T.C.

SELUK NVERSTES ETM BLMLER ENSTTS LKRETM ANA BLM DALI SOSYAL BLGLER ETM BLM DALI

HKMYET- MLLYE GAZETESNDE EYH SAT AYAKLANMASI

Blent TAPINAR YKSEK LSANS TEZ

Danman Yrd. Do.Dr. Cemal GVEN

Konya-2010

NSZ
eyh Said Ayaklanmas, Trkiye Cumhuriyetinin karlat ilk byk ayaklanmadr. Bu ayaklanma hem kendi dneminde hem de daha sonraki dnemlerde Cumhuriyet tarihine olduka nemli tesirler brakmtr. Bu sebepten dolay ayaklanma hakknda birok aratrma yaplmtr. Bizde bu konuyu seerek, eyh Sait Ayaklanmasnn dnemin nemli gazetelerinden biri olan Hkimiyet-i Milliye gazetesine nasl yansdn belirlemeye altk. Yatmz bu alma ile ayaklanmann daha iyi anlalabileceini dnmekteyiz. nk gazeteler kendi dnemlerinde gerekleen olaylar en iyi ekilde yanstan tanklar arasndadr. Ayrca yaklak 85 yl nce gereklemi bir olay ancak o gnk bir gazete ile tarafsz bir ekilde yorumlayabilirdik. O dnemde birok gazetenin kmasna ramen Hkimiyet-i Milliye gazetesini sememizin sebebi ise, bu gazetenin yar resmi bir gazete olmasndan kaynaklanmaktadr. nk bu gazetede kan resmi tebliler ve haberler sayesinde olayn geliimini ve sonucunu daha iyi analiz edebilecektik. Yapm olduumuz bu almada Hkimiyet-i Milliye gazetesinin 1925 ylnda kan ve ayaklanma dnemine denk gelen ubat, Mart, Nisan, Mays, Haziran ve Temmuz aylarndaki saylar Ankara Milli Ktphanedeki sreli yaynlar blmnde bulunarak microfilm ve fotokopileri alnmtr. Daha sonra alnan bu saylar okunarak gnmz Trkesine dntrlmtr. Okunamayan baz kelimeler eklinde gsterilmitir. Hkimiyet-i Milliye gazetesi baz gnler baslmad iin ve konunun btnl salamak amacyla baz telif ve tetkik eserlerden de yararlanlmtr. almamz giri ve drt blmden olumaktadr. Birinci blmde ayaklanma ncesinde blgenin, Ankarann ve dnyann durumu hakknda bilgi vermeye altk. Ayrca bu blmde eyh Saidin kimlii zerinde durduk. kinci blmde ayaklanmann nasl baladn, Ankarada nasl bir yank uyandrdn ve daha sonra nasl gelitiini belirlemeye altk. nc blmde hkmetin ayaklanmay bastrmak iin ald tedbirleri, hkmet deiikliini ve Cumhuriyet tarihinde ok nemli bir yeri olan Takrir-i Skn Kanununu ele aldk. Son blmde ise ayaklanmann nasl bastrldn, kurulan stikll Mahkemelerini, davalarn ve Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn kapatlmasn anlatmaya altk. Uzun bir alma sreci sonucunda hazrladmz ve belirtilen konular ieren tezimizin istenilen lde gerekletirilmesinde beni srekli ynlendiren ve yardmc olan hocam Yrd. Do. Dr. Cemal GVENe teekkr eder sayglarm sunarm. Ayrca almam boyunca bana desteklerini esirgemeyen nianlm, arkadalarm ve aileme teekkr etmeyi bor bilirim. KONYA-2010 Blent TAPINAR

ZET
Yksek Lisans Tezi Hkimiyet-i Milliye Gazetesinde eyh Said Ayaklanmas Blent TAPINAR Seluk niversitesi Eitim Bilimleri Enstits Sosyal Bilgiler Eitimi Anabilim Dal 2010
Souk bir k gn balayan ve tarihe eyh Said Ayaklanmas olarak geen bu ayaklanmann birok sebebi bulunmaktadr. Trkiye Cumhuriyetinin ilk yllarnda yaplm olan inklplar, bamsz bir Krdistan Devleti kurma fikri ve d etkenler bu ayaklanmann balca sebepleri arasnda gsterilebilinir. Yeni kurulmu Trkiye Cumhuriyetinin girimi olduu inklp hareketleri toplum ierisinde bir takm insanlar rahatsz etmitir. Bu rahatszlklara baka faktrlerde eklenince ark vilayetlerimizde bir ayaklanma ba gstermitir. Bu ayaklanma ksa sre ierisinde genilemi ve gelimitir. Ancak hkmet ilk balarda bu ayaklanmay basit bir asayi sorunu olarak grm ve pek fazla zerinde durmamtr. Ayaklanmann vahim bir hal almasyla birlikte Ankarada keskin deiimler yaanmaya balamtr. Hkmet deimi ve Takriri Skn Kanunu karlmtr. Ankarada ayaklanmaya kar alnan bu tedbirlerle birlikte basn da ayaklanmaya daha ok yer vermeye balamtr. Yeni hkmetin izlemi olduu kararl politika neticesinde ayaklanma blgesindeki vaziyet isyanclarn aleyhine dnmeye balamtr. Ayaklanma hzl bir ekilde balayp yayld gibi hzl bir ekilde de bastrlmtr. Ayaklanmann bastrlmas ile Trkiye Cumhuriyeti yeni bir dneme girmitir. stikll Mahkemeleri kurulmu, ayaklanma ile alakadar olan herkes bu mahkemelerde yarglanmtr. Bu yarglamalarn sonunda Trkiye tarihinde derin izler brakan bir takm cezalar verilmitir. Baz basn organlar ile ilk muhalefet partisi kapatlm ve ayaklanmann nde gelen isimleri idam edilmitir.

Anahtar Kelimeler: eyh Sait Ayaklanmas, Hkimiyet-i Milliye, stikll Mahkemeleri, Terakkiperver Cumhuriyet Frkas.

II

SUMMARY
Masters Degree Thesis The Rebellion of Sheikh Sait in the Hakimiyet-i Milliye Blent TAPINAR University of Seluk The of Education Science Institude 2010
There are various reasans of this rebellion which started in a winter and named as eyh Said Rebellion. The main reasons of the rebellion were to found a ndependent Kurd Government, revolutions of Turksh Government in the first years of Turksh Republic and outside factors effecting the rebellion. Some people were dissatisfred with the revolution movements of newly founded Turksh Republic. With the additan of other factors, rebellion started in the Anatolian cities. At first, Government gave the rebellion minar importance and didnt do much. Ankara Government. Government was changed and law of Takriri Skun was formend. Press gave more importance to the rebellion by the precautians of rebellion. As a result of the determined politics of new government, the situation in the rebellion regian became against the rebels. Rebellion was preuented as fast as it began. By the control of the rebellion, Turksh Republic entered a new period. In the ndependence Courts, the people who were related to the rebellion were judged. As a result of these judgements, some punishments were gven to the related peaple. Some pres organizations and the first opposition party were closed an the leaders of the rebellion were executed.

Key Words: Shekh Sad Revolt, Natonal Soveregnty Newspaper, stiklal Court, Terakkiperver Cumhuriyet Frkas.

III

NDEKLER Sayfa NSZ.........I ZET....II SUMMARY....III NDEKLER.......IV KISALTMALAR...VII

GR1

BRNC BLM AYAKLANMA NCES DURUM VE EYH SAT

1.1. AYAKLANMA NCES BLGENN DURUM.....6 1.1.1. Azadi Cemiyeti.....9 1.2. AYAKALANMA NCESNDE ANKARADAK DURUM....11 1.2.1. Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn Kurulmas..12 1.3. AYAKLANMA NCESNDE DNYADAK DURUM.....15 1.4. EYH SAT KMDR?....17

IV

KNC BLM AYAKLANMANIN BALAMASI, YANKILARI VE GELM

2.1. AYAKLANMANIN BALAMASI....20 2.2. AYAKLANMANIN ANKARADAK YANKILARI....27 2.3. AYAKLANMANIN GELM..........37

NC BLM TAKRR SKN KANUNU

3.1. HKMET DEKL.....48 3.2. KANUN TEKLF VE ER.58

DRDNC BLM AYAKLANMANIN BASTIRILMASI VE STKLL MAHKEMELER

4.1. AYAKLANMANIN BASTIRILMAYA BALANMASI..71 4.2. EYH SAT VE ARKADALARININ YAKALANMASI80 4.3. STKLL MAHKEMELER VE DAVALAR.......87 4.3.1. eyh Eyp ve Doktor Fuatn Mahkemeleri ..89 V

4.3.2. Seyit Abdlkadir Davas........92 4.3.3. eyh Sait Davas.....98 4.4. DAM KARARLARI VE CEZALARIN NFAZI.....107 4.5. TERAKKPERVER CUMHURYET FIRKASININ KAPATILMASI...112

SONU.....114 BBLYOGRAFYA......116 EKLER..120 EKLERN LSTES......121 ZGEM..142

VI

KISALTMALAR
Age bk. CHF C ev. st. Fak. KTC nr S s. TCF TBMM vb. vs. Yay. : Ad geen eser : Baknz : Cumhuriyet Halk Frkas : Cilt : eviren : stanbul : Faklte : Krt Teali Cemiyeti : Numara : Say : Sayfa : Terakkiperver Cumhuriyet Frkas : Trkiye Byk Millet Meclisi : Ve bakas, ve bakalar, ve benzeri, ve benzerleri, ve bunun gibi : Vesaire : Yayn, yaynlar

VII

GR Birinci Dnya Harbinin ardndan Anadolu topraklarnn d gler tarafndan igal edilmesi, bu topraklarda bir kurtulu mcadelesinin balamasna sebep olmutur. stikll Sava srasnda alan TBMMnin, Anadolu topraklarnda otoritesini artrmas zerine Meclise kar birok ayaklanma yaplmtr. Meclisin bu ayaklanmalar bastrmasna ve igalci glerin Anadolu topraklarndan karlmasna ramen yeni kurulan Trkiye Cumhuriyeti dneminde de benzeri ayaklanmalar devam etmitir. Cumhuriyetin ilan edilmesinden iki, Halifeliin kaldrlmasndan bir yl sonra balayan eyh Sait Ayaklanmas ksa srede gibi bym ve Anadolu topraklarnn nemli bir blmn etkisi altna almtr. Bu ayaklanma gerek nedenleri gerekse de sonular itibariyle nemli bir konuma sahiptir. Bu ayaklanmay daha iyi tahlil edebilmek iin o dnemin basn iyi incelemek gerekmektedir. Basnn kamuoyu zerinde nemli bir tesiri vardr. Yeni olan bir eyi tantmada ve bireylerin zihinlerinde konuyla ilgili ilk fikirlerin olumasnda basn nemli bir etkendir. Deiim ve buna bal olarak oluan gelimelerde, kamuoyunu deiime hazrlama ve altrma hususunda basna nemli grevler dmektedir. Cumhuriyetin balang yllarnda kkl deiimleri kamuoyuna anlatmada ve bu deiimlerin kabul edilmesinde basn nemli bir rol oynamtr. Cumhuriyet Dnemi adalama hareketleri neticesinde meydana getirilen inklplar, dnemin basnnda vgyle bahsedilmitir. Basnda, inklplarn Trk milletini ve devletini an gereklerine gre hazrlayarak byk bir gelime meydana getirecei dncesi ele alnmtr. Ayn zamanda, Trk inklbnn tantlmas ve inklbn gerekelerinin belirtilmesinin yan sra, Trkiye halknn nn ve ufkunu aarak medeni milletler seviyesine ulatraca fikrinin sklkla yer almas, milletin inklplara olan inan ve ballnn artmasn salamtr.1 Basnn en nemli unsurlarnn banda gelen gazete toplumun aynas saylmakta, gnn siyasal, sosyal ve ekonomik olaylarn yanstmalar bakmndan

Taner ASLAN, Trk nklbnn Douu ve Geliiminde Trk Basnn Rol, Kastamonu Eitim Dergisi, Ocak 2009, s. 241-242.

bir belge koleksiyonu nitelii tamaktadr. Bu nedenle gazete koleksiyonlar, dnemin daha iyi tannmas, anlalmas ve daha salkl deerlendirilebilmesi iin olduka nemlidir.2 Trkiye Cumhuriyetin kurucusu Mustafa Kemal de, basnn ve gazetelerin nemi zerinde olduka duyarl davranmtr. Mustafa Kemal stikll Savan rgtlerken 27 Aralk 1919 gn Sivastan Ankaraya gelir. 10 Ocak 1920 gn de, Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin organ olarak Hkimiyet-i Milliye gazetesini karmaya balar. 27 Aralk ile 10 Ocak arasnda 14 gn bulunmaktadr. Buradan da anlalyor ki Mustafa Kemal, yeni kararghna gelir gelmez, ayann tozu ile gazete yaymlamaya balamtr. Mustafa Kemal, Sivas Kongresi sonrasndaki drt aylk Heyeti Temsiliye dneminde de gazete karmtr. Sivas Kongresinin bitiminden drt gn sonra, 14 Eyll 1919 gn, milli hareketin gazetesi rade-i Milliye yayn hayatna balamtr. rade-i Milliye ad Mustafa Kemal tarafndan konur ve gazetenin yazlar onun denetiminde yaymlanr. Mustafa Kemal, Ankaraya geldikten sonra milli hareketin ilk gazetesi olan rade-i Milliyeyi Sivastan Ankaraya tamak ister, ancak Sivasllarn youn istekleri zerine rade-i Milliyenin burada kalmasn uygun grr. Bu kez Ankarada bir gazete karlmas fikri gndeme gelir. Milli mcadelenin ikinci gazetesi olan Hkimiyet-i Milliyenin adn yine Mustafa Kemal verir.3 Biz bu almamzda, Hkimiyet-i Milliye gazetesini setik. Bu seimimizin birok sebebi vardr. Bunlarn bir ksmn yukarda belirtmeye altk. Yapm olduumuz bu almada Hkimiyet-i Milliye gazetesini sememizin dier bir sebebi ise bahsi geen gazetenin bir Ankara gazetesi olmasdr. nk biz, bir Ankara gazetesinin yeni kurulmu rejimi ilk azdan daha salkl yanstaca kanaatindeyiz. Hkimiyet-i Milliye dorudan resmi ideolojinin sesi saylabilecek bir gazete iken, dnemin stanbul gazetelerinde genel bir siyasetsizlik hkimdir. stanbul gazeteleri
Hayati TFEKOLU, Cumhuriyet deolojisi ve Trk Basn, stanbul niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Sosyoloji Blm, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul1988, s. 3. 3 Hadiye BOLLUK- Kurtulu GRAN, Kurtulu Savann deolojisi- Hkimiyet-i Milliye Yazlar, Kaynak Yaynlar, stanbul- 2004, s. 7-8.
2

bu anlaylaryla yeni ynetimi ve inklplar ile ona kar yaplan ayaklanmalar yanstamamaktadr. Mesela o dnemde karlan stanbul gazetelerinden Vakitte toplam iki ke vardr. Bunun yannda be roman tefrikas ve bir hikye her gn yaymlanmaktadr. kdam gazetesinde ise gnmz magazin basnnda rastlanan hikye diliyle yazlm ilgin konular daha arlktadr. Yunus Nadinin 1924 ylndan itibaren Cumhuriyeti yaymlamaya balamas stanbul basnnda ufakta olsa bir deiiklie yol amtr. Ancak bu gazetede Yunus Nadi imzal ba makaleler dnda yeni rejim ve yaplan inklplar ile buna kar gsterilen tepkileri yanstmas asndan snrldr. 4 Yapm olduumuz bu almann Hkimiyet-i Milliye gazetesini tantmak olmadn tezimizin snrlarn tespit etmek asndan belirtmek isteriz. Ancak almamzn ana kaynan oluturan bu gazete hakknda biraz bilgi vermenin uygun olduunu dnmekteyiz. Hkimiyet-i Milliye, Mustafa Kemal tarafndan kurularak 10 Ocak 1920 tarihinde yaynlanmaya balamtr. Balangta haftada iki gn, drt sayfa olarak yaynlanmaya balayan gazete, sonralar haftada gn ve 1921 ubatndan itibaren de gnlk olarak kmaya balamtr. Gazete, Cumhuriyet rejimini oluturan eylemin ana siyasal szcs olmutur. 11 Ekim 1923te Recep Pekerin yaz ileri mdr olduu gazete, giderek Mustafa Kemal in kurmu olduu Cumhuriyet Halk Frkasnn resmi bir organna dnmtr. 1974 ylnda Ulus adn alan gazete, zellikle Falih Rfk Atayn bayazarlnda Ankara rejiminin grlerini yanstan bir basn kuruluu, hatta devlet szcs grnmn almtr.5 Hkimiyet- i Milliye gazetesinin kuruluundan iki gn sonra, yani 12 Ocak 1920 tarihinde, Mustafa Kemal, Kazm Paaya (Karabekir) gnderdii telgrafta Hkimiyet-i Milliye gazetesinin kn haber verirken gazetenin Ankarann resmi szcs olduunu u szlerle dile getirmitir: Burada Hkimiyet-i Milliye isminde bir gazete karyoruz. Grnte zel bir gazete halindedir. Yazlar Heyeti Temsiliyemiz tarafndan verilmektedir.6
4 5

TFEKOLU, Cumhuriyet deolojisi ve Trk Basn, s. 5. TFEKOLU, Cumhuriyet deolojisi ve Trk Basn, s. 3. 6 BOLLUK-GRAN, Kurtulu Savann deolojisi- Hkimiyet-i Milliye Yazlar, s. 9.

Hkimiyet-i Milliye, Mustafa Kemalin koyduu snrl bir sermaye ile kurulmutur. Balangta gazetenin btn yaz ve haberleri Mustafa Kemal tarafndan gzden geirilmi, yazlarn ounu Mustafa Kemal yazmtr. Hkimiyeti Milliyenin ilk saysndaki bamakale de yine Mustafa Kemal tarafndan kaleme alnmtr. Gazetenin imtiyaz sahipliini srasyla; Recep Zht Bey, Mahmut Bey (Siirt Mebusu) ve Falih Rfk yapmtr. Mesul Mdrleri de; Sait Bey, Hikmet evki Bey, Nait Hakk Beydir. Hkimiyet-i Milliyenin basm adedi ise; 1920de 2000, 1927de 6000, 1932de 9000dir.7 Gazetenin imzasz kan bayazlarnn ounun Mustafa Kemale ait olduu bilinmektedir. Mustafa Kemal kendi yazmad durumlarda bayazlar incelemitir. Bayazlar, Onun ynlendirmesiyle gerekli deiiklikler yapldktan sonra dizgiye verilmitir. Mustafa Kemal dnda gazetenin ilk bayazarlar; Hamdullah Suphi, Hseyin Ragp, Aaolu Ahmettir. 1923ten sonra Recep Peker, 1924ten 1931e kadar Mahmut Soydan ve 1931den sonra Falih Rfk Ataydr. Yaz ilerinde eitli zamanlarda grev yapm olan kadroda da stikll Mcadelesinin sekin isimleri yer almtr: Mahmut Esat (Bozkurt), Aka Gndz, Falih Rfk (Atay), Yakup Kadri (Karaosmanolu), Mahmut ( Soydan), Aaolu Ahmet, Yahya Kemal (Beyatl), Ruen Eref (naydn), zzet Ulvi (Aykut) ve Ziya Gevher (Etili) bunlardan bazlardr.8 Bizim incelediimiz dnemde ise gazetede kan yazlarn genellikle Falih Rfk (Atay), Yakup Kadri (Karaosmanolu) ve Siirt Mebusu Mahmut (Soydan) beylerin imzalarn tad grlmtr. Ayrca bu dnemde Hkimiyet-i Milliye gazetesinin cumartesi gnleri karlmayarak haftada alt gn karld tespit edilmitir. Drt sayfa olarak karlan gazetenin gnlk sat fiyat kuru olarak tespit edilmitir. Gazeteye abone olmak isteyenlere ise seenek sunulmutur. Bunlar: Aylk 280, alt aylk 550, senelii ise 950 kuru olarak belirlenmitir. Yurt dndan abone olmak isteyenler ise; ayl 5, alt ayl 800, senelii ise 1500 kurua abone olabilmektedirler.

7 8

TFEKOLU, Cumhuriyet deolojisi ve Trk Basn, s. 3. BOLLUK-GRAN, Kurtulu Savann deolojisi- Hkimiyet-i Milliye Yazlar, s. 9.

Ankarada Hkimiyet-i Milliye Matbaas ve darehanesinden karlan bu gazete, gnmzdeki birok gazetede olduu gibi bir sloganla okuyucularnn karlarna kmtr. Gazetenin isminin hemen altnda bulunan o slogan u ekildedir: Milletin iradesini hkim klmak. Aratrmamzn asl konusunu tekil eden eyh Sait Ayaklanmas lke siyasetinde olduu gibi dnemin basnnda da geni yer bulmutur. Hkimiyet-i Milliye gazetesi de dier gazeteler gibi hatta onlardan daha fazla, lkenin gndemini igal eden bu olaya gnlerce hatta aylarca yer vermitir. Bu gazete Hkmet tarafndan yaymlanan resmi teblileri hemen ertesi gn yaymlayarak halka ayaklanmann gidiat hakknda bilgiler sunmutur. Ayrca lkenin drt bir kesinden Cumhurbakan Mustafa Kemale ve gazeteye gelen destek telgraflarn yaymlayarak halkn ayaklanmaya bakn gstermeye almtr. Hkimiyet-i Milliye gazetesi ayaklanma srasnda Mecliste yaanan nemli grmeleri aynen nerederek, okuyucularnn Meclis ierisinde yaanan gelimeleri yakndan takip etmesini de salamtr. zellikle hkmet deiikliinin yaand ve Takriri Skn Kanununun karld 4 Mart 1925 tarihinin hemen ertesi gnnde baslan saysnn neredeyse tm sayfalarn Meclisteki grmelere ayrd grlmtr. Hkimiyet-i Milliye gazetesi yalnzca Meclisteki grmeleri aynen neretmemi ayn zamanda stikll Mahkemelerinde grlen davalar da okuyucularyla paylamtr. stikll Mahkemeleri kurulduktan sonra grlen birok davay bu gazetede bulmamz mmkndr. zellikle Ankara stikll Mahkemesinde grlen Tanin gazetesinin sahibi Hseyin Cahit Beyin mahkemesi ile ark stikll Mahkemesinde grlen Seyit Abdlkadir ve eyh Saitin mahkemeleri bunlardan bazlardr.

BRNC BLM AYAKLANMA NCES DURUM VE EYH SAT

1.1. AYAKLANMA NCES BLGENN DURUMU Trkiye Cumhuriyetinin karlat ilk byk ayaklama olan eyh Sait Ayaklanmas dnemin Gen line bal Piran Kynde balamtr. Bu ayaklanma ksa srede Dou ve Gneydou Anadolu Blgelerinin byk bir ksmn etkisi altna almtr. Ayaklanmann balad ve yayld bu blgelerin ayaklanma ncesindeki vaziyetini iyi bir ekilde tahlil etmemiz, bize ayaklanma hakknda zellikle de ayaklanmann sebepleri ve geliimi hakknda aklayc bilgiler sunacan dnmekteyiz. 19.yyda blgede balayan Krt ayaklanmalar genellikle belli beylerin ve mirlerin denetimde, devlet otoritesine kar yapm olduklar ayaklanmalar eklinde zuhur etmitir. Bu nedenle bu ayaklanmalar; eyh Sait Ayaklanmas gibi blgenin geni bir kesimine yaylmayp, dar bir alana skp kalmtr. Ortaya kan ayaklanmalarn blgedeki tm airetler tarafndan desteklenmemesi, bu ayaklanmalarn merkezi otorite tarafndan kolay bir ekilde bastrlmasn salamtr. Ksa srede bastrlan bu ayaklanmalar sonucunda, isyan eden airet beyleri ve mirler tutuklanp srgn edilmitir. Bylelikle blgede airet reislerinden ve mirlerden boalan toplumsal liderlik, blgedeki tm halka hitap edebilecek eyhler tarafndan doldurulmutur. Ayrca Metin Tokerin Douda, o tarihteki (1925) eyhlik messesesini sadece dini bir messese olarak grmemek lazmdr. eyhler tekkelerinde oturan, mritlerinin getirdikleri hediyelerle geinen yal bal kimseler deildi. eyhler ata binen, silah ve kl kullanmakta usta, vurukan gz pek derebeylerdi. Halkn zerinde ayrca bir de dini etkileri vard. Mritlerini zikrettirirlerdi ve zerlerinde tam bir hkimiyete sahiptiler.9 eklinde vermi olduu bilgi, yapm olduumuz bu tespiti dorulamaktadr. te bu bilgilere dayanarak eyh Sait Ayaklanmas ncesinde blgedeki en nemli g kayna, zan edildiinin aksine, airet beylii deil de eyhlik kurumu olduunu syleyebiliriz. Dinin toplum
9

Metin TOKER, eyh Sait ve syan, Yenign Haber Ajans Basm ve Yaynclk, 1998, s. 38.

zerinde, zellikle de blge halk zerindeki etkisi dnldnde, eyhlik kurumunun olduka geni bir alana hitap edebildiini sylememiz mmkndr. Ayaklanmann balad ve yayld blgede etkili olan ve ayaklanmann hzl bir ekilde yaylmasn salayan dier bir unsur ise blgede var olan tarikat rgtlenmesidir. Blgede zellikle Nakibend ve Kadiri tarikatlarnn olduka faal olduklar sylenebilir. Zaten bu ayaklanmada rol alan kiilerin ve zellikle de lider pozisyonunda bulunan eyh Saitin Nakibend tarikatna mensup olmas, blgede tarikatlarn etkisi hakknda bize aklayc bilgiler sunmaktadr. 1800l yllarda ba gsteren Krt ayaklanmalarnn blge halk tarafndan topyekn desteklenmemesinin dier bir sebebi olarak da Halifelik kurumunu gsterebiliriz. Bunda byk bir ksm Snni Mslmanlardan oluan blge halknn zerinde dinin nemli bir etkiye sahip olmas yatyordu. Ancak 3 Mart 1924de Halifeliin kaldrlmas, blge halkn merkezi otoriteye balayan en nemli unsurlardan birinin ortadan kalkmas anlamna geliyordu. te eyh Sait Ayaklanmasnn yaklak bir yl ncesinde gerekleen bu inklp hareketi, blge halk zerinde nemli saylabilecek bir tesire sebep olmutur. 19. yy sonlarna doru blgede Ermenilerin bamszlk isteklerinin belirmesi zerine Bb- l blgede Ermenilere kar blgede yaayan Krtlerle ibirlii yoluna gitmitir. Bu dnemlerde blge halknn merkezi otoriteyle olduka iyi ilikiler ierisinde olduunu syleyebiliriz. zellikle de II. Abdlhamit dnemi bunlar ierisinde en dikkat ekici olandr. Bu dnemlerde Ermeni Komitelerine kar Krtlerden oluan Hamidiye birlikleri tekil edilmitir. Bu birlikleri gnmzdeki koruculuk sistemine benzetmemizin mmkn olduunu syleyebiliriz. Hamidiye birlikleri belli sre zarfnda blgede olduka etkili bir grev stlenmitir. Ancak daha sonra gerek Osmanl mparatorluunun dalmas gerekse de Halifeliin kaldrlmas ile Hamidiye birliklerinde grev alm kiiler, kendilerini yeni kurulan Trkiye Cumhuriyetine balayacak organik bir ban bulunmadn dnmeye balamlardr. Bu ekilde dnen kiiler daha sonra eyh Sait Ayaklanmas ve benzeri ayaklanmalarda nemli grevler alacaklardr. eyh Sait Ayaklanmas ncesinde blgede birok ayaklanma yaanmtr. Burada bu ayaklanmalarn hepsini tek tek incelemeyi konumuz asndan pek gerekli

grmemekteyiz. Ancak bu ayaklanamadan hemen nce yaanm olan Nasturi Ayaklanmas zerinde biraz durmamzn faydal olaca kansndayz Nasturi Ayaklanmas 12-28 Eyll 1924 tarihleri arasnda, rnak ve Hakkri blgesinde km bir ayaklanmadr. Ayaklanma yeni kurulan Trkiye Cumhuriyetinin otoritesini blgede hissettirmek istemesiyle patlak vermitir. Ankara Hkmeti, blgedeki halkn elinde var olan silahlar almak istemitir. Bu amala; Beytebapa bir piyade alay ile bir da bataryas, Hakkriye de bir piyade taburu ile bir da takm gnderilmitir. Blgede yaayan Nasturiler, merkezi otoritenin bu tavrna kar koyma yolunu semilerdir. Ankara Hkmeti bu ayaklanmann bastrlmasnda blgedeki dier airetlerinden de faydalanmtr. Nasturiler ksa bir direni sonucunda snr dna karlm ve blgede istenilen otorite nemli lde salanmtr.10 eyh Sait Ayaklanmas ncesinde blgede Krt cemiyetleri ve rgtlerinin faaliyetleri, blgenin iinde bulunduu vaziyeti aklamas asndan nemli olduunu dnmekteyiz. zellikle Krt Teali Cemiyetinin blgedeki etkisi nasld? Birok aratrmacya gre ayaklanmann arkasndaki temel rgtlenme olan Azadi tekilat, blgede ne derece etkiliydi? Bu cemiyetler dnda blgede etkili olan baka cemiyetler var myd? Buna benzer sorularn cevaplar, bize ayaklanma ncesi blgenin durumu hakknda nemli bilgiler sunacaktr. Batdaki milliyetilik akmnn etkisi ve Osmanl Devletinin dalmasyla birlikte ideolojik olarak Krt bamszlk hareketleri ortaya kmaya balamtr. Bu hareketlerin en bilineni Krt Teali Cemiyetidir. Bu cemiyet 1918 tarihinde Seyit Abdlkadir bakanlnda stanbulda kurulmutur. Bakan Yardmclna Mehmet Ali Bedirhan ve Ferik Fuat Paa, Genel Sekreterliine de Babanzade kr getirilmitir.11 1908 ylndan sonra oluan nispi zgrlk ortamyla birok Krt Cemiyeti kurulmutur. stanbulda Krt Teavn ve Terakki Cemiyeti, Krt Hevi Cemiyeti, Krdistan Cemiyeti, Krt Ner-i Maarif Cemiyeti, Krt Talebe Hevi Cemiyeti, Krt Kadnlar Teali Cemiyeti bunlardan bazlardr. Fakat bunlar ierisinde eyh Sait Ayaklanmasnn zuhur ettii blge olan, Dou Anadolu ve Gney Dou
10 11

Mehmet AYDOAN, syanlar ve eyh Said syan, Nokta Kitap, stanbul-2007, s.353. Uur MUMCU, Krt-slam Ayaklanmas, Tekin Yaynevi, Ankara-1994, s.11.

Anadolu blgelerinde, sadece Krt Teali Cemiyeti ubeleri alm ve bu cemiyet ok aktif bir ekilde almtr.12 zelikle Diyarbakr, Bitlis ve Elaz gibi vilayetlerde ubeler atklar bilinmektedir.13 Bu cemiyet zellikle karm olduklar Jin ve Krdistan gibi mecmualarla blgede ve Krt aydnlar iinde Krt Milliyetiliinin yaylmasn salyordu. Krt Teali Cemiyetinin yapm olduu bu ve benzeri faaliyetlerin blgede olduka nemli tesirlere neden olduu sylenebilinir. Ayrca bu cemiyetin kadrolar ierisinden kacak baz kimselerin Kogiri ve eyh Sait Ayaklanmasnda barollerde grevler aldklar bilinmektedir.14 Bu adan deerlendirdiimizde; Krt Teali Cemiyetinin, eyh Sait Ayaklanmas ncesinde blgede olduka nemli bir etki sahasna sahip olduu grlmektedir.

1.1.1.

Azadi Cemiyeti

eyh Sait Ayaklanmasnda en az Krt Teali Cemiyeti kadar etkili olan dier bir tekilat ise Azadi Cemiyetidir. Bu cemiyet hakknda elimizde pek fazla bilgi ve belgenin bulunmamas bu tekilatn ayaklanmadaki roln de karanlkta brakmaktadr. zelikle bu konu hakknda aratrma yapan Osman Aydnn szl olarak ald bilgi, bu rgt hakknda pek fazla kaynan bulunmamasnn temel sebebini bize gstermektedir. Bu bilgi u ekildedir: Azadi Cemiyetinin be kiilik hcreler eklinde illegal rgtlenmesi, yelerinin rgte girdikleri zaman yaptklar yemin nedeniyle azlarn her koulda ok sk tutmalar ve rgt d propaganda baznda yazl almalar yaplmamasdr.15 Azadi Cemiyeti (Civata Azadiya Kurd)nin kurulu tarihi hakknda, gerek yerli gerek yabanc birok aratrmac deiik bilgiler vermektedir. Bunlardan en mantkl olan Robert Olsonun, ngiliz belgelerinde yer alan hsan Nuri ve arkadalarnn beyanlarndan hareketle, rgtn 1921 ylnda Erzurumda kurulduuna dair olandr.16

12 13 14 15 16

Osman AYDIN, Krt Ulus Hareketi, Doz Yaynlar, stanbul-2006, s. 35. Behet CEMAL, eyh Sait syan, Sel Yaynlar, stanbul-1955, s. 13. AYDIN, Krt Ulus Hareketi, s. 39. AYDIN, Krt Ulus Hareketi, s. 51. AYDIN, Krt Ulus Hareketi, s. 53.

10

Bu cemiyet hakknda Behet Cemalin 1923te yani Cumhuriyetin ilan edildii ylda Seyit Abdlkadir, Cibranl Halit Bey ve eski vekillerden Yusuf Ziya ile aileleri de mteekil olmak zere gizli bir komite tekil edildi. eklinde vermi olduu bilgide bahsettii gizli komite phesiz Azadidir. Bu bilgilerden de anlalaca zere bu cemiyetin nde gelen isimleri Cibranl Halit Bey ve eski Bitlis Milletvekili Yusuf Ziyadr. Bu cemiyetin liderliini de Erzurumda ikamet eden, Cibran airetinden Miralay Halit Beydir. Halit Bey ayn zamanda eyh Saitin de kaynbiraderidir.17 Cibranl Halit Bey ve Yusuf Ziya Bey dnda; hsan Nuri, Vanl Seyit Abdlkadir, Kemal Fevzi, Kadri Cemil Paa ve Temen Ali Rza bu cemiyetin dier nde gelen isimleri arasndadrlar.18 Peki, eyh Saitin bu cemiyetle herhangi bir organik balants var myd? Bu konuda elimizde aklayc belgeler olmamasna ramen birok aratrmac eyh Saitin bu cemiyetin kurucusu olmayp daha sonradan bu cemiyete dhil olduunu belirtmektedirler. Hatta Uur Mumcu 1924 yl Austos aynda eyh Sait, Cibranl Halit Bey ve Mutki Aireti Reisi Musa Bey Erzurumda grtler ve bu cemiyetin bakanlna eyh Saiti setiler.19 eklinde verdii bilgi ile eyh Saitin bu cemiyette bakanlk dahi yaptn belirtmektedir. Ancak daha sonra stikll Mahkemesinde eyh Saite bu konuyla ilgili soru sorulduunda eyh Sait bu cemiyetle alakasnn olmadn belirtmitir. Bu cemiyetin ve faaliyetlerinin blgede olduka etkili olmaya balad muhakkaktr. Bu konu zerinde alan aratrmaclarn uzlatklar nokta, bu cemiyetin yapm olduu faaliyetlerin blgede ksa srede balatlacak bir ayaklanmann hazrl iine girildiini gstermekte olduu idi. Ancak bu ayaklanma hareketi eyh Sait Ayaklanmas mdr, yoksa baka bir ayaklanma m tertip edilmeye allmtr, bunu bilemiyoruz. Azadi Cemiyetinin blgede olduka faal hale gelmesi bu cemiyet hakknda Ankara Hkmetine ve blgedeki mlki amirlere birok ihbarn yaplmasn
17 18

Altan TAN, Krt Sorunu, Tima Yaynlar, stanbul-2009, s. 204. Durmu YILMAZ, Musul Meselesi Tarihi, Konya-2003, s.191 19 MUMCU, Krt-slam Ayaklanmas, s. 57.

11

beraberinde getirmitir. Cemiyetin blgedeki faaliyetleri ve bu faaliyetler neticesinde yaplan ihbarlar; Cibranl Halit Bey, Yusuf Ziya Bey ve Mutkili Hac Musa Beyin tutuklanmasna sebep olmutur. Tutuklanan bu kiilerden, Cibranl Halit ve Yusuf Ziya Beyler ksa bir mahkemeden sonra idam edilmilerdir.20 Grlyor ki; isyan ncesinde blgede ok deiik ve etkili yaplar sz konusuydu. Bu yaplar, eyh Sait Ayaklanmasnda muhakkak bir takm roller oynamtr.

1.2. AYAKLANMA NCESNDE ANKARADAK DURUM Ayaklanmann hemen ncesi olan 1924 yl gerekten Ankara iin bir kaos yl olarak nitelendirilebilir. Bu dnemde stikll Sava boyunca oluan birlik ortamnn yava yava dald grlmektedir. Aslnda baklrsa yeni kurulmu ve ynetim alannda Monariden Cumhuriyete doru ilerleme kaydeden bir lkede bu tr ayrmalarn normal olduunu sylememiz gerekmektedir. Ankarada yaanan bu kaos ortamnn, eyh Sait Ayaklanmasn tetikleyip tetiklemedii sorusunu da beraberinde getirmektedir. Bilindii gibi stikll Sava srasnda Sivas Kongresinde, Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti kurulmutur. Meclisin kurulmasndan sonra bu cemiyet meclis ierisinde Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Gurubu, daha sonra da Halk Frkas olarak siyasi hayatta yerini almtr. Bu grup karsnda yer alanlar ise 1921 sonlarna doru ayn isim altnda 2. grup olarak tannmlardr.21 Meclis ierisinde srekli var olan bu muhalefet, dnemin koullar sebebiyle yani sava ortamnn bulunmasndan dolay hkmetle genellikle uyum ierisinde almlardr. Verilen mcadelenin baarya ulamasndan ve Cumhuriyetin ilan edilmesinden sonra zaten var olan bu muhalefet, gzle grlr bir hale gelmeye balamtr. 3 Mart 1924 tarihine geldiimizde Halk Frkas Meclis Grubu ayr kanun tasarsn Meclise sundu. Bu kanunlarn balklar srayla: Halifeliin lgasna ve Hanedan- Osmaniyenin T.C. memalii haricine karlmasna dair, eriye ve Efkaf
Hkimiyet-i Milliye, 15 Nisan 1925, nr. 1401, s. 1. Yaar KALAFAT, ark Meselesi Inda eyh Sait Olay, Karakteri, Dnemindeki ve D Olaylar, Boazii Yaynlar, Ankara-1992, s. 56.
21 20

12

Vekleti ile Erkan- Harbiye-i Umumiye Vekletinin lgasna dair ve Tevhid-i Tedrisat Kanunlardr. 429, 430 ve 431 sayl kanun olarak bunlar Mecliste kabul edilmitir.22 Bu kanunlarn kabul edilmesiyle zellikle de Halifeliin kaldrlmasna dair olan kanunla beraber Halk Frkas ierisinde var olan muhalefet baka unsurlarn katlmyla genilemeye balad.23 Genileyen bu muhalefet daha sonra partileerek Terakkiperver Cumhuriyet Frkas olarak siyasi alanda yerini alacaktr.

1.2.1. Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn Kurulmas Demokrasilerdeki en nemli unsurlarn banda ok partili hayat gelmektedir. Yeni kurulmu olan Cumhuriyetin demokrasiyle desteklenmesi iin ok partili hayata gemenin bir zaruriyet olduu kesindir. Malum olduu zere Trkiye Cumhuriyeti tarihinde ilk muhalefet partisi olarak kurulan bu frka birok yazara gre de Gen Cumhuriyetin nne gereinden fazla engeller getiren bir frka grevi grmtr. Nitekim o dnemin stikll Mahkemeleri de bu gre sahip olmallar ki ilk muhalefet partisi olan bu frkay kapatmlardr. stikll Savann nder kadrolar 1924 ylna gelindiinde eitli fikir ayrlklar sebebiyle ayr dmlerdir. Bir dnem dmana kar omuz omuza savaan kiiler, fikir ayrlklar sebebiyle ayn frka ierisinde siyaset yapamaz hale gelmilerdir. Bunun neticesinde, 1924 ylnn Kasm ve Aralk aylarnda baz mebuslar Halk Frkasndan pe pee istifa etmilerdir. Partilerinden istifa eden bu mebuslar, Ali Fuat Paa bakanlnda, Erzincan Mebusu Sabit (Sarolu) Beyin evinde toplantlar yaparak kurmaya karar verdikleri frkann program ve nizamnamesinin hazrlklarn srdrdler. Bu toplantlara katlanlar arasndan Dr. Adnan Bey, smail Canbolat, Bekir Sami, Halis Turgut, Feridun Fikri, Ahmet kr gibi isimler de vardr.24 Yaplan bu toplantlar sonu vermi ve neticede yeni bir parti kurma karar alnmtr. 17 Kasm 1924 tarihinde Dhiliye Vekletine (ileri Bakanl) dileke
KALAFAT, ark Meselesi Inda eyh Sait Olay, Karakteri, Dnemindeki ve D Olaylar, s.65. 23 lhami ARAS, Adm eyh Said, lke Yaynclk, stanbul-1997, s. 17. 24 KALAFAT, ark Meselesi Inda eyh Sait Olay, Karakteri, Dnemindeki ve D Olaylar s.83.
22

13

ile bavuran Ali Fuat Paa, Cumhuriyet tarihinin ilk muhalif partisi olan Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn kuruluunu ilan etmitir. Bu frkann kuruluu ile birlikte demokrasi yolunda ok nemli bir adm atld kesindir. Kurulan bu frkann ynetimine ve yelerine baktmzda ok nemli isimler olduunu grmekteyiz. Kurulan yeni frkann yeleri yleydi: dare Heyeti; Reis: Kazm Karabekir Paa, Reisi Sani: Dr. Adnan ve H. Rauf Beyler (stanbul), Umumi Ktip: Ali Fuad Paa (Ankara), Azalar: Rt Paa (Erzurum), smail Canbulat (stanbul), Sabit (Erzincan), kr (zmit), Muhtar (Trabzon), Halis Turgut (Sivas), Necati (Bursa) ve Faik (Ordu) Beyler.25 Terakkiperver Cumhuriyet Frkas, Halk Frkasna muhalif birok kesimi bir araya getirmitir. Behet Cemal bu parti ierisine var olan muhalif zmreleri u ekilde snflamtr: a- nklblarn gerekletirilmesinde tatbik edilecek usuller bakmndan muhalif olanlar. (Rauf Bey ve arkadalar) b- nklbn, eski ttihat ve Terakki Frkasn ihya suretiyle yrtlmesini isteyenler. (smail Canbolat Bey ve arkadalar) c- Cumhuriyete muhalif olup meruti bir saltanat taraftar olanlar. (Ltfi Fikri Bey ve arkadalar) d- Muhalefet partisini Krt istikllini temin iin basamak yapmaa alanlar. (Seyit Abdlkadir ve Krt Teali Cemiyeti) e- Muhalefeti srf ahsi nfus ve kudretini devam ettirebilmek iin krkleyenler. (ark vilayetlerindeki derebeyler ve hlar)26 17 Kasm 1924 tarihinde kurulan ilk muhalefet partisi olan Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn kuruluu, Ankarada var olan tansiyonu daha da ykseltmitir. ok gemeden yeni gelimeler ba gsterdi. Frkann teekklnden
KALAFAT, ark Meselesi Inda eyh Sait Olay, Karakteri, Dnemindeki ve D Olaylar, s.83. Terakkiperver Cumhuriyet Frkasna mensup mebuslar unlardr: Ali Fuad (Cebesoy) Ankara, Halil (Artvin), Cafer Tayyar (Eilmez) (Edirne), Sabit (Sarolu) (Erzincan), Halet, Mnir, Rd, Ziyaeddin (Erzurum), Halil (Erturul), hsan (Ergani), H. Rauf (Orbay), Dr. Adnan (Advar), smail Canbulat, K. Karabekir, Refet (Bele) (stanbul), M. Arif (Ayc) (Eskiehir), A. kr (zmit), O. Nuri (Bursa), F. Fikri (Dnsel) (Dersim), Halis Turgut, Bekir Sami (Sivas), Ahmet Muhtar, Rahmi (Trabzon), Hoca Kamil (Karahisar- Sahib), Hulisi (Karesi), mer (Kars), Halid (Akmans) (Kastamonu), Zeki (Gmhane),Besim (Mersin), Abidin (Manisa), Necib (Mardin). Bkz. Ayn eser, s.83. 26 CEMAL, eyh Sait syan, s. 10.
25

14

gn sonra, smet Paa Bavekillikten salk sorunlarn mazeret gstererek istifa etti. Aslna baklrsa, hkmetin istifasnn temel sebebi; muhalefetin i ve d politikada Halk Partisini baarl bulmamas ve yolsuzluunu iddia etmesidir. Ayrca smet Paann stanbulda dare-i rfiyenin kurulmasn isteyen teklifinin ret edilmesi bu istifann bir dier sebebidir. smet Paann istifa etmesi ile birlikte boalan bavekillik makam, daha lml olarak tannan Fethi Bey tarafndan yeni hkmetin kurulmasyla doldurulmutur. Yeni kurulan kabine ise yledir:27 Bavekil ve Milli Mdafaa Vekili: Fethi Bey Adliye Vekili: Mahmut Esat Bey (Bozkurt) Dhiliye ve Mbadele Vekili: Recep Bey (Peker) Hariciye Vekili: kr Kaya Bey Maliye Vekili: Mustafa Abdlhalik Bey Maarif Vekili: Saraolu kr Bey Ziraat Vekili: Hasan Fehmi Bey Ticaret Vekili: Ali Cenani Bey Nafa Vekili: Fevzi Bey Shhiye Vekili: Dr. Mazhar Bey. Zaten olduka yksek olan Ankaradaki tansiyon Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn kurulmasyla ve hkmet deiikliiyle birlikte daha da artmtr. Yeni kurulan bu frkann altm drt maddeden oluan bir tz vard. Genel olarak baktmzda bu maddelerin zgrlkler ve demokrasi ile alakal olduunu grmekteyiz. Ancak tzkte bulunan altnc madde frkann sonunu da beraberinde getirmitir. Bu maddede bulunan Frka, her trl dini itikada hrmetkrdr. ibaresi, eyh Sait Ayaklanmasnda tetikleyici etki yapt kanaatiyle frka 5 Haziran 1925 tarihinde stikll Mahkemesince kapatlmtr.28 13 ubat 1925de balayan ve Gen Trkiye Cumhuriyetinin i ve d politikasnda saylabilecek tesirlere yol aan eyh Sait Ayaklanmas ncesinde Ankaradaki siyasi ortam byle karmak bir durumdayd. Ankarada ortam karmak hale getiren sadece siyasi alanda gerekleen hzl deiimler deildi. Bu kargaal ortamn dier bir aktr olarak da basn
KALAFAT, ark Meselesi Inda eyh Sait Olay, Karakteri, Dnemindeki ve D Olaylar, s. 85-86. 28 Hkimiyet-i Milliye, 5 Haziran 1925, nr. 1443, s. 1.
27

15

gsterebiliriz. Tpk siyasi alanda olduu gibi basnda da ayrmalar olduka sert bir kutuplamaya doru gitmekteydi. Basndaki bu kutuplama tpk siyasi alanda olduu gibi kapatmalarla sonulanacaktr. Terakkiperver Cumhuriyet Frkas kurulmadan nce basnda bir kesimin tek parti iktidarna kar bayrak atn grmekteyiz. Bunlar ierisinde gze arpan Hseyin Cahit Yalnn Tanin, Velid Ebuzziyann Tevhid-i Efkr, Ahmet Emin Yalmann Vatan, Eref Edipin Sebilrreaddr.29 zellikle Hseyin Cahit Yalnn Tanin gazetesinde at kampanya ile ahsi idareye kar sert bir muhalefet gerekletiriyordu. Yapt bu muhalefette zellikle stikll Savan gerekletiren komutanlarn artk iktidar sivillere brakmas ve memleketin normal demokratik usullerle idare edilmesi gerektiini vurguluyordu.30 O dnemde muhalif basn temsil edenleri Behet Cemal genel olarak grupta snflamtr:31 ABCHseyin Cahit Yalnn htiyat Grubu Ahmet Emin Yalmann Rauf Bey Grubu Velit Ebzziya ve Eref Edibin eriat ve Halifeci Grubu. basnn yapm olduu bu muhalif duruun eyh Sait

Neticede

Ayaklanmasnda etkili olduu tespitine varlm ve karlan Takriri Skn Kanunu gereince muhalif basn susturulmutur.

1.3. AYAKLANMA NCESNDE DNYADAK DURUM 1914 ylnda balayan Birinci Dnya Harbinden sonra 1920li yllara girildiinde dnyada nemli lde g dengelerinin deitiini grmekteyiz. arlk Rusya dalm ve yerine farkl bir ideoloji ile Sovyet Rusya, Dnya siyasetinde yerini almtr. Savatan yenik ayrlan Almanya ise tilaf Devletleriyle yapm olduu Versay Antlamasnn ok ar hkmleri altnda eziliyordur. Almanyay iinde bulunduu bu durumdan kurtarp eskisinden daha da gl hale getireceini vaat eden Adolf Hitler liderliindeki Nasyonel Sosyalist Partisi bu dnemde Almanyada iktidar mcadelesi vermeye balamtr. Almanya gibi savatan yenik
29 30

ARAS, Adm eyh Said, s. 18. CEMAL, eyh Sait syan, s. 11. 31 CEMAL, eyh Sait syan, s. 12.

16

ayrlan dier bir devlet olan Avusturya-Macaristan mparatorluu da ikiye ayrlm ve tilaf Devletleriyle yaptklar antlamalar sonucunda olduka ar ykmllklerin altna girmilerdir. talya bu sava ncesinde kendisine vaat edilen bir takm szler gereklemeyince kendi kabuuna ekilmi ve lke ierisinde Mussolini liderliindeki Faist Parti 1922 ylnda ynetimi ele geirmitir. ngiltere ve Fransa ise bu savatan galip ayrlmalarna ramen ekonomik, siyasi ve askeri anlamda olduka ypranm bir duruma gelmilerdir. Amerika Birleik Devletleri ise kendi ktasna dnerek yalnzlk politikas izlemeye balamtr. Paris Bar Konferansnda, uluslar aras bar salamak ve tekrar bir Dnya Harbinin kmasn nlemek, hatta daha ak olmak gerekirse Birinci Dnya Harbinden galip km devletlerin karlarn korumak amacyla bir uluslar aras kurum kurulmasna karar verilmitir. 10 Ocak 1921de Cemiyeti Akvam adyla kurulan bu kurulun kuruluunda 18 devlet bulunmaktayd. Ayrca bu kurulun asli yelerine baktmzda genel olarak Birinci Dnya Harbinden galip km devletler bulunmaktayd.32 Birinci Dnya Harbinden sonra hibir devletin tam anlamyla memnun kaldn ve karl ktn syleyemeyiz. Bu nedenle bu devletlerin, yeni bir paylam sava iin kendi ilerinde bir hazrla girdiklerini syleyebiliriz. Dnya siyasetinde bu gibi gelimeler yaanrken yeni kurulmu Trkiye Cumhuriyetinin i politikasnda olduu gibi d politikasnda da nemli gelimeler yaanmaktayd. Lozan Bar Antlamasnn ardndan d politikada geici bir durulma yaanyordu. Ancak Lozanda zlemeyen bir takm problemler, bu durgunluun yaknda bulankla dnmesine neden olacaktr. zellikle Musul meselesi, karlkl mbadele, Osmanl borlar gibi siyasal ve ekonomik konular bu problemler arasnda gsterilebilinir.33 Bu problemler ierisinde zellikle Musul sorunu Trk d politikasnda nemli bir yere sahip olduunu sylemek mmkndr. Hatta birok aratrmac bu sorunun

Bu konu hakknda daha fazla bilgi iin baknz: Rfat UAROL, Siyasi Tarih, Filiz Kitabevi, stanbul 1985.
33

32

ARAS, Adm eyh Said, s. 15.

17

Trk d politikas kadar i politikada da nemli tesirlere yol atn vurgulamaktadrlar. Lozanda zlemeyen Musul meselesinin zm iin 19 Mays 1924 gn stanbulda Trk- ngiliz Konferans dzenlenmitir. Ancak bu konferans, herhangi bir sonu alnamadan dalmtr. Bunun zerine Musul sorununun Milletler Cemiyetine gtrlmesi icap etmitir.34 Bylelikle aratrmamzn konusunu tekil eden eyh Sait Ayaklanmasnn patlak verdii bu dnemde Musul sorunu Milletler Cemiyetine tanm oluyordu. Musul sorunun Milletler Cemiyetine tand bu dnemde Musul, Kerkk ve Sleymaniye vilayetlerinin nde gelen eraf ile halkndan oluan yedi yz imzal bir mazbata Milletler Cemiyetine gnderilerek Musulun Irakla hibir bann olmadn ve Trkiye Cumhuriyetine ilhak ettirilmesi gerektiini vurgulamlardr. Bu mazbata yledir: Cemiyet-i Akvama kar Trkiye Hkmeti yedannda (elinde) bulunsun diye ibu mazbata vesikas zeyl(ek olarak devamna altna) mhr ve imzalarmz koyuyoruz. Cemiyet-i Akvam filhakika btn millet ve akvamn tabii ve mukaddes hukukuna sahip bir cemiyet demektir. Cemiyet-i Akvamn haiz olduu hukuk kuv nn dvel ye ile teyid ediliyor. ark ve garb hkmetleri Cemiyet-i Akvamn mevcudiyetini teyid etmektedirler. undan dolaydr ki; Musul vilayetinin ahalisi umumiyet zerine balda sard edilen Cemiyet-i Akvama gvenerek hukukunun siyanetini, iktisadi menfa esasnn teminini mukaddes hak mevcudiyetinin bekas esbabnn ekalini, bilcmle meruasnn nasl olmasn ecnebi an srn Musul sahasndan tabiiyetini, ... bylece Musul vilayetinin Trkiyeye ilhak edilmesi arzusunun haiz husule getirilmesini taleb ediyoruz. Musulun Irakla hibir irtibat ve alakas yoktur. Musulun gerek hudud gerek mahiyet meruas bellidir. Bambakadr. Musul byk bir irtibatla Trkiyeye merbuttur.35

1.4. EYH SAT KMDR? Trkiye Cumhuriyetinin kuruluunu hemen akabinde ortaya kan ve gerek i politikada gerekse de d politikada nemli tesirlere yol aan eyh Sait Ayaklanmas zerine farkl birok aratrma yaplmtr. Bir ksm aratrmac bu ayaklanmay 1925 syan, bir ksm 1925 Krt Ulusal Ayaklanmas, bir ksm Krt-slam

34 35

CEMAL, eyh Sait syan, s. 7. Hkimiyet-i Milliye, 30 Mart 1925, nr. 1387, s.1.

18

Ayaklanmas bir ksm ise ark (Dou) Ayaklanmas olarak adlandrmaktadr. Ancak ayaklanmada lider pozisyonunda bulunan ve ayaklanma srasnda EmirlMcahidin ve Hadml- Mcahidin mahlaslarn kullanan eyh Sait ismi ile bu ayaklanma zleerek tarihe eyh Sait Ayaklanmas olarak gemitir. eyh Saitin kimlii ve kiilii, ayaklanmann mahiyeti ve z hakknda bize aklayc bilgiler vereceini dnmemizden dolay onun hayat zerinde ksaca durmamzn faydal olaca kansndayz. 1925 ylnda balayan ve Trkiye Cumhuriyeti tarihinde nemli dnm noktalarndan biri olarak saylabilecek ayaklanmann lideri konumunda bulunan eyh Saitin kimlii hakknda deiik aklamalar mevcuttur. Ancak aratrmaclar eyh Saitin aslen Elazn Palu ilesinden olduu konusunda mutabklardr. Paluda dnyaya gelen eyh Saitin dedesi burada trbesi bulunan eyh Ali Septi Efendidir. eyh Ali Septi Efendi ise Paluya gnmzde Mardin ilinin Savur ilesine bal lstun (Krkdirek) kynden gelmitir.36 Ayrca aratrmaclarn mutabk olduu dier bir konu ise eyh Saitin blgede ok nemli bir etkiye sahip olan Nakibend tarikatnn mensubu olduudur. Blgede nemli bir etkiye sahip olan bu tarikata mensup olmas daha sonra onun liderliinde balatlacak olan ayaklanmann blgede ksa srede olduka geni bir alana yaylmasnda nemli bir etkiye sahip olduunu yukarda belirtmitik. Genel olarak eyh Saitin doum yeri ve bal bulunduu tarikat zerinde mutabk olan gerek yerli gerekse yabanc aratrmaclar eyh Saitin doum tarihi hakknda tam olarak bir fikir birliine varamamlardr. Behet Cemalin eyh Saitin isyan baladnda din grnmekle beraber, altmn gekindi.37 demesi, eyh Saitin 1865 veya daha ncesinde doduunu gstermektedir. smet Paann damad olan ve bu bakaldr hareketi zerine nemli bir eser ortaya koyan aratrmac-yazar Metin Toker de Beyaz sakalna ramen dinliinden dolay krk yanda gsteriyordu. Oysa altmndayd, hatta altmn da gekindi.38 szyle Behet Cemal ile ayn fikirde olduunu gstermektedir. Ayrca bu konuda aratrma

36 37

TAN, Krt Sorunu, s. 208. CEMAL, eyh Sait syan, s. 18. 38 TOKER, eyh Sait ve syan, s. 36.

19

yapan dier bir yazar, lhami Aras, eyh Saitin 1865 doumlu olduu fikrindedir.39 Ancak bu ayaklanma zerine aratrma yapan S.J. Shaw, 1925de 80 yanda olduundan hareketle eyh Saitin 1845 doumlu olduu kanaatindedir. Boris Temkof da ayn fikirdedir.40 Hayvanclkla uraan ve olduka byk hayvan srleri bulunan, eyh Ali Septinin olu ve eyh Saitin babas eyh Mahmut Palu hayvanlarna yeterince otlak bulamamasndan dolay daha geni otlaklara sahip olan Erzurumun Hns ilesine yerlemitir. Blgede zenginliin lt olan hayvan srlerinin bykl eyh Saitin blge halk tarafndan tannmasn salayan dier bir unsur olarak deerlendirebiliriz. Byk srlere sahip olan eyh Saitin hayvan ticareti iin srekli gneye zellikle de Halepe kadar gittiini grmekteyiz. Genellikle ilkbahar ve yaz aylarnda yaplan ticari amal bu ziyaretler eyh Saitin hem blge halk tarafndan tannmasn salam hem de kendisini bu blgenin corafi yaps hakknda fikir sahibi yapmtr. Hatta Behet Cemalin Hns ile Halep arasndaki yollar zerinde eyhi tanmayan hemen hemen yok gibidir.41 demesi, bize eyh Sait ve ayaklanmas hakknda olduka nemli bilgi vermektedir. te, 13 ubat 1925 ylnda balayan ayaklanmann ksa sre ierisinde bu kadar geni bir alana yaylmasnda bu faktr de gz ard edemeyiz. Ayrca eyh Saiti bu ayaklanmada lider pozisyonuna getiren dier bir etken olarak da bunu gsterebiliriz.

ARAS, Adm eyh Said, s. 47. KALAFAT, ark Meselesi Inda eyh Sait Olay, Karakteri, Dnemindeki ve D Olaylar, s. 102. 41 CEMAL, eyh Sait syan, s. 19.
40

39

20

KNC BLM AYAKLANMANIN BALAMASI, YANKILARI VE GELM

2.1. AYAKLANMANIN BALAMASI eyh Sait Ayaklanmas; hazrlk evresi, etkiledii geni evre ve brakt nemli tesirler bakmndan daha nce blgede km ayaklanmalarla farkl niteliktedir. 13 ubat 1925 gn ark vilayetlerimizin ufak bir kynde balayan bu ayaklanmann gnmze kadar ulaan tesirleri vardr. Bu sebepten dolay bu konun daha dikkatli bir ekilde irdelenmesi gerekmektedir. nceki blmmzde; blgedeki, Ankaradaki ve d politikalardaki gelimeleri aktarrken bu ayaklanmaya etki eden etmenleri de vurgulamaya altk. zellikle ayaklanma ncesinde Krt stikll Hareketlerinin, ngilizlerle yaanan Musul meselesinin ve i politikada yaplan inklplarn -halifeliin kaldrlmas bunlar ierisinde en nemlisidir- bu ayaklanmada nemli etkilere sahip olduunu belirttik. K mevsiminin ortas saylabilecek bir ay olan ubat aynda ayaklanmann balam olmas, bu hareketin hedeflenen zamandan nce ktn gstermektedir. nk bu mevsimde blgenin karlarla kapl olduu ve ayaklanma iin hi de msait olmayacan tahmin etmek g deildir. Peki, bu ayaklanma neden karl ve tipili geen bir mevsimde balatld? Bu sorunun cevabn yle verebiliriz: Azadi Cemiyetinin nde gelenlerinden Bitlis milletvekili Yusuf Ziya Beyin 1924 Nasturi Ayaklanmasn bastrmak iin Hakkri Beytebapta grevde bulunan kardei Rzaya ektii ifreli telgraf, kardei Mlazm (temen) Rza tarafndan yanl anlalnca, Rza ve arkadalar askerleriyle birlikte isyan ederek daa kmlardr. Bir sre sonra bu isyann planlanan esas isyan olmadn ve erken harekete getiklerini anlaynca askerlerini terhis ederek, nce Suriyeye, oradan da ngilizlerin elinde bulunan Iraka gemek zorunda kaldlar.42 Yaanan bu olay, blgede bir-iki yl ierisinde byk bir ayaklanma karmay hedefleyen Azadi Cemiyetini telalandrm ve almalarn hzlandrmak zorunda brakmtr.
42

TAN, Krt Sorunu, s. 206.

21

Azadi Cemiyetinin isyan hzlandrmasnn tek sebebi bu olay deildi. Gerek iler Bakanlna gerek blgedeki mlki amirlere hatta bizzat Cumhurbakan Mustafa Kemale blgede bir ayaklanmann hazrl ierisinde olunduuna dair birok ihbarn gelmesi ve bu ihbarlarn bir ksmndan Azadi Cemiyetinin haberdar olmas bu ayaklanmay hzlandran dier bir sebeptir. Cibranl Halit Beyin, eyh Sait ve Yusuf Ziya ile birlikte bir ayaklanma hazrladklar, eski Gen Milletvekili Hamdi Bey tarafndan birok kez hem direk Mustafa Kemale hem de iler Bakanlna bildirilmitir. O dnemde Hormek Aireti liderlerinden Mehmet erif Frat; eyh Saitin, airetine bir mektup gndererek onlar yaplacak olan ayaklanmaya davet ettiini ve kendisinin de bu davet karsnda durumu Varto Kaymakaml vastasyla Mu Valiliine bildirdiini, ayaklanmadan sonra kaleme alm olduu Dou lleri ve Varto Tarihi adl kitapta dile getirmitir. Alevi olarak bilenen Hormek Airetine eyh Sait tarafndan Snni argmanlarla donatlm olan byle bir mektubun gnderilmi olmas bu mektubun varl hakknda pheler uyandrmaktadr.43 Ancak yine de birok adan nemli grdmz bu mektubun sadeletirilmi olarak verilmesinin gerekli olduunu dnmekteyiz. Hormek Aireti reislerinden Halil, Veli ve Ali Haydar aalara: Allahn selam, rahmeti ve bereketi zerinize olsun, btn vgler ve minnetler onadr, Cenab- Hakkn bizi hidayetine ulatrd apak din olan slam kfir Mustafa Kemalin zulmnden kurtarmak iin sava niyetiyle uara hareket edildi. Bu sava ve cihad, mezhep ve tarikat ayrm gzetmeksizin. La ilahe illellah Muhamed Resulullah (Allahdan baka ilah yoktur, Muhamed onun elisidir) diyen btn slam tevhitilerine (Allah birleyenlere) farz olduundan, eskiden beri memleketimizde byk bir gayret ve cesaret sahibi olan Mslman airetinizin de, parlak Ahmedi eriate (slama) ve byk cihada tabi olacana gvenim tamdr. Ey yardmc kuvvetler, dinimizi ve namusumuzu bu kt adamlarn ellerinden kurtaralm, size istediiniz yerleri verelim. Bu dinsiz hkmet bizi de kendisi gibi dinsiz yapacaktr. Bunlara cihat farzdr. Allah yolunda cihad edin ve savan. 4 Kanun-i sani 1341 (4 Ocak 1925) Mcahitlerin Emiri Seyyid Muhamed Said-i Nakibendi44

43 44

AYDIN, Krt Ulus Hareketi, s. 99. Ruen ARSLAN. eyh Sait Ayaklanmasnda Varto Airetleri ve Mehmet erif Frat Olay, Doz Yaynlar, stanbul 2006, s. 107-108.

22

apakur lkokul Ba retmeni Elazl Mehmet Zeki (Dndaralp) de Kaymakamla bavurarak yakn bir zaman ierisinde blgede byk bir ayaklanmann kacan bildirmitir. Ayrca Anot Bucak Mdr Tevfik Bey de blgede yaplan faaliyetleri sezinlemi olacak ki ark vilayetlerinde yaknda bir ayaklanmann patlak vereceini hazrlad bir raporla valilie bildirmitir.45 Cumhurbakan Mustafa Kemal blgede yaanan olaylar yakndan takip etmekteydi. Cumhurbakan Mustafa Kemal, Cibranl Halit Beyin amcaolu ve ayn zamanda kz kardeinin kocas, eyh Saitin de bacana olan Binba Kasm Beyin aracl ile blgedeki gelimeleri yakndan takip etmekteydi.46 Nasturi Ayaklanmas ve yaplan ihbarlar sonucunda Azadi Cemiyetinin blgedeki faaliyetleri gn yzne kmtr. Bu olaydan sonra Bitlis Mebusu Yusuf Ziya isyanda biraderi ile alakas olduu dnlerek tutuklanr. Daha sonra Cibranl Miralay Halit de isyanla alakal olduu dnlerek tutuklanarak Bitlise gnderilir. Bunlardan baka, Hasananl dier bir Miralay Halit ile Hac Musa da bu ile alakal olduklar dncesiyle tutuklanrlar fakat Bitlise gnderilirken yolda kaarlar. Bu ikisinin firarnda Nuh Bey isminde bir Krt beyinin tesiri olur. Hkmet Nuh Beyi tutuklamak isteyince de bu adam derhal Miralay Halit, Hac Musa, Hac Musann olu ve Sleyman ile birleerek hkmete kar isyan bayran eker. Hkmete kar isyan hareketini ilk balatanlar bylece bunlar olur.47 1924 ylnda meydana gelen Nasturi Ayaklanmas mnasebetiyle Bitliste kurulan Divan- Harb Mahkemesi, isyanla alakas olduu tespit edilerek tutuklanan bu kiileri mahkeme ederken, eyh Saitin de ahitliine ihtiya duyulmu ve eyh Bitlise Harb Divanna arlmtr. Yal ve hasta olduunu ne srerek, ifadesini istinabe yoluyla alnmasn istemi, Bitlis Harp Divan bu istei kabul ederek eyhin ifadesini Hnsta istinabe yolu ile almtr.48 Bu gelimeler eyh Saitte byk bir kukunun ve telan domasna neden olmutur. rgtn st dzey yneticilerinin tutuklanm olmas ve eyh Saitin de
MUMCU, Krt-slam Ayaklanmas, s. 66. TAN, Krt Sorunu, s. 207. 47 Murat DENZ, Trk Basnnda eyh Sait syan, Frat niversitesi, Sosyal Bilimler Anabilim Dal, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Elaz-2007, s. 22. 48 CEMAL, eyh Sait syan, s. 22.
46 45

23

tutuklanabilme phesi, planlanan ayaklanmay lidersiz brakma ihtimalini dourmutur. Bunun zerine eyh Sait ve Azadi Cemiyetinin nde gelen kadrolar, bamsz bir Krdistan hedefiyle karmay dndkleri ayaklanmay daha erken bir zamana almaya karar verirler. Planlarn beklenmedik ekilde deimesi hazrlklar da hzlandrma gerei dourmutur. Bylelikle eyh Sait ayaklanma iin hi de msait olmayan bir zamanda, ayaklanmaya taraftar toparlayabilmek amacyla blgede bir tura kmtr. Daha sonra stikll Mahkemesinde, eyhe ayaklanmadan ay evvel blgede balad gezinin amac sorulmutur. eyh ile Mahkeme Reisi arasnda u konumalar gemitir: Reis- Tesadfen isyann ktn sylyorsun. Hlbuki isyandan ay evvel yollara dmsn, ne iin bu seyahat? eyh Sait- Biz ktk. Lakin, Divan- Harp Bitlise ahadet iin beni istediler. eyh Abdulbakiye yazdm benim ifademi burada alsnlar msaade alrm dedim. Msaade edildiine dair haber geldi. Hns Mahkemesinde ifademi aldlar. Memleketin k uzundur. Paluya gelip kalmak istedim. Reis- Hangi ayda ktnz? Kn en iddetli zaman deil mi? eyh Sait- Knunuevvel (Aralk) da ktm. Reis- Yal bir insan k gn byle uzun bir seyahate kar m? Neden ilk ve sonbaharda veya yazn kmadnz? Bu mevsimler daha mnasip deil mi? eyh Sait-Gnde saat gidiyordum, ziyade gitmiyorduk yerler msait deildi. Odun ve atete yoktu. Yazn ticaret ve ziraat ile megulz, knunuevvel (Aralk), muattaliyyet (durgunluk) zamandr. yoktur.49 eyh Sait bu ifadelerinde her ne kadar ayaklanmadan yaklak ay nce balad blge gezisinin ayaklanmayla bir alakasnn olmadn sylese de bu seyahatin taraftar toplamak ve yaknda yaplacak kyam blge ileri gelenleriyle paylamak amac ierdiini syleyebiliriz. eyhin blgedeki bu turu, gvenilir kiilere, yaklamakta olan isyan hakknda geni talimat verme frsat da yaratmtr. eyhi grmeye dier liderlerde gelmi ve
Ahmet Sreyya RGEEVREN, eyh Sait syan ve ark stikll Mahkemesi, Temel Yaynlar, stanbul-2007, s. 198.
49

24

onunla stratejik meseleleri tartma frsat bulmulardr. ounluk ekimser olduu halde ayaklanmann Martta balatlmas kararlatrlmtr.50 Balatlacak olan ayaklanmann hazrlklar sadece blgede yaplacak olan gezi ile snrl deildi tabi ki. eyh bu dnemde en byk olu Ali Rza Efendiyi sahip olduklar byk koyun srlerini satmak zere Halepe oradan da Seyit Abdlkadir ile grmesi amacyla stanbula gndermitir.51 Ali Rzann bu seyahatlerden Halepe olann, koyun srlerini satarak yaknda balatlacak olan ayaklanma iin finans kayna oluturma abas ve blgedeki baz glerin desteini salama abas olarak deerlendirilebilir. Binba Kasmn stikll Mahkemelerinde verdii ifadelerin birinde Halepte bulunan Krt Cemiyetleriyle Krdistan stiklli iin alan zmrelerin varlndan bahsetmesi bu iddiamz glendirmektir.52 stanbul seyahatini ise orada bulunan Krt nde gelenlerinin fikir ve desteini salama olarak deerlendirebiliriz. Bu amala Ali Rza, stanbulda Seyit Abdlkadir ile 12 Aralk 1924te bir grme yapmtr.53 eyh Sait ise olu Ali Rzann Halepe oradan da stanbula gitmesini stikll Mahkemesinde yle deerlendiriyor: Reis- Olunuz stanbula neden Halepten gitti? eyh Sait- Halepe ticaret iin gitmiti. Parasn stanbula polie vermilerdi. stanbula gitti parasn ald, geldi. Reis- stanbula Halepten gitti ve oralarda baz kimselerle grt, size syledi sizde isyana kalktnz yle mi? eyh Sait- O geldiinde ben kmtm. Darda idim usarda birletik. syandan aa yukar krk gn nceydi.54 eyh Sait bu ifadesinde olu Ali Rzann stanbul ve Halep gezilerinin tamamyla ticari amal olduunu ve ayaklanmayla bir alakasnn olmadn belirmektedir. Ancak 13 ubat 1925 tarihinde balayan byk ayaklanma ncesi bu gezintilerin sadece ticari amal olmadn sylemek mmkndr.
KALAFAT, ark Meselesi Inda eyh Sait Olay, Karakteri, Dnemindeki ve D Olaylar, s. 148. 51 AYDOAN, syanlar ve eyh Said syan, s. 370. 52 RGEEVREN, eyh Sait syan ve ark stikll Mahkemesi, s. 254. 53 TAN, Krt Sorunu, s. 207. 54 RGEEVREN, eyh Sait syan ve ark stikll Mahkemesi, s. 199.
50

25

Yine eyh Sait stikll Mahkemelerinde olu Ali Rzann bu gezintilerine ilikin verdii bir dier ifade ise yledir: Reis- Mahdumunuz Ali Rza Efendinin stanbuldan gelmesinden ka gn sonra bu kyam vaki oldu? eyh Sait- Ali Rza geldikten takriben bir ay sonra oldu. Reis- Mahdumunuz stanbulda bu isyan meselesini kimlerle grm ve size ne haberler getirdi? eyh Sait- stanbulda Hns Krtlerinden Reit namnda birisine misafir olmu ve Seyit Abdulkadir Efendiyi ziyaret etmitir.55 eyhin belirttii gibi Ali Rza ile bulumasndan takriben bir ay sonra ayaklanma balam ve ksa srede n alnamaz bir hal almtr. Ali Rza Efendinin bu gezintileri ve daha sonra babas ile uarda bulumas ayaklanmadan nceki dikkat ekici bir ayrntdr. eyh Saitin bacana olan Kasma stikll Mahkemelerindeki durumasnda Ali Rza Efendinin bu gezintilerinden dn ile ilgili bir takm sorular sorulmu ve yle cevaplamtr: Reis- eyh Saitin olu Ali Rzann stanbula gidii bu isyanla alakal mdr? Kasm - Ali Rza esasen Halepe gitti oradan da stanbula geti, sonra dnd. Seyit Abdlkadir Efendiyi grdn syledi. Bu ddk tmez mrmz on be gndr dedim. Merak etme olacak dedim. Reis- Ali Rza stanbuldan dndkten sonra, Seyit Abdlkadirden bahsederken size ngiliz nfusu ile bir Krdistan tekil edileceini syledi mi? Kasm- Esasen Ali Rza sylesin sylemesin bu meselenin onlarn parma ile olduu biliyordum. Reis- Seyit Abdlkadir Ali Rzaya sylememi mi? Kasm- Onu Ali Rza bana sylemedi. Reis- Peki Ali Rza babasna neler sylemi ondan malumatn var m? Kasm- ittiklerime nazaran, Ali Rza geldi aarda eyh Sait kavuarak yerleti fazla bilmiyorum. 56 Ali Rza Efendi uarda, babasna yapm olduu gezintilerin olumlu getiini belirtmi olacak ki ayaklanma bu bulumadan ok gemeden balatlmtr. Yaar Kalafatn kitabnda yer alan ve aada verdiimiz bilgiler iddiamzn hakl olduunu gstermektedir. Ali Rza Efendi; Dounun hibir yerinde askeri birlik olmadn ve her airet kendi blgesini igal edebileceini ve doudaki muhtarlklardan birer mazbata
55 56

RGEEVREN, eyh Sait syan ve ark stikll Mahkemesi, s. 189. RGEEVREN, eyh Sait syan ve ark stikll Mahkemesi, s. 222.

26

alarak Tanak-Heybun Cemiyeti aracl ile Cemiyet-i Akvama gnderilmesinin istendiini babasna iletmitir. Dier yandan isyan hareketinin Diyarbakrdan balatlmas istenmektedir. Ali Rza TBMMdeki doulu milletvekilleri ile grm ve iddiaya gre onlarnda tasviplerini almtr.57 eyh Sait, olu gibi gvendii bir takm kiileri, zellikle halk zerinde etkili olabilecek eyhleri propaganda yapmalar iin blgenin deiik merkezlerine gndermitir. Ayaklanma baladktan sonra Cizreye gnderilen ve yakalanmadan nce on be gn boyunca havalide dolaarak ayaklanmann propagandasn yapan be tane Palulu eyh, zerlerinde olduka yksek miktarda parayla birlikte yakalanmlardr.58 uardan ayrldktan sonra 6 Ocakta Karlova Kazasnn Kanere Kyne gelen eyh Sait burada da airet reisleri ile grmelerde bulunup isyan iin hazr olmalarn ister. 9 0cakta apakurun (Bingl) an Kyne giderek eyh Mustafaya konuk olur. gn sonra kafile apakurun merkezine, bir gn sonra da Simsor Kyne varr. Burada blgenin birok lim, eyh ve aalar eyh Saiti ziyarete gelerek biat ederler. Her urad yerde kendisine yzlerce atl iltihak etmekte, kafile gnden gne byyp kk bir ordu halini almaktadr.59 eyh, turuna Gen (Darahini), Lice ve Hanide devam ettikten sonra Trkiye Cumhuriyet tarihinde karlalan ilk byk ayaklanmann balayaca ve kardei Abdrrahim Efendinin ikamet ettii Piran Kyne varr. Piranda kendisini karlamaya gelen kalabala u konumay yapar: Medreseler kapand. eriyye ve Evkaf Bakanl kaldrld. Din okullar Milli Eitime baland. Gazetelerde birtakm dinsiz yazarlar dine hakaret etmeye, Peygamberimize dil uzatmaya cret ediyorlar. Ben bugn elimden gelse bizzat dvmeye balar; dinin ykselmesine gayret ederim.60

KALAFAT, ark Meselesi Inda eyh Sait Olay, Karakteri, Dnemindeki ve D Olaylar, s. 143. 58 Hkimiyet-i Milliye, 1 Mart 1925, nr. 1362, s. 1. 59 TAN, Krt Sorunu, s. 209. 60 MUMCU, Krt-slam Ayaklanmas, s. 68.

57

27

eyh Sait kardeinin evinde konaklarken jandarmalardan kaan birka kanun kaa eyhin himayesine snrlar. Bunu zerine jandarmalar, Temen Mustafa ve Temen Hsn komutasnda eyhin bulunduu evi kuatr ve kaaklarn kendilerine teslimini isterler. Bu durum karsnda eyh stediiniz adamlar benim yanmdadr. imdi bunlar yakalarsanz benim eref ve haysiyetimi inemi olursunuz. Hkmetin kolu uzundur bu sulular istedii zaman yakalayabilir.61 diyerek jandarmalardan kaaklar daha sonra tutuklamalarn talep eder. Ancak jandarma temenleri bunu kabul etmeyince tarihe ve hafzalara eyh Sait syan olarak yazlan ayaklanmann ilk kurunu bylelikle patlam olur.

2.2. AYAKLANMANIN ANKARADAK YANKILARI 13 ubat tarihinde Piranda balayan ayaklanma Ankarada zaten gergin olan havay daha da gerginletirerek boucu hale getirmiti. Ayaklanmann balamasndan itibaren geen her saat hatta her dakika Ankarada zellikle de Meclis koridorlarnda asaplarn daha da bozulmasna sebep olmaktayd. Ayaklanmadan iki gn nce yani 11 ubat gn Mecliste sz alan Lazistan Mebusu Esad (zouz) Bey, ark vilayetlerinin yol ve arazi ihtiyalarnn acil bir ekilde zlmesinin lke menfaatine uygun olduunu belirten uzun bir konuma yapmtr. Bunun zerine Hamdullah Suphi de ertesi gn yani 12 ubatta Hkimiyet-i Milliye gazetesindeki kesinde arka Dikkat Ediniz balkl bir makale kaleme alarak, ark vilayetlerimizin byk harplerden byk ykmlarla ktn ve bu nedenle blgeye hem hkmetin hem de basnn daha dikkatli davranmas gerektiini belirmitir.62 Bylelikle isyann balamasndan ok ksa bir sre nce Mecliste yaplan bu konuma ve gazetede kaleme alnan bu makale ayaklanmann habercisi niteliindedir. Ankarada ayaklanmann ilk gnlerinde ayaklanma ile ilgili herhangi bir resmi aklama yaplmamtr. Ancak kulaktan kulaa yaylan sylentiler gn getike artmaktayd. Yaylan bu sylentilerin arasnda Krdistanda isyan km! bata
61

TAN, Krt Sorunu s. 209; KALAFAT, ark Meselesi Inda eyh Sait Olay, Karakteri, Dnemindeki ve D Olaylar, s. 150. 62 Hkimiyet-i Milliye, 12 ubat 1925, nr. 1347, s. 1.

28

gelmekteydi. Ayrca Ankaradaki havay gerginletiren dier bir durum da hkmetin Meclise bu konu hakknda bilgi vermemesiydi. Ayaklanma ile ilgili muamma devam ederken bu konuyla alakal ilk olarak 16 ubatta Dhiliye Vekili Cemil Bey (Tekirda) (Uybadn) tarafndan Vekiller Heyetine bilgi verilmitir.63 Piranda zuhur eden ayaklanmann gn getike ehemmiyeti daha da anlalacaktr. 18 ubat gn Mecliste, Dhiliye Btesinin grmelerinin gerekletii ve Kazm Paann (Karabekir) bakanlk yapt ikinci oturumda sz alan Dhiliye Vekili Cemil Bey ilk defa ayaklanmayla ilgili izahatta bulunmutur. Bu izahat yledir: Gen taraflarnda eyh Said isminde bir aki peyda ettii birka taraftaryla ilan ekavet etti. Fakat hkmetin ald ciddi tedbirler neticesi olarak pek yaknda klliyen tenkil edilecei katidir....64 Grlyor ki ayaklanma ilk balarda Ankara tarafndan birka ekyann gerekletirmi olduu bir asayi sorunu olarak deerlendirilmitir. Ancak durumun hi de yle olmad, bu ayaklanmann hzla byyen ve blgeyi etkisi altna alan bir ayaklanma olduu gn getike anlalmaya balanacaktr. Bu gnlerde Cumhurbakan Mustafa Kemal riyasetinde gerekletirilen Vekiller Heyeti toplantlarnda, bizzat Mustafa Kemal ve birka vekil Piranda ortaya kan hadisenin vahim olduunu ve genilemeye msait olduunu belirtmi olsalar da Bavekil olan Ali Fethi (Okyar) Bey ve birok vekil bu grlere katlmamlardr.65 Hkmet Reisinin ve arkadalarnn byk ksmnn hadiseyi nemsiz grmeleri, grev yaptklar hkmetin sonunu hazrlayacaktr. ark vilayetlerinde ba gsteren huzursuzluk bylelikle blgeyi olduu gibi Ankaray da yava yava etkisi altna almtr. Ankarada var olan huzursuzluklar bu olay neticesinde daha da belirginleerek, ksa sre ierisinde yaanacak olan byk siyasi deiimleri de beraberinde getirecektir. Hkmetin, ark vilayetlerindeki hadiseyi pek ciddiye almad ve nlem almakta geciktii eletirilerinin gittike artt bir zamanda 20 ubat Cuma gn
63 64

RGEEVREN, eyh Sait syan ve ark stikll Mahkemesi, s. 46. Hkimiyet-i Milliye, 19 ubat 1925, nr. 1354, s. 3. 65 RGEEVREN, eyh Sait syan ve ark stikll Mahkemesi, s. 48.

29

smet Paann Heybeliadadaki istirahatn kesip birdenbire Ankaraya hareket etmesi gndeme bomba gibi decektir. smet Paann Ankaraya gelii dnemin basnnda geni yer tutmutur. zellikle yaplan yorumlardaki ortak nokta yaknda bir hkmet deiikliinin olaca ynndedir. Ancak hkmet yanls bir takm gazeteler ise smet Paann bu geliinin ziyaret amal olduu yazmlardr.66 21 ubat gn leden sonraki trene ilave edilen hususi bir vagonla Ankaraya gelen smet Paa byk bir ilgi ile karlanmtr. Hatta gazetelerin bir nceki gnde, smet Paann sabahki trenle geleceini yazan haberleri sebebiyle sabah saatlerinden itibaren Ankara istasyonuna geni halk kitlelerinin geldii grlmtr. stasyona sadece halk deil, bata Cumhurbakan Mustafa Kemal, Meclis Bakan Kazm Paa, Adliye Vekili Mahmut Esat, Hariciye Vekili kr Kaya, Dhiliye Vekili Cemil Bey, Ticaret Vekili Ali Cenani Bey, Maliye Vekili Mustafa Abdlhalik Bey ile Erkan- Harbiye Umumiye Reis Sanisi Kazm Paa -Erkan- Harbiye Reisi Fevzi Paa rahatszlndan dolay gelememitir-, Hariciye ve Mdafaa-i Milliye Vekaletlerinin mstearlar ile birok milletvekili ve gazeteci karlama treninde yerlerini almlardr.67 stasyona gelenler, zellikle de Mustafa Kemal, smet Paay ok samimi bir ekilde karlamlardr. smet Paa kendisini karlamaya gelenlerle tek tek tokalatktan ve teekkr ettikten sonra Mustafa Kemalin makam aracna binerek ankaya Kkne gemitir.68 eyh Sait liderliinde Piranda balayan ayaklanma artk Ankara tarafndan daha ciddiye alnr hale gelmiti. Bunun sonucunda bu ayaklanmay ok sert bir ekilde bastrmak iin tedbirler dnlmeye balanmtr. Bu tedbirlerin banda da bir hkmet deiikliinin dnld apak meydandadr. Mustafa Kemal kurulacak yeni hkmeti emanet etmeyi dnd smet Paa ile birlikte ankaya Kknde, alnacak olan tedbirleri grmeye hemen

66 67

TOKER, eyh Sait ve syan, s. 18. Hkimiyet-i Milliye, 22 ubat 1925, nr. 1356, s. 1. 68 Hkimiyet-i Milliye, 22 ubat 1925, nr. 1356, s. 1.

30

balamtr. ki paann ba baa yapt grme akam saatlerine kadar devam etmi ve daha sonra bu grmeye Meclis Bakan Kazm Paa da katlmtr.69 smet Paann Ankaraya gelii ve ankaya grmesi ile birlikte zaten kaynayan Ankara siyaset kazan daha da alevlenmitir. zellikle kulislerde Fethi Beyin Bavekillikten ekilecei ve yeni hkmeti smet Paann kuraca, alnacak olan tedbirlerinde onun tarafndan alnaca sylentileri yaylmaya oktan balamt. Bu sylentiler ok ksa bir sre sonra geree dnecek ve Fethi Bey Bavekillikten ekilerek yerini smet Paaya brakacaktr. smet Paa da bavekil olduktan hemen sonra Takrir-i Skn Kanununu kararak ayaklanmann bastrlmasnda nemli bir grev stlenecektir. Ankarada yaanan bu gelimeler ve ayaklanmann hzl bir ekilde yaylmas zerine Bavekil Ali Fethi Bey 23 ve 24 ubatta iki hkmet teskeresiyle blgede dare-i rfiyenin ilan edildiini bildirmitir. 23 ubat tarihli teskere u ekildedir: Ergani vilayetinin bir ksmnda kuvv-i devlete kar vaka gelen isyan; Diyarbakr, Elazz ve Gen vilayetlerine de siryet eylemi ... Gen, Mu, Ergani, Dersim, Diyarbakr, Mardin, Urfa, Siverek, Siirt, Bitlis, Van ve Hakkri vilayetleri ile Erzurum vilayetinin Ki ve Hns kazalarnda bir ay mddetle dare-i rfiye ilan edilmitir. Tekilat- Esasiye kanunun seksen altnc maddesi mucibince keyfiyeti Meclis-i linin tasdikine arz eylerim efendim.70 Bu teskerenin hemen ertesi gn olan 24 ubat gnnn akamnda Cumhurbakan Mustafa Kemalin bakanlnda Heyeti Vekiliye toplanm ve ge saatlere kadar ayaklanma ile ilgili grmeler yaplmtr. Ayrca bu toplantya Cumhuriyet Halk Frkas Umumi Vekili Malatya Mebusu smet Paa, Erkn Harbiye Umumiye Reisi Fevzi Paa ve Erkn Harbiye Umumiye kinci Reisi Kazm Paa da katlmlardr.71 smet Paann bu toplantya katlmas hkmet deiikliinin ok ksa bir sonra gerekleecei yorumlarn da beraberinde getirmitir. Bu teskere ile Hkmet ayaklanma ile ilgili ilk ciddi tedbiri alm olmaktayd. Bu teskere ile yetinilmeyip hemen ertesi gn meclisin ikinci oturumunda sz alan Bavekil ve Mdafaa-i Milliye Vekili Fethi Bey ve Dhiliye Vekili Cemil Bey
69 70

TOKER, eyh Sait ve syan, s. 22. Hkimiyet-i Milliye, 24 ubat 1925, nr. 1358, s. 1. 71 Hkimiyet-i Milliye, 25 ubat 1925, nr. 1359, s. 1.

31

ayaklanma ile ilgili olduka uzun konumalar yaparak meclisi bilgilendirmitir.72 Yaplan bu konumalar meclis localarnda bulunan Mustafa Kemal de dinlemitir.73 Bu konumalar, isyann balamas, etkileri ve alnan tedbirleri alayc bilgiler ierdiinden aynen vermeyi faydal bulmaktayz. Muhterem arkadalar: Kuvva-i devlete kar Gen vilyetinde baz ust msellahan kyam etmi olduklar iin gerek mntka-i kyamnda ve gerekirse isyan mntkasna civar olan ve bu isyann tevsii muhtemel olan mntkalarda Tekilt- Esasiye Kanununun madde-i mahsusasna tevfikan Hkmet idare-i rfiye iln etmi ve meclis-i linizin nazar- tasdikine arzeylemitir. Bu idare-i rfiyenin ilnn icabettiren harekt- isyaniye hakknda msaade buyurursanz bir nebze heyet-i cmliyenize malmat arzedeyim. Malm-u lnizdir ki, geen yaz ortalarnda Nastur harekat icra edilmi ve bu harekt esnasnda baz zabitan Ecnebi tesviltna kaplarak hududun cenub cihetine gemilerdi. Hiyanet-i vataniyeye iaret eden bu harektn dhilde bulunan mevvikleri hakknda elde ettiimiz delil ve emrn zerine baz zevat Bitlis Divan- Harbinde mahkemeleri icra olunmak zere tevkif edilmilerdir. Bu tevkif edilen zevat ile uzak ve yakndan mnasebeti olan Divan- Harpe istinabe tarikiyle ahadetine lzum grlen Nakibend eyhlerinden eyh Said namnda bir zat vardr. Bu zat bundan bir mddet evvel mridan ve avnesini beraberine alarak Gen vilyetinde bir dolama harekt yapm ve urad yerin baz zevat ile bilhassa hkmete muhalefeti ile tannm olan anasr ile sk ve gizli mnakaa ve mzakereye girimitir. Bu meynda mfsit reis ky olan Piran Kyne uramtr. eyh Saidin beraberinde olan iki ahsn firar olduunu fark eden jandarmalarn bu firarileri derdest etmee teebbs etmeleri zerine eyh Sait jandarmalara silah istimal etmeleri iin emir vermi ve msadere neticesinde jandarmalar esir etmitir. Bu suretle kendisinin muzmiri olan harekt- isyaniye balamtr. Yalnz isyanda harekete balamadan evvel biri Halepte dieri stanbulda bulunan iki olunun Hnsa vruduna intizar etmi ve onlarla grtkten, Halepte ve stanbulda temas etmesi muhtemel bulunan zevattan bekledii haberleri aldktan sonra bu harekete balamtr. Piranda vukua geldiini arzettiim bu vaka ubatn 13nc gnne tesadf etmitir. Vakay izah etmekle beraber derhal telgraf hatlarn katletmi ve hkmete kar isyan halinde bulunduunu iln eylemitir. Ayn gnn gecesinde Hac Talat namnda baka bir ahs tarafndan Gen hapishanesine ve jandarma dairesine tecavz vaki olmu, silah istimal edilmi ve basn suretinde vaki olan bu tecavz neticesinde jandarmalarmza esir dmtr. apakurda hatta ayn mahiyette Hkmet Konana kar bir tecavz olmu ve Hkmet Kona zabt olunmutur. Bu suretle Gen, apakur, Hani, Lice ve Palu kazas da bilahare buna itirak etmek zere bu mahallerin tekil ettii mntka, bir mntka-i isyan halini almtr. Bunun zerine civarda bulunan ve az bir zamanda tahriki kabil olan mfrezelerin hareketine mahallin en byk askeri kumandan
72 73

Hkimiyet-i Milliye, 25 ubat 1925, nr. 1359, s. 1. Hkimiyet-i Milliye, 26 ubat 1925, nr. 1360, s. 1.

32

tarafndan emir verilmitir. syan mntkasna birok vilyetler amil olduu iin bu isyan mntkasn tedip etmek zere bulunan nc ordu mfettii Kzm Paaya tevdi edilmitir. Kzm Paann emri ile tahrik edilen mfrezelerden birisi Hns boazndan geerek Liceye gitmek zere hareket etmi, dierinin de Piran Kyne urayarak Hani zerinden Lice istikametine doru yrmek emri almtr. Hns boazndan hareket eden mfreze boazn igal edilmi bulunduunu ve hareket halinde bulunan mfrezeye ate edilmekte olduu ve boazn sed edilmi bulunduunu grnce mfreze boaz skmee muvaffak olamam ve boazn cenubunda bir kyde ikmete mecbur kalmtr. Kezalik Piran Ky zerinde Hani tarikiyle Liceye hareket eden dier mfreze Piraniye dahil olmu ve orada bulunan tfek ile karlalm vaki olan msademe neticesinde isyan tenkil etmi ve firara icbar etmitir. Andan sonra Hani istikametine doru hareket eyleyen keza isyan tenkil eylemi ve Hanide karargh kurmutur. Bu tenkil neticesinde, Hanide ikamet eden mfreze, bir gece guruptan yarma saat sonra anszn Teslim, teslim, sall l Muhammet sedalaryla her taraftan gelen kyllerin basknna uramtr. Bu baskn dhilinde bulunan ahali de maatteessf itirak etmitir. Bunun zerime mdafaa eden neferlere dhilde ve harite ate edilmi ve mfreze ate altnda kalnca ricat etmeye mecbur olmu ve Haninin cenubunda kye kadar gelmitir. Bu suretle vakann ehemmiyet ve ciddiyet peyda ettiine ve o civarda bulunan mfrezelerle kabil-i istifade olan kuvva-i askeriye ile itfa olunamayacak kadar bir ehemmiyet peyda ettiine kani olan hkmet derhal daha mhim kuvva-i askeriyenin seferber edilerek sevkedilmesine karar vermi ve bunun iin icabeden tedabir alnmtr. Bu suretle seferber edilecek olan ktaat- askeriye yakn zamanda mntka-i isyaniyeye hareket edecek mit ederim ki bu isyan Hkmet-i Cumhuriyemizin sille-i tedibini vesile tekil ettirecektir.( Bravo, nallah sesleri) Efendiler, bu isyan Palu mntkasn elde ettikten sonrada dn Elziz vilyetinin merkezine kadar da dairelerini tevsi iin Elziz Vilyeti merkezine hcum etmilerdir. Orada bulunan mfrezelerimiz gece yarsndan leye kadar devam eden iddetli bir msademeden ehri kahramanane ve metinane mdafaadan sonra fakat her taraftan iltihak eden asilerin kuvvetine tahamml edemediinden maatteessf ve bilmecburiye kasabay terk ederek cenuptaki zoli kprsne ekilmeye mecburiyet grmtr. imdiye kadar arzettiim vakayi-i isyan harektnn mahiyet-i askeriyesini irae eder vekayiden ibarettir. Bu isyan hareketi ne gibi esbab tahtnda zuhur eylemitir ve ne gibi aletlerle zavall saf halk ifal edilerek Trk Cumhuriyetinin kuvva-i msellehasna kar kyama sevk edilmitir. Buna dair heyeti celilenize malmat vermek iin yine asiyan yedinde bulunmu olan bir mektuba nazaran gya Trkiye Cumhuriyeti Hkmeti o havalide 800 kiinin katline emir vermi ve katlolunacak zevat arasnda eyh Saidde bulunmakta imi. Bu malmat para mukabilinde elde etmi ve bundan kurtulmak iin zaten muzur olan mrettep olan isyan imdi yapmaa mecbur olmutur. Bu isyandan maksad da eriatn temininden ibaret bulunuyormu. Dier bir vesikada alnan raporlardan birinde deniliyor ki Padiahlk, hilfet, eriata, Abdulhamidin oullarndan birinin saltanatn temin gibi irticakr bir propaganda perdesi altnda Krtlkten ve umum olarak kabul edilebilir. Ancak bu umumiyet iinde fiiliyat Piranda vakitsizce infilk ettii iin

33

kuvvetsiz bulunan Piran, Lice, Gen muhit havzasna mahsur kalmtr. Halen Lice ve Piran hattnn az cenubu ve Gene kadar imtidat eden imali arzettiim propaganda, lusne fiilen kapanm gibidir. Kuvvet bulunan mentkta ise maruz propagandann yalnz kavliyat mesmdur. Fakat mtemadiyen tede beride dolatklar iidilen ve kanunen tutulamayan Krt tarafndan tannm zevat tarafndan fiiliyata tevik vardr. Bu rapor 17 ubat tarihi ile gelmitir. Bundan maada Diyarbekirde isyan harektyle alkadar olduu anlalan baz anasr tarafndan 19 ubat gnnde Hkmet Kona civarna ve frka civarna iki adet el yazsyle yazlm beynnameler yaptrlmtr. Bu beyannamelerde Gazi Paa aleyhinde, ordumuz aleyhinde ve bilhassa zabitan aleyhinde ve paalar aleyhinde, memurin-i devlet aleyhinde bir takm kerih ve aza alnmayacak elfaz- tahkiriye ve eracif yazlmtr. 74 Bunun zerine Krehir Mebus Galip Bey sze kararak, Hayaszln timsali! Szlerini sarf etmitir. 75 Fethi Bey szlerine devam ederek; Dier ayan- dikkat olan bir vesikada da deniliyor ki, bu da bir vakada maktul den bir asinin zerinde kan bir mektuptan ibarettir. Krdistanda bir hkmet tekili iin dolaarak Pirana gelmi olan eyh Said Efendinin maiyetindeki iki mahkmum derdesti zerine Piran vakas zuhur eyledii ve iki seneden beri ceryan eden fikir ve szlerin bugn tatbikatna giriildii eyh Saidin Haniye taarruz ve oradan Lice ve Gene hcum ile Pirana avdet ve Pirann merkez yaplaca ayn zamanda Bitlis, Mu, Erzurumda, Hnsda harekta balanaca ve Trk memurlarnn hapis ve Krt memurlarnn ayan- emniyet bulunanlarn serbest braklmas ve olmayanlarn tevkifi ve hemen etelerin tertibi ile etrafa karlmas ve zinhar ehalinin malna, canna mdahale edilmemesi ve slmiyetin mahvedildii gn olduundan ihyay- dine almaa cenab hakkn eyh Said Efendiye tavst eyledii yazlmaktadr. Dier taraftan eyh Saidin zoli erafndan Bozan Aaya bir beyannamesi u mealdedir. 1300 seneden beri cenab hakkn Peygamberi gndermeye ve dinimizi ikmal eyledii adat mnakehat, muamelt ve tehzibi ahlk eyledii ve asrmzn bunlara iln harp eyledii ve bunun iin lema, mabih ve dier ihvanmzn ve hanedanlarmzn bu taarruzu imha ve tahkir edecekleri ve eer itimat etmezsen cmlenin mfmehil olaca yazlmaktadr. Efendiler, Haricye mesailin hallonulmak zere bulunduu u sralarda dahilde zuhur eden bu isyan hareketinin esbap ve meneini aradmz zaman bir ok eyler varid-i hatr olabilir... Sylenen szler unlardr: 1300 seneden beri tekemml eden dini slm mahvolmutur. Mahvna doru yrnmektedir. Bunun temin-i ihyasna Cenab Hak tarafndan eyh Said memur edilmitir. (Galip Bey tekrar sze kararak, eytan tarafndan diye barmtr.)Kendisine mehd mehil verdii de dier vesaikten anlalyor. Bu suretle eyh Said halk en can alacak noktasndan tahrik ve ifal eylemi ve bu suretle memleket dhilinde mhim bir gaile amaa teebbs etmitir.
74 75

Hkimiyet-i Milliye, 26 ubat 1925, nr. 1360, s. 1. Hkimiyet-i Milliye, 26 ubat 1925, nr. 1360, s. 1.

34

... Mesela Balkan muharebesine tekaddm eden Arnavutluk isyanndan ve ondan evvelki 31 Mart vakasndan bahsedeceim. Efendiler, o zamanda eriat mahvolmutur, din mahvolmutur, u zat veya bu zat dini ykmak zere ey ahali ne diyorsunuz diyerek zavall ahaliyi vatan aleyhine hareket ettirmilerdir. Ve hatta din aleyhine hareket ettirmilerdir. Efendiler, gerek 31 Mart vakasnn gerek Arnavutluk isyannn Trk Milletine, Trk vatanna olan mhim darbelerden Trkiye Cumhuriyetimizi vikaye etmek iin Hkmetimiz her trl tedbiri almaa azmeylemitir.(Bravo sesleri, alklar) Hi bir zaman byle manasz tesvilt ile halkn vatan ve millet aleyhine kyamna msaade etmeyecek ve kyamn mevviklerini msebbiblerini en ar cezalarla memleketin selmeti namna tecziye ve tenkil olunacaktr.(alklar) ttihaz eylediimiz tedabir-i askeriye yaknda greceksiniz ki, hsn tesiratn derhal gsterecektir.(nallah sesleri) Fakat tedabir-i askeriye ile tevafk olmak zere bir takm tedabir-i siyasiye, tedabir-i kanuniye ittihaz etmek lzmdr.(ok doru sesleri) urasn da sylemek isterim ki sylemek isterim ki tekilt- siyasiyemizin ikinci maddesi mucibince Trk Cumhuriyetinin dini, din-i slm olduuna ve bu mrettip ve mevviklerin cmlesinin malmu bulunduu halde maahaza memleket dhilinde ihtill karmak, isyan etmek ve Trk Milletinin teden beri ihtiyac olduu huzur ve sknu sektedar etmek iin halkn hissiyat- diniyesi alet ve ittihaz edilmitir. Badema buna mmanaat etmek lzmdr. Bunun iin dinimiz ve mukaddesat- diniyeyi alet ittihaz ederek halk millet, vatan ve Cumhuriyet aleyhine tevik edenler hakknda ahkm- edide-i kanuniye vazeylemek lzumu bir kere daha tezahr eylemitir. Bu maksata riayet etmek iin hkmetimiz bugn Meclis-i linize bir kanun teklif edecektir. Efendiler, bundan maada gayet kuvvetli tedabir-i askeriye alnm ve bundan evvel heyet-i celilenize okunmu olan tezkerede mntkas irae edilmi olan mahallerde idarey-i rfiye iln olunduu gibi dnden itibaren hissedilen lzuma binaen Malatyada dahi idare-i rfiyenin ilan iin hkmet heyeti celilenize maruzatta bulunmutur. Bu nokta-i nazardan gerek idare-i rfiyenin tasdik buyurulmasn ve gerekse alnacak olan tedabir-i askeriye neticesinde bittabi ihtiyar olunacak mesarifin heyeti celilenizce kabul olunmasn istirham eylerim.76 Bavekil Fethi Beyin ardndan Terakkiperver Cumhuriyet Frkas Genel Bakan Kazm Karabekir Paa, partisi adna u beyanatta bulundu: Hkmetimizin beyanatna nazaran baz ark Vilyetlerimizde dare-i rfiyeyi mucib hadiseler zuhura gelmitir. Bu mahdut mntkann harici tevikatla baz emellere nail olmak iin halk, dini tahrik ile ihll ettikleri anlalmtr. Dini alet ittihaz ederek mevcudiyet-i milletimizi tehlikeye koyanlar her trl lnete layktr. Hkmetimizin kanun olan icraatiyle bizde btn mevcudiyetimizle mzahiriz. Dhil ve haric herhangi bir tehlike karsnda btn cihan bilmelidir ki bu vatann yekvcut evltlar her zaman fedakrla amadedir.(alklar)77

76 77

Hkimiyet-i Milliye, 26 ubat 1925, nr. 1360, s. 1. Hkimiyet-i Milliye, 26 ubat 1925, nr. 1360, s. 1-3.

35

Muhalefetin bu demecinden sonra Meclis oy birlii ile dare-i rfiyeyi onaylad ve Adalet Bakan Mahmut Esad Bey (Bozkurt)in teklifiyle Hyanet-i Vataniye Kanununa bir madde eklenmesi hakkndaki teklifi grmeye balad.78 Oy birlii ile kabul olunan bu kanun maddesinin gerekesi yleydi: nsanl mutlu etmek iin konulan ve yaylan kutsal dinler, tarihin aknda ar, haksz, kt isteklerin karlanmasna ara edilmek gibi amalarla tam tersine bir akbete drldler. Denilebilir ki, insanlk en dayanlmaz, en kanl hayat dnemlerini, talihin ac bir sonucu ile din ve dinin kutsal kavramlar iin yaplan satamalarn arasna yazd. Tarihin elleri satrl, katil ve zorba ta sahipleri, maceraclar trediler, ktlklerine, zorbalklarna dinleri dayanak gsterecek kadar Tanr buyruklarndan yararlanmak yollarn buldular. Sylenmesi ok zcdr ki insanla mutluluk ve ykselme klavuzu olarak Tanr katndan indirilmi olan kutsal dinler, ktlkler altndaki insanlarn kutsal haklarn kesin bir kararllkla meydana karma arac olan devrimlerin amansz dman olan ktler elinde gericilik iin kullanld. Siyasete let edilmi olan dinler insanlk hayatndaki bundan baka sonu vermemitir. Yksek esaslarna ramen slmlk da, uzun yllar kt ailelerin elinde, kan dkc istibdat idarecilerinin gerekesi olarak gsterildi. Kurtulu Sava srasnda memleketten kovulan halifeler din emri diye, kutsal bamszlk sava yapanlarn ldrlmesine fetvalar kardlar. Yani devrimlerimizin en zor gnlerinde din, dmanlar yararna kullanld. Trk milletinin sosyal ve siyasal olgunluunu ispatlayan Cumhuriyetimize kar son gnlerde gerici dnceler ktye kullanmak isteyenlerin, yine dinin kutsal buyruklaryla, halktan bazlarn kandrmakta olduklar anlalmtr. Tanr ile vicdan arasndaki bir birleme arac olan dinler siyaset ve bunun sonucu ar istek arac olduka, kutsal temizliklerinin etkileneceine phe yoktur. Hkmetimiz Tanr ile vicdan arasnda siyasetin ve siyasal kurulularn araclk yetkisi bulunmad kansndadr. slmlk da bu gr pekitirir. Ters anlaylarn zorbala, istibdata vard ve varaca tarih gerekleriyle ispatldr. Bundan byle dinin ve dinin kutsal kavramlarnn bir siyaset ve bunun sonucu ar yarar ve istek arac edilmemesi iin hazrlanan kanun iliikte sunulmutur.79

Hazrlanan 556 sayl kanun metni ise yle idi: Dini ve dinin kutsal kavramlarn siyas amalara esas ya da alet etmek iin dernekler kurulmas yasaktr. Bu tr dernekleri kuran ya da bu derneklere girenler vatan haini saylrlar. Dini ya da dinin kutsal kavramlarn let ederek devletin eklini deitirmek ve bakalatrmak ya da devletin gvenini bozmak veya dini ya da dinin kutsal
Hkimiyet-i Milliye, 26 ubat 1925, nr. 1360, s. 3. KALAFAT, ark Meselesi Inda eyh Sait Olay, Karakteri, Dnemindeki ve D Olaylar, s. 164.
79 78

36

kavramlarn let ederek her ne suretle olursa olsun halk arasnda bozgunculuk ve ayrcalk sokmak iin gerek tek bana ve gerek toplu olarak szle ya da yaz ile ya da eylemli olarak, ya da nutuk syleyerek ya da yaym yaparak harekette bulunanlar da vatan haini saylrlar.80 Bylece ayaklanma blgesinde skynetim iln eden; sunduu tasary kanunlatran Fethi Bey Hkmeti gerekli tedbirleri uygulamaya balamt. Bu arada ileri Bakanl btn vilayetlerde 25 ubat 1925 tarihinde 1 numaral teblii gndererek, isyan mahiyeti ve alnacak tedbirlerle ilgili gerekli duyuruyu yapmtr:

1 NUMARALI TEBL 1- Krtlk cerayannn banda bulunulmasndan dolay hiyanet-i harbiye ve vataniye crm ile Bitlis divan harbine celbedilmiken firar eden ve harb-i umum esnasnda dahi Ruslarla aleyhimize terik-i mesai eyleyen Hnsl eyh Sait son gnlerde hariteki dmanlarmzn telkinatiyle halkn cehaletinden bilistifade mentarafillah gnderilmi Peygamber kisvesi altnda Krtlk ve saltanat ve hilafet lehinde ve Cumhuriyet aleyhinde irticakrane propaganda zere ekserisi maznun ve mahkmlardan ibaret tevabiile Hnstan Gen ve Palu zerinden Ergani madeni vilayeti dahiline girmi ve Piran kariyesinde tevabiinden haklarnda tevkif mzekkeresi olan baz ehasn jandarmalarmz tarafndan derdesti esnasnda mfrezemize istimali silahla fiilen isyan mukaddemesini gstermitir. Sevkedilen kuvvetler ve ittihaz edilen tedabirle ky ve jandarmalarmz kurtarlm ise de din perdesi altnda bir Krdistan tekiline ve Cumhuriyet alehine doru giden bu harekt- isyaniye Gen vilayeti ile Diyarbekirin Lice ve Elazizin Palu kazalarna sirayet etmi ve ahiren Elziz merkezinin dahi ussat tarafndan igal edildii anlalmtr. 2- Musul ve Yunanistan mesaili dolaysyle harite aleyhimize baz tertibat yapld u srada, devlete byk bir ehemmiyetle telkkiye lyk olan bu hareket-i isyaniyenin men-i sirayeti iin lzum grlen mahallerde idare-i rfiye iln edilmi ve hal-i faaliyette bulunan kuvva-i tedibiyeye ilveten baz ktaatn irticakr olan bu hareket artk suret-i katiyede halle karar verilmitir. 3- Vaziyetin nezaketini izah zaittir. Hudutlarda, sahillerde fevkalde teyakkuz gsterilmesini ve hkmet aleyhinde tahrikt- mahsus olanlarn takip ve tarassutundan hali kalnmamasn ve pheli ehasn derhal tevkifi ve ibu hareket-i isyaniyeden dolay frsat bekleyen baz ehasn masum ve vatanperver halkmz ifallerine meydan verilmemesini ve erbab- san ile fikren ve emelen mareket veya herhangi bir suretle olursa olsun idare-i hazra aleyhinde tahrik ve ifsat ile itigal aibesinden dolay taht zanda bulunan kimselerin vilayet haricine veya
KALAFAT, ark Meselesi Inda eyh Sait Olay, Karakteri, Dnemindeki ve D Olaylar, s. 164.
80

37

memalik-i ecnebiyeye azimetlerine msade edilmemesini ve muhitinizde ibu harekt dolaysyla yanl telakkiyatta mahal vermemek ve hkmetin icraat-i katiyesinden mutmain olmak iin icab hale gre halkn tenvirini ve buna matbuat- mahalliyenin de terikini ve bu isyanlarla alakadar edna bir hareketten bile veklete derhal malumat rica ederim.81 Bavekil ve Mdafaa-i Milliye vekili Fethi Bey Mecliste yapt bu tarihi konumadan da anlalaca gibi hl ark vilayetlerindeki hareketin fazla bytlmemesi gerektii kanaatindedir. Bu kanaatinin devam etmesi zerine, ayaklanmann ciddi olduunu ve ok sert tedbirlerle bastrlmas gerektiini isteyen kesimler tarafndan ar eletirilere maruz kalacaktr. Bu durum Fethi Beyin istifasn beraberinde getirecektir. Bu istifa ile Trkiye Cumhuriyetinde sadece yeni bir hkmet kurulmayacak ayn zamanda olduka farkl bir dneme girilecektir. Ayaklanma ilk gnlerinde Ankara siyasetinde byle yank bulurken ayn zamanda basnda da olduka yank bulacaktr. zellikle Hkimiyeti Milliye gazetesinde makale yazan Hamdullah Suphi, Yakup Kadri, Falih Rfk ve Siirt Mebusu Mahmut Beyler ayaklanmann genel olarak irticai bir hareket olduunu ve bu hareketin devlet tarafndan ksa srede bastracan belirterek asl nemli olan noktann ayaklanma bastrldktan sonra inklp hareketlerine daha gl bir ekilde devam edilmesi olduunu vurgulamlardr.

2.3. AYAKLANMANIN GELM Gen Vilayetinin kk bir ky olan Piranda 13 ubat 1925 gn patlayan silahlar uzun sredir hazrl yaplan ayaklanmay planlanan zamanndan nce balatmtr. Ancak patlayan bu silahlar ksa srede etkisini gsterecek ve blge vilayetlerini gnmze kadar sren bir kargaann ierisine srkleyecektir. Jandarma ile yaplan bu ilk msaademe ile ayaklanma bilfiil balam oluyordu. Piran Kynde gerekleen bu olaydan sonra ayaklanmaya katlanlar ilk i olarak telgraf hatlarn keserek blgenin Ankara ile iletiimini koparma yoluna gitmilerdir. Ayn gnn gecesinde ise Hac Talat namnda bir ahsn liderliinde

KALAFAT, ark Meselesi Inda eyh Sait Olay, Karakteri, Dnemindeki ve D Olaylar, s. 164.

81

38

Gen Hapishanesine ve Jandarma Dairesine baskn yaplm bylelikle bir ksm jandarma esir alnmtr.82 eyh Sait liderliinde balatlan ayaklanmaya emikezek, Ptrge ve Siverekde yaayan Nakibendi eyh ve Mritleri de katlmtr. Elbette bu eyhlerin airetleri de ayaklanmaya her trl destei salyordu. 83 Blgede gelien olaylarn haberleri hzla yaylmaya devam etmitir. eyh Saitin hkmete kar isyan bayran at haberlerinin yaylmas neticesinde Darahani (Gen il merkezi) de eyh Sait taraftarlar ayaklanarak ile ynetimine el koymulardr. Ayn zamanda Hanililer de olay duyunca btn Trk yetkilileri kasabadan karmlardr.84 Hzla gelien bu olaylar karsnda Pirandan hareket eden eyh Sait, 15 ubat gn Gen vilayetine bal Piar Nahiyesinin Hakik Kyne varr. Bu zaman zarfnda kendisine Paro olu mer Aa kumandasnda Butyanl, Fakih Hasan olu Abdulhamitin kumandasnda Mistanl, mer olu Haydar Aa kumandasnda Tavasl, Tavberli Molla Ahmet kumandasnda Silvanl airetleri katlmtr.85 Hakikte eyh Saitin bakanlk yapt bir toplant dzenlenmi ve u kararlar alnmtr: Elde edilen esirlere alnan emirlerle din yoluna girmeleri telkin edilecek, asilerden lenler ehit saylacak, mukavemet gsterirken len dmanlar iin eren ksas ve diyet mevzubahis olmayacaktr.86 Hakikte bu kararlar alndktan sonra, daha nce kendi taraftarlar tarafndan zapt edilen Darahaniye doru yola kan eyh Sait ve yandalar yolda saylar artarak Darahaniye varmlardr. 16 ubat gecesi Darahaniye giren eyh Sait, stiklal Mahkemesindeki sorgusunda ehre giriini yle anlatmaktadr: Reis- Piranda ki hadiseden sonra oradan ayrldnz, nereye gittiniz? eyh Sait- Darahaniye doru.

Hkimiyet-i Milliye, 26 ubat 1925, nr. 1360, s. 1. YILMAZ, Musul Meselesi Tarih, s. 192. 84 KALAFAT, ark Meselesi Inda eyh Sait Olay, Karakteri, Dnemindeki ve D Olaylar, s. 151. 85 DENZ, Trk Basnnda eyh Sait syan, s.25. 86 CEMAL, eyh Sait syan, s. 26.
83

82

39

Reis- Yolda baka bir yere uramadnz m? Kimlerle buluup grtnz yol uraklarnda? eyh Sait- Tabi uradk. Pirandan sonra Picar Nahiyesinin Hakik karyesinde kaldk. Orada ne yaparz diye dnmek mucipti. Reis- Ne dndnz, neler yaptnz orada? eyh Sait- Askerlerimi nizama koydum. Nasihat ettim. Halka zarar vermesinler diye Reis- Sonra? eyh Sait- Oradan Darahaniye doru hareket edildi. Kupar kyne vardktan sonra Darahaninin oradakiler tarafndan igal edildii haberini aldm. ehre ubatn on altnc gn vasl oldum. Reis- Orada ne yaptnz, mahalli idare ne olmutu? Orada asker-jandarma yok mu idi? eyh Sait- Hkmet vard ama bir vazife grmyordu. Byle olmaz diye ahaliyi toplayarak vaaz ve nasihat ettim. Mahpuslar serbest olmulard. Jandarmalar esir tutulmulard. Mutemedin olan birini inzibata memur kldm ve maiyetine de jandarmalar verildi. Asayii temin etmek iin. Reis- Hepsi bu kadar m? Vali, hkmet memurlar ne olmulard, hapiste olanlar kim braktrm ve onlar nereye gitmiler diye bir ey sorup renmediniz mi? eyh Sait- Vali esasen vilayet yapan bir zat deil. Onunla, asker ube reisi mevkuf oldular. Eski Mft Hac lyas Efendiyi fetva vazifesine koydum. Bankann paralar yama olur diye Yusuf Aa hanesine naklolundu. Biz oraya varmadan evvel mukaddem mal sandn boaltmlar. Reis- Memurlar ne oldu? eyh Sait- Bize sadk olanlar ilerinde kaldlar. Dierleri ekildiler. Reis- Demek Darahani siz oraya varmadan mahalli bir ayaklanma ile ahali tarafndan igal ve hkmet zapt edilmiti? eyh Sait- Evet yledir. Reis- Siz oradan sonra kyamn idaresine el koydunuz demek. eyh Sait- Evet yle olmutu. Kader tecelli yledir.87 Darahaniye girdikten sonra eyh Sait buray hareketin merkezi haline getirmitir. Burada ayaklanmann ynetimini tamamyla kendi eline alan eyh ncelikle ehrin idaresine kendi adamlarn yerletirmitir. dare iin tayin ettii kiileri u yaz ile tm ehir halkna duyurmutur: Rtbesi Esami Binba Fakh Hasan Efendi Yzba Ali Avni Efendi Mlazm- evvel Mehmet Mihri Efendi 17 ubat 1341 tarihinden itibaren blda esamisi muharrer zevat vazifelerine mbaeretleri iin yedlerine ibu buyruldu ita klnd.
87

RGEEVREN, eyh Sait syan ve ark stikll Mahkemesi, s. 22-23.

40

16-17 ubat 1341 Emir-l- Mchidn Mehmet Saidl Nakibend88

eyh Sait, Darahaninin ehir ynetimine Fakh Hasan tayin ettikten sonra ayaklanmann ynetim kadrosunu, sava plann ve cephe komutanlarn belirleyerek hareketin daha organizeli gelimesini salamaya almtr. 1- obakor Blgesi: Bu blgedeki isyanclar eyh erif komutasnda an eyhlerinden brahim ve Hasan tarafndan ynetilecek. obakor ele geirildikten sonra Gykn Aalarnn da destei ile Elaza doru yrnecekti. Gezik ve K boazlar tutulacak, askerlerin bu ynden gelmeleri engellenecekti. 2- Mu Blgesi: Bu blgedeki isyanclara Melekanl eyh Abdullah kumanda edecekti. 3- Diyarbakr Blgesi: Bu blgenin kumandanln eyh Sait kendi zerine almt. Kardei eyh Abdulrahim de Madendeki kuvvetlere komuta ediyordu. Abdulrahim Maden ilesinden sonra Sivereke doru yol aacak, Siverek de eyh Saite bal eyh Eyp tarafndan ele geirilecekti.89 Bu ekilde grev dalm yapldktan sonra eyh Sait Liceye doru hareket etmitir. Liceye bir buuk saat mesafede Titek kyne geldiklerinde Liceli Mehmet erif Hoca tarafndan karlanmlardr. Hoca Liceye o gece girmemesini aksi halde ok kan dkleceini eyh Saite haber vermitir. Sait, Hocay Liceye geri gndererek, halka maksatlarn anlatmasn tembih etmekle beraber, Tilek kynde ordugh kurar. Neticede Liceye girmemeye karar verilir. Tam bu srada eyh Saitin kardeinden mjdeli bir haber alnr. Serdi Kyl eyh Mehmet Methi, asiler zerine sevk edilen bir piyade alayn Ks ovasnda bozarak Diyarbakr istikametinde geriye atmtr. 21 ubatta Licenin cenubundaki Hezan kyne varan eyh Sait hkmet kuvvetlerinin Liceye yaklamakta olduklarn haber alm ve cephenin tekilinin tesri iin emir vermitir.90
88

RGEEVREN, eyh Sait syan ve ark stikll Mahkemesi, s.24. Bu yaz Hasan Fakh yakalandktan sonra zerinde bulunan not defterinin ierisinden kmtr. 89 MUMCU, Krt-slam Ayaklanmas, s.70. 90 CEMAL, eyh Sait syan, s.31.

41

Hkmet tarafndan grevlendirilen nc Ordu Mfettii Kazm Paann emri ile Liceye doru hareket eden askerler ile ayaklanmaclar arasnda balayan atma sonucunda hkmetin grevlendirdii alay; elli kadar esir, bir miktar cephane, bomba ve tfek brakarak geri ekilmek zorunda kalmtr.91 Muharebeden sonra Hari Kynde geceleyen eyh Saite; Pirann milis kuvvetleri tarafndan geri alnd, Pirandaki asileri kumanda eden retmen Fahrinin ld, Haninin de tekrar hkmet tarafndan ele geirildii bildirildi. Darahani ile muvasalasnn kesilmemesine ok ehemmiyet veren eyh Sait, bu raporlar alr almaz 2223 ubat gecesi kuvvetlerini Hani civarndaki alay zerine sevk etti. Balayan muharebe neticesinde alay bir batarya, top ve mermilerini brakarak Diyarbakr istikametine ekilmeye balad. Gece asiler, 26 ubat sabah da eyh Sait Haniye girdi. eyh Sait Haniye girdikten sonra, Diyarbakra doru ekilen piyade alaynn Hani yaknlarnda kendisine kar tekrar mevzilendii haberini alnca hemen emrindeki adamlar bu mfrezenin zerine gndermitir. Gece yarsndan sonra mfrezenin zerine Teslim, teslim, Sall Al Muhammed sedalaryla saldrlm ve mfrezeyi bozguna uratarak tekrar geri ekilmelerini salamlardr.92 Darahaniden sonraki gelimeleri bir de eyh Saitin stikll Mahkemelerindeki ifadelerinden renmemizin faydal olacan dnmekteyiz. Reis- Darahaniden sonra nereye gittiniz? eyh Sait- Darahaniden ayrldm. Orada gn kalmtk. Liceye giderdik, yolda iken Hani nahiyesinin de alnd haberi bana ulat. Ondan sonra bizi, midimizi artran haberler cesaretlendirmitir.93 eyh Sait, kyamnn ksa bir sre ierisinde beklemedii kadar hzl bir ekilde yaylmas ve halktan dndnden fazlasyla destek grmesi sebebiyle cesareti gittike artmtr. eyhin cesaretini ve baarya ulaacana dair umutlarn artran dier bir gelime ise hkmetin grevlendirdii iki mfrezeyi st ste bozguna uratmasdr. Bu gelimeler zerine eyh Saitte blgenin en nemli ehirlerinden biri olan Diyarbakr ele geirebilecei fikrinin domasna sebep olmutur.

91 92

Hkimiyet-i Milliye, 26 ubat 1925, nr. 1360, s. 1. Hkimiyet-i Milliye, 26 ubat 1925, nr. 1360, s. 1. 93 RGEEVREN, eyh Sait syan ve ark stikll Mahkemesi, s. 23.

42

Ayaklanmaya katlanlarn hedefi ve hareket yn sadece Diyarbakr deildi elbette. zellikle hkmetin askeri anlamda en zayf bulunduu Gen, Elaz, Mu ve Dersim havalisi, isyanclarn en faal olduklar blge haline gelmitir94. Bu ehirlerin arasnda yer alan Elaz nemli bir konuma sahip olacaktr. Ayaklanmann iki dnm noktasn oluturan Elazn ele geirilmesi ve Diyarbakrn ele geirilememesi bu hareketi askeri adan nemli safhalara sokacaktr. Diyarbakr cephesinde bu gelimeler olurken dier cephelerden, zellikle de Elaz cephesinden, eyh Saite olumlu haberler geliyordu. eyh erif, obakor ve Paluyu aldktan sonra Elaz zerine yrd. Elazn savunmasn stlenen 17. Tugay Komutan Albay Osman Bey evredeki tepeleri ayaklanmaclara kar tuttu. Bu tepelere doru ilerleyen isyanclarn zerine ate alarak ilerleyileri durduruldu. Daha sonra toparlanan isyanclarla iddetli arpmalar oldu. Bu arpmalar neticesinde hkmet kuvvetleri epey kayp vererek geri ekildiler. Askerlerin geri ekilmesi zerine Elaza giren isyanclar ncellikle jandarma dairesini ele geirmi sonra da hapishanedeki mahkmlar serbest brakmlardr. Serbest braklan mahkmlar, isyanclarn arasna kararak ehirde yama hareketine giritiler. Yaplan yama ve apul zerine ehrin ahalisi eyh erife mracaat ederek yamann durmasn istediler. eyh erif, her kim olursa olsun bu kabil harekta cret edenin idam edileceini bildirmi olsa da yama ve apul devam etmitir. Elaz ehri de ele geirildikten sonra bu cephenin komutan olan eyh erifin yeni hedefi Malatya olmutur. 95 Dnemin Elaz Valisi Hilmi Bey, Elazn asiler tarafndan nasl ele getiini daha sonra gazetelere verdii beyanatta yle anlatmaktadr: Asiler Genten ve obakordan sonra yava yava Paluya doru yrdler. Asileri Murat nehrinin garbna geirmemek iin Havik geidine bir mfreze gnderdik ve bu mfrezeyi sonradan takviye ettik. Fakat 23 ubat sabah saat drtte Havikte telgraf konumas kesildi. Saat on bire kadar duruma dair hibir haber alamadk. On birde olumu otomobil ile kefe gnderdim. Bir saat sonra dnen olum asilerin merkeze yani Elaza yirmi kilometre mesafede Abusi kyne geldiklerini haber verdi. Bu durum zerine Osman Bey Harput arkndaki Kayakara
94 95

Hkimiyet-i Milliye, 25 ubat 1925, nr. 1359 s. 1. CEMAL, eyh Sait syan, s.33-34.

43

mevkiinden itibaren kesrek kyne kadar birbirine bal olarak uzanan tepelere top, makineli tfek ve katrlsvari birliklerini mevzie soktu. 24 ubat sabah afakla taarruzun balad haber veriliyordu. Keif, piyade ve top at duyuluyordu. Katrl svari erlerinin mevzilerini terk ederek geri ekildiklerini ve asilerin Elazdaki cephanelii yamaya koyulduklarn komutan Osman Beyle bizzat cephanelik mevkiine giderken grdm. Osman Bey asileri cephanelikten atmaya muvaffak oldu. Oradan merkeze dndk ve Beyyurdundaki topu mevzilerine gittik. Asiler byk ksmlar ile Hugu ky ve da yolundan baz ksmlar ova yolundan Elaz zerine yryorlard. Topu ateimiz bunlar datt. Merkeze dnmek zere Beyyurdundan henz yz metre ayrlmtk ki katrl svari erlerinin kamaya baladklarn ve asilerin Beyyurdu tepesine ktklarn grdk. ehrin arkndaki kla meydanna geldik. Osman Bey orada bir mdafaa hatt tesis etmek istedi. Ortada ne muntazam bir kuvvet ne de asilere kar harp etmek zere silah alan ahali ve eraftan kimse yoktu. Bu sebeple orada da bir mdafaa hatt tesisine imkn olmad. Mdafaa hattnn ehrin garbinde tesisi iin alt. O da mmkn olamad ve nihayet askeri zaruretler karsnda Frat zerindeki zolu kprsnde mdafaa yaplmak zere oraya hareket edildi. Kararmz hkmete de bu suretle bildirildi.96 Elazda yaplan yama ve apul durdurulamam stelik artarak devam etmitir. Bu durum karsnda ahali ayaklanmaclara kar rgtlenip silahlanarak kar bir ayaklanma tertip etmilerdir. ehir halk tarafndan gerekletirilen bu tepki zerine ayaklanmaya katlanlar ehirden kmak zorunda kalmlardr. Ayrca ehirde kan atmalarda isyanclardan yz kadar maktul verilmi ve ayaklanmaclarn nde gelen isimlerinden eyh Ahmet ve eyh Mahmut ele geirilmitir.97 Bu gelimeler eyh Sait ve taraftarlar arasnda byk bir moral bozukluuna yol aarken Ankarada da olumlu tesirlere yol amtr. Yaanan bu durum Ankara Hkmeti tarafndan o kadar ok nemsenmitir ki; Bavekil Fethi Bey 27 ubatta Mecliste yapt bir konumada Elaz vilayetinden Dhiliye Vekaletine gelen bir telgraf mecliste okuma gerei duymutur. O telgraf u ekildedir: 98 Elazz, iset firardadr. imdiki halde ahalinin gayretiyle Krtlerden tahliye edilmitir. syanclarn kazay igal eden mevcudu parakende olmak artyla drt yz kiidir. Bundan otuz kadar kii Kmrhan civarna msademe maksadyla gitmileridir. Geriye kalanlar Palu civarna ekilmilerdir. Balarnda h erif, h Celal ve h Mehmet bulunmaktadr. set hkmeti ve kol orduyu ve btn meseseleri yama etmilerdir. set hlarn emirlerine lakayttr. Yetimhane ve hastaneyi de yama etmilerdir. Gayeleri apulculuktur. Deponun igaliyle elde
96 97

DENZ, Trk Basnnda eyh Sait syan, s. 28-29. Hkimiyet-i Milliye, 1 Mart 1925, nr. 1362, s. 1. 98 Hkimiyet-i Milliye, 27 ubat 1925, nr. 1361 s. 1.

44

ettikleri silahlarla silahlanmlardr. Ahalinin cephanesi ise ksmen bitmitir. Ahali bir an evvel askerlerin gelmesini drt gzle intizar ediyor. Telgraf Ba Memuru Sdk Kalem Reisi Binba Rasim

Ayrca Meclis, Elaz halknn ayaklanmaya katlanlara ve ehirde yama yapanlara kar vermi olduklar mcadeleden dolay, ehre bir teekkrnme yazlmasna karar vermitir.99 Ayn gn Ankara htiyat Zabtlar Cemiyeti de bir bildiri yaymlayarak ark vilayetlerinde ayaklanmaclar karsnda mcadele eden tm askerlere teekkr etmitir. O bildiri de yledir: 100 ark htiyat Zabtlar kardelerimize: Bir zamanlar kelle isteyen ulufeciler ve bir zamanlar genlik kan isteyen otuz bir martlar daha dn Kadife Kaleden Akdenize boulduklarn seyrettiniz. eriat ve hilafetiler bugn tekrar mezarlarndan hortlam masum masum kyafetler ierisinde zulm ve iddet samaktadrlar. Ey ark htiyat Zabtlar! Ta Erzurumdan, Vandan, Diyarbakrdan ve memleketin en uzak kelerinden vatan ve istiklal dmanlarna kar koup gelmi ve nasl on be gnde denize dkm iseniz bugn de azim ile dman yok etme zaman gelmitir. En kk bir iaretine tereddtsz amade bir kuvvet olarak beklemekteyiz. Geni bir saadet nefesi dakikalar da gelecek yakndr, aziz kardeler! Ankara htiyat Zabtlar Cemiyeti Namna; Reis: Muhlis Elazdan karlan isyanclarn byk ksm Paluya geri dnmlerdir. eyh erifte Paluya gelerek tekrar Elaza saldrmay planlam ancak ayaklanmaclar zerine gnderilen Dou Dersim ve Mazgirt airetlerine mensup gnll kuvvetler ve Hkmete bal Palu halk ile arpmak zorunda kalmtr. Yaplan bu arpmalar neticesinde eyh erif ve etrafndakiler ok fazla zayiat vererek Bulanka ekilmek zorunda kalmlardr.101 Elazda yaplan yama ve apul ayaklanmaclara pahalya mal olmutur. K istikametine yryen bir ksm isyanc da ahali tarafndan tard edilerek blgeden uzaklatrlmtr. Ayn ekilde Ognut civarnda seksen kadar asi Varto kayrasna
99

Hkimiyet-i Milliye, 27 ubat 1925, nr. 1361 s. 1. Hkimiyet-i Milliye, 27 ubat 1925, nr. 1361 s. 1. 101 Hkimiyet-i Milliye, 3 Mart 1925, nr. 1364 s. 1.
100

45

gelerek baskn yapmak zere Kargapazar civarnda bulunduklar srada Hormerk Airetinin saldrsna uram ve kan msademe neticesinde firar etmek zorunda kalmlardr.102 Gelinen son durum hakknda Anadolu Ajansnn 2 Mart 1925 tarihinde vermi olduu teblide ayaklanmann geliimi hakknda birok bilgi bulunmasndan dolay bu teblii burada aynen vermeyi faydal grmekteyiz: Ankara: 1- Ki eraf ve ahalisine gtrdkleri mektuplara kar aldklar cevab hafif gren eyh Hasan kumandasndaki iset kuvvetleri Kinin bir mesafesine kadar tekrib (yaklama) etmek istemilerse de ahali ve jandarma kuvvetlerimiz tarafndan drt mecrh ve bir maktul verdirilerek tard edilmilerdir. Takiplerine devam olunmaktadr. setn tard ve tenkilinde bilhassa ahali ve resay airet fedakrlklar ayana takdirdir. 2- Cizrede iset namna propaganda yapan ve zerlerinde kaliteli para bulunan yeil sarkl Palulu be eyh yakalanm ve tevkif edilmitir. eyh Sait tarafndan gnderilen ve bu havaliye mamur olduklarn ve eyh Saitin iki yz bin madeni para bulunduu ve bilumum () ortadan kaldrlmas hedeflerinin olduunu ve Sultan Hamitin olunu hilafete geirmek istediklerini itiraf etmileridir. 3- set ile alakadar sahte svari binba niformas ile Diyarbakrl Ahmet Nuri namnda bir ahs Midyatta derdest edilmitir. 4- Elazzdan tard edilen isetdan bazlarnn emikezekde thrikt grlm ve ahali-i mahalliye tarafndan bilmsademe tard edilmitir. 5- Hani, Pervari gibi keif ise iset merkezlerinde asiler faaliyetleri teyarelerimizle () edilmi ve iddetli msademelerle zaiyat vermilerdir. 6- Palu erafndan Necip Aann ise iset aleyhine yeni bir vaziyet almakta bulunduklar Paludan bildirilmektedir. 7- 1.3.341 sabah isetn bazlar Diyarbakrn imalinde grlm ve teyyarelerimiz tarafndan atlan bombalarla katklar tespit edilmitir. 8- setn bakaca faaliyeti grlmemitir.103 Elazdan karlmak, ayaklanmaya katlanlar iin bir dnm noktas olmu ve bu olaydan sonra harektn seyri tersine dnmtr. Yine benzer bir ekilde Diyarbakrn da alnamay harekta byk darbe vurmu ve ayaklanmann ksa sre sonra bastrlmasna sebep olmutur. Bu iki olay Piran Olay gibi eyh Sait Ayaklanmasnn mihenk talar olarak kabul edilebilir.

102 103

Hkimiyet-i Milliye, 2 Mart 1925, nr. 1363 s. 1. Hkimiyet-i Milliye, 2 Mart 1925, nr. 1363 s. 1.

46

eyh Sait Ayaklanmas, blgede ve lkede nemli saylabilecek bir tepki ile karlanmtr. Mesela ayaklanma blgesi ierisinde yer alan Ki eraf ve ahalisi ayaklanmaya katlan eyhler tarafndan gnderilen ve ayaklanmaya davet niteliinde olan mektuplara ok sert cevaplar vererek ayaklanmay desteklemediklerini ve onlara kar gerekirse silahla mcadele edeceklerini dile getirmileridir.104 Ayn ekilde Dersim airet reisleri ile Sason, Varto, Nusaybin Airet Reisleri hkmete bal ve sadk olduklarn, eyh Sait ve taraftarlarna kar byk bir silahl harekt hazrl ierisinde olduklarn bildirmilerdir.105 Yaanan bu gelimeler zerine lkenin drt bir yanndan Cumhurbakan Mustafa Kemale telgraf gnderilerek bu kyamn karsnda olduklarn dile getirmilerdir. Mustafa Kemale telgraf gnderen kurum ve kiilerden bazlar unlardr:106 stanbulda Trkiye Mekteb-i liye Talebe Birliinden, Adana Belediye Reisi Ali Mnif Bey ile muhtelif cemiyet ve heyet reisleri ve azas ile erafndan, Diyarbakr Halk Frkas Reisi evki Beyden, Silvandan Kaml eyh ems Alaaddin Efendi, Mbadele Cemiyeti Ktib-i Umumiyesi Abdalar Emin Bey ve refikasndan, ine Trk Oca Reisi Ahmet Beyden, zmirde htiyat Zabtlar Cemiyeti Heyet-i Merkezyesinden, anakkale Trk Oca Reisi Doktor Ziya Hazani Beyden, Bolu Trk Ocandan, Trabzon Trk Oca Reisi Reit Beyden, Adana Mbadele Cemiyeti ubesinden, stanbul Trk Oca namna Mft olu Ahmet Beyden, stanbul Kadnlar Birliinden, Gelibolu Belediye Reisi Ali Sami, Mersin Cumhuriyet Halk Frkasndan, stanbul htiyat Zabitan Cemiyeti Reisi Hikmet Beyden, Pazu Belediye Reisi Rtden, K Belediye Reisi Yusuf Beyle eraftan, Rize Belediye Reisi Hakk Beyle refikasndan, Drtyol Halk Frkas Reisi Mustafa Efendiden, Kastamonu Valisi Fatih Beyden ve Belediye Reisi Necib Bey ile Mft Nuri Bey ve eraflardan, psala Belediye Reisi smail Hakk Beyden, Balkesir Belediye Reisi Hayrulladin ve mfts Abdullah ile belediye ve idare meclis azalar ve eraflardan, zmir Belediye Reisi Abidin Beyle muhtelif cemiyetlerden, Kozan Belediye Reisi Mustafa Beyle Meclis dare ve Meclis Umumi Azas evket Beyden, Nusaybin Belediye Reisi Refik ve airet reislerinden, Silifke Trk Oca Reisi Sait Beyden, Sinop Belediye Reisi Remzi ve Cumhuriyet Halk Frkas Reisi Ethem Beylerden, Ilgaz Belediye Reisi Ahmet Hilmi Bey, Gerede Trk Oca Reisi Cevat Beyden, Mudanya Belediye Reisi Ali Saib Bey ve rufekasndan, Eskiehir AnadoluBadat imand ve Ferciler cemiyeti reisi Yusuf Ziya Beyden, stanbul Ticaret Odas Reisi Eref Kemalledin Beyler ve Refikasndan, Adana Trk Oca Reisi Fahri Beyden, Adana Hilali Ahmer Reisi Mehmet Beyden, zmir skn Cemiyeti Merkez Umumi Reisi Doktor Hasan Beyden, Buldan Trk Oca Reisi Cevdet Bey ve
104 105

Hkimiyet-i Milliye, 1 Mart 1925, nr. 1362 s. 1. Hkimiyet-i Milliye, 3 Mart 1925, nr. 1364 s. 1. 106 Hkimiyet-i Milliye, 3 Mart 1925, nr. 1364 s. 1.

47

refikasndan, Afyon Karahisar Belediye Reisi Halil Beyden, Eypller namna Talat Beyden telgraflar gelmitir. . Memleketin muhtelif kelerinden gelen telgraflar sadece bunlarla da snrl deildi. Ayrca Mustafa Kemale gelen telgraflarn benzerleri Hkimiyet-i Milliye gazetesine de gelmekteydi. Sadece 2 Mart 1925 gn gazeteye yaklak be yz telgraf gelmitir. Gelen bu telgraflarn ortak yn; ark vilayetlerinde meydana gelen ayaklanma hareketini tasvip etmediklerini ve her durumda hkmetin yannda yer aldklarn bildirmeleridir. Gazete bu telgraflarn hepsini yaynlamaya olana olmad iin sadece gelen telgraflarn geldii ehir ve imza sahipleri yaymlanmtr. Karaman Halk Frkas ve Belediye Reisi Hasan Avni, Frka azasndan Mft Durmu eraflardan Ziya, Feyzi ve Mehmet Beyler, aramba Trk Oca Reisi, Amasya Trk Oca Reisi Heyeti daresi, ine Trk Oca Reisi Ahmet, Bergama Trk Oca Reisi Celal, Isparta Trk Oca Ktib-i Umumiyesi, Adana Trk Oca Reisi Fahri, Milas Trk Oca Reisi Hatipzade Halil brahim, Milas Belediye Reisi Halil brahim, Biga Trk Oca Reisi Zeki, Mara Trk Oca Reisi Adil, Yozgat Belediye Reisi Celil, Buldan Trk Oca Reisi Cevdet, zmir ve havalisi Cumhuriyet Halk Frkas Tekilat namna Selahattin Kemal ile zmir Mfts Doktor Sadrettin, Rize Halk Frkas Sdk107

107

Hkimiyet-i Milliye, 3 Mart 1925, nr. 1363 s. 1.

48

NC BLM TAKRR- SKN KANUNU

3.1. HKMET DEKL eyh Sait Ayaklanmas baladktan sonra hkmete ynelik eletirilerin dozaj daha da artmt. zellikle hkmetin bandaki Fethi Bey ve bakanlarnn byk bir ksmnn ayaklanmay fazla bytlmemesi gereken bir ekyalk olay olarak deerlendirmeleri bu eletirilerin daha da artmasna sebep olmaktayd. Fethi Bey, ark vilayetlerinde ba gsteren olaylarn o blgede ilan edilecek idare-i rfiye ile bastrlabileceini dnrken, Ankaradaki byk bir kesim bu olayn daha sert tedbirlerle bastrlabileceini dnmekteydi. Byle dnenlerin banda Cumhurbakan Mustafa Kemal gelmekteydi. Mustafa Kemal, Fethi Beyi bu ayaklanmay bastrmada pasif olacan dnerek, ay nce Bavekillikten ayrlan ve stanbul Heybeliadada dinlenmekte olan smet Paay Ankaraya armtr. Bylelikle Gen Trkiye Cumhuriyetinde yeni bir hkmetin ilk admlar atlm oluyordu. Ankaraya gelen smet Paa ilk i olarak ayaklanmann mahiyeti hakknda bizzat Mustafa Kemalden bilgi alm ve ayaklanmaya kar bir tenkil plan hazrlamaya girimitir. Mustafa Kemalin nclnde Genelkurmay Bakan Fevzi Paa ile kinci Bakan Kazm (Orbay) Paa ve Ankara yeni gelmi olan smet Paann katlmyla hazrlanan bu plana gre ayaklanma blgesi ksa sre ierisinde byk kuvvetlerle sarlacaktr. Harekt; Erzurum, Erzincan, Sivas, Diyarbakr ve Mardin zerinden gnderilecek birlikler tarafndan yaplacak ve hava kuvvetleri derhal harekete geeceklerdir. Mardin zerinden geecek birlikler, gney demiryollar ile blgeye gnderilecektir. Ynak tamamlanncaya kadar, ayaklanma blgesindeki birlikler ok iddetli mukavemet gstermekle birlikte, ana kuvvetler mevzie girmeden geni apta taarruz ve takip hareketlerinden kanacaklard. nk bu ekilde yaplacak bir hareketin

49

pek bir fayda salamayaca aka ortada olduu gibi ayaklanmaclarnda moralini ykseltecektir.108 Ayaklanmay bastrmak iin hazrlanan bu askeri tenkil plannn elbette en dikkat ekici olan ksm, ayaklanmaclar zerine gnderilecek olan birliklerin byk ksmn gney demiryollarndan gnderilmesi eklinde olandr. nk bilindii gibi o dnemde bahsi geen demiryolu Franszlarn denetiminde bulunmaktayd. Muhakkak Fransann bu durum karsnda taknaca tavr plann ilemesi asndan hayati bir neme sahip olacaktr. Ancak byle bir kararn alnmas, Fransann geie izin vereceinin bu tenkil plann hazrlayanlar tarafndan daha nceden bilindii fikrini dourmaktadr. Aslna baklrsa Trk Hkmetinin ayaklanmaclar zerine askeri birlikleri bir baka yoldan gnderme seenei daha vard. Bu seenek, askeri birlikleri Erzurum ve Trabzon tarafndan ayaklanma blgesine gndermekti. Ancak bu yol uzak olduu iin tercih edilmemitir. Dier seenek olan Konya-Adana hududundan demiryolu aracl ile gndermek daha yakn olduu iin kabul grmtr. Lakin Adana hattnn Suriye hududundan gemesi sebebiyle Trk askerinin Suriye arazisinden isyan mntkasna gnderilmesinin Fransann msaadesine bal olduunu daha nce belirtmitik. Fransa ile 1921de akdedilen ve Lozanda teyit edilen Ankara Anlamas gereince, hkmetimiz tarafndan Fransa Hkmetine mracaat edilerek askerlerimizin Suriyeden gemesine muvafakat edilmesi talep olunmutur. meselemize ait olduu iin Fransa Hkmetinin muvafakatini bildirmesi ve Suriye demiryolundan istifade edilerek askerlerimizin gnderilmek istenmesi ngilizleri kukulandrmtr. Fransa Hkmeti, ngiltereye 1921 senesinde herhangi bir harekete kar bu demiryollarnn kullanm iin Trkiyeye izin vermeyeceini vaat etmiti. Bu yaplan nakliyat ise ngiltereye kar olmayp dorudan doruya dou illerimizde kan isyan hadisesi ile alakadar olduu iin ngilterenin buna itiraz etmemesi gerekirdi. Fakat ngiltere, Trkiyenin bu msaadeden istifade ile Musul meselesi

108

CEMAL, eyh Sait syan, s.49.

50

hakknda Cemiyet-i Akvamca alnacak kararda tesir maksad icra ettiini dnmektedir109 Netice olarak Fransadan gerekli izinler alnm ve ayaklanmay tenkil iin grevlendirilen askeri birliklerimizin byk ksm gney demiryolundan geerek ayaklanma blgesine ulamtr. Bu yoldan sadece askeri birlikler gnderilmemi ayn zamanda byk miktarda cephane de gnderilmitir. Blgeye intikal eden bu askeri birlikler ve cephaneler ayaklanmann daha geni alanlara yaylmasn nlemi ve ayaklanmann bastrlmasnda nemli rol stlenmitir. Askeri Tenkil Plannn nemli saylabilecek noktalarndan bir dieri de ayaklanmay bastrmak iin Trk Ordusunun hava gcn de kullanlacak olmasdr. Yeni kurulan Trkiye Cumhuriyeti hava kuvvetlerine olduka fazla ehemmiyet vermekteydi. Ayaklanma baladktan sonra tenkil planyla beraber ayaklanmann zuhur ettii blgelerde, zelikle de Piran, Palu, Hani semalarnda Trk uaklar grlmeye balam ve ayaklanmann bastrlmasnda nemli bir grev stlenmilerdir.110 Yaplan bu askeri tenkil plannn ardndan Genelkurmay Bakanl 26 ubatta verdii bir emirde halen ayaklanmaclarn bulunduu blgenin Gen, Lice, Elaz, an olduunu belirtmi ve 3. Ordu Mfettilii ile kolordularn istihbarat ve harekt ile grevli olacaklar blgeleri yle ayrmtr:111 Gen - Hns hatt ile Ergani Madeni - Frat hatt arasndaki blge 3. Ordu Mfettiliine, Gen - Hns ile K - Bayburt hatt arasndaki blge 9. Kolorduya, K - Bayburt ile Elaz - emikezek arasndaki blge 8. Kolorduya, Elaz - emikezek ile Ergani Madeni - Malatya arasndaki blge 6. Kolorduya, Ergani - Frat arasndaki hat ise 5. Kolorduya verilmitir.

109 110

DENZ, Trk Basnnda eyh Sait syan, s.39. Hkimiyet-i Milliye, 2 Mart 1925, nr. 1363 s. 1. 111 ARAS, Adm eyh Said, s. 83.

51

eyh Sait Ayaklanmasna kar alnan askeri tedbirler yava yava uygulanmaya balanrken bu ayaklanmann ksa bir sre ierisinde bastrlmas iin acil olarak siyasi bir takm tedbirlerinde alnmas gerekiyordu. Bu tedbirleri banda ise yeni bir hkmetin tekili gelmekteydi. lkenin ierisinde bulunduu ve gelinen son noktay grmek amacyla Cumhuriyet Halk Frkas Meclis Grubu 2 Mart 1925 tarihinde sabah saatlerinde toplanr. Bu toplant olduka uzun srm ve sadece yemek molas vererek gece saat 22.00da sonulanmtr. Gerekleen bu toplantda birok mebus sz alarak bir takm izahatta bulunmutur. Yaplan bu izahatlarn ounda hkmetin ayaklanmay bastrmakta yetersiz olduu gr dile getirilmitir.112 Mebuslar arasnda, ksa bir sre ncesine kadar Fethi Beyin hkmetinde ileri Bakanl grevini stlenen ve daha sonra Fethi Beyle gr ayrlna derek istifa eden Recep Bey bata olmak zere ok sert eletirilerde bulunan mebuslar da vard. Recep Bey, Fethi Beyi yetersizlikle suluyor ve istifasn istiyordu. Recep Beyin sert szlerine maruz kalan Fethi Bey krsye gelerek; Recep Bey nasl byle konuabilir? Biz Nasturi isyann ondan devraldk. Doudaki olaylarda onun idaresinin rol vardr. eklinde konumu ve kendinin bu isyann bymesinde sorumlu olduunu dile getirenlere Recep Bey ahsnda cevap vermitir. Cumhuriyet Halk Frkasnn Meclis Grup Toplantsnda yaplan tartmalar arlatka Fethi Beyin sylemleri de arlamaktayd. Ayaklanma hareketine kar daha sert tedbirlerin alnmasn isteyenler karsnda Fethi Bey tekrar sz alarak Lzumsuz iddetlerle ben elimi kana boyamam.113 eklinde konumas istifasnn ilk klarn vermitir. Karlkl yaplan bu eletirilerle durum gittike Fethi Beyin lehine gelimeye balamtr. Ancak toplantda sz alan Cumhurbakan ve parti bakan Mustafa Kemal, Fethi Bey ile ayn grte olmadn dile getirince solandaki hava tersine dnm ve yelerin birou da Mustafa Kemale katldklarn dile getirmitir. Bunun neticesinde sert nlemlerin zaruri olduu gr oy okluu ile kabul edilmitir.
112 113

Hkimiyet-i Milliye, 3 Mart 1925, nr. 1364, s. 1. TOKER, eyh Sait ve syan, s. 77.

52

Frkann Meclis Grup Toplantsnda, ayaklanmaya kar iddetli tedbirlerin alnmasna dair verilen nergenin oy okluuyla kabul edilmesi zerine, bu durumu kendisine ve hkmetine kar gvensizlik olarak kabul eden Bavekil Fethi Bey istifa etmitir.114 Fethi Beyin, Halk Frkasnn Meclis Grup Toplantsnda vermi olduu istifas, hemen ertesi gn tm basn organlarndan halka duyurulmutur. Yaplan eletirilere dayanamayan ve kendi partisinin kendisini desteklememesi zerine istifa eden Fethi Bey, bylelikle lkede dnlen yeni bir dnemin nndeki engelleri kaldrm oluyordu. Cumhurbakan Mustafa Kemal kendisine sunulan hkmetin bu istifasn hemen kabul etmitir. Ancak yeni Hkmetin kurulmasna kadar bavekillik grevini yine Fethi Beyin devam ettirmesini istemitir. Fethi Bey bir gn sonra yani 03.03.1925 gn Meclise izahatta bulunarak istifasn ve Mustafa Kemalin buna cevabn Meclise aklamtr. O izahat yledir:115 Muhterem arkadalarm! Mensup olduum Cumhuriyet Halk Frkasnn dnk itimasna, Heyet-i Vekilenin siyaset-i dhiliyesi hakknda cereyan eden mnakaa neticesinde hkmet ekalliyette kalm olduundan, Bavekil sfatyla cra Vekillerinin istifasn Reisicumhur Hazretlerine dn akam takdim ettim. Reisicumhur istifamz kabul etmi ve yeni hkmet teekkl edinceye kadar vekleten ifay umur etmemizi rica eylemitir. Bavekletliim zamannda muhabbet ve mzaheretlerine nail olduum arkadalarma en samim ve kalb teekkratm arz eylerim.(alklar) stifa eden Bavekil Fethi Beyin bu beyanat biter bitmez, stanbul Mebusu Rauf Bey (Orbay), mzakere amamak kaydyla Meclis Bakanlndan sz istedi. Teklifi kabul edilen Rauf Bey u konumay yapmtr: 116 Frkada siyaset-i dhiliye hakknda cereyan eden mnakaa neticesinde ekalliyette kalarak istifa buyurduklarn heyet-i alinize arz eden Fethi Bey Efendinin beyanatlarnda kafi derecede vuzh yoktur. Malmu liniz Gen hadise-i isyaniyesi zerine Fethi Bey Efendi Meclis-i liye izahat vermiler ve bu izahat ettikleri tedbir ve hareket Meclis-i lice tasvip
114 115

Hkimiyet-i Milliye, 3 Mart 1925, nr. 1364, s. 1. Hkimiyet-i Milliye, 4 Mart 1925, nr. 1365, s. 1. 116 Hkimiyet-i Milliye, 4 Mart 1925, nr. 1365, s. 1.

53

olunmutu. imdi siyaset-i dhiliye muzakeresi neticesinde frkada ekalliyette kaldklarndan dolay istifaya mecbur olduklarn beyan etmek kfi deildir. Meclis-i linin bu babda daha ziyade tenvir edilmesini rica ederim. Rauf Beyin bu ricas yani Fethi Beyin istifasn meclise sebepleri ile tam olarak aklamasn istemesi mecliste kfi, kfi seslerinin yanklanmasna sebep olmutur. Ancak Fethi Bey bu rica zerine tekrar krsye gelerek u aklamay yapmtr: 117 Baka verecek izahatm yoktur. Frka hkmeti olmak dolaysyla frkada hkmet ekalliyette kalmtr. Cumhurbakan Mustafa Kemal Fethi Beyin istifas zerine yeni hkmeti kurma grevini Malatya Mebusu smet Paaya vermitir. smet Paa grevi aldktan sonra, hemen yeni kabineyi kurma almalarna balam ve kabinedeki bakanlklar iin kendisine yakn olan isimlerle grmeye balamtr. Bu isimler arasnda; Trabzon Mebusu Hasan Bey, Ktahya Mebusu Recep Bey, stanbul Mebusu smail Srr, stanbul Mebusu Doktor Refik, stanbul Mebusu Hamdullah Suphi Bey, zmir Mebusu Tevfik Rt ile Saruhan Mebusu Sabri Bey vardr. Ayrca smet Paa eski kabinede bulunan baz isimlerle de grmtr.118 smet Paann bu grmeleri neticesinde yeni hkmet ekillenir ve Trkiye Cumhuriyeti tarihinde ok nemli kararlar alp uygulayacak olan Hkmet bylelikle bir araya getirilmeye balanmtr. Yeni hkmetin tekili 4 Mart 1925 tarihindeki Meclis toplantsnda duyurulacak ve oylamaya sunulacaktr. O gn Meclis, tarihi bir oturuma tanklk edecektir. Bunun farknda olan byk bir kalabalk sabahn erken saatlerinden itibaren Meclis localarn doldurmaya balamtr. Meclis localarnda ayrca yabanc devletlerin temsilcileri de yerlerini almlardr. Ayn ekilde, Cumhuriyet tarihinin en nemli gnlerinden biri olacak olan o gn, Cumhurbakan Mustafa Kemal de Meclis locasnda yerini almtr.119

117 118

Hkimiyet-i Milliye, 4 Mart 1925, nr. 1365, s. 1. Hkimiyet-i Milliye, 4 Mart 1925, nr. 1365, s. 1. 119 Hkimiyet-i Milliye, 5 Mart 1925, nr. 1366, s. 1.

54

Meclisin bu nemli oturumu Kazm Paann (Karabekir) tezkere okunmutur. O tezkereler yledir:120

bakanlnda

balam ve ilk olarak hkmet deiiklii ile ilgili Cumhurbakanlndan gelen iki

Trkiye Byk Millet Meclisi Riyaseti Celilesine stanbul Mebusu Fethi Beyefendi Bavekletten istifa etmilerdir. stifay vaki kabul olunarak yeni Heyet-i Vekilenin teekklne kadar vekleten ifay vazife etmeleri kendilerinden rica olunmutur efendim. 3.3.1341 Trkiye Reisicumhuru Gazi Mustafa Kemal Trkiye Byk Millet Meclisi Riyaseti Celilesine 3.3.1341 tarihli teskereye zeyildir. Tekilat- Esasiye Kanunun Madde-i mahsusas mucibince Baveklete Malatya Mebusu smet Paa Hazretleri intihap olunmutur. Marnileyhin intihap eyledii dier vekillerin esamisi bervehitidir. Heyet-i umumiye Meclis-i linin tasvibine arzolunur efendim. Trkiye Reisicumhuru Gazi Mustafa Kemal121

Cumhurbakan Mustafa Kemalin hkmet deiiklii ile ilgi vermi olduu bu iki teskereden sonra smet Paa sz alarak yeni kurulacak olan hkmetin programn okumutur. Okunan programda olduka arpc aklamalar yer almaktayd. smet Paann yapt konuma yledir: Hkmetin siyaset-i umumiyesi malumdur. Hariciyede ecnebi devletler ile hsn-i mnasebetin muhafazas, malik bulunan mesil hsn-i intac, nfa, ziraat ve shhat memleket tedbirlerinin ehemmiyet-i mahsusa ile inkiaf ettirilmesi ve Cumhuriyetin slahatkr mesaisinin maliyede, ticarette, maarifte ve adliyede devamdr. Mdafaa-i memleket iin kara berri, bahri ve hava-i kuvvetlerin keyfiyetlerinin muhafaza ve takviyesine ehemmiyet veriyoruz. Siyaset-i dhiliyede her eyden evvel hadisatn srat ve iddetle itfsn ve memleketin madden ve manen ifsaddan vikayesini, umumi huzur ve sknun muhafazasn, her halde devlet nfuzunun teyit ve tersini iin seri ve messir tedbirler ittihazn iltizam ediyoruz.(alklar)

120 121

Hkimiyet-i Milliye, 5 Mart 1925, nr. 1366, s. 1. Hkimiyet-i Milliye, 5 Mart 1925, nr. 1366, s. 1.

55

Meclis-i linin yed-i tedkikinde bulunan btenin srat- intac istirham- mahsusamzdr. Hkmet mesaisinde sebeb-i muvaffakiyet olacak maddi ve manevi kuvveti Byk Millet Meclisinin itimadnda bulur. Bu itimat derecesinde izhr buyurmanz rica ederim. (alklar)122 smet Paann yapt bu konumadan sonra Meclis Bakan Kazm Paa kurulan yeni hkmetin gven oylamasna geileceini belirtmitir. Yaplacak oylamada mebuslarn kullanacaklar beyaz oy pusulalar gveni, krmz oy pusulalar ise gvensizlii temsil edecektir. Meclis Bakann yapt bu hatrlatmadan sonra Dersim Mebusu Feridun Fikri Bey Mzakere-i umumiye alacaktr. eklinde seslenmitir. 123 Bu gelimeden sonra Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn nde gelen isimlerinden ve stikll Savann komutanlarndan biri olan Ankara Mebusu Ali Fuad Paa (Cebesoy) sz alarak kendisinin ve frkasnn grlerini dile getirmitir. Konuma yledir: Muhterem efendiler! Memleket hi mit edilmedik bir zamanda bir hkmet mecran iinde kald. Bu, cmle arkadalarn malmudur. Bu mecran davet edecek ortada ne vard? (isyan sesleri) bunu keza bende anlayamadm. Efendiler! Kabinelerin byle iki de bir anlalmayan sebeplerle gelip gitmesi cidden fikirlerdeki istirahat selbediyor. syanlar; tenkil ve asiler, mrteciler; tedip olunmaldr. Buna phe yoktur. Ancak, milletin hukuki tabiyesini ve hrriyetini tahdit ve tazyik edecek tedbirlerde, idare makinesinde yer verilmesini rica ederim. Hkmetin tebeddln mucip sebep ne ise, muvacehe-i millete alenen mnakaa edilmedike, maatteessf smet Paa Hkmetine itimat edemeyeceiz efendim. (Tabii sesleri)124 Ali Fuat Paann yeni kurulacak hkmete gvenoyu vermeyeceklerini bu szlerle aklamasndan sonra tekrar smet Paa krsye gelerek Ali Fuat Paaya u cevab vermitir: Hkmet mecrann sebebi muhterem Fuad Paa hazretleri anlamak istiyorlar. Zannediyorum ki, arz ettiim programda buna vazhan ifade ettim. Mevcut olan hdiseyi sratle itfa etmek istiyoruz. Ve bunu hepimiz istiyoruz.(tabii sesleri) Memleketin ifsattan vikayesi, huzur ve sknun muhafazas iin seri ve messir tedabiri mahsusa ittihazn iltizam ediyoruz. Bu sarahaten mevzu bahis olmutur. Bu nokta-i nazarn memleketin ekseriyet-i meruasna iktiran ettii kanaatindeyiz.
122 123

Hkimiyet-i Milliye, 5 Mart 1925, nr. 1366, s. 1. Hkimiyet-i Milliye, 5 Mart 1925, nr. 1366, s. 1. 124 Hkimiyet-i Milliye, 5 Mart 1925, nr. 1366, s. 1.

56

Meclis-i li bu kanaati izhar buyurursa programmzda da kabul ettiimiz vehile memlekette yalnz hdisatn itfasna deil btn memlekette hdisat muhtemeleye kar behemehl seri ve messir tedabiri mahsusa alacaz. (Bravo sesleri.. Alklar..) Malum olmayan ve iki manaya kacak olan iltibasl kelimelerin zarar daha oktur ve bu mutadm deildir. Gayet ak bir surette vaziyeti ortaya koyup kemal-i cesaretle ve kemal-i kanaatle alacamz vaziyeti ifa etmek hem vazifemizdir, hem de Byk Meclisin memlekette izmi olduu necat yolunda muvaffakiyetle yrmek iin en ksa yoldur.(Bravo sesleri) Onun iin tebeddl hkmette ve hkmetin takip edecei siyasette malum olmayan hibir nokta yoktur. Yalnz bu mnasebetle husus bir hasbihalin ve bir frka itimann burada mevzubahis olmas ve bilmecburiye benim frka dhilinde muhtelif mebahisten bahsetmi oluum, ihtimal ki arkadalarmz arasnda hakikaten ihtilf efkr olduunu ifham eder. Ve byle deildir. Tekilt- siyasiyenin kendi iinde mnakaat olur, sonra kanaatler birleerek yryebilirler. Bu nokta-i nazardan herhangi bir zaaf hsl olmamasn izhar iin tafsilat vermedim. Ben, takip olunan bir hatt harektn, msmir ve faydal olan bir hareketin behemehl lehtar ve aleyhtar olmasn tab addedenlerdenim. ( Bravo sesleri) Bir hareketin mttefikan lehtar veya mttefikan aleyhtar olur eklini ender addederim. Fakat, muayyen bir hedefe yryen ve muayyen bir hatta tevecch eden bir adamn eer sine-i millete lehtarlar ekseriyeti ktiyeyi haiz iseler bu hatt hareket takip olunacak demektir. Ekalliyette iseler, dier fikir yryecek demektir. Bunun iin herhangi bir iltibasa mahal kalmayacak surette vuzuhla idare-i kelm ettiimi zannediyorum. Meclis-i linin tayini esami ile verecei itimat ve karar zerine takip olunacak hatt hareket taayyn edecektir. (alklar) 125 smet Paann yapt bu aklama da Ali Fuat Paay tam olarak tatmin etmemi olacak ki, Meclis Bakanndan sz isteyerek smet Paaya bir sual sormak istediini dile getirmitir. Bunun zerine Ktahya Mebusu Recep Bey sze kararak Sorsunlar, Bavekil Paa Hazretleri cevap verecektir. diye seslenmitir. Meclis Bakanndan soru sormak iin sz alan Ali Fuat Paa u suali sormutur: 126 Efendim!.. Bendeniz Bavekil Paa Hazretlerinden unu sormak istiyorum ki Fethi Beyefendi kabinesi harekt- isyaniye hakknda tedabir-i kfiye alamamlar mdr? Kendilerinin bu husustaki kanaatleri nedir? Bunu izah buyursunlar. 127 Ali Fuat Paann bu ksa sorusu zerine smet Paa u cevab vermitir:

125 126

Hkimiyet-i Milliye, 5 Mart 1925, nr. 1366, s. 1. Hkimiyet-i Milliye, 5 Mart 1925, nr. 1366, s. 1. 127 Hkimiyet-i Milliye, 5 Mart 1925, nr. 1366, s. 1.

57

Rica ederim. Fethi Beyefendi ile beni burada mnakaaya sevk etmeyiniz. Bunun burada ne amel faydas vardr ve ne de drsttr!(Bravo sesleri) Hdisenin srat ve iddetle itfasna btn vatandalar taraftardr. Bundan baka fikir besleyen olamaz. Srat ve iddetle itfasnn istilzam ettii btn tedabir alnmaktadr. Bir taraftan hdise sahas nokta-i nazarndan olan tedabiri, dier taraftan da tedabir-i umumiyeyi almak lazmdr. Alnacak bir tedbire herhangi bir esas muhtelif ekillerle mnakaa olunduktan sonra nihayet bu hatt- hareketin musib olduuna ekseriyet karar verirse ondan sonra mesele yoktur. Eer benim programmda ve takip edeceim hatt- harekette iltibasa kabul olunan ve olmayan noktalar varsa sual buyurusunuz. Cevap vermek hem vazifemdir, hem de iktidarm vardr.(Bravo sesleri) Programm siyaset-i umumiyedeki programm iki mn, mn kmayacak kadar vazh olduu iin bunun zerine yrmee Meclis-i li iltizam buyurursa kararn ittihaz edecektir. smet Paann kendisine sorulan soruyu cevaplamas zerine hkmetin gven oylamasna geilmitir. Oylamaya 180 mebus katlm ve oyalama sonucunda 154 beyaz renkte oy yani gvenoyu kmtr. Buna karlk 23 krmz oy yani gvensizlik oyu kmtr. 3 oyda ekimser olarak kmtr. Bylelikle smet Paa Hkmeti, Meclisten de gvenoyu alarak greve balamtr.128 Meclisten gvenoyu alan Hkmet u ekilde teekkl etmitir: 129 Ba Vekil: smet Paa Hariciye Vekili: Tevfik Rt Bey Dhiliye Vekili: Cemil Bey Nafa Vekili: Sleyman Bey Maliye Vekili: Hasan Bey Deniz Vekili: hsan Bey Ticaret Vekili: Ali Bey Adliye Vekili: Mahmut Esat Bey Ziraat Vekili: Sabri Bey Mdafaa-i Milliye Vekili: Recep Bey Maarif Vekili: Hamdullah. S. Bey Salk ve Sosyal Yardm Vekili: Refik Bey. eklinde olumaktayd. Meclisin kendisine ve hkmetine byk bir ounlukla gvenoyu vermesinden sonra tekrar krsye gelen Bavekil smet Paa u konumay yaparak Meclise teekkr etmitir. Meclis-i li emin olabilir ki; memleketin selmeti iin tayin ettii hututda ve imdi kabul buyurduu siyaseti dhiliyede memleketimiz iin yalnz selmet ve necat neticesinde idrak edeceiz ve behemehal muvaffak olacaz.

128 129

ZGEEVREN, eyh Sait syan ve ark stikll Mahkemesi, s. 66. Hkimiyet-i Milliye, 5 Mart 1925, nr. 1366, s. 1.

58

Meclis-i liden vaziyet icab hemen bu gece mzakeresini teklif edeceim bir kanun vardr. Bu kanunun bu gece mzakere ve intac edilmesini istirham ederim.130 smet Paann bu konumasnn ardndan Meclis oturumu kapanmtr. Bu tarihi oturum sonrasnda yeni hkmet resmen kurulmu oluyordu. Yeni hkmetin kurulmasnn hemen ertesi gn, Cumhurbakan Mustafa Kemal, Mdafaa-i Milliye Vekili Recep Beyi ve Dhiliye Vekili Cemil Beyi ziyaret ederek hayrl olsunda bulunmutur.131

3.2. KANUN TEKLF VE ER smet Paa, hkmetinin gvenoyu almasndan sonra Meclise yapm olduu teekkr konumasnda belirttii ve hemen o gece Meclise mzakeresini teklif edeceini bildirdii kanun tasars, Takrir-i Skn Kanunu tasarsndan bakas deildi. Yeni hkmet greve baladktan sonra ark vilayetlerinde zuhur eden ayaklanmay bastrmak iin Ali Fethi Bey hkmetinden daha sert nlemler alaca muhakkakt. Ancak bu nlemlerin ne derece sert olaca ve btn yurdu mu yoksa sadece blgeyi mi kapsayaca sorular kafalar kurcalamaktayd. Ayrca alnacak olan nlemler arasnda stikll Mahkemelerinin kurup kurulmayaca da kafalar kurcalayan dier bir meseleydi. smet Paann bahsettii ve gece Meclisin ikinci oturumunda grlmeye balanan kanun tasars olan Takrir-i Skn Kanununun ierii aklannca kafalardaki bu sorular cevap bulmutur. Takrir-i Skn Kanun Tasars toplam maddeden olumasna ramen ierii muhalif mebuslar telalandrmaya yetmitir. nklp ve Cumhuriyet Tarihinde pek derin izler brakan Takrir-i Skn Kanun Tasars u madden olumaktayd: 132 Madde 1- rtica ve isyana ve memleketin nizam- itimasn ve huzur ve sknunu ve emniyet ve asayiini ihlale bahis bilumum tekilat ve tevikat ve teebbsat ve neriyat hkmet Reis-i Cumhurun tasdikiyle resen ve idareten mene mezundur.
130 131

ZGEEVREN, eyh Sait syan ve ark stikll Mahkemesi, s. 66. Hkimiyet-i Milliye, 6 Mart 1925, nr. 1367, s. 1. 132 Hkimiyet-i Milliye, 5 Mart 1925, nr. 1366, s. 1.

59

bu efal erbabn Hkmet, stikll Mahkemesine tevdi edebilir. Madde 2- bu kanun tarih nerinden itibaren iki sene mddetle meriyl icradr. Madde 3- bu kanun tatbikine icra vekilleri heyeti memurdur. Kanun tasars ncelikle Adliye Encmeninde grlm daha sonra genel kurula gnderilmitir. Genel Kurulda kanun tasars ve gerekesi okunduktan sonra Adliye Encmenin gndermi olduu mazbata okunmutur. Encmen mazbatas yledir:133 Hdisat- fevkalde-i hirenin gsterdii lzum zerine, gelen ve tetkik olunmak zere encmenimize tevdi buyrulan lyiha- kanuniye mtala ve tetkik olundu. Hkmetin lyiha-i mezkureye mteallik esbab mucibesi encmenimize de muvafk ve bu kanunun kabul menafii liye-i vataniye noktasndan musib grlm olmakla aynen kabul edilen ibu kanun lyihas mstacelen mzakere buyrulmak zere Heyet-i Umumiyenin nazar tetkik ve tasvibine arz olunur. Adliye Encmeni Reisi Mustafa Fevzi (Saruhan), Mazbata Muharriri Mnir (orum), Aza Sreyya (Karesi), Aza Refik (Konya), Aza efik (Beyazt), Aza Ali Rza (Krehir), Aza Osman Nuri (Bursa), muhalifim, Aza Feridun Fikri (Dersim) muhalifim. Kanun tasars hakknda Adliye Encmeninin gndermi olduu mazbata okunduktan sonra genel kurulda grmelere balanr. lk olarak Karesi Mebusu Sreyya Bey sz alarak; Hkmet tarafndan teklif edilen kanun Adliye Encmeninde tetkik edildi. Ve Tekilat- Esasiye Kanununa muhalif bir taraf grlmemitir. Her kanun mzakeresinde, bu Tekilat- Esasiye Kanununa muhalif midir? Deil midir? Diye mzakereye amak usulden deildir. eklinde konumas ile Takrir-i Skn Kanununun anayasaya aykr olmadn, bunu tartmann da gereksiz olduunu vurgulamtr. 134 Bu kanun tasarsnn en byk muhaliflerinden biri olan Dersim Mebusu Feridun Fikri Bey sz alarak; syann tenkilinde hepimiz mttefikiz. Nazar- dikkatimizi bu sahadan ayrp baka bir sahaya tevcih etmek yanl bir yol. Bu kanunun Heyet-i Umumiyesince reddini teklif ediyorum. eklinde bir konuma yapp kanunun kabul edilmemesini istemitir. 135

133 134

ZGEEVREN, eyh Sait syan ve ark stiklal Mahkemesi, s. 68. Hkimiyet-i Milliye, 5 Mart 1925, nr. 1366, s. 1. 135 Hkimiyet-i Milliye, 5 Mart 1925, nr. 1366, s. 1.

60

Dersim Milletvekili Feridun Fikri Beyi takiben krsye gelen Terakkiperver Cumhuriyet Partisi lideri Kazm Karabekir Paa (stanbul) da u beyanatta bulunmutur: Muhterem arkadalar!.. Evvelce bu krsden sylediim vechile hdise-i isyan olan mntkada hkmetimizin her trl kanun icraatna taraftarz. Ve bunu bir defa daha tekrar ediyorum. Fakat hukuk- tabiyay tahdit eden bir kanuna taraftar deiliz. 136 Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn liderinden kanuna kar olduklarn dile getiren konuma yapldktan sonra, bu kez kanunu destekleyici bir konuma yapacak olan Konya Mebusu Refik Bey sz alarak; Cumhuriyete suikast edenlerin her ne suretle olursa olsun yok edilmesi iin bu kanunun kabuln rica ederim. eklinde konumutur.137 Mecliste kanun hakkndaki tartmalar gittike sertlemeye balamtr. Konuma sras, muhalefetin nde gelen isimlerinden biri olan stanbul Mebusu Rauf Beye gelmi ve o da, bu kanun teklifini sert bir ekilde eletirmitir. Rauf Bey eletirilerini u szlerle dile getirmitir:138 Muhterem arkadalar!.. Gen hdise-i isyaniyesinin fiilen zahir olduu gnlerde istifa eden hkmetin mahiyeti isyan, messir olduu mntkay ve mil olabilecei menatk ve bunun esbab ve illetini gstererek huzuru mecliste vki olan beyanatndan zannediyorum bu isyann, bu isyan mahiyetinin mterek kanaat olarak hakikatte bir takm kimselerin mekruh, merdud, denebilecek bir kasdla menafilerini istihsal iin bir takm gafilleri pelerine takmak suretiyle ortaya atldklar anlalmtr. Aziz arkadalar!.. Hepimizin mtereken cereyann takip ve hamdolsun intac ettii hkimiyeti milliye ve Cumhuriyet idaremizin Gen vilayetinde zuhur eden ve milleti ml-i fsidelerine srklemek isteyen bir takm mtegallibeler tarafndan ika olunan hdise-i isyan dolaysyla yklacana ihtimal vermek zaaf kalbten baka hi bir ey deildir. Efendiler!.. Trkiye halk ierisinde uuru olan, namusu olan, kalbinde vatan muhabbeti olan hibir ferd bu melanete kar gz yumamaz. Ve bir saniye bile tahamml edemez. Bunun iin efendiler Gen isyanyla Cumhuriyetimizin tehlikede olduunu kabul etmiyoruz. Arkadalar! Kanunun Heyet-i Umumiyesinden bahsedilirken rfekadan bazlar Tekilat- Esasiye Kanununun bir maddesinden bahsederek hukuk-
136 137

Hkimiyet-i Milliye, 5 Mart 1925, nr. 1366, s. 1. Hkimiyet-i Milliye, 5 Mart 1925, nr. 1366, s. 1. 138 Hkimiyet-i Milliye, 5 Mart 1925, nr. 1366, s. 1.

61

tabiiyenin tahdidinden endie ettiklerini sylediler. Tekilat- Esasiye Kanunu mzakere ve tedvin eden bu heyeti muhtereme hi phesiz bu noktada kendileri de mtehassisdirler. Ve byle bir ihtimale kar tetkik endiesi ile de mtehassisdirler. Efendiler! Gen isyan hadis oldu diye, biz Cumhuriyet ve Hakimiyet-i Milliyenin ve idare-i liyenin temeli olan Kanun-u Essnin ihll olunaca kadar msamahakr bulunamayz. Kanun-u Ess, milletin hkimiyetini, inklbn esasn, tamamiyeti mlkiyemizi memmen olan bir kanundur. Bunun hibir noktasnda msamahada bulunamayz. Onun iin bu hususta ne kadar dikkatli ve esasl dnrsek mahzur yoktur, fayda vardr. Kalplere gelen endielerin hibir zaman ahs olmadna tamamiyle itimat buyurmanz rica ederim. Endiemiz vatan ve milldir. stikll muharebat zamannda en etin hdisat karsnda Millet Meclisi u veya bu kanunu ihmal etmi deildir. Millet Meclisi, Tekilat- Esasiyeye muhalif bir harekette bulunmu deildir. Millet Meclisi hdisat karsnda sknetini muhafaza ederek itidalini muhafaza ederek lzm gelen tedabiri ittihaz etmi ve etrafyla dnm ve tatbik etmi olmak itibariyle muvaffak olmutur. Rauf Orbaydan sonra sz alan, muhalefet partisi mebuslarndan Sivas mebusu Halis Turgut Bey, vakann, ekseriyete mil olmayan bir ksm zavallnn Krtlk peinde komasndan ibaret olduunu ve bu zavalllarn o havalide byle leimne bir maksatla takip ettikleri bir hdise bulunduunu belirtmitir. Devamnda ise; bunun Trk milletine ak olarak ifade edilmesi lzm geldiini ve vakann kt yerde sndrlmesinin lzumlu olduunu, vatann dier aksamnda yle olur, belki byle olur demenin doru bir ey olmayacan ve Trk milletinden phe edilemeyeceini ve hkimiyetin onun hakk olduunu, hibir suretle o hakk kimseye vermeyeceini syledi.139 Halis Turgut Beyin konumasn bitirmesinden hemen sonra iktidar partisinin nde gelenleri ve mebuslar sz alarak; kanunun hemen kabul edilmesi gerektiini, bylelikle lkede huzur ve gvenliin ksa sre ierisinde salanacan belirten bir takm konumalar yapmlardr. Bu konumalardan ilkini Bozok Mebusu Avni (Doan) Bey yapar. Avni Beyin konumas u ekildedir: 140 Kanunun Tekilat- Esasiye Kanuniyle tezad tekil ettiini ve bu kanunun kabul halinde tekilat- esasiyenin mme hukuku faslnn kapanacan sylyorlar.. Hukuku mme isyan karmak mdr? htill midir? Yoksa, memleketin huzur ve sknunu ve nizamn ihll midir ki; bu kanun karlnca btn bu haklar ihll edilmi olsun?
139 140

Hkimiyet-i Milliye, 5 Mart 1925, nr. 1366, s. 1. Hkimiyet-i Milliye, 5 Mart 1925, nr. 1366, s. 1.

62

Kanun; vatandan hukuk- tabiiyelerini ortadan kaldracak bir hkm havi deildir. Bu kanun; isyana, fesada, irticaa ve itima nizami muhil harekta kar bir mnia tekil ve tesis ediyor. Avni Beyin bu konumasnn ardndan, Mu Mebusu lyas Sami Bey sz alarak; memleketin bu kanun sayesinde kurtulacan belirten ksa bir konuma yapmtr. lyas Sami Beyden sonra krsye Ktahya Mebusu ve ayn zamanda Mdafaa-i Milliye Vekili Recep Bey (Peker) gelir. Recep Bey olduka uzun bir konumayla yaplan eletirilere yant vermeye alr. Bu konumasnn nemli blmleri yledir: 141 Muhterem arkadalar!..Bu kanun, Tekilt- Esasiyemizle vatandaa temin edilmi olan hak ve hrriyetlere kar bir kanun deildir. Bu kanun; vatann muhtelif sahalarnda fenalk yapmak istidadnda olanlarla tevikat ve tahriktta bulunan yuvalar bulmak ve o erir vastalar menetmek iin hkmetin eline bir vasta olarak verilecek olan kanundur. Bu itibarla da vatann selmetine muvafk olan bir kanundur. dare-i rfiyeyi kabulde ittifak ettiniz. Fakat bu kanunu kabul etmekte gsterilen ihtiraz ve endie nedendir! dare-i rfiye bu kanundan ancak silere, hainlere, memleketi felkete srklyecek tahrikt, ifsadat ve tevikatta bulunanlara mnhasr. Hkmleri ihtiva eden bu kanundan neden korkuyor ve kanun sebep istinada salih bir kanun hkm gstermeden, mutlak olarak, delilsiz olarak hukuk- esasiye nazariyatn ve Tekilat- Esasiye Kanununu bir siper gibi kullanarak bunlara mnafidir sz ile karmza kyorsunuz? Feridun Fikri Bey yaplacak takibatn nihayetsiz bir mul dahilinde bir vastai araz olarak istimal edileceini ve bu kanun vastasnn nereden balayp nerede bitecei belli olmayan bir zulm ve tahrip vastas olarak kullanacan ifade ettiler. Efendiler! Feridun Fikri Beyin nisbeti vataniyesinde phem yoktur. Olsayd zihnime bir an tevard eden bir fikri ki udur, iinde yaadmz vatann bugn geirmekte olduu mhim saatlerin ehemmiyetini idrak etmekte olan hain ve erirleri takip etmek vastasnda bu gnk mesul kuvve-i icraiyeyi mahrum etmek fikriyle bu fikri dermeyan edebilir, derdim Muazzez arkadalarm! Mahmul olduum bir takm ihtisasat daha vard. Madd strabm olduundan devam edemeyeceim. Yalnz son sz olarak bir nokta daha arz edeceim. Muhterem arkadalarm! Birok amel hayat yollarndan birok nazar kitap satrlarnn iinden geerek milletle babaa, bugn bu devleti bulunduu bu mevkie, bu idareye getirdik. Devlet idaresinde kitap nazarileriyle amel hayatn izdii zaruretlerin hatt telifi zerinde yrmek mecburiyetindeyiz. Herhangi bir fikirle, herhangi bir maksatla olursa olsun hrriyeti o mukaddes mefhumu, bizzat timsali hrriyetin kendi ahsna, kendi simasna tevcih edilmi bir silah gibi istimal etmek hibir vakit hakikate ve vatan menfaatine muvafk deildir!
141

Hkimiyet-i Milliye, 5 Mart 1925, nr. 1366, s. 3.

63

Cumhuriyet, hkimiyeti milliye ve hrriyet nazariyeleri, mukaddes mnlaryla gsmzn en hararetli kelerinde mahfuzdur. Onu mdafaa edeceiz. Bu, meclisin sine-i asilidir. Fakat, arkadalar Bir devletin esasn kurarken milletin hayatn zmin olacak kararlar ittihaz eder ve kanunlar teklif eder ve onlar mzakere ederken hibir vakit bu nazariye ve mefhumlar, bu mukaddes gayeleri bizzat kendileri iin tahrip vastas olarak kullanamazsnz! Hakikati, bir takm nazariyeler iinde bomamaldr!. Recep Beyin bu uzun ve sert konumasndan sonra Adliye Vekili Mahmut Esat (Bozkurt) Bey krsye gelerek sz konusu olan kanun tasars hakkndaki grlerini dile getirmitir. Mahmut Esat Beyin konumas ise yledir: 142 Feridun Fikri Bey o kadar tel ve o kadar nabemahal bir hzn gsterdiler ki, nabemahal olduuna kani olmasaydm, cidden beni de mteessir edeceklerdi. (Handeler) O kadar yerinde olmayan bir teessr, o kadar yerinde olmayan bir hznd. Buna, yerinde olmad iin ok skldm. Efendiler! Bu krsde her eyi sylemek ve her eyi ifade etmek, hepimizin ve her mebusun hakkdr bunda phe yoktur. Fakat meseleyi iyice tetkik etmedike efkr- milleti taglt etmek hibirimizin hakk deildir. Efendiler! Feridun Fikri Bey Tekilat- Esasiye Kanununun bir maddesinden bahsetti. Kendilerinden soruyorum. Tekilat- Esasiye Kanununun o maddesinde zikrolunan Trklerin hukuku mmesi, kavanini mahsusa ile muayyen deil midir? Kavanini mahsusa tahtnda deil midir? Dnyada hangi memleket, hangi devlet idaresinde kat ve mutlak bir hrriyet vardr? Trk Cumhuriyeti mutlak bir hrriyetle cumhuriyeti imhaya nasl muvafakat edebilir efendiler! (Bravo.. Sesleri) Efendiler! Hrriyetten bahsediyorsunuz. Mutlak hrriyetten deil! Yani anariden bahsetmiyoruz. Dediler ki; bu kanun mucibince Tekilat- Esasiye Kanununun o maddesi artk kapanyormu. Memlekette Trklerin hukuk- mmesi kalmyormu. Rica ederim teklif ettiimiz kanuna dikkat ediniz. Hkmetinizin istedii ey yalnz bir polis vazifesinin tevsiinden ibarettir. Memleketin asayiini, nizam itimaisini, emniyet-i umumiyesini ihll edecek harekt meneder. Hkm verir demiyoruz. Hkm kanunen muayyen olan mahkemeler verecektir. (Bravo.. sesleri) Niin hukuk- esasiyenin yapraklar kapanyormu? Niin Tekilat- Esasiye Kanunu hie saylyormu? Hlbuki okuyucularmz biraz nce okuduklar, mzakere konusu, Takrir-i Skn Kanunu maddesinde hkmetin tevkif yetkisini iktisap edecei bir hkm deil (tevkif) kelimesi bile yoktu. Hkm undan ibarettir: Tasrih edilen memnu efal ve teebbsat- hkmet menederek mahkemeye tevdi edebilir. Kanun metninin tasrih ve tesis edecei hkm sadece bundan ibaretti. Ama muhalefet daima kendi havas ve kendi kukulu zihniyeti iinde dnp konumakta srar etmekte berdevamd. Efendiler! Hkmet hapsetmiyor ve hkmetmiyor. Mcrime mahkemenin kapsn gsteriyor. En meden, en mtemeddin memleketlerde dahi bundan baka ne yaplabilir efendiler?

142

Hkimiyet-i Milliye, 5 Mart 1925, nr. 1366, s. 3.

64

Burada teklif ettiimiz kanunun mahiyeti umumiyesi itibariyle soruyorum; vicdannza hitap ederek soruyoruz. Kavanin-i hazradan, demokrasi prensiplerinden Tekilt- Esasiyenin hangi noktasndan dar kmtr? Tekilat- Esasiyenin sayd hrriyetle mutlak mdr? Yoksa kanunlarla m mukayyettir? Hrriyeti matbuat vardr, fakat mutlak mdr? Matbuat kanunu yok mudur? Cemiyeti siyasiye vardr. Bunlarn kanunlar yok mudur? Feridun Fikri Bey yine oturduu yerden O halde buna ne lzum vardr? diyerek bir soru ile sze karmtr. Mahmut Esat Bey szlerine yle devam etmitir: Hi lzum yoksa ne iin tela ediyorsunuz sorarm size. Efendiler!. Feridun Fikri Bey bu kanunu malmunuz olan Fransa htilli kebirindeki yani pheliler kanununa benzetti. Hayr, Feridun Fikri Bey! ... pheliler kanunu deildir. pheliler kanununun mahiyeti baka idi. Bu, o kanun deildir. Bu, hkmetin mhim ve mkl anlarnda polis vazifesini tevsi eden bir kanundur. st taraf mahkemeye aittir. Szlerini bitirirken Feridun Fikri Bey yine yle seslenmitir: Hangi memlekette byle bir kanun vardr? Bunun zerine Hamdullah Suphi Bey (Tanrver) Feridun Fikriye u cevab verdi: Hangi memleket senin memleketinin vaziyetindedir? Bu karlkl konumalarn ardndan Mahmut Esat Bey, muhalefet partisinin liderleri olan Kazm Paa ve Rauf Beye cevap vererek konumasn srdrd. Rauf Bey ve Kazm Karabekir Paa ok mutlak konutular. Hibir kanuna ve makul bir fikir ve kaideye istinat lzumunu hissetmediler. Sadece bu kanunun Tekilat- Esasiye Kanununa muhalif olduu gibi efkr- umumiye tarafndan anlalmaya sarih olmayan kelimelerle konutular. Feridun Fikri Bey hi deilse daha sarih konumulard. Biz isterdik ki, bu iki zat da ak ve sebepli konusunlar ve bu suretle hem millet hem meclis, hem de mesul hkmet tenevvr etsin. Onun iin msaadeleriyle millet huzurunda kendilerine soruyorum: Kanun-u Esasye muhalif olan noktalar hangileridir? Muhterem Kazm Karabekir Paa hazretleri bu kanun memleket iin bir eref olamayacandan bahis buyurdular. Ne iin ve neden? Bu hususu izah buyurmadlar. Ben kendilerine diyebilirim ki; memleketi de anari iinde brakmak; ne Byk Millet Meclisine, ne de onun hkmetine eref deildir! Efendiler! Halk birbirini kryor. Hkmet bu vaziyet karsnda asgar bir teklifte bulunuyor. Bunun iin bir memleketi bir anari iinde brakmak da bir eref midir? ark birbirini krmaktadr. Bu da bir eref midir? Bunu kendilerine sormak istiyorum.143 Adliye Vekili Mahmut Esat Beyin bu sert konumas zerine ona cevap vermek isteyen Rauf Bey tekrar sz isteyerek krsye gelmi ve u aklamasn yapmtr:
143

Hkimiyet-i Milliye, 5 Mart 1925, nr. 1366, s. 3.

65

Mahmut Esat Bey, bu kanunun Tekilat- Esasiye Kanununun hangi noktasna muhalif olduunu sordular. Bu kanunda iltibasa mahal brakacak huzursuzluk vardr. Bu baki kaldka ben bunun matlup olan tesirat icra edemiyecei kanaatinde olduum iin bu kanunun bir daha tetkik edilmesini teklif ediyorum.144 Meclis ats altnda bu sert tartmalar gittike alevlenirken, krsye tartma konusu olan kanun tasarsnn mimarlarnda biri olan Bavekil smet Paa gelir. Bavekil krsden u nemli konumay yapar: Muhalefet erknnn ve zannederim ki btn zasnn hissiyatna tercman olan mtalatn dinledik. Muhalefetin btn zasna fikirlerini son kelimeye kadar ifade ettiren millet krsleri btn dnyada nadirdir. Siyas hatt hareketimize ilk temas annda muhalifler hassasiyet ve faaliyet gsteriyorlar. Siyas hat ve hareketlerimizin shhatine en bariz araz salime budur. Mevzuubahis olan kanunun hukuk ve Tekilat- Esasiye temas eden nazik nokta-i nazarlarn terihini arkadalarm kemal-i muvaffakiyetle ve kemal-i vuzuhla ifa ettiler. Hi kimsenin zihninde phe brakmayacak derece bir kanaati katiye ile anlald ki; mevcut olan kanun, tekilat- esasiyenin hududu dahilinde memlekette tedabiri nafia cmlesinden sr nafia vcuda getirecek bir kanun mahiyetindendir. Bu itibarla heyet-i celilenin sabrn suiistimal edip mklemeyi uzatmak istemem. Yalnz, muhterem Kazm Karabekir Paa, Islhat stikll Mahkimine istinaden mi yapacaksn? diye soruyorlar. Islhat emniyet ve asayi temeline istinat ederek yapabiliriz. Benim kanaatim budur. Emniyet ve asayi temelini muhafaza etmek, tarsin etmek ve daima tarsin etmek, btn kanunlar gibi stikll Mahkemesi de bir vastadan ibarettir. Emniyet ve asayiin ve huzur ve sknun muhafazas milletin her trl kanunlardan bekledii ilk ve balca bir kaidedir ki; bu hususta hibir tedbiri ihmal etmemek mecburiyeti katiyeti karsndayz. Yalnz bir ey soraym: Bana, slhattan bahsederken, bu memlekette Islhat fikirleri teceddt, terakki fikirleri ahlkszlktr. diye barbar barrken muhalefet erkn niin bir tek kelime sylemediler?145

Bu anda byk mecliste, tasdik ettiler sesleri ve alklar duyuluyordu. Bir ara Hamdullah Suphi Beyin Feridun Bey bunu tasdik etti. sesi de iitilmiti. Bavekil szlerine u suretle devam etmitir: 146 imdi, muhalif bir vaziyet alan arkadalarmn sylemek lzm geldii zaman sz sylememeleri bir mny haizdir. (Bravo.. sesleri) Muhterem Rauf Beyefendi Cumhuriyeti tehlikede grmyorum ve onun iin bu kanun lzm deildir. buyurdular. Cumhuriyetin tehlikede olmad esasnda, bu mahede de kendisiyle beraberim. Benim mtalam ve nokta-i azimetim udur ki; bir vaziyeti mtalaa eden
144 145

Hkimiyet-i Milliye, 5 Mart 1925, nr. 1366, s. 3. Hkimiyet-i Milliye, 5 Mart 1925, nr. 1366, s. 3. 146 Hkimiyet-i Milliye, 5 Mart 1925, nr. 1366, s. 1-2-3.

66

ve vaziyete gre tedbir bulan bir cumhuriyet, hi tehlikede olur mu? O kanunun lzumunu idrak eden, bugnk vaziyete gre bu kanunun lzumunu takdir eden ve bunu Meclis- liye izah eden ve kabule iktirann talep eden biz cumhuriyet evltlar cumhuriyeti tehlikede brakrlar m? (Bravo sesleri! alklar) Cumhuriyet evltlar, yaknda ihtiya hasl olursa ve vaziyet tebeddl ederse cmlesini derpi edecektir. Bunda tereddde mahal yoktur. Binaenaleyh ittihaz ettiimiz tedabir dorudur. Ve vaziyete gre daima tedabir ittihaz edecek seviyede bulunan Meclis- l cumhuriyeti ve cumhuriyetin memlekete vaadettii terakkiyat ve slhat behemehl temin edecektir. Zannederim ki bu mesele zerine gerek siyas ve gerekse kanun nokta-i nazardan hkmet kfi derecede izahat arz edebilmitir. (Bravo.. Mzakere kfidir.. sesleri) Bavekilin konumasnn ardndan birka hatip daha krsye gelerek kanun tasars hakknda grlerini dile getirdikten sonra oylamaya geilir. Oylamada birinci maddenin kabul edilmesinin ardndan ikinci ve nc maddeler hakknda tartma ve mzakereler yaplmamtr. Yaplan oylamada 144 oy kullanlm ve bunlarn 22si ret verirken 122 ise evet oyu vermitir.147 Mecliste ok sert tartmalar neticesinde Takrir-i Skn Kanunu kabul edilmitir. Ancak bu sert tartmalar kanun teklifinin kabul edilmesi ile sonulanmamtr. Ayn oturumda Bavekil smet Paann vermi olduu bir tezkere ile stikll Mahkemelerinin kurulmas teklif ediliyordu. O tezkere yledir: Trkiye Byk Millet Meclisi Riyaseti Celilesine 31 Temmuz 1338 tarihli stikll Mahakimi kanunun birinci maddesinin bahettii selhiyete binaen hkmet harekt- askeriye mntkasnda usul dairesinde derhal bir stiklal Mahkemesinin tekil ve faaliyete iptidar eylemesini taht vcupta grmekte ve ibu mahkemece verilecek idam kararlarnn dahi ayn kanunun 5. maddesi mucibince ve vaziyetin mstaceliyet msaade talep eder. Bundan baka ahvali fevkalade binaen ilan olunan seferberliin milletin ve cumhuriyetin emniyetini muhil ve irticai propagandalarn, teebbsat ve harektn kavanin-i mahsusuna tebean men ve tecziyesi esbabnn da serian ... stikll Mahakimi kanunun birinci maddesi mucibince idam kararlar Meclis-i lice tasvip edilmek ve merkezi Ankarada olmak ve daire-i kazas harekt ekseriye mntkas haricindeki vilayete amil bulunmak zere derhal ikinci bir stikll Mahkemesinin tekiline msaade buyrulmasn teklif ve rica ederim efendim.148

147 148

Hkimiyet-i Milliye, 5 Mart 1925, nr. 1366, s. 1-2-3. Hkimiyet-i Milliye, 5 Mart 1925, nr. 1366, s. 3.

67

Bu tezkerenin Mecliste okunmas ile Feridun Fikri Bey sz alarak stikll Mahkemelerinin verecei idam kararlarnn Meclisin onayndan gemeden infaz edilmesinin Tekilat- Esasiyeye aykr olduunu dile getirmitir. Bunun zerine Sreyya Beyde Feridun Fikri Beyin itiraznn yersiz olduunu ve anayasaya aykr herhangi bir durumun sz konusu olmadn dile getiren bir konuma yapar. Bu konumalarn ardndan, Bavekilin Meclise sunmu olduu tezkere oylamaya sunulur. Yaplan oylama sonucunda tezkere kabul edilir ve stikll Mahkemeleri resmen kurulmu olur. 149 Takrir-i Skn Kanunu lkede byk bir tesir oluturmutur. zellikle byk bir kesim bu kanunla birlikte lkede huzur ve gvenliin salanaca konusunda hem fikirdirler. te o fikirde olanlardan birisi de Siirt Mebusu olan ve ayn zamanda Hkimiyet-i Milliye gazetesinde ke yazarl yapan Mahmut Beydir. Mahmut Beyin kanunla ilgili kaleme ald makale yledir: 150 Takrir-i Skn stanbul Mebusu muhterem Ali Fethi Beyefendiyi istihlaf eden smet Paa Kabinesinin memleketin siyaset-i umumiyesinde takip edecei hat hareket btn vaziyetiyle meydandadr. (Memlekette Takrir Skn) Terkibiyle ifade ve hulasa olunabilecek olan bu siyaseti iltizam tasvip etmeyecek vatandalarn bulunmas gayri tabidir. smet Paa Hkmeti bir frka kabinesidir. Cumhuriyet Halk Frkasnn bir hkmetidir. Binaen liye frkann teden beri takip ettii umumi siyaset hudut- umumiyesinden ayrlmasna ihtimal verilemez. Hariciyede ecnebi devletlerle hsn-i mnasebetin muhafazas; nafia, ziraat memleket tedbirinin ehemmiyet-i mahsusa ile inkiaf ettirilmesi ve cumhuriyetin feyz ve slahakar mesaisinin maliyede, ticarette, maarifte, adliyede adamas gibi selef-i muhteremeleri tarafndan takip edilen istikamet-i siyasiyeyi deitirmeyecei yeni bavekil dn mecliste ird ettii nutuklarda vaziyeti izah etmitir. Yeni Kabine ile eski kabine arasnda siyaset dhiliye nokta-i nazardan ibraz eden fark, esasta deildir. Bu ihtilaf teferuatta tatbikata vardr. smet Paa bunu da nutuklarnda iaret etmilerdir. Diyorlar ki (siyaset dhiliyede her eyden evvel hadisat- ahirenin srat ve iddetle itfas ve memleketin madden ve manen ifsattan vikayas, umumi huzur ve skunun muhafazas ve herhalde devlet nfuzunun teyit ve tesisi iin serian muasr tedabir-i mahsusa ittihazn iltizam ediyoruz.) Btn fark buradadr. Meclisce ittifaka yakn bir ekseriyetle kabul edilen Takrir-i Skn kanunu, bu siyasetin intizam ettii tedbir cmlesinden baka bir ey deildir. Muhalif zmre kanunun Tekilat- Esasiyeye uymadn belirtiler. Fakat ne Avrupa hukuk msn ve memleketin mevzuat hukukunu takip ettiini her vakit ifade eden gen hatipleri ne de frkann reisleri madde gstererek iddialarn teyit
149 150

Hkimiyet-i Milliye, 5 Mart 1925, nr. 1366, s. 3. Hkimiyet-i Milliye, 6 Mart 1925, nr. 1367, s. 1.

68

edemediler. Hukuka saygdan sk sk bahseden bu zevat muhtereme bu hukuka mutlak olduuna, kanun- mevzua ile makid bulunmadna m fena buluyorlar? Byle zamanlarda edebiyat yapmak pek kolay ve daha mmkndr. Asl marifet; kanunu istihdaf ettii nokta-i nazardan tetkik ile hkm vermektir. Memlekete muhta olduu skn ve istikrar temin etmek, memleketin huzur ve nizam itimasn ihlale teebbs edeceklerin hareketlerine mani olmak vazifesini alm olan bir hkmet iin byle bir kuvvet-i teyidiye lazmdr. Kanunun tatbikatndan endie edecek olanlar; hareket niyetinde olmayanlardan baka kimler olur? ark vilayetlerimizde parlayan isyan ve irtica atei, maalesef vehametini halen muhafaza ediyor. Vaziyette sulh deil, fakat asilerin lehine kayt edilecek bir tebdil bile vardr. Ergani vilayetimizin vaziyeti, daha cenubtaki baz hareket memnuniyet olmaktan ok uzaktadr. Civardaki ky ve kasabalar faciann tehlikesi karsnda endie anlar geirmektedir... Cumhuriyetin kuvveti, evvel ve ahirde bu hainliin nne dikilmesi muhtemel bunun gibi daha birok hainleri sndrmeye kfidir. Bundan hi kimsenin phe etmeye hakk yoktur. Yeter ki azamet ve hedef hareket daha evvelden tespit edilmi bulunsun. Bugn vaziyeti ciddi olarak tetkikattan sonra vardmz netice udur: Hadisann mahiyeti irticadr. Bu hakikat- vakalarn ve hadiselerin delaletiyle ve btn vaziyetiyle grmemek kabul deildir. Siyasi ve itimai hadiselerde birinci derecede haiz-i ehemmiyet olan ey tehistir. Hadiselerin ruhi ve itimai sebeplerini tetkik ve mahadedir. Ondan sonra vaziyetin gerektirdii tedbirleri bulmak derece-i taliyede kalr. Biz Takriri Skun Kanunu ile; halkn istedii, memleketin muhta olduu huzur ve skunun tesis edileceine kaniiz. Memleketin madden ve manen ifsattan vikayas ve devlet nfusunun teyit gayesini istihdaf eden bu kanunun tatbikat sahasnda hakszlklara, yolsuzlara meydan aaca mlahazas; itibarnn neticesi smet Paa; Trkiye Millet Meclisi tarafndan bir buuk sene evvel ilan ve kabul edilen cumhuriyet ve inklp prensiplerini tatbik iin en evvel mesuliyeti deruhde etmi bir rical-i devletimizdir. nklbn ve Cumhuriyetin bu sadk evladndan yksek prensiplere kar sadakatsizlik beklemektedir ki manasz bir vehm ifade eder. smet Paa yalnz ahsi itibariyle byle bir fikir bir mefkre ifade ettiini tasdik etmeyenler azdr. Onun tertip ettii mecmua-i siyasiyenin de ayn ruhla hareket edeceine phe yoktur. ... Vatann bir kesinde kopan isyan ateinin bir an evvel itfasn ve memleketin hibir tarafndan vahdet-i milliyeyi ihlal edecek, efkr- umumiyeyi hsrana uratacak teebbsata meydan verilmemesini vicdan ile temin ediyoruz. Ayn ekilde Cumhurbakan Mustafa Kemal alnm olan tedbirler mnasebetiyle halka ve lkeye hitaben 8 Mart 1925 tarihinde bir beyanname yaynlar. Cumhurbakan Mustafa Kemalin kaleme alm olduu ve birok gazetede yaymlanm olan beyanname yledir: 151 Gente balayp Elaziz ve Diyarbekir merkezleri hudutlarna kadar tevsi eden hadise ... din maskesi altnda mahiyete alan tebisleri mahsuledir.
151

Hkimiyet-i Milliye, 8 Mart 1925, nr. 1368, s. 1.

69

Asiler memleketin her tarafnda devlet kuvvetinin zayflatrlmas iin bir mddetten beri devam eden faaliyetlerin tesirat vcuda getireceine askat etmilerdir. Hadise btn vatandalar ile telakki edilmi ve civar mntkalarn ahalisi mukavemet ile Cumhuriyetin mdafaasna kyam etmitir. Btn millet meclisinin maddi ve manevi kuvvetleri ile Hkmet-i Cumhuriyete icap eden vesait-i mesahay asiler aleyhine tevcih eylemi ve pek yaknda husule getirecei tedbiri almtr. Bununla beraber Hkmet-i Cumhuriye btn memlekette huzur ve sknu emniyet ve asayii tehdit edebilecek bilcmle anasra kar kanun mahsus ile salahiyet alm ve bu salahiyeti azim ve kanaatle derhal tatbik etmek kararn vermitir. Cumhuriyeti tahrip edecek neriyata ve Cumhuriyetin ordusunu ve zabtasn herhangi bir sebeple istifsar vasta ad edecek olanlarn en iddetli ahkm- kanuniye ile takip ve tenkilleri mukarrerdir. Vatann bir kesinde huzuru ihlal eden hadisenin yalnz oradaki vatandalar deil en uzak yerlerdeki vatandalarn rahatn, saadetini ve iktisadiyat ve istihsalatn mteessir ettii tabidir. Binaenaleyh her faaliyetin ve bilhassa ticari ve iktisadi inkiafn huzur ve skn ile emniyet ve asayiin gayrikabil ihlal bir emniyet ve kuvvette bulunmas ile kaimdir. Bu sebeple de Cumhuriyet polis ve jandarmasnn ve Cumhuriyet ordusunun ark ve itibari her mlahazann fevkindedir. Bu ark ve itibar iin vatandalarmn intibahn talep ederim. Bu mnasebetle vatann her tarafndaki hassasiyet kahraman milletimizin skn ve asayii behemehal muhafaza iin iradesini bir daha tecelli ettirmitir. ... Byk Millet Meclisinin kabul ettii kanun, hkmet memurlarna herhangi bir hadiseyi vakadan sonra bastrmaktan ziyade o hadiseyi men etmek vazifesini tahmil eylemitir. Bu vazifenin eksik ifasndan tertip edecek mesuliyetin srar ile takip edileceine phe edilmemelidir. Devletin sarslmaz nfuzu kudreti sokaklarda mtecaviz sarholarn dalarda hrszlarn herhangi bir maksatla Cumhuriyet mesahasna mukavemete yeltenen asilerin ve efkr masume-i milleti ihlal edenlerin tenkil edilmesini emreder. Askeri devlet memurlarn her eyden evvel bu yksek vazifelerini tereddt ve keml-i azim ve iddetle ifaya davet ederim Mustafa Kemalin yaynlam olduu bu beyanata dikkat eken nokta; Takrir-i Skn Kanununun, eyh Sait Ayaklanmas ile aniden ortaya kan bir kanun olmadn belirtmesidir. Bu ayaklanmadan baka daha bir takm olay ve gelimelerin, fazla sert olmayan nlemlerle geitirilemeyecei grlm ve bu sebeple byle sert bir kanuna bavurulduu bizzat Mustafa Kemal tarafndan dile getirilmitir. Piranda ortaya kan ve ksa srede gelien ve genileyen ayaklanma vahim bir ekil alnca Ankaradaki havay daha da sertletirmi ve nemli deiikleri de beraberinde getirmitir. Zaten ayaklanmadan nce de gergin olan Ankara, yeni hkmetle birlikte karm olduu Takrir-i Skn Kanunu ile sadece blgeye bir

70

ekidzen vermeyi hedeflenmemi i politikada da nemli lde bir otorite kurmaya almtr. Bu sebeple Takrir-i Skn Kanununa genel bir ekil verilmitir. Yeni hkmetin kurulmas ve Takrir-i Skn Kanunun karlmas ile yeni bir dneme girilmitir. Hatta girilen bu yeni dneme Takrir-i Skn dnemi de denilmitir. Bu dnemde eskiye nazaran birok deiiklik yaanacak ve Trkiye Cumhuriyeti tarihine derin izler braklacaktr. Takrir-i Skn Kanunu ile dnemin muhalif basn olan; Tevhid-i Efkr, Son Telgraf, stikll, Sebilrread, stikbal, Orak eki, Aydnlk vb. gazete ve mecmualar, Gen Ayaklanmasnda etkisi olduklar ve lkede irtica propagandas yaptklar gerekesiyle kapatlarak susturulmulardr.152 Bylelikle Takrir-i Skn Kanunu ilk icraatn gerekletirmi oluyordu. Bu durumdan da anlalaca gibi yeni dnem zellikle Ankaradaki muhalefet iin olduka etin geecektir.

152

Hkimiyet-i Milliye, 7 Mart 1925, nr. 1368, s. 1.

71

DRDNC BLM AYAKLANMANIN BASTIRILMASI VE STKLL MAHKEMELER

4.1. AYAKLANMANIN BASTIRILMAYA BALANMASI Ayaklanma karsnda Ankarada ok hzl ve keskin deiimler yaanrken blgede de ayaklanmann sonunu getirecek bir takm gelimeler yaanmaktadr. zellikle Elazda yaplan yama ve bu yama sonucunda asilerin ehirden karlmalar ayaklanmann gidiat zerinde nemli tesirler douracaktr. Elazdan sonra Gen ile Dersim arasnda pek nemli bir mevkide bulunan Palu kasabas asilerin elinden blgede nemli bir nfuza sahip Hasan ve Necip Aalar tarafndan alnr ve asiler douya doru ekilmeye balar. Paluda hkmet tesis edilir. Palunun alnmas ile birlikte Dersimin isyan sahasna karmas nlenmi olunur. Dersim airet reislerinin nemli bir ksm hkmete sadk olduklarn hkmetin her trl emirlerine hazr olduklarn bildirdiler. Muun Varto kasabasnda yz elli kiilik bir ayaklanma kuvveti grlr. Ahali hemen silahlanarak ayaklanmaclarn zerine yrm ve meydana gelen iddetli arpmadan sonra bir hayli kayp verdirilerek geri pskrtlm. Diyarbakr Silvan civarnda ayaklanmaclar ile kuvvetlerimiz arasnda meydana gelen atmada ayaklanmaclar malup edilerek geri pskrtlr. emigezeke giren ayaklanmaclar meydana gelen atma neticesinde firara mecbur edilir. Hani ve Piran gibi ayaklanma merkezlerinde ayaklanmaclarn faaliyetleri tayyarelerle tespit edilerek yaplan arpmalar neticesinde isyanclara byk apta zayiat verdirilir. Ki erafna gnderdikleri mektuplara kar aldklar cevab zayf gren eyh Hasan kumandasndaki isyan kuvvetleri Kiya saldrmak istemilerse de ahali ve jandarma kuvvetleri tarafndan uzaklatrlr.

72

Bu srada Varto, Nusaybin, Plmr gibi airet ve ahalisinden eyh Saitin yapm olduu bu hareketi knayan ve hkmete sadk bulunduklarn, isyana kar ferdi olarak hazrlandklarn bildiren haberler de gelmeye devam eder.153 Mart aynn banda yaanan bu gelimelerden de anlalaca gibi eyh Sait ve taraftarlar iin kt gidiat balamtr. Bu kt gidiatn farknda olan ayaklanmann lideri eyh Sait durumu tekrar lehlerine dndrmek iin planlar yapmaya balar. Bu planlarn en nemlisi kukusuz; Diyarbakrn ele geirilmesi plandr. Aslna baklrsa Diyarbakr ele geirme fikri ayaklanmaya katlanlarn ilk gnden beri akllarnda var olan bir pland. nk Diyarbakr ele geirip buray ayaklanmann merkezi haline getirip ve daha sonra kuracaklar Krdistann bakenti yapmak Azadi Cemiyetinin de planlar arasnda yer almaktayd. Zaten ayaklanmann banda eyh Sait grev dalm yapldnda Diyarbakr Cephesinin komutanln kendi zerine almas bu ehre ayaklanmaclarn ne kadar nem verdiini gstermektedir. eyh Sait ve taraftarlar aleyhlerine gelien vaziyeti tekrar lehlerine dntrmek iin planlarn hemen hayata geirmek zere Diyarbakra doru harekete geeceklerdir. Sadece Diyarbakr civarnda bulunan ayaklanmaclar harekete gememi ayn zamanda Madende bulunan asilerde ermik istikametinde harekete gemiler ve ehrin telgraf telleri kesilmilerdir. Onut nahiyesinin Kargapazar kynde bulunan bir grup ayaklanmac Varto zerine yrmek iin, ayaklanmann bandan beri hkmete sadk ve ayaklanmaya kar olduklarn bildiren Havermik (Hormek) ve Lolan airetlerinden kendilerine yol verilmesini isterler. Ayrca bu airetlerin kendilerine yol vermemeleri takdirde cebren geeceklerini bildirirler. Hormek ve Lolan airetleri kendilerine bildirilen bu istekleri ret ederek gerekirse ayaklanmaclara kar silahla mcadele edeceklerine dair bir cevap gndermileridir.154

153 154

Hkimiyet-i Milliye, 8-9 Mart 1925, nr. 1368-1369, s. 1. Hkimiyet-i Milliye, 9 Mart 1925, nr. 1369, s. 1.

73

Dier taraftan Paludan karlan ayaklanma taraftarlar toparlanarak ehri ele geirmek iin tekrar bir saldr hareketi ierisine girmeye balamlardr.155 eyh Saitin komuta ettii ve Diyarbakra doru hareket eden ayaklanmac birlikler ncelikle ehrin imalinde bulunan askeri birliklere bir saldr tertibat ierisine girilmi ve ileri mfrezeler ile atmaya girmilerdir.156 Diyarbakra doru yryen ve gittike yaklaan ayaklanma taraftarlar Diyarbakr ve civarn koldan be gn boyunca tehdit etmeye balarlar. Bu srada eyh Saitde Diyarbakrn otuz kilometre mesafesindeki oksor Kyne gelerek hazrlklar takibe balar. Diyarbakra yaklamakta olan isyanclar ile askeri keif kollar arasnda arpmalar olur. Ayaklanmaclar ehrin yaknlarndaki Kaz kyn de ele geirerek burada Diyarbakra doru byk bir saldr iin itimaa girimilerdir.157 Kaz Kynde hazrlklarn tamlayan asiler Diyarbakr zerine yaklak be bin kadar kuvvetle koldan saldrmlardr. Bunlardan bir ksm Diyarbakrn Mardin kapsndaki lamlardan geerek ehrin Zaza Mahallesine gelir ve Zazalardan bazlaryla birlikte ehri igale kalkrlar. Zaza Mahallesine yetien askeri kuvvetlerle aralarnda saat sren atma meydana gelir ve askeri birliklerin kuvvetli atlar karsnda ayaklanmaya katlanlar geri ekilmek zorunda kalrlar. Diyarbakrda yaplan msademe sonucunda ehir dna kmak zorunda kalan asiler ehir dnda svari birlikler tarafndan sktrlarak bir kez daha msademeye mecbur braklmlardr. Kk kpr civarnda gerekleen bu msademe sabaha kadar devam etmi ve asiler tekrar firar etmek zorunda kalmlardr.158 eyh Sait taraftarlarn yaptklar msademe sonucunda geri pskrtmeyi baaran askeri kuvvetler, ayaklanmay bastrmak iin Ankara Hkmeti tarafndan blgeye gnderilmi askeri birlikler olmayp zaten ehirde var olan mfrezelerden ibaret olmas eyh Sait ve taraftarlarnn askeri olarak olduka zayfladn gstermektedir.

155 156

Hkimiyet-i Milliye, 8 Mart 1925, nr. 1368, s. 1. Hkimiyet-i Milliye, 9 Mart 1925, nr. 1369, s. 1. 157 Hkimiyet-i Milliye, 8 Mart 1925, nr. 1368, s. 1. 158 Hkimiyet-i Milliye, 10 Mart 1925, nr. 1370, s. 1.

74

Her ne kadar ayaklanmaclar ayaklanmann ilk gnlerindeki glerinden uzak olsalar da Diyarbakr saldrsndan sonra esir edilen bir takm ayaklanma taraftarlarnn zerinde kan belgelerden anlalaca zere eyh Sait ve taraftarlarnn ehri igal iin olduka iyi tekilatlandklarn gstermektedir. Ayrca ele geen bu belgelerin bir ksmnda Krdistan Krallna hitaben yazlm bir takm mektuplar da yer almaktadr. Bu da gsteriyor ki Diyarbakr eer ayaklanma taraftarlar tarafndan ele geirilebilseydi burada bir Krdistan Devletini tekil edeceklerdi.159 Ayaklanmaclarn Diyarbakr taarruzunda baarl olamaynca ehrin dna ekilmilerdir. Taarruzdan sonra ehir dna keif herekti yapan askeri birlikler ile ayaklanmaclar arasnda atmalar birka gn daha devam etmitir. zellikle keif birliklerine Diyarbakrn yarm saat mesafesinde bulunan Payas, Benakis, Zoa gibi kylerden ate alm ve bunun zerine msademeler yaanmtr.160 Diyarbakr taarruzunda birok esir ve maktul veren eyh Sait bu baarszl zerine mahiyetiyle birlikte Haniye ekilmitir. eyh burada Diyarbakr yenilgisini kabullenmeyerek ehre ikinci kez saldrmak iin planlar yapmaya balamtr. eyh bu planlar yaparken Ankara Hkmeti tarafndan grevlendirilen ve muhtelif blgelerden gelen askeri birliklerin ilk ksm Diyarbakra 11 Mart gn varmtr. Bu da gsteriyor ki eyh yeni bir taarruz iin plan ve hazrlk yapyor olsa da ileri eskisinden daha zor olacaktr.161 Hanide bulunan eyh Sait tekrar bir saldr hazrl ierisindeyken Elaz Cephesinde de olduka nemli gelimeler yaanmaktayd. Ankara Hkmetine bal bir ksm milis kuvveti Palu civarnda eyh erife ynelik bir saldr hareketi balatm ve Perisuyunu geerek Henkan, Murikan ve Karaburak kylerine kadar ilerlemilerdir.162 Yaanan bu gelimeler karsnda eyh erifin olduka mteessir olduu ve intihar etmeyi dnd dnemin gazetelerine yansmtr.163

159 160

Hkimiyet-i Milliye, 10 Mart 1925, nr. 1370, s. 1. Hkimiyet-i Milliye, 11 Mart 1925, nr. 1371, s. 1. 161 Hkimiyet-i Milliye, 11 Mart 1925, nr. 1371, s. 1. 162 Hkimiyet-i Milliye, 15 Mart 1925, nr. 1374, s. 1. 163 Hkimiyet-i Milliye, 13 Mart 1925, nr. 1373, s. 1.

75

Varto ise eyh Saitin damad eyh Abdullah tarafndan tekrar igal edilmitir. Bu igal srasnda ehirde youn bir atma yaanm ve bu atmalarn neticesinde eyh Saitin oullarndan biri de maktul dmtr.164 eyh Sait ise kendisine kar byk bir askeri tenkil hareketinin balatlacan tahmin ettii iin kuvvetlerini ermikin imaline doru ekmitir. Dicle ve Maden arasnda taarruza geen askeri birlikler Kamiek- Karakilise hatnn cenubnde ayaklanma taraftar ile karlam ve yaplan msademe sonucunda blgedeki ayaklanmaclarn byk bir ksm datlmtr. Ayrca Kargapazar civarnda Baba namnda bir asi emrindeki 300 kadar kuvvetle garba doru ilerlemek istemise de blgedeki ahali kuvvetinin mukavemeti neticesinde bu amacndan vazgemitir.165 Ayaklanmaya katlanlar zellikle iae ve cephane sknts erisine girmeleri onlarn morallerini gittike bozmutur. Yaadklar bu sknty nlemek amacyla baz kylerden zorla yiyecek ve cephane temin etmeye almlardr.166 Ayaklanma hareketinin sonu getiren ve morallerinin bozulmasn salayan dier bir durum ise Trkiye Cumhuriyetinin sahip olduu hava kuvvetidir. zellikle asilerin saklandklar blgeleri tespit etme noktasnda uaklarn askeri birliklere olduka faydas olmaktayd. Elaz arknda bulunan Konakalmaz mevkiinde eyh Mehmet Baba kumandasndaki bir ksm ayaklanmac ile kyllerden oluan milis kuvvetler arasnda msademeler yaanm ve msademenin neticesinde ayaklanma taraftarlar zayiat vererek dalmlardr. apakur civarnda bulunan bir ksm ayaklanmac grup arasnda ise itilaf ba gstermi ve bu itilafn neticesinde evredeki asiler dalarak kylerine gitmileridir.167 Diyarbakr taarruzunda esir edilen ayaklanmaclarn verdii ifadeler

neticesinde zellikle Lice, apakur ve Gen beylerinden birok yaral bulunduu anlalmtr. Bu taarruz srsnda yararlanan ve Diyarbakr Hastanesine kaldrlan,

164 165

Hkimiyet-i Milliye, 13 Mart 1925, nr. 1373, s. 1. Hkimiyet-i Milliye, 16 Mart 1925, nr. 1375, s. 1. 166 Hkimiyet-i Milliye, 17 Mart 1925, nr. 1376, s. 1. 167 Hkimiyet-i Milliye, 18 Mart 1925, nr. 1377, s. 1.

76

hviyeti uzun sre gizli tutulan kiini ise Hazananl Airetinin liderlerinden Abdlhamitin olduu daha sonralar aklanmtr.168 Lice civarnda bulunan bir takm ayaklanma taraftar yaanan bu gelimelerin intikamn almak maksadyla elinde bulundurduklar esir memurlardan bazlarn ldrmlerdir.169 Diyarbakr mntkasnda yryte bulunan bir seyyar hastaneyi yamaya teebbs eden bir ksm ayaklanma kuvveti Diclenin imaline uzaklatrlr. Bu teebbs srasnda ayaklanma taraftarlar on be maktul on bete yaral verir. Gerek Diyarbakr civarnda yaplan keif taarruzlarndan ve gerekse askerlerin geldiini haber aldklarndan dolay karma kark bir halde uzun yry kollar ile Diclenin kuzeyin ekilmeye balarlar.170 Ankara Hkmetinin blgeye gnderdii byk askeri birliklerine kar mcadele edemeyeceklerini anlayan ayaklanmann liderleri komutalar altndaki birlikleri kk gruplara ayrarak ayaklanmay tam bir gerilla mcadelesine dndrmeye almlardr. Ayrca verdikleri kayplar neticesinde saylar azalan ayaklanmaclar kendilerine yeni taraftarlar toplamaya altklar grlmtr. Bu sra eyh Saitin artk ayaklanmann sonunun yaklatn hissederek gneye firar ve iltica edeceine dair gazetelerde haberler kmaya balamtr.171 Yaanan bu gelimelerin ardndan 26 Mart gn askeri birlikler, kar saldr hareketini balatarak blgede ayaklanmay pskrtme operasyonu ierisine girmilerdir.172 Ordunun balatm olduu bu tebdil hareketi karsnda panie kaplan ayaklanmaclar kamaya balamlar ve bylelikle ellerinde bulundurduklar nemli mevziileri kaybetmek zorunda kalmlardr. zellikle Diyarbakr taarruzlarnda nemli bir konuma sahip olan Kaz Kynde bulunan yz

168 169

Hkimiyet-i Milliye, 19 Mart 1925, nr. 1378, s. 1. Hkimiyet-i Milliye, 20 Mart 1925, nr. 1379, s. 1. 170 Hkimiyet-i Milliye, 22 Mart 1925, nr. 1380, s. 1. 171 Hkimiyet-i Milliye, 22 Mart 1925, nr. 1380, s. 1. 172 Hkimiyet-i Milliye, 27 Mart 1925, nr. 1385, s. 1.

77

ayaklanma taraftar ile askeri birlikler arasnda yaanan atma sonucunda bu blgeyi askerlere teslim etmek zorunda kalmlardr.173 eyh Sait taraftarlarnn elinde bulunan Varto tekrar askeri birlikler tarafndan ele geirilmi ve burada datlm olan mahalli idare yeniden ina edilmitir. Vartonun ayaklanmaclardan temizlenmesi zerine Hasnanl Halit ve Kerim komutasnda yz svari ve drt yz piyadeden oluan bir grup asi Vartoya tekrar saldrmlardr. Vartonun yaknlarna kadar gelebilen bu grup ile askeri birlikler arasnda iddetli msademeler yaanmtr. Bu msademeler neticesinde ayaklanmac grup ehre giremeyerek ve birok maktul brakarak geri ekilmek sorunda kalmtr. 174 Ayaklanma taraftarlarna kar balatlan ve amac ayaklanmay tamamen sonlandrmak olan askeri tebdil hareketi sadece svari ve piyade askerlerle yrtlmemi, ayn zamanda makineli tfeklerin bulunduu ar silahlar ve uaklarla da desteklenmitir. 28 Mart gn Lice-Hani istikametinde grlen bir grup ayaklanma taraftar, uaklar tarafndan sratle bombalanm ve makineli tfek atlaryla datlmtr.175 Ankarada yaanan hkmet deiiklii ve yeni hkmetin alm olduu sert tedbirler ksa srede netice vermeye balam ve eyh Sait ile taraftarlarna byk darbeler vurulmutur. Yaanan bu olaylar neticesinde lkenin birok kesinden ayaklanma karsnda hkmetin ald tedbirleri destekleyici telgraflar gnderilmitir. zelikle ark vilayetlerin muhtelif yerlerinden gnderilen bu telgraflar burada aynen vermenin uygun olduunu dnmekteyiz. Diyadin kazasndan bir takm airet reislerinin Beyazt Mebusu efik Beye gndermi olduklar telgraf syleydi: 176 eyh Said namndaki eriat cahili din ve eriat alet etmekle halk tevik ederek dmanlarmzn igali ile binlerce kahraman ehidimizin kanyla halis bulunan mukaddes vatanmzn baz mahallelerinde hareket-i isyaniyede bulunduunu haber aldk. Memleket ve millet ile hkmetin refahn ihlal ve alem-i

173 174

Hkimiyet-i Milliye, 29 Mart 1925, nr. 1386, s. 1. Hkimiyet-i Milliye, 29 Mart 1925, nr. 1386, s. 1. 175 Hkimiyet-i Milliye, 30 Mart 1925, nr. 1387, s. 1. 176 Hkimiyet-i Milliye, 16 Mart 1925, nr. 1375, s. 1.

78

slam envai felaketlerden kurtaran Hkmet-i Cumhuriyemize ferd-i sadakatimizi arz ve teyit ederiz. Baduli ( badili) Airet Reisi Mehmet Derhanenli Airet Reisi Mahmut emski Airet Reisi Hamza Mft Mehmet Eraftan Mcri Kasfetli Aireti Reisi Mehmet Belediye Reisi Ahmet

Nusaybin Heverki Aireti Reisi Haconun Mardin mebuslar Yakup Kadri, Dervi, Abdlrazzak ve Abdulgani Beylere gnderdii telgraf yledir: 177 Nusaybin Cumhuriyet Halk Frkas Reisi Hac Ali Bin Zade Kadir Beyin ibraz edildii faaliyet ve yardm ars neticesinde vatanlarn deersiz sanan asileri tenkile hareket eden fedai asker kardelerime iltihak etmek zere airetimle beraber bugn Diyarbakr Kolordu emrine hareket ettim. Hkmet-i Cumhuriyetimizin evketine iseatle son nefesime kadar mcadele edeceimizi araz ederim. Nusaybinde Haverki Aireti Reisi Haco Ayn ekilde Midyattan gelen bir telgraf ise u ekildedir: 178 Din ve vatan dmanlarmzn a faaliyetlerine kaplan erperverlerin milletimiz aleyhine yaptklar hareket-i zemineyi btn kazamz halk namna takbih eder ve milletle hkmet-i cumhuriyetimizin, vatan azizimizin dmanlarna kar yaplacak her trl hareket tadiyeye yekvcut olarak muzahereta hazr olduumuzu arz ederiz efendim. Canberit Airet Reisi Hseyin Midyat Belediye Reis Reit Mehalmi Airet Reisi Halil Hasankeyf Aireti Reisi eyh Ahmet Hevrikan Aireti Reisi elebi Haser Aireti Reisi smail. Keuri Airet Reisi Bedrettin Rean Aireti Reisi Cemil

Blge airet reislerinin Ankara Hkmetine ballklarn bildirdikleri telgraf ve mektuplar bunlarla snrl deildi. Blgede nemli bir nfuza sahip olan Melli
177 178

Hkimiyet-i Milliye, 19 Mart 1925, nr. 1378, s. 1. Hkimiyet-i Milliye, 19 Mart 1925, nr. 1378, s. 1.

79

Aireti Reisi Mehmet Aazade Mahmut Bey de gndermi olduu telgraf ile hkmetin bir iaretine muntazr bulunduunu ve asilerin tenkili erefinden mahrum edilmemesini bilhassa rica etmektedir. Dier taraftan Urfa, Birecik, Cizre, Mardin gibi ehirlerden de telgraflar gnderilerek ayaklanmaya kar hkmetin kendilerine verecei her trl greve amade olduklarn bildirmileridir.179 Ankara Hkmetinin balatm olduu tenkil hareketi sadece halk arasnda deil, ayn zamanda dnemin basnnda da nemli tesirler yaratmtr. Falih Rfknn konuyla ilgili olarak kaleme ald makale u ekildedir:180

Kati Hareket Son resmi teblilerden arktaki tenkil mfrezelerimizin kati harekete baladklarn haber alyoruz. Gen Cumhuriyetin, henz dman kanyla krmz slak olan klc, inklb ve li vahdeti tehlikeye drmek isteyen asiler karanlk izdiham dm gibi kayor. Ne meclis ne hkmet ne de ordu arktaki nispi bir skn veya bir asayi temini ile kanaat edecek deildir. Tenkil hareketi ile onu takip edeceinden orada etmediimiz idare slahat, memleketin dier kelerinde olduu gibi, ark vilayetlerini de kabile ve derebeylik hayatndan kurtarp o vatan topraklarna dahi millet ve medeniyet fikirlerini gtrecektir. Onun iindir ki meclis kendi hkmetine bu husustaki vazife ve mesuliyeti nispetinde selahiyetler verdi. Trkiyede Cumhuriyetin ilan ile beraber, Osmanl Devletini uuruma kadar yuvarlayan yarm tedbir ve tevzt siyaseti de nihayet bulmutur. ark isyan Osmanl tarihinin her sayfasnda tafsilatn okuduumuz ayr ayr her birine benzetilebilinir. Lakin Cumhuriyet hkmetinin bu isyan mnasebetiyle kabul ettii siyaset ancak muzaffer olmu olan ve baki kalan byk inklplarn tarz- hareketleriyle izah olunabilir. Bugne kadar Trkiye topraklar fikir ve prensip mdafaasna vatan mdafaas kadar ehemmiyet veren ve fikirlerle prensiplerin masuniyetini corafi ve li vahdetin masuniyeti kadar zaruri gre hkmet numunelerine tesadf etmemitir. Osmanl siyaseti zamannda fikirler ve prensipler bazen lelade mevki iktidar endieleri iin kolaylkla feda olunuyordu. Herhangi bir sebep olan bu slahat karar hkmetlere korkun ve menfur grnyordu. Cumhuriyet hkmeti, herhangi bir kararnn bu vatana daima zarar vermi olan sanklar arasnda vcuda getirdii , o karar lehine ahadet diyetlii eder. Ankarada hi kimse inklplarn her gn bizi baz mukavemetlere ve mecranlara maruz brakmayaca, ihanete bir an bile kaplmad iin hibir zaman skt hayale ve aknla da uramamtr. arktaki hareket, birka vilayetimiz asilerden kurtarmakla bitecek deildir. Derebeylikten kurtarlncaya kadar, belki bir iki nesil mddeti devam edecektir. ark isyan sadece bir asayi hadisesi gibi telaki etmek nasl gaflet ise, tenkil ve slahat hareketinin sadece kanun ve tedbirlerle muvaffakiyet kazanacana inanmakta yle
179 180

Hkimiyet-i Milliye, 17 Mart 1925, nr. 1376, s. 1. Hkimiyet-i Milliye, 30 Mart 1925, nr. 1387, s. 1.

80

hata olurdu. Ana meseleler muvzu olduu zaman, hepimizin ura-i devlet teksirciliinin ok fevkinde bir seviyeden etrafa bakmaklmz lazm gelir. Nazariyat mnakaalar fena bir ey deildir; fakat sz arasnda hayata hakim olan huhuk ahvali nazardan uzaklatrmamalyz. Mantklar ve hakikatler stne kurulmaldr. Temenni edelim ki u esnada cumhuriyet bayrann an ve erefi iin kann dken askerlerimiz, son dahili mcadelenin kurban olsunlar.

4.2. EYH SAT VE ARKADALARININ YAKALANMASI Takriri Skn dnemiyle beraber balayan ve askeri birliklerin ayaklanma blgesine gnderilmesiyle hz kazanan tenkil hareketi Nisan ayna gelindiinde etkisini olduka etkili bir ekilde gstermeye balamtr. Ayaklanmaclarn elinde bulunan birok ehir bu hareketin sonucunda ayaklanma taraftarlarnn elinden alnmtr. Ayrca askeri kuvvetlerin blgede etkili olmaya balamasyla ayaklanmaya katlanlar arasnda anlamazlklarn artmasna ve bazlarnn teslim olmasna sebep olmutur. Nisan aynn ilk gnlerinde yaanan bu gelimeler ayaklanmann sonunun yaklatn ak bir ekilde gstermekteydi. Hkimiyet-i Milliye gazetesinin 1 Nisan tarihindeki saysnda Harekt- tedibiyenin on gn srecei tahmin olunuyor. Askerlerimizin evk ve gayreti ayana dikkattir.181 eklinde verilmi olan haber artk ayaklanmann bastrlmasnn an meselesi olduunu gstermektedir. Askeri tenkil hareketi ile birlikte blgedeki temizlik hareketi ksa srede hedeflenen ekilde geliim gstermitir. Ayaklanma taraftarlar iin nemli merkezlerden biri olan Haniye giren askeri birlikler buray ayaklanmaclardan temizleyerek tekrardan hkmete tesis etmitir. Bu durum karsnda panie kaplan eyh Sait etrafndakiler ile beraber firar etme yollar aramaya balamtr.182 Hani ele geirildikten sonra askeri birliklerin yeni hedefi Lice olmutur. Liceyi yaanan ufak atmalarn sonucunda ele geirmeyi baaran askeri birlikler blgede kamaya balayan ayaklanma taraftarlarn yakalamaya girimilerdir. Ayaklanma taraftarlar karken ok sayda silah ve cephane brakmlardr. Hani

181 182

Hkimiyet-i Milliye, 1 Nisan 1925, nr. 1389, s. 1. Hkimiyet-i Milliye, 3 Nisan 1925, nr. 1389, s. 1.

81

ile birlikte ayn gn Liceyi de ele geiren askeri birlikler bundan sonra Silvan zerine yrmeye balamlardr. Gneyde olduu gibi kuzey blgelerde de ayaklanama alan gittike daralmaya balamtr. Varto, Ki ve Elazdan hareket eden birlikler Gen, apakur ve Palu istikametinde ilerlemeye balamlardr.183 Ayaklanma hareketinin geldii son durum hakknda o gnlerde yaplan resmi teblilerden olduka geni bilgilere ulalabilir. Her gn verilen bu resmi teblilerden bir tanesini burada vermenin konumuzu aklayc olmas mnasebetiyle uygun grmekteyiz. Resmi Tebli 3-4-341 tarihli teblidir: 1- 1 Nisan 341de Haniyi igal eden ktaatmz nnde perian olan asilerin bir ksm Byk el, dier bir ksm da Mezdus istikametine kamlardr. Yrylerine devam eden kuvvetlerimiz ayn gn Liceyi de igal eylemilerdir. Hani ve civarnda isyana dhil olanlarn zerlerinden mhim vesaik ve tekilat defterleri ele geirilmitir. 2- Kdaki kuvvetlerimiz Onut ve apakura doru ilerlemektedir. 3- Palu istikametinde ilerleyen ktaatmz getikleri sahadaki asilerin ve derdest eylemektedirler. Varto istikametinde asilerin takibatna devam olunmaktadr. 4- Ktaat- tedibimiz karsnda iseat toplu veya ciddi mukavemet grlmemektedir. Ktaatmz vasl olduklar mntkada ihtifa veya firar eden asilerin ky ky taharriratna ve tedibatna devam eylemektedir. 5- Silvan mfrezemiz asilerle yapt msademede asilere 200 maktul verdirerek datmlardr. Bunlardan bir ksm dalara iltihak eylemitir. 6- apakur civarnda bulunan asi eyh Mustafann avanesi de eyhi terk ederek dalmlardr. 7- Btn mntkalarda kar, tipi ve frtna vardr.184

Ankarada bu resmi tebliin yaymlanmasndan bir gn nce Palu ve daha sonra da apakur, zellikle kullanlan uaklarn sayesinde, askeri birlikler tarafndan ele geirilir. apakur civarnda yaanan atmalar sonucunda

183 184

Hkimiyet-i Milliye, 5 Nisan 1925, nr. 1392, s. 1. Hkimiyet-i Milliye, 5 Nisan 1925, nr. 1392, s.1.

82

ayaklanmann liderlerinden olan eyh Hasann bayraktarlarndan biri ile bir ksm ayaklanma taraftar silah ve cephaneleri ile birlikte esir alnr.185 Ayaklanma blgesinde bu gelimeler yaanrken Ankarada da nemli gelimeler yaanmaktayd. Byk Millet Meclisinin toplantsnda Babakan smet Paaya Sivas Milletvekili Halis Turgut Beyin isyan sahasndaki vaziyete dair sormu olduu soruya cevaben smet Paa gelinen noktay: Meclis-i li son bir aylk vaziyetten haberdar etmek iin bu suale derhal cevap vermeyi hitap ediyorum. Bir ay evvel vaziyet asilerin Diyarbekirin arkna kadar birka merkeze dhil olmu bulunmas eklinde idi. Meclis ve hkmetimiz memleketin bu ksmnda kan atei sndrecek tedbirleri temin ettikten sonra vaziyet bu halde kalmad. Asiler Diyarbekire taarruz ettiler fakat bu taarruzda muvaffak olamadlar sonra Silvan aldlar daha sonra Mardine bir taarruzda bulunmaya teebbs ettiler ayn fesatlarn Palu civarna kadar erait ettirdiler ve bu suretle Muun irtibatn kestiler. Dier taraftan Malatya havalisine kadar girerek emigezeke dayanarak Eini tehdit etmeye baladlar. Binaenaleyh vaziyet mhimdir. Dediimiz zamanda hakl olduumuzu gryorsunuz. Hkmete ittihaz edilen tedbir-i meyanda ksmi seferberlik ilan edildi. Vatandalar buna kmil evk ve hevesle itaat ettiler. Vatandalarmz tam sulh ve sknete tabi olduklar bir devrede memleketin sknetini ihlal edenlere kar hiddetlenmi idiler ve bunda hakl idiler. Seferberlik kmil-i intizam ile zaruri bir surette sratle ikmal edildi. Asiler fesat karmak iin kovalandklar sahalardan bu gne kadar ok fayda grmlerdir. zerlerinde muhalif surette mfsidane yazlar yazl bayraklarla her tarafta efkr tevike alyorlard. Bundan sonra asilerle ciddi msademeler oldu. rtica kuvvetleri Diyarbekirin surlarndan balayarak kendilerince mstahkem ettikleri dalk meknlara ekildiler. Bu msademelerde ok telefat verdiler. Cumhuriyet evlatlarnn surat ve keskin silahlar karsnda her gn biraz daha eriyerek mtemadiyen hsrana uradlar. Hadise Martn yirmisinden sonra tevsi balam ve mhim surette ilerlemek istidadn gstermitir. Vaziyeti evvelden takdir ederek ittihaz edilmi olan tedbir sayesinde ileri hareketleri durmutur. lk sevk edilen ktaat asilerle mhim blgelere alan isyan kaplar zerinde ayn zamanda karlatlar. Siverek ve emigezek bu suretle asilerin elinden kurtuldu. Yukarda Malazgirtten Pirana kadar tevsi eden isyan imalden tevcihe ettiimiz ktatmzn mhim kapulara iseatla beraber ayn zamanda gelmesi sayesinde kurtulabilmitir. Bu suretle isyan hadisesinin daha ziyade tevsi etmesinin n alnm oldu. Bugnk vaziyet udur: arkta Silvan ve Beiri ktatmzn nihayet hkimiyetindedir. Hani, Lice, Piran, gibi eyh Saitin balca faaliyet sahalar igalimiz altnda bulunmaktadr. Elazizden sevk edilen ktatmz Paluyu alm, obakor zerine yrmektedir. Muun da irtibat temin edilmitir. Asiler Mamuralar civarnda tecrbe ettikleri talihlerini malubiyet zerine baka bir sahada tecrbe etmeye balamlardr. Bunlar kendilerince mstahkem dalara
185

Hkimiyet-i Milliye, 6 Nisan 1925, nr. 1393, s.1.

83

ekilmilerdir. Fakat teslim-i sulh etmediler. Tekilatlarn muhafaza etmektedirler. Asiler er ge bu dalarn kendilerine mezar olacan anlayacaklardr. Bu gn hareket bitmi gibi bir sz sarf edecek bir vaziyette deilim. Bundan sonra dalardaki asileri bir bir bulup tepeleyeceiz. Henz devam eden ve ne vakit bitecei malum olmayan hareketten sonra bu blgede irtica ve dini tesvvadata isnat olan yerlerde dier bir takm tedbir tatbik edeceiz. Bu tedbirler Meclise arz edilecektir. Seferber olarak cumhuriyeti mdafaaya koan vatandalar meclis-i aliniz huzurunda takdir ve kranla yad edeceim. Byle bir tehlike altnda yaplacak ey mukabil tedbirlerin katiyetle ve suretle ittihazdr. Bu tehlike karsnda vatann duar olabilecei btn dier tehlikeler muavenetinde seferberliin suretle ikmali lazmd. Seferberlik zamannda yaplmtr. unu arza mecburum ki cumhuriyet evlatlar cumhuriyetin tehlikede olduunu grdkleri anda kati suretle hareket etmilerdir. Tedbir-i askeriye devamdadr. Tenkil ve tathirin sonunu bekleyerek ondan sonra ittihaz edeceimiz tedbir hakknda meclis-i linize maruzatta bulunmak iin vakit yoktur. Msaade ederseniz bu tedbirleri de bir iki gn zarfnda arz edeceim.186 eklinde izah etmiti. smet Paann Mecliste yapt bu konumadan da anlalaca gibi Bavekil, ayaklanmann ancak sert tedbirlerle bastrlabileceini bir kez daha dile getirmi ve izledikleri politikalar savunmutur. smet Paann da belirttii gibi ayaklanma Takrir-i Skn dnemiyle birlikte bir gerilemeye girmi ve byk oranda g kaybetmitir. 8 Nisan tarihine gelindiinde artk ayaklanmann nemli adamlar yakalanmaya balam ve ayaklanama taraftarlar iin nemli bir nokta olan Onut, askeri birlikler tarafndan ele geirilmitir.187 Ayaklanma blgesinde kurulan Divan- Harplerde yarglamalar devam eder. Diyarbakr Divan Harbince sekiz ahs idama mahkm edilmitir. 18 yandan kk birisi de sekiz sene kree mahkm edilmitir.188 Bitlis Divan- Harbi de yarglamalarna devam ettii Bitlis Milletvekili Yusuf Ziya, Cibranl Miralay Halit, biraderi Haluk ve Abdurrahman haklarnda idam karar verir ve bu karar zerine bir dneme damgasn vuran bu kiiler idam edilir.189 Yaanan bu gelimelerden de anlayacamz gibi ayaklanma lideri olan eyh Saitin etrafndaki ember daralmaya balamtr. yle ki 8 Nisan tarihinde
186 187

DENZ, Trk Basnnda eyh Sait syan, s.60-61 Hkimiyet-i Milliye, 9 Nisan 1925, nr. 1396, s. 1. 188 Hkimiyet-i Milliye, 10 Nisan 1925, nr. 1397, s. 1. 189 Hkimiyet-i Milliye, 15 Nisan 1925, nr. 1401, s. 1.

84

Darahaniye doru ilerleyen askeri ktaat, bizzat eyh Saitin komuta ettii bir grup ayaklanmac ile yaklak drt saat sren bir atmaya girmi ve bu atma neticesinde eyh Sait ve taraftarlar byk kayplar vererek gece karanlnda kuzeye doru firar etmilerdir.190 Ayn ekilde ayaklanmann liderlerinden biri olan eyh Abdullah da Varto havalisinden firar ederek Gen ehrinin kuzeyinden bulunan erafettin ve Ark Dalarna sktrlmtr.191 eyh Sait ve eyh Abdullah Ark dalarnda bir araya gelerek firar yollar aramaya balarlar. Bu srada ayaklanmada nemli grevler alan liderler arasnda anlamazlklar ortaya kmaya balar. zellikle baz eyhler artk ayaklanmann devam ettirilemeyeceini ve firar da edilemeyeceini belirterek teslim olmalar gerektiini dile getirirler.192 eyh Sait ve nemli adamlarnn sktrld ve kendi aralarnda anlamazla dtkleri haberi Ankarada yanklanmaya devam ederken 15 Nisan 1925 tarihinde Ankarada u resmi tebli yaynlanr. 1- Gen ktatmz tarafndan igal edilmitir. Bu suretle isyan sahas dhilinde bulunan idare merkezimiz tamamen alnm, hkmet kurulmutur. 2- Gen imalinde sktrlm olan eyh Said ve dier resas arka doru kamak isterken Varto cenubunda ktatmz tarafndan ihta edilerek tutsak edilmilerdir. Esir edilenlerin mahiyeti unlardr: eyh Sait, eyh Abdullah, eyh Ali, eyh Galip, Cibran beylerinden Kasm, smail ve Reit ile ayn airet aalarndan Mehmet ve Timur, Kargapazarl Reit ve daha yirmi be kii. eyh Saitin zerinden hareket-i isyaniyeye ait mhim evrak ve klliyatl miktarda altn para bulunmutur. 3- Silvan civarnda tenkil edilen asileri idare etmi olan eyh emsettinin biraderi eyh Seyfullah da arzu dehalet eylemitir. 4- Bu suretle her tarafta basz kalan asiler taraf taraf ktaatmza teslim olmaktadr.193 eyh Sait ve etrafndakiler sktrlnca aralarndan bazlar teslim olmutur. Bunlar arasnda eyh Abdullah da vardr. Ancak eyh Sait teslim olmay kabul etmeyerek erafettin Dalarna doru kamaya balar. Bunun zerine onu yakalamak isteyen askeri mfrezeler ate ederler. eyh Sait de bu atee cevap verince ksa sreli bir atma yaandysa da eyh teslim olmaktan baka arenin olmadn grnce teslim olur. eyh Sait yakaland vakit zerinde muhtelif vilayetlerdeki
190 191

Hkimiyet-i Milliye, 12 Nisan 1925, nr. 1398, s. 1. Hkimiyet-i Milliye, 13 Nisan 1925, nr. 1399, s. 1. 192 Hkimiyet-i Milliye, 15 Nisan 1925, nr. 1401, s. 1. 193 Hkimiyet-i Milliye, 16 Nisan 1925, nr. 1402, s.1.

85

kiilerden alm olduu mektuplar ile dier mhim birok vesika bulunur. Bu vesikalar imdiye kadar mehul olan bir takm hakikati ortaya karr. Bu vesikalarn mahiyeti Erkan- Harbiyeye ve Hkmete bildirilir.194 eyh Saitin yakalanmas gndeme bomba gibi der. Bavekil smet Paa yaanan bu mhim gelime zerine hemen Erkn Harbiye Umumi Dairesine gelerek eyh Sait ve etrafndakilerin yakalanmas hakknda bilgi almtr. Ayn gnn akamnda smet Paann bakanlnda Heyeti Vekiliye toplanarak yaanan gelimeler ve daha sonra yaplacak slahatlar hakknda ge vakte kadar grme yapmtr.195 Ayn ekilde 18 Nisan tarihinde de ge vakte kadar bir Heyeti Vekiliye toplants daha gerekletirilmitir. Bu toplantya bizzat Cumhurbakan Mustafa Kemal bakanlk etmitir. 196 eyh Saitin yakalanmas ile beraber askeri harekt tam anlamyla son bulmamtr. Henz dalarda teslim olmam ve faaliyetlerine devam eden asiler vard. Bu faaliyet en fazla Silvan evresinde gze arpyordu. Askeri birlikler o istikamette ilerleyiine devam eder. Karamee mntkasnda yz kadar bir asi grubu ile girilen atma neticesinde asiler birok maktul brakarak erafettin Dalar zerinden Kirvan istikametinde firar ederler fakat asilerin elebalarndan on kii yakalanr. Asilerin geriye kalanlar bu evrede olduu iin erafettin dalar askerlerimiz tarafndan evrilir ve asilerin ksa zamanda yakalanmas iin allr. Bu srada Hasananl Halitin rana kamaya teebbsnde bulunduu grlr ve yakalanmas iin tertibat alnr.197 eyh Saitin yakalanmas basnda da byk yank uyandrmtr. O gnlerde, Hkimiyet-i Milliye gazetesinde eyh Saitin yakalanmas ile ilgili, Siirt Mebusu Mahmut Bey yle bir makale yaynlamtr: 198 eyh Saidin Esareti Evvelki gn isyan sahasnda alnan bir habere gre isetn reisi ve irtica alemdar olan eyh Said, kahraman askerlerimiz tarafndan esir edilmitir. Artk kudurmu asi kitleleri basz kalm bulunuyor. Bu neticeden memnun olmamak kabul deildir. syann mahiyetiyle eyh Sait ahsiyeti adeta birbirine karmtr.
194 195

Hkimiyet-i Milliye, 17 Nisan 1925, nr. 1403, s.1. Hkimiyet-i Milliye, 16 Nisan 1925, nr. 1402, s.1. 196 Hkimiyet-i Milliye, 19 Nisan 1925, nr. 1404, s.1. 197 Hkimiyet-i Milliye, 19 Nisan 1925, nr. 1404, s.1. 198 Hkimiyet-i Milliye, 17 Nisan 1925, nr. 1403, s.1.

86

Dahilinde, haricinde telakisi bu merkezdedir. Filhakika harekt- askeriyenin neticesine ne kadar parlak olursa eer bu yrtc reisin firar ile neticelenmi bulunsa idi, pek nekaiz kalacakt. phe yok bu ibret emaz netice sonucunda her tarafta fevkalade bir tesir yapacaktr. Ama bir daha gsterdik ki Trk; yaln bir kltr. Ona kendisini kim arparsa yara alr, iddetli arpanlar iki blk olur. Evet, Trke ihanet edenlerin akibeti mukadderdir. Trk istiklaline Trk inklbna kast eden her zaman ate ve kan iinde boulmaya mahkmlardr. Hari ve dhil bu dakikay anlad gn memleketimizin inkiaf ve talisi mit tahkik edecek, ufuklarmzda salah ve saadet gnei doacaktr. Hedefimiz gayemiz meruadr. Zafere itimadmz vardr. nk hakta kuvvette bizimle beraberdir. Son harekat askeriye mnasebetiyle kahraman ordumuzu terkim ve tebcil ile bir daha yad etmeyi mukaddes bir vazife biliriz. Herkes bilir ki li ordunun baard gayeler sonular itibariyle ok yksektir. Dnyann hibir milletinin ordusu sonu itibariyle bu derece zaferler kazanmamtr. Trk ordusunun hamaset ve fedakrln ispat iin muhtelif devrelerde muharebelerde gsterdii ecaat mealelerini tazelemeye lzum yoktur. Bu hakikati dost ve dman btn milletler itiraf etmektedir. Yalnz bir noktay izah etmeden geemeyeceiz. Tarihimiz dolduran zaferleri tetkik eden ecnebiler diyorlard ki: Trk ordusunun muzaffer olmas pek tabidir. nk Trk milleti savadr. Trk milleti ftraten askerdir. Bu mmtaz ftrat sayesinde tehizat ve adete kendisinden kuvvetli ordular bile malup etmeye mukadderdir. u kadar ki Trk ordusu yalnz itaat etme(me)sini bilir. Mnhasran sultanlarn kumandanlarn keyf ve hevasna tabi olur. stiklal iin li ideal iin dvmez, ruhunda o ate yoktur. Bu idaa necip Trk ordusuna srlm bir iftira mahiyetinden tesine gemez. ... Trklerin, Trk zabit ve neferlerinin istiklal iin ne ateli bir heyecan ne mukaddes bir ak ile arptklarn btn cihan grd. Trk ordusu; Trk vatan aleyhine tevciye edilen istilay nasl tevkif ettiini, hayatna suikasta yeltenenleri nasl boduunu btn bir cihan husumete gsterdi. Harici lemde yeni Trkiye Devletine izafe edilen itibarn ve kymetin sebebi ite budur. Ordunun son harekt askeriyeyi de muvaffakiyetle intac etmesi yine bu noktay nazardan ehemmiyet-i azamiye haizdir. Bu harekt esnasnda havalarn fevkalade fena gitmesi, arazinin engebelii, neticenin eklini deitirmedi. Trk ordusunun ihraz ettii son muvaffakiyeti erefi isyan tenkil ve reislerini esir etmekten ibaret deildir. Trk ordusu birok devlet ordularn bozmu, bakumandanlarn esir alm, askeri deha ve kabiliyetini tarihin sahasnda tespit etmitir. Meselenin haiz-i ehemmiyet olan ciheti; harekat- tedibiye esnasnda askerlerimizin ruhunda hakim olan, onlar sevk ve komuta eden kuvvettin, akn ve imann mahiyetidir. Filhakika son harekt- askeriye bir fikir ced, bir mefkre ced ve bir ile inklp ced idi. Trk askeri, inklp iin, cumhuriyet iin, fikir iin -sanki can evlerine taarruz eden harici bir dman karsnda imi gibi- ak ile heyecan ile harp etti. te son harekt ve muvaffakiyetin mahiyet ve faziletini asl bu noktan da aramaldr. Bir daha anlald ki Trk ordusu; cumhuriyetin ve inklbn ebedi bir muayedesi ve bir muhafazas kalacaktr. Artk bundan byle Trk vatanna ve inklbna kar yaplacak harekt mthi bir kayaya arpaca ve mahkm olaca hakikati kafalarnda yer edecektir.

87

Bu vesileyle gnlerden beri mdafaa ve iltizam ettiimiz bir noktaya tekrar temas etmek faydaldr. Bizce gaye isyann tenkilinden ve eyh Saidin esaretinden ibaret deildir. O mahiyet de itimai, iktisadi, idari ve adli ayn erait-i hayatiye devam ettike tehlikenin nne geilemez. Yarn, falan beyin veya falan aann gaflete dmesine emanet edilemez. Tedibatn iddeti hi phe yok, mahiyet de bir intiba husule getirecektir. Ancak biz bunu da ati iin medar- emniyet ad ediyoruz. O havalide tatbik edilecek slahat esaslarnn hkmet tarafndan tedkik ve ihzar edildiini biliyoruz. Ricalimizin ekseriyeti esasen ahval-i mahliyeye vakfdr. ... Hkmetimiz, bu hayati iler iin gnderecei zevat ehemmiyet-i mahsusa ile intihab etmelidir. Muvaffakiyetin srr buradadr. En parlak programlarn tatbikat hibir netice vermediini en ok tecrbe etmi bir kavim olduumuzu unutmayalm. eyh Saitin yakalanmasndan sonra basz kalan ve dalmaya balayan ayaklanmaclarn dier liderleri de tek tek yakalanmaya balanmlardr. zellikle eyh Saitin derdesti ile beraber ayaklanmaclarn merkezi haline gelen Silvandaki asi grubunun lideri olan eyh emseddin ve ayaklanmada Elaz kumandanln zerine alan eyh erif ok gemeden ele geirilmi bylelikle ayaklanma blgesi nemli lde denetim altna alnmtr.199

4.3. STKLL MAHKEMELER VE DAVALAR stikll Sava srasnda olduka nemli grevler stlenen stikll Mahkemeleri savatan sonra da nemli grevler dmtr. Gen Trkiye Cumhuriyetinin zor gnlerinde bavurduu bu mahkemeler eyh Sait Ayaklanmasndan sonra da kurulmutur. Cumhuriyetin ilk yllarnda kan bu ayaklanmay bastrmak ve ayaklanma ile alakal olan kiileri yarglamak amac ile kurulan bu adli kurumlar, Takrir-i Skn Kanunu ile ayn gn karlan bir kanunla ark stikll Mahkemeleri ve Ankara stikll Mahkemeleri olmak zere iki mahkemeden oluturulmutu. Bu iki mahkemenin ileyileri arasnda farkllklar bulunmaktadr. ark stikll Mahkemesi ayaklanma blgesinde ve ayaklanmaya ile alakas olanlar yarglamakla grevlidir. Bu mahkemede avukat tutmak mmkn deildir. Bu mahkemenin kararlarna kar yarg yoluna gitmeye sanklarn hakk olmamasna ramen savcln itiraz hakk bulunmaktadr. Verilen kararlar kesindir. dam karar anayasaya gre Meclisin onayndan gemesi gerekirken, bu mahkemenin verecei idam kararlar bu
199

Hkimiyet-i Milliye, 28 Nisan 1925, nr. 1410, s.1.

88

gerekliliin dnda tutulmu ve infaz yetkisi kolordu komutanlarna verilmitir. Ankara stikll Mahkemesinin grev alan ise geri kalan Anadoludur. Cumhuriyet rejimine muhalif siyasilere ve basna kar kurulan bir mahkeme idi. stikll Mahkemesi kanunu yrrle girince Trkiye Byk Millet Meclisi kendi ierisinden iki mahkemeye de ye seer. Ankara Mahkemesi yeliklerine Rize Mebusu Ali, Aydn Mebusu Rt Galip, Gaziantep Mebusu Kl Ali seilirken mahkemenin bakanlnda da Afyon Mebusu Ali Bey seilirler. Ankara stikll Mahkemesine seilen bu yeler greve baladktan hemen sonra u beyannameyi yaymlamlardr: 200 Mahkememiz Byk Millet Meclisinin arzu ve iradesiyle huzur, istirahata muhta, refah ve saadete layk olan memleketimizde umumi sknun tekrar tesisi iin kendisine tevdi edilen vazifeye balamtr. li mcadelemizde zafer ve muvaffakiyeti temine hadim amellerden biri olan istikll mahkemeleri milletimiz tarafndan hrmet ve muhabbetle karlanarak nasl hak, adaleti temsil eden messeseler halinde ifa-i vazife eylemi iseler mahkememizin de yine esaslar dairesinde milletin hayat- hrriyetini ykmak ve mefkresini sarsmak kastnda olan asiler, siyaseti bu caniyane maksada alet edenler iin icraat seri ve katii bir divan, hak ve adil muhakkaktr. ... Mahkememiz gizli amelleri takip edenler iin adalet ve selamet-i milliye iin gsterilen tarzda hareket edecektir. Dini, ahsi ve siyasi menfaatlerine alet edenler efkrumumiyeyi tesemmm ile idare-i huzuraya kar nefret ve isyana telkin edenler, memleketin asayi ve emniyetini aziz halkmzn huzur ve istirahat ihlal edenler, vazifeyi askeriyeden firar veya firar tevik ve himaye suretiyle isyan ve irticaaya elik edenler cumhuriyet halknn takriri skn arzusunu temsil eden mahkememizi derhal karlarnda bulacaklardr. Mahkememiz btn vatandalara ilan eder ki vazifesini kanun dairesinde ifa eylerken rehberi vicdan hissi, hedefi selameti vatan olacaktr. Aza Rize Mebusu Ali Aza Aydn Mebusu Rt Galip Aza Gaziantep Mebusu Kl Ali Ankara stikll Mahkemesi Reisi Afyon Mebusu Ali

ark stikll Mahkemesi yeliklerine de ayn ekilde meclis ierisinden seerken bakanlna da Denizli Mebusu Mazhar Mfit (Kansu) Bey getirilmitir.201 yeliklere ise Krehir Mebusu Ltfi Mfit (zde) ve Urfa Mebusu Ali Saip (Ursava), savclk makamna Balkesir Mebusu Sreyya Bey (rgeevren), yedek yelie Bozok Mebusu Avni (Doan) Bey getirilmitir.
200 201

Hkimiyet-i Milliye, 13 Mart 1925, nr. 1373, s. 1. Hkimiyet-i Milliye, 18 Mart 1925, nr. 1377, s. 1.

89

Meclis tarafndan greve getirilen bu ekip, grev blgeleri olan Diyarbakra doru yola karlar. nce Adanaya oradan da Urfaya uradktan sonra Diyarbakra 13 Nisan 1925 gn varrlar.202 Mahkeme Heyeti ehre gelir bir beyanname yaymlar. Bu beyannamede: Trk inklp mesknundan doan Trk hayat- Cumhuriyetinin en milli meselesi olan Byk Millet Meclisinin Tekilat- Esasiye kanunuyla haiz olduu salahiyet ile Ergani, Elaz, Diyarbakr, Urfa, Bitlis, Hakkri, Dersim, Siverek, Mardin, Malatya, Mu, Gen ve Van vilayetleri ile Erzurum vilayetinin K ve Hns kazalarn ihtiva eden mntkada vazife grecek ark stiklal Mahkemesi kendi idarei kazas dhilinde bulunan halka ber-vech ayn hususan beyan eder. stiklal Mahkemesi devletin Kanun-u Esasiyesi ve ahkm- umumiyesi ile Trk Cumhuriyetinin ve Trk milletinin emniyet ve refahn ihlal edecek veya cumhuriyet ve inklbn revcine zafiyet ibraz edecek en kk hareketi her ne suret ile olursa olsun itiraki vatan ve millet muvasalasnda cinayet ad eder. ark stikll Mahkemesi ok adil olan inklp ve cumhuriyet kanunlarn tatbik ederken ruhu adaleti ve masum halka kar adaletin en mlayim desturiyetini bir an iin olsun nazardan dur tutmaz. Bu karyede yazlan on drt vilayet ve iki kaza dhilinde bulunan ve bu mntka haricinde bulunup veya bundan sonra bu mntka haricine kp ta Trkiye Cumhuriyeti topraklarnda yaayan btn Trk vatandalar emin olmaldrlar ki kendi ruhunda vatan ve millete kar ihanet hissi duymad ve herhangi bir crme amil olmad halde baz cereyanlara kaplm ve bila haber nedamet etmi insanlar mahkemenin kanununa msnedid ve onda mstehari olan adalete mazhar olacaktr. Trkiye Byk Millet Meclisi ark stikll Mahkemesinin mesaisini aydnlatan emsi adalet, Cumhuriyet kanunlarnn sarih ve bir hayat- ahkmdr203 Heyetin yaymlad bu bildiri savclk harp divanlarna, adliye mahkemelerine valilere gndererek isyan blgesindeki stikll Mahkemesinin bakaca davalarn hangi sular kapsadn bildirmi ve bu sularla tutuklu bulunanlarn derhal stikll Mahkemesine gnderilmesini istemitir. Bylelikle bir dneme damgasn vuracak olan ark stikll Mahkemeleri fiilen almaya balamtr.

4.3.1. eyh Eyp ve Doktor Fuatn Mahkemeleri ark stikll Mahkemesi greve baladktan sonra baktklar ilk nemli dava eyh Eyp ve Doktor Fuat Beylerin davasdr. Bu davalarda yarglanan eyh Eyp
202 203

Hkimiyet-i Milliye, 15 Nisan 1925, nr. 1400, s.1. DENZ, Trk Basnnda eyh Sait syan, s.70.

90

ayaklanmaya fiilen itirak ettii, Diyarbakr taarruzunda fiilen grev ald belgelere ve ahitlere dayandrlarak idama mahkm edilmitir. Ayn gn yaplan ikinci durumada Diyarbakrl Doktor Fuatn mahkemesi yapld. Doktor Fuatn 21 ubat 1925 gn Ferit Paaya gnderdii mektup, onun hakknda idam kararnn verilmesinde ok nemli bir tesir oluturacaktr. O mektup yledir: Diyarbakr, 21-3-1341 Muhterem Efendi Hazretleri, ubat ayln takdim etiimde telgrafla afiyeti seniyelerinin sk sk istibaar ihitiyac olduumu arz etmitim. Bu telgrafa fevkalmemul velmutad cevap alamaynca endieye dm idim. Tadil-i endie maksadyla Memduh Beye bahis buyurdunuz telgraf verdim. Geen de efendimizden de tebir-i afiyetinizi mutazammn bir telgraf aldm. Bu mevud mektuba intizar etim. Bugn yalnz Muzafferden kart aldm. Efendimizin hatt destlerine destresolmadm. Muzafferin istiklal listesine verildiini semaan iitmitim. Bu babta tafsilat almak istedim. Mamafih bendeniz her eyden evvel afiyeti mnimanelerinin hi olmazsa on bete bir istibariyle begam olmak istediimden bu maksad asliye vsul iin mektup tafsilatnn delalet ve vastalna mracaata muztar kaldk. Tekrar rica ederim arzumun sadedi isafnda ltfu mutadeleri derig buyurumlasn. Cmlemiz afiyetteyiz mebus Kamil Beyin fcaten vefat, Hac Niyazi Beyin dersaadete terifleri Arif Beyle Cizreli Aziz Efendinin ikbalin ademi tevecchle kuei uzleti ihtiyar etmeleri ne seherinden ne ebinden hayr umulmayan gnlerin ztrabn veriyor. Havadisi mahalliyesi aylardan beri ciddiyetle faaliyete geen Badat ve Musuldaki Krt stiklal Komitelerinin emir ve iaretiyle Hns eyhi eyh Sait Efendi refi livay isyanla Hani, Liceye kadar geldi. imdi vilayetin sekiz dokuz saatlik imalinde harp oluyor. Allah emcamn hayretsin. Helepteki Krt Cemiyeti de ayn maksatla hattn cenubundaki efrad ayaklandrmak zeredir. Mu o havalideki aairi eline dt. Elhasl imdiye kadar istihfaf olunan Krdistan fikri hkmeti ciddi dndrmeye balamtr. Bakalm ne olacak? Bendeniz de grdm ve geirdiim eyyam derbederinden iktifaf tecarip ve teyakkuzla intizar devresi geirmekteyim. Bundan bakas efendimizi alakadar etmeyeceinden tafsilat vermiyorum. ayet bir gn bizzarur tegayyup edersem bitab efendimize malumat verilir. Suriyeden davet ediliyorsam da orada icray sanat edeceimi pek de memul etmiyorum. Bu sebeple kaydihtiyatla cevap verdim. Buradaki vaziyetten memnunum. Bu cihetle mehul maceralara atlmaya pek lzum grmyorum. Baki, temenni afiyetle tevecchat- seniyelerinin bekasn hrmetle ellerinizden perek istirham ederim. Fuat 204
204

ZGEEVREN, eyh Sait syan ve ark stikll Mahkemesi, s.107-108.

91

Bu mektup Doktor Fuatn sonunu getirecektir. Bylelikle yeni kurulan ark stikll Mahkemesi bir gn ierisinde iki idam karar vererek yarglama srecine hzl bir giri yapmtr. eyh Eyp ve Doktor Fuatn idam edilmesinden sonra Diyarbakrda bulunan stikll Mahkemesi yarglamalara devam etmi ve bu iki idam kararndan sonra Diyarbakr Mebusu Fevzi Beyin fabrika bekisi olan Hasan da idama mahkm etmitir. eyh Saitin Diyarbakr taarruzunda ayaklanmaclara cephane salamas ve bir ksm askerin ayaklanmaclar tarafndan esir edilmesine neden olmas sebebiyle hakknda idam karar verilen Hasan adndaki ahs da eyh Eyp ve Doktor Fuat gibi hakkndaki kararn verilmesinin hemen ardndan infaz edilmitir. Bu idamlarla alakal olarak ark stikll Mahkemesi Medai Umumilii namna Savc Sreyya Bey 23 Nisan gn bir bildiri yaymlayarak idam kararlar hakknda aklamalarda bulunutur. O bildiri yledir: 205 ark stikll Mahkemesi heyeti celilesince icra edilen mahkmiyet neticesinde mstakil bir Krdistan tesis etmek gaye-i hainenesiyle irtikab- hiyanet ettikleri teyit olan Diyarbakrl Doktor Fuat ve Siverekin Karabehel Terakkiperver Frkas Reisi eyh Eyp ve Hac Delali karyesinden olup Diyarbakrn eridi(?) karyesinden gelen eyh Tahirin kuvva-i bayasndan(?) mfrez bir kta kumandanl stlenen Hasan olu Mehmet nam ehas idama mahkum olmular ve bunlardan Doktor Fuat ve eyh Eyp hakkndaki idam hkmleri Diyarbakrda infaz edilmitir. Hasan olu Mehmet hakknda ki idam derdest infazdr. Hkmet-i Cumhuriye aleyhinde ve eyh Sait lehinde propaganda yapan Yuranl Terzizade Abdallar hemen mevcut esbab mahkm olduu 15 sene krek cezas tahvil suretiyle Sinop kalesinde be sene kalebentlie mahkm olmutur. Diyarbakr Mebusu Fevzi Beyin fabrika bekisi ve adam olan Hasan nam ahs 7-8 Mart 1341 gecesi Diyarbakr basknnda iseate cephane ve eslaha mahali gsterdii ve bir mfreze askerden baz efradn esaretine sebebiyet vermek failinden dolay idama mahkm olmutur. Hkm idam hemen infaz edilecektir. bu mkererat peyderpi daima bildirilecei arz ve halk hkmetine mstenid Trk Devlet-i Cumhuriyesinin Byk Millet Meclisi selahiyet kazayasn istemeye mezun olan heyeti hakimiyenin miletin irade nazamesine mstenad olarak ifa ettii mkerrat adaleyi grerek ve iiterek msterih olmalar iin her trl vesaitle en gizli kelere serian ner ve temin edilmesinin rica ederim.

205

Hkimiyet-i Milliye, 24 Nisan 1925, nr. 1409, s.1.

92

4.3.2. Seyit Abdlkadir Davas eyh Saitin balatm olduu ayaklanma ile Krt Teali Cemiyeti ve onun lideri Seyit Abdlkadirin de ilgisi olduu saptanm ve stanbulda bulunan Seyit Abdlkadir cemiyetin nde gelen dier isimleri ile birlikte tutuklanmtr. Bu nde gelen isimler arasnda Seyit Abdlkadirin olu Seyit Mehmet ve Erbilli aireti resasndan Nafiz ve Palulu Krt Teali Cemiyeti yesi Abdullah Sadi de bulunmaktadr. Bu ahslar ilk sorgularnda kendilerine yneltilen tm sulamalar reddederler ve birbirlerini tutmayan ifadeler verirler. Bu ifadeler ve elde bulunan baka belgelere dayanarak ayaklanma ve dava ile alakal grlen Bitlisli Kemal Fevzi, Diyarbakrl Hac Ahdi, Mehmet Tevfik, Hoca Askeri, Diyarbakrl Ahmet, Divrikli lyas ve Fado, (Abdukkadir Sito) Rfat, Hseyin lyasn da yarglanmalarna karar verilir. stanbulda ilk sorgular yaplan bu kiiler ark stikll Mahkemelerinde yarglanmak zere Diyarbakra getirirler. Burada da ksa bir sre sorguya tabi tutulduktan sonra 14 Mays 1925 Perembe gn sinema salonunda yarglanmalarna balanr. Mahkemeye ilk olarak Savc Sreyya Beyin iddianamesinin okunmas ile balanr. Bu iddianamede Savc Sreyya Bey, sanklarn ve Krt Teali Cemiyetinin elde bulunan belgelerle eyh Sait Ayaklanmasnda kkrtc rol oynadnn saptandn vurgulamtr. Bunun zerine Mahkeme Bakannn istei ile Savc Sreyya Bey mahkemeye sunduu iddianameyi yle zetlemitir: 206 Mahkememizin huzurunda bulunan sank Seyit Abdlkadir, olu Mehmet, Honev Aireti Reisi Nafiz ve Abdullah Sadi ile yarglamas ksmen yaplm ola Bitlisli Kemal Feyzi, Trk vatann dou blgesinde meydana gelen ve memleketin ikiye blnmesini amalayan bir hareketin hazrlayclar ve kkrtclardrlar. Bu haince hareketlerin ana hatlarn u basit szlerle zetleyeceim: Gizli amalarna ulamak iin sanklar drt devre geirmilerdir. Birinci devre hayal kuram, ikinci devre tertip, nc devre karar ve drdnc devre de icra! Esasen su olan hareket drt devrelik bir srecin sonucudur. Bu hazrlk aamalar iinde Kemal Feyzi de olmak zere balayp devam edengelen eylemlerle sabittir.
206

MUMCU, Krt-slam Ayaklanmas, s.114.

93

Seyit Abdlkadir, son zamanlarnda stanbulda evinden ok az kmsa da ayaklanmann baar ile sonulanmasn salamak iin ve zellikle Abdullah Sadi aracl ile yabanc bir devletin korumasn salamaya almt. Sadi, kendi ifadesinden de anlalaca zere en faal elamanlarndan biriydi. Honev Aireti Reislerinden Erbilli Nafiz son ayaklanmadan bir ay nce stanbula gelmi, Seyit Abdlkadir ve olu Mehmet ile ok candan ve etkili ibirlii yapmtr. Seyit Abdlkadir, geimini salamak iin evini ve eyasn satmak zorunda kaldn srarla itiraf ettii halde Nafizi evinde gnlerce misafir etmitir. Seyit Abdlkadir, Cumhuriyet Hkmeti ordusu ayaklanmaclara iddetli darbeler indirdii sralarda -hatta 11 Nisan gnne kadar bile- bu melun fikrinden vazgememitir. Hkmet btn hareketini bilir. Cumhuriyet Hkmetinin dikkatinden hibir ey kamayaca bilinir. Hkmet, srf bu adamlar yakalamak iin sabretmesini bilmitir. Hkmet eyh Saitin olu Ali Rza, stanbula geldii zaman Seyit Abdlkadirin evinden kmayan malum ahslarca elim sonular verecek mthi ve hain kararlar saptamtr. Savc Sreyya Bey daha sonra sular belirleyen belgelerin okunmasn ister ve bu belgelerin okunmasna geilir. Bu belgeler, ngiliz temsilcisi Mr. Templeton sfatyla stanbul Emniyetinde grevli bakomiserlerden Nizamettin Bey ile Seyit Abdlkadirin ilikilerini belirleyen raporlardr. 27 Eyll, 14 Ekim ve 18 Aralk 1924 ve 29 Mart 1925 tarihli raporlara gre; Mahmut evket Paa zamannda, Krtlk yaptndan dolay Tayife srlen ve Birinci Dnya Savanda skenderiyede esir kampnda bulunan Kr Sadiye ngiliz General Didse Krdistan hakknda bir proje verir. ngiliz yardmn almay amalayan harekette Sadi Dersim ve Palu blgesinde geni bir ayaklanma kartacak ve Gaziye suikast yapacakt. Mr. Templeton adn kullanan Nizamettin Bey ile Beiktata gren Sadi, ngilizlerden isteklerini sraladktan sonra 1913 ylnda Rus Konsolosu ile Krt htilali iin grm olduunu aklamt. 14 Ekim, 18 Aralk tarihli raporlarda da Abdlkadirin Krtlerle olan ilikileri anlatlmakta, bazlarnn Mustafa Kemal Paa ile anlaarak kendilerine ihanet edebileceklerini gz nne alarak, dncelerini belirten ayrntlardan sz edilmekteydi. 29 Mart 1925 tarihli rapora gre, Kr Sadinin ayaklanmay Van ve Erzurum yrelerine yaymas ve stanbulda bir hkmet darbesi yaplmas teklif edilmiti. Bu teklife gre: Hkmet darbesi yapmak iin Seyit Abdulkadir ile ngiliz hkmeti arac olacak, hkmet darbesi iin stanbuldaki Krtler silahla hcum edecekler ve ihtilal dini ve gerici olacandan yaygn olacak, silahl Krt kuvvetleri Kolorduyu ve

94

Emniyet Mdrln igal edecek, stanbulda bulunan baz gruplarn yardm salanacaktr. htilali yapacak Krt kuvvetlerinde tabanca, kl ve dier silahlar vardr. Yalnz, bu tertibatn baa kmas iin ngilizlerin tfek, bomba, altn para ile yardmlarnn salanmas gerekmektedir. stanbulda yaplacak hkmet darbesi, derhal Bursa, Konya ve zmire yaylacak, bu ilde ihtilal balaynca Ankara iki ate arasnda kalacak. Sadi ngilizlerin yapaca yardmdan ayr olarak ihtilalden hemen sonra Vahdettini stanbula getirmelerini istemektedir.207 Bu belgelerin okunmasndan sonra Abdulkadir Beyin sorgusuna geilir. Seyit Abdulkadir yaplan sorgulamada stanbul Suadiyede oturduunu, herhangi bir maann olmadn, siyasi hayatnda ttihat ve Terakki kabinesinde Ayan yelii, Damat Ferit Paa kabinesinde ise Dantay Bakanl yaptn belirtir. Damat Ferit Paa kabinesine neden girdiini ise; mtarekeden sonra dou vilayetlerinde bir Ermenistan kurulmaya alldn ve kendisinin buna muhalefet ettiini, Musuldan gelmeden evvel bir Krt Teali Cemiyeti tekil edildiini ve bu cemiyete de zorla reis yapldn bu cemiyetin birinci reis vekilinin Mustafa Zihni Paa ikinci reis vekilinin de Emin Avni Bey olduunu, maksatlarnn Ermenistann kurulmasn engellemek olduunu, zmirin igalinden sonra istifa ettiini, Ferit Paann ark vilayetlerinden bir Ermenistan yapma fikrine kar kendisi ile anlaamadn, kabinde ise arkadalarnn srar zerine kaldn syleyerek ifadesine yle devam etmitir. Bir gn kendisini ngiliz eliliine gtrdklerini ve orada kendisine Canm imdiye kadar Krdistan yoktu. Nereden kardnz? denildiini ve kendisinin de onlara Oralar Krtlktr, Ermenistan olamaz, kanmzn son damlasna kadar Ermenilere vermeyiz. dediini ve maksatlarnn Ermenistann kurulmasna mani olmak olduunu belirtir. Mahkemede dosyasnda bulunan ve kendisine ait daha nceden imzalanan siyasi bir szlemenin gsterilmesi zerine kendisinin de imzalam olduu bu belgeyi kabul eder fakat o tarihlerde Osmanl Hkmetinin olduunu ve kendilerinin de hilafet makamna bal bir muhtariyeti arzu ettiklerini, maksatlarnn Ermenilere kar koymak olduunu syler. Hatta Ermeni Devletinin kurulmasn engellemek iin Hrriyet ve tilaf Frkas ile bir mukavele imzaladn bu mukaveleye Krdistan Teali adna Molla Saitin, Bedirhanilerden Mehmet Ali ve

207

DENZ, Trk Basnnda eyh Sait syan, s.75.

95

kendisinin, Hrriyet ve tilaf adna ise Vasfi, Zeynelabidin ve Sabri Hocalarn imzaladn vurgular.208 Seyit Abdlkadirin bu aklamalarndan sonra Seyite, eyh Saiti ve onun olu Ali Rzay tanyp tanmad sorulur. Bunun zerine Seyit Abdlkadir, eyh Saiti tanmadn ancak onun olu olan Ali Rzay yeni tandn belirtir. Ali Rza ile Abdlhamit isminde bir tccarn dkknnda tantn ve tanmasndan bir gn sonra Nafiz ile beraber Ali Rzann evine geldiini, ertesi gn ise Ali Rzann bir adam ile beraber geldiini gece kalarak sabah gittiini belirtir.209 Seyit Abdlkadirden sonra Kr Sadinin yarglanmasna geilir. Krt Teali Cemiyeti hviyet varakas zerindeki yeil bayran, Krdistan muhtariyetini ifade ettiini, Krk Teali Cemiyetinin Krdistan muhtariyeti iin altn, Krt Neri Maarif Cemiyetinde Seyit Abdulkadir, Ahmet Ramiz, Doktor Abdullah Cevdet Beylerin olduunu anlatr. Kr Sadi savunmasnn devamnda Hoca Askeri ile tantktan sonra beraber ttihat slam gazetesini karmaya karar verdiklerini, bu gazeteyi de Hoca Askerinin be yz liras ile karmay planladklarn belirtir. 210 Kr Sadinin savunmasndan sonra Jin dergisinin sahibi ve bayazar olan Bitlisli Kemal Feyzinin yarglanmasna geilir. Kemal Feyzi Bey yapt savunmada; bamsz bir Krt Devleti iin zamannda ok altn ve uanda Krt Kulbne kaytl olmasna ramen istiklal taraftar olmadn belirtmitir. Ayrca mensup olduu Krt Kulbnn de Vilayeti arkiye Cemiyeti ile birlemesi taraftar olduunu ve bu uurda altn dile getirmitir. Kemal Feyzi Beyin bu aklamalarndan sonra kendisine, Zaho Belediye Reisi ile beraber rnakta bulunan airet reislerine gnderdikleri mektupla onlarn ngilizlerle ibirlii yapp ve zerk bir Krdistan kurulmasnn salamalarn isteyip istemedikleri sorulmusa da bu soruya mspet bir cevap vermemitir.211 Mahkmlarn savunmalar dinlendikten sonra Seyit Abdulkadir, Seyit Mehmet, Kr Sadi, Hac Ahdi, Kemal Fevzi ve Hoca Askerinin idamna, Cemil Paazade

208 209

CEMAL, eyh Sait syan, s.87. Hkimiyet-i Milliye, 22 Mays 1925, nr. 1431, s.2. 210 Hkimiyet-i Milliye, 22 Mays 1925, nr. 1431, s.2. 211 Hkimiyet-i Milliye, 22 Mays 1925, nr. 1431, s.2.

96

Ahmet lyas ve Nafizin beraatna, Bekir Sdknn ise eyh Sait ile beraber muhakeme edilmesine karar verilir. Seyit Abdulkadir, Seyit Mehmet, Kr Sadi, Hac Ahdi, Kemal Fevzi ve Hoca Askerinin idam 27 Mays 1925 gn sabaha kar saat 04.53te Diyarbakr Ulu Cami nnde byk bir kalabalk nnde gerekletirilir. dam hkmleri infaz edilirken, Kemal Fevzi masum olduundan bahseder. Hakknz helal ediniz. der. Hac Ahdi Yaasn Krtlk mefkresi, yaasn Krdistan! diye barr. Seyit Abdulkadir Siz beni asmakla Krtleri gayretlendiriyorsunuz. eklinde barr. Seyit Abdulkadirin olu eyh Mehmet ise Peygambere mensup olan aslmaz ki! 212 der. Kr Sadi metin grnmeye alarak unlar syler: Son szm memleketin selameti namna muhterem hkimlerin hakkmzda verdikleri karar minnet ve kran ile karlar ve kabul ederim. Hepimiz ceza-i idama mstahakz, nk vatana hyanet ettik. Cenab hak Trk millet ve memleketinin saadetini mmin ve payidar etsin. Baka szm yoktur.213 Seyit Abdlkadir ve arkadalarn idam edilmesinden iki gn sonra Hakimiyet-i Milliye Gazetesinde Falih Rfk bir makale kaleme alarak u tespitlerde bulunmutur:214 dam Kararlar Mnasebetiyle Seyit Abdlkadir, Krdistan taht yerine idam sehpasna kt; eyh Saidin de kendisi iin ayn akbet beklediini zan ediyoruz. Muvaffak olmayan maceraperestler alelade faniler gibi, sonlarndan ikyet etmekte hakl deildirler: Byk harslarn yaman tehlikeleri vardr. Diyarbakr mahkemesinin imdiye kadar tehir olunan zabtlar, gen cumhuriyetin stnde vahim suikastlarn pusu kurduunu ispat etmitir. ... Artk herkes gryor ki isyan tertibat umumi idi; stanbuldan ta arka kadar kk salm bir fesat ebekesinin esiri idi. Daha ilk gnlerde hastalk zerine bu doru tehisi koyan byk adamlarmz, vatan ve inklb bir defa daha kurtarm oldular. Btn memleketin nizam ve skneti alt st eden anari, eer bizim gafletimizle medet daha teci edilmi olsa idi imdi kim bilir ne olurduk. Seyid Abdlkadirin mahkemesinden ikinci bir mesele kyor: acaba ark isyan, bizim ilk gnlerde hakim ettiimiz bir irtica hareketi deil de siyasi ve mali bir ihtilal miydi? Bu suale hemen cevap vermek lazmdr. Zira Abdlkadirin
212 213

CEMAL, eyh Sait syan, s.92. CEMAL, eyh Sait syan, s.92. 214 Hkimiyet-i Milliye, 29 Mays 1925, nr. 1437, s.1.

97

mahkemesi ilk safa getikten sonra, baz vesaik ve ifaat byle bir hesaba meydan verebilecek mahiyette idi. nce hatrlatalm ki yine isyann ilk gnlerinde harektn umumi ve mretteb olduu hakkndaki tehisi tamamlayan dier bir hkmde u olmutu: irtica, politika aleti. ark isyannn btn beyannameleri irtica mahsuldr. Bir iirinde mebuslarn ... olduunu yazan Seyit Abdlkadir, mektuplarnda Ankara inklplarn tekfir eden eyh Sait ve dier alakadarlar hepsi irticadan ibaretti. syana itirak eden resadan bir ksmnn emeli ve gayesi ihtimal baka idi; Trkiye haricinden bu hareketi tevik eden bir Mevlana zade ve bir Krt Mustafa, stanbulda fesat karan Seyit Abdlkadir, Gente daa kan eyh Sait belki bir fikir de deildiler; lakin hepsini birletiren mterek nokta eriat ve irtica propagandas idi. Krtlerle ve arkla hibir mnasebeti olmayan bir Hoca Askeri, yz ellilik listeye mensup Trkler, Adanada sefir birlii ... bir iki mnafk ancak bu sebeple isyann amil ve mahreki olmutur. syann ilk hedefi ve en byk kuvveti irtica ve eriat propagandasna istinat ederek Anakaray, yani Trk Cumhuriyetini ve inklb ykmakt. Bu maksat elde edildikten sonra, muhtariyet, istikll, igal bir memleket enkaz stnde teasur edilen btn ihtilatlar meydan alacakt. ark isyannda dahi asl cephe ve asl dman irtica ve ikide bir bu kuvveti Cumhuriyete kar karmakta menfaat bulan zmre ve zihniyet idi. Mali ve siyasi bir propaganda, kylerinden tekbir sesleriyle elde edilerek, eriat ve din uruna gaza iin gnderilen izdiham zerinde hibir aksi seda brakmaz, belki bizzat isyan mertebelerine kar bir aks sebep olurdu. 31 Mart syan da bir irtica hareketi idi ve o hareketi teeddd eden zmreler arasnda da halis ... baka inklb ykmak, istiklal kazanmak, ecnebi istilasna istidad hazrlamak isteyen muhtelif menfaat anasr mevcut idi. Kald ki Seyit Abdlkadir gibi cahil ve haris serkerdeler de milliyet fikri dahi, ... ve tahkim sevdasnn alelade bir vastas olmaktan baka kymeti haiz deildir. Onlarn kmak istedii nokta, bir derebeinin istedii mevkiden ibarettir. Oraya kmak iin din, eriat, milliyet, hepsi bir bir merdivenin basamaklar olarak grr. Dinin menfaati irtica hizmetinde olduu gibi, cemiyet ve milletlerin menfaati dahi byle menfur maceraperestlerin takibatndadr. Cumhuriyet her fesada vasta olan irtica, fesat ve tahriktn btn yuva ve yataklar tahrip etmekle, ... nfusu az ve zaman dar olan memleketin tekmil temiz anasrndan ancak hrmet ve kran bekleyebilir. Divan Harp tarafndan idam karar verilen ve eyh Saitin yakalanmasndan bir gn nce kuruna dizilen Cibranl Miralay Halit Beyden sonra Seyit Abdlkadirin de idam edilmesi, hazrlk sresi tamamlanmadan patlak veren ark isyann nemli isminden geriye sadece birinin kalmasna neden olmutu. O da eyh Sait idi.

98

4.3.3. eyh Sait Davas eyh Sait askeri birlikler tarafndan esir edildikten sonra en yakn ehir merkezlerinden biri olan Vartoya gtrlr. Burada eyh Saitin ve beraberindekilerin ilk sorgulamalar yaplr. Bu sorgulamalarda ayaklanma ile ilgili birok nemli bilgi elde edilir. ey Sait buradaki ifadelerinin birinde, ayaklanmay balattklarnda, blgenin merkeze ok uzak ve karlar ile kapl olduunu, buraya hkmet kuvvetlerinin abuk yetiemeyeceini dndklerini, ancak askeri birliklerin hayrete ayan bir abuklukta buraya yetitiini, bunu grnce de Mu istikametinden kamak istediklerini, ama yollarn bozuk olmas sebebiyle geri dnmek mecburiyetinde kaldn, tam bu srada askerler tarafndan etrafnn sarlarak yakalandn, yakalanmasa niyetinin rana veya Iraka kamak olduunu bildirir.215 Vartoda 3. Ordu Mfettilii bnyesinde tutulan esirler Diyarbakrda konulanm olan ark stikll Mahkemesine sevk edilmesine karar verilince u yaz ile sevk ve teslim edilmileridir. ark stikll Mahkemesi Mddei Umumiliine nc Ordu Mfettii Mahakim ubesi Adet:374 Diyarbekir, 10/5/41 1- Harekt- isyaniyenin tertip ve idaresinden mil olmakla maznunu aleyhim eyh Sait ve dier meayih ve resa ile bunlar meyannda derdest veya fiilleri itibariyle mareketleri grlerek sevkedilen ve elan Diyarbekirde tevkifhane-i rfide mevkuf bulunan otuz dokuz ahsa evrak takkikiye ve vesaik, merbut cetvelde gsterildii zere dokuz kta mazruf halinde ve her birinde mevcudiyetini irae eden melfulat pusulalaryla birlikte takdim klnmtr. 2- Bu otuz dokuz ahstan yirmi biri hakknda Varto istindak dairesinde sdar olunan gayri muvakkat tevkif mzekkereleri muvcup olup evrak tahkikiye meyanndadr. Mtebaki on dokuzu hakknda tevkif mzekkereleri mevcut deildir efendim. nc Ordu Mfettii Ferik216 Bu yaz ile birlikte Vartodan yola karlan eyh Sait ve beraberindekiler 6 Mays 1925 gn Diyarbakra Da Kapdan geirilerek getirilir.217 Bir zamanlar
215 216

Hkimiyet-i Milliye, 28 Nisan 1925, nr. 1410, s.1. ZGEEVREN, eyh Sait syan ve ark stikll Mahkemesi, s.107-108.

99

Diyarbakra marur ve muzaffer bir komutan edas ile girmeyi hayal eden eyh, bu hayalini bir trl gerekletiremeyerek elleri kelepeli bir mahkm olarak girmek zorunda kalr. ehre getirilen eyh Sait ve arkadalarnn hepsi at zerine bindirilmi ve her taraflar askerlerle evrilmi bir ekilde muhafaza altna alnmlard. Bu ekilde Hkmet Konana doru ilerleyen esirler buraya vardklarnda kendilerini Kumandan Kazm ve Mrsel Paalarla Diyarbakr Valisi Mithat Bey, stiklal Mahkemesi Reisi Mazhar Mfit Bey, yelerden Ali Saib Bey, Ltf Mfit Bey ile sivil ve askeri erkn karlamtr. Arkadalar ile birlikte Diyarbakr Hkmet Kona nne getirilen eyh Sait ile Kolordu komutan General Mrsel Paa arasnda u konuma gemitir: Ho geldiniz, yolda ok rahatsz oldunuz mu? Seyahatiniz iyi geti mi? eyh Sait bu suale u cevab verir: Sefer zahmettir. Hasta idiniz nasl oldunuz? imdi iyiyim. Yemek yemeye baladnz m? Daha korkuyorum. O halde sizi tedavi etsinler. Doktorlar bakyorlar m? Allah raz olsun bakyorlar.218 Esirler mahkeme olacaklar ehre bu ekilde getirildikten sonra mahkeme edilecekleri gn beklemeye balarlar. Yaklak yirmi gn sonra ilk durumalar gerekletirilir. Bu sre zarfnda mahkeme savcs Sreyya Bey, eyh Sait ile bir dostluk kurmaya alm ve resmi olmayan bir takm sorgulamalar yapmtr. Bu sorgulamalarn hepsinde eyh ayaklanmann basit bir olay sonucu ktn, daha nce planlanm bir ayaklanma olmadn, herkes gibi kendisinin de bu eylemin banda deil de iinde bulunduunu syler. Beklenen mahkeme 26 Mays 1925 Perembe gn Diyarbakr sinema binasnda kalabalk bir izleyici kitlesi nnde balar.219 Mahkemede yarglananlar arasnda eyh Sait, eyh erif, eyh Abdullah, eyh smail, eyh Abdullatif, Kamil, erkez Reit, Binba smail, Molla Emin, eyh Ali, Baba Bey, Reit, Timur, Abdullatif, Sleyman, Mehmet, Emekli Yzba Bahri, Emin, evket, Maksut, Halit,
217 218

Hkimiyet-i Milliye, 28 Mays 1925, nr. 1419, s.1. CEMAL, eyh Sait syan, s.87. 219 Hkimiyet-i Milliye, 28 Mays 1925, nr. 1436, s.1.

100

Malazgirt Savcs Abdlmecit, obakorlu Sleyman, Ali, Yusuf, Hseyin, Molla Cemil, Ahmet, Jandarma Temeni Mehmet, Mihri, Gen Salk Memuru Niyazi, Hac Sadk vardr. Mahkeme Heyeti yerini aldktan sonra sanklarn ad yoklamas yaplr ve Savc Sreyya Beyin iddianamesi okunur. Savc Sreyya Bey iddianamesinde: Trk lkesinin ark vilayetlerinin bir ksmnda btn dnyann muhtelif ekillerde rendii bir isyan hadisesi vard. syan hi phe yok ki, senelerce ierden ve isyan sahas dndan vaki olmu telkinler ve tasavvurlarla ekya hareketlerinin fiilen gzkmesiyle meydana kmtr. syan hadisesi iddianamede anlatld zere gya Peygamber dininin ykseltilmesi perdesi altnda meydana getirilmitir. Hlbuki asl gaye Trk vatannn muayyen bir ksmn ana yurttan ayrmak vatann birlik ve beraberliini bozup datmaktan ibaretti. Huzurunuzda bulunan eyh Sait, yzlerce, binlerce askerin, halkn, mslmann maln, cann yok eden hareketleri fiilen idare etmi ve hepsine amil olmu bir vatan hainidir. br sanklardan eyh Abdullatif ve kardei eyh smail, isyann efi olan eyh Saitin bu ekyalk hareketine fiilen katlmlar ve Diyarbakra yaplan hcumun muvaffak olmas iin telkinlerde bulunmulardr. eyh Mehmet erif, Elaz cephesi kumandan adyla oradaki hareketi idare etmi, eyh Abdullah Gen ve Varto hareketlerinde bulunmu ve kendisine eyh Mehmet erif gibi cephe kumandan unvan verilmitir. eyh Saitin de damaddr. Kasm, eyh Abdullahn Vartoyu igal etmesi zerine kendisine katlm ve onunla uzun mddet birlikte almtr. eyh Ali ve eyh Musa bir sr ekyaya kumanda etmekten sanktr. Mehmet Mihrinin isyandan nceki gnlerde hazrlklara itirak ettiine dair elimizde esasl deliller olmamakla beraber eyh Sait tarafndan hizmete alnm ve vazifesini terk etmitir. Baba Bey ve Kmil Bey de asilerin birer efidir. Dier sanklarda harekete fiilen itirak etmiler hep ayn gaye iin almlardr. ddialarmz soruturma evrak, mektuplar ve mahkeme esnasndaki sorgulardan anlalacandan, mahkemenin bu esaslara gre yaplmasn talep ve dava ederim. 220 demektedir. Savc Sreyya Beyin iddianameyi okumasndan sonra genel olarak ayaklanmada fiilen kumandanlk yapmakla maznun olan tutuklularn savunmalarna geilir. lk olarak eyh Sait savunmasn yapar. Savunmasnda, medresede eitim aldn, ayaklanmann Pirandaki basit bir olay sonras ktn, Bitlis eski Mebusu Yusuf Ziyann bir sene evvel kendisini isyana tevik ettiini ayrca Sebilirreadda yazlan yazlarn da kendisini tahrik ettiini ancak kendisinde bir ayaklanma fikrinin olmadn, olu Ali Rzann Erzurumda Cibranl Halit Bey ile stanbul da ise Seyit

220

DENZ, Trk Basnnda eyh Sait syan, s.70.

101

Abdulkadir ile grtn, Diyarbakr taarruzunu da kendisinin istememesine ramen Hanili Salih ve Mustafann bu hususta srar ettiklerini belirtmitir.221 eyh Sait savunmasn bitirince Mahkeme Heyeti eyh Saitin gndermi olduu veya eyh Saite gnderilmi olan bir takm mektuplar okutarak srekli ayaklanmann kendiliinden gelitiini savunan eyhin bu ayaklanmay olduka tertipli bir ekilde ynettiini kantlamaya alr.222 eyh Saitin sorgusu yaplrken bir yandan da dier sanklarn sorgusu yaplmaktadr. Bunlardan Cemil Paazadeler ile an eyhlerinin, obakor Kaymakam Hilminin ve Mfettii brahimin davalar tatbik edildikten sonra eyh smail ile Abdulmuttalipin sorgusuna geilmitir. Bunlar sorgularnda eyh Saitin Diyarbakra girdikten sonra Cizreyi almaya gideceini ngilizlerle grerek hkmet kuracan sylediini Cemil Paazade Ekremden eyh Saite mektup geldiini iddia ederler. eyh Saitin bu ifadeleri inkr etmesi zerine Ali Saib Bey, eyh Saite eyh yalan syler mi? diye sorar. eyh Sait ise Syler, daim syler. cevabn verir.223 eyh Sait, Mahkeme Bakanna bu arpc cevab verdikten sonra eyh Saitin damad olan eyh Abdullahn vermi olduu ifade okunur. Okunan ifadeden sonra eyh Abdullah sz alarak, isyan hakknda daha nce bilgisi olmadn ve kaynpederi eyh Saitin kendisine bir mektup gnderdiini ve bu mektupta Tebdil ihkam edildi, hcum ederek hkmete vuralm ve ehirleri alalm. dediini syler. Ancak kendisinin ayaklanmaya taraftar olmadn bunun iin iki defa Mua giden Zazalar evirdiini ve nlerine kendi sarn atarak gitmemelerini sylediini anlatr. Aklamalara devam eden eyh Abdullah sekiz saat sonra Vartoya gittiklerini burada Kasm Beyin askerleri ehre sokmadn kendilerini kapda karladn ve halk ayaklanmann lehine kkrtacak bir konuma yaptn belirtir.224 Bu aklamalar zerine sz hakk Binba Kasm Beye verilir. Binba Kasm Bey yapt savunmada eyh Abdullahn isyan etmek iin kendisine mracaat
221 222

Hkimiyet-i Milliye, 28 Mays 1925, nr. 1436, s.1. Hkimiyet-i Milliye, 28 Mays 1925, nr. 1436, s.1. 223 Hkimiyet-i Milliye, 2 Haziran 1925, nr. 1440, s.1. 224 Hkimiyet-i Milliye, 2 Haziran 1925, nr. 1440, s.1.

102

ettiini, ilk defa olarak Vartoyu mdafaa ettiklerini sonra yedi yz kii ile Ali Rza ve Abdullahn geldiini kendisinin de mecburen ekildiini syler. Bundan sonra Kasm Bey ayaklanma hakknda esasl itiraflarda bulunmaya balar. Bu itiraflar salonda bulunan herkes heyecanla dinlemeye balar. Bu ifade yledir:225 Krdistan resasndan Bedirhanllar ile Abdulkadir arasnda 1896 senesinden beri Krdistann tekili ve riyasete gemek arzusu vard. Bedirhanllardan Abdulrezzak Rusyaya geti ve Krtlk fikrini telkine balad. Krtler bir Rus ile evlenen bu adama Abdufezak diyorlard. Bu efkr ilerledi, stanbulda Krt cemaati ald. Seyit Abdulkadir reis oldu ve cemiyete telkinatta bulundu. Mtarekeye kadar durgunluk oldu, mtarekede devr-i fetret balaynca Krdistan cemiyeti tekil edildi. Erzurum Konferans srasnda orada idim. Propaganda ile efkr % 35 zehirlenmi idi. erif Paann metalibatn red iin telgraf ektik. Bu husus Kuvva-i Milliyeden iaret edilmi idi. Millet Meclisi toplanrken Rusya bizim bu hkmetimize kzyordu. Sabk Mebus Yusuf Ziya Mulu Mftzade Reit Bey Millet Meclisinin feshini mteakip propaganda iin Vartoya gemilerdi. Reit Bey evvelce Malatya mutasarrf idi imdi nerededir bilmiyorum. Yusuf Ziya Hac lyas Sami gvur oldu. dedi. Birden bire bir slam gvur olur mu? dedim. Bir risale neretti gvur oldu, artk ona rey vermeyin bize verin. dedi. Bunu bir intihap meselesi sandm. Yusuf Ziya Gazinin aleyhinde bulundu. Krtlere Hkmetin istediini intihap etmeyiniz. dedi. Ben herkes kardein olsa sana inanmaz, byle avam meclisinde gazinin ismini azna alma dedim. Ertesi gn bana; Kasm bana yemin ver bir ey syleyeceim. dedi bende verdim. Sr syleyeceim. dedi ve anlatt. Krdistan istihlas ve stikll Cemiyeti tekil etti, siz de mnevversiniz, itirak edin. Ben istihlas fikrini istihkak ile karladm syledim. Israr etti yalvard, dar ktk. Krtln kabiliyeti yok terakkiden mahrumdur. Ancak sevk-i tabiiyeye tabidir. Olmaz dedim. Yardm edenler var. dedi. Kimdir? dedim. Bir devlet veriyor. dedi. Israr ettim. Cemiyetin esrardr, syleyemem. dedi. ngiliz paras ile slam ldrlr m? dedim. Biz gelirken Abdlkerim Efendilerle birletik. Onlarn gz sendedir. Filan filan ruesa ile greceim. dedi. Grmesin, mebusluk davasndasn onunla ura byle eyler yapma. dedim. Bitlise gittim, .... Mamafih imzalayan on kiinin imzalarn gsterdiler. Yalnz benim imzam kul- mcerrette kald. Hac Musa jandarma kumandan reisini vazifesinden kararak hkmetten kovdu. Kendisine umum aair ahali namna Mevsuf Krdi diye nam veriyordu. Bu meseleyi ark meselesi kumandanlna yazdk. Sonra Cibranl Halit, Hoca Rauf ve Mfit Beyler Erzurumda bir muhalefet grubu yapmlard. Halkn % 80nini kendilerine balyorlard. Geen sene Gazinin Erzuruma itirakinde Ali Sait Paann huzuruyla bu hususta mlakat talep ettim. Gaziden iddetli tedbir almasn rica ettim. Tedbir alnncaya kadar eyh Said perembeyi arambadan evvel getirdi. Bizi de buraya srkledi. Bu isyann ngiliz paras ile dndn sanyorum. eyh Saidin olu Ali Rza stanbula gitti. Seyit Abdulkadir ile grt. Avdetinde babasyla uarda bulutu. Tertibata din meselesini alet ettiler ama
225

Hkimiyet-i Milliye, 2 Haziran 1925, nr. 1440, s.1.

103

maksatlar istiklaldi. eyh Said Yusuf Ziya ile grm olduundan divan harbe arld. Sait bundan korktu, kukuland. Beni asarlar. diyordu. Bilahare diklendi ve kynden hareket etti. an eyhleri ile grt, daha bakalar ile de temas ederek isyan iin tahrikt yapt. Bundan istifade Pirana geldi Binba Kasm Beyin yapt bu itiraflardan sonra eyh Abdullah tekrar sz alarak kaynpederi eyh Saiti Bitlisten istedikleri iin korktuunu, yakalanacan dnerek taraftar toplamaya baladn, hatta kendisine de isyanda yer almasn teklif ettiini fakat eriatta isyannn caiz olmadn syleyerek reddettiini belirtir. Bu sefer iddialarn odanda bulunan eyh Sait sz alarak Yusuf Ziyann Krdistan tekili iin altn kendisinin de Divan Harpten istendiini bunun zerine yakalanmaktan korktuunu ve yakalanmamak iin tertibatta bulunduunu syler.226 Binba Kasm vermi olduu ifadeden sonra kendisinin de Vartoda ellerine esir dtn, isyana katlmak mecburiyetinde kaldn, eyh Saitin Bir Trk ldrmek yetmi gvur kesmekten daha efdaldr. dediini duyduunu belirtir. Kasm Beyin bu aklamalar zerine mahkeme bakan Mfit Bey, Kasm Beye Krt Komitesi hakknda neler bildiini sorar. Bu soru karsnda Kasm Bey Yusuf Ziyann Cemiyetimizde muhterem zevat vardr. ki milyon liramz var krk be bin alyoruz. dediini belirtir. Mahkeme bakannn Baka neler biliyorsun? demesi zerine Binba Kasm Bey Krt komitesi ile ilgili u aklamay yapar: Reit misafirim iken cebinden alt kart kard. Tevfik zade Sdk yazd. Bunlar nedir dedim. Bu kartlar senin nazarnda aleladedir. Fakat zerinde yaz olanlar efradn olmayanlar resaya ait Krt Cemiyetinin markalardr. Bunlar beer beer azaya veriliyormu. Be azadan bakas birbirini tanmyormu. Bekir Sdk kimdir? dedim. Sylemediler.227 stikll Mahkemesinde eyh Sait ile dier sanklarn yarglanmasna devam edilir. Yaplan sorgulamalarda ayaklanma ile ilgili olduka arpc detaylar ortaya kmaktadr. Bu arpc aklamalardan birini de ayaklanma srasnda Elaz kumandanln stlenen eyh eriften gelmitir. eyh erif mahkemede yapt aklamada Elaza aramba gn girdim. Beni telizade Halit Bey karlad. Otomobil ile hkmete geldim. Eraf ve Beyzade Nuri orada idi. Eraf Bu

226 227

Hkimiyet-i Milliye, 2 Haziran 1925, nr. 1440, s.1. Hkimiyet-i Milliye, 2 Haziran 1925, nr. 1440, s.1.

104

mutemedimizdir, eminimizdir. Hkmeti ona teslim edeceksiniz. dediler. Ben Emininiz ise teslim ederim. dedim. Tayin ettim. Ne Haliti ne de Beyzadeyi evvelden tanmam. Mektuplamadm. Hkmet konanda iki saat oturdum. Geceyi bir apakurlunun evinde geirdim. Sabahleyin Harput ahalisinin adamlarmza ate ettiini grerek Paluya katm. Ben kumandan deildim. Kimin sakal varsa o kumandan idi. Bende kumandan sureti var m?228 eklinde konuarak ayaklanmada kumandan olmadn belirtti. eyh Saitin inzibat kumandanln yapm olan Hasan Fehmi de ifadesinde isyann daha nceden planlandn, isyan vakasndan krk gn evvel eyh Saitin obakora geldiinde eriat niyetinde olduunu belirtir. Bunun zerine Sabk Mebus Hamdi, Muallim Mehmet Zeki ve Dndar Alpin eyh Saitin kkrtmalarda bulunduunu hkmete haber verdiklerini daha sonra bunlarn valiyi grevden alarak hapis ettirdiklerini sonra da hkmete haber verenleri ldrdklerini anlatr. Bunun zerine mahkeme heyetinden Ali Saip Bey, Hasan Fehmiye ayaklanmann nceden hazrlandna dair neler bildiini sorar. Bu soru karsnda Hasan Fehmi eyh Saitin mebuslarn bir birine muhalefetlerinden eriatn icra edilmediini andn sylediini belirtir.229 Hasan Fehminin bu aklamas zerine Ali Saip Bey eyh Saite dnerek Sen mebuslarn er-i erife iin muhalif olduunu nereden biliyordun. diye sorar. eyh Sait bu soruyu yle cevaplar: Kitaptan, matbuattan, gelen haberlerden okudum. Bilhassa Sebilrread duyardm. Mebuslarn ihtilaf neden idi bilmiyorum. Sebilrread, Tevhiti Efkr- okurdum. Son Telgraf da.. Erzurum Mebuslar gelirdi, onlardan haber alrdk. Raif Hocay bir kere grdm. Ziya Hocay tanmam. Raif Hocann beyanatn grdm. Risalede Peygamberimizin miracn inkr ediliyordu. Bilmem Abdullah Cevdet mi, Ahmet Cevdet mi yazm okuduk. Sebilrread yazyordu. zmitte Klzade Hakk Peygamberimize izale-i lisanda bulunmu, mft mahkemeye mracaat etmi, 100 lira hkm giymi, Ankara adliyesi beraat ettirmi, buna da kzdk. Yine Sebilrreadta okudum. Kz mektepleri alm ve orada birisi piyano, birisi keman alyormu. Bir gece o mektepte msamere vermiler. Yazk dedik. Bir risalede grdm, Afyon mebusu sabk kr Hoca Hilafet lazmdr. diyordu. Sebilrread bize ok tesir ediyordu. Erzurum tccarlarndan Bitlisli Seyfettinden haber alrdm. Sebilrreada biraderim mft Bahattin abone idi.230

228 229

Hkimiyet-i Milliye, 4 Haziran 1925, nr. 1442, s.1. Hkimiyet-i Milliye, 4 Haziran 1925, nr. 1442, s.1. 230 Hkimiyet-i Milliye, 4 Haziran 1925, nr. 1442, s.1.

105

Yine dier bir celsede Ali Saib Beyin eyh Saite Meclisteki muhalefetten bahsettiini Mhim adamlarn Terakkiperver Halk Frkasna girdiini ve dini kurtaracan sylediini hatrlatmas zerine eyh Sait, Darahaniye geldiinde belediye reisinin kendisine Terakkiperver Frkasnn da Halk Frkasnn da nizamnamelerini verdiini, Terakkiperverlerin Askeran men edeceiz. demelerinin holarna gittiini syler. Saib Beyin Terakkiperver Frkasnn en holarna giden maddesini sormas zerine de eyh Sait Terakkiperver Frkasnn Frkamz tikat- diniye ye hrmetkrdr. diyordu bu madde houma gitti der. Saib Beyin madem Terakkiperverler dini kurtaracakt niin onlara mracaat etmedin demesi zerine eyh Sait vakit bulamadklarn eer birka adam ittifak etse mracaat edeceini syler.231 eyh Sait davasnn mhim bir safhaya girmesinden dolay ark stikll Mahkemesi Savcs Sreyya Bey iki buuk aylk srecini Anadolu Ajansna vermi olduu beyanata deerlendirmitir. Beyanatnda Sreyya Bey unlar sylemitir: stikll Mahkemesi heyeti, ihtilal mahiyetinde ie balad gnden itibaren fiilen madden isyanla alakadar ehasn mahkumiyetiyle megul olmutur. Bu ana kadar mahkeme edilen ehas () ceraim esbabdr. syann senelerden beri zenli bir plan dhilinde sarf edilen gayretlerin neticesi olduu tamamen anlalmtr. Heyetimiz tahkik etmi, isyanda pek vazh olarak hviyetleri tayin ve mecramiyetleri tezahr eden, ksm azami divan harplerden mdr ehasn cezalarn tertip etmektedir. Asl bundan sonradr ki isyann esbap olan unsurlar kknden kati ve izale etmek vazifesiyle kar karya bulunuyoruz. ok kuvvetli bir kanaat halinde syleyebilirim ki bu havalide birok gizli kk hkmdarlar yaatan derebeylik tekilat tamamen balar ezilmeden memleketin z, sadk, mstahsil, saf evlatlar olan halk kitlesi ... ehasn memleketinden kurtarlp, halk hkmetine mstenid, Trk Cumhuriyeti gayesine uygun bir vaziyet tabiye tesis olmadan arktaki tehlike vatan mul bir mahiyette kalacaktr. Fakat Cumhuriyetin sadk ve milletin fedakr evlatlar btn memleketi tehdit eden bu tehlikeyi kknden koparp atacaktr. syan ve ihtilal haberlerinin Ankaraya geldiinde izhar ettiimiz fikir ve kanaatin ispat mtalaasn isyan sahasnda ki iki aylk tahkikat ve takibat ile bugn tamamen tevsik etmi bir halde buluyorum. Heyetimizin davalarn bitirir bitirmez isyanla maznun olan ehaslarn cezalarn hemen tatbik edeceinden emin olmak gerekir.232

231 232

Hkimiyet-i Milliye, 10 Haziran 1925, nr. 1447, s.1. Hkimiyet-i Milliye, 19 Haziran 1925, nr. 1455, s.1.

106

stikll Mahkemesinde eyh Sait ve isyanla alakadar olanlarn sorgulamasna devam edilir. Bunlardan Gen jandarma yzbas olup ayaklanamadan sonra isaetin Darahani inzibat zabtln yapan Ali Avni, yarglanmas srasnda ayaklanmaclardan maa karlnda para aldn itiraf etmitir. Bunu yapmasnn sebebi olarak da Maden inzibat memurluu grevini yapan Kadri Beyin hayatn kurtarmak iin yaptn itiraf eder.233 Daha sonra Gen Valisi smail Hakk Beyin sorgusuna geilir. smail Hakk Bey sorgusunda isyan hadisesinin olacandan haberdar olmadn iddia ederek isyan olacandan haberdar olsa merkeze bilgi vereceini ifade eder. Mahkeme Reisi, Muallim Mehmet Zeki ve Hamdi Beyin isyann kacana ynelik ihbarda bulunduklarn hatrlatnca smail Hakk Bey de, Muallim Mehmet Zeki Beyin verdii bilgilerin isyan ihbar niteliinde olmadn sadece Ankaraya kar bir suikast yaplacana ynelik bilgilerden bahsettiini, syler. Bu hususta dhiliye vekletinden bir telgraf aldn ve kendisinden bilgi istendiini, kendisinin de tahkikat yaptrdn, obakor kaymakamna sorduunu ve kaymakamn kendisine bu meselenin ahsi pheden baka bir ey olmadn bildirmesi zerine de bununla yetinmeyerek jandarma kumandanyla ortaklaa tahkikat yaptrdn iddia eder. hbar olmad iin evrak mahkemeye gnderdiini daha sonrada Muallim Mehmet Zekinin tutuklandn ve asilerin gelmesi ile de ldrldn ifade eder. Mahkeme Reisinin Hamdi Beyin de ihbarda bulunduunu hatrlatmas zerine smail Hakk Bey, geen sene dhiliye vekletinde ihbarn suretini aldn, vekletin kendisine bu hususta soruturma yapmasn emrettiini, jandarma kumandann bu ii soruturmas iin grevlendirdiini syler.234 Daha sonra ifadesinde Hamdi Bey tarafndan gnderilen ihbarnamede nahiye mdrnn eyh Sait ile grmekte olduu ve ngilizlere hizmet ettiinin yazld ve yaplan soruturma neticesinde Hamdi Beyin milletvekili olamad iin byle bir ihbarda bulunduunun anlaldn, Mehmet Zeki Bey gelince de kendisine ifade vermekten ekindiini syler.235

233 234

Hkimiyet-i Milliye, 16 Haziran 1925, nr. 1452, s.1. Hkimiyet-i Milliye, 17 Haziran 1925, nr. 1453, s.1. 235 DENZ, Trk Basnnda eyh Sait syan, s. 100.

107

Diyarbakrda yarglamalar devam ederken bir yandan da baz kiiler hakknda kararlar verilmeye balanmtr. Ayaklanmada nemli bir grev stlenen an eyhlerinden Abdullah, Ali ve Sleyman ile Licede ayaklanmann inzibat memurluunu yapan Hseyin idama mahkm edilirler. Dier an eyhleri olan Merci Bin Halit, Fakiye Mahmut, Resul, erif, Hseyin, Ahmet ayaklanmada tesirleri olduklar gerekesiyle onar seneye mahkm edilmilerdir.236

4.4 DAM KARARLARI VE CEZALARIN NFAZI 27 Haziran 1925 Cumartesi gn durumaya balandktan hemen sonra Savc Sreyya Bey sz alarak yarglan sanklar hakknda son iddianameyi okur. Bu iddianamede tm sanklarn sularn, ayaklanma srasnda her birinin ayaklanmaya nerede ve ne ekilde itirak etiini ve bu sanklar hakknda var olan delilleri tek tek aklar. Tekke ve zaviyelerin kurulularnn sebep ve amalar dnda braklarak, eyhler tarafndan mritlerini ve masum halk kandrc siyasi birer yuva olduklar ileri srlerek kapatlmas iin mahkemede karar alnmas da istenmektedir 237 Savc iddianamesini elli sann sularn tek tek ne olduunu aklayarak devam ettirir. O iddianame yledir: eyh Abdullah, Varto kasabasnn igaline memur edilmi, hareket-i isyaniyenin bana gemi, Vartoda bir mddet hkmdarlk etmitir. Sren muhakeme esnasnda kendi ifadesi ile teyittir. eyh erif, Elaz cephesi kumandanln deruhde etmitir. Kendisi kumandan olduunu inkr etmise de kendisine bu unvanla yazlan mektuplar ve cevabnda bu imzay kullanan birok mektuplar vardr. Fakih Hasan, Darahani inzibat memurluunu yapmtr. Kendisi inzibat kumandanln baz memuriyete iyilik iin yaptn sylemi ise de bu iddia unvann istirham edemez. Hac Sadk Bey, uzun sakalna ve ilerlemi yana ramen bu isyanda eyh Sait kadar alm bir ahstr. Hanili eyh brahim, obakorda idare-i umumiyeyi derahde etmi bir ahsiyettir. Davadan anlalaca gibi asat sergerdeleri en ziyade an mntkasna ithaf ehemmiyet etmilerdir. eyh Ali, eyh Celal ve Hasan hareket-i isyaniyeye aynen ve mtereken almlardr. eyh Ali K, eyh Celal ve eyh Hasan Harput cephesinde almtr.
236 237

Hkimiyet-i Milliye, 19 Haziran 1925, nr. 1455, s.1. Hkimiyet-i Milliye, 29 Haziran 1925, nr. 1463, s.1.

108

Hanili Mustafa ve Salih Beyler asat ve sergerdelerden olup birok msademelerde bulunmulardr. Hanili Salih krlan bacana ramen teslim olmayarak tutsak edilmi bir asidir. Bunlardan baka Yusuf, ettii isyann ehemmiyetini saklamadan tahkikata alm, Madenli Kadri, asatn inzibat memurluunu yaptn itiraf etmekle beraber Fakih Hasan gibi hizmet iin yaptn sylemitir. Cizreli eyh smail ile biraderi Abdullatif, Diyarbakr zerine derbeder bir kuvvetle hareket yapan resa-i asttandr. Diyarbakra hcumdan evvel eyh Saite giderek Ma-dun ehas ifal et. diyerek Diyarbakra daha byk bir kuvvetle hcum etmek zere halk kandrmak iin ahsen almlardr. Molla Emin eyh Abdullahn mrididir. eyh Abdullah ne yapmsa ne dnmse o da ayn eyi yaptn ve harekete itirak ettiini itiraf etmitir. Tahrikte ve isyan devresinde ok almtr. Btn asilerce malum olduu cihetle isyann tertip edenlerden biri bu adamdr. Hac Halit Bey, eyh Abdullah ile beraber Varto asilerindendir. Bir askerle firar ederken yakalanmtr. Ali Badak isyan resasndan eyh erifle Elazize gitmi bir at getirmitir. Mlazm Ferit meda-i umumiyesi Abdlhamit Efendi, memur olduu halkn emniyet mal ve hayatn temine mecbur bir memur olduu halde asat hanelerine misafir etmek ve muhta olduklar istirahat temin etmekle harekette bulunmutur. Jandarma Mehmet Fahri ve Ali Avni Efendiler zabit olduklar halde, vatan ve millet aleyhine kyam edenlerin hizmetlerini ve paralarn kabul eden iki ahstr. Kaymakam Hseyin Hilmi, eyh Saitin olu Ali Rzay kasabaya davet eden, orann vaziyet-i sevki eliyesini ifa eden bir ahstr. Hkim Ali Rza Efendi aslen Badatldr. eyh Saitin hareket vakasn hareketin mahiyetinde gstererek takdir etmi, Kendisinden muvaffakiyet memuldur. gibi szler sevk ederek tahrik suretiyle hareket-i isyaniye de zimdihaldir. Gen Valisi smail Hakk hakknda malum iddia isyan tasvip edecek bir harekette bulunduunu sart edememekle beraber birok ihbarata ramen vazife-i memuriyetini suiistimal etmi bir memurdur. 238 ddia makamnn dile getirdii bu uzun ve detayl iddia gerek sanklar gerekse de salonda bulunan dinleyiciler tarafndan byk bir sessizlikle dinlenilir. Savcnn sanklara ynelttii bu iddiann bitmesi zerine sanklarn son mdafaalar dinlenmeye balanr. lk mdafaay eyh Sait yapar. eyh ayaklanmann nceden planlanmadn ve Piranda gerekleen hadisenin ayaklanmaya sebep olduunu dile getirmitir. eyh Saitten sonra sz alan dier sanklarn geneli kendilerine yaplan sulamalar kabul etmeyerek beraatlarn istemilerdir. Bir ksm ise yaplan sulamalar kabul etmi ancak yinede cumhuriyet hukukunun kendilerini affedeceine inandklarn dile getirmileridir.
238

DENZ, Trk Basnnda eyh Sait syan, s. 107-1008.

109

Sanklarn savunmalar bittikten sonra ertesi gn yani 28 Haziran gn stikll Mahkemesi tekrar toplanr. Diyarbakrdaki mahkeme salonunda tarihi anlar yaanmaktadr. Mahkeme bakan sz alarak karar aklar. Bu karara gre; eyh Sait, eyh Abdullah, eyh erif, Fakih Hasan, Hac Sadk, eyh brahim, eyh Ali, eyh Celal, eyh Hasan, Hanili Salih Bey, Mehmet Bey, Madenli Kadri, eyh emsettin, eyh dem, eyh smail, eyh Abdullatif, Molla Emin, Kargapazarl Halil ve olu Mehmet, Molla Cemil, tahrirat ktibi Tahir, Nahiye Mdr Tayip Ali, Jandarma Hamit ve yirmi dokuz kii idama mahkm olunur.239 dama mahkm edilenler arasnda bulunan Salih Beyin olu Hasann on be yandan kk olmas sebebiyle cezas Adanada on be sene kree evrilmitir. Ayn ekilde obakor kaymakam Hseyin Hilminin Kuvva-i Milliyede hizmeti dikkate alnarak cezas Konyada on be sene kree evrilir. Gen Valisi smail Hakknn Konyada bir sene hapsine ve devlet hizmetinde grev verilmemesine, Jandarma Yzbas Avni, Cemil paazade Ekrem, Jandarma Temeni Mehmet, Hanili Mustafa Bey sene ile onar sene kree konulmalarna karar verilmitir.240 obakorlu Hseyin, Shhiye Ktibi Niyazi, Jandarma Ali, Bitlisli Mehmet Salih, Vartolu Ali, Kargapazarl Reit ve Sleyman Bey, Darahani Mfts smail, smail olu Ahmet, emekli Binba Kasm, Vartolu Cendi, Darahani Mfts Hac lyas Efendi, Molla Abdlhamit, Maksut, Ahmet, Nimet ve brahim Beylerin beratlarna, Kadri, Memduh, Beylerinde dem-i mesuliyetlerine karar verilir.241 Mahkemenin bu karalar zerine beratlarna ve dem-i mesuliyetlerine karar verilenler dar karlm ve mahkeme bakan metin ve gr bir sesle mahkmlara hitaben bir konuma yapmtr. Bu konumasnda Mahkeme Bakan mahkmlara yle seslenmitir: Kiminiz ahsen bir zmreyi alet, kiminiz tahrikt- ecnebiye ve ihtiras- siyasiyeyi ittihaz ederek cmleniz bir noktaya yani mstakil Krdistan tekiline doru yrdnz. Senelerden beri dndnz umumi isyan ve kyam yaparak bu havaliyi ate iinde braktnz. Cumhuriyet Hkmetinin azimkr ve kati hareketi, cumhuriyet idaresinin ldrc darbeleriyle isyan, irtica ve kyamnz derhal perian edilerek cmleniz huzur-u adalette hesap vermek zere yakalanarak getirildiniz.
239 240

Hkimiyet-i Milliye, 30 Haziran 1925, nr. 1464, s.1. Hkimiyet-i Milliye, 30 Haziran 1925, nr. 1464, s.1. 241 Hkimiyet-i Milliye, 30 Haziran 1925, nr. 1464, s.1.

110

Herkes bilmelidir ki Cumhuriyet Hkmeti, fesat ve irtica ile her trl faaliyetlere gz yumamayaca gibi tedbirler sayesinde bu gibi harekete zemin ve saha da brakmayacaktr. Senelerden beri aalarn, eyhlerin, beylerin basks altnda feryat eden bu zavall halk sizin er-i fesadnzdan kurtularak Cumhuriyetimizin feyizli ve saadet bahseden yollarnda ilerleyerek mesut yaayacaktr. Sizde dktnz kanlarn, verdiiniz hainliklerin cezasn adalette hayatnzla deyecek, hesabn vereceksiniz. te Cumhuriyetin sert fakat adil kanunlar budur.dedikten sonra mahkmlarn gtrlmesini emreder. Mahkeme Bakannn alklarla karlanan szlerinden sonra mahkmlarn kollarna kelepeler vurulur ve gtrlr.242 eyh Sait ve arkadalarnn idam karar hemen infaz edilecektir. Bu infaz ilemini Diyarbakr Adliye Savcl stlenecektir. Ayrca verilen karar hkmleri arasnda ark stikll Mahkemesi blgesi ierisinde bulunan teke ve zaviyelerin kapatlmalar hkm de bulunduundan bu hkm ve karar da, on drt il ve iki kazada bulunan yetkili makamlarca derhal yerine getirilmitir.243 eyh Sait hcresinde Hapishane Mdr Osman Bey ile grerek brakaca altnlarn evlatlarna taksimini vasiyet ederek ocuklarnn isimlerini sayar, fakat nerde olduklarn bildirmez. Daha sonra tm hkmller gibi eyhi de nbeti hekim Yzba Cemil tarafndan muayene edilmitir. Muayene ilemi bittikten sonra mahkeme heyetinden Ali Saip ile eyh Sait arasnda bir diyalog yaanr. eyh Ali Saip Beye Hani doruyu sylersem kurtaracaktn? der. Bunun zerine Ali Saip Bey Ne yapalm Sait Efendi, seninle Hnsta kuzu yiyemedik. der. Diyarbakrda Siverek kaps dnda hazrlanan idam sehpalarn bulunduu yerde kolordu komutan Mrsel Paa, Vali Mithat Bey, stikll Mahkemesi yelerinden Mfit Bey, Diyarbakr mebuslar Cavit ve eref Beyler ile birok subay ve halk vardr. Yz on gn evvel ayn mevkide Diyarbakr ele geirmeye alan kiiler bu sefer elleri kelepeli olarak cezalarn ekmeye doru yryorlard. eyh Sait burada Ali Saip Beyi kastederek Maher gn seninle mahkeme olacaz. diye seslenir. eyhin bu seslenii zerine Vali Mithat Bey Maher gn adil hkimlerimizle deil, ldrdn masum ocuklar, ocaklarn sndrdn ailelerle

242 243

Hkimiyet-i Milliye, 30 Haziran 1925, nr. 1464, s.1. Hkimiyet-i Milliye, 30 Haziran 1925, nr. 1464, s.1.

111

muhakeme edileceksin. diye cevap verir. eyh bu sefer Boynuzsuz keinin ahn boynuzludan alrlar. eklinde mrldanr.244 Bu konumalardan sonra sanklar hakkndaki idam kararlar uygulanmaya geilir. ncelikle eyh Sait idam edilir. eyhin idam edilmesinin ardndan ark stikll Mahkemesinin verdii dier idam kararlar da srayla infaz edilir. eyh Saitin idam edilmesi basnda da geni yank bulmu ve birok yazar kaleme ald makaleler ile bu konu hakknda grlerini dile getirmilerdir. Bunlardan biriside Siirt Mebusu Mahmutun Hkimiyeti Milliye gazetesinde yaymlad makaledir. O makale yledir: 245 eyh Saidin dam eyh Said idama mahkm oldu. Esasen ark stikll Mahkemesi hkmn okumadan evvel halkn geneli bu asi eyh hakkndaki hkmn vermitir. Maalesef bu akinin imhasyla onun yapt tesiri yok etmek mmkn olmuyor. eyh Said ahirette azaba dar olmak zere gt; hlbuki onun yznden takibata, zdrabata maruz kalan birok fertler bunlarn yaptklar ihanetlerin karsnda matem tutmaa mahkmdurlar. Beeriyet iin, hayat iin ve nihayet vatan iin hibir kymet ifade etmeyen bir eyh Saidin idam Dicle boylarnda dklen kanlara tekabl eder mi? Herhalde devlet idaresinde, adaletin icrasnda esas olan ey sadece erbap ceraimi tecziyeden ibaret deil, belki esbap ceraimi ... Bu irtibatla eyh Said -ziyade hak ettii- akbete dar olmakla tam ve kmil bir adaletin icra edildii vahimine kaplmak haktr. Hakiki adalet; baka kisvelere baka ivelere ... baka ekillere yeni yeni eyhlerin zuhuruna mani olmaktr. Tarihimizin tahkikatndan anlyoruz ki irtica yalnz dhili siyasetimizde vatandalarnda bir siyaset vastas olmu deildir. En mhim ve en feci ekillerde harici dmanlarmzn da bu silahtan istifade ettii vakadr. Eski Rus arlnn bu keskin silahtan nasl istifade ettiini biliyoruz. Baz garb devletlerinin bugn bile ayn silahla tefeci tahrikt yaptklarn gryoruz. Trkler, Trk vatanperverleri, Trk milletperverleri daima dnmelilerdir ki irtica ile yaplacak iler dmanlara hizmet etmektir. eyh Said ve adamlarnn idam emellerinin en hak cezasdr. Fakat memleket iin, istikbal iin halis ve refah yolu yalnz bu deildir. Memleketten eyh Said zihniyetini imha ettiimiz gndr ki istikbale ehemmiyetle bakabilelim. Gen cumhuriyet, slahat sahasnda ittihaz edecei idari ve itimai tedbirden sonra memleketin arz edecei manzara dahil ve harici bu kanaate sevk etmelidir. Artk Trkiyede irticaya hayat ve imkn yoktur.

244 245

CEMAL, eyh Sait syan, s. 116-117. Hkimiyet-i Milliye, 30 Haziran 1925, nr. 1464, s.1.

112

4.5.TERAKKPERVER CUMHURYET FIRKASININ KAPATILMASI ark vilayetlerinde eyh Saitin liderliinde balayan ayaklanama, Trkiye Cumhuriyet tarihinin ilk muhalefet partisi olan Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn da sonunu getirecektir. Bu partinin izlemi olduu politika, parti tz ve partiye ye olan bir takm kiilerin blgede yapm olduklar propaganda ayaklanmada tetikleyici rol oynad fikrini dourmutur. Ayrca ayaklanmadan sonra karlana Takriri Skn Kanunu ile beraber sadece blgede asayiin salanmas hedeflenmemi ayn zamanda i politikada nemli lde otorite salamaya allmtr. Bu otorite salama almas bu partinin sonunu hazrlayan dier bir etmendir. Takriri Skn dnemi ile birilikte kurulan stikll Mahkemeleri Terakkiperver Cumhuriyet Frkasna Mart aynn sonuna doru el atar. ncelikle yaplan bir ihbar sonucunda partinin nde gelen bir takm yneticilerinin ad silah kaakl olayna karr. Bunun zerine mahkeme karar ile bu partini stanbul ubeleri polis tarafndan baslr ve mhrlenir. Bu gelime bir anda partinin kapatld haberlerinin yaylmasna neden olur. Tanin Gazetesi Terakki Perver Cumhuriyet Frkansn ubelerinde yaplan aratrmay baskn kelimesi ile halka duyurduu iin sresiz olarak kapatlr. Ayrca tamda bu gnlerde Hkimiyet-i Milliye gazetesinin yazarlarndan Yakup Kadri, Falih Rfk ve Siirt Mebusu Mahmut Terakkiperver Cumhuriyet Frkasn eletiren ok sert yazlar kaleme almaktaydlar. Yaanan bu gelimeler ile birlikte Terakkiperver Cumhuriyet Frkasna ynelik irtica ve kaaklk yaptna dair zaten var olan pheleri daha da artrmtr. Tamda bu esnada stanbulda iki Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn iki yesi tutuklanr. Tutuklanma sebepleri ise din ve mukaddesat diniyeyi siyasete alet etmeleri olarak gsterilmitir. Ayrca partinin Beykoz ubesinde din propagandas ile ilgili baz beyanname ve vesikalar bulunur.246 Bu partinin, halk isyana tevik ettii gerekesiyle Diyarbakr stikll Mahkemesi tarafndan blgedeki tm ubeleri kapatlr. Daha sonra Ankara stikll Mahkemesi yapt aratrmalar sonucunda partinin dini siyasete alet ettiini ve halk

246

TOKER, eyh Sait ve syan, s. 120.

113

isyana tevik ettii tespitinde bulunur. Bakanlar Kurulu bu tespitlere dayanarak Takrir-i Skn Kanunun verdii yetkiyle Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn lkedeki tm yetkilerini kapatr. Bakanlar kurulunun Terakkiperver Cumhuriyet Frkasn kapatmasna dair yaymlam olduu kararname yledir: 247 Mtenevvi tahriklerle stikll Mahkemesinde cereyan eden takibat ve muhakemesi esnasnda Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn stanbul civarnda resmi vazifesini deruhde eden baz ehasn frkann programnda mevcut efkr ve itikad diniyeye hrmetkr olmak esasn efkra ve irticaya tahrikta vesile ittihaz ettikleri sabit olmu ve frkann vaziyeti hakknda nazar dikkatini celbe ... karar verdiini bildiren mahkeme karar mddeiumumliinden hkmete tebli olmutur. Diyarbakr stikll Mahkemesinin takibat ve muhakemat esnasnda dahi Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn resmi mmessillerinin frka programnda mevcut efkr ve itikad- diniyeye hrmetkr olmak, esasn memleketi dinsizlerden kurtarmak irticakar telkin vastas ittihaz ettikleri ve bu yzden son irtica ve isyann tezahrat esnasnda birok hadiseler vukua geldii sabit olmutur. Diyarbakr stikll Mahkemesi kendi adli selahiyeti dhilinde bulunan Terakkiperver Cumhuriyet Frkas ubelerini kapatmaya karar verdiini hkmete tebli eylemitir. Muhtelif vilayetlerden ibla olunan malumat Terakkiperver Cumhuriyet Frkas mensuplarnn programlarnda mevcut malum esas dini siyasete alet eden bir vasta etmee altklarn gstermitir. Zaten Ankara stikll Mahkemesindeki muhakemeler, Vahdettinin etrafnda bulunan vatan hainlerinin Avrupada tekil ettikleri merkezlerde ve memleket iinde Hrriyet ve tilaf devrinden kalma fesatlardan mrekkep geni bir irtica ebekesi vcuda getirdiklerini gstermitir. Vatandalarn atlatlmaktan ve tahrikten korunmas iin Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn faaliyetten meni, hkmetin artk msamaha edemeyecei vazifeler arasna girmitir. Binaenaleyh bu kararnamenin teblii tarihimden itibaren Takriri Skn Kanunu ahkmna tevkifan Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn bilcmle merkez ve ubeleri alakal hkmet memurlar tarafndan kapatlacaktr. Bu kararname ile Trkiye demokrasi tarihinde bir dnm noktas yaanmtr. Hem ilk muhalefet partisi kapatlarak demokrasiye gei askya aln hem de gnmze kadar devam eden bir gelenek olan parti kapatma gelenei bylelikle ilk rneini yaamtr. Ayrca eyh Sait Ayaklanmas ile balayan siyasi temizlik bu kapatma karar ile doruk noktasna ulamtr.

247

Hkimiyet-i Milliye, 5 Haziran 1925, nr. 1443, s.1.

114

SONU almamzda, eyh Sait liderliinde 1925 ylnn ubat aynda ba gsteren ayaklanmann o dnemin basnna yansy ekli ele alnmtr. Bizzat Mustafa Kemal tarafndan kurulan ve bir Ankara gazetesi olan Hkimiyet-i Milliye gazetesinde, eyh Sait Ayaklanmasnn balamas ve bastrlmas arasnda geen alt aylk dnemde yaanan nemli gelimelerin nasl ele alnd zerinde durulmutur. letiim aralarndan olan gazete, ierisinde bulunduu toplumun aynas konumundadr. Gazeteler gnn siyasal, sosyal, ekonomik olaylarn yanstmas bakmndan ok nemli belgeler niteliindedir. Yapm olduumuz bu almada eyh Sait Ayaklanmas srasnda Ankarada karlan gnlk gazetelerden biri olan Hkimiyet-i Milliye gazetesinin nshalar taranarak haber, makale ve resmi teblilerle bir dnemin portresi yakalanmaya allmtr eyh Sait Ayaklanmas sebep ve sonular asndan Trkiye Cumhuriyeti tarihinde nemli bir konuma sahiptir. Bu ayaklanma hareketinin altnda yatan birok sebep olduu gibi birok sonucu da olmutur. Ayrca bu sonularn bir ksm gnmze kadar etkisini gstermeye devam etmektedir. Bu ayaklanma lkede sosyal ve siyasal alanda birok deiiklie neden oldu. lk olarak Ankarada hkmet deiiklii yaanm ve yeni kurulan hkmet ayaklanmaya kar sert bir politika izlemitir. Bu politikann etkisiyle ayaklanma gerilemeye balam ve etkisini kaybetmitir. zlenen sert politika sadece ayaklanmaya kar deil lkedeki muhalefete karda olmutur. Muhalif gazeteler kapatlm, bir ksm gazeteci ise yarglanarak eitli cezalara arptrlmtr. Ayrca Trkiye Cumhuriyeti tarihindeki ilk muhalefet partisi de bu ayaklanmann ardndan kapatlarak ok partili hayata gei askya alnmtr. Ayaklanma srasnda gerekleen bu olaylar dnemin nemli gazetelerinden biri olan ve yar resmi gazete niteliinde olduu iin kapatlmayan Hkimiyet-i Milliye gazetesini ve orada kan haberlerin nemini daha da artrmaktadr. Bu gazetede yaymlanan resmi tebliler ve haberler ile baz ke yazarlarnn makaleleri ayaklanmann gidiatn ve etkilerini o dnemin bak asyla grmemizi ve olaylar daha iyi anlamamz salamaktadr. Ayrca bu gazetede yaymlanan stikll

115

Mahkemelerindeki davalarn tutanaklar sayesinde yaplan yarglamalarn ne ekilde gerekletiini ve nasl sonulandn birinci elden renmemize yardmc olmaktadr. Ayaklanmann bastrlmasndan ksa bir sre sonra karlan ark Islahat Plan ile birlikte Ankara Hkmeti ileride benzeri bir ayaklanmann yaanmamas amacyla blgedeki otoritesini artrmaya almtr. Ancak bu ayaklanmann bastrlmasndan bir yl sonra ngiltere ile Ankara Anlamas yaplmtr. Bu anlama ile Musulun ngiltere denetiminde bulunan Iraka braklmas bu ayaklanmann ngiltere tarafndan kartld yorumlarn da beraberinde getirmitir. Ayaklanma dneminde Hakimiyet-i Milliye gazetesinde yer alan baz haber ve makalelerde de buna benzer yorumlar grmek mmkndr. Bu ayaklanma neticesinde birok can kayb yaand gibi nemli lde mal kayb da yaanmtr. Yeni kurulmu ve ekonomik olarak olduka skntda olan Trkiye Cumhuriyetinin, bu ayaklanma neticesinde daha fazla skntya girdii bir gerektir. zellikle o dnemde lke btesinin byk bir ksm bu ayaklanmay bastrmak iin kullanldndan, lke kalknmas nemli lde sekteye uramtr. eyh Sait Ayaklanmasnn sebep ve sonular ne olursa olsun bizim bu ayaklanmay iyi tahlil etmemiz gerekmektedir. Zira iyi tahlil edilmedii zaman tarihin tekerrr edecei muhakkaktr.

116

BBLYOGRAFYA I- Gazeteler Hkimiyet-i Milliye, 12 ubat 1925, nr. 1347, s. 1. Hkimiyet-i Milliye, 19 ubat 1925, nr. 1354, s. 3. Hkimiyet-i Milliye, 22 ubat 1925, nr. 1356, s. 1. Hkimiyet-i Milliye, 23 ubat 1925, nr. 1357, s. 1. Hkimiyet-i Milliye, 25 ubat 1925, nr. 1359, s. 1. Hkimiyet-i Milliye, 26 ubat 1925, nr. 1360, s. 1. Hkimiyet-i Milliye, 26 ubat 1925, nr. 1360, s. 2. Hkimiyet-i Milliye, 26 ubat 1925, nr. 1360, s. 3. Hkimiyet-i Milliye, 27 ubat 1925, nr. 1361 s. 1. Hkimiyet-i Milliye, 1 Mart 1925, nr. 1362, s. 1. Hkimiyet-i Milliye, 2 Mart 1925, nr. 1363 s. 1. Hkimiyet-i Milliye, 3 Mart 1925, nr. 1364 s. 1. Hkimiyet-i Milliye, 4 Mart 1925, nr. 1365, s. 1. Hkimiyet-i Milliye, 5 Mart 1925, nr. 1366, s. 1. Hkimiyet-i Milliye, 5 Mart 1925, nr. 1366, s. 2. Hkimiyet-i Milliye, 5 Mart 1925, nr. 1366, s. 3. Hkimiyet-i Milliye, 6 Mart 1925, nr. 1367, s. 1. Hkimiyet-i Milliye, 7 Mart 1925, nr. 1368, s. 1. Hkimiyet-i Milliye, 8 Mart 1925, nr. 1368, s. 1. Hkimiyet-i Milliye, 9 Mart 1925, nr. 1369, s. 1. Hkimiyet-i Milliye, 10 Mart 1925, nr. 1370, s. 1. Hkimiyet-i Milliye, 11 Mart 1925, nr. 1371, s. 1. Hkimiyet-i Milliye, 13 Mart 1925, nr. 1373, s. 1. Hkimiyet-i Milliye, 15 Mart 1925, nr. 1374, s. 1.

117

Hkimiyet-i Milliye, 16 Mart 1925, nr. 1375, s. 1. Hkimiyet-i Milliye, 17 Mart 1925, nr. 1376, s. 1. Hkimiyet-i Milliye, 18 Mart 1925, nr. 1377, s. 1. Hkimiyet-i Milliye, 19 Mart 1925, nr. 1378, s. 1. Hkimiyet-i Milliye, 20 Mart 1925, nr. 1379, s. 1. Hkimiyet-i Milliye, 22 Mart 1925, nr. 1380, s. 1. Hkimiyet-i Milliye, 27 Mart 1925, nr. 1385, s. 1. Hkimiyet-i Milliye, 29 Mart 1925, nr. 1386, s. 1. Hkimiyet-i Milliye, 30 Mart 1925, nr. 1387, s. 1. Hkimiyet-i Milliye, 1 Nisan 1925, nr. 1389, s. 1. Hkimiyet-i Milliye, 3 Nisan 1925, nr. 1389, s. 1. Hkimiyet-i Milliye, 5 Nisan 1925, nr. 1392, s. 1. Hkimiyet-i Milliye, 6 Nisan 1925, nr. 1393, s. 1. Hkimiyet-i Milliye, 8 Nisan 1925, nr. 1395, s. 1. Hkimiyet-i Milliye, 9 Nisan 1925, nr. 1396, s. 1. Hkimiyet-i Milliye, 10 Nisan 1925, nr. 1397, s. 1. Hkimiyet-i Milliye, 12 Nisan 1925, nr. 1398, s. 1. Hkimiyet-i Milliye, 13 Nisan 1925, nr. 1399, s. 1. Hkimiyet-i Milliye, 15 Nisan 1925, nr. 1401, s. 1. Hkimiyet-i Milliye, 16 Nisan 1925, nr. 1402, s. 1. Hkimiyet-i Milliye, 17 Nisan 1925, nr. 1403, s. 1. Hkimiyet-i Milliye, 19 Nisan 1925, nr. 1404, s. 1. Hkimiyet-i Milliye, 24 Nisan 1925, nr. 1409, s. 1. Hkimiyet-i Milliye, 28 Nisan 1925, nr. 1410, s. 1. Hkimiyet-i Milliye, 22 Mays 1925, nr. 1431, s. 2. Hkimiyet-i Milliye, 28 Mays 1925, nr. 1436, s. 1.

118

Hkimiyet-i Milliye, 2 Haziran 1925, nr. 1440, s. 1. Hkimiyet-i Milliye, 4 Haziran 1925, nr. 1442, s. 1. Hkimiyet-i Milliye, 5 Haziran 1925, nr. 1443, s. 1. Hkimiyet-i Milliye, 10 Haziran 1925, nr. 1447, s. 1. Hkimiyet-i Milliye, 19 Haziran 1925, nr. 1455, s. 1. Hkimiyet-i Milliye, 16 Haziran 1925, nr. 1452, s. 1. Hkimiyet-i Milliye, 17 Haziran 1925, nr. 1453, s. 1. Hkimiyet-i Milliye, 19 Haziran 1925, nr. 1455, s. 1. Hkimiyet-i Milliye, 29 Haziran 1925, nr. 1463, s. 1. Hkimiyet-i Milliye, 30 Haziran 1925, nr. 1464, s. 1.

II- Telif ve Tetkik Eserler Ahmet Sreyya RGEEVREN, eyh Sait syan ve ark stikll Mahkemesi, Temel Yaynlar, stanbul-2007. Altan TAN, Krt Sorunu, Tima Yaynlar, stanbul-2009. Behet CEMAL, eyh Sait syan, Sel Yaynlar, stanbul-1955. Durmu YILMAZ, Musul Meselesi Tarihi, izgi Kitapevi, Konya, 2003. Hadiye BOLLUK- Kurtulu GRAN, Kurtulu Savann deolojisi- Hkimiyet-i Milliye Yazlar, Kaynak Yaynlar, stanbul- 2004. lhami ARAS, Adm eyh Said, lke Yaynclk, stanbul-1997. Mehmet AYDOAN, syanlar ve eyh Said syan, Nokta Kitap, stanbul-2007. Metin TOKER, eyh Sait ve syan, Yenign Haber Ajans Basm ve Yaynclk, 1998. Osman AYDIN, Krt Ulus Hareketi, Doz Yaynlar, stanbul-2006. Rfat UAROL, Siyasi Tarih, Filiz Kitabevi, stanbul 1985.

119

Ruen ARSLAN, eyh Sait Ayaklanmasnda Varto Airetleri ve Mehmet erif Frat Olay, Doz Yaynlar, stanbul 2006. Uur MUMCU, Krt-slam Ayaklanmas, Tekin Yaynevi, Ankara-1994. Yaar KALAFAT, ark Meselesi Inda eyh Sait Olay, Karakteri, Dnemindeki ve D Olaylar, Boazii Yaynlar, Ankara-1992.

III- Makaleler Taner ASLAN, Trk nklbnn Douu ve Geliiminde Trk Basnn Rol, Kastamonu Eitim Dergisi, Ocak 2009.

IV- Tezler Murat DENZ, Trk Basnnda eyh Sait syan, Frat niversitesi, Sosyal Bilimler Anabilim Dal, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Elaz-2007. Hayati TFEKOLU, Cumhuriyet deolojisi ve Trk Basn, stanbul niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Sosyoloji Blm, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul-1988.

120

EKLER

121

EKLER LSTES EK 1: Hkimiyet-i Milliye, 24 ubat 1925, nr. 1360, s. 1 EK 2: Hkimiyet-i Milliye, 25 ubat 1925, nr. 1359, s. 1 EK 3: Hkimiyet-i Milliye, 4 Mart EK 4: Hkimiyet-i Milliye, 5 Mart EK 5: Hkimiyet-i Milliye, 10 Mart EK 6: Hkimiyet-i Milliye, 19 Mart EK 7: Hkimiyet-i Milliye, 20 Mart EK 8: Hkimiyet-i Milliye, 29 Mart EK 9: Hkimiyet-i Milliye, 5 Nisan EK 10: Hkimiyet-i Milliye, 8 Nisan EK 11: Hkimiyet-i Milliye, 12 Nisan EK 12: Hkimiyet-i Milliye, 16 Nisan EK 13: Hkimiyet-i Milliye, 21 Nisan 1925, nr. 1365, s. 1 1925, nr. 1366, s. 1 1925, nr. 1370, s. 1 1925, nr. 1378, s. 1 1925, nr. 1379, s. 1 1925, nr. 1386, s. 1 1925, nr. 1392, s. 1 1925, nr. 1395, s. 1 1925, nr. 1398, s. 1 1925, nr. 1402, s. 1 1925, nr. 1406, s. 1

EK 14: Hkimiyet-i Milliye, 14 Mays 1925, nr. 1424, s. 1 EK 15: Hkimiyet-i Milliye, 28 Mays 1925, nr. 1436, s. 1 EK 16: Hkimiyet-i Milliye, 1 Haziran 1925, nr. 1439, s. 1 EK 17: Hkimiyet-i Milliye, 5 Haziran 1925, nr. 1443, s. 1 EK 18: Hkimiyet-i Milliye, 29 Haziran 1925, nr. 1463, s. 1 EK 19: Hkimiyet-i Milliye, 30 Haziran 1925, nr. 1464, s. 1

122

123

EK 1: Hkimiyet-i Milliye, 24 ubat 1925, nr. 1360, s. 1.

124

EK 2: Hkimiyet-i Milliye, 25 ubat 1925, nr. 1359, s. 1.

125

EK 3: Hkimiyet-i Milliye, 4 Mart 1925, nr. 1365, s. 1.

126

EK 4: Hkimiyet-i Milliye, 5 Mart 1925, nr. 1366, s. 1.

127

EK 5: Hkimiyet-i Milliye, 10 Mart 1925, nr. 1370, s. 1.

128

EK 6: Hkimiyet-i Milliye, 19 Mart 1925, nr. 1378, s. 1.

129

EK 7 Hkimiyet-i Milliye, 20 Mart 1925, nr. 1379, s. 1.

130

EK 8: Hkimiyet-i Milliye, 29 Mart 1925, nr. 1386, s. 1.

131

EK 9: Hkimiyet-i Milliye, 5 Nisan 1925, nr. 1392, s.1.

132

EK 10: Hkimiyet-i Milliye, 8 Nisan 1925, nr. 1395, s.1.

133

EK 11: Hkimiyet-i Milliye, 12 Nisan 1925, nr. 1398, s.1.

134

EK 12: Hkimiyet-i Milliye, 16 Nisan 1925, nr. 1402, s.1.

135

EK 13: Hkimiyet-i Milliye, 21 Nisan 1925, nr. 1406, s.1.

136

EK 14: Hkimiyet-i Milliye, 14 Mays1925, nr. 1424, s.1.

137

EK 15: Hkimiyet-i Milliye, 28 Mays1925, nr. 1436, s.1.

138

EK 16: Hkimiyet-i Milliye, 1 Haziran 1925, nr. 1439, s.1.

139

EK 17: Hkimiyet-i Milliye, 5 Haziran 1925, nr. 1443, s.1.

140

EK 18: Hkimiyet-i Milliye, 29 Haziran 1925, nr. 1463, s.1.

141

EK 19: Hkimiyet-i Milliye, 30 Haziran 1925, nr. 1464, s.1.

142

ZGEM 1984 ylnda Aydnda dodu. lkokul ve ortaokulu Aydn Vali nal zgdek lkretim Okulunda okudu. Lise eitimini Aydn Lisesinde tamamladktan sonra 2003 ylnda Seluk niversitesi Eitim Fakltesi Sosyal Bilgiler retmenlii Blmne kayt yaptrd. 2007 ylnda bu blmden mezun olup ayn yl Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstitsnde Sosyal Bilgiler retmenlii Anabilim dalnda yksek lisans eitimine balad. Halen Aydn ili Koarl ilesi Mersinbelen lkretim Okulunda Sosyal Bilgiler retmeni olarak grev yapmaktadr.