmemek gerektiini vurgulamaktadr. Yalnz Osmanllar dneminde felsefenin zararl olmadn dnenler de vardr. Bunlarn banda da Ktip eleb (. 1657) gelmektedir. Dneminde felsefenin, matematik ve fen bilimlerinin medreselerde okutulmayndan ikayet etmektedir. Hesap ve hendese bilen bir kad ve mftnn hkm ve fetva vermede daha isabetli olduunu dnen Ktip eleb dneminin din ve kltrel tartmalarna k tutan ok nemli eseri olan Mizanul Hak fi htiyaril-Ehakk isimli eserinde unlar dile getirmektedir; Mslmanlar iin varlklarn gereini bilmek nemlidir diye Emevler ve Abbas oullar devirlerinde evail kitaplarn evirip Arapaya dndrdler. Yaratllar salam ve akllar balarnda olan, doru dnen kimseler bunlar her devirde okuyarak elde edip renmekten geri kalmadlar. Kitap yazmak ve gerei aratrmak alannda hikmet ile eriatn arasn bulup birletiren ve gerei aratranlarn eserleri her ada n kazand. tibar grd ve geerli oldu. slm bilginlerinden ve hakikati aratranlarndan mam Gazzl, mam Fahrddin Rz, byk bilgin Addddin ci ve onlarn izinden gidenler Kad Beyzavi, ulu bilgin irz, Kutbuddin Rz, ve yine byk bilgin Saadddin Taftazani ve Seyyid erif Crcani (Allah hepsine Rahmet etsin) ve onlarn yolundan giden Celaleddin Devvani ve rencileri gerei bulma ve inceleme konana ulap tek bir konuda kalmadlar. Lakin nice bo kafal kimseler slmln balangcnda bir maslahat iin ortaya konan rivayetleri grp cansz ta gibi akllarn kullanmadan salt taklit ile donup kaldlar. Asln sorup dnmeden redd ve inkar eylediler. Felsefe ilimleri diye ktleyip yeri g bilmez cahilken bilgin geindiler. Onlar Allahn gklerde ve yerdeki o muazzam mlk- saltanatna, Allahn yaratt her hangi bir eye, belki ecellerinin yaklam olduuna da bakmadlar. Tehdidi kulaklarna girmedi. Yere ve gklere bakmay kz gibi gz ile bakmak sandlar. Osmanl Devletinin ilk alarndan Sultan Sleyman Han zamanna gelinceye dek Hikmet ile eriat ilimlerini uzlatran gerek aratrclar n salmlard. Ebul-Feth (yani Fatih Sultan Mehmet Han) Medaris-i Semaniyyeyi yaptrp kanuna gre i grlp okutulsun diye vakfiyesinde yazm ve Haiye-i Tecrid ve erh-i Mevakf derslerinin okutulmasn bildirmiti. Sonra gelenler bu dersler felsefiyattir diye kaldrp Hidaye ve Ekmel derslerini okutmay akla uygun grdler. Yalnz bunlarla yetinmek, akla uygun olmad iin ne felsefiyat kald, ne Hidaye kald, ne Ekmel. Bununla Osmanl lkesinde ilim pazarna kesat gelip bunlar okutacak olanlarn kk kurumaya yz tuttu.38 Grld gibi Ktip eleb, Osmanl devletinin ilim ve felsefede geirdii safhalar anlatmaktadr. Emevler ve Abbasler dneminde tercme edilen felsef eserlerden elde edilen bilgilerin eriatla telif edilerek gerein aratrlmasyla slm medeniyetinin nasl ykseldiini anlatmaktadr. Bu dnemde yetien ahsiyetlerin ilme ve medeniyete yaptklar katklarn ne kadar nemli olduunu vurgulayan Ktip eleb, daha sonralar felsef dnceye tavr alnd dnemle e zamanl olarak yaanan gerilemenin nelere mal olduunu vurgulamaktadr. zellikle kendi dneminde Osmanl Devletinin yaad gerilemeyi grmesi ve gerilemenin sebeplerini doru yerde aramas koyduu doru tehisin nemini artrmaktadr. b- Gnmzde Felsefeye Kar Olumsuz Ynde Taknlan Tutumlar Ksaca fikirlerine yer verdiimiz bu ahsiyetlerin etkileri, gnmzde de eserleri okunduu srece devam edecektir. Dolaysyla felsefe hakkndaki temelden reddedici fikirler n plana kacaktr. Gnmze gelince, toplumumuzun kltrel arka palann dolduran kanaat nderlerinin ve
37Ktip eleb, Miznl-Hak Fi htiyaril-Ahak, ev.: Orhan aik Gkyay, MEB. Yaynlar, stanbul 1993, 38 Ktip eleb, age., s. 8-9. s. 111.

mtefekkirlerin felsefeye bakn biraz irdeleyecek olursak, yukarda zikretmi olduumuz ahsiyetlerin dncelerinden farkl olmad grlecektir. Onlar da felsefenin faydal tarafna dikkatleri ekmi, tevhide aykr ynlerini de ortaya koyarak kendi fikirleri dorultusunda insanlar uyarmak istemilerdir. Necip Fazl (. 1983) felsefe hakknda yle dnmektedir. Felsefe, akln kendi hkmdarln gstermek iin kurduu messise Ve doruyu bulmann deil de yanl dzeltmenin messisesi. Felsefede her mektep brnn yanln gsterirken doruyu syler.39 Felsefe, birbirinin yanln karmaya memur, sonu gelmez ve bir noktada durmaz serseri bir katar ve uurum yolcusu. .biz felsefeyi, delaletin, inkarn ve fikir kargaalnn insana getirdii hal olarak, tarihi bir sayklama manzumesi, aldanlar tablosu diye grmekte mazuruz. O bir ahlak da getiremez; getirse bile meyyideletiremez. 40 Necip Fazln burada savunduu fikirler salt felsefenin gerei bulmadaki acizliini anlatmaktadr. Doruyu bulmada akln klavuzluunun snrlarn belirten Necip Fazl, bu yaplmad takdirde felsefenin decei durumlar yanstmaktadr. Eserlerinin pek ok yerinde Kurn- Kerim ile felsef dnceyi karlatran Bediuzzaman, Kurn her bir eye mana-i harfi ile yani yaratclar hesabna bakar ve ne kadar gzel yaplm der. Felsefe ise mana-i ismiyle bakp ne gzeldir der irkinletirir. Felsefeci kendini kendine malik ve rab zanneder. Kurn talebesi ise kul olduunu bilir. Onun eski ve yeni felsef dncelerin karlatrmasn yapt bir eserinde; Her eyi zahire hamleden Zahiriyyn yolu tefrit ne kadar zararlysa, her eye mecaz gzyle bakan Batniyye mezhebini douran ifrat da o derece zararldr. Orta yolu gsterecek, ifrat ve tefriti bertaraf edecek yalnz slm felsefesi, belaat, mantk ve hikmettir. Hikmetin salayaca hayr, ok, erri ise azdr. Eski hikmetin hayr az, hurafeleri ok, muhataplarn da kapasiteleri yetersiz, fikirleri taklit ile bal ve halk tabakas cehalet iinde olduundan, selef, avam bir dnem hikmetten nehyetmitir. Ancak, gnmzdeki hikmet, eskisine nispeten maddi cihetten hayr ok, yalan azdr41demektedir. Felsefecinin sosyal hayatta dayanak noktasnn kuvvet ve menfaat olduunu belirten Bediuzzaman, bunlarn toplumu anariye srkleyeceini Kurnn ise, kuvvete kar bedel hakkn kabul ettiini, menfaat yerine fazilet ve Allah rzasn mcadele erine yardmlamay esas aldn belirtmektedir. O, ayrca bu farklar gren ve ftrat gerei sonsuz hayat ve bu hayatta mutluluu arayan insanln dnya ve ahret saadetini temin eden Kurn- Kerimi bulacan, hakikatlerini bulduktan sonra ona sarlacan ifade etmektedir. 42 Bediuzzamana gre, Avrupa filozoflar, materyalist felsefeyle ve pozitivizmle ok uratklar iin man, slm ve Kurn- Kerim hakikatlerinden ve manev deerlerden uzak kalmlardr.43 Grld gibi, Bedizzaman Said Nursinin felsefe hakkndaki dnceleri, hem gemii iyi anlamaya, hem de iinde bulunduumuz a doru deerlendirmeye yneliktir. Bediuzzaman felsefeyi kkten reddetmemektedir. Risale-i Nurun kar olduu ve tenkid ettii felsefe, mutlak felsefe deil, bunun zararl ksmdr. Bediuzzaman, felsefenin sosyal hayat, ahlak, insan ve sanatn ykselip gelimesine hizmet eden ksmnn Kurn- Kerim ile bark olup ona hizmeti olduunu; dalalet ve tabiat bataklna drmeye neden olan ikinci ksm felsefenin ise, Kur'n- Kerim hakikatleri ile tezat tekil ettiini, bu nedenle felsefenin yoldan km olanna kar ktn belirtmektedir. Meseleyi gncelletirdiimizde, toplumda felsef konularda bir ksm insanlar dnmeden,
39 Necip Fzl Ksakrek, Bat Tefekkr ve slm Tasavvufu, Byk Dou yaynlar, C. XVIII, stanbul 1982, s. 14 40 Ksakrek, age., s. 17 41 Bediuzzaman Said Nurs, Muhakemat, Szler Yaynevi, stanbul 1977, s. 23-24 42 Bediuzzaman Said Nurs, Szler, Szler Yaynevi, stanbul 1987, s. 117-120; Mesnev, s. 132-134; Lemalar, Szler Yaynevi, stanbul 1986, s. 114-116. 43 Bediuzzaman Said Nurs, Emirda Lhikas, I-II, Sinan Matbaas, stanbul 1959, s. 178; As-yi Ms, Yeni Asya Neriyat stanbul 1992, s. 9; Mesnev-i Nriyye, ev.: Abdlmecid Nurs, Yeni Asya Neriyat, stanbul 1991, s. 185-186; ualar, stanbul 1960, s. 633-638.

aratrmadan, kulaktan dolma ve nyargl fikirlerle hareket etmektedirler. Bu husus kltrl insanlarn dahi kurtulamad bir hastalk olarak karmzda durmaktadr. nsanlar, bir batl msterikten, bir kanaat nderinden veya sayg duyduklar birinden felsefe veya bir filozof hakknda duyduklar baz tarafl szleri, kendi kanaatleriymi gibi yanstarak, dnmeden ve aratrmadan uzak, bakalarndan duyduklar bilgilerle ve fikirlerle hareket etmektedirler. Bu da felsefe hakknda olumsuz tutumun bir yansmas olarak karmza kmaktadr. Gazzlnin en nemli eserlerinden biri olan el Munkzu min ed-Dall isimli eserinde iddetle kar kt hususlardan birinin bu olduunu grmekteyiz. Gazzl bu eserinde; Hakk adam ile tanyorlar, adam hak ile deil diye bir ifade kullanmtr.44 3- Gazzlnin Filozoflar Tenkidinin Felsefeyi Tmyle Reddettii Ynnde Anlalmas Gazzlnin, Aristo, Frb ve bn Sn gibi filozoflarn baz metafizik grlerine ynelttii sistematik eletirileri, kendisinden sonraki bir ok kimse tarafndan gerek maksatl ve gerekse onu anlamadan onun felsefeyi reddettii eklinde yorumlanmtr. Gnmz insanlarnn felsefeye kar takndklar olumsuz tavrda Gazzlnin arkasna saklandklar grlmektedir. Gazzl, felsef dnceyi reddetmi deildir. Aksine felsefenin bir alt dal olan mantn eitli konularn bizzat kelam ve fkh problemlerine uygulayan biri olarak kabul edilmektedir. stelik; Mantk bilmeyenin ilmine gvenilmez ifadesinin de Gazzlye ait olduu bilinmektedir. Gazzl, felsef dncede bir zenginlik ve yenilik olarak anlalan filozoflarn birbirlerini tenkidi eklindeki, felsefe geleneine yabanc deildir. nk Aristo, hocas Efltunu, Frb, Galeni, bn Rd, bn Snyi tenkid etmiti. Gazzlden nceki filozoflar birbirlerini bilimsel veya felsef cihetten tenkid ederlerken, Gazzl buna dini ynden tenkid etmeyi de eklemitir. Bu da insanlar arasnda Gazzlnin felsefeyi reddettii eklinde yanl kanaate neden olmutur. Gazzl, bir filozof kadar felsefeyi okumu ve anlamtr. Neticede Meksdul-Felasife, Tehftl-Felsife ve el Munkzu min ed Dall isimli felsef eserler kaleme almtr. Gazzl, yalnz felsefe deil, dier ilimlerde de, mesela Kelm, Fkh, Usul-u fkh ve Tasavvuf alannda da uzman bir ahsiyettir. Bu ilimlerde kaleme ald eserler de bunu ispatlamaktadr. Tehftl-Felsifesinde, slm filozoflarnn baz hususlarda slm inanlarna aykr decek kadar serbest dnmelerini eletirmi ve onlar kfrle itham etmitir. Ona gre bir felsef dncenin doru olmas, her eyden nce zahiren de olsa, dinin ak nasslaryla elimemesi gerekirdi. Gazzlnin ele ald, zellikle filozoflar konuda tekfiri, on yedi konuda da bidat ve sapkla dtklerini belirttii hususlarn temelinde, hep bu hassasiyetin yatt grlmektedir. stelik Gazzl, Frb ve bn Snnn felsef dncenin merkezi olarak kabul ettii Aristonun eserlerini naklederlerken, onlar laykyla nakletmeye muvaffak olamamakla sulamtr. Bakalarnn naklettiklerini de hatal ve kark olduunu belirterek, okuyanlarn zihnini kartrdn, ancak bunun da anlalmyor diye inkarnn gerekmediini sylemektedir. Gazzlye gre bn Sn ve Frbnin nakillerine gre, Aristodan bize gelen felsef dnce e ayrlmaktadr. Bunlardan bir ksm kfr gerektirir, bir ksm bidat saylr, bir ksm da asla inkar icab etmez.45 Gazzlnin filozoflar tenkidi ayr bir aratrmann konusudur. Yalnz yeri gelmiken Felsefecilerin tutum ve davranlarna kar halkn nasl davranmalar gerektii hususunda bir uyarsn burada ele almak istiyorum. Gazzl, bn Teymiyyenin de ifade ettii gibi, matematik, tp, corafya gibi ilimlerde, dinin olumlu veya olumsuz olarak bir gr beyan etmedii hususlarda insanlarn filozoflarn grlerine tabi olmalarnda bir saknca grmemektedir. Ancak burada nemle dikkatleri zerine ektii husus, douraca sonu asndan insanlarn iki nemli hususu gz ard etmemelidir. Birincisi; dinle dorudan alakas olmayan ilimlerde filozoflarn ortaya koyduklar incelikleri ve delilleri hayretle karlayan insanlar, filozoflarn dine kar kaytsz tavrlarn tasvib eder duruma dmelerinden Gazzl, endie duymakta ve unu sylemektedir. Din hak bir ey olsayd riyaziyyeyi (matematii) bu kadar incelemi olan bu byk adamlarca malum olurdu, gizli kalmazd der. Onlarn kfrn, inkarn iitince dini inkar etmenin doru olduuna
44 Gazzl, el-Munkzu min ed-Dall, ev.: Hilmi Gngr, MEB. Yaynlar stanbul 1990, s. 38. 45 Gazzl, age., s. 29.

kanaat getirir. Baka hibir dayana olmad halde, yalnz byle bir dnce ile doru yoldan kan ne kadar adam grdm46 kincisi; cahil insanlar tarafndan felsef dncenin tamamen reddedilmesi, dine hizmet ve yardm saylmas konusunda insanlarn takndklar tavr yanl bulmaktadr. Bu ilimleri inkar etmekle slm dinine hizmet ettiklerini zannedenlerin din aleyhinde iledikleri cinayet ok byktr. eriat, bu ilimler hakknda ne msbet ne menfi bir ey sylemi deildir... .Din tp ilmini inkar etmedii gibi, tabii ilimleri de inkar etmez.47 Btn bunlardan sonra ve yukarda isimlerini zikrettiimiz eserler, dikkatli bir ekilde incelenecek olursa, Gazzlnin felsefeyi reddettii hususunda bir kanaate varmamz mmkn deildir. Aksine filozoflarn grlerini tenkit etmi, bunu yaparken de, kendi felsef dncesini ve yorumlarn ortaya koymutur. Bizzat felsefeci olarak kabul ettiimiz Gazzl, felsefe kart olarak lanse edilerek kendisine hakszlk yaplmaktadr. Felsefeye kar olumsuz tutum taknan insanlar ise, Gazzlnin arkasna saklanarak bu tutumlarn salamlatrmaya almaktadrlar. 4- Felsefenin Zorluu ve nsanlarn Filozoflarn Ele Aldklar Problemlere Kar Kendilerini Yabanc Hissetmeleri Filozoflarn ele aldklar felsef problemlerin gnmz insanlarnn maddi ve manevi ihtiyalarna cevap verecek nitelikten uzak olduu kanaati yaygndr. Felsef dncenin ele ald problemler ve gelitirdii yaklamlarn temelinde bir merakn, ilim elde etme aknn yatt grlmektedir. Bu da maddi ve manevi adan kafas ve kalbi rahat olan insanlarn iidir. nsanlar geim derdine dmlerse, toplumda ilim ve irfan ehline gereken deer verilmiyorsa, hangi kesimden olursa olsun insanlar, dndklerini ifade etmek su sayldndan dolay dnmekten bile korkuyorlarsa, ya da dndklerini ifade ederlerken deerinin anlalmayacan ve ciddiye alnmayacaklarn dnyorlarsa, bylesi insanlarn filozoflarn ele aldklar problemleri merak etmesi ve onlarn zerinde dnp kafa yormas lks olacaktr. te andan pek ok kimsede felsefenin zor anlald ve bazen de hi anlalmad kanaati hakimdir. Gerekte bu kanaat bir yere kadar dorudur. Ama bunu kolaylatrmak ve insanlarn istifadesine sunmak da zor bir i deildir. Felsefenin zor anlalmasnn birka sebebi olduunu dnyoruz. Birincisi; felsefe problemlerinden bazlarnn kendi ilerindeki glklerinden dolay zor anlaldklar dorudur. Bu zellikle metafizik ve mantn alanna giren problemler de daha ok grlmektedir. nk metafizik alanna giren problemler daha ziyade soyut kavramlar zerinde kurulmutur. Mantn problemleri ise, kyas ve ispat teorileri zerinde kurulduundan, hem anlalmas hem de anlatlmas g olan konulardandr. te bundan dolay baz filozoflar felsef konular ihtiva eden eserlerini ister istemez anlalmas g ve karmak cmlelerle yazmak zorunda kalmlardr.48 Fakat bu gibi zorluklar sadece felsefe iin deil, dier ilimler iin de sz konusudur. Felsefeyi zorlatran ve anlalmaz klan hususlara unlar da eklemek mmkndr. Felsefe bazen yazarn bilgilik taslamak amacyla yabanc veya yeni tretilmi Trke kelimeleri kullanmalarndan dolay da anlalamamaktadr.49 Anlalmaz yazld takdirde bilimsel olaca dncesine kaplarak yazanlar, bu modaya uyarak bilgilik taslamaktadrlar. kincisi; ak ve kolay yazabilmek her zaman mmkn deildir. Kald ki hemen herkesin anlayabilecei seviyede basit ve kolay anlalabilir yazmann da gerei olmadn dnmekteyiz.
46 Gazzl, age., s. 30. 47 Gazzl, age., s. 31,34. 48 Metafizik, dier baz ilimler gibi deney ve duyu organlarnn tecrbe sahas deildir. ounlukla soyut kavramlar zerinde kurulmutur. Mesel; varl niteleyen zt ile vucd kavramlar son derece soyuttur. Nitekim biz var olanlar biliriz ama var olanlarn tekil ettii varlk kavramn anlamaya alrken glk ekeriz. Ancak bunlar anlamakta glk ekiyoruz diye mantk veya metafizii tamamyla raddetmek kolaycla kamak demektir. Batda metafizii inkar edip materyalist felsefeye dalan D. Hume (1711-1776), Kant (1724-1804) Auguste Comte (1798-1857) gibiler bu kanad temsil ederler. 49 Bir rnek vermek gerekirse; Nihat Keklikin eserinde yer verdii u iki cmleyi karlatralm: Tanr tasavvuru, insann kainat karsndaki dnce zincirinin en son halkasn tekil eden bize kendisini kendiliinden kabul ettiren bir kavramdr. Tanr idesi insann kozmos karsndaki dnce zincirinin en son halkasnn tekil eden ve bize kendisini kendiliinden kabul ettiren bir konseptdir Bkz.: Nihat Keklik, Felsefenin Teknii, Dou yayn datm, stanbul 1984, s. 30.

Zaten slm filozoflar halka ynelik yazdklar eserleri basit, sade ve anlalr bir slupla yazarlarken, genelde felsef eserleri daha anlalmaz metaforlardan ve derin sembolik anlatmlardan istifade ederek yazmlardr. Yani avama ynelik yazlanlar ile havassa ynelik yazlanlarn dili farkldr. Bu husus hemen hemen tm filozoflarda gze arpan bir durumdur. 5- nsanlarda Varolan Dnce Tembellii Felsef dnceye kar olumsuz tutum taknan insanlarda gzlediimiz bir husus, bunlarn zihin jimnastii yapmaktan kanmalar ve dnce tembelliine sahip olmalardr Hadis-i erifte ifadesini bulan; insanlarn akllarnn alaca seviyede hitab etme emrinin mucibince, bilgi seviyeleri lsnde felsef konulara girilip tartma veya bilgilendirme yapldnda insanlarn verdikleri tepki artcdr. Bu insanlar bunlar sapklktr, byle ey oymaz, sen saptmsn bizi de sapttracaksn, benim byle eyleri aklm almaz diyerek daima kolaycla katklar anlalmaktadr. Halbuki, Kurn- Kerimin 750nin zerinde ayetinin; tefekkr etme50, akletme51, zikretme52, emirlerinin bulunduu unutulmaktadr. Bunun yan sra, bir saat tefekkrn altm yllk nafile ibadetten hayrl olduu53, hikmetin mminin yitik mal olduu ve onu nerede grrse almas gerektii54 tavsiyelerini yapan peygambere muhatap olanlarn tavrlar dndrcdr. 6- Filozoflarn Tutum ve Davranlarndan Kaynaklanan Durum slm toplumunda bata hadis ve kelam alimleri olmak zere baz evreler felsefeyi eletirirken hedefleri materyalist-ateist felsefe ile, teorik felsefenin dinle elien baz problemlerdir. Buna karlk, filozoflarn pratik felsefe denilen yani ahlk ve siyaset alanlarnda ortaya koyduu grler genellikle btn evreler tarafndan kabul grlmtr. Filozoflarn baz metafizik konularda olduka geni dndklerini ve davrandklarn grmekteyiz. Hatta tevhid inancna ters dme pahasna da olsa dncelerini ifade etmiler, eserlerinde bunlara yer vermilerdir. Felsefenin Dou devrinde Tevhide tamamen ters dmek pahasna da olsa felsefe yapan kiilerden sz etmitik. Burada slm felsefesinde zirve noktay tekil eden iki nemli slm filozofunun, Frb ve bn Snnn grlerine yer vermek istiyorum. Frb, devlet felsefesinde devlet bakanln Platonun filozof hkmdarna benzer bir ahsiyete tevdi etmektedir.55 Hayal ettii rnek ehrin bana, ahenk ve dzenin salanmas ve salkl bir dzende olmas iin, bendeki kalbin mevkiine benzer bir mevkide duran devlet bakan bir filozof peygamber getirmektedir. Bu reis, bnyesi salam, zeki, ilim sevgisi olan, adaleti koruyan biri olmaldr. Yine o, vahiy ve ilham alnan faal akln mertebesine ykselmelidir.56 Platonun devlet bakan anlayndaki devlet bakannda bulunmas gereken zelliklere bir yenisini daha eklemekte ve tefekkr yoluyla, faal aklla irtibata geebilmeyi art komaktadr. Bu irtibat, hibir beeri eitime ihtiya duymakszn kiinin srekli teorik alma vastasyla faal aklla temas kurulmasdr. Bu temas peygamberlerde gerekletii gibi tahayyl yoluyla da mmkndr. Frbye gre ayet belli bir ahsta muhayyile melekesi ok gl ve mkemmel olursa ve harici duyumlar tarafndan tamamen igal edilmemise, en byk gzelliin tahayyllerini ve en yksek kemalin yansmalarn alaca faal aklla iletiim kurar, temasa geer. Muhayyile yoluyla ayrca, felekler alemine ykselebilir. Bu durumun sadece imtiyazl kimseler iin sz konusu olduunu belirten Frbnin bu grlerinde buraya kadar tevhid inancna aykr grlecek bir husus olmad ortaya kmaktadr. Ancak, faal aklla filozoflarn ve peygamberlerin irtibata geebileceklerini belirtmesi filozoflarn da felsef literatrde vahiy melei olan Cebrail a.s. ile yani faal akl ile irtibata geebileceini iddia etmesi tevhid inancnn asla kabul etmeyecei bir husustur. Nbvveti vehblie, felsefeyi kesblie dayandrarak peygamberlerin muhayyileyle, filozoflarn teorik dnme ve tefekkr araclyla faal aklla temas kurmann imkan dahilinde olduunu sylemesi, filozoflara peygamberlerden daha stn
50 2/Bakara 219; 3/l-i mrn 191; 6/ Enam 50; 10/Yunus 24; 13/Rad 3; 16/Nahl 11,49,69; 30/Rum 8,21; 39/Zmer 42. 51 2/Bakara 44,73,75; 3/l-i mrn 65,118; 6/Enam 32, 151; 7/Araf 169; 10/Yunus 16; 52 6/Enam 80; 32/Secde 4; 11/Hud 24,30; 24/Nur 1; 38/Sd 29. 53 smail bin Muhammed el Acln, Keful-Haf (I-II), Beyrut 1352, C. I, 310-311 hadis no; 1004, 54 bn Mce, Zhd 15; Tirmiz, lim 19, 55 Platon, Devlet, s. 265. 56 Frb, el-Medinetl-Fzla. ev.: Nafiz Danman, MEB. Yaynlar stanbul 1989, s. 87 vd.

bir vasf ykleme gibi bir sonuca gtrmektedir.57 bn Sn ise, filozoflarn peygamberin getirdikleri karsndaki durumu zerinde ciddi sorularla kar karyadr. bn Sn, Hz. Muhammedin getirdiklerinin en iyi zelliklere sahip olduunu sylemektedir. Ancak bu getirdikleri, Tanrnn varl, birlii, dnya ile ilikiler, dnya heyetinin bilgisi, hakikati gibi hususlara filozoflar halktan daha ok sahiptirler ve vakftrlar. O halde onun bu mesajlara, eriattaki ibadet, emir ve yasaklar, pratikler, seremoniler karsnda filozofun durumu ne olacaktr? Bunlara filozoflar da muhatap olacaklar m? eriatn balaycl filozoflar da ilgilendirir mi? Bu ve bu gibi sorulara bn Sn net cevaplar vermi deildir. nk Frb gibi bn Snda kendi imkanlar ile filozofun da faal aklla irtibata geebileceine inanan ve Tanrnn tanrsal bilgilerine vakf olabileceine gre ebedi mutluluun yollarn bilen kiidir. Dolaysyla bn Snya gre namaz, oru, cihad vb. peygamberler tarafndan emredilen pratiklerden filozoflar mstani kalabilir. Hatta halkn anlad manada ve ekilde bir dinden belli lde mstani kalmak ve kanmak zorundadr.58 Dini muhtevas ar basan lm Korkusundan Kurtulu Risalesi,59 veya Namaz Risalesi60 gibi eserlerde tm bunlarn aksini savunan bn Snnn felsef kaynaklarda bu gibi konulara yer vermesi anlalr bir durum deildir. Bu yzden insanlar, gnmzde olduu gibi tevhid inancna ters decek veya byle bir ima ile yz yze gelecek her trl felsef fikre kar souk durmutur. Baz filozoflarn yaadklar dnemde sadece bu fikirleriyle deil, hayat tarzlarnda da dine aykr baz durumlarn gzlendii de eitli kaytlarda geen hususlardandr. Bunlardan bazlarnn yaaylarnda, ne kendi yetitirdikleri talebelere ne de topluma rnek tekil edecek tutumlar sergilememeleri dnlmesi gereken ve bir baka boyutu olan bir husustur. Mesela; baz filozoflarn ders halkalarnda iki iilmesine ses karmamalar veya rencilerinin byle davranmalarna engel olmamalar bunlara rnektir.61 Hibir fikir yoktur ki yeryznde sylenmemi olsun. Gemite olduu gibi gnmzde de pek ok fikri akmlarla dini dnceyi bir kalba sokma ve kendi anlaylarn din diye topluma dayatma abas gden pek ok kiiye rastlanmaktadr. Ancak bu gibilerin unuttuklar bir hususun altn izmek gerekmektedir. Toplumu dini ynden ekillendirmek veya deitirmek isterken toplumla i ie, rnek ve nder olarak yapmak gerektii sosyolojik metotlarla ispatlanm bir husustur. Dolaysyla dinde modernizmi savunanlarn, ar pozitivist ve rasyonalist fikirlerden etkilenerek dini dnceyi ynlendirmeye kalkma teebbslerinin maksadnn anlald ve kimsenin bu tr dncelere itibar etmediini gz ard etmemek gerekmektedir. Filozoflarn bu rnek olma, sylediklerinden hayat ilgilendiren taraflarn hayatlarnda uygulama konularndaki problemlerinin de felsefeye kar taknlan olumsuz tavrda etkili olduu sylenebilir. Sonu Gnmzde, slm felsefesine ilgisizliin ve hatta tenkid edilmesinin pek ok sebebi vardr. Bunlarn banda slm felsefesi kavram gelmektedir. slm felsefesi denildiinde akla ilk gelen ey, slmda felsefenin olup olmadyla ilgilidir. Bu hususta dikkat ekici olan husus, zellikle toplumun baz kltrl kesimlerinde daha ok grlmesidir. slm ve felsefe terimlerinin bir araya getirilerek slm felsefesi kavram olarak ortaya kmasnda ve kullanlmasnda, baz bilgi derinliinden yoksun yorumlar nedeniyle yanl anlalmaktadr. slm Felsefesi kavramyla, slm dininin felsefesi deil, slm corafyasnda dini dili ve kltr ne olursa olsun, oluturduu kltr ve medeniyetin genel addr. Bu yzden bu kavram bu gne kadar ou kere yanl anlalmalara sebep olmutur. Ancak makalemiz boyunca ele alnd gibi, slm felsefesine ilgisizliin tek bana sebebi deildir. Bunun yan sra pek ok husus, slm felsefesine ilgisizliin sebebini tekil etmektedir. Felsefe, bir tefekkr ve hikmet eylemi olarak anlald takdirde, zaten Allahn emri olarak Mslmanlarn gndeminden hi dmemesi gerekir. nk vahyin ve onu aklayan peygamberinin
57 Frb, age., s. 81 vd.; brahim Medkr, Frb, (slm Dncesi Tarihi inde) ev.: Osman Bilen, C. II (67-87), s. 80; 58 Ahmet Arslan, bn Sn ve Spinozada Felsefe Din likileri (100-146), slm Felsefesi zerine, Vadi yaynlar, Ankara 1996, s. 106-107 59 bn Sina, lm Korkusundan Kurtulu Risalesi, ev.: M. Hazmi Tura., basm yeri yok, 1959 Ayrca bkz., Ahmet Ate, Hikmat al-Mavt Rislesi bn Snnn mdr? Tarih Dergisi, stanbul 1954, C. VI, sa. IX, (15-22) 60 bn Sina, Namaz Risalesi, ev.: M. Hazmi Tura, age., s. 23. 61 Ali Haydar Bayat, Trk slam Toplumlarnda bn Sn Hikye ve Fkralar, Uluslar aras bn Sina Sempozyumu Bildirileri, Ankara 1984, (575-585) s. 579; Altnta, age., s. 10; Kaya, agm., s. 316.

getirdiklerinde tefekkre, tezekkre, tedebbre ve hikmete byk bir deer atfedilmitir. nsan dncesinin bir rn olan felsefede derinlemek, insan tevhide gtrr. Tevhide gtrmeyen ve hakikate ulatrmayan felsefe, felsefe olmaktan kar ve insan dncesini yormaktan baka bir ey olmaz. Tevhid inancna ters den fikri akmlar, Mslman toplumlarda zaman zaman yer bulsa da, hayatn uzun sre devam ettirmesi mmkn olmad, tarihte sk grlen rneklerdendir. Felsefeciler, iinden ktklar topluma dnceleriyle olduklar gibi davranlaryla da ters dmemeli, bilakis rnek olmaldrlar. Bunu gerekletirdikleri takdirde, toplumda hem saygn bir yer edinecekler, hem de ynlendirme ve deiimi salama adna attklar her admda arkalarnda kitleleri bulacaklardr. Bunu yapmadklar takdirde fikirlerinin kymeti anlalmas zor olaca gibi temsil ettikleri felsef dnceye kar gemite olduu gibi tavr alnmasna sebep olacaklardr. slm felsefesi, zellikle Yunan, dncesinden slma geen felsef problemlerin vahyin nda ele alnmasdr. Bu alanda pek ok felsef ekol domu ve bu problemlere deiik yaklamlar gelitirilmitir. slm dncesinin oluum ve gelime dnemlerinde, felsef dncenin temeline akl, tepesine vahyin hakim olduu bir kombinezonda hareket sahasn gelitirmitir. Bu yzden slm felsefesine kendi corafyamzn ve medeniyetimizin rn olarak baktmz takdirde, kimsenin yardmna ihtiya duymadan kendi elimizle tekrar diriltmemiz gerektii inanc glenecektir. Ancak, evremizde buna engel tekil eden pek ok sebep bulunmaktadr. Etrafmzda, dnmek istemeyen, felsef dnce hakknda pein hkmlere sahip olan insanlarla dolu olduunu grmekteyiz. Kendi corafyamza ait fikir ve kanaat nderleri hakknda bakalarnn yapt aratrmalarn ne derece objektif olduu tartma gtrmez bir gerektir. Dolaysyla bizlere bn Arableri veya bn Snlar bakalar deil, kendimizin aratrp onlar anlamann yollarn aramamz gerektii kanaatindeyiz. Bu yzden btnyle slm kltr ve medeniyetinin mal olan slm felsefesi ve onun filozoflarn, messeselerini problemlerini, kavramlarn ortaya karmak anlamak ve yeniden canlandrmak, bu alandan haberdar olan, ilgi duyan herkesin katkda bulunmas gerektiini dnmekteyiz.

BBLYOGRAFYA Altnta, Hayrani Altnta, bnSn Metafizii, AF. Yaynlar, Ankara 1985 Aristoteles, Metafizik, ev.: Ahmet Arslan, Sosyal Yaynlar, stanbul 1996 Arslan, Ahmet, bn Sn ve Spinozada Felsefe Din likileri (100-146), (slm Felsefesi zerine) Vadi yaynlar, Ankara 1996 Atay, Hseyin, slm Felsefesinin Douuna Dair, AFD., Ankara 1966, sa. XIV, (175-187) Ate, Ahmet, Hikmat al-Mavt Rislesi bn Snnn mdr? Tarih Dergisi, stanbul 1954, Aydn, brahim Hakk, Eb Bekir Rzde Be Ezel lke, AFD. Erzurum 2001, sa.: XV, (107-144) Bayat, Ali Haydar, Trk slam Toplumlarnda bn Sn Hikye ve Fkralar, Uluslar aras bn Sina Sempozyumu Bildirileri, Ankara 1984, (575-585) Bayraktar, Mehmet, slm Felsefesine Giri, TDV. Yaynlar., Ankara 1998 Bedev, Abdurrahman, Muhammed bn Zekeriyya er-Rz, ev.: Osman Bilen (slm Dncesi Tarihi (I-IV) edit.: M.M. erif), nsan Yaynlar, stanbul 1990 Bediuzzaman Said Nurs, Emirda Lhikas, I-II, Sinan Matbaas, stanbul 1959 --------, Muhakemt, Szler Yaynevi, stanbul 1977 --------, Szler, Szler Yaynevi, stanbul 1987 --------, ualar, stanbul 1960 --------, Lemalar, Szler Yaynevi, stanbul 1986 --------, Mesnev-i Nriyye, ev.: Abdlmecid Nurs, Yeni Asya Neriyat, stanbul 1991 --------, As-yi Ms, Yeni Asya Neriyat stanbul 1992 Bula, Ali, slm Dncesinde Din-Felsefe/Vahiy-Akl likisi, Beyan Yaynlar., stanbul 1994 Cbir, Muhammed Abid, Felsef Mirasmz ve Biz, ev.: Said Aykut, Kitabevi yaynlar, stanbul 200 Corbin, Henry Corbin, bn Snnin Hayy bn Yakzan Risalesinin Yazl ve Orijinallii, Hayy bn Yakzan, (evirenler; Y. . zburun, S. zburun, . Yaln, O.Dz, D. rs, nsan Yaynlar, stanbul 2000 (339-351) Da, Mehmet, slm Felsefesinin Baz Temel Sorunlar zerinde Dnceler, OMFD., Samsun 1991, sa. V, (3-34) Demir, Necati, Felsefenin Menei zerine Baz Dnceler, CFD., Sivas 1998 sa.: II (383-407) Eflatun, Phaidon, ev.: Ahmet Cevizci, Gndoan Yaynlar, Ankara 1995 --------, Timaios, ev.: Erol Gney, Ltfi Ay, MEB. yaynlar, stanbul 1997 Frb, el-Medinetl-Fzla. ev.: Nafiz Danman, MEB. Yaynlar stanbul 1989 -------, Farabi,Devlet, ev.: Canan Eyi, Gn Yaynclk, stanbul 2001 Gazzl, el-Munkzu min ed-Dall, ev.: Hilmi Gngr, MEB. Yaynlar stanbul 1990 Gkberk, Macit, Felsefe Tarihi, Remzi Kitabevi, stanbul 1990 Grbzer, brahim, bn Hazm, TDVA., C XX, bn Haldun, Mukaddime (I-III), ev.: Zakir Kadiri Ugan, MEB. Yaynlar, stanbul 989 bn Mce, Snen-i bn Mce. bn Rd, Faslul-Makl, ev: Sleyman Uluda, (Felsefe-Din likisi) Dergh Yaynlar, stanbul 1985 bn Sina, Namaz Risalesi, ev.: M. Hazmi Tura, basm yeri yok, 1959 -------, lm Korkusundan Kurtulu Risalesi, ev.: M. Hazmi Tura., basm yeri yok, 1959. bn Teymiyye, Mecmuu Fetv, (I-XXXVII) (Kitabul Mantk) Darul-lemil-Ktb, Riyad 1991 -------, er-Redd alel-Mantkyyin, Lahor, 1976 -------, Minhacus-Snne, C. I-II, Msr 1321 -------, Tefsir zerine, ev.: Harun nal, stanbul 1985 bnul-Cevz, Telbs-u bls, Darul-Hayyaul-Kutubil-Arabiyye Msr trsz. mam- Rabbn, Mektubt- Rabbn, (I-III) ev.: Abdulkadir Akiek, Merve Yaynevi, stanbul trsz. smail bin Muhammed el Acln, Keful-Haf (I-II), Beyrut 1352 Ktip eleb, Miznl-Hak Fi htiyaril-Ahak, ev.: Orhan aik Gkyay, MEB. Yaynlar, stanbul 1993 Kaya, Mahmut Kaya, Felsefe, TDVA, C.XII. Keklik, Nihat, Felsefenin Teknii, Dou yayn datm, stanbul 1984

Ksakrek, Necip Fzl, Bat Tefekkr ve slm Tasavvufu, Byk Dou yaynlar, C. XVIII, stanbul 1982 Kind, Felsef Risleler, ev.: Mahmud Kaya, z Yaynclk, stanbul 1994, s. XVII-XVIII, Kutluer, lhan, lim ve Hikmetin Aydnlnda, stanbul 2001 Medkr, brahim, Frb, (slm Dncesi Tarihi inde) ev.: Osman Bilen, C. II (67-87) Olguner, Fahrettin Trk slm Dncesi zerine, tken Neriyat, stanbul 2001 -------, Fahrettin, Yirminci Yzyl Trkiyesinde slm Felsefesi, Kubbealt Akademi Mecmuas, Yl: 27, stanbul, Temmuz 1998, say: 3 (20-29) Olguner, Fanrettin, slm Felsefesi Kime Aittir, SFD., Konya 1990, sa III, (187-190) Sarkavak, Kazm,bn Teymiyyeye Gre Felsefe ve Filozoflar, Felsefe Dnyas, sa.: 24, Bahar 1997. (63-71) Tirmiz, Snen-i Tirmiz, Yazr, Elmall M. Hamdi, Hak Dini Kurn Dili, (I-X) sadeletirenler: . Karaam, E. Ik, N. Bolelli, A. Ycel, Azim Datm stanbul 1992