T.C.

KLTR VE TURZM BAKANLII Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrl

32. KAZI SONULARI TOPLANTISI 4. CLT

24 - 28 MAYIS 2010 STANBUL

T.C. Kltr ve Turizm Bakanl Yayn No: 3267-4 Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrl Yayn No: 147-4

YAYINA HAZIRLAYANLAR

A. Naci TOY Dr. Haydar DNMEZ mer TGN

Kapak ve Uygulama

Mustafa GL

Bu kitap stanbul 2010 Avrupa Kltr Bakenti Ajans'nn katklaryla baslmtr.

ISSN: 1017-7655

Kapak Fotoraf: Cevat BAARAN Parion 2009 Yl Kaz ve Restorasyon almalar Not : Kaz raporlar, dil ve yazm asndan Klsik Filolog Dr. Haydar Dnmez tarafndan denetlenmitir. Yaymlanan yazlarn ieriinden yazarlar sorumludur.

Allme Tantm & Matbaaclk Hizmetleri ANKARA-2011

NDEKLER Smer ATASOY, ahin YILDIRIM Filyos-Tios 2009 Yl Kazs ....................................................................................1 Nurfeddin KAHRAMAN Elmack Omurgal Fosilleri ....................................................................................17 Orhan BNGL, Grkem KKDEMR, Muharrem ORAL Magnesia ad Maeandrum 2008-2009.......................................................................25 Mirko NOVK, Ekin KOZAL Sirkeli Hyk 2009 Yl almalar .......................................................................42 V. Belgin DEMRSAR ARLI znik ini Frnlar Kazs 2009 Yl almalar.....................................................51 Nicola LANERI Hirbemerdon Tepe Arkeoloji Projesi 2009 ..............................................................65 Francesco DANDRIA Phrygia Hierapolisi (Pamukkale) 2009 Yl Kaz ve Onarm almalar ...............76 evket DNMEZ Oluz Hyk Kazs 2009 Dnemi almalar ........................................................92 E. Emine NAZA-DNMEZ Amasya Harena Kalesi ve Kzlar Saray Kazs 2009 Yl Sonular ....................111 Burcu ERCYAS, Emine SKMEN, Coku KOCABIYIK Komana Antik Kenti 2009 Yl Kaz almalar ....................................................121 Michel E. FUCHS, Sophie DELBARRE-BRTSCHI Derecik Project Excavation, Study and Restoration of a Protobyzantine Basilica near Bykorhan, Province of Bursa .........................................................133 Sait BAARAN, Banu AKAN, Stefan KARwIESE, Ramazan YILMAZ, Glnur KURAP Enez (Ainos) 2009 Yl Kaz ve Onarm-Koruma almalar ................................145 Yaar E. ERSOY, mit GNGR, Hseyin CEVZOLU 2009 Yl Klazomenai Kazs ...................................................................................169 Aykut INAROLU, Duygu ELK 2009 Yl Alaca Hyk Kazlar...............................................................................183 Bilal ST Stratonikeia 2009 Yl almalar ..........................................................................194 Andreas SCHACHNER Boazky-Hattua 2009 Yl almalar ................................................................212 Timothy MATNEY, Dirk wICKE, John MACGINNIS Twelfth Preliminary Report on Excavations at Ziyaret Tepe (Diyarbakr Province), 2009 Season ......................................................................233

Felix PIRSON Pergamon-2009 Sezonu almalar Raporu ...........................................................245 K. Levent ZOROLU, Mehmet TEKOCAK Kelenderis 2009 Yl Kaz ve Onarm almalar ..................................................260 Kadir PEKTA, Hseyin BAYSAL Denizli-lbad (Eski) Mezarl Kaz, Onarm ve Envanter almalar (2008-2009)..............................................................................................................274 Kadir PEKTA Bitlis Kalesi 2009 Yl Kazs ..................................................................................285 Hatice PAMR, Shinichi NISHIYAMA 2008-2009 Yl Sabuniye Hy Kazlar ............................................................299 Zafer DERN zmir-Yeilova Hy 2009 Yl Kaz almalar ................................................315 Adnan DLER Pedasa 2008/2009 ................................................................................................324 Aye Gl AKALIN Erythrai Kazs 2009 Sezonu Kaz ve Aratrmalar ...............................................342 Masako OMURA 2009 Yl Yasshyk Kazlar .................................................................................360 Antonio LA MARCA Kyme 2009 Yl Kazlar ..........................................................................................368 Osman AYTEKN avat (Satlel) Kalesi Kaz ve Restorasyon almas 2009 ...................................382 Dominique BEYER Zeyve Hyk (Porsuk) Excavations in 2009 ...........................................................394 Michael HOFF, Rhys TOWNSEND, Ece ERDOMU The Antiochia ad Cragum Archaeological Research Project: Northeast Temple 2009 Season ...............................................................................................403 Kimiyoshi MATSUMURA Bklkale Kazs 2009 .............................................................................................411 Sachihiro OMURA 2009 Yl Kaman-Kalehyk Kazlar .....................................................................421 Harun TAKIRAN, Selahattin Eyp AKSU, M.Beray KSEM, Kadriye ZELK Suluin Maaras Kazs-2009...................................................................................427 nder BLG Samsun-kiztepe Kazlarnn 2009 Dnemi almalar .........................................440 Hayat ERKANAL, Vasf AHOLU, Rza TUNCEL, Ourania KOUKA, Levent KESKN, rfan TUCU Liman Tepe 2009 Yl Kazlar.................................................................................446 Vasf AHOLU, Hayat ERKANAL, mit AYIR eme-Balararas 2009 Yl Kazlar ....................................................................463

FLYOS-TOS 2009 YILI KAZISI

Smer ATASOY* ahin YILDIRIM
2009 yl Filyos-Tios kazs T.C. Kltr ve Turizm Bakanl, Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrlnn, T.C. Kltr ve Turizm Bakanl Dner Sermaye letme Merkezi Mdrlnn, T.C. Zonguldak Valilii zel dare Mdrl ile T.C. Trakya niversitesinin destekleri ile srdrlmtr1. 2009 kaz almalar akropolis ve tiyatronun dousunda olmak zere iki sektrde yrtlm ( Resim: 1) ve 2007 ylndan beri bulunan anak mlek buluntular Arkeolog Ayyz Toydemir Sabuncu tarafndan tasnif edilerek izimleri yaplmtr. 1. AKROPOLS ALIMALARI A. TAPINAK Buradaki almalar r. Gr. Dr. Eser Kortanolunun sorumluluunda yaplm ve kuzey-gney dorultulu tapnan boyutlar ortaya karlmtr. Yap: 14.50 m. (kuzey), 15.70 m. (gney), 23.70 m. (bat) ve 23.50 m. (dou) boyutlarndadr. (Resim: 2) Dou kenarn, st dzleminde yer alan bloklarn kiretandan ve prolli olduu gzlemlenmitir. lk almalarmza gre tapna Roma Devrine tarihlendirmekteyiz. Yapnn drt kenarnn ortaya karlmasndan sonra, temel sistemini (euthynteria, stereobat, temelion) anlayabilmek iin, gney, gneydou ve dousunda bir aratrma yapld. Altta moloz talardan oluturulmu , st ste 3 teraslama sras bulundu. Yapnn zerinde yer alan ve Ortaaa tarihlenen sarncn gney ksmnda, dolgu toprak temizlik almas yaplmtr. almalar srasnda 37 cm. yksekliinde, giysi kvrmlar ieren mermer bir heykel paras bulunmutur. Ayrca di kesimi frizi, Lesbos kymationu, akanthus kabartmalar ieren eitli mermer mimar paralar , Ge Bizans
*

Prof.Dr.Smer ATASOY,Karabk niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Arkeoloji Blm,Karabk/ TRKYE Yrd.Do.Dr.ahin YILDIRIM,Trakya niversitesi Edebiyat Fakltesi Sanat Tarihi Blm,Edirne/ TRKYE. Saladklar destekten tr T.C. Kltr ve Turizm Bakanl, Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrl Dner Sermaye letmesi Merkez Mdrlne (DSMM), Zonguldak Valisi Enver Ataya, Zonguldak l Kltr ve Turizm Mdr Zekai Kasap ve ube Mdr Krat Cokuna, Zonguldak Valilii, l zel daresine ve alanlar ile Trakya niversitesi Rektrlne teekkr ederiz. Prof. Dr. Smer Atasoy bakanlnda gerekletirilen ve Elif Gonca Oraknn Bakanlk temsilcisi olarak grev ald 2009 yl Filyos-Tios kazs ekibi; Yrd. Do.Dr. zkan Erturul, Yrd. Do. Dr. ahin Yldrm, r. Gr. Dr. Eser Kortanolu, Ar. Gr. Ergn Karaca, Arkeolog Ayyz Sabuncu, Arkeolog Erdener Pehlivan, Arkeolog Nagihan zn ve 15 renciden olumutur.

..................................................................................................................................................................................

Dnemi boyal keramik paralar, pimi toprak Hellenistik Dnem anak-mlek paralar, bronz nesneler, cam paralar ve bir adet bronz Bizans Dnemi sikkesi de bulunmutur. Yine bu almalar srasnda siyah rnisli, M.. 6. yy. anak-mlek paralar, bir adet pimi toprak Ge Hellenistik-Erken Roma Dnemine ait unguentarium, Roma mparatorluk Dnemine tarihlenen keramik paralar, cam bilezik paralar, bir adet salam Roma mparatorluk Dnemine ait bronz kak, Bizans Dnemine ait bronz sikkeler, bronz nesneler, bronz iviler, bir adet bronz kemer tokas, bir adet bronz ha ile kumtandan bir heykelin el ksm ortaya karlmtr. B. KLSE Buradaki almalar Yrd. Do. Dr. zkan Erturulun sorumluluunda yaplmtr. Dou-Bat dorultulu kiliseye batsnda bulunan bir narteksten girilmektedir. Ana mekn bir naostan ibarettir. Gneyinde pastophorion yer alr. (Resim: 3) NAOS Kilisenin ana blmn oluturan naos, 16.30 m. x 7.20 m. boyutundadr. Narteksten naosa batda kapyla girilir. Gneyinde yer alan pastophoriona ise bir kap alr. Kilisenin duvar teknii olarak, altta iki sra ortalama 45 cm. yksekliinde devirme blok talar ve stnde sra, 4 cm. kalnlnda ve 45 cm. uzunluunda tulalar kullanlmtr. Ta ve tulalarn arasnda ise 3-6 cm. kalnlnda kire harc yer alr. Naosun dousunda dardan begen, ierden yarm daire eklinde apsis bulunmaktadr. Apsis duvarlarnn mevcut ykseklikleri, kuzeyde 1.63 m. gneyde 1.80 m.dir. Apsisin i ksmn, 27 cm. yksekliinde, 91 cm. geniliinde ve 3.40 m. uzunluunda bir seki evreler. Bir ksm tahribata uram sekinin kuzey ksmnda bir kanal yer almaktadr. Naosun zemininde deiik boyda devirme mermer plkalar ile bir deme oluturulmutur. Ancak zeminde yer yer eksik ksmlar ve kmeler grlmektedir. Naos duvarlarnn i yzeyi krem rengi svayla kapl olup, kuzey, dou (apsis) ve gney i duvarlarnda yer yer krmz, yeil, sar ve siyah renkte fresk kalntlar grlmektedir. Naosun kuzeybat ve gneybat kelerinde iki adet gm tespit edilmitir. Gneybat kede bulunan mezar, topraa gmlm bir lhit olup dou-bat ynldr. Kuzeybat kede tespit edilen gm ise kuzey-gney dorultulu olup batda naosun duvar ile douda bir lhitin uzun kenar kullanlarak oluturulmutur. Lhit parasnn, mezarn i ksmna gelen yzeyinde, tabula ansata ierisinde tek satrlk Latince bir yazt bulunmaktadr.

..................................................................................................................................................................................

NARTHEKS Bat ynnde bulunan nartheks, 4.66 m. x 8.57 m. boyutundadr. Nartheksin iinde drd ocuk olan alt adet gm bulunmutur. Gneyde, dz blok talar ile yaplm sandk mezar ierisinde drt kafatas ve kemik paralarna rastlanmtr. Dier be adet gm ise kiremit mezar eklindedir ve bunlarn ierisinde 2 adet bronz kolye asks bulunmutur. PASTOPHORON Naosun gneydousunda bulunan pastophorion, 3.00 m. genilie sahiptir. Ancak bat ksmnn kazs henz tamamlanmadndan uzunluunu bilemiyoruz. Duvarlar kesme talardan yaplm olup i duvar yzeyi krmz, yeil, sar ve siyah renkli fresk ile bezenmitir Zemini deiik llerde talar ile denmitir. Kilise ile tapnak arasnda kalan blgede yaplan kazda biri ocuk olmak zere adet iskelet ve kafatas tespit edilmitir. ocuk gms kiremit mezar olup dier iki gm basit toprak ukurdur. ocuk mezarnda kk bronz bilezik ve dier iskeletlerin birinde iki adet bronz kolye asks bulunmutur. Kilise, mimarsi, freskolar ve buluntular ile M.S.10-12 yy.a tarihlenmektedir. C. AMALAR Kuzeydou-gneybat dorultulu bir duvara, D27-e1, e2 ve E27-a1, a2 amalarnda rastlanmtr. (Resim: 4) 4.43 m. mevcut uzunlua ve 93 cm. genilie sahip olan duvar, kuzeydouda 1.40 m., gneybatda ise 1.17 m. ykseklie sahiptir. Duvar, yerel dzgn kesilmi 5 - 25 cm. ykseklikteki talardan har kullanlarak yaplmtr. Kuzeydouda dzgn bir ekilde sona ermektedir. Buradaki boluk, ge bir dnemde 1.10 m x 1.22 m. boyutunda sra ta ile bir duvar oluturularak kapatlmtr. Bu kapatlan ksmn daha nce kap olarak kullanld ve sonra aceleyle kapatlp, tahkim edildii izlenimi domaktadr. Amann kuzeybat kesinden balayarak kuzeybatya doru giden ve D27e1 amasnda da devam eden bir duvarn temeline rastlanmtr. 97 cm. geniliindeki duvarn mevcut uzunluu 4.32 m.dir. D27-e1 AMASI D27-e2 ve E27-a1 amalarnda bulunan kuzeydou-gneybat dorultulu duvarn bir ksm, amann gneydou kesinden gemektedir. Amann kuzeybatsnda kuzeydou-gneybat dorultulu bir duvar tespit edilmitir. Bu duvar, D27-e1 ve E27-a2 amalarnda bulunan kuzeydou-gneybat dorultulu duvara paralel olup bu duvardan

..................................................................................................................................................................................

kuzeydouda 3.35 m., gneybatda 2.55 m. uzaklktadr. Duvarn genilii 67-93 cm. olup zeminden 70 cm. ykseklie sahiptir. Yapm teknii olarak kuzeydousundaki duvar ile ayn iilii gstermektedir. Amann kuzeybat kesinde 1.00 m. x 0.95 m. llerinde tek bir blok ta tespit edilmitir. Tan zerinde apraz olarak 6 cm. geniliinde bir kanal bulunmaktadr. Kuzeydou-gneybat dorultulu duvarn batsnda ve dik olarak birleen dier bir duvar bulunmaktadr. II. TYATRONUN GNEYDOUSUNDAK ALIMA Filyos Beldesine aycuma ynnden gelen bugnk asfalt yol, 1. derecede arkeolojik sit alan iinde kalmaktadr ve Filyosa girite tiyatronun st oturma sralarnn zerinden gemektedir. 2007 ylnda bu mevkide alan aratrma ukurunda Roma Dnemine tarihlenen kapal bir su kanal tespit edilmitir. Kanal, ta ve har karm ile ina edilmi olup d kaba braklm, ii ise sval yaplmtr. Mevcut uzunluu 12 m., i genilii 0,65 m. ve i ykseklii 0,75 m. dir. Filyos Belediye Bakanl ve Kltr ve Turizm Bakanlmzn szl istei dorultusunda mevcut yolun geniletilmesi dnlen noktasnda ve yol kenarnda 4 aratrma ukuru ald. Buradaki almalar Yrd.Do. Dr. ahin Yldrm sorumluluunda gerekletirildi. Toplam 60 m. x 10 m. lsnde kazlan bu alanda, pimi toprak knklerden oluan ve ge Roma Dnemine tarihlenen su kanalnn 10 m. lik ksm ortaya karld. Su knkleri salam olmayp tamamen krk ve paralanm bir durumdadr. Aratrma ukurlarnda su kanallarndan baka herhangi bir kalntya rastlanmamtr. (Resim: 5) Buradaki almalarda, Roma Dnemine ait bronz sikkeler, kemik ine ile bol miktarda keramik paralar bulunmutur. III. KERAMKLER Tiosda bugne kadar kazlan amalarda bol miktarda Ge Roma ve Bizans Dnemi anak-mlek bulunmutur. Bunlarn tasnif edilmesi, tmlenmesi ve kataloglanmas henz tamamlanmamtr. Genel bir deerlendirme raporu Arkeolog Ayyz Toydemir Sabuncu tarafndan yazlmtr. Tios buluntular arasndaki Ge Roma Dnemi anak-mleinin M.S. 5.yy.dan itibaren retiminin azalmakta olduu anlalmaktadr. Onun yerini alan Bizans anakmlei ise M.S.13. yzyla kadar kullanlr.

..................................................................................................................................................................................

BZANS DNEM ANAK MLEK BULUNTULARI Ayyz TOYDEMR SABUNCU Tiosun Bizans Dnemi anak mlek buluntular arasndaki Ge Roma anak mlei, Bizansn erken dnem buluntular olarak grlr. Ge Roma tr anak mlein sregeldii dnem sonlarnda, bazen onunla akan; trn ortadan ekilmesiyle devamln hissettiren asl Bizans anak mlei denen tr ile karlalmtr. Bizans anak mlei Ge Romadan daha az zenli retilmi bir tr grnmndedir. Bizans trnn erken dnemi zaman zaman Ge Roma anak mleinden etkilenmi de olsa, farkl ve ayrt edilebilir zellikleriyle karmza kmaktadr. mparatorluun gcnn devam ettii blgelerde, bu tr yaratan srete, zaman zaman yerel halkn anlayn da devreye sokan, farkl yerel rnekleri grmek olanakldr. Her kltrde olduu gibi Bizans anak mleinde de zel trler dnda, genelde ayn/benzer ilevleri yklenerek retilmi anak mlek trleri biim bezek, bezeme ve hamur katks gibi farkl niteliklerle srl, srsz Bizans anak mleini de yaratmtr. Tiosun Bizans Dnemi anak mlei hakknda genel bir kir verebilmek iin seilen buluntularn 1/1 orannda zgn izimleri yaplm, bunlar 1/3 orannda kltlm, numaralanm ve kmelere/izelgelere yerletirilmitir. Ana hatta retim Artklar bal altnda belirtilen kmelerdeki cruf, frn art gibi buluntularn izim ve katalog almas yaplmam yalnz, adlarndan sz edilmekle yetinilmitir. M.S. 400ler/ 5. yy.da sonlandrlan Ge Roma tr anak mlei ile 6/7. yy. da balatlan asl Bizans Tr denebilecek anak mlek (Hayes,1992,3,11) kayda deer farkllklarla 1450lere dek hemen hemen imparatorluun her blgesinde saptanmtr (Rice,1930;Hayes,1992,12-79). Srsz anak mlein yan sra, Bizansn Sasnilerden rendii (Hayes,1992,13-34)srl anak mlek blgesel farkllklarla da olsa, Bizans topraklarnn baz blgelerinde srsz trden daha ok varln koruyarak Bizansn sonlarna dek ulamtr. zellikle srl anak mlein Bizansn satt en deerli rn olarak eitli pazarlarda yerini ald kaytlara gemitir. Tios Bizansnda da Ge Roma tr anak mlein 5.yy. dan itibaren retimden kalkmakta olduu fark edilmektedir; onun yerini alan asl Bizans anak mlek trne Tiosta 13. yy.a dek rastlanmaktadr. Tek tk de olsa 14. yy. balarna tarihlendirilebilecek Bizans anak mlei ile de karlalmtr ki bu dnem balarna tarihlenebilecek Bizans anak mleinin sayca az grlmesi 13.yy.da Hal aknlaryla zayayan Bizans hkmdarlnn Tiosta zayayp sonlanm olabileceini akla getirir. lerde yaplacak aratrmalar bu konuya da aklk getirecektir.

..................................................................................................................................................................................

ANAHAT ZELGES I.Bizans anak-mlei 1. Srl Bizans anak-mlei A. Ak Kaplar izim 2 1. Tabaklar izim 2: 1(296) 2. anaklar/ Derin Tabaklar izim 2: 4(327), 6(304), 7(298/326) B. Kapal Kaplar mlekler izim 9: 2(302) C. Kk Buluntular Kapaklar izim 2: 9(306) D. Duvar Kaplamalar izim 2: 8(315) 2. Srsz Bizans anak-mlei A. Kapal Kaplar 1. mlekler izim 9: 3(238) 2. Amphoralar (Yukar gvde, Kulp ve Dipler) izim 1 3. Testiler izim 3: 1(297) 4. Testicikler izim 3: 2(293) B. Kk Buluntular 1. Kandiller izim 7: 1(263), 2(224) 2. Kapaklar izim 4: 3(271) 3. Kadehler izim 4: 1(1) II. Ge Roma anak-mlei A. Ak Kaplar 1. Tabaklar izim 6: 4(165) 2. anaklar 3. Tepsiler izim 6: 1(230), 2(244), 3(243) B. Kapal Kaplar 1. Amphoralar izim 1: 8(332), 9(324) 2. mlekler izim 9: 8(21), 4(272) 3. Testiler C. Kk Buluntular 1. Unguentaria/ Ampulla/ Hacya ieleri/ Koku ieleri a) Fze Biimli b) Uzun Boyunlu, Toparlak Gvdeli izim 8: 1(294), 2(335) 2. Arlklar 3. Kandiller izim 7: 1(263), 2(224), 3(292) D. Frn Artklar/ retim Artklar 1. Cruar 2. retimin Bir Evresinde Bozulmu anak-mlek Paralar

..................................................................................................................................................................................

3. Srlanmadan Braklm/ Unutulmu Astarl Paralar III. Erken slam anak-mlei izim 5: 1(173) DEERLENDRME Tiosun Bizans Dnemi anak mlek buluntular arasnda yer alan, kentin gereksinimine yant verebilecek yeterlilikte/sayda retilmi Bizansn ilk dnem anak mlei Ge Roma anak mleidir ve o dnem nfus younluuna da iaret etmektedir; bu trden baz rnekler: (izim 1: 10(122), 6: 4(165), 1: 6(227), 6: 1(230), 6: 3(243), 6: 2(244), 3: 1(297?), 1: 8(332), 1: 9(324)). Tiosun 6/7.- 13. yy. ve 14.yy. balarna tarihlenebilecek Bizans anak mlei buluntularndan rnekler; (izim 1: 1(6), 2(260), 3(12), 4(150), 5(211), 7(14), 11(7)?; izim 1:(296),2(300),3(310),4(327),5(299/314)6(304),7(298/326)9(306) izim 3: 1(297) izim 4: 1(1), 2(9), 3(271); izim 7: 1(263), 2(224); izim 9: 2(302)). Tiosta Ge Roma anak mleinin sayca fazla olmas Bizans tr anak mlein 6.-15.yy. arasndaki nfus younluuna iaret eder. Kilisenin anak mlek buluntular arasnda 315 No.lu, Ha bezemeli buluntu Kilise ve Ortodoks dinini simgeledii dnlen bir Tios buluntusudur. Bu buluntu (izim 2: 8(315)), ok renkli srl teknikle retilmi, beyaz hamurlu, 15 cm. X 11 cm. boyutlarnda, 0.02-3 cm. kalnlnda dz bir kaplama levhas olmaldr. Levha iki parann yaptrlmasyla ha ve yap benzeri bir bezeme ortaya karlmtr. Dz baka bir levha parasnda 315 No.lu katalog rneindeki yapy andran bir bezeme daha saptanmtr. Yunan Ha kaln siyahla belirtilmitir; biri yapya daha ok benzeyen, dieri yapy andran ikinci bezemede de siyahla belirtilmi izgiler grlr. Hal bezeme yaknndaki yap biiminde ise pencere gibi 3 sral drtgenimsi toparlaklar, altta kapya benzer bir biim de gene siyahla belirtilmitir. zellikle bu bezeme eer bir yapy simgeliyorsa bu yap bir kilise olabilir; yapnn pencereye benzer toparlaklar yapnn 3 katl ve en altta da bir kaps olduunu akla getirir. Yapya benzer iki buluntunun ii kirli sar srla doldurulmutur. Levhalarn kalnl ve dz kesitli olmalar bunlarn, yapnn duvarlarna bir ekilde tutturulmu olduunu belirtir. Tiosta Bizans anak mlei olarak adlandrlabilecek ve 6/7-11., 12., 13. yy.a tarihlenebilecek buluntular arasnda az sayda ak renk hamurlu, ok sayda krmz hamurlu, krem astarl, izi ya da farkl bezeli srl anak mlein yan sra, srsz anak mlee de rastlanr. Bunlar arasnda bir baka Tios rneinin (izim 2: 6(304)) boyutlar izi bezei (sgrafto) ve Hallar dnemine tarihlenmi bir Kumkale rneiyle benzerlii dikkat ekicidir (Sabuncu, 2007,16,iz.2). Bezemeleri ve boyutlaryla benzer iki rnek de da dnk dudakldr. 13.yy. Bizans Dnemine tarihlenebilecek Tios buluntusunun az ite yaln, (izim 2: 6(304)) Kumkale buluntusu ise ift dudakldr.

..................................................................................................................................................................................

Gnmzda olduu gibi Ortaa anak mleinde de kltrler aras iletiimin ne denli etken ve gl olduunu bu iki rnekte izlemek olanakl grnmektedir. Anlaldna gre bu tr anak mlek farkl pazarlarda olduka revata olabilir. Yine 13. yy.a tarihlenebilecek dolgun hill bezemesi ile bir baka Tios buluntusu belki Anadolu Seluklu sanatndan etkilenmi rneklerdendir. (izim: 2: 2(300)). Bu tr rnekler etkileimi kantlayan salam kantlardr. Tios Bizansnn son devrine (14.yy. balar) tarihlenebilecek az sayda rnekten biri:(izim 2: 4(327), (Bkz. Papanikola Bakrtzs, 1992,lev1). Ayrca 8. ve 9. yy. Erken slma ait olabilecek ok az sayda anak mlek buluntusu ile de karlalmtr (izim 5: 1(173)). retimin bir safhasnda frnlamada baz kulp ve ak kap aya gibi rneklerin yan sra, srlanmas unutulmu , krem astarl ak kap gvde paralar Bizans frn artklar iinde grlr. Bu tr buluntular anak mlek retiminin Tiosta yapldn gsteren ip ular gibi grnse de, gelecek kazlarn bu duruma daha net kantlarla aklk getirecei dnlmektedir. Tios kazs 2009 sezonunda, Bizans anak mlek deerlendirme, tasnif ve izim almalarnda Ayyz Sabuncu Toydemir sorumluluunda Ebru Gven, Elif Sepet, Ebru Aydodu, Sonay Yemiken, eyma Ylmaz, Erkan Gral, Nagihan zn, Kumru n ve Aye Adgzel grev almtr. IV. DER ALIMALAR Tios antik kentinin tarihini aydnlatacak dier almalarmz da srmektedir. ki lolog arkadamz hsan Snmez ile Blent ztrk, gerek kazlarda kan gerekse Kdz. Ereli Mzesinde yer alan yaztlar makaleler hlinde yaynlamaktadrlar Sikkeler ise Dr. Diner Sava Lenger tarafndan yayna hazrlanmaktadr. SONU Filyos-Tios ve evresi, modernleme serveninin en nemli dnemelerinden birini yaamaktadr. Byk yatrmlar ve mdahaleler sz konusudur. Filyos nehrinin deltas ile Gkebey arasndaki bir km. geniliindeki bant, serbest blge iln edilerek, delta ksmna transit tamaclk gei yolu olarak planlanan Trkiyenin en byk limanlarndan birinin yaplmas planlanmtr. Ayrca Filyosun bat ynne ticar amal bir liman, mendirek, iskele ve rhtmlar ina edilecektir. Kardemirin kuru yk gemileri, Ro-ro gemileri, rmorklar ve klavuz botlar yanaacaktr. Kmr ve demir cevheri ykleme-boaltma yaplacak, ykler gemilerle, karayolu ve demiryolu ile gnderilecektir. Bu tesislerin mr 50 yl sonunda bitecektir. Filyosun arkeolojik zenginlii, nehiri, denizi, ormanlar, toporafyas, temiz havas, temiz yer alt sular, havaalan ve ulam yollar gibi ayrt edici zellikleri vardr. Bunlarn yitirilmeden kullanmlar sz konusudur.

..................................................................................................................................................................................

Sanayilemeyi kurtulu olarak gren lkeler, imdi sanayilemenin getirdii sorun ve amazlardan kurtulmak iin areler aramaktadrlar. Sanayilemede hzl ve plansz bir yaplanma yozlamay getirir. nsanlarn ortak ideali olan yaanlr bir evre sanayileme ile ters orantldr. lgili kurum ve kurulularn ilgisinin blgeye yneltilmesi, mevcut sorunlarn saptanmas ve zenle yaplm projelerin hazrlanmas gerektii kansndayz. KAYNAKA ANDERSON, W. Lete Byzantne occupaton Coast at Tios Anatolia Antiqua XVII, 2009, 265-277. ATASOY, S. . ERTURUL, Filyos-Tios Kazs 2007, 30. Kaz Sonular Toplants, 4. Cilt, 26-30 Mays, Ankara, 2008, 1-14 . ATASOY,S. New Explaton of the Turkish Black Sea Coast: FilyosTios 4th Internatonal Congress on Black Sea Antiquities, Summeries of Papers, ed. G. R. Tsetskhladze, stanbul, 2009,4 ATASOY,S Zonguldak Filyos (Tios/Tieion/Tion/Tianos/Tieum) Kurtarma Kazs, Prof. Dr. H. Abbasoluna65. Ya Armaan, Euergetes, ed. Delemen-S.okay Kepe-A.zdizbay-.Trak,2008,91-97. AMLIBEL, H.- R. GNAY-A. (Toydemir) SABUNCU, Kumkale Toros Eteklerinde Bir Hal Kalesi, stanbul, Ege Yaynlar, 2007. HAYES. J.W., Excavation at Sarahane in stanbul, the Pottery, 2, Princeton, Princeton University Press and Dumbarton Oaks Research Library and Collection, 1992. ZTRK,B. Kuruluundan Bizans Devri Sonuna Kadar Tios Antik Kenti, Arkeoloji ve Sanat 128,2008,63-78. PAPANIKOLA-BAKIRTZIS, D.- E. D. MAGUIRE-H. MAGUIRE, Ceramic Art from Byzantine Serres, Urbana, Chicago, University of Illnos Pres, 1992. RICE, , D. T. Byzantine Glazed Pottery, Oxford, Clarendon Press, 1930. SNMEZ, .F.- B.ZTRK , Bat Karadenizde bir antik kent kazs: Tios(Filyos), Arkeoloji ve Sanat127,2008,133-146.

..................................................................................................................................................................................

Resim 1: 2009 sezonunda kazlan alanlar.

10

..................................................................................................................................................................................

Akropol-Tapnak.

Resim 2: Akropol-Tapnak Plan.

..................................................................................................................................................................................

11

Akropol-Kilise.

Resim 3: Akropol-Kilise Plan.

12

..................................................................................................................................................................................

Akropol-Sondaj.

Resim 4: Akropol-Sondaj Duvar izimi.

..................................................................................................................................................................................

13

Tiyatronun gneydousundaki su kanal.

Resim 5: Tiyatronun gneydousundaki su kanal izimi.

14

..................................................................................................................................................................................

izim: 1

izim: 2
..................................................................................................................................................................................

15

izim: 3

izim: 4

16

..................................................................................................................................................................................

ELMACIK OMURGALI FOSLLER

Nurfeddin KAHRAMAN*
GR 2009 yl Elmack omurgal fosil kurtarma kazlar, 19 Haziran 16 Temmuz gnlerinde drt hafta sre ile yaplmtr. almalar her yl olduu gibi yzey aratrmalar ve temizlik almalarn takiben kaz aamasnda srdrlmtr. Kaz almalar lokalitede younlatrlm, iki lokalitede ise daha sonraki dnemlerde yaplacak olan kaz almalarna hazrlk eklinde gerekletirilmitir. Bu lokalitelerden Kale Mevkiinin gneydousundaki vadi yamac ve Ard adn verdiimiz lokaliteler ilk kez alm, olduka verimli sonular elde edilmitir. Burdur Mze Mdrlnn bakanl ve Ankara niversitesi DTCF Antropoloji Blm retim yelerinden Prof. Dr. Berna Alpagutun danmanlnda srdrdmz Burdur li, Kemer lesi, Elmack Ky, glet yakn evresi omurgal fosil kazlarnn ilk evresi olarak deerlendirdiimiz katlml kurtarma kazlar, Kltr ve Turizm Bakanlnn ilgili genelgeleri dorultusunda sona erdirilmitir. Bu aamadan sonra Elmack omurgal fosil lokalitelerinde yapmay planladmz kaz almalar gerekli destei grd takdirde devam ettirilecektir. Burdur-Elmack AGT-2006 adn verdiimiz kaz projemize gerekli izin ve mal destei salayan Kltr ve Turizm Bakanl Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrlne, DSMMe, yardm taleplerimizi her zaman karlamaya alan Burdur Valiliine, Burdur l zel daresi Genel Sekreteri sayn brahim imeke, proje danmanln stlenerek byle bir almann yerine getirilmesine kap aan sayn Prof. Dr. Berna Alpaguta, Burdur Mzesi Mdr Sayn H.Ali Ekinci ve mze personeline, projemizde grev alan tm rencilerime teekkr ediyorum. A . 2009 KAZI ALIMALARI 2009 yl IV. dnem Elmack omurgal fosil katlml kurtarma kazlar, iki aamal olarak, toplam 20 ii ile drt haftada gerekletirilmitir. I . Hazrlk almalar: Hazrlk almalarmz yzey aratrmalar, kaz yaplacak lokalitelerde temizlik almalar ve sonraki dnemlerde yaplacak kazlara hazrlklar ieren almalardr. Elmack omurgal fosillerinin bulunduu gl ve bataklk dolgular iddetli erozyona maruz kalmaktadr. Bu bakmdan her kaz dnemi ncesinde olduu gibi IV. dnem kaz
*

Nurfeddin KAHRAMAN Bilecik niv. Fen-Ed. Fak. Corafya Blm, Bilecik/TRKYE. nurfeddin.kahraman@bilecik.edu.tr

..................................................................................................................................................................................

17

almalar ncesinde de yzey aratrmalar yaplarak anma sonucu aa kan fosil buluntu paralar, bulunduklar yerlerin koordinatlar belirlenerek yerlerinden alnmtr. Hazrlk almalarnn nemli aamalarndan bir dieri ise, kaz yaplacak lokalitelerin temizlik almalarnn yaplmasdr. Fosil barndran katmanlardan oluan yamalarn enkaz mantosundan temizlenmesi ile gerekli lm almalar daha salkl yaplmakta, bu yamalarda erozyonun iddetlenmemesi iin gerekli nlemler alnmaya allmaktadr. nceki kaz dnemlerinde yeterli ekipman destei olmad iin alamadmz fosillerin yerlerinden alnabilmeleri iin, bu lokalitelerde n hazrlklar yaplmaktadr. Nitekim 2009 yl IV. dnemi kazlar srasnda, 2007 ylnda atmz Gkyer lokalitesinde fosil barndran katmanlarn st seviyesini oluturan evaporit katman temin edilen bir i makinesi ile temizlenmi ve nmzdeki kaz dnemlerine hazr hle getirilmitir. II . Kale Mevkii Gneydousundaki Yamalarda Yaplan Kaz almalar Elmack Ky gneyindeki Kale Mevkii gneye doru keskin srtlar hlinde uzanan arazinin bir bakma balang noktasn oluturur. Kale olarak adlandrlan kayalk, Alt Kuaternerde Burdur Havzas tabann kaplayan traverten dolgularnn bu kesimi de kapladn gsteren bir ahit tepedir. Bu tepenin 200 m. kadar gneydousundaki sel yatann kuzey yamacnda Elmack omurgal fosil yataklarn ortaya kardmz gnlerde farkna vardmz bir mastodon sp.ye ait paralarn karlmas iin kurtarma kazs yaplmtr. Sz konusu paralarn alnabilmesi iin yama yzeyi temizlenmitir. Temizlik almalar sonucunda fosil buluntularn yzeye kt ksmlarda, byk oranda tahribata urad grlmtr. Arta kalan paralarn salkl biimde alnabilmesi iin yamata iki seviyede teras yaplm ve kan hafriyat malzemesi ayrca elemeye tbi tutulmutur. Bylece en kk parann dahi elde edilmesi salanmtr. Kale Mevkii kurtarma kazsnda, yukarda belirttiimiz gibi bir mastodon sp.ye ait savunma dileri olduka tahribat grm hlde karlmtr. Paralarn daha fazla tahribata uramas iin allama almalarna arlk verilmitir. Kale Mevkiinde fosil barndran yamac oluturan ktle, yaptmz tespitlere gre gerideki ana ktleden koparak srklenmi ve bugnk konumunu alm bir ktledir. Esasen Elmack fosil lokalitelerinin bulunduu yamalarda bu ekilde ok yerde eski ve yeni heyelan izlerine rastlamak mmkndr. Buradan aldmz savunma dilerindeki tahribatn en nemli sebebi belirtilen ktle hareketine ve yama yzeyi tarafndan kesilmesi ile atmosferik etkilere maruz kalm olmasdr. Savunma dilerini saran killi katman ierisinde dank olarak az dii paralarna rastlanmtr. Az dilerinin bu derece fazla paralanm olmas fosilleme sreci ncesinde hayvann yrtclar, leiller tarafndan paralandn dndrmektedir. Di paralarnn birbirinden farkl seviyelerde bulunmalar ise, burada fosilleme srecini balatan dolgulanmann olduka sratli gerekletiini iaret etmektedir.

18

..................................................................................................................................................................................

III . Ardtekke Tepe Lokalitesindeki Kaz almalar Ardtekke Tepe gneydou yamacnda 2008 yl III. dneminde yaptmz kazlarda, bir Mastodon sp.ye ait bacak kemii paralar karlmt. Yama yzeyi tarafndan kesilmi, bozulmalara uram bu iri paralarn devamnda yeni paralar bulunmas olasl gz nne alnarak IV. dnemin altnc gnnden itibaren drt kiilik bir ekiple burada kazlara tekrar balanmtr. Yaklak 45 derecelik eimler gsteren yamata, yeni kaz sahanl oluturmak iin yama 2 m. geriye doru geniletilmitir. Geniletme almasn takiben fosilce zengin olarak nitelediimiz kil, kum, seyrek akl ara katkl, apraz tabakal seviyeyi st ksmdan snrlayan ve nadiren fosil ieren 2 m. civarnda kalnlklar gsteren killi katman, sahanlk alacak kesimde temizlenerek, fosilce zengin olan katman, alt kesimlerinden snrlayan gevek kum, turuncu renkli tabakaya ulalp Ardktekke Tepe lokalitesinde kaz dzenine geilmitir. Bu lokalitede yaklak hafta sren almalarda, paralanm, nemli bir blm srklenmeye uram, farkl hayvanlarn iskeletlerinin farkl ksmlarna ait paralar ve ok sayda di rnei bulunmutur. Buluntularn hemen tamamnn d cidarlar kahverengi renk tonlar gstermektedir. Baz fosil paralarnn srklenmeye bal olarak kenar ksmlarnn yuvarlatld grlmtr. Bu durum sz edilen fosil paralarnn daha nce farkl ortamlarda fosilletiini, daha sonraki dnemlerde ise bulunduklar yerlerden erozyonla koparlp srklendiklerini ve gnmzdeki lokalitelerinde tekrar fosilleme srecine uradklarn iaret etmektedir. Bu lokalitede, yaklak 1.5 2 m. kalnlndaki fosilce zengin tabakann akllar iin akl konsantrasyonu uygulanmtr. Bu uygulama almas sonucunda iri, orta ve ince olarak ayrlan akllardan, zellikle iri olanlarn %95ten fazlasnn Neojen gl kellerinden (Burdur Formasyonu) treme olduu grlmtr. akllarn tamamnda yuvarlanma durumuna gre yaplan snama da bu akllarn, % 55nin pek yuvarlanmam, % 15nin orta derecede yuvarlanm, % 30nun iyi yuvarlanm olduu grlmtr. Belirtilen durum, Elmack omurgal fosillerini aradmz fosilce zengin alt katman tekil eden malzemenin, nemli oranda Burdur Havzas iinden salandn iaret etmektedir. Bunlar iinde yalnz orta boy akllarda mermerlemi kalkerlerden treme akllarn oran olarak fazla olduu grlmtr. Deiik trde Neojen omurgal faunasna ait fosil paralarnn, sz edilen tabaka ierisinde olduka dzensiz daldklar tespit edilmitir. Bu katman ierisinde akl veya kum ve dier unsurlarn da boylanma ve derecelenme gstermedii daha nceki kaz almalar srasnda ortaya konmu bir durumdu. Bu nedenle ad geen katmann byk oranda erozif malzeme tayan, ksa zamanda gereklemi byk bir su basknnn eseri olduunu syleyebiliriz. IV . Ard Lokalitesinde Yaplan Kaz almalar Ardtekke Tepe ile Gkmentepe arasndaki Ard adn verdiimiz lokalite,

..................................................................................................................................................................................

19

Gkmentepeye gre kuzeybat ynde, Ardtekke Tepeye daha yakn konumda bulunur. Bu kesimde daha nceki yllarda yaptmz yzey aratrmalarnda bir mastodon sp.ye ait buluntulardan bazlarnn yama yzeyi tarafndan kesildii tespit edilmiti. Bu durum sz konusu buluntularn deforme olmasna sebep olmaktayd. Ard lokalitesindeki 2009 yl almalar ilk haftay takibeden hafta iinde yrtlmtr. Burada her kaz ncesinde olduu gibi nce temizlik almalar ile yama yzeyindeki enkaz mantosu ortadan kaldrlmtr. Ortaya kan ana kaya pozisyonundaki gl-bataklk dolgularnn tekil ettii tabakalarn dal durumuna gre planlama yaplm ve toporafya yzeyinden yaklak 5 m. derinlikte bir kaz sahanlnn almasna balanmtr. Mastodon sp.ye ait buluntularn katman iindeki dal gz nne alnarak burada 7x3x3 m. ebatnda bir sahanlk oluturulmutur. Fosilin bulunduu katman, Gkmentepe, Ardtekke Tepe, Gkmentepenin bat yamacnda 2008 yl III.dneminde aldmz fosillerle ayn zellikleri gstermektedir. Bununla birlikte fosillemenin gerekletii katmann ayn zellikleri gstermedii anlalmaktadr. ki seviyede younlamakla birlikte kaide seviyesini oluturan glsel kalkerler zerinde konkordant olarak bulunan sz konusu gl-bataklk tabakalarnn hepsinde seyrek de olsa fosil bulunmaktadr. IV.kaz dneminde ilk kez atmz Ard lokalitesi de ierisinde seyrek fosil kan katman iinde bir buluntu noktasdr. Nitekim Ard lokalitesinde fosillerin bulunduu dolguda kum bulunmamakta, kil egemen dolgu materyali hline dnmektedir. Bu lokalitede dikkat eken bir dier nokta, dolgu ierisinde volkanik snger talarnn bulunmamasdr. Yama enkaznn temizlenmesi sonucu sz konusu fosil buluntularnn nemli oranda erozyonal faaliyetler, atmosferik etkilerle tahribat grd ortaya kmtr. Yamata alan sahanlkta ince bantlar hlinde, beyaz renkli, kalkerce zengin killi tabakalarn haki renkli tabakalarla nbetletii grlmtr. Tabakalar birbiri zerine konkordant oturmu durumdadr ve en azndan alan ksmda herhangi bir tektonik deformasyon izine rastlanmamtr. Yer yer plstik zellik gsteren bu tabaka dolgularnn birbiri zerine bindirmeden kaynaklanan yk kalplar oluturduklar gzlenmitir. Fosil buluntularnn korunmas asndan ortam koullar uygun olmakla beraber, yukarda belirttiimiz gibi toporafya yzeyine yakn olmaktan kaynaklanan bozulmalar buluntularda olduka nemli oranda bozulmalara yol amtr. Buluntunun ortaya karld ksmda tabaka dallar stteki toporafya yzeyi ile uyumlu olarak 10-15 derece dou yndeki Elmack ay vadisine dorudur. Kaznn ilerleyen safhalarnda bu lokalitede iki mastodon sp.ye ve kesici di ve kaburga kemiklerinden anlald kadaryla, bir antilop trne ait buluntular da ortaya karlmtr. Buluntularn fazlaca tahribata uramas nedeniyle karlmalar srasnda elden geldii lde bulunduu ekliyle alnabilmesi iin sklatrc kimyasal kullanlm ve geici de olsa konserve edilmeye gayret edilmilerdir. Ard lokalitesinde karlan ana malzeme aada belirtilmitir:

20

..................................................................................................................................................................................

Malzeme Adedi Savunma dii (paral veya genelde u ksmlarnda tahribat) 2 Mastodon sp. alt ene(mandibula) (az dileri ile birlikte) 1 Kaburga kemikleri (paral, baz ksmlar tamamen yok olmu) 5 Leen kemii (byk lde tahribat grm, bozularak topraa karm) 1 Bacak kemii (paral hlde) 2 Antilop trne ? ait dank hlde bulunan kesici diler 7 Antilop trne ? ait kaburga kemikleri (paral) 4 Ard lokalitesinde yaplan almalar srasnda ikinci Mastodon sp.ye ait olduunu dndmz savunma dii kaz sahanlnn yarmas altnda ortaya kmtr. Diin st kesiminde yk binmesinden kaynaklanan ezilmeler olduu grlm, alnmas iin zaman yeterli olmadndan koruyucularla konserve edilip nmzdeki kaz dneminde alnmak zere zeri kapatlmtr. Bu lokalitede 2010 kazs srasnda almalarn yrtlebilmesi iin i makinesi kullanlmas gerekmektedir. Alan sahanln geniletilmesi ile daha fazla sayda fosil buluntunun ortaya karlacan dnmekteyiz. B . 2009 Yl, IV. Dnem Kaz almalarnn Sonular 2009 yl IV. dnem, Elmack omurgal fosil kurtarma kazlar, 1 beki olmak zere 20 elemanla tamamlanmtr. nceki yllardan farkl olarak bu dnem Mastodon sp. fosil buluntular yannda ilk kez dorudan baka trlerin fosillerinin karlmasna da balanmtr. Nitekim Ardtekke Tepe lokalitesinde yaplan almalar bu amaca uygun olarak yrtlm, burada birok farkl tre ait di rnekleri toplanmtr. Ardtekke Tepe lokalitesinde dolguyu tekil eden akl malzeme zerinde yaptmz almalarda akllarn byk oranda Burdur Havzas ierisinden saland anlalmtr. Bu dnemde ilk kez atmz Kale Mevkii gneydou yamalarndaki lokalitede ayn mastodona ait savunma dileri ortaya karlmtr. Kazlarmz sresince ilk kez ayn mastodonun iki savunma diinin bir arada karlmas, hem Kale Mevkii gneydoundaki yamalarda hem de Ard lokalitesinde mmkn olmutur. Ard lokalitesinde ortaya kan ve bir antilop trne ait olduunu sandmz fosil buluntularnn kesin alt tr tespitinin yaplmas gerekmektedir. Bu kaz dneminde Gkmentepe lokalitesinde temizlik almalar dnda herhangi bir alma yaplamamtr. Burada daha nce bildirdiimiz bir mastodon trne ait geri kalan buluntularn karlabilmesi iin i makinas kullanlmas mecbur hle gelmitir. 2007 yl II.kaz dneminde atmz ve Trkiyede bulunan en byk mastodon savunma diini kardmz Gkyer lokalitesinin st seviyesini tekil eden evaporit katman i makinas kullanlarak sprlm ve gelecek kaz dneminde almalarn yaplabilecei bir duruma getirilmitir.
..................................................................................................................................................................................

21

Resim 1: Kale Mevkii gneydou yamalarnda ortaya karlan Mastodon sp.ye ait savuma diinde bozulma izleri.

Resim 2: Kaletepe gneydou yamacnda d cidarlar ar bozulmaya uram Mastodon sp. ye ait savunma diinin salamlatrclar yardm ile alnmaya allmas.

22

..................................................................................................................................................................................

Resim 3: Ardtekke Tepe gneydou yamacnda fosilce tanm ve tekrar fosilleme srecine sokulmu fosil buluntular asndan zengin katmanda 2009 kazlarnda yaplan almalardan bir grnt.

Resim 4: Ardta atmz sahanlkta kaba kaz sonunda normal kaz dzenine geeceimiz seviye ve normal kaz aamalarndan bir ayrnt.
..................................................................................................................................................................................

23

Resim 5: Ardta giderek ilerleyen kazdan genel grnm ve bu kaznn nemli buluntularndan krlmalara uram ayn Mastodon sp. ye ait savunma dileri.

24

..................................................................................................................................................................................

MAGNESIA AD MAEANDRUM 2008-2009

Orhan BNGL* Grkem KKDEMR Muharrem ORAL

Magnesiada 2008 yl yaz sezonu kaz almalar, 02.07.2008-19.09.2008 tarihlerinde 79 gn, gz sezonu almalar ise 03.11.2008- 13.11.2008 gnlerinde10 gn olmak zere toplam 89 gn; 2009 yl yaz sezonu kaz almalar 23.05.2009 ile15.09.2009 tarihlerinde115 gn; gz sezonu almalar ise 05.10.2009-01.11.2009 tarihlerinde 25 gn olmak zere toplam 140 gn boyunca Kltr ve Turizm Bakanl, Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrlnn izinleri ve madd katklaryla gerekletirilmitir. Kltr ve Turizm Bakanlna Magnesiaya salam olduu katklardan tr teekkr ediyorum. Magnesia kazsnda 2008 ylnda Bakanlk temsilcisi olarak, ksa bir sre iin Kayseri Arkeoloji Mzesinden Aye Yavuz; onun ayrlmasndan sonra tm kaz sezonu boyunca katk ve yardmlar iin teekkr etmek istediim Bodrum Sualt Arkeoloji Mzesi uzmanlarndan Gner zler almtr. 2009 yl yaz sezonu kazlar Kltr ve Turizm Bakanl, Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrl uzmanlarndan Arkeolog Kemalettin Ata, gz sezonu almalar ise Aydn Arkeoloji Mzesi uzmanlarndan Antropolog Bahtiyar Nurolun denetiminde yaplmtr. Her ikisine de katklarndan dolay teekkrlerimi sunarm. TBTAK ile Ankara niversitesi, Dil ve Tarih-Corafya Fakltesinin madd; Batske Ske imento Sanayii A..nin lojistik destei geen yllarda olduu gibi 2008 ve 2009 yllarnda da devam etmitir. Ad geen bu kurumlar ile almalarmz srasnda desteklerini esirgemeyen, Germencik Kaymakam Resul elike, teekkrlerimi sunarm. Batske Ske imento Sanayii A.., 1993 ylndan bu yana tabldot gereksinimimizi karlayarak kazmzn en byk sorunlarndan birini ksmen de olsa zmektedir. Magnesia kazlar iin byk anlam ve nem ifade eden bu destein gelecek yllarda da srmesini umarak Ynetim Kurulu Bakan Vekili ve Murahhas ye, Tufan nala ve Genel Mdr, Onur Altnka bu lojistik destek iin tm kaz yeleri
*

Prof. Dr. Orhan BNGL, Ankara niversitesi, Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi, Arkeoloji Blm, Klsik Arkeoloji Anabilim Dal 06100 Shhye-Ankara/TRKYE. e-mail: bingol@humanity.ankara.edu.tr Ara. Gr. Dr. Grkem KKDEMR, Ankara niversitesi, Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi, Arkeoloji Blm, Klsik Arkeoloji Anabilim Dal 06100 Shhye-Ankara/TRKYE. e-mail: gorkem.kokdemir@humanity.ankara.edu.tr Ara. Gr. Muharrem ORAL, Ankara niversitesi, Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi, Arkeoloji Blm, Klsik Arkeoloji Anabilim Dal 06100 Shhye-Ankara/TRKYE. e-mail: muharrem.oral@gmail.com

..................................................................................................................................................................................

25

adna teekkr ediyorum. Bata kampusun idaresi ve brokratik ilemlerini yrten Ik Bingle, kazlarn direktierim dorultusunda yrtlmesinde ve katlmclardan gelen raporlarn dzenlenerek bu raporun oluturulmasndaki katklarndan tr Ar. Gr. Dr. Grkem Kkdemire ve Ara. Gr. Muharrem Orala teekkr etmeyi bir bor bilirim. 2008 ve 2009 yl kazlarna tm kaz sresi boyunca, ya da zaman zaman katlan aada isimleri yazl tm uzmanlara, rencilere, zverili almalarndan ve katklarndan tr teekkr ederim: Mimar almalar: Do. Dr. Emre Madran (ODT), Do. Dr. Yegn Khya Sayar (T), Dr. Nimet zgnl (ODT), Mimar zge zeke, Onur Saryldz, Burcu Arkan; Nmismatik: Prof. Dr. Ouz Tekin (stanbul niversitesi), Arkeolog Nurgl Demirta; Epigrak almalar: Prof. Dr. Mustafa Hamdi Sayar (stanbul niversitesi); Arkeolojik almalar: Yrd. Do. Dr. S. Hakan ztaner, Ar. Gr. Dr. Grkem Kkdemir (Ankara niversitesi), Ar. Gr. Muharrem Oral (Harran niversitesi), Ar. Gr. Dr. Baki Demirta (Trakya niversitesi), Ar. Gr. Dr. zlem Vapur (Mula niversitesi), Ar. Gr. A. Kadir Binici, Ar. Gr. Ayta Cokun (Dicle niversitesi), Arkeoloji Yksek Lisans rencileri: brahim Ethem Koak, Gkhan Bilen, F. Betl Ylmaz, Arkeoloji rencileri: Adem Acar, Ceyhun Can ztekin, Glah amaz, Yusuf Can Adaletsever, Murat Alaca, Yasin Evrim Gll, Nurcihan Salman, Gkhan Akay, Gerek nan Cudal, Ufuk Kaya, Bikem Aydemir (Ankara niversitesi, DTCF, Klsik Arkeoloji ABD.), Konservasyon restorasyon almalar: Arkeolog-Konservatr Ik Bingl (Ankara), Konservatr Mesut Ylmaz, Gizem Erdem; Ta Ustas Zeynel Bayraktar (Bergama). 2008 ve 2009 yllarnda, Magnesia kazsnda yaplan kaz, restorasyon, evre aratrmalar, dzenleme, koruma nlemleri ve belgelemeye ynelik almalar aadaki ana ve alt balklar altnda toplanmtr. 2008-2009 YILLARI KAZI VE RESTORASYON ALIMALARI I. Stadion. II. Artemis Kutsal Alan: 1. Artemis Tapna Dousu, 2. Artemision Demesi Kuzey Snr ve Ge Dnem Tesviye Dolgusu, 3. Kare Podyum (Kk Sunak?), 4. Kutsal Kaynak, 5. Atk Su Kanal, 6. Devirme Yap, 7. Kuzey Stoa, 8. Kuzey eme-Havuz, 9. Kuzey Podyum, 10. Kuzey Stoa n Kaideler Stylobat Sras, 11. Gney Stoa n Kaideler Stylobat Sras, 12. Artemision Gneybat Ada n Dolgusu. III. ar Bazilikas: 1. Kuzey Yan Nef Amas 2.Gneybat Ke Amas. IV. Dier almalar: 1. Belgeleme almalar, 2. Koruma nlemleri ve Dzenleme Uygulamalar: A)Theatron, Arka stinat Duvar B) Latrina, Artemision Drenaj Kanal. 2008-2009 YILI KAZI VE RESTORASYON ALIMALARI I. STADON (2008-2009) (Resim: 1-2) Magnesia Stadionundaki 2008-2009 yllar kaz almalar, TBTAK destekli

26

..................................................................................................................................................................................

olarak hazrlanm Magnesia StadionununYapsal ve Sosyokltrel zelliklerinin Bilimsel Adan Aratrlmas balkl proje kapsamnda, yapnn dou tribn, Sphendonas, bat tribn ve arenasnda gerekletirilmitir. Bu alanlardaki kaz almalarnn yan sra ayrca yapdaki ksm restorasyon ve evre dzenlemesi almalarna da, gemi yllarda olduu gibi, 2008 ve 2009 yllarnda devam edilmitir1. II. ARTEMS KUTSAL ALANI 1.Artemis Tapna Dousu (2008) (Resim: 3) Magnesiann nemli yaplarndan biri olan Artemis Tapnann dou cephesinin ortaya karlmas, bu cephenin ykntlarnn bulunduu alann bugnk OrtaklarSke Karayolu altnda kalm olmasndan tr kaz programna alnamamt. Ancak, karayolundan atlan yanc maddelerin yol at yangnlara bir zm olur varsaymyla karayoluna paralel bir tampon blge oluturulmas gereklilii bu alann kazlarak taban seviyesine kadar indirilmesi zorunluluunu gndeme getirmitir. Bu nedenle 2008 ylnda karayolunun kenarnda, gerekleecek olas yangnlarn i tarafa gemesi engellenebilecei dnlerek kaz almalarna balanmtr. Kaz almalar yapnn dou krepidomas ynnden douya doru geniletilerek yaplm, kazlar sonucunda yapnn dou alnlna ait bloklar ile yine yapya ait stun tamburlar ortaya karlmtr. Tapnan bat cephe mimar elemanlarnn bir btn hlinde batya doru yklmalarnn bir sonucu olarak bat alnlk bloklarnn tapnak merdivenlerinden uzakta bulunmalarna karn, dou cephede bu bloklar hemen merdivenlerin nnde ya da stnde ortaya karlmtr. Bu durum elemanlarn orijinal ykl pozisyonlarn m yanstt, yoksa karayolunun yapm almalar srasnda elemanlarn tapnan yanna ekilmelerinden mi kaynakland gelecek yllarda tm alann temizlenmesinden ve elemanlar zerindeki almalarn tamamlanmasndan sonra ortaya kacaktr. 2. Artemision Demesi Kuzey Snr ve Ge Dnem Tesviye Dolgusu (2008) (Resim: 4) Artemision mermer demesine ait ok az sayda in situ bloun korunmu olduu geen yllarda yaplan almalarla saptanmt. Bu bloklarn oturduu alt yap demesi ise, tapna iine alacak ekilde dou-bat istikametindeki tm alan kapsayacak ekilde ortaya karlmt. Alt yap demesinin ortaya karlan gney snrnn neredeyse tapnaa paralel olduunun saptanmasna karn, kuzeydeki deme alan konusunda kesin bir bilgi henz elde edilememiti. Bu konuya aklk getirmek amacyla, 2008 ylnda Artemis Sunann kuzeyinde kalan blmdeki toprak dolgu tabakas kaldrlm, bu alanda yaplan kaz almalar sonucunda bir blm daha nceki yllarda aa
1

2008 yl Stadion almalar hakknda kapsaml bilgi ve deerlendirmeler iin bkz, O. Bingl G. Kkdemir M. Oral, Menderes Magnesias Stadion Kazlar (2004, 2007, 2008), Anadolu /Anatolia 34, 2008, 101-123; 2009 yl Stadion almalar, 2010 yl almalar ile birlikte detayl olarak Anadolu / Anatolia dergisinde yaynlanacaktr.

..................................................................................................................................................................................

27

karlm olan Artemision alt yap demesinin stnde yer alan ge dnem deme dolgusu temizlenerek ortaya karlmtr. Yaplan almalar, Artemis Sunann hemen kuzeyinde, alt yap demesinin stndeki zgn mermer demeye ait bloklarn herhangi bir sebeple alnmasndan ok sonraki bir dnemde, yonga mermerler, dere ta, moloz ve plstik paralar ile az sayda mimar parann kullanlmasyla yaplm bir deme dolgusuyla kapl olduunu gstermitir. Bu almalardan sonra, stnn dz deme bloklaryla kapland yer yer korunmu olan bloklardan anlalan bu deme dolgusunun altndaki zgn alt yap demesini ortaya karmak amacyla deme dolgusunun kaldrlma ilemlerine geilmitir. Bu uygulamann bir nedeni de deme dolgusu ierinde kullanlm olan plstik eserlere ait paralardr. Tapnan frizlerine ait kk paralarn yan sra, krk paradan oluan antsal bir tanr ba bu buluntularn nemini gstermektedir. Ayrca bu plstik eserlerin dolgu ierisinde krk olarak deme dolgusunun ierisinde kullanlm olmas, dolgunun tapnan ilevini kaybetmesinden sonra yaplm olduunu gstermesi asndan nemlidir. 3. Kare Podyum (Kk Sunak?) (2008) (Resim: 5) 2008 ylnda Artemis Sunann kuzeydou kesinde gerekletirilen almalar srasnda Artemision alt yap demesinin kuzey d kenarnda, ona paralel olarak yerletirilmi, 3,10 x 3,10 m. llerindeki kare formlu bir podyumun alt yaps ortaya karlmtr. Ayrca almalar srasnda podyumun zerindeki toprak dolgu tabakas ierisinde bu podyuma ait olabilecek 2 adet mermer blok bulunmu, kaz almalar sonucunda bu bloklar geici olarak podyumun temelleri zerine yerletirilmitir. Temellerin stnde ortaya karlm olan bu iki mermer mimar elemandan biri plinthos zerindeki Attika kaide prollerinden olumaktadr. Bir ke bloudur. kincisi de ayn ya da dier kelerden birinde yer alacak ayn tipteki bir kaidenin stne oturacak olan topuklu bir orthostat bloudur. Bu kalntlar, birlikte bir btn olarak dnldnde, byk bir olaslkla bir heykel ya da bir yazta ait kaide ya da kk bir sunaa ait olmaldr. Bu alanda ortaya karlm olan ok saydaki krk kandil parasyla, mimar kalntlarn ilgisinin olduu saptand takdirde bu podyum kalntlarnn bir sunak olma olasl artm olacaktr. nmzdeki yllarda bu alan evresinde yaplacak almalarla buna yant aranacaktr. 4. Kutsal Kaynak (2008) (Resim: 6-7) Artemisionda son yllarda yaplan en nemli keierden biri imdilik Kutsal Kaynak olarak tanmladmz kalntdr. Tapnak ve sunak ile ayn eksen zerinde olan ve kutsal alann deme alt yapsnda kullanlanlar gibi travertenden yaplm, alt basamakla inilen tabann kuzey blm, 2008 ylnda iklime bal olarak tamamen sularn ekilmesi sonucu ayrntl olarak incelenebilmitir. Ayn kaz sezonunda tabandaki

28

..................................................................................................................................................................................

amur ve balk tabakas kaldrlm ve gelecek yllarda bu tabakann yeniden olumasn nlemek amacyla tabann toprak olan blmlerine tulalar denerek kapatlmtr. almalar sonucunda kuzeyde basamaklarn hemen nndeki tabann, dikdrtgen bloklarla denmi olduu kesin olarak anlalmtr. Bu taban demesinin ortasna yzeyi kaba murla ilenmi, belli bir geometrik formu olmayan, st yer yer krlm ve bir taban oluturmayacak kadar eimli bir kaya nn zellikle yerletirilmi olduu grlmtr. Bu buluntu durumu 2008 ylnda bu alanda yrtlen almalarn en nemli sonucu olmutur. nk buradaki kayann tabanda deme blou olarak kullanlmad ortadadr. Bu kayann ne olduu konusuna gelince, bunu antik kaynaklarn bildirdii Magna Mater adyla da tandmz Anadolulu, Frigyal bir doa tanras olan Dindymeneye geri gtrmek olas gibi grnmektedir. nmzdeki yllarda yaplacak almalar, hem bu olasln doruluunun saptanmas, hem de bu alann fonksiyonunun anlalmas konusunda bizlere yardmc olacaktr. 5. Atk Su Kanal (2008) Tren Alannn ortaya karlmasnn ardndan, bu alandaki demeyi oluturan bloklarn bazlarnn kuzeydou-gneybat ynnde dier deme bloklarndan daha yksek ve grn olarak yukar doru bombeli olarak knt yarattklar tespit edilmi, bunun zerine alann kuzeydou bitiminde yaplan kazlarda bunun nedeninin demenin altndaki atk su kanal olduu saptanmt. Kanaln temizlenerek ortaya karlp eski ilevinin kazandrlmas ile Bizans suru ierisindeki su baskn sorununun zlebilecei varsaymyla yrtlen almalar, 2008 ylnda ksa bir sre de olsa srdrlmtr. Kutsal Alann kuzeyine doru yaplan almalar sonucunda izlenebildii kadaryla kanalda kullanlm olan kapama bloklar, bu alanda byk konsol bloklarndan oluturulmutur. Bunlar, erken dneme ait mimar bloklarn burada kullanlm olduunu gstermeleri asndan nemli olduklar kadar, ait olduklar yapnn antsal boyutu hakknda ipucu veriyor olmalarndan tr nemlidirler. Bu almalar, kutsal alann alt yap demelerinin kuzeyinde kanal gzerghn kesen ve gemi yllarda bu alanda delikli olan baz bloklarnn st yzlerini tespit ettiimiz dou-bat ynndeki bir duvarn ortaya kmasyla durdurulmutur. 6. Devirme Yap (2008-2009) (Resim: 8-10) 2006 ylnda Tren alan ile Kuzey Stoa arasndaki dolgunun kaldrlarak iki blmn birletirilmesi amacyla yaplan almalar srasnda Kuzey Stoann gneyinde kuzey-gney ynnde bir avlu nitelii tayan ve Artemis Sunann traverten temel bloklaryla duvarlar yaplm oval bir kalnt ortaya karlm ve bu kalntya oval yap ad verilmiti. Artemision tabannn dolgusu zerine ina edilen bu yapya ynelik almalar, 2008 ve 2009 yllarnda devam etmi, kazlar sonucu yapnn mimarsi

..................................................................................................................................................................................

29

konusunda daha detayl bilgilere ulalmtr. Buna gre yaklak 13,00 m.lik dou-bat ynnde uzunlua sahip yap; kuzeyde ikiye blnm oval formlu olan ve bir n bir avlu niteliindeki byk bir mekn (A mekn) ile bu meknn hemen gneyinde yan yana sralanm drtgen formlu mekndan (B, C, D meknlar) olumaktadr. almalar sonucunda yapya ait meknlar taban seviyesine kadar kazlm, kazlar srasnda youn srl seramik paralar bata olmak zere Ge Antik Dnem malzemesi ile karlalmtr. Bu malzemeler arasnda en gze arpan buluntu ise iinde eitli taklar ile birlikte aa karlan bronz bir kaptr. Artemision ierisinde gemi yllarda ortaya karlan kentin Ge Antik Dnem yerleimine ait kalntlar ile ilikili olduu anlalan bu yap, gelecekte Magnesiann Ge Antik Dnem yerleimi hakknda yaplacak almalar iin k noktasn oluturacaktr. 7. Kuzey Stoa (2008-2009) (Resim: 11) Artemis Kutsal Alann kuzeyden eviren Kuzey Stoann batsndaki bir blm, 2002 ve 2006 yllarnda, Latrinann gneyinde yaplan almalar sonucunda ortaya karlmt. Bu almalar sonucunda Kuzey Stoann, Gney Stoada olduu gibi basamaklarla klan, Dor ve on dzenindeki iki stun srasndan oluan bir portikten meydana geldii belirlenmiti. Kaz almalar sonucunda, stoalara ait basamaklar, on stunlarnn oturduu stylobat bloklar, stun sralarna ait tamburlar ve balklar ve st yapya ait eitli mimar elemanlar gneyde olduu gibi tahribata uram ekilde bulunmutu. 2007 kaz almalar sona erdikten sonra, Kuzey Stoann bu ksmnda restorasyon ve dzenleme almalarna balanmt. Kuzey Stoann bat ucundaki buluntu durumu, yapnn bu blmnn ayaa kaldrlmasna yetecek nitelikleri tadndan, 2008 ve 2009 yllarnda yaplan almalar daha ok bu uygulamann hazrl eklinde gelimitir. Buna paralel olarak yapnn yklmas sonucu olduka byk tahribata urayan merdivenler ve stylobat bloklar onarlm ve yerinden kaym olan bloklar daha sonra tesviye edilerek yerlerine yerletirilmilerdir. Bu almalara paralel olarak, stoann mimar elemanlarna ynelik restorasyon almalar ile paralar hlinde ele geirilmi olan mimar elemanlarn birletirilerek sistemde nasl ve nerede kullanldklarn kesin olarak belirlemeye ve bylece ileride yaplacak ayaa kaldrma ileminin son aamasn tamamlamaya ynelik almalara da 2008 ve 2009 yllarnda devam edilmitir. 8. Kuzey eme-Havuz (2008) 2008 ylnda Artemisionun stoalarnda yer alan eme yaplarndan kuzeydekinde kaz almalarna devam edilmitir. Bizans sur duvarnn dou tarafna bitiik olarak ina edilmi ykseklii 2,80 m. olan eme duvar ile yapya ait in situ sve bloklar ile sve bloklar arasnda kullanlm olan eik blou, Gney Stoada yer alan eme yapsna benzer ekilde ortaya karlmtr. Gney kap svesinin tahribat grm

30

..................................................................................................................................................................................

lleri 155x31x44 cm., salam olarak ortaya karlan kuzey kap svesinin lleri ise 170x31x44 cm.dir. 9. Kuzey Podyum (2008) (Resim: 12) Gemi yllarda, Propylonun dou cephesi kuzey l ayann 2 m. kuzeyinden balayarak kuzeye doru devam eden, mermerden yaplm kaide, orthostat ve yaztl talardan oluan cephe dzenine sahip byk bir antn 17,30 m.lik ksm ortaya karlmt. Talarn st yzlerindeki ayak yuvalarndan ve bronz kalntlardan kaidenin zerinde heykellerin yer alm olduklar anlalmt Kuzey Podyum olarak adlandrlan bu antn kuzey snrn ortaya karmak amacyla 2008 ylnda, kuzey ynne doru kaz almalarna devam edilmitir. almalar sonucunda podyuma ait yeni orthostat ve ta bloklar ortaya karlm, antn 9,0 m. kuzey ynnde devam ettii ve bu noktadan batya dnerek 1,0 m. sonra agora arka duvarna baland saptanmtr. Cephesinde yaztlarn, zerinde ise heykellerin yer ald Artemision ierisinde ina edilmi olan bu antn kuzey-gney uzunluunun 26,30 m. olduu 2008 yl almalar sonucunda ortaya karlmtr. 10. Kuzey Stoa n Kaideler Stylobat Sras (2008) Artemisionun Gney Stoa Krepidomasnn kuzeyinde, gemi yllarda yaplan almalar sonucunda, basamaklara paralel olarak yerletirilmi zerinde heykellerin tand kaidelerin oturduu bir stylobat sras ortaya karlmt. Kuzey Stoann gneyinde de benzer bir stylobat srasnn olas varlnn tespiti amacyla, Kuzey Stoa krepidomasnn hemen gneyinde, Bizans sur duvarna yakn bir alanda 2007 ylnda bir ksmyla ortaya karlan yuvarlak formlu kaidenin evresinde, 2008 ylnda kaz almalar yaplmtr. Yaplan almalar sonucu kaidenin alt topuk ksm ile tac ve yuvarlak formlu olan bu yaztl kaidenin oturduu yaklak 1,0 m. geniliindeki tek sra bloktan oluturulmu stylobat sras in situ ortaya karlmtr. Bu almalarla gneyde tespit edilen zerinde heykellerin tand kaidelerin oturduu stylobat srasnn, Kuzey Stoann nnde de dou-bat aksnda stoaya paralel olarak kullanlm olduu kesinlik kazanmtr. 11. Gney Stoa n Kaideler Stylobat Sras (2009) (Resim: 13) Artemision stoalarnn hemen nnde stoalara paralel olarak yerletirilmi Kuzey ve Gney Stoalarnn nnde varl gemi yllarda yaplan almalar sonucu saptanm stylobat srasnn, Gney Stoa nnde, batya doru devamn ortaya karmak amacyla kaz almalar yaplmtr. Bu almalar sonucunda stylobat zerine 5 m.lik aralklarla, stoann on stunlar akslarna gelecek ekilde, yan yana sralanm 2,15 x 0,80 m. llerinde, 5 adedi in situ korunmu toplam 9 adet dikdrtgen formlu kaide

..................................................................................................................................................................................

31

ortaya karlmtr. Sistemli olarak ve ayn formda yerletirilmi bu kaidelerin arasnda ise ayrca 2 adet kare ve 2 adet yuvarlak formlu heykel kaidesinin daha yerletirilmi olduu saptanmtr. Gelecek yllarda yaplacak almalar sz konusu stylobat srasnn snrlar ve formu hakknda daha kesin bilgilere ulalmasna olanak salayacaktr. 12. Artemision Gneybat Ada n Dolgusunun Kaldrlmas Gelecek yllar iin Artemisiondaki sergileme alanlar olarak tasarlanan, kazlar yaplmam iki toprak dolgu adadan biri olan Gneybat Adann hemen kuzeyinde, doubat dorultusunda 37 m., kuzey-gney dorultusunda ise 9,50 m. uzunluundaki toprak dolgunun kaldrlmas amacyla 2008 ylnda kaz almalar yaplmtr. almalar sonucunda bir tanesinin tek yznde yaz bulunan ve st tac konsollu olarak ilenmi, bir dierinin ise her iki yznde de yaz bulunan, toplam iki adet yazt ortaya karlmtr. Bu yaztlardan konsollu olan, kaidesi zerine dikilerek Artemisiondaki orijinal yerine yerletirilmitir. Tm ykseklii 3,10 m. olan dier yaztn ise krk olan paralar yaptrlarak yaztn restorasyon almalar 2008 kaz sezonunda tamamlanmtr. Ykseklii ile bugne kadar Magnesiada bulunmu en byk yazt olma zelliine sahip olan bu yaztn, ilk incelemeler sonucunda Artemisionun mimar tarihesine k tutacak bilgiler ierdii anlalmtr. Yaztlar zerindeki epigrak almalarn sonulanmasnn ardndan yaztlarn Artemision ile olan ilikisi daha kesin sonularla ortaya konulacaktr. III. ARI BAZLKASI (2008) (Resim: 14-15) Menderes Magnesias ar Bazilikasndaki kaz almalarna 2008 kaz sezonunda da devam edilmitir. Bu ylki almalar yapnn gneybat kesinde ve kuzey yan nende gerekletirilmitir. Her iki alana da, yapnn batsnda yer alan, Humann sondajlar olarak adlandrdmz, 1890-1893 yllarnda C. Humann bakanlndaki kazlarda alm sondajlar snr oluturmutur. 1. Kuzey Yan Nef Amas 2008 ylnda kuzey duvarnn bat kesimindeki nili ksmn ve kuzey yan giriin gneyinde, kuzey yan nefte allmtr. Kuzey yan nefteki kaz almalar, dou duvarnn 36 m. batsndaki kuzey yan giri hizasndan balayp, batdaki Humann sondajna kadar olan 19,5 m. (dou-bat) uzunluundaki ve 7,00 m. (kuzey-gney) geniliindeki alanda gerekletirilmitir. Kazs gerekletirilen alann gneyinde kuzey yan nee, orta ne ayran stun srasna ait plintheler, postamentler ve stunlar ele geirilmitir. Kuzey stun srasna ait olan doudan batya doru 8-10. ile 11. ve 14. sradaki plintheler in situdur. 8. 10. ve 14. sradaki plintheler tam olarak, 9. ve 11. sradaki plintheler ksmen ele geirilmitir. 12. 13. ve 15. sradaki plinthelerin ise yerlerinden sklm olup mevcut olmadklar saptanmtr. Kazs gerekletirilen alann gneybat

32

..................................................................................................................................................................................

kesinde, 14. ve 15. sra plinthelerinin evresinde 3 adet stun ele geirilmitir. Yapnn kuzey duvarnn i yznden plinthelere kadar olan mesafede, kuzey yan nef genilii 5,25 m. olarak llmtr. Kuzey yan giriin olduu 7,38 x 3,45 m. boyutlarndaki drtgen meknn kuzey yan nefe alan ksmnn, yaklak 1,2 m. gneyine ina edilmi 50 cm. geniliindeki bir tula duvar ile kapatlm olduu grlmektedir. Tula duvarn korunagelen uzunluu 6,55 m.dir. Yapya ait tulalar ile yapld anlalan, st ste sras korunagelen bu tula duvar ierisinde, yine yapya ait bir konsol blounun da yap ta olarak kullanlm olmas, yapnn yklmasnn ardndan, daha ge bir dnemde yapnn bu ksmnn yeniden kullanlm olduuna iaret etmektedir. 2. Gneybat Ke Amas ar Bazilikasnn gneybat kesinde, 2005 ylnda kazs gerekletirilmi olan alann gneyinde rezerv olarak braklan 10.5 m. (dou-bat) uzunluundaki ve 5 m. (kuzey-gney) geniliindeki alanda kaz almalar gerekletirilmitir. Amann kuzeyinde, yapnn gney yan neyle orta neni ayran, postament plinthelerinin oturduu, stun aks boyunca denmi olan byk ve salam temel talar aa karlmtr. 17. ve 18. sradaki plintheler mevcut deilken, 19. sradaki plinthe in situ olarak bulunmutur. Amann kuzeybat kesinde, yapnn bat ucundaki doudan batya doru 20. ve son stununa ait postament ve plinthesi in situ olarak ele geirilmitir. 17. ve 18. stun sras yaknnda 2 adet postament, amann gney kenarnda ve batsnda toplam 12 adet stun gvde paras, 19. sradaki plinthenin zerine devrilmi olarak bir adet Korint stun bal, ayn plinthenin gneybatsnda ise 1 adet di-sima blou 2008 yl Gneybat Amas buluntular arasndadr. IV. DER ALIMALAR 1. Belgeleme almalar (2008-2009) 2008-2009 yl kaz sezonunda Artemis Tapna ve Stadionda belgeleme almalar gerekletirilmitir. Artemis Tapnanda gelecek yllarda yaplacak almalara bir altyap oluturmak amacyla tapnan buluntu ta plan, boyutlu tarayc yardmyla detayl olarak belgelenmitir. Bunun yan sra birbirinden farkl olan Artemis Tapna on stun balklarndan iki tanesi yine boyutlu tarayc ile taranarak boyutlu belgelemesi yaplmtr. Stadionda yaplan belgeleme almalar ise daha ok Start Yapsnn restorasyonuna ynelik olarak, yapya ait zellikle st yap elemanlarnn Autocad ortamnda belgelenmesidir. Ayrca 2009 ylnda Stadion kazlarnda bulunan ve Aydn Arkeoloji Mzesine teslim edilen Herme heykeli de Artemis Tapna stun balklar gibi boyutlu tarayc ile taranarak belgelenmitir.

..................................................................................................................................................................................

33

2. Koruma nlemleri ve Dzenleme almalar A. Theatron, Arka stinat Duvar (2008) Theatronun nemli sorunlarndan biri olan toprak kaymas ve bunun sonucunda yapnn yeniden toprak altnda kalmasn nlemek amacyla balattmz istinat seti yapmna 2008 ylnda devam edilmitir. Kazlardan kan moloz talar ile rlen kp formundaki sandklarn evrelerinin beton it direkleri ve kafes telle snrlandrlmasna ynelik bu uygulamaya gelecek yllarda da devam edilecektir. B. Latrina, Artemision Drenaj Kanal (2009) (Resim: 16) Magnesiadaki en byk sorunlardan birisi, Artemision ve Agoraya biriken yamur sularnn tahliyesinin uzun zaman almas ve kaz almalarn hem zorlatrmas hem de geciktirmesidir. Sel suyu ile dolan Artemisionun boaltlabilmesi iin henz kalc bir zm bulunamamtr. Kutsal Alana biriken yamur suyunun, alan ierisindeki en uygun noktadan Bizans suru dna karlmas ilemi iin kutsal alanda toplanan yamur suyunun latrinaya aktlarak buradan Bizans suru dna karlmas ngrlmtr. Bu ngr ile birlikte suyun darya aktarlrken latrinaya da grsellik kazandrlmas hedeenmitir. Bu planlama erevesinde farkl aamada almalar yaplmtr. Buna gre: 1. aama: Kutsal Alan ierinde biriken yamur suyunun latrinann altndaki mekna akmasn salamak amacyla belli bir eimle kutsal alandan bu mekna kadar bir kanal almtr. Bu mekna doal eimle akarak gelen yamur suyu zaman zaman bir motopomp yardm ile Bizans suru dna atlmaktadr. 2. aama: Bu mekn latrinaya girii salayan meknn altndadr. Giri meknnn taban kmesi sonucu, altndaki toprakla doldurulmu olan bu meknn incelenmesi gerekletirilebilmitir. Bu meknn bata dnld gibi bir sarn olmad, st meknlarn ykseltilmi temelleri olduu sonucuna ulalmtr. inin toprakla doldurulmu olduu grlmtr. Tavann restore etmek amacyla putrellerden bir alt yap oluturulmu, stne kaln bir demir levha anti paslanarak yerletirilmi, onun st de modern malzeme kullanlarak harl bir taban demesi ile kapatlmtr. km tabann iinde iki yan kenarda ortaya karlm biri pimi topraktan dieri kurundan iki knk sisteminin st krlmaz camla kaplanarak ziyaretiler tarafndan grlebilir bir durumda getirilmitir. 3.aama: Bu uygulama ile meknn kuzeyinde yer alan latrina havuzu tekrar ilerlik kazanm, havuza su getiren antik eme alr hle getirilmitir. Havuzdan taarak latrina emelerine aktlacak temiz su sistemi ksmen de olsa Antik Dnemdeki gibi alr hle getirilecektir.

34

..................................................................................................................................................................................

Resim 1: 2009 Kaz ncesi dou tribn.

Resim 2: 2009 Kaz sonras dou tribn.

Resim 3: Artemis Tapnann bat cephesindeki kaz almalar.

..................................................................................................................................................................................

35

Resim 4: Altar kuzeyindeki alanda moloz dolgu ve altndaki zgn taban demesi temelinin grn.

Resim 5: Kare Podyum (Kk Altar?) temeli, kaide ve topuk bloklar.

36

..................................................................................................................................................................................

Resim 6: Kutsal kaynak plan.

Resim 7: Deme bloklar arasnda koruma altna alnm kaya.

..................................................................................................................................................................................

37

Resim 8: Devirme yapnn plan.

Resim 9: Devirme yap. kaz sonrasnda meknnn grnm.

38

..................................................................................................................................................................................

Resim 10: Devirme yapda bulunan pyxis ve iindeki taklar.

Resim 11: Kuzey Stoa stylobat ve krepis tamamlama almalar.

..................................................................................................................................................................................

39

Resim 12: Kuzey Podyum orthostat ve ta bloklar dzenleme sonras.

Resim 13: Gney Stoa ve kuzeyindeki kaideler stylobatnn stndeki kaidelerle birlikte grn.

40

..................................................................................................................................................................................

Resim 14: Kuzey Yan Nef kaz ncesi grnm.

Resim 15: Kuzey Yan Nef kaz sonras grnm.

..................................................................................................................................................................................

41

SRKEL HYK 2009 YILI ALIMALARI

Mirko NOVK* Ekin KOZAL

Sirkeli Hyk kazlarn 1992-1997 yllarnda yrten Prof. Dr. Barthel Hrouda 19.07.2009 tarihinde aramzdan ayrlmtr. 28.06.1929 tarihinde Berlinde doan Prof. Dr. Hrouda, 1955te Berlin Freie niversitesinde doktora almalarn Die bemalte Keramik des zweiten Jahrtausends in Nordmesopotamien und Nordsyrien konulu tez ile tamamlamtr. Berlin ve Mnih niversitelerinde profesr olarak grev yapm, Irakta ve Trkiyede kazlar yrtmtr. Yeni dnem Sirkeli Hyk kazlarn destekleyen ve yardmlarn esirgemeyen Prof. Hrouday burada saygyla anyoruz. Adana li, Ceyhan lesine bal, Sirkeli Hykte 2006 ylnda n alma niteliindeki kaz sezonuyla yeniden balatlan kazlar, 2007 ve 2008 yllarn takiben 2009 ylnda da devam etmitir.1 almalar, Eberhard Karls Tbingen (Almanya) ve anakkale Onsekiz Mart (Trkiye) niversiteleri tarafndan, iki niversite arasnda imzalanan ibirlii antlamas erevesinde Alman ve Trk yelerden oluan disiplinler aras bir ekip tarafndan gerekletirilmitir. Proje, Sirkeli Hykte elde edilen bulgulara dayanarak Kilikya blgesi ile komu blgeler arasndaki kltrel ilikileri incelemeyi amalamaktadr. Proje kapsamnda kronoloji sorunlar ve Sirkeli Hykte ehirciliin geliimi de ele alnmaktadr. 2009 ylnda, kuzeybat terasnda yer alan ve kazsna 2006 ylnda balanan yama amas ile evresindeki amalarda (A Alan) ortaya karlan ta
*

Do. Dr. Mirko NOVK, Eberhard Karls Universitt Tbingen, Altorientalisches Seminar, Schloss D-72070, Tbingen/ALMANYA. Yrd. Do. Dr. Ekin KOZAL, anakkale Onsekiz Mart niversitesi, Fen Edebiyat Fakltesi, Arkeoloji Blm, 17100 anakkale/TRKYE. almalarmz destekledikleri iin Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdr ve yardmclarna, Kazlar ve Aratrmalar Daire Bakan Melik Ayaza, Kazlar ubesinde grev yapan Serap Kocamana, Adana Arkeoloji Mzesi Mdr Kazm Tosuna ve dier mze alanlarna teekkr ederiz. Ayrca, 2009 yl Bakanlk temsilcisi Ziya Klna ve Sirkeli Hykte 2007 ylndan itibaren beki olarak alan mer Bayer ve ailesine yardmlarndan dolay memnuniyetimizi dile getiririz. Bize madd veya manev destek salayan dier kiiler ve kurulular unlardr: Adana Valisi lhan At, Adana li Kltr Mdr Osman Ark, TCDD 6. Blge Mdr Sahir Erol ve Mdr Yardmcs Hacer Serkan, Adana Kltr ve Tabiat Varlklarn Blge Koruma Kurulu Mdr smail Salman, Eberhard Karls Tbingen niversitesi Rektr Prof. Dr. Bernd Engler, anakkale Onsekiz Mart niversitesi Rektr Prof. Dr. Ali Akdemir, Tbingen niversitesi Aratrma Fonu adna Dorothee Brkert ve skenderun Enerji retim Tic.A.. adna Norbert Melcher ve zellikle Prof. Dr. Horst Ehringhaus (Innsbruck) ve Dr. Hans Gnter Jansen (Tbingen). Kazda, Petek Ayta M.A. (Frankfurt), Dr. Natascha Kreutz (Tbingen), Filiz Divarc M.A. (anakkale/ Edirne), Gabriele Elsen-Novk M.A. (Tbingen), PD Dr. Mirko Novk (Tbingen), Dr. Constanze von Rueden (Tbingen/Atina), Katharina Schmidt (Mnih), Laura Simons M.A. (Tbingen), Yeim Yksel (anakkale), Christian Hbner (Freiburg), Birthe Hemeier M.A. (Heidelberg) grev almtr.
..................................................................................................................................................................................

42

yapnn kazsna devam edilmitir. Bu alandaki kazlar yapnn ilevini, tabakalanmasn, kullanm sresini ve tahrip srecini aratrmaya yneliktir. 2008 ve 2009 yllarnda Sirkeli Hykn farkl dnemlerdeki snrlarnn aratrlmasna balanmtr. Sirkeli Hykn, Tun ve Demir alarnda yukar ehir, aa ehir ve kuzeybat teras olarak adlandrdmz alanlardan oluan bir yerleim olduu anlalmtr. Aa ehirde yzey aratrmas ve iki ayr alanda jeoelektrik lmler yaplarak aa ehrin yaplamasna, boyutuna ve snrlarna ilikin bilgilere ulalmaya allmtr. Aa ehir aratrmalar nmzdeki yllarda da devam edecektir. Kuzeybat Teras, A Alan 2006 ylndan itibaren almalarn yrtld A alannda, yama amasnn kuzeyindeki ta yapyla ilikili amalarda 2m. derinlie inilmitir. Bu kotta youn bir kerpi tahribatna ulalmtr. Bu tahribat tabakas ierisinde ok sayda yanm ahap paracklarna ve atya ait ahap hatl kalntlarna rastlanmtr. Kerpiler ok sert bir yapda olup sar renktedirler ve saman katks yoktur. Duvarlarn ykl, kerpilerin d biimlerine gre anlalabilmektedir. Birok kerpi zerinde beyaz kireten sva izleri mevcuttur. En st sradaki kerpilerde yank izleri youndur ve bazlar krmz renge dnmtr. Duvar yknts, ta yapnn kuzey kenarndan balayarak en az 1.5m. uzunluundadr ve 45lik bir eime sahiptir. Kerpilerin arasnda orta ve byk boy kire talar bulunmaktadr. Bunlar, yapnn tahribata uram temel talardr. Bu bulgular 1.85m. yksekliindeki ta duvarlarn st yapsnn kerpiten olutuunu gstermektedir. Ahap hatllar, atnn veya ikinci bir katn tabanna ait hatllar olmaldr. Tahribat tabakasndaki anak mlekler Son Tun ana ve arlkl olarak Orta Demir ana aittir. Burada Kbrs Orta Demir a anak mleklerinin youn olmas dikkat ekicidir. M.. 8. yzyln sonuna ait Kta Yunanistan kkenli pendent semi-circle skyphosun az paras bulunmutur (Resim: 1). Bu buluntular, ta yapnn ve kerpi duvarlarnn ykm tarihini vermektedir. Ta yapnn bulunduu alanda yaplan kk sondajlarda, M141 ta duvarnn bir kerpi duvar zerinde onunla ayn hizada yapld ortaya kmtr. Bu bulgular, yapnn nc yapsnn olabileceine iaret etmektedir. Aa ehir Aratrmalar nceki dnem kazlarnda, B. Hrouda aa ehrin varln tespit etmi, ancak burada kstl incelemeler yapmtr (Resim: 2). Bu nedenle aa ehir aratrmalar, yeni dnem kazlarnda projeye dhil edilmitir. Aa ehirden toplanan yzey anak mlekleri zerine yaplan incelemeler, bu alanda bir anak mlek frnn varlna iaret etmekteydi. 2009 ylnda bu alanda Christian Hbner tarafndan yaplan jeomanyetik lmlerde de bir frn olduu dorulanm ve frnn yeri tespit edilmitir (Resim: 3). Ayrca, Christian Hbner ve Birthe Hemeier (Firma GGH) tarafndan yaplan jeoelektrik
..................................................................................................................................................................................

43

lmler, jeomanyetik lmlerde ortaya konan iki hipotezi dorulamaktadr (Resim: 4-5): 1. Hyn kuzey yamacnn hemen altnda dou-bat dorultusunda yaklak 30m. geniliinde bir kanal ve kanaln gney tarafnda byk talardan rlm ktlevi bir duvarn olduu anlalmtr (Resim 6). Bu duvar jeozik yntemiyle yaplan lmlerde de tespit edilmitir. Kanaln kenarlar dzdr. lmlerin 6 m. derinlie inmesine ramen, kanaln taban seviyesi anlalamamtr. Kanaln tespit edildii alanda yzeyde anak mlek bulunmamtr. Bu nedenle kanaln, Tun ve Demir alarnda daha dk bir seviyeye sahip Ceyhan Nehrinden ayrlan yapay bir kol olmas mmkndr. 2. Kanaln kuzeyinde yerleim izleri devam etmektedir. Kerpi duvar kalntlar hem jeomanyetik lmlerde, hem de bitki rtsndeki renk deiikliklerinde grlmekte ve bu alanlarda anak mlek younluklar artmaktadr. Yukarda sz geen anak mlek frnn etrafnda da anaklar youndur. anak mlein younluundan ve hatal retilmi kaplara ait paralardan aa ehirde byk bir olaslkla bir retim merkezinin var olduu anlalmaktadr. Aa ehrin kuzeybatsnda ikinci bir alanda yaplan jeoelektrik lmler, nehir kenarnda, yzey toprann zerinde ok byk kiretalarndan oluturulmu ve 2008 ylnda kefedilmi olan ta dizisinin yakn evresinde yaplmtr (Resim: 7). Yaplan lmler ta dizisinin 2 m. derinlie ulatn ve birka metre geniliinde olduunu gstermektedir (Resim: 8). Nehir kenarndaki bu byk duvarn bir iskele duvar olduu tahmin edilmekte ve bu alanda bir nehir limannn varl akla gelmektedir. anak mlek Aratrmalar Eski dnem kazlarnda Kalkolitik ile Helenistik Dnem arasnda tarihlenen mal gruplarnn varl yaynlarda belirtilmitir. 2009 yl aa ehir yzey aratrmasnda da Erken Tun andan Demir ana kadar tarihlenen paralar bulunmutur. Ge Tun ana ait ok sayda bezemesiz yaln mal grubuna (Monochrome, Drab Ware) ait tabak paralar dikkat ekicidir. Bunun yannda Miken ana paras, Sirkelide Tun ana ait ilk Ege mallardr. Bunlardan bir tanesi Argolis kkenlidir ve GH IIIA dnemine tarihlenmektedir. Tarsus-Gzlkule Hynde, Erken Demir ana tarihlenen GH IIIC anann bol miktarda varlna karn, Sirkelide henz bu gruba rastlanmamtr. Ancak, Kilikyadaki dier yerleimlerde de grlen ve Ge Tuntan Erken Demir ana gei evresine tarihlenen birbirini apraz kesen erit boyal paralar Sirkeli Hykte de grlmektedir. Yukarda da belirtildii gibi, Orta Demir a anaklarnn byk bir ksm Kbrs kkenli veya Kbrs etkilidir. zellikle Black-on-Red-Ware (Krmz zerine Siyah), White Painted (Beyaz Boyal) ve Bichrome (ki Renkli) mal gruplar yaygndr. Bu kaplarn

44

..................................................................................................................................................................................

ithal veya yerel retim olduu ancak ince kesit analizler sonucunda anlalabilecektir. Eski dnem kazlar srasnda, Prof. Dr. Ludwig Mash mal gruplarn ince kesitlerine gre snandrm ve bir n rapor yaynlamtr. Bu almalarn devam ettirilmesi ngrlmektedir. Hellenistik Dneme ait anak mleklerde Bat Yamac Seramii, Siyah Glazrl ve Yar Astarl mal gruplar youn olarak grlmektedir. Kseler, balk tabaklar, skyphos gibi formlar mevcuttur. Roma Dnemine ait anaklara 2009 ylnda da rastlanmamtr. Sonu A alan amalarnda ve aa ehir yzey aratrmasnda Orta Demir ana ait anak mleklerin ok youn olduu gzlemlenmitir. Bundan dolay, bu dnemde youn bir ina faaliyetinin ve ayn zamanda ykmlarn olduu anlalmaktadr. Orta Demir anda tahribat grm olan A alanndaki ta yapnn hangi dnemde ina edildii henz tespit edilememitir. Yap, onun k tarihini belirleyen Orta Demir ana ait kaln bir dolgu ile kapldr. Dolgunun altnda, yer yer korunmu Ge Tun a buluntu topluluklar ve dolgu ierisinden gelen Erken Demir a mallar yapnn Ge Tun andan Orta Demir ana kadar kullanldn gstermektedir. Mimar adan da, yapya birok farkl evrede onarmlar ve eklemeler yapld belirgindir. ok evreli bu yapnn bir sur duvar olmas mmkndr. Uzun bir sre kullanmda kalmas ve duvarlara eklemeler yaparak yapnn salamlatrlmas bu gr desteklemektedir. Kuzey yamata, erozyon nedeniyle kuzeye doru kayarak yklan duvara ve tabana ait talarn dt zemin seviyesinden, kuzey yamacn Ge Tun anda dik bir yama olduunu gstermektedir. Bu bulgular, bu yapnn kuzey yamata erozyona ve herhangi bir saldrya kar kentin kuzeybat terasndaki snrn belirleyen bir savunma sistemi olabileceini dndrmekte ve neden uzun sre tamir edilerek kullanldn anlalr klmaktadr. Bu alandaki kazlarn devamnda, bu sorulara daha kesin yantlar verilebilecektir. KAYNAKA Yeni Dnem Kazlar AHRENS A., E. KOZAL , C. KMMEL, I. LAUBE, M. NOVK 2008 Sirkeli Hyk - Kulturkontakte in Kilikien. Vorbericht ber die Kampagnen 2006 und 2007 der deutsch-trkischen Mission Istanbuler Mitteilungen 58, 67-107. AHRENS A., E. KOZAL, C. KMMEL, I. LAUBE, M. NOVK 2008 Sirkeli Hyk in Kilikien Festung oder Kultstadt? Die Entdeckung eines Gebudes am Sirkeli Hyk (Sdtrkei) wirft neue Fragen auf: Diente es als Befestigungsoder als Reprsentationsbau? Anitke Welt 2008/3, 42-46.

..................................................................................................................................................................................

45

KOZAL E., M. NOVK 2009 Sirkeli Hyk, Kilikyada Bir Yerleim Arkeoatlas 2009, 36-41. NOVK M., E. KOZAL, C. KMMEL, A. AHRENS, I.LAUBE 2009 2006-2007 Yllarnda Sirkeli Hykte Yaplan Trk-Alman Kazlar, 30. Kaz Sonular Toplants 3. cilt, Ankara, 297-310. NOVK M., E KOZAL 2010 Sirkeli Hykte 2008 Yl almalar, 31. Kaz Sonular Toplants 3. Cilt, Ankara, 477-490. Eski Dnem Kazlar EHRNGHAUS, H. 1995a Hethitisches Felsrelief der Grossreichszeit entdeckt, Antike Welt 26/1, 66. 1995b Ein neues hethitisches Felsrelief am Sirkeli Hyk in der ukurova, Antike Welt 26/2, 118119. 1999a Vorluger Bericht ber die Ausgrabung auf dem Sirkeli Hyk, Provinz Adana / Trkei im Jahre 1997, Istanbuler Mitteilungen 49, 83140. 1999b Grabungen am Sirkeli Hyk 1997, XX. Kaz Sonular Toplants, 383397. 2005 Gtter, Herrscher, Inschriften. Die Felsreliefs der hethitischen Groreichszeit in der Trkei, Mainz (= Zaberns Bildbnde der Archologie). GARSTANG, J. 1937 Explorations in Cilicia. The Neilson Expedition: Preliminary Report I Liverpool Annals of Archaeology and Anthropology 24, 52-64. 1938 Explorations in Cilicia. The Neilson Expedition: Preliminary Report II Liverpool Annals of Archaeology and Anthropology 25, 12-23. HROUDA, B. 1997a Vorluger Bericht ber die Ausgrabungsergebnisse auf dem Sirkeli Hyk / Sdtrkei von 19921996, Istanbuler Mitteilungen 47, 91150. 1997b Damnatio memoriae ? Neue Beobachtungen am Relief Nr. 2 bei Sirkeli/ Trkei, Antike Welt 28/6, 471474. 1997c Vorluger Bericht ber die Ausgrabungsergebnisse auf dem Sirkeli Hyk / Sdtrkei von 19921995, XVIII. Kaz Sonular Toplants, 291311. 1998 Survey in der Umgebung von Sirkeli Hyk 1994, G. Arsebk / M. J. Mellink / W. Schirmer (Ed.), Light on Top of the Black Hill. Studies presented to Halet ambel, Istanbul, 427433.

46

..................................................................................................................................................................................

Resim: 1

Resim: 2

..................................................................................................................................................................................

47

Resim: 3

Resim: 4

48

..................................................................................................................................................................................

Resim: 5

Resim: 6

..................................................................................................................................................................................

49

Resim: 7

Resim: 8

50

..................................................................................................................................................................................

ZNK N FIRINLARI KAZISI 2009 YILI ALIMALARI

V. Belgin DEMRSAR ARLI*
Bursa li, znik ile merkezinde gerekletirilen znik ini frnlar kazsnn 2009 yl almalar, ounluunu stanbul niversitesi arlkl bir ekibin oluturduu, Bakanlk temsilcisi olarak Isparta Mzesi Mdrlnde grevli Seher Hogrn katlm ile BHD kodlu kamulatrlm kaz alannda srdrlmtr. almalara 27 Temmuz gnnde kaz alannn temizlenmesi ile balanm olup 06 Eyll gnnde kaz alannda almalar tamamlanmtr. 2009 yl almalar Bakanlk denei dnda Trk Tarih Kurumu Bakanl ve stanbul niversitesi Bilimsel Aratrma Projeleri tarafndan desteklenmitir. 2009 yl kaz sezonunda, BHD kaz alannda, almalar ncelikle C14, D14, E14 ve I11 plan karelerinde gerekletirilmi, C13, D13 ve H11 plan karelerinde ise zemin yoklama ve dzenleme almalar yaplmtr. (izim: 1) (Resim: 1) ncelikle, BHD kaz alanna doudan balanan ve getiimiz yl evre duvar yenilenip BHD ile snr oluturan briket duvarn kaldrlmasyla ana alana katlan arsann temizlik almalar yaplmtr. Karolaj almalarnn tamamlanmasnn ardndan, nceki yllarda doudan arsa snrna kadar allm olan blgenin ve yeni alann snrlar ierisindeki C14 plan karesinin almalarna balanmtr. Bu yl nceki senelerden farkl olarak kaz alannn kuzeydousundaki plan karelerin almalar ayn anda gerekletirilmitir. ncelikle eski alan blgelerde zemin drme almalarnn ardndan yeni alandaki ada evin fosseptikleri yznden bir hayli tahribat gren blgede, plan karenin birlikte ele alnmasn gerekmitir. Bu almalar sonucunda, C14 plan karesinde, orta ksmnn ada fosseptik ukurlarnn almas srasnda tahribata uradn anladmz harl zeminlerin konturlar belirlenmi, temizlii yaplmtr. F14 plan karesinden balayarak kuzeye doru E14 plan karesinde devam eden duvar kalntsnn D14 ve C14 plan karelerinde de ilerleyerek kuzeydeki arsaya doru devam ettii grlmtr. D14 plan karesinde -3.80 m. seviyede dou-bat ynl gelien 34x34cm. ebadnda tulalardan oluan bir zemin kalntsna rastlanmtr. Bu zeminin hemen yannda yine ayn seviyede, 7 ile 15 cm. arasndaki boylarda deien, yaklak 2,5 cm. eninde ve 4 cm. kalnlnda, harl bir altyapya oturan ince tulalardan oluan farkl bir zemin demesine daha rastlanmtr.
* Yrd. Do. Dr. V.Belgin DEMRSAR ARLI, stanbul niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Sanat Tarihi Blm,34134 Laleli, stanbul/TRKYE.

..................................................................................................................................................................................

51

Dikine yerletirilerek oluturulmu bu tula zemin demesi 2006 kaz sezonunda D11 plan karesindeki almalar srasnda da grlmt. Kaz alannn kuzeydou blmndeki almalar -3.80 m. seviyesinde tamamlanmtr. (Resim: 2) Bu almalarla e zamanl olarak, alma planmzda da belirttiimiz dorultuda alann gneyindeki I11 plan karesinde yeni kaz, H11 plan karesinde ise zemin yoklama almalar yaplmtr. I11 plan karesinin gney snrnda, bir sra hlinde grlen ve 2010 kaz sezonunda almas planlanan J11 plan karesine doru devam eden tula sras, getiimiz sezonlarda atmz komu plan karelerin zemin demesindeki tula kaplamann devam niteliindedir. Sz konusu plan karede -3.30 m. kotunda, geen yl I10da ortaya karlan tula zeminin alt yapsn oluturan dzensiz ta beklerinin devam ettii grlmektedir. Bu beklerin arasnda har kalntlar tespit edilmitir. Bu yl I11 plan karesiyle snr olan ve nceki yllarda kazs belli bir seviyeye kadar yaplan H11 plan karesinde de zemin yoklama ve dzenleme almalar yaplmtr (Resim: 3). 2009 ylnda kaz alanmzn etraf daha gvenli bir it sistemiyle evrelenmitir. BHD alann bat ve gney ynlerden evreleyen, gerek iklim koullar, gerekse zaman faktryle alt boalarak, kme noktasna gelen briket evre duvarnn ykm gerekletirilmi, ardndan yerine it sisteminin alt yapsn oluturan 50 cm. yksekliinde beton pabu ksm yaplmtr. Daha sonra bu pabu ksmnn zerine 1.80 m. yksekliinde metal it oturtulmutur. Alann var olan iki giri kaps da ykseltilerek bu ite uygun hle getirtilmitir. Bylece alann evre gvenlii artrlm olup daha dzenli bir grnme kavuan evre duvarndan ziyaretilerin kaz alann daha rahat grebilmeleri de salanmtr (Resim: 4). BHD alanna kuzeyden bitiik, hlen bo olan I. derece sit alanndaki ev ve parselinin ncelikle kamulatrlmas, 23 yldr srekli bakmla trnn tek rnei olarak in situ korunabilen ini frn kalntlarnn arkadan gelen nemin nlenmesi bakmndan ivedilik arz etmektedir. Yukarda da belirtildii gibi, bu yl zellikle bu blgede yaptmz almalarla da ortaya kt zere, kalntlar kamulatrma talebimiz olan bu blgeye doru ilerlemektedir. Bunun dnda, 1981 ylndan itibaren, farkl kaz sezonlarnda, gerek kazdmz gerekse de imknlar elverdii lde temizliklerini yapp tescillediimiz, I.derece sit alan ierisinde kalan, izim ve kesitlerle ortaya koyup yaynladmz, znikin kuzeybat blmndeki yap topluluklar son gnlerde eitli platformlarda sanki hi bilinmiyormuasna yeniden kefedilmi gibi sunulmaktadr. Oysaki 1981 ylndan itibaren, Bakanla dzenli olarak verdiimiz raporlarda ve sempozyum bildirilerinde belirtildii gibi, ayrca gerek grldke ya da Bakanlk tarafndan istendike hazrlanp sunulan kamulatrma talebi istekleri arasnda yer alan bu alma blgelerimizin

52

..................................................................................................................................................................................

kamulatrma ilemlerinin abuklatrlmas iin nem arz etmektedir (Resim: 5). 2009 kaz sezonu buluntu asndan zengin kaz sezonlarndan biridir. Hatta son yllarn en zengin kazsdr. Kaz sonunda envanter i hazrlanan 36 envanterli eser, 315 ettlk envanterli buluntu ile 201 torba, tamam etiketli sandkl biimde znik Mzesine teslim edilmitir. Mzeye teslim edilen eserlerin plan karelere gre dalmna bakldnda, buluntu younluunun kazs yaplan D14 ve I11 plan karelerinde topland grlmektedir. Bu iki plan kareyi, C14 plan karesi izlemektedir. ZN/09 BHD C14 Sk1 envanter numaral Roma mparatorluk Dnemine ait bakr / bronz sikkede, nde mparator Diokletianus un n tal ve giyimli bst, arka yznde mparator ve Viktoriann (uppiter) ayakta ve asa tarken betimlendii grlmektedir. ZN/09 BHD H11 Mh1 envanter numaral para Bizans Dnemine ait bir kurun mhrdr. Olduka kt durumdaki bu mhrn bir yznde cepheden resmedilmi haleli bir gr yer almakta olup geen yl bulduumuz daha iyi durumdaki bir mhrde burada gsndeki ocuk sa ile resmedilmi Orans Meryem yer almaktayd. Bu ylki rnein dier yzde ise ok az harn tanmlanabildii 4 satrlk yaz fark edilebilmektedir. ZN/09 BHD E14 PT3 envanter numaral para Roma ana, 3. yzyla tarihlenen bir pimi toprak kandildir. Sadece til ksmnda kk bir eksik dnda salam olan bu kandilde kabartma olarak resmedilmi bir ku gr seilebilmektedir. Yine erken dnem buluntular arasnda, 67. yzyla tarihleyebileceimiz ampullalar dikkat ekici rnekler oluturmaktadr. Bizans seramikleri arasnda znik iin en zengin grubu herkes tarafndan bilindii zere sgrafto teknikli rnekler oluturur. XII. ve XIII. yzyla tarihlenen rnekler arasnda znike zg kulu dipler yannda, bir o kadar zengin rnekle karmza kan dairesel bezemeli grup da unutulmamaldr. Bu ok yaygn rnekler dnda eitli grl rnekler ve bitkisel kvrml veya geometrik gemeli kaplar da dikkati eker saydadr. Osmanl Dnemi rneklerine gelince; ncelikle tek renk srl seramiklerle, srl tula ve ini paralarndan bir grup rnekle karlalr. rneklerde de grld gibi znikin tek renk srl rnekleri ister seramik ister ini olsun ok zengin bir renk yelpazesi ile karmza kar. 2009 yl kaz buluntularmz arasnda ok deiik bir rnekle karlalr. u ana kadar bilinen rneklere gre, sadece seramik teknii olarak kullanld bilinen ve yanl bir isimlendirmeyle Milet i olarak tannan teknikte bir duvar kaplama malzemesi ele geirilmitir. znik kazlarnda seramik buluntu olarak, effaf renksiz sr altndaki, boya dekorlu, krmz hamurlu bu teknie, ok deiik desen, renk ve form uygulamalaryla rastlanr. Sz konusu teknikte ini parasna ilk kez rastlanmas ve bu teknikte ini ile kapl hibir yap da olmamas bu kk parann nemini artrmaktadr (Resim: 6).

..................................................................................................................................................................................

53

Mavi-beyaz teknikli ini konusu znik iin her zaman soru iaretli olmutur. Oysaki bu durum znik kazlar nda deerlendirildiinde durumun hi de o kadar karmak olmad grlr. rnein getiimiz sezonlarda ele geirilen rnekler bir araya getirilebilse pek ok yapnn bezemesinde kullanlan inilerin znik meneli olduu ortaya kar. Ksa bir almayla, bu yl da rnekleri ele geirilen mavi-beyaz fragmanlar aratrldnda, bunlarn Eminn Yeni Cami ya da Topkap Saray Has Odada kullanlan inilerden olduu grlr. Ayn tr bir aratrma ile yine yanl bir isimlendirmeyle dilimize Rodos i olarak yerleen sr altna ok renk dekorlu beyaz hamurlu inileri de tanmlamak mmkn olacaktr. rnein dilimli kartular iindeki kitabe paras ya da bulutlu bordr veya eitli fragmanlar gibi. inilerden sonra ok zengin bir grup oluturan seramik buluntulara geildiinde; ilk olarak erken Osmanl Dnemine tarihlenebilecek bir grup grin dikkati eker. Krmz hamurlu boya dekorlu renkli srl bu grup muhtemelen, Sadberk Hanm Mzesi Koleksiyonunda1 bulunan tm rnek gibi, ko grinleridir. Kuyruk ksmlarndaki deliklerden de anlald gibi bunlar aslnda birer ddktrler. 1982 yl buluntularmz arasnda yine bu alanda ele geirilen bir ko ban da burada hatrlatmak isterim2. Ayrca hem koba hem de ko grini olmak zere benzer rneklere znik Mzesi Koleksiyonunda da rastlanmaktadr3.Yine bu yln buluntular arasnda daha nceki yllarda alanmzn eitli blgelerinde rneklerine rastladmz trde ku ya da rdek ba olarak tanmlayabileceimiz bir para da ele geirilmitir (Resim: 7). Krmz hamurlu erken rneklerle devam edildiinde, yukarda Milet i olarak tannan teknikteki ini parasndan sz ederken belirtildii gibi, gerekten de seramik olarak bu teknikte ok zengin rnekle karlalr. Ele geirilen rneklerde de grld gibi desen, renk ve sr eitlilii dikkat ekicidir. Bu sezonun buluntular arasndaki sz konusu teknikten ZN/09 BHD C14 M1 envanter numaral kse, form ve boyutu asndan deerlendirildiinde, ilgi ekici bir rnek oluturur. Dz dipli, dipten yukar doru alan gvdeli ve ie dnk dik azl ksenin i ksm bitkisel, d ise geometrik bezemelidir. Beyaz hamurlu rneklere geildiinde, ilk olarak mavi-beyaz teknikli iki kseden sz etmek gerekir. Bunlar hem kalite, hem boyut ve hem de desen asndan birbirini tekrar eden kselerdir. Asl ilgin olan bu kseler, gnmzde bir rnei Indianapolis Sanat Mzesinde bulunan Ming Dnemi4 rneinden esinlenerek yaplmlardr. Bunlar,
1

Hlya Bilgi, Sadberk Hanm Mzesi ve mer M.Ko Koleksiyonlarndan znik ini ve Seramikleri, stanbul 2009, s.52, r.30. Oktay Aslanapa- erare Yetkin- Ara Altun, znik ini Frnlar Kazs 1981-1988 II.Dnem, stanbul 1989, s.86. Emin Tan, znik Mzesinde Bulunan Keramik Biblolar, Sanat Tarihi Yll XII 1982,stanbul 1983, s.145147. Nurhan Atasoy- Julian Raby, znik Seramikleri, stanbul 1989, s.125-127.

54

..................................................................................................................................................................................

2008 kaz sezonunda ele geirilen ZN/08 BHD J9 Mb3 envanter numaral kse ile boyut ve kalite asndan ok benzemektedirler. Sz konusu rnein ok benzer bir eine de Londrada V&A Museum Koleksiyonunda (Lien Zu Ksesi ~ 15301540) rastlanmaktadr5. Fakat bu kez durum daha ilgi ekicidir. nk burada dorudan bir Ming Dnemi porseleni rnek alnmtr. Olduka derin kavisli gvdesiyle ok dayankl bir yapya sahip olmayan bu tip znik kselerinin hamurunun incelii dikkat ekicidir (Resim: 8). Yine bu iftte kse ile ayn form, ayn boyut ve ayn kalitede benzer bir kse daha ele geirilmitir. ok az eksii olan ZN/09 BHD I11 Mb24 envanter numaral bu kse 15 parann birletirilmesiyle olumutur. Ksenin d yznde, gvde zerinde belli aralklarla yerletirilen her biri farkl kurgulanm stilize asma yapra, asma dallar, zm salkmlar ve bitkisel desenlerle kurgulanm drt ayr kompozisyon grlmektedir. Sz konusu kse, desenlerde renk akmalar olmakla birlikte, ince hamur yapsna sahip kaliteli bir paradr (Resim: 9). zm salkml ve asma dallar ile bezeli bu kseden sonra alanmzda ve tm znikte yaptmz kazlarda, neredeyse her kaz sezonunda tme yakn6 ya da fragmanlar hlinde ele geirilen daha yaygn tipteki zm salkml yayvan formlu paralara bu sezon da rastlanmtr. Bu rnekler iindeki kabark krmz renkli zml para bir hayli ilgi ekicidir. znik kazlarnda farkl kaz sezonlarnda, farkl alanlarda ele geirilen zml paralarn bu ok renkli uygulamalarna7 koleksiyonlarda rastlanmadndan bu kk fragmanlarn nemi daha da artmaktadr. ZN/09 BHD C14 Mb5 envanter numaral mavi-beyaz teknikli eser, yksek ayakl bir taban kaide ksmna aittir. Kaliteli hamur yapsna sahip bu eser, yedi parann birlemesinden meydana gelmitir (Resim: 10). i spirallerle dolgulu ayakl bal yerletirilmi palmetlerle bezeli parann ufak renklendirme farkllklaryla bir benzerini Metropolitan Museum Koleksiyonunda8 grmek mmkndr. Daha ok mavi-beyaz teknikte rneklerine rastlanan ve mermer taklidi olarak tanmlanabilecek desene kaz buluntularmz arasnda imdiye kadar sadece seramik malzeme zerinde yer verildii grlmektedir. ZN/09 BHD I11 R56 envanter numaral, kk boyutlu yayvan bir tabaa ait olan paralarda ise bu desenin daha az rastlanan krmz renkli uygulamas dikkati ekmektedir. Sr altna ok renkli dekorlu tekniin ilk uygulamalar olarak kabul edilen, mavibeyaz teknie krmz rengin az miktarda katld rneklerden olan ZN/09 BHD C14 R6
5 6

Nurhan Atasoy- Julian Raby, agy,s.127. Oktay Aslanapa- erare Yetkin- Ara Altun, znik ini Frnlar Kazs 1981-1988 II.Dnem, stanbul 1989, s.116-117. Oktay Aslanapa- erare Yetkin- Ara Altun, znik ini Frnlar Kazs 1981-1988 II.Dnem, stanbul 1989, s.121. Nurhan Atasoy-Julian Raby, agy, resim 722.

..................................................................................................................................................................................

55

envanter numaral eser dik formlu, bozuk bir rnek olmasna ramen boyutu ve hayvan grl deseni ve ok dikkatle bakldnda fark edilebilen krmz renk kullanmyla ilgi ekici bir paradr. Bu kaz sezonunda, literatre yine yanl bir isimlendirmeyle Hali i olarak yerleen ince spiral kvrml minik iekli gruba ait ok zengin rnek ele geirilmitir. Kapak, byk tabak, kse ve srahi gibi ok farkl formlarda ve bu tekniin mmkn olabilecek btn farkl renk ve deiik motieriyle zenginletirilmi hlleriyle uyguland rnekler dikkat ekicidir (Resim: 11). Prof.Dr. Oktay Aslanapann ilkbaharn puslu renkleri olarak tanmlad mor ve zeytin yapra yeilinin sr altnda kullanld ZN/09 BHD D14 3 envanter numaral eser, ayak ksmnda ok az bir blm eksik olan hokkadr (Resim: 12). Bu tekniin zelliini oluturan iri desenlerin kullanld rneklerden bu sezonun buluntular arasnda da dikkat ekici olanlar mevcuttur. ZN/09 BHD I11R35 envanter numaral byk boyutlu kupa paras da, yine sz konusu renklerin lavanta zeminde kullanld deiik bir uygulamadr. Otuz birleebilen, birlemeyen paradan oluan kupann dip ap 16 cm. olup genellikle 10 ile 12 cm. arasnda deien apl rneklere gre olduka byk bir hacme sahip olduu grlmektedir (Resim: 13). Krmz zemin zerine slip eklinde kabark beyaz ve uuk mavi ya da lavanta tonu diye tanmlanabilecek renkle dekorlanan ZN/09 BHD I11 R24 envanter numaral yayvan formlu taban bir ei de yine ayn plan karede ele geirilmitir (ZN/09 BHD I11 R45) (Resim: 14). Koleksiyonlarda rneklerine pek rastlanmayan bu uygulamaya ait paralara kaz alanmzda farkl sezonlarda olduka sk rastland sylenebilir. ZN/09 BHD I11 R68 envanter numaral eser yayvan formlu bir tabaa ait olup birbiriyle birlemeyen 4 paradan ibarettir. Kobalt mavi zemin zerine beyaz renkli bahar am meyve aac dekorlu bu taban bir eine British Museum Koleksiyonunda rastlamak mmkndr. Ayrca bu desen ablonunun krmz ve yeil zemine uyguland rnekleri de Glbenkyan Mzesi Koleksiyonunda grebiliriz9. Sonu olarak, 2009 yl kaz sezonunun, ok farkl teknik ve formdaki rnekleriyle buluntu asndan son yllarn en zengin kaz dnemi olduunu sylemek doru olacaktr.

Nurhan Atasoy-Julian Raby, agy, resim 746,747,748.

56

..................................................................................................................................................................................

izim 1: FK BHD Kaz Alan 2009 yl plan (Tanman, Sipahiolu, Arl, Parlak, Sanak).

..................................................................................................................................................................................

57

Resim 1: FK BHD Kaz Alan, kuzeydoudan genel grn (H.Arl).

Resim 2: FK BHD Kaz Alannn kuzeydou tarafndaki plan kareler (H.Arl).

58

..................................................................................................................................................................................

Resim 3: FK BHD Kaz Alan, I11, H11 plan kareleri (H.Arl).

Resim 4: FK BHD Kaz Alan, kuzeybatdan genel grn (H.Arl).

..................................................................................................................................................................................

59

Resim 5: FK Bakur Evleri mevkiindeki Kilise alt yaps, 1992 (H.Arl).

Resim 6: ZN/09 BHD I11 M3 Envanter numaral Milet ii olarak tannan teknikten ini paras (H.Adgzel).

60

..................................................................................................................................................................................

Resim 7: BHD Kaz Alannda Bu Sezon Ele Geen Ko Figrinleri (H.Adgzel).

Resim 8: ZN/09 BHD I11 Mb41 ve ZN/09 BHD I11 Mb22 Envanter (H.Adgzel).

Numaral Kseler

..................................................................................................................................................................................

61

Resim 9: ZN/09 BHD I11 Mb24 Envanter Numaral zm Salkml Kse (H.Arl).

Resim 10: ZN/09 BHD C14 Mb5 Envanter Numaral Yksek Ayakl Tabak (H.Arl).

62

..................................................................................................................................................................................

Resim 11: BHD Kaz Alannda Bu Sezon Ele Geen Hali i Olarak Tannan Teknikten eitli Paralar (H.Adgzel).

Resim 12: ZN/09 BHD D14 3 Envanter Numaral Hokka (H.Adgzel).

..................................................................................................................................................................................

63

Resim 13: ZN/09 BHD I11 R35 Envanter (H.Adgzel).

Numaral Kupa Paras

Resim 14: ZN/09 BHD I11 R24 ve ZN/09 BHD I11 R45 Envarter Numaral Tabaklar (H.Adgzel).

64

..................................................................................................................................................................................

HRBEMERDON TEPE ARKEOLOJ PROJES 20091

Nicola LANERI2

Hirbemerdon Tepe, modern Bismil lesinin yaklak 40 km. gneydousunda, Dicle Nehrinin bat kysnda, nehrin Batman Su ile birletikten sonra S eklinde kvrld noktada yer alr. Hirbemerdon Tepe arkeolojik ekibi3, 2009 ylnda 25 Mays - 31 Temmuz gnlerinde antik zamanlarda bu ren yerinin eitli yerleme kronolojik evreleriyle ilgili bilgi bankasn geniletme amac ile aratrma etkinliklerine balamtr. Bu sezonda yaplan almalar aadaki noktalarn zerine odaklamtr: 1) Site cachment area - toplam 48 km karelik bir alana uygulanan yzey aratrmasnn devam; 2) Hirbemerdon Tepe kronoloji; 3) ki tane ayr basamakl kaz almas: birincisi (D Alan) kuzey eteinde bulunan 10x10 metrelik, dieri (E Alan) Akropoln dou blmnde bulunan, ve Akropolun kuzey ksmnda bulunan 100x5 metrelik AB-AC Alannn kaz almalarnn devam; 4) Diyarbakr Arkeoloji Mzesindeki eserlerin restorasyonu. Yzey Aratrmas 2009 ylnda Hirbemerdon Tepenin etrafnda yzey aratrmas devam etmitir (izim: 1, Hirbemerdon Tepe=site 1). Arazide almalar, kesim sisteminde youn toplama metodolojisini kullanlarak, Harvard niversitesinden Dr. Jason Ur ynetiminde yrtlmtr. zellikle, GPS cihazlar kullanlarak toplanan her antropik malzeme, aratrlan alanla ilikilendirilmektedir (Ur ve Hammer 2009). 2009 ylnda Diclenin Ll Ovasnn teraslar boyunca, platolarda yaklak 8 kilometre kare, ve toplam 31.281 metrede, 189 tane kesim aratrld. Harvard ekibinin sayesinde toplam 1584 seramik
1

Hirbemerdon Tepede arkeolojik aratrma izni veren Trkiye Kltr ve Turizm Bakanlna ve zellikle almalarmza olaanst destek veren Bayan Nilfer Babacana ve temsilcimize Bay Muzaffer Secksene teekkr etmek isterim. Bu yllarda devaml yardmc olan Diyarbakr Arkeoloji Mzesine ve zellikle Mdresine, Nevin Soyukaya, ve eref Yumruka teekkr etmek isterim. talya Cumhuriyetinin D leri Bakanlna, Harvard niversitesine ve Jason Ure, Grand Rapid State University ve Mark Schwartza teekkr etmek isterim. Lojistik, bilimsel ve mali destek veren Dou ve Afrika Italyan Enstitsne ve Catania niversitesine teekkr etmek isterim. Ayrca, arkeolojik ekibinin btn alanlarna, Merdani kynn ve ahinler Kynn iilerine, Ahmetli Kynn muhtarna, sakinlerine ve jandarmalarna, ve Milli Eitim Bakanlnn Bismil ubesine teekkr etmek isterim. Francesca Gulliye tercme iin teekkr etmek isterim. Dr. Nicola LANERI (Dou ve Afrika talyan Enstits) Va U. Aldrovrandi 16 00100 Roma (taly). Email: nicolalaneri@hotmail.com 2009 Hirbemerdon Tepe arkeolojik ekibi: Dr. Nicola Laneri (kaz mdr), Dr. Mark Schwartz (yardmc kaz mdr), Dr. Jason Ur (Hirbemerdon Tepe yzey aratrmas), Dr. Stefano Valentini (eld director), Dr. Joshua Wright (arkeolog), Emily Hammer (renci), Lorenzo Crescioli (renci), Lorenzo Biazzo (renci), Remi Berthon (renci).

..................................................................................................................................................................................

65

paras ve 1742 akmakta bulunmutur. Ayrca, 2009 almas, bu tr aratrma ile kefedilen antropik yerlerin saysna 39 tane yeni ren yeri eklemektedir. Projenin 2007de balangcndan beri toplam 131 site bulunmutur (Laneri ve Ur 2010). Bu son ren yerlerin arasnda zellikle Diclenin kysnda bulunan ve prehistorik zamanlardan beri kullanlan maaralarn ve yar-gebe obanlarn kulland yaylalarn szn etmek gerekmektedir. Hirbemerdon Tepe Kaz Projes Hirbemerdon Tepe yerlemesi, jeomorfolojik yaps gerei, nehrin teraslarnda biriken alvyal mil tabakas zerine kurulmu bir D Kent, kil katmanlarndan olumu doal bir gl ve doal bir kayalk alan zerine kurulmu bir Yukar Kent ve onun aasna, vadinin hemen yanna kurulmu geici yerleim alanlarna sahip bir Aa Kentten olumaktadr. Kronoloji Son yaplan kaz almalarnn sayesinde, yerleme alan iin hem C14 tarihlendirme yntemine dayanan hem de belli bir tanmlama salayan grece karlatrma elerine dayanan ak bir mutlak kronoloji tespit etmek mmkn olmutur. Yerleme dnemleri aada verilmektedir: Evre I Kalkolitik Dnemi (M.. IV. binyln ilk yars): D ehirde (B Alan) ve Akropoln dou blmnde (E Alan) ukurlar, mimar paralar ve Chaff-faced Ware seramikler. Evre II Erken Tun I/II Dnemi (M. . yaklak 3000-2500) : Akropoln dou blmnde bulunan atele ilgili ileme gereleri olan zel evler (E ve D Alan). Evre IIIa Erken Tun IV Dnemi (cal. M. . 2150-2000): Akropoln kuzey blmnde (A Alan) ve D ehirde (B Alan) aa karlan mimar yaplarnn kesimleri ve Dark Rimmed Orange Bowl seramik paralar. Evre IIIb Orta Tun I Dnemi (cal. M. . 2000-1700): D ehirde (B Alan) bulunan karmak mimar yap (A Alan, Architectural complex ve Red Brown Wash Ware) ve alma alan (B Alan). Evre IIIc Orta Tun II/Ge Tun Dnemi (cal. M. . 1700-1350): A Alannda karmak mimar yapnn baz blmlerinin yeniden ina edilmesi. Evre IVa - Demir a I Dnemi (Erken Demir a, M. . yaklak 1050-950): A ve D alanlarnda bulunan mimar yaplar ve Grooved Ware seramikleri. Evre IVb - Demir a II Dnemi (Yeni Asur Dnemi, M. . yaklak 950-610): A ve B alanlarnda Yeni Asur andan ukurlar ve mimar paralar ile ilgili sradan

66

..................................................................................................................................................................................

seramikler bulunmutur. Evre V Asurdan Sonra/Hellenistik Dnem (M. . yaklak 600-300): A Alanndaki ukurlarda boyal seramikler aa karlmtr. Evre VI Ortaa Dnemi (M. S. yaklak. XII. yzyl): Akropoln dou blmnde (E Alan) mimar yaplar bulunmu ise A ve D alanlarn ukurlarnda seramikler bulunmutur. Kaz E Alan Akropoln gney ksm, doal kayalardan oluan ve Diclenin Ll Ovasna doru inen dik bir hyktr. Bu alanda 10x10 metrelik bir amada iki yerleme evresi aa karld: A) Ortaaa ait iki tane oda (Resim: 1), ve iinde bu dnemin tipik ekilleri (rn. srl ve krem rengi seramikler) bulunan ve kiretandan duvarlar olan geni ak bir alan (yaklak onikinci ve onnc yzyl). B) Kk nehir talar ile demeli sokaklarn ve koridorlarn etrafnda ina edilmi ve ortasnda ev ocaklar ve ate yakma ile ilgili baka unsurlar bulunan, geni avlular olan Erken Tun II Dnemine ait evleri (yaklak M. . 2750-2500, izim: 2). Bu dneme ilikin seramik malzemeler Kuzeydou Suriye blgesinin tipik zelliklerini gstermektedir (Fine Ware, Metalik ve Ninive V seramikler, Akkermans ve Schwartz 2003: 211-232) (Resim: 2 ). Bu dneme ilikin, odalardan kilden hayvan grini (Resim: 3) ve bazalt tandan dokuma arl (Resim: 4) bulunmutur. AB-AC Basamakl Kaz Ancak, 2009 ylnda, Orta Tuna ait yaklak 1,8 hektarlk kk bir ren yeri en nemli buluntulardan biridir. Bu ren yeri Hirbemerdon Tepe Arkeoloji Projesinin hedeeri iin son derece nemlidir, nk M.. ikinci binylda bu blgede yaayan toplumlarn sosyoekonomik srelerinin aydnlatmasn salayabilir (izim: 3). Platolarda geici yerleimlerde de Orta Tuna ait baka malzemelerin bulunmas, bu alanda iftiliin ve avcln erken tarihte uygulandn dorulamaktadr. Hirbemerdon Tepedeki en nemli arkeolojik evre M.. 2. binyln ilk yarsna aittir. Bu evrede, yerleme genelinde, zellikle de Yukar Kentin kuzeyinde ve Aa Kentteki geici yerlemelerde, ta temelli kerpi ya da piz styapl mimar gze arpmaktadr. zellikle D Kentte, geni d meknlardan ince duvarlarla ayrlan, ilik ya da ahr olarak yorumladmz bir dizi yap grubu tespit edilmitir. Evreye ait en etkileyici kalntlar ortaya karmaya ynelik arkeolojik aratrmalara Yukar Kentte devam edilmektedir. Bu alanda, yaklak 6000 m alana sahip, geni bir mimar yap grubuna ait kalntlara rastlanmtr. AB ve AC Basamakl Amalarnda srdrlen kazlar ise, bu yap grubunun Yukar Kentin tamamn kapladn gstermi, ayrca kuzey kenarn yine

..................................................................................................................................................................................

67

bu gruba ait kuzeydou-gneybat dorultusunda uzanan ana caddeye paralel ekilde ina edilmi bir istinat duvar ile snrlandn ortaya koymutur. Bu duvar, Yukar Kentin yaklak 100 metre kuzeyinde yer almaktadr. Yap grubunun bat kenarnda ise ana kaya iine oturtulmu duvar temelleri tespit edilmitir. Yukarda bahsettiimiz yap grubu iki ana blmden olumaktadr: liklere ayrlm Kuzey Blm ile trensel yaplarla, geni d meknlardan oluan Gneydou (Merkez) Blm. Batda bulunan ve hangi amala kullanld bilinmeyen nc bir blmde ise henz almalara devam edilmektedir. Ana cadde, bu yap grubuna ait iki ana blm ziksel anlamda birbirinden ayrmaktadr. Yukar Kentin dzensiz zemin yaps ise, tutarl bir yap inas iin yapay teraslarn kullanmn zorunlu klmtr. Bu bakmdan, yapdaki farkl seviyeleri birbirine balamak iin merdivenler, basamakl koridorlar ve d meknlar kullanlmtr. Mimar plan asndan, eklemeli bir sistem uygulanm olup zel amal yap gruplarn birbirinden ayrmak iin ift duvarlar kullanlmtr. Geen kaz sezonlarnda (2005-2008) incelenen A Alannn stratigrasini daha iyi anlamaya ynelik, Akropoln tm kuzey eteini kesen uzun bir basamakl kaznn almas ile balamaya karar verilmitir (Laneri 2008). Bu yeni ama hem alann stratigrasi ile ilgili hem de Orta Tun Karmak Mimar Yapnn kuzey-gney uzants ile ilgili daha fazla ayrnt verecektir. Bu yaz yaplan n kaz almalar Karmak Mimar Yapnn hyn gney blmnn terasn zerine yaylp yukarya doru ktn gstermektedir. Tam hyn tepesinde arkeologlar, eskiden yapnn bir ksm olan baz odalar ve uzun bir giri merdiveni aa karmtr. Bu odalarn birinde, daha nce Karmak Mimar Yapnn meydannda bulunan plaketlere benzeri bir plaket bulunmutur (Resim: 5). Fakat bu son rnein i ksmnda hi bir biimsel ssleme olmamaktadr. Hyn eteinin tam ortasnda, Karmak Yap tamamen k durumunda bulunmaktadr, doldurmalar ise Orta Tun II/Ge Tun Dnemi (M. . 1700-1350) ve Erken Demir a (yaklak M. . 1050-900) kireta yaplar ile ilikin olmaktadr. Ge Demir ve Ortaaa ait baz ukur ve siloi, basamakl kaznn yukar ksmnn (AB) iinde olan mimar yaplar nemli lde bozmaktadr (Resim: 6). Basamakl kaznn aa ksm (AB) Karmak Yapnn gney snr olan istinat duvarnn bulmasn salamtr. Bu duvar doal kireta kayalarn tamamen iinde ve 2008 ylnda ksmen aa karlan d koridoru kapatma amacyla ina edilmitir. D Alan Akropoln gney ksmnda, bu alanda insan yerleimini aklamak iin 10x10 metrelik bir basamakl kaz amaya karar verilmitir. Arkeolojik kazlarda, gney-kuzey ynne uzanan ve iki tane kire tandan duvarla snrl olan geni bir oda (yaklak 5x2 metre) aa karlmtr. Bu yapnn bat yannn snr oluturan temel duvarlar,

68

..................................................................................................................................................................................

kayalarn doal ekline uyma amac ile kayada uygulanan bir kesimde ina edilmitir. Yapnn iinde bulunan e takm (iki tane ocak, iki tane havan, bir tane deirmenta, kk bir kuyu ve su iin kullanlan bir ie), yemek yapmnda ve piiriminde, byk ihtimalle ekmek hazrlamak iin kullanlan malzemelerdir (Resim: 7 ve 8). Kronolojik adan, byk yanma izleri gsteren tabanda toplanan seramik buluntular Erken Demir ana aittir (yaklak M. . 1050-900). zellikle, Grooved Ware (Resim 9) denilen blgesel seramik tr byk sayda bulunmaktadr (Guarducci ve Laneri 2010). Eserlerin Restorasyonu Arkeolojik almalarn balangcnda, Karmak Mimar Yapnn iinde bulunan ve imdi Diyarbakr Arkeoloji Mzesinde saklanan adak plketleri temizleme ve salamlatrma amac ile restoratr, sz edilen mzede almalarna balamtr. Gelecek aylarda peer-reviewed bir dergide bu pimi toprak plketlerin kullanm ile ilgili bir inceleme yaymlanacaktr. Ayrca, stanbulda 2010 20-24 Eyllde (2010 Istanbul Congress, Conservation and Eastern Mediterranean) yaplacak olan uluslararas bir sempozyumda sunulmak zere restorasyon almalar ile ilgili bir makale seilmitir. Geen yllarda aa karlan eserleri salamlatrma ve restorasyon almalar btn kaz sresinde devam ettirilmitir. KAYNAKLAR AKKERMANS, P.M.M.G., G. SCHWARTZ, 2003 The Archaeology of Syria: From Complex Hunter-gatherers to Early Urban Societies (c. 16,000-300 BC). Cambridge world archaeology. Cambridge: Cambridge University Press. GUARDUCCI, G., N. LANERI, 2010 Hirbemerdon Tepe during the Iron Age Period: A Case Study in the Upper Tigris River Region, Anatolica, 37:17-65. LANERI, N., 2008 Hirbemerdon Tepe. A Middle Bronze Age Site in Northern Mesopotamia, East and West, 58: 365-376 LANERI, N., J. UR, 2010 The Hirbemerdon Tepe Archaeological Project 2008: A Preliminary Report, Kaz Sonuclar Toplants, 31.3: 213-230.

..................................................................................................................................................................................

69

izim 1: Yzey aratrmasnn haritas.

70

..................................................................................................................................................................................

izim 2: E Alannda Erken Tun II Karmak Mimar Yapnn plan.

..................................................................................................................................................................................

71

izim 3: A Alannda ve AB-AC basamakl kazda Orta Tun Karmak Mimar Yapnn plan.

72

..................................................................................................................................................................................

Resim 1 : E Alannda aa karlan Ortaaa ait yaplarn fotoraf (batdan)

Resim 2: E Alanndan Fine Ware tipi seramik kupa (Erken Tun II).

Resim 3: Erken Tun II ana ait, kilden hayvan (ko) grini (E Alan).

..................................................................................................................................................................................

73

Resim 4 :Erken Tun II ana ait, bazalt tandan dokuma arl (E Alan).

Resim 5: Karmak Yapnn (Orta Tun I) odalarnn birinden pimi topraktan bir adak plketi (AC Alan).

Resim 6: Basamakl kazndan (AB), Ge Demir andan bir ok ucu.

74

..................................................................................................................................................................................

Resim 7: D Alannda aa karlan Erken Demir ann yaplarnn fotoraf (gneyden).

Resim 8: D Alannda yerinde (in situ) bulunan, Erken Demir ana ait tutamal ie.

Resim 9: D Alannda in situ bulunan Grooved Ware tipi anak mlek.

..................................................................................................................................................................................

75

PHRYGA HERAPOLS (PAMUKKALE) 2009 YILI KAZI VE ONARIM ALIMALARI

Francesco DANDRIA1
Phrygia Hierapolisindeki (Pamukkale) talyan Arkeoloji Heyetinin kaz ve onarm almalar 21 Temmuz-19 Eyll 2009 tarihlerinde gerekletirilmitir. almalara, talyann eitli niversitelerinden (Salento-Lecce, Torino Politeknik, Milano Katolik, Venedik-Ca Foscari, Napoli Federico II, Pisa Scuola Normale Superiore, Messina, Roma Tre-Architettura), IBAM - Ulusal Aratrma Konseyi Arkeolojik Eserler ve Antlar Enstitsnden, Norve Oslo niversitesinden 75 tekniker ve aratrmac ile Mehmet Uuryol ve Lecceden Mario Catania rmas ynetiminde stanbul niversitesinden gelen restoratr ekipleri katlmtr. Denizli Mzesindeki meslektalara ve Mze Mdr Hseyin Baysala, Kltr
1

Prof. Dr. Francesco DANDRIA, Universit del Salento, Scuola di Specializzazione in Beni Archeologici, Via D. Birago 64, 73100 Lecce/TALYA. E-mail: francesco.dandria@unisalento.it 2009 yl kaz ve onarm almalarna katlanlar: Salento niversitesi, Arkeologlar: Prof. Dr. Francesco DAndria, bakan; arkeolojik antiye organizasyonu Dr. Gven Gmgm; Prof. Dr. Grazia Semeraro; Dr. Tommaso Ismaelli, Corrado Notario, Florinda Notarstefano, Barbara Pecere; Arkeologlar Renato Caldarola, Rino DAndria, Giacomo Di Giacomo. Doktora rencileri Patricia Caprino, Immacolata Ditaranto, Caterina Polito, Rosangela Ungaro; Antropolog Elisa Vetrugno. Yksek lisans rencileri Simona Candia, Alessandro Monastero, Pio Felice Panarelli, Clara Terranova, Alessio Raffa Toscano. renciler Dario Corritore, Basel Sai. CNR-IBAM Lecce Ulusal Aratrma Konseyi Arkeolojik Eserler ve Antlar Enstits: Arkeologlar Dr. Maria Piera Caggia, Daniele Maltana, Giuseppe Scardozzi; Arkeolog Massimo Limoncelli; Fotograf Giovanni Fragal. Torino Politeknik niversitesi: Arkeolog Dr. Donatella Ronchetta; Mimarlar Dr. Filippo Luigi Masino, Paolo Mighetto, Giorgio Sobr. Mhendis Dr. Franco Galvagno. renciler Chiara Armando, Alessia Cerruti, Francesca Rossotti. Venedik C Foscari niversitesi: Arkeologlar Prof. Dr. Annapaola Zaccaria; Dr. Raffaella Bortolin; Arkeologlar Alessandra Canazza, Ilaria Fedele. renciler Valentina Nadalini, Luana Toniolo. Messina niversitesi: Arkeologlar Dr. Lorenzo Campagna; Doktora rencisi Cristina Genovese. renciler Leone Lombardo, Maria Priolo, Francesco Nelson Russo. Milano Katolik niversitesi: Arkeologlar Prof. Dr. Maria Pia Rossignani; Dr. Francesca Bonzano, Furio Sacchi; Doktora rencileri Elisa Maria Cristina Grassi; renci Paola Bordigone. izimci Remo Rachini. Napoli Federico II niversitesi: Epigraf Prof. Dr. Tullia Ritti. Roma Tre niversitesi: Mimarlar Giuliano Pallaro, Matteo Foresti. Pisa, Scuola Normale: Arkeologlar Dr. Anna Anguissola, Leonardo Bochicchio, Antonio Calabr, Silvana Costa. Oslo niversitesi: Arkeologlar Prof. Dr. Rasmus Brandt, Dr. David James Austin Hill; renciler Tora Karoline Arctander, Kjetil Bortheim, Linn Trude Lieng, Eva Marie Sund, Tora Vinje; Antropolog Anne Habu; Restoratr Hanne Ekstrm. Pamukkale niversitesi: renci Merve ulha. Lecce den restoratrler: Mario Catania, Mauro Corrado. stanbuldan restoratrler: Mehmet Uuryol, Ali Kemal Alim, Tuba Dirican, Drahsan Karamik, Orhan Sayar Onur. talyancadan eviri: Dr. Nalan Frat.
..................................................................................................................................................................................

76

ve Turizm Bakanna ve Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdr Orhan Dzgne kendim ve ekibim adna en iten teekkrlerimi sunmak isterim. Heyetin almalar, talyan kurumlar (niversite ve Aratrma Bakanl, Dileri Bakanl, Ulusal Aratrma Konseyi, Salento-Lecce niversitesi, Puglia Blgesi Meclis yesi Akdeniz Sorumlusu2), talyan sponsorlar (FOWA, Panasonic-Torino, Quarta CaffLecce, Monte dei Paschi di Siena, Hierapolis Dostlar Dernei) ve Trk sponsorlar (Fiat Ko Vakf, Denizli Kmrcolu Mermer) tarafndan nanse edilmitir3. TOPORAFK ARATIRMALAR Giuseppe Scardozzi (CNR-IBAM) tarafndan ynetilen ekip, Hierapolis kent alan iinde arkeolojik haritay gncellemek amacyla diferansiyel GPS ile arkeolojik ve toporak yzey aratrmas gerekletirdi. Ayn zamanda, termal su kaynaklar ile kenti ve nekropolisi geerek aadaki vadiye inen antik traverten kanallarn konumlar ve izimleri yaplarak incelendi. Hierapolis antik kentini ekillendiren doa olaylar ile antlar arasndaki iliki, kartograk olarak yerletirildi ve sismik faylar ve rettii depremlerin tm kantlar kayt altna alnd: traverten kanallardaki ve antik duvarlardaki atlaklar, toprak yzeyindeki kntler, termal su kaynaklar, gller ve sulak alanlar (Resim: 1). Bylece traverten kanallar ve sismik faylara bal deiimler Hierapolisin saysal haritasnda yeni tabakalar oluturdu. Kimyagerler ve jeologlarn ibirliiyle farkl termal su kaynaklarnn bileimi incelendi. KUZEY FRONTINUS KAPISI ALANI4 Arkeolojik aratrmalar kapnn iki yannda yer alan yuvarlak planl kulelerde gerekletirildi. Bat taraftaki kulenin st tarafnda yer alan duvara ait ykntnn bloklar ve altnda yer alan .S. VI-VII. yzyllara tarihlenen atk tabakalar vin yardmyla kaldrld. Kulenin ortasndaki bir ukurda Protobizans Dnemine tarihlenen ticaret amphorasna ait atklar ile bir frn retimine iaret eden srl frn atklar, yanm tula ve talar bulundu. Bu ylki almalarda Frontinus Kapsnn attikasna ait bloklarn 2008 ylnda balanan inceleme almasna devam edildi; geen seneki almada kaide ve st taraftaki bloklarn yerde yeniden ksm dzenlemesi yaplmt. Montaj izlerinin (manivela, kenetler ve izler) ve bezeme dzeninin dakik incelemesi kapnn son iziminin ve restorasyon projesinin oluturulmasna olanak salad (Resim: 2). Mario Catania restorasyon ekibi titiz salamlatrma ve korumaya ynelik onarm almas gerekletirdi.
2 3

Dr. Silvia Godelliye teekkrlerimi sunarm. Kltr ve Turizm Bakanl, Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrln Arkeolog Ali Atmaca temsil etmitir. Dr. Donatella Ronchetta, Torino Politeknik.

..................................................................................................................................................................................

77

KUZEY AGORA STOA BAZILIKA5 Stoa-Bazilikadaki kaz almalar bu olaanst yapnn i dzenlemesini anlama amacn tamaktadr. Aratrma alan 10 m. x 9,50 m.dir ve cephede yer alan 3 ile 5 numaral stunlar arasndadr. Stoa-Bazilikann temel demesinin tamamen sklm olduu ortaya karld. Kaz almasnda stoann i ksmnn stunlar ya da dikmelerle blnmemi olduu anlald; 18 m. at aklnn kapatlmas olaanst bir mhendislik kapasitesi gerektirmektedir. Merkez propylaiona ait Mzede ve Kuzey Agorada saklanan mimar gelerin izimi yapld. TRITON NYMPHAEUMU / APOLLON KUTSAL ALANI NYMPHAEUMU6 Triton Nymphaeumu: Bu ylki almalarda 2008 ylnda nerilen, antn mermer cephesinin rekonstrksiyon projesinin tamamlanmas ve dorulanmas hedeenmitir. Antn nndeki ve arkasndaki alanlarda yer alan bloklarn paralar hlinde olan ve daha nceden tanmlanamam olanlarnn snandrlabilmesi amacyla sistematik incelenmesi almasna devam edildi. Bu alma Mzeye gtrlen nc dzene ait grl bloklarn belirlenmesine olanak salad. Apollon Kutsal Alan Nymphaeumu. Apollon Kutsal Alan Nymphaeumunda srdrlen almann amac, yapya ait tm mermer bezemeli mimar elerin sistematik bilgi lerinin hazrlanmas ve incelenmesiyle cephenin restitsyon nerisinin hazrlanmasdr. Nymphaeumun mimar bezemesine ait tm eler (yaklak 400 blok) yapnn nndeki alana vin yardmyla yerletirildi. Antn birinci ve ikinci dzenine ait, tipolojik ayrm yaplan 89 aritrav-friz blounun izimi yapld. Bilgi leri iin, Triton Nymphaeumunun bloklarnn kataloglanmasnda kullanlan, morfolojik zellikleri, bezemeleri ve retim tekniini tanmlayan sistem uyguland. APOLLON KUTSAL ALANI7 Kaz almalar, 2008 ylnda baland yer olan Apollon Kutsal Alan Nymphaeumunun nndeki alanda younlatrld; theatron olarak tanmlanan erisel izgileri olan yap aratrld: Mermer oturma basamaklar kutsal alanda yaplan karmak trenleri izleyen seyirciler iindi (Resim: 3). Theatron, .S. VII. yzyldan sonra kentin terk edilmesiyle oluan traverten kanallar tarafndan tahrip edilmitir. Theatronun mermer oturma basamaklarnn tamamlanmas iin onarm almas yapld. .S. III. yzylda yaam olan yazar Cassius Dio, Hierapolis Apollon Kutsal
5 6 7

Prof. Dr. Maria Pia Rossignani, Milano Katolik niversitesi. Dr. Lorenzo Campagna, Messina niversitesi. Prof. Dr. Grazia Semeraro, Salento niversitesi Lecce.
..................................................................................................................................................................................

78

Alann tanmlarken yer altndan kan gazn yayld sismik fay Plutonionun zerinde yer alan bir theatrondan sz eder. Strabon da bu olaydan sz eder ve sismik atlan yanna getirilen boalarn kan gaz nedeniyle boulduunu anlatr. Mermer basamaklarn ortaya karlmas, metinlerde sz edilen Kutsal Alandaki bir klt tiyatrosunun varln kantlamtr (Resim: 4). KAYNAKLAR KUTSAL ALANI8 Apollon Kutsal Alan ile mermer Stoa arasnda kent merkezinde yer alan Kaynaklar Kutsal Alannda yaplan aratrmalar Hierapolis klt tarihinde nemli bir yere sahiptir. Alandaki arkeolojik aratrmalar 2008 yl almalar sonunda balad. ki drtgen dal havuzu arasna ina edilen mermerden antsal bir tholos en eski dneme tarihlenmektedir (Resim: 5). Tholosun saaklna ait baz mimar eler yapy .S. I. yzyln ilk yarsna tarihlemektedir. IV. yzyln ikinci yarsnda meydana gelen depremin yaratt tahribat nedeniyle alan, devirme mermer bloklarla ina edilen bir duvarla yeniden yaplandrlmtr. Mask bezemeli on dzeninde stun balklar ve aslan ve boa grl balklar Kuzey Agoradan gelen bloklarn yeniden yaplandrma almasnda kullanldn gstermektedir. .S. V. yzylda, depremden sonra, kent surlarnn dnda braklan byk yap yklarak bloklar Hristiyan kenti iindeki yeni yaplarda kullanlmtr. 2009 yl almalarnda, Pamukkaleye adn veren beyaz travertenlerin ve gln oluumunu salayan kanallar besleyen termal kaynan yeri belirlendi. Termal kaynak, traverten beik tonoz ile erevelenmitir ve iki byk dal havuzunu beslemektedir. Kaynan kuzeydousunda traverten bloklarla yaplm sarn ve onunla balantl anakaya zerindeki bir kaide ortaya kartld (Resim: 6). Temel seviyesinde .. I il .S. I. yzyllar arasna tarihlenen keramikler ve bir benzeri Apollon Kutsal Alan yaknlarnda bulunan pimi toprak kourotrophoros heykelcii ele geirildi; bylece su sembolizmiyle balantl bir kadn klt belgelenmektedir (Resim: 7). Kaynan dousundaki alanda Bizans duvar yknts ve mermer deposu yer almaktadr. Burada, 4 metre yksekliinde mermerden tahtta oturan erkek tanr heykeline ait iki byk para ele geirildi (Resim: 8). Balangta Apollon olarak tanmlanan heykelin ikonograk zellikleri tiyatronun yknts iinde bulunan Hades heykeliyle benzerlik gstermektedir (Resim: 9). Kaynan batsnda, inananlarn trensel dallar izledii dz bir theatrona ait basamaklar ortaya karld. Yapnn stratigrak kazs, antsal tholosun da yapld .S. I. yzyln balarna tarihlenmesine olanak salad. VIII. REGIO, 104. INSULA9 Ktphane olarak tanmlanan yapnn iinde yaplan kazda, pimi toprak
8 9

Prof. Dr. Francesco DAndria, Salento niversitesi Lecce. Prof. Dr. Annapaola Zaccaria Ruggiu, Venedik C Foscari niversitesi.

..................................................................................................................................................................................

79

levhalarla yaplm zerinde salonu ikiye bilen byk bir kemerin ykntsnn yer ald taban ortaya karld. Duvarlar renkli mermerleri taklit eden siyah, krmz ve damarl oniks fresk panolar, kabartma stukko panolar ve siyah ve krmz renkli mermerleri taklit eden ereveler ile bezelidir. Restoratrler ekibi fresklerin temizlik ve salamlatrma almasn yaparak dm olan paralar kurtarmlardr. A26 odasndaki mozaik tabann bat tarafnn onarm tamamland, a boyas ve beyaz renkli dama tahtas, beyaz zeminde ieklerle bezelidir, elektrikli sprge ile tm taban temizlendi ve sonra fotoraand. Mozaik zerine geoteks yayld ve 10 cm. kalnlnda toprak tabakayla kapatld (Resim: 10). 104. insulann iinin mzeletirilmesi ve atsnn kapatlmas projesi 2006 ylnda sunuldu ve atnn destek noktalar ve temel tabakalarnn jeolojik analizi iin alacak sondajlarn yerleri teknik bir ekip tarafndan yerinde kontrol edildi. TYATRO Sahne arkasna girii salayan yerde iki stratigrak kaz gerekletirildi; girii salayabilmek iin Bizans Dneminde kapatlan iki blm kaldrld10. Kapatlan girilerin almasndan sonra demir kap ile geici olarak tekrar kapatld, bylece sahne arkasndaki meknlara giri yeniden yapland (Resim: 11). Gney Analemma Alan: Bu alandaki arkeolojik aratrmalarda, gneyde yer alan tonozlu meknn gneyinde 2008 ylndaki almada ksmen ortaya karlan ve Severuslar Dnemine tarihlenen (.S. III. yzyl) yap bir latrina olarak tanmland. Aratrmada kuzeyden gneye eimli kaln bir atk tabakas dizisi ortaya karld, stratigrak balamla bulunan keramikler Protobizans Dnemine (.S. VI-VII. yzyllara) tarihlenmektedir. Atk tabakalarndan birinde, sekizgen planl, .S. III. yzylda yaam hatip ya da yarg bir kiiden sz eden onur yaztnn bir ksm silinmi mermer bir kaide ortaya karld. Restorasyon Projesi: Sahne binasnn restorasyon projesinin balamas iin zmir Antlar ve Rlveler Mdrl tarafndan yerinde teknik inceleme yaplarak ihale iin yaklak hesap karld. Heyet ekibi tarafndan hazrlanan proje, Kltr ve Turizm Bakanl tarafndan nanse edilecektir. Koruma Kurulunun onaylamasndan sonra, zel dare tarafndan alan ihaleyi E.G. Mimarlk Firmas kazand. almalar nmzdeki haftalarda balayacaktr. 2009 ylndaki almalarda, Mimar Mighetto ve Mhendis Galvagno projenin teknik deerlendirmesini ve yapsal deerlerin dorulanmasn mkemmelletirdiler.
10

Dr. Caterina Polito, Salento niversitesi Lecce.

..................................................................................................................................................................................

80

Mhendis Galvagno stunlarn ve sahne binasnn destek duvarlarnn yk analizi raporunu hazrlad ve dier antik yaplarn teknik karlatrmasyla (Aizanoi ve Sagalassos Tiyatrolar, Sardes Artemis Tapnann stunlar) sekenefronsun birinci dzeninin yeniden ayaa kaldrlmas varsaymnda sz konusu ykn fazlasyla tanabilir olduunun altn izdi. Mimar Filippo Masino ve Giorgio Sobr aratrma ve paraskenoslarn ikinci ve nc dzenine ait mermer bloklarn kataloglanmas almasna, grak rekonstrksiyon ve tiyatro yapsnn elerinin yorumlanmas amacyla baladlar. Kataloglama ve aratrma almas, yapnn tarihi analizini tamamlamak amacyla caveann elerini de iermektedir. Rehberlikleri eliinde, Mimar Foresti ve Pallaro, korunagelen mimar paralarn detayl bilgi lerini hazrlamaya baladlar; bu alma anastylosis ve tamamlama almas iin temel tekil etmektedir. Projede Koruma Kuruluna sunmak zere ahap ve elik bir merdivenin, gney merdivenin bulunduu yere yerletirilmesi n grld (kuzey merdivenin yerine 2008 ylnda yerletirilenin bir benzeri). Gney hyposkenionun koridorunun kapatlmas ve tavan aras iin, metal prol ve tahta plkalarla turist gzerghn korumak amacyla bir dier uygulama projesi gelitirildi (Resim: 12). GYMNASION11 2009 ylnda Gymnasionda kaz, restorasyon ve alann dzenlenmesi almas yapld. Aratrma, Protobizans Dneminde, Gymnasionun asl ilevini kaybettii ve gney portikosunun blnerek bir dizi geni meknn oluturulduu yapnn yeniden kullanma ait bir dizi duvar yapsn tanmlama amacn tamaktadr. zellikle, dou-bat ynnde bir duvar, .S. I. yzyldaki portikonun temel duvarnn orijinal yerini deitirmitir. Bizans duvarnda mermer bir ba kesilerek, kk talar ve pimi toprak yap malzemesiyle beraber yeniden kullanlmtr. Yzeyinin temizlenmesi ve onarlmasndan sonra iilik kalitesi dikkat ekmitir ve eser ulius-Claudiuslar zamanna tarihlenmitir. Heykelin orijinal Gymnasion yapsnn bezemesine ait olduu dnlebilir. Restorasyon almas 2008 ylndaki almaya devam edilerek, organik bir onarm program Gymnasion bloklarna uyguland. Uygulama, anastyosis almasna konu olan stun, iki aritrav, friz ve korni bloklarna yapld. ncelikle mekanik (elle, mikrokompresrle, kumlamayla) olarak traverten tabakayla kaplanm olan yzeyler temizlendi; kk atlaklar alyla tamamland ve kaz srasnda ya da Antik ada kopan mermer paralar yaptrld. kinci olarak byk paralar yaptrld (zellikle HG46 frizinin iki paras ve HG38 stun kaidesinin paralar), bu paralar iin elik mil kullanld. Stunlarn
11

Dr. Tommaso Ismaelli, ISUFI, Salento niversitesi Lecce.

..................................................................................................................................................................................

81

salamlatrlmasna zellikle nem verildi, ince elik mille az ya da daha derin atlaklar dikildi. Antik ada ok zarar grm olan HG 13 aritrav iin, tamamlama almas yapld; iine metal zgara yerletirildi ve beyaz imento ve mermer tozu ile tamamland, renklendirilerek genel uyumu saland. Kaz Alannn Dzenlenmesi Gymnasionun uzun dou cephesi boyunca betondan modern bir kanal yer almaktadr. 2008 ylnda kanal kapatlarak kesildi ve kaz alan geniletildi. Bu ylki almada, kanaln Gymnasion alan iinde kalan dier ksmlarnn da kaldrlmas n grld. Uygulamann amac, genel peyzajn onarlmas ve Gney Kapsdan giri yapan ok sayda turist tarafndan alann daha iyi gezilebilmesinin salanmasdr. GNEY-BATI NEKROPOLS (MEZAR S10)12 2008 ylnda Hierapolisin gney-bat nekropolisinde yaplan alma srasnda Tiberius Claudius Talamo mezar olarak da bilinen S10 mezar yaps aratrld. Daha nceki alma dneminde antn rlve almas yaplmt; bu ilk analiz, saak grnmnn ve yapnn sanal rekonstrksiyonun hazrlanmasn salad. Peyzaj olarak ve doal grnm asndan antn ykseldii alan ve konumu arkeolojik sit asndan son derece nemlidir (Gney kapya yaknl ve Pamukkale Kynden kan patikadan ulam) ve bu durum, Gney Nekropolisin turizm asndan deerlendirilmesi organik projesinin hazrlanmasn cesaretlendirmektedir. ANITSAL AZZ PHLPPUS YAPISI (DOU TEPES) SEKZGEN HAMAM13 Kaz almalar hamamn dou tarafnda ve ykntlarn kaplarn aritrav seviyesinde korunageldii US 443 No.lu meknda gerekletirildi. Duvarda, beik tonoz rtl tula rgl bir sarn ortaya karld. Mekn stlmaktayd; yer demesinin altnda drtgen levhalardan oluan suspensurael hypokaust sistemi yer almaktadr. En nemli buluntular arasnda, yapnn onarm masraarn karlayan buleutadan (konsey yesi) sz eden Protobizans Dnemine tarihlenen mermer bir yazt paras saylabilir. Hamam ile merdiven arasnda yer alan Orta Bizans Dnemi Nekropolisinde kazlara baland. ukur mezar heterojen ta bloklarla ve tulalarla kaplanmtr, kuzeybat/gney-dou ynndedir ve hamamn ykntlar arasna kazlarak yaplmtr. Mezarlarn kazs tamamlandktan sonra, hamam yapsnn cephesinin ykntsnn kaldrlmas almasna balanabilir. Tula rgl tayc kemerin bir ksm grlmektedir, byk pencereli ve antn ana giriine hkimdir. Cephenin yknts ile
12

13

Dr: Anna Anguissola, Leonardo Bocicchio, Antonio Calabr, Silvana Costa, Scuola Normale Superiore, Pisa. Dr. Maria Piera Caggia, IBAM-CNR.
..................................................................................................................................................................................

82

Martyriona kan merdiven arasnda Protobizans Dnemine tarihlenen keramik deposu ele geirildi (.S. VI. yzyl) (Resim: 13). alma sonunda Koruma Kurulu temsilcileri Aziz Philippus Kprs projesinin teknik incelemesi iin geldi; kprnn yaplmas antsal yapya giden turist saysn artracaktr, zira kn seller nedeniyle k yolu bozulmaktadr. AZZ PHLPPUS MARTYRIONU almalar, duvarlarn zellikle de sekizgenin iinde yer alan synthronos apsisinin salamlatrlmasnda younlatrld. Har olarak, kum, traverten tozu, krmz mozaik, mermer paras, beyaz imento ve snm kire kullanld. Mhendis Galvagno, Massimo Limoncelli ve Gven Gmgn ile birlikte, yapnn 3 boyutlu grak rekonstrksiyonunun hazrlanmas iin Aziz Philippus Martyrionunun at rtsnn statik dorulamasn yapt (Resim: 14 - 15). Austos aynda Guseppe Scardozzi tarafndan ynetilen toporafya aratrmas, Martyrionun hemen gney tepesinde yer alan Aziz Philippus Ayazma terasnda younlatrld. Bugne kadar aratrlmam olan bu alanda, kentin arkeoloji haritasna yerletirmek amacyla yaplarn detayl iziminin yaplabilmesi iin yzey temizlii yapld. Protobizans Dnemine tarihlenen Azizi Philippus Martyrionu tren yoluyla balantl bir yapnn duvar kalntlar tespit edildi. Alann ortasnda Erken mparatorluk Dnemine tarihlenen oda mezar (C127) yer almaktadr, ift eimli atldr ve Bizans Dneminde zel nem verildii anlalan bir yapdr. Cephesinde sva izleri ve olaslkla ex voto objelerin asld ok sayda delik mevcuttur. Bu yapnn uzaktan kumandal balonla fotoraar ekilmitir. HERAPOLS DOU NEKROPOLS14 Oslo niversitesi tarafndan Dou Nekropoliste yaplan kaz almalar C92, C92a mezarlarnn etrafndaki 5 alanda younlatrld. 1. C92 Mezarnn i, Banklarn Aras 2009 ylnda C92nin banklar arasndaki alann kazsna devam edildi. Alanda ok sayda kemik kalntsna rastland. lk temizlik almasndan sonra, kalntlardan bireylerin ayr ayr gmlmedii anlald, iskeletleri ayrmak iin dikkatli bir alma gerekti. Sonular u ekilde sralanabilir: Toplam 3,774 para (arlk 8.615 gram) banklarda ve toplam 18,539 para (arlk 55.330 gram) banklar arasnda bulundu. Banklarda ocuk, bir ergen ve iki yetikin iskeleti ayrt edildi. Banklar arasnda ise, imdilik, 17 birey ayrt edildi bylece toplam 22 iskelet sz konusudur. Bu iskeletlerden 4 erkek (olaslkla 7), 5 kadn, 2 tanesi belirlenemedi- cinsiyetleri tanmlanamayan 8
14

Prof. Dr. Rasmus Brandt, Oslo niversitesi.

..................................................................................................................................................................................

83

ocuk belirlendi. Tm kafataslarndan ve birey olarak ayrt edilebilen tm ocuklardan DNA rnekleri alnd. Bu sene toplam 22 rnek alnd. Oslo niversitesi Biyoloji Enstits tarafndan analiz edilecektir. Orta Bizans Dnemi gm objeleri arasnda zellikle (ha kolye, bulae) dikkat eker. Bu dnemde Roma Dnemi mezarlar, Martyrionun ve Aziz Philippus kltnn devam etmesine bal olarak gm iin tekrar kullanlmtr. Dou Nekropoliste GIS aratrmalar: Kaznn yan sra, bu sene, Aziz Philippus Kutsal Alanndan ehir d tiyatrosuna kadar olan blgede GIS yzey aratrmas da yapld. 2009 ylndaki durum 457 adet ev mezar, bomos, tonozlu mezar ve lhit sandukas (kapaklar hari) bulundu. Her mezarn numaras veri tabanna girildi ve ematik izimi yapld, tanmland ve fotoraand. EPGRAF ARATIRMALARI15 2009 yl kaz almalar srasnda kentin eitli yerlerinde ortaya karlan Yunanca ve Ltince yaztlar okundu, kopyaland ve yorumland. ncelenen belli bal epigrak belgeler aadadr: Tiyatroda bulunan, daha nceki yllarda ele geirilen bir para ile birleen mermer yaztl para. Olaslkla Flaviuslar Dnemine tarihlenen Zeuxisin kz Apphia tarafndan dikilen bir heykel kaidesine aittir. Yivli mermer stun gvdesine ilenmi bir yazttr, su kemerlerinin yeniden yaplmas iin 4000 denar veren yerel bir ynetici onuruna yazlmtr, yazt Kaynaklar Kutsal Alannda bulunmutur. Ayn alandan .S. II. yzyl ortalarna tarihlenen nemli kamu grevi stlenmi ve Hierapolis kenti ve blge mahkemesi tarafndan onurlandrlm bir kiiye ait mermer bir kaide zerindeki yazt. Yukardaki iki yaztn yaknnda, Ltince yaztl, Augustuslarn virtusuna ithaf edilmi olaslkla Tetrari Dnemine tarihlenen yksek bir mermer kaide bulundu. 2008 yl almalar sonlarnda ele geirilen, st tabakayla kaplanm ve korozyona uram yerlerin okunmasn tamamlamak amacyla Kaynaklar Kutsal Alan Bizans duvar iinde duran Antonius Pius Dnemine tarihlenen yaztlar alnd. Mezar yaztlar corpusunu hazrlamak amacyla yrtlen almalar iin, Kuzey Nekropoliste korozyona uram ya da krk olan okunmas sorunlu yaztl lhitler yeniden incelenmeye baland. Ege Yaynlar tarafndan baslan Phrygia Hierapolisi dizisinde, Adriana Travaglini ve Valeria Giulia Camilleri tarafndan hazrlanan sikkeler ve buluntu konteksleri cildi yaynland.
15

Prof. Dr. Tullia Ritti, Napoli Federico II niversitesi.

..................................................................................................................................................................................

84

Resim 1: Toporak aratrmalar, balondan ekilmi hava fotoraf traverten kalntlar.

Resim 2: Kuzey Frontinus kaps alan, balondan genel grnm.

..................................................................................................................................................................................

85

Resim 3: Triton Nymphaeumu ve nnde yer alan Theatron yaps, balondan grnm.

Resim 4: Apollon kutsal alan boyutlu grnm.

86

..................................................................................................................................................................................

Resim 5: Kaynaklar kutsal alan, genel plan.

Resim 6: Kaynaklar kutsal alan eme binas, kemerli keden bir detay.
..................................................................................................................................................................................

87

Resim 7: Kaynaklar kutsal alanndan gelen Kourotrophos, terra-cotta heykelcii.

Resim 8: Kaynaklar kutsal alan eme binas, balondan grnm.

Resim 9: Kaynaklar kutsal alan iinde bulunan Hades mermer heykeli.

88

..................................................................................................................................................................................

Resim 10: VIII. Regio 104 numaral insula taban mozaii restorasyon almalar.

Resim 11: Tiyatro giriilerinin demir parmaklk ile kapatlmas.

..................................................................................................................................................................................

89

Resim 12: Tiyatro girileri iin merdiven girileri proje izimleri.

Resim 13: Sekizgen hamam kap buluntular.

90

..................................................................................................................................................................................

Resim 14: Martyrium yaps boyutlu izim.

Resim 15: Martyrium yaps boyutlu izim, iten.

..................................................................................................................................................................................

91

OLUZ HYK KAZISI 2009 DNEM ALIMALARI

evket DNMEZ*
Kltr ve Turizm Bakanl Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrlnn izni ile 2009 dneminde devam edilen Oluz Hyk sistematik arkeolojik kaz almalar 13 Temmuz - 21 Austos 2009 tarihlerinde stanbul niversitesi Bilimsel Aratrma Projeleri Birimi1 ve DSMMin nansal destekleri ile 38 gn sre ile gerekletirildi. Kaznn Bakanlk temsilcisi grevini Ordu Mzesi eleman Osman Demir yerine getirdi. Kaznn bakan yardmcln stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Sanat Tarihi Blm Trk ve slm Sanat Anabilim Dal retim yesi Yrd.Do.Dr. E. Emine Dnmez yapt. Kaz heyeti; Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi Antropoloji Blmnden Prof.Dr. Ylmaz Selim Erdal, stanbul niversitesi Veteriner Fakltesi Anatomi Blmnden Prof. Dr. Vedat Onar, Adnan Menderes niversitesi Veteriner Fakltesi Anatomi Blmnden Do.Dr. Erkut Kara, stanbul niversitesi Mhendislik Fakltesi Jeozik Mhendislii Blm retim yesi Yrd.Do.Dr. Fethi Ahmet Yksel, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Hititoloji Anabilim Dalndan Yrd.Do.Dr. Meltem Alparslan ve Yrd.Do.Dr. Metin Alparslan, Mimar Sinan Gzel Sanatlar niversitesi Tarih Blmnden Yrd.Do. Dr. Ferit Baz ile Sanat Tarihisi-Arkeolog-Desinatr-Restoratr Ahmet akmak, Arkeolog Meral Baaran, Arkeolog Saadet Karaca, Arkeolog Yasemin Aydodu, Arkeolog Dilek evik, Hititolog-Sanat Tarihisi iler zdemir, Arkeolog-Desinatr Burhan Glkan, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Blm stajyer lisans rencisi Gzde Dinarl, Eskia Dilleri ve Kltrleri Blm stajyer lisans rencisi Zeynep Latifeci, Arkeoloji Blm stajyer lisans rencileri; Muhammed Cevat rdk, Emrah Furuncu, idem Kurban, Niyazi Kele, Harun Ylmaz, Beytullah Efe, Sevil Kla, Tanabilir Kltr Varlklarn Koruma ve Onarm Blm stajyer lisans rencisi Grkem Hersek, Trakya niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Arkeoloji Blm stajyer lisans rencileri Prnurece Ba, Utku Kamil Kama ve Nebiye Hamarat, Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi Arkeoloji Blm lisans rencisi Ayegl Obuttan olumaktadr. Ayrca ran uyruklu Demir a uzman Arkeolog Yrd.Do.Dr. Farshid ravani Ghadim kaz heyetinde yer ald.
*

Do.Dr. evket DNMEZ, Oluz Hyk Kaz Bakan, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Arkeoloji Blm Protohistorya ve nasya Arkeolojisi Anabilim Dal, 34134-stanbul/TRKYE. sdonmez@mail.koc.net Bu yaznn yayna hazrlanmasnda yardm eden Protohistorya ve nasya Arkeolojisi Anabilim Dal asistanrencisi Gzde Dinarlya teekkr ederim. Bu alma stanbul niversitesi Bilimsel Aratrma Projeleri Birimi tarafndan desteklenmitir. Proje No. 3563.
..................................................................................................................................................................................

92

Orta Karadeniz Blgesinin kara kesiminde yer alan Amasya lindeki Oluz Hyk, Amasya-orum karayolunun 27. km.sindeki Gkhyk Tarm letme Mdrl arazisi iinde bulunmaktadr. Yeilrmakn (Hitit metinlerinde Kummemaha, antik Iris) nemli kollarndan olan ekerek Irmann (Hitit metinlerinde Zuliya, antik Skylax) gneyinden getii verimli Geldingen Ovasnn iinde konumlanm olan Oluz Hyk (Resim:1), Gzlek Kynn 2 km. kuzeybatsnda, Toklucak (eski Oluz) Kynn yaklak 5 km. dousunda, Amasya-orum karayolunun ise 3 km gneyinde yer almaktadr (bkz. Harita). 280 x 260 m. boyutunda, ova seviyesinden yaklak 15 m. yksekliindeki (deniz seviyesinden ykseklii 478.78 m.) Oluz Hyk yaklak 45 dnmlk bir alana sahiptir (bkz. Toporak Plan). Oluz Hyk 2009 sezonu almalar iki aamal olarak gerekletirildi: 1. Aama: Arkeojeozik almalar: Oluz Hykte hem bu dnem ve hem de gelecek yllardaki sistematik arkeolojik kazlar iin bir stratejik planlama yapabilmek amacyla 17-20 Austos gnlerinde Yrd.Do.Dr. Fethi Ahmet Yksel tarafndan H 14-17, I 10-16, J 10-13, K 10-13, 16, L 10-13 plan karelerinde toplam 2000 m2lik bir alanda (bkz. Toporak Plan) jeomanyetik yntemi ile toprak altndaki olas yap kalntlarna ait ayrntl derinlik, uzanm ve konum bilgilerine ulalmaya alld. Oluz Hykn 2009 dnemi arkeojeozik aratrmalar ile ilgili deerlendirme almalar hlen stanbul niversitesi Mhendislik Fakltesi Jeozik Mhendislii Blm, Yerbilimleri Veri lem Laboratuarnda devam etmektedir. 2. Aama: Arkeolojik kaz almalar: Oluz Hyk kaz almalar 3 blgede gerekletirildi. A, B ve C amalar (bkz. Toporak Plan). A Amasnda 2007 sezonunda balanan ve 2008 sezonunda srdrlen almalara bu dnem de genileyerek ve derinleerek devam edildi. I 14, I 15, I 16, I 17, J 14, J 15, J 16, K 14, K 15, K 16, L 14, L 15, L 16 plan karelerinden oluan A Amasnda toplam 1300 m2lik bir alanda ortalama 2.20 m. derinleildi. 477.90 m.den 474.30 m.ye kadar gerekletirilen bu derinleme almalar sonucunda 4 mimar tabakada kazlar gerekletirildi. A Amas gibi 2007 sezonunda balanan, 2008 sezonunda da srdrlen B Amasnda, bu dnemde de devam ettirilen almalar sonucunda genileme ve derinleme almalar yapld. X 17, W 16, W 17, Q 16, Q 17 plan karelerinde toplam 500 m2lik bir alanda 469.35 m.den 465.97 m.ye gerekletirilen sz konusu bu genileme ve derinleme almalarnda 6 mimar tabaka ortaya karld. C Amasnda 2008 dneminde balanan almalara bu dnem derinleerek devam edildi. R 17 plan karesinde gerekletirilen almalarda ortalama 0.50 m. derinleildi. 472.70 m.den 472.20 m.ye kadar gerekletirilen bu derinleme almalar sonucunda yalnzca 3. Mimar Tabakada alld.

..................................................................................................................................................................................

93

Kaz almalar ncesi gerekletirilen yzey temizlii ile kaz almalar srasnda kaldrlan yzey topra iinde belirli sayda srl anak-mlek paralarna rastland. Herhangi bir mimar tabaka ile ilikisi kurulamayan sz konusu bu anakmlek paralarnn ok byk olaslkla Oluz Hykn en son yerleim tabakasna ait olduu, ancak tarm faaliyetleri ile erozyon sonucunda gnmze kadar ulaamad kanaatine varld. Youn bir yerleime iaret etmeyen, byk olaslkla bir ya da iki konutluk bir iskna ait olduu dnlen anak-mlek paralarnn, 2007 ve 2008 dnemi almalarnda saptanan 0 Tabakasna ait olduu anlald (Dnmez/NazaDnmez 2007: 52, Resim: 3; Dnmez/Naza-Dnmez 2009a: 403, Resim: 8-9; Dnmez/ Naza-Dnmez 2009b: 127-128). anak-mlek paralarnn M.S. 10-14. yzyllara tarihlenebilecei dnld. Yzey topra iinde pimi toprak 2 tezgah arl, 1 amfora tkac, ta 1 arak, akmakta 1 kesici, cam 1 boncuk ve tun 1 okucu ele geirildi. A AMASI A Amasnda (bkz. Toporak Plan) 2007 sezonunda balanan ve 2008 sezonunda srdrlen almalara bu ylda genileyerek ve derinleerek devam edildi. I 14, I 15, I 16, I 17, J 14, J 15, J 16, K 14, K 15, K 16, L 14, L 15, L 16 plan karelerinden oluan A Amasnda toplam 1300 m2lik bir alanda 477.90 m.den 474.30 m.ye kadar gerekletirilen bu derinleme almalar sonucunda 4 mimar tabaka ile 13 adet mezara rastland. A Amasnda 0 Tabakasndan sonra ve yzey toprann hemen altndan balayan 1. Mimar Tabaka, 477.90 m. ile 477.50 m. seviyeleri arasnda yer almaktadr. Yzeye yaknl nedeniyle tarm faaliyetleri, youn bir ekilde gerekletirilmi yasad kazlar ve byk olaslkla 0 Tabakasnn yerleimcileri, ayrca yerleme terk edildikten sonra gerekletirilmi gmler nedeniyle youn bir ekilde tahrip edilmi olan 1. Mimar Tabakadaki mimar kalntlar olduka dzensiz ve dank bir grnm verdi (Resim: 2). Bu mimar, kalntlar 2009 dneminde I 14, I 15, I 16, I 17, L 14, L 15 ve L 16 plan karelerinde ortaya karld. Youn bir tahribata uradklar iin, 1. Mimar Tabakada ortaya kan mimar kalntlar, dzenli bir plan oluturmaktan uzak, irili ufakl moloz talardan oluturulmu duvar temelleri paralar ve deme kalntlarndan olumaktadr. 1. Mimar Tabakann dolgu topra iinde pimi toprak 1 arak, 1 kandil (Resim: 3), 1 pendantif, 1 testi, 2 pithos, 2 pithos kapa, ta 1 nesne, mermer 1 amphora tkac, kemik 1 nesne, cam 2 boncuk, tun 1 sikke (Resim: 4 a-b), tun 1 ylan grini ve demir 1 yzk ele geirildi. 1. Mimar Tabakadan sonra 477.50 m. ile 474.30 m. seviyeler arasnda I 14, I 15, I 16, I 17, J 15, J 16, L 14, L 15 ve L 16 plan karelerinde ortaya karlan mimar

94

..................................................................................................................................................................................

kalntlar 2. Mimar Tabaka olarak isimlendirildi. 2. Mimar Tabakann 1. Mimar Tabaka dzeyinde olmasa da yine de yerleme sona erdikten sonra yaplm olan gmler, p ukurlar ve yasad kazlar nedeniyle olduka tahrip edilmi olduu gzlendi. L 14, L 15, L 16 plan karelerinde gelitirilen kazlar sonucunda kuzey-gney dorultusunda ina edilmi yap kalntlar ortaya karld. 2. Mimar Tabaka ile ilgili daha dikkat ekici ve antsal mimar kalntlar I 14, I 15, I 16, I 17 ile J 14, J 15, J 16 plan karelerinde ortaya karld. Sz konusu bu plan karelerde gerekletirilen derinleme almalar sonucunda, 1. Mimar Tabakann hemen altnda beliren ta deme tekniiyle oluturulmu geni bir yol kalnts (Resim: 5) ile bu yolla balantl olarak deerlendirilebilecek baz mimar kalntlar, 2. Mimar Tabaka yerleiminin kent dokusu ve dinsel sistemi ile ilgili ok nemli veriler sundu. J 14, J 15, I 15, I 16, J 16 ve I 17 plan karelerinde kuzey-gney dorultusunda uzanan ta deme yolun (b.417) mevcut uzunluu 28.00 m., mevcut genilii ise 8.50 m.dir. Sz konusu yol yaklak 20Olik bir eimle bir rampa oluturarak gneye doru uzanmaktadr. 1. Mimar Tabakann mimar mdahaleleri ile byk oranda tahrip edilmi olan yolun, orta byklkte yass yzeylere sahip moloz talarla ina edilmi olduu gzlendi. zellikle I 17 plan karesinde yer alan blmn dier ksmlara oranla daha kk ve yuvarlak talarla oluturulmu olmas, bu blmn bir onarm geirdiine iaret etmektedir. Yolun orta ksmnda, yol boyunca uzanan ve ortalama 0.30 m. geniliinde ve 0.20 derinliinde ak bir kanal saptand. Kanaln kuzeyde 2008 dneminde aa karlan ta demeli avlu ile birletii anlald. Yolun zellikle kenar kesimlerinde, estetik ve statik kayglarla byk ve dzgn ilenmi blok talarn kullanlm olduu gzlendi. zellikle I 16 ve I 17 plan karelerindeki blmleri olduka salam bir ekilde korunmu olan yolun, gney ksmnn keli bir yap ina edilerek kapatlm olduu saptand. Yolun tam stne gelecek ekilde ina edilmi yapnn yalnzca dou ve gney duvarlarnn bir ke oluturacak ekilde mevcut olduu saptand (Resim: 5). Bu yap kalntsnn dou duvarnn, yolun dou kenar ile ayn hizada yer ald gzlendi. Yapnn gney duvarnn gneyindeki alanda yolu oluturan talarn skld ve deta bu yapya kk bir avlu kazandrlm olduu dnld. st ste ina edilmi bu ke yaps ile yol arasnda herhangi bir dolgu topra ya da moloz olmamas, baka bir deyile sz konusu yapnn direkt olarak yolun stne yerletirilmi olmas nedeniyle, yolun ilevini iptal etmek amacyla bu operasyonun yaplm olduu kansna varld. Bu nedenle de yolun ilevinin iptalinde kullanlan ke yapsnn 2. Mimar Tabakann sonlarna tarihlendirilebilecei dnld. Yolun daha da gneye doru devam ettii, I 17 plan karesinin gney ksmnda, kesit dibinde yer alan ve yolun devam olduu gzlenen mimar kalntdan anlald. Ta deme yolun I 16 plan karesindeki ksmnn 0.70 m. batsnda tatan oyulmu bir tekne ortaya karld (Resim: 5). 1.00 x 0.70 m. boyutunda ve 0.25 m. derinliindeki

..................................................................................................................................................................................

95

dikdrtgen biimli teknenin yol ile ayn dorultuda, kuzey-gney ynnde yerletirilmi olduu gzlendi. Yolun daha kuzey ksmnda, I 16 ve J 16 plan karelerinde, biri yolun bat kenarnda, dieri ise yolun i ksmnda ancak douda yer alan iki adet ta stun kaidesi ortaya karld (Resim: 5). Ta deme yolun evresinde tahribatlardan dolay planlar kesin olarak anlalamayan baz mimar kalntlar ortaya karld. Bunlar iinde I 14 plan karesi iinde yer alan dar ve ksa bir yol kalnts ile bunun batsnda ortaya karlan yap kalntlar, bunlar iinde en iyi korunmu durumda olanlardr. 2. Mimar Tabakann dolgu topra iinden pimi toprak 5 a arl, 2 arak, 1 boa ba gr, 1 boa kula, 2 boa boynuzu, 1 kalypter, 1 stroter, 1 minyatr kap, 1 anak, 1 mlek, 1 testi, 1 kapak, 1 da keisi ba biimli kulp, ta 1 tezgh arl, 2 arak, 1 tmeta, mermer 1 a arl, akmakta 1 kesici, kemik 1 arlk, 1 delici, 1 ine, 1 aksesuar, boynuz 1 pendantif, tun 1 spatula, 2 haner, 1 bilezik, 1 pendantif, 1 sembol (Resim: 6) ve demir 1 okucu ele geirildi. 2. Mimar Tabaka kazlar srasnda hepsi basit toprak trnde 10 mezara rastland. Bunlardan 6 tanesi bebek; Sk.31 (b.402), Sk.33 (b.423), Sk.36 (b.550), Sk.38 (b.426), Sk.39 (b.551) ve Sk.42 (b.448); 1 tanesi ocuk, Sk.32 (b.409) ve 3 tanesi de yetikindir; Sk.35 (b.418), Sk.37 (b.410) ve Sk.40 (b.465). 2. Mimar Tabakadan sonra 477.10 m. ile 475.90 m. seviyeler arasnda K 14 ile J 16 ve K 16 plan karelerinde ortaya karlan mimar kalntlar 3. Mimar Tabaka olarak isimlendirildi. b.406, b.413, b.415, b.429, b.430, b.431 ve b.437 buluntu yerinden oluan 3. Mimar Tabakann, zellikle 2. Mimar Tabaka yerleimcileri tarafndan tahrip edilmi olduu gzlendi. 3. Mimar Tabakann mimar kalntlar, kareye yakn plana sahip ta temelli ve kerpi duvarl bir yap ile baz duvar temeli kalntlardr. 3. Mimar Tabakann en iyi durumdaki yaps, K 14 plan karesinde ortaya karlan ta temelli ve kerpi duvarl, kareye yakn plana sahip bir yap kalntsdr (Resim: 7). 3. Mimar Tabakann dolgu topra iinden pimi toprak 7 a arl, 2 tezgh arl, 2 arak, 1 frn deneme malzemesi, 3 boncuk, 1 kapak, 1 da keisi bal kulp paras, 1 anak, 1 mlek, 1 marapa, 1 yonca azl testi, 1 krater (Resim: 8), ta 1 a arl, 2 boncuk, 1 ezgita, 2 tmeta, kumta 1 kandil, akmakta 1 kesici, 1 boncuk, kemik 1 amulet, tun 2 okucu, 1 pendantif ve 1 toka ele geirildi. 3. Mimar Tabaka kazlar srasnda hepsi mlek gm trnde, bebeklere ait 3 mezara rastland. b.552 olarak kodlanan gmlerden birincisi (Sk.41), az kuzeye bakar biimde yerletirilmi bir mlek iinde saptand. Ba ksm mlein dibine gelecek ekilde yatrlm olan iskelet hocker tarzda mlek iine braklmtr. Dar olan mlein az ksmnn kireli bir karmla tkanm olduu saptand. mlein dip ksmnn noksan olduu gzlendi. kinci mlek mezar (Sk.43) b.460 olarak kodland. Ba ksm

96

..................................................................................................................................................................................

gneybatya bakmakta olan bebek iskeleti gney-kuzey dorultusunda yatrlm olup yar hocker pozisyondadr. Olduka tahrip edilmi bir mlek iinde yer alan iskeletin, kafatasnn ve gvdesinin bir ksmnn mlein az ksmndan dar tam olduu gzlendi. nc ve son mlek mezar (Sk.44) b.461 olarak kodland. Sk. 43n kuzeyinde kalan ve az ksm gneye doru bakan bir mlek iindeki bebein kafatas mlein az ksmna yerletirilmitir. 3. Mimar Tabakadan sonra 476.10 m. ile 475.80 m. seviyeler arasnda K 15 plan karesinde ortaya karlan mimar kalntlar 4. Mimar Tabaka olarak isimlendirildi. b.431, b.437, b.445, b.460 ve b.461 No.lu buluntu yerlerinden oluan 4. Mimar Tabakada byk bir yapya ait kalntlar saptand. K 15 plan karesinde yer alan ve L 15 plan karesinin dou kesiti iine doru devam ettii gzlenen ve b.445 olarak kodlan yapnn temellerinin st yap katlarnn mimar yaplarnda kullanlm olan talardan farkl olarak, ak renkli ve daha dzgn ilenmi iri talarla oluturulmu olduu gzlendi. Mevcut boyutu 8.80 x 4.00 m. olan yapnn kuzey-gney ynde yerletirilmi olduu ve bat duvar ile gney duvarnn dzgn bir hat verdii gzlendi. Yapnn duvar temellerinin mevcut durumdan daha yksek olduu ve bir ksmnn douya doru devrilerek yapnn iine doru akm olduu saptand. inde hibir buluntu ve kerpi kalnts ele geirilmeyen yapnn st yapsnn sklm olduu dnld. 4. Mimar Tabakann dolgu topra iinden pimi toprak 1 boncuk, 1 tabak, 1 marapa ve ldii 1 mhr (Resim: 9) ele geirildi. B AMASI Kaz almalarmzn ikinci blgesini oluturan B Amas hyn dou yamacnda yer almaktadr. Bu alanda 471.50 m.den 465.37 m.ye kadar kademeli bir derinleme gerekletirildi. Hyn tabakalamas konusunda ipular elde etmek amacyla 2007 dneminde yama zerinde basamakl kaz yntemi kullanlarak allan 10 x 30 m. boyutlarndaki alanda toplam 6 mimar tabaka saptanmt. 2008 dnemi almalar sonucunda 20 x 40 m. boyutundaki alanda almalar devam etmiti. Ayn alanda 2009 dneminde srdrlen almalar sonucunda 2008 dneminde 7 olan mimar tabaka says 8e ulat. B Amas almalarna 2008 dneminde ge evresi ortaya karlan 3. Mimar Tabakann erken evresi seviyesinden baland. b.500, b.501 ve b.502 No.lu buluntu yerlerinden oluan 3. Mimar Tabaka erken evrede, 471.50 m. ile 470.10 m.ler arasndaki derinleme almalar srasnda, dzgn mimar plan alnamayan birtakm ta duvar temel kalntlarndan oluan baz mimar kalntlar Q 16 ve Q 17 plan karelerinde ortaya karld. 3. Mimar Tabakann dolgu topra iinden pimi toprak 2 a arl, 3 arak,

..................................................................................................................................................................................

97

1 testi, ta 1 arlk, mermer 1 arak, cam 1 mhr (Resim: 10), kemik 1 amulet (Resim: 11), di 1 delici ve 1 pandantif ele geirildi. 3. Mimar Tabakann erken evresinden sonra gerekletirilen derinleme almalarnda 471.10 m. ile 470.05 m.ler arasnda ortaya karlan kalntlar 4. Mimar Tabaka olarak adlandrld. b.503, b.504, b.505, b.506, b.507, b.508, b.509 ve b.510 No.lu buluntu yerlerinden oluan 4. Mimar Tabakada Q 16 ve Q 17 plan karesindeki almalarda iki nemli yap kalntsna rastland. Bu yaplardan biri Q 16 plan karesinde yer almaktadr. b.503 olarak kodlanan dikdrtgen planl yapnn dou ksm olduu anlalan kalntlarn bat devamnn plan karenin bat kesiti iinde devam ettii gzlendi. Ta temel zerine dzgn kesilmi kerpi bloklarla oluturulmu duvarlara sahip yapnn iinde ve dousunda baz ta deme kalntlar yer almaktadr. Bu yapnn 0.60 m. gneyinde yer alan ve b.504 olarak kodlanan yap kalnts, b.503 kodlu yap kalnts ile ayn dorultudadr. 4. Mimar Tabakann dolgu topra iinde pimi toprak 5 a arl, 5 arak, 1 amphora tkac, 1 e, 1 boa boynuzu, 1 testi, mermer 1 arak, akmakta 2 kesici, obsidyen 1 kesici ve boynuz 1 nesne ele geirildi. 4. Mimar Tabaka almalarndan sonra, 2008 dneminde aa karlan 5. Mimar Tabaka seviyesinden itibaren, 470.05 m. ile 468.15 m.ler arasnda W 16 ve W 17 plan karelerinde gerekletirilen derinleme almalarnda, b.b.511, b.512, b.513, b.516, b.517, b.518, b.519, b.520, b.521, b.522, b.523, b.524, b.525, b.526, b.527, b.528 ve b.529 No.lu buluntu yerlerinde oluan 6. Mimar Tabakann mimar kalntlarna ulald. W 17 plan karesinin gney blmnde bir yap kalnts ortaya karld. Q 17 plan karesinin bat kesiti iinde devam eden yapnn yalnzca dou ksmna ulalabildi. b.524 olarak kodlanan yapnn youn bir ta ykntsna sahip olduu gzlendi. Bu yknt temizlendike, yapnn dikdrtgen bir plana sahip olduu anlald. 6. Mimar Tabakann dolgu topra iinden pimi toprak 2 arak, akmakta 3 kesici, ta 1 boncuk, kemik 2 delici, di 1 delici ve tun 1 okucu ele geirildi. 6. Mimar Tabakadan sonra gerekletirilen derinleme almalarnda 468.15 m. ile 466.50 m.ler arasnda b.530, b.531, b.532, b.533, b.534, b.535, b.536, b.537, b.538, b.539, b.540 ve b.541 No.lu buluntu yerlerinden oluan 7. Mimar Tabaka kalntlarna ulald. W 17 plan karesinde en az iki mekn saptanan ta temelli ve kerpi duvarl bir yap ortaya karld (Resim: 12). b.539 olarak kodlanan yap, kuzey-gney dorultusunda ina edilmitir. Bat-dou ynnde uzanan uzun bir duvarn kuzeyinde yer alan iki paralel mekn yapy oluturmaktadr. Yapnn doudaki mekn iinde 1.40 m. apnda bir frn ya da ocak taban saptand. Batdaki mekn iinde ise, 2.00 x 2.60 m. boyutunda basit topraktan oluturulmu bir taban kalnts ortaya karld. Yapnn gneye doru plan karenin gney duvar iinde devam ettii gzlendi.

98

..................................................................................................................................................................................

7. Mimar Tabakann dolgu topra iinden tun 1 okucu ele geirildi. 7. Mimar Tabakann douya doru devam eden derinleme almalar sonucunda 8. Mimar Tabaka kalntlarna ulald. b. 542, b.543, b.544, b.545, b.546, b.547, b.548, b.549 ve b.550 No.lu buluntu yerlerinden oluan 8. Mimar Tabakada, 466.50 m. ile 465.80 m.ler arasnda gerekletirilen derinleme almalarnda, W 16 plan karesinde bat-dou ynnde uzanan 1.60 m. uzunlua ve 0.70 m. genilie sahip tatan bir kanal ile W 16-17 ile x 16-17 plan karelerinin birletii blgede yer alan b.543 olarak kodlanan yuvarlak planl ve sval bir taban 8. Mimar Tabakann kalntlarn oluturmaktadr. 8. Mimar Tabakann dolgu topra iinden pimi toprak 1 tka ele geirildi. C AMASI (R 16-17 Plan Kareler) Oluz Hykn orta ksmnda yer alan R 16-17 plan karelerinin kesitii alanda 2008 dneminde kazlmasna balanan C Amas almalarna 2009 dneminde de devam edildi. Burada yaklak 1 hafta sren derinleme almalarnda b.450 ve b.451 No.lu buluntu yerlerinin oluturduu 3. Mimar Tabakada pimi toprak 1 kp ele geirildi. GENEL DEERLENDRME VE SONU Sonu olarak toplam 40 gn sren ve amada (A, B, C) 2100 m2 lik bir alanda gerekletirilen Oluz Hyk 2009 dnemi kaz almalar sonucunda toplam 8 mimar tabaka saptand. A ve B amalarnn ilk drt tabakalarnn birbirlerinin ada olduklar zellikle ele geirilen sikke ile anak-mlek paralarnn deerlendirilmesinden anlald. Buna ilve olarak C Amasnn 3. Mimar Tabakasnn A ve B amalarnn 3. Mimar tabakalaryla ada olduu saptand. Bu balamda Oluz Hykn 0 Tabakas Ortaaa, 1. Mimar Tabakas Helenistik aa (M.. 2. yzyl M.. 1. yzyln ilk yars), 2. Mimar Tabakas Ge Demir ann Ge Evresine (M.. 5. yzyln son eyrei M.. 3. yzyl), 3. Mimar Tabakas Ge Demir ann Erken Evresine (M.. 5. yzyl), 4. Mimar Tabakas Ge Demir ann Erken Evresine (M.. 6. yzyl) tarihlenebilir. B Amasnda saptadmz 5. Mimar Tabaka (M.. 7. yzyl) ile 6. Mimar Tabakann (M.. 8. yzyl) ait olduu anlald. 7. Mimar Tabaka ise Ge Tun ana yani Hitit mparatorluk Dnemine (M.. 15-13. yzyllar) aittir. 8. Mimar Tabakann ise zellikle anak-mlek paralarnn deerlendirilmesi sonucunda kabaca Erken Tun ana (M.. 4-3. binyllar) tarihlenebilecei sylenebilir. Oluz Hyk 0 Tabakas M.S. 10-14. yzyllara tarihlenebilecek srl anakmlek paralar ile karakterize olmaktadr. Bu dnem ele geirilen rneklerin yakn benzerleri nceki alma dnemlerinde de bulunmutu (Dnmez/Naza-Dnmez 2007: 52, Res.3; Dnmez/Naza-Dnmez 2009a: 403, Res.8-9; Dnmez/Naza-Dnmez 2009b: 127-128).

..................................................................................................................................................................................

99

2. Mimar Tabaka ta yolunun hemen zerindeki dolgu topra iinde in situ kapaklar ile birlikte ortaya karlan 2 pithos (Resim: 13) ve bu alann hemen gneyinde henz tam olarak nasl bir plana sahip olduklar anlalamayan birtakm mimar kalntlar, Oluz Hykte 1. Mimar Tabakann her yerde tahribata uramadna iaret etmektedir. Sz konusu pithoslar, azlar zerinde yer alan pimi toprak basit kapaklar ile birlikte salam bir durumda ele geirilmi olmalarna karn, ilikili olduklar olas yapyla ilgili herhangi bir bulguya rastlanmad. 1. Mimar Tabakada ele geirilen tun bir sikke (Resim:4 a-b), bu tabaka iin M.. 2. yzyl ile M.. 1. yzyln ilk yars olarak nerdiimiz tarihlemenin uygun olduunu bir kez daha dorulad. Oluz Hyk 2. Mimar Tabakas ile ilgili bilgilerimiz 2009 dnemi almalar sonucunda ortaya kan ok nemli mimar kalntlar ve dier buluntularla nemli lde artmtr. Bu mimar tabakann en nemli bulgusunu mevcut uzunluu 28.00 m. ve genilii 8.50 olan ilenmi ve yar ilenmi talarla ok zenli olarak ina edilmi bir yol kalnts oluturmaktadr (Resim: 5). Ortasnda ak bir kanal bulunan yol zerinde karlkl olarak yerletirilmi iki adet ta stun kaidesi ile bat kenara yakn konumda tatan oyulmu bir tekne yer almaktadr. Gneyden kuzeye doru bir rampa zellii gsteren yolun daha sonra avlu benzeri bir alana ulat 2008 dnemi almalarnda ortaya karlan mimar kalntlardan anlalmaktadr. Bu alann kuzeyinde gerekletirdiimiz arkeojeozik aratrmalarda dikkat ekici yap kalntlar saptand. Bu durumda, 2010 dneminde kazmay planladmz bu alanda yolun ilikili olduu yapnn ortaya karlmas olasdr. Oluz Hyk yolunun daha kk boyutlu bir benzeri Hellespontine Phrygiasnn satraplk merkezi Daskyleion ile eitlii dnlen Hisartepe kazlarnda ortaya karlmtr (Cokun 2005: 63-69, ek.19). na teknii ve ortasndaki ak kanal ile Oluz Hyk yolunun yakn bir benzeri olduunu gzlemlediimiz sz konusu yol, Hisartepe harleri tarafndan Klt Yolu olarak isimlendirilmitir. Saray olduu tahmin edilen bir yap kompleksine ulat dnlen Klt Yolunun nasl bir yap ile balantl olduu konusunda bugne dein Hisartepede herhangi bir ilerleme salanamamtr. M.. 547530 yllarnda ina edildii, Satrap Pharnabazos II (M.. 414-388) dneminde ise ilevine son verildii varsaylan Klt Yolunun ilevsiz braklma durumu Oluz Hyk ile byk bir benzerlik gstermektedir. nk Oluz Hyk yolunun, gney ksmnn keli bir yap ina edilerek kapatlm olduu saptanmtr. st ste ina edilmi bu ke yaps ile yol arasnda herhangi bir dolgu topra ya da moloz olmamas, baka bir deyile sz konusu yapnn direkt olarak yolun stne yerletirilmi olmas nedeniyle, yolun ilevini iptal etmek amacyla bu operasyonun yaplm olduu kansna varld. Her iki yol kalnts karlatrldnda, Oluz Hyk yolunun boyut bakmndan daha byk olduu, daha nitelikli bir ekilde ina edildii ve stun kaideleri ile ta tekne

100

..................................................................................................................................................................................

gibi daha zengin mimar elere (Resim: 5) sahip olduu grlmektedir. Klt Yolu, bir satraplk merkezi olan Daskyleion ile eitlenen Hisartepede, Daskylitis/Manyas Gl manzaral en yksek noktaya ina edilmitir. Oluz Hyk Yolu bu bakmdan da Klt Yoluyla benzerlik gstermektedir. nk, Oluz Hykn kenarnda konumlanm olduu verimli Geldingen Ovasnn, henz kronolojisi ok net olmasa da Antik ada bir gl olduu, gerekletirdiimiz arkeojeozik ve jeolojik aratrmalar sonucunda saptanmtr (Dnmez/Naza-Dnmez 2009b: 126-127, Res.5-6). Oluz Hyk Yolu da, hyn en yksek kesimine ulamaktadr ve eer olas bir yap varsa, bu en yksek noktada yer almaktadr. Bu balamda Hisartepe ile Oluz Hykn mimar zellikleri ve gl kenarlarnda konumlanm olmalar basit tesader olarak deerlendirilmemelidir. Hisartepenin bir satraplk merkezi olduu dnlmektedir. Oluz Hyk de bir satraplk merkezi olabilecek iaretler vermeye balamtr. Bu balamda, 2007 dneminde ele geirilen ve triangle ware tr bezemesiyle dikkat eken kadn gs biimli kap (Dnmez/Naza-Dnmez 2007: Resim:7-8; Dnmez/Naza-Dnmez 2009a: Resim:15-16, izim:1) ile 2008 dneminde ortaya karlan deve ba betimli riton (Dnmez/NazaDnmez 2009b: Resim:13) ile amfora (Dnmez/Naza-Dnmez 2009b: Resim:14) gibi yksek kaliteli ve dinsel karakterli buluntular, yol kalnts ile birlikte deerlendirildiinde, burada tapnak ya da saray benzeri nemli bir yap olma olasln glendirmektedir. A Amas 2. Mimar Tabakada, yol civarnda ele geirilmi olan kadn gs biimli kap, deve ba betimli riton, amfora, Akamenid anaklar (Dnmez/Naza-Dnmez 2009a: Resim: 29, izim: 2-3) ve Ge Phryg tarznda (Dnmez/Naza-Dnmez 2009b: Resim: 41-42) ve de szde Galat denilen trde bezenmi yerel yapm boya bezekli anakmlek paralar (Dnmez/Naza-Dnmez 2007: Resim:17-18; Dnmez/Naza-Dnmez 2009a: Resim:26-28; Dnmez/Naza-Dnmez 2009b: Resim:43-44), bu tabakann M.. 5. yzyl sonlar ile M.. 2. yzyl arasndaki zaman dilimine tarihlenebilecei konusunda nemli bilgiler salamaktadr. Hisartepe Klt Yolunun Pharnabazos II Dneminde, byk olaslkla M.. 4. yzyl balarnda iptal edildii dnlmektedir. Yol dolgusu iinde ve civarnda ele geirilmi anak-mlek paralar M.. 4. yzyl zellikleri gstermektedir. Bu balamda Oluz Hyk yolunun M.. 4. yzyln balarnda, Klt Yolu ile ayn dnemde iptal edildii dnlebilir. Bugne dein ele geirilmi olan bulgular nda 3. Mimar Tabakann M.. 5. yzyla tarihlenebileceini syleyebiliriz. 2. Mimar Tabakadan sonra herhangi bir yangn ya da bir boluk olmamas, her iki tabakann yerlemedeki devamllna iaret etmektedir. 3. Mimar Tabakann en dikkat ekici buluntusu mavi renkli cam bir damga mhrdr (Resim: 10). Konoid mhr yatay bir ip deliine sahiptir. Kompozisyon, yuvarlak bask yzeyine kzgn bir kalp bastrlmak suretiyle oluturulmutur. Mhrn

..................................................................................................................................................................................

101

bask yzeyindeki anma nedeniyle kompozisyon net bir biimde alglanamamaktadr. Sola doru hareketli bir at zerinde oturan bir svari betimi zor da olsa seilebilmektedir. Elinde bir mzrak ya da karg olmas gereken bir nesne tutan svarinin pelerini atn hamlesi nedeniyle rzgrdan uumaktadr. Atn altnda ise ne olduu anlalamayan bir nesne vardr. Bu byk olaslkla bir hayvandr. Akhaimenid mhrleri iinde snandrlabilecek Oluz Hyk mhrnn deerlendirme ve stil-kritik ieren yayn almalar devam etmektedir. Oluz Hyk 4. Mimar Tabakas gerek mimarsi ve boya bezekli anak-mlei, gerekse de kk buluntularnn salad verilerin yardmyla M.. 6. yzyla tarihlendirilmitir. Bu da Ge Demir a ve Ge Phryg dneminin balar ile uyumlu bir sretir. A Amas 4. Mimar Tabakada ele geirilmi olan bir ldii damga mhr (Resim: 9) Phryg kltrnn blgedeki etkisini gstermesi ve tarihleme alarndan ok nemlidir. Halka biimli bir tutama, yivlerle bezenmi silindir bir gvdesi olan mhrn yuvarlak bask yzeyinde intaglio tekniiyle oluturulmu bir aslan-ceylan mcadele sahnesi betimlenmitir. 2009 dnemi almalarnda 5. Mimar Tabakada herhangi bir alma gerekletirilmedi. 2008 dneminde braklan 5. Mimar Tabaka seviyesinden itibaren derinleildiinde, 6. Mimar Tabaka mimar kalntlarna ulald. 6. Mimar Tabaka anak-mlei genel zellikleri ile Orta Demir ana ait Klasik Phryg kltrn yanstmaktadr. 7. Mimar Tabaka kazlar srasnda ta temelli ve kerpi duvarl bir yap kalnts ile karlald (Resim: 12). Dou blm yama erozyonu nedeniyle olduka tahribat grm yapnn dolgu topra ve mekn ii kazlarndan ele geirilen ok saydaki hzl arkta ekillendirilmi anak-mlek ile ie paralar yapnn ve bu mimar tabakann Ge Tun ana yani Hitit mparatorluk Dnemine tarihlenmesi iin salam dayanak noktalar oluturmulardr. B Amasnda 2009 dnemi almalarnda ulaabildiimiz son mimar tabaka, 2008 dneminde anak-mlek paralar ile belirmeye balayan Erken Tun ana ait 8. Mimar Tabakadr. Mimar kalnt olarak yuvarlak planl, sert zeminli bir tabann ortaya karld bu mimar tabakada, sz konusu taban zerinde in situ ok sayda hayvan kemii saptand. Herhangi bir yapyla balantsn yakalayamadmz bu tabann kenarlarnn dzgn ve eklinin yuvarlak olmas olduka dikkat ekicidir. Kaz srasnda ele geirilen ve rapor iinde mimar tabakalara gre dkmleri verilen 144 adet mzelik ve ettlk eser, kaz sonunda Amasya Mzesine teslim edildi. Kaz almalar sonunda amalarn hepsi ve tm mimar kalntlar 2008 dneminde olduu gibi jeotekstil ile kapatlarak koruma altna alnd. kinci aama olarak

102

..................................................................................................................................................................................

yzeylerine ince kum tabakas serildi. Bylece kapatlan mimar kalntlarn oksijen almalar saland. Oluz Hyk sistematik arkeolojik kazlarn gerekletirmeme izin veren Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrlne teekkr bir bor bilirim. Kazlar iin nansal destek salayan Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrl, Dner Sermaye letmeleri Merkez Mdrl (DSMM) ile stanbul niversitesi Bilimsel Aratrma Projeleri Birimine teekkr ederim. Ayrca kaz srasnda yaptklar yardm ve gsterdikleri yaknlk nedeniyle Amasya l Kltr ve Turizm Mdrl, Amasya Mze Mdrl, Samsun Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Blge Mdrl, Amasya Valilii, Gkhyk Tarm letmeleri Mdrl, Gkhyk Tarm Meslek Lisesi Mdrl, Gyncek Salk Meslek Lisesi Mdrl ile Gzlek Ky Muhtarlna teekkrlerimi sunarm. KAYNAKA COKUN 2005: G. COKUN. Daskyleionda Orta Akhaemenid Dnem (Ege niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yaynlanmam Doktora Tezi), zmir. DNMEZ/Naza-DNMEZ 2007: . Dnmez/E.E. Naza-Dnmez. Amasya-Oluz Hyk Kazs 2007 Dnemi almalar: lk Sonular, Colloquium Anatolicum VI: 49-74. DNMEZ/Naza-DNMEZ 2009a: . Dnmez/E.E. Naza-Dnmez. Amasya-Oluz Hyk Kazs 2007 Dnemi almalar: lk Sonular, Belleten LXXIII/267: 395-421. DNMEZ/Naza-DNMEZ 2009b: . Dnmez/E.E. Naza-Dnmez. Oluz Hyk Kazs kinci Dnem (2008) almalar: Deerlendirmeler ve Sonular, Colloquium Anatolicum VIII: 125-170.

..................................................................................................................................................................................

103

Harita

Topografik plan

104

..................................................................................................................................................................................

Resim: 1

Resim: 2
..................................................................................................................................................................................

105

Resim: 3

Resim: 4a

Resim: 4b

106

..................................................................................................................................................................................

Resim: 5

Resim: 6

..................................................................................................................................................................................

107

Resim: 7

Resim:8

Resim:9

108

..................................................................................................................................................................................

Resim: 10

Resim: 11
..................................................................................................................................................................................

109

Resim: 12

Resim: 13

110

..................................................................................................................................................................................

AMASYA HARENA KALES VE KIZLAR SARAYI KAZISI 2009 YILI SONULARI

E. Emine NAZA-DNMEZ*

Amasya Harena Kalesi ve Kzlar Saray kazs, 21.07.2009-21.08.2009 tarihlerinde Kltr ve Turizm Bakanl Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrlnn izni ile stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Sanat Tarihi Blm retim yelerinden Yrd. Do. Dr. E. Emine Dnmezin bakanlnda gerekletirilmitir. Kaz ekibinde, Prof. Dr. M. Baha Tanman, Do. Dr. evket Dnmez, r. Gr. Sevgi Parlak, Prof. Dr. Ylmaz Selim Erdal, Prof. Dr. Vedat Onar, Yrd. Do. Dr. Fethi Ahmet Yksel, Yrd. Do. Dr. Metin Alparslan, Yrd. Do. Dr. Meltem Alparslan, Ara. Gr. Arzu Akkaya, Ahmet akmak, iler zdemir ve stanbul niversitesi rencilerimizden Gzde Yank, Glah Kaya, Gzde Dinarl ve restoratr renci Grkem Hersek yer almtr. Bakanlk temsilcisi olarak kazda Amasya Mzesinden Sanat Tarihisi Mert Mecek grev yapmtr. Kaz almasna1, stanbul niversitesi Bilimsel Aratrma Projeleri Yrtc Sekreterlii ile Kltr ve Turizm Bakanl DSMM nansal destek salamlardr. Toporak plan almalar: Kaz almalar ile birlikte srdrlen toporak plan almalarnda Amasya ili l zel dare kurumunun verdii teknik destekle Amasya Kalesinin 1/1000 ve 1/500 leklerinde toporak haritalar oluturuldu. Bu haritalar zerinde kaz yaplan plan kareler harita zerinde ilenmitir (izim: 1). Jeozik almalar: stanbul niversitesi Jeozik Mhendislii Blm retim yesi Yrd. Do. Dr. Fethi Ahmet Yksel tarafndan 2010 yl alma planna ynelik olarak kalenin eitli noktalarnda jeozik zemin etd almas gerekletirildi. Amasya Kalesinin Top Kulesi mevkii ve Kalede Amasya Mzesinin 2007 yl mze kurtarma kazlarnda ortaya karlan ta deme yolun dousundaki alanda jeomanyetik yntemi ile toprak altndaki olas yap kalntlarna ait ayrntl derinlik, uzanm ve konum bilgilerine ulalmaya alld. Amasya Kalesinde top kulesi mevkiinin kuzeyinde balatlan 2009 yl kaz almalarmzda dou bat dorultusunda yamaca yaslanan 10 x 10 m. Plan karelerden oluan ama ile almalarmz balatlmtr. Kale eteinden yukar doru sralanan
*

Yrd. Do. Dr. E. Emine NAZA-DNMEZ, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Sanat Tarihi Blm Trk ve slm Sanat Anabilim Dal, 34134-stanbul/ TRKYE. edonmez@istanbul.edu.tr Amasya Harena Kalesi ve Kzlar Saray Arkeolojik Kazlar Projesi 2009 balkl ve 3437 No.lu bu proje stanbul niversitesi Bilimsel Aratrma Projeleri Birimince desteklenmitir.

..................................................................................................................................................................................

111

amalarmz A, B ve C amalar olarak bu dnem iin isimlendirilmitir. ncelikle ayn zamanda balatlan A ve B amalarndan sonra C Amasyla devam etmitir (izim: 2-4). A AMASI A amasnda, plan karenin gneyinde bat ynnden 3 m. aralndan sonra 0.5m. geniliindeki ta bir duvar kuzey ynnde ama boyunca uzanmaktadr. Bu duvar bat ynnde kesen ve bat ynnden kuzeye doru 6.5 m. aralkl 0.5 m. geniliinde ta bir duvar bulunmaktadr. Amann dou ynnde sz konusu duvar kesen aralarnda yaklak 0.25m. boluk bulunan iki ta duvar yer almaktadr. Bu duvarlardan gneyde yer alan 0.75m. kuzeyde yer alan ise 0.5m. geniliindedir. Amann kuzeyinden bu duvarlar kesen, doudan batya doru duvar ortaya karlmtr. Dou ynnden sras ile ama snr boyunca devam eden 0.75m. bir duvar, batya doru 2.5 m. ara ile yine 0.75 m. bir duvar ve yine 2.5 m. ara ile 0.5 m. olan ve amay gneyden kesen duvarla birlemektedir. Bat ynnde amann snrlarna kadar olan meknda, Bat ynnden gelen duvara kuzey ynnde dik giren genilii 0.125 m. uzunluu 2.5 m. olan ahap bir hatl yer alr. A Amasnn dou-bat ynnde kesen iki duvarn, dou ynnde ama snrlarna bitiik gney duvarnn kuzeyinde yaklak 0.75 x 07 5 m.lik bir alanda tula paralar ortaya karlmtr. Yine gney duvarnda dou ynnde ama snrlarna bitiik 0.75 m. geniliindeki duvar gney ynne doru 2.5 m. uzunluunda devam etmektedir. A. Amasn gneyinde, amann dou snrlarna apraz olarak yer alan 0.5 m. geniliinde 3 m.uzunluunda bir duvar ortaya karlmtr. Sz konusu duvar amann gneyinde toprak altnda uzanmaktadr. Sonu olarak; A Amasnda, ta duvarlarla ayrlm gneydekiler daha geni olmak zere gneydoudaki kare gneybatdaki dikdrtgen iki mekn; kuzeyde ise kareye yakn dikdrtgen planl mekn ortaya karlmtr. Kuzeybatdaki meknda ortaya karlan ahap hatl imdilik yerinde korumaya alnmtr. Sz konusu meknlarn ilevleri tam olarak zlemese de, B ve C amalarndaki, zellikle C Amasndaki depolama amal meknlara gre, bu meknlarn konaklama birimleri olduu dnlebilir (izim: 2) (Resim: 1). A Amas buluntular: Maden eserler grubunda yer alan bronz sikkeler, korozyona uramtr. HR 25/09, HR 29/09, HR 30/09, HR 36/09 envanter numaral slm Dnemine tarihlenen sikkelerin dnda: HR 16/09, HR 18/09, HR 19/09, HR 20/09, HR 22/09, HR 24/ 09, HR 28/09, HR 32/09, HR 35/ 09 envanter numaral sikkeler ise tarihlenememitir. Maden eserler grubunda bronzdan yaplm iki adet yzk HR 5/09 envanter numaral yzk kazma tekniiyle; HR 37/09 envanter numaral yzk ise dz yaplmtr. A Amasndan karlan HR 7/ 09 envanter numaral kemer tokasnn malzemesi pirintir. zerinde yer alan ssleme kafes oyma ve kazma tekniindedir (Resim: 2) Bunun dnda A Amasndan ortaya karlan ok sayda srl

112

..................................................................................................................................................................................

ve srsz keramik bulunmutur. Bu keramikler iinde kazma (sgrafto) tekniiyle ortaya karlan sslemelerinden yola karak Seluklu Dnemine tarihlendirebileceimiz iki keramik paras nemli buluntular iinde yer almaktadr. Bunlardan bir tanesi yeil renkle srlanm dml gemeli sslemeli (Resim: 3), dieri ise, minai teknikte (?) grl sslemeli kk bir paradr. Sadece bir el resminin bulunduu parann btn hakknda yorum yapabilmek gtr. A Amasnda ortaya karlan dier ilgin bir buluntu ise, pimi topraktan yaplm daire biimindeki bir tlsmdr. Sadece eyrek paras ortaya karlan bu tlsm zerinde Allah Muhammed yazlar okunabilmektedir . B AMASI A Amasnn batsnda 10x10 mlik bir plan kareden oluan B Amasnda yaplan kaz almalarnda, amann bat ynnde kuzeygney dorultusu boyunca uzanan 0.5 m. geniliinde ta duvar bu duvara gneyden bitien 8m. uzunluunda, en geni yeri 4 m. olan ta bir zemin ortaya karlmtr. Bu zeminin dou bat dorultusunda ortasnda yer alan aralarnda 1 m.lik bir alann bulunduu, aplar yaklak 0.5 m. geniliinde ukur ortaya karlmtr. Bu ukurlarn doudaki duvara apraz olarak konumlanm iki sral talarn snrlandrd 2.5m. uzunluunda bir kanal bulunmaktadr. Sz konusu kanal, ta zemini dou ynnden apraz kesen 5m. uzunluunda ve 1 m. geniliindeki ta duvarn dna doru devam etmektedir. ukurlarn gneyinde yer alan ve sz konusu duvar nnde bir ocak tespit edilmitir. Bu verilerden yola karak bu ta zeminin ve ukurlarn fonksiyonu hakknda bu alann bir ocak blm ve bunun zerinde yer alan bir sundurmann olabilecei ve bu sundurmay tayan direklerin de sz konusu kuyularn iine sabitlenmi olabilecei dnlmektedir. B. Amasnn kuzey ynnde derinleildiinde farkl bir mimar tabaka ortaya karlmtr. Bu tabakada B Amasnn kuzeyindeki dzgn yontulmu byk ta bloklarndan oluan ve zaman iinde tahribat grm snrlar tam ortaya karlamayan duvar paralar yer alr. B Amasnn kuzey yn almalar glkle yrtlmtr. Doal afetler veya savalarn yapt tahribat bu alandaki mimar dokunun bozulmasna duvar ve tavanlarn kmesine sebep olmutur (izim: 3) (Resim: 1). B Amas buluntular arasndaki maden eserlerden HR 1/09 envanter numaral bronz bir mhr ele geirilmitir. slm Dnemine ait tarihi okunamayan mhrn zerinde Mustafa ibn Fakih yazs okunmaktadr (Resim: 4). Bronzdan yaplm HR 27/09 envanter numaral slm Dnemine ait sikke harap durumdadr. HR 3/09 envanter numaral bronzdan ocuk oku yz (zehgir) Osmanl Dnemine ait olduu dnlmektedir (Resim: 5). Gmten yaplm HR 2/09 envanter numaral iki paral kemer tokas kazma ve dme tekniiyle ilenmitir. B amasnda ele geirilen kemik buluntulardan; HR 9/09 envanter numaral yzk, HR 11/09 envanter numaral arak, HR 10/09 envanter numaral bak sap ortaya karlmtr.

..................................................................................................................................................................................

113

C AMASI B Amasnn batsnda yamaca doru 10X10 plan kare olarak alan C Amasnda, gney ynnde uzanan ta zemin, B Amas ile ayn seviyede devam eden ta zeminin devam olarak ortaya karlmtr. Ta zeminin kuzeydousunda kuzeygney dorultusunda uzanan duvarn kalntlar bulunmutur. Bu duvarlardan ta zemin seviyesinde olan ortadaki duvar 0.75 m. geniliinde sz konusu duvarn dousundaki duvar 0.5 m. geniliinde, batsndaki ise 1.5m. geniliindedir. C Amasnn bat duvarnda amaya apraz konumlanm kerpiten ap 1 m. olan bir tandr ortaya karlmtr. Sz konusu tandr yerinde korumaya alnmtr. Tandrn kuzeyinde kireli bir har tabakas bulunmaktadr. C Amasnda yer alan tandr ve burada ortaya karlan paralanm byk kpler bu meknn depolama ve piirme mekn olabileceini dndrmektedir (izim: 4) (Resim: 1). C Amas buluntular: Maden buluntular arasnda bakrdan yaplm HR 6/09 envanter numaral zeri siyah tal bir yzk Osmanl Dnemine tarihlenebilir. Bronzdan yaplm HR 4/09 envanter numaral kemer tokas Osmanl Dnemindendir. Ele geirilen dier bronzdan malzemeler sikke grubudur. Bu sikkeler tahribata uram durumdadr. HR 26/09 envanter numaral Roma Dnemine tarihlenen sikkenin dnda HR 13/09, HR 14/09, HR 15/09, HR 17/09, HR 21/09, HR 23/09, HR 31/09, HR 33/09, HR 34/09 envanter numaral sikkeleri tarihlemek mmkn olmamtr. C Amasndan karlan kemik eserler iinde HR 12/09 envanter numaral arak zerinde benek biiminde kazma tekniiyle ssleme yaplmtr. HR 8/09 envanter numaral kemik azlk ise zerinde yuvalar alarak iine kakma ssleme yaplmtr (Resim: 6). C Amasnn nemli buluntular arasnda amann kuzey snrnda ortaya karlan al malzemelerdir. Paralanm olarak ortaya karlan bu allarn sslemelerine bakarak bunlar Erken Osmanl Dnemine tarihlemek mmkndr (Resim: 7). Yine C Amasnda pimi toprak iki tane kp ve gvdesinin bir yan dz braklm yonca azl bir matara bulunmutur. Sonu olarak, 2009 yl yaptmz kaz almalarnda Osmanl ncesine ve Osmanl Dnemine tarihleyebileceimiz iki farkl kltr evresine iaret eden mimar tabakalar ve kk buluntular saptanmtr. Elde ettiimiz mimar veriler arasnda, arazinin toporafyasyla uyumlu olarak gelien, teraslama sistemine gre ina edilmi drt farkl mimar tabakaya dair temeller tespit edilmitir. allan A, B ve C amalarnda ortaya karlan meknlarn C Amasnda ortaya karlan ocak ve tandrn dnda depolama amal kullanldn saptadmz ok saydaki kp ve kp paralar; sz konusu meknn depo ve mutfak benzeri bir ihtiyac karlad ilevi konusunda bize somut veriler sunmaktadr. B Amasnda ortaya karlan ta zemin, kuzey yndeki

114

..................................................................................................................................................................................

ken duvarlar bu alandaki mimar tabakay tanmlamay olduka gletirmektedir. A Amasnda ise snrlar dzgn bir ekilde ortaya karlan meknlarn ikamet amal kullanld dnlebilir. Kaz alanndan karlan kk buluntular arasnda, Osmanl Dnemine ve Osmanl ncesine iaret eden farkl tekniklere dair ok sayda srl ve srsz keramik (Resim: 8-10) rnekleri; farkl malzeme ve teknikteki ss eyalar, kemer tokalar, yzkler, cam bilezik paralar (Resim: 11) dnda ok sayda lle paralar (Resim: 14) bulunmaktadr. SEME KAYNAKA ABDZADE Hseyin Hsameddin., Amasya Tarihi, 5 Cilt. (Yayna Hazrlayan Mesut Aydn-Gler Aydn). Amasya Belediyesi Kltr Yaynlar. Amasya 2007. ANDREASYAN, H.D., Polonyal Simeonun Seyahatnamesi 1608-1619. stanbul 1964. DOANBA, M., Amasya Merkez Kurunlu Mahallesi Temel Hafriyat Kurtarma Kazs, 12. Mze almalar ve Kurtarma Kazlar Sempozyumu. Ankara 2002: s.63-72. DNMEZ, ., Amasya Mzesinden Boya Bezekli ki anak Inda Kzlrmak Kavsi Ge Demir a ve Helenistik alar anak-mleine Yeni Bir Bak, TBAAR 4 (2001): s.89-99. DNMEZ, ., Amasya Mzesinden Merzifon Kkenli Drt mlek, Olba IV (2001): s.27-30. DNMEZ, ., 1997-1999 Yllar Yzey Aratrmalarnda ncelenen Samsun-Amasya lleri .. 2. Binyl Yerlemeleri, Belleten LXV/244 (2002): s.873-903. DNMEZ, ., The 2nd Millennium BC Settlements in Samsun and Amasya Provinces, Central Black Sea Region, Turkey, Ancient West & East I/2 (2002): s.243-293. DNMEZ, ., 1997-1999 Yzey Aratrmalarnda ncelenen Amasya li Demir a Yerlemeleri, Belleten LXIX/255 (2005): s.468-497. DNMEZ, ., Amasya Province in the Iron Age, Anatolian Iron Ages 5. Proceedings of the Fifth Anatolian Iron Ages Colloquium Held at Van, 6-10 August 2001 (Ed. A. iligirolu ve G. Darbyshire). London 2005: s.65-74. DNMEZ, ., Amasya linde Tahrip Edilmi Bir Ge Kalkolitik-lk Tun a Yerlemesi: Hamamz-Paral Tepe, Anadolu Aratrmalar/Jahrbuch fr Kleinasiatische Forschung XVIII/2 (2007): s.1-14. DNMEZ, ., Protohistorik ada Amasya, I. Amasya Aratrmalar Sempozyumu Bildirileri (Ed. Y. Bayram) (Amasya, 13-15 Haziran 2007). Amasya 2007: s.1295-1310. DNMEZ, ., E.E. Naza-Dnmez. Amasya-Oluz Hyk Kazs 2007 Dnemi almalar: lk Sonular, Colloquium Anatolicum VI (2007): s.49-74.
..................................................................................................................................................................................

115

ERTEM, H., Boazky Metinlerinde Geen Corafya Adlar Dizini (ivi Yazl Metin Yerleri ve Bibliyografya le Birlikte). Ankara 1973. EVLYA elebi. Evliya elebi Seyahatnamesi (ev. T. Temelkuran, N. Akta ve M. evik). stanbul 1992. GARBIEL, A., Monuments Turcs DAnatolie. C. II. Paris 1934. EBU Abdullah Muhammed bn Batuta. bn Batuta Seyahatnamesi (ev. A.S. Aykut). stanbul 2005. BN Bibi. El Evamirl-Alaiye Fil Umuril-Alaiye (Selukname) C.I (ev. M. ztrk). Ankara 1996. KUZUCULAR, K., Amasya Kentinin Erken Dnemi Sonunda Oluan Fiziksel Yapsnn rdelenmesi, I. Seluklu Kltr ve Medeniyetleri Kongresi, C. II. Konya 2001:s.61-82, 503, 504. MEN, H., Tarih inde Amasya. Ankara 2000. NAZA-DNMEZ, E.E., Amasya II. Bayezid Camii amdanlar ve zerindekiSslemelerin Dnemi indeki slup Birlii, I. Amasya Aratrmalar Sempozyumu, 2. Kitap, (Ed. Y. Bayram) (Amasya,13-15 Haziran 2007).Amasya 2007: s.1311-1317 ZDEMR, C., Amasya Kalesi ve Kral Kaya Mezarlar. Amasya 2001. ZDEMR, E., (ED.). Tacn Gizemli ehri Amasya/The Myssterious City of Crown. Ankara 2003. SEVGEN, N., Anadolu Kaleleri. C.I. Ankara 1959. STRABON. Corafya Anadolu (Kitap: XII, XIII, XIV) (ev. A. Pekman). stanbul. TEKTA, M.,Amasya Eski amlar Mezarl 1986 Kurtarma Kaz Raporu, Belleten 205 (1986): s.1715-1719. CHARLES Texier., Kk Asya Corafyas, Tarihi ve Arkeolojisi (ev. A. Suat, S.K.Y. Koparaman, M. Yldz). Ankara 2002. TUZCU, A., lk alardan-Cumhuriyete Seyahatnamelerde Amasya (Amasya Belediyesi Kltr Yaynlar). Kayseri 2007. YCE, A., Amasya Merkez Eski amlar Mezarl1993 Yl Kurtarma Kazs, V. Mze Kurtarma Kazlar Semineri. Ankara 1995: 1-16. YCE, A., Ferhat Su Kanal 1997 Yl Temizlik almalar ve Kurtarma Kazs, IX. Mze Kurtarma Kazlar Semineri. Ankara 1999: 199-218. YCE, A., M. DOANBA. Amasya Merkez Kzlar Saray 1999 Yl Kaz ve evre Temizlik almalar, 11. Mze almalar ve Kurtarma Kazlar Sempozyumu. Ankara 2001: 223-234.

116

..................................................................................................................................................................................

izim: 1

izim: 2

..................................................................................................................................................................................

117

izim: 3

izim: 4

Resim: 1

Resim: 2

Resim: 3

118

..................................................................................................................................................................................

Resim: 4

Resim: 5

Resim: 6

Resim: 7

Resim: 8

Resim: 9

..................................................................................................................................................................................

119

Resim: 10

Resim: 11

120

..................................................................................................................................................................................

KOMANA ANTK KENT 2009 YILI KAZI ALIMALARI D. Burcu ERCYAS Emine SKMEN Coku KOCABIYIK
Komana antik kenti, Tokat linin 9 km. kuzeydousunda, Yeilrmak (ris) Nehri kenarnda konumlanmtr. Yerleimin bir ksm Hamamtepe olarak adlandrlan bir hyk zerinde bulunmaktadr. Hamamtepe, Tokat-Niksar ve Tokat-Almus yollarnn ayrmnda, eski adyla Gmenek Ky olan Kll Kynn yanndadr. (Fig.1) Antik kaynaklardan kendine zg bir ynetim yapsna sahip olduunu anladmz Komana kenti, Tapnak Devleti olarak isimlendirilen ve sarfnda geni arazilere ve bu arazileri ileyip kendisine gelir elde etmesini salayan byk bir toplulua ev sahiplii yapan bir yerleimdir. Kendisine tannan dokunulmazl ile uzun zamanlar boyunca ayakta kalabilmi Komana kenti, kendine has yapsnn arkeolojik verilerle ortaya konulmas durumunda Anadolu arkeolojisine byk katklar salayabilecek nemli bir merkezdir. Komanada 2004-2008 yllarnda gerekletirilmi olan arkeolojik yzey aratrmas, kentin ve evresinin yerleim tarihine geni bir dnemde k tutabilecek verilerin toplanmasn salamtr. Yzey aratrmas yoluyla kentin antik kaynaklar tarafndan tanmlanan yapay snrlar gz nnde bulundurularak, kentin olas ekirdek snrlar belirlenmitir. almann son iki ylnda yrtlen geni apl yzey aratrmasnda Komanann territoriumunu anlamaya ynelik almalar yaplm, kentin yerleim dokusundaki yerinin neminin altn izebilecek sonulara ulalmtr. Yaplan yzey aratrmas Erken Tun andan Osmanl Dnemine uzanan bu geni zaman aralnda blgenin arkeolojik aratrmalar asndan potansiyelini ortaya koymaktadr. Komana antik kentinde 2009 ylnda balayan kaz almalar, 27 Temmuz-2 Eyll 2009 tarihlerinde gerekletirilmitir. almalara Orta Dou Teknik niversitesi Yerleim Arkeolojisi Anabilim Dal retim grevlilerinden Yrd.Do.Dr.Evangelia Pikin, Orta Dou Teknik niversitesi Yerleim Arkeolojisi Arkeometri Anabilim Dal Doktora ve Yksek Lisans Program, Adnan Menderes niversitesi ve 9 Eyll niversitesi Arkeoloji Blm rencileri ve Bakanlk temsilcisi olarak Amasra Mzesinden Sultan Tutar katlmtr. Kaz almalarn Kltr ve Turizm Bakanmz Sayn Erturul Gnay balatmtr (Fig.2). 2009 yl ilk sezon almalar Hamamtepe Hy zerinde younlamtr. H1 ALANI Hyk zerinde yaplan almalar alanda gerekletirilmitir. H1 alan, tepenin son kullanm evresini yanstabilecek ekilde tepenin merkeze yakn blmden
..................................................................................................................................................................................

121

gneydouya doru yaylan alan iermektedir (Fig.3). H1 alannda yaygn olarak ilik alanlar gn na karlmtr. 277/593 No.lu ilk alma alannda dou-bat aksnda ortaya karlan drt adet pimi toprak haznenin etrafnda sert bir zemin oluturulmutur. Aa karlan iki hazne birbirine talarla yaplm bir kanalla balanmtr. Bu kanaln youn kl ierdii, knkn iinde ve haznenin iinde kalan blmde de ayn kll topraktan olduu tespit edilmitir. Her iki haznenin de kuzey hattnn talarla rlerek desteklendii grlmtr. Amann gney snrnn hemen yannda bir knk in situ ortaya karlmtr. Knkn etraf ve devamndaki hat talarla kapatlmtr. Bu hazneler ocak olarak kullanlm olmaldr. Ocaa baland grlen knk ise ocan hava almasn salamaktadr. Amann kuzeydou kesinde ana kaya ile desteklenmi tek sradan oluan bir ayrc duvar bu ilik alann snrlar niteliktedir. Bu mekn, kuzeydou gneybat ynndeki daha geni bir duvar yan mekndan ayrmaktadr. Bu ama ile ilgili belirgin zellikler, haznelerin seviyesindeki ve duvarn altndaki kesitlerde kmr, kl ve tulaya rastlanm olmasdr. ok miktarda kk ta ve at kiremiti tespit edilmitir. Bu durum bize daha alt seviyeden bir baka meknn geldiinin habercisidir. 272/593 No.lu alandaki almann amac, nceki amada ortaya karlan iliin bat tarafnda mekn snrlayan duvar ortaya kararak ilii daha anlaml hle getirmekti. Burada da ilik haznelerine rastlanmtr. (Fig.4) Haznelerden zellikle bir tanesi ok tahribat grm ve bir ksm takip edilememitir. Salam olan iki haznenin ilevinin ocak olduu kesin olarak sylenememektedir. ap byk olan ve amann merkezinde bulunan haznenin dousunda 4 adet pimi toprak tuladan yaplm ve oturak olarak kullanld dnlen bir kalnt mevcuttur. Btn hazneler ana kayaya oturtulmutur. Yine ayn haznenin kuzeyinde ve dousunda kalan iki hazne vardr. Kuzeydeki pimi toprak haznelerden farkl olarak talarla rlm ve dou blm ana kayaya oturtulmu, ana kaya zerine ise pimi toprak bir yarm ay ereve geilmitir. Haznenin iinde herhangi bir yank, kl ya da buluntuya rastlanmad gibi etraf ykseltilmi olduu iin sv saklama amal kullanld dnlmtr. Doudaki ise ksmen ta ksmen pimi toprak hatta amur ile kabaca yaplm, ierisi ise seviyelemek amac ile dzensiz talarla kaplanmtr. Bu haznenin de piirme dnda bir ilevi olmaldr. Bunlara ek olarak amann gneybat kesinde bu haznelerden iki tane daha ortaya karlmtr. Birisi tam olarak gneybat kesinde ve kesitin iinde kalmaktadr. Dieri ise gneybat kesine yaklak 1 m. mesafededir. Bu haznenin st seviyelerinde yank izlerinin bulunmas son kullanm evresinde ocak olarak kullanlm olduunu dndrmtr. Ancak kazsna devam edildiinde ge dnemde p ukuru olarak kullanlm yapnn, drtgen ve begen tulalardan az ksmna doru daralan rg ile rlm alt taraf ise ana kayaya oyulmu bir ukur olduu ortaya kmtr (Fig.5). Ana kaya ile sonlanan sarncn ierisinden ok sayda seramik-kemik ve Ge Bizans-Seluklu Dnemine tarihlenebilecek sikke buluntular gelmitir. Bu p ukuru ilk yapldnda depolama iin kullanlm olabilir. 282/593 No.lu ama 277/593n dou snrndaki amadr. Bu amadaki almann

122

..................................................................................................................................................................................

amac 277/593teki duvarla ayrlan alann dousunda kalan ve tabanna ulalan blgenin devamn ortaya karmak ve bu seviyedeki meknsal kullanm anlamakt. Bu alanda 277/593 amasndaki taban ile ayn tabann devam ettii ve meknsal bir btnlk gsterdii ortaya karlmtr (Fig.6). Burada ortaya karlan duvar ilik alannn geni ve kapal bir mekn olduu tahminini glendirmitir. Hemen kuzeyindeki 282/598 No.lu amada bu duvarn devam ortaya karlm ve kk bronz el letleri bulunmutur. Buluntular alann byk bir ilik kompleksi olduu dncesini glendirmitir. 2009 yl almalarnda H1 alannda Ge Bizans/Seluklu dnemlerine tarihlenebilecek evre ortaya karlmtr. En ge evre 272/593 ve 277/598 amalarnda devam eden duvarlardr (Fig.7). Dier amalarda bu evreye ait bir yapsal kalnt ortaya karlmamtr. kinci evre ise ilikleri strktrnn oturduu evredir. Bu evre H1 alanndaki btn amalarda takip edilebilmektedir. Ana kaya ile desteklenmi duvarlarla birbirinden ayrlm bu ilikler 277/593, 272/593 ve 277/598 amalarnda grlmektedir. H1 alannn dou snrn oluturan 282/593 ve 282/598 amalarnda ise kesintisiz ak meknlar olarak nitelendirebileceimiz alanlar aa karlmtr. Bu iliklerde bulunan buluntular iliklerin tam olarak ne amala kullanldklar hakknda yeterince bilgi vermemektedir. En erken evre ise yine 282/593 ve 282/598 amalarndaki en alt seviyedeki duvarlarla temsil edilmektedir. zet olarak H1 alannda 4 adet ilik ortaya karlm, bu ilikler iin seramik, tekstil ve tekstil boyama, ekmek piirme ve metal ileme fonksiyonlar dnlmtr, ancak hibir neri iin yeterli veri bulunmamaktadr. Drt ilie ek olarak iliklerin dousunda tek ve geni bir meknn varl grlmtr. Bu mekn iliklerin kullanm srasnda yapya giri iin veya avlu olarak kullanlm olabilir. Bu geni mekn en erken evrede bir duvar ile ikiye ayrlmtr. Bu iliklerin fonksiyonlar ve tam olarak planlar gelecek yllarda devam edecek kaz almalar ile ortaya konulabilir. H2 ALANI Hamamtepenin kuzey batsnda yer alan ve H2 olarak adlandrlan alanda yaplan almalar tepenin st blmn savunma amal snrlad dnlen duvar kalntlarnn kuzeybat ynnde olan kalntsndan yola karak, bu duvarn kullanm evrelerini ve mimarsini anlamaya ynelik kuzeybatda, kuzeybat-gneydou ynnde devam eden duvar da iine alacak ekilde belirlenen amalarda balamtr (Fig.8). Bu alanda 3 amada almalar gerekletirilmitir. 227/623 amas olarak isimlendirilen alanda bat-dou dorultulu yaklak 75 cm. geniliinde 2.35 cm. kadar izlenebilen duvar, kuzeydou-gneybat dorultusunda uzanan ana duvar ile kesimektedir. Batdou dorultulu bu duvar, 3.50 m. kalnlnda olan savunma duvarn arkadan destekler nitelikte deerlendirilebilecei gibi daha sonraki dnemlerde meknsal bir blme duvar olarak da kullanlm olmaldr. Tabaka 4te bulunan ocak yaps bu duvarn hemen gneyinde duvara neredeyse yaslanm olarak ina edilmitir. Dolaysyla, bu duvar ocak yaps ile ocak yapsnn dousundan gelen ve bat-dou dorultulu duvarna da bitiik

..................................................................................................................................................................................

123

devam eden dier bir duvar ile birlikte gneyde 227/618 amasnda aa karlm olan Ge Bizans/Erken Seluklu Dnemi meknnn kuzey ynndeki snrlayc duvar olmaldr. Bu bat-dou dorultulu duvarn kuzeyinde ise yine gneydeki mimar dalm ile ayn dneme tarihlenebilecek kuzeydou-gneybat dorultulu bir duvar, bat-dou dorultulu duvara bitiik devam eden ve devirme yap malzemelerinin de yapmnda kullanlm olduu bir duvarla kesimektedir. Bu duvarn kuzeydou tarafnda pimi toprak bir ocak yapsnn duvarn zerine oturduu grlmtr. Bu ocak yaps daha ok u anda kazlmam olan dou ynndeki bir mekna hizmet veriyor olmaldr ve zerine oturduu duvardan daha sonraki bir kullanm evresine aittir. Bu duvarn hemen solunda kalan kk alanda ise hyk iin karakteristik olan krmz renkli ana kayaya ulalmtr. Ta dolgunun kaldrlmasyla birlikte ana kayaya oyulmu bir sarn yaps ortaya karlmtr (Fig.9). Bu sarn yaps savunma duvarnn hemen yannda kuzeybat kede konumlanmtr. Sarn ierisinden elde edilen seramik buluntusu ounlukla Bizans Dnemine tarihlenebilecek srl seramikler ve az miktarda krmz astarl Roma Dnemi seramiidir. Bu sarn yaps ile hemen dousunda bulunan ve yukarda bahsettiimiz krmz ana kaya zemin arasnda, genilii 60 cm., kalnl ise 15 cm. olan olduka salam harl bir tabaka bulunmaktadr. Bu har tabakasnn, sarn yapsnn zerini rten bir tabaka olduunu sylemek mmkndr. Bu alandaki tm tabakalarda arkeolojik malzeme belli bir homojenlikten uzaktr. Tm tabakalarda en arlkl Ge Bizans olmak zere Roma ve Bizans Dnemlerine ait kark malzeme ele geirilmitir. H2 alannda 227/618 olarak adlandrlan ama ile aa kan meknn duvar dorultularnda devirme mimar elemanlarn daha ok kullanld grlmtr. Kuzeydou-gneybat ynnde devam eden duvarn bitiiinde aa karlm stun kaidesinin, yer yer tahribat grm duvar rgs ve devamnda kuzeydou kesite oturmu olan baka bir devirme ta bir arada deerlendirildiinde, bir meknn dou duvarnn ve kolon tayclarnn zerine oturduu dzlemler olarak nitelendirilmesi yanl olmaz. Dier tarafta, yani gneybatda ise yine devirme bir kaide paras ve bir stun tamburunun da kullanld duvar dorultusu, dou-bat ynnde devam etmekte ve olaslkla hy evrelediini dndmz savunma sistemiyle akmaktadr. Kuzey ynnde ise 227/623 numaral amada aa karlm olan duvar ile birlikte dnldnde, bu alan bir i mekn olarak ifade edilebilir. Ayrca yine 227/623 alma alannda ortaya karlm at nal eklindeki tuladan yaplm ocak yaps da bu mekna ait olmaldr. Bu duvar dorultular ve ocak yaps bir meknn snrlayclar olarak dnlebilir. Buradan elde edilen seramik verisine dayanarak bu meknn Seluklu Dnemine ait olduu dnlebilir. Mekn douda snrlayan duvarn d ksmnn bir baka yapya ya da d bir mekna ait olduu dnlmektedir. Sur duvarnn bu mekn bat tarafta snrlad varsaylmaktadr. H2 alannda almalar, yzeyde izleri takip edilebilen savunma sisteminin

124

..................................................................................................................................................................................

kalntlarnn oturduu dzlemi ve kullanm evrelerini belirlemek amacyla balatlmtr. Yerleimi evreleyen savunma sisteminin duvar rgsnn 3.50 m. kalnlndaki savunma duvarn oluturduu ve duvarn salamlatrlmas amacyla ana kayay takip eden teraslar eklinde ina edildii grlmtr (Fig.10). Bu teraslama sistemi gney ynnde ana kaya zerine oturmaktadr. Kuzeyde ise ana kayann devam etmedii seviyede duvar, ta dolgu ile salamlatrlm zemin zerine oturtulmutur. Duvar rgsnn geneline bakldnda, duvarn en st seviyesindeki har tipi ile teraslama amacyla yaplm duvar rgsndeki har arasnda farkllk grlmektedir. st seviyedeki duvar rgsnn Osmanl Dneminde tamir grd nerilebilir. Alt seviyedeki duvar rgs ise Ge Bizans Dneminde yaplm olmaldr. lk drt tabakada kark olarak Roma Dneminden Erken slmiyet Dnemine kadar eitli formlarda seramik buluntusuna rastlanmtr. Tabaka 5 ve 6da ise yani gneyde, ana kayann hemen zerinde ve kuzeyde ta dolgunun iinde youn olarak krmz astarl Roma seramii elde edilmitir. Bu durumda bu dolgu malzemesinin baka bir yerden getirilmi olduunu nermek daha doru olacaktr. Terasl sur duvar rgsnn hemen nnde duvar rgsnden 30 cm. kadar uzaklkta iki sra tatan rlm ve iinde devirme malzeme kullanlm ince bir duvar rgs bulunmaktadr. Tam olarak ilevi anlalmam olan bu duvar da ayn ana kaya dzleme oturmaktadr. Kuzey kesitte de az ok belirgin olan dou-bat dorultu bir duvar rgs sur duvar sistemi ile akmaktadr. Bu duvar rgs muhtemelen kuzey ynnde henz aa karlmam olan bir yap ile ilikilidir. H2 alannda u ana kadar ortaya karlan kalntlar bir btn olarak deerlendirildiinde, 4 farkl yapm aamasnn varlndan sz edilebilir. Kuzeydougneybat ynnde devam eden savunma sistemi Bizans Dneminde ina edilmi olup bu alandaki ilk yap olmaldr. Sur duvarnn arkasnda bulunan sarn yaps ve sur duvar ile adatr. Sarn yapsnn zerini rtm olduu tahmin edilen, ancak u anda belli bir ksm korunmu olan kaln harl tabaka da yine Bizans Dnemi kullanmna aittir. Bat-dou dorultulu olan ve sur duvarn arkadan destekler gibi ina edilmi duvar ise Ge Bizans Dnemi-Seluklu Dneminde yaplm olmaldr. Bu duvara bitiik olan ve duvarn her iki tarafnda da grlebilen duvar rgs ve gneyde bulunan ve ayrca yuvarlak formlu oca da iine alan mekn ise, bat-dou dorultulu duvarn inasndan ok da uzak olmayan bir zamanda ina edilmi gibi grnmektedir. Dolaysyla Komana antik kentinin kuzey batsnda uzanan sur duvarnn olduu alanda 13.yy. sonuna kadar yerleim aktiviteleri devam etmitir. H3 ALANI Bu seneki son alma alanmz H3 olarak adlandrdmz Hamamtepenin dousunda hyn eiminde bir dzlkte bulunmaktadr. (Fig.11) Bu dzlk alan da iine alacak ekilde hyn dou ynndeki eimine doru basamakl bir ama almas gerekletirilmitir. Bu basamakl amada ama, eimlerden aa inen

..................................................................................................................................................................................

125

erozyon toprann kalnln tespit etmek ve hyn stratigrasine k tutmaktr. Bu alandan elde edilen seramik malzemenin tabakalardan olduka kark olarak gelmesi tarihlemeyi zorlatrmaktadr. Roma Dneminden Osmanl Dnemine kadar seramik ve eitli buluntular bir arada ele geirilmitir. Erozyon toprann sonland Tabaka 4 ile birlikte dou-bat dorultulu bol har ile rlm bir duvar ortaya karlmtr. Bu duvar gneydouya, kesitin iine doru devam etmektedir. Bu duvara bitiik, sadece bat tarafnda izlenebilen ikinci duvar da benzer har zellii gstermektedir. Amann dousunda ise Dorik bir stun balnn devirme olarak kullanld bir duvar rgsnn kuzey ynnde kazlmayan alan iinde devam etmekte olduu grlmtr. Amann dousundaki bu duvarla, dou-bat dorultulu duvarn bir giri alan yaratt varsaylabilir. Bu duvarlarn aa karld Tabaka 4teki seramikler, arlkl olarak Ge Bizans Dnemine tarihlenebilir. Ortaya karlm duvar dorultularnn kazlmam alanlar ynnde devam etmesi nedeniyle meknn tanmlanmas ynnde bir ngrde bulunmak mmkn deildir. Gelecek sezon yaplacak olan alma ile bu ortaya karlm duvarlar anlam kazanacaktr. Kazlan alanlardan elde edilen seramik verisi tm sektrler iin benzer zellikler gstermektedir. Bol miktarda srl ince ve dier kaba seramik Bizans-Seluklu-Osmanl dnemlerine tarihlenebilmitir (Fig.12). Roma Dnemine tarihlenebilen seramik depozitleri de bulunmutur. Kazlar neticesinde elde edilen arkeozoolojik veri Dr.Ioannidou-Pikin tarafndan tasnif edilmitir. Laboratuvar almas 2010 verileri ile birlikte yaplacaktr. Kaz alannda tespit edilen ocak ve haznelerden alnan toprak rnekleri laboratuvar analizi iin ayrlmtr. Ayrca i mekn ve ilik alanlarndan alnan toprak rnekleri suda yzdrme teknii ile ykanp arkeobotanik almann laboratuvar aamas iin hazr hle getirilmitir. Bunlara ek olarak kaz evinin bulunduu kydeki halkn arkeolojik miras koruma ynnde bilinlendirilmesine ynelik almalara da balanmtr. almalar hakknda ky halkna bilgilendirme toplantlar yaplm, kyde yaayan ocuklara ynelik eitsel aktivitelerde bulunulmutur. 2009 ylnda Komanada kaz almalarnn daha salkl yrtlebilmesi ve antik kentin gvenliinin salanabilmesi iin giriimlerde bulunulmutur. Bunun iin kaz alannn giriine Tokat Belediyesinden temin edilen bir bfe konulmu, kenarna ise Tokat l zel daresinden temin edilen bir karavan getirilmitir. Bu mobil niteler kaz srasnda ara-gerelerin saklanabilmesi, ekibin temel ihtiyalarn giderilebilmesi ve yl boyu bulundurulacak bekilerin barnabilmesi iin salanmtr. Tokat Valilii l Kltr Mdrl btesi kullanlarak kaz alann 24 saat beklenmesi iin 2 adet beki grevlendirilmitir. Yine gvenlik nlemi olarak tepe zerinde bulunan direklere elektrik ekilerek aydnlatma salanmtr. Ayrca hyn etrafnn tel ile evrilmesi ve bu yolla koruma altna alnmas salanmtr.

126

..................................................................................................................................................................................

Fig.1: Hamamtepe, kaz alanlar.

Fig.2: Komana kazs al, Kltr ve Turizm Bakan Erturul Gnay.

..................................................................................................................................................................................

127

Fig.3: H1 alan yap kalntlarnn plan.

Fig.4: H1 alan, ilikler.

128

..................................................................................................................................................................................

Fig. 5: H1 depo/p ukuru.

Fig.6: H1 alan, ilikler.

..................................................................................................................................................................................

129

Fig.7: H1 alan en ge evre. NOT: Yazarn gnderdii CDdeki Fig. 7 byledir (y.n.).

Fig.8: H2 alan.

130

..................................................................................................................................................................................

Fig. 9: H2 sarn.

Fig.10: H2 sur duvar.

..................................................................................................................................................................................

131

Fig.11: H3 alan

Fig.12: 2009 ylnda bulunan seramiklerden rnekler

132

..................................................................................................................................................................................

DERECK PROJECT EXCAVATION, STUDY AND RESTORATION OF A PROTOBYZANTINE BASILICA NEAR BYKORHAN, PROVINCE OF BURSA

Michel E. FUCHS* Sophie DELBARRE-BRTSCHI

The town of Bykorhan, in the province of Bursa, is situated 85 km south of Bursa and north area, known to have been used by the Emperor Hadrian for hunting. He established in particular the towns of Hadrianoi/Orhaneli, Hadrianeia/Dursunbey and Hadrianotherai/Balkesir. The hamlet of Derecik, situated below the village of Yenice, 5km east of Bykorhan, has revealed in 2001, the remains of a basilica with a mosaic covering its whole surface (Fig. 1)1. The 2007 excavations launched by the Institute of Archaeology and Classical Studies (IASA) of the University of Lausanne in collaboration with the Uluda University of Bursa aimed to complete the information gathered during the rst excavation of 2001. Soundings were done on the border and inside the church of Derecik. The stay took place between the 23rd of August and the 22nd of September 2007. Six students of IASA and Prof. Mustafa ahins assistant, Ali Altn, took part in the dig. One of the major results of this excavation was to prove the existence, on the west as well as on the east, of annexe areas to the church, with the presence of at least two additional tombs to the one discovered in the churchs north-eastern corner. A long trench to the west showed tiles and a laying out of the oor. The winter can get ruff and snowy in this region so, at the end of the excavations, a precise diagnosis of the mosaics preservation state was made by the restorers of the Roman Museum of Avenchess laboratory, Verena Fischbacher and Alain Wagner: the walls had to be protected by a geotextile material (bidime). New excavations were launched in the summer of 2008. The aim was to sound the mosaics gaps in order to get to know better the phases previous to the basilica and to leave a clear eld for the restorers who were coming in the summer of 2009. The stay took place between the 4th of August and the 29th of August. Eight students of IASA, one Swiss volunteer, and Prof. Mustafa ahins assistant, Eren Bataymaz, took part in the dig2. Six
MAST (Mission archologique suisse en Turquie/Swiss archaeological mission in Turkey). * Prof. Dr. Michel E. FUCHS, Dr. Sophie DELBARRE-BRTSCHI, IASA, Faculty of Arts, University of Lausanne, Anthropole, CH 1015 Lausanne/SWITZERLAND. 1 R. Oku, Derecik Bazilikas Kurtarma Kazs, in: M. Sahin (ed.), III. Uluslararas Trkiye Mozaik Korpusu Sempozyumu Bildirileri / The Proceeding of III. International symposium of the mosaic of Turkey, 8-10 Haziran / June 2006-Bursa (Bursa 2007), 37-44, 169-175. 2 For more details about the two campaigns, see M. E. Fuchs, S. Delbarre-Brtschi, Fouilles suisses Derecik,
..................................................................................................................................................................................

133

soundings were done inside the church, completed by the resumption of the tomb in the north-eastern corner. Outside the basilica, in the south-western corner, two tombs that had remained untouched in 2007 were opened and carefully studied. The soundings done in 2007 and 2008 have allowed us to draw up the sites stratigraphy, showing at least three phases previous to the construction of the rst basilica, then its installation followed by its extension (Fig. 2). Structures were built subsequently, of which several tombs. A coin of Julia Domna was found in the occupation period of the third phase. The legend V C that can be seen on the Hadrianoi types obverse is a Greek translation of the titulature of Julia Domnas rst issue, Septimius Severus wife, between 193 and 196 CE. However, nothing allows us to delimit to those years our coins dating. A large dating range, from 193 to 217 CE, has been accepted but with caution as we cannot exclude a coin issue from the time of Julia Domnas son, Caracalla3. In 2009, the Swiss Archaeological Mission was present on the site of Derecik from the 27th of July to the 28th of August. Fifteen persons joined together for this summer campaign, including an archaeologist in charge of the excavation and students from the Universities of Lausanne, Neuchtel and from the Uluda University of Bursa. During the 2008 campaign, we were able to explore all the gaps in the mosaic that covers the churchs oor and in 2009, we concentrated on clearing areas outside the church in order to have a better understanding of the trees arrangement around the Protobyzantine building. Five periods of construction were identied in the immediate surroundings of the church and in its pavements gaps. In the rst period, walls placed upon a granitic layer were placed sideways to the church (Fig. 3). A burnt destruction layer in which adobe walls and tiled roong were identied characterizes the second period. The third period is marked by a destruction layer in which the Julia Domna coin issued at Hadrianoi ad Olympum/Orhaneli was collected (Fig. 4). The fourth construction period shows the setting up of a rst basilica centered on an east-west axis, with an apse at the eastern end, a single nave without pillars, narrower by two wall widths, and a narthex that was entirely integrated into the reconstruction of a second basilica. This second building was larger by two wall widths and had the narthex lled in as well as pillars installed in order to divide the basilica into three naves (Fig. 5); a new narthex is built on the western end. New mosaics are laid on the oor and three or maybe four tombs were excavated. The tomb situated on the eastern end of the northern nave replaced an earlier tomb, which was used in the rst church. In 2009, four cross shape soundings were done south of the basilica. The soundings measure four by four meters or four meters by seven meters. They are rich in structures and we were not able to excavate them fully. On the east and south side of the four
3

Bykorhan, province de Bursa (Turquie). Rapport prliminaire 2007-2008. Antike Kunst 52, 2009, 164-179. Thank you to Natasha Hathaway, IASA, University of Lausanne, for the translation of our text. I. Liggi Asperoni, Monnaie de Julia Domna, in: M. E. Fuchs, S. Delbarre-Brtschi, art. cit. supra, 175.

134

..................................................................................................................................................................................

soundings, only a sixty-centimeter strip was dug down to the granitic layer, allowing us to study the entire stratigraphy down to the natural soil. A trench was dug at angle with the northern wall of the church. The Protobyzantine enclosure wall was preserved above the ground on the edge of the oak trees that close the site on this side. The bottom of the trench was occupied by several walls and structures belonging to earlier periods (Fig. 6), which were covered by a thick backll above, which there was the Protobyzantine occupation layer. The excavation of the Southern part of the church brought to light unsuspected elements. The narthex of the second basilica opens to the south onto a stair and two meter wide passage. To the east of this area, ceramic slabs were laid over a layer of mortar thus forming a pavement similar to those seen in Sardis. This pavement stopped at the level of the bases of the pillars seen at two meters south of the basilicas southern wall. There are four bases, three meters away from each other. The pillars erected on them constitute a covered passage on the edge of the church. Could it be a portico or the side of an atrium although nothing makes us think that such a structure existed west of the narthex. On the west and south side of the four soundings, walls are creating closed spaces, rooms or chapels. Two pillar bases were identied on each side of the passage situated on the axis of the second basilicas narthex door. Should we talk about housing or rooms associated to the celebrations carried out in the church? The oor of the eastern room showed a thin layer of beaten earth upon the natural granite. The walls were covered with white plaster down to the oor. Above the ground, we found a burnt destruction layer containing rst ceramic slabs and then the dome roof. Religious objects were discovered, like a small column with crosses carved on it. The cells were built at the time as the second basilica, in the rst half of the fth century CE; this is proved by the discovery of coins of this period resting directly on the oor of the eastern room (Fig. 7). Three inscriptions have been found on the site, dating back to the IInd or IIIrd century CE. In 2001, in the church apses northern angle, an altar is excavated and transported to Bursa to be preserved in the Archaeological Museums gardens. On top of a crown, an inscription extends on four lines: Zeus Anabatenos has erected (this monument) to Zeus Kersoullos (Fig. 8). Both epithets are known in Mysia. The rst appears again on a second altar found in a backll under the mosaic during the rst excavations. Seven lines of writing follow each other, entwined with gurative motifs, a small altar, a bullhead, a bust, and a phiale. The reading of the rst three lines is still uncertain, but the last four mention the offering of the monument to Zeus Anabatenos (Fig. 9). In 2008, a third inscription was revealed by a mark left in the chancels southern angle. Its lecture must still be polished up. In 2009, one pillar of the passage on the axis of the second basilicas narthex door was an anepigraphical altar. Damaged by the chancel installed in a new phase of the basilica, three inscriptions
..................................................................................................................................................................................

135

decorate the north-western edge of the rst churchs presbyterium. The rst one (Fig. 10) says on three lines Epituchanoss vow, deacon, EYXH EIT/YXANOY/IAK_ _ /_ _ _ . The second inscription is more difcult to interpret. The last inscription is centred on the axe of the apse; it gives a series of names of donators. Concerning the basilicas whole ornamental pavement, we have rst a dark polychrome mosaic black, red or white tesserae, limited to the navel and primitive apse. During the basilicas expansion, the mosaic is completed in the spaces separating the rst oor from the second basilicas wall. Therefore, stripes decorated with more complex polychrome vivid colours like red, yellow and green appear covers the rst basilicas northern and southern walls basis. A new, still more colourful decoration including different birds stands where the old narthex used to be (Fig. 11). In the second narthex, a mosaic with again another style and technique can be seen: the space is occupied by three quadrangular panels, the side panels being decorated with geometric motifs arranged around a central bird, the central panel bears a big cantharos. In 2009, the mosaics were entirely cleared and that for two good reasons: rst, to allow photogrammetry and laser scanning of the pavement4 and secondly to prepare this area for its presentation during the symposium of the AIEMA, the International Association for the Study of Ancient Mosaics, which was held in Bursa in October 2009. Two Swiss archaeological restorers specialized in the treatment of ancient mosaics, Verena Fischbacher and Alain Wagner, from the Roman Museum in Avenches, had to take some immediate action as rootlets had grown between the geotextile cover and the tesserae and had to be treated. Likewise, the mosaics sides, which were weakened by the gaps, had to be consolidated. Each time someone walked on the pavement, the tesserae were destabilized or even pulled out. Here too we had to take action by reinforcing and cleaning the weakened areas. This work allowed us to study attentively the pavement. The tomb that was placed inside the church, on the north-east, was occupied by the skeleton of a woman of about forty years old. The tombs construction is part of a quadrangular cavity dug in the granitic arenite (Fig. 12). Its sides are made out of stacked terracotta slabs and bigger slabs cover the oor. In 2007 already, a stone cofn tomb was excavated outside the basilica, against the second narthexs western wall (Fig. 13). In 2008, it was opened; there was a male skeleton of an undetermined age, having been damaged by roots and water ow. No artefact was deposed, except a metal belt buckle. The tomb was built behind another tomb of the same type than the one from the church. It is of the same making than the tomb inside the church but it shows, however, a difference in the use of the terracotta slabs. The modest
4

Thanks to Olivier Feihl, from the Swiss company Archeotech SA (Epalinges, near Lausanne) the complete photogrammetry of the mosaic was done as well as the laser scanning of its surface using a Faro Photon laser.

136

..................................................................................................................................................................................

quality of the materials and the type of construction of the three burials in the basilica of Derecik are examples of a common type of tomb in the oriental part of the Christian world. They can be dated between the Vth and the VIth century (Fig. 14). In 2001 again, an important quantity of material was collected on the whole site of the basilica. It is now stored in the Archaeological Museum of Bursa: the metal belt buckle that belonged to the tomb inside the church, small bells, several keys, one of which is probably the key to the church, hinges and stabilizers, glass asks, Byzantine and Arab seals and a dozen coins: one is Hellenistic, at least three are Roman, seven are Byzantine and one is Arab; an Arcadius (383-408) is clearly identiable, with the army Virtue on the reverse, crowned by Victory. The 2008 excavations have revealed thirteen coins. Twelve were discovered in the layer linked to the chancel that was retrieved; they date back to the rst half of the fth century. These coins attest to an early fth century occupation of the second basilica and therefore of the building of the rst basilica during the fourth century. A radiating survey starting from the archaeological site should able us to locate more precisely the monastic complexs development axis and should bring us new information about the situation of the structures dating back to the Roman period that must have existed before the Protobyzantine establishment. The chrono-typological study of the artefacts collected since 2007 will give us elements that will allow us to build an absolute chronology. An attentive study of the artefacts discovered during the excavation that took place in 2001, will also give us many information on the site. With the publication of the excavations results planned and the construction of the sites museum, the Derecik project constitutes an important step for the knowledge of a region still neglected by researchers5. So more questions will be resolved : is the addition of tombs and of cells or exterior chapels (Fig. 15) the sign of a transformation from a commemorative church to a parish church or from a convent church to a hermitage? Did pilgrims come to Derecik, just next to the village called today Haclar? As we continue the archaeological excavations, we should manage to understand better the history of this site, from the Hellenistic period to the Arab invasions, a precious example of an occupation that gave to Mount Uluda its name of Mount of the Monks until the nineteenth century.

Partners of the Derecik Project : Institute of Archaeology and Classical Studies (IASA), University of Lausanne, Swiss Association for the study of antique wall-coverings (ASERA), Archaeology Department of the University Uluda of Bursa, directed by Prof. Mustafa ahin, Archaeology Museum of Bursa and its Director, the Dr. Enver Sar, the town council of Bykorhan, the village of Derecik. Financial Support: The Swiss Confederation, the Empiris Foundation, the SAV (Socit Acadmique Vaudoise), the Swiss-Turkey Association, private. Except for the rst gure, from Google Earth, the gures 5, 11 and 14 are credited to Archeotech, Epalinges, the other gures to MAST, Unil, Lausanne.

..................................................................................................................................................................................

137

Fig. 1: The site of Derecik on Google Earth.

Fig. 2: Simplied stratigraphic cut of soundings n 4, 5 and 8, from northern and western views. M: wall; st: structure; P.: modern disruption; 1 5: periods; c-o-d: construction, occupation, demolition; [1o]: occupation marked by the interface between the natural soil and the upper demolition.

138

..................................................................................................................................................................................

Fig. 3: View of a walls retrieval trench belonging to the basilicas rst phase in the sounding n9, on the same level as the narthex.

Fig. 4: Bronze coin of Hadrianoi ad Olympum for Julia Domna.

..................................................................................................................................................................................

139

Fig. 5: Mosaic belonging to the rst basilica, pierced with the second basilicas pillars.

Fig. 6: Roman (?) foundation or funerary deposit on the site of the Protobyzantine enclosure wall.

140

..................................................................................................................................................................................

Fig. 7: Schematic plan, showing the different periods, of the excavation of the church of Derecik and of its perimeter.

Fig. 8: Altar integrated to the apses northern angle of the church. Detail of the inscription to Zeus Anabatenos.
..................................................................................................................................................................................

141

Fig. 9: Altar found under the mosaic during the 2001 excavations.

Fig. 10: Inscription on the border of the presbyterium with the deacon Epituchanosvow.

142

..................................................................................................................................................................................

Fig. 11: Detail of a panel with central bird on the west side of the north nave, second basilicas oor.

Fig. 12: Stone-work tomb (T. 37) situated in the basilicas north-eastern corner, after cleaning in 2008.

Fig. 13: Stone cofn tomb (T. 17) located against the narthex western wall.

..................................................................................................................................................................................

143

Fig. 14: 3D presentation of the pavement in Dereciks basilica.

Fig. 15: South-east sounding occupied by two spaces, cells or chapels, built directly on the natural granitic soil.

144

..................................................................................................................................................................................

ENEZ (ANOS) 2009 YILI KAZI VE ONARIM-KORUMA ALIMALARI

Sait BAARAN1 Banu AKAN Stefan KARWIESE Ramazan YILMAZ Glnur KURAP
ZET Enez (Ainos) 2009 yl kaz almalar Kale iinde; apel ve 5 No.lu amalar ile Kale dnda; Kralkz Bazilikas, Taalt ve Su Terazisi Nekropollerinde srdrlmtr. Ayrca alanda ve laboratuvarda konservasyon ve restorasyon almalarna devam edilmitir. apelin kuzey dnda yaplan amada, taban ta demeli bir mekn ortaya karlmtr. arap mahzenlerin gneyindeki K5 amasnda, Osmanl Dnemine tarihlenen ta duvar kalntlar arasnda yer alan meknlardan deiik dnemlere ait anak mlek paralar ile mimarye ait mermer kalntlar ortaya karlmtr. Kralkz Bazilikasnn apsis ve neerinde yrtlen almalarda, yapnn mimar evre geirdii, orta nefte yer alan ve kutsal su olarak tanmlanm bulunan suyun aslnda Roma dneminde alm bir kuyu olduu anlalmtr. Antik Ainos kentinin moloz dkm yeri olduunu gemi yllarda yaptmz kazlarla saptadmz Taalt yamac amasndan Arkaik, Klsik ve Hellenistik dnemlere ait eitli pimi toprak buluntular ile Bizans anda yapldklar anlalan biri ta dieri kiremit kapakl iki mezar ortaya karlmtr. Su Terazisi Mevkiindeki tarla iinde yer alan nekropoldeki almalara bu sezon ST-4, ST-5 ve ST-6 olarak kodlanan ama ile devam edilmitir. Kazlarda 6 tanesi
1

Prof. Dr. Sait BAARAN, Gneli Sk.No:42/10 Cihangir-Beyolu-stanbul/TRKYE. e-posta sait.basaran@gmail.com F. Banu AKAN, Edebiyat Fakltesi, Tanabilir Klt.Varl.Kor.ve Onar.Bl.Fatih-stanbul/TRKYE. Prof. Dr. Stefan KARWIESE, Viyana/AVUSTURYA. Ramazan YILMAZ, Edebiyat Fakltesi, Tanabilir Klt.Varl.Kor.ve Onar.Bl.Fatih stanbul/TRKYE Glnur KURAP, Restorasyon ve Konservasyon Uzman, e-posta gulnurkurap@gmail.com Kaz ve onarm almalar Kltr ve Turizm Bakanl, Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrl, DSMM, stanbul niversitesi Rektrl, Bilimsel Aratrma Projeleri Birimi (Proje No 3565) ve Trk Tarih Kurumunun maddi destekleriyle yrtlmtr. Maddi destek salayan kurum ve kurululara teekkr ederiz. Kaz ve onarm almalar; Milet Mzesi uzmanlarndan Erkan Dedenin denetiminde, lkin Atayman, Ufuk Soysal, Deniz Nurcan, Yasemin etiner, Seda Bykbayrak, Glin Uzuner, Murat Bahadr, Bilkay Ouz, Nilfer Hzmeli, Yaln Batur, Buket Kafadar, Yasemin zkan, Nehir Gml, Gamze ztrk, Uur Alanyurt, Yrd. Do. Dr. Murat akan, Desinatr-Konservasyon Uzman Ayegl etiner, Mimar Onur Baaran, Jeozik Uzman Yrd. Do Dr. Fethi Ahmet Yksel, Fotoraf Uzman Selamet Takndan oluan ekip tarafndan ve sorumluluklarnda srdrld. Kaz ekibinin yapt zverili almalar dolaysyla kendilerine ayr ayr teekkr bor biliriz. Ayrca, kampta her trl gereksinimlerimizin karlanmasnda yardmc olan .. Sosyal Tesisler Mdr Sayn Berna lgiye teekkr etmek bizim iin zevkli bir grevdir.

..................................................................................................................................................................................

145

basit toprak mezar, 24 tanesi urna mezar, 15 tanesi lhit mezar (2si ta, 13 pimi toprak), 9 tanesi kiremit mezar, 4 tanesi sandk mezar, 1 tanesi ak kremasyon mezar olmak zere 59 mezar ortaya kmtr. Gm alan ve mezarlarda 32 adet lekythos, 14 adet pimi toprak tabak, 14 adet pimi toprak kse, 10 adet skyphos, 1 adet pelike, 1 adet pimi toprak ttslk, 1 adet pimi toprak rython, 5 adet aryballos, 4 adet kyliks, 9 adet pimi toprak grin, 2 adet pimi toprak minyatr testi, 1 adet pimi toprak plastik ie paras, 2 adet pimi toprak mask, 1 adet pimi toprak heykelcik ba, 1 adet pimi toprak oyuncak, 1 adet pimi toprak emzikli kap, 1 adet pimi toprak kaide, bir adet pimi toprak testi, 1 adet minyatr lagynos, 3 adet grl keramik paras, 7 adet alabastron (2 tanesi pimi toprak, 1 tanesi cam. 4 tanesi alabaster), 6 adet amphoriskos (5 tanesi pimi toprak, 1 tanesi cam), 4 adet unguentarium (3 tanesi pimi toprak, bir tanesi cam), 1 adet cam boncuk, 23 adet bronz sikke, 1 adet bronz ine, 6 adet bronz obje, 1 adet bronz ayna, 1 adet bronz bilezik paras, 1 adet bronz pyxis, 1 adet bronz kap, 1 adet bronz yzk, 1 adet gm yzk, 1 adet demir obje, 1 adet demir strigilis, 1 adet ilenmi boynuz, 1 adet ta akroter paras bulunmutur. Bu mezar hediyelerinin says, 89 tanesi mezar ii, geri kalan ise mezar d olmak zere toplam 165tir. Bu yl Enezde yaplan almalarn nemli blmn restorasyon ve konservasyon uygulamalar oluturmutur. nceki yllarda ortaya km olan yaplara ait ta duvar kalntlar konsolide edilmitir. apele ait iki stun yerlerine dikilmitir. Taalt Nekropolnde yknt durumda bulunan ve ta knklerden oluan su yolu onarlmtr. Depoda koruma altnda bulunan mozaik paralar Roma villasna tanarak zgn yerlerine yerletirilmitir. Ayrca kazda ortaya kan eserlerin tm konservasyon ve restorasyonlar yaplarak mzeye teslim edilmitir. A.KALE (AKROPOL) ALIMALARI 1- K5 AMASI Kale iindeki kaz almalar, 2008 ylnda ortaya kan Osmanl Dnemine ait kemerli meknn gneyinde 12.00 x12.00 m. llerindeki K5 sektrnde gerekletirilmitir. Alanda yer alan 2.00 m. kalnlndaki moloz tabakasnn temizliinden sonra derinletirme almalarna devam edilmitir. Ama, 2008 kaz sezonunda yaplan almalarda ortaya kan dou-bat dorultulu (A) duvar, batsnda kuzey-gney dorultulu B duvar, gneyinde dou-bat dorultulu C duvar ve dousundaki kalenin suru ile snrlanmtr. Amann bat kesiminde birbirini dik kesen duvarlarla evrili dikdrtgen planl meknlara ait duvar kalntlar yer almaktadr. (A) duvaryla organik ba olduu tespit edilen (B) duvarnn ortasnda, kesme talardan rlm kuyu kalnts bulunmaktadr. Sz konusu duvar kalnts ile sur duvar arasnda kalan kesim. amann dier yerlerine gre derinletirilmesine ramen iinde herhangi bir yapya ait kalntya rastlanmamtr (Resim: 1). 1.50 m. derinletirilen alann bat kesiminde Bizans, Osmanl ve Cumhuriyet Dnemlerine ait srl ve srsz keramik malzemelerle birlikte Bizans Dnemine tarihlenen

146

..................................................................................................................................................................................

dk kondisyonlu adet bronz sikke ele geirilmitir. Kaz bitiminde amalarn evresi, beton direklerle glendirilen kafes tel it ile koruma altna alnmtr. 2- KALE APEL ALIMALARI Kalenin gneybatsnda yer alan apelin ot ve yzey temizlii yaplarak kuzeyinde 4.00 x 8.00m. llerinde bir amayla buradaki almalara balanmtr. Amada 0.72 m. de ta levhalarla kapl dzgn tabana ulalmtr. Mekndaki molozun kaldrlmas srasnda, apele gre daha ge bir tarihe ait olduklar anlalan srl ve srsz seramik paralar ile birlikte pimi topraktan yaplm krk durumda lle paralar ile dk kondisyonlu iki adet bronz sikkeye rastlanmtr. B-EHR DIINDAK KAZI ALIMALARI 1-TAALTI NEKROPOL Nekropoln batsndaki yamatan akan ve lhitlerin stn ksmen rten toprak ile alanda yeeren otsu bitkilerin temizlii yaplarak nekropoldeki lhitler aa karlmtr. Bu almalar srasnda yamatan akan topran iinden, iki adet bronz sikke ile damgal amfora kulplar, jetonlar ve tekstil arlklar ele geirilmitir. Taalt Nekropolnn yaklak 25-30 m. ykseklii bulunan bat yamacnda 2007 yl almalar srasnda gn na kan kaya mezarlarn kuzeyinde yenilerinin bulunmas ve Taalt Nekropolnn evresinin dzenlenmesi amacyla, geen yl olduu gibi bu sezon da, alandaki almalara 6.00 m. geniliinde bir ama ile devam edilmitir. Amann en son ulalan taban zerinde, dou bat dorultusunda yerletirilmi 1.75 x0.76 m. llerinde yekpare kalker tandan yaplm bir lhit ve bunun gneyinde, ayn dorultuda 1.70 x 0.60 m. genilii olan at kiremitlerinden yaplm bir mezar ortaya kmtr. Lhit iinde herhangi bir buluntuya rastlanmamasna karn kiremitten oluturulan mezardan, camdan yaplm bir unguentariuma rastlanmtr. Kaz bitiminde, kiremit mezar kaldrlm ta lhit ise olduu yerde koruma altna alnmtr. Taalt yamacnda yaplan moloz temizlii ve evre dzenlemesi srasnda Arkaik, Klsik ve Helenistik Dnemlere ait pimi toprak grinler, oryantalizan slup ile bezenmi ya da siyah veya krmz gr teknii ile yaplm byk ve kk boy mleklere ait krk paralar, eitli dnemlere ait kandiller, deiik rmalarn temsil edildii mhrl amfora kulplar ele geirilmitir. Ayrca amada, ok sayda tekstil arl, siyah hrinisli bolsal, skyphos, kantharos, balk taba paralar ile deiik keramik kap eitlerine ait krk paralar bulunmutur. Sz konusu buluntular, yamacn Arkaik Dnemin balangcndan Helenistik Dnemin sonlarna kadar kentin plk alan olarak kullanldn bir kez daha kantlamaktadr (Resim: 2). 2- KRAL KIZI BAZLKASI Ainos antik kentinin gneyinde, Taalt Glnn batsndaki eimli arazide yer alan Kral Kz Bazilikasnda bu yl gerekletirilen kaz almalar, bize bazilikann

..................................................................................................................................................................................

147

mimrisine ilikin nemli veriler sunmutur. Enez kazlarnn nemli bir projesi olarak ele alnan bu kompleksin ve evresinin tmyle almas ve yannda bir manastrn mevcut olup olmadnn tespit edilmesi hedeenmitir. Ayrca kilisenin yapm evrelerinin ve plannn ortaya karlmas da dier bir hedeftir. Kaz almalarna, genel olarak bazilikann ana apsisi ve nende balanm daha sonra dier neerde ve bazilikann dousunda devam etmitir. Bazilikann mimar evrelerini saptamak amacyla ana apsisin iinde 4.00 x 2.50 m. boyutlarnda bir sondaj almtr. Sondajda yaplan seviye inme almalarnda 1.20 x 1.60 m. llerinde, 5 cm. kalnlnda mermerden bir blok ortaya kmtr. lerleyen almalarda bazilikann temel seviyesinin altnda 1.90 m. derinlikte 0.55 m. kalnl olan yarm daire biimli ayr bir duvara rastlanmtr. Etraf temizlenen bu duvar parasnn, ana apsise ait duvarlarn altnda kald ve yapnn dna doru uzand grlmtr. Bu seviyeden alnan topran iinden Roma Dnemi, seramik paralar gelmitir. Sz konusu keramik paralarnn Roma Dnemine ait bir kltr katmann m yoksa bazilikann yapm srasnda dolgu yaplmak amacyla tanan topraktan m kaynakland henz anlalamamtr. Bu almalar srasnda apsisin kuzey duvarna bitiik taban demesinin altnda yaplm, az kapal bir kuyu ortaya kmtr. Derinlii henz saptanamayan kuyunun bazilikadan daha eski bir tarihte yaplm olabilecei dnlmektedir. Ana nen ortasnda yer alan ve nceki yllarda aa karlan tonoz yaps ile dikkatleri zerine eken kutsal su kuyusunda, almalara bu yl da devam edilmitir. Suyun bulunduu hazneye inebilmek amacyla ta basamaklardan yaplm merdivenin ta demeli bir platformla sonuland anlalmtr. Kutsal su kuyusunda, platformun karsndaki duvarda, yan yana yaplm tonozlu niin yaplm olduu grlmtr. Bunlarn hangi amala yapldklar henz anlalamamtr. Kuyunun derinliini ve iindeki olas buluntularn varln tespit etmek amacyla, kuyunun suyu boaltldktan sonra, kuyunun iindeki amur tabakas temizlenmitir. 3.20 m. derinlikte ta demeli kuyu tabanna ulalmtr. amur tabakasnn temizlii srasnda amurla birlikte Ge Bizans Dnemine ait olduklar anlalan yonca azl salam ve krk durumda eitli testilere rastland. Ana apsiste srdrlen seviye indirme almalar neticesinde bazilikann en az farkl mimar evre geirdii anlalmtr. Bazilikadaki almalar ana apsisin gney ve kuzeyinde yer alan yan apsis ve aradaki koridorlarda devam etmitir. Ana apsisisin iki yannda kare formlu pastaphorion odalar yer almaktadr. Her iki meknda bazilikann eitli evrelerine ait mermer bloklar ve olaslkla bazilikann yklmasndan sonra bu meknlarn mezarlk olarak kullanldn gsteren mezarlar ortaya kmtr. Alan mezarlardan birinde bir adet cam bilezik ele geirilmitir. Bazilikann gney apsisinde mevcut tabann altnda nili bir mezar odas ortaya kmtr. Bunun nnde yaplan derinletirme almalar srasnda ise, ta blokajdan yaplm 2.26 x 1.26 m. llerinde dikdrtgen biimli bir platform ortaya karlmtr. Sz konusu platformun bir lhit kaidesine ait olduu dnlmektedir. Platform askya

148

..................................................................................................................................................................................

alnarak evresinde seviye inme almalar devam etmitir. lerleyen almalarda platformun gneyinde moloz talardan kuru duvar tekniiyle yaplm apsisli bir alan ortaya kartlmtr. Bu alanda herhangi bir buluntuya rastlanmamtr. Bazilikann kuzey apsisinde e zamanl olarak srdrlen almalarda, bu apsisin kuzey duvarna ait talarn sklerek alnd ve apsisin yalnzca temel seviyesinde gnmze ulat anlalmtr. Mermer blok ve tula malzeme ile denmi olan tabann iinde, 36 cm. ap, 70 cm. ykseklii olan bir sunak kaidesinin yer ald grlmtr. Bazilikann dousunda ana apsis ile gney apsis arasndaki alanda yaplan almalarda, kiliseye ait taban seviyesinin altnda ta duvar kalntlarnn yan sra, Roma Dnemine ait olduu sanlan apsisli bir yapya ait temel kalntlar ortaya kmtr. Bazilikada yaplan genel temizlikten sonra, buradaki almalara son verilmitir. Kral Kz Bazilikas, Enez (Ainos) antik kentinin gneyinde meskun mahal dnda yer aldndan, yapnn gvenliini salamak amacyla evresi beton direklerle glendirilen kafes tel it ile koruma altna alnmtr (Resim: 3). 3. SU TERAZS NEKROPOL 2008 ylnda kazsna balanan Su Terazisi Nekropol almalarna bu yl ST-4, ST-5 ve ST-6 amalaryla devam edilmitir. a. ST-4 NO.LU AMA (Plan 1; Resim:4) ST-4 amas, 2008 yl kaz sezonunda allan ST 1 amasnn dousunda, bir blm ortaya kan kesme talardan yaplm basamaklarn devamnn aa karlmas amacyla, ST-1 amasndan yaklak 1.00 metrelik blmn iine alacak ekilde konumlandrlm olup ad geen amann douya doru devam niteliindedir. 5 m x 5 m. boyutuyla allmaya balanan ama douya doru geniletilerek sezon sonunda 6 m x 16,5 m. boyutlarna erimitir. Amann tamamnda varlan derinlik 2,5 m. dir. 2009 kaz sezonunda ST-4 amasnda tespit edilen mezar says 22, kk buluntu says ise 46dr. Mezarlardaki gmlerin 4 tanesi ak inhumasyon, 7 tanesi urna ii kremasyon, 1 tanesi urna ii inhumasyon, 6 tanesi pimi toprak lhit ii inhumasyon, 1 tanesi pimi toprak lhit ii kremasyon, 1 tanesi pimi toprak lhit ii kremasyon ve inhumasyon, 1 tanesi ak kremasyon ve 1 tanesi de ta lhit ii inhumasyondur. Kk buluntu olarak, 11 adet lekythos, 3 adet grl keramik paras, 3 adet bronz sikke, 1 adet bronz ine, 3 adet pimi toprak tabak, 4 adet pimi toprak kse, 1 adet pimi toprak plastik ie paras, 1 adet aryballos, 2 adet siyah grl kyliks, 1 adet cam boncuk, 1 adet minyatr lagynos, 3 adet pimi toprak grin, 2 adet alabastron, 1 adet pimi toprak krmz grl alabastron,biri cam olmak zere 3 adet amphoriskos, 1 adet bronz yzk, 1 adet ta akroter paras, bir adet pimi toprak minyatr testi, bir adet pimi toprak unguentarium. bir adet bronz pyxis, bir adet de demir strigilis bulunmutur. Bunlarn 28 tanesi mezar ii buluntusu, geri kalan ise serbest buluntulardr. Amadaki almalarda kk buluntu ve mezarlar dnda dzenli bir ekilde yerletirilmi ta bloklara

..................................................................................................................................................................................

149

rastlanmtr. Ayrca, bu bloklarn arasna bir pimi toprak lhitin konumlandrlm olduu gzlemlenmitir. Mezarlar ile ilgili ayrntlar aada verilmitir. ST 4-M1 - Urna (Amphora) lleri: dip ap: 25 cm. et kalnl: 1,5 1 cm. Tanm ve korunmuluk durumu: 190 cm. derinlikte bulunmu olan amphora formundaki pimi toprak mezarn paralar eksik, krk ve dank durumdadr; bu nedenle lleri belirlenememitir. Mezarn iinde ve evresinde herhangi bir buluntuya rastlanmamtr. ST 4-M2 - Urna (Amphora) Tanm ve korunmuluk durumu: Mezar, amadaki ta basamaklarn gneybat kesinde, 224 cm. derinlikte, krk ve dank durumda, biri koyu gri tek renkli dieri ak pembe zemin zerine kahverengi bantlarla bezenmi krater formlu iki urnadan olumaktadr. Her iki urnann, daha ge dneme tarihlenen ta platformun yapm srasnda krldklar ve noksan paralarnn kaybolduu dnlmektedir. Mezar hediyesi iermeyen urnalar M.. 6. yzyln balarna tarihlenmektedir. ST 4 - M3 - Pimi Toprak Lhit lleri: ba ucu genilik: 62 cm. ayak ucu genilik: 67 cm. uzunluk: 188 cm. baucu pervaz genilii: 11 cm. ayak ucu pervaz genilii: 14 cm. yan duvar pervaz genilii: 12.5 cm. baucu pervaz kalnl: 3 cm. (i), 4 cm. (d), ayak ucu pervaz kalnl: 3 cm. (i), 4 cm. (d) yan duvar pervaz kalnl: 3 cm. (i), 4 cm. (d), et kalnl: 4 cm. i derinlik: 27 cm. Tanm ve korunmuluk durumu: Ta platformlarn arasna yerletirilmi, 224 cm. derinlikte ortaya kan mezarn semerdam formundaki kapaklar ie kmtr. Tekne ksm ise krk deildir. fakat atlaklar mevcuttur. Ayak ucu ksmnda kk bir paras eksiktir. Mezarn iine yerletirilmi olan iskeletin kafatas dou ynndedir; dier trapezoidal formdaki lhitlerden farkl olarak bu lhit dar kenar dou ynne gelecek ekilde yerletirilmitir. Mezar iinde iskeletin sa elinin hizasnda krmz gr tekniiyle bezenmi, krksz fakat az kenarnda kk bir eksii olan pimi toprak bir alabastrona rastlanmtr. grn betimlendii bu alabastronun zerindeki iki gr arasnda, ok iyi seilemeyen harer olduu gzlemlenmitir. Lhit, taban suyu seviyesine ok yakn bir derinlikte bulunduundan ve evresindeki ta platformlarla bir btnlk oluturduundan dolay bu mezarn kaldrlmadan yerinde korunmas uygun grlmtr. Lhit M.. 5. yzyln ilk yarsna aittir (Resim: 5-6). ST4-M4 - Pimi Toprak Lhit lleri: ba ucu genilik: 50 cm. ayak ucu genilik: 50 cm. uzunluk: 90 cm. et kalnl: 2 cm.

150

..................................................................................................................................................................................

Tanm ve Korunmuluk Durumu: 100 cm. derinlikte bulunmu ve dz at kiremidi biimli kapaklarnn sadece iki paras korunmu olan lhitin tekne ksmnn yars ve pervazlarnn tamam eksiktir. ok sayda kr olan lhitin iindeki iskeletin sadece bacaklar mevcuttur. Mezarn ayak ucu gney ynndedir. Lhit iinde iskelet dnda bir adet siyah rnisli pimi toprak tabaa, bir adet siyah rnisli kseye ve bir adet bronz sikkeye rastlanmtr. ok sayda kr olan ve yarsndan az bir blm mevcut olan taban i ksmnda bask tekniiyle yaplm, iki adet yumurta dizisi ember ve bu emberleri evreleyen palmet bezemeleri vardr. Yine krk durumda korunmu olan ksenin de az ve gvde ksmlarnda kk eksikler vardr. Bronz sikkenin ise, zerindeki kabartmalar seilemeyecek kadar korozyon ierdii gzlemlenmitir. M.. 5. yy sonlarna aittir (Resim: 7). ST4-M5 - Urna (Amphora) Tanm ve korunmuluk durumu: 140 cm. derinlikte ortaya kan mezar, biri birinin iine girecek ekilde st ste yerletirilmi iki adet amforadan oluturulmutur. Amforalar krk durumda olup yalnzca alt ksmlar gnmze ulamtr. Formlar ve lleri benzer durumda olduklar anlalan amforalardan birinin sadece dip ksm mevcut olup dierinin ise dipten gvde ksmna kadar olan paralar mevcuttur. Urna olarak kullanlan amforalar dalm bir hlde bulunmutur. Amforalarda herhangi bir buluntu ele geirilmemitir. ST4-M6 - Pimi Toprak Lhit lleri: baucu genilik: 73 cm.; ayak ucu genilik: 72 cm.; uzunluk: 192 cm.; baucu pervaz genilii: 12.5 cm.; ayak ucu pervaz genilii: 11.5 cm.; yan duvarn pervaz genilii: 12 cm.; ba ucu pervaz kalnl: 6 cm.; ayak ucu pervaz kalnl: 6 cm.; yan duvar pervaz kalnl: 6 cm.; ba ucu ykseklik: 44 cm.; ayak ucu ykseklik: 44 cm.; i derinlik: 40.5 cm.; kaide kalnl: 10 cm.; et kalnl 3 cm. Tanm ve korunmuluk durumu: Ainos tipi pimi toprak lhit, daha nce varl saptanan ta platform zerine, dou-bat ynnde 1.82 m. derinlikte konumlandrlmtr. Teknesi ksmen salam durumda gnmze dein ulaan lhdin kapaklar krlm ve paralar hlinde teknenin iine kmtr. Lhit inhumasyon gm iin kullanlmtr. Pervaz kenarlarnn hem iinde hem de dnda yumurta dizisi frizi bulunan lhitin tabannn d prolinde bulunan kaide de ayn ekilde bezenmitir. Lhdin ba ksmna yakn yerde bir domuz grini, bir adet su mermerinden yaplm alabastron, ayak ksmnda ise biri siyah dieri krmz gr tekniiyle yaplm iki adet lekythos bulunmutur (Resim: 8). Lhit M.. 525-500 yllarna ait olmaldr. Lhdin ii ve yzeyindeki toprak temizlendikten sonra %5lik asetonda zlm paraloid B72 zeltisiyle salamlatrlm, d yz Amerikan beziyle yaptrlarak glendirilmitir. Ahap konstrksiyon ile lhit arasna straforlar yerletirilerek d ve ii straforlarla desteklendikten sonra paketlenmi, vin araclyla yerinden kaldrlarak mzeye tanmtr.
..................................................................................................................................................................................

151

ST4-M7 - Urna (Amphora) Tanm ve korunmuluk durumu: Urna olarak kullanlm amphorann dip ap: 6 cm et kalnl: 0,5 cm. 1 cm.dir. Toprak yzeyinin 1.70 m. altnda krk ve birok paras eksik durumda ortaya kmtr. Urnann iinde herhangi bir buluntuya rastlanmam fakat dnda, dibine yapk durumda minyatr bir testi bulunmutur. Krk ve eksik durumda ele geirilen dz dipli testinin eksikleri al ile tmlenmitir. ST4-M8 - Urna (Pithos) lleri: az ap 71 cm. gvde ap: 122 cm. boyun ap: 49.5 cm. dip ap: 16 cm. ykseklik: 190 cm. et kalnl: 3 cm. Tanm ve korunmuluk durumu: Amann gneyinde 1.80 m. derinlikte ortaya kan pithos eksiksiz fakat krk durumdadr. Az, yuvarlak yass ta ile kapatlmtr. skelet yerletirilmeden nce kpn iine ince grenli dere akl doldurularak dz zemin elde edilmi, ceset bunun zerine yerletirilmitir. skeletin sa el hizasnda siyah gr tekniiyle bezenmi, salam durumda bir lekythosa rastlanmtr. Paralar numaralandrldktan sonra kaldrlan pithos kaz evine tanmtr . ST4-M9 Urna (Hydria) lleri: az ap: 16-11 cm. boyun ap: 10 cm. omuz ap: 30,5 cm. dip ap: 15 cm. ykseklik: 45,2 cm. et kalnl: 0,4 1 2 cm. Tanm ve korunmuluk durumu: Amann gneydou kesinde 1.80 m. derinlikte, kolayca ayran kumta ktlesi oyularak iine yerletirilmi krmz gr tekniiyle bezenmi hydria topran basksndan paralanm durumda ele geirilmitir. Hydria iin yaplm olan yuvann kapa gnmze ulamamtr. Toprayla birlikte ktle hlinde kaldrlan hydria kaz evi laboratuvarnda onarlmtr. Eser zerinde bir erkek, kadn gr betimlenmitir. Kesitlerinde, i ve d yzeylerinde youn kalker tabakalar mevcut olan eserin kaidesiyle dip ksmnn kesitii alanda kk eksikleri vardr. Ayrca eserin kulplarnda kurun kenetlerle yaplm eski onarmlar yer almaktadr. inde youn kmr, kl ve yanm kemik kalntlar bulunmutur. Azn kapatan kapak kk kr ile gnmze ulamtr. M.. 5.yzyln ortalarna aittir (Resim:9). ST4-M10 Pimi Toprak Lhit lleri: baucu genilik: 38 cm. ayak ucu genilik: 38 cm. uzunluk: 74 cm. ba ucu pervaz genilii: 5.5 cm. ayak ucu pervaz genilii: 5.5 cm. yan duvar pervaz genilii: 5.5 cm. ba ucu pervaz kalnl: 5,5 cm.ayak ucu pervaz kalnl: 5.5 cm. yan duvar pervaz kalnl: 5 cm ykseklik: 24-30 cm. et kalnl: 1,7 cm. i derinlik: 22-28 cm. Tanm ve korunmuluk durumu: Amann dou kesitinde mezarlarn ortaya kmalar zerine, amann bu tarafta 3.00 m. geniletilmesi srasnda 1.10m. derinlikte pimi toprak lhit ortaya kmtr. Yass at kiremitlerden oluan kapaklar krk ve

152

..................................................................................................................................................................................

lhitin iine km durumda bulunmutur. Teknenin dou ynne denk gelen kenarnn byk bir ksmnn eksik olduu ve bu eksik ksm levha eklinde bir ta kapak paras ile desteklendii grlmtr. inde youn kl ve kmr kalntlarnn bulunmu olmas, lhitte kremasyon gm yapldn gstermektedir. Lhit iinde zerinde siyah gr tekniiyle yaplm yatay palmet bezemeleri bulunan krem rengi astarl, boyun ksmnda kr olan bir lekythosa rastlanmtr. Mezar paralar eklinde kaldrlarak kaz evine gtrlmtr. ST4-M11 Pimi Toprak Lhit lleri: ba ucu genilik: 69 cm. ayak ucu genilik: 58 cm. uzunluk: 196 cm. ba ucu pervaz genilii: 15-25 cm. ayak ucu pervaz genilii: 21.5 cm. yan duvar pervaz genilii: 10 cm. ba ucu pervaz kalnl: 4.5 cm. ayak ucu pervaz kalnl: 4.5 cm. yan duvar pervaz kalnl: 4.5 cm. ba ucu ykseklik: 41 cm., ayak ucu ykseklik: 36 cm., et kalnl: 2 cm. Derinlik: 39-34 cm. Tanm ve korunmuluk durumu: Amann batsnda 115 cm. derinlikte kuzeydouGneybat dorultusunda uzanan pimi toprak Ainos tipi 11 No.lu lhit ortaya karlmtr. 1.96x0.69 m. llerindeki lhdin zerinde yass at kiremidi kapaklar krlm durumda lhit iine km durumda bulunmutur. Lhit iindeki iskeletin kafatas kuzeydou utadr. skeletin sa el hizasnda ve kask hizasnda siyah gr tekniiyle yaplm asma dal ve geometrik bezemeleri bulunan krem rengi astarl birbiriyle zde iki lekythosa rastlanmtr. Eksii olmayan mezarn paralar numaralandrldktan sonra kaz evine tanmtr. ST4-M12 ve 13 - nhumasyon Tanm ve korunmuluk durumu: Amann kuzey prolinde 115 cm. derinlikte yan yana topraa yaplm iki ak gm ortaya kmtr. Byk ksm korunarak gnmze kadar gelmi olan iskeletlerin evresinde herhangi bir buluntuya rastlanmamtr. ST4-M14 - Kremasyon Tanm ve korunmuluk durumu: Ama iinde seviye inme almalarnn devam srasnda amann kuzeydousunda dank durumda ok sayda kaba seramik ve kemik paralar ortaya kmtr. Bunlar arasnda youn olarak kmr ve kl kalntlar ile 89x46cmx3cm. llerinde bir keramik kapak ve bir adet bronz yze rastlanmtr. ST4-M15- nhumasyon Tanm ve korunmuluk durumu: Amann ortasnda 0.80 m. derinlikte, dou - bat dorultulu dank durumda bir ak gm bulunmutur. Mezarn bulunduu alanda ok sayda beyaz zeminli lekythos parasna, biri siyah rnisli dieri parlak krmz astarl olmak zere iki amforiskosa rastlanmtr. Beyaz zeminli lekythos paralarnn farkl iki lekythosa ait olduklar, bunlardan birinin boynunun bir ksm ile az, dierinin ise

..................................................................................................................................................................................

153

dibi bulunmamtr. Her iki amforiskosun zerinde bask tekniiyle yaplm meander ve palmet bezemeleri bulunmaktadr. ST4-M16 - Pimi Toprak Lhit lleri: ba ucu genilik: 60 cm. ayak ucu genilik: 60 cm. uzunluk: 2.00 m. ykseklik: 30 cm. ba ucu pervaz genilii: 10 cm. ayak ucu pervaz genilii: 10 cm.yan duvar pervaz genilii: 9 cm. ba ucu pervaz kalnl: 3.5 cm.ayak ucu pervaz kalnl: 3.5 cm.yan duvar pervaz kalnl: 3.5 cm. i derinlik 23 cm. Tanm ve korunmuluk durumu: Yass at kiremidi kapaklar ie km durumda bulunan lhit ok sayda krk iermektedir. Mezar iindeki iskeletin belden yukar ksmnn yaklm olduu kemik ve kmr artklarndan anlalmtr. Bacak kemiklerinin ise korunduu gzlemlenmitir. ST4-M17- Pimi Toprak Lhit ller: ba ucu genilik: 67 cm. ayak ucu genilik: 61 cm. uzunluk: 2.00 m. pervaz genilii:11 cm. pervaz kalnl: 4 cm. ykseklik: 37 cm. et kalnl: 2 cm. i derinlik: 33.5 cm. Tanm ve korunmuluk durumu: Topran 0.80 m. altnda ortaya kan lhit krk durumda ancak eksiksiz olarak ortaya kt. adet dz at kiremidi ile rtl olup kapaklar ie km durumdadr. indeki iskelet byk oranda korunmu, kafatas bat ynndedir. Lhit pervazlarnn i ve d kenarlarnda kabartma olarak yaplm yumurta dizisi ve dil motierinden oluan (on kymation) friz bulunmaktadr. inden bezemesi dklm salam bir lekythos ele geirilmitir. Mezar ahap konstrksiyonla btn olarak kaldrlarak mzeye tanmtr. ST4-M18 Urna (Amphora) Tanm ve korunmuluk durumu: Amada seviye indirme almalarna devam edilmi; M16 numaral lhitin gneyinde, dank durumda bir amphoraya rastlanmtr. Amphorann amorf kk talar zerine oturtulduu; evresinde kl ve kmr kalntlarnn varl gzlemlenmitir. Amforann iinde herhangi bir buluntuya rastlanmamtr. ST4-M19 - Pimi Toprak Lhit lleri: uzunluk: 191 cm. ykseklik: 35 cm. ba ucu genilik: 64 cm. ayak ucu genilik: 61 cm. i derinlik: 32 cm. pervaz genilii: 10, yan pervaz kalnl: 5,5 cm. et kalnl: 2 cm dir. Tanm ve korunmuluk durumu: Amann gneyinde M17 ve M16 lhitleriyle ayn seviyede dou-bat dorultusunda yerletirilmi sslemeleri bakmndan dierlerinden ayrlan zellikte pimi toprak bir lhit ortaya kmtr. Lhdin i ve da takn olan az pervaznn st taraf beyaz (krem rengi) astar zerine siyah ve krmz gr teknii kullanlarak yaplm hayvan betimleriyle, bitkisel bezemelerle dekore edilmitir. Ayak

154

..................................................................................................................................................................................

ve az kenarnda pervazn altnda kademeli silme zerinde kabartma olarak yumurta ve boncuk dizisi motierine yer verilmitir. ST4-M20 - Urna (Amphora) lleri: az ap: 17 cm. gvde ap: 53 cm. ykseklik: 60 cm. Tanm ve korunmuluk durumu: Amorf kk talar zerine oturtulduu gzlemlenen amphora krk durumda olup gvde ksmnda eksikleri bulunmaktadr. inde ve evresinde kmr ve kl kalntlar gzlemlenmitir. ST4-M 21 - nhumasyon 140 cm. derinlikte bulunmu olan gmnn batsnda yer alan kafatas dank ve bacak ksmlar eksik olarak koruna gelmi iskeletin sol diz hizasnda btn hlde siyah astarl, minyatr tek kulplu bir testiye rastlanmtr. ST4-M 22 - Pimi Toprak Lhit lleri: genilik: 62 cm. uzunluk: 188 cm. et kalnl: 7-7.5 cm. Tanm ve korunmuluk durumu: Taban ve yan duvarlarnn kk bir ksm krk ekilde koruna gelmi pimi topraktan lhdin iindeki iskeletin kafatas bat ynndedir. Mezar iindeki kemiklerin olduka dayanksz olduu gzlemlenmitir. skeletin sol el hizasnda krk fakat tme yakn bir adet pimi toprak unguentarium ve bir adet bronz pyksis bulunmutur. Ayrca mezarn iinde dalm durumda demir strigilis paralarna rastlanmtr. B- ST-5 NO.LU AMA (ekil 1, Resim:10) ST5 amas, 2008 yl kaz sezonunda allan ST 1 amasnn batsnda, daha nce ortaya kartlm olan gmlerin devamn izlemek amacyla, ST 1 amasndan yaklak 1.00 metrelik blmn iine alacak ekilde konumlandrlm olup ad geen amann batya doru devam niteliindedir. 5m x 5m. boyutuyla allmaya balanan ama, batya ve kuzeye doru geniletilerek sezon sonunda 7 m x 10,5 m. boyutlarna erimitir. Amann tamamnda varlan derinlik 2,5 m.dir. Amada toprak yzeyinin 1.00 m. altnda su terazisinden kan ve Enez ynnde devam eden knklerden oluan su yolu ortaya kmtr. Askya alnan bu kalntnn altnda deiik tiplerde mezarlar ortaya kmtr. 2009 kaz sezonunda ST-5 amasnda tespit edilen mezar says 27, kk buluntu says ise 94tr. Mezarlardaki gmlerin 8 tanesi kiremit mezar ii inhumasyon, 5 tanesi pimi toprak lhit ii inhumasyon, 2 tanesi tan iine inhumasyon, 1 tanesi ta lhit ii inhumasyon, 3 tanesi kp mezar ii kremasyon, 7 tanesi kp mezar ii inhumasyon, 1 tanesi sandk mezar ii inhumasyondur. Kk buluntu olarak, 16 adet lekythos, 1 adet bodur lekythos, 1 adet krmz grl lekythos, 19 adet bronz sikke, 1 adet bronz kap, 5 adet bronz obje, 1 adet bronz bilezik paras, 7 adet pimi toprak kse, 2 adet pimi toprak ksecik, 2 adet aryballos, 2 adet

..................................................................................................................................................................................

155

kylix, 1 adet pimi toprak oyuncak, 2 adet su mermeri alabastron, 2 adet pimi toprak mask, 1 adet pimi toprak heykelcik ba, 1 adet pimi toprak emzikli kap, 4 adet pimi toprak grin, 1 adet boynuz obje, 2 adet tabak paras, 5 adet pimi toprak skyphos, 1 adet pimi toprak pelike, 1 adet pimi toprak tabak (kapak), 1 adet pimi toprak kaide, 1 adet pimi toprak ttslk, 1 adet pimi toprak rython, 1 adet minyatr tabak, 1 adet gm yzk, 1 adet pimi toprak amphoriskos, 1 adet pimi toprak testi, 2 adet pimi toprak unguentarium. 1 adet bronz ivi, 1 adet demir obje. Bunlarn 52 tanesi mezar ii buluntusu, geri kalan ise serbest buluntulardr. Amadaki almalarda kk buluntu ve mezarlar dnda dzenli bir ekilde yerletirilmi ta bloklara rastlanmtr. Ayrca, bu bloklarn arasna bir sandk mezarn konumlandrlm olduu gzlemlenmitir. Mezarlar ile ilgili ayrntlar aada verilmitir. ST-5 M1 - Pimi Toprak Lhit Tanm ve korunmuluk durumu: Amann kuzey kesinde 1.00 m. derinlikte knklerin altnda, su yolu yapmnda tahrip edildii tahmin edilen dank vaziyette pimi toprak lhit paralarna rastlanmtr. St5- M1 olarak kodlanan lhitte krk durumda bronz bilezik paras dnda herhangi bir buluntuya rastlanmamtr. Temizlik almalar srasnda bu mezara ait olduklar sanlan drt adet bronz sikke ve bir adet bronz bilezik bulunmutur. ST-5 M2 - Kiremit Mezar ller: uzunluk: 100 cm. genilik: 70 cm. Tanm ve korunmuluk durumu: Dou-bat dorultusundaki su yolunun altnda bulunan ve Roma Dnemine tarihlendii dnlen mezar, krk ve dalm bir hlde bulunmutur. 2 adet bronz sikke dnda buluntusu yoktur. ST-5 M3 - nhumasyon Tanm ve korunmuluk durumu: Roma Dnemine tarihlendii dnlen mezar, zerinden geen su yolunun inas srasnda tahrip edilmitir. Dank durumda bulunan iskelete ait herhangi bir mezar hediyesine rastlanmamtr. ST-5 M4 - Pimi Toprak Lhit ller: genilik: 81 cm. uzunluk: 220 cm. ykseklik: 60 cm. et kalnl: 9-10 cm. i derinlik: 56 cm. Tanm ve korunmuluk durumu Batya doru geniletilen amann kuzeybat kesinde yaplan seviye indirme almalar srasnda, dou-bat ynnde uzanan ta duvar kalntsnn ve bunun gneyinde ayn dorultuda yerletirilmi olan kalker tandan yaplm bir lhit ortaya kmtr (Resim:11). Lhdin semerdam biimli kapa krk ve yana doru kaym bir hlde bulunmutur. Daha nce soyulduu anlalan mezar iinden dank durumda, krk kap paralar ile M.. 4. yzyla ait 2 adet bronz sikke bulunmutur.

156

..................................................................................................................................................................................

ST-5 M5 - Kiremit Mezar ller: Uzunluk: 75 cm. Genilik: 50 cm. Tanm ve korunmuluk durumu: Paral ve dank hlde bulunmutur. skelet haricinde buluntusu yoktur. ST5- M6 - Urna (Krater) Tanm ve korunmuluk durumu: Amann kuzey kesitine yakn kesimde, 1.60 m. derinlikte ortaya kan, az kuzeye doru yerletirilmi kratere benzer bir urna ilgin sonular vermitir. inde kemik ve kl dnda herhangi bir buluntuya rastlanmayan mlein az, bir lekane ile kapatlmtr. Lekanenin blm gnmze kadar salam durumda gelebilmitir. Kabn d oryantalizan slupla bezenmitir, bu alanda sra hlinde art arda dizilmi aslan motieri yer almaktadr. Bunun yannda ayn slupla bezeli ift kulplu geni azl amfora, bir tts kab, bir kotyl, bir ryton ve zerinde otlayan yabani keilerin betimlendii lekanenin yarsna yakn ksm ele geirilmitir (Resim:11a-f). Buluntular, Su Terazisi Nekropolnde gmnn M.. 7.yzyln sonlarnda baladn gstermektedir. Bu buluntu grubu iinde hangi mezara ait olduklar anlalamayan M.. 5.yzyln sonlarna ait 4 adet bolsal ele geirilmitir. Amada ortaya kan bu mezarlarn yan sra, iki adet pithos mezara rastlanmtr. ST5-M7 Urna (Pithos) lleri: ykseklik: 208 cm. az ap: 72 cm. boyun ap: 64 cm. omuz ap: 132 cm. gvde ap: 136 cm. dip ap: 10 cm. et kalnl: 2,5 cm. Tanm ve korunmuluk durumu: Amann dou ksmnda ortaya kmtr. zerinde dou-bat ynnde uzanan pimi toprak knklerden oluan su yolu gemektedir. Pithos paralanm olmasna karn paralar bir arada gnmze dein gelebilmitir. Doubat ynnde yerletirilmi olan pithosun aznn yuvarlak yass bir tala kapatld grlmtr . Pithosun iinde, ba, pithosun dip ksmna gelecek ekilde yerletirilmi erikin bir kiiye ait iskelet bulunmutur. skeletin sabit ve dz durabilmesi iin, pithosun iine belli bir seviyeye kadar akl-kum karm moloz doldurulduktan sonra, iskeletin kumun zerine yatrld tespit edilmi. skeletin el hizasnda Erken Klsik Dneme tarihlenen krmz gr slupla bezenmi bir lekythos, su mermerinden yaplm iki adet alabastron karlmtr. ST5-M8 Pimi Toprak Lhit lleri: genilik: 51 cm. uzunluk: 131 cm. ba ucu pervaz genilii: 10 cm. ayak ucu pervaz genilii: 10 cm. yan duvar pervaz genilii: 10 cm. ba ucu pervaz kalnl: 5 cm. yan duvar pervaz kalnl: 5 cm. ykseklik: 29 cm. et kalnl: 3 cm. i derinlik: 25 cm.
..................................................................................................................................................................................

157

Tanm ve korunmuluk durumu: Lhit; kapa paralanp iine km ekilde bulunmutur. Ayrca lhit, atlam ve deforme olmutur. Mezar teknesinin iinde tam ortada, 30 cm x 20 cm llerinde bir mermer plaka bulunmutur. Mezar ii buluntularndan; mezarn Klsik Dneme tarihlendii bilinmektedir. Buluntulardan 34 numaral lekythos krk ancak tme yakn, 35 numaral lekythos ve 36 numaral kse ise tamamen salam karlmtr. Ayrca bir adet de sikkeye rastlanmtr. ST5-M9 Urna (Hydria) Tanm ve korunmuluk durumu: Amann kuzeydousunda, salam olarak ele geirilen hydriann sadece az ksmn bir paras eksiktir. Hydriann bir yznde, biri oturur durumda kadn gr, dier yznde ise palmet motieri bulunmaktadr. Resim sahnesinin altnda meander, boyun ve az kenarnda yumurta ve dil motierinden oluan bantlar yer almaktadr (Resim:12). ST-5-M10 Kiremit Mezar lleri: uzunluk: 100 cm. genilik: 50 cm Tanm ve korunmuluk durumu: Amadaki ta lhdin gneyinde ortaya kan kiremit kapakl mezardan iskelet dnda herhangi bir buluntu ele geirilmemitir. ST5-M11 - Pithos lleri: az ap: 74 cm. uzunluk: 100 cm. boyun ap: 62 cm. gvde ap: 75 cm. dip ap: 12 cm. et kalnl: 2 cm. Tanm ve korunmuluk durumu: M7 nin batsnda ve ayn seviyede ortaya kan ikinci pithosun az dierinde olduu gibi yuvarlatlm yass kum ta ile kapatlmtr. Pithosun alt taraf taban suyu iinde bulunmutur. skelet dank hlde ele geirilmi olup yn belirlenememitir. Mezar iinden bir adet bodur lekythos, 1 adet pimi toprak grin, 1 adet skyphos, 2 adet bronz obje, 2 adet lekythos, 1 adet gm yzk, mezar hediyelerinin bir ksm slak, bir ksm da baln iinde gml vaziyette yer aldklar saptanmtr. Buluntular, mezarn Olgun Klsik Dneme tarihlendiini gstermektedir. ST5-M12 - Urna Tanm ve korunmuluk durumu: Mezarn boyun, az ksm ve tek kulpu krk/ eksik bulunurken eksik paralarn bir ksm; kabn iinin temizlenmesi srasnda, iinden karlmtr. Mezarn tek buluntusu bronz bir objedir. ST5-M13 - Urna Tanm ve korunmuluk durumu: Mezar krk ve deforme olmu hlde bulunmutur. Ayrca mezarn yars, taban suyunun altna konumlanm; buluntularn ikisi de (1 adet skyphos ve 1 adet minyatr tabak), ayn kemikler gibi baln iinden karlmtr. skyphosun az ksmndaki kk eksii hari, buluntular salam bulunmutur.

158

..................................................................................................................................................................................

ST5-M14 - Urna Tanm ve Korunmuluk Durumu: Mezar dank bir hlde bulunmutur. Herhangi bir buluntusu yoktur. ST5-M15 - Sandk ller: genilik: 42,5 cm. uzunluk: 168,5 cm. i derinlik: 40 cm. Tanm ve korunmuluk durumu: Mezar taban suyu seviyesinin altnda hlde bulunmu olup iinde bulunan amphoriskos sebebiyle, Ge Arkaik Dneme tarihlendii dnlmektedir. skeletin dorultusu, baln iinden dank hlde karlabildiinden tam olarak bilinmemekle birlikte; kafatas paralar younluklu olarak doudan kt iin; D-B olarak tahmin edilmektedir. ST5-M16 - Urna Tanm ve korunmuluk durumu: Mezar olduka kt durumda ve dank olarak bulunmutur. Mezar ii buluntusu yoktur. ST5-M17 - Ta Mezar Tanm ve korunmuluk durumu: Mezar da, kapa da tahribata uram ekilde bulunmutur. Bu tahribata, Telekomun yrtt altyap almalarnn neden olduu dnlmektedir. ST5-M18 - Kiremit Mezar Tanm ve korunmuluk durumu: Mezar tamamen dalm hlde bulunmutur. Bu tahribata da, Telekomun yrtt altyap almalarnn neden olduu dnlmektedir. Mezarn herhangi bir buluntusu yoktur. ST5-M19 - Sandk Mezar lleri: genilik: 98 cm. uzunluk: 163 cm. i derinlik: 22 cm. Tanm ve korunmuluk durumu: Mezarn yars, tan iine oyulmu olup iskeletin kala ksmndan aas tamamen bota kalmtr. Taban suyunun grlmeye balad seviyede konumlanm olan iskelet iyi bir ekilde korunagelmitir ve D-B dorultusunda uzanmaktadr. Bir kadna ait olduu anlalan iskeletin sa elinde bulunan pimi toprak kap dorultusunda, mezarn Arkaik Dneme tarihlendii dnlmektedir. Bu buluntunun yan sra bir adet bronz ivi ve bir adet demir obje karlmtr. ST5-M20 - Pimi Toprak Lhit lleri: genilik: 61 cm. uzunluk: 198 cm. ba ucu pervaz genilii: 10,5 cm. ayak ucu pervaz genilii: 10,5 cm. yan duvar pervaz genilii: 10,5 cm. ba ucu pervaz kalnl: 6 cm. ayak ucu pervaz kalnl: 6 cm. yan duvar pervaz kalnl: 6 cm. ykseklik: 33 cm. et kalnl: 1,5 cm. i derinlik: 31,5 cm.

..................................................................................................................................................................................

159

Tanm ve korunmuluk durumu: Mezar; kapa iine km ve atlak hlde bulunmutur. Batdaki yars topran zerinde, doudaki yars talarn zerinde duran lhit; ortadan ikiye ayrlm ve batdaki ksm aa doru kaymtr. Mezarn i ve d duvarlarnda (d duvarlarda 5,5 cm. i duvarlarda ise 4 cm yksekliinde), yumurta dizisi frizi bulunmaktadr. D uzun kenardaki frizde yumurta says 73, d ksa kenarda, 23; i uzun kenarda 74, i ksa kenarda 20, i duvarlarn kesinde 1er tanedir. Mezarn eksik ksm yoktur. Herhangi bir buluntu vermemi olduundan, tarihlendirmesi yaplamamtr. skelet, D-B ynnde uzanmaktadr. ST5-M21 - Urna (Pithos) lleri: az ap: 80 cm., gvde ap: 136 cm. dip ap: 16 cm. ykseklik: 208 cm. et kalnl: 3 cm. Pithos mezar, krk ve deformasyona uramtr. skelet dalm durumdan olduundan yn belirlenememitir. Mezarda bitkisel dekorlu adet pimi toprak lekythosa rastlanmtr. Buluntular, mezarn Klsik Dneme ait olduunu gstermektedir. ST5-M22 - Urna Tanm ve korunmuluk durumu: Kp mezar, tamamen dalm hlde; taban suyu ve balkla dolu olan ukurdan karlmtr. ukur; ST5 amasnn ta platformundan, 22 cm. ykseklikte olan, amann gneydousunda konumlanan 2. platformun iine oyulmutur. Herhangi bir buluntusu yoktur. ST5-M23 - Kiremit Mezar lleri: uzunluk: 115 cm. genilik: 96 cm. ykseklik: 34 cm. Tanm ve korunmuluk durumu: Trk Telekomun kablolarnn yerletirilmesi srasnda dalm olduu dnlen mezar, M24n bittii noktaya ve M26nn hemen stne konumlanmaktadr. Herhangi bir buluntu vermemitir. ST5-M24 - Kiremit Mezar ller: uzunluk: 142 cm. genilik: 108 cm. ykseklik: 50 cm. Tanm ve korunmuluk durumu: M23e bitiik bulunan M24 de ayn sebeplerden tr krk ve dank bir hlde bulunmu; alm ilemi srasnda bir adet bronz sikkeye rastlanmtr. ST5-M25 - Pimi Toprak Lhit ller: genilik: 50 cm. uzunluk: 180 cm. ba ucu pervaz genilii: 12 cm. yan duvar pervaz genilii: 10,5 cm. ba ucu pervaz kalnl: 6 cm. ykseklik: 41.5 cm. et kalnl: 2,5 cm. i derinlik: 39 cm.

160

..................................................................................................................................................................................

Tanm ve korunmuluk durumu: Pimi toprak lahdin kapa iine km ve atlak hlde bulunmutur. inde yer alan iskelet de dank durumda bulunduundan, uzanma yn belirlenememitir. Mezar hediyesi olarak ele geirilen lekythos ise krk durumda olup onarlmtr. Klsik Dneme aittir. ST5-M26 Pimi Toprak Lhit lleri: genilik;40 cm. uzunluk;125 cm. ykseklik; 34 cm. Tanm ve korunmuluk durumu: Lhdin at kiremitlerinden oluan kapaklar mezarn iine km ve atlak hlde bulunmutur. Ayrca tekne ksmnn douya bakan yan-uzun duvar, tamamen mezarn iine girecek ekilde deforme olmutur. skeletin dank olduu mezardan, bir adet lekythos, oynar kollu ve bacakl pimi toprak bir oyuncak grin ele geirilmitir. ST5-M27 Pimi Toprak Lhit lleri: uzunluk: 87 cm. ba ucu genilik: 45 cm. ayak ucu genilik: 40, ykseklik: 19 cm. et kalnl: 1,5 cm. i derinlik: 17,5 cm. Tanm ve korunmuluk durumu: Lhit dalm hlde bulunmutur. Mezar buluntusu olarak, gri renkli tek kulplu emzikli bir kap ortaya kmtr. M.. 6.yzyla aittir. c- ST-6 NO.LU AMA (Resim:13) Su Terazisi 4 ve 5 numara ile tescillenen amalarn kuzeyinde, kaz almalarndan nce yaplan jeozik lmleri test etmek ve nekropoln snrlarn belirlemek amacyla D6 plan karesinde 5.00 x 5.00 m. llerinde ST6 amas yapld. Amann gneyinde, topran 0.60 m. altnda dou bat ynnde uzanan son dnemlere ait pik demirinden yaplm su borular saptand. Bunlarn altnda ta rgl ve ii kire harcyla svanm bir sandk mezarn yer ald anlald. Kemik dhil hibir buluntuya rastlanmayan mezarn, ad geen su yolunun yapm srasnda soyulmu olabilecei sanlmaktadr. Amada seviye inme almalarn devamnda 1.30 m. derinlikte dou bat dorultulu bir kiremit mezar ortaya kmtr. 1.75m. uzunluunda 0.55cm. geniliinde olan mezarda inhmasyon gm yapld tespit edilmi olup mezardan, pimi toprak kse ele geirilmitir. Ayrca, mezarn evresinde hangi mezara ait olduklar anlalamayan bir aryballos, bir cam unguentarium. Bir lekythos, bir skyphos pimi topraktan domuz gr ve krk durumda bir bronz ayna ortaya kmtr. Amann genelinde yaplan seviye indirme almalar srasnda, 1.63 m. dzeyinde, dou bat ynnde uzanan 1.50 m. uzunluunda bir pithosa rastlamtr. Urna olarak kullanlan pithos topran arlndan krlarak paralanm durumda olduu krk paralar hlinde bulunmu, paralar alnarak ii temizlenen urnadan yanm kemik ve kl kalntlar dnda herhangi bir buluntu ele geirilmemitir (Resim:14). Amann kuzey dousunda yine urna olarak kullanldklar anlalan iki adet kk boyutlu pithos ve bir adet amphora ortaya kmtr.
..................................................................................................................................................................................

161

Alanda 2.20 m. dzeyinde 1.75 m. uzunluu, 0.40 m. genilii olan toprak gmye yer verilmitir. Mezardan iki adet skyphos, bir adet aryballos ele geirilmitir. Buluntular bu mezarn M.. 6 yzyl balarna ait olduunu gstermektedir. Amann kuzey tarafnda birer metre arayla sralanm iki adet kremasyon gm ile birlikte St6-M13 numaral pimi toprak lhit ortaya kmtr. Dou-bat ynnde yerletirilmi lhitten bir adet siyah grl pimi toprak alabastron, bir adet pimi toprak fok gr ve bir adet cam alabastron bulunmutur. ST 6 amas alma bitiminde, jeotekstille kaplandktan sonra, amadan kan toprakla tekrar doldurularak alandaki almalara son verilmitir C- LABORATUARDA GEREKLETRLEN RESTORASYON VE KONSERVASYON ALIMALARI Kaz evi iinde yer alan restorasyon ve konservasyon merkezinde, yedi restorasyon ve konservasyon uzman tarafndan, 2009 kaz sezonunda ortaya karlan ve mzeye teslim edilen 160 envanterlik eserin, ayrca nceki yllarda ortaya karlan bir ksm buluntunun onarm ve koruma almalar yaplmtr. D - ARAZDE GEREKLETRLEN RESTORASYON ALIMALARI 1) Mozaik Onarm (Resim:14) 1985 ylnda kamulatrma sorunlar nedeniyle yerinden bloklar hlinde kaldrlm ve depoda koruma altna alnm olan Roma Dnemine tarihlenen mozaik demeye ait paralar, tekrar zgn yerlerine yerletirilmi ve koruma altna alnmtr. Bu uygulama alann yaplm olan rlvesi dorultusunda yaplmtr. Bloklarn yerletirilmeleri srasnda taban dzenlemesi ile bloklar arasndaki boluklara kire harc kullanlarak dolgu yaplmtr. 1985 ylnda yaplan kazda ortaya kan ve mze deposuna tanan ayn meknn odasna ait mozaiin nmzdeki kaz sezonunda Eneze tanarak zgn yerine yerletirilmesi dnlmektedir. 2) Taalt Nekropolnde Oluklu Ta Suyolu Kalntsnn Rekonstrksiyonu Taalt Nekropolnde yer alan ve suyolunu oluturan oluklu ta bloklar, arazideki konumlarna gre yaplan rlvesi dorultusunda zgn yerlerine yerletirilmitir. 3) Kale iinde yer alan apelin yklm durumda bulunan drt stunundan iki tanesi donat kullanlarak yerlerine dikilmitir. 4) Kalede yer alan ve kazlarla ortaya kan btn ta duvarlar, ar k artlarndan etkilenmelerini nlemek ve ayakta kalmalarn salamak amacyla kire harc kullanlarak konsolide edilmitir. 5) Kent merkezinde yer alan pazar yerinin karsnda bulunan zel mlkiyetli parsel iinde kalan kilise kalntsnn apsisi ve orta ne molozdan temizlenmitir. 6) Kale sularnn nnde yer alan moloz ile duvarlarda yeermi aa ve bitkiler temizlenerek duvarlar aa karlmtr. 7) Kaz srasnda ortaya kan ve zgn yerlerinde korunmalar olanaksz olan pimi toprak lhitlerin salam durumda olanlar, strafor ve ahap kullanlarak hazrlanan konstrksiyonlarla ktle biiminde kaldrlm ve ayn ekilde mzeye tanmtr. Mzede paketleri alacak lhitler temizlenerek konservasyonlar yaplacaktr.

162

..................................................................................................................................................................................

Plan 1. Su Terazisi Nekropol

Resim1: Kale i 5 No.lu ama.

Resim 2: Taalt yamac buluntular.

..................................................................................................................................................................................

163

Resim 3: Kralkz Bazilikas.

Resim 4: Su Terazisi 4 ve 5 numaral amalarn konumu.

164

..................................................................................................................................................................................

Resim 5: Ta platform iine yerletirilmi pimi toprak lhit.

Resim 6: Krmz grl alabastron.

Resim 7: Pimi toprak lhitlerden rnekler.

..................................................................................................................................................................................

165

Resim 8: eitli dnemlere ait mezar buluntusu lekythoslar

Resim 9: Krmz grl hydria

Resim 10: Su Terazisi Nekropol 5 No.lu ama

166

..................................................................................................................................................................................

Resim 11a-d: buluntular

Oryantalizan

stilde retilmi

Resim 12: Krmz grl hydria

Resim 13: ST5 amas

..................................................................................................................................................................................

167

Resim 14: Mozaik restorasyonu

Resim15: Pimi toprak lhitlerin paketlenerek tanmas

168

..................................................................................................................................................................................

2009 YILI KLAZOMENA KAZISI

Yaar E. ERSOY* mit GNGR Hseyin CEVZOLU

Klazomenai 2008 yl almalar Urla / skele Mevkiinde yer alan HBT (Hamdi Balaban Tarlas) Sektrnde 15 Temmuz 31 Ekim gnlerinde gerekletirilmitir1. Bu sektrdeki kazlar, savunma sistemi ve kent kaps ile seramik frn almalarndan olumaktadr. Arazi almalar I 22, I 26-27, K 26-27 plan karelerinde yrtlmtr (Resim : 1). Kaz almalarnn yan sra konservasyon laboratuvarnda kk buluntularn koruma ve onarm almalar da devam etmitir. HBT SEKTR KAZI ALIMALARI AMA 19 mit GNGR Klazomenai antik kenti, HBT Sektrnde, 2007 ve 2008 yllarnda J -K / 26 plan karelerinde yaplan almada dou ynndeki ksa kenar kavisli bitime sahip olan bir seramik frn aa karlmt2. 2009 ylnda ise frnn alt yapsn grmek amacyla K / 26-27 plan karelerinde konumlanan Ama 19da kaz almalar gerekletirilmitir. Frnn dou ve gney ksmlarnda yaplan almalarda M.. nc binyln ikinci yarsna ait olan savunma dzeneinin bir ksm, Demir ana ait olan 10 mezar aa karlm; ayrca seramik frnn yakt beslemek iin kullanlan akl tespit edilmitir. Alandaki almalar yaklak olarak 5.50 m. kodlarnda balam ve 3.20 m. kodlarnda da sona ermitir. SAVUNMA DUVARI Bu alanda srdrlen almalarn salam olduu en nemli bilgi, Klazomenaidaki Erken Tun andaki yerleimin Limantepe mevkiindeki surlarla kuatlan bir Yukar
*

Do. Dr. Yaar E. ERSOY, Urla Klazomenai Kazevi, Urla zmir/TRKYE. Dr. mit GNGR, Ege niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Arkeoloji Blm, 35100 zmir/TRKYE. Yard. Do. Dr. Hseyin CEVZOLU, Ege niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Arkeoloji Blm, 35100 zmir/TRKYE. Saladklar desteklerden dolay T.C. Kltr ve Turizm Bakanl, Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrlne, Dner Sermaye letmesi Merkez Mdrlne (DSMM), teekkr ederiz. Bu seneki almalarda Bakanlk temsilcisi olarak Efes Mzesi aratrmaclarndan Uzman Arkeolog Esra Bideci grev almtr. Uzman Konservatr Deniz HEPDN denetiminde Ankara niversitesi, Bakent Meslek Yksek Okulu Restorasyon ve Konservasyon Programndan iki stajyer renci ile Bilkent, Ege, Mersin, Sleyman Demirel ve Dokuz Eyll niversiteleri Arkeoloji Blm rencileri kaz almalarna katlmlardr. Y. Ersoy, et.al., 2007 Yl Klazomenai Kazs, KST 30/3 (Ankara, 2009), 237-239, 249-250 resim 5-7; Y. Ersoy, et.al., 2008 Yl Klazomenai Kazs, KST 31/1 (Ankara 2010), 189-191, 199-200 resim 6-9.

..................................................................................................................................................................................

169

ehir ile yine farkl bir savunma sistemine sahip olan Aa ehir olmak zere ikili bir yapya sahip olduunun net bir ekilde anlalmasdr. Klazomenaida, Arkaik Dnem yerlemesinin gneybatsnda kalan ve kenti bat ynnden kuatan sur duvarnn da tespit edildii bu alandaki kazlar, Erken Tun II Dnemi sonlarnda ayn zamanda Aa ehrin de gneybat snrn belirlemek konusunda katklar salamtr. J K / 26 plan karesinde gerekletirilen kazlarda M.. 7. yzyl ortalarnda ina edilen sur duvarnn aksnda, kuzey gney dorultusunda uzanan ve bedeni ana kaya zemine oturup iri, ksmen ekilsiz, yuvarlak talar ile ina edilen bir baka savunma duvar ile karlalmtr. Prehistorik Dneme tarihlenen bu sur duvarnn ykseklii yaklak 1.55 m.dir. Ama snrlar dhilinde de 5.60 m.lik bir blm korunmutur. Kerpi zn zerine dtan yerletirilen kaplama mahiyetinde bloklardan ina edilen bu duvara bat yznde bir blm aa karlan ve byk bir olaslkla da kabaca at nal formuna sahip olan bir kule eklemlenir. Bu kulenin derinlii yaklak olarak 6.75m. kuzeygney dorultudaki maksimum uzunluu ise 8.30m.dir. Kulede ana sur bedeninin aksine daha kk boyutlu, ounluu ince plkalardan oluan kayrak ta niteliindeki levhlr kullanlmtr. Kuzey taraf, Ge Arkaik Dnemde alan koridorlu giriin inas srasnda tahribat grm olan bu kulede i z, alanda gerekletirilen kazlardan net bir ekilde anlald zere, masif kerpi toprandan yaplmtr. Hem sur bedeni ve hem de kule, yukarya doru ykseldike daralr, bir baka deyi ile evlidir. Kulenin gneybat kesindeki derin kesime kuzey-gney dorultuda uzanan ve iinde tek bir gm barndran byk bir pithos, mezar olarak yerletirilmitir. Bu pithosun iinden elde edilen buluntular, tarih olarak M.. 10. yzyl sonlarna aittir (Resim: 2). Bu mezarn az ksmnn bulunduu gney ynnde, pithosun yerletirilmesi srasnda tahribata urayan ve llerinden hareket ile bir bebee ait olduu anlalan ta bir sanduka mezar daha tespit edilmitir. Bu yeni prehistorik Dnem savunma duvarnn ina tarihi iin alanda yrtlen kazlarda elde edilen seramik buluntular, Troia II sonlarn ve/veya Troia III Dnemini iaret ederler. zellikle M.. nc binyln ortalar, bir baka deyi ile Erken Tun II Dnemi, hem Anadoluda ve hem de Egede cidd sosyal deiimlerin yaand, kk lekli ky niteliindeki yerleimlerin sayca nispeten azalp nfusun byk yerlemelerde topland, kentlemenin belirgin bir ekilde ortaya kt, toplumsal katmanlamann ve sosyal hiyerarinin de farkl yzleriyle yaama yansd bir dnem olarak tanmlanr3. Bu yeni veriler sonucunda yaklak 1.5 2 hektarlk bir boyuta sahip olan ve ada tarihli gl surlarla kuatlan Limantepe mevkiindeki alan Yukar Kale olarak tanmlamak gerekecektir. Klazomenaideki bu yeni ken bir dizi nemli sonular vardr. Klazomenaide Erken Tun II Dneminde surlarla kuatlan bir aa ehrin varl, Dnem iin Bat Anadolu ve Egede bugne kadar arkeolojik izleri ile bir
3

D. Konsola, Settlement Size and the Beginning of Urbanization, Lhabitat gen prhistorique: actes de la Table Ronde internationale organise par le Centre National de la Recherche Scientique, lUniversit de Paris I et lcole francaise dAthnes (Athnes, 23-25 juin 1987), BCH Supplment 19 (Paris, 1990), 463 471; V. aholu, The Anatolian Trade Network and the zmir Region During the Early Bronze Age, OJA 24 (2005), 339-361; O. Kouka, Siedlungsorganisation in der Nord- und Ostgis whrend der Frhbronzezeit (3. Jt.v.Chr.) (Internationale Archaeologie, Band 58) (Rahden/Westfalen, 2002).

170

..................................................................................................................................................................................

trl varl tescillenemeyen ama Troia da dhil olmak zere birok merkez iin kat zerinde de olsa ne srlen bir olguyu gerek kldndan tr olduka nemlidir4. Boazky rneinde olduu gibi, Anadolu gelenei ile balants doal olarak vurgulanan bu tarzdaki kale ve aa kent eklindeki dual yap ki M.. nc binyln ortalarnda toplumsal organizasyonun aslnda dndmzden ok daha katl ve eitli olduunu bizlere gsteren bir durumdur Bat Anadoluda en azndan Erken Tun II Dneminin sonlarnda ortaya kmtr. yle anlalmaktadr ki Erken Tun II Dnemi sonlarnda Klazomenai, gney snr o denli bilinmese de, byk bir olaslkla neredeyse 10 15 hektarlk bir boyuta sahiptir. Bu prehistorik Dneme ait olan yeni savunma sisteminin tarihlendirilmesi iin net bir veri elimizde olmasa da alanda dank olarak ele geirilen seramikler, Erken Tun II sonlarna, Erken Tun III Dneminin de erken safhasna tarihlendirilebilir. SERAMK FIRINI Protogeometrik Dnem ilerinde kullanlan seramik frn, muhtemelen Erken Tun II Dnemi sonlarnda ina edilen ve kuzey gney ynnde uzanan sura bat ynnden eklemlenen ve hl hazrdaki hliyle lleri bilinemeyen ancak byk bir ihtimal ile oval ekilli kule yapsnn oluturduu kuytunun gneyine bilinli olarak yerletirilmitir. Zira frnn kuzeyinde yer alan kulenin ana kaya zerinden ykselen alt kesimi, frn iin kuzey rzgrna engel tekil eder. Bu durum da bize pheye yer brakmayacak bir ekilde prehistorik Dnem kalntlarnn Erken Demir a ilerinde akta bulunduunu ve dolayl olarak da kullanldklarn gsterir. Dou-bat ynnde yerletirilen frnn dou ksa kenar apsisli, bat kenar ise dzdr. Bu dzenein en iyi korunan ksm yaklak 10-15 cm. kalnla sahip olan zgarasdr. Bu zgarada gnmze korunarak gelen 16 adet s delii mevcuttur. Bu delikler drt sra hlinde yerletirilmilerdir. Bunlarn ortada dokuzar, yanlarda yedier olmak zere tamam 32 adet olmaldr. Frnn zgara blmnn zerinde ykselen kubbe ksmnn bir blm kuzeyde ve dou ksa kenar tarafnda ksmen korunmutur (Resim: 3). Frnn az ksm iin gney uzun kenar ve bat ksa kenar olmak zere iki alternatif sz konusudur. 2009 ylnda yrtlen almalarda seramik frnnn aznn gney uzun kenarda, tam ortada deil, ancak ksmen batya kayk bir noktada bulunduu tespit edilmitir. Bu akln genilii 0.40m, ykseklii de 0.45m.dir. Kapnn dnda, frnn kullanlmasyla oluan, frndan karlp zemine yaylan ve kalnl da baz yerlerde yaklak 15cm.ye kadar kan kll tabaka frnn gneyinde ve gneydou kesinde aka grlebilmektedir (Resim: 4). Sz edilen bu seramik frnn kullanmdan ktktan sonra zerine ve evresine yaplan ok saydaki gm frnn tarihlendirilmesi konusunda nemli katklar salarlar. Bu frnn batsnda 2007 ylnda bulunan frnn kullanmn engelleyecek ekilde yerletirilen hydria iine yaplan ocuk mezar (Mezar No. 18) byk bir olaslkla M..
4

M. Korfmann, Troia als Drehscheibe des Handels in 2. und 3. vorchristlicher Jahrtausend. Erkentnisse zur Trojanischen Hochkultur und zur Maritimen Troia Kultur, Traum und Wirklichkeit: Troia (Stuttgart, 2001), 35568, g. 403.

..................................................................................................................................................................................

171

10. yzyln ilk yarsna aittir. Yine ayn tesisin kuzeydou kesine, frn ksmen de olsa tahrip ederek yerletirilen bir baka mezar da (Mezar 31) ele geirilen hediyelerinden tr benzer bir tarihten olmaldr. Frnn hemen dousunda, 26 No.lu mezarn yaknnda bulunan dier gmler de byk bir olaslkla M.. 10. yzyln sonlarna ya da 9. yzyln balarna tarihlenebilirler. Bu gmlerin salam olduu terminustan tr alanda aa karlan seramik frn muhtemelen M.. 10. yzyln ilk yarsna ait olmaldr. Seramik frn kullanmdan ktktan sonra alana yaplan gmlerin yan sra bir dizi baka tarihleyici veri daha sz konusudur. Frnn gney tarafnda, az ksmnn bulunduu kesimde frnn inas srasnda yaklak olarak 3.20 m. kodunda bulunan ana kayadaki oyuklarn tesviyesi yaplmtr. Bu tesviyeler ile balantl ukurlarda kk talar ve kller ile ele geirilen seramiklerin hemen hepsi yine Protogeometrik sluptadrlar; ancak dier yandan bu rnekler oniada muhtemelen uzun bir sre yaayan slubun da nispeten erken rnekleri olarak deerlendirilmelidirler. MEZARLAR Ama 19da imdiye kadar yrtlen kaz almalarnda Demir ana ait olan toplam on gm tespit edilmitir. Bunlarn be tanesi dou tarafnda, sur bedeni ile frn arasnda kalan kesimde, dierleri de frnn gneyinde yer alrlar. Bu gmlerin be tanesi piirme kaplar iine yaplan bebek mezarlardr (Mezar No. 29, 30, 33, 36 ve 42). rnek ise yine erikinlere ait olmayan ta sanduka gmlerdir (Mezar No. 37, 43 ve 44). ki gm inhumasyon tarzndadr (Mezar No. 31 ve 32). Bunlardan ilki bir erikine ait olup zeri de pithos paralar ile kapatlmtr. kinci rnek ise maalesef olduka tahribata uram bir durumda ele geirilmitir. 2009 ylnda alandaki kazlarda belirlenen gmlerin biri hari hi birisinde mezar hediyesi ele geirilmemitir. 31 No.lu inhumasyon mezardaki vazolar, tarih olarak M.. 10. yzyln sonlarn iaret ederler. ARKAK DNEM KENT KAPISI VE SAVUNMA SSTEM Hseyin CEVZOLU Savunma sistemi ve kent kaps ile ilikili eitli birimlerin aratrlmasna 2009 ylnda devam edilmitir. Bu kazlar, savunma sisteminin bir paras olan avlulu giriin kuzeyinde younlamtr (Resim: 5). Alanda yrtlen almalarda savunma sistemi ile ilikili temellerin kazs srasnda birka yap evresini gsteren bulgulara rastlanmtr. Bu bakmdan savunma sisteminin ina evrelerine ait verileri deerlendirmek 2009 yl almalarnn hedeeri arasnda yer almtr. Surun ina tarihini farkl noktalarda test etmek ve mevcut buluntular tekrar deerlendirmek amacyla farkl alanlarda kazlar yrtlmtr. Zira giriin kuzeyinde sura batdan yaslanan eik duvarn arkasndaki tabakalarn korunma durumu iyi olduu iin almalar bu ksma kaydrlmtr. Surun ina tarihini aratrmak iin sektrn kuzeyinde yeni bir alan (Ama 21) belirlenmi ve ayrca Ama 17 iinde de bir sondaj kazs gerekletirilmitir.

172

..................................................................................................................................................................................

AMA 17 (SONDAJ) 2008 ylnda kazlan alanda bu alanda yeni bir sondajn almasnn sebebi surun ina tarihine ait verilerin test edilmesidir5. M.. 4. yzyla ait tahribi gsteren verilerin ele geirildii tabakadan (ca. 4,52 - 4,25 m.) itibaren balayan almalar ana kaya seviyesine dein devam etmitir. En alt seviyede, ca. 2.88 m. kodunda avlulu giriin altndan geerek kuzeye devam eden hendein tabanna ulalmtr. Yrtlen sondaj almas ile sektrn zellikle kuzey kesiminde surun ina tarihine ait tabakalarn daha iyi korunduu anlalmtr. Eik duvara ait kaplama bloklarnn hemen altnda balayan tabakada ele geirilen seramik paralar savunma sisteminin M.. 7. yzyln ortalarnda ya da hemen sonrasnda ina edildiini gsterir6. Ama 17 sondaj almas ile sektrn gney kanadnda aa karlan hendein giriin altndan geerek kuzeye devam ettii tespit edilmitir (Resim: 6). Sondajn tabannda yaplan almalarda hendein taban ve yan yzlerinden birine ait kesitin form bakmndan hendein daha gney ve kuzeydeki dier uzantlar ile birliktelik gstermesi bu dzenein tm alanda belli bir sistem erevesinde e zamanl olarak ana kayaya aldn gsterir7. Hendek iindeki dolgu tabakasnn toprak zellii ve buradan ele geirilen buluntularn homojenlii hendein Protogeometrik Dnemdeki varlna ve bu dnemde kullanldna iaret eder8. AMA 12, GNEY-BATI KE 2009 yl alma alanlarndan bir dieri sura ait avlulu giriin gneyindedir. 2007 yl yaz Dneminde kazs tamamlanamayan bu alanda almalar ana kaya seviyesine kadar devam etmitir. Sz konusu alanda 2009 yl kazs 4.45 m. seviyesinden itibaren balam ve 3.15 x 2.80 m. llerindeki bir alanda ana kayaya ulalnca son bulmutur.9 Ama 12de gneybat kesinde yrtlen almalarda, 2007 yl almalarnda ayn alanda gzlendii gibi, yaklak 5.22 m. kodundan itibaren M.. 4. yzyla ait youn seramikli bir dolgu ile karlalmtr. Ana kaya seviyesine ulald zaman, yaklak 3.35 m. kodlarnda, M.. 4. yzylda meydana gelen tahribin etkisinden ksmen korunmu durumda mezarlar aa karlmtr. Aa karlan bir pithos mezar (Mezar 39) ve kremasyon tipi bir gm iin hazrlanan dikdrtgen ekilli (1.72 x 0.92m) ana kayaya oyulmu s bir yatak (Mezar 40), mezar hediyeleri yardmyla Protogeometrik Dneme tarihlenir. Pithos gmnn st ksm tahribata uram olmakla birlikte mezar iinden tarihlendirmeye yardmc olan
5 6

Ama 17de 2008 ylnda yrtlen almalar iin bkz. Y. Ersoy, et.al., 2008 Yl Klazomenai Kazs, KST 31/1 (Ankara, 2010) 186-189. Geometrik Dneme ait seramik paralar zellikle sar renkli, kumlu, killi ve gevek toprak zellii gsteren ve yaklak olarak 4.11-3.38 m. kodlarndaki tabaka iinden gelirler. Sur sistemlerinin bir paras olan ve eik duvarlarn nnden geen hendeklerin Anadolu ve Kuzey Suriyedeki rnekleri iin bkz. R. Naumann, Architektur Kleinasiens von ihren Anfngen bis zum Ende der hethitischen Zeit (Tbingen, 1971) 305-308. Koyu kahverengi, yumuak, killi-kumlu ve steril bir toprak zellii gsteren hendek ii dolgusu ve buluntular iin bkz. Y. Ersoy, et.al., 2008 Yl Klazomenai Kazs, KST 31/1 (Ankara, 2010) 187 res. 4. Y. Ersoy, et.al., 2007 Yl Klazomenai Kazs, KST 30/3 (Ankara, 2009) 234-235 res. 1-15.

..................................................................................................................................................................................

173

Ge Protogeometrik Dneme ait yarm konsantrik daireler ve bantlarla bezeli iki kk olpe, bir kantharos ve bir adet tek kulplu kse ele geirilmitir (Resim 7)10. Pithosun dip ksmnda bir ocua ait kemik kalntlarna rastlanmtr. Alanda aa karlan sz konusu mezarlar Demir ann balarnda bu alann nekropolis olarak kullanldn bir kez daha teyit eder. Zira nceki yllarda yine Protogeometrik Dneme ait pithos, ta sanduka ve amphora mezarlara ayn alanda youn ekilde rastlanmtr11. Pithos mezar (Mezar 39) kremasyon gmnn (Mezar 40) iine sonradan yerletirilmitir. Bir baka deyi ile kp iine yaplan gm yakma gmy ksmen bozar. Ana kaya iine oyulmu yakma ukurunun bir benzerine 2007 yl almalarnda sektrn kuzeyinde Ama 11 almalarnda da rastlanmtr12. AMA 21 Sektrn kuzeyinde yrtlen sondaj almalar ana kaya dzleminin kuzeye doru derinletiini, ana kaya zerindeki ilgili tabakalarla sur mimarsine ait temellerin de gney ksma gre daha iyi korunduunu bizlere gsterir. Eldeki verilerin nda giriin kuzeyinde belirlenen yeni bir alanda (Ama 21) yrtlen kaz almas ile savunma duvarnn plan, ina tarihi ve mimar zellikleri hakknda nceki yllarda yaptmz tespitleri destekleyen sonulara ulalmtr (Resim: 8). Ama 21 almasnda aa karlan kaplama bloklar sur giriinden itibaren balayan eik duvara aittir. Kaplama levhlr giriin her iki yakasnda sur gvdesine yaslanarak kuzey - gney ynnde devam eden eik duvarn temeli olarak yorumlanmaldr13. M.. 4. yzylda alanda yrtlen ina faaliyetleri srasnda eik duvarn belli noktalarda byk oranda tahrip edildii ve kaplama bloklarnn skld tespit edilmitir. Ama 21 almalarnda ortaya karlan eik duvar, Ama 17 almalarnda da gzlendii gibi ana kaya zerinden ykselir. Ama 21de eik duvarn altnda bulunan koni biiminde dibe doru daralan daire planl ukurlar sur sisteminin inasndan nceki bir evrede ana kayaya almtr. Bu yataklar byk bir olaslkla pithos gibi byk depo kaplarn zemine sabitlemek amacyla almlardr14.
10

11

12

13

14

Mezar 39 ve 40n katalog ve tanm iin bkz. P. Ulusoy, Burial Customs of Clazomenae in the Iron Age (1100-500 BC) (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Bilkent niversitesi, Ankara, 2010) 16-17, lev. 17a. Mezar buluntusu seramiklerin benzerleri iin bkz. I. S. Lemos, The Protogeometric Aegean. The Archaeology of the late eleventh and tenth Centuries BC (Oxford, 2002) 27-30, 54-55, 72-76 lev. 31, 35, 36, 55, 57-58, 63; A. M. Snodgrass, The Dark Age of Greece. An Archaeological Survey of the eleventh to the eight centuries B.C. (Edinburg, 1971) 46 res. 14. G. Bakr, et al., 2006 Yl Klazomenai Kazs, KST 29/3 (Ankara, 2008) 323; Y. Ersoy, et.al., 2007 Yl Klazomenai Kazs, KST 30/3 (Ankara, 2009) 236 res. 5-6. 1,00 x 1,50 m. llerinde basamakl yakma ukuru iin bkz. Y. Ersoy, et.al., 2007 Yl Klazomenai Kazs, KST 30/3 (Ankara, 2009) 240 res. 9. Savunma sistemlerindeki eik duvar rnekleri iin bkz. R. Naumann, Architektur Kleinasiens von ihren Anfngen bis zum Ende der hethitischen Zeit (Tbingen, 1971) 305-308; C. H. Greenewalt, Jr., Sardis: Archaeological Research in 1994, KST 17/1 (Ankara, 1996) 410 res. 2-3; C. H. Greenewalt, Jr., Sardis: Archaeological Research in 1995, KST 18/1 (Ankara, 1997) 515-516 res. 7-8; . zyiit, The city walls of Phokaia, Revue des tudes anciennes 96, 1994, 77-109. Klazomenaideki Arkaik Dneme ait zeytinya ilii ve depolarnda kullanlan byk pithoslar iin bkz., E.

174

..................................................................................................................................................................................

Geni bir alana yayld tespit edilen ve gvenilir bir stratigra ortaya koyan eik duvar arkasndaki dolgu tabakalarnda ele geirilen seramik buluntular sur sisteminin ina tarihine dnk nemli veriler salar. Ama 21de aa karlan eik duvarn i dolgusunda yrtlen almalarda, kahverengi-gri renkli, killi, ince kumlu, gevek ve steril tabaka iinden elde edilen en ge tarihli buluntular, bu savunma sisteminin muhtemelen M.. 7. yzyln ortalarnda ina edildiini gsterir (Resim: 9) 15. Ama 21in en erken tabakas, bu alandaki sektrlerde de gzlendii gibi, Protogeometrik Dneme aittir. Ama 21in dousunda devam eden almalarda ana kayaya alan hendein bir blm ortaya karlmtr. Giriin gneyinde, tabannda ve farkl noktalarnda yrtlen sondaj almalarnn da ortaya koyduu gibi Ama 21de bir ksm aa karlan hendek bu alandaki suyun ynlendirilmesi ile ilikili sistemin bir parasdr. Bu sektrdeki almalarda kuzeye doru meyil yaparak inen ve denize doru kavis izen hendein kuzeye doru dirsek yapan ksm aa karlmtr. Hendein devam M.. 4. yzyla ait 4 numaral teras duvarnn altnda kalr. Hendek iinde yaplan kazda ele geirilen seramik buluntular yine Protogeometrik Dneme aittirler. M 17 PLAN KARES, AMA 23 ALIMALARI 2005 ylnda bir ksm ortaya karlan ve Arkaik Dneme tarihlenen savunma sisteminin kuzey ynndeki geliimini izlemek ve ayn zamanda giri dzeneinin kuzeydousunda kalan kesimlerin Antik Dnemde ne ekilde kullanldn anlamak amacyla M 17 plan karesinde de almalar yrtlmtr. Burada 5 x 10 m. llerinde hazrlanan toplam drt amada kazlar gerekletirilmi ve alanda Ge Arkaik Dneme ait olan bir dizi yapnn izleri ile karlalmtr (Resim: 10). Gnmze ulaan bu yap izleri, byk bir olaslkla ilevlerine gre ayran ok odal konutlarn elemanlar olarak deerlendirilmelidirler. Ancak aa kan duvar izlerinden hareket ile alandaki yaplarn birbirleri ile stratigrak ynnden kurmu olduklar ilikileri anlamak, kendi ilerinde sahip olduklar farkl evreleri tanmlamak ve ayrt etmek, kazlarn henz snrl oluundan tr mmkn deildir. Hl hazrdaki durumu ile duvarlarn birbirleri ile kurmu olduklar ilikilerden hareket eder isek, yaplarda cidd tadiltn gerekletirildii, meknlarn plan asndan da nemli deiikliklere uradklar anlalmaktadr. Klazomenaida nceki kampanyalarda yrtlen almalar sonucunda, Limantepenin gneybatsnda aa kartlan Ge Arkaik Dnem konutlarnda apsidal ve drtgen planlarn yan yana kullanldklar grlmtr16. Egede baka merkezlerin aksine ksa
Koparal - E. pliki, Archaic Olive Oil Extraction in Klazomenai, A. Moustaka, et al. (ed.), Klazomenai, Teos and Abdera: Metropolis and Colony, Proceedings of the International Symposium held at the Archaeological Museum of Abdera, Abdera, 20-21 October 2001 (Thessaloniki, 2004) 221-234. Eik duvarn arkasndaki dolgu tabakas iinde ele geirilen Geometrik Dnem ile ilikili seramik rnekleri iin bkz. A. M. Snodgrass, The Dark Age of Greece. An Archaeological Survey of the eleventh to the eight centuries B.C. (Edinburg, 1971) 78 res. 38; J. N. Coldstream, Geometric Greece (London, 1977) 246 g. 78b, 270 g. 84e. Bu konudaki tartmalar iin baknz, Y. Ersoy, Klazomenai: 900 500 BC. History and Settlement Evidence, A. Moustaka, et al. (ed.), Klazomenai, Teos and Abdera: Metropolis and Colony, Proceedings of the International Symposium held at the Archaeological Museum of Abdera, Abdera, 20-21 October 2001 (Thessaloniki, 2004), 55-60, Y. Ersoy, Notes on History and Archaeology of Early Clazomenae, J. Cobet,

15

16

..................................................................................................................................................................................

175

kenar bitimleri yarm daire eklinde olan konutlarn M.. 6. yzyl sonlarna kadar kullanlm olmas aykr bir durum olarak ortaya kar. Ancak anlald kadaryla Ge Arkaik Dnem iinde, drtgen planl olan konutlar kavisli bitimlere sahip olan rneklere gre nispeten daha erken bir evreden olmaldrlar. Kenti batdan kuatan savunma duvar ile balantl olan ve Ge Arkaik Dnemde ald anlalan koridorlu giriin hemen dousunda stratejik nedenlerden tr herhangi bir yaplama gzkmez. Ancak kapdan uzaklatka savunma duvarnn arkasnda cidd bir yaplama sz konusudur. M 17 plan karesinde hemen yzeyin altnda karmza kan ve elde edilen buluntulardan hareket ile ge Arkaik Dnemden olduu anlalan, birden fazla odadan meydana gelen birimler onia zelinde Arkaik Dnem sivil konut mimarsini anlamak konusunda cidd katklar salayacak niteliktedir. J 19 PLAN KARES, AMA 22 ALIMALARI Kuzey-gney dorultusunda uzanarak Arkaik Dnem yerlemesini batdan kuatan Arkaik Dnem savunma duvarnnn kuzey ynndeki geliimini grmek amacyla 2 x 8 m. llerindeki bir amada kaz almalar gerekletirilmitir. Bu almalar sonucunda yaklak olarak 2.30 m. kodlarnda yine kuzey-gney aksnda uzanan ve byk bir olaslkla M.. 7. yzyl surunun devam olup bu duvar iin yerletirilen ve iri bloklardan oluan bir dolgu ile karlalmtr. Temel niteliindeki bu dolgunun zerinde yer almas gereken dzgn kesme ta bloklar ise muhtemelen Klsik Dnem ilerinde ya da sonrasndaki ta almlar srasnda tahrip edilmitir (Resim: 11). K 19 PLAN KARES, AMA 25 ALIMALARI Bu sektrde gerekletirilen en son alma alan olan Ama 25 konum itibaryla Ama 22nin dousunda kalr. 8 x 2 m. llerindeki bu amada gerekletirilen kazlarn amac ilk ina tarihinin M.. 7. yzyln ortalar ya da nc eyrei olduunu dndmz savunma duvarnn kuzey ynndeki geliimini takip etmek, Ama 22de d yz iyi durumda korunmasa da varl belirlenen sur duvarnn i yzn de belgelemek ve gerisindeki tabakalanmay anlamaktr. Bu kazlarda alann dousunda yaklak 2.80 m. kodlarnda aa karlan ve kuzey gney aksnda uzanan iri bloklar byk bir olaslkla savunma duvarnn i dolgusu olarak tanmlanmaldr (Resim: 12). Bu dolgunun gerisinde, dou kesitin hemen nnde yaklak 2.90 m. kodunda aa karlan kk bir sanduka mezar, Demir andaki kentin bu kesiminde varl belirlenen mezarlk alannn kuzey ynnde de devam ettiini bizlere gsterir (Resim: 13). Bat uzun kenar ksmen tahribat gren ve 0.78 x 0.43 m. llerindeki bu ta sandukann iinde omuzunda iki sra dalgal izgi bulunan ve Lefkandiden gelen yakn benzerlerinden hareket ile Ge Protogeometrik Dneme tarihlendirilmesi gereken bir tek kulplu srahi ele geirilmitir17. Alanda kaz almalar devam ettiinde ana kayaya kadar devam eden, ancak anlaml bir mimarnin izleri olarak tanmlamann mmkn olmad farkl dolgular ile karlalmtr. Ana kayann hemen zerindeki ta dolgu iinde ise M.. nc binyln ikinci yarsna tarihlendirilmesi gereken seramik buluntular derlenmitir.
17

et.al., Frhes Ionien. Eine Bestandsaufnahme (Milesische Forschungen 5) (Mainz am Rhein 2007), 157-170. M.R. Popham, et.al., Lefkandi I. The Iron Age Settlement, the Cemeteries (Londra, 1980), 322-323, levha 129,9.1.

176

..................................................................................................................................................................................

Resim 1: 2009 ylnda kaz almas yaplan alanlar gsterir uydu fotoraf.

Resim 2: Mezar No. 38.

..................................................................................................................................................................................

177

Resim 3: Ama 19, Protogeometrik dnem seramik frn stten grnm.

Resim 4: Ama 19, Ama 19, Protogeometrik Dnem Seramik Frn, az akl (gneyden).

178

..................................................................................................................................................................................

Resim 5: Savunma sistemi avlulu giri ve Ama 17 Sondaj.

Resim 6: Ama 21.

..................................................................................................................................................................................

179

Resim 7: Ama 12, Gney-Bat Ke, Mezar 39 ve 40.

Resim 8: Ama 21, ana kaya iine oyulmu hendek.

180

..................................................................................................................................................................................

Resim 9: Ama 21, eik duvara ait dolgu iinden gelen seramik buluntular.

Resim 10: Ama 23, Arkaik Dnem yaplar (doudan).

..................................................................................................................................................................................

181

Resim 11: Ama 22, Genel (kuzeyden).

Resim 12: Ama 25, Genel (kuzeyden).

Resim 13: Ama 25, dou kesit nndeki ta sanduka mezar (Ge Protogeometrik Dnem).

182

..................................................................................................................................................................................

2009 YILI ALACA HYK KAZILARI

Aykut INAROLU* Duygu ELK

Alaca Hykte 2009 yl kaz almalar, Kltr ve Turizm Bakanl, Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrlnn izinleri ile 15.07.200904.11.2009 tarihlerinde gerekletirilmitir1. Bu yl yrttmz kazya, Kltr ve Turizm Bakanl, DSMM, Trk Tarih Kurumu, Alaca Hyk Beldesi Belediye Bakanl, Yksel naat ve Aras Gemi Kurtarma ve naat LTD irketi ayn ve nakd katk salamlardr2. 2009 yl alma program u balklar altnda belirlenmitir. A-Hykte ve Hitit Baraj Alannda temizlik almas B- Kaz almalar B1.Hykte Maden atlyesinin devamnn aratrlmas B2.Mabed-Sarayn uzantlarnn aratrlmas B3.II. stinat duvarnn snrlarnn saptanmas almalar C- Alaca Hyk Eski Tun a Krali Mezarlar Projesi ve Onarm almalar A. Kaz balamadan nce 15 gn kadar hyk, Alaca Hyk Hitit Baraj ve Eski Tun a Kral Mezarlar Projesi alanlarnda youn bir temizlik almas srdrlmtr. B. KAZI ALIMALARI Toporak haritadaki LVIII-LXIII/3447 plan karelerine denk den noktada kaz almalarna balanmtr (izim:1). Ayrca Hykte LIX-LXI /3638 plan karelerinde yer alan I No.lu Ama, ilk kez 2001 ylnda bir blm alan atlye yapsnn almayan kuzey ve gney blmlerinin ortaya karlmas iin almalar srdrlmtr3.
*

Prof. Dr. Aykut INAROLU, Binekta sokak 8/6 Kocatepe-Ankara/TRKYE. aykut_cinaroglu@hotmail.com Duygu ELK, demi sok. No:21/10 Yenimahalle-Ankara/TRKYE. sin_duygu @hotmail.com 2009 Alaca Hyk Kazsna; Bakanlk Temsilcisi olarak Sivas Mzesinden Adem BEDR katlmtr. Arkeolog-Desinatr Semra INAROLU, Arkeolog Duygu ELK, Ankara niversitesi, stanbul niversitesi ve Dumlupnar niversitesi lisans rencileri; Azem NARN, Ali GNEY, Burak SNMEZ, Necip YILMAZ, Kamil SALAM, Ayegl ERDEM, Yasemin ZENGER, Tuncay AHN, Uur BRSEL, kr GR, Yavuz BERK, Aye PEK. Bu seneki en byk mali destek, geen sene olduu gibi Kltr ve Turizm Bakanl DSMM tarafndan salanmtr. Alaca Hyk Beldesi Belediye Bakan Sayn Rza BEKn kazya saladklar ayni destek 2009 ylnda da devam etmitir. Yerel yneticilerimize bir kez daha teekkr ederiz. Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrl ve Trk Tarih Kurumu da maddi destek salamtr. narolu,A.-Gen,E.; 2003, s. 510, izim 2; 2004, s. 280-281, izim 3.

..................................................................................................................................................................................

183

I. NO.LU AMA Hyn LVII-LIX/3036 plan karesinde yer alan ve I No.lu ama olarak adlandrdmz alanda 18x25 m. boyutundaki bir alanda almalar srdrlmtr. 2008 ylnda aa karlan M.. I binyla ait her hangi bir mimar btnlk vermeyen kalntlarn belgelendirme ilemleri yaplarak kaldrlmtr. I. KLTR KATI Bu alanda Frig Dnemine ait birok basit yuvarlak ukurlar saptanmtr. Bunlarn bazlar p ukuru, bazlar da tahl deposu ilevi grmtr. Bu ukurlarn, 2002 yl kazlarnda aa karlan Frig mezarlarnda tespit edildii gibi baz yuvarlak ukurlarn mezar olarak da kullanld anlalmtr. Toprak iine alan yuvarlak ukurlar, 12 metre derinlikte korunmutur. Genelde ukurlarn gvde aplar 1-2 metre arasnda deimektedir. Bugne kadar tespit edilen ukurlardan sadece iki tanesi mezar olarak kullanlm ve iinden toplam 5 bireye ait iskelet aa karlmt. 2009 ylnda da epeyce tahribata uram, 2 yetikin insan iskeleti daha bulunarak bu say 7ye ykselmitir. 6 No.lu iskelet, dou-bat ynl ve ba douya gelecek ekilde hocker tarzda yatrlm ve ksmen tahribat grd anlalmtr. 7 No.lu iskelet ok dalm ve tahribata uram bir ekilde ele geirildiinden bu iskeletin yn ve yatrl ekli konusunda kesin bir ey sylemek mmkn deildir. 2002 yl ve 2009 yl kaz almalarnda aa karlan Frig mezarlarnda herhangi bir yn birlii yoktur ller srtst ve hocker eklinde yatrlmtr. Ayrca bulunan bu 7 iskelette yuvarlak ukurlar iine yerletirilmitir. Tahrip edilmi mezarlarda bulunan iskeletlerin yannda da ok sayda boyal Frig anak-mlek paralar, mezarlarn Ge Frig Dnemine tarihlendirilmesini kolaylatrmaktadr. Bu alanda Frig Kltr katna ait K-L/1011 buluntu karesinde bir adet yonca azl marapa da ele geirilmitir. Yukarda szn ettiimiz mezar ukurlar Eski Frig tabakas iine kazlarak yaplmtr. II. KLTR KATI Hyn LVII-LIX/3036 plan karesinde yer alan ve I No.lu ama olarak adlandrdmz alanda yaplan almalarda, M.. II. binyln ilk eyreine ait maden atlyesindeki aratrmalara devam edilmitir. Bu alanda kuzey-gney, dou-bat istikametinde uzanan duvar kalntlar tespit edilmiti. Aa karlan bu duvar kalntlar I. kltr katna ait Frig Dnemi silolar ve mezar ukurlar yaplrken tahrip edilmitir (Resim:1). Herhangi bir mimarye balanamayan 1 m2 lik ta taban aa karlmtr. Sz konusu ta taban zerinde dk vaziyette yanm kerpi paralarna ve amorf seramik paralarna rastlanmtr. II. NO.LU AMA nceki yllarda almaya balanan ve mabet-saray binasnn dou ve kuzey duvarlar arasnda kalan alanda kazya devam edilmitir. LVII-LIX/3643 plan karelerinde

184

..................................................................................................................................................................................

yer alan ama II, bu ylki almalarda geniletilerek 21x14 m. llerine karlarak LVII-LIX/3645 plan karelerini kapsamtr. B.1. Maden Atlyesi almalar nceki raporlarmzda da belirttiimiz gibi, zerinde allan maden atlyesi M.. II.binyln ilk eyreine aittir. Ancak 2003 yl kazlarnda aa karlan az saydaki kk eserlerle tarihlendirilmeye allan ve Orta Hitit a diye tanmlanan atlyenin yeni buluntular nda kesinlikle M.. II. binyln lk eyreine ait olduu anlalmtr. Kaz almalar bu alanda devam edecektir. 20072008 yllarnda yaplan almalar srasnda maden atlyesine ait 6 adet frn kalnts ve atlyenin bir paras olan 3x1.50 m. llerinde taban ta deli bir oda aa karlmt (Resim: 2). Maden atlyesinin devamn ve bu ocaklarn ilevini tespit edebilmek amacyla 2009 ylnda da bu alanda almalara devam edilmitir. Buna paralel olarak bu yl yaptmz kazlarda da her yl olduu gibi yine ok sayda maden eser ele geirilmitir. Bunlar arasnda eitli formlarda tun ineler, deliciler, iviler ve kk bir kama ve ok ucu vardr. Yukarda atlye olarak tanmladmz meknda bulunan ok sayda retilmi maden eserler ve potalar yannda bol miktarda crufa da rastlanmas, aa karlan bu yapnn maden retim atlyesi olduunun dier bir kantdr. Bu cruarn analizleri yaplmtr. Bulunan cruardan 8 tanesinin metalik ieriklerini saptamak zere Kanada ACME laboratuvarlarna gnderilerek analiz edilmitir. Hitit a cruarnda bazen Pb (Kurun) 730 ppmlere kmakta ancak Au (Altn) ve Ag (Gm) yksek deerlerdedir (0,3 ppm Au ve 6,8 ppm Ag). Bu rneklerde dikkati eken elementler ise W (Tungsten) ve Sndr (Kalay). W deerleri 70 ppmlerden 100 ppmlerin zerinde yksek deerlerdir. Sn ise 48 ppm civarlarna kadar kmaktadr. Bu cruarn ham cevherlerinde W ve Snca zenginlik sz konusudur. Ancak Au ve Ag ile biraz Pbda bulunmaldr. Sn deerleri ise tun retmek iin gerekli kalaya iaret edebilir4. Bu analiz sonularna baktmzda alanda ele geirilen maden eserlerle ayn metalik element ieriine sahip olduu grlmektedir. Ayrca, atlyede ele geirilen dier kk eser grubu, ise emzikli bir adet aydanlk, kemik spatl, kemik ine ve deliciler, tatan bir obje, eitli tr ve formda pimi toprak ve ta araklar, tezgh arlklar ve ocak ayaklar, yine bu alanda aa karlmtr. Yukarda konu edilen kk eserlerin ele geirildii maden atlyesi kaz almalarnda eitli formlarda ocaklar aa karlmtr. 2009 yl almalarnda LVII-LIX/3645 plan karelerinde yaplan aratrmalarda iyi korunmam ok sayca ocak taban bulunmutur. Yine ayn plan karede yaplan almalarda, nceki yllarda bulunan atlyeye ait ta duvarlarn uzantlar tespit edilmitir (Resim: 3) . III. KLTR KATI II No.lu amann gneyinde A-E/49 buluntu karesinde yer alan ta temelli kerpi
4

narolu A.- elik D.; 2010 : s.133.

..................................................................................................................................................................................

185

duvarl, birbirine bal 1.5x2 / 2x2.25 m. llerinde 3 oda aa karlmtr (Resim: 4). Mabed-sarayn kuzey duvar bu odalarn gney duvarlarn tahrip etmitir. Kerpilerin bir blm korunmu olup 50x57x60 cm. llerindedir. Aa karlan bu odalarn kuzey duvarlar zerinde, kerpi duvarlarn arasnda takribi 40x 50 cm. llerinde ikisi tam, biri tahribat grm 3 adet ni (kr pencere) ortaya karlm olup nilerin i duvarlar ve taban svaldr (Resim: 5). Bu kr pencerelerin nnde, yer alan Eski Tun a IIIe tarihlenen ikisi envanterlik dierleri ettlk olmak zere bir grup depas ve tankart ele geirilmitir. Envanterlik iki depas 1935 ylndan bu yana sren Alaca Hyk kazlarnda ilk defa tam olarak aa karlmtr. Depaslar Truva II (a-b) katlaryla paralellik gsterir. Bu depaslarn yannda adak kaplar olarak yorumlanabilecek kulplu kulpsuz kk anaklar, mlekler, kseler, emzikli marapalar, mhr ve idoller bu alanda ele geirilen eser grubudur. Alann gneybatsnda yer alan odann taban zerinde kaln svayla kaplanm bir ocak taban tespit edilmitir. Yukarda deinilen gerek mimar gerekse de Eski Tun a seramiklerinin incelenmesi, bu alann M.. III. binyln ikinci yarsna ait olduunu gstermektedir. Bu konuda kesin kanya olaslkla 2010 yl kazlar sonucunda varlmas beklentilerimiz arasndadr. Nili yapnn alt seviyesinden devam eden duvar kalntsna balanan, dou bat ynl birbirine paralel iki duvar daha aa karlmtr (Resim: 6) Duvarlarn bat ucunda 3 adet byk mlek ele geirilmitir. Bu duvarlarn kuzey-bat ksmnda 2.50x2.25 m. boyutunda bir oda ortaya karlm olup bu odann dou duvar, nceki kazlarda aa karlan 1 istinat duvarnn sonradan eklenmi anlamsz bir dn yapan ekleme duvarn altnda kalmtr (Resim: 7). Bu ekleme duvarn kaldrlmas gerektiini burada vurgulamak isteriz. Bu alandaki almalar srasnda yuvarlak, taban beyaz sval, dou blm ta rgl bir silo ve yine ayn alanda yuvarlak ekilde taban beyaz sval ikinci bir silo aa karlmtr. Topraa oyularak yaplan bu silolar bir st yap katna ait olup alttaki yap katn tahrip etmitir (Resim: 8). B.2. Mabed-Sarayn Uzantlarnn Aratrlmas Eski Tun a kaz almalar srasnda mabed-sarayn dou ve gney duvarlarnn mevcut temel ykseklikleri tespit edilmitir. Gney duvar 2 m. yksekliinde (Resim: 4), dou duvar ise 3 m. uzunluunda ve 2.50 m. yksekliindedir (Resim: 9). Mabet- saray binasnn mevcut plannda grlen dou duvarnn bir blmnn sonraki dnemlerde (?) derme atma bir tarzda ilve edildii de anlalmtr. Bu nedenle mabet-saray olarak tanmlanm monumetal yapnn plannn yeniden izilmesinin gereklilii anlalmtr. B.3.II. stinat Duvarnn Snrlarnn Saptanmas almalar Uzants bu alana kadar gelen I. istinat duvarnn ekleme ksm, buradaki kazy zora sokmaktadr. Sonradan eklenen bu duvarn (Bu ekleme duvarn ina eden Alaca

186

..................................................................................................................................................................................

Hyk eski kazlarnda alm iiler, hlen Hyk Kyndedir). Bu konuda, kaz temsilcimizle ren yerinde yaptmz deerlendirme de gr birliine vardmz gibi, sz konusu ekleme duvarn kaldrlmas gerekmektedir. Kald ki, daha nceki yllarda heyetimizin tarafndan aa karlan II. istinat duvarnn uzantsnn saptanmas iin ekibimizin Ankara niversitesi Mhendislik Fakltesi Jeozik Blm elemanlarnca yaplan almalarda, sz konusu I. istinat duvarnn da kuzeye uzantlarnn mevcudiyeti saptanmt. Bylece grsellik kazanm yannda yukarda deinildii gibi Eski Tun a yapsnn ilevi aa karlabilecektir. Burada bu yl yaplan kazlarda ok sayda envanterlik eser ele geirilmitir (Resim:10). 2010 ylnda da bol miktarda yenilerinin eklenecei aktr. Bu nedenle resimlerden de anlalaca gibi ekleme duvar 2010 ylnda kaldrlacaktr. C. Alaca Hyk Eski Tun a Kral Mezarlar Projesi ve Onarm almalar Heyetimiz her yl olduu gibi bu sene de kk onarmlara nem vermeyi ihmal etmemitir. Blgede ok etin geen ktan sonra yer yer yklan eski dnem ve yeni kazlardan arta kalan mimarye, kk onarmlarla hem grsellii kazandrlm, hem de orijinallikleri salanmtr. Bunlarn dnda, heyetimizce yeniden restorasyonu yaplan Eski Tun a kral mezarlarnda da onarmlar gerekletirilmitir. Ayrca, geen yl raporumuzda da belirtildii gibi, sz konusu proje alanna toprak kaymas ve su akmn engellemek iin gerekli almalar yaplm, mezarlarn farkl yap katna ait olmasndan dolay yzeyin eimi salanmtr. Ayrca mezarlarn zerine konulacak olan camlarn projesi Ankara Koruma Blge Kurulunda onaylanmtr. Bilindii gibi, Alaca Hyk kaz heyeti, kk eserlerin onarmna da zen gstermektedir. Bu sebeple, heyetimize verilen eski mze binasnda, bir kaz iin ideal saylacak laboratuvar gerekletirmitir. Bunun yannda izim atlyesinde verimli bir ekilde almalar srdrlmektedir. Eski mze binasnn orta blm kaz mzesi olarak yaplandrlmtr. Iklandrlan vitrinlere Alaca Hyk Hatti kral mezarlarnda bulunan tm eserlerin birer kopyas konmutur. Bylece Alaca Hykle zdelenen Hatti gne kurslar (szde Hitit gne kurslar), sistrumlar ve standartlar ile beraber altn, tun, gm ve seramik eserlerin kopyalar, Alaca Hykn Eski Tun andaki gerek grkeminin yanstlmas salanmtr. KAYNAKA INAROLU-GEN 2003: A. narolu, E. Gen, Alaca Hyk 2001 yl Kaz almalar 24. KST II, Ankara. INAROLU-GEN 2004: A. narolu, E. Gen, Alaca Hyk ve Alaca Hyk Hitit Baraj Kazlar, 200225.KST I, Ankara. INAROLU-ELK 2010:A.narolu, D. elik, Atatrk & Alaca Hyk, Ankara.
..................................................................................................................................................................................

187

izim: 1

188

..................................................................................................................................................................................

Resim: 1

Resim: 2
..................................................................................................................................................................................

189

Resim: 3

Resim: 4

190

..................................................................................................................................................................................

Resim: 5

Resim: 6
..................................................................................................................................................................................

191

Resim: 7

Resim: 8

192

..................................................................................................................................................................................

Resim: 9

Resim: 10
..................................................................................................................................................................................

193

STRATONKEA 2009 YILI ALIMALARI

Bilal ST1
Stratonikeia, Mula li Yataan lesi Eskihisar Ky snrlar iinde, kyn ilk kurulduu yerdedir. Yataan-Milas karayolu antik kentin iinden gemektedir. Eskihisar Ky 1957 ylndaki depremde hasar grnce, ky daha kuzeyindeki yeni yerleim alanna tanmtr. Daha sonra bu alandaki kmr almalar nedeniyle ky imdiki bulunduu 3. yerine kurulmutur. Bugn Stratonikeia antik kenti zerindeki eski kyde 5 aile yaamaktadr. Mevcut durumuna gre Stratonikeia uzun sreli kesintisiz bir yaantnn devam ettii Arkeoloji Ky grnmndedir. Antik Dnem kalntlar ile Osmanl ve Cumhuriyet Dnemi mimarsi yan yana durmakta, tam anlamyla uzun soluklu birliktelii sergilemektedir. 2009 yl almalar 7 ayr niversiteden retim eleman, uzman, renci ve iilerden oluan bir ekip ile yrtlmtr2. Geen yl olduu gibi bu yl da kalntlarda kazlar sonunda bulunmu ve bulunduu gibi duran mimar bloklarn temizlii byk zaman almtr. Ancak buna ilve olarak kaz ve aratrmalara daha fazla arlk verilmeye balanmtr. Bu ylki almalar, Pamukkale niversitesinin desteklerinin yan sra, arlkl olarak, Dner Sermaye letmeleri Merkez Mdrl (DSMM) tarafndan salanmtr. Ayrca Mula Valilii, Yataan Kaymakaml ve Yataan Belediyesinin katklar olmutur3. Ge Osmanl ve Cumhuriyet Dnemi yaplarnn restorasyonu
1

Do. Dr. Bilal ST, Pamukkale niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Arkeoloji Blm, Denizli/ TRKYE. bsogut@pamukkale.edu.tr Prof. Dr. Ahmet Adil Trpan, Prof. Dr. Halil Kumsar, Prof. Dr. mer Aydan, Prof. Dr. Emin Erdem, Do. Dr. Rait Urhan, Yrd. Do. Dr. Abuzer Kzl, Yrd. Do. Dr. Saim Cirtil, r. Gr.Dr. Cokun Dabacak, r. Gr. Dr. Selda zgn Cirtil, r.Gr.Dr. brahim obanolu, r. Gr. Umay Ouzhanolu, r. Gr. Gken Kurtulu ztakn, Dr. Murat Ayda, Ar. Gr. Tun Sezgin, Ar. Gr. Banu Ylmaz, Ar. Gr. Muradiye ztakn, Ar. Gr. mer Uzunel, Ar. Gr. Murat Takran, Sanat Tarihileri; Mustafa Ekmeki, Sertan Atasoy, Dilek akar, Yurdagl ahin; Restoratr ve Konservatrler Ufuk Denizli, Talibe elik, Lale Tijyen Koydemir, Ecemnur Akar, Canan aa; Mimar Mehmet Ali Snds; Arkeologlar Fatih Grsoy, Ozan zalan, Aysun Topalolu, Elif Glen, Nihal Durnagl, Sava Durnagl, Murat Sonkr, Feryat ahin, Funda Davran, zge Bker, Abdlaziz Demirel, H. Yiit en, Adil Eker; renciler Arda Camkran, Aya Karatufan, Ayegl Temel, Ceren Erdem, Cokun Dadeler, Deniz Ylmaz, Dilek Karaceylan, Dne Keme, Duygu Karakurt, Ecem afak Koko, Elif Cansu zgl, Esen Kaya, Fadime Keskin, Fatma Aytekin, Fatma Harmankuyu, Gonca ahin, Hakan Alireisolu, Hilmi zerk Canbaz, nci Bakaya, Kadir zdemir, Kadir zkan, Mehmet Ali ifti, Memduh oban, Mustafa rki, Osman Ylmaz, Samet Dinel, Samet Koak, Seda Frat, Selma r, Serhat alar, Sevnur Baheli, aban obanolu, afak Emir, mit Yldrm, Vedat Gl, Yasemin Balkan, Yunus Demirba, Yusuf ncebe ile Bakanlk temsilcisi olarak Mula Mzesinden Hakk Alhan katlmtr. Emei geen tm ekip yelerine tekrar teekkr ederim. Mula Valisi Dr. Ahmet Altparmak ve Vali Yardmcs Recep Yksel yakn ilgilerini eksik etmediler. Yataan Kaymakam ehmuz Gnaydn, Yataan Belediye Bakan H. Hamet Ik ve belediyenin kltr alanlar ile Belediye Bakan Yardmcs Tarcan Ouz her zaman bizim yanmzdaydlar. Ky kahvesinin Eskihisar Ky Tzel kiilii adna kamulatrlmas, Mula Valiliinin gnderdii denek ile Yataan Kaymakaml tarafndan yaplmtr. Kahvenin restorasyonu ise Kaymakamlk aracl ile Mrsel Gven tarafndan karlanmtr. nemli destekleri olan bir dier Kurum da GEL Messese Mdr Yksel Akn ve ekibiydi. Bizleri destekleyen tm kurum ve kiilere itenlikle teekkr etmek isterim.
..................................................................................................................................................................................

194

konusunda plan tespit ve rlve almalarna devam edilmitir. Bu ylki arkeolojik kazlar Kuzey ehir Kaps ve Cadde, Kadkulesi Tepesi, Basamakl Yap, Yeldeirmen Tepe, Roma Hamam-1, Bazilika ve Seluk Hamamnda yaplmtr. 1 Kuzey ehir Kaps ve Cadde Tun SEZGN4 Kuzey ehir Kaps ve Caddede bu yl almalar ot temizlii, blok tasni ve kaz almalar olarak ksmda yaplmtr. Byk lde kazs tamamlanan Kuzey ehir Kapsnn dt ekliyle bulunan mimar bloklar tasnif edilmitir. Bir nceki sezonda kazsna balanm olan Kuzey Caddede almalar geen yl braklan noktadan gneye doru ilerletilmitir. Kuzey ehir Kaps ve eme Ant kompleksine ait, yklarak dt yerde bulunan mimar bloklarn izimi ve fotoraama almalar tamamlandktan sonra bu bloklar vin yardm ile kapnn kuzeyindeki toprak dklerek dzletirilmi alana tanarak tasnif edilmitir. Bylelikle kap ve eme yapsnn kalnts tam olarak ortaya karlmtr. Bu ylki alma dneminde Kuzey Caddenin toplam 55 metrelik blm kazlarak ortaya karlmtr (Resim: 1, izim: 1). Cadde 8,70 m. geniliinde ve her iki tarafnda iki basamakla klan orijinali Hellenistik Dneme ait portik stylobat bulunmaktadr. Caddenin her iki kenarndaki portik peristasisi Roma Dneminde M.S. 139 depremi sonrasnda ina edilmi olmaldr. Erken Bizans Dnemindeki depremle nceki peristasis ykldktan sonra muhtemelen M.S. 6. yzylda bir ksm Roma Dnemi Portiine ait olan kaideler de kullanlarak, baka yerden getirilen Dorik stun ve st yap elemanlar ile yeni portik dzenlemesinin yapld anlalmaktadr. Bu son dzenlemenin yklmasndan sonra den mimar bloklar ve portik mozaiklerin st seviyesine Ge Bizans Dnemine ait sivil yaplarn ina edildii belirlenmitir. Bu son dnem ile ilgili bir ev plan tam olarak karlabilmitir. Cadde zemini zerine dt ekliyle bulunan stun tamburlar, Dor balklar, aritrav, triglif-metop ve geison-sima bloklar izimde birletirildiinde, Bat Portiinin en son dzenlemesinin Bizans Dneminde Dor dzeninde olduu anlalmtr. Dor dzeninde kullanlan Bat Portiinin stunlarnn altnda farkl yksekliklerde postamentler kullanlarak kaide uyguland, dt ekliyle bulunan st yap ve tayc stunlardan anlalmaktadr. Tanan stunlarn boyunda fazla ayarlamann mmkn olmamas nedeniyle Bat Portik peristasisi zerinde postamenti salam bulunamayanlarn yerine farkl mimar uygulamalar yaplmtr. Bunlardan bazlar aralarnda alnlk blounun da bulunduu kabaca ilenmi kaideler, bazlar ise drtgen blok zerine yerletirilmi Attikon tipi kaidelerden ibarettir. Farkl ebatta Dorik st yap bloklarnn kullanlm olmas, ayn Dor stunlarnn altnda kullanlan farkl yerlerden toplanan postamentler gibi st yapnn birden fazla
4

Ar.Gr.Tun SEZGN Pamukkale niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Arkeoloji Blm, Denizli / TRKYE.

..................................................................................................................................................................................

195

Dorik yapdan toplanarak Bat Portiine tanarak cephe dzenlemesinin ina edildiini gstermektedir. Kuzey ehir Kapsnn nndeki meydanda caddenin balad noktadan gneye doru caddenin eimli olduu ve ilk stunun yerletirildii peristasis stylobatndan son stunun bulunduu stylobat seviyesi arasnda 0,87 metrelik kod fark tespit edilmitir5. Bizans Dnemi portik stunu dzenlemesinde stun yksekliklerinin kuzeyden gneye doru ilerledike ykseldii ve bunun stunlardaki kot farkn tamamlamak dncesiyle yaplm olduu dnlmektedir. Kuzey Caddede gneye doru ilerletilen almalarda Dou Portii tarafnda aamal olarak bulduumuz drtgen meknlarn bir konut plan oluturduu anlalm ve kompleks 1 ad verilmitir. Buras 1, 4, 5, 7, 9 ve 10 numaral meknlardan oluan alt odal bir konut mimarsi zellii gstermektedir. Esas olarak cadde tarafnda iki girii net olarak alglanan yapda 1 numaral meknn girii sadece o blmle snrlyken, 5 numaral mekndan girile hem dousundaki 7, 9 ve 4 numaral meknlara, hem de 10 numaral meknlara gei olduu tespit edilmitir. Bu biimiyle tespit edilen plan Bizans Dnemi konutlarndan farkldr. lk tespitlere gre buras avlusuz bir konut olmaldr. Bulunan at kiremitlerine gre yapnn tek eimli atya sahip olduu anlalmaktadr. Yapy tarihlemede at kiremitleri nemli rol oynamaktadr. zellikle mekn 1de bir tabaka olarak tespit etmi olduumuz kiremitler, Bat Portii mekn 2deki tespit ettiimiz aziz grl kiremitle tamamen rtmekte ve M.S. 11-12. yzyl Bizans Dnemine tarihlenmektedir. Ele geirilen sikkelerden de meknlar M.S. 11-12. yzyla tarihlenmektedir. Portiklerin, Erken Bizans Dneminde kullanm grdn kantlayan 2 tane ampulla ile bir amphora bulunmutur. Caddenin mermer zeminine ok yakn bir kodda bulunan altn I. Aleksios ( M.S. 10811118) 6 sikkesi bize cadde zeminin en son kullanmnn M.S. 11. yzyln sonlar - M.S. 12. yzyln balar olduunu gstermektedir. Portiklerin zerine ina edilen Bizans meknlar ise caddenin portiklerinin tamamen yklmasndan sonra muhtemelen M.S. 13. yzyla kadar kullanlm olduunu gstermektedir. 2 Kadkulesi Tepesi Umay OUZHANOLU7 Kadkulesi Tepesi, Stratonikeia antik kentinin gney kesiminde, Yataan-Milas karayolunun gneyinde, yksek bir konumda yer almaktadr. Kentin akropol kesimini oluturan bu alanda daha nce 1981-82 yllarnda Prof. Dr. A. A. Trpan tarafndan sur duvarlarnn plann karmak iin inceleme ve izim almalar yrtlmtr8. Bu almalarda, tepe zerinde yer alan ve kenti gney ynden snrlayan dou-bat dorultulu
5

6 7

Bat Portiinin kuzeyden gneye doru ilerleyen ilk stunun yerletirildii peristasis kot seviyesi 502,77 m., on yedinci stun peristasis kod seviyesi 501,90 metredir. O. Tekin, Bizans Sikkeleri, stanbul, 1999, 39-80. r.Gr.Umay OUZHANOLU, Pamukkale niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Arkeoloji Blm, Denizli/TRKYE. A. A. Trpan, Stratonikeia Kazs 1982 almalar , V. Kaz Sonular Toplants, 1984, 209-214, 453455; A. A. Trpan, Stratonikeia ehir ve Sur Plan, S.. Edebiyat Dergisi 5, 1990, 217-234.
..................................................................................................................................................................................

196

sur duvar izilip mimar zellikleri tanmlanm ve bunlarn M.. 5-4. yzyla tarihlenen rneklerle olan benzerliklerine dikkat ekilmitir9. Sur ierisinde herhangi bir yaplama olup olmadn anlamak iin bu ylki iki ayr sondaj almasnda herhangi bir mimar kalntya rastlanmamtr. Bunun sebebi, olaslkla seyrek ve zayf olan mimar dokunun, tepenin dik yamac ve orman faaliyetleri sonucu tahrip edilmi olmasdr. ki sondaj ierisinde de ana kayaya ulalm ve tepeyi oluturan kayalk zeminin, surun yapmnda kullanlan istten olutuu grlmtr. Alan surda yap ta olarak kullanlan ist malzemenin, baka bir yerden tanarak deil, tepe zerindeki ta ocaklarndan kesilerek ina malzemesi olarak seildii anlalabilmektedir. Bunun dnda, sur boyunca yer yer mermer, dz kenarl, kabark yzeyli, kaba yonulu talarla yaplan tadilt da grlmektedir. Grlen kalntlar, surun en az evreli bir kullanmnn olduunu net olarak ortaya koymaktadr. Detayl bir temizlikten sonra sur ve bunun kullanm evreleriyle ilgili tarihlemeyi netletirecek arkeolojik malzemeye ulaabilmek iin, sur zerindeki kulelerden biri olan ve daha nceki almalarda El Kulesi olarak adlandrlan alan iindeki dolguda kaz almas yrtlmtr. Bu alanda yrtlen almalarda, kare planl kulenin iten ie 4,16x4,15 m., dtan da dou-bat ynnde 6,79 m., kuzey-gney ynnde 5,75 m. llerinde olduu tespit edilmitir. Kulenin iki yannda devam eden sur duvarnn bu kesimdeki kalnl 2,30-2,35 m. arasnda deimektedir. Kulenin dou, bat ve gney duvarlarnn kalnlklar ise 1,301,35 m. arasnda deimektedir. Kuleye giri, kuzey ynden 2,36 m. ykseklikteki bir kapyla salanmtr (Resim: 2). Hem kap hem kule iindeki dolguda, surun inasnda olduu gibi, farkl kullanm evrelerini ifade eden izlerden sz etmek mmkndr. Bu evrelerden birine iaret eden bir buluntu, kule iinde ele geirilen ve ilenmi bir mermer bloktur. Surun kuleye balanan kesimlerinde yap ta olarak ist kullanld bilinmektedir. Buna karn sur boyunca batya doru ilerlendiinde, duvarn eitli ksmlarnn mermer bloklarla tamir edildii aktr. Yukarda sz edilen, kule iindeki mermer blok, surun sz konusu tadilt evresinde kullanlan bloklarla bire bir benzemektedir. Dolaysyla sz konusu tadilt evresi ve sonrasnda, kulede de birtakm dzenlemeler yaplm olduu anlalmaktadr. Kule iinden ele geirilen seramik rneklerinin, ok az miktardaki gri rnek dnda, byk lde devety renkli, ounlukla bezemesiz, ark yapm rneklerden olutuu grlmtr. Kilin yaps ve iindeki youn mika miktar, seramiin yerel retim olabileceini ortaya koymaktadr. Kazlarda ele geirilen malzemeler Hellenistik Dneme tarihlenmektedir. Ancak Klsik Dnem ve ncesine ait sur duvar rneklerinin bulunduu alanlarda seramik malzemenin az kt bilinmektedir. Bylelikle burada bu gr dorulanm olmaktadr. Sur duvarnn ina dnemi ile ilgili olarak ise ancak duvar rg tekniine bal olarak baz nerilerde bulunabiliriz. 1981-82 yllarnda yrtlen almalar sonucunda, tarihlenebilen dier merkezlerdeki savunma duvarlar ile olan paralelliklere dayanarak, Kadkulesi Tepesi zerinde yer alan surun Assos, asos, Halikarnassos ve Termessos gibi M.. 5-4. yzyl
9

Trpan 1990, 219-221.

..................................................................................................................................................................................

197

rnekleri ile benzerliine dikkat ekilmitir10. Ancak bu benzerlik, sadece sur duvar zerindeki gneybat kapsnn kulelerinde daha fazla grlen, dz kenarl, kabark yzeyli, kaba yonulu drtgen ve yamuk talarn kullanld mermer malzeme ile yaplan tamirat duvarlar ile salanabilir (Resim: 3). Aksi takdirde dz ve dzensiz kenarl kaba yzeyli drtgen ve dzensiz ist talardan rlen duvar rgs tamamen farkl ve yukardaki rneklerden erken bir dnemin mimarsini yanstmaktadr. Bizim kazsn yaptmz E1 kulesi duvarlar ise bu deerlendirmeye gre kesinlikle M.. 5-4. yzyl duvarlarndan nce olmaldr. Bylelikle en azndan imdilik Stratonikeiada kentin gneyindeki Kadkulesi Tepesi zerinde Klsik Dnem ncesine ait Sur Duvar kalntlarnn varlnn kesin olduunu ve bunun kap ve kuleleri ile birlikte takip edilebildiini syleyebiliriz.

3 Yeldeirmen Tepe Banu YILMAZ11 Antik kentin ku uumu 600 m. batsnda, yeni alacak olan Yataan-Milas karayolunun yapm esnasnda Yeldeirmen Tepe zerindeki kalntlarn durumunun belirlenmesi amacyla alma balatlmt. Burada deneciler tarafndan alm bir lhit mezar tespit edildi. almalar sonucunda toplam 3 adet mezar ve 2 adet sondaj kazs yapld. Mezarlardan birisi (09YDTM01) daha nce deneciler tarafndan ald iin kapak talarndan sadece birisi in situ durmaktayd. Mezar mermer plka tekne tipinde olup dou-bat dorultulu yerletirilmitir. Mezarda yaplan almalarda iskelete ait birka para krk kol ve bacak kemiine ait paralar bulunmutur. Mezarn dnda, kapak tana bitiik olarak bulunan ve M.. 190-160 yllarna tarihlenen pimi toprak tek kulplu testi12, mezarn kapa kapatldktan sonra mezarn dna braklan hediyedir. kinci mezar 09YDTM01 numaral mezarn kuzeyinde dou-bat ynl, lhit (tekne) mezar tipindedir. Mezarda yaplan almalarda 3 gm ve 7 iskelet tespit edilmitir. Mezarda pimi toprak ve cam olmak zere toplam 3 adet eser bulunmutur. 09YDTM02- PT01 ve PT02 numaral olpeler astarlar ve tiplerine gre Ge Hellenistik Dneme tarihlenmektedir13. 09YDTM02-C01 numaral cam unguentarium ise torba gvdeli formu ile M.S. 1- 2. yzyla tarihlenmektedir14. Bylelikle mezara M.. 1 ve M.S. 1. yzylda iki farkl gm yaplm olabilir. nc mezar, 09YDTM01 numaral mezarn gneyinde, dou-bat ynl, lhit mezar tipindedir (Resim: 4, izim: 2). Kremasyon gmye ait kemikler mezar iinde
10

11 12 13

14

Karlatrmalar iin bkz. Trpan 1990, dipnot 9-14. Ayrca ayn blgede Mula li Data lesi Emecik Ky yaknlarndaki Apollon Kutsal Alannda bulunan benzer bir rnek iin bkz. N. Tuna-N. Atc-. Mukara-. Sakarya, Some remarks on the limestone gurines recently found at the Archaic Sanctuary of Apollo in the territory of Knidos, Cyprus and The East Aegean, Intercultural Contacts from 3000 to 500 BC, (Ed. V. Karageorghis-O. Kouka), 2009, 230, Fig. 2. Banu YILMAZ,Pamukkale niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Arkeoloji Blm, Denizli/TRKYE S. I. Rotroff, Hellenistic Pottery the Plain Wares, The Athenian Agora 33, New Jersey, 2006, Pl. 9, Fig. 48, 250. PT01 ve PT02 numaral olpeler yerel retim olduu iin bire bir benzeri bulunmamaktadr. Ancak form yaps olarak M.. 1. yzyla tarihlenen tek kulplu testiye benzemektedir. Tek kulplu testi rnei iin bkz. H. S. Robinson, Pottery of the Roman Period, The Athenian Agora 5, New Jersey, 1959, Pl. 1, F.56. U. R. Chneider, Antike Glser im Museum Altenessen, Boreas 12, 1989, 27, Taf. 6.6.
..................................................................................................................................................................................

198

dank bir durumda ele geirilmitir. Ayrca mezar iinde urna kab olarak kullanlan tek kulplu testi iinde kemikler bulunmutur. Mezarda Erken mparatorluk Dnemine tarihlenen pimi topraktan tek kulplu testi (09YDTM03- PT01) ve unguentarium (09YDTM03-PT02)15 ile iki adet bronz sikke (09YDTM03- S01-S02) bulunmutur. Mezarda bulunan bronz sikkeler ar derecede korozyona uram olmakla birlikte pimi toprak eserlere gre mezarn Erken mparatorluk Dnemine ait olduu anlalmaktadr. Mezarlarn haricinde yaplan yzey aratrmalar ve sondaj kazlar yerleimin tarihi sreci ile ilgili daha farkl buluntular sunmutur. Tepenin kuzeyindeki Leleg tipi duvar, yzey aratrmasnda tepe zerinde bulunan kellura tekniiyle yaplan seramik16 (Resim: 5), Korinth tipi at kiremidine ait kalypter ve stroter paralar ile M.. 4-3 yzyla tarihlenen sikke17, M.. 1-M.S. 1. yzyla tarihlenen unguenterium18 ve kandil19 buluntular buradaki yerleimin srekli olduunu gstermektedir. Mezarlar bu sre iinde son dneme rastlamaktadr. Bylelikle elde edilen verilere gre Yeldeirmen Tepesinde elde edilen buluntular nda bu alann en azndan kesinlikle Arkaik Dnemde kullanlm olduu, Klsik, Hellenistik ve Erken Roma mparatorluk Dneminde de buradaki yaamn devam ettii anlalmaktadr. 4 Roma Hamam-1 Cokun DABACAK20 Bulunan yaztlara gre Stratonikeiada Roma Dneminde birden fazla hamamn olduu bilinmektedir21. Kalnts bilinen 2 hamam bulunmaktadr. Kentin kuzeybatsna yakn bir yerde, gymnasion ile bouleuterion arasnda kalan insulalar zerine Roma Hamam-1 olarak isimlendirilen bu yap ina edilmitir. 2009 ylnda ilk defa genel temizlik almalarna balanan yapnn duvarlarnda drtgen ve dzensiz kenarl kire ta bloklar kullanlmtr. D cephe duvarlarda dzgn yzeyli talar, nispeten nemsiz duvarlarda ve duvar aralarnda moloz talar kullanlmtr. Opus caementicumun yerel bir uygulamas olan bu teknik (harl moloz) Karia, Lykia ve Pisidiada yaygn olarak uygulanmtr22. Yapnn meknlar arasndaki balantlar kemerli geilerle
15

16

17 18 19

20

21 22

Benzer rnekler iin bkz. Rotroff 2006, 249, Pl. 7: 40; E. Dndar, Patara Unguanteriumlar, Patara IV.1, stanbul, 2008, 125, Lev. 17: U 139. Fikellura teknii Karia Blgesinde M.. 6. yzyln ortalarndan itibaren grlmeye balar. En nemli merkez ise Mylasadr. Mylasada bu seramikleri boyayan bir Karia seramik okulu olduu dnlmektedir (R. M. Cook-P. Dupont, East Greek Pottery, London, 1998, 66). Bylesine nemli bir okulun kente olan yaknl, Stratonikeia Antik kentinde bulunan bu para ile kentin Arkaik Dnemi hakknda bilgi vermekle kalmayp alma yaplan Yeldeirmen Tepe Mevkiinin de en erken dnemi ile ilgili kesin veriler sunmas asndan da nemlidir. D. R. Sear, Greek mperial Coins and Their Values 1, London, 1978, 6820. formundaki unguenteriumun benzer rnekleri iin bkz. Rotroff, 2006, 299, Fig. 67: 519. Kandilin form olarak benzer rnei iin bkz. D. K. Tezgr-T. Sezer, stanbul Arkeoloji Mzeleri Pimi Toprak Kandiller Katalogu, Varia Anatolica VI/ 2, Cilt 1, stanbul, 1995, 98: 262. Dr. Cokun DABACAK, Pamukkale niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Arkeoloji Blm, Denizli/ TRKYE. M. . ahin, Die Inschriften von Stratonikeia, I.K. 22,1, Bonn 1982, 685, 701, 706. F. Yegl, Antik ada Hamamlar ve Ykanma, stanbul, 2006, 223.

..................................................................................................................................................................................

199

salanmaktadr (Resim: 6). Kemerin zerine binen yk datmak amacyla sar kemerler kullanlmtr. Roma Hamam-1 yap blou kuzey-gney, odalar ise simetrik ve birbirine paralel olarak dou-bat dorultulu yerletirilmitir. Scak meknlar yap blounun gneyinde souk meknlar ise kuzeyinde yer almaktadr. Kuzeyde palestra olarak tanmlayabileceimiz bir alan bulunmaktadr. Palestrann gneyinde niler yer almaktadr (Resim: 7). Niler 5 m. genilik ve 1 m. derinlie sahip olup ileri tamamyla moloz talarla doldurulmu durumdadr. Benzer niler Hierapolis, Aphrodisias ve Laodikeia hamamlarnda da bulunmaktadr23. Hierapolis ve Laodikeia hamamlarnda bulunan niler daha derin bir yapya sahip olmalarna karn Stratonikeia Hamamnda derinlik fazla deildir. Scak blmler ile souk blmler arasnda balanty bat ve orta aksta ykanma nii eklinde dzenlenmi giriler salamaktadr. Hamamn orta ksmna ait meknlarn bir blmnn st ksm, 19 ve 20. yzyla ait sivil yaplar ile yol ina edilirken tahrip edilmitir. Ky meydanndan balayan bu yol Osmanl Dnemine ait ulam ve gezi yollarnn en nemlilerinden birini oluturmaktadr. Karia geleneinde kendini gsteren simetrik plan ve palestra ile hamam biriminin ayn aks zerinde yer almas, Roma Hamam-1 yapsnda karmza kar. Plan dzenlemesi olarak benzer zellikleri kaz ve aratrmalar yaplm Kariada Aphrodisias, Phrygiada Hierapolis ve Laodikeia hamamlarnda da grmekteyiz24. Stratonikeia Roma Hamam1de kaz almalar yaplmad iin kesin tarihlemeyi salayacak arkeolojik bir bulguya henz rastlanmamtr. Plan zellikleri bakmndan benzerlikler tespit ettiimiz M.S. 2 yzyla ait Aphrodisias, Hierapolis ve Laodikeia hamamlar ile ada olduu dnlmektedir. 5 Kuzey Bazilika almalar Gken ZTAKIN25 Kuzey Bazilika, Kuzey ehir Kapsnn dou girii gneyine ina edilmitir. Erken Bizans Dneminde bazilika konumlandrlrken, mevcut meydan dzenlemesi daraltlm ve kapnn giri aklklarndan doudaki kapatlarak bazilikann nartheksinin kuzey snr oluturulmutur. Ayn ekilde kapnn dousunda devam eden sur duvar da bazilikann kuzey duvar olarak kullanlmtr. Daha nce yaplan kazlarda kuzey nen byk bir blm ve mermer deme zemini +502,52 m. kod seviyesinde aa karlmt. 2009 yl kaz almalarna bazilikann kuzey nenin dousunda balanmtr. Yaplan almalarda nen dou ucunda drt mekndan oluan bir dzenleme tespit edilmitir (Resim: 8). Mekn 1 duvarlarnda grlen knk sistemiyle toplanan sularn Mekn 2 ierisinde toplandktan sonra sur
23 24

25

Yegl 2006, 241 g. 248, 242 g. 249; C. imek, Laodikeia (Laodikeia ad Lykum) stanbul, 2007,187-193. D. Krencker-E. Krger-H. Lehmann und H. Wachtler, Die Trierer Kaiserthermen, Augsburg, 1929, 288, Abb. 427; F. K. Yegl, Baths and Bathing in Classical Antiquity, Newyork, 1992, 277, Fig. 344; imek 2007, 177-200. r.Gr.Gken ZTAKIN, Pamukkale niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Sanat Tarihi Blm Knkl/ Denizli / TRKYE
..................................................................................................................................................................................

200

duvar zerine alan kanal sayesinde darya aktld grlmektedir. Ancak bu sistemin hangi amala yapld anlalamamtr. Bu dzenlemeler bazilikann bir sebepten ilev d kaldn gstermektedir. Bu durum, olaslkla M.S. 7. yzyl sonrasnda blgedeki tm kentlerde karlalan nfus azalmas neticesinde meydana gelmi olmaldr26. Bu dnemde byk boyutlu kiliselerin yerlerini daha kk yaplar almtr. Burada da buna benzer bir mimar deiim sonucunda bazilikann bu alannn kullanm dnda kald ve farkl amalar iin yeniden dzenlendii dnlmektedir. Kaz almalarnda tm bu meknlarn st kodlarnda mezar tespit edilmitir. Bu durum drt mekndan oluan tm alann ilevini yitirerek mezarlk alan olarak kullanldn gstermektedir. Kaz almalaryla bazilikann kuzey snrn oluturan sur duvarnn dousu da aa karlmtr. Bu alanda sur duvarnn 2,50 m. geniliinde olduu saptanmtr (Resim: 9). Sur duvarnda Ge Antik Dnemde tamirat yapld anlalmaktadr. Bu tamirat tm blgeyi ve kenti byk lde etkileyen M.S. 365 depreminden sonra olmaldr27. Sur duvar ierisinde Roma Dnemine ait mezar altar28, bir osthetek29 ve bir aritrav-friz blou30 bulunmutur. Sur duvarnn d yznde kademeli bir dzenleme tespit edilmitir. +502,25 kod seviyesinde tek sra tula kullanlarak oluturulmu bir kademe ortaya karlmtr. Burada kullanlan tulalar 0,60x0,60 m. llerindedir. Bu kademenin kuzeyinde +500,46 kod seviyesinde genilikleri 0,60 m. olan ancak farkl uzunluklardaki mermer bloklar kullanlarak oluturulmu bir deme daha tespit edilmitir. Bu mermer deme kuzey ynde 0,72 m.lik dou-bat ynnde uzanan kanal gibi bir boluktan sonra devam etmektedir. Yukarda sz edilen, Mekn 2den balayarak sur duvar zerinde devam eden su kanal bu duvarn batsndaki alana doru uzanmaktadr. 6 Bizans Dnemi Seramik Aratrmalar Muradiye ZTAKIN31 Stratonikeia antik kentinde 2009 ylnda Kuzey Cadde zerinde gerekletirilen kazlarda Orta Bizans Dnemine ait ok sayda seramik paras ele geirilmitir.
26

27

28 29

30

31

M.S. 7. yzylda blgedeki kentlerin demograk deiimleri iin bkz: C. Foss, Archaelogy and the Twenty Cities of Byzantine Asia, AJA 81, 471; B. Ceylan, Bat Anadolu Blgesinde Bulunan Antik Dnem Antsal Yaplarndan Dntrlm Bazilika Planl Kiliseler, (Hacettepe niversitesi, Yaynlanmam Doktora Tezi), Ankara, 7-29. M.S. 365 depremiyle ilgili Lagina Hekate Kutsal Alan ve evresinde de arkeolojik buluntulara rastlanmtr. Lagina Hekate Altar ile Tapnak arasndaki Bazilika ile ilgili ilk tespitler hakknda bkz. A. A. Trpan-B. St, Lagina ve Brk 2003 Yl almalar, 26. Kaz Sonular Toplants-1, 2005, 50. Silindirik formlu altarlarn zerlerinde girlandlar ile birbirlerine balanm er bukranion bulunmaktadr. Osthetek zerinde, dar kenarlarda kobalarnn tad tekli, geni yzlerde ise ko ve boa balarnn tad ikili girland betimi bulunmaktadr. Kentte bulunmu dier benzer osthetekler M.S. 2. yzyln ikinci yarsna tarihlenmitir. Osthetekler iin bkz. G. Koch, Roma mparatorluk Dnemi Lahitleri, (ev: Z. lkgelen), stanbul, 225. Ters evrilmi durumda bulunan aritrav-friz blounun st ksmndaki friz blmnde at arabas eken iki atn tasvir edildii kabartma bulunmaktadr. Ayn kompozisyon iki kez tekrarlanmtr. Kabartmann alt ksmnda on kymationu ve kymationu snrlandran silmeden sonra iki satr yazt grlmektedir. Ayn aritrav blouna ait baka bir para daha nceki almalarda nekropol alannda bulunup yaynlanmtr. Bkz. C. Berns H. Mert, Architekturfragmente aus der Nekropole von Stratonikeia, IstMit 49, 1999, 198-203. Ar. Gr.Muradiye ZTAKIN, Anadolu niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Sanat Tarihi Blm, Eskiehir / TRKYE.

..................................................................................................................................................................................

201

Buluntular ilevlerine gre ayrlp servis, depolama ve piirme kaplar ile ampullalar olarak drt ana grup hlinde incelenmitir. Servis amacyla kullanlan seramiklerden sgrafto tekniiyle, yapm teknii ve bezeme elerine gre Ege Tipi olarak adlandrlan retim grubuna ait seramikler alanda youn olarak ele geirilmitir. Bu seramikler, krmz hamurlu, beyaz ya da krem rengi astarl, ak sar ya da yeil renkte effaf ve parlak srl seramiklerdir. S tabak formundaki kaplar zerinde stilize su kuu motieri olabileceine dair izler mevcuttur. Figrlerin ba, gaga veya kuyruklarn oluturan izgiler kaln ulu let yardmyla, astar kaznarak ilenmitir32. Stil zelliklerine gre kazda ele geirilen Ege Tipi seramikler M.S. 12. yzyl ortasndan 13. yzyl bana kadarki srete retilmi olmaldr. Kentteki kazlarda bulunan depolama amacyla retilmi amphora paralarnn henz tm incelenerek tipolojisi oluturulmamtr. Ancak Kuzey Cadde kazsnda ele geirilen tm bir amphora, caddenin stratigrasi ile ilgili bilgi sunmas bakmndan nemlidir. Ele geirilen rnek, form olarak ovoidal gvdeli, da ekik yuvarlak az prolli olup aratrmaclar tarafndan LR2 (Hayes 50) olarak adlandrlmtr (Resim: 10a). Bu amphoralarn ilk olarak Akdeniz ve Karadenizde M.S. 5-6. yzyllarda kullanldklar bilinmektedir33. Amphora, Kuzey Bazilikann ina edildii alann Erken Bizans Dnemi evresine ait olmaldr. Stratonikeiada ele geirilen piirme kaplarnn tipoloji almas devam etmektedir. 2009 yl almalarnda tme yakn bir khytra ele geirilmitir (Resim: 10b). Bu formda kaplar Ge Antik adan itibaren orba gibi sv yemeklerin ve soslarn piirilmesinde kullanlmtr. Form olarak kresel gvdeli, ksa boyunlu, tek ya da ift kulplu kaplardr. Kulpun gvdeye eklenii ve gvdenin ekillendirilmesi bakmndan M.S. 12. yzyla ait rnekler ierisinde deerlendirilmitir. 2009 yl almalarnda Kuzey Caddede yaplan kazlarda ampullalar da ele geirilmitir. lk ampullann her iki yznde de birer Malta ha ve onu evreleyen geometrik desenli madalyon yer alr. kinci rnek zerinde stunlarla tanan kiborion benzeri bir dzenlemenin altnda altar ve zerinde tren ha yer alr (izim: 3). Kabn krk olan dier yznde ise olaslkla kubbeli bir yap tasvir edilmi olmaldr. Ampullalar stil bakmndan Erken Bizans Dnemi zellikleri gstermektedir. 7 Epigrafya almalar Murat AYDA34 Bu ylki almalar iki blmden olumaktadr: Birinci blm, 2008 yl almalarnda, antik Yunancadan Trkeye evirdiimiz yap yaztlarnn ve Stratonikeia takviminin35 bibliyografyasn iermektedir. kinci blmde ise, 2008-2009 yllarnda
32

33 34

35

Benzer rnekler iin bkz. L. Doer, zmir Arkeoloji Mzesi rnekleriyle Kazma Dekorlu Ege-Bizans Seramikleri, zmir, 2000, 36-46. A. K. enol. Marmaris Mzesi Ticari Amphoralar, Ankara, 2003, 100-101. Dr. Murat Ayda, Adnan Menderes niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Arkeoloji Blm, Aydn / TRKYE. B. St, Stratonikeia 2008 Yl almalar, 31. Kaz Sonular Toplants-4, 2009, 263-286. 4 Epigrafya almalar iin bkz. M. Ayda, op.cit., 276-278.
..................................................................................................................................................................................

202

bulunan yaztlarn Trke evirileri yer almaktadr. Birinci Blm 4.1 Gymnasionlar bal altnda, 1033 ve 664 numaral yaztlar36; 4.2 Hamamlar bal altnda 1046 ve 706 numaral yaztlar37 tercme edilmitir. 4.3 Bouleuterion Duvarndaki Takvim balkl yaztn corpus numaras 1044tr38. 4.4 Kiliseler ise 1059, 1060 ve 1204 numaral yaztlarn Trke evirileridir39. kinci Blm 2008 ve 2009 kaz sezonlarnda bulunan yaztlar Gephyra 6da yaynlanacaktr. Tercmelerde, Gephyraya gnderilen makaledeki sralama takip edilmitir. 1- Buluntu Yeri: Kuzey Cadde; Tarihi: Roma mparatorluk Dnemi. evirisi: Eros (bu steli) Nikephorion iin, onun hatras iin (yaptrd). Yolcular, Nikephorion sizi selmlyor. 2- Buluntu Yeri: Kuzey Cadde; Tarihi: Roma mparatorluk Dnemi. evirisi: Zeus Hypsistosa kendisine ait tm varlyla teekkr eder. 3- Buluntu Yeri: Kuzey Cadde; Tarihi: Roma mparatorluk Dnemi. evirisi: Birok byk i yapan Dionysiosu ve onun torunlarn onurlarla onurlandrd(lar). 4- Buluntu Yeri: Kuzey Cadde; Tarihi: Roma mparatorluk Dnemi. evirisi: (Gladyatr) Porphyrios (burada yatyor). 5- Buluntu Yeri: Kuzey Cadde; Tarihi: Roma mparatorluk Dnemi. evirisi: Thion Angelos tarafndan kurtarlan Diodotos ve Ammias (ve) onlarn tm evi Zeus Hypsistosa teekkr eder. 6- Buluntu Yeri: Kuzey Cadde; Tarihi: Roma mparatorluk Dnemi. evirisi: Kle Publius Attennius (bu steli) patronu Gaius Upius Attennius Politesin hatras iin (yaptrd). 7- Buluntu Yeri: Kuzey Kap; Tarihi: Olaslkla Helenistik Dnem. evirisi: (Stratonikeia) Halk (onurlandrd). 8- Buluntu Yeri: Kuzey Kap; Tarihi: M.S. 212-217. evirisi: Aur(elia) Kharidemis bu mezar antn, sevgili babas Aur(elius) Kharidemosun hatras iin yaptrd. 9- Buluntu Yeri: Kuzey Kap Kilise Zemini; Tarihi: Olaslkla Helenistik Dnem. evirisi: Aristaiosun kz, Samiosun kars selm sana! 10- Buluntu Yeri: Eskihisar Ky Yzey Buluntusu; Tarihi: Roma mparatorluk Dnemi. evirisi: Hekaton (bu steli) babas Khryserosun hatras iin (yaptrd).
36

37 38 39

IK 22,1: Lagina, Stratonikeia und Umgebung, Bonn, 1982, 141, Numara 1033; 64-65, Numara 664, Kaz Envanter Numaras KT.95.26. IK 22,1: Lagina, Stratonikeia und Umgebung, Bonn, 1982, 150, Numara 1046; 90, Numara 706. IK 22,1: Lagina, Stratonikeia und Umgebung, Bonn, 1982, 148-149, Numara 1044. IK 22,1: Lagina, Stratonikeia und Umgebung, Bonn, 1982, 153, Numara 1059-1060; 166-167, Numara 1204.

..................................................................................................................................................................................

203

8 Trk Hamam Kazs Saim CRTL40 Antik kentin kuzeybatsna yakn yerdeki ky meydannda aban Aa Camiinin gneyinde yer alan ve halk arasnda Seluk Hamam olarak bilinen Trk Hamamnda 1982 ylnda ksa sreli bir temizlik yaplmtr. Bu alma sonucunda hamamn ksa tantm ve soyunmaln bir blmnn bulunmad bir plan yaynlanmtr41. Burada yaplan kazlar hamamn tam bir plannn karlmas ve tarihinin belirlemesine yneliktir. Hamamn aralk blm haricindeki tm meknlarn st rtsnn yklm, meknlar toprak ve molozla dolmutu. Soukluk, su deposu ve traln duvarlarnn bir blm yklm ve traln dou duvarnn bir ksm daha sonradan kuru duvar eklinde rlm, yapnn st rts, meknlar ve su deposunu bitki ve aalar kaplanmt. Bu yl hamamda temizlik almalarnn ardndan hamamn dou duvar boyunca birikmi toprak ynn kaldrlmtr. Topran kaldrlmas srasnda kark ekilde Osmanl Son Dneminden 1255/1839 tarihli 5 paralk bakr Abdlmecid, 1327/1909 tarihli 5 paralk nikel Read ile Cumhuriyet Dneminin bronz 10 kurulk paralar bulunmutur. Su deposunun aa, toprak ve moloz dolgu kaldrlarak 4,15x2,60 m. llerinde dikdrtgen zeminin ortasnda stten alta kademelenerek daralan 1,40 m. apnda kazan boluu belirlenmitir. Su deposunun zemini ve duvar yzeylerinin kire ve tula krklarndan oluan har ile yaltld grlmtr. Hamama scak su datmnn yapld scaklk ve lklk (soukluk) blmlerine birer knk k tespit edilmitir. Su deposunun dousunda yaplan almalarla ocan zeminine kadar inilmitir. Ocak ve kazan boluundan cehennemlii doldurulan dolgu boaltlmtr. Cehennemlik scakla iki, lkla bir olmak zere cehennemlik kanal ile balanmaktadr. Hamamn batsnda soyunmalk blm bulunmakta ve soyunmaln batsnda ise byk bir blmn kaplayan 1952 ylnda ina edilmi ev bulunmaktadr. Soyunmaln evden kalan boluunda yaplan kaz almalarnda soyunmala kuzeyden bir girii olduu anlalm ve duvarlar boyunca uzanan sekiler ortaya karlmtr. Mevcut sekilere alm ni bulunmaktadr. Soyunmaln zemininin kalan izlerden kayrak talar ile kapl olduu anlalmaktadr. Bu almalar srasnda adrvana ait olabilecek mermer fskiye paralar ele geirilmitir. Soyunmaln zerinde ev bulunan blmnn dndaki kazlma imkan bulunan blmlerinin kazs srasnda hamamn tarihini tespit edecek seramik paralar ve sikkeler bulunmutur. Sikkeler seki nilerinde ve giri yaknnda ele geirilmitir. Sikke buluntularndan hamam 15.yzyl ortalarna tarihlemek mmkndr (Resim: 11). Hamamn, soyunmaln evin altnda kalan duvarlar takip edilebildii kadar ile tahmin plan izilebilmitir (izim: 4). Soyunmaln tam olarak belirlenebilmesi iin zerindeki evin kaldrlmas gereklidir.
40

41

Yrd. Do. Dr. Saim CRTL, Pamukkale niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Sanat Tarihi Blm, Denizli/ TRKYE. A. Ba, Eskihisardaki Trk Devri Yaplar, Vakar Dergisi XXII, Ankara, 1991, 367-368.
..................................................................................................................................................................................

204

izim 1: 2009 yl Kuzey cadde kaz sonras izimi.

izim 2: 09YDTM03 numaral lhit mezarn izimi.

..................................................................................................................................................................................

205

izim 3: Kuzey Caddede ele geirilen ampullann izimi.

izim 4: Seluk Hamam ve zerindeki evin zemin kat plan.

206

..................................................................................................................................................................................

Resim 1: 2009 Yl Kuzey cadde kaz sonras hava fotoraf.

Resim 2: Kadkulesi Tepesi E1 Kulesi Kapsnn kule iinden grn.

..................................................................................................................................................................................

207

Resim 3: Kadkulesi Tepesi Klsik Dnem Sur Duvar kule detay.

Resim 4: 09YDTM03 numaral lhit mezar.

Resim 5: Fikellura seramik paras.

208

..................................................................................................................................................................................

Resim 6: Hamamdaki kemerli gei.

Resim 7: Hamamda bulunan niler.

..................................................................................................................................................................................

209

Resim 8: Kuzey Nefin dousundaki alann genel grnm.

Resim 9: Sur Duvar dndaki dzenlemenin genel grnm.

210

..................................................................................................................................................................................

Resim 10: Kuzey Caddede ele geirilen amphora ve khytra.

Resim 11: Seluk Hamamnda bulunan Fatih sikkesi.

..................................................................................................................................................................................

211

BOAZKY-HATTUA 2009 YILI ALIMALARI

Andreas SCHACHNER1

HATTUA RENYERNDEK ALIMALAR Antik Hitit bakentinin Yukar ehrinde 2001 yldan beri devam eden almalarn ana projesi 2008 ylnda tamamlanmtr2. 2009 sezonunda, 2006dan beri Sarkale Vadisinin gneyinde ve Orta Plato olarak adlandrlan alanda kazlan yaplarn eksik kalan ksmlarnn tamamlanmas amacyla ilk bu blgede allmtr (Resim: 1-2)3. Bu almalar tamamlandktan sonra sezonun ve gelecek yllarn ana programn oluturan almalara balamak amacyla Aa ehirdeki yeni alma alanna geilmitir (Resim: 4.5). 1.a Yukar ehirde, Orta Platodaki Kazlar (295296/287 Plan Kareler) 2009 ylnda almalar, 2008e kadar geni apl aa karlan, dzgn planl ve simetrik bir plana sahip, ancak gneybat kesinde kk bir blm kazlamayan Hitit Dnemine ait olan binada younlatrlmtr (Resim: 1. 2). Bu alanda yapnn bir odasnn tm ve ikinci bir odasnn 2008de kazlamayan blm aa karlmtr. Ayrca esas binaya batdan sonradan eklenmi bir odann, korunan gney ksm da bulunmutur (Resim: 1. 2). Sz konusu alanda, 2008de de grlen Hitit Dneminden sonra oluan tahribat nedeniyle herhangi bir in situ buluntuya rastlanmamtr. Binann bat blmnn duvarlarnn kuzey ksmlar, muhtemelen, kaz alannn kuzeybat ksmnda 2006-2007 yllarnda 289-290/295 plan karelerinde tespit edilen Bizans Dnemi aktivitelerinden kaynaklanan tahribatlar srasnda sklmtr (Resim: 2). Buna ramen yapnn gneybat kesinin bulunmasyla binann genel plan, yaklak 23 x 23 m. byklnde bir kare olarak tamamlanabilir (Resim: 2). Elde edilen plann yapsal zellikleri, tahmin edilebilen bykl ve odalarn diziliiyle, Hattuada, zellikle Aa ehirde eski kazlarda aratrlan baz konut yaplaryla (rn. 15 No.lu ev) ayn zellikleri tadn gstermektedir4. Bylece Orta Platoda irdelenen bu bina, genel olarak konut sfatyla adlandrlan yaplar grubuna dhil edilebilmesine ramen, gsterdii simetri yznden yine de zel bir konuma sahiptir. nk Hitit kentlerinde, bu tarz yaplarda benzer dzgn bir plan anlay henz grlmemitir. Bu zellii ilk etapta yapnn daha nce kullanlmayan ve dolaysyla inaat srasnda dikkate alnmas gereken
1

2 3 4

Do. Dr. Andreas SCHACHNER, Alman Arkeoloji Enstits, Inn Cad. 10, 34437 stanbul/TRKYE. schachner@istanbul.dainst.org Genel bir deerlendirme iin bkz. Schachner 2008; Schachner 2009. Daha nceki almalar iin bkz. Schachner 2007, 2008, 2009. Hitit konut mimarsinin rnekleri, plan zellikleri ve plan gelimeleri iin bkz.: Neve 1979.
..................................................................................................................................................................................

212

baka yaplarn olmad bir alanda kurulmu olmasyla aklanabilir. Ancak Hitit konut mimarsinin geliimi5 ve yapnn tarihlendirilmesi6 gz nnde tutulursa, tipolojik adan ayn grupta bulunan dier rneklerinden daha gelimi olduu ve Hitit mparatorluk Dneminde ska grlen gelimenin en son safhasn tekil ettii sylenebilir. 2009 yl kazlarnda yapmzn fonksiyonu hakknda bilgi veren ok az buluntu ele geirilmitir. Ancak, yapnn dou ksmnda devam eden kazlarla 8 No.lu odada bulunan bir ivi yazl tablet yapnn fonksiyonuna k tutmaktadr (Env.-No.: Bo 2009/02; Resim: 3). Sz konusu yazt saray grevlilerinin banda bulunan en st dzey idareciden, MEEDI-birliklerinin komutanna yazlm bir mektubun parasdr7. Alcnn MEEDIbirliklerinin8 komutan olmas, bu binann byk bir ihtimalle sz konusu yneticinin kona ya da malikhanesi olduunu dndrmektedir. lk kez, bylesine nemli bir grevi yrten bir kiinin Hitit bakentinde nerede yaad tespit edilebilmitir. Bu sonu ehrin sosyal topoafyas iin olaanst bir nem tamaktadr. Bu buluntunun getirdii sonula, 2007 ile 2008 yllarnda ayn yapnn gneydou odalarnda aa karlan seramiklerin fonksiyonu ve kullanm ile ilgili yeni yorumlar akla gelmektedir9. Sadece tketim ile ilgili olan kaplar byk bir ihtimalle ev sahibinin de katld trenlerde gelen misarlerin hizmetinde kullanlm olmaldr. Ne tr tren veya ritellerin gerekletirildiini tam olarak bilemesek de, bu buluntularn nda ilk kez metinlerden, ancak kral dzeyde bilinen trenlerin, baka sosyal tabakalarda da benzer ekilde gerekletirildii anlalmaktadr10. 1.b. Aa ehirdeki Kazlar 2000 ylndan beri Yukar ehirde yrtlen almalar, Hitit bakentinin kronolojik ve yapsal geliiminin ok daha iyi anlalmasna frsat vermitir11. Elde edilen neticelerin nda ehrin dier blmleriyle ilgili de birok soru akla gelmektedir. Bu erevede 1977ye kadar kazlarn yrtld Aa ehirin kronolojisi ve strktrel geliimi ile ilgili sorunlarn zlmesi iin 2009tan itibaren bu alanda kazlarn yeniden balatlmasna karar verilmi ve almalara ayr amayla balanmtr (Resim: 4. 5). Antik Hattuann Aa ehir ksm eitli kk ve byk platolardan olumaktadr (Resim: 4. 5). 1970li yllara kadar sren kazlarla Byk Mabetin zerinde kurulu olduu plato tm olarak aa karlmtr. Bu alan, gneyde ykseklii 2-3 m.yi bulan bir basamakla poternli sura kadar uzanan bir baka terastan ayrlmaktadr. Sz konusu
5 6 7 8

9 10

11

Neve 1979. Bkz. Aada. Prof. D. Schwemer ve Prof. G. Wilhelmin verdii bilgiler; bkz. Wilhelm 2010 MEEDI-birlikleri Hitit kraln koruyan askeri birliktir. Dolaysyla GAL.MEEDI olarak hitap edilen bu birliin komutan, Hitit askeri ve sosyal hiyerarisinin en yksek kiilerinden biridir. MEEDI-birliklerinin grevi iin bkz.: Gterbock van den Hout 1991. Schachner 2009, 35-38 Abb. 18. 20-22 Benzer trenler Hititlerle ada olan komu kltrlerde daha detayl bilinmektedir, genel olrak bkz: Benz Gramsch 2006, 417437; Mller 2006, 485-520; Jungeisch 2006 Genel olarak bkz.: Seeher 2006c.

..................................................................................................................................................................................

213

terasta sadece Boazkydeki ilk kazlar srasnda (Th. Makridi bakanlnda 19061912 yllarda) herhangi bir belgeleme olmadan, baz arama amalarnda kaz almalar yaplmtr. 2007de bu blgede jeozik almalar ve geleneksel yzey aratrmalar gerekletirilmitir12. Bu almalarn neticelerine gre bu alanda antsal bir mimarnin var olduu tahmin edilmitir. Ancak kazlarn neticelerine gre, jeozik yntemlerle elde edilen verilerde grlen izlerin, tahmin edilen bir mimarden ziyade, muhtemelen Hitit sonras dnemlerde, istinat duvarlar olarak yorumlanabilinen yaplardan kaynakland anlalmtr. Dou Amas (290-292/373-376 plan kareleri) zellikle dou amasnda tespit edilen mimar tabakalar birbirini ok sk ve yakn takip etmektedir (Resim: 6). Bu alanda ulalan toplam derinlik, amann en kaln olan gney ksmnda bile 2m.yi amamaktadr. Dolaysyla stratigrak farklar sadece yer yer tespit edilebilir. Buna ramen iki amadaki stratigra Bizans Dnemi, Ge Antik Dnem, Demir a, en az 2 Hitit Dnemi tabakas ve Eski Hitit/Karum Dnemi olarak sralanabilir. lk kez 2009 ylnda, modern kaz metotlarnn kullanmyla, Boazkyde Demir andan sonraki dnemlerin buluntularnn incelenmesi mmkn olmutur. 291/374 plan karesinde tahminen Bizans Dnemine ait stabilize edilmi yol paralar olarak yorumlanabilen ta demelere13 ait bir para, tm alanda serpitirilmi vaziyette bulunan mezarlardan birinin zerine yaplmtr. Yer yer ayn seviyede grlen bu bulunutlarn iki ayr dneme ait olmas gerektii anlalmaktadr. Basit toprak, ta sandk ya da kiremit rtl mezarlarn bazlarndan az sayda buluntu ele geirilmitir14. zellikle sikke tarihlendirme asndan nem tamakta ve bu blgenin M.S. 4. yzylda mezarlk olarak kullanldn gstermektedir15. 2009 sezonunda elde edilen sonular, 1960l yllarda sadece biraz kuzeyde tespit edilen Antik Dneme ait nekropoln buluntularyla rtmektedir16. Buna gre daha nce tespit edilen nekropol, poternli sura kadar gneye doru uzanmaktadr. Bizans ve Ge Antik Dneme ait buluntular kaldrldktan sonra dou amasnn zellikle kuzey ksmnda baz yerlerde dank duvar paralar ile yer yer ta demeler tespit edilmitir. Buluntular ou yerde yzeye ok yakn olduu iin in situ buluntuya ya da bir btnlk oluturan duvarlara hi rastlanmamtr. Sadece bu seviyede rastlanan
12 13

14

15

16

Schachner 2008, 135-136 Resim: 34, 136-142 Resim: 35. Benzer yol paralar Yukar ehirde dou havuzlarda 1998de tespit edilmitir: Seeher 2006, 39-42 Resim: 1-4. Mezarlar Yrd. Do. Dr. H. stnda tarafndan incelenmitir. Toplam 17 iskeletten 13 deerlendirilebilmitir. skeletler zerinde grlen hastalk izlerinden insanlarn yaam kalitesinin dk olduu anlalmaktadr; bkz. stnda 2010. Bo 09-379-736: Follis Constantin I. (M.S. 330335) bkz. RIC VII 195; Bo 09-515-842: Centenionalis Constantius II. (M.S. 337361) bkz. RIC VIII 81,G ya da 81,I; Bo 09-1135-1167: tahminen 4. Jh. (kt korunmu, tahminen: Constantius II.) bkz. RIC VIII 84; sikkelerin tanmlanmas I. Dinkel tarafndan yaplmstr. Khne 1969.
..................................................................................................................................................................................

214

maden buluntulara (rn. bula paralar) ve baz boyal seramik rneklerine dayanarak, bu tabakann Demir ana, hatta daha nce tespit edilen Bykkale II ve I safhalarna (genel olarak M.. 7.-6. yzyl) ait olduunu dnmek mmkndr17. Dank olarak korunmusa da bu yerleim izlerinin, 1960l yllarda, alma alanmzn hemen kuzeydousunda tespit edilen ayn safahalara ait Demir a yerleiminin devam olduunu ve bylece Aa ehirdeki yerleimin tahmin edilenden daha gneye doru genilediini sylemek mmkndr18. Dank Demir a tabakasnn altnda geni ve iyi korunmu olarak Hitit Dnemine ait bir yap aa karlmtr (Resim: 6). Onun altnda yer yer ayn dneme ait daha eski ikinci bir yap grlmektedir. 2009da Hitit Dneminin st tabakasnda rastlanan yap neredeyse btn olarak aa karlmtr. Sadece kuzeybat kesi ile gneydou ksmnda kk blmler daha topran altndadr. Kuzeyinde 1970li yllara kadar aa karlan antsal mimarden ok farkl bir yap tekniiyle inaa edilmitir. Kuzeyindekilere karn ilenmi ta bloklarn kullanlmad ve sadece dzensiz krma talarla kuru duvar tekniiyle yapld gzlenmektedir. 1. yapnn duvarlarnn ok safhal olmasndan birok yerde tamir edildii ve oda dzeninin ksmen deitirildii anlalmaktadr. Bylece yapnn nispeten uzun bir zaman kullanld sylenebilir. Byk ksmnn yzeye ok yakn olmas nedeniyle en son kullanm safhasna ait seramie sadece baz gney odalarda ve az miktarda rastlanmtr. Yap plan zellikleriyle de hemen kuzeyinde grlen mimarden ok farkldr. Ortasnda uzun bir koridor odasnn batsnda ve dousunda dizili odalaryla, P. Neve tarafndan Hitit sofal evi (Hallenhaus)19 olarak adlandrlan konut tipiyle elemektedir. Benzer yaplar Orta Hitit Dneminden itibaren Boazkyde ehrin her blmnde grlmekte ve P. Neveye gre bir sosyal deiime iaret etmektedir. 1. yapnn hemen altnda 2. bir yapnn ya da yaplarn baz duvarlar grlmtr. Yapnn birok duvar daha sonraki tabakann altnda kald iin plan bir btn olarak anlalamamaktadr. Ancak yap tekniinin ayn olmas ve genel grnm itibaryla bu yapnn da bir konut olduu dnlmektedir. Yeni bir kronoloji oluturulmas ve elde edilen bulgularn daha nceki kaz sonularna uygulanmas, 2009 ylnda balayan almalarn en nemli hedeerinden biridir. Bu sebeple zellikle amann kuzey ksmnda allmtr. lk belirlemelere gre 2009 ylnda aa karlan ve 1. Hitit yapsyla ada olan bir kanaln, 1970li yllarda kazlan antsal yapnn zerinden getii anlalmaktadr. Bylece yeni alma alannda tespit edilen Hitit tabakalarndan ge olannn (1. yap), kuzeyde bulunan antsal yapdan daha ge olduu dnlebilir. Bu geici sonuca gre Aa ehir iin daha nceki harler tarafndan nerilen tarihsel ve kltrel gelimenin sorgulanmas gerekmektedir.
17 18 19

Boazkydeki Demir a kronolojisi iin bkz. Genz 2003. Neve 1974. Neve 1979.

..................................................................................................................................................................................

215

Bat Amas (288-289/373-375 Plan Kareleri) Aa ehirde, Kesikkaya ve Byk tapnak arasndaki alanda, 2009 ylnda balatlan almalar kapsamnda, alann batsnda daha nce tespit edilen VI No.lu poternin 10 metre dousundaki plan karelerde (288-9/373-4) de kaz almalarna balanmtr (Resim: 5). Yzeye yakn seviyede karlalan ancak ilevleri tam olarak anlalamayan, muhtemelen blokaj amal yapld dnlen ta setlere ait paralar ve bu seviyede tespit edilen ta sandk tipli iki mezar, alann en azndan Ge Roma Dnemine kadar kullanldna dair iaretlerdir. Mezarlarn bulunduu seviyenin altndan youn bir moloz tabakas ierisinde Demir ana ait olduu dnlen bir takm buluntulara rastlanmtr. Olduka zayf ve tahribat grm duvar paralar ve dnemin zelliklerini gsteren baz seramikler ve bronz buluntular, dou amalarda olduu gibi bu alanda da dank ve tahribat grm bir Demir a kullanmnn olabileceini gstermektedir. Tm alan kaplayan, kalnl yer yer 1m.ye varan ta moloz ve seramik dolgunun altndan, yzeyden yaklak 1,5 metre derinlikte geleneksel Hitit mimarsinde karmza kan duvarlarn zelliklerinde, duvar paralar grlmeye balanmtr. Net bir mimar plann tamamlanamad alanda tespit edilen dzgn duvarlarn alt seviyelerinde bu yapnn ok evreli olduu anlalmtr. Duvarlarn farkl evrelerde onarld ya da ilvelerle yeniden kullanld, ayrca alt evrelerdeki kltr molozunun zerine ina edildii de anlalmtr. Bu tabakada in situ herhangi bir buluntuya rastlanmamsa da Hitit Dneminin tipik zelliklerini gsteren buluntular genel bir tarihlendirme yapabilmeye frsat vermektedir. Tm duvarlarn kuzeybat, gneydou ynl olduu bu alandaki mimar kalntlarn evrelerinin, buluntular ve seramiklerle birlikte deerlendirildiinde, genel olarak Orta(?) Hitit Dnemini kapsadn dnmekteyiz. Ge dnemlerde tahrip edilmi bu Hitit tabakalarnda yer yer yank toprakla karlalmtr. Karum (?) Dnemine ait bir yangn molozu olduu anlalan bu yanm toprak, kaz alannn birok yerinde karmza kmaktadr. Hitit tabakalar birok yerde daha nceki dnemin duvarlar temel olarak kullanlarak ina edildiinden her ikisinin arasnda ok byk bir zaman fark olmad akla gelmektedir. Sz konusu yangn tabakasnn olduka geni bir alan kapsad grlmektedir. Yangn moluzunun iinde ve dolaysyla in situ bulunmam olsa da birok buluntu bu durumu dorulamaktadr. Gze arpan seramik buluntular arasnda Acemhyk, Kltepe ve Boazkyde 1930li yllarda yaplan kazlardan bilinen zm salkm biimli seramik para yer almaktadr. Ayn moloz ierisinde karakteristik Karum Dnemi stilinde yaplm adet ta damga mhr de bulunmutur (Resim: 7 a ve b)20. ki para hlinde bulunmu pimi topraktan bir aslan gr de bu alanda ele geirilen en nemli buluntular arasndadr (Resim: 8). n situ olmasa da grn altndaki ek yerine ait krk, aslann bir
20

Bo 09-157-387 (Resim: 7a): Boehmer Gterbock 1987, 19.20 Taf. I. 915; Bo 09-141-331 (Resim: 7b): Boehmer Gterbock 1987, 27 Taf. VII. 66. Tipolojik bakmdan yakn bir benzeri olan nc mhrn resmi ok and iin neyin betimlendi net anlalamamaktadr (Bo 09-135-301).
..................................................................................................................................................................................

216

yere monte edilmi olduunu dndrmektedir. Yine ayn moloz ierisinde pimi topraktan yaplm ve Karum Dnemine tarihlenen, Boazkyde benzeri daha nce bulunmu bir yap modeli de ele geirilmitir. Kafes grnml bu model boyutlu yaplmtr. Arka yznde kazma teknii ile kap ve pencere olduu dnlen unsurlar yaplm modelin, bir klt vazosuna ait olduu dnlmektedir. n yzne bir ko ba eklendiinden bu modelin, bir tapna temsil edebilecei de dnlmektedir. Yangnla tahrip edilmi tabakada, zayf ve tahribat grm duvarlar arasnda iki taban tespit edilmitir. Snrlar henz belli olmayan yap ya da yaplara ait odalarn duvarlarnn sadece en alt sralarnn bir ksm aa karlabilmitir (Resim: 9). Kuzeydeki tabann hemen zerinde, iyi korunmu ve bir ksm daha sonraki dnemlerde yaplm duvarn altnda kalan bir seramik envanteri bulunmutur. Birok farkl formlara sahip kaba ait paradan oluan bu seramik grubunun yangnla yok olmu ahap bir raf zerinde yer ald dnlmektedir. Aralarnda ince bir yangn tabakas bulunanan, st ste ylm bu seramik yn ierisinde ok sayda gaga azl seramik kap paralarnn yan sra, birbirine benzer tiplerde depolama kaplar ve kse gibi daha kk boyutlu kap paralarna da rastlanmtr. Alann gneydou kesinde ve dou proli iine doru devam eden yanm bir odann 5,5 m lik blm aa karlmtr (Resim: 9). Bat ve kuzey duvarlarnn bir blm aa karlm bu oda ierisinde youn kl ve yanm kerpi paralar grlmtr. Bu yank molozun altndan odaya ait bir taban tespit edilmitir. Tahribat grm oda duvarlarnn i yzlerinde ok az da olsa sva paralarna rastlanmtr. Benzer sva paralar ve dalm kerpi paralar, taban zerinde ince bir tabaka oluturmu ve belki de tabann tahribata uramadan korunmasn salamtr. Douya doru devam ettii anlalan odada, amann dou proliyle kesitii alanda, prol kenarndan tm bir kaba ait paralar karlmtr. Bu kap, hemen yannda taban zerinde bulunan pimi toprak bir grin (Resim: 10 a ve b) ve bu odann hemen batsnda ayn seviyedeki bir baka blmede bulunan ivi yazl tablet, bu alann Karum Dnemine ait olma ihtimalini gz nne sermektedir. Olduka iyi ilenmi erkek grini yaklak 5 cm. uzunluundadr. Ba ve ayak ksmlar krlm grn, elinde bir nesne tuttuu sa eli gsnde durmaktadr. Dirseinden itibaren krk sol eli gvdenin yannda haf ak ekilde durmaktadr. Vcut uzuvlar ok doal bir ekilde belirtilmitir21. Bu alandaki almalarn en nemli buluntularndan biri eski Asur dilinde yazlm ve ad gemeyen bir ahsn, Sn-imeanni ve Azuma adl kiilere olan borcuyla ilgili olan ivi yazl bir tablettir22. Tabletin paleograk ve dil zelliklerine gre yaklak olarak Kltepe 1b tabakasyla paralel olduu anlalmtr.
21

22

plak erkek grleri Karum ve Eski Hitit Dneminde ancak tamamen farkl bir durula baz kabartmal kap paralarnda bulunmaktadr, bkz. Boehmer 1983, 13. 14 Abb. 1 Taf. 1, 2; 4, 2 Prof. Dr. G. Wilhelmin verdii bilgilere gre.

..................................................................................................................................................................................

217

Poternli Sur Kazlar (287-289/367-370 Plan Kareleri) Alann gneyinde poternli surun zerinde nc bir amada allmtr (Resim: 5. 11). Kesikkayann batsndaki poternli surun, daha nceki yllarda yaplan jeozik almalar sonucunda dnlenden farkl ynde olduu anlalmtr23. Ancak jeozik almalar, Boazky jeolojisinin karmak olmas nedeniyle surun yapsal zellikleri hakknda net bir bilgi verememitir. Dolaysyla surun plan, yap teknii ve kronolojik gelimesi hakknda bilgi edinmek amacyla bu alanda kazlara balanmtr. Toplam 620m yi kapsayan kazlarla, surun iki kule ve duvar parasndan oluan yaklak 60m. lik bir blm aa karlmtr. Ge Antik Dneme ait mezarlar ve yakn dnemlerde ta almndan oluan yer yer tahribata ramen surun yapsal zellikleri anlalmaktadr. Surun Hitit Dnemi iin karakteristik sandk tipinde olduu tm alanda grlmtr (Resim: 11. 12). ki kulenin arsnda sadece 7 metre vardr. Bu mesafenin, dier taraardaki kulelere gre ok daha az mesafede olmas gze arpmaktadr (Resim: 11. 12). ki kulenin arasndaki d duvarda, duvarn i ve d taraarnda grlen basamaklar daha nce herhangi bir Hitit kaz yerinden bilinmeyen bir zelliktir. Hitit Dneminde, sz konusu basamaklar zerine kap eii grevi gren kaln aa hatllarn yerletirilmi olduu dnlmektedir. Sz konusu duvarn i tarafnda bu basaman zerinde bulunan, in situ kap sve ta, dier zelliklerle birlikte deerlendirildiinde yapnn bir sur kaps olarak nitelendirilmesi gerekmektedir. Poternli surun 2009da Kesikkayann batsnda irdenlenmi blmnde surun plan zelliklerinin, daha nce Kesikkayann gney dousunda aa karlan blmnden farkl olduu grlmektedir (Resim: 5). zellikle kuleler, doudakilerden farkl olarak iki tane birbirine paralel olarak uzanan ve kulenin tm geniliini kapsayan odalardan olumaktadr (Resim: 11. 12). Bu plan zellii Boazkyde Yukar ehir surlarnda ve Kuakl surlarnda grld iin imdiye kadar Hitit surlarnn M.. 16. yzyln ikinci yarsndan itibaren kullanlan plan olduu dnlmtr. 2009 yl kazlarnda surun tarihlendirilmesine yardmc olacak ve daha nceki tarihlendirmeleri deitirecek herhangi bir buluntuya rastlanmamtr. Kazlarda surun daha eski bir safhas grlmedii iin, 2009da irdelenmi blmnn ilk ina dnemine ve dolaysyla M.. 17. yzyln sonuna ya da 16. yzyln bana ait olduu dnlmektedir24. Poternli surun farkl blmlerden olutuu ve bylece para para ina edildii anlalmaktadr. Bu ehir kaps Boazkyde imdiye kadar kefedilen kaplara gre daha basit bir rnektir. zellikle dzgn ilenmi talarn sadece kapnn geit blmnde ve ok az sayda kullanld gze arpmaktadr. Daha nce poternli surda sadece Bykkalenin hemen altnda bir kap olduu biliniyordu. Basit ve grkemli olmasa da yeni bulunan poternli surdaki ehir kapsyla, Hitit ehrinin Aa ile Yukar ehir arasndaki trak dzeni, imdi ok daha iyi anlalmaktadr (Resim: 5).
23 24

Schachner 2009. Tarihlendirilmesi daha nceki kazlarda kuzeybat yamata aa karlan tahl ambarnda elde edilen radyokarbon tarihlendirmelerine dayanmaktadr: Schoop Seeher 2006, 59-60 Resim: 5; Seeher 2006c.
..................................................................................................................................................................................

218

2. Hattua Sur i Yzey Aratrmalar Boazkyde antik ehrin toporafyasnn esas paralar olan ve ehrin planlamasnda nemli bir rol oynayan kayalklar inceleyen almalara, 2009 ylnda Prof. Dr. R. Dittmann bakanlndaki ekip, Kesikkayann hemen gneyinde yer alan ve Kzlarkayas olarak adlandrlan kayalkta devam etmitir (Resim: 13). Sz konusu kayaln neredeyse yatay bir ekilde ilendii daha nce hem bilimsel literatre girmi hem de gezi yoluna yaknlyla ziyaretilerin ilgisini ekmitir. Ancak detayl bir alma gerekletirilememitir. 2009 yl almalaryla kaya zerinde grlen tm yapsal detaylar incelenmi, ekilen hava fotoraarnn da yardmyla plan zerinde ilenmitir. Kzlarkayas zerinde grlen ta ilemelerinde iki farkl teknikten kaynaklanan izler grlmektedir. Sz konusu izlerin, ehrin birok yerinden elde edilen bilgiler nda, Ge Antik Dneme ya da Hitit Dnemine ait olduu anlalmaktadr. Kayaln zerindeki yatay dzletirmelerle alakal olan izlerin Hitit Dnemine ait olduu grlmektedir. Kayann Ge Antik Dnemde ta oca olarak kullanmna iaret eden izler ise sadece kayaln kenarlarnda bulunmaktadr. Kzlarkayas zerinde Hitit Dnemine ait tespit edilen izler deiik tiplerden olumaktadr (Resim: 13). Geni ve derin oyuklarn yan sra zellikle iki farkl eit tmsek en arpc elerdir. Ska grlen ve bir ihtimalle bir sistem ierisinde yerletirilmi, etrafndaki kayalardan haf yksek olarak braklm tmsekler bir ihtimalle direk altlklar olarak dnlebilir. Boazkyde birok benzer kayaln zerinde grlen, duvarlarn negatif izleri ve Hitit mimarsi iin tipik olan ve duvarn ahap konstrksiyonunu kayalara ya da ta temellere balayan zvana deliklerinin Kzlarkayasnda olmamas ise burada Hitit Dneminde salam, antsal bir mimarnin olmadn akla getirmektedir. Bu sebeple Kzlarkayas zerinde geni bir ekilde sabit olmayan, muhtemelen ahaptan oluan bir yapnn olduunu dnmekteyiz. Ancak bu yorumla Kzlarkayasnda niye dier kayalarda grlen mimar izlerin burada bulunmad aklanabilir. Hitit Dneminde Kzlarkayas zerindeki mimar plann yaps, tam olarak yeniden kurulamazsa da, dier kayalklardan ok farkl olduu ve bylece sz konusu yapnn da baka bir fonksiyonunun olduu anlalmaktadr. Tespit edilen mimar izler, burann lolojik kaynaklara dayanlarak gne tanralarn simgeleyen stellerle donatlm bir tapnma yeri olmas yorumunu25 ne dorulamakta ne de kar kmaktadr. Kzlarkayas civarnda yrtlen yzey aratrmalar, bugn sadece bahar aylarnda su ile dolan derenin, Hititler zamannda ksmen slah edildiini ve bir ihtimalle Kzlarkayasnn bu geni apl strktrn bir paras olduunu gstermektedir. Akan su, derenin her iki tarafnda grlen duvarlarla kanalize edilmi ve sun basamaklarla kuzeybatya doru ynlendirilmitir. 2007-2009 yzey aratrmalar ve ayn yllarda poternli sur civarnda yaplan dier almalarla bir btn oluturmaktadr. Bylece son yllarda poternli surun zerinde
25

Pierallini Popko 1998.

..................................................................................................................................................................................

219

younlaan ve 2009dan itibaren kazlarla da tamamlanan almalara bir para daha eklenebilmekte ve bir plan btnl salamaktadr. 3. Jeozik almalar 2009 ylnda ehir iinde 3 ve ehrin dnda 2 olmak zere toplam 5 farkl alanda jeozik almalarna devam edilmitir. Poternli sur zerinde devam eden kazlarla aa karlan surun, zellikle batya doru ne ekilde gelitiini grmek amacyla ilk alma burada gerekletirilmitir. Yukarda belirtildii gibi surun kuleleri beklenmedik bir plana sahiptir. Jeoelektrik almalarla bu durumun batya doru devam edip etmedii ve kuleler arasndaki mesafe anlalmaya allmtr (Resim: 12). Net olarak grlen sur ve kulelerden elde edilen planla, kazlarla aa karlan plan zellikleri, surun kapyla snrl olmadn ve batya doru devam ettiini gstermektedir. Poternli surun kuzeyindeki alan iki basamakla batya doru alalmaktadr. Doudakinde kazlar devam ederken batdaki hakknda bilgi edinmek iin jeoelektrik almalar, 282-285/375-380 plan karelerinde gerekletirilmitir (Resim: 12). Dzlkteki almalar 2007de ayn blgede yaplan jeomagnetik almalar ile ayn ylda, 281282/376-377 plan karelerinde yaplan jeoelektrik almalarn tamamlamaktadr26. Bu seneki uygulamalarn sonucunda bu terasn ortasnda yaklak dou-bat istikametinde yerletirilmi bir yapnn varl grlmektedir. Dzgnl ve duvarlarn kalnl nedeniyle bu yapnn Hitit Dnemine ait olabileceini dnmekteyiz. Aa ehrin kuzey kesinde yine surlarn zeri, bir baka alma alan olarak seilmitir. Bu alanda d sur ile ehrin bu ksmn blen surlardan birinin birletii dnlmtr. Aratrmalarla her iki surun plan zellikleri ile gidiatlarnn irdelenmesi hedeenmitir. Jeomagnetik mlerle elde edilen verilerde, yaklak 90 lik bir kede buluan duvarlar grlmektedir. Gneybatdan kuzeydouya doru devam eden d surun doudan gelen duvarla birletikten sonra kuzeye doru devam etmemesi, o alandaki dik toporafya ve hemen kuzeyinde balayan bahelerden kaynaklanmaktadr. Alann bir blmnde yaplan jeoelektrik almalar, d surun sandk tipinde inaa edildiini ve tespit edilen kulenin poternli surun gney ksmnda Kesikkayann batsndaki kazlarla aa karlan kulelerle ayn plan zelliklerine sahip olduunu gstermektedir. Jeomagnetik almalarda, surlarn birlemesiyle oluan alanda, daha nceki yllarda J. Seeher tarafndan bir burgu sondajla tespit edilen gletin kenarn yuvarlak bir kavis eklinde grmek mmkndr. 2007 ylnda Hitit bakentinin kuzey dousunda, dank bir yerleim sistemi ile Hitit Dnemine ait 2 baraj yaps tespit edilmitir27. 2009 sezonunda jeomagnetik yntemle yrtlen almalarda, 1960l yllarda bugnk Yazlkaya yolunun kuzeyinde tespit edilen Hitit Dnemine ait ta demenin bulunmas hedeenmitir. Sz
26 27

nceki almalar iin bkz. Schachner 2008, 135-136 Resim: 33. Schachner 2009, 142-145 Resim: 46. 49.
..................................................................................................................................................................................

220

konusu demenin yaynlanan fotoraarndan, muhtemelen bir baka baraj yapsnn daha olduu anlalmaktadr28. Ancak dnemin karolaj sistemine yerletirilmedii iin demenin yerini tam tespit etmek mmkn deildir. Seilen tarlalarda yzeyde herhangi bir ize rastlanmam ve jeomagnetik almalarn sonularna gre de seilen alanlarda herhangi bir insan yapm kalnt tespit edilememitir. Hitit bakentinin gney dousunda, Kral Kaps ve surlarnn nnde bulunan, uzun sreden beri bilinen ve 1. derece sit alan olarak Hattua ren yerine dhil olan bir baka yer, ehrin gney dousunda yer alan Kayalboaz mevkiidir. Burada yzeyde yer yer ilenmi ta bloklar grlse de, baka iskn izleri tespit edilememitir. Bu blgede yaplan jeomagnetik almalarda belki duvar olarak yorumlanabilecek baz izler grlmektedir. Tam bir plan tespit edilememitir. almalarn yaplarn grnm ile ilgili negatif sonular gz nnde tutulursa, burada Hitit bakentinin gneyini koruyan bir karakol olduu tahmininin sadece kazlarla zlebilecei anlalmaktadr. AMLIBEL TARLASI KAZISI 2009 YILI ALIMALARI E. SCHOOP, U.-D. SCHOOP29 amlbel Tarlasnda nc ve son dnem kaz almalar 18 Haziran9 Austos 2009 tarihlerinde yrtlmtr. zellikle eski yerleim tabakalarnda gerekletirilen bu ylki almalarn sonucunda, amlbel Tarlas yerleiminin kullanm hakknda deiik bilgiler elde edilmitir.
Tabaka CBT IV Boluk CBT III Boluk CBT II CBT I Byk odal yaplar, Yank Ev, izi bezemeli anak mlek, bakr cruar Youn mimar kalntlar, oda gruplar, bakr madeni eritme ukurlar, maden paralar, ok sayda ocuk mezarlar, 14C Mimar yok, alann ortasndan geen su aknts, mevsimlik kullanm, bakr madeni eritme ukurlar, maden paralar, mezarlar Ana toprak zelikler Sra hlindeki yaplar, Ta Demeli Yap, youn bakr cruu avlu, izi bezemeli anak mlek, 14C

izelge 1: amlbel Tarlas. Stratigra ve karakteristikleri.

En ilgin sonulardan birisi de daha nce tespit edilen yerleim tabakasndan daha eski olan ve mimar kalnts olmayan yeni bir tabakann varlnn anlalmasdr (BT I; izelge: 1). Bu en eski tabaka dneminde blgenin toporak yapsnn bugnk hlinden ok farkl olduu anlalmaktadr. Bu dnemde yerleimin kuzeydousunda bir dan yamacndan gelen su akntsnn daha sonra yerleim blgesi olan alann
28 29

Schirmer 1969, 66 Lev. 32b. Dr. Ulf-Dietrich Schoop ve Esra Schoop M.A., School of History, Classics, and Archaeology, University of Edinburgh, Old High School, 12 Inrmary Street, Edinburgh EH1 1LT, Ingliterre, e-mail: Ulf.Schoop@ed.ac.uk

..................................................................................................................................................................................

221

ortasndan getii tespit edilmitir. Bu su akntsnn iki tarafndaki alanda da birtakm gnlk aktivitelerin yrtldne dair izlere rastlanmtr. Platonun st ksmnda bakr retmek amacyla kullanlm olan bir grup ukur frn tespit edilmitir (Resim: 14). aplar ortalama 25 cm.; derinlikleri 1020 cm. olan bu ukur frnlarn i ksmlarnda krk anak mleklerden ve kk akl talarndan oluan birka katmanl izolasyon tabakasnn olduu grlmtr. Bunlarn zerinde kaln kilden yaplm ve kullanm nedeniyle iyice sertlemi olan kaln bir sva tespit edilmitir. Bu ukurlarn etrafndan aaya doru uzanan beyaz bir kl tabakasnn iinde, kk paralar hlinde, limonit ad verilen ve bakr yataklarnn iinde grlen bir mineral bulunmutur. Byk olaslkla bu limonitler, bakr madeni eritilmeden nce istenmeyen paralarn ayklanmas srasnda atlan paralardr. Derenin dier tarafnda ne olduu henz tam olarak anlalamayan farkl aktivitelerin varlna ilikin izler saptanmtr. Bu alanda tespit edilen youn miktardaki siyah kl tabakasnn iinde ok sayda kmrlemi dal paralar ve tahl tohumlar bulunmutur. Bu tahl tohumlar burada madencilikle ilgili aktivitelerin yannda tarmsal retimin de yapldn kantlamaktadr. Platonun alt ksmndaki, zgara planl, temeli akl talarndan oluan, 2.16 m. 2.44 m. llerindeki dikdrtgen biimli yapnn tahl deposu olarak kullanld dnlmektedir. Bu yapnn temelindeki zgaralarn sebebi, deponun tabann toprak seviyesinden yukarda tutmak amaldr. Sz konusu bu kalntlardan, alandaki aktivitelerin uzun bir dnem iinde tekrarland anlalmaktadr. amlbel Tarlas bu evrede byk ihtimalle kalc bir yerleim yeri olarak deil mevsimlik aktivitelerin yrtld bir retim yeri olarak kullanlm olmaldr. Birinci tabakaya ait az sayda mezar aa karlmtr. Bunlardan ikisi yetikin mezardr (Resim: 15). Geen yln raporunda belirtilen ocuk mezarlarnda olduu gibi bu yetikin mezarlarnda da iskeletler hocker pozisyonda, balar gneye yzler douya bakar vaziyette bulunmutur. Mezarlarn iinde herhangi bir l hediyesine rastlanmamtr. Bu ylki almalarda Karakeili Vadisinin 2 km. kadar i ksmnda, erozyon etkisiyle alm olan yamacn iinde, byk bir bakr madeni yata tespit edilmitir. Bu bize o dnemde maden aktiviteler iin neden Karakeili Vadisinin seilmi olduunu aklamaktadr. amlbel Tarlasnn hem maden yatana hem de vadinin giri ksmna yakn olan konumu nedeniyle yerleim iin uygun bir alan olduu anlalmaktadr. Yukarda aklanan yerleimin retim yeri olarak kullanmnn ne kadar sreyle devam ettii henz bilinmemektedir. Bu dnemden sonra alann ortasndan geen su akntsnn kesildii anlalmtr. Yerleimin alt ksmnda (batsnda) duvarlar kerpiten yaplm bir grup konut aa karlmtr (BT II). Yamacn daha dik olduu dou ksmda yaplarn arka ksmlar yamac kesmektedir. Bu blgedeki duvarlarn temellerinin tatan yapld grlmtr. Burada duvarlar olduka ypranm vaziyette iki adet byk odal ve birka tane kk odal yan yap tespit edilmitir. Sadece doudaki evin duvarlarnn uzunluu taban seviyesi ve yamacn meyiline gre tam olarak tespit edilebilmitir (6.60

222

..................................................................................................................................................................................

m. 4.30 m.). Yapnn batda bulunan giri ksmnn kar tarafnda kubbeli bir frn bulunmutur. Batdaki ev olduka tahribat grm durumda aa karlmasna ramen, eldeki verilere gre, doudaki ev ile ayn ekilde tamamlanabilmektedir. Batdaki evin yama tarafndaki duvarlarnn byk ve uzun dere talarndan ina edildii grlmtr. Bat ve kuzey duvarlar ise byk olaslkla kerpiten yapld iin korunamamtr. Evin dou i duvarna dayandrlm vaziyette, byk dikdrtgen biimli, mavi oraktan yaplm, 2.96 m. 1.56 m. llerinde, bir platform tespit edilmitir. Bu platform zerinde yuvarlak ve yaklak 1.20 m. apnda kubbeli bir frn bulunmutur. Dier evlerde buna benzer platformlar tespit edilememi ancak byk odalarn iinde yuvarlak kubbeli frnlar aa karlmtr. Evlerin arasnda maden eritme amal olarak kullanlan ukurlar bulunmutur. Bunlar bazen tek olarak ancak ounlukla grup hlinde aa karlmtr. Boyutlar ve i yaplar aynen bir nceki tabaka ukurlarnda olduu gibidir. amlbel Tarlasnda bulunan ve bu yl aa karlanlarla birlikte saylar artm olan mezarlarn byk ksm da bu tabakaya tarihlenmektedir. Bu tabaka mezarlarnn tamam ocuklara aittir. Platonun kuzey tarafnda plan trapez eklinde ve baz alardan dier yaplardan farkl olan bir yap daha tespit edilmitir. Bu 6.96 m. uzunluunda ve 2.74 m. 4.72 m. geniliindeki binann duvarlarnn byk ksm kerpiten ina edilmitir. Bu duvarlar; yaklak 75 cm. olan genilikleriyle dier yaplarn duvarlarna gre olduka kalndr. Bu yap kil taban olan iki odadan olumaktadr. Her oda altnda birer ocuk mezar tespit edilmitir. Dou odadaki mlek mezar dierlerinden farkl olarak taban zerinde talar ile bir daire eklinde iaretlenmitir. Bu mezarn yeri srekli grnebilir vaziyettedir. Yapnn gneydeki d tarafnda yar yuvarlak bir ocak yeri bulunmutur. Bu ocan nnde ise geni bir avlu alan olduu anlalmtr. Aa karlan btn binalar tamamen boaltlm vaziyettedir. Yerleim yeri bu ekilde terk edilmi gibi grnmektedir. Daha nceki raporlarda belirtildii gibi bu tabakadan sonra amlbel Tarlasnda bir boluk dnemi yaanmtr. Genel olarak ikinci ve nc tabaka mimarsi arasnda hibir iliki saptanamamtr. Tek istisna yukarda bahsedilen kuzey yamataki yapdr. Daha nceki raporlarda bahsedilen ve nc tabakaya ait olan Yanm Ev ile bu yap arasnda yakn bir iliki olduu anlalmaktadr. nc tabakann balangcnda bu eski bina molozdan temizlenmi ve i ksm kil ile doldurulmutur. Yanm Ev bu daha eski olan yapnn tam stnde ayn planla ina edilmi ve duvarlar alttaki yapnn duvarlarn dtan evreleyecek ekilde ona bitiik olarak yaplmtr. Yanm Ev bu daha eski olan binann gneyindeki avluyu da kapsamaktadr ve onun yaklak iki kat byklndedir. kinci yap katna ait tm kalntlar Yanm Ev in kire tabannn altnda kalmaktadr. Ancak bu daha eski olan yap sonraki dnemlerde de unutulmamtr. Geen ylki raporda bahsedilen, Yanm Ev in iindeki sra d buluntularn hepsi evin kuzey ksmnda, yani eski binann zerindeki blmde ele geirilmitir. Byk ihtimalle bu durumdan iki farkl sonu karmak mmkndr. Bunlardan ilki, iki bina arasndaki yakn iliki nedeniyle bu eski binann
..................................................................................................................................................................................

223

da Yanm Ev gibi zel bir fonksiyonu olduudur. Bu zel kullanm daha eski olan binada Yanm Ev gibi zel izler brakmamtr. kinci sonu ise, amlbel Tarlasna gelen yeni insanlarn bu yer hakknda geni bir bilgiye sahip olduklar ve bu yzden byk ihtimalle baka bir yere yerletikten sonra tekrar amlbele dn yaptklardr. Daha nceki raporlarda bahsettiimiz nc tabakaya ait iki adet byk bina dnda bu sene yerleimin st ksmnda benzer biimde ancak epeyce tahribata uram vaziyette nc bir bina daha bulunmutur. Binalarn zerindeki belirgin tahribat izleri amlbel Tarlasnn bu tabakadan sonra tekrar terk edildiini gstermektedir. En ge yani drdnc tabaka hakknda ise bu yl yeni bilgiler ele geirilmemitir. amlbel Tarlasnda yldr srdrlm olan almalarn sonucunda youn miktarda anak mlek paralar bulunmu olmasna ramen tmlenebilir kaplar az sayda ve sadece mezarlarda ele geirilmitir. Bu yl da daha nceki yllarda olduu gibi iki eski tabakada hibir izi bezemeli anak mlek parasna rastlanmamas, bu bezeme geleneinin sadece st iki tabakada (BT IIIIV) olduu grn dorulamtr. Ele geirilen basit metal nesnelerin byk ksm diki ineleri, deliciler ve tel paralarndan olumaktadr. Buluntular arasndaki bir kurun tel paras bakr dndaki baka metallerin kullanmna dair tek rnektir. zel bir buluntu olarak, ikinci tabakada, 26 mm. uzunluunda yeim tandan yaplm olan bir boncuk ele geirilmitir. Bu dar silindir biimli boncuun gvdesi kenarlara doru genilemektedir. Hem ekil hem de hammadde olarak bu tip boncuklar Anadoluda Kalkolitik Dnemden tannmamaktadr. Bu yln en ilgin buluntusu BT IIIe tarihlenen, kilden yaplm bir hayvan heykelinin ba ksmna ait olan paradr. D yzeyi krmz renkte astarl, burun ve az ksm krk olan parada ok derin olan gz ukurlar byk ihtimalle baka bir madde ile doldurulmutur. Yan ksmlarnda byk ve aaya doru giden boynuzlara ait izler grlen bu ba byk ihtimalle bir boaya aittir. 87 mm. yksekliinde olan bu boa ba bize heykelin tamamnn byk llerde olduunu gstermektedir. Geen ylki almalarda Yanm Ev in iinde tespit edilen buluntulardan sonra bu rnek de amlbel Tarlasnda yaayan topluluun dinsel inanlaryla ilgili ikinci bulgudur. Sonu olarak amlbel Tarlasndaki yerleimin en karakteristik zellii dnem dnem kesintiye uramasdr. Burada kesintisiz bir yerleimin sz konusu olmad, drt ayr dnemdeki yerleimlerin st ste durduu sylenebilir. Drt yerleim evresinin hibirinin ok uzun sreli olmad anlalmtr. Bulunan yaplarn hibirinde herhangi bir deiiklik ya da yenilenmeye ait izler tespit edilememitir. Bu insanlarn en az amlbel Tarlasnda yaadklar sre kadar da boluk dnemleri yaanmtr. Bu yerleme yerinin seiminde vadideki maden yataklar nemli bir unsurdur, ancak metalurji her zaman daha geni ekonomik ve sosyal aktivitelerin sadece bir ksmn oluturmaktadr. Sonu olarak, metal retiminin bu kk toplumun ekonomisi iinde merkezi bir rol oynamad, yan bir faaliyet olarak yrtld sylenebilir. Bundan sonraki aamada, amlbel Tarlasndaki Kalkolitik Dnem ekonomisini bir btn olarak anlayabilmek iin, artk laboratuvarlardan gelecek olan sonularnn deerlendirilmesi gerekmektedir.

224

..................................................................................................................................................................................

KAYNAKA BENZ GRAMSCH 2006 M. Benz A. Gramsch, Zur sozio-politischen Bedeutung von Festen. Eine Einfhrung anhand von Beispielen aus dem Alten Orient und Europa, EthnographischArchologische Zeitschrift 47, 2006, 417437. GENZ 2003 H. Genz, The Early Iron Age in Central Anatolia. B. Fischer, H. Genz, E. Jean, K. Krolu (yy.), Identifying Changes: The Transition from Bronze to Iron Ages in Anatolia and its Neighboring Regions (Istanbul 2003), 179-194. GTERBOCK VAN DEN HOUt 1991 H.G. Gterbock T. van den Hout, The Hittite Instruction for the Royal Bodyguard (Chicago 1991) JUNGFLEISCH 2006 J. Jungeisch, Feste als Propagandamittel? Zu den Funktionen von Festen in der neuassyrischen Zeit, Ethnographisch-Archologische Zeitschrift 47, 2006, 521 540. KHNE 1969 H. Khne, Die Bestattungen der hellenistischen und sptkaiserzeitlichen Periode. K. Bittel v.d., Boazky IV. Funde aus den Grabungen 1967 und 1968 (Berlin 1969) 35-44. MLLER 2006 J.-M. Mller, Die feiernde Elite. Mykenische Feste im archologischen Befund, Ethnographisch-Archologische Zeitschrift 47, 2006, 485520. MLLER-KARPE 1988 A. Mller-Karpe, Hethitische Tpferei der Oberstadt von Hattua, Marburger Studien zur Vor- und Frhgeschichte 10 (Marburg 1988). NEVE 1974 P. Neve, Hattua in nachhethitischer Zeit. Mansele Armaan (Ankara 1974) 873-891. NEVE 1979 P. Neve, Zur Entwicklung des hethitischen Wohnungsbaus in Boazky-Hattua unter besonderer Bercksichtigung der in der Altstadt/Unterstadt erzielten Grabungsergebnisse. In: Wohnungsbau im Altertum, DiskB 3 (Berlin 1979) 4761. NEVE 1982 P. Neve, Bykkale. Die Bauwerke. Grabungen 1954-1966, Boazky-Hattua 12 (Berlin 1982). PIERALLINI Popko 1998 S. Pierallini M. Popko, Zur Topographie von Hattua: Wege zur Burg, Eothen 9, 1998, 117129.

..................................................................................................................................................................................

225

SCHACHNER 2007 A. Schachner, Die Ausgrabungen in Boazky-Hattua 2006, AA 2007/1, 67-93. SCHACHNER 2008 A. Schachner, Die Ausgrabungen in Boazky-Hattua 2007, Archologischer Anzeiger 2008/1, 113-161. SCHACHNER 2009 A. Schachner, Die Ausgrabungen in Boazky-Hattua 2008, Archologischer Anzeiger 2009/1,21-72. SCHOOP SEEHER 2006 U.-D. Schoop J. Seeher, Absolute Chronologie in Boazky-Hattua: Das Potential der Radiokarbondaten, in: D.P. Mielke U.-D. Schoop J. Seeher (Hrsg.), Strukturierung und Datierung in der hethitischen Archologie, Byzas 4 (Istanbul 2006) 53-76. SEEHER 2002 J. Seeher, Die Ausgrabungen in Boazky-Hattua 2001, AA 2002/1, 59-78. SEEHER 2003 J. Seeher, Die Ausgrabungen in Boazky-Hattua 2002, AA 2003/1, 1-24. SEEHER 2004 J. Seeher, Die Ausgrabungen in Boazky-Hattua 2003, AA 2004/1, 59-76. SEEHER 2005 J. Seeher, Die Ausgrabungen in Boazky-Hattua 2004, AA 2005/1, 63-80. SEEHER 2006a J. Seeher, Die Ausgrabungen in Boazky-Hattua 2005, AA 2006/1, 171-187. SEEHER 2006b J. Seeher, Post-eisenzeitliche Befunde im Bereich der Grabungen an den Ostteichen 19961998. J. Seeher (yy.), Boazky-Berichte 8 (Berlin 2006) 39-42. SEEHER 2006c J. Seeher, Chronology in Hattua: New Approaches to an Old Problem. D.P. Mielke U.-D. Schoop J. Seeher (yy.), Strukturierung und Datierung in der hethitischen Archologie, Byzas 4 (Istanbul 2006). 197-214 STNDA 2010 H. stnda, Erste Beobachtungen der anthropologischen Untersuchungen an den sptantiken Bestattungen. A. Schachner, Die Ausgrabungen in Boazky-Hattua 2009, AA 2010/1. WILHELM 2010 G. Wilhelm, Textfunde der Kampagne 2009. A. Schachner, Die Ausgrabungen in Boazky-Hattua 2009, AA 2010/1.

226

..................................................................................................................................................................................

Resim 1: Yukar ehirde, Orta Platoda aan karlan MEED-evinin havadan fotoraf (09/2010 durumu).

Resim 2: Yukar ehirde, Orta Platoda aan karlan MEED-evinin plan (09/2010 durumu).

Resim 3: MEED komutanna yazlm mektup (Bo 2009/02).

..................................................................................................................................................................................

227

Resim 4: Aa ehirin havadan genel grnm.

Resim 5: Aa ehirin genel plan.

Resim 6: Aa ehirde yeni kazlarla aa karlan Hitit Dnemine ait yap.

228

..................................................................................................................................................................................

Resim 7 a ve b: Damga mhrler (Bo 09-157-387 ve Bo 09-141-331).

Resim 8: Pimi topraktan aslan gr (Bo 09-131-294).

Resim 9: Yangnla tahribata urayan en eski tabaka.

..................................................................................................................................................................................

229

Resim 10 a ve b: Pimi topraktan erkek gr (Bo 09-206-1757).

Resim 11: Aa ehirde yaplan jeozik almalarnn, 2009 yl kazs amalarnn ve poternli sur zerindeki almalarn plan.

230

..................................................................................................................................................................................

Resim: 12: Poternli surda bulunan ehir kapsnn havadan fotoraf.

Resim 13: Kzlarkayasnn zerinde bulunan izlerin plan.

..................................................................................................................................................................................

231

Resim 14: amlbel Tarlas Ie ait bakr eritme ukurunun kesiti.

Resim 15: amlbel Tarlas Ie ait mezar.

232

..................................................................................................................................................................................

TWELFTH PRELIMINARY REPORT ON EXCAVATIONS AT ZYARET TEPE (DYARBAKIR PROVINCE), 2009 SEASON
Timothy MATNEY* Dirk WICKE John MACGINNIS

The twelfth season of archaeological work at Ziyaret Tepe, the Assyrian city of Tuhan, was conducted between 13 July and 19 August 2009 in the Diyarbakr Province. Dr. Timothy Matney served as the scientic director for the eld season. Excavation during this season was limited to Operation A/N on the high mound directed by Dr. Dirk Wicke (Operation A/N). In the lower city, we completed the nal season of a magnetic gradiometry survey after ve discontinuous seasons of work, starting in 1998. We have now surveyed 100% of the lower town at Tuhan. We are indebted to the Diyarbakr Museum and its director, Mehmet Akif Bilici, and to the our representative from the Ministry of Culture and Tourism, Melek anga, of the General Directorate in Ankara, for their invaluable assistance in this eld season. Ziyaret Tepe is a 32 hectare multi-period site located on the right bank of the Tigris River, approximately 20km west of its conuence with the Batman River (Fig. 1). Continuous ancient occupation at the site started in the Early Bronze Age (c. 3000 BC) and ends at the fall of the Assyrian Empire (c. 610 BC), with subsequent occupation in the Late Iron Age and Medieval periods. For most of this time span, Ziyaret Tepe was a small village site of a few hectares. The primary urban phase of the site was during the Late Assyrian period, when king Assurnasirpal II rebuilt the abandoned Middle Assyrian city in 882 BC and established Tuhan as an administrative center and military stronghold along his northern frontier (Matney et al. 2009; Parpola 2008). The Late Assyrian city subsequently ourished for nearly two centuries before its abandonment in 611/610 BC. The primary objectives of the 2009 eld season were to continue our exploration of a large Late Assyrian palace on the high mound in Operation A/N, previously dubbed the Bronze Palace on account of a large deposit of bronze artifacts discovered there earlier. In particular, we hoped to expose more of the reception room, Room 7, along the western edge of the excavation area, recovering as much of the plan of this room as possible and to excavate the well-stratied contexts of a lower, burnt oor rst seen
*

Timothy MATNEY (Department of Classical Studies, Anthropology and Archaeology, University of Akron, Akron, OH 44325-1910 USA/ABD) Dirk WICKE (Institut fr gyptologie und Altorientalistik, Johannes-Gutenberg-Universitt Mainz) John MACGINNIS (McDonald Institute for Archaeological Research, University of Cambridge)

..................................................................................................................................................................................

233

in 2008. (Fig. 2) During the 2009 season, we also cut a sounding through the 2m thick mudbrick platform upon which the Bronze Palace was built in order to determine the nature of the underlying deposits. Our second primary objective of the 2009 season was to complete our geophysical mapping of the main features of the Late Assyrian city with a long-term goal of reconstructing the layout and functioning of the city at its apogee. The survey included the entire southeastern corner of the Assyrian city. Operation A/N: The Late Assyrian Bronze Palace In our report from the 2008 eld season in this journal (Matney et al. 2010), we reported on continuing exploration in the Bronze Palace of Operation A/N, a large public building rst discovered in 2000 (Matney et al. 2002). Operation A/N has a complex stratigraphic history comprising ve major occupational levels. Level N0 is modern and consists of isolated features and pits cut into the ancient mound. Level N1 is Late Medieval or Ottoman in date and is represented by a stratum with stone architecture and pits. Level N2 is Medieval in date and comprises a stratum with mudbrick architecture and pits. Level N3 is an intermediate level with few isolated features. Elsewhere at Ziyaret Tepe, a similarly poorly-preserved level stratigraphically situated between the Late Assyrian and Medieval levels has been dated provisionally to the Late Iron Age or Hellenistic period (Matney et al. 2007: 43-44 Late Iron Age; cf. Krolu in Matney et al. 2009; Matney et al. 2010). Level N4 dates to the Late Assyrian period and is represented by the Bronze Palace. An earlier stratum, Level N5, provisionally of Early Iron Age date, was recovered at the eastern edge of the high mound during a stratigraphic sounding made in 2002 (Matney et al. 2003: 186-187) but has not been reached elsewhere in Operation A/N. As discussed elsewhere at length, we now interpret the bronze artifacts and other luxury items found in Level N4 of the Bronze Palace as funerary gifts deposited during a series of cremation burials (Matney et al. 2010). The general plan of the palace recovered to date follows a general Assyrian plan. To date, it consists of a large open Courtyard 5, perhaps originally some 800m2 in extent, and parts of nine surrounding rooms, as well as two small alcoves placed at the northwestern and southwestern corners of the courtyard. This area represents the living quarters in the palace. (Fig. 2) Manuelli has recently compiled a useful catalogue of similar Late Assyrian buildings, especially those in the imperial periphery (Manuelli 2009). The eastern edge of courtyard has eroded off of the high mound. There were at least two major building phases in Operation A/N, separated by a localized destruction layer and a slight remodeling of the building plan. Based on a preliminary assessment of the stylistic dates for small nd comparanda, we have suggested that the renovation of the building in its later phase (Fig. 3) followed shortly after the destruction of its earlier phase (Matney et al. 2010). Minor changes in the plan of rooms can be noted by comparing the phase plans presented here, including the expansion of reception Room 7, the focus of our 2009 work. Due to the brevity of our 2009 digging season, we limited our excavation to the western portion of the Operation (Trench N990E1170), primarily working to excavate

234

..................................................................................................................................................................................

and record the Medieval occupation (Level N2) and then proceed through the upper and lower Late Assyrian oor layers in Reception Room 7. Final cleaning of the eastern part of the lower Late Assyrian (N4) oor level of Room 5, started but not completed in 2008, was also achieved. Much of the Late Assyrian occupational level had been disturbed by some thirty pits of the Medieval and Ottoman periods, especially destroying the south central part of Room 7. Despite these later disturbances, we were still able to trace the line of the eastern wall, completing the plan of the trench. Latest Assyrian Occupation in Operation A/N Immediately below the Medieval occupational level, we encountered an unveven oor (N-318 and N-342) with stone features, and a series of constructions that we interpret as belonging to a very late occupation, perhaps even post-dating the abandonment of the Bronze Palace at Tuhan. Parts of Room 7 show poorly-made repairs with stone slabs being inserted into the oor of the reception room, and an arrangement of reused door sockets (N-279). The quality of this construction contrasts notably with the regular use of baked brick pavements, multi-colored plastered wall paintings, and furnishings in use in the Bronze Palace during its heyday. In contrast, the occupational layer immediately below this contained a rich assemblage of Late Assyrian artifacts. The collapsed rubble of the walls overlay an earlier ashy, burnt Late Assyrian oor. In this area, we found many fragments of painted wall plaster with geometric, oral, and gurative decorations often rendered in red, blue, and black on a white background (Fig. 4). The best-preserved fragments show a crenellation pattern picked out in white against a blue background. Two large fragments were blocklifted for later conservation and display (ZT 32213 and ZT 32214). Previously, we reported on the discovery of stone tram lines for a moveable hearth in reception Room 7 (Matney et al. 2010). Unfortunately, the tram lines were cut by a large intrusive pit (N-364). However, in the 2009 season, we conrmed that these tram lines continued further south past the pit. (Fig. 5). An in situ monumental door socket (N-380) from the earlier Late Assyrian occupation layer clearly marks the location of one entrance into the reception room. A second entrance into the reception Room 7 was recovered in the western wall, badly disturbed by another later pit (N-379). Immediately adjacent to the western doorway, we recovered one complete cuneiform tablet (ZTT 30; ZT 32327) and several small fragments of other tablets. The clay tablets had been accidentally red in antiquity with the burning of Room 7. The fragments were lying at on the oor and appear to have been nearly encased in charred wood, perhaps the remains of wooden boxes or bins used to store the tablets in the palace. The southern wall of Room 7 was recovered during the 2009 season, allowing us to correctly calculate the size of the room: 15.0m by 5.5m. Although badly disturbed, it seems possible that mudbrick benches lined part of the western wall (N-284) of Room 7. The thick eastern wall of Room 7 is poorly preserved, but we are able to securely trace the line of the wall face. The earliest oor was constructed immediately atop the solid
..................................................................................................................................................................................

235

mudbrick platform which otherwise underlies the Bronze Palace. In addition to the excavation of Room 7, a deep sounding in the northwestern corner of grid square N1000 E1170 was excavated in order to determine the date and nature of the occupational layers beneath the platform (Level N5). In the process of excavating this sounding, we recovered the remains of an earlier phase of Rooms 2, 6, and 9. The eastern part of the sounding also revealed a signicant water drainage system (N-343) constructed of baked bricks and stones (Fig. 6). The drain channel was found running north-south near the eastern edge of the sounding; it appears to branch to the west, forming a T-shaped intersection, and emptying into a stone-lined cess pit or well. Immediately below the platform there was a thin layer of pebbles and a nearly sterile layer of dense dark clay, which the excavators assumed to be a leveling ll for the Late Assyrian building. Below these layers, we found a pebble foundation surface (N-363) with a thick layer of clay, large potsherds, stones and charcoal above it. Cuneiform Text ZTT 30: A Late Assyrian List of Women Associated With the Bronze Palace ZTT 30 is a cuneiform table found on the oor (N-368) of the reception room, Room 7, of the Bronze Palace (Fig. 7). The tablet is in reasonably good condition, in large part due to the fact that it had been baked by the conagration that destroyed earliest occupational phase of the palace. The obverse is well preserved though a section of the surface of the bottom right hand part is missing; by contrast the reverse is complete but much more worn and in places very difcult to read. ZTT 30 lists women who must evidently have been under the authority of the provincial administration. The rst section details 31 women working with hoes, three of whom had been assigned to the village of Ashihu. The next section, part of which is missing, must have listed 40 women, including at least six assigned to a village whose name has not been deciphered. The next section lists two women at the disposal of an ofcial, a further three women working in the granary and a further three who are dead. The total number of women available to the administration is apparently given as 144. A striking feature of the text is that almost none of the names are Assyrian. Analysis of the linguistic background of these names can therefore be expected to give information on the ethnic composition of the province which will be of great historical interest. It has been established for some time on epigraphic evidence that foreign populations were deported to the area around Tuhan (in general, Oded 1979; Tadmor 1982; Wilkinson et al. 2005) and the possibility exists that ZTT 30 provides important local conrmation of these claims. Subsurface Geophysical Survey In 1998, we initiated the rst of seven seasons of subsurface geophysical prospection at Ziyaret Tepe, including ve seasons of magnetic gradiometry and two seasons of electrical resistivity survey. In the rst season of this work, it was determined that the primary technique we were using magnetic gradiometry was feasible only in the

236

..................................................................................................................................................................................

lower town since the Late Assyrian remains on the high mound, which were our primary interest, appear to have been deeply buried or badly disturbed (Matney and Somers 1999; for an overview see Matney and Donkin 2006). Subsequent excavation on the high mound since 2000 has shown that this initial interpretation was correct, as a modest occupational layer dating to the Medieval period (c. late 13th to early 15th centuries A.D.) overlays the architectural remains of the Assyrian period in both of our major horizontal excavations in Operations A/N and L (Matney et al. 2007; Matney et al 2009). In contrast early results in the lower town using the magnetic gradiometry technique in 1998 and 1999 were highly successful showing the city fortication walls, main city gates, external towers, large mudbrick buildings, and a substantial street system (Matney and Somers 1999; Matney and Bauer 2000). Subsequent magnetic gradiometry surveys concentrated work on the western and eastern lobes of the lower town (Matney et al. 2003; Matney and Rainville 2005). In 2009, we completed a 100% magnetic gradiometry survey of the lower town when the southeastern portion of the city, which had been a low marshy area lled with cotton irrigation run-off for several years, was drained though the excavation of a large canal by the local farmers which left the land surveyable by our archaeological team. The 2009 gradiometry survey was completed by Chelsea Jalbrzikowski of the University of Akron. Our survey was carried out using a GeoScan FM-256 uxgate gradiometer. Sample density was collected at 8 samples per meter and our team walked 1.0m. transects. Except where we were prevented from doing so by the terrain, magnetic gradiometry data was collected in 20m by 20m grid squares. Thus, each survey square was recorded as 3,200 individual data points. In 2009, we collected 144 grid squares of data a total of 460,800 data points in an area of 5.76 hectares adding substantially to the data amassed in previous seasons. The data were subsequently processed using GeoPlot 3.0. Initial data processing involved, in most cases, simply clipping the outliers from the dataset at three standard deviations and running a low pass lter in order to smooth the data and enhance the generally low-contrast features typical of our magnetic gradiometry surveys. Additional processing details for removing staggering, striping, and other data defects, and for combining survey data from other seasons is beyond the scope of this brief report. The broad features of the city can be seen in the completed magnetic gradiometry plan of the lower town at Ziyaret Tepe superimposed upon our standard contour plan (Fig. 8). This plan shows data in the standard convention adopted in our preliminary reports: large positive values (in nanoTeslas) are shown in black, while large negative values are shown in white. In general terms, strong bipolar features are either made of ferrous metal, or are in situ burnt features such as hearths and kilns. Round positive (black) features which do not show a negative (white) shadow tend at Ziyaret Tepe to represent pits, while linear negative features are usually mudbrick walls. The two linear transects without data (one east-west and one north-south) isolate the southeastern corner of the lower town and represent the modern irrigation canals discussed above.
..................................................................................................................................................................................

237

When examined in more detail, we can see several signicant features emerging in the southeastern corner of the Lower Town (Fig. 9). This plan shows an area of approximately 1.4 hectares within the larger 2009 survey area. Strong modern features (unpaved roads and eld boundaries) appear as sharp linear features (A), and can be ignored. Likewise, faint parallel stripes (B) seen running diagonally from southeast to northwest, especially just outside the city wall, are the result of modern plough scars and can likewise be ignored. The most important ancient features that were discovered in the 2009 survey were the line of the city wall, shown as a dashed line and marked in the gure as (C). This line corresponds both with the beginning of the magnetically quieter area outside the city wall, and with a signicant drop in surface ceramic density, noted rst in our 1997 surface survey (Matney 1998). There is also a slight topographic depression indicating the edge of the city wall. Of particular interest was the unanticipated discovery of three, large structures, apparently free-standing, near the eastern city wall in the Lower Town. These are seen in the magnetic gradiometry maps as clear, linear anomalies with a roughly square exterior shape. They range in size from roughly 26m on a side (structure E) to 32m on a side (structure F). This area of the Lower Town, if our reading of the geophysical maps is correct, is markedly different from the southern portion, where long parallel streets appear to divide a residential area into smaller, orderly buildings located alongside organized transportation corridors. The size of the southeastern buildings, as well as their lack of homogeneous orientations, suggests perhaps that these are elite residences or mansions located away from the common housing stock further to the west. A single sounding, Operation M excavated in 2004 conrmed the presence of domestic housing in the southern Lower Town. We anticipate that a large-scale horizontal excavation in the southern lower town will begin in 2011 in order to better understand the common housing stock at ancient Tuhan. Acknowledgments Work in 2009 was generously supported by a number of institutions and scholarly foundations including: the National Endowment for the Humanities (Grant RZ-5072107), the Johannes Gutenberg-University of Mainz, the University of Akron, the American Research Institute in Turkey, the McDonald Institute for Archaeological Research at Cambridge University, the Wainwright Fund of Oxford University, the Harding Trust, and private donors. We would like to express our heartfelt appreciation for their invaluable assistance. WORKS CITED MANUELLI, F. 2009 Assyria and the Provinces. Survival of Local Features and Imposition of New Patterns in the Peripheral Regions of the Empire Mesopotamia 44: 113-127. MATNEY, T. 1998 Preliminary Report on the First Season of Work at Ziyaret Tepe in the Diyarbakr

238

..................................................................................................................................................................................

Province Anatolica 24: 7-30. MATNEY, T. and A. BAUER 2000 The Third Season of Archaeological Survey at Ziyaret Tepe, Diyarbakr Province, Turkey, 1999 Anatolica 26: 119-128. MATNEY, T. and A. DONKIN 2006 Mapping the Past: An Archaeogeophysical Case-Study from Southeastern Turkey Near Eastern Archaeology 69(1): 12-26. MATNEY, T., T. GREENFIELD, B. HARTENBERGER, A. KESKIN, K. KROLU, J. MACGINNIS, W. MONROE, L. RAINVILLE, M. SHEPPERSON, T. VORDERSTRASSE and D. WICKE 2009 Excavations at Ziyaret Tepe 2007-2008 Anatolica 35: 37-84. MATNEY, T., K. KROLU, D. WICKE, and J.MACGINNIS 2010 Diyarbakr li, Ziyaret Tepe Kazlar On Birinci n Raporu, 2008 Sezonu Kaz Sonular Toplants 31. MATNEY, T., J. MACGINNIS, H. MCDONALD, K. NICOLL, L. RAINVILLE, M. ROAF, M.L. SMITH and D. STEIN 2003 Archaeological Investigations at Ziyaret Tepe, 2002 Anatolica 29: 175-221. MATNEY, T. and L. RAINVILLE, eds. 2005 Archaeological Investigations at Ziyaret Tepe, 2003 and 2004 Anatolica 30: 1968. MATNEY, T., L. RAINVILLE, K. KROLU, A. KESKIN, T. VORDERSTRASSE, N. FINDIK, and A. DONKIN 2007 Report on Excavations at Ziyaret Tepe, 2006 Season Anatolica 33: 23-74. MATNEY, T., M. ROAF, J. MACGINNIS and H. MCDONALD 2002 Archaeological Excavations at Ziyaret Tepe, 2000 and 2001 Anatolica 28: 4789. MATNEY, T. and L. SOMERS 1999 The Second Season of Work at Ziyaret Tepe in the Diyarbakir Province: Preliminary Report Anatolica 25: 203-219. ODED, B. 1979 Mass Deportations in the Neo-Assyrian Empire. Weisbaden: Ludwig Reichert Verlag. PARPOLA, S. 2008 Cuneiform Texts from Ziyaret Tepe (Tuhan), 2002-2003 State Archives of Assyria Bulletin 17: 1-113. TADMOR, H. 1982 The Aramaization of Assyria: Aspects of Western Impact. In H.-J. Nissen and J. Renger, eds., Mesopotamien und seine Nachbarn: Politische und kulturelle Wechselbeziehungen im Alten Vorderasien vom 4. bis 1. Jahrtausand v. Chr. 25th Rencontre Assyriologique Internationale Berlin, July 3-7 1978. Berlin: Dietrich Reimer Verlag. Pp. 449-470. WILKINSON, T. J., E. B. WILKINSON, J. UR and M. ALTAWEEL 2005 Landscape and Settlement in the Neo-Assyrian Empire Bulletin of the American Schools of Oriental Research 340: 23-56.
..................................................................................................................................................................................

239

Fig. 1: Topographic plan of Ziyaret Tepe/Tuhan.

Fig. 2: Plan of the Bronze Palace in Operation A/N. Early Phase.

240

..................................................................................................................................................................................

Fig. 3: Plan of the Bronze Palace in Operation A/N. Late Phase.

Fig. 4: Operation A/N. Detail of painted wall fresco from the collapse of Room 7 (N-349) in the Bronze Palace.
..................................................................................................................................................................................

241

Fig. 5: Operation A/N. Photograph of the tram lines cut by intrusive pit N-234 in the earlier phase of the Bronze Palace.

Fig. 6: Operation A/N. Photograph of the drainage channel (N-343) cut into the mudbrick platform beneath the Bronze Palace. The baked brick lined channel runs N-S, turns west and empties into a stone-lined pit.

242

..................................................................................................................................................................................

Fig. 7: Cuneiform text ZTT30 listing women associated with the palace.

Fig. 8: Topographic plan showing the completed magnetic gradiometry results from the 2009 and previous surveys.
..................................................................................................................................................................................

243

Fig. 9: Detailed view of the magnetic gradiometry maps in the southeastern Lower Town showing the location of three large buildings, possibly elite residences.

244

..................................................................................................................................................................................

PERGAMON 2009 SEZONU ALIMALARI RAPORU

Felix PIRSON*
Martin BACHMANN, Stefan FEUSER ve Adnan SARIOLUnun katklaryla

Giri Pergamon kazs 2009 alma sezonu yine, Hellenistik hkmdarlk merkezinin ehircilik asndan bir btn olarak incelendii aratrma program erevesinde bulunmaktadr1. 2009 ilkbaharnda Bergama Mzesi ile birlikte Elaiann kuzeyinde bulunan Bozyertepe tmlsnde bir kurtarma kazs yrtlm, bu almalardan da aada sz edilmitir. Daha sonra eitli alma alanlarna genel olarak gz atlacak ve bu almalarn en nemli sonular sunulacaktr (Resim: 1. 2). Hellenistik Dnemde Kentin Genilemesi Pergamonun byk Hellenistik kent genilemesinin tarihi, ilevsel dzeni ve tasarm zerine yaplan incelemeler bu yl, 2008de dou yamacn kuzey kesiminde saptanan olas kaya kutsal alan ya da doal kutsal alan ile ilik denen alanda younlamtr2. almalar zellikle, akropolisin kra yerlerinin iklimsel ve toporak kullanm hakknda bilgi kazanma amacyla yaplmaktadr ve Pergamonun dinsel toporafyas zerine yeni bak alar salayacaktr.
*

Prof. Dr. Felix PIRSON, Alman Arkeoloji Enstits, stanbul ubesi nn Cad. 10 TR-34437 Gmsuyustanbul/TRKYE. pirson@istanbul.dainst.org Metni Trkeye eviren . Banu Doan ve Ali Akkayaya ok teekkr ederim. Ksaltmalar: Alman Arkeoloji Enstits yaynlarnda geerli ksaltmalar dnda (www.dainst.org/index_141_de.html) aadaki ksaltmalar kullanlmtr: Pirson 2007: F. Pirson, Pergamon Bericht ber die Arbeiten in der Kampagne 2006, AA 2007/2, 13-70. Pirson 2008: F. Pirson, Pergamon Bericht ber die Arbeiten in der Kampagne 2006, AA 2007/2, 83-155. Pirson 2009: F. Pirson, Pergamon Bericht ber die Arbeiten in der Kampagne 2008, AA 2009/2, 129213. Radt 1999: W. Radt, Pergamon. Geschichte und Bauten einer hellenistischen Metropole (Darmstadt 1999). Ayrntl n raporlar Archologischer Anzeiger (AA) yllnda yaynlanmaktadr. Daha geni bilgi iin: www. dainst.org/index_650_de.html. Bu ylki almalar 9 Mart - 8 Nisan (Elaia Tmls kurtarma kazs) ve 27 Temmuz - 10 Ekim 2009 tarihlerinde gerekletirilmitir. Alman Arkeoloji Enstits Pergamon kazs, bu yl da almalarmz destekleyen kurum ve kiilere teekkr eder. Bunlarn banda T.C. Kltr ve Turizm Bakanl Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrl, Almanya Bykelilii Kltr Blm (Ankara) ile Bergama Belediyesi gelmektedir. Madd katkda bulunanlar ve ibirlii yaplanlar, ilgili blmlerde yer almaktadr. Genel Mdrl temsilen bu yl Nermin Artar (zmir Mzesi) katlmtr. almalar ilgiyle destekledii ve dostane yaklam iin kendisine teekkr ederiz. Pirson 2009, 152155. Olas kaya kutsal alanndaki kazlar Fritz Thyssen Bilim Destekleme Vakf (Fritz Thyssen Stiftung fr Wissenschaftsfrderung) tarafndan desteklenmitir.

..................................................................................................................................................................................

245

Sondajlar, Kazlar ve Temizlik almalar 2009 ylnda, olas kaya kutsal alannn bulunduu blgede ve ilik alannda toplam drt yerde sondaj, sekiz yerde kaz, yerde temizlik ile bir sarn kazs yrtlmtr (Resim: 3). Bu almalar, konumlar gneyden kuzeye doru olacak ekilde tantlacak olan yap zerinde younlamaktadr. 2009 ylnda buluntu yeri 1 olarak tanmlanan yap, kuzeybat-gneydou ynnde uzanan, ayn zamanda uurumun kuzey kenarn oluturan ve akropolisin dou yamacnn kuzey kesimini ortadan blen bir kaya oluumunun dou ucunu iine almaktadr (Resim: 3). Kayann iine doru derinleen yap nceki yl, ayrcalkl konumu, gneydoudan ilerilere doru grlebilmesi ve sarp ykselen bat duvarndaki iki aklk nedeniyle, olas kutsal alanlar grubu iinde saylmt (Resim: 4)3. Yapnn ne kazs ne de mimar belgelemesi tamamlandndan dolay, ancak aadaki ilk karsamalar yaplabilmitir. Ne yapnn kendisi ne de buluntu malzemesi Buluntu yeri 1in kutsal bir kullanmna ilikin bir ipucu salamad hlde, Sondaj 1den gelen, kurun paralar ve terrakota krklar ile birlikte olduu hlde meydana kan tek bir buluntu, tartmaya yeniden ivme kazandrmtr: Hellenistik Dneme ait, dokuz delikli, zerinde (tanrya) ibaresini tayan pimi topraktan bir kandil, ayn zamanda adak olarak kullanlmtr (Resim: 5). Bylece Buluntu yeri 1, bilhassa ikna edici dier aklamalarn bulunmay nedeniyle, en azndan klt alan olarak yeniden dikkate alnmaldr. Burasnn bir ilik yeri olmas da olaslk dhilindedir; yukardan buraya yneltilen ve belki de enerji salamak amacyla kullanlan su, burada rol oynam olabilir. 2010da yaplacak olan kaz ve belgeleme almalarnn tamamlanmasnn, hem ayrcalkl konumda bulunan hem de allmadk grnmdeki bu yapnn anlalmasna katk salayaca umulmaktadr. Daha 2008de, yine dou yamacn sekin bir kesiminde yer alan kaya masinde bir yap kefedilmi, buluntu yeri 5 olarak adlandrlm ve doal boyuttan kk (oturan) bir heykel iin kayaya oyulmu bir kaideden dolay, potansiyel bir doal kutsal alan olarak tanmlanmtr (Resim: 6)4. Yine kaz ve belgeleme almalar henz tamamlanmad iin, 2009 yl kaz sonularna gre, burada tanmlanan bu dikkat ekici kaya oluumunun byk olaslkla Meter-Kybele klt yeri olarak kullanldn belirleyebiliyoruz. Bu saptamada yalnzca kaya zerinde nemli lde allm olmas deil, su teknesi ve suyun kaya zerinden ynlendirilmesi yannda birok terrakota paras bunlarn arasnda en az Kybele tasviri bulunmaktadr (Resim: 7) ile kaya teraslarnn ve kaidenin bilinli olarak gneydouya, yani nl Mamurtkale Meter kutsal alanna doru yneltilmi olmas da etkili olmutur5. Buluntu malzemesinin imdiye kadarki deerlendirmesi, burann M.. 3. ile 1. yzyllar arasnda kullanldn gstermektedir;
3 4

Pirson 2009, 154; konumu iin bkz: Jahresbericht des DAI 2008, AA 2009/1 Beiheft Resim: 24 (Platz 4). Pirson 2009, 152155 Resim: 22. 27. 28. Konum iin bkz. Jahresbericht des DAI 2008, AA 2009/1 Beiheft Resim: 24 (Platz 1), kaide iin a. e. Resim: 25. Herakleiadaki Kybele kutsal alannda bulunan benzer bir dzenleme de bir klt tasvirinin konmas iin bir yer olarak yorumlanmtr: A. Peschlow-Bindokat, Feldforschungen im Latmos. Die karische Stadt Latmos, Milet 3, 6 (2005) 28 Dip. 147 Lev. 65, 13. Bkz. Pirson 2009, 154 Dip. 36.

246

..................................................................................................................................................................................

bununla birlikte mevcut bulgular iinde Roma mparatorluu Dnemine ait buluntular bulunmamaktadr. Kaya kutsal alannn kuzeybatsnda, uurumun dier kenarnda 1906 ylnda ortaya karlan ve ilik olarak tanmlanan bir yap yer almaktadr (Resim: 8. 9); 2008 ylnda burann evresinde incelemeler yrtlmtr6. Pergamon akropolisi dou yamacnn kuzeyinde bulunan olas kaya kutsal alanlarna ynelik yeni aratrmalar erevesinde, bu nemli yapnn yorumu bir kez daha gzden geirilmelidir. Ge Roma Dnemi su hatt U tarafndan kesilen yap7, kent ii su boru hatt aratrmalar erevesinde dikkati zerine toplamaktadr. Daha nce orada bulunan sarn tarafndan doldurulduu aka anlalan byk boyutlu alt kabn kuzey duvar boyunca ve Mekn 1in kuzeybat kesine yerletirilmesi olgusunun varl tek bana, yeni aratrmalar kapsamnda da kabul edilen tanma, yani yapnn ilik olarak tanmlanmasna yetmektedir. Bu yorum da, suyun antik kltlerle ilikili olarak bu zellikle Meter-Kybele iin geerlidir - nemli bir rol oynadn gz ard etmektedir8. lik olarak adlandrlan alann zanaat asndan geici olarak kullanld krine kar, grsel, yani bilhassa vurgulanan, ayn zamanda ulam asndan da elverili olmayan konumu ileri srlebilir. Ayn durum karakteristik mimar unsurlarla nispeten zenli donatm ve renkli duvar bezemesi iin de geerlidir. lik iinde klt ilevinin belirlenmesi, bir kaide, yzeyinde dbel delikleri olan kk bir taban ve bir yazt iin braklm dikdrtgen bir bo yerin bulunmas ile de desteklenebilir9. Yapnn yorumunu eletirel bir biimde gzden geirmeye tbi tutmak ve yapy hem ehircilik hem de ilev asndan yamacn yorumlanmas erevesine katabilmek iin, yap tarafmzdan yeniden tamamyla ortaya karlm ve sarn temeline kadar boaltlp temizlenmitir. Bu almalarn bitirilmesinden sonra da henz yapnn yorumuna dair nihai bir sonu kmamtr. Mekn 1deki suyla ilgili dzenlemelerin varl esas itibaryla retime, vcut bakmyla ilgili bir yapya ya da bir klt yerine iaret etmektedir. lik olarak adlandrlan alann ok basit olmakla birlikte Mekn 2de mozaik (Resim: 10), renkli duvar bezemesi ve karakteristik mimar unsurlarla donatlm olmas, burann basit bir zanaat iletmesi olarak yorumlanmasna ters dmektedir. Klt yeri olmas konusunda saylar ve byklkleri aka i yerlerinin bilinen donatmn aan eitli niler, kant olarak akla yakn gelmektedir. Ayrca Mekn 3teki kaya stunu da meslek bir etkinlie deil daha ziyade kltsel-din alana ait olmaldr. Ancak dier yandan, yapnn klte ait ilevler iin kullanldna ilikin, rnein adak sunularndan oluan bir topluluk gibi pheye yer brakmayacak kantlar da bulunmamaktadr. Ancak ilik olarak adlandrlan alann evresinde gelecek yl iin planlanan kazlarn daha fazla bilgi kazandrmas umulmaktadr.
6 7 8 9

Pirson 2009, 152 Dip. 31. G. Garbrecht, Stadt und Landschaft. Die Wasserversorgung von Pergamon, AvP 1, 4 (Berlin 2001) Resim: 47. K. Nohlen W. Radt, Kapkaya. Ein Felsheiligtum bei Pergamon, AvP 12 (Berlin 1978) 71 Dip. 22. A. Conze O. Berlet A. Philippson C. Schuchhardt F. Grber, Stadt und Landschaft, AvP 1 (Berlin 1912/1913) Lev. 18.

..................................................................................................................................................................................

247

2008 ylnda bir temizlik srasnda, kuzeydou ynnde yalnzca yak. 30 m. mesafede terrakota paralarndan oluan dikkat ekici bir younluk saptand10. Buluntu malzemesinin bu ylki deerlendirmesinde terrakotalarn says yine artacaktr. Kayda deer olan, bulgular iinde en yeni olannn dahi M.. 1. yzyl amad ince mallarn bunlar arasnda zellikle iki kaplarnn- ortalamann stnde bir paya sahip olmasyd. Bu gzlemler, geen yl aklanan, buluntu envanterinin bir kutsal alana ait olduu tahminini glendirmektedir. Ayrca tarihin Hellenistik Dneme ait oluu, yukarda ayrntl olarak tanmlanan kaya kutsal alan ve ilik iin bulunan zaman aralyla uyumludur. Yzey Aratrmas Byk Hellenistik kent genilemesinin imdiye dek aratrlmam alanlarnda yrtlen yzey aratrmas bu yl, dou yamacn kuzey kesimindeki almalarn bittii yerde younlamtr(Resim: 2. 3). almalar, yukarda tanmlanan yerlerde akta bulunan kalntlarn belgelenmesinin yan sra, nceki yllarn sonularnn snanmas ile dou yamacn en kuzey ucunda yer alan geni kaya oluumunda elde edilen dier bulgularn belirlenmesi, haritalanmas ve izimi gibi konularda younlamaktadr. Getiimiz yl belirlenen Sokak 23, temizleme almalarnn ardndan 50 m.den fazla izlenebilmitir (Resim: 3)11. Sokak en fazla yak. 4,65 m. genilie erimektedir ve bylece Pergamon ana caddelerinin llerine uymaktadr. Yama boyunca giden nispeten haf eimi, tekerlek izlerine ait ipularyla birlikte, tat aralarnn kullanmna iaret etmektedir. Gereken genilii kazanmak iin, yer yer ok ykselen bir yol istinat duvar ina edilmitir. Sokak 23n ana caddeye kavutuu nokta Ge Roma Dnemine ait olduu sylenen surun kaplaryla yaklak olarak ayn ykseklikte olduu eklinde yeniden canlandrlabilirken, burann Eumenes surunun te tarafnda devam eden ve yer yer ar dik olan kuzey yamataki ksm imdilik belirsizdir. Araba yolunun aasnda, gneydou dorultulu, olaslkla dar bir merdiven zerinden kuzeydouda anayolla balants olan bir yap bulunmaktadr. (Resim: 3, PE 09 Sy 01 Nr. 07. 11). Bu yapnn donatmnn en karakteristik unsuru, en az basamaktan oluan bank biimli strktrdr. Bu strktr, ilenmi kayann arkasnda ykselmekte ve yamatan akan suya, daha dorusu lama kar dar bir olukla korunmaktadr. Her ne kadar ilevleri belirlenememi olsa da, orta basamakta yer alan birok yuvarlak ve dikdrtgen boluk grlebilmektedir. Gneydouya doru banka, olduka derin bir dzeyde, yannda olaslkla bir tekne bulunan kk bir mekn (yak. 2 x 2 m.) bitimektedir. Bu doruysa, bank, oluk ve tekneden oluan kombinasyon, tam da bu donatmla belirlenen Kapkaya klt maaras donatmna benzemektedir12. Bir tesadfn m yoksa bu buluntu yerinin doal kutsal alan olarak yorumlanmasnn m sz konusu olduunu denetlemek amacyla, imdiye dek yalnzca yzeysel olarak temizlenen yapda gelecek yl bir kaz yaplacaktr.
10 11 12

Pirson 2009, 152 Resim: 2326. Pirson 2009, 155 Dip. 42 Resim: 7. Nohlen Radt a.g.e. (Dip. 8) 6 vd. Lev. 5. 40.

248

..................................................................................................................................................................................

Sonular Pergamon akropolnn dou yamacnn kuzey kesiminde bu yl yaplan aratrmalar, son derece elverisiz iklim koullar ve youn bir aba gerektii hesaba katldnda konumun hi de cazip olmadn gstermitir. Dier yandan, geen yl kazanlan, Yap U dnda aba harcanarak yaplm bir mimar bulunmad gr onaylanmtr. Sokak 23n zerinde ve aasndaki kaya ktlesinde buluntu younluu olmas, burann kuzeydoudan, yani Ketios vadisinden buraya ulatran, kente ana giri yolu olarak aklanmasnda nemli bir temel oluturmaktadr (Resim: 3). M.S. 2. yzyln ilk yarsnda gerekleen byk Hellenistik kent genilemesiyle birlikte, dou yamacn aa kesiminde bulunan, zerinde yine ayn ekilde arabayla gidilebilen 14 numaral sokak lehine nemini kaybetmi olmaldr. Bu gzergh, 19. yzyl ilerine kadar kullanlmtr13. Bu durum, dou yamacn kuzeyinden gelen, imdiye kadar deerlendirilmi olan, henz Roma Dnemi kullanmna iaret eden kant iermeyen ve arlkl olarak M.. 3-1. yzyllar ieren bulgularn ait olduu zaman aralnda da yansma bulmaktadr. Mimar buluntu asndan dou yamacn bildiimiz dier birok yerinden daha nemli bir younlua sahip birok ilenmi kaya oluumuna karn, eitli yaplarn ilevlerinin belirlenmesi zordur. Geri bu alma sezonunda dou yamacn kuzeyinde halihazrdaki basit klt yaplarna ilikin ipular oalm ve byk olaslkla bir kutsal alan saptanabilmitir, ancak blgenin tamamnn kutsal blge olarak nitelenmesi mmkn gzkmemektedir. Kente giden bir araba yolunun belgelenmesi, bu yol zerinde konaklamayla ilgili iletmelerin ya da dkkn ve iliklerin yer alm olmasn daha muhtemel hle getirmektedir. Bunun iin hemen Buluntu Yeri 2 gibi zel yaplar akla gelmektedir; nk bu son sz edilen olas kaya kutsal alan yola arkasn vermi ve gney-douya ynelmi durumdadr. 2010 iin dou yamata yaplmas planlanan kaz almalar da bu sorular tam olarak cevaplayamayacaktr, nk ilikler gibi geici yaplar ya da ak bir tipolojik dzenden yoksun basit klt yerleri, pheye yer brakmayacak ekilde saptanabilir zellikte deildir. Bununla birlikte imdi kesin olan ey, dou yamacn kuzey kesiminin kent alannn her zaman cra bir kesi olmad, aksine en azndan baz dnemlerde youn olarak ziyaret edilmi olduudur. D Mahalle Blgesi ve Roma Dnemi Aa ehir D mahalle, daha dorusu Roma Dnemi Aa ehir blgesinde yaplan jeozik taramalar erevesinde, bu yl ilk defa olarak Roma Dnemi tmls Maltepede sismik lmlere balanmtr (Resim: 12)14. Orada daha 1980li yllarda radar lmleri denenmi, teden beri nl dromos ve mezar odasnn yeri belirlenmeye allmtr. Bylece byk
13 14

Pirson 2009, 134137. Resim: 7. lmler, W. Rabbel ynetiminde, Kiel niversitesi Yerbilimleri Enstits (Institut fr Geowissenschaften der Universitt Kiel) tarafndan yrtlmtr.

..................................................................................................................................................................................

249

mezar tepesinin taranmas iin yntemin uygun olup olmad snanmtr15. almalarn baarsz olmas zerine, almalara son verilmitir. Buna karlk, yeni yntemle yaplan deneme lmleri umut vaat eden sonular vermitir. Bylece 2010 ylnda almalar devam edecek ve sonra bunlar zerine geni kapsaml bilgi verilecektir. F.P. Elaia Bozyertepe Tmlsndeki Kurtarma Kazs lkbaharda, Elaiann kuzeyindeki Bozyertepede bulunan bir tmlste, Bergama Arkeoloji Mzesi ve Pergamon kazs ibirliiyle gerekleen drt haftalk bir kurtarma kazs kapsamnda mevcut kalntlar 3 boyutlu bir model hlinde belgelenmi (Resim: 13) ve kazlar yaplmtr16. Tmls son yllarda birok kaak kaz tarafndan ok zarar grd ve daha baka yasal olmayan giriimlerden endie edildii iin, yaplan almalar zorunlu hle gelmiti. Kaznn amac, kaak kazlar tarafndan tmlsn orta yerinde ortaya karlan kule benzeri yapnn anlalmas ile byk olaslkla kulenin yaknnda olduu dnlebilecek olas bir gmtn saptanmas ve belgelenmesiydi. almalarn sonular toplu hlde yledir: Bozyertepe tmlsnn ap 50 metrenin zerindedir ve ykseklii 10 metreyi bulmaktadr. Keramik buluntularnn geici deerlendirmesi, Ge Klsik Dnemden Erken Hellenistik Dneme kadar ulaan bir terminus post quem sunmaktadr. Tmlsn ortasnda, yak. 3,35 x 3,35 m. boyutlarnda bir alana oturan, tmlsn tepe noktasna kadar eritii tahmin edilen krma tatan kule benzeri bir yap bulunmaktadr (Resim: 14). Bu kulenin ii krma ta ve toprak dolgu ile doldurulmutur. Tmls grne gre yalnzca mezar yeri olarak grev grmyordu; yine de, kulenin bir gmtle ilikili olduu kesindir. Tmlsn ortasndaki kule benzeri yapnn ilevi sorununa burada yalnz ksaca deinilecektir. Bu yapnn yalnzca, toprak tabakalar ynnn orta noktasn iaretlemekte kullanlm olduu yorumu hari tutulmaldr, nk bunun iin genellikle ahap kazklar yerletirilmektedir. Kantlanabilen bir gmt olmakszn, ayn ekilde kule benzeri yaplara sahip vecik Tepe17 ve Ball Da18da bulunan tmlsler, Troasta da saptanmtr. Her iki tepe de 19. yzyln sonunda kazlmtr; bu yzden, tarihleme konusunda kesin bir bilgi elde edilmemitir. F. Calvert, Ball Dada bulunan tmlsn iindeki ta yapnn, bir heykel ya da kk bir antn temeli olarak ilev grd krini
15

16

17

18

W. Radt, Pergamon. Bericht ber die Kampagne 1988, AA 1989, 408 Resim: 30; a.y., Pergamon. Bericht ber die Kampagne 1989, AA 1990, 418. Genel ynetim Bergama Mzesinden Adnan Sarolu tarafndan, lokal ynetim Sevgi Soyaker tarafndan yrtlmektedir; her ikisine de dostane ibirlii iin ok teekkr ederiz. almalar Trkiye Cumhuriyeti Kltr ve Turizm Bakanl katlmyla AAE stanbul ubesi kaynaklarnca nanse edilmi ve DFG-SPP 1209 Hellenistik Polis erevesinde yaplmtr. Die Arbeiten wurden anteilig aus Mitteln des Ministeriums fr Kultur und Tourismus der Republik Trkei und der Abteilung Istanbul des DAI nanziert H. Schliemann, Ilios. Stadt und Landschaft der Trojaner (Leipzig 1881) 732739 Plan 5 vd.; J. M. Cook, The Troad. An Archaeological and Topographical Study (Oxford 1972) 172 vd.; A. Akarca, Troasta aa Kara Menderes ovas evresindeki ehirler, Belleten 42, 1978, 29, Lev. 9 vd.; A.-U. Kossatz-Pomp, Ball Da, der Berg von Pnarba. Eine Siedlung in der Troas, StTroica 2, 1992, 180 Resim: 16. F. Calvert, Contribution Towards the Ancient Geography of the Troad, The Archaeological Journal 21, 1864, 49 vd.; Cook a.g.e. (Dip. 17) 133 vd.; Kossatz-Pomp a.g.e. (Dip. 17) 179.
..................................................................................................................................................................................

250

benimsemitir19. Ayn durum Bozyertepede bulunan tepe iin de dnlebilir; zellikle de arazideki ne kan konumu gz nne alndnda. Bu ykseltideki bir ant hem denizden hem de karadan grlebilir ve kolay ayrt edilebilir bir nirengi noktas olurdu. Bozyertepe tmlsnde bu yl yaplan almalar sayesinde, Elaia evresinin (gmt) yaplaryla sembolik adan dzenlenmesi zerine baka bilgiler de elde ettik: bu tmls ap ve ykseklik bakmndan Elaiann yak. 3 km. gneyinde yer alan Se Tepe tmls ile karlatrlabilir; Se Tepe tmlsnde bir mezar odas, bir krepis saptanmtr, Hellenistik Dnemde ina edilmi olmaldr20. Bundan dolay, Ge Klsik ya da Erken Hellenistik Dnemden itibaren, sahil yolu yaknnda Elaiann gneyinde ve kuzeyinde ne kan konumda her biri byk (mezar) antlar yerletirilmitir. S.F., A.S. Kzl Avludaki Koruma Projesi Yuvarlak yapnn kubbeli meknnn 27 Eyll 2009 gn 250 den fazla sayda konuun, Trkiye Cumhuriyeti Kltr ve Turizm Bakan Sayn Erturul Gnayn ve Almanya Bykelisi Sayn Dr. Eckart Cuntzun katlmlaryla trenle almas, ayn zamanda gney yuvarlak kulenin konservasyonunun da bitiini temsil ediyordu. Bu alma, Kzl Avluda 2006da balayan restorasyon projesinin asl amalarndan biriydi21. Bunun iin 2009 alma sezonunda kapsaml hazrlklarn yaplmas gerekiyordu. Bunlardan zellikle biri, i meknda bir serginin dzenlenmesiydi (Resim: 15); Roma Dnemi byk yaplarnn mimar ve heykeltra donatmna ilikin nemli rneklerin sergilenmesi ve sergi panolaryla aklanmas gerekmekteydi. Bu sergilenen paralarla, restorasyon kapsamnda lapidariumun baz paralar ksmen yeniden i mekna dnm olmaktadr, ayn zamanda restorasyon kurallarna uygun olarak onarlm ve kamuoyuna sunulmutur. Mimar bir denemeyle yuvarlak kulenin mermer silme paralar da yerletirilmi ve yuvarlak meknn dou tarafndaki byk nite etkileyici bir aslan heykeli torsosu yer almtr. Bu heykel, 2002 ylnda Kzl Avlunun gney avlusunda yaplan kazlarda ortaya karlmt22. ren yeri kompleksinin bu blmnn kamuya almas iin gerekli koullar, farkl alanlarda gvenlik nlemi olarak elik korkuluklar yerletirilmesi ve bu nemli kubbeli yapnn n ksmnn toparlanmasndan olumaktayd. Bunun yannda birok byk mimar parann da yerinden oynatlmas ve bir yerden bir yere tanmas gerekmitir.
19 20

21

22

Calvert a.g.e. (Dip. 18) 49 vd.; Cook a.g.e. (Dip. 17) 133. E. Boehringer, Die Ausgrabungsarbeiten zu Pergamon im Jahre 1965, AA 1966, 477479 Resim: 58; W. Radt, Ein hlzerner hellenistischer Sarkophag aus Elaia bei Pergamon. Herkunft, Fundumstnde, Beifunde und Datierung, IstMitt 35, 1985, 139142; W. Radt, Pergamon. Geschichte und Bauten einer antiken Metropole (Darmstadt 1999) 270 Resim: 212. Kzl Avluda gerekleen koruma ve mzeletirme projesi, Studiosus Foundation e. V. tarafndan cmerte desteklenmitir. Bu nedenle vakfa ok teekkr borluyuz. Projenin bakaca desteklenmesi, Almanya Dileri Bakanlnn kltr yardm program ve Alman-Trk Ekonomi Kltr Vakf [Kulturstiftung der Deutsch-Trkischen Wirtschaft] tarafndan olmutur. W. Radt, Pergamon. Abschlubericht ber die Kampagnen 19992004 mit einer bersicht ber die Arbeiten ab 1972, AA 2005/1, 104105; U. Mania, Neue Ausgrabungen Neue Aspekte in der Erforschung der Roten Halle, A. Hoffman (Ed.) iinde, gyptische Kulte und ihre Heiligtmer im Osten des Rmischen Reiches. Berichte Kolloquium Bergama 2003, Byzas 1, 2005, 26, Resim: 4.

..................................................................................................................................................................................

251

Sergi hazrlna paralel olarak, yuvarlak kuleye gneyden bitiik konumdaki Roma Dnemi tonozlu bodrumunda restorasyon nlemleri alnmtr Bu almalar, Kzl Avludaki restorasyon faaliyetlerinin dnm noktasn oluturmaktadr; artk bu almalarn arlk noktas, almalarn bitirildii yuvarlak kuleden gneydeki bitiik alana kaym bulunmaktadr. Geen yllarda burada temenos duvarnn bir blmnn emniyete alnmasna balanm, alan alanda yeni depo binas rtlmtr23. Bu almalar yeni, birok yla yaylan restorasyon projesinin balangc olarak tasarlanmtr; nk restore edilen blm, iki muazzam ayak yardmyla Kzl Avlu temenosunun ykseltilmi arsasn Selinus kysna doru destekleyen byk istinat duvarnn bir blmdr ve buras dramatik biimde tehlikeli bir durumda bulunmaktadr. Buras gibi temenosun yap platformunu temel olarak tayan istinat duvarnn dou kesiminin arkasndaki tonozlu bodrumun iinde de, kk paral andezit yap talarndan oluan byk miktarda duvar kaplamas yamalanmtr, yle ki opus caementiciumdan oluan hava koullarna duyarl duvar, korumasz olarak aa kmtr. Derine ulaan kkleriyle bitki rts birok yerde yapy patlatm, ilerleyen atlaklarn olumasna ve yap bozulmalarna yol amtr. Uzun erimli ama, Kzl Avlunun temenosunun bu gneydou kanadnn kapsaml olarak salamlatrlmasdr. Buras, Selinusun iinden getii tnele kadar uzanmaktadr ve her iki yuvarlak kulesiyle birlikte ana binann yan sra, bu antsal yapnn en etkileyici mimar kalntlar arasnda saylmaldr. stinat duvar, destek stunlar ve ona bitiik Selinus tnelleri, Anadoludaki Roma Dnemi inaat mhendislii sanatnn mimar tarihi asndan en srad nemdeki topluluunu oluturmaktadr. Kzl Avlunun desteklerinden birinin rekonstrksiyonu iin yaplan hazrlklarla birlikte, nihayet baka bir restorasyon projesi daha balam olmaktadr24. Dikkat ekici, doal bykl aan boyutta Msr etkisindeki grl destekler, bir zamanlar her iki yan avlunun galeri mimarsini belirliyordu; bu grler, yksek kaliteli bir mimar heykeltranin benzersiz ve orijinal tasarmlardr ve ayn zamanda Kzl Avlunun Msr tanrlar kltne ait bir yer olarak yorumlanmasnda nemli bir kant oluturmaktadrlar25. Yapnn gney avlusunda 2002/2003 kazlarnda elde edilen bulgular yardmyla, ana hatlaryla aratrlm olan byk iftli grlerin orijinal biimi, ok ayrntl olarak saptanabilmitir26, bu sayede bir anastilosisin yaplmas mmkndr. Harabenin kaba yaps nedeniyle imdiye dek yapnn orijinal hlindeki zengin mimar biimini gzde canlandrmak pek mmkn olmadndan dolay, anastilosisin Kzl Avluyu ziyaret eden biri iin didaktik neminin ok yksek olaca tahmin edilebilir. M.B.
23 24

25

26

M. Bachmann, Pirson 2007 iinde, 55 vd. Bu proje de yine Studiosus Foundation e. V. (Mnih) tarafndan cmerte desteklenmitir, bundan dolay vakfa ok teekkr borluyuz. Tasarda yazarn yan sra, F. Pirson ve J. Steiner gibi U. Mania da Kzl Avluda ortaya kan heykel buluntularnn allmasna katlmtr. A. Hoffmann, Die Rote Halle in Pergamon Eine komplizierte Forschungsgeschichte mit Zukunftsperspektiven, Hoffmann a.g.e. iinde, (Dip. 22) 11 vd. U. Mania, Neue Ausgrabungen Neue Aspekte in der Erforschung der Roten Halle, Hoffmann a.g.e. iinde (Dip. 22) 3132, Resim: 8.
..................................................................................................................................................................................

252

ren Yerinin Bakm, Buluntu Malzemeler ve Site Management 2009 yl almalar srasnda, akropolisin dou yamacnda 2006-2008 yllarnda gerekletirilen alt sondajn konservasyonu yaplmtr. Bu almada ama, duvar st kenarlarnn uzun vadeli olarak ve kuru duvar boyunca toprak prollerinin korunmasyd. PE 08 So 427 sondajnda renkli duvar svas kalntlar salamlatrld ve basit bir koruyucu at yapld. Dier almalar, ilik denen yerdeki (yuk. Bkz) mozaiklerin emniyete alnmas ve Aa Agorann kuzey galerisi zerinde bulunan anayolun destek duvarnn yaklak 3 m. kadar olan ksmnn yeniden yaplmasyla ilgiliydi. Pergamon kazs restorasyon iliinde bu yl da, yine ok sayda kk buluntu ve sikke koruma altna alnmtr. Bu alma srasnda Ankara niversitesinden bir renci baaryla stajn tamamlamtr. Birok ortakla birlikte oluturulan Pergamon/Bergama site management planyla ilikili Ko niversitesi tarafndan yaplan bir incelemede, ziyareti dolam ve akropoliste grlecek yerleri grme davranlar zerine bir rapor hazrlanmtr. Bu rapor ayn zamanda ok sayda dzeltme nerisi de iermektedir28. Alman Arkeoloji Enstitsne bal Kommission fr Alte Geschichte und Epigraphik ile Pergamon kazs ortaklaa olarak, Bergama Mzesinde sergilenen yaztlarn, Trke, ngilizce ve Almanca evirilerini yaptrmtr. Bu eviriler yeni bilgi panolarnda kullanlabilecektir. F.P. Resim Kaynakas Tm resimler AAE Pergamon arivinden (stanbul Berlin) alnmtr. Resim 1. 2: A. Wirsching, Wulftan: 1994 Ek. 6 Resim 3. 8: D. Reich, hazrlayan A. Wirsching Resim 47. 9: A. Weiser Resim 10. 11: S. Ardeleanu Resim 12. 18: F. Pirson Resim 13: T. Fuhrmann Resim 14: S. Feuser Resim 15. 16: M. Bachmann

27 28

Pirson 2009, 139147. Marisa Lau tarafndan yaplan inceleme (stanbul). Bergamann Antik dnem ve Antik dnem sonras antlarn kapsayacak olan Site Management plannn karlmas projesine, Alman Arkeoloji Enstitsnn yan sra Ko niversitesi, Bergama Belediyesi ve Mimar Sinan niversitesi (stanbul) katlmaktadr.

..................................................................................................................................................................................

253

Resim 1: Pergamon. alma alanlar toplu hlde.

Resim 2: Pergamon. Eumenes kenti alma alanlar (sondajlar, jeozik, yzey aratrmas, rlve).

254

..................................................................................................................................................................................

Resim 3: Pergamon, Hellenistik kent genilemesi. Sokak ve yol sistemlerinin gncel rekontrksiyonu, dou yamacn kuzey kesimi (2009 durumu).

..................................................................................................................................................................................

255

Resim 4: Pergamon, Hellenistik kent genilemesi. Dou yama. Buluntu yeri PE Sy 01-Nr. 1 bat kesim, Resim 5: Pergamon, Hellenistik kent gneydoudan grnm. genilemesi. Dou yama. Buluntu yeri PE 09 Sy 01 Nr. 1 dou kesim, Sondaj 01. Hellenistik adak kandili.

Resim 6: Pergamon, Hellenistik kent genilemesi. Dou yama. Buluntu yeri PE 08 Sy 01 Nr. 5 (kaya kutsal alan), gneybatdan grnm.

256

..................................................................................................................................................................................

Resim 7: Pergamon, Hellenistik kent genilemesi. Dou yama. Buluntu yeri PE 08 Sy 01 Nr. 5 (kaya kutsal alan), Alan 1den bir terra kota Kybele heykelcii paras (ana teras).

Resim 8: Pergamon, Hellenistik kent genilemesi. Dou yama. Buluntu yeri PE 08 Sy 01 Nr. 4 (ilik denen alan), Plan (. 1:50).

Resim 9: Pergamon, Hellenistik kent genilemesi. Dou yama. Buluntu yeri PE 08 Sy 01 Nr. 4 (ilik denen alan), kuzeybatdan grnm.
..................................................................................................................................................................................

257

Resim 10: Pergamon, Hellenistik kent genilemesi. Dou yama. Buluntu yeri PE 08 Sy 01 Nr. 4 (ilik denen alan), Mekan 2de mozaikli ni. Gneydoudan grnm.

Resim 11: Pergamon, Hellenistik kent genilemesi. Dou yama. Buluntu yeri PE 09 Sy 01 Nr. 7 (kaya kutsal alan?), Gneydoudan grnm.

Resim 12: Pergamon, d mahalle blgesi ve Roma Dnemi aa ehir. Maltepe, jeosismik lmler.

258

..................................................................................................................................................................................

Resim 13: Elaia, Bozyertepe tmls. Kule biimli yapnn hava fotoraar ile oluturulmu 3 boyutlu modeli.

Resim 14: Elaia. Bozyertepe tmls. Kaznn bitiminden sonra mevcut molozla dolmu olan kuleye bak. Kuzey prolinin arka tarafnda iki kaak kaz bulunmakta, kulenin batsnda akta duran kaya grlmektedir; gneybatdan bak.

Resim 15: Pergamon, Kzl Avlu. Sergi iin dzenlenmesinden sonra, gney yuvarlak kulenin ii; douya, yeni yerletirilen aslan heykelinin bulunduu byk nie bak.
..................................................................................................................................................................................

259

KELENDERS 2009 YILI KAZI VE ONARIM ALIMALARI

Levent ZOROLU* Mehmet TEKOCAK

Mersinin, Aydnck lesindeki Kelenderis antik kentindeki 2009 yl kazlarna 6 Austos 2009 tarihinde balanm ve 30 Eyll 2009 tarihinde tamamlanmtr1. Bu ylki almalarmzda, birka yldr zerinde younlatmz Agora Bazilikasnn henz kazlmayan narteks blm de bu kaz sezonunda tmyle alm, antik kentin Dou ve Bat Nekropollerindeki kaya mezarlarnda temizlik almalar yrtlm, 2000 ylndan beri srdrdmz sualt aratrmalar erevesinde, Kelenderisin limanndaki olas eski iskelenin evresinin temizlii srdrlm, Souksu limanndaki Saplada evresinde inceleme dallar gerekletirilmitir. Bu arazi almalarna ek olarak, kaz laboratuvarnda buluntu temizlii ve onarm gerekletirilmitir. 1. AGORA BAZLKASI ALIMALARI Geen yllara ait raporlarmzdan da hatrlanaca gibi, Agora Bazilikasnn apsisinin zemini opus sectile yntemiyle plkalarla, ana ve yan salonlar ise, geometrik ve grl-yaztl mozaiklerle kapl olup 2008 yl kazlarnda bu zemin kaplamalarnn bakm ve onarmlar byk oranda tamamlanmt. Bunun yan sra yapnn gney duvar dnda bulduumuz yan yana sralanm meknlarn, yani olas iliklerin bir blm de temizlenmi; yapnn duvarlarnda salamlatrmalar yaplmt. 2008 ylnda ayrca, asl kutsal meknn dnda, yani batsnda kalan ve o zamanki raporlarmzda narteks olarak nitelediimiz alanda2, her biri 4x4 m. llerinde atmz 10 kadar amada, toprak seviyesi +3.50 m. den, bazilikann orta nenin ykseltisi olan +2.80 m. ye indirilmiti. Bylece, buradaki mimar ve dier kalntlar hakknda ilk verileri elde etmi, yapnn asl bat beden duvarnn belli blmlerini ortaya karmtk (Resim: 1). 2009 ylnda ise, zellikle mozaiklerin bakm ve eksik braktmz onarmlarn tamamlanmas almalar yannda, zellikle yapnn batsndaki ve gneyindeki amalarn birletirilerek bu alann tmyle almas ii yrtlmtr.
*

Prof. Dr. K. Levent ZOROLU, Seluk niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Arkeoloji Blm, Klasik Arkeoloji Anabilim Dal, Konya/TRKYE. Yrd.Do.Dr. Mehmet TEKOCAK, Seluk niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Arkeoloji Blm, Klasik Arkeoloji Anabilim Dal, Konya/TRKYE. Bu ylki kazlarmza lisans, yksek lisans ve doktora rencileri yannda, Do.Dr. Glgn Krolu, Yrd. Do.Dr. Bilge Hrmzl katlmtr. T.C. Kltr ve Turizm Bakanln Tire Mzesinden Pnar Yakut temsil etmitir. Katklarndan dolay tm heyet yelerimize kranlarm sunarm. Bak. L. Zorolu-M. Tekocak, Kelenderis 2007 Kaz ve Onarm almalar, KST 30, 3, 344 vd.; L. Zorolu-M. Tekocak, Kelenderis 2008 Kaz ve Restorasyon almalar, KST 31, 3, 427 vd.
..................................................................................................................................................................................

260

1.1. Zemin Mozaiklerinin Bakm ve Onarmyla ilgili almalar 2009 yl almalarnda asl kutsal alan oluturan salonlarn (ana nef ile gney ve kuzey kanatlar) zeminlerini kaplayan mozaiklerin onarmlarn srdrdk. Bu balamda, aradan geirilen bir yllk sre sonunda oluan boluklara yeniden har enjekte edildi, baz yerlerde mozaik zeminler sklerek altndaki bolukta biriken toprak ve dier malzeme temizlendi, buralara yeni har tabakas serilerek kaldrlan blmler bunun zerine yerletirildi. Ayrca, zerindeki almalarn tamamland yzeylere yeniden koruyucu srld. Tm bu almalar sonunda, mozaik zeminlerin zeri, geen yl olduu gibi, jeotekstil ile kapatld, bunun zerine 0.50 m. kadar kalnlkta volkanik toprak (pozzolano) serildi. 1.2. Avlu (Atrium)daki almalar Bazilikann asl kutsal meknnn dnda, yani bunun batsnda kalan alan nceki yllara ait raporlarmzda genel olarak narteks eklinde yorumlanm ve tanmlamalar bu erevede yaplmt. 2007 ve 2008 yllarnda bu alanda 4.00x4.00 m. llerinde amalar alarak, buradaki dolgunun zellikleri anlalmaya allmt. Bu alanda yer alan tm amalardaki dolgu toprann kaldrlmasna balanm ve alanlarn tamamnda bazilikann asl zemin seviyesine ulalmtr (Resim: 2 ; Plan: 1). Bu srada bu alanda yldr srdrlen kazlarda ortaya karlm olan st yapya ait tm mimar paralar ve yapnn duvarlarnda kullanlm olan moloz talar plana eklenerek belgelendi, bunlarn bir ksm kaz alan dna karld. Ardndan, bu amalar arasndaki araba yollar kaldrlarak tm mimar ortaya karld. almalarmz sonunda, nceki yaynlarda narteks olarak adlandrdmz bu alandaki kalntlarn, asl kutsal alann batsna yaplm olan bir avlu (atrium) olduu anlalm oldu. Avlunun mimar zellikleri aada anlatlacaktr. almalarmz avlunun gneyinde, yani yapnn dnda kalan dolgunun temizliiyle srdrld ve bu dolgunun altnda, geen ylki almalarmz srasnda ortaya kardmz ve ilik olarak adlandrdmz meknlarn devam olan yeni bir mekn bulundu (Resim: 3). nit 1376 olarak kodladmz bu mekn iten ie 4.80x5.15 m. llerinde, olduka byk bir oda olup gney duvar henz kazmadmz komu Theatron alanndadr; ancak sz konusu duvarn kuzeye bakan cephesi aktadr. Bu meknn lleri ayn zamanda geen yl atmz ve bazilikann gney duvar ile Ortaa surlar arasnda kalan, ancak byk bir blm bu surlar tarafndan kapatlan dier meknlarn lsnn saptanmasna da yardm etmektedir. Bir baka deyile, 2008 ylnda bazilikann gneyinde alan meknlarn sur duvar tarafndan kapatlan gney duvarnn bazilikann asl beden duvarndan 4.80 m. mesafede olmas gerektii sylenebilir. Dier taraftan, nceki yllarda atmz baz iliklerin zeminlerinde olduu gibi, 1376 nit numaral meknn zemininde de (+3.20 m.) yass kayrak talaryla yaplm kaplamalar bulundu. Hatrlanaca gibi, geen yla ait raporumuzda, bazilikann iki evreli olduunu, gney kanadn dndaki meknlarn da yapnn bu ikinci evresinde eklenmi

..................................................................................................................................................................................

261

olabileceini belirtmitik. Bu bakmdan 1376 nit numaral mekn da, bir ilik olarak, yine bu ikinci evrede yaplm olmaldr. lgin olan durum ise, bu meknn, aada ele alacamz bazilikann avlusuna bir giri araclyla balantsnn olmasna karlk, nceki yl temizlediimiz 1042 nit numaral mekn ile bir balantsnn olmamasdr (Kar. Plan: 2) Bazilikann avlusuyla bunun dnda ve biraz daha gney batsnda bulunan podyumun bulunduu alan birbirinden ayran bat beden duvarnn gney ucu, henz kazlmayan Theatron Alan iinde kalmaktadr. Bu duvarn kuzeybat kesi ise, 2009 ylnda tmyle ortaya karlmtr. Yukarda ele aldmz 1376 nit numaral mekn ile ortak olan blm hari olmak zere, bu duvarn bazilikann avlusuna ait olan ksm toplam 21.00 m. dolayndadr. Ortalama 0.64 m. geniliindeki bu duvar zerinde, avluya alan 3 giri bulunmaktadr (Plan: 2). Bunlardan ortadaki ana giri 2.80 m., dierleri ise 1.70 m. geniliktedir. Bu girilerin zeminlerini oluturan eik talarnn ve basamaklarn ou devirmedir ve bunlar da, yapda kullanlan dier devirme malzeme gibi, olaslkla bazilikann gneybatsnda ortaya kardmz ve imdilik podyum olarak adlandrdmz yapdan alnmtr. almalarmz srasnda avlu giriine ait eikler ve basamaklar tmyle temizlendi, yerinden oynam veya bozulmu olanlar salamlatrld. Ayrca, bat beden duvarnn derzlerindeki topraklar temizlenerek, boluklar kire-kum harcyla dolduruldu. Bat beden duvarnn kuzeybat kesi de dikkate alnarak sylenecek olursa, nceki yllara ait raporlarmzda narteks olarak nitelendirdiimiz bu alann bir avlu (atrium) olduu anlalmtr (Plan: 2, Resim: 4). Hemen hemen yamuk biimli bir plana sahip olan avlunun bat beden duvar 21.00 m., yalnzca gney cephesi tam olarak ortaya karlan kuzey beden duvar 14.50 m., bazilikann salonlaryla ortak olan dou blme duvar 18.20 m. ve iliklerle ortak olan gney beden duvar ise, giri aklklarnn lleriyle birlikte 11.50 m. uzunluktadr. 2009 yl almalarnn sonunda, bu duvarlar arasnda kalan avlunun (atrium) plan emas tam olarak ortaya karld. Buna gre, avlu, ortasnda st ak ve zemini yass kayrak talaryla kaplanm bir talk ile bu tal evreleyen st kapal portiklerden olumaktayd. Bu plann ilgin olan taraf, tm avlunun yamuk biimine kout olarak, ortadaki taln da az ok bu biime uygun olarak dzenlenmi olmasdr. rnein, taln genilii kuzeyde 7.50 m., gneyde 6.00 m. kadar llmtr ki, bu da avlunun bu yndeki daralmasndan kaynaklanmaktadr. Bat ve dou ynlerdeki kenarlarn uzunluklar ise, ortalama 12.00 m. dolayndadr. zerine devrilen bir duvar yznden tamamn amadmz taln kuzeybat kesine yakn bir yerde, kenarlar devirme blok talarla oluturulmu bir su kuyusunun drtgen biimli olan az ortaya karld. Yukarda da belirttiimiz gibi, bu ylki almalarmzda bir taln drt tarafnda, yani dou, bat, kuzey ve gney ynlerinde, zeri kapal portiklerden oluturulmu avlu (atrium) ortaya karlm, bylece, sz konusu kalntlardan, bu avlunun st yapsnn nasl olduuyla ilgili verilere sahip olunmutur (Plan: 2-3 ; Resim: 4-5). Buna gre;

262

..................................................................................................................................................................................

portikleri rten aty tamak zere, taln kelerinde birbirine dik ayla balanm ve ortalama 1.00-1.30 m. uzunlukta iki ksa duvar biimindeki ke payeleri vardr. imdi ortalama 0.70-1.00 m. kadar ykseklii korunmu olan bu ke payelerinden kuzeydou kedeki tulalarla, dierleri ise moloz ta ve olaslkla devirilmi olan blok talarla rlmtr. Bu ke payeleri arasna, portiklerin atsn desteklemek amacyla, ayrca stunlar yerletirilmiti ki, bunlarn Attik-on tipi kaideleri orjinal yerlerinde (in situ) bulundu. Taln dou ve batsndaki daha geni olan cephelerinde ikier, kuzey ve gneydeki dar cephelerde ise, birer stun kaidesi vardr. Kazlarmz srasnda, zellikle daha st katmanlarda, bu kaidelere oturan stun gvdeleri ele geirilmiti ve bunlardan uyan ikisinin alt paralar bu kaz sezonunda ait olduklar kaidelerin zerine yerletirildi. Salam olmakla birlikte henz yerine koymadmz bir stun gvdesi 2.50 m. ykseklikte olup, bu ve dier tamamlanabilir stun gvdeleri yardmyla portiin tamamlanmas mmkn olacaktr. Buna gre, ortalama 0.40 m. apnda ve en fazla 0.30 m. ykseklikteki stun kaidelerinin zerinde 2.50 m. yksekliinde stunlar ve 0.30 m. yksekliinde balklar bulunmaktayd. imdiye kadar on-impost tipi iki balk bulduk. Her ikisinin de voltlerinin arasnda kabartma olarak yaplm ha iaretleri vardr. Bu balklar olaslkla kutsal salona yakn olan dou portiin stunlarnn zerindeydi. Dier taraftan, ke payelerinin stunlarla balantsnn yumuak kire ta bloklarla yaplm kemerlerle saland anlalmaktadr ki, bununla ilgili olarak bu alanda, hem 2008 yl kaz sezonunda, hem de bu ylki kazlarmz srasnda ok sayda malzeme bulduk. Bu verileri de katarak syleyecek olursak, tal drt taraftan evreleyen portiin zemini ile saa arasndaki ykseklik en fazla 4.50-5.00 m. arasnda olmalyd. Portiklerin atsnn ortadaki ta kapl zemine doru %25-35 derece arasnda eimli olduunu dnyoruz (Resim: 5). Ayrca, bu alandaki kazlar srasnda bulduunuz ok sayda kiremit parasna dayanarak ahap atnn kiremit kapl olduunu syleyebiliriz. Taln kuzeybat kesine yakn bir yerdeki kuyunun da, portiin atsndan akan yamur suyunun depolanmas iin kullanldn dnyoruz. Portiklerin her birinin genilii avlunun taln yamuk planna bal olarak deimektedir ve en geni olan bat portik 4.30 m. dolayndayken, dou portik 2.70 m. kadar llmtr. Dou, bat ve gney portiklerin zeminlerinin herhangi bir malzemeyle kapl olmad anlalmaktadr. Ele geirilen birka paraya dayanarak syleyecek olursak, gney portiin zemininde kaplama olarak, talkta olduu gibi, yass kayrak talar kullanlmtr. Dou portiin gneydou blmnde ise, ok kk kumtalaryla yaplm bir blokajn zerinde kire-kum karm bir sva vardr. Dier taraftan, kuzey portikte yrttmz kazlar srasnda, kire ta ve pimi toprak plkalarla, almak bir tarzda rlm, asl zeminden fazla yksek olmayan neredeyse kare planl iki kk mekn ortaya kt ki, bu alandaki almalarmz henz tamamlanmad iin sz konusu kalntlarn nitelii konusunda fazla bir ey sylemek istemiyoruz. Buradaki kazlarmz srasnda iki meknn arasnda basit ta levhalarla zeri kapatlm bir su kanal ortaya karld ki, bunun iindeki dolguda olduka salam bir bronz kandil ele geirildi (nit

..................................................................................................................................................................................

263

1466, K.09.AGR-BAZ.BO.002) (Resim: 6). Kapakl olan kandilin alt ksmnda herhangi bir sivri altn oluturduu bir knt ve delik vardr. Eser basit bir temizliin ardndan kaz sezonu sonunda Silifke Mzesine teslim edilmitir. 2009 ylnda Agora Bazilikasnn avlusunun da ortaya karlmasyla, buradaki almalar byk oranda tamamlanm oldu. Kaz sezonu sonunda avluda ortaya kan kalntlarn zerine plstik ve jeotekstil rtler serilerek koruma nlemleri alnd. 2. PODYUM EVRESNDEK KAZILAR Podyum ifadesiyle, bazilikann dnda, onun gneybatsnda ortaya kardmz ve ortalama 0.60 m. ykseklikteki, iki basamakl bir krepisin oluturduu yap kalntsn kastetmekteyiz. lk kez 2008 ylnda kuzeybat kesi ortaya karlm olan bu kalntnn mermere yakn ince taneli beyaz renkli kire tayla ina edilmi olduunu geen ylki raporumuzda belirtmi, yapnn kuzeybat cephesi ile kuzeydou cephesinin birlikte ke oluturduu kk bir blmn de ortaya karmtk. 2009 yl kaz mevsiminde sz konusu yap kalntsnn kuzeydou cephesiyle bazilikann bat beden duvar arasndaki ortalama 3.60 m. genilikte ve 14.80 m. uzunluktaki koridorda bulunan toprak dolgu kaldrlarak, burada hemen hemen atriumun zemin seviyesine (+3.16 m.) inildi (Resim: 7 ; Plan: 2). Bylece, 19.30 m. uzunluundaki kuzeybat cephesine ait basamaklara (krepis) ek olarak, 4.50 m.si krepisli 7.50 m.lik ksm ise, bu cepheyi zeminden itibaren kapatan toprak ve moloz talardan oluan dolgu yznden henz tam olarak anlalamayan kuzeydou cephenin toplam 12 m.lik ksm da alm oldu. Bu cephede sz konusu yapya ait ana giriin olduunu dnyoruz ve bununla ilgili baz ipularna da sahibiz. Ancak, yapnn hem gneydou ve gneybat blmleri henz hi kazlmam toprak altndadr hem de bu yapnn zerinde daha ge dneme, belki de bazilika dnemine ait moloz talarla ina edilen bir yapnn temel kalnts vardr; bu yzden, sz konusu podyumun plan emas, ilevi ve dnemi konusunda henz bir neri getiremiyoruz. Kuzeydou-gneybat ynl konumu ve iki basamakl krepisi yznden sz konusu podyumun Roma mparatorluk Dnemine ait nemli bir yap olduunu dnyoruz. Burada dikkati eken bir nokta da, yapnn bulunduu seviyenin bazilika seviyesine gre biraz daha yksekte olduudur ki, bu durumun o zamanki toporafyaya bal olduu aktr. Dier bir nemli durum da podyuma ait mimar elemanlarn, bazilikada devirme malzeme olarak kullanlm olma olasldr ki, bu da gelecekte yapacamz almalarla netlik kazanacak bir durumdur. 3. NEKROPOLLERDEK ALIMALAR 2009 yl Kelenderis kazlarnda Dou ve Bat Nekropollerinde allarak birka oda mezar daha temizlenmitir. 3.1. Dou Nekropolndeki almalar Dou Nekropolndeki temizlediimiz mezar (Resim: 8), genel planmzda M. 29 olarak kodlanm olup, LE 140/D lan karesindedir (nit 05, K.09 DN-A I). Mezar,

264

..................................................................................................................................................................................

kuzeyindeki Devlet Hastanesine (eski Salk Oca) en yakn konumdadr (yaklak 10.00 m.) ve ikisinin arasndan eski Silifke yolu, dier bir deyile antik yol, gemektedir. almalarmzn balangcnda alandaki allar ve yzey topra temizlenerek dromos ortaya karld. Mezar dou bat ynl olup dromos bat yndedir. Mezarn dromosundaki dolgunun ilk 0.30-0.40 m. derinliindeki ksmnda iinde daha ok modern atklarn olduu dolgu kaldrld ve eikten itibaren dromos basamaklar ve kuzey duvardaki ni ile mezar odasn kapatan kap levhas belirdi. Dromosun zeminine kadar olan derinlikte, kayda deer bir arkeolojik malzemeye rastlanmam olmas, bu mezarn daha nce alm olduunu gstermektedir. Kap levhas, giriin yaklak 0.30 m. kadar nnde, haf yana devrilmi olarak ortaya kmaya balad. Burada ayrca dikdrtgen ekilli ikinci bir levha da bu kez toprak zemine devrilmi olarak bulundu. Seviye indike bu ikinci levha tmyle ortaya kt ve almalarmz iin bu para mezar dna karld. Zemine ulaldnda ise, kap levhasnn yerinden oynam olduu daha ak bir biimde belli oldu. Bu levha kenara ekilerek mezar odasnn giriindeki dolgunun temizliine baland. Mezar odasnn tavanndan itibaren hlihazr zemine kadar olan 0.58 m. kalnlndaki dolgunun yzeyi eitli bitki kkleriyle kaplyd. Bunlar temizlendikten sonra, giriin hemen nnde ok sayda (200den fazla) kullanlm enjektr bulundu ki, bu durum, yakndaki hastanenin tbb atklarnn bu mezarn odasna atlm olduunu gstermektedir. Giriin asl zeminden - 0.40 m.sinde ilk seramik paralar gelmeye balad. Bundan sonra mezar odasnn 1:20 lekli bir plan hazrlanarak, oda, 0.97x0.74 m. ebadnda 9 kareye blnd ve her birine harf adlar verilerek kodland. Sz konusu buluntularn yerleri iaretlendi ve paralar topland. Bunlar zellikle mezar odasnn gney kenarna yakn blmlerinden gelmektedir. Mezar odasnn giriindeki toprak tabakasnn temizlenmesinin ardndan seviye dzeltilerek mezar odasnda tavandan 0.81 m. derinliinden itibaren tesviye almalar srdrld. -0.95 m.de, I plan karesinde yine seramik paralar ortaya karld. Mezar iindeki dolgu topranda, tavandan dm ve ounlukla toz hline gelmi kaya paralar da bulunmaktayd. Bu seviyede topladmz 50 kadar seramik parasndan, bir alabastron paras dnda, dierlerinin tamam bir ticar amphoraya ait paralardr. -0.95 m.den, -1.07 m.ye kadar olan dolguda yine ok sayda (60 kadar) ticar amphora paras ve yine baz modern atklara (plstik poet vb) rastland. Bu veriler nda mezarn farkl zamanlarda yasal olmayan yollarla iine girilmi olduu, olaslkla ticar amphorann bu srada krld, en son olarak da buraya tbb atklarn atld anlalmaktadr. -1.07 m.den balatlan ve -1.12 m. derinlie kadar yrtlen almalar srasnda, modern atklarn devam ettii gzlendi. 1.12 m. derinlikte, D plan karesinde yine ticar amphora paralar (32 para sayld) ile birka testi (lekythos) paras bulundu. Ayn seviyede gney bat kedeki, I plan karesinde, salam bir ie dnk kenarl anak bulundu (K.09.DN.I.BJ.001). -1.20 m. derinlikte, C plan karesinde yine eitli seramik paralar bulundu. Mezar odasnn gney duvarna yakn yerde olduka salam bir amphora (K.09.DN.I.BL.020) (Resim: 9), kuzeybat kesinin yaknnda, biimi ncekine benzeyen bir kse (K.09.DN.I.BL.019) ve bronz bir strigilisin paralar

..................................................................................................................................................................................

265

ele geirildi. -1.20 ile 1.30 m. arasnda dolgunun son blm kaldrlarak mezar odasnn zemini yer yer ortaya kt. Odann kuzeybat kesine yakn yerde (H Plan karesi snrlar ierisinde) bir ie dnk kenarl bir kseye ait az ve dip paralar bulundu. almalarmzn bundan sonraki blmnde mezar odasnn zeminindeki toprak temizlendi ve ortalama -1.30 m.de almalar tamamland, ller alnarak plan ve kesitleri karld. Buna gre, dromosun genilii eikte 0.60 m., mezar odasnn nndeki sekide 1.21 m. olup dromosun uzunluu ise 2.56 m. kadardr. Dromosta, uzunluklar 0.23 m. ile 0.33 m., ykseklikleri de 0.24 m. ile 0.34. m arasnda deien drt basamak bulunmaktadr. Son basamaktan sonra gelen sekinin uzunluu 0.90 m kadardr ve zemini mezar odasnn giriine doru bir ukur oluturacak biimde anmtr. Dromosun yan duvarlar neredeyse 90 derecelik bir a yaparak ykselmektedir ve kuzeye yan duvarda, girie yakn yerde, ok dzgn bir biimde alm, s bir ni bulunmaktadr. Mezar odas giriinin zemini, yukarda da belirttiimiz gibi, fazlasyla anarak, yaklak 0.30 m. derinliinde ibkey bir oluk biimini almtr. Bunun gibi, giriin st kenar da, sonraki gmler srasnda kap levhasnn yerinden karlmas nedeniyle neredeyse kemerli bir biim alacak ekilde anmtr. Btn bu tespitleri dikkate alarak elde ettiimiz llere gre, giriin ykseklii 0.60 m., genilii ise, 0.55 m. kadardr. Mezar odasnn zemini ile giriin zemini arasnda, yukarda sznn ettiimiz anmaya bal olarak az bir seviye fark vardr. Giriin i ksmnda, bunun iki yan duvarnn uzunluklar 2.80 m. dolayndadr. Zemin olduka kabadr. Mezar odasnn yan duvarlarnn ykseklii ortalama 0.80 m. kadar olup zeminden duvarlara gei olduka dzgn bir dik ayla gereklemitir. Tavan haf ibkeydir. Buluntulara gelince; mezar odasnda henz tmlemediimiz ok saydaki ticar amphora paralar dnda salam olarak ve zerinde yatay bant ssleri olan Klsik aa ait bir amphora (K.09.DN.I.BL.020), ikisi salam ve Erken Helenistik aa tarihlediimiz adet ie dnk kenarl kse (K.09.DN.I.BL.019 ; K.09.DN.I.BJ.001 ; K.09.DN.I.BM.001) bulunmutur. Kselerin i yz ile d yznn yarya yakn ksm mat siyah astarldr. Bu eserler, bakm ve onarmlar yapldktan sonra Silifke Mzesine teslim edilmitir. eitli zamanlarda soyulmu, hatta en bata belirttiimiz gibi, yakn zamanlarda plk olarak kullanlm olan bu mezarn kullanmnn iki evreli olduunu dnyoruz. Bunlardan ilk evrenin M.. ge 5. veya 4. yzyl ilk yarsna, ikinci kullanm evresinin ise, erken Helenistik Dneme rastlad sylenebilir. 3.2. Bat Nekropolndeki almalar 2009 ylnda Bat Nekropolnde iki mezarn (M. 38 ve M. 39) temizliine baland, ancak bunlardan yalnzca bir tanesi tam olarak temizlendi. 38 Numaral ilk mezar (K.09.BN A-I) KB 104 plan karesindedir (Resim: 10). zerindeki yaklak 0.20 m. kalnlktaki krmz topraktan oluan dolgu temizlendiinde, mezar odasnn tavannda kk bir delik bulunmaktayd; almalarmz srasnda bu delik, yumuak kaya yaps yznden, biraz geniledi. Dromosun iine dolan toprak

266

..................................................................................................................................................................................

temizlenmeye balandnda, henz ilk katmanlarda, seramik paralar bulundu. Dromos tamamen ortaya karldnda, bunun olduka dar ve ksa olduu anlald. Kap levhasnn olmad ve giriin paraland tespit edilmitir. Mezar odasnn iindeki ok ince bir tabaka hlindeki toprak dolgunun ierisinden yine krlm seramik paralar geldi. ller alnp izimler yapldktan sonra bu mezardaki almalar tamamland. Mezar kuzeydou-gneybat ynldr. Dromosun uzunluu 1.60 m., genilii eikte 0.60 m., mezar odas giriinde ise 1.05 m. kadardr. Mezar odasnn girii paralanm olup u andaki genilii ortalama 0.70 m., ykseklii ise 0.85 m. dolayndadr. Mezar odas hemen hemen dikdrtgen biimli olup genilii 1.66 m., uzunluu ise 2.05 m. kadardr. Odann zemini olduka dzdr, yani herhangi bir seki yoktur. Tavan ykseklii zeminden 1.20 m. civarndadr. Mezarn temizlii srasnda bulunan seramik paralarndan yapabilenlerin bir araya getirilmesiyle bir adet Erken Helenistik Dneme ait derin anak (K.09. BN.A.I.AU.018) ortaya kmtr. yznde, kenar zerinde, kenar iinde ve kaidenin i yznn merkezinde mat siyah renkte astar boya kalntlar grlmektedir. Tmlenebilen bu anak ile zerinde henz herhangi bir ilem yaplmayan dier seramik paralar dikkate alndnda, bu mezarn hem Klsik, hem de Erken Helenistik Dnemlerde kullanlm olduu sylenebilir. Bat Nekropolnde temizlediimiz 39 numaral mezar (K.09.BN.A.II) yine KF 104 plan karesinde olup ncekinin birka metre gneyindedir. Mezarn daha nce zerinin paraland ve ierisine toprak dolduu anlalm, bu topran bir ksm karlarak bir plan emas elde edilmeye allm, ancak alma sezonunun sonuna yaklald iin bu mezarn tam temizlii 2010 ylna ertelenmitir. Hem Dou, hem de Bat Nekropollerindeki bu kaya mezarlarnn Klsik ve Erken Helenistik Dnemlerde kullanldnn anlalmas bizim daha nceki yllarda elde ettiimiz verilerle uyumaktadr. 4. SUALTI ALIMALARI 2009 yl sualt almalar kapsamnda iki proje gerekletirilmitir. Bunlardan biri 5 yldr Kelenderis limannda, buradaki olas iskele kalntsnn evresindeki kum ve dier malzemelerden oluan dolguyu temizleme almalardr ki, bu almalar 2009 ylnda da srdrld. kinci projemiz ise, Kelenderisin ana liman dndaki ikinci derece limanlarndan biri olan, kentin batsnda, Souksu olarak adlandrlan mevkideki Saplada zerindeki ve sualtndaki arkeolojik materyallerin tespit almasdr. Burada ana karaya dar bir kstakla balanan Saplada zerinde Ge Antik/Ortaaa ait olduunu dndmz bir kaleye ait sur kalntlar vardr (Resim: 11). almalarmzda, yarmadann evresindeki su altnda batk veya batklardan arta kalan kalntlarn ve liman tesislerinin varl aratrlmtr. Bu alma 2010 ylnda da srdrlecektir.

..................................................................................................................................................................................

267

Resim 1: Agora Bazilikas, genel grnm.

Resim 2: Avludaki almalar.

268

..................................................................................................................................................................................

Plan 1: Bazilika ve Podyumun vaziyet plan.

Plan 2: Avlu ve Podyumun son plan.

..................................................................................................................................................................................

269

Resim 3: 1376 nit numaral mekn.

Resim 4: Avlunun kaz sonundaki grnm, geri planda Podyum.

270

..................................................................................................................................................................................

Plan 3: Agora Bazilikasnn plan.

Resim 5: Agora Bazilikas, neri tamamlama.

Resim 6: Avluda bulunan bronz kandil.

..................................................................................................................................................................................

271

Resim 7:Podyumun kaz sonundaki durumu.

Resim 8:Dou Nekropol Oda Mezar.

272

..................................................................................................................................................................................

Resim 9: Dou bulunan amphora.

Nekropolnde

Resim 10: Bat Nekropol Oda Mezar.

Resim 11: Saplada zerindeki Ortaa kalesi.

..................................................................................................................................................................................

273

DENZL - LBADI (ESK) MEZARLII KAZI, ONARIM VE ENVANTER ALIMALARI (2008-2009)

Kadir PEKTA* Hseyin BAYSAL
Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrlnn izni dorultusunda, Denizli Mze Mdrl bakanlnda ve Prof. Dr. Kadir Pektan sorumluluunda lbad Mezarlnda 2009 yl Temmuz aynn 15inde kaz ve envanter almalarna 15 kiilik bir ekiple balanmtr. Bu ekip Ekim aynn 5ine kadar almtr. Eyll aynda KURun Toplum Yararna alma Programndan salanan 20 ii ile kaz almalarna devam edilmi ve kaz almalar ngrlen program erevesinde Aralk aynn sonunda tamamlanmtr. Kaz almalarnda retim elemanlar ve renciler grev almlardr. ehrin bat ynnde yer alan lbad Mezarl, fazla yksek tutulmayan duvarlarla kuatlan geni bir alana yaylmtr. Kolaylk olmas bakmndan mezarlkta, gnmzde kullanlan asfalt veya ta demeli yollarn ayrd alanlar pafta olarak belirlenmitir. Buna gre 7 paftaya ayrdmz lbad Mezarlnda kaz almalar 3. paftada devam ettirilmitir. Envanter almalar da 6. paftada yaplmtr. Kazlar 3. paftada yapm olduumuz kazlarda, XIII-XIV. yzyllarda yapldn dndmz aile mezarlar ile namazgh ortaya karlmtr (izim: 1). Harap durumda gn yzne karlan aile mezarlarnn konservasyonlar yaplmtr. Buradaki kazlar srasnda toprak altndan karlan ve evreye dalm durumda bulunan mezar talar orijinal yerlerine dikilmi; krk durumdaki mezar talar yaptrlmtr. 2008 Yl Kazlar Kaz almalar ilk olarak birinci kaz alan (A) olarak nitelendirdiimiz nc paftann ortasnda yer alan beylikler devrine tarihlediimiz aile mezarlnda balamtr. Bakmsz bir durumda olan alanda yerlerinden karlm ahidelerin yan sra mezarlar evreleyen devirme ta bloklarnn da sklm olduklar grlmektedir. Bundan baka mezarlarda ve ta bloklarda otlanmalar ve yosunlanmalar yer yer krk ve atlaklar gze arpmaktadr.
*

Prof.Dr. Kadir PEKTA, Pamukkale niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Sanat Tarihi Blm Knkl Kamps Denizli/TRKYE. kpektas@pamukkale.edu.tr Hseyin BAYSAL, Denizli Mze Mdr- Denizli/TRKYE. h.huseyinbaysal@gmail.com

274

..................................................................................................................................................................................

3. A- 1 Mezarlar lk olarak alanda temizlik yaplmtr. Daha sonra belirlenen alann izimleri yaplm ve bu izimler otoket program ile bilgisayara aktarlmtr. 4.90 x 4.80 m. llerinde bir ama alan belirlenmitir. Kazda toprak seviyesi ortalama 75 cm. indirilmitir. Bu blmde devirme mimar bloklardan oluturulan aile mezarlar, tek kiilik mezarlar ve mezar talar ortaya karlmtr. Bu mezarlarn Beylikler Dnemi ve Osmanl Dnemine ait olduklar mezar ta kitabelerinden ve ssleme zelliklerinden karlabilmektedir (Resim: 1-2). Kaz yaplan bu amada Beylikler ve Osmanl Dnemlerine ait ba ve ayak ahideleri ile baz blmleri krk, kulplu kk srsz bir kap ele gemitir. 3.A-2 Mezarlar Birinci kaz alannn gneydousunda, ikinci kaz alan olarak 14 x 9 m. llerinde dikdrtgen bir amada alma yaplmtr (Resim: 3-4). karlan aile mezarlar 360 x 240- 355 x 250 cm., batsnda 320 x 160- 305 x 180 cm. , dieri de 360 x 255 cm. llerindedir. Bu mezarlarnda dierlerinde olduu gibi devirme mimar blok talardan ve traverten talarndan yapld gzlemlenmitir. Kaz srasnda ortaya karlan iki mezar tandan, biri devirme mimar para- boy iaretini hatrlatan semboller tespit edilmitir. Bunun dnda Beylikler ve Osmanl Dnemine ait ba ve ayak ahideleri, kavuklar, mezar ta paralar gn yzne karlmtr. 3.A-3 Namazgh lk olarak, in situ kalntlarndan birbirine yakn aile mezarlarndan meydana gelen bir topluluk olduunu dndmz bu alanda kaz yaplmasna karar verilmitir. Seviye indirilmeye balandnda, bunun byk bir yap kalnts olduu anlalmtr. Yapnn dou duvarnn batya yakn ksmnda bir kap akl grlmektedir. Birinci kaz alannn kuzeydousunda yer alan bu dikdrtgen planl meknn namazgh olduu tahmin edilmektedir. Duvarn zerindeki izlerden ta ve tulalarn birbirine kire harcyla tutturulduu gzlemlenmitir. Kaz sonucunda duvarlarn temel seviyesinde kald grlmektedir (Resim: 5). Buradaki kazlar srasnda eitli srl ve srsz seramikler ile sikke ve ok ular ele geirilmitir. 3.A-4 Buradaki 1. ve 2. aile mezarlarnn arasnda kalan bu mezar da yine ncekiler gibi birden fazla kii iin dzenlenmitir. Bu aile mezar, dou-bat ynnde dikdrtgen planl tek mezarn, kuzey-gney ynde dikdrtgen planl geni mezara dou ynden bititii bir uygulamadan olumaktadr. Kaz ile etraf alan mezarlar evreleyen talar tamamen ortaya karlm ve dzenlenmitir. 3.A-5 1 No.lu mezarn gneybat ynnde tek mezar tespit edilmitir. Devirme olduu anlalan blok talarn evreledii mezarn evre ve ortas alm; mezarn evre talar dzenlenmi, orta blmden XV. yzyla ait mermer bir mezar ta ortaya karlmtr.

..................................................................................................................................................................................

275

Buluntular Kaz almalarnda ele geirilen bulgulardan Osmanl Dneminde de kullanld tahmin edilen yapnn iersinden form vermeyen yeil ve mavi srl seramik paralar, bir adet tme yakn srsz kap (Resim: 6) ile seramik paralar, eitli kaplara ait kulp, gvde, dip paralarnn yan sra 14 adet tm ya da para hlinde sikke ile iki tane paslanm ok ucu, yzk, ok sayda paslanm ivi gn na karlmtr. Zaviye veya Namazgh olarak tanmlamakta olduumuz amada, ortalama 50 cm. derinlikte, farkl noktalarda, Germiyanl Dnemine tarihlenen biri gm dierleri ve bronz 9 adet sikke bulunmutur. Sikkeleri genellikle XIV ve XV. yzyllara tarihlendirmekteyiz. 5 No.lu mezarda ele geirilen, her iki yznde de ar bozulma grlen bronz sikkenin bir yznde Ldik ibaresi okunmaktadr. Biim itibaryla nanoullarnn Denizlide bastrd sikkelere benzemektedir. Dier amalarda bulunan sikkelerde ar korozyon nedeniyle herhangi bir dnem nerilememektedir. 2. mezardan kan, zerine ivilerin batrld ahap bir grin ve zerine kalemle eitli Arapa dualarn yazld tahta kaklarn by amacyla yapldn dnmekteyiz. 2009 Yl Kazlar 3.A- 8 Mezar Kaz almalar nc paftada yer alan Beylikler Devrine (XIV-XV. yy.) tarihlediimiz aile mezarlnda balamtr. Bakmsz bir durumda olan alanda yerlerinden karlm ahidelerin yan sra mezarlar evreleyen devirme ta bloklarnn da sklm olduklar grlmtr. Bundan baka mezarlarda ve ta bloklarda kan yaban otlar ve yosunlanmalarn da katksyla yer yer krk ve atlaklar gze arpmaktadr. lk olarak kaz alannda ot ve p temizlii yaplmtr. Daha sonra belirlenen alann izimleri yaplm ve bu izimler otoket program araclyla bilgisayara aktarlmtr. Belgeleme almalarnn tamamlanmasndan sonra burada kazya balanmtr. 5,22 x 3,37 m. llerinde bir ama alan belirlenmitir. Kaz srasnda toprak seviyesi ortalama 75 cm. indirilmitir. Bu alma sonunda, bir ksm devirme olan ta bloklar ve topran altnda bulunan mezar talar ortaya karlmtr. Buradaki mezarlar ta zemine oyulmutur. Kaz sonrasnda aile mezarnn dikdrtgen planl bir dzenlemeye sahip olduu anlalmtr. Bu mezarda kullanlan blok talar 40 cm. eninde 42 cm. yksekliinde olup boylar 60 ile 120 cm. arasnda deimektedir. Dikdrtgen planl mezar aile mezar olarak dzenlenmi olup burada 3 tane mezar yer almaktadr. Buradaki mezarlarn Beylikler Dnemine ait olduklar mezar ta kitabelerinden ve ssleme zelliklerinden karlabilmektedir. Mezar evreleyen blok talar dzenlenmi, mezar talar yerine dzenli bir ekilde dikilmitir (Resim: 7), (izim: 2). 3.A-9 Mezarlar lk olarak, in situ kalntlardan birbirine yakn aile mezarlarndan meydana gelen

276

..................................................................................................................................................................................

bir topluluk olduunu dndmz bu alanda kaz yaplmasna karar verilmitir. 6,50 x 4,50 m. llerinde bir ama alan belirlenmi ve kaz almasna balanmtr. Bu alma srasnda toprak seviyesi ortalama 100 cm. indirilmitir. Kazlar ilerlediinde aile mezarn evreleyen ta bloklar ve topran altnda bulunan mezar talar ortaya karlmtr. Bu blmde devirme mimar bloklardan oluturulan aile mezarlar ile tek kiilik mezarlar ortaya karlmtr. Bu mezarlarn Beylikler Dnemi ve Osmanl Dnemine ait olduklar mezar ta kitabelerinden ve ssleme zelliklerinden karlabilmektedir. Daha sonra bu ama dou ynne doru geniletilmitir. Amann devamnda yine Beylikler ve Osmanl Dnemlerine ait aile mezarlar ile tek kiilik mezarlar ortaya karlmtr. Burada yer alan mezarlarda 3A-8 amasnda olduu gibi ta zemine oyularak yaplmtr (Resim: 8). Kaz yaplan bu amadan Beylikler ve Osmanl Dnemlerine ait ba ve ayak ahideleri ortaya karlmtr (Resim: 9). Bu amada srl ve srsz seramik paralar ile sikkeler bulunmutur. Bu alanda 25 mezarn konservasyonu yaplm olup mezarlardan kan ahideler yerlerine dikilmitir. 3.A-10 Mezarlar 3.A-9 No.lu amann dou tarafnda yer alan amada kaz almalar yaplm olup buradan ikisi Osmanl, biri Beylikler Dnemine ait mezar ortaya karlmtr. Bu mezarda 2008 yl almalarnda envanter kayd alnan 3-111 No.lu mezar tann iki paras in situ ortaya karlmtr. 2.A-01 Amas 2.paftada 10x10luk Bakrl Kaps tarafnda ama alan belirlenmi bu alann izimi yapldktan sonra kaz almas yaplmtr. Herhangi bir mezar yapsna rastlanmamtr. Kaz almas sonucunda bu alandan Osmanl Dnemine ait 1339 ve 1255 tarihli iki mezar ta ile 50 x 175 cm. llerinde stun paras bulunmutur. Ayrca bu alandan 45 adet sikke bulunmutur. Saralar Aile Mezar Kitabelerinden Saralar ailesine ait olduu tespit edilen harap durumdaki mezarlarn konservasyonu yaplm ve mezar talar yerlerine dikilmitir. Burada yer alan 10 adet mezardan talar zerinde okunabilen isim ve tarihler yledir: -Sara Hac Hseyin Kz Huban H/1271 -Sara Hac Hseyinin H/1271 -Sara Hac Hasan Zade Mehmed Efendi H/1280 -Sara zade Mustafa Efendi Mahdumu Ahmed H/ 1300

..................................................................................................................................................................................

277

-Sara smail zade Mustafa Efendi Halilesi Aie H/1301 -Sarazade Hac Salih Efendi Damad brahim Efendi H/1312 -Sara zade Ali H/ 1314 -Sarazade Mustafa Efendi Kerimesi Hadice Hanm H/1321 -Hac Ali Kerimesi Fatma Duvar Konservasyonu Mezarln II. Sanayi Sitesi ynnde yer alan duvarlar yklm durumdadr. Burada yaplan kaz almalarnda duvarn devam ettii tespit edilmi, burada eski duvar rgsne uygun olarak duvarlarn bir ksm mezarlk iine dalm olan talarla yaplmtr. Buluntular 2009 yl kaz almalarnda srasnda toplam 143 adet sikke bulunmutur. Sikkelerin ounluu bronz olup az sayda gm vardr. Gm sikkeler Osmanl Dnemine aittir. Dier sikkelerin tarihlendirilmesi temizlendikten sonra yaplacaktr. Seramik buluntular arasnda form vermeyen yeil ve mavi srl seramik paralar, srsz seramik paralar eitli kaplara ait kulp, gvde ve dip paralar dikkati ekmektedir. Bunun yan sra ok sayda paslanm ivi ile ok ular ve bir kpe bulunmutur. Ayrca by amacyla yaplm olduunu dndmz balmumundan iki adet insan grini bulunmutur. Konservasyonu Yaplan Mezar Talar lbad Mezarlnda, gerek yere dm durumda gerekse krk durumda yzlerce mezar ta bulunmaktadr. almalarmz srasnda, bunlardan 120 adeti yaptrlm, 140 adet mezar ta da onarmlarnn ardndan yerlerine dikilmitir. Envanter almalar 2008 ubat aynda balayan kaz almalarnda mezar talarnn envanterlenmesine devam edilmitir. Envanter almalarna 6. paftada devam edilmitir. almalarmz sonucunda Osmanl ve Beylikler Dnemine ait 370 mezar ta envanteri yaplmtr. Bunlar arasnda az sayda Anadolu Seluklu mezar talar ile Beylikler ve Osmanl Dnemine ait rnekler bulunmaktadr. Mezar talarnn bazlarnn zerinde grlen ssleme ya da Greke yaz gibi unsurlar, bunlarn Roma ve Bizans Dnemi yerleimlerinden getirilerek kullanldn gstermektedir.

278

..................................................................................................................................................................................

izim 1: lbad Mezarl, 2008 yl kazlarnda ortaya karlan yaplar.

izim 2: 3.A-8 No.lu mezarn plan ve kesitleri.

..................................................................................................................................................................................

279

Resim: 1: lbad Mezarl, 3.A-1 No.lu mezarn kaz ncesi grnm.

Resim: 2: lbad Mezarl, 3.A-1 No.lu mezarn kaz sonras grnm.

280

..................................................................................................................................................................................

Resim: 3: lbad Mezarl, 3.A-2 No.lu mezarn kaz ncesi grnm.

Resim: 4: lbad Mezarl, 3.A-3 No.lu mezarn kaz sonras grnm.

..................................................................................................................................................................................

281

Resim: 5: lbad Mezarl, Namazghn kaz sonras grnm.

Resim: 6: lbad Mezarl, 2008 yl kazsnda karlan seramik kap.

282

..................................................................................................................................................................................

Resim: 7: lbad Mezarl, 3.A-8 No.lu mezarn kaz sonras grnm.

Resim: 8: lbad Mezarl, 3-A.9 No.lu mezarlardan bazlar.

..................................................................................................................................................................................

283

Resim: 9: lbad Mezarl, buradaki kapak talar

Resim: 10: lbad Mezarl, altta Greke yazl bir mezar talar

284

..................................................................................................................................................................................

BTLS KALES 2009 YILI KAZISI

Kadir PEKTA*
Bitlis Kalesinde 2009 ylnda yaplan kaz almalar, 07.07.2009 ile 26.09.2009 tarihleri arasnda, toplam olarak 82 gn devam etmitir. Kazlar, Van Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Blge Kurulu uzmanlarndan Sanat Tarihisi smail Hakk Bolkann denetiminde gerekletirilmitir1. Kaz srasnda, Bitlis l merkezinde bulunan MEB. Ayen zyein Kz renci Yurdu ve Bitlis Kltr Merkezi Misarhanesinde kalnmtr. I-KAZI ALIMALARI Bitlis Kalesinde 2009 ylnda; hamamn dou ynnde, dou burta ve i kalede olmak zere ayr noktada kaz almalar gerekletirilmitir. I. 1- Hamamn Dou Ynndeki Kazlar Kaznn ilk balangcndan itibaren balayan bu yndeki kazlar, 2009 ylnda daha da younlaarak devam etmitir. Ama dou ynde uzatlarak toprak zerine daha fazla yapnn ortaya karlmasnn yan sra, daha nce alan alanlardaki yaplacak seviye indirme almalaryla buradaki yaplamann evrelerinin belirlenmesi amalanmtr. I.1.1- MN 16 Amas 2008 ylnda NO 16 karelerinde yaptmz ama, 2009 ylnda kuzeye doru devam ederek MN 16 karesine uzanmtr. Burada yaplan seviye indirme sonucu (-20 cm.) gneyden kuzeye doru, haf batya alarak uzanan, 1.25 m. kalnlnda bir duvar aa karlmtr. Bu duvarn, 2007 ylnda ortaya karlan meknn dou duvar olduu anlalmaktadr. Duvarn yapy snrladktan kuzeye devam etmesi, bu meknn dou ve kuzeyindeki baka meknlarn da ortak duvar olabileceini akla getirmektedir. Ama dou ve kuzeye doru geniletildiinde, 20 cm. derinlikte dou-bat ynde bir duvar daha ortaya karlmtr. Ancak duvarn iilii dierine gre daha basittir.
*

Prof. Dr. Kadir PEKTA,Pamukkale niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Sanat Tarihi Blm Knkl Kamps Denizli/TRKYE. 2009 yl kaz almalar, aada ad verilen retim elemanlar ve rencilerin katlm ile gerekletirilmitir: Yrd. Do. Dr. Glsen Ba (S.Tarihi), Ar. Gr. Hicran zdemir (Sanat Tarihi), Ar. Gr. Sebahattin Erdoan (Arkeolog), Aliye Ylmaz (Sanat Tarihi), Gnseli Pehlevan (Sanat Tarihi), Nilgn Ycel (Sanat Tarihi), Zafer Topak, Davut Ouz, Seval alkan, Hilal Aydn, Canan Tan, Betl Savc, Sait Kabur, Nilfer Kaplan, Zuhal Gler, zge Engin, Bahri Yldrm, Fatma Aydemir, Fatma Dovalolu, Smra Iklar, Erdem Karadeniz, Muhammet Alp, Muzaffer zdemir, Mahmut Baysu, Saim ifti, Songl Ylgn, Fato Gngr, Sinan Denizli, Selahattin Ylmaz, Pakize iri, Hatice Aydemir, Elif Erolu.

..................................................................................................................................................................................

285

Duvarn kuzeydou ynnde, basit ta sralar arasnda bir ocak aa karlmtr. Oca evreleyen altta duvar, stte basit ta sralarnn zerinde, ana duvarla ayn seviyede bir zemin ortaya karlmtr . Bu duvarn gneyindeki bo alanda seviye 60 cm. daha indirildiinde amay batdan snrlayan 3 ta sras ile belirlenen basit bir duvar ile bunun karsnda bir tandr tespit edilmitir. Elde edilen verilerden bu blmn bir mutfak olduu sonucuna ulalmaktadr (izim: 1, Resim: 1). Buradaki kaz almalarmz, nmzdeki yllarda devam etmek zere sonlandrlmtr. Kazlar srasnda kan buluntular da bu savmz desteklemektedir. Tandr ile bat yndeki basit duvarn arasnda, 1.00 m. derinlikte, iinde kmr kalntlar ve kemiklerin yer ald bir kabn az paras ve 2 dip paras bulunmutur. Bunun yannda ine, makas, 2 adet yzk ve 29 adet sikke-pul ele geirilmitir. Bu sikkelerden ou bozulmutur. Sikkelerden iki adetindeki sslemelerin yerel baskl Osmanl Dnemi rnekleri olduu anlalmaktadr. zerlerindeki ssleme ve yaz kalntlarnda dier sikkelerin de Osmanl Dnemi yerel retimi olduunu tahmin etmekteyiz . I.1.2- N15 II Amas 2006-2007 yllarnda ilk olarak ortaya karlan bu alanda seviye indirme yaplmasna karar verilmitir. Amann derinlii 55 cm. ye ulatnda, 60 cm. kalnlnda olduu anlalan ve dou ynndeki talar salam ve belli olan bir duvar kalnts ile bunun kuzeyinde yknt gn yzne karlmtr. Duvar ile yknt arasnda tandrlar ortaya karlmtr. Bu ama seramik ve sikke buluntular ile dikkati ekmektedir. Amann kuzey ynnde -50 cm. den birletirilebilir, i ve d yeil srl kandil paralar karlmtr. Bunun yannda -0.50 ile -0.90 cm. arasnda bir yz mavi srl tula, geometrik ve bitkisel kompozisyonlarla bezenmi mavi-beyaz srl ini paralar, srsz dip ve gvdelere ait seramik paralar, in porselenine ait kk bir dip paras, 2 yzk, yksk, boncuklar, 1 dirhem ile sikkeler ele geirilmitir. Sikkelerin ounluu ar korozyon nedeniyle anlalamamakla birlikte ksmen salam olanlardan adedi Bizans, iki adedi lhanl, adedi Osmanl Dnemine aittir. I.1.3- NO 15-16 II Amas -0.40 m. kadar seviye indirildiinde belirsiz birtakm ta ynyla karlalmtr. Kuzeydou ynde bir tandrn st ksm, bol miktarda srl ve srsz seramik paralar ile biri Bizans dnemi (Konstantinos X, 1059-1067), 5 adedi Osmanl dnemine (sikkelerden biri H.923/1517-1518 tarihli) ait sikkelerin ele geirildii bu ilk katmandan sonra, ayn alann snrlar korunarak seviye -1.00 metreye indirilmitir. Bu alma sonrasnda, daha nceki yllarda kazyla ortaya karlan mekn duvarnn bitiiinde, bu duvara paralel uzanan, dzgn bir ta sras belirlenmitir Bunun, daha alttaki bir yapnn temeline ait

286

..................................................................................................................................................................................

izler olduu dnlmektedir. Buradan Osmanl Dnemine ait sikkeler ele geirilmitir. Daha sonra alma alan gney yne ve bat yne doru geniletilmi ve bat ynde N 15 amasyla birletirilmitir. Buradaki tandrlar belgelendikten sonra bu alandaki seviye ayn derinlie indirildiinde, bat ve gneyindeki duvarlarn daha dzgn ta sralar ve iilikle devam ettii saptanmtr. Bunun, 2007 ylnda ilk olarak ortaya kardmz meknlarn, daha nceden burada mevcut olan bir mekn ya da yap zerine kurulmu olup olmad nmzdeki yllardaki kazlarda kesin olarak anlalabilecektir. No. 15-16 karelerinde ortaya karlan duvar izlerinin zelliinin belirlenebilmesi iin, amann yn batya doru geniletilerek 6.50 x 3.50 m. llerine ulam, bylece N15 amasyla birlemitir. Buradaki seviye indirme almalar srasnda, -0.70 m. derinlikte bir adet mavi srl tula ile hayvan kemikleri, eitli boncuklar ve biri zerinde bitkisel sslemelerin yer ald mavi-beyaz teknikte seramik paralar ve ok sayda farkl srl seramikle karlalmtr. Buradaki tandr kalntlar ve herhangi bir dzen gstermeyen talar kaldrlarak amann seviyesi -1.10 metreye indirilmitir. Bu seviyede orta blmde, 1.95 x 1.90 x 1.85 x 1.70 m. llerinde kareye yakn bir alanda, evresi dzgn talarla belirlenmi, dzgn bir zemine yerletirilen, bir tandrla karlalmtr. Bu alann bat ynnde bir de yarm tandr bulunmutur. Kuzeyden giriinin saland bu meknn kod fark ve tandr seviyesi gz nne alndnda, geen yllarda ortaya kardmz duvarlarn meydana getirdii yaplara gre daha erken bir kullanma ait olduu anlalmaktadr. Bunun gneyindeki, daha st kottaki duvarn 2 ta srasndan daha altta devam etmemesi, tandrl meknn gneyinde geni bir bo alan, -muhtemelen bahe- olduunu gstermesi yannda bu duvarn ok daha sonra yaplan bir mekna ait olduunu ortaya koymaktadr. Ancak burada ele geirilen iki sikke ve bir yzk, tarihleme konusunda bize kesin bir bilgi veremeyecek derecede korozyona uramtr. Tandr ve ele geirilen kullanm kap paralar nedeniyle mutfak olarak kullanld anlalan bu birimin daha sonra duvar rlerek iptal edildii ve N 16 karesindeki kk mekna alan holn dou yndeki duvar hline getirildii anlalmaktadr. Daha sonra holn yer ald tabaka da dzlenerek ilk olarak 2007 ylnda ortaya kardmz duvarlarn snrlandrd yaplar ina edilmiti. Bylece bu alanda, ele geirilen buluntulara gre uzun zaman farkllklar gstermeyen, ksa aralklarla farkl kullanm tespit edilmitir (izim: 2, Resim: 2). Bu farkl dnem kullanmlarn bitiik meknlarda da anlayabilmek zere kazlara devam edilmitir. Zaman darl nedeniyle belirlenen alanlarn tamamen almas yerine duvar kenarlarnda kazlara younluk verilerek malzeme ve yapm tekniindeki farkllama anlalmaya allmtr. O 14-15 karesindeki dou-bat ynnde uzanan duvarn gney ynnde, MN 16 karesindeki meknn i blmnde duvarlarn tamamen dzgn kesme ta dzenlemesiyle aa doru devam ettii tespit edilmitir. Bu durum stteki yaplarn duvarlarnn, olas alt katmanlarn zerine kurulduu dncesini akla getirmektedir. Ancak bunu kesin olarak anlayabilmek iin seviye indirme almalarna nmzdeki yllarda devam etmek gerekmektedir (Resim: 3).
..................................................................................................................................................................................

287

I.2- KL 13-14-15 Amas (Dou Bur) 2007 ylnda ilk olarak kazmaya baladmz bu alanda 2008 ylnda herhangi bir kaz olmam, 2009 ylnda almalara tekrar devam edilmitir. Buradaki 2009 yl almalarmza, daha nce ortaya karlan mekn L biiminde kuatacak biimde kuzey ve bat kenarlarnda balanmtr. Amann uzunluu kuzeygney ynnde 15 m., dou-bat ynnde 10 metredir. Seviye -0.30 indirildiinde bir takm dzensiz talar ile kuzey ynde paral durumda srl ve srsz seramik paralara rastlanmtr. Amann gneyinde, duvar kenarnda yknt hlinde talar grlm, bat ynde de ta demeli bir yolun varl anlalmtr. Bunun altndaki ikinci katmanda, kanaln bat kenarnda, haf kvrlarak devam eden bir ta sras ve daha altta bir tandr, d sura bitiik bir duvar ortaya karlmtr. Dzgn kesme ta iilikli bu duvarn, suru desteklemek amacyla yapldn dnyoruz. Altta tespit ettiimiz tandr, buradaki stteki mekna gre daha erken bir yerleime iaret etmektedir. Seviye indirme sonucunda, ilk olarak 2007 ylnda ortaya kardmz meknn alt blmnde, tamamen dzgn kesme ta malzemeyle ina edilmi bir yapya ait duvarlar gn yzne kmaya balamtr (Resim: 4). Bu yapnn duvarlar, bat ve gneyde de ayn ekilde belirlenmitir. Amann gneybat kenarnda bu seviyede herhangi bir duvar izine rastlanmamtr. Amann kuzeybat kenarnda, tespit ettiimiz yapnn duvarna batdan douya dik ayla bitien, birbirine yakn iki duvar bulunmutur. Duvarlarn aras, zemini ta demeli dar bir boluk eklindedir. Bu boluu bat kenara yakn yerde keserek gneye inen tala yaplm dar bir su kanal, gneydeki pimi toprak su knklerinin yanna kadar devam etmektedir. Su kanalyla yap duvarnn arasnda, havalandrma borusuyla birlikte birbirine bitiik iki tandr daha ortaya karlmtr ki, bu ksmn, daha bat veya kuzey yndeki bir konutun mutfa olduu anlalmaktadr. Gney yndeki kazlarda da seviye st noktadan -2.30 metreye indirildiinde bat ynde, duvarn yanndan devam ederek batya ynelen su knkleriyle, sur duvarna yakn dou ynde de dzgn ta zemin ortaya karlmtr. Bu katmanda ele geirilen 18 adet sikkeden ou ar korozyona uramtr. Sikkelerin anlalabilenlerinden 3 adedi XVIII. yzyln ikinci yarsna ait; bir adedi de yine XVIII. yzyla ait bir Avrupa jetonudur. Ayrca, ortasnda bordo renkli bir akik tann yerletirildii altn kolye ucu buradaki nemli buluntular arasndadr. Dou Burca bitiik olarak ina edilen ve gnmze dtan tamamen salam olarak ulaan yapnn kimliini renebilmek amacyla kuzey, gney ve bat cepheleri boyunca seviye indirme almalarna kaznn ilerleyen zamanlarnda devam edilmitir. Kuzey ve gney ynde, ana sur duvarna yakn olarak yapya bitien duvar, statik sorun olumas nedeniyle kaldrlmamtr.

288

..................................................................................................................................................................................

Seviye, en stteki noktadan -2.50 metreye indirildiinde, bat cephenin gney kesinde, bat yne doru uzanan iki paralel duvar ile bunun kuzeye bakan ynnde tandrlara rastlanmtr. Seviyenin burada -2.80 m. koduna indirilmesinin ardndan burada ikisi ksmen salam, ikisi yarm 4 tandrn varl tespit edilmitir (Resim: 5). Bunlardan kuzeydeki tandr, bir st katmandaki tandrn tam zerinde yer almaktadr. Bu da, burcun bitiiindeki salam yapnn batsndaki meknlarn mutfak olarak uzun sre kullanldn gstermektedir. Yarm tandrlarn, st katmandaki su knklerinin zerinde yer ald duvarn altnda kalmas da bu seviyede aa karlan tandrlarn daha erken kullanma ait olduklarn gstermektedir. Tandrl meknn, burca dayanan salam yapya bakan dou ynndeki duvarlar olduka dzgn kesme tala kaplanmtr. Ortaya kardmz salam yapnn olas giriini bulmak amacyla seviyenin tm ynlerde biraz daha indirilmise de, herhangi bir kap aklna rastlanmamtr. I-3- Kale Kazs Buradaki kaz almalar geen yl ortaya karlan 6 ve 7 No.lu meknlarda balamtr. 6 No.lu meknda kazyla yaplan seviye indirme sonras, geen yl burada bulunan tandrn yannda iki tandr daha tespit edilmitir. Ayrca bu mekna giriin kuzey bat yndeki kapdan saland anlalmtr. Bu mekna doudan bitien 7 No.lu dar meknn gney ynndeki dolgu kaldrlmtr. Bunun sonucunda meknn zemini ortaya karlmtr. Kaledeki kazlara, 10 No.lu meknda devam edilmitir. Bu mekna giriin gney dou ynde olabileceini geen ylki almalarmz sonrasnda ileri srmtk. Seviye bu yl 30 cm. daha indirildiinde, giriin bu ynde olduu kesinlemitir. Ancak seviye 40 cm. daha indirilince, dou duvarn kuzey ynnde, dou yndeki baka bir mekna alan ve daha sonra kapatlm bir giriin daha varl saptanmtr. Kapnn zerinde ve bat duvarn zerindeki nilerin ok stte kalmas, gneydeki kap aklna gre bu kapnn daha aada kalmas ve kapatlm olarak bulunmas, bu giriin meknn ilk kullanmndan olduunu akla getirmektedir. Olaslkla bu kap kapatlp gneydou kedeki kap almtr. Bat sur duvarna bitiik 9 No.lu meknda ilk olarak 2009 ylnda kazlara balanmtr. Buradaki seviye, -35 cm. indirildiinde, basit bir iilie sahip duvarlarn evreledii alanda bir tandr bulunmutur. Tandrn bulunduu daha kk ksma kuzey batdan basit bir aklkla girilmektedir. Bunun dou ynnde basit iki duvar iziyle gneyde mezara rastlanmtr. 9 No.lu meknn plann anlayabilmek iin alandaki derinletirmede tandr ve mezarlar kaldrlm, mekn kuzeyden eviren duvar belirlenmitir. Kazlar gneye doru devam ettirildiinde, ncekilere benzeyen kuzey-gney

..................................................................................................................................................................................

289

ynde dikdrtgen planl meknlar ortaya karlmtr (izim: 4). Kazs tamamlanmam olmakla birlikte dou yndeki daha dar tutulmu dikdrtgen planl iki mekn tespit edilmitir. Burada dikkati eken nokta, 4 ve 7 No.lu meknlarn gneydeki uzants olan 12 No.lu meknn da dar tutulmasdr. Bu birimler muhtemelen, iki yandaki geni meknlara geit veren ara koridor gibi kullanlmtr (Resim: 6). Sikke ve dier metal buluntular arasnda, daha ok Avrupa jetonlar ile ikisi Osmanl dnemine (Kanun devri) ait, dierlerinin dnemini tam tespit edemediimiz sikkeler ele geirilmitir. Seramik buluntular arasnda ii yeil srl tabak ile srsz marapa, tme yakn olarak ele geirilen nemli eserler de bulunmaktadr. Kazlarda ortaya karlan duvarlarn, hamama bat ynden inen rampa duvarnn ve kaleye kuzey ynden kan merdivenlerin konservasyonu yaplmtr. . II- Sarn ve Dehlizlerin Aratrlmas Kalenin gney ynndeki kemerli koridordan ve Kalenin dnda, kuzeydou yndeki yoldan geilebilen iki giri bulunmaktadr. Koridorlarn mahiyetini renmek amacyla burada bir aratrma yaplmtr . Kalenin st blmndeki kemerli aralktan beik tonozlu koridora girilmektedir. L biiminde uzun koridordan, dou yndeki dikdrtgen planl ve beik tonozla rtlen sarnca girilmektedir. Kalenin kuzeydou d ksmnda, aada da benzer bir giri yer almaktadr. Buradan, arada bir kapdan geildikten sonra tonoz rtl bir koridorla bat kenarda, bu kez kayaya oyulmu baka bir sarnca girilmektedir. III- Buluntular Bitlis Kalesinde farkl noktada yrttmz kazlarda, geen yllarda olduu gibi ok sayda srl ve srsz seramikler, srl tulalar, ini frn malzemesi ayaklar (Resim: 7), sikkeler, in porselen paralar (Resim: 8), Avrupa jetonlar ile kolye ucu (Resim: 9), yzk ve boncuk gibi tak malzemeleri ele geirilmitir. Seramikleri, srl ve srszlar olmak zere iki grup altnda incelemek mmkndr. Srsz seramikler mutfak eyas olarak kullanlan kap-kacaklardan meydana gelmektedir. Genellikle krk biimde ele geirilen paralar piirme, saklama ve servis amal kullanlan kp, testi, mlek tabak, anak ve marapalara ait az, gvde kapak ve dip rneklerinden meydana gelmektedir. Bunlar iinde zellikle saklama amal kullanldn dndmz byk boyutlu kp ve testilere ait paralar ounluu oluturmaktadr Srl seramikler mimari yaplarda kullanlan iniler ve kap-kacaklardan meydana gelmektedir.

290

..................................................................................................................................................................................

Mimarye zg kullanmlar srl tulalar ve ini fragmanlar olarak iki gruba ayrlmaktadr. Srl tula rnekler nceki dnemlerde ele geirilen uygulamalarn tekrar niteliindedir. Genellikle 0.20 x 0.12 m. llerine sahip tulalarn bir yzeyi, arada astara yer verilmeden ruze srla kaplanmtr. Krk levha paralarndan oluan iniler srl tulalarda olduu gibi nceki dnem ini buluntular ile paralel zellikler gstermektedir. Srl seramik buluntular farkl tiplerde kap-kacaklar ile eitli kandillerden meydana gelmektedir (izim: 5). Kandiller iki farkl tipolojiye sahiptir. Bunlardan ilki saysal bakmdan daha kalabalk bir grubu oluturmaktadr. Kahverengi hamurlu, astarsz ve tek renk yeil srla kaplanan bu kandiller ayaksz ve kaidesiz olup sadece anak blmnden meydana gelmektedir. Bu genel tipin dnda kalan farkl tek rnek, kulplu ve anakl bir kandilin orta blmne ait olduunu dndmz bir paradr. Ayr bir grubu temsil etmesi bakmndan nem tayan bu rnek, beyaz hamurlu ve effaf ruze srla kapl olmas bakmndan da farkl bir uygulamadr. Sralt seramikler, ele geirilen rnekler iinde en kalabalk grubu oluturmaktadr. Kendi iinde mavi-beyaz, ruze-siyah ve ok renkli sralt olmak zere gruplandrabileceimiz bu seramikler malzeme renk ve ssleme zellikleri bakmndan da youn bir eitlilik sergilemektedir (Resim: 10). Geen yllarda olduu gibi 2009 yl kaz almalarnda da ok miktarda lle bulunmutur. Siyah, krem ve deve ty renklerdeki lleler form asndan eitlilik gstermektedirler. nemli bir blm eleme sonucu bulunan sikkelerden biri Roma, 8 adedi Bizans, 2 adedi lhanl, 52 adedi Osmanl dnemlerine tarihlenmektedir (Resim: 11). ounluu bakr olan sikkelerin byk blmnde grlen ar bozulma nedeniyle dnemini tespit edebilmek mmkn olmamtr. Bunun yannda zellikle Kaleden ok sayda Avrupa jetonu kmtr.

..................................................................................................................................................................................

291

izim 1: MN 16 amas.

izim 2: NO 15-16 II amas, III. katman.

292

..................................................................................................................................................................................

izim 3: KL 13-14-15 karelerindeki katmanlar.

izim 4: Kalede ortaya karlan meknlar.

..................................................................................................................................................................................

293

izim 5: Srl seramiklerde grlen sslemelerden bir rnek.

Resim 1: MN 16 karelerinde kan yap kalntlar.

294

..................................................................................................................................................................................

Resim 2: NO 15-16 II amas, altta kan duvarlar.

Resim 3: Hamamn dousundaki amalarn genel grnm.

..................................................................................................................................................................................

295

Resim 4: Dou Burta ortaya karlan yapnn gneybat ynden grnm.

Resim 5: L 13-14 kareleri III. katmandaki tandrlar.

296

..................................................................................................................................................................................

Resim 6: Kale, orta hol ve buradaki kemerli kap.

Resim 7: Kazda ele geirilen ayaklardan rnekler.

Resim 8: inden ithal edilen mavi-beyaz tabak dibi.

..................................................................................................................................................................................

297

Resim 9: Altn kolye ucu.

Resim 10: Osmanl Dnemi znik uygulamalarna paralel bir tabak paras.

Resim 11: Osmanl Dnemi gm sikke.

298

..................................................................................................................................................................................

2008-2009 YILI SABUNYE HY KAZILARI

Hatice PAMR1 Shinichi NISHIYAMA

T.C. Kltr ve Turizm Bakanl, Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrlnn izinleri ile Sabuniye Hy nde Bakanlar Kurulu karar ile ilk kez kaz yaplmasna karar verilmi; 2008 ve 2009 yl kaz almalar DSM Mdrl ve Samanda Kaymakamlnn madd katklar ile srdrlmtr. 2008 yl almalar Bakanlk temsilcisi, Osmaniye Mzesinde grevli Arkeolog Zeynep Kabuklunun katlmyla 04.07.2008-05.08.2008 tarihleri arasnda; 2009 yl almalar ise Hatay Arkeoloji Mzesinden Arkeolog Demet Karann katlmyla 29.07.201007.09.2010 tarihlerinde gerekletirilmitir.2 Sabuniye, Antakya kent merkezinden 20 km. uzaklkta Saman Dann (Seman Da) bat uzantsnda yer alan Hisalltepe olarak bilinen doal bir tepenin zerinde yer almaktadr (Harita: 1). Hyk, Samanda lesine bal Suta Beldesi snrlar ierisindedir. Hyn dousunda, gneyinde ve batsnda modern yerleim alannn yaylm balamaktadr. Hyn yaklak 1 km. kadar dousunda uzanan Asi Nehri, dalk alann sonlanp delta dzlnn balad yerde derin bir boaz yapmaktadr. Alann morfolojik yaps, nehrin, delta dzlne ulatktan sonra yatann genilemesi ile yarm ay eklinde bir alana yayldn gstermektedir. Gnmzde Suta Beldesi modern yerleiminin uzand bu yarm ay eklindeki grnmn bat ucunda ise hyn bulunduu doal kireta kayalk tepe bulunmaktadr. Hyn kuzey ve bat tarafndan akan Mutayran Deresi yaklak 1, 5 km. kadar gneybatda Asi yle birlemektedir. Sabuniye, Akdeniz kylarna yaklak 6 km. mesafede, iyi bilinen bir dier Demir a liman yerleimi olan Al Minann 5 km. kuzeydousunda uzanmaktadr. Sabuniye Hynn bulunduu doal tepe, Asi Nehri vadisi boyunca delta dzl zerindeki ilk nemli ykseltidir. Tepenin en yksek noktasnn denizden ykseklii yaklak 50 m., ova dzlnden ise 30 m. yksektedir (Pamir 2005: 71) (Resim: 1-2) Yerleimin yaklak
1

Yrd. Do. Dr. Hatice PAMR, Mustafa Kemal niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi, Arkeoloj Blm, Tayfur Skmen Kamps 31040 Antakya/Hatay/TRKYE e-mail:haticepamir@gmail.com; Do. Shinichi NISHIYAMA, University Cyber (JAPONYA). 2008 yl kazlarna Ratibe Kuzey, nan Yama, Volkan Gl, Servan zen,Burcu Kamaz,Hamdi Bereketolu, Neslihan Harputlu, Zuhal Bolat, Dne Alkan ile Dr. Shinichi Nishiyama, Dr. Yuichi Hayakawa ve Atsunori Hasegawa (Japonya); 2009 yl kazlarna Dr. Serpil Erolu, Y.Mimar Aye Belgin Henry, Arkeoloji lisansst ve lisans rencileri Hatice Krsulu, Atsunori Hasegawa, , Ratibe Kuzey, nan Yama, Yasin Karagz, Anl Doruluk, Memik Kereci, Glah etin, Aysel elik, Osman Koyuncu, Baar Aka, Uur Esen katlmlardr. Kazda grev yapan meslekdalarma, rencilerime zverili ve uyumlu almalarndan dolay bir kez daha teekkrlerimi sunarm.

..................................................................................................................................................................................

299

boyutlar 120 m. (kuzeybat-gneydou) x 80m. (kuzeydou-gneybat) olup tepenin st ksm ile gney yamac yaklak 1,2 hektarlk alan kaplamaktadr (Pamir 2005:71). Yerleim daha ok gney ynnde uzanmakta, kuzey ksmda tepe noktasnda ise kumta ana kaya zemin grlebilmektedir. Bu nedenle tepedeki ana yerleimin ykseltinin gney blm ile snrl olduu anlalmaktadr. Yerleimin daha sonraki dnemlerde yaplan youn tarmsal faaliyetlerin yaratt byk tahribat, tepenin gneydou ve gneybatsndaki geni kesitler ve teraslandrma faaliyetleri yanstmaktadr. Sabuniye Hy, 1999 2000 yllarnda balangta Chicago niversitesi Oriental Institute tarafndan yrtlen Amik Vadisi Blgesi Projesi ierisinde (Pamir 2000), 2002 ylndan itibaren ise Asi Deltas Arkeoloji Projesi ad altnda Samanda da yrtlen arkeolojik yzey aratrmalarnda OS 12 olarak kayda alnmtr. Hyk ilk olarak 1936 ylnda ngiliz Arkeolog Sir Leonard Wolley tarafndan kef edilmi ve kazlmtr (Woolley 1937; 1959; Pamir and Nishiyama 2003; Pamir 2006), ancak Woolleyden bu kaz almalar ile ilgili geriye sadece ok ksa notlar kalmtr. 1999 ve 2000 yllarnda youn bir yzey taramas, 2004 ylnda ise gneybat ve gneydouda bulunan kesitlerde temizlik ve izim almalar yrtlmtr. Yzey taramas ve kesit temizlii almalar sonucunda hyn Ge Tun II, Demir a I-II, Akhamenid Dnemi ve Hellenistik Dnemden oluan deiik dnemlere ait eitli tabakalar tanmlanm, yerleimin doal bir tepenin gneydou yamac boyunca teraslar eklinde kumta ana kaya zerinde kurulduu belgelenmitir (Pamir 2003, Pamir 2005, Pamir 2006). 2008 ve 2009 yl kaz dnemlerinde A, B, C, D, E ve F Amalarnda allm; A ve B Amalar 2008 ylnda, C, D, E ve F Amalar ise 2009 ylnda kazlmtr (Resim: 3). A Amas A Amas, hyn tepesinde, gney kenarna yakn konumda 3m x 5m olarak almtr. Ama, Asi Vadisine ve Asi Nehrinin dalk toporafyadan dzlk topografyaya getii ve nehri vadisinin geni bir dzlk oluturduu ksma hkim konumu nedeniyle basamak amas olarak hyn stratigrasini anlayabilmek amacyla almtr. Ama yzeyden 1,25 m. derinlie kadar kazlmtr. Yaklak 0,50 m. - 0,60 m. kalnlnda stte sarms altnda koyu kahve tarm toprann iinde herhangi bir mimarye balanmayan krk ta bekleri tanmlanmtr. Bu tabakada kk p ukurlar ve sert zemin paralar tanmlanmtr. A amasnda tarm toprann altndan kark hlde ele geirilen keramik buluntular Pers Dneminden Hellenistik Dneme uzanan tarihe yerleir. Bu tabakada baz Ge Tun aa ait ithal Kbrs Ge Tun II ye ait halka dipli kap paralar ve beyaz astarl st kaplarna ait paralar ile Demir ana ait krmz astarl kap paralar da ele geirilmi olmasna ramen, bu tabakadaki buluntu younluunu Pers-Hellenistik Dnem paralar oluturmaktadr. Pers Dnemine ait silindirik gvdeli amphora paralar, sepetkulplu amphora ve Hellenistik Dneme ait krmz/kahverengi boyal ve astarl kap paralar bu dnemleri yanstan paralardr. Dikkati eken bir buluntu

300

..................................................................................................................................................................................

dier malzeme ile kark hlde ele geirilen; krem rengi zemin zerinde krmz boya ile yaplm, yaban keisi ve lotus moti grleri bulunan .. 7. sonlarnda Kuzey onia blgesinde grlen oryantalizan etkili Geometrik Dnemin otlayan yaban keisi motii kaba ait paradr (Resim: 4).3 B Amas alma, hyn gneydou kesinde, tarm amal alm dar bir teras zerinde ve bat kesitin gney ucunda kayma tehlikesi olan ksmnda gerekletirilmitir (Resim: 5). Ama, 5m. x 3m. ve 0.9 m. derinlikte kazlmtr. Amann bat ve gney yanlar st ksmlardan tahribat sonucu akan toprak dolgu ierdiinden ama kenar sabit tutulamamtr. Amann bat kenar Woolley nin 1937 sondaj kesit almasn gerekletirdii bat kesite bitimektedir. Bu ksm doal tahribata en ak ksm olmas nedeniyle acilen mdahele edilmesi gerektiinden ve 2004 yl kesit izim almas srasnda elde edilen verileri destekleyecek kantlar salayaca beklentisiyle kaz yaplmtr. Bat kesitte, nceki yllarda yaplan temizlik ve izim almalarnda Ge Tun a katlar tanmlanmt (Pamir 2005). Amada nce 0.4 m. kalnlndaki tarm topra kaldrlm altnda arkeolojik doku ortaya karlmtr. Ancak terasn bu parasnda tarmsal faaliyet, zellikle zeytin aac dikiminden dolay tahribat olutuundan bu amada mimarye ait kalnt yok olmu, paralar hlinde kerpi duvar kalntlar gelmitir. Kerpi duvarlardan birisi doubat ynde devam etmekte iki sra hlinde dieri ise tek sra duvar olarak tanmlanmtr. ki sral kaln duvar amann kuzeyinde dieri ise gneyde belirlenmitir. Modern tarm toprann altndaki karm tabaka, Ge Tun a II tabakalarnn zerindeki tabaka olduu dnlmektedir. Keramik buluntular Ge Tun II den Demir a I-II ye aittir. Ge Tun II rnekleri arasnda az sayda Myken IIIA2-IIIB1 kaplar, Kbrs Beyaz Astarl II, Halka dip II yer almaktadr. Kbrs Beyaz Astarl II kaplarna ait rnekler younluklu olarak st kaplarna aittir ve kuzey levant sahil yerleimlerinde Ge Tun a katlarnda sklkla karlalmaktadr (Yon 2001). thal mallar iinde yer alan Miken IIIA2ye ait bir kyliks paras dikkat ekmektedir. Demir ana ait ithal rnekler arasnda ise Kbrs geometriine ait krmz zerine siyah boyal ve beyaz boyal kaplardan olumaktadr. Ge Tun a IInin yerel retim kap tipleri ise depolama kaplar, krater ve kselerden olumaktadr. B Amasnda Demir a I ve II yerel kaplar, Demir a I monokrom ve bikrom boyal kaplar ile Ge Tun III sonu Demir a arasndaki gei dnemine ait Miken IIIC tipi yerel retim boyal kaplar ve krmz astarl byk bir ksm elle perdahlanm mallara ait rnekler de ele geirilmitir. Yerel retim kaplarn byk ounluu Ge Tun II ve Demir a I-II evrelerine aittir. B Amasnda
3

zmir Arkeoloji Mzesi Seramik katalou iinde yaynlanm andarl kazlarndan karlm Dinos zerindeki kei moti ile olduka benzerdir. zkan T. 1999, zmir Arkeoloji Mzesi Seramik Katalou, T.C.Kltr ve Turizm Bakanl Antlar ve Mzeler Genel Mdrl zmir. katalog No: 74.

..................................................................................................................................................................................

301

eitli ta, metal, pimi toprak kk buluntular da ele geirilmitir. B Amasndan ele geirilen kk buluntular arasnda iki mhr dikkati ekmektedir. Mhrler Ge TunDemir a kark tabakas iinden gelmitir. Kireta skarab mhr kanatlarn am skrabbe bcei ve zerinde bir kartu iinde Tuthmosis III n n ad olan Mn-pr-ryer almaktadr (Jaeger 1982) (Resim: 6). Dier mhr ise siyah renkli tatan yaplm bir silindir mhrdr. zerinde ikili grup hlinde birbirine zt ba aa duran iki erkek gr ilenmitir (Resim: 7). Son derece ince karikatrize izgilerle kol, bacak ve ba ayrntlar belirtilmi ve iki kez tekrarlanm bu ikili grup kompozisyonunun stilistik bakmdan benzerlerine Kuzey Suriye de rastlanmakta, benzer tipteki Ras Sahmra/Ugarit rnei Ge Tun IIye tarihlendirilmektedir. (Hammade 1994:113, No. 455). Bununla birlikte Prof. Dr. Sleyman zkan n stilistik ilk incelemesine gre nik grup olarak tanmlanan bu grup rnekleri Msr etkili yerel retim olarak Kuzey Suriye de M.. 1700-1500 yllarnda grlmektedir. 2009 yl almalar Sabuniyenin yerleim stratigrasini aa karmak amacyla 4 amada; hyn tepe noktasnda C Amas, D Amas ve F Amas, hyn gney yamac zerindeki birinci terasta E Amasnda yrtlmtr. Ama C ve Ama D grid sisteme gre yerletirilmi Ama F ve Ama E ise grid sistemin dnda, hyn topograk konumu dikkate alnarak, basamak ama olarak planlanmtr. C Amas C Amas hyn tepe noktasnda, A Amasnn yannda; hyn en ge yerleim starigrasini ortaya karmak zere almtr. Ama, dou-bat aks zerinde 10m. x 10m. grid system iinde 5 x 5 m.lik yanyana iki ama C1 ve C2 olarak isimlendirilmi amalarda kaz yaplmtr (Resim: 8). nce 5x5m. llerinde C1 kazlm daha sonar amann dou tarafnda mimar kalntlarn ortaya kmasyla 5 x 5 m. lik ikinci bir ama C2 kazlmtr. Her iki amann da temel yerleim stratigrasini zetleyecek olursak: 1. Tabaka, koyu grimsi kahve toprak, modern tarm topra (0.100.20m. kalnlkta); 2. Tabaka, sarms kumlu toprak, az miktarda kil topaklar (0,300,40m. kalnlkta) ve 3.Tabaka, koyu kahve toprak, az miktarda ( 0,40-0,60 m. kalnlkta) kk kum tanelerinden olumaktadr. C1 Amas Tabaka 1 ve Tabaka 2nin modern tarm topra ieren dolgu toprann kaldrlmasnn ardndan bir duvar veya temele ait olabilecek duvar kalnts belirmitir. Duvarlar kuzey-gney, dou-bat ynlerinde uzanmaktadr. Ta malzemenin kullanld duvarlarda kerpi duvar kalnts tespit edilmemitir. Kuzeygney ynnde 1,2 m. uzanan duvar kalnts amann merkezinde kazlarak ortaya karlmtr. Amann gneydou kesinde, ke duvar belirlenmitir. Yzeye dalm hlde ok sayda kk ta paralar (byklkleri 0.10-0.30 m.) olaslkla dalm olan duvarn paralardr ki bunlarda duvarlarn zerindeki katta tespit edilmilerdir. Ta duvarlarn yer ald tabakann ilk kat

302

..................................................................................................................................................................................

kaldrldktan sonra, ta duvarlarn ikinci kat arlkl olarak amann kuzey yarsnda belirdi ve belgelendi. Bu katta gm Alexander III ( M..336-323) sikkesi (Resim: 9), tun bula ve dier metal paralar ele geirilmitir. Amann i ksmnda baz noktalarda sert yzeyle karlalmtr ki bu mimar tabakann oturduu ilk taban dzlemi olmaldr. Amann gney kenarnda, Attika krmz grl krater parasna ait zerinde mitolojik sahnenin yer ald grl paralar ele geirilmitir. Krlm ve krklarnn bir ksm st ste duran kraterin dip ksm ve gvdesinin yars amann gney duvarnn iinde kaldndan burada ama 1,5 m. (kuzey-gney) x 2m. (dou-bat) geniletilmitir. ksm kahverengimsi siyah astarl, d yznde ise grl bir kompozisyona sahip kratere ait krklar zerinde Arkaik adan itibaren sevilen bir konu olarak ilenmi, tanra Athena, kentauros grnn srtnda karlan bir kadn ve kentauros ile mcadele eden lobutu ile Herakles grnn yer ald bir sahne yer almaktadr (Resim: 10). Mitolojik kompozisyon, ilk deerlendirmelere gre At Adam Nessosun Deianeiray karmaya almas ve Heraklesin Nessosu durdurma mcadelesidir. Stilistik bakmdan ilk deerlendirme sonular .. 5. yy. balarna ait ithal Attika krmz grl vazo ressamln yanstmaktadr (Boardman 1988, 111-113. res. 163, 195-198). Amann son tabakas amann st yzeyinden 1,1 m. derinde yer almaktadr. Bu tabakada baz irili ufakl talarn oluturduu dank yknt mevcuttur ve amann yarsn kaplamaktadr. Dalm hlde duran duvar kalntlar, amann kuzeygney ynnde uzanmaktadr. Amann batsnda sert zemin dokusu iinde kk dere talar, keramik krklar ve bir miktar kum tespit edilmitir. C1 Amas ile C2 Amas arasndaki alanda iyi korunmu yaklak 1 m. genilikte, kuzey-gney yn boyunca 4 m. uzunluunda bir duvar belgelenmi ve duvar kalnts temizlenerek aa karlmtr. Amann kuzey ve gney kesitinde devam eden duvar, 0,30-0,40m. boyutlarnda iri talar i ve d yzde aralarda kk talar ve dolgu toprakla rlen bir teknik gstermektedir. Talarn yaps byk lde nehir yatandan toplanm dere talarn gstermekte, talarn bazlar iyi korunagelmi hyn yerletii kumta tepeden alnarak kullanlm kum ta malzemeden talar ise dalmtr. C 2 Amas C1 Amasnn dou kenarnda kuzey-gney ynnde uzanan duvarn ortaya kmas sonucunda C1 Amasnn dousunda amann geniletilmesi ile oluan C2 amasnda, C1 Amas ile ayn seviyede yer alan 1. Tabaka ve 2. Tabaka dolgu topra kaldrlmtr. Kuzey-gney ynnde uzanan C1 Amas ile C2 Amas arasnda uzanan duvara paralel, kuzey-gney ynnde uzanan 1,1 m. genilikte ikinci ta duvar amann merkezinde ortaya kmtr. ki duvar arasndaki mesafe 2,2 m.dir ve bu alanda tandr biiminde ekmek yapma frn ortaya karlmtr (Resim: 11). Haf eliptik zemin plan gsteren frnn boyutlar 0,80 e 0,90 m.dir. st ste iki kez frn ina edilmi; dta yer alan tandr/frn duvar kalntlar ve ite daha dar ikinci bir tandr/frn duvar kazlarak ortaya karlmtr. Tandrn st ksmna ait duvarlarn dald anlalm ancak 0,15..................................................................................................................................................................................

303

0,20 m. ykseklie kadar ksmen korunagelmitir. Kil kullanlarak ina edilmi frn duvar ite 0,70 m. apa sahiptir. kinci ina edilen frn ayn yerde daha geni 0,80m. apta , frn duvarlar anak mlek krklar ve kil kullanlarak ina edilmitir. Frnn tam gneyinde ortalama 0,05-0,10 m. boyutlarnda kk akl talar ve kaba ekilli talarla denmi bir zemin aa karlmtr. Bu zeminin, frnn hemen yannda yer almas frn ile ilgili bir alma alan olduunu dndrmektedir. Dier bir nemli kalnt amann merkezindeki kuzey-gney duvar zerinde yer almaktadr. Yaklak 0,80 m.ye 0,60 m. apa sahip bir ukur bu duvarn merkezi ksmnda aa karlmtr. ukurun derinlii 0,30 m. olup etraf yaklak 0,15-0,20 m. boyutlarndaki talarla evrelenmitir. ukurun ii amphora ve baz mlek krklar ile doldurulmutur (Resim: 11). ok krkl ortaya karlan amphora krklarndan tmlenebilir bir rnek Pers Dnemi iin tipik torpedo tipinde amphora tipine olduka benzerdir. Amphora ukuru ak bir ekilde kuzey-gney duvardan sonra almtr. ukurun neden bu ekilde alm olduu ve iine mlek ve amphora krklar ile doldurulduu konusu tam olarak aklanamamakta, ancak Pers Dnemi boyunca Kuzey Levantdaki baz yerlemelerde amphoralarn bu tr gmld ukurlarn belgelenmi olmas benzer bir uygulamann C2 amasnda da uygulanm olabileceini dndrtmektedir. Kuzey-gney duvarn dousunda herhangi bir mimar kalnt yoktur. Tepenin dou kenar duvarn, yaklak 2,2 m. kadar batsnda yer almaktadr. C2 Amasnda yer alan frn ve ak bir alma alann douda snrlandran kuzey - gney duvar mevcut yapnn dou d duvar olmaldr. C1 ve C2 amasnda ortaya kan mimar kalntlar amann kuzey ve gney kesit duvarlar iinde devam etmektedir. D Amas Hyn tepe ksmna yakn yerde 5x5 m. grid sistem iinde 4 x 4 m. olarak almtr. Amann kuzey kenarnda 0.40 m. de ana kayaya ulalmtr. Amann gney kesinde ise 1.10 m. kadar kazlm ve bu noktada da ana kayaya ulalmtr. Amann kuzeyinde ana kayann zerine 0.70 m. kalnlkta ve 1,10 m. uzunlukta ve yaklak 0,20 m. boyutlarnda kaba ekilli kaba talardan iki sral rlm bir duvar oturtulmutur. Amann kuzeybat kesinde 0,40 0,60 m. boyutlarnda dalm talarn, duvarn da oturduu, ana kaya zemini zerinde durduu aa karlmtr. Ama iinde kaya zemin gneye doru haf eim gstermektedir. Kaya zemin kuzeyde gneyden 1m. kadar daha yksekte durmakta ve zeminin teraslandrlm olduu grlmektedir. Amann iinde ortaya kan duvarn tarmsal amal olarak yaplan teraslandrma duvar olduu dnlmektedir. Buluntu koleksiyonu oluturan seramik malzeme ypranm ve kt tahribata uram Demira III ve Demira II malzemesi ile bir Ge Tun a II Bye ve ok az Hellenistik Dneme tarihlendirilen kark malzemedir. Buluntu koleksiyonun kark yaps alanda yaplan tesviye ve ardndan tarmsal faaliyetlerin bir sonucu olmaldr.

304

..................................................................................................................................................................................

E Amas E Amas tepenin gneydou yamacndaki ilk teras zerinde almtr (Resim: 12). Ama 3 m. x 12 m. llerinde ve tepenin gneybat kesitine dik olarak konumlandrlmtr. Bu amada Ge Tun ve Demir a tabakalarnn tespiti amalanmtr.Amada 1.Tabaka, erozyon ve teras zerindeki tarmsal faaliyetin bir sonucu olarak ama yzeyinden sarms gri toprak (0,2 m.), 2. Tabaka, tarmsal faaliyet ile ilikili ak grimsi toprak (0,3-0,4 m.) ve 3. Tabaka, kerpi paralar ve kum ieren ak grimsi (0,5 m-0,6 m.) topraktan oluur. Tabaka 1de yzeyden -0,20 m. derinlie kadar tarmsal yzey topra kazlmtr. Alann teraslandrlarak tarmsal amal kullanlmas iin topran zenginletirilmesine ynelik, sarms renkli kumlu humuslu bir topran tandn, yakn zamanlara yerletirilen iinden kark buluntu kan p ukurlar ile kark bir toprak katman kantlamaktadr. Bu tabakann kaldrlmasnn ardndan amann bat kenarnda sras korunagelmi ama kenarndan itibaren -0,72 m. derinlikte amann kuzey duvarnn iinde uzanan mekna ait duvar (Lokus 1) aa kmtr. Duvarn d yznde orta byklkte talar i ksmnda ise moloz dolgulu kk talar kullanlmtr. Duvarn d yz grlmekte, i yz ise ama duvarnn iinde kalm durumda ve byk bir duvarn gney kesini oluturmaktadr. Kaz srasnda bu duvar Tabaka 2 ve Tabaka 3 boyunca derine doru devam etmektedir. Yaklak 5 m. apnda geni bir ukurun bu duvar kalntsn evreledii grlmektedir ve bu ukur olaslkla Lokus 1 iine kazlarak oluturulmutur. ukurun dolgusu iinde ak gri renkli sert kil topaklar tespit edilmitir. Dolgu iinde kmrlemi zeytin ekirdei, kl ve kmr paralar belirlenmitir. yle grnyor ki bu alan zeytin tarm veya zeytinya retimi ile ilikili olmaldr Lokus 1in kuzeyinde, tarm topra olan Tabaka 2nin kaldrlmasnn ardndan, fazla miktarda kum ieren Tabaka 3 kazlmtr. Tabaka 3 te ok sayda p ukuru ve her bir ukura balanan ekilsiz kanal benzeri mdahaleler belgelenmitir. ukur ve kanallarn bazlarnda perdahl krmz astarl Demir a II anak mlek paralar, boyal ve dz/ sade yerel kaplara ait keramik paralar ve Kbrs ithal kap paralar olan bikrom ve krmz boyal kap paralar ele geirilmitir. Bazlarnda yan yana dizili uzun olmayan ta dizileri ve dank ta topluluklar tanmlanm ancak bunlardan hibirisinin gerek anlamda bir mimar kalntya ait olmad grlmtr. Bu talar daha ge dnemlerin tarmsal retimlerine ilikin ukur ama faaliyetlerine ait olmaldr. Lokus 1in gneyinde, daha az tahrip grm bir tabakalamann varl beklentisi ile Tabaka 1in kaldrlmasnn ardndan ok daha fazla tahrip grm tabakalar olan Tabaka 2 ve Tabaka 3 ortaya karld. Tabaka 2 ve 3te ortaya kan ve bek oluturan ta gruplar amann tek mimar kalnts olan Lokus 1den dklen talar olmaldr. Buna karn herhangi bir kerpi duvar kalnts belgelenmemitir. Ancak amann gney kenarnn sonlarnda kuzey-gney ynnde devam eden paralanm bir kerpi duvar tespit edilmitir. Buras ayn zamanda amann en d kenar olan ve bat kesite dik olarak bitien kenar olduundan burada almann yarataca tehlike nedeniyle yaklak
..................................................................................................................................................................................

305

3m. dik inen bu ksmda alma gelecek sezonda kesiti destekleyici bir nlem alnarak allmak zere kaz sonlandrlmtr. Dikkate deer bir buluntu Tabaka 3 katnda, herhangi bir mimar kat ile balantsz olarak ele geirilmi olan Bazalt Tabaktr (Resim: 13). Bir ksm krk olan tabak halka dipli ve i ksm iyice parlatlm, d yznde azn hemen altnda iki kulp yuvas almtr. Benzer rneklere Levant yerleimleri olan Hama (Riis 1990: 70 No: 72), Tell Halaf (Hrouda 1962, 70 Pl. 51), Zincirli (von Luschan and Andrea 1943: 21 nos, n-q) ve Kargam (Woolley 1939-40: 31, 36, 37, pl.16c2) rastlanmtr. F Amas F Amas, hyn tepe ksmnda merkez alann kuzeydou-gneybat dorultusunda 4x10 m. llerinde hyn st ksmndan batya doru uzanan basamak amas eklindedir ve bat yama zerinde 3x6 m. kadar uzatlmtr (Resim: 14). Kltrel deposit ieren dolgu ana kaya zemine kadar kazlmtr. Hyn bu ksmnda uygulanan tarmsal faaliyetler nedeniyle yaplan tesviye kltrel dolgunun st katmanlarn sprm, kltrel depozit amann kuzeybat kenarnda ana kaya zemin ama yzeyinden hemen 0,4 m. de ortaya kmtr. Balca 3 ana tabaka belirlenmitir: 1. Tabaka koyu kahve renkli modern tarm topra iermekte ( 0,2 m.) , 2. Tabaka, ak sarms sert toprak, iersinde sarms gri kil topaklar iermekte ( 0,2 m.) ve 3. Tabaka, koyu kahve sert toprak, iersinde sarms gri kil topaklar iermektedir ( 0,1 m.). Amada ukur ve bir hendek (Lokus 8, 9, 10 ve 12) tespit edilirken, gerek anlamda bir mimar kalntya rastlanmamtr. Tespit edilen kalntlarn ise direkt ana kaya kazlarak yapldklar anlalmaktadr. Ama kesitinde izlenen V ekilli prole sahip olduu anlalan ve Lokus 10 olarak numaralandrlan kanal, amann bat kenarnda ayn zamanda hyn tepe ksmnn bat kenarn oluturan ksmda aa kmtr. Buradan az sayda seramik paras ele geirilmi kaba hamurlu yerel seramiklerden oluan ge dnem karakterli buluntular belgelenmitir. 1.2 m. genilik ve 1.2 m. derinlie sahip bu kanaln 0,5 m. kadar batsnda, ana kaya zemin hafe bat yamaca doru eim gstermektedir. Lokus 8 olarak numaralandrlan yuvarlak bir ukur amann merkez ksmnda kazlmtr. Amann gney kenarnda yars ortaya kan ukurun ap yaklak 2,5 m. derinlii yzeyden 0,7 m.dir. Az sayda anak mlek paras ele geirilmi olmasna ramen, Demir a II anak mlekleri arasnda krmz astarl ve perdahl kuzey Suriye kaplarna ait paralar iermektedir. Bunlarn dnda bir miktar bakr ve demir cruf paralar depozit iinde tanmlanmtr. Lokus 9 olarak numaralandrlan kaba gen formda ukur amann dou tarafnda ve amann gneybat kesinde kazlmtr. gen biimindeki ukur yzeyden 0, 77 m. derinlikte ve 1,4 m.ye 1 m.dir. Bu ukurda hayvan kemikleri ve ok

306

..................................................................................................................................................................................

sayda seramik krklar ele geirilmitir. En az 4 adet hayvan kafatas paralar, hayvan boynuzu, di paralar ile Demir a II evresine yerletirilen krklar hlinde piirme kab, krater formlu kaplar, birka Demir a Kbrs ithallerine ait paralar ve yerel Demir a kaplarna ait krk seramikler ele geirilmitir. Hayvan kafataslar amal ve dikkatli bir ekilde ukura yerletirilmilerdir. Ritel amal alm bu ukurda anak mleklere ait paralar arlkl olarak Demir a II (.. 9.-8. yy.) evresine aittir. Bu buluntular arasnda ele geirilen yonca azl testi etraf talarla desteklenen bir noktada in situ yan yatrlm ekilde ortaya karlmtr. Seramiklerin, hayvan kafataslarnn altnda ve zerini kaplayacak ekilde yerletirilmesi, kafataslarna bitiik olarak in situ bulunan gaga azl testinin ele geirilmi olmas bu ukurun kuzeybat Levant blgesindeki dier yerleimlerde de rnekleri grlen, bir ritel ukuru olduunu dndrmektedir. SONU 2008-2009 yllar alma dnemleri sonular Sabuniyenin baz nemli konularna neride bulunmaktadr. Sonular zetleyecek olursak : 1) Hyn tepe ksmnn kuzey paras, kumta ana kaya zemine ulalmas ile son derece ince bir kltrel depozit ierdiini gstermektedir. Bu sonular, D Amas ve F Amasnda yaklak 0,50m-1,3 m. de ana kaya zemine ulalmas ile anlalmaktadr. Bu tabakalar az sayda byk bir ksm ypranm ve kt korunagelmi seramik paralar iermektedir. 2) Ama D ve Ama Fde ana kaya zemin zerindeki faaliyetler en erken Demir a II dnemine yerlemektedir. Bu dnemden daha erkene tarihlendirilen buluntu hyn tepesinin kuzeyinde ele geirilmemitir. 3) C ve AAmalarnn sonular imdiye kadar hyn tepesindeki en ge evrenin Pers Dnemi ile Hellenistik Dnem arasndaki .. 6-4. yy. olduunu gstermektedir. Ama C deki mimar kalntlar henz kaznn banda olunmas nedeniyle bu nermelerin deiebilecei hakk sakl tutularak domestik karakterli kk bir yerleim biimine iaret etmektedir. Akhamenid Dneme ait buluntular ise bu dnemde Al Mina ile beraber Sabuniyede de yerleimin srdne iaret etmektedir. A, C ve D Amalarndan ele geirilen Hellenistik Dnem seramik paralar, hykte Hellenistik Dnemin varln gstermekle beraber, bu dneme ait bir yap topluluu tespit edilememitir. 4) Ama E deki sonular hyn gney teraslarnn st seviyelerinin ge dnem aktiviteleri ile bozulmu olduunu gsterir. 2008 ylnda kazlan B Amasndaki terasta tespit edilen zeytin yetitiricilii de bu durumu destekler. E Amasnn kazlmasyla burada da ge dnem tabakalarnda zeytinciliin srd grlmtr. Buna ramen Tabaka 3te srdrlen kaz almalarnda ele geirilen keramik buluntular alanda Demir a II yerleimini aka gstermitir. Bu alanda srecek almalarla keramik paralar ile varlklar kantlanan Demir a I ve Ge Bronz a II gibi daha erken evrelere ait yap kalntlarna ulalmas hedeenmektedir.
..................................................................................................................................................................................

307

KAYNAKA BOARDMAN, J. (1988) Athenaian Red Figure Vases: The Archaic Period. Londra. HAMMADE, H. (1994). Cylinder Seals from the Collections of the Aleppo Museum, Syrian Arab Republic. 2. Seals of known province. Oxford: BAR. HROUDA, B., Ed. (1962). Tell Halaf IV: Die Kleinfunde aus historischer Zeit. Berlin. JAEGER, B. (1982). Essai de classication et datation des scarabes Menkhperr. Freibourg, Suisse, Editions Universitaires. PAMR, H. (2005). The Orontes Delta Survey. The Amuq Valley Regional Projects, Volume 1: Surveys in the Plain of Antioch and Asi Delta, Turkey, 1995-2002. K. A. Yener. Chicago, Oriental Institute of the University of Chicago: 67-98. PAMR, H. (2006). Al Mina and Sabuniye in the Asi Delta: The sites. Greek colonisaton: an account of Greek colonies and other settlements overseas, Volume One. G. R. Tsetskhladze. Leiden, Brill: 535-543. PAMR, H. and S. NSHYAMA (2003). Asi Delta Survey: Archaeological investigation of ancient trade stations/settlements. Ancient East and West 1(2): 294-314. RS, P. J., M.-L. BUHL, et al. (1990). Hama. Fouilles et recherches de la Fondation Carlsberg 1931-1938, II 2: Les objets de la priode dite Syro-Hittite (ge du fer). Kbenhavn, NM. VON LUSCHAN, F. and W. ANDRAE, Eds. (1943). Ausgrabungen in Sendschirli V: Die Kleinfunde von Sendschirli. Mittheilungen aus den Orientalischen Sammlungen / Knigliche Museen zu Berlin ; Heft 15. Berlin, De Gruyter. WOOLLEY, C. L. (1937). Excavations near Antioch in 1936. Antiquaries Journal 17: 1-15. WOOLLEY, C. L. (1938) Excavations at al Mina, Sueidia JHS 58/1-2, 1-30, 133-170. WOOLLEY, C. L. (1959). A Forgotten Kingdom, being a record of the results obtained from the excavations of two mounds Atchana and Al Mina in the Turkish Hatay. Rev. ed. London. YON, M. (2001). White Slip ware in the northern Levant, The White Slip Ware of Late Bronze Age Cyprus: Proceedings of an International Conference organized by the Anastasios G. Leventis Foundation, Nicosia in Honour of Malcom Wiener, Nicosia, 29th-30th October 1998, Wien: Verlag der Osterreichischen Akademie der Wissenschaften: 118-125.

308

..................................................................................................................................................................................

Harita 1: Sabuniye Hynn Aa Asi Vadisindeki konumu ve Amik Vadisi ile ilikisi.

Resim 1: Sabuniye Hynn batdan grnm.

..................................................................................................................................................................................

309

Resim 2: Sabuniye Hynn gneyden grnm.

Resim 3: Sabuniye Hy 2008-2009 kaz alanlar.

310

..................................................................................................................................................................................

Resim 4: Yaban keisi motii kaba ait para.

Resim 5: B amas doudan grnm.

Resim 6: B amasnda ele geirilen skarabbe mhr.

Resim 7: B amasnda ele geirilen ta silindir mhrn bask rnei.

..................................................................................................................................................................................

311

Resim 8: C1-C2 amalar genel grnm batdan.

Resim 9: C1 amasnda ele geirilen III Alexander ( Byk skender) sikkesi.

Resim 10: C1 amasnda ele geirilen Krmz Figrl Attika vazosuna ait para.

312

..................................................................................................................................................................................

Resim 11: C2 amas, batdan genel grnm.

Resim 12: E amasnn genel grnm.

..................................................................................................................................................................................

313

Resim 13: E amasnda bulunan Demir a IIye ait bazalt tabak.

Resim 14: F amasnn genel grnm.

314

..................................................................................................................................................................................

ZMR-YELOVA HY 2009 YILI KAZI ALIMALARI

Zafer DERN*
zmir, Bornova lesi, Karacaolan Mahallesi, Yeilova Hy kazlar Kltr ve Turizm Bakanlnn 30.06.2009 gn ve 124576 sayl izni ile, Ege niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Arkeoloji Blm retim yesi Yar.Do.Dr.Zafer Derinin bakanlnda, Arkeolog Tayfun Caymaz, arkeoloji rencileri Serdar etin, Behiye Begm Ttnc, Ik Kurtman, zcan Dursun, ahin Mentee, Burcu Birinci, Eda Aytekin, Yamur Yldrm, Mehtap ztrk, Kasm ztrk , Hale Ersoy, Dilay Demirbolat, Burcu Karaca, Nilfer Kaamak, zge Bozkurt, Esra Aydn, Nigar Kutlu, brahim Hatem olak, Derya Dalkran, Glcan Faika lvay, Ara.Gr. Filiz Ay, restoratr Zeynep Lain ve iilerden oluan 39 kiilik bir ekiple 06.07.2009-15.10.2009 tarihlerinde gerekletirilmitir.Kazya, Zooarkeolog Yar.Do.Dr. Glin lgezdi Bertram, Antropolog Dr. Songl Roodenberg Alpaslan, termolminesans almalar iin Do.Turgay Karal, Ar.Gr.E.Elin Tekin ve Arkeobotanist Aylan Erkal Tsetsekios katlmtr. zverili almalar nedeniyle kaz ekibine ve Milas Mzesinden katlan Bakanlk temsilcisi Seril Torlaka teekkr ederim. Kaz almalar Kltr ve Turizm Bakanlnn ve her yl olduu gibi zmir Bykehir Belediyesi, Ege niversitesi Rektrl ve Bornova Belediyesinin desteiyle gerekletirilmitir. Destek ve katklar nedeniyle ad geen kurumlara teekkr ederim. Yeilova Hy kaz almalar ayr alanda srdrlmtr (izim:1). I No.lu alanda M 16 plan karesinde ounlukla Kalkolitik katlarn ortaya karld alanda allmtr. Bu alanda Neolitik Dnem kltr katnn kalnl, ana toprak seviyesi ve yerleimin ova zerindeki yaylm konusunda bilgi edinilmitir. nceki yllarda saptadmz gibi ana toprak seviyesi kuzeye doru ykselmektedir. 18.75 m. seviyesinde balayan Ge Roma Dnemine ait ilk kltr katnn (I) altnda Neolitik kat III.1 tabakas balamakta (17.85m.) ve 17.65-16.75 metreler arasnda III. 2 katyla ana toprak zerinde sona ermektedir. Bu seviyeler arasnda anak mlek paralar, ta ve kemik letler bulunmasna karn herhangi bir mimar bulguya rastlanmamtr. Yeilova Hy 2009 almalar arlkl olarak gneydoudaki II No.lu alanda srdrlmtr. Hyn bu blmnde L11 ve J8 plan karelerinde iki yeni ama almtr(izim:1). Ama bu alandaki Neolitik yaplarn dalmn saptamakt.
*

Yar. Do .Dr. Zafer DERN, Ege niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Arkeoloji Blm retim yesi, zmir/ TRKYE

..................................................................................................................................................................................

315

J8 plan karesinde 10x10 metre boyutlarnda bir alanda balanan kazlarda yzey toprann (18.85 m.) altnda 18.15 metrede Ge Roma anak mlek paralarna rastlanm, 17.75m. seviyesinde alann geneline yaylm akll bir sel tabakas aa karlmtr. akll tabaka baz yerlerde 0.20 m. kalnla kadar karken baz yerlerde kaybolmaktadr. Neolitik Dnemin sonunda yaplarn yangnla yanarak terk edilmesinin ardndan alann sel felketine uradn gstermitir. akll tabakann altnda ilk kez youn olarak yanm kerpi ynlarna rastlanmtr. Kerpilerin ekillerinden bunlarn kalp kullanmadan elde biimlendirilmi paralardan olutuu anlalmtr. ounlukla 6-4 cm. kalnlndaki kerpi bloklarnn tamam yanm durumdadr. Ynlar hlindeki kerpi ktlelerinin duvarlarla ilikisini saptayabilmek iin amann dousundaki c ve d kareleri kazlmtr. Kerpi bloklar alann tmne dalm durumdayd. Meknlarn duvarlarna ait bu st yap elamanlarnn altnda ortaya kan ta temellerin ounlukla st ste tek sra olduu gzlenmitir. Dar bir alanda kaz yapld iin dank durumdaki kerpilerin ait olduu yaplarn planlar tespit edilememitir (Resim:1). Ancak iinde tme talar ve kaplaryla meknn bir ksmnn ortaya karlmas geni alanlarn kazlmasnn gerekli olduunu ortaya koymutur. Yanm kerpilerle birlikte ele geirilen keramikler, yangnla son bulan ve ardndan sel felketine urayan katn Neolitik III.1. tabakaya ait olduunu ortaya koymutur. Keramikler ar sdan dolay zelliini yitirerek baz blmleri erimitir. Kerpi ykntlar iinde ve evresinde ok miktarda kaliteli keramik bulunmutur. Bunlarn iinde zellikle krmz perdahl olanlar dikkati ekmektedir. Bir kap zerindeki ana tanra eklindeki kabartma (Resim:3), Gller Blgesi ve Kk Hyk buluntularnda olduu gibi1 Neolitik a kaplar zerindeki plstik sanata ilikin rnekler olarak karmza kmtr. Ayn amada 17.75-16.15m.de III. 1-2. katlara, 16.15-15.80m. de III.3 kata inilmitir. J8d plan karesinin dousunda 16.87-16.70 m. seviyesinde pimi toprak tezgh arlklar bulunmutur. Bu alanda dokumacln varl ilk kez bu buluntu topluluu ile kantlanmtr. 16.10 m.de ele geirilen midye kabuklar yn III.2 katndaki beslenme alkanlnda toplaycln ky kesiminde younlatn gstermitir. Ayn alandaki L12 ve L11 plan karesinde de kaz almalar gerekletirilmitir (izim:1). Yaklak olarak 18.85m. seviyesinde balayan yzey toprann altnda Ge Roma kat ve 18.55-18.35 metre seviyelerinden itibaren Neolitik kata (III.1) inilmitir. Neolitik III.1 kat 18.10 metreye kadar srm, bu seviyeden itibaren III.2. kata girilmi ve 17.85 metreye kadar kazlmtr. Btn alanda ta temelli yaplardan oluan ayr mimar kat tespit edilmitir (izim:2).
1

R.Duru, M.8000den M.2000e Burdur-Antalya Blgesinin Altbin Yl, Antalya 2008, Resim:122-123, A.ztan, Kk Hyk: Nide-Bor Ovasnda bir Neolitik Yerleim, Trkiyede Neolitik Dnem, Yeni Kazlar,Yeni Bulgular, (Yayna Hazrlayanlar M.zdoan-N.Bagelen) Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul, g.7.

316

..................................................................................................................................................................................

Btn alanda Neolitik Dneme ait mimar kalntlarn III.1 kattan itibaren younlat grlmtr. Bu alanda Neolitik Dneme ait mekn ayrt etmek mmkn olmutur. Drtgen planl yaplar 0.70-0.90 m. kalnlnda 0.50-0.60 m. yksekliinde ounlukla tek sra orta boy talardan yaplan temellere sahiptir. Kendi balarna ayr ayr ina edilen yaplardan, baz duvarlar tahrip olan 1 No.lu yap, dtan yaklak 6.00x7.50 m. boyutlarnda dikdrtgen bir mekndr (Resim:2). Meknn baz duvarlar yzeye yakn olmalar nedeniyle tahribata uram ve kuzey ve gneybat duvarlar salam olarak gnmze ulaabilmitir. Gneybatsnda ta deli alt tme talarnn yer ald bir blm bulunan meknn dousunda yuvarlak planl bir ocak-frn yeri aa karlmtr. Tek odal mekndan oluan yapnn ta temelleri zerinde J8 amasnda olduu gibi elde ekillendirilmi kerpi tulalarn kullanldn iaret eden bulgulara rastlanmtr. Meknn gneybats tala denmitir. Mekn iinde gnlk ilerde kullanlan tme ve dibek talar bulunmasna karn, bir blmnn ayn zamanda ta ileme atlyesi olarak kullanld anlalmtr. Meknn dousunda bulunan serpantin tandan yaplma ta balta ve baltacklar ile ayn tan ilenmemi ktleleri bu durumu kantlamaktadr. Ta baltalarn bulunduu alanda , meknn dousunda akmak ta let ilemek iin kullanlan geyik boynuzuna rastlanmtr. kinci mekn, alann kuzeydou kesi aa karlmtr. Meknn byk bir blm kazlmamasna karn, ortaya kan alt ve st tme talar mutfak niteliinde bir ilii iaret eder. Ortaya kan mimar kalntlar Neolitiin son kat III.1e ait yaplarn birbirinden ayr olarak ina edildiini gstermektedir. Yeilova Hynde III No.lu alandaki almalarda da benzer durumda JK16 plan karelerinde genileyerek srdrlmtr (izim:1). Bu alanlarda Neolitik Dnemin sonuna ait mimar kalntlarn da ta temelli olduu anlalmtr. 2009 ylnda orta karlan duvarn devam aratrlm ve 0.40 m. kalnlndaki ta temelin 4.50 m. uzunluundaki ksmnn korunduu anlalmtr. Neolitik son srecini temsil eden III.1-3 tabakalar drtgen planl ta temelli, birbirinden ayr ina edilen meknlardan olumaktadr. Yzeye yakn olmalar nedeniyle bir ksmnn Kalkolitik yaplarla (II.1-2) tahrip edilmesine karn, meknlarn baz duvarlar ve frnlarn bir ksm saptanabilmitir. III No.lu alann bir ksmnda ana topraa kadar inilmi ve Neolitik III.1-3. katlarnn altnda ta temeli mimar kalntlara rastlanmamtr. Bu katlarda aa ve sazn kullanld yaplara ait saz taban kalntlar bulunmutur. Olaslkla bu katlara ait yaplar yuvarlak planl saz kulbelerden olumaktayd. Bu durumda Neolitik Dnemde mimar adan erken dnemden ge dneme doru artan nfusla birlikte mimarnin de gelitii, saz yaplarla balayan srecin drtgen planl gelikin yaplarla devam ettii anlalmaktadr. Kaz almalar Neolitik Dnem mimarsinin i ya da ky kesiminde farkllar gsterdiini ortaya koymutur. zellikle Ky Ege ve Bat Anadolu yerleimlerinde kltrel farkllklarda coraf faktrlerin n plana
..................................................................................................................................................................................

317

kt grlmektedir. zmir merkezinin dnda Kemalpaa Ovasnda yer alan Ulucak Hykn ayn dnem mimarsi bitiik dzende ina edilmi kerpi duvarl dz daml yaplar eklindeyken2 Ky Egede durum deimitir. Neolitiin son dneminde, Ky Egede Yeilova ve Ege Gbre yerleimlerinde olduu gibi ayrk dzende ina edilmi ta temelli yaplar ina edilmitir3. Ta temeller, bu dnemde Yeilovada olaslkla yaanan sulak evrenin etkisiyle daha ok bireyin yaamasna uygun ve salam alt yapya ihtiya duyulduunu gstermektedir. Mimar bulgular Neolitik Dnemde Yeilovann dank bir yerleim emasna sahip olduunu gstermitir. 2009 yl almalarnda 101 adet envanterlik, 79 adet ettlk eser zmir Arkeoloji Mzesine teslim edilmitir. Buluntular kaz almalarnn arlk verildii III.1-3. katlardan gelmitir. Krmz astarl mlek, kse ve anak formundaki kaplar iinde pervaz azl iri kaplar Neolitik mlekiliin gelikin rnekleri olarak karmza kmtr. mresso teknii ile yaplm d kabalatrlm kap paralar ve kabartmal keramikler bulunmutur. Kk buluntular iinde pimi toprak grnler dikkati ekmektedir. Benzerlerine Gller Blgesinde de rastladmz kollarn gsnde birletiren ana tanra grn ile oturur durumdaki bir boa grini, Neolitik Dnemin bilinen klt objelerindendir (izim: 3:1-2). Bunlarn dnda pimi toprak dokuma tezgh arlklar, kemik letler, ok miktarda serpantin kesici ve baltalar, obsidyen akmakta letler dikkati ekmektedir (izim: 4). Koyu kahve ve koyu yeil renkli serpantin balta ve kesicilerin hammadde kaynaklarna ynelik yaptmz aratrmalar, yakn evre iinde baz yataklarn varln ortaya koymutur. Narlderede Radar tepesinde ve Gmldrn ky kesiminde serpantin kaynaklarnn zengin olduu anlalm ve Yeilovada da olaslkla buralardan getirilen hammaddelerin ilendii anlalmaktadr. Aratrma almalar Kaz almalarnn son gnnde Ege niversitesi Corafya Blmnden Prof. Dr. Ertu ner, Ar. Gr. Aylin Kapsz ve ekiplerinin katlmyla arazi zerinde delgi sondajlar yaplmtr. 2008 ylnda baladmz almalardaki ana ama, delgi sondaj yntemiyle hyn bulunduu alann jeolojik yapsn incelemek ve kazmadan kltrel yaylm tespit etmektir. Bu yl Yeilova Hynn bulunduu alanda yedi ayr sondaj noktas seilmitir. Seilen noktalar arkeolojik sit iln edilen arazilerin ularna doru merkezden uzak alanlarda yer almtr. Kuzeydou uta sit dnda kalan zel bir arazisinde de sondaj yaplmtr. Sonular artc olmu gneyde topra alnan 3. derece arkeolojik alan dnda kalan 1. derece arkeolojik sit snrlar iindeki btn
2

Z.Derin, The Neolithic Architecture of Ulucak Hyk, (Edited by. Clemens Lichter), International Workshop, May 20th-22nd 2004. How did farming reach Europe ?, Anatolian-European relations from the second half of the 7th through the rst half of the 6th millennium cal BC., BYZAS 2, stanbul 2005 , 85-94. H.Salamtimur, Ege Gbre Neolitik Yerleimi, Trkiyede Neolitik Dnem, Yeni Kazlar,Yeni Bulgular, (Yayna Hazrlayanlar M.zdoan-N.Bagelen) Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul 2008,373-376, g.25,20.

318

..................................................................................................................................................................................

sondajlarda kltr tabakalar tespit edilmitir. Bylece hyn yaylm alannn 70 dnmden fazla olduu anlalmtr. Bu boyutlaryla Yeilova Bat Anadoludaki en geni alana yaylan yerleim merkezidir. Yerleim bu ekliyle Yasstepedeki yaylmyla kuzeyde Ege niversitesi kamps snrna kadar dayanm, gneyde ise Gkdereye kadar uzand anlalmtr. Sondaj almalarndan elde edilen veriler hyk yaylm alan iindeki kltr tabakalarnn zerinde yer ald ana toprak seviyesinin en douda 16.25 metrede, batda 13.45 metre seviyesinde baladn, bylece tabanda doudan batya doru yaklak 2.80 metrelik bir eimin varln ortaya koyar. Kltrn balangc kuzeyden gneye doru seviye fark ise 1.50 metreyi bulur. Yzey toprann kalnl da batya doru art gsterir. Gnmz toporafyasnda alann eimi, alvyon dolgu nedeniyle yzeyde 1-2 metrelik fark eklinde gzkmektedir. Yeilova Hy evresinde akmakta yataklarna ve yerleimlerin tespitine ynelik almamza bu yl da devam ettik. Bornovann kuzey kesiminde , Homeros Vadisi olarak adlandrlan vadinin st balangcnda kizgller ad verilen yerde yeni bir yerleim tespit edilmitir. Arazinin doal nedenlerle kmesi sonucu gl hline dnen ukurun evresinde buluntular saptanmtr. Glcn bat kesiminde Ge Roma Dnemi anak mlek paralarna rastlanrken baz akmak ta letlerin Paleolitik Dneme kadar gittii anlalm ve evre 1.derece arkeolojik sit alan iln edilmitir. Eitim almalar zmirin Prehistorik yerleim alann yaayan bir arkeolojik alana dntrmek, tarihini yaayarak retmek amacyla mays ay sonunda Yeilovada Zaman Yolculuu projesine baladk. Bornova Belediyesi ve sve Kalmar Mzesi ile birlikte srdrdmz projeye bal olarak yaplan geici kyde 1200 kadar renciye Neolitik zamana yolculuk yaptrdk. Bu almamz Yeilovann bulunduu yerde 3. derece sit alanna 2011 ylnda Bornova Belediyesi tarafndan ina edilecek Yeilova Hy Eitim ve Sergi binas- Neolitik Ky projesinin n deneyimi niteliindeydi. Projeye katlan 25 kadar okul alana gelmeden nce bilgilendirilmi, renciler aldklar n hazrlktan sonra alana gelerek 8500 yl nceki Yeilovada Neolitik halkn birer paras olarak iki saat sresince yaayarak retmeye almlardr. Bu aktivite sayesinde prehistorik alan yaklak 7 ay boyunca okullara aarak, Anadolunun ilk uygarlk dnemini yaatarak retmeye altk. Bylece Yeilova Hyn yaayan bir arkeolojik alan hline getirme ynnde nemli bir adm atm olduk. Kltr ve Turizm Bakan Erturul Gnay, zmir Valisi Cahit Kra, Bornova Kaymakam Hakk Uzun , milletvekilleri Bornova Belediyesi Bakan Prof.Dr.Kamil Okyay Sndrg, l Kltr Mdr ve kamu grevlileri kaz alann ziyaret ederek alandaki almalar hakknda bilgi almlardr.

..................................................................................................................................................................................

319

izim 1: Toporak plan.

izim 2: L11-12 plan kareleri.

320

..................................................................................................................................................................................

izim 3: Neolitik buluntular.

izim 4: Neolitik kemik, pimi toprak ve ta buluntular.

..................................................................................................................................................................................

321

izim 5: Neolitik- Kalkolitik keramikler.

Resim 1: J 8 amas fotoraf.

322

..................................................................................................................................................................................

Resim 2: L11 amas fotoraf.

Resim 3: Neolitik Dnem (III.1. kat) ana tanra kabartmas.

..................................................................................................................................................................................

323

PEDASA 2008/2009

Adnan DLER*

Halikarnassos yarmadasnn i kesiminde yerleik Pedasa Demir a Bat Anadolu halklarndan olan Karlarn yazl belgelerde atalar olarak gsterilen Lelegler tarafndan kurulan nemli bir yerlemedir. Yarmadann Mausollos Dnemi ncesi halklar olan Lelegleri arkeolojik malzeme nda aratrma amacyla uzun soluklu yzey aratrmalarnn ardndan balatlan Pedasa kazlarnn 2007 yl almalar kentin farkl noktalarnda, gelecek yllardaki kaz stratejisini belirlemeye dnk olarak Akropolis, Karakol Binas, Kutsal Alan, Gneydou ve Bat Nekropolis Sektrlerinde yrtlmt1. 2008 ve 2009 yl kaz ve aratrmalar ise farkl dnemlerine ait kalntlar, dinsel yap ve l gmme geleneklerini aratrmaya ynelik olarak, Yukar Kalede megaron planl yapnn kuzeyindeki meknlarda, Kutsal Alan sektr tapnak terasndaki antsal yap ve Yukar Kale ynnden gelip antsal yapnn bulunduu terasa ynelen ta deli yol ve evresinde, kule planl Karakol Binasnn dou ve kuzeyindeki alanlarda, Leleg kltrne zg mezar platformlarnn yer ald Bat Nekropoliste gerekletirilmitir2. Ayrca, Leleg yarmadasnn en iyi korunmu rnei olan ve Gebe Kilise adyla bilinen ta tmls ve evresinde belgeleme almalarn gerekletirebilmek amacyla bitki temizlii yaplm bu etkinliklerin yan sra Pedasa territoriumunda bulunan tmlslerde belgeleme almalarna balanmtr. 2009 ylnda evre dzenleme, restorasyon ve konservasyon almalar erevesinde kaz almalarnn yrtlmekte olduu alanlar ve iyi durumda korunmu yap kalntlar iin bilgilendirme levhalar hazrlanm ve gerekli yerlere yerletirilmitir. 2007 yl kaz almalarnn hemen sonrasnda Pedasa Akropolisine ynelen yaklak 180 m. uzunluundaki yol, kurul onayl proje ile ziyareti ulamna uygun hale getirilmitir (Resim: 1).
* 1 2

Prof. Dr. Adnan DLER, Mula niversitesi, FEF, Arkeoloji Blm, 48000, Ktekli-Mula/TRKYE. 2007 yl Pedasa kazlar iin bkz. A. Diler et al, Pedasa 2007 KST 30/3 (Ankara 2009) 267-284. Mula niversitesi Arkeoloji Blm ve T.C. Kltr ve Turizm Bakanl, Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrl adna yrttmz Pedasa 2008 ve 2009 yl kaz ve aratrmalar Dner Sermaye letmesi Merkez Mdrl (DSMM) ve Konack Belediyesinin katklar ile gerekletirilebilmitir. Bakanlmz ve Konack Belediyesine ve ayrca Mula niversitesi Rektrlne verdikleri destekten dolay teekkr ederiz. almalarmz boyunca gsterdikleri ilgi ile aratrmalarmza katk salayan 2008 yl Bakanlk temsilcisi zmir Arkeoloji Mzesinden Seval Konaka, 2009 yl temsilcimiz Bodrum Sualt Arkeoloji Mzesiden Erhan zcan ve kazmza katlan arkeolog ve renciler . Dnmez, D. Tylolu, S. Bulut, H. Kabak, M. Bar, M. ur, G. Zengin, S. zen, G. akar, A. Adgzel, H. E. Gnday, G. Ola, H. Bykpancar, P. Kaya, M. Durdu, M. Koan, H. Yavuz, M. Elmas, E. Kart, S. Arslan, Restoratr-mimar N. Samaz, Mimar Sinan Gzel Sanatlar niversitesi, Mimarlk Fakltesi, Mimarlk Blmnden Yrd. Do. Dr. N. R. Aysel, mimarlk blm rencileri Y. Severolu, D. Yldz, E. Damara teekkr etmek isteriz.
..................................................................................................................................................................................

324

Pedasa ren yerinde tescilli geleneksel yapnn ziyareti merkezi olarak kullanlmas amacyla hazrlanan restorasyon projesi Mula Kltr ve Tabiat Varlklar Koruma Kurulunca onaylanm ve sz konusu projenin uygulama ii 13.10.2009 tarihli T.C. Kltr ve Turizm Bakanl ve ada naat Turizm San. Tic. Ltd. ti. arasnda imzalan bir protokol ile ilgili irketin sponsorluunda 2009 yl alma dneminde balamtr. Pedasa ren yeri ziyaretilerinin kent hakknda bilgi edinebilecei bu zel yap ile ziyaretilerin Pedasa hakknda her trl bilgiye ulamas amalanmaktadr. Akropolis 2008-2009 almalar mr Dnya akmakl BARAN 2008-2009 yl Akropolis almalar 2007 yl almalarnn bir devam niteliindedir. Akropoliste 2007 ylnda aa kar lan megaron planl Ynetici Binasnn evresini kuatan farkl boyutlardaki krk Bizans Dnemi mekn ile bu meknlar arasnda kalan sokaklar ve sokak zerlerinde yer alan merdiven platformlar kuzey sur duvarna kadar tamamen alarak (Resim:2) Akropolise ait karmak yaplanmann, aratrlmas hedeenmitir. Kazlan alanlar kstl olsa da Akropolisteki yerleim hakknda genel bilgilere ulalabilmitir: Birbirlerine bitiik olarak tasarlanan ve yan yana sralanan tm yap gruplarnn, genilii 1,5 ve 2,5 metre arasnda deien sokaklar tarafndan kesilerek yap adalarnn oluturulduu anlalmtr. 2007 ylnda kazlan megaron ve gney-bat evre yaplarnn oluturduu yap adas ile birlikte 2008 ve 2009 yllarnda kazlan sokak 1 ve megaron arasnda, sokak 1 ve 2 arasnda ve son olarak kuzey sur duvar nnde oluturulan yap adalar ortaya karlmtr. Eklemler eklinde birbirine balanan kalntlar kuzey sur duvarna kadar aldnda meknlarn erken ve ge evre yaplanmasn da yorumlayabilmek mmkn olmutur. amur har ile ina edilen mekn duvarlarnn zayf bir yapda olmas gz nnde bulundurularak kaz nedeniyle oluacak tahribat riskini en aza indirmek amacyla sadece baz meknlarda yrme tabanlarna dek inilmitir. Aa karlan yaplar duvar st kodlarndan yaklak 1-1,5 m. kadar kazlm ve bu ekilde meknlar ta dolgudan tamamen arndrlmtr. Alan meknlardaki duvar iiliine bakldnda dikkat ekici olan; hemen hemen tm meknlarda moloz ta ve yer yer dikdrtgen eklinde kesilmi dikdrtgen biimli ve daha kk kesilmi talarn yannda meknlarn girilerinin yer yer iri bloklar ile kapatlm olmasdr. Erken evrelerde tek bir mekn olarak tasarlanp daha sonraki dnemlerde blnerek ihtiyaca gre depo ve ambar ilevine dntrlen ya da meknlarn i duvarlarna sonradan eklenen eyrek planl kk blmeler ile ilik fonksiyonu kazandrlan kk boyutlu meknlar, duvar rg teknikleri ve ana duvarlarla oluturduklar organik ba zelliklerine gre, evrelerine gre ayrlabilmektedir. Kazlan meknlarda youn ezme ve tme ta paralar in situ dibekler ile dibek tokmaklar bulunmutur. Ta arlklar, pimi toprak, ta ve kemik araklar kazlan

..................................................................................................................................................................................

325

amalarda youn olarak ele geirilen dier buluntulardr. Ayrca, ynetici binasnn hemen kuzeyinden geen sokak kazsnda, trapetuma ait bir orbis saptanmtr3. Sonu olarak tm bu buluntular alann youn bir atlye kullanmna sahip olduunu kantlamaktadr. 37 ve batsndaki 38 No.lu odalarn ilk yapld evrede tek bir mekn olarak tasarland anlalmaktadr. 37 No.lu odann bat duvar olduka incedir. Genilii 0.40 m. olan bat duvarndaki bu farkllk duvarn mekn ii blme fonksiyonundan kaynaklanmasdr. Bu blme duvar ile sur duvar arasnda iki mekn oluturulmutur. Bu iki mekn ile sur duvar arasna rlm olan 0.20 m. kalnlnda ince bir duvar bulunmaktadr. Blme duvar olarak kullanlan bu duvar tek sra tatan oluturulmutur. Bylece giriin kapatlmas ile birlikte sur duvar ile dou duvar arasnda taban plka talarla denmi iki mekn oluturulmutur. Bu meknlarn her ikisinde de tabandaki talar ok dzgn yaplm ve sk olarak yerletirilmitir. Dikkate deer baka bir zellik de mekn iinde az olmakla birlikte, harca rastlanm olmasdr. Muhtemelen kalitesiz olduundan korunamam olan bu har yapld dnemde toprak ve kireten oluturulmutur. Mekn 38, gneyde surun ke yapmas nedeniyle gen eklinde oluturulmu, girii kapal bir alandr. Bu durum bu kk meknlarn depo ilevi grd konusunda da bize kir vermektedir. Olaslkla bu meknlarn blme duvarlar ok yksek deildir ve meknlara iten merdiven ile ulalmaktadr. Meknn Sokak 2ye alan kuzey ve gney duvarlar ise nispeten korunmutur. Yapnn tm duvarlarnda iilik genel olarak ayndr. Ancak bat duvarda daha kk talardan oluturulmu homojen bir yap sergiler; dzgn, drtgen talarla oluturulmutur. Yapnn orijinal girii Sokak 2 yoluna alan kuzeybat kededir. Daha sonra bu aklk kapatlmtr. Kapatlan kapnn olduu kede erisel bir ke odas oluturulmutur. Bu ke mekn dier alanlarda aa karlan benzerlerinden farkl olarak daha yksek tabanldr; yapnn orijinal yrme tabanndan 0.40 m. yksekliktedir. Zemini dzgn kayrak talarla denmitir. Kenarlarda 1 sra tala ykseltilmi olan bu erisel meknn st yzeyi 0.18 x 0.10 m. boyutlarndaki bir akla ynlendirilmitir. Akla ynlendirilen eim bu kedeki dzenlemenin banyo amal kullanldn dndrmektedir. Bunun baka bir kant da hem kuzey hem bat duvarda duvar cephesinin svanm olmasdr Alanda ayrca sokak zerlerinde merdiven platformlarna rastlanmtr. Bu platformlar alttaki depo odalarnn stnde yerleik olan yaama meknlarna kmaya yneliktir. Kazlan alanlar ierisinde en iyi korunmu olan merdiven platformu Mekn 39un nnde, yol zerinde, dou kede sura kout olarak yaplm olandr (Resim: 3). Merdivenin be basama devirme talardan oluturulmutur. Toplam ykseklik 1.08 m.dir. Basamak genilii 0.50 m. kadardr. Bu basamaklarn artc olan zellii derinliidir. Tabanda 1.70 m. derinlie sahip merdiven bu ekilde tabandan yukarya doru ykseldiinde be basamak oluturmaktadr. Ancak arka yzdeki dzlk dolaysyla basamak bloklarnn burada bitmediini ve 12 basamak daha yksek olduunu anlamak mmkndr.
3

A. Diler, Akdeniz Blgesi Antik a Zeytinya ve arap likleri, AST XI (Ankara, 1993), 505 vdd.
..................................................................................................................................................................................

326

Bir baka merdiven demi ise evre dzenlemesi almalar srasnda Mekn 31in olaslkla deprem sonucu aksndan kan dou duvarnn snrlarnn netlemesi amacyla yaplan ksm ta dolgu kaldrm almalar srasnda tespit edilmitir. Meknn hemen dousunda tespit edilen bu yeni meknn cephesinde yol zerinde duvarla bitiik bir basamak dizisi korunmutur. Akropolis almalarnn younluklu buluntu grubunu Bizans Dnemi gnlk kullanm ve depolama kaplar, Bizans Dnemi ta arak ve arlklar, hyperpyron Bizans sikkeleri ve Pedasa kaz alanlarnn hemen hepsinde ele geirilen ve ilgi ekici younlua sahip M. S. 12.-13. yzyl cam bilezikleri oluturur4. Fakat buluntular geometrik dnemden balayarak5 slm dneme kadar alan geni bir zaman aralna aittir. Akropolis Sur Duvarlar 2009 Britta ZEN-KLEINE rina MITTAG Anja WIENKEMEIER 2009 alma Dneminde Fritz Thyssen Stiftung tarafndan desteklenen bir proje kapsamnda sur duvarlarnda alma balatlmtr. Sur duvarlarndaki ilk almalar yzey temizliinin yapld Bat Kaps ve kaz almalarnn yapld Gney Kapda gerekletirilmitir. Bat kaps, Akropol yzey kodunun dklk gsterdii bir yerde ina edilmitir. Kap yaps basit olup ndeki giri ve giriin arkasnda 6,3 m. uzunluundaki koridordan olumaktadr (Resim: 4). Koridor dou-bat ynnde uzanan iki duvarla evrilidir. Koridor duvar talar, batda Akropol duvar talaryla i ie geer vaziyette ina edilmitir. Akropol duvar burada byk bloklardan, harsz ve itinayla rlmtr. Koridor duvarlar ise aksine irili ufakl talardan yaplmadr ve sadece baz blmlerinde itinal bir iilie sahiptir. Duvarlar bloklarnn arasnda devirme malzemeye ve harca da rastlanmaktadr. Kaba duvar iilii, kapnn ierisinden geen Akropolis sur duvarnn alt dizileri, kap koridor duvarlarndaki devirme talar ve har kullanlm olmas, Bat Kapsnn Akropoldeki ilk yaplamadan daha ge bir dneme tarihlenmesi gerektiini gstermektedir. Yzeyde ele geirilen seramik buluntular ise Bizans Dnemine iaret etmektedir.
4

Kutsal Alan, Karakol Binas ve Akropolis almalarnn tmnde ele geirilen; dz desensiz, ift dilimli dz, lif balama teknii ile oluturulmu krmz, yeil bantl dz ya da spiral burgulu cam bilezikler Trkiye kazlarnda sklkla karlalan Bizans Dnemi buluntulardr. Benzer rnekler iin bkz. : M. Gill, Amorium Excavation 1993: Glass and Small Finds, Anatolian Studies, Vol XLIV (Ankara 1994) , 123-126; D. Baldoni-F. Betri, Il vetro di Iasos (Caria) Nel Quadro Dele Produzioni Nel Mediterraneo Orientale, Il Vetro DallAntichit AllEt Contemporanea: Aspetti Tecnologici, Funzionali e Commerciali, (Milano 1996) 73-85; A. von Saldern, Glass from SardisAJA, Vol 66, No 1 (1962) plate 7, g.20.; P. Hellstrm Pottery of Classical and Later Date, Terracota Lamps and Glass, Labraunda: Swedish Excavations and Researches, Vol II, Part 1, Plate 30, g.35(Lund 1965), 85-86. Mekn 23n kuzeyinde erken dnem zemini aramaya ynelik 216 X 160 cm. llerinde alan sondajda yrme taban zerinde ele geirilen Geometrik Dneme ait seramik paras Akropol kaz almalarnn u ana kadar tarihlenebilmi en erken buluntusudur.

..................................................................................................................................................................................

327

lk incelemelerde konumu ve boyutuyla Akropoln ana kaps olduu anlalan Gney Kaps, 2009 kaz kampanyasnn arlk noktasn oluturmutur. Kap, Kutsal Alana ve ehre giri yoluna bakar vaziyette konumlanmtr ve Akropol tepesinin dik bir kayal zerine ina edilmitir. Yaplan kaz almasyla kapnn ana zellikleri ortaya km ve Akropol sur duvarnn, kap blmnde, byk bloklardan itinal bir ekilde ina edilmi olduu saptanmtr (Resim:5 T1, 2 ve T2, 3 ). Sur duvar kap blmnde kuzeye dnp kap kirilerini oluturmaktadr. Dou kiriine baka bir duvar daha yaslanmakta olup bu duvarn alt ta dizisi, yine byk bloklardan olumaktadr. Bu duvar kuzeye dnerek batdaki kap duvaryla birlikte dar bir koridor oluturmaktadr (Resim:5 T1,1). Bu dar koridorun evresinde yaplan almada 5 adet mekn ortaya karlmtr. Gney ynlerden sur duvar ile snrlanan 1, 3, 4,ve 5 No.lu meknlarda yaplan almalarda youn at kiremidi ve seramik paralarndan oluan enkaz tabakalar kazlmtr. Mekn 1in kuzeyinde yer alan mekn 2de ise in situ birok pithos ve tahl ezme talar ele geirildi. Tabakann alt ksmnda ele geirilen iki sikke Orta Bizans Dnemine (M. S. 12.yzyl) tarihlenmektedir. Meknn gneydou blmnde Pedasada ortaya karlan Bizans Dnemine ait yaplarda sklkla karlalan yarm ay eklinde dik yerletirilmi plka talardan oluan bir ta dizisine rastlanmtr. Bu ta dizisinin bir nevi depo olabilecei dnlmektedir. Bu ta dizisi ve mekn ierisinde ele geirilen dier buluntular 2. meknn bir ilik olduunu gstermektedir. 1-5 No.lu meknlardaki almalarn yan sra, 4. meknn dousunda, alandaki stratigrayi grmek ve kap yaps ile doudaki iri talardan rlm itinal iilik gsteren teras duvarnn ilikisinin ne olduunu anlayabilmek amacyla kaz almas gerekletirilmitir. Stratigrayle de desteklenen Attika seramik buluntular, ilenmi bloklardan, temiz bir iilikle rlm teras duvar A1,1in, M.. 430dan sonra ina edildiini gstermektedir. Gney Kap 2009 kampanyasndaki almalarmz yapnn st tabakalarna odakland iin, almalar sresince sadece birka derin sondaj yaplabilmitir. u andaki verilerin nda, kapnn tarihi konusunda unlar sylemek mmkndr: lk evresinde Gney Kaps, koridoru ve koridorunu snrlayan iki duvar ile basit bir kap yapsyd (T1 ve T2,4). Bu iki duvarn talar ile Akropol sur duvar talar birbirleri iine gemi ekilde ina edilmiti. Kap yapsnn basit olmasna ramen, kapnn ehrin giriine bakmas ve neredeyse 6 m.ye ulaan giri genilii, bu yapnn antsal karakterine iaret etmektedir. kinci evresinde Bizans Dneminden nce kapnn girii, genilii, ina edilen bir duvar ile (G1,2) 1,20 m.ye kadar kltlmtr. Bizans Dneminde ise kaz almalar ile ortaya karlm olan 5 mekn (Resim: 6), kap koridoru etrafna ina edilmitir. Kltlm olan kap yaps bu evrede hl kullanmdayd. Kutsal Alan Teras 2008-2009 Hlya BULUT lk kez Paton ve Myres, 19. yzyln sonunda Gkelerin batsndan Biteze doru uzanan vadide (ren yerine ulaan modern yolun kuzeyinde) bulunan antsal teras

328

..................................................................................................................................................................................

duvar ve bir yazt yardmyla Herodotosta iki defa geen6 Athena Tapnann yeri hakknda neride bulunmutur. Yzyl akn bir srenin sonunda Kutsal Alann yerinin kesinletirilmesi amacyla 2007 ylnda kazlara balanmtr. Bosajl salam bloklarla ina edilen ve ilk kaz yllarnda ulalan veriler nda tarafmzdan Karakol Binas olarak yorumlanan yapnn yukarsnda almalara arlk verilmitir. Arkaik Dneme ait mimar yap elemanlar (Aiol stun bal, st yapya ait mimar paralar, Bizans Dnemi duvarlarnda kullanlm olan iyi ilenmi duvar bloklar, on kymationu paras gibi) ve adak eyas olarak yorumlanabilecek buluntular Pedasadaki kutsal alann varlnn ilk habercileriydi. Sektrdeki ilk kaz ve yaplan yorumlar kentin din yaplarnn teraslar zerine ina edildiini gstermitir. Kutsal alandaki antsal yaplar, kuzeyde ana kaya ile snrlanan st terasta yerleiktir. Tanrann adnn geirildii yazt paras, aegisi ile birlikte tasvir edilen Athena heykeli paras ve pimi toprak kadn grinleri kutsal alann Herodotosta anlan tanra Athenaya ait olduunu kesin olarak ortaya koyan verilerdir. Bizans Dnemi 2008-2009 ylnda kaak ukurlarnn temizlenmesinin ardndan aa karlan meknlar, kentin akropolisinde olduu gibi tapnak blgesinin de orta Bizans Dneminde youn olarak iskn edildiini ortaya koymutur (Resim:7). Evler, Dnemin genel karakterine uygun olarak mevcut erken dnem yaplarna ait mimar malzemenin bir araya getirilmesiyle ina edilmitir. Sz konusu meknlarn duvarlar, farkl kesme teknii ve llerde yontulmu ince iilikli bloklarn yan sra moloz talar kullanlarak rlmtr. Az da olsa harcn balayc olarak kullanld duvarlar da mevcuttur. Baz rneklerde ana kayann kendisi de ta deme olarak kullanlmtr. Birbirine geileri olan ok odal yaplarn kaplarndan bazlarnn kapatld grlmtr. Sokak girii ile yrme zeminleri birbirinden farkl olan yaplarn ana girii ve ayn yap iinde farkl zemin kodlarna sahip meknlar arasndaki gei, merdiven yardmyla salanmtr. Mekn 7de olduu gibi baz meknlar ise farkl yksekliklerdeki ana kaya oyuklarnn doldurulmasyla elde edilen zemine sahiptir. Baz meknlar (Mekn 3, 11 ve 13) duvar kelerinde benzeri Akropoldeki yaplarda da grlen eyrek daireden oluan muhtemelen depolama ilevi gren birimlere sahiptirler. Mekn 5, 6, 9 ve 10da olduu gibi erken dnem yapsna ait demeler de herhangi bir deiiklik yaplmakszn kullanlmaya devam etmitir. Mekn 9 ve 10da yer alan demenin tamamn kaplayan ve en stte at kiremitleri bulunan bir enkaz ortaya karlmtr. at kiremitlerinin altndan gelen, iinde pimi toprak grin paras ve demir iviler bulunan kl tabakas yapnn kullanmnn yangnla sona erdiini gstermektedir ki bu yangnn izleri deme talar zerinde de grlmektedir. Arkeolojik belgeler sz konusu isknn zellikle orta Bizans Dneminde younlatna iaret etmektedir.
6

I.175; VIII. 104.

..................................................................................................................................................................................

329

Athena Tapna Her ne kadar Bizans Dneminde yap talar sklm olsa da, Arkaik Dneme ait ok sayda bezemeli mimar yap elemannn ele geirildii yapnn bugnk veriler nda dou-bat dorultulu pronaos ve naostan oluan bir tapnak olduu dnlmektedir (Resim: 8). Tapnak iin ayrlan teras zenli ta iiliine sahip podyum duvar ile bat ve gneyden evrelenmitir. Alann topografyasna uygun olarak kuzeyde ana kayaya yaslanan bat duvar 9.9 m., gney duvarnn ise 14.65 m. lik bir blm ortaya karlmtr (Resim 9). Podyum duvar ykseltilerek Bizans Dneminde de kullanlmtr. Terastaki ana kaya ktlesi zerine oturtulan tapnan pronaosu iten ie 6.60x4.75 m., naosu ise 6.60x 7.25 m. llerindedir. Pronaos ve naosun kuzey duvar ana kayaya yaslanmaktadr. Pronaos ve naostaki zenli demenin kuzeybat kede bir blmnde ana kaya dzeltilerek kullanlmtr. Kutsal Alandaki almalarda ele geirilen adak eyalarnn byk bir ksm kaak kazlarn tahrip ettii ksmlarda ele geirilmitir. zellikle tapnak teras gneybat kede ele geirilen srtnda asma delii bulunan fayans boa grini, kemik kadn grin ba, kemik ine paras, benzerleri ok geni bir corafyada karmza kan pimi toprak grl alabastron paras, pimi toprak grin paralar ve astragal gibi adak eyalar kutsal alann kimliini belirlemede ne kan buluntulardr. Gneybat kede, +260.10 m. kodunda okgen talarla denen olduka iyi korunmu bir demeyle etraf evrilen s bir kuyu ortaya karlmtr. 1x1.10 m. llerinde kareye yakn kuyunun adak kuyusu olabilecei dnlmektedir. Kuyunun drt kesinde ilenen kk yuvalar zerini rten bir kapan olabilecei krini de akla getirmektedir. Seramik ve kk buluntular tapnak terasndaki din aktivitelerin M.. 7. yzyla kadar geriye gittiini gstermektedir. Kutsal Alan: Antik Yol almalar Abdulkadir BARAN 2009 yl almalar 2008 ylnda almaya balanan antik yol kalntsnn devamn ortaya karmak amacna ynelik olarak 5 ama gerekletirilmitir. Antik yolun kuzeye olan devamnn grlmesi amacyla kazs yaplan 1. amada antik yol demesini tahrip ederek alana yerletirilmi olan 4.10 x 4.00 m. llerinde bir mekn ortaya karlmtr. Antik yolun batya doru olan devamn ortaya karmak amacyla, alann batsnda kazlan 2. amada ise yol seviyesine inilmi olmasna ramen yol demesi ile karlalmam, ama snrlarnda yolun tamamen tahribata urad grlmtr. Ama 2de yolun tahrip edilmi olmasnn anlalmas zerine, bu amann gneyinde 3. amada kaz almas gerekletirilmitir. Burada yaplan almada yol demesi zerine yer yer demeyi tahrip ederek ina edilmi Bizans Dnemine ait meknlarla balantl, yuvarlak formlu mimar birim, ta deli taban, gney kenarda duvar iindeki kanal ve tabandaki kanala doru ynlendirilmi belirgin eimi ile su ile ilikili bir yapdr ve banyo olarak ilev grm olmas byk olaslktr. Ama 2nin batsnda alan ama 4te yaplan almada, yol seviyesine

330

..................................................................................................................................................................................

ulaamadan alandaki Bizans kullanm ile balantl yap evrelerinin varln kantlayan duvarlarla karlalmtr. Ama 2de karlalan tahripten sonra yolun kuzeye olan devamnn alabilmesi amacyla sz konusu amann kuzeyindeki 5. amada kaz almalar yaplmtr. Yol seviyesine inilmeden almalara son verilen bu amada kuzeyde, ortaya karlan duvarda muhtemelen olas bir kapy tanmlayan devirme olarak kullanlm bir bloun kenarnda ounluu M. S. 11. yzyla ait ukur Bizans sikkeleri ortaya karlmtr. 2008 ve 2009 ylnda yaplan almalar ile dikey olarak zemine gmlerek yerletirilmi talarla oluturulmu olan ve tapnak terasna ynelen rampal yolun dou bat dorultulu 18 m. lik bir blm ve kuzey gney dorultulu 9.5 m. lik blm ortaya karlmtr (Resim: 10). Sz konusu yol demesi baz durumlarda ge dnem yaplama nedeniyle tahrip edilmi ve ounlukla Bizans Dnemine ait duvarlarn oturtulduu zemin olarak kullanlmtr. Bat Nekropol ve Gebe Kilisede Yaplan almalar Bekir ZER Pedasa, geni nekropolis alanlar ve kent territoriumuna yaylm ta tmlslerin yarmadadaki rneklerinin yzde doksanndan fazlasn kapsayan saysal younluu ile ayrcalkl bir yere sahiptir. Tmlsler dnda Pedasada farkl bir mezar tipini ise kentin alt yamalarnda yerleik platform mezarlar oluturmaktadr. 2007 yl almalarnda 1 No.lu mezar platformu olarak adlandrdmz platformda yaplan almalarda, kaaklar tarafndan tahrip edilmi olan gm ukurlar temizlenmi ve bu ukurlardan elde edilen veriler mezar platformlarnn Erken Demir anda kullanldklarn gstermitir. Ksa sren bu almalarda gm ukurlarnn bata kullanldklar dnem ve kremasyon gm geleneindeki boyutu gibi baz sorular tam olarak akla kavuturulamamt. 2008 ve 2009 ylnda kazs yaplan 2 mezar platformundan elde edilen veriler, gm ukurlarnn urna amal olarak bir defa kullanldn gstermitir. Gmler ta dolgu ierinde yer almalar, gm ukurlarna gre son derece byk olan kapaklar, drtgen tasarlanm olan ukurlar ve tabanda karlalan kl, yanm kemik paralar ve birounda gm hediyesi iermemeleri ile benzer zelliklere sahiptirler (Resim: 11). Mezar platformlarna ender de olsa pithos gm de yaplabilmektedir. 1 No.lu mezar platformunda 6 No.lu gmnn kapann kuzey bat kesinde ele geirilen olaslkla Protogeometrik Dneme ait monokrom bir skyphos (Resim: 12)7, baz durumlarda kapak kenarlarna, ta dolgu ierisine gm hediyesi brakma geleneinin varln kantlar.
7

Pedasa tmlsleri ve mezar platformlarnda ele geirilen buluntular arasnda protogeometrik tipteki skyphoslar ounluktadr. imdiki verilerle bunlar arasnda bezemeli rneklerden ok monokrom rneklerin yaygnl dikkat eker. Monokrom rneklerde izlenen krmz ve katkl kil, blgesel retimin varln kantlamaktadr. 6 No.lu gm ile ilikili olan rnek, form olarak allm protogeometrik rneklerin form zelliklerini tekrar etmektedir: I. S. Lemos, The Protogeometric Aegean, The Archaeology of the late Eleventh and Tenth Centuries BC (Oxford 2002), pl. 68.2; C. zgnel, Karia Geometrik Seramii (Ankara 1979), lev. 2.c. Yerel retimlerin bezemeli ithal rnekler kadar iyi tarihlendirilemedii dikkate alndnda monokrom rneklerin allm kronolojik verilerin dnda deerlendirilmesi gerektii unutulmamaldr. Pedasa rneklerinin Geometrik Dnem ilerinde devam edebilecei gz ard edilmemelidir.

..................................................................................................................................................................................

331

Mezar platformlarnn ta dolgusu zerinde ve ierisinde karlalan daha ok skyphos ve benzeri ak kaplara ait paralar ve mlek paralar mezarlara gerekletirilen ziyaretler ve yaplan urna gmlerin varlna ilikin kantlar olmaldrlar8. Gm hediyesine rastlanan gm ukurunda ele geirilen hediyeler arasnda monokrom kaplar, bulalar, araklar, demir kl paralar yer almaktadr. Dolaysyla bu buluntular gmlerdeki bireylerin cinsiyetlerinin belirlenmesinde baz veriler salamaktadr9. Ele geirilen buluntulardan (Resim: 12)10 dolay 1 No.lu mezar platformunda olduu gibi Protogeometrik Dnemde11 kullanld anlalan 2 No.lu mezar platformunun eklentisinde yer alan Gm 8in ierisinden ele geirilen Geometrik Dneme ait amphora, mezar platformlarnn M. . 8. yzyl ilerinde kullanmnn devam ettiini gstermesi bakmnda nem tamaktadr. 2008 yl Pedasa kaz almalar erevesinde kent territoriumunun kuzey dousunda, modern Torba yerleiminin gneybatsnda, Keselitepe yamacnda, Gebe Kilise olarak bilinen yapnn bulunduu alanda almalar yrtlmtr12. Mezar ant evresindeki temizlik almalar sonucunda mezar antnn bats dnda tm ynlerden evre duvar ile snrlandrld grlmtr (Resim: 13). 3. 03 m. uzunluundaki gney kenar dnda mezar odas tm ynlerde 2.95 m. uzunlua sahiptir. Gneydou kede mezar odasnn tabann kaplayan talardan biri yerinde korunmutur. Mezar odas ierisinde zellikle bat yarda 1. 20 m. yksekliinde tahrip topra yn bulunmaktayd. Kaaklar tarafndan defalarca tahrip edilmi olan mezar odasndaki toprak, mezar odasnn darsna karlarak elenmitir. Mezar odasndaki topran elenmesi sonucunda kk paralar eklinde korunmu olan az saydaki anm buluntular arasnda M. . 6. yzyla ait seramik paralar ve bir adet Hellenistik Dneme ait kalp yapm kandil paras yer almaktadr. Dolaysyla Gebe Kilise mezar ant, eer mezar odasndan daha erken dneme ait buluntular mezar antn ziyaret eden aratrmaclar tarafndan
8

10

11

12

Leleg kltrnde mezar yaplarnn ata kltyle olan ilikisi ve l inanc ile ilgili tartmalar iin bkz. A. Diler, Pedasa Ge Protogeometrik Dnem Tmls ve Leleglerde l nanc T. Takaolu (ed.) Anadolu Arkeolojsine Katklar: 65. Yanda Abdullah Yaylalya Sunulan Yazlar (stanbul 2006) 109-131. 1 No.lu mezar platformunda zeri yass bir tala kapatlm yanlardan talarla desteklenmi ve dik yerletirilmi bir mlekle karlalmtr. mlein ierisinden yanm kemik paralarnn ele geirilmesi mlein urna (Gm 8) olarak kullanldn gstermektedir. Bugne kadar yaplan almalarda bulalarn hem kadn hem de erkek mezarlarnda, silhlarn sava mezarlarnda, araklarn kadn mezarlarnda kullanlan hediyeler olduu kabul edilmektedir. I. S. Lemos, The Protogeometric Aegean, The Archaeology of the late Eleventh and Tenth Centuries BC (Oxford 2002), 188-189. Pithos mezarn hediyesi olarak ele geirilen tek kulplu kk kse Sub Myken Dneminden itibaren yaygn olarak karmza kan ve yakn benzerleri mlekiden bilinen kselerin yerel rnei olmaldr: Y. Boysal, Katalog der Vasen im Museum in Bodrum I (Ankara 1969) 29, taf. 35.1-2. Benzer dzenleme ve kronolojik veriler Asarlk platformlar iin de geerlidir: W. R. Paton, Excavations in Caria JHS 8 (1887) 73, g. 16; W. R. Paton-J. L. Myres, Karian Sites and Inscriptions JHS 16 (1896) 243, 244, 264, g. 17, 18; I. S. Lemos, The Protogeometric Aegean, The Archaeology of the late Eleventh and Tenth Centuries BC (Oxford 2002) 182, 183. Antsal grnm ile blgede aratrma yapan bilim insanlarnn ilgisini ekmitir: G. E. Bean-J. M. Cook, The Halicarnassus Peninsula BSA 50 (1955) 125, 166-167; W. Radt, Siedlungen und Bauten auf der Halbinsel von Halikarnassos, IstMitt Beiheft 3 (Tbingen 1970) 219-223, 225; A. M. Carstens, Tomb of the Halicarnassos Peninsula The Late and Early Iron Age Halicarnassian Studies V (2008) 86-88; A. Diler, Damlboaz/Hydai ve Leleg Yarmadas Aratrmalar 2001 AST 20/2 (Ankara 2003) 15.
..................................................................................................................................................................................

332

gtrlmemi ise, M.. 6. yzyln balarnda ina edilmi olmaldr. Mezar antnn uzun sren bir mimar gelenein bayapt olmas da ok erken bir rnek olmasndan ok, daha ge bir yap olmasyla balantl grlebilir. Pedasa Territoriumu Nekropol Yzey Aratrmalar ahin GM Yzey aratrmas daha nce tespit edilmi tmlsler dnda territorium iindeki yeni mezar yaplarn saptamaya yneliktir. Yzey aratrmalarnda Pedasa Terrioriumunu Konack Torba ynnde ikiye ayran vadi snr alnarak kuzey ve gney blge olarak ikiye ayrlmtr (Resim: 14). 2009 yl temmuz aynda balayan yzey aratrmalar gney blgede balatlmtr. Bu blge daha nce yaplan yzey aratrmalarnda youn tmls yaplarnn tespit edildii blgedir. Prof. Dr. Adnan Diler tarafndan bu blgedeki tmlsler iki ayr nekropol alan olarak deerlendirilmitir. Bu nekropol alanlar gney ve gneydou nekropol alanlar olarak adlandrlmtr. Yzey aratrmasna Konack srtlarndan balayarak vadi ve Elmada yamalar taranmas ile balanmtr. Yaplan incelemelerde vadi iinde kalan alanlarda daha kk boyutlu tmlsler tespit edilmitir. Ancak Elmadan Konack ynnde bat srtlarnda platform mezar olarak tanmlanan nekropol alannn younluk kazand grlmtr. . Alan taramas Gneydou Nekropol olarak tanmlanan amtepe zerinde devam edilmitir. amtepenin zirve dzlnde birbirine yakn mesafelerde tmlsler tespit edilmitir (Resim: 14). Gney blge olarak ayrlan alanda Gebe Kilise olarak bilinen mezar yapsna kadar alan taramas tamamlanm, sz konusu nekropoller dnda yeni tmlsler belgelenmitir. Tespit ve belgeleme almalarnda tmlslerin birounda kaak kaz nedeniyle tahribat olutuu grlmtr. Bu durumda olan tmlsler evresinde krk seramik paralar ve pimi toprak lhit paralar tespit edilmi ve belgelenmitir. almalarmz srasnda am Tepenin dou yamacnda kaaklar tarafndan alm bir alan tespit edilmitir. Yaplan ksmi temizlik sonucunda ok fazla tahrip edilmi alanda kalntnn tasar elde edilmemitir. Yaplan kk kapsaml bir alma ile ana kayann yer yer basit moloz talarla desteklendii teras duvar ksmen de olsa aa karlmtr. Sivriam Tepesinin gneybatsndaki aratrmalarmz srasnda kaak kaz ukuru tespit edilmitir. Kaak kaz ukuru iindeki atl toprak iinden ift kulplu yerel retim bir kap bulunmutur. Bu alanda yaplan temizlik sonucunda platform mezara ait iki adet sandk mezarn ald anlalmtr. Dolgu toprak ve mezarlarn temizlenmesi sonucunda yeni bir buluntu ele geirilmemitir. Kutsal Alan Mimar Belgeleme almalar Nezih R. AYSEL Alann tanmlamasna yardmc olmak ve ileriye ynelik restitsyon almalar yapabilmek amacyla, 2009 yl kaz programnda mimar belgeleme almalar gerekletirilmitir. Mimar rlve almalarnn ana amac farkl dnemlere ait yap
..................................................................................................................................................................................

333

izlerinin ayklanarak, alann gemi dnemlerinin belirlenmesine katk salayacak grsel dokmann oluturulmas ve st katmanlarda yer alan yakn dnem izlerinin kalc olarak belgelenmesidir. Kutsal Alann konumland arazinin yaps nedeniyle, lmlerde saysal lm cihazlar kullanlm, duvar istikamet ve hareketlilikleri saysal olarak tespit edilmitir. Alann kazclar tarafndan detayl tanmlanarak isimlendirilen meknlarn duvar ve demeleri belgelenmitir. Gelecek kaz dnemlerinde yaplacak lmlerin aplikasyonuna yardmc olmas ve belgelemenin srekliliinin salanmas amacyla, ana yapnn evre noktalarna rper noktalar yerletirilmitir. Tanmlama ve restitsyon almalarna katk salamas amacyla ana yapnn deien noktalarndan kb-gd ve gb-kd istikametli kesitler alnmasna balanmtr. leriye ynelik olarak, arazinin ve yap izlerinin boyutlu bir modelinin oluturulmas ve canlandrlmas hedeenmektedir. Pedasa Konut Alan Konservasyonu Sabahattin KK Pedasa ren yeri Yukar Kale kazlarnda ortaya kan, mevcut mimar kalntlarn korunmas amac ile konservasyon projesi oluturulmu ve uygulanmtr. Konut alan mimar kalntlar, iinde bulunduu iklim ve bitki artlar nedeni ile bozulmaktadr. Bozulma srecindeki en etkin neden kullanlan malzeme ve balayc harcn niteliksiz olmas, buna bal olarak konutlarn st rtsnn tamamen yklm olmasdr. Tanmlanan bozulma nedenlerini sonlandrmak ve mevcut mimar dokuyu korumak amac ile 2009 yl restorasyon-konservasyon almalar kapsamnda duvar yzeylerinde olumu bitki ve yosunlar meknik olarak temizlenmi ayrca bu alanlar dk basnl su ve preventol R 80 karm ile ykanmtr. Yukarda temel bozulma nedeni olarak belirttiimiz su probleminin sona erdirilmesi iin gerekli olan uygun konservasyon harc, yaptmz deerlendirme sonucunda gelitirilmitir. Buna gre 0-4 krma kum 3 l, hidrolik kire 1, snm kire 1 l, % 6 primal katkl su, yeterince toz pigment ve baz blmlerde polipropilen elyaf malzemeleri kullanlarak hazrlanmtr. Konutlarn rlve projesi ve fotoraf belgelemesi tamamlandktan sonra yaplan mdahaleler: Capping Duvarlarn ykk st ksmlarnn korunmas ve i ksmlarna su almasnn engellenmesi iin deiken llerde ta malzeme kullanlarak rlm duvarlarn iki yz aras har ve yoz ta ya da talarn atklaryla dolu blm, yukarda tanmlanan har ile yoz talarn zeri tamamen kapatlmadan ara dolgular eklinde (oyuk ya da i bkey olan duvar ilerinde benzer yoz talarla dolgular yaplarak suyun birikmeyecei dzeye getirilmitir.) uygulama yaplm, harlar tam kurumadan 3-5 mm. ta kumu har zerine dklmtr. Bu uygulama ile yzeyin kaba har dokusu ortadan kaldrlm, harcn scak nedeni ile su kaybna uramas ve atlamas nlenmitir.

334

..................................................................................................................................................................................

Resim 1: Akropolise ulaan yol, merdivenler.

Resim 2: Akropolis, kaz alan genel grnm.

..................................................................................................................................................................................

335

Resim 3: Akropolis, Mekn 39 merdiven platformu.

Resim 4: Akropolis, Bat Kap.

336

..................................................................................................................................................................................

Resim 5: Akropolis, gneybat kap, kazlan alan genel plan.

Resim 6: Akropolis, gneybat kap koridoru ve evresindeki Bizans Dnemi meknlar.

..................................................................................................................................................................................

337

Resim 7: Kutsal Alan, Tapnak teras, Mekn 3.

Resim 8: Kutsal Alan, Tapnak teras, Athena Tapna.

338

..................................................................................................................................................................................

Resim 9: Kutsal Alan, Tapnak teras, bat podyum duvar.

Resim 10: Kutsal Alan, Antik Yol genel grnm.

..................................................................................................................................................................................

339

Resim 11: Bat Nekropolis, Mezar Platformu 2, gm ukurlar.

Resim 12: Bat Nekropolis, Mezar Platformu 1, Gm 6 ve Mezar Platformu 2, Gm 13n hediyeleri.

340

..................................................................................................................................................................................

Resim 13: Gebe Kilise mezar ant.

Resim 14: Pedasa territoriumu, tmlsler.

..................................................................................................................................................................................

341

ERYTHRA KAZISI 2009 SEZONU KAZI VE ARATIRMALARI

Aye Gl AKALIN*
A.. Erythrai kazs, 2009 sezonu 15.07.2009-15.09.2009 tarihlerinde yrtlmtr. Alt yap almalar ise ekip gittikten sonra 24.10.2008 tarihine kadar srdrlmtr1. 2009 yl arazi almalar iki alanda kaz ve evre surveyi olmak zere, kesimde ve be balk altnda toplanmaktadr. A-AKROPOLDEK ALIMALAR A-I Athena Tapna Kuzey Yamac Amalar Akropolde Athena tapnann kuzey yamacnda 2008 sezonunda balanm olan kazlara devam edilmitir. Bu kapsamda eimli olan yamata nceki iki amann devam olacak ekilde 5x7 m.lik dou - bat dorultusunda yan yana iki tane ve bunlarn kuzeyine 5x5 m. lik bir tane olmak zere toplam ama daha eklenmitir ERT09 AR- III Amas olarak adlandrlan ilk amann Bizans teras duvarnn snrlad gney ksm knt eklinde, ortas ykselti ve kuzey ksm da yama dorultusunda daha aa kottadr (Resim:1). Bu nedenle en yksek olan orta ksmdan
*

Yrd.Do.Dr. Aye Gl AKALIN,Ankara niversitesi,Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi,Eskia Tarihi Anabilim Dal,06100 Shhiye-Ankara/TRKYE.E-Mail:akalin@humanity.ankara.edu.tr 2009 sezonunda yine eldeki olanaklar en verimli ekilde kullanp istek ve zveriyle alan, bakanlmdaki Erythrai kaz ekibi ise u yelerden olumutur: tm yapc yardmlar ve desteiyle Sayn Bakanlk temsilcimiz Funda nal, r. Gr. Dr. Kamil Doanc, r Gr. Dr. idem Gray, Uz. Konservatr Banu Ylmaz, A. Konservasyon bl. stajiyerleri Aytl Can, Tanju Yldrm, Ebru Kulsadk ve Ferhat Zeycan, DTCF Arkeoloji Bl. rencileri Sheyla Deirmenci, Seluk Ademir, Serhat Korkmaz, C. Enes Gney, Ali Kaplan, T. Ahmet Bee, E. Berk Akgn, Gne Selma Yldz, Sedef Demirci, DTCF Eskia Tarihi Abd. r. Elin Bulut, Eyp Atabay, Bakent ni. Arkeoloji Bl. rencisi Lale Trkcan, Uluda ni. Arkeoloji Bl. rencisi zge Ak ve eitli zamanlarda ekibimize katlp destek veren komu kazlarmzn bakanlar Sayn Prof. Dr. Hayat Erkanal, Prof. Dr. Gven Bakr, Do Dr. Yaar Ersoy, Do Dr. Vasf aholu ve Dr. Levent Keskin, M.A Elif Koparal, Mimar Aye Peker. Burada ad geen tm ekip yelerime teekkr ediyorum, bununla beraber kendilerine acil zmler iin srekli bavurduumuz ve byk bir hassasiyetle sorunlarmz zen Genel Mdrlmz Kazlar ubesindeki uzman meslekdalarmza da ok teekkrler. Bununla beraber, 2009 sezonunda ekibimiz artk iinde barnp alabilecei konteynr birimlere sahip olmutur. Sz konusu konteynrlarn salanmas ve alt yaplarnn kurulmas konusunda Vali Yardmcs Sayn Haluk Tunsu, zmir l Kltr Mdr Vek. Sayn Abdlaziz Ediz ve zmir l zel daresi Kltr ve Turizm Dairesi eski bakan Sayn Vecdi Koru, yeni bakan Sayn Hasan Ordu ve Mdr Sayn Uur Bakala zellikle teekkr borluyuz.Erythrai kazmz destekleyip tm olanaklaryla yardm eden eme Kaymakam Sayn Nazmi Gnl, eme Mill Eitim Mdr Sayn Abdkkadir Buluk, eme Mzesi Mdr Emrullah Karaturgut ve mzede grev yapan meslekdalarmz, Alaat Belediye Bakan Sayn Muhittin Dalgn bu sezonda da nemli yardm ve destekleri olmutur, kendilerine ok teekkr ediyoruz. 2009 sezonunda Bakanlmzn DSMM kanalyla aktard denek dnda, Trk Tarih Kurumu ve A.. Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi bize denek ayrmlardr. Bu kurumlarmzn salad sz konusu nansal desteklerin kazmza cidd yardm olmutur. zellikle DSMM deneiyle alamadmz acil ihtiya duyulan demirbalarmz bu deneklerle alnmaya balanmtr. Her iki kurumumuza da hem yardmlar hem de yaklamlar iin gerekten mteekkiriz.
..................................................................................................................................................................................

342

kaz balatlmtr. Amann boyutlar ilkin 5x5 m. olarak belirlenmiken eimli yzeyinde yaplan temizlik sonucu dier amalardan bu yne uzanan duvarlar ve izim zerinde plan btnlnn anlalmas asndan 5x7 m.lik bir lde geniletilmesinin uygun olacana karar verilmitir. Orta kesimde ca. 1m. sonra douda tralanm ana kayalar ortaya km zeminde ise ca. 50 cm. kalnlkta amay dou - bat dorultusunda kesen dzensiz, moloz talardan rlm kire harl bir duvarla karlalmtr. Sz konusu duvar ise amann bat snrn oluturan 70 cm.. kalnlndaki ayn teknikteki yap duvarna balanmaktadr. Amann kuzey kesimine doru inildiinde ise bu duvarn seviyesinden yaklak 15 cm. sonra ayn zamanda amann kuzey snrn oluturur ekilde, yine ayn teknik ve 70 cm. kalnlkta bat duvaryla ke yapan dier bir duvar bulunmutur. Bylece teras duvarna bitiik yaklak iki kare mekndan oluan bir yapnn temel seviyeleri ortaya karlmtr. Temel seviyesi diyoruz yle ki zeminde dolgu sz konudur. Gney meknda yksek teras duvarnn ne kadar indiini ve bu duvarlarn ite ne tr bir zemini evrelediini anlamak iin kazmaya devam edilmi, sonuta ana kayaya varlmtr. Bylece ana kayann arasnn doldurulmas ve molozlarn sktrlarak dzletirilmesiyle oluturulan zeminlerin kullanld netlik kazanmtr. Kuzey meknda ise keli ilenmi farkl boylardaki devirme talardan dikdrtgen bir mezar kalnts ortaya karlmtr, ancak mezarn iine hibir buluntu ele geirilmemitir, belli ki daha o dnemde tahrip edilmitir. Mezar phesiz yapdan daha ge dneme aittir. AR III amasnn dousunda, yine 5x7 m. boyutlarnda alan ama ERT09 AR-IV Amas olarak isimlendirilmitir. Gney taraf yksek ge dnem teras duvarna dayanan amann, dousu doal kaya zerinde ve arasnda uzanmaktadr teras duvar ise amann gneydou kesinde bitmektedir. Bu keden itibaren ca. 1.70 m. kadar kuzey - gney dorultusunda uzanan duvar kalntsna rastlanmtr ki, bunun iindeki devirme talar ve derinletike altndan kan dolgu, ana kaya zerindeki teraslama teknii hakknda bilgi vermektedir. Bu amada molozlarn atlmas ile yaplan temizlikle, duvarn kuzeyindeki teraslarn kaymalarla bozulduu izlenmitir. Bununla birlikte Arkaik Dnemden balayarak ina edilen binalarn andezit bloklarnn yontulduu ana kaya da sivri uzantlar hlinde aa karlmtr. Sz konusu kayalarn arasnda gerek teras dolgusu gerekse toprak tabakalarda kark malzemeler bulunmutur ki zellikle 3 m. derinde youn bulunan metal cruar, geometrik seramik paras ve Ge Klsik Dneme ait terracotta rahibe grin paras ilgintir. 2009 Akropol kazlarnda son allan ama ise ERT09 AR-III n hemen kuzey kenarndan, kuzey ynde 5x5 m. llerinde alan ERT09 AR-V Amasdr (Resim:2). Dier amadan kuzey - gney dorultusunda uzanan 70 cm. kalnlndaki duvar ca. 1.50 m. kadar bu amann da gney - bat kesinde devam etmektedir. Yaplan temizlik ve 15 cm.lik toprak temizlikleriyle amann ortasnda tamamen tralanm ana kaya, paralar hlinde ortaya kmtr. lgin olan durum ise kuzeydeki kayalar zerinde izlenen

..................................................................................................................................................................................

343

duvarlar iin oyulmu temel izleri ve amann batsndan devam eden byk biimsiz bloklardan rlen duvar temeli bulunmasdr ki, bu da tamamen alandaki ana kayann yer yer tralanarak, yer yer doldurularak nasl teraslandn gstermektedir. Buna ramen, henz bu yzde ka teras olduu ve teraslarn stndeki yap ya da yaplarn hangi dnemlere kadar indii konusunda yeterince bilgiye sahip olamyoruz. phesiz bunu engelleyen nedenlerin banda talarnn devirme olarak kullanlarak hem yap hem de farkl ilevdeki duvarlarn defalarca sklmesi, tepeden esen cidd rzgr ve kn da iddetli yamurla yamacn srekli anmas ayrca kayalarn arasnda dolgu olarak kullanlm topran iindeki malzemenin farkl dnemlere ait ve kark ekilde ele geirilmesidir. Amalarda ana kayalarn arasn dolduran toprak iindeyse eitli dnemlere ait malzemeler bulunmutur ancak bunlar bir stratigraye iaret etmemektedirler. Bunlar arasnda Orientalizan Dneme ait seramik paralar, kemik ine ve mzik leti paras, Klsik ve Hellenistik Dneme ait rahibe grin balar, Roma Dnemine ait konik bir arlk ve Bizans Dnemine ait altn bir sikke ile Bizans seramii paralar bulunmutur. B-CENNETTEPEDEK ALIMALAR B-I Cennettepe Kaz almalar ERT 09 CT-06 6x3 m. byklnde balanan ama bat ve gney ksmlarnda kontekstle ilikili kesimlerin de balants dorultusunda 7.50x3.50 m. llerine bytlerek almtr. Sz konusu ama, 2008 almasnda alan ERT 08 CT-04 amasnn dousunda yer almaktadr. Bu kesim daha nceki kazlarda almam olduu iin alann stratigrasini aydnlatma asnda nem tamaktadr. Bu nedenle, kazs locus sistemine gre yrtlm yani kaz ukurundaki kontekstler ve bunlarla ilintili her tr malzeme toplanmtr. Kaz ukurunun alaca kesimin zerinde Akurgal kazlar dneminden kalma bol moloz ve kark mimar eleman paralar ylyd. Bu ynt temizlenirken iinden nemli mimar paralar, yksek kabartma paralar ve yazt paralar bulunmutur. Tm bunlar zelliklerine gre envanterlenip tasnif edilmitir. Ynt tandktan sonra amann dou ve bat ksmlarndaki kod fark esas alnp iki locus belirlenmitir. Her iki locusta da gnmze yakn derme atma yaplara ait olan kire harl sktrlm yap taban ve yer yer duvar temelleri kaldrlarak derinleilmitir. Bu katn altnda toprak tabakaya gelindiinde, yaklak ayn seviyede yine dou - bat ksmlar arasnda toprakta farkl ton ve malzeme younluu dikkat ekmitir buna gre yeni locuslar oluturularak bu kod tanmlama yoluna gidilmitir. zellikle dou ksmdaki kl ve kiremit tabakas ilgi ekicidir. ca. 15 cm. kazldktan sonra ise amann kuzey gney ynnde yaklak ortasndan geen 60 cm. kalnlnda kire harl devirme yer yer byk bloklardan rlm duvarla karlalm ve hemen devamnda bu duvarn dou ynde dnerek bir ke oluturduu ve dou ynde ayn kalnlkta bir duvarla birleerek bir meknn gney - bat kesini oluturduklar anlalmtr. Dolaysyla locus 3teki youn kiremit kalntlar da ama iindeki yap kalnts bir altndaki mekn kalntsna iaret etmi mekn kalnts da kiremitlerin varln aklamtr. Tabi ki kl tabakas ve amann batsndaki daha koyu renkteki toprak bir yangna iarettir. Bu kesimde

344

..................................................................................................................................................................................

tanmlanan mekn iinde yanm gnlk kullanm kaplarna ait seramik paralar ve daha aa kodlarda da Ge Roma gnlk kullanm kap paralar ele geirilmitir. Amann dousunda sz konusu mekn evreleyen duvarlar ite 60 cm. derinlie kadar inerken i meknn zerine olasllkla sktrlm topran serildii ilkin ince akl ardndan da daha byk talarla tesviye edilmi tabana rastlanmtr (Resim: 3). Amann dousunu oluturan bu kesimde katn henz kaldrlmas dnlmedii iin kaz durdurulmutur. Sz konusu duvarlarn dta 160 cm. derinliine ulalmtr, bundan sonra da temelinin kesildii grlmtr. Amann dou ksmna iaret eden bu kesimde yani duvar temelinin alt seviyesinde derinlemeye devam edilmitir. Ancak amann bu ksmnda 120 cm. derinlikten sonra Roma Dnemi, 3. yy.la tarihlenebilecek kandil paralar ele geirilmitir ve bunlarn bulunduu tabakann toprak rengi de kesitte farkl ekilde seilmektedir. 1.70 cm. derinlie eriildiinde amann bat yarsndan ana kaya farkl ykseltiler hlinde ortaya kmtr ve bunlarn arasndan amay kuzey - gney dorultusunda kesen knklerden oluan su borusu sistemiyle karlalmtr ki ayn tipte knkler daha st kodda olmak zere CT 2008-01 amasnda ele geirilmitir (Resim: 4). Amadaki almalar bu kodda sonlandrlmtr. izimler yaplarak locuslara gre seramiklerin tasnif ve kontekstlere gre de tanmlama almalarna balanmtr. B-II.Cennettepe Mozaik Konservasyonu Erythrai antik yerleimdeki mozaik almalarna, Cennettepe Roma villalar taban mozaiklerinde 2009 kaz sezonunda da devam edilmitir. Bu kapsamda Prof. Akurgal kazlarnda ortaya karlm ve 2007de balam olduumuz kaz almalarnda yerleri tespit edilen mozaiklerin bozulma srelerini durdurmak amacyla srasyla tm mozaiklere mdahale edilmektedir. 2009 kaz sezonunda, daha nceden tespit edilmi problemlerin eliinde CM.-XIII, CM.-XIV No.lu mozaikler zerinde allmtr. CM.-XIII Mozaiin byk bir blm tahribata uramtr. Gnmze ulaan ksm ise gney kenar boyunca uzanan bordr blmdr. Elimizde kalan hliyle bu pano ca. 15,27 cm. uzunluunda c.a 4,44 cm. geniliindedir. Mozaiin geniliini gsteren para kuzeyde gen geii ve kale dizisi grlerinin olduu bordr parasnn kk blmdr. Gney blmn oluturan parada ise grler beyaz erit, siyah erit, kafes, gen geii, kale dizisi, rg moti ile bordr blm oluturulduktan sonra orta blm oluturduunu dndmz geometrik motierden oluan panolar ile devam etmektedir. Her pano arasnda geiler rg bordr ile salanmtr. Ancak bat ve dou ksmlarda tahribatn yksek olmas nedeniyle, orijinal boyu anlalamamaktadr. yle ki batda bu mozaik pano Bizans Dnemi pimi toprak yer demesinin altnda kalmakta, dou da ise ge dnem apsisli yapnn ierisindeki mozaiin (CM.-XV) altna uzanmaktadr. Polikrom olan panonun yapmnda farkl boyutlarda, renklerde tf tr talar ve mermer talar kullanlmtr. Bu mozaikte almaya 2008 sezonunda balanmt. lk sene, batsna gre daha kesintisiz devam eden ve har tabakalar daha salam olan dou kesiminde konservasyon ilemleri tamamlanmt. 2009 sezonunda ise hem tessellatum yzeyi hem

..................................................................................................................................................................................

345

de har tabakalar daha fazla tahribata uram bat, kuzey ve orta kesimlerinde almalar gerekletirilmitir. Konservasyon lemleri (Koruma ve Onarm Mdahaleleri) a) Toprak ve kalker tabakasnn temizlii: Toprak tabakasnn temizlii iin yzey aamal olarak fralanm ve ykanmtr. Mozaik yzeyine hkim sert toprak kalntlar ve klcal bitki kkleri tm tessellatum yzeyini kaplayan kalker, derz aralarndan yzeye km har kalntlar ve gm, krlm tesseralarn yzeyleri temizlenmitir. lem sonunda tessellatum yzeyinin okunurluu salanmtr. b) Kk ve byk alanlarda st yzeydeki harta/tesellatumda meydana gelen dalmalara mdahele ve kabarmalar sonucu oluan boluklar/lacunalarn, derin ve klcal atlaklarn doldurulmas: Mozaiin har katnda boluklar olutuu iin mozaik zemininin salam olmad grlmektedir. Bunun nedeni yeralt sularnn etkisiyle hartaki kirecin zamanla ilevini yitirip rmesi sonucu zeminin oturmas, ayrca deprem gibi yer hareketlerinin yaratt kabarmalar ve derin atlaklardr. Ayrca zaman iinde mozaik yzeyini dolduran toprak tabaka ve bu tabakadan geen yamur sular altta kaln bir kire tabakas oluturduu gibi yine bu toprak tabaka iine rzgrla tanarak ileyen bitki tohumlar zamanla har katna doru ilerleyerek gelimitir. Tabi ki gelien bu bitkiler kk salarak tessellatum yzeyinin kabarmasna neden olmulardr. almalarmzda ilkin bu bitki kkleri eitli kesici letler yardmyla kesilerek temizlenmi ve illanarak tekrar gelimeleri nlenme yoluna gidilmitir. Mevcut mozaiimizin en byk problemi ise belirtildii zere, yer yer antik harcn rmesi sonucu tesseralarnn antik har ile bann zayf ya da hi kalmam olmasdr. Bu durumun youn olarak grld bat ksmdan itibaren mozaikte facing yani tessellatum yzeyinin kaldrlarak antik harcn tekrar yaplp kaldrlan paralarn bu harca oturtulmas eklinde gerekletirilmitir (Resim: 5). Sz konusu alma yaplrken tm mozaik tabakann zaman iinde arazi genelinde yer hareketlerinden dolay olumu dalgalanmalarn korunmasna ve mimar stratigrasinin deitirilmemesine zellikle dikkat edilmitir. Yerinden kaldrma/facing uygulamas srasnda ise ilkin kaldrlacak her bir parann daha sonra bire bir ayn yere oturtulmas iin referans noktalar alnmtr. Burada aamal olarak farkl boyutlarda paralar srasyla kaldrlmtr. lem srasnda tesseralarn zerine serilen ince tlbent bantlar %10 luk Paraloid B 72 srlerek yaptrlmtr. Ardndan alt ksmlarnda bozulup dalm antik nucleus ve yatak harc tamamen zeminden temizlenmitir (Resim: 6) Devamnda tamamen eski harcn ayn ieriinde kaln talarla oluturulan statumen tabakasnn ardndan daha kaln mikronda hazrlanan nucleus harc ve tessellatumun oturtulduu yatak harc hazrlanarak yeni zemin oluturulmutur. Bunlar tamamlandktan sonra kaldrlm panolar eski yerine oturtulmutur ve balayc ilevdeki tlbent bantlar su ve alkolle ile seyreltilerek zlmtr. Paralar yerlerine tekrar oturtulduktan sonra, kaldrlmadan nce orijinal yerinin hemen evresinden dalm hldeyken toplanm tesseralar varsa bunlar da zerindeki lacunalarn tamamlanmasnda kullanlmtr. Tamamlama ilemleri ve

346

..................................................................................................................................................................................

salamlatrma ilemleri sonras tessellatumun derz ilemlerine geilmitir. Estetik harc iin eitli denemeler ile yzeye en uygun doku ve renk bulunduktan sonra hazrlanan har yzeye uygulanm ve aamal olarak yzeyden arndrlana kadar silinmitir. Bu ilem sonrasnda yzeyi krk olan tesseralarn stleri bisturi ile temizlenmi ve ortaya karlmtr. c) lk Nesil Kazlar Dneminde Uygulanm Hatal Konservasyon lemlerinin Dzeltilmesi Mozaik ilk gn na karldnda yatak harc ile ban koparm olan mozaik yzeylerine yaptrc srlmtr. Ayn yaptrc daha nce allm olan CM.-VI mozaiinde de karmza kmaktadr. Yaplan denemeler sonunda srlen yaptrcnn yksek oranda hazrlanm % 30-40 Paraloid ierdii anlalmtr. Ancak bu youn yaptrc zaman ierisinde zelliini yitirerek sertlemi ve matlaarak koyulamtr. Youn su uygulanmasyla yumuad grlen yaptrclarn slatldktan sonra meknik yntemle yzeyden temizlii salanmtr. Har ile hi ba kalmayan ve tamamen dalmaya msait olan paralarda bu yaptrcnn tm tessellatum yzeyine uyguland grlmtr. Bu uygulamann yapld alanlarda, zaman iinde matlama olduu iin mozaik yzeyi okunamamaktadr; ayrca tesseralar panolar hlinde bu kez yzeyden kopmaktadrlar. Yaptrc artklarnn temizliinden sonra okunurluu salanan mozaiin bat blmndeki paralarda mozaiin snrnn olmad, orijinalinde devam ettii ancak Bizans Dneminde yer yer sklerek pimi toprak plkalar kapatld grlmtr. Mozaik panonun dou blmne doru ilerlendiinde ise, zaten 2008 sezonunda uygulamalarn tamamlam ve ortaya yakn ksmlarda tessellatum yzeyinin daha salam olmas nedeni ile kaldrma ilemi yaplmam, ancak harcn salamlatrlmas ayn ekilde yzeyin tamamlamas gerekletirilmitir. d) Estetik Har ve Bordr Uygulanmas Tm bunlar tamamlandktan sonra da panonun btnnn kenarlarndan bordr uygulamas gerekletirilmitir. Burada mozaik derz harc olarak kullanlan antik harcn ayns uygulanmtr. e) izim Mozaiin restorasyon ve konservasyon ilemleri gerekletirilmi tessellatumun izim aamasna geilmitir. 80 cm.lik kesilmi naylon rt zerine mozaiin bire bir izimi yaplmtr (Resim: 7). Yaplan izim de ortaya kan paralardan izimin birbirine oturtulabilmesi iin referans noktalar koyularak tm mozaik yzeyinin izimi gerekletirilmitir. f) Geici Koruma Duvar ve Kapatma lemleri Mozaiin kapatlabilmesi iin evresine geici duvar rgs yaplarak kapatma ilemlerine geilmitir. Yaplan duvar rgsnde alandaki moloz talar kullanlmtr. Geici duvar hibir temel yaplmakszn ca. 25 cm. yksekliinde rlmtr. Duvar rgsnde talarn birbirlerine tutunabilmesi iin yksek oranda seyreltilmi kire harc uygulanmtr. Duvar rgs yapldktan sonra iteki mozaik, yzeyine serilen jeotekstilden sonra ca.20 cm. lik kum tabakasyla kapatlmtr.
..................................................................................................................................................................................

347

CM.-XIV: 2008 kaz sezonunda ortaya karlan mozaiin yzeyindeki kalker temizliine devam edilmi ve ak olan tm kenarlarn temizlii yaplarak geici bordr uygulamas yaplmtr. Mozaiin zerindeki duvarlarn kaldrlmas ve mozaiin genelinin ortaya karlmas beklenerek bu sre zarfnda yzeyin genel temizlii yaplmtr. Geici konservasyon yntemleri ile mozaiin tessellatum yzeyinin dalmasn nlemek iin bordr ilemleri gerekletirilmitir (Resim: 8). Kenarlarn toprak temizlii srasnda ele geirilen tesseralar tamamlama ilemlerinde kullanlmak zere depolanmtr. Kaz dnemi sonunda mozaik yzeyi jeotekstil ve kum rt katlar ile kapatlmtr. 2010 sezonunda tm allm mozaiklerin geici rtleri kaldrlarak sene iinde uygulanan konservasyon ileminin kondsyonu ett edilecek ve izimlerin tm, ihtiya duyulan detaylaryla tamamlanarak, alann zerine st rt yaplana dein uzun sreli kapatma ilemlerine geilecektir. C- HERAKLEONDAK ALIMALARI Antik kaynaklarda anlatlan Erythraidaki nl Herakleiona ait mimar paralar Prof. Akurgaln almalar dneminde Ildr ii ve evresinden toplanmtr ki bunlarn balcalar devasa Arkaik Dneme tarihlenen bir on tapnak yapsna aittir. Paralar Khios Emporioda bulunmu olan Arkaik mimar paralarla ayn zellikleri gsterirler. Prof. Akurgaln aratrmalar dneminde tapnaa ait kollosal, andezit st yap elemanlar ve kaidelerin Ildrda youn olarak bulunduu kesim, Ildr Deirmentepenin gney etekleridir. zellikle ky eridi gzden geirildiinde bu paralarn karadan uzun yol kat ettirilmeksizin deniz iine alnp Bizans Dneminde de ky ii kylarnda, zellikle devasa stun tamburlar ve kaidelerin mendirek yapmnda kullanld grlmektedir. Buradan yola karak 2007 ylndan beri yzeyde yaptmz aratrmalar sonucu, Deirmentepe gney eteklerinin bittii dzlkte, Arkaik mimar paralarn hl youn olarak bulunduu, kyda yer alan Esma-Hikmet Turana ait 510 numaral parselde almalar balatlmtr (Resim: 9). Buradaki ama n sondajlarla bu kesimlerin stratigrasini anlamak, zellikle youn kacan dndmz seramik buluntular yoluyla Ildrnn Arkaik Dnemde klt merkezi olduu dnlen kesiminin ayn zamanda bu dnemin sivil yerleimine de sahne olup olmad hakknda bilgi edinmektir. nk yerleim genelinde sistematik kazlarna balamaya karar vereceimiz kontekstlerin yaklak stratigralerinin nceden, mmkn olduu lde saptanmas gerektiini dnmekteyiz. Sondajlarmzdan beklentimiz seramik vb. kk buluntular ve bunlarn sunaca olas istatiksel bilgilere dayal stratigra tanmlamalaryken, 2009 almalar Herakleiondaki (?) youn mimar kalntlarn da nceden saptamasnn gerektiini ve bunun iin de bu alanda jeozik almalara ihtiya olduunu gstermitir ki, bu 2010 yl planna zaten alnmtr. Dolaysyla zorunlu olarak jeozik sonucunda mmkn olduu lde mimar yaplanmay grerek alanda yaplmasna karar verilecek alma ynlendirilecektir. Ancak jeozik phesiz katlarn tarihi konusunda ak bilgi sunmayaca iin bu paralelde olas Arkaik-Herakleion blgesinde kk sondajlara devam edilecektir.

348

..................................................................................................................................................................................

ERT09 HR-(ET) I Amas Bu ama 6x4 mm. llerinde belirlenerek yzeyindeki kark seramik toplanmasyla kazya balanmtr. Kaz locus sistemine gre yrtlmtr. Ancak bu amada yzeyden 30 cm.ye kadar tamamen modern, Osmanl, Bizans ve Arkaik seramik ve ta mimar malzeme kark olarak gelmitir. 30 cm. den itibaren ise amann dou ksmnda har ve arkasndan hal duvar kalnts, 35 cm. sonra ise hem bat hem kuzey hem de gney kelerden ayn tarzda duvar kalnts gelmeye balamtr. ca. 50 cm. derinleilince de bunlarn 55er cm. geniliinde devirme talarla rlm birbirini kesen iki hat olduu grlmtr. Yzeye yakn bu duvarlarn ise derinleildike sadece 20 cm. kadar tek sra hlinde temel ksmlarnn kald ortaya kmtr. Ancak locus sistemine gre toplanan seramikler kontekstleri tanmlamamtr, yle ki arkaik de dhil olmak zere her dnemden malzeme gelmeye devam etmitir. Duvarlar kaldrlmakszn derinlemeye devam edildiinde amann bat ksmnda ca. 66 cm. derinlikte byk molozlarla rlm deme taban gelmeye balam ancak bu demenin 70 cm. derinlikte amann batsn belirtilen duvarn altndan geip kuzey -gney ynde uzanan bir platforma, bu platformun da baka bir yapya ait olduu anlalmtr. Yani bu kesimde ve bu derinlikte ikinci mimar kat balamaktadr (Resim: 10). Bu seviyede kiremit paralaryla beraber ge Roma seramiinin belirgin sayda fazla olduu kark malzeme ele geirilmitir. Henz plan btnl bilinemeyecei iin hibir duvar ve deme sklmemi ve amann dousundan ca. 90 cm. sonra su kmas zerine buradaki alma sonlandrlmtr. Sonuta toplam 12 adet locus oluturularak malzemeler buna gre tasnif edilmi ve deerlendirilmeye balanmtr. Fotoraf ve izimlerin tamamlanmasnda sonra da duvarlar ve deme iindeki devirme talar arasnda zellikle prol veren arkaik, andezit mimar paralar karlm ve depoya gtrlmtr. Alann gvenlii n planda dnlerek Eyll ay sonunda da Genel Mdrlmze sunulan dier gerekeler dorultusunda ama kapatlmtr. Kapatlrken duvar ve deme kalntlarnn zerine jeotekstil serilmi ve tm amaya 10 cm. kalnlkta kum dklm bunun st eski toprayla rtlmtr. ERT09 HR-(ET)II Amas lk amann gneydousu, dou dorultusunda c.a. 9 m. uzanda, yine 5x4 byklnde ikinci bir ama almtr. lk amada olduu gibi 40 cm. ye kadar toprak iindeki buluntular arkaikten Roma, Osmanl ve gnmze kadar uzanan seramik ve ta mimar paralar ele geirilmitir. Amann kuzeybat uzun kenar boyunca sralanm drt byk tan prolleri tahribat grm byk mimar bloklar olduklar grlmtr. Amann dou uzun kenar boyunca 40 cm. derinlie inildiinde ise toprak rengi sarya dnm ve burada tabaka yakalanmtr ki bunun iinde hemen 10 cm. kadar inildiinde, zellikle kuzeydou kede ortaya dein yer hareketleriyle krlarak birbiri iine geirilmi, bir platformu oluturan ta deme ortaya kmaya balamtr. Yine locus sistemiyle oluturulan kontekstlerde derinletike toprak iinden Roma Dnemine ait gnlk kullanm kaplar ve 4.yy. karakteristii kandil paralar kmtr. Ayn seviyelerde
..................................................................................................................................................................................

349

amann bat uzun yznde ise topran siyaha yakn koyu renkte, yangn kl tabakasn barndrd grlmtr ki bu tabakadan elimize at kiremitleri geirilmitir. Amann gneydou ksmnda ve ortalarda ca. 62 cm. derinlie inildiinde ise demenin altn oluturan ksmen dzgn byk molozlardan oluan tabaka ve bunlar, dolaysyla sz konusu platformu batda snrlayan, zerinde krlang kuyruu kurun kenet delii yuvalarnn bulunduu dzgn kesme talardan rlm hat ortaya karlmtr (Resim: 11). Hemen bu hattn batsnda ise ama snr ile arasndaki c.a. 1 m. lik ksmda ise ama prolinin iine giren pimi toprak dzgn bloklar ortaya kmtr ki ok geirilmeden kuzey ve douda platformun zerine dm aslan ba rten ve rlyei krklar bunlarn pimi topraktan sima paralar olduunu ortaya koymutur (Resim: 12). Amann bat uzun kenar, kuzey ve gney ksa kenarlar bat kelerinde, yzeyden ca. 1 m. derinlikte, prollerin iinde de devam eden ok sayda rlyei sima paras ve aslan rtenleri, bazlar yanm biimde, paralar hlinde ele geirilmitir. Bu amann kazlmasndaki ama alan stratigrasine k tutmakken, yars akta kalp yars bat prolinin iine giren ok sayda sima parasnn, yzeydeki tarm faaliyetlerinin yapt hzl tahribat nedeniyle, kurtarlmasna dnmtr. Bunun dnda prolden de izlenen sima ve yanm kiremit paralarnn bir arada bulunduu, hattn boyutlar ve niteliinin anlalmas asndan amann geniletilmesi gerekli grlmtr. Sonuta amann bat uzun yz 2 m. daha geniletilerek toplamda ama boyutlar 5x6 olmutur. Yeni alan ksm yine kalnt, toprak deiimi ve seramik nitelikleri gibi kriterler dorultusunda locuslar oluturularak kazlmtr. Ancak ilk amann bat snrn oluturan drt byk (amorf) mimar ta sras, derine inilince bir hatt oluturmadklar anlalmasna ramen, ktleleri nedeniyle yerlerinden oynatlamamlardr. Ancak bunlarn dou bat ve hattn bittii gney taraar ald iin, altlarndaki kesitler de zaten grlmtr. Yzeye yakn bu ta hattnn batsnda kalan yeni, ek ksmda mimar kalnt ve simalarla kiremitlerin devam niteliinde buluntuya rastlanmazken, 30 cm. den sonraki derinlikte, amann dousunda da ortaya km olan tabaka yakalanmtr. Yeni eklenen ksmn gneyini oluturan byk talarn hattnn bittii noktadan itibaren, devamnda 40 cm. derinlikten itibaren simalarn ve kiremit paralarnn bulunduu hat ortaya kmaya balamtr. Sonuta bu hattn c.a 1.40 m. geniliinde olduu anlalmtr. Ancak kuzey gney dorultusunda ne kadar devam ettii henz bilinmemektedir. Amann dousunda deme ve batsnda da 1.50 m. derinlie inildiinde su kmaya balam bu nedenle almalar sonlandrlmtr. Bu amada toplam 10 locus oluturulmutur. izimler yaplp ayrntl fotoraar ekildikten sonra Genel Mdrlmze sunulan dier gerekeler dorultusunda, Herakleionda alan dier iki ama gibi bu da kapatlmtr. Kapatlrken deme kalntlarnn zerine jeotekstil serilmi ve tm amaya 10 cm. kalnlkta kum dklerek st eski toprayla rtlmtr. ERT09 HR-(ET)III Amas Esma-Hikmet Turan tarlasnn dou ve bats snrlar arasnda kod fark sz konusudur. 2009 Herakleion sondaj kapsamnda ayn tarla iinde bir amann da, su seviyesine kadar tabaka yakalanabilir dncesiyle daha yksek kesimde almasna karar

350

..................................................................................................................................................................................

verilmitir. Tarlann kuzeydou snrnn kesinden c.a. 5 m. ieride 5x4 llerinde almtr (Resim: 13). Ancak bu kesimde yzeyde bile toprak ok sert ve seramik paralar da olduka seyrektir. Bunun nedeni doudaki komu daha yksek kodda yer almas ve buradan gelen yamur ve sulama sularnn bu kesimde killi topra sertletirmesinden kaynaklanmaktadr. Yaklak gnlk alma sonunda 80 cm. derinletikten sonra amada kiremit paralar ve Roma gnlk kullanm kab krklar kmaya balamtr, gneydou kesiminde ise iki byk blok ta ortaya karlm bunlarn hemen altnda 1 sra daha blok deme talar bulunmu ancak yer hareketleri, toprak kaymas ve suyun andrmasyla bloklar amorf biimde paralanmlardr. Bu seviyelerden itibaren zemin nemlenmi ve toprak amurumsu bir hl almtr. 1.30 cm. derinlikte ise amadan su kmaya balamtr ki bu seviyede kaz sonlandrlmtr. ok az malzeme toplanan bu amada toplam 4 locus oluturulmutur. izimler yaplp ayrntl fotoraar ekildikten sonra Genel Mdrlmze sunulan dier gerekeler dorultusunda, bu ama da kapatlmtr. Kapatlrken deme kalntlarnn zerine jeotekstil serilmi ve tm amaya 10 cm. kalnlkta kum dklerek st eski toprayla rtlmtr. D- Buluntularn Konservasyon, Envanter almalar ve eme Mzesine Gtrlmesi 2009 alma sezonunun en youn buluntu grubu, olas Herakleiondan kan terracotta sima paralardr. Eserler zerinde stil-kritik almalar srmektedir ve gelecek sezon toprak altnda kalan dier paralar da karlp niha konservasyonlar tamamlanp makale hlinde yaynlanacaktr. 2009 sezonunda karlan paralar zerinde restoratrlerimiz tarafndan u almalar yaplmtr: 76.5 cm. geniliinde, 50.3 cm. yksekliinde ve 6 cm. kalnlnda pimi toprak sima paralar HRII Amasnda ele geirilmitir. Panolar hlinde bulunan sima paralarnn zerinde birbirini tekrarlayan quadrigae iinde uzun elbiseli bir sava tasviri yer alr. lk deerlendirmelere gre zerinde yer alan, grler, sahne ve ileni tarz asndan Ge Klsik Erken Helenistik Dnem Heykeltralk stilini yanstr. Paralar sk dokulu ve gzeneksiz bir yapya sahiptir. Eserler elimize krk paralar hlinde geirilmitir. stleri toprak, toz ve kalker tabakas ile kapldr ve bazlar da yangn geirmitir; bu nedenle koyu renk almlardr. Yine zerinde baz blmlerinde izikler, anmalar, ufalanmalar sz konusudur. Ayrca toprak altndan steki tarla sulamasndan dolay ok yumuadklar iin karlrken, kopma yeni krlmalar olmutur. lkin, kurumas iin beklenen paralar hemen ardndan zerlerinde bulunan toprak tabakas spatl ile temizlenmi daha sonra tekrar blgesel biimde slatlarak, amur ve kirelerinden arndrlmtr. Kalker tabakasnn sert olduu ksmlarda alkol tamponlarla yumuatma yaplmtr. Temizlik ilemi bittikten sonra simaya ait tm paralar tasnif edilmi ve birbiri ile birleen paralar bir araya getirilmitir. Bunlar arasnda ancak tam olarak birleen iki pano btnlenmi ve bunlarn geici birletirilmelerine balanmtr. Paras eksik olan panolarn birletirme ilemi ise yaplmam, destek malzemesi konularak depolanmak zere kasalara yerletirilmitir.
..................................................................................................................................................................................

351

Krklar ve panolarn zerinden kopmu paralar ilkin kat bantla desteklenmi ardndan % 50lik Paraloid B72 aseton iinde zlerek hazrlanan yaptrc ile yaptrlmlardr. Bu dnml bir yaptrcdr, asetonla zlebilmektedir. Geici olarak birletirilen byk paralar ise yaptrldktan sonra byk el ikenceleriyle belli bir sre iin sktrlmtr. Daha sonra ikenceler sklp pano yzeyinde temizlik ilemi yaplmtr. Panodaki btn yaptrma ve temizlik ilemi bittikten sonra simadaki aslan bal rtenler pano zerine ayn destekleme yntemleri ve hazrlanan Paraloid B72 yaptrcs ile yaptrlmtr. Tamamlanm olan panolar eme Mzesine tanm. Tama ve oradaki depolama ilemlerinde panolar zarar grmemesi iin ilkin kaln bir snger oyularak iine yerletirilmi ve bu hliyle de ahap takozlara yerletirilip tanmtr. Dier Buluntular Cennettepe ve Herakleion sondajlarnda yeni alanlarn locus sistemine gre ald belirtilmiti. Sz konusu almalarda kan tm malzemeler sistematik olarak toplanp tasnif edilmi ve kasalara yerletirilmitir. Ancak Erythrai aratrma kompleksi henz yeni kurulmaktadr ve depo grevi grecek konteynr birimler de bu sezon sonunda konumlandrlmtr. Bunun yannda alana atanm bir sit bekisi mevcut deildir, bu nedenle Bakanlk temsilcimizin de talepleri dorultusunda envanterlik malzemelerimizle birlikte, ettlk eserlerimiz de gelecek kaz dneminde alnmak zere, 51 adet kasa eklinde eme Mzesine tanmtr. Envanterlik eserler arasnda byk grubu sikkeler ve arlklar oluturmaktadr. Sikkeler de konsevatrlerimiz tarafndan meknik olarak temizlenmi, kondsyonu iyi olan sikkelerin temizliinde dii leti elya ularla kullanlmtr. Yine eitli amalarda ele geirilen terra kotta grinler de birleen paralaryla yaptrlmlardr. Ayrca kazlarda ve yzeyde yazt paralar ele geirilmitir ki bunlar arasnda olas Agora alanndaki ta ynlar arasnda bulunmu Hellenistik Dneme ait meclis kararn ieren bir yazt bilimsel makale eklinde yayna hazrlanmaktadr. Sonuta 2009 Erythrai kaz sezonundan 44 adet envanterlik 157 adet ettlk olmak zere kaz malzemesi eme Mzesine teslim edilmitir. E- ERYTHRAI KAZISI LOJSTK ALT YAPI KURMA ALIMALARI Erythrai Kazs Depo, alma Meknlar ve Geici Konaklama Birimlerinin Kurulmas Salkl ve bilimsel kaz almalarn yrtmek iin Bakanlmzn da nem verdii bu birimlerin salanmas iin bandan beri abalarmz srmektedir. Bu sezon bu konuda cidd bir ilerleme kaydedilmi Erythrai Kazlar Ett ve Aratrma Merkezi konteynr birimlerden kurulmaya balanmtr.2009 sezonu sonunda, yaam ve alma mekn olarak kullanlmak zere hazrlanan iki konteynr da geldikten sonra yine zmir l zel daresinin katklaryla, daha nce malzemelerin depoland bina olarak tamir ettiimiz ky evi niteliindeki binamzn etrafnda bu konteynrlarn alt yaplar kurulmu ve drt adet konteynr burada konumlandrlmtr. Erythraida baladmz kaz ve aratrmalarmza, 2010 ylnda da Bakanlmza sunduumuz ekteki program dorultusunda devam etmeyi amalyoruz.

352

..................................................................................................................................................................................

Resim 1: Akropol ERT09 AR-III Amas.

Resim 2: Akropol ERT09 AR-V Amas.

..................................................................................................................................................................................

353

Resim 3: Cennettepe ERT09 CT-06 Amas.

Resim 4: Cennettepe ERT09 CT =6 Amas knk sistemi.

354

..................................................................................................................................................................................

Resim 5: CM XIII mozaii facing uygulamas.

Resim 6: CM XIII mozaii yatak harcnn yenilenmesi.

..................................................................................................................................................................................

355

Resim 7: CMXIII mozaii izimi.

356

..................................................................................................................................................................................

Resim 8: CM XIV Geici bordr uygulanmas.

Resim 9: Herakleion (?) Amalar.

..................................................................................................................................................................................

357

Resim 10: Herakleion (?) ERT09 HR-(ET)I Amas

Resim 11: Herakleion (?) ERT09 HR-(ET)II Amas Heroon Podyumu

358

..................................................................................................................................................................................

Resim 12: Herakleion (?) sima panolar

Resim 13: Herakleion (?)ERT09 HR-(ET) III Amas

..................................................................................................................................................................................

359

2009 YILI YASSIHYK KAZILARI

Masako OMURA*
11 Eyll 2009 tarihinde Japon Anadolu Arkeoloji Enstits, Krehir ayaz Beldesine bal Yasshyk ren yerinde kaz almalarn balatt. Anadolunun hemen hemen ortasnda ve Kzlrmakn dousunda kalan Yasshyk, Krehir merkezinden yaklak 20 km. kuzeybatda ve Kaman-Kalehykn yaklak 25 km. dousunda, 260 No.lu devlet karayolunun ise, hemen kuzey kenarnda yer almaktadr (Harita: 1). Yasshyk, dou-bat istikametinde 625 m., kuzey-gney istikametinde 500 m. geniliinde ve 13 m. yksekliinde olan, oval ve yass bir hyktr (Resim: 1). Anadolu Arkeoloji Enstitsnn 1986 ylndan itibaren yrtt, Anadolu Yzey Aratrmalar kapsamnda, 1986, 2000 ve 2002 yllarnda incelenen Yasshykte1; 2007 ve 2008 yllarnda, toporak ve jeomanyetik aratrmalar da yaplarak yzeydeki buluntularyla birlikte deerlendirilmitir. Yzey aratrmalarnda toplanan seramikler ve dier baz kk buluntulardan, Yasshykte, Hellenistik Dnem, Demir a, Orta Tun a ve Eski Tun ana ait kltrlerin varln renmitik. zellikle, Orta Tun a ve Orta Demir anda burada nemli bir ehrin olabilecei bilgisine de ulamtk2. 2007 ylnda hyn ortasnda yaptmz jeomanyetik aratrmada, yaklak 40 m x 50 m.ye varan byk bir bina ve baz yaplarn varl anlalmt (Harita: 2). Bylece, Yasshyk kazlaryla, bu dnemleri aa kartp M.. 2. binyln ve 1. binylda Orta Anadoludaki bir ehrin yapsn ve Eski Anadolu tarihindeki yerini gn na karmay amaladk. Bu amaca uygun olarak, 2009 ylnda balatlan ilk kaz almalarnda, jeomanyetik aratrma sonucunda grlen bu binann durumunu tespit edip tarihlendirilmesini hedeedik. Kaz almalar, hyk ortasnda hazrlanan E8/f9 ile E8/f10 plan karelerde yrtld. Bir plan kare 10 m x10 m. dir. Yasshyk, uzun sre tarla olarak kullanld iin, yzey topra ok incedir. Bu nedenle, yzeyden 20 cm. inmeden ta yaplar aa kmaya balad. 2009 yl almalarmzda, burada drt yap kat saptadk. Bunlardan, birinci, ikinci ve nc yap katlarnn Ge Demir ana, drdnc yap katnn ise, Orta Tun
*

Dr. Masako OMURA, Japonya Ortadou Kltr Merkezi Anadolu Arkeoloji Enstits, arkan, 40350 Kaman- Krehir/TRKYE. Mikami and Omura 1986 Krehir li Snrlar iinde Yaplan Yzey Aratrmalar, AST 1987, p.126, res.16, 17, 37, 53/8-13; Sachihiro Omura Preliminary Report of the General Survey in Central Anatolia(2000), AAS X(2001), p.43, Figs. 81 and 82; Preliminary Report of the General Survey in Central Anatolia(2002), AAS XII(2003), p.53, Figs. 119-125. Masako OMURA, 2007 Yl Yasshyk Yzey Aratrmalar, 26. Aratrma Sonular Toplants, Ankara 2009, 3. Cilt, pp.27-36; Archaeological Survey at Yasshyk, Anatolian Archaeological Studies XVII, Tokyo (in print).
..................................................................................................................................................................................

360

ana ait olduu belirlendi. Demir ana ait yap katndan en iyi korunan 3. yap kat idi (Resim: 2; izim: 1 ortas). 3. yap katna ait bu binann ta duvarlar, 130 cm. geniliindedir. Bu binann dnda, ona bal olan st ste iki ayr ta deme vard. Binann gneybat kesinde bulunan frn, dolgu topra zerinde idi. Bu, bina bir kez terk edildikten sonra, duvarn bir ksmnn tekrar kullanldn ve frnn o zaman yapldn gsterir. 3. yap katnn bu binann, kuzeybat ksmn tesviye ederek, ina edildii anlalan, R9 No.lu oda 2. yap katna ait olduu belirlenmitir. 1. yap katna ait bina ina edilirken 2. ile 3. yap katna ait binalarn bir ksmn tahrip etmitir. 1., 2. ve 3. yap katnda bulunan seramik paralar arasnda bir fark yoktur. ou Kaman-Kalehykn IIa katndakilerle benzeyen Ge Demir ana ait seramiklerdir. zellikle boyal seramik paralarnn birou Kaman-Kalehykn IIa dneminin ge safhasndakilere paraleldir (Resim: 5). Yzeyde bulunmu olan paralar iinde, KamanKalehyk IIc dneminde grlen IV. Aliar seramiklerine rastlanmtr (Resim: 6). Fakat 2009 ylnda o evreye ait yaplar tespit edilemedi. Kk buluntu olarak, bulalar, okucular ve bir kazan kulpu gibi bronz objeler yannda, demir halkalar, pimi topraktan araklar ve tatan bir damga mhr ele geirilmitir (izim: 2). Demir ann 3. yap katndaki bina, aadaki daha erken dneme ait yangn topra tamamen dzeltilerek yaplmt. Ve beyaz sval kerpi duvar kalntlar W19 ile W20nin st kenarlar, 3. yap katnn duvarlar W2, 9 ve 10un hemen altnda bulundular (izim: 1 alt). Bu duvarlar jeomanyetik Haritaya baktmzda, byk binann ortasna yakn yerinde, byk bir odann kuzeybat kesinde grmekteyiz. Jeomanyetik aratrmada grdmz bina, 2009 yl kazsnda karlan yap katlarna gre, 4. yap kat olarak, belirlenmitir (Harita: 3). Bu duvarlar iddetli yangn geirmi, iinde kmrlemi aa kalntlar ve ok sayda yanm kerpi paralarnn bulunduu bir dolgu iindeydi. stteki daha ge, yani Demir ann mimar kalntlarn henz kaldrmamakla beraber, 19 ve 20 numaral duvarlarla evirilen alan R8 olarak adlandrp kazdk. Bunun sebebi, Yasshykn en nemli mimar kalntlarndan biri olarak dndmz, jeomanyetik aratrmada tespit edilen binay tarihlendirmek iin, baz ipularn bulmak ve bundan sonraki kaz almalarmzn ynn ve plann izmek idi. Burada ok snrl bir alanda kaz yaptk ve yaklak 60 cm. indiimizde binaya ait bir hatl olduunu dndmz yaklak 1 m. uzunluunda kmrlemi aa parasna rastladk. Daha aaya inerek, tabana ulatk. Bu tabann ait olduu odann beyaz sval kerpi duvar, 230 cm. yksekliinde korunmutu (Resim: 3). Tabanda ok sayda kmrlemi, aa paralar ile tanabilir ocak takm gibi pimi toprak objeler bulundu (Resim: 4). R8de karlan seramiklerin ou kk paralar olup krmz astarl ve perdahldr (Resim: 8; izim 3: 4-15). Hamurlar ise, ou saman katkl olmakla beraber, rane, katksz ince baz rnekleri de vardr. ekilleri ise, ounlukla keskin prolli kk kse veya tabak biimindedir. M.. 2. binyln ilk eyreine tarihlenen bu seramik paralarnn
..................................................................................................................................................................................

361

yannda daha erken dnemde grlen paralar da bulunuyordu. Bunlardan biri, M.. 3. binyln sonuna doru grlen III.Aliar denilenlere benzeyen boyal seramik parasdr (Resim: 7; izim: 3: 1-2). Dierler ise ok saman ve biraz kum katkl ve az kenarlar basit olan el yapm seramiklere ait paralardr. R8de seramik paralarndan baka birka tane bulla paras da tespit edildi. Bu bullalar zerinde ok bozuk ve ok silik olduklarndan detaylar belirlenemeyen, baz silindir ve damga mhrlere ait basklar da vard. Yani bu buluntular, M.. 2. binyl ilk eyreine ait olanlar ile daha eski dnemde de grlenlerdir. Bu nedenle, 4. yap katna ait R8, M..2. binyln ilk eyrei, yani Assur Ticaret Kolonileri ana tarihlenebilir. Krmz astarl vazolara ait biri eek ba, dieri de boa ba olan iki hayvan gr ba, R8in dnda bulunmasna ramen ayn dneme ait olduu dnlmektedir. R8, jeomanyetik aratrma sonucunda grdmz iddetli yangn geirmi bu byk binann parasdr. Jeomanyetik aratrma ve ilk kaz sonucuna gre, 2 m. den yksek olan yanm bu kerpi binann imdiden, 2,000 m2 alan kapsayaca tahmin edilmektedir. Bu binann, tamamyla aa karlnca, Acemhykn Sarkaya Saray, ve Kltepenin Warama Saray ile karlatrlabileceini mit ediyorum. Baz lologlar, Orta Anadolunun bu blgesinde Durhumit ehrinin yer aldn dnmektedirler3. Durhumit Kltepe vesikalarna gre, Kltepe-Kani karumu II. kat dneminde bakr ticaret zerinde nemli rol oynayan bir ehirdir ve Puruhattum ve Kani ile ticaret trainin youn olduu bilinmektedir4. imdiden Yasshykn Durhumit olup olmadn sylemek gtr. Ancak, Yasshykn de ayn dnemde onlar kadar nemli olduu dncesindeyiz. 2009 yl kaz almalarmz, ok geni olmayan snrl bir alanda yapld. R8de bulunan kmrlemi aa ile tabandaki ocak takm 2010 ylnda korunma ilemi yaplarak kaldrma amacyla yerinde brakld. Kerpi duvarlar da karldktan sonra hemen korunma ileminin yaplmas gerektiini dnerek, duvarn ok az ksmn tabana kadar ap byk bir ksmn nndeki topraklar kaldrmadan braktk. Kaz alan koruma atsyla kapatldktan sonra, 9 Ekim 2009 tarihinde buluntular Krehir Mzesine teslim edip birinci kaz sezonu kapattk. Jeomanyetik aratrmada bulduumuz byk bina M. . 2. binyln ilk eyreine tarihlenebilmesi ve iyi korunmu olduunun tespit edilmesi, 2009 yl Yasshyk kaz almalarmzdan elde ettiimiz en gzel sonutu. Bu sonuca gre, bundan sonraki almalarmz bu nemli yap zerinde younlatrarak, M.. 2. binyln ilk eyreinde Orta Anadolu ile Gneydou Anadolu ve Mesopotamya arasnda yaplan, uzak yol ticaret sistemiyle ilikili Anadoludaki merkezler arasnda ticaret ve kltr deiimlerinde nemli rol oynadn dndmz bir ehrin yapsn ve yerini aa karmaya alacaz.
3 4

Klaas R. Veenhof and Jesper Eiden, Mesopotamia. The Old Assyrian Period, Orbis Biblicus et Orientalis 160/5, Gttingen 2008, Teil 1, p. 135f et al., map. C. Michel, Durhumid, son commerce et ses marchands, in D. Charpin and F. Joanns eds., Merchnads, diplomats et empereurs. Etudes sur la civilization msopotamienne offertes Paul Garelli, Paris 1991, pp. 253-273; Jan Gerrit Dercksen, The Old Assyrian Copper Trade in Anatolia, Leiden 1996.
..................................................................................................................................................................................

362

Harita: 1

Harita 2: Yasshyk Geomanyetik aratrma sonucu

..................................................................................................................................................................................

363

Harita 3: 2009da yanm kerpi duvarlarn bulunduu alan

izim 1: Yap katlarna gre mimar planlar

364

..................................................................................................................................................................................

izim 2: Demir a buluntular

izim 3: 4. yap katnda bulunan anak mlek paralar

Resim 1: Yasshyk hava fotoraf

..................................................................................................................................................................................

365

Resim 2: 2., 3. ve 4. yap kat binalar

Resim 4: R8in tabanndaki ocak takm

Resim 3: R8in sval kerpi duvar

366

..................................................................................................................................................................................

Resim 5: 1.-3. yap katlarndan boyal seramik paralar

Resim 6: Yzeyde bulunan IV. Aliar seramik paras

Resim 7: R8de bulunan III. Aliar seramik paras

Resim 8: 4. yap kat R8de bulunan seramik paralar

..................................................................................................................................................................................

367

KYME 2009 YILI KAZILARI

Antonio LA MARCA*
Kyme kaz ve aratrmalar Temmuz-Eyll aylarnda gerekletirilmitir. Bakanlk temsilcimiz Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrlnden Sayn Nurhan lgendir1. Bu yl drt farkl sektrde allmtr: 1) Agora ve Kk Tapnak: genilemeler yaplmtr; 2) Tiyatro: Orkestrann merkezindeki dkntlerin kaldrlmasna balanmtr. 3) Stoa: Agorann altnda bulunan Stoann temellerinde stratigrayi anlamaya ynelik sondajlar almtr; 4) Gney Tepe Yerleim alan: Roma evinde kazlara devam edilmitir. Ayrca Ortaa Kalesinin restorasyon ve salamlatrlmasna devam edilmitir. Daha nce kazlm alanlar temizlenmi, gezi gzergh geniletilmi ve ziyaretiler iin bilgi panolar yaplmtr2. Agora Agorada daha nceki almalarmzda byk kalker bloklarla yaplm bir deme, tane kaide, bir eksedra ve 5-6 tane Ge Roma Dnemine ait mezar bulunmutur3. 2009 yl almalar bu alann gney ve batsnda srdrlmtr (Resim: 1). Alanda tarm toprann kaldrlmasndan sonra, imdilik 34 mezarn (Resim: 2a) ald bir nekropol ve olaslkla kk bir kiliseye (ya da apele) ait bir yapnn apsis blm ortaya karlmtr (Resim: 2b). Apsisin kuzey kesinde in situ yivli bir stun bulunmutur (Resim: 2c). nmzdeki yl, bu stunun karsnda olmas gereken 2. stunu da bulmay mit ediyoruz. Apsisli yapnn hemen gneyinde, birbiri ile ilikili kk mekn (oda) ile karlalmtr (Resim: 2d). Bu odalardan birinin duvar, daha ge dnemde nekropolde bir mezarn yan duvar olarak kullanlmtr.
*

Prof.Antonio LA MARCA,Dipartimento di Archeologia e Storia delle Arti, Universita della Calabria, Arcavata di Rende Cosenza/ITALIA. E-mail:a.lamarca@unical.it 2009 yl kaz sezonunda ekibimizde 2si Trk olmak zere 14 arkeolog, 7 teknik eleman, 2 Trk restoratr grev almtr. almalarmz Calabria, Catania, Milano, Napoli Federico II niversiteleri, talya D leri Bakanl, Sicilya Antik Toporafya Merkezi, Cosenza Carical Vakf, Banca di Credito Cooperativo Mediocrati di Rende (Cosenza), Ege Gbre, D, Drt Yldz, Egelim fabrikalar desteklemitir. S. Lagona, Venticinque anni di scavo a Kyme, in L.A. Scatozza Hricht (ed.), Kyme e lEolide, da Augusto a Costantino, Atti dellincontro internazionale di studio Napoli,12-13 dicembre 2005 (Napoli 2007), 9-15. A. La Marca, Kyme 2008 yl kaz almalar, 31. Kaz Sonular Toplants, 4. cilt, 402.
..................................................................................................................................................................................

368

Agorann 20-25 cm. kadar st seviyesinde, mezarlk alann ortadan blen ve dou-bat dorultulu ta deli bir cadde ortaya karlmtr. Nekropolde 34 mezar bulunmutur. Bu mezarlardan ikisi kuzey-gney dorultusunda, kalanlar dou-bat dorultusundadr; mezarlarda ok az sayda iskelet tam ya da tama yakn olarak aa karlmtr (Resim: 3-4). 4 No.lu ta mezarda biri kadn biri erkek iki erikin ile iki ocua ait toplam drt iskelet grlmtr. Mezarlar buluntu asndan deerlendirildiinde, buluntularn son derece az olduu gze arpar. 30 kadar kandil fragman, birka ok ucu, birka bronz ine, bir demir bak, bir kolye, bir tanesi tam olarak korunmu 10-15 kadar cam malzeme ile Ge Roma Dnemine ait seramik paralar buluntularn tamamn oluturmaktadr. Seramikler bezemesiz ve astarsz olmakla birlikte, birka tane Krmz Astarl (Red Slip) seramik paras bulunmutur. 2 ve 17 No.lu mezarlarda ise birer tane sikke l hediyesi olarak dikkat eker. Mezarlk alanndaki 34 mezardan 12si erikin, 22si bebek ve ocuklara aittir. Mezarlardan bazs dorudan agorann ta demesi zerine yaplmtr. Mezarlar mimar adan 4 tip altnda toplamak olasdr: a) Dzgn ta plkalarla oluturulmu mezarlar (rn: 13,14,15). b) Drtgen ve kare tulalarla oluturulmu mezarlar (rn: 3,5,11,21,22). c) Ta ve byk tulalarla oluturulmu mezarlar (rn: 4,9,28). d) Krk kiremit, dzensiz ta ve plkalarla oluturulmu mezarlar (rn: 22,26). Nekropolde ele geirilen buluntularn ilk deerlendirmelerine gre, bu mezarlarn .S. VI-VII. yzyllara tarihlendirilmeleri gerektiini sylemek mmkn gibi grnmektedir. Buluntularn ayrntl incelenmesiyle kesin tarihlemeye varlacaktr. Mezarlarn ounun ocuklara ait olmas (22 mezar), bu nekropoln bir salgn hastalk sonras kullanlmaya baland krini kuvvetlendirmektedir. nmzdeki yllarda bu alanda yaplacak almalar agora, apsisli yap ve dier mezarlarn daha iyi ortaya konmasn salayacaktr. Agora alan kazlarnda bol miktarda seramik ele geirilmitir. Bu seramiklerle ilgili almalar devam etmektedir. Bu alanda bulunan girlantl ve maskl bir friz paras, tiyatro alannda daha nceki yllarda bulunan friz paras ile benzerlikler gstermektedir. Mermer bir Korinth bal, gzel ilenmi mermer paralar, bir stun paras erken dnemdeki kentin nemli kamu yaplarndan buraya tanm mimar elemanlardr. Bahsi geirilen paralar muhtemelen ehrin terk ediliinden sonra bu alana getirilmitir (Resim: 5). Ayrca amann bat blmnde kmelenmi youn miktardaki talar bu grmz desteklemektedir. Agora kazlarnda 22 adet sikke bulunmutur. Olduka bozulmu olan bu sikkelerden birka tanesi okunabilir durumdadr.

..................................................................................................................................................................................

369

Stoa Alanndak Kaz almalar Bu yl stoann temellerinde ayr ama almtr. Temelin kesintiye urad alanda grlen ama ilk amadr. Buras gney keden yaklak 1.07 metre uzaklktadr4 (Resim: 6). Stoann denize doru uzanan kuzey blm, gneyde grdmz ekilde bir mimar yap sergilemez, bu alanda kaln ta bloklardan yaplm homojen bir grnm vardr. Stoann geniliinin 14 metre olduu daha nceki kazlardan anlalmtr. Fakat uzunluunun ka metre olduu ancak kuzey keyi bulduumuz zaman kesin olarak anlalabilecektir. Bu alanda yaplan kazlarda, stoann temelinden daha yksek bir seviyede, amann dou ve batsna doru ilerleyen kalker levhalardan yaplm bir deme tespit edilmitir. Stoann gney kesinde, i ksmda yaplan bir sondajda, bu yapnn .. V. yzyl sonu .S. IV. yzyl balarnda yaplm olduunu gsteren buluntular ele geirilmitir (Resim: 7). Stoann temel bloklarnn youn bir yangn tabakas zerine yerletirildii grlmtr. Yangn tabakas Arkaik Dneme tarihli olup burada bulunan seramikler .. VIII. yzyl sonu ile .. VII. arasna tarihlendirilmitir (Resim: 8). Bu alanda srdrlen stratigrak kaz almalarnda, taban suyunun kmaya balad, ak renkli akl ieren kumlu bir tabakaya ulalmtr. Burada kmaya balayan su seviyesi stoann temel yapsnn st seviyesine gre 1.07 metre aada bulunmaktadr. Stoann hemen gneybat kenarnda yaplan temizlik almalarnda, stoa boyunca dzensiz aralklarla uzanan, birbirinden biim ve teknik olarak farkl kaideler grlmtr. Stoann temellerinde yaplan nc alma alannda ise tarm toprann kaldrlmasndan sonra, yzeyden 25 cm. kadar aada demeli bir alanla karlalmtr (Resim: 9). Kk Tapnak Ge Hellenistik (.. II-I. yzyl) Dneme ait olan bu tapnan inasnda, kendisinden nceki yaplar tamamen tahrip edilmitir (Resim: 10). Roma Dnemi yaplar arasnda skp kalm olan bu sz konusu tapnaa ait ok az veri vardr. Tapnan bulunduu alan .S. V-VI. yzyllarda tamamen yklmtr5. Detayl incelendiinde bu alanda yamalaya ait izleri tespit etmek mmkndr. Kk tapnan gneybatsnda sondaj almalar yaplm ve ilk tabakada mimar elere rastlanmtr. Bu alanda 2008 ylnda ortaya karlan bir duvarn devam bulunmutur. Bu duvar olaslkla gl bir mimar yapya aittir ve yn tapnak duvar ile paralellik gsterir. Genilii 60 cm. uzunluu ise kazld alanda 8,92 metre olan ve
4 5

A. La Marca, Kyme 2008 yl kaz almalar, 31. Kaz Sonular Toplants, 4. cilt, 402. L.A. Scatozza Hricht, Nuovi dati per lo studio della citt di Kyme in et ellenistico- romana, in L.A. Scatozza, Kyme e lEolide, da Augusto a Costantino, Atti dellincontro internazionale di studio Napoli, 1213 dicembre 2005 (Napoli 2007), 103-133.
..................................................................................................................................................................................

370

dzgn ta bloklarla yaplm bu duvar, muhtemelen bir teras duvar olmaldr. Bu duvarn yalnzca arka blm aratrlabilmitir. n blm ge dnemdeki yaplarn altnda kald iin henz aratrlamamtr. Bu alanda ele geirilen seramik buluntular nda duvar .S. I-II. yzyla ait olmaldr. Tiyatro Tiyatro iin hazrlanan genel proje erevesinde, 2009 yl iin zellikle iki ana hedef belirlenmitir6 (Resim: 11). a) Tiyatronun, mimar, tipolojik ve kronolojik olarak incelenmesi ve aratrlmas. b) ehri deerlendirmeye ynelik proje kapsamnda, tiyatronun ziyaretiler tarafndan daha kolay anlalmasn salamak ve tiyatroyu nitelikli gsterilerde deerlendirmek zere, kullanlabilir hle getirmek. Her iki ama iinde farkl alma prensipleri ortaya konmutur. Birinci ama iin, stratigrayi ortaya karmak zere, tiyatronun birinci evresine ait olduunu dndmz analemma duvarnn gneybat ynnde birka kk ama almtr. Bylece birinci evreye ait analemma duvarnn yaps, ne kadar blmnn korunduu, mimar zellikleri ortaya konmaya allmtr. Bu alanda nmzdeki yllarda kaz almalar srdrlecektir. kinci amaca ynelik olarak, orkestrann ortasnda bulunan ynt durumdaki dkntler kaldrlm, oturma basamaklarnn bir blm temizlenerek izleyicilerin tiyatro yapsn anlamas ve alglamas salanmtr. Bu alanda bulunan mermerden yaplm kk kadn bst ile kalkerden yaplm aslan protomlu saak nemli buluntular arasndadr. Fakat bu eserleri bir kontekst ierisinde deerlendirmek mmkn deildir. Dkntler kaldrldktan sonra, orkestra ile oturma sralar arasnda bulunan balteusu batan sona grmek mmkn olmutur. Ayrca orkestrann arenaya evrilmesi srasnda yaplan deiiklikleri de burada izlemek mmkndr. Tiyatro asl kullanm amacn yitirdikten sonra, bu alanda kire ocaklar almtr. imdiye kadar tiyatro alannda tane kire oca bulunmutu. Bu yl drdncs bulunmu, fakat kazs yaplamamtr. Yerleim Alan / Alan IV (Gney Tepe) Bu alanda yaplan kazlarda Kymenin en erken tarihli ithal seramii bulunmutur. M.. 8. yzyla tarihli bu seramik, M.. 8. yzylda Kymenin Kta Yunanistan ile olan ticar ilikisini ortaya koymas bakmndan nem arz eder7 (Resim: 12).
6

G. Bejor - S. Mancuso, Il teatro di Kyme tra ricerca e valorizzazione, in Giornata di studio su Kyme eolica alla luce delle nuove scoperte, Universit della Calabria 20 gennaio 2009, in c.s M. FRASCA, Osservazioni preliminari sulla ceramica arcaica di Kyme, in Studi su Kyme eolica, Atti della Giornata di Studio della Scuola di Specializzazione in Archeologia dellUniversit di Catania, Catania 16

..................................................................................................................................................................................

371

Gney tepe yerleim alandaki kazlarda, daha nce bulunmu olan Roma evine ait stylobatn kuzey kenar da ortaya karlmtr. Bylece kuzey kenarda, kare eklindeki stun kaidelerinin says 8e ulam ve uzunluu da 21.70 metre olarak belirlenmitir. Kuzeydou kede, dier kenarlarda olduu gibi, bu kenar boyunca da devam eden bir kanal bulunmutur. Amann dou blmnde, ileride zelliklerini ve ilevini tam olarak anlayacamz ta demeli bir alan (yol) bulunmutur. Ayrca bu alanda dou stylobatn kesi de ortaya karlmtr. Bu ylki almalarmz, perystilli evin ve stylobatn iki ayr evreye sahip olduu dncemizi dorulamtr. Stratigrak yap da bu dncemizi desteklemektedir. Andezit Duvar Duvarn kesin tarihlemesini yapmak zere, sveleri hlen zerinde grlebilen kapnn etrafnda sondajlar yaplmtr (Resim: 13). Andezit duvar ehrin iki tepesi arasndaki dzl ksmen ortadan ikiye blen gl bir sur yapsdr. Agora, Stoa, Tiyatro, Kk Tapnak gibi ehrin nemli kamusal yaplar sur ierisinde, kale ve muhtemelen kentin kenar mahalleleri sur dndadr8. Dolgulu duvar teknii ile yaplm olan surun kalnl 3,20 metredir. Duvar dolgusu dzensiz talar ve toprakla yaplmtr. Duvarn i yz kumta bloklarla isodomik duvar teknii ile, d yz ise andezit bloklarla, pseudo-isodomik teknikle yaplmtr. Surun alt sralar olduka iyi korunmu durumdadr. Andezit talarla rl d yzdeki be sra tan ykseklii 2.40 metreyi bulmaktadr. Duvarn st blmleri farkl tipte talarla ve farkl tekniklerle rlmtr. Restorasyon almalar Antik liman yaplar zerine ina edilen 12-13. yzyla tarihli Ortaa Kalesinde koruyucu restorasyon almalar srdrlmtr9. Kalenin ana kapsnn solundaki kulenin eksik blmleri tamamlam, konsolidasyonu yaplmtr. Pimi topraktan yaplm iki ocan rekonstrksiyonu tamamlanmtr (Resim: 14a-d). Gney kapnn konsolidasyonu yaplm, gney blmde restorasyon ve konsolidasyon almalarnn
maggio 1990, in Cronache di Archeologia, 32, 1993, 51-70; M. FRASCA, Ceramiche greche dimportazione a Kyme eolica nellVIII secolo a.C., in LEubea e la presenza euboica in Calcidica e in Occidente, Atti del Convegno Internazionale di Napoli (13-16 novembre 1996), a cura di Bats e B. DAgostino, Napoli 1998, 273-279; M. FRASCA, Ceramiche Sigillate Orientali dalla collina di Kyme, in Studi su Kyme eolica, II, Catania 2004, 41-48. A. La Marca, Il muro di andesite nellarea portuale di Kyme, in A. La Marca (a cura di), Studi su Kyme eolica, IV, Infrastrutture urbane a Kyme dEolide, in Atti della Giornata di Studio, Universit della Calabria 19 febbraio 2002, Castrovillari (Cosenza) 2006, 27-48; A. La Marca, Nuovi dati sul muro di andesite a Kyme dEolide, in L.A. Scatozza Hricht (a cura di), Kyme e lEolide da Augusto a Costantino, Atti dellincontro Internazionale di Studio, Napoli 12-13 dicembre 2005, Napoli 2007, 71-82. S. Patitucci - G. Uggeri, Kyme eolica e il castello bizantino, in Rendiconti Ponticia Accademia, LXXII, 1999-2000, 59-65; S. Patitucci Uggeri, Zeuxippus ware: novit da Kyme eolica (Turchia), in XLII Corso di Cultura sullarte ravennate e bizantina, Ravenna 1995, Ravenna 1996, 721-746.
..................................................................................................................................................................................

372

bir blm tamamlanmtr. Son iki kaz sezonunda, zellikle kent merkezinin arkeolojik park olarak dzenlenmesine ynelik almalara nem verilmitir. Kentin nemli yaplarnn grlmesini salamak, yaplar arasnda ziyaret gzerghn belirlemek, kent ve yaplar hakknda bilgi panolarn gncellemek gibi almalar yaplmtr. ren yeri bekisi iin yeni bir kulbe yaplm, kulbe evresi ziyaretilerin dinlenme alan olarak dzenlenmitir. Ortaa Kalesi kente gelen ziyaretilerin ilk karlat yap olmas nedeniyle ilk olarak kale evresi dzenlenmitir. Ziyaretilerin ikinci nemli urak yeri tiyatro olduundan, tiyatronun orkestra blmndeki dkntler kaldrlm, cavea blmnn anlalmas iin bu alanda bir sondaj yaplarak, oturma sralarnn bir blm ortaya karlmtr. Kaz evindeki depolarn sistematik olarak dzenlenmesi iin almalar srdrlmtr. 2007-2008 yllarnda Gney Tepenin gneydousundaki nekropolde ele geirilen malzemelerin katalog almalar yaplmtr. Bu alanla ilgili elimizde bulunan belgeler yeniden gzden geirilmi, nmzdeki yllarda yaplacak olan yayn iin n hazrlk almalar yaplmtr. 2009 yl Temmuz aynda Trke ve talyanca iki dilli bir Kyme bror bastrlmtr. Arkeometri Calabria niversitesinden Prof. Gino Mirocle Crisci tarafndan yrtlen aratrmalarda doal ve doal olmayan ta mazemenin makroskobik olarak tm litolojik aratrmalar yaplmtr. Ortaa Kalesi, Ge Roma ve Erken Bizans Dnemine ait yaplardan alnan har rnekleri sistematik biimde incelenmitir10. Bu incelemelerden sonra, har rnekleri laboratuvar ortamnda gnmz hava koullarna direnli olabilecek ekilde, aslna uygun olarak hazrlanacak ve alandaki yaplarn restorasyonunda kullanlacaktr. Dier ta rnekleri andezit duvarn st sralarn oluturan kalker talardan alnmtr. Ne yazk ki bu talar rzgrdan ve dier doal etkenlerden anm durumdadr. Bu anmalar nlemek amacyla yeni aratrma ve almalar yaplacaktr. Doal ta malzemenin nereden getirildiini tespit etmek iin, Larisa antik kenti nnde bulunan andezit yataklarndan numuneler alnm, bu numuneler kimyasal petrograleri yaplmak zere talyaya gnderilmitir (Resim: 15).
10

Calabria niversitesi Yer Bilimleri Blm, Arkeoloji ve Sanat Tarihi Blmnn birlii ile Characterisation of Archaeological Mortars from Kyme (Turkey) adl makale Journal of Archaeological Sciences ta yaymlanmtr.

..................................................................................................................................................................................

373

Resim 1: Agora-gneyden grn.

Resim 2: Agorada ortaya karlan yaplar; 2a: Bizans Nekropol; 2b: Kilise apsisi; 2c: Cadde; 2d: Kilise yaplar.

374

..................................................................................................................................................................................

Resim 3: Mezar Tipolojileri.

Resim 4: 10-23 mezarlar Detay/ 24 No.lu mezar buluntular.

..................................................................................................................................................................................

375

Resim 5: Agora kazlar buluntular: tiyatro frizi ve Korint stun bal.

Resim 6: Stoa-kuzeyden grn.

376

..................................................................................................................................................................................

Resim 7: Stoa, gney ke - stratigrak derinleme.

Resim 8: ..VIII-VII yzyl seramikleri.

..................................................................................................................................................................................

377

Resim 9: Bizans deme.

Resim 10: Hellenistik -Roma kk tapnak: .S I-II yzyl duvar detay.

378

..................................................................................................................................................................................

Resim 11: Tiyatro izimi.

Resim 12: Hellenistik-Roma evi-peristil detay.

..................................................................................................................................................................................

379

Resim 13: Andesit duvar, cadde ve kanalizasyon.

Resim 14: Kale: Salamlatrma ve restorasyon almalar.

380

..................................................................................................................................................................................

Resim 15: Andesit oca.

..................................................................................................................................................................................

381

AVAT (SATLEL) KALES KAZI VE RESTORASYON ALIMASI 2009

Osman AYTEKN*

Bakanlar Kurulunun 17.07.2007 tarih ve 2007/12511 sayl yazlarna istinaden, T.C. Kltr ve Turizm Bakanl Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrlnn 10.07.2009 tarih ve 2249 sayl Artvin li, avat lesi, avat Kalesinde 2009 ylnda arkeolojik sondaj ve kaz yaplmas iin verilen onay dorultusunda, Bakanlk Temsilcisi Van Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Blge Kurulu Mdrl Eleman Bilal Esenin gzetiminde ve bakanlmdaki ekipe 14.07.2009-13.09.2009 tarihlerinde gerekletirilmitir. Kaz; Kltr ve Turizm Bakanl DSMM ve Yznc Yl niversitesi Bilimsel Aratrma Projeleri Bakanlnn katklaryla yrtlmtr1. 2007 ylnda balanan ve bu yl ncs gerekletirilen avat Kalesi kazsnn, 2009 yl kaz sezonunda;
*

evre temizlii, B3, C2, H4 ve ksm olarak C3 plan karelerinin almas, Tahliye platformu kurulmas ve toprak dolgunun tahliye edilmesi, Rlve izimi, Jeozik lm, Kaz alan ve evresine dair durum raporunun oluturulmas, Seramik buluntularn deerlendirilmesi, gerekletirilmitir.

Yrd. Do. Dr. Osman AYTEKN, Yznc Yl niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Sanat Tarihi Blm, Van/TRKYE. Kazmzn gerekletirilmesinde katklar olan; Kltr ve Turizm Bakanl yetkililerine, Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrlne, Bakanlk Dner Sermaye letmesi Merkez Mdrlne, Kltr ve Turizm Bakanl stanbul Restorasyon ve Konservasyon Merkez Laboratuvar Mdrlne, Yznc Yl niversitesi Rektrlne, Batman niversitesi Rektrlne, Yznc Yl niversitesi Bilimsel Aratrma Projeleri Bakanlna, Artvin Valiliine, Artvin l zel dare Mdrlne, Artvin l Kltr ve Turizm Mdrlne, avat Kaymakamlna, avat Belediye Bakanlna, Bakanlk temsilcisi Bilal Esene, Atatrk niversitesi retim yesi Prof. Dr. Besim zcana, Gazi niversitesi retim yesi Do. Dr. Nuren zkul Fndka, Atatrk niversitesi retim yesi Do.Dr.Ahmet Ali Bayhana, Dokuz Eyll niversitesi retim yesi Yd.Do.Dr.Hayat nverdiye, Erciyes niversitesi retim yesi Yrd.Do. Dr.Gonca Bykmhya, stanbul niversitesi retim yesi Yrd.Do.Dr. Fethi Ahmet Yksele, Mimar Esra Aytekine, Jeolog M. Necati Aytekine, Mal Mavir Sinan ztrke, Ensar iftiye, zverili ekip elemanlarmza ve Sanat Tarihisi Tuba Diri, Tahsin Korkut, Kadir AtcTaha ohaz ve Yeliz Demirze, Arkeolog Hlya Durmua, teknik sorumlu Y.Emre Aytekin ve Fatih Gltekine, Kpryaka YBO yetkililerine ve kazmz ziyaret eden tm avatl kltr dostu hemerilerimize teekkrlerimi sunmay bor bilirim.
..................................................................................................................................................................................

382

evre Temizlii: Kaz almalarnn balad 2007 ylnda, alma alannn tamamnn temizlenmesine ramen; gerek blgenin iklim yaps ve gerek toprak yapsndan dolay, her yl kaz almalarna balamadan nce kaz alannn yaban otlar ve allklardan temizlenmesi gerekmektedir. 2008 ylnda olduu gibi, bu kaz sezonuna da, yabni otlar, allklar ve yl ierisinde olumu, kaz faaliyetlerini aksatacak veya engelleyecek durumda olan her trl yabanc maddelerin temizlenmesi ile balanmtr (Resim: 1). Geen kaz sezonlarnda, kaleye girii salayan kapnn sol tarafnda bulunan silindirik kule (B2 plan karesi-A Kulesi) iinde yaplan kazlar neticesinde ortaya karlm olan 2 adet tandrn, rlve izimleri ve konservasyon almalarnn gerekletirilmesini salamak amacyla, etrafndaki dolgu topraklar da temizlenmitir. Her iki tandrn da, yllar boyunca toprak altnda ve nemli bir ortamda kalmasndan dolay orijinal durumlar bozulmutur. Tandrlardan birinin yaklak 1,00 m.lik, dierinin ise 0,25-0,30 m.lik ksm salam kalm durumdadr. Bu hlleriyle gnmze ulaabilmi olan tandrlarn, daha fazla zarar grmesini engellemek amac ile, ilerinde bulunan toprak dolgu boaltlmayarak gelecek kaz sezonunda konservasyona tab tutulacaklardr. B3 plan karesi: Kale giri meknnn batsnda, silindirik kulenin kuzeyinde yer alan B3 plan karesinde, ilk olarak 2008 ylnda kaz almalarna balanm ve bu almalar neticesinde, yaklak 2,00 m. derinlie inilmi fakat zemine ulalamadan kaz sezonu sonlanm ve bu alan temizlenerek 2009 ylnda devam edilmek zere braklmt (Resim:2). Bu kaz sezonunda ise, yaklak 1,50 m. daha kazlarak zemine ulalmtr. Kaz alanndan kan ta dolgu, kale iinde ileride restorasyon almalarnda kullanlmak zere, daha nce talarn biriktirildii mekna alnm; toprak dolgu ise tahliye platformundan, kalenin dna aktarlmtr (Resim: 6). Kaz almalar srasnda deiik form ve ebatta srl ve srsz seramikler ortaya kmtr. karlan srl seramiklerde; kazma-boyama, tek renk sr, mavi-beyaz boyama, astar boyama tekniklerine rastlanmtr. Ayrca bu kaz alannda; kk paralar hlinde renkli boyama teknii ile duvar sslerine, tula paralar ve hayvan kemiklerine ska rastlanmtr. Bu alandaki kazlar sonucunda; dou-bat dorultusunda uzanan bir duvar rgs, bir tayc ayak ve merdiven basamaklarn andran farkl mimar elemanlar tespit edilmitir (Resim:3). B3 plan karesi kazlar srasnda ortaya kan en nemli bulgular ise; bat sur duvarnn hemen nnde, zemine yakn ksmda, Osmanl Dnemine ait sikkelerin bulunmas olmutur. Sikkelerin varl tespit edildii anda, kaz alanndaki almalar tarafmzca kontrol altna alnarak srdrlmtr. lk etapta; 1i altn, 105i gm

..................................................................................................................................................................................

383

olmak zere, toplam 106 sikke bulunmutur. Fakat, gerek sikkelerin kk olmas gerekse de yllarca toprak altnda maruz kaldklar deformasyon sonucunda renklerinin kararmasndan dolay, gzden kaan veya topraa karan sikkelerin olma ihtimali dnlerek, ilgili blgenin toprak dolgusu tahliye edilmemi ve kale iinde farkl bir alana aktarlmtr. Bu topran ince elekten geirilmesi neticesinde, 22 adet sikke daha elde edilmitir. Kaz alanndan kan sikkeler toplam olarak; 1i altn, 127si gm olmak zere 128 tanedir. Sikkelerin byk ksm, korozyon tabakayla kaplanm ve tanmsz hle gelmitir. Sikkeler; 0,8 cm. ile 1,8 cm. arasnda deien aplara sahiptir. Sikkelerin temizlenmesi iin, kaz evindeki laboratuvar imknlar erevesinde n temizlikleri yaplm ve bir ksm tanml hle getirilebilmitir. Geri kalan kt durumdaki sikkeler zerinde, ileri derecede laboratuvar almasna gerek duyulmaktadr. yi durumda olan altn ve baz gm sikkeler zerindeki yazlar ve tarihler net bir ekilde okunabilmektedir. Bu yazlardan hareketle sikkelerin, XVI. yy.a ait Osmanl Dnemi sikkeleri olduklar anlalmtr (Resim: 4). C2 plan karesi: Kale giri meknnn batsnda, sur duvarnn bitiiinde ve silindirik kulenin dousunda yer alan C2 plan karesinde, ilk olarak 2008 ylnda kaz almalarna balanm ve bu almalar neticesinde, yaklak 1,50 m. derinlie inilmi, fakat zemine ulalamadan kaz sezonu sonlanm ve bu alan temizlenerek 2009 ylnda devam edilmek zere braklmt. Bu kaz sezonunda ise, yaklak 2,00 m. daha kazlarak, zemine ulalmtr. Kaz alanndan kan ta dolgu, kale iinde ileride restorasyon almalarnda kullanlmak zere, daha nce talarn biriktirildii mekna alnm; toprak dolgu ise tahliye platformundan, kalenin dna aktarlmtr. Kaz almalar srasnda, ou amorf nitelikte olmak zere, srl ve srsz seramik ortaya kmtr. Kaz almalar sonucunda; sur duvar tamam ile ortaya km, drt taraf duvarla rl, bir oday andran mimar mekn tanml hle gelmitir (Resim: 5). Dou tarafnda, giri ile meknn balantsn salad dnlen, kap eklinde bir aklk bulunmaktadr. Bat duvarnda, zemine yakn ksmda kk bir dolap niine rastlanmtr. Ayrca, C2 plan karesi ierisinde bulunan, ana giriin batsnda yer alan, sur duvarnn gney-kuzey dorultusunda uzanan duvarn dou cephesi de ortaya karlmtr. Bu duvar zerinde, 0.36 x 0.80 m. ebadnda bir ni dikkat ekmektedir. H4 plan karesi: H4 plan karesi iinde yer alan ve dikdrtgen plana sahip olan kulenin (F kulesi) kaz almalarna; ilk olarak, kule duvarlarnn zerinden dt anlalan, kule nnde birikmi olan moloz talarn temizlenmesi ile balanmtr (Resim: 6). Daha sonra, kule kapsnn zeminden 3,5-4,00 m. yukarda olmasndan dolay, hem kuleye giriin salanmas hem de kaz almalar neticesinde ortaya kacak olan dolgu malzemelerinin rahata tahliye edilebilmesi amacyla, ahap bir iskele oluturulmutur.

384

..................................................................................................................................................................................

Kulenin i mekn, kap aklndan daha yksek bir seviyeye kadar ta ve toprak dolgu ile kaplanm durumdayd. ksmda ilk olarak, yaklak 1,50 m. yksekliine varan moloz talar d ksma aktarlm ve daha sonra toprak dolgunun boaltlmasna balanmtr. Zemine doru inildike, kule iindeki katlarn oluturulmasn salamak amacyla kullanld anlalan, ahap hatllara rastlanmtr (Resim: 7). Bu hatllar, dar alnarak almalara devam edilmitir. Kaz alannn kuzey dou H4 karolajnda yer alan F kulesinin, i taban alan 29.66 m olup duvar kalnlklar yer yer 3.75 m.yi bulduundan d ktle alan 96.56 mdir. Kaz alannn zemininden yaklak 4.00 m. ykseklikte, ykseklii 2.82 m. ve genilii 1.05 m. ebadnda kule giri kaps yer almaktadr. Kule kapsnn d ksmnda ksm dkntler olumu olup genel anlamda ekli bozulmamtr. Kule giri kapsnn hemen altnda 2.95 m. kotunda, sa ve sol ksmda 2 adet 33 x 33 cm. ebadnda gzetleme penceresi vardr. Giriteki genilii 1.05 m. olan kap, sal sollu 19 ve 14 cm.lik 2 adet di yaparak i genilikte 1.30 m.ye ular. Kulenin i duvar yzeyinde srasyla 2.95 m. kotunda 5 adet, 5.35 m. kotunda 1 adet, 7.77 m. kotunda 5 adet, 10.17 m. kotunda 1 adet, 12.90 m. kotunda 5 adet yaklak 40 x 40 cm. llerinde hatl boluklar bulunmaktadr. Bu hatllar karlkl 2 duvarda ayn sayda ve ayn kotlarda yer almaktadr. Kulenin B ve D duvarnda ise 10.17 m. kotunda birer adet karlkl hatl boluklar yer almaktadr. Ayrca, D duvarnda 6.35 m.de balayp 8.00 m.de biten genilii yaklak 1.10 m. olan ksm bir dknt olmutur. C duvarnda ise, ayn seviyelerde 6.50 m. kotundan balayp 8.65 m. kotunda biten 1.10 m. geniliinde ksm dknt olumutur. Kulenin C duvarnda 3.45 m. ve 7.30 m. kotlarnda, kule giri kapsnn altnda ve stnde yer alan ve duvar boyunca uzanan 15 cm. geniliinde girintiler yer almaktadr. Bu girintilerin karlkl hatl boluklar gz nne alndnda, ara kat demelerini oturtmak iin oluturulduu dnlmektedir. Kule duvarlarnda hem ite hem de dta ksm duvar yklmalar ve ta dmeleri olduundan, u anda sadece en u noktasna bal olarak 14.76 m. ykseklikte olduunu syleyebiliriz. Kaz faaliyetleri neticesinde; kulenin iinde ilk durumdan yaklak 7,00 m. derine inilmi ve zemine ulalmtr (Resim: 8). ok sayda, gnlk kullanm kaplar olduu anlalan srl ve srsz seramik paralar ve tamamen salam durumda olan, pimi topraktan yaplm iki adet kse ortaya kmtr. Tahliye platformu kurulmas: 2007 ve 2008 yllarnda kaz almalar sonucunda ortaya km olan toprak dolgu, kalenin i meknnda biriktirilmitir. Fakat, her geen sene kaz alann kaplayaca ve ileride kaz almalarna engel olaca dnlen bu toprak ynnn, ahap ve sac ile oluturulan bir platform yardm ile kalenin d ksmna

..................................................................................................................................................................................

385

aktarlmas salanmtr. Topran verimli olmasndan dolay, kaleye k salayan engebeli arazide ileride evre dzenlemesinde kullanlmas dnlmektedir. Rlve izimi: B3, C2 ve H4 plan kareleri, kaz almalar ile tabana ulalmas sonucunda, rlve izimi yaplmaya msait durum almtr. Fiili olarak kaz faaliyetlerinin son bulmas ile bu kaz alannn da rlve izimleri alnmtr (izim: 1). Jeozik lm: Yaplacak kazlarn belli bir plan erevesinde hareket etmesini salamak amac ile stanbul niversitesi Mhendislik Fakltesi Jeozik Blm retim yesi Yrd. Do. Dr. Fethi Ahmet Yksel tarafndan, ileride kazlmas dnlen bir alann jeozik haritalar oluturulmutur. Bu erevede, yer altndaki yap kalntlarnn daha kazya balanmadan tespit edilmesi ile belli bir alma seyri iinde hareket edilecektir. Yrd. Do. Dr. Fethi Ahmet Yksel tarafndan gerekletirilen jeozik lmler yaplmtr. Kaz alan ve evresine dair durum raporunun oluturulmas: ehir Planlaycs Yrd. Do. Dr. Hayat nverdi ve Mimar-restoratr Yrd. Do. Dr. Gonca Bykmh tarafndan kaz alan ve evresi incelenerek durum raporu oluturulmutur (Resim:9). Seramik buluntularn deerlendirilmesi: 2009 yl kaz sezonunda ortaya karlm olan srl ve srsz seramikler; az ksm, boyun, dip, taban, kulp ve gvde paralar olarak ayrtrlmtr. Daha sonra, yrede kullanlan yaplarn formunu verebilecek olan paralar temizlenerek incelenmi ve izimleri yaplmtr (Resim: 10). Bu ekilde, seramik envanter leri oluturulmutur. Sonu olarak; 2009 yl kaz sezonu nemli bir aksamaya uramadan, planland ekilde devam etmitir (Resim: 11). Geri, kazya baladmz gnlerde yreye youn yamurlarn dmesi sonucu, kaz alannn hemen yaknndan geen Tigrat Deresi tam ve drt vatandamzn sele kaplmas sonucunda hayatlarn kaybetmeleri bizleri de zmtr. Kazda ortaya karlan envanterlik ve ettlk tanr kltr varlklar, Artvinde mze bulunmadndan Rize Mzesine gtrlerek teslim edilmitir. Amorf durumdaki seramikler ise, kale iinde bir ukur alarak gmlmtr. Gelecek kaz sezonunda bata kalc barnma sorununun zm iin bir kaz evine sahip olunmaya allacaktr. Yeterli sayda kaz ekibimiz bulunmaktadr. Yrede ii cretleri yksek olduundan, giderlerimiz dier kazlardan daha yksek olmaktadr. Kazmz, yerli ve yabanc eitli bilim adamlar ziyaret etmilerdir (Resim: 12).

386

..................................................................................................................................................................................

izim: 1

..................................................................................................................................................................................

387

Resim 1: Balang temizlik almalar.

Resim 2: 2008 yl almalar sonucunda B3 amasnn durumu.

388

..................................................................................................................................................................................

Resim 3: B3 plan karesinde yer alan merdiven basamaklar.

Resim 4: B3 plan karesinden kan, Kanunye ait altn sikke.

..................................................................................................................................................................................

389

Resim 5: 2009 yl kaz almalar neticesinde C2 amasnn durumu.

Resim 6: F kulesi nndeki moloz talarn temizlenmesi sonras durumu.

390

..................................................................................................................................................................................

Resim 7: F kulesi ierisinde ortaya kan ahap hatllar.

Resim 8: F kulesinin iten grnm.

..................................................................................................................................................................................

391

Resim 9: Yrd. Do. Dr. Hayat nverdi ve Yrd. Do. Dr. Gonca Bykmh kaz alannda bilgi alrken.

Resim 10: Seramik buluntular laboratuvarda deerlendirilirken.

392

..................................................................................................................................................................................

Resim 11: B3, C2 ve C3 amalarnn 2009 yl almalar sonundaki hli.

Resim 12: Prof. Dr. Yaar oruhlu ve Yrd. Do. Dr. Tlin oruhlu kaz ekibimizle birlikte.
..................................................................................................................................................................................

393

ZEYVE HYK (PORSUK) EXCAVATIONS IN 2009

Dominique BEYER1

The hyk of Porsuk, also known under the local name of Zeyve hyk, lies in an east-west valley, near the small town of Ulukisla, in the vilyet of Nigde (Fig. 1). It is located along the great communication road connecting the Anatolian Plateau with the Cilician plain and the Syro-Mesopotamian world through the Cilician Gates in the Taurus. The Taurus, the silver mountains of the Assyrian annals, was rich in lead and silver mines, which were in activity since ancient times and until recently. The site certainly corresponds to the ancient Tunna, attested by the Hittite and Assyrian texts, and to the Tynna of the classical period On the hyk, measuring about four hundred and fty by two hundred meters (Fig. 2), the 2009 excavations were limited to the main areas, as in the previous seasons, that is to say to the eastern Chantier IV (with three operations) and the western Chantier II. But a large part of the work time was devoted to the preparation of the publication with the collaboration, on the eld, of the rst director of the mission, Prof. Olivier Pelon, from the Lyon University. The publication will concern the levels from the Late Bronze to the Middle Iron Ages, covering the rst campaigns but also the recent ones2. I. The Chantier IV , Eastern Part of the Hyk (Fig. 3) 1. In the northern area, which was not damaged by the graves of the Late Roman necropolis, the upper levels have been better studied. Parts of a large rectangular building were excavated (Fig. 4), which was covered by tiles (Fig. 5). According to the material, the building was occupied during a long period, from the rst century to the end of the third century or the beginning of the fourth century AC: a coin of the imperator
1

Pr. Dr. Dominique BEYER, Institute of History and Archaeology of the Ancient Near East, Universit of Strasbourg, France. Maison Interuniversitaire des Sciences de lHomme-Alsace (MISHA), 5 alle du Gnral Rouvillois, C 50008, F- 67083 Strasbourg cedex. Mail: dominique.beyer@misha.fr. See the annual report in Anatolia Antiqua XVIII, 2010 and the precedent reports in the different volumes of the Kaz Sonular Toplants and Anatolia Antiqua. Members of the excavations staff 2009 : Isabelle Chalier, Fabrice De Backer, Stphane Lebreton, Franoise Laroche-Traunecker, Aksel Tibet, under the direction of Dominique Beyer. The drawings of the material were made by Ayse ztan. Our temsilci was Seda Basar.
..................................................................................................................................................................................

394

Maximianus Augustus was found in a corner of the building (Fig. 6a-b). Some hydraulic installations were found in the vicinity (Fig. 7), with plaster oor and jar. On the oor, a small hellenistic lamp (Fig. 8) with the dcor of a stag. As many times observed in the past, the remains of this rst level were often actually founded on some walls of the second level, as for example a long and large wall, built with large blocks of sandstone or gypsum, with remains of big jars and tannur for bread. The ceramic material belongs to the second and rst centuries BC. 2. More to the south (Fig. 3, 9), in the squares J41-K41, the many phases of domestic occupation were studied (eight to nine phases), with remains of rooms arranged with pithoi and some tannurs. The same system was used, with few modications, during ve to six centuries, between the Hellenistic period and the third century AC. In the archaeological material found in these levels, a terracotta gurine of a bull (Fig. 10), a spearhead made of iron and a lot of knuckle bones, some of theses being pierced. In the south-east part of that area (Fig. 3), a small but deep sounding was made in the Iron Age levels to access to the Bronze Age occupation brought to light during the last campaigns, close to the fortications, with casemate walls to the east (Fig. 11). There, like in many other cases, unfortunately, the Iron Age levels were poor of well preserved architectural remains and ceramic material in a secure context. At the bottom of the sounding, the oor of the Late Bronze Age destruction stratum was cut by a large pit of the Iron period with some rare material, mixed Middle Iron, more or less ancient one. Belonging to the Late Bronze Level Porsuk V, were there remains found of a very badly preserved partition wall, made with mixed material: mud, wood and some pebbles. Alongside this wall lay a broken jar, of the same Late Bronze Age type as those found everywhere in that same area during the last campaigns. Some of those contained carbonized barley seeds. The Chantier Two (Fig. 2, 12) The eastern tower of the Late Bronze Age fortications of that area, recently excavated with an elevation of more than four metres (kerpi on a base of stones), has been now protected by a temporary roof of metal sheets (Fig. 12). We have completed our knowledge of the northern tower elevation in a narrow sounding at the bottom, showing four layers of sandstones below a wooden carbonized beam. To the right of the tower, it is important to know if the fortication walls of the late Bronze Age period were continuous along the northern limit of the hyk or if the system turned to the south, to form a kind of a fort that overlooked the lower town. In the last campaign, we found, below some

..................................................................................................................................................................................

395

levels of occupation from the Hellenistic to the Roman periods with many pithoi, a large wall (Fig. 13) of stones, running parallel to the northern slope of the site. This wall is in the continuity of a wall (wall 16), partially excavated a long time ago by the mission of Olivier Pelon. Inside the wall, a framework of wood was dated by the radiocarbon between the eleven and the eighth century BC (1080-740). But probably the upper part of the wall, which shows different phases, can be dated to a more recent phase. To the east, remains of a rectangular tower, projected to the outer side, were found. It remains to be known what happened below, during the Late Bronze period. More to the South, in H07, in the soundings where, last year, remains were found from Porsuk I and II(Roman and Hellenistic periods), more work was done in the eastern part of the sounding. A wall, East-West, and the remains of two pithoi, belong most certainly to the so called Maison aux pithoi (House of pithoi) excavated by the Pelon Mission many years ago (Porsuk IIa). A more ancient level (Porsuk IIb), from the Hellenistic period, shows a kind of podium made of plastered earth, with part of maybe an oven, remains of a new wall and a paving with stone slabs. The excavations there have to be extended next season to complete the plan of that area and to allow the progress of the research to the more ancient levels, from the Iron and Bronze Ages. This objective remains also to be reached in the other areas of the hyk of Zeyve.

396

..................................................................................................................................................................................

Fig. 1: View from the Taurus to the site of Zeyve. To the left, the white mountain of gypsum stone.

Fig. 2: Topographic plan of Zeyve hyk-Porsuk.

..................................................................................................................................................................................

397

Fig. 3: Schematic plan of the main areas of chantier IV.

398

..................................................................................................................................................................................

Fig. 4: Chantier 4. Remains of the rectangular building in H-I/41.

Fig. 5: Tiles of the rectangular building.

..................................................................................................................................................................................

399

Fig. 6a-b: Coin of the imperator Maximianus Augustus.

Fig. 7: Chantier IV. Hydraulic installations.

Fig. 8: Chantier IV: Hellenistic lamp with a decor of a stag.

400

..................................................................................................................................................................................

Fig. 9: Chantier IV. South area. Plan of one of the many architectural phases.

Fig. 10: Terracotta gurine of a bull.

Fig. 11: Chantier IV. SE sounding (K41) beside the Late Bronze Age fortication system.
..................................................................................................................................................................................

401

Fig. 12: Chantier II. Area of the fortications with the protection of the NE tower.

Fig. 13: Chantier II. Fortication wall, with wooden framework, of the Iron Age.

402

..................................................................................................................................................................................

THE ANTIOCHIA AD CRAGUM ARCHAEOLOGICAL RESEARCH PROJECT: NORTHEAST TEMPLE 2009 SEASON
Michael HOFF Rhys TOWNSEND Ece ERDOMU

The fourth season of archaeological investigation of the Northeast Temple at ancient Antiochia ad Cragum (Gney Ky, Gazipaa) was carried out between July and August 2009. In the seven-week season members of the Antiochia ad Cragum Archaeological Research Project (ACARP) conducted investigations in three interrelated spheres of operation: architectural block recording and removal, remote sensing, and excavation. Funding for the seasons research was generously provided by the US National Science Foundation, Harvard University Loeb Foundation, and the University of Nebraska. We are grateful to the Archaeological Directorate of the Ministry of Culture and Tourism for granting us the permit to conduct our research and to Mr. nal nar, the Ministrys representative, for exceptional assistance during the course of the season. Architectural Block Recording and Removal As in previous seasons project members continued the operation of clearing the western and southern quadrants of the collapsed temple of its scattered blocks begun in previous seasons. The procedure for documentation and removal, developed and rened over the previous three seasons, has proved to be an effective and efcient method. First, each newly revealed and undocumented block is cataloged into a registry system, followed by recording its position by means of a total station into the ground plan of the block scatter. Included within the block registry is a brief description of the block, measurements, preliminary condition report, and a sketch of its position in situ relative to other blocks. Preliminary investigation of each block concludes with a photographic record of its original position. Following this initial autopsy teams of two draftspeople one person on each team measuring, the second person drawing photograph and draw one side of the block at a 1:10 scale while the block remains in situ. One side only is
*

Prof. Dr. Michael HOFF, University of Nebraska, Lincoln, NE/USA. mhoff1@unl.edu Prof. Dr. Rhys TOWNSEND, Clark University, Worcester, MA/USA. rtownsend@clarku.edu Asst. Prof. Dr. Ece ERDOMU, University of Nebraska, Lincoln, NE/USA. eerdogmus@unl.edu

..................................................................................................................................................................................

403

drawn in the eld since it is often the case that only one side is fully exposed prior to removal. The block is then removed and placed in the block eld with the side of the block that has already been drawn placed face down. In this manner the drafting team has convenient access to the remaining, undrawn sides (Fig. 1). The block is then readied by removal by an operational team, specially trained to prepare and lift the recorded block off the mound. The process of moving the blocks from the mound and to the block elds is a careful and extremely meticulous operation. The team is composed of experienced personnel, with three seasons of work now completed. Included in the team is the crane operator, O. alar, who has become adept at the careful lifting of ancient blocks. Considerable care is given towards protecting the corners, surfaces and especially moldings during the lifting and removal process. Soft, wooden planks as well as thick carpet pieces are placed between the fabric cables and block surfaces to alleviate stress to the marble during lifting (Fig. 2). Blocks are then transported to the block elds, located adjacent to the temple; as of the end of the 2009 season three block elds are in use. Great experience has also been gained in turning the blocks expeditiously so that the one drawn side of each block is placed on the bottom. Blocks are placed upon wooden skids in the block elds so that they are raised slightly to allow lifting cables easy access when the need arises for the block to be lifted anew. After three seasons of activity upon the temple mound, 546 blockspartial or completehave been documented and catalogued, representing an increase of 106 blocks from the 2008 season. Of this number, 434 blocks have been successfully removed from the temple mound and placed in the block elds. In 2009 alone, 209 blocks were transported, demonstrating greater efciency over previous seasons. By the end of the season the drawing teams had completed by 223 separate drawings. Three sides of the temple are now clear (Fig. 3)back, west ank, and front leaving only the east ank still to be addressed; this will be the object of attention in the 2010 season. Remote Sensing In 2008, team members utilized Ground Penetrating Radar (GPR) technology to scan the temple mound for a suspected sub-grade vaulted chamber. In order to achieve a base-line scan of a similar temple platform with vaulted chamber, team members conducted GPR scans of the ekerhane Kk, the presumed temple/cenotaph to Trajan at nearby Selinus (Gazipaa). Scans of the Antioch temple were taken after all the fallen architectural blocks were removed from atop the podium and the area had been levelled in order to achieve an optimum surface for scanning. Results from the 2008 scans of the

404

..................................................................................................................................................................................

Antioch temple showed likely correlations with the baseline data from the Selinus temple, strongly suggesting that a sub-grade vault does in fact exist at Antioch. In 2009 excavations of the deposits within the podium allowed for additional GPR scans, and it was hoped that with the removal of more than a half-meter of ll from the podium oor might produce a clearer scan of the sub-grade vault. The excavation trenches, however, restricted the mobility of the GPR scanner and thus did not allow for optimal scanning. Nevertheless the 2009 scans continue to indicate the presence of a vaulted sub-chamber. An additional technology was also brought to bear in the examination of the podium this past season. Fiberscopic Remote Inspection equipment, utilizing a boroscope, was used to investigate clues to the original structural and architectural design of the temple as well as its current condition. The boroscope consists of a miniature camera and light mounted at the end of a exible cable that could be inserted into small crevices or in between blocks for inspection. It was hoped that these crevices within the structure might allow for non-invasive boroscopic inspection of the sub-grade chamber. Several cavities were investigated in this manner (Fig. 4). Unfortunately, none allowed for deep probing. We anticipate that applications of GPR scanning and boroscopic probing will continue in the 2010 eld season. Excavation Excavations were carried out on the temple mound for the rst time in 2009. Within the northern half of the interior of the cella atop the podium, two small trenches (001 and 002), both approximately 4 m by 2 m in size, were laid out (Fig. 5); the southern portion will be explored in the 2010 season. Another trench (003) was opened at the rear of the temple, abutting on the exterior of the western portion of the back wall. Within Trench 001 a long wall, running parallel to the cella wall along the eastern side of the podium was uncovered. Incorporated into this wall were architectural spolia, such as a frieze fragment, and a decorated columnar drum fragment (Fig. 6). Pottery found within the context of the wall, including examples of glazed sherds, indicates a Byzantine date. This wall was laid directly atop the temples cella oor that was revealed at the bottom of the trench. The frieze fragment may belong to the aedicular pediment (AT 119) that is believed to have been incorporated into the rear wall of the temple. Within the Byzantine wall and the northern and eastern walls of the cella is a layer, approximately 0.30 m deep, consisting of large head-sized stones that may have formed a rough podium along this ank. Additional excavation in 2010 should clarify the situation. The ll within Trench 002 revealed little information concerning post-antique

..................................................................................................................................................................................

405

usage of the structure. At the bottom of the trench were fragments of the thick marble oor of the cella interior; although some of the oor slabs had been removed, this was clearly the same as revealed in Trench 001. Careful cleaning of the rubble and mortar that serves as the underpinning of the missing slabs indicates that the sub-structure remains intact and has not been penetrated by those who removed the oor slabs. Originally we had feared that looters had entered the vault under the temple oor at this location, but this is now proven unfounded. There is yet no indication of an internal staircase from within the temple interior to the vault below as seen in the Selinus temple. Entry into the vault is now believed to be located along either the temples eastern or western ank. The purpose of Trench 003 was to probe the exterior rear faade of the temple; only the western side of the ank was exposed in 2009. Over the centuries, large quantities of soil, washing down from the hillside to the north, have welled up around the temple. This deep layer of ll had accumulated nearly up to the level of the rst wall course of the cella that remains in situ along the temples rear ank. Over 2.5 meters of deposited ll were recorded at the end of the season. Excavation through this accumulated ll revealed no discernable stratigraphy. Excavation of Trench 003 halted for the season at the level of the rst architectural course below the base moulding that may represent the upper part of the structures foundations. In 2010 we intend to widen Trench 003 outwards away from the architecture in order to allow for deeper excavation of the trench and also excavate the eastern segment of the temple rear wall. Podium Architecture The exterior of the podium at the rear of the temple, as revealed during excavation, is fairly well preserved as a result of the accumulated ll (Fig. 7). Below this walls lowest coursepreserved in situare the podium oor slabs which on the exterior form part of a two-step crepidoma. Below these steps is the podium whose height, although not yet completely excavated, measures preliminarily 1.975 m high. The lowest course of the podium revealed in Trench 003 is currently only partially exposed; it may in fact not be part of the podium proper but belong instead to the foundations. Continued excavation in the 2010 season will reveal the exact nature of the sub-podium situation. The architecture of the podium consists of a base moulding, 0.42 m high, that supports a large orthostate course, 0.89 m in height. The podiums crown moulding echoes the bases dimensions at 0.405 m in height. The temples crepidoma is recessed from the outer edge of the podiums crown moulding by 0.68 m. The ornamentation of the architectural elements of the temples rear side, now partially revealed, corresponds to the high quality decoration of the buildings superstructure.

406

..................................................................................................................................................................................

Fig. 1: Students drawing temple block in block eld.

Fig. 2: Moving temple block by crane.

..................................................................................................................................................................................

407

Fig. 3: View of temple mound following 2009 season, from NW.

Fig. 4: Remote sensing team probing cavities within the building with boroscope.

408

..................................................................................................................................................................................

Fig. 5: View of excavation trenches atop podium: 001, right; 002, left.

Fig. 6: Cella oor of temple. Byzantine wall with spolia at right.

..................................................................................................................................................................................

409

Fig. 7: Trench 003 (Rear of temple with newly exposed podium).

410

..................................................................................................................................................................................

BKLKALE KAZISI 2009

Kimiyoshi MATSUMURA*
Bklkale, Krkkale li, Karakeili lesine bal Karakeili Beldesinde, Ankarann yaklak 100 km. gneydousunda, Ankaradan Kamana giden karayolunun Kzlrmak gemeden hemen sol tarafnda yer almaktadr (Resim: 1- 2). 2009 yl Bklkale kaz almalar, 15 Ekim 15 Kasm 2009 tarihlerinde Japon Anadolu Arkeoloji Enstits tarafndan gerekletirildi. Bakanlk temsilcisi olarak Hatay Mzesinden Arkeolog Ali elikay katld. I. Bklkalede yaplan arkeolojik almalarn amac, buradaki M.. 2. binyl, zellikle Hitit Byk mparatorluk anda blgesel bir ehrin aratrlmas ve KamanKalehykte tespit edilen Anadolu kronolojisindeki boluun doldurulmasdr. Bilindii gibi, Japon Anadolu Arkeoloji Enstits Bakan Dr. Sachihiro Omurann bakanlnda 1986 ylndan beri srdrlmekte olan Kaman-Kalehyk kazlarnda imdiye kadar M.. 3. binyldan gnmze uzanan, Anadolunun yerleim tarihi aa karlmaktadr. Yalnz M.. 2. binyln ikinci yarsndaki Hitit Byk mparatorluk ana ait kalntlar bu merkezde youn ekilde tespit edilemedii iin, bu dneme ait bilgiler eksiktir. 1991, 2006 ve 2008 ylnda Bklkalede tarafmzdan yaplan yzey aratrmalar Bklkalenin M.. 2. binyln ikinci yarsnda nemli bir yerleim merkezi olduunu ortaya karm ve buradaki almalarn Kaman-Kalehykteki bu boluu dolduracan bize gstermitir.1 Bu nedenle, 2009 ylnda kaz almas burada balatld. II. 2009 ylnda Bklkalede yaplan almalar unlardr: 1. Geen sene yaplan toporak harita almasnda eksik kalm olan ehrin bat ksmnn bitirilmesi. 2. Kale denilen kayaln tepesinde kaz almalarnn yaplarak, bu blgenin stratigrasinin renilmesi ve burada, amacmz olan Hitit Byk mparatorluk ana ait yap katlarnn belirlenmesi. 3. Manyetik aratrmalar ile aa ehrin snrlarnn tespit edilmesidir.
* 1

Dr. Kimiyoshi MATSUMURA, Japon Anadolu Arkeoloji Enstits, arkan, Kaman-Krehir, 40350/ TRKYE. k.matsumura@jiaa-kaman.org Omura 1992: 368, Bykkaletepe; 2007a, 2007b: Bklkale (06-37).

..................................................................................................................................................................................

411

1: Toporak Haritann Tamamlanmas ren yerinin dou ksmn toporak haritas, 2008 ylnda yaplan almada byk lde tamamlanmt. 2009da ise, bat blgesi de dhil ren yerindeki btn harita almas bitirildi (Resim: 3). 2: Kaz almas 2009 yl kaz almalarnn amac dorultusunda kayaln tepesindeki stratigrayi anlamak ve tepenin srtnda yzeyde grnen byk ta srasnn hangi mimar ile ilikisi olduunu ortaya karmak iin tepenin en yksek noktasndan kuzey srtna doru 10 m. x 10 m.lik iki yeni amada kaz almalar yapld (Resim: 3). Bu seneki kaz almalarn sonucunda kltr tabakas tespit edildi. Bunlar; I. kat: Osmanl Dnemi, II. kat: Demir a, III. kat: Ge Tun a olarak sralanmaktadr. I. Kat: Osmanl Dnemi (Resim: 4) Bu katta, yamata iki metreye yakn derinlikte kazlarak yaplan bodrum eklindeki yaplar ortaya karld ve bu mimarlerin iki safhal olduklar da tespit edildi. Birinci safhada, byk bir odann kullanld anlald. Tepenin srt boyunca ina edilen bu mimarnin dou duvar (W12) yzeyde grnen byk ta sralar olan duvar 3 temel olarak kullanarak; kuzey ksmnda ise, moloz talar kullanlarak rlm yaklak 1m. geniliinde duvar ile oluturmutu. kinci safhada odann bat duvar kerpile tamir edilerek duvar 4 ile odann ortadan blnm olduu anlald. Bu dnemde bir adet ocak (H3) odann bat duvarna yarm daire eklinde duvar oyularak yaplmtr. I. Kattaki odann dou duvarlar kaldrlrken bulunan lle parasndan, bu katn Osmanl Dnemine ait olduu dnlmektedir (Resim: 5). II. Kat: Demir a Demir ana ait tabaka sadece gneydeki amann gneybat kesinde tespit edildi (Resim: 6). Burada ilk nce moloz talarla doldurmu kanal biiminde bir ukur bulundu (P1). Bu ukurun, Demir a tabakasn bozarak yaplm ve I. katn mimarsi tarafndan kesilmi olduu anlald. Demir ana ait yap katnda ise, bir odann bat ksm ortaya karld. Bu oda da tepenin dou yamac dzeltilip yapld iin bat ve kuzey duvarlar bodrum eklinde ve bir sra hlinde ta duvar ile yaplmt. Odann dou ksmnn I. katta bulunan oda tarafndan kesildii anlald. Kuzeybat kesinde at nal eklinde bir ocak (H1) ortaya karld. Bu odann iinin kl ile dolu olduu grld. Odann iinden kan gri ve boyal seramik paralar bu mimarnin Ge Demir ana ait olduunu gstermektedir.

412

..................................................................................................................................................................................

III. Kat: Ge Tun a III. Kat almas, gneydeki amada (N2E0 amasnda) younlatrld (Resim: 7). Bu amadaki I. ve II. katn mimarleri kaldrlnca, altnda bir yangn tabakas ortaya karld. Bu yangn tabakasnda, kuzey-gney ve dou-bat istikametinde ta temeller ortaya karld. Bunlarn yzeyde grlen byk ta sras ile ada olduklar anlald. Bu ta temelin (W15) zerinde yangn yznden portakal rengine dnm kerpiler bulundu. Amann bat kenarnda ise bu duvar kuzeydou istikametinde uzanan bir baka yanm kerpi duvar ile birlemekteydi. Bylece, bu amada duvarlar ile blnm 4 ayr mekn olduu tespit edildi. Yalnz bu sene duvarn dibine kadar inilemedi. Bu mimarde dikkat eken en nemli unsur ise, bu meknlarn duvar 3e dayanarak yaplm olmasyd. Meknlar, bir oda olarak olduka kk olup muhtemelen Hititlere ait mimarnin bir zellii olan Kazemat eklinde yaplmlard. Ama meknlarn yangn geirmi toprakla dolu olmas, yangn geirmeden nce bu meknlarn bo olduklarn ya da bu mimarnin altnda bir baka yangn tabakasnn olduunu gstermektedir. Ayrca burada, amann kuzeydou kesinde yzeyde grlen ta duvarn (duvar 3) d ksm kazld. Bu seneki almalarmzda 6.5 m.ye kadar inilmi, ancak bu duvarn tabanna kadar ulalamamtr (Resim: 8). Burada ok sayda 2. binyln 2. yarsna ait olan, astarsz anak mlek paralar kmaya balad. III. tabakada bulunan tepeyi eviren ve yaklak 7 m.den yksek olan bu ta duvarlarn savunma amac ile yapldn dnebiliriz. Bunlarn dnda bu seneki kaz srasnda Orta Demir ana ait Aliar IV boyal seramik paralarnn bulunmas Bklkalenin Orta Demir anda da iskn edildiini ve stelik Kaman-Kalehyk IId tabakasnda, yani szde Karanlk a denen Erken Demir anda karakteristik olan bir bichrome seramik parasnn bulunmas, Bklkalenin Erken Demir anda da iskn edildiini gstermektedir (Resim: 9, 10) 3: Aa ehirde Yaplan Jeomanyetik Aratrmalar 2008de yaplan jeomanyetik aratrmalarda, tepede yksek bir sur ile evrilen byk bir mimar kompleksin varl tespit edilmiti. Aa ehirde ise, anak mlek paralarnn yzeydeki dalndan hareket edilerek ehir snrnn nerede olduu hakknda bir sonu karlmaya allmt. Bu sene, bu tahmini kantlamak amacyla zellikle Aa ehrin kuzeybat ksmnda almalar yapld (izim: 3). Aa ehrin kuzey blgesinde geen sene ehir snrlar ile ilgili yaplan tahminler dorultusunda iki sra hlinde birbirine paralel olarak giden duvarlar ile oluan ehir suru ve surun zerinde birka kulenin bulunduu tespit edildi (Resim: 11) Bu surun, tipik Hitit geleneinden ve Boazkyden tannan, Kazemat teknii ile yapld anlald. Bat kuzeybat ksmnda ise, bir ehir kapsnn varl ortaya karld.
..................................................................................................................................................................................

413

Bu kapnn ekli de yine, Boazkyde tespit edilenler ile paraleldi. Ayrca, bu surun birka yerinde, bu sura dikey olarak yerletirilmi, ksa duvarlardan oluan baz mimar kalntlarn da varl belirlendi. Bunlarn da yine Boazkyde bulunan poternler gibi olmalar ihtimali byktr. Bu ekildeki Hitite zg sur, kule ve zerlikle poternin bulunmas, Bklkaledeki Aa ehrin Eski Hitit Krallk ya da Hitit mparatorluk Dneminde ina edilm olduunu gstermektedir.2 III. Bklkalede gelecekte yaplacak olan almalarda, 2009 senesi kaz almalarnn sonularndan elde edilen, tepedeki sur ve onun ierisindeki mimarler incelenecek, Aa ehir surunun devam aratrlacak ve bunlarla birlikte Bklkale ikinci binyl ehrinin btn olarak anlalmasna allacaktr. KAYNAKA OMURA, S. 1991 yl i Anadoluda yrtlen Yzey Aratrmalar, X. Aratrma Sonular Toplants (1992): 365-386. OMURA, S. 2003-2006 ylnda Anadolluda yaplm olan Yzey Aratrmalar, XXV. Aratrma Sonular Toplants (2007): 213-224. OMURA, S. Preliminary Report of the General Survey in Central Anatolia (2006), Anatolian Archaeological Studies XVI (2007): 45-84. SEEHER, J., Chronology in tIattusa: New Approaches to an Old Problem, in Mielke, Schoop, Seeher (ed.), Structuring and Dating in Hittite Archaeology. BYZAS 4 (2006): 197-213.

Seeher 2006: 200-201.

414

..................................................................................................................................................................................

Resim 1: Bklkalenin harita zerindeki yeri.

Resim 2: Bklkale hava photoraf (kuzeyden).

..................................................................................................................................................................................

415

Resim 3: Bklkale kaz alannn toporak harita zerindeki yeri.

416

..................................................................................................................................................................................

Resim 4: Bklkale, I. kat mimar.

Resim 5: Bklkale I. kat, lle paras.

..................................................................................................................................................................................

417

Resim 6: Bklkale, II. kat mimar.

Resim 7: Bklkale, III. kat mimar.

418

..................................................................................................................................................................................

Resim 8: Bklkale, III. kat sur.

Resim 9: Bklkale, Orta Demir a seramik paralar.

..................................................................................................................................................................................

419

Resim 10: Bklkale, Erken Demir a seramik paras.

Resim 11: Bklkale, jeomanyetik aratrma sonucu.

420

..................................................................................................................................................................................

2009 YILI KAMAN-KALEHYK KAZILARI

Sachihiro OMURA*
2009 yl Kaman-Kalehyk kazlar, Kltr ve Turizm Bakanl Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrlnn izni ile Japonya Ortadou Kltr Merkezi-Japon Anadolu Arkeoloji Enstits adna 30 Haziran-28 Austos 2009 tarihlerinde yaklak 50 ii ile aralksz gerekletirildi. Kazlara bakanlmda, Dr. Masako Omura, Dr. Kimiyoshi Matsumura, Prof. Dr. zumi Nakai, Dr. Levent Atc, Dr. Andrew Fairbairn, Mamoru Yamashita, Maria Masubuchi, fotoraf Takayuki Oshima, konservatr Alice Paterkis ile farkl niversitelerden renciler katld. Kazlara Bakanlk temsilcisi olarak, Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrlnden Arkeolog smail Sarpnar grevlendirilmiti. 2009 ylnda Kaman-Kalehykte yaplan kazlarn baaryla tamamlanmasna katkda bulunan heyet yelerine teekkkrlerimi sunarm. zellikle her zaman olduu gibi, hocamz Prof. Dr. Nimet zgn bilimsel yardm ve katklar ile kazlar sdrlmtr. Hocamza itenlikle teekkrlerimi sunarm. 1 Kazlarn Amac Kaman-Kalehyk, Eski Ankara-Kayseri karayolunun hemen kenarnda Kaman lesinin 3 km. dousunda, Ankarann ku uuu 100 km. gneydousunda, bereketli bir arazinin tam ortasnda yer almaktadr. 2009 yl Kaman-Kalehyk kazlarnn amacn iki noktada zetleyebiliriz: Birincisi, 1986 ylndan 2008 ylna kadar incelenen kuzey amadaki kltr katlarnn esas ve tal evrelerini saptamak ve bylece hyn stratigrasini daha ayrntl olarak renmek; ikincisi, gney ve kuzey amalarnda saptanan IIc ve IId katlarnn mimar eserlerini bir btn hlinde incelemektir (izim: 1). 2 Kuzey Amasnn Stratigrasi 1986 ylndan beri hyn kuzey amasnda srdrlen kazlarnda drt esas yap kat saptanmtr. Bunlar yukardan aaya doru yle sralanmaktadr; birinci kat, 14-17 yzyllar, yani Beylikler ve Osmanl Dnemini temsil eder. kinci kat, M.. 12 yzyldan M.. 4 yzyln ikinci yarsna kadar devam eden Demir ana; nc kat, Orta-Ge Tun ana; drdnc kat ise, M.. 3 binyla, yani Eski Tun ana aittir. 3 2009 Yl Kaz almalar imdi Gney Amasnda aa karlan Demir a mimar kalntlar zerinde ksaca durmak istiyorum. zellikle IIa1-2, yani Helenistik Dnemin, IIc1-3, yani Aliar
*

Dr. Sachihiro OMURA, Japon Anadolu Arkeoloji Enstits Bakan, Japonya Ortadou Kltr Merkezi, 3-10-31 Osawa, Mitaka-shi, Tokyo/ JAPONYA.

..................................................................................................................................................................................

421

IV ile ada safhann ve IId1-3, yani karanlk a denilen kalntlarn evresi zerinde durmak istiyorum. 3-1 IIa Kat Mimarsi 1990l yllarda Kaman-Kalehykn tam ortasndaki plan karelerde IIa katna, yani M.. 4 yzyllara ait iki odal megaron planl byk yapya ve onu eviren yaklak 2.5 m., kalnlndaki duvarlar blok talarla rl ve 10-20m. uzunluunda koridor biimli mimarlk kalntsna rastlamtk. Kaman-Kalehykn kuzey ve gney alanlarnda yrttmz kazlarda bu tr ok sayda yap aa kardk. Salam olmayan bu yaplarn ok ksa bir zamanda zensiz olarak aceleyle yapldklarn tahmin ediyorum. Gney Amasnda 1996 ylnda tespit edilen IIa katna ait bu kaba rgl kalntlar kaldrmaa altk. Bu koridorlarn inasndan nce zemin 1.5 m. kadar kazlm, temele iki sra salam blok talar yerletirildikten sonra aralar moloz talar ve toprakla doldurulmutur. Bir koridorun tam ortasnda iki byk yuvarlak ukur tespit edilmitir. lerinde seramik paralar ve atklar kmadna gre, normal p ukurlar deil, yapnn st ksm ile ilgili olmaldr. ki koridorun enkaz kaldrlnca, burada grdnz kuzeybatgneydou istikametinde 2 m.ye yakn uzunlukta eriildi (izim: 2). Bunlarn koridor temelleri olduu tahmin edilmektedir. 3-2 IIc Kat Mimarlk Kalntlar Gney amadaki kaz almalarna, 1987 ylnda balamtk. Burada ama, kuzey amasnda saptanan I, II, ve III. katlarn kalntlarn izlemek idi. Bu nedenle almalarmz, I, II, III. katlar, zellikle, II. kat zerinde younlatrdk. 2009 ylnda, bizi en ok IIc seviyesinin mimar kalntlar uratrd. Buradaki amacmz, IIc kat ile IId kltrleri arasndaki ilikileri tespit etmek idi. Az nce izah ettiim gibi, IIc kat, M..8 yzyla, IId kat ise, M.. 11, 10, 9 yzyllara tarihlenir. 2007 yl kaz almalarnda, IIc katnn ayr evreye sahip olduu saptamtk. 2008 ylnda kaz, IIc katnn birinci ve ikinci yap katlar zerinde almalara devam edilmitir. IIc katn temsil edilen seramikler, Aliar IVte de bol sayda ele geirilmi olan stilize geyik motieri ile bezelidir. 2009 yl kaz almalarnda, IIc katnn birinci yap seviyesi zerinde allmtr. Birinci yap katndaki mimar kalntlarnn ou, bodrum eklindedir (izim: 3). Bu mimar kalntnn taban aratrlrken, duvarlarn kenarlarnda sekilere ve tabann tam ortasnda bir ukura rastlanmtr. ukurun iinden bol sayda IIc katna ait boyal seramik paralar bulunmutur. IIc katnn birinci seviyesinde aa karlan bodrumlar depo olarak kullanlm olmaldr. 3-3 IId Katn Mimarlk Kalntlar IId katndan ele geirilen organik malzemenin karbon 14 analizlerine gre, bu kat M..11.10. ve 9.yzyllara tarihlendirilmektedir. 1989-1994 yllarnda, Kuzey Amasndaki V., VI., VII. plan karelerde IId kat yaplarna rastlamtk. Bu kat

422

..................................................................................................................................................................................

mimarlnn zellii, yaplarn tek odal olmas, tabanlarnda direk izlerinin varl ve yangn geirmi olmasdr. Burada kahveye veya krmzya boyanm seramiklere rastlanmtr. Hatta IId katnda el yapm seramik paralar da ele geirilmitir. Ancak bu katta IIc katnda ele geirilen stilize geyik motii seramiklere hi rastlanmamtr. 2009 ylnda Gney Amasnn baz plan karelerinde IId seviyesinde almalara devam edilmitir. 2006-2008 yllarnda aa karlan II c katndaki yaplarn bazlar kaldrlnca, yangn geirmi IId katna ait mimar kalntlara rastlanm ve tabanlarnda direk izleri tespit edilmitir (izim: 4). Bu mimar kalntlarn izimi ve fotoraf ileri bittikten sonra, tekrar kazya devam edilmi ve bunun hemen altnda yine yangn geirmi bir yapya rastlanmtr. Burada ele geirilen seramikler IId katna aittir. Bunlarn arasnda az da olursa IIIa kat, yani Hitit mparatorluunun seramik paralar da ele geirildi. Buna gre, bu yapnn altnda M.. 2 binyln mimar kalntlarna rastlanacan mit ediyorum. Bundan sonraki almalarda, IId kltr ile III a kltr arasndaki ilikileri takip etmek istiyorum. 5 Buluntular 2009 yl kazlarnda ele geirilen buluntular, bronzdan ok ucu, ine, pincette ve bulalar, IIc katna ait boyal seramiklerdir. 4 Sonu Bu verilere gre, burada IIc kat ile IId arasndaki ilikiler zerinde durmak istiyorum. Yukarda da sylediim gibi, IIc katnda ele geirilen stilize geyik, antilop gibi hayvan motii seramikler IId katnda hi bulunamamtr. Ancak IIc katnda bulunan nakl seramiklerin dier baz motieri IId katnda da grlmektedir. Mimar bakmndan da IIc ve IId katlar arasnda yaknlk vardr. IIc katnda bulunan sekili tek odal evleri IId katnda da vardr. Buna gre, IIc kltrnn IIdnin devam olduu tahmin edilir. Yalnz Aliar IV boyal seramiklerinin IIc katnda yeniden ortaya ktn syleyebiliriz. 1986-2007 yllarnda tarafmzdan Anadoluda yaplan yzey aratrmalarnda Aliar IV ve Kaman-Kalehyk IIc kat boyal seramiklerinin ou Delice Irma ile Kzlrmak arasnda yer alan hyklerde ele geirilmitir. Buna gre, Aliar IV seramiklerinin Aliar merkez olmak zere byk olaslkla ilk defa Delice Irmak ile Kzlrmak arasndaki blgede balad tahmin edilebilir. Kaman-Kalehyk 24. sezon kazlar 28 Austosta bitmi ve hykte aa karlan mimarlk eserleri ve kesitler korunmak zere portatif at ile kapatlmtr. Son olarak, Kaman-Kalehyk Arkeoloji Mzesi zerinde ksaca durmak istiyorum. 1986 ylnda balayarak, bugne kadar srdrlen Kaman-Kalehyk kaz almalarnda ele geirilen eserleri sergilemek zere Kltr ve Turizm Bakanl Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrlnn izni ile, 15 Nisan 2008 ylnda KamanKalehyk Arkeoloji Mzesi inaat balam ve 15 Mart 2009 tarihinde tamamlanmtr. Mzenin Mimar Projesi, Kalehykn formundan esinlenmi ve kazs yaplmakta olan hyk grnmnde tasarlanmtr. Kaman-Kalehyk Arkeoloji Mzesinin aln 10 Temmuz 2010da yapmay planlamaktayz.
..................................................................................................................................................................................

423

izim: 1

424

..................................................................................................................................................................................

izim: 2

izim: 3
..................................................................................................................................................................................

425

izim: 4

426

..................................................................................................................................................................................

SULUN MAARASI KAZISI-2009

Harun TAKIRAN* Selahattin Eyp AKSU M. Beray KSEM Kadriye ZELK
I.GR Antalya li, Demealt lesi, Yaca Ky snrlar iinde yer alan Suluin Maarasnda 2009 ylnda yaplan arkeolojik kazlar ilgin ve artc sonular vermeye devam etmitir. Maarann zellikle Holosen Dnem yerlemeleriyle ilgili verdii sonular blgenin prehistoryasna olduka nemli katklar salayacak niteliktedir. Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrlnn izinleri ve DSM Mdrlnn deneiyle Antalya Mze Mdrl bakanlnda yaplan ve bilimsel sorumluluunu Prof. Dr. Harun Takrann stlendii Suluin Maaras kurtarma kazs, 01.07.2009 31.07.2009 tarihlerinde gerekletirilmitir1. Kaz almalarna r. Gr. Dr. Kadriye zelik, Uzman Dr. M. Beray Ksem, r. Gr. Dr. Ayegl Akyurt (Hacettepe niversitesi), Dr. Nurperi Ayengin, Prehistoryen Gngr zelik, rfan Deniz Yaman MA., Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Prehistorya Anabilim Dal yksek lisans rencileri Yavuz Aydn, Buket Babata, lisans rencileri Kaan Bulut, Eref Erbil, Onur Din, Gray Can Aytekin, Aylin Dal, Fatma ztrk, Salime Grgn, Sava Akka, Binnur Ergn ve Iraz Asl Temiz ekip yesi olarak katlmlardr2. 2007 ve 2008 yllarnda olduu gibi kaz ekibi Karain Maaras kaz evinde konaklam ve Karain kazsnn tm lojistik desteinden yararlanmtr3. Ayrca, kaz ekibimiz her yl olduu gibi yine eitli kurum ve kurulularn da yardmlarn grmtr.4
*

1 2

Prof. Dr. Harun TAKIRAN, Ankara niversitesi, Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi, Arkeoloji Blm, Prehistorya Anabilim Dal, 06100-Shhiye-Ankara/TRKYE. Selahattin Eyp AKSU, Antalya Mzesi Mdr, Mze Mdrl, Konyaalt Cad. No: 1 07050 ANTALYA Dr. M. Beray KSEM, Ankara niversitesi, Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi, Arkeoloji Blm, Prehistorya Anabilim Dal, 06100-Shhiye-Ankara/TRKYE. Dr. Kadriye ZELK, Ankara niversitesi, Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi, Arkeoloji Blm, Prehistorya Anabilim Dal, 06100-Shhiye-Ankara/TRKYE. lgili kurum ve kurululara teekkrlerimizi sunuyoruz. Byk bir zveri ve uyum iinde alan kaz ekibinin tm yelerine katklarndan dolay sonsuz teekkrlerimizi sunuyoruz. Karain Kazs Bakan Sayn Prof. Dr. In Yalnkayaya ekibimize salad her trl maddi ve manevi destek iin sayg ve kranlarmz sunuyoruz. Kaz ekibimize her zaman yardmc olan Antalya Mze Mdrlnn tm personeline, Suna-nan Kra Vakf, Akdeniz Medeniyetleri Aratrma Enstits Mdr Sayn Kayhan Drtlke, l Kltr ve Turizm Mdr Sayn brahim Acara, Demealt lesi Kaymakam Sayn . Hayrullah Suna, Demealt Belediye Bakan Sayn Nurettin Tursuna, Yaca Ky Muhtar Sayn Ali nere ve Antalya Organize Sanayi Bereket Plastik Sanayi ve Ticaret A. Ynetim Kurulu Bakan Sayn Mehmet Reoluna iten teekkrlerimizi sunarz.

..................................................................................................................................................................................

427

II. HAZIRLIK ALIMALARI Dier yllarda olduu gibi 2009 ylnda da kaz almalarna gemeden nce kazya hazrlk almalar gerekletirilmitir. ncelikle kaz alannn korunmas amacyla amann zerine kapatlan plstik rt kaldrlmtr. Her ne kadar plstik rt kaz alannn iini temiz bir ekilde korumusa da, fotosentez olayndan dolay kaz alannn ii ve ama kenarlar ok youn bir ekilde bitki ve otlarla kaplanmtr. Bu nedenle gerek kaz alan ve gerekse maara iinin genel bir ot temizlii yaplarak almalara balanmtr. Ayrca maaraya ulamda byk bir sorun olan karstik su kaynann zerine geici bir kpr ve maara nne bir ak hava laboratuvar oluturularak kaz ncesi hazrlk almalar sonulandrlmtr. III. KAZILAR 2009 ylnda maarann n ksmnda alan 5x5 m. lik geni amada (izim: 1) toplam 25 ayr plan karede (H 6-10; I 6-10; J 6-10; K 6-10 ve L 6-10) 106 arkeolojik tabaka kazlmtr. Kazlara 2008 ylnda dier plan karelere gre daha st kotlarda braklan ve amann gneybat kesinde yer alan H6 ve H7 plan karelerinde balanmtr. Sz konusu bu iki plan kare 6. arkeolojik seviyenin tabanna kadar kazldktan sonra, amann tamamndaki btn plan kerelerde ayn seviyeye gelinmi oldu. Bu aamadan sonra amann kuzey snrnda yer alan L6, L7, L8, L9 ve L10 plan karelerinde 7.arkeolojik seviyeler kazlarak, kaz alannn tamamnda yatay planda kazlara devam edilmi ve tm plan karelerde ayn arkeolojik seviyeler kazldktan ve plana alndktan sonra bir sonraki arkeolojik tabakaya geilmitir. Kazlm plan karelerin tamamnda 4 farkl jeolojik seviye grlr ( izim: 2). jeolojik seviyelerin tamam Holosen Dneme aittir. Bu yl kazlan plan karelerin ounda 3. jeolojik seviyenin toprak yapsyla karlalmtr. Kahverengi, olduka kuru ve sert olan 3. jeolojik seviyenin iinde temel ya da duvarlara ait olan orta ve iri boyutlu kalker talar ile bitki ve aa kkleriyle sk sk karlalmaktadr. 2009 yl kaz almalar srasnda baz plan karelerde 9. arkeolojik seviyenin sonunda, bazlarnda ise 10.arkeolojik seviyede farkl bir toprak yapsyla karlalmaya balanmtr. Sarms ak kahve renkli, olduka sert ve skm olan bu yap 4. jeolojik seviye olarak belirlenmitir. lk nce amann gneydou ve gneybat kelerinde ortaya kan bu jeolojik yap, zellikle amann kuzeydou kesinde L6 ve L7 plan karelerinin prolinde olduka belirgindir (izim: 2). Dier plan karelerin ise 10. arkeolojik seviyesinden itibaren yava yava kendini gstermeye balamtr. 2008 ylnda ilk kez bir maarada mimar kalntlarla karlalm ve 6. arkeolojik seviyenin tabannda baz ta duvarlarn evreledii A ve B meknlar ortaya karlmt. 2009 ylnda 7.arkeolojik seviyeden itibaren A meknnn kazlarna balanmtr (izim: 3). Geen yl bu meknn yzeyinde byk olaslkla gnete kurutulmu ya da ok

428

..................................................................................................................................................................................

iyi frnlanmam delikli ya da deliksiz kerpi (kil) levhalarla (tulalarla) karlalm ve bunlarn Burdurun Bucak lesindeki Hycekte Erken Neolitik Tapnaklar Dneminin 3 ve 4 No.lu yaplarnda grlen tahl kutularnn kil levhalaryla benzerlik gsterdiini belirtmitik5. Delikli ya da deliksiz kil levha rnekleriyle bu yl da karlalmtr. Ancak bunlarn tamam paralar hlinde ve krlm olarak ele geirilmitir. Bu duruma mekna sonradan alan bir gmt ukurunun sebep olduu dnlebilir. Ancak geen yl bahsettiimiz bir tahl kutusuyla karlalabilecei tahminimiz gereklememitir. Dolaysyla bulunan kil levha paralarnn bir tahl kutusuna ait olup olmad anlalamamtr. Bir yaam alanndan ok bir mutfak ya da depo olarak kullanldn dndmz bu mekn iinden ok sayda monokrom anak-mlek paralar, tme ve ezgi talar, havanelleri, az sayda yontmata paralar ve bir obsidyen dilgi, cill balta ve byk bir olaslkla beslenmede kullanlm bol miktarda yanm hayvan kemik paralar bulunmutur. A Meknnn kuzeybat-gneydou duvarnn dibinde, duvara paralel bir ekilde srt st yatrlm bir iskelet aa karlmtr (izim: 4). Toprak bir ukur iine hocker tarzda deil, dorsal bir ekilde gmlm olan bireyin kafas tam olarak yatrlmam, duvar talarndan birine yaslanm bir biimde braklmtr. skeletin ba tarafna dikey bir ekilde mezar ta olarak bir tme ta konulmutur (izim: 4; Resim: 1). Kafatasnn iine kadar dolan aa kkleri, kafatasn epeyce tahrip etmitir. Meknla ilgili olabileceinden dolay byk heyecan yaratan iskeletin, maalesef daha sonraki dnemlerde buraya gmlm olduu anlalmtr. Zira zellikle iskeletin ayak ucu evresinde karlalan ve yaklak 184 adet olan demir kabaralarn olmas, iskeletin Ge Neolitik-Erken Kalkolitik Dneme ait seramik rnekleri veren A mekn ile olabilecek ilikisini bir anda yok etmitir. Bir ahap ya da deri zerine monte edilmi olduklarn dndmz bu demir kabaralarn benzerleri Roma Dnemi mezarlarnda sklkla kmaktadr. Bu nedenle iskeletin buraya sonradan, Roma Dneminde gmld dnlmektedir. 2008 ylnda amann ortasnda gneydoudan kuzeybatya uzanan duvar kalntsnn kuzey-kuzeydousunda bir mekn daha olduu grlm ve buras da B mekn olarak isimlendirilmiti (izim: 3). Bu alanda, kk kalker talar ve seramik krntlaryla sktrlm bir taban olduunu belirtmitik. Ancak sz konusu alanda 2009 ylnda yaplan kazlar bizi bir kez daha artmtr. Zira ilk kez bir maara yerleiminde mimarye rastland gibi, yine ilk kez sval bir tabanla karlalmtr. L7 plan karesinde ilk izlerini grdmz bu sval taban, L8 plan karesinde de devam etmitir. Ayrca bu sval tabann gerek amann kuzey proli iine doru ve gerekse K7 ve K8 plan karelerine doru da devam ettii grlmtr. Bu sval tabann kaznn son gnlerine doru ortaya kmas nedeniyle tam snrlar aa karlamamtr. Ancak byk bir olaslkla B meknn evreleyen ta duvara kadar sval tabann devam etmesi
5

Bkz. Duru ve Umurtak, 2005:15; Lev.25, 1-2.

..................................................................................................................................................................................

429

mmkn grnmektedir. A meknnda olduu gibi B meknnda da ok sayda anakmlek paralaryla, yontma ta ve srtme ta rneklerle ve hayvan kemik paralaryla karlalmtr. Yine K8 plan karesinin gneybat kesinde, bu mekn evreleyen ta duvarn kenarna doru sval taban zerinde youn bir biimde yumuaka kabuklar ortaya karlmtr. Bu kalntlarn beslenmeyle ilgili olmas olaslk dhilindedir. 2009 ylnda yaplan kaz almalar sonunda tm plan karelerde, yzeyden 1 metre; 0 noktasndan itibaren ise -4.30 metre derinlikte 10. arkeolojik seviyenin tabanna ulalm ve kazlara 2010 ylnda devam edilmek zere ara verilmitir. IV. ARKEOLOJK BULUNTULAR Bu yl kazs yaplan A mekn iinde ok deiik buluntularla karlalmtr. Yukarda da sz ettiimiz gibi bu meknn kuzeybat-gneydou duvarna paralel bir ekilde uzanan ve Roma Dneminde ald dnlen iskelet ukuru, bu meknda bol miktarda grlen kerpi (kil) levhalarn tahrip edilmesine neden olmutur. Kerpi ve anak-mlek paralarnn yan sra ok sayda akmakta ve obsidyenden yaplm yontmata paralar da bulunmutur. Bunlar arasnda dilgicik zerine yaplm u ksm d ve i yzden dzeltili ve dibi inceltilmi ok ular (izim: 5; 1,2), orak dilgileri (izim: 5; 3,4,11) ve dilgi paralar (izim: 5;5), mermi biimli bir ekirdein krlm u bitimi (izim: 5;7), ontuklu ve dilemeli paralar (izim: 5;6-12-13-16), obsidyenden bir arac let (izim: 5;8), i yzde bir dzeltili ontuu olan obsidyen dilgi (izim: 5;14) ve yine obsidyenden bir mikro delici (izim: 5;15) bulunmaktadr. Tatan yaplm silindirik formlu ve ask delii krlm bir ta boncuk (kolye ucu), yine tatan idol (?) benzeri bir para ve bir cill balta (izim: 8;7) buluntular arasndadr. A meknnda yine ezgi ve tme talar, havanelleri, perdah letleri gibi srtmeta letlerle de karlalmtr (Resim: 2). 2008 ylnda olduu gibi 2009 kazlarnda da en fazla ele geirilen malzeme anak-mlek paralar olmutur. Maalesef bu yl da tam bir anak-mlek rneiyle karlalmamtr. Genelde paralar hlinde ele geirilen anak-mlek paralar tamamen monokrom olup daha ok mutfak kaplar paralardr (Resim: 3-4). Suluin Maarasna en yakn hyk yerleimi olan Bademaac Hykte benzer paralar grlmemektedir6. Tamamen Suluine zg gibi grnen seramikler ilk tanmlamalarmza gre Ge Neolitik-Erken Kalkolitik Dnemin rneklerine benzemektedir. Bununla birlikte, baz seramik paralarnn Orta Kalkolitik aa ait olduklar belirlenmitir. Seramikler zerinde Hacettepe niversitesi, Arkeoloji Blm retim yelerinden Dr. Ayegl Akyurt almalarn tamamlamak zeredir. Suluinin kuzeyinde bulunan Bademaac, Hycek gibi hyk yerlemeleriyle hatta daha uzaktaki Ege ve Marmara Blgesi yerleimleriyle ilikilerin kurulmasnda, anak-mlek paralarnn bize nemli bilgiler vereceini dnmekteyiz. Arkeolojik buluntular arasnda dier youn grubu ise, yontmata malzeme
6

Bkz. Duru, 2008:141, Res.278.

430

..................................................................................................................................................................................

oluturur7. Arkeolojik seviyelerin tamamnda bol miktarda ele geirilen yontmata malzemenin yapmnda kullanlan hammaddelerinde farkllklar grlr. Daha ok blgenin yerel kayac olan radyolarit youn olarak kullanlmsa da, buraya ithal olarak obsidyen ve kaliteli akmaktalar da gelmitir. Yontmata malzeme zengin bir eitlilik gsterir. Bunlar arasnda keski azl yatay ok ular (izim: 6;1-7), geometrik ya da geometrik olmayan mikrolitler (izim: 6;8-10), dilgicikler zerine yaplm deiik ok ular (izim: 6;11-14), ta delgiler (izim: 6;15-17), farkl formlarda n kazyclar (izim:.6;18-24), eik budanm paralar (izim: 6; 25-27) ki bunlardan biri obsidyenden yaplm olup i yzde iki ontuktan oluan bir dileme gsterir. yzden dzeltilerle dip ksm sap haline getirilmi sapl bir para da ilgin buluntular arasndadr (izim: 6; 28). Orak elemanlar (izim: 7; 1-2), dzeltili ve dzeltisiz dilgiler (izim:7; 3-8) maaraya dardan ithal edilmi paralardr ve birinin hammaddesi obsidyendir (izim:7; 7). Dilgi ve dilgicik ekirdekleri (izim: 8; 1, 3-5) arasnda biri obsidyen (izim: 8; 2) dieri akmakta (izim: 8; 6) olan iki adet krk mermi biimli ekirdek de bulunmaktadr ve bunlar da maaraya ilenmi olarak ithal yoluyla gelmi olmaldrlar. A meknnda olduu gibi srtmeta buluntularla hemen hemen tm arkeolojik seviyelerde karlalmtr. Yaklak 35 adet olan bu srtmetalar rnekler iinde ezgitme talar, havanelleri ve perdah letleri bulunmaktadr. Kemik buluntular arasnda ineler, eitli bzlar (Resim: 5; 1-3) ki, bunlardan birinin zerinde kazma V motieri bulunmaktadr (Resim: 5; 1), boynuzdan bir let ucu, kemik bir spatula (Resim: 5; 6) ile eitli kemik let paralar yer alr. Suluin insanlarnn sslenme faaliyetleriyle ilgili ok sayda boncuk ve tak malzemeleri de ele geirilmitir. Bunlar arasnda eitli talardan ve dentalium ekirdeklerinden yaplm boncuklar ilk sray alrlar (Resim: 5; 7). Kemikten yaplm sslenme objeleri ise az saydadr (Resim: 5; 4-5). Pimi topraktan yaplm sapan talar ve baz ta bilyeler ise dier buluntular arasndadr. VI. SONU 2009 ylnda 1 aylk sreyle yrtlen arkeolojik kazlar, gerek arkeolojik buluntular ve gerekse Bat Toroslardaki maara yerleimleri asndan nemli sonular vermeye devam etmitir. 2008 yl kazlarnda Suluin Maarasnn Holosen Dnem tabakalar iinde mimar kalntlara rastlanmas ve iki meknn ortaya kartlmasnn yan sra, bu yl bu meknlardan birinde sval bir taban bulunmas maaray daha da nemli bir konuma getirmitir. Zira, Karain Maarasnn nndeki geni traverten ovasnda zellikle Neolitik ve Kalkolitik alara ait hyk yerlemelerinin bulunmamas, yllardr dile getirdiimiz Neolitik ve Kalkolitik a yerleimlerinin bu evredeki maaralarda aranmas gerektii grmz bir kez daha hakl duruma getirmitir. ubuk Boaznn kuzeyinde kalan hyk yerlemeleriyle adalk gsteren Suluin Maaras Holosen Dnem mimar kalntlar (ta duvarlar ve sval taban olan meknlar) ayn zamanda arkeolojik buluntularla desteklenmektedir.
7

Yontmata malzemenin izim:leri Uzman Dr. M. Beray Ksem ve Zehra Frzen Takran tarafndan gerekletirilmitir. Kendilerine sonsuz teekkrlerimizi sunmay zevkli bir grev sayyoruz.

..................................................................................................................................................................................

431

Suluin Maaras, avc-toplayc ve konar-ger topluluklarn ilk retimcilie ve ilk yerleik hayata gei srecine, baka bir deyile ubuk Boaznn kuzeyinde kalan hyk yerlemelerinin kkenine ilikin olarak ok nemli bilgi ve verileri salayacak nemli bir maara siti olarak grnmektedir. Karain evresindeki maara yerleimleriyle sz konusu hyk yerleimleri arasndaki ilikiler, mevsimlik gler, sosyo-ekonomik ve ticari faaliyetler hakknda bantlar kurabileceimiz tek yer imdilik Suluin Maarasdr. Kazlarn ilerlemesi ve arkeolojik buluntularn deerlendirilmesiyle bu iki blge arasndaki benzerlik ya da farkllklar daha ayrntl bir ekilde ortaya konulabilecektir. Suluin Maaras kazlarnda ortaya kan yontmata malzeme tipolojik adan olduka zengin bir eitlenme gstermektedir. Yontmata malzemenin byk ounluu blgenin yerel kayac olan radyolaritten retilmilerdir. Ele geirilen teknolojik paralar, radyolaritten yaplan yongalama ileminin maarada gerekletirildiini gstermektedir. Bunun yan sra az sayda da olsa ele geirilen zellikle obsidyen paralarn maaraya ithal yoluyla gelmi olmas kesindir. Zira, bulunan ve krk olan tek bir mermi biimli ekirdek paras da ilenmi olarak maaraya getirilmi olmaldr. Yine blgeye yabanc kaliteli akmakta hammaddeden retilmi baz paralarn da, obsidyen rneklerde olduu gibi Suluin Maarasna ithal yoluyla gelmi olmas gerekmektedir. nk bu tr malzemenin de maarada yontulduuna ilikin teknolojik paralar grlmemektedir. Yontmata materyal zerinde ileride yaplacak ayrntl tekno-tipolojik analizlerin, Suluin insanlarnn sosyo-ekonomik aktivitelerine nemli katklar salayaca kanlmazdr. 2008 ve 2009 yllarnda ortaya kan ta duvarlar, sval ve svasz meknlar gibi mimar unsurlar nedeniyle, bu yl da Pleistosen Dnem katmanlarna ulalamamtr. zellikle yontmata letler iinde rastladmz baz ipular, arkeolojik adan olduka zengin bir grnt veren Holosen tabakalarn altndan, Paleolitik an belirli dnemlerine ilikin tabakalarn gelmesi ynndeki beklentilerimizi destekler niteliktedir. zetle, 1 ay sreyle Suluin Maarasnda gerekletirdiimiz 2009 yl almalar, beklentilerimizin de tesinde ilgin sonular vermeye devam etmitir. lkemizde maara kazlarnn yetersiz olduu bir dnemde, zengin arkeolojik buluntular ve nemli sonular veren Suluin Maaras kazlarnn devam etmesini dnmekteyiz. Gelecekte kazlarmzn devam etmesi ve daha eski tabakalara inilmesiyle, blge prehistoryas asndan gerekli olan kronolojik silsilenin kurulmasna ve zellikle avc-toplayc bir yaamdan, ilk retimcilik aamasna ve yerleik hayata gei srecine ilikin sorunlara zmler getirmek mmkn olacaktr. KAYNAKA DURU, R., G. UMURTAK, 2005. Hycek 1989-1992 Yllar Arasnda Yaplan Kazlarn Sonular, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, V.Dizi,Say.49, Ankara. DURU, R., 2008. M 8000den 2000e Burdur-Antalya Blgesinin Altbin Yl, Sunanan Kra Akdeniz Medeniyetleri Aratrma Enstits Yaynlar, Monogra Dizisi:4, stanbul.

432

..................................................................................................................................................................................

izim 1: Suluin Maaras toporak plan, kazlan kareler.

izim 2: Kuzey prol, jeolojik seviyeler.

..................................................................................................................................................................................

433

izim 3: A ve B meknlarnn ama iindeki grnts.

izim 4: A meknnda ortaya kan mezar ve iskeletin konumu.

434

..................................................................................................................................................................................

izim 5: Suluin Maaras A mekn buluntular.

izim 6: Suluin Maaras buluntularna rnekler.

yontmata

..................................................................................................................................................................................

435

izim 7: eitli dilgi ve dzeltili dilgilere ait rnekler.

izim 8: eitli tiplerdeki ekirdekler ve A meknndan ele geirilen cill balta.

436

..................................................................................................................................................................................

Resim 1: Mezar bana dikilmi tme ta.

Resim 2: A mekn srtmeta buluntu rnekleri.

..................................................................................................................................................................................

437

Resim 3: A mekn seramik rnei.

Resim 4: Suluin Maaras seramik rnekleri.

438

..................................................................................................................................................................................

Resim 5: Kemik ve boncuk buluntulardan rnekler.

..................................................................................................................................................................................

439

SAMSUN-KZTEPE KAZILARININ 2009 DNEM ALIMALARI

nder BLG*
Hlen Kltr ve Turizm Bakanl adna yrtlmekte olan ve ilk defa 1974 ylnda balatlm bulunan Samsun kiztepe kazlar, 36. yl olan 2009 dneminde planland gibi Tepe Ide M amasnda, lk Tun a I kltr katnn snrlar ile ilk dafa lk Tun a II dneminde kullanma alm olduu son dnem almalarnda anlalan mezarln gney snrnn saptanmasna doru ynlendirildi. 15 Temmuz ile 7 Eyll tarihleri arasnda 55 gn sren kaz almalar Arkeolog Gne Tabanolu, Dr. Serpil Sandalc, Dumlupnar niversitesinden stajyer renciler Tasvir Durak, Dilek Kl, Galip Ayiek, Havva Yldz, Aynur evikgil ile Restarosyonkonservasyon uzman Behet Erdal ve Arkeolog-desinatr Burhan Glkandan oluan bir heyet tarafndan gerekletiridi. Kazda Bakanlk temsilcisi olarak da Samsun Mzesi aratrmaclarndan Mustafa Kolaasolu grev ald. Ksa sren temizlik almalarndan sonra Tepe Iin merkez kesiminde yer alan 300 m2.lik alanda 1986 dneminde durdurulan 22.30 m.den 20.80 ile 20.15 m.ye varan farkl seviyelere kadar derinleildi (Resim: 1). Batdan douya doru eim yapan M amasnn dou kesiminde 22.30 ile 20.15 metreler arasnda 2.15 m.yi bulan derinleme sonucunda 4 ve orta ile bat kesimlerinde ise 22.00 ile 20.80 metreler arasnda 1.20 m.yi bulan derinleme sonucunda 2 mimar tabaka ortaya kt. ki ayr farkl kesimde saptanan bu mimar tabakalardan 2. ve 3. adatr. 1. Mimar Tabaka amann dou kesimde yer alr ve sadece yanm basit bir tabandan ibarettir. anak-mlek paralar dnda bu tabakada herhangi bir buluntu ele geirilmedi. 2. Mimar Tabakann geni ve yanm basit bir taban olduu grld. Bu tabann orta kesiminde, birbirinden bamsz kil sva paralarndan oluan 2 ayr moloz ynts bulundu. Gney kesimdeki kalntlarn muntazam kil ve ta ilikler ile iddetli bir yangnda tahribata uram bir frn ieren atlye niteliinde bir konstrksiyon olduu anlald. Dier taraftan, alann kuzey kesiminde, dou - bat dorultusunda uzanan sva kalntlarnn ise 1986 dneminde kazlan ahap bir yapnn yanm kalntlarnn devam niteliinde olduu anlald (Resim: 2). 2. Mimar Tabakada buluntu olarak bardak ve kadehler (Resim:3) ile anakmlek paralarnn dnda, pimi toprak(pt) ve kemik araklar ile tezgh arlklar kemik deliciler, tun bir kpe, ponza zmparalar, pt. fra sap ve tme talar ele geirildi.
*

Prof. Dr. nder BLG, stanbul niversitesi Emekli retim yesi, Piyasa Caddesi No: 25-27 BykdereSaryer-stanbul/TRKYE. E-mail: o-bilgi@superonline.com

440

..................................................................................................................................................................................

3. Mimar Tabakann, amann bat kesiminde youn olarak yanm ve paralanm kil sva kalntlar ieren ve yangn geirerek siyahlam kil bir taban olduu grld. Dalm sva kalntlarnn da byke bir frna ait olduu tahmin edildi. Mimar Tabakadan buluntu olarak pt. boyunlu bir mlek (Resim:4) ve kadehler ile anak-mlek paralarnn yan sra pt. ve kemik araklar, pt. tezgh arlklar, kemik deliciler ile diki ve ss ineleri (Resim:5), tun bir kpe, bir boncuk ile iki kesici ve pt. sapan taneleri ile bir fra sap elde edildi. M amasnn sadece dou kesiminde yaplan derinleme sonucunda ortaya karlan ve batdan douya doru, yani Kzlrmak Nehri ynne doru eim yapan ana toprak zerinde yer alan 4. Mimar Tabakada yanarak siyahlam kil sval basit bir taban dnda yine bir moloz ynts ksmen ortaya kt. Ancak, alann kuzeydou kesiminde yer alan yanm bu sva kalntlarnn ne gibi bir knstrksiyona ait olduu anlalamad. 4. Mimar Tabakann buluntularnn basit bir minyatr kap dnda pt. ve kemik araklar ile tezgh arlklarnn yan sra zerinde kabartma bir insan gr bulunan pt. bir kab paras (Resim:6), deliciler ve disk biimli ta bir pandantiften olutuu grld. Ortaya karlan bu 4 mimar tabakada ele geirilen kk buluntularn yan sra toplanan anak-mlek paralarnn deerlendirilmesinden birinci ile ikinci mimar tabakalarn lk Tun a II kltr katnn ilk iki evresini, takip eden ve birbiri zerinde yer alan nc, drdnc ve beinci mimar tabakalarn ise lk Tun a Iin son 3 evresini temsil ettii saptand. Bu dnem almalar srasnda sadece 3 adet basit toprak mezara rastland (Resim:7). Biri tahribata uram bu 3 mezarn 2. Mimar Tabakann birikintisi iinde bulunmu olmas nedeniyle lk Tun a II olarak tanmlanan kltr katnn 2. evresine ait olduu anlald. Dou-bat ynnde ba batda olmak zere uzatlm tahribat grmemi iskeletle beraber mezara braklm tun yass bir balta (Resim:8), bir zpknucu (Resim:9) ile 5 adet ahap boncuktan oluan bir kolye (Resim:10) ele geirildi. Tahribat grm ikinci mezara ait olarak da tun bir mzrak ucu (Resim:11), bir haner (Resim:12) ile bir zpkn ucu ele geirildi (Resim:13). nc mezarn amann bat kesiminde ve lk Tun a I kltr katnn 3. Mimar Tabakasnn yanm moloz ynts iine gmlm olduu gzlendi. Ba gneyde olmak zere kuzey-gney dorultusunda yatan iskeletin herhangi bir eyas olmad ve lk Tun a II kltr katnn birinci evresine ait olduu grld. Dnem almalarna son verildikten sonra kaz alan koruma altna alnd ve 8 adedi mzelik, 237 adedi de ettlk olmak zere toplam 245 adet buluntu Samsun Arkeoloji Mzesi Mdrlne teslim edildi. Szlerime son vermeden nce beni dinlediiniz iin sizlere ve almalarmza madd ve manev olarak destek salam olan stanbul niversitesi Rektrl ile Trk Tarih Kurumuna ve hl desteklemeye devam eden Kltr ve Turizm Bakanlna huzurunuzda iten teekkrlerimi sunarm.
..................................................................................................................................................................................

441

Resim: 1

Resim: 2

442

..................................................................................................................................................................................

Resim: 3

Resim: 4

Resim: 5

Resim: 6

..................................................................................................................................................................................

443

Resim: 7

Resim: 8

Resim: 9

444

..................................................................................................................................................................................

Resim: 10

Resim: 11

Resim: 12

Resim: 13
..................................................................................................................................................................................

445

LMAN TEPE 2009 YILI KAZILARI

Hayat ERKANAL* Vasf AHOLU Rza TUNCEL Ourania KOUKA Levent KESKN rfan TUCU
zmir li Urla lesinin skele Mahallesinde yer alan Liman Tepedeki arkeolojik kazlar, 1992 ylndan bu yana Prof. Dr. Hayat Erkanal bakanlnda kesintisiz olarak devam etmektedir1(Harita: 1). Egenin zellikle Erken Tun andaki en nemli liman
*

Prof. Dr. Hayat ERKANAL, Ankara niversitesi, Su alt Arkeolojik Aratrma ve Uygulama Merkezi (ANKSAM) Dil ve Tarih Corafya Fakltesi, Arkeoloji Blm, 06100 Shhiye, Ankara/TRKYE. E-posta: ankusam@ankara.edu.tr. Do. Dr. Vasf AHOLU, Ankara niversitesi, Su alt Arkeolojik Aratrma ve Uygulama Merkezi (ANKSAM) Dil ve Tarih Corafya Fakltesi, Arkeoloji Blm, 06100 Shhiye- Ankara/TRKYE. E-posta: ankusam@ankara.edu.tr. Dr. Rza TUNCEL, Dou Akdeniz niversitesi, Magosa / KKTC Yrd. Do. Dr. Ourania KOUKA, Archaeological Society, Atina / YUNANSTAN. Dr. Levent KESKN, Ankara niversitesi, Su alt Arkeolojik Aratrma ve Uygulama Merkezi (ANKSAM) Dil ve Tarih Corafya Fakltesi, Arkeoloji Blm, 06100 Shhiye- Ankara/TRKYE. E-posta: ankusam@ ankara.edu.tr. Ar. Gr. rfan TUCU, Ankara niversitesi, Su alt Arkeolojik Aratrma ve Uygulama Merkezi (ANKSAM) Dil ve Tarih Corafya Fakltesi, Arkeoloji Blm, 06100 Shhiye- Ankara/TRKYE. E-posta: ankusam@ankara.edu.tr. IRERP projesi erevesinde gerekletirilen kaz ve aratrmalar, Ankara niversitesi Su Alt Arkeolojik Aratrma ve Uygulama Merkezi (ANKSAM) bnyesinde yrtlmektedir. Proje, Trkiye Cumhuriyeti, Kltr ve Turizm Bakanl, DSMM, Ankara niversitesi Bilimsel Aratrma Projeleri Koordinatrl (Proje No. 2006 0901024), TBTAK (Proje No: 108K263), Institute for Aegean Prehistory (INSTAP), Ankara niversitesi, Dil ve Tarih Corafya Fakltesi, INSTAP SCEC, Urla Belediyesi, Trkiye Su alt Arkeolojisi Vakf (TINA) ve Trk Tarih Kurumu tarafndan madd ve manev olarak desteklenmektedir. ANKSAM ve IRERP hakknda daha fazla bilgi iin bkz. http://ankusam.ankara.edu.tr. Kaz kurulu yeleri, ANKSAM kurucu yesi Prof. Dr. Hayat Erkanal, Hacettepe niversitesi retim yesi Prof. Dr. Armaan Erkanal, Ankara niversitesi, Dil ve Tarih Corafya Fakltesi retim yeleri; Do. Dr. Vasf aholu, Dr. Levent Keskin ve Ar. Gr. rfan Tucu, Arkeologlar; Dr. mit ayr Bykulusoy, mit Gndoan, Kadir Bykulusoy, Sla Mangalolu Votruba, Gregory Votruba, Restoratr Buket Alada, Hacettepe niversitesi Arkeoloji Blm Aratrma Grevlisi Ozan melekolu, Londra niversitesi doktora rencisi Mikele Massa, Roma la Sapienza niversitesi doktora rencisi Chiara Mallegni, Girit, Ege Prehistoryas Enstits (INSTAP SCEC) uzmanlarndan restoratr Michel Roggenbucke, Fotoraf Chronis Papanikolapoulos, teknik ressam Douglas Faulmann, dalglar Korhan Bircan, Murat Bircan, Orhan Serdar, Haifa niversitesi, Institute for Maritime Studies retim ye ve rencileri Prof. Dr. Michal Artzy, Svetlana Zagorsky, Alexander Efron, Azam Halabi, Yosef Tur Kaspa, Dor Golan, Yosef Salmon, Ankara niversitesi Arkeoloji Blm rencileri; engl Dikmen, alar Alagz, eka Tunkal, Tuba Sert, Tlay Acar, Recep Kendirci, Hacettepe niversitesi Arkeoloji Blm rencileri; Ayegl Erdoan, Buket Dileki, zgen elik, Yeim Alkan, Hlil amaz, Burcu Klk, Dou Akdeniz niversitesi Arkeoloji Blm rencileri; Mnevver ehitzade, Didem Kylolu ve Ylsu Hoca, Mimar Sinan niversitesi Arkeoloji Blm rencileri; Eda Denizciler, Tue Zeynep Kandra, Gaziantep niversitesi Arkeoloji Blm rencisi Mehmet Yaar, Kocaeli niversitesi Arkeoloji Blm rencisi Burak Karaba, Pamukkale niversitesi Arkeoloji Blm rencisi brahim Hlil Yaar, Ankara niversitesi Restorasyon Meslek Yklsekokulu rencileri; lkez zsoy, Sebahat Fndk ve Zeynep Albunar, Trakya niversitesi Arkeoloji Blm rencileri; zgl ztrk, Yasemin Ertrk ve Adile Gedikten olumutur.
..................................................................................................................................................................................

446

yerlemelerinden birisi olan bu merkezdeki almalar, son yllardaki keier sayesinde, zellikle Anadolu-Ege ilikileri ile ilgili ok nemli yeni sonulara ulalmasn salamtr (Harita: 2). 2000 ylndan bu yana kara kazlar yannda su altnda da srdrlen arkeolojik kaz almalarna2 2009 ylnda hem karada hem de denizde devam edilmitir (Resim: 1). 1. Liman Tepe Kara Kaz almalar Liman Tepe 2009 yl kara kazlar, kuzey kaz alannn gney ksmnda gerekletirilmitir (Resim: 2). almalarn ana hede, Erken Tun a I dnemine (LMT VI tabakas) tarihlenen savunma sistemine dayanan uzun evlerin aratrlmas olmutur (Resim: 3). 2008 ylnda zellikle Ev 2 ve Ev 3 ierisinde younlaan almalar3, 2009 ylnda Ev 1e ynelik olarak gerekletirilmitir. Ev 1in daha detayl incelenebilmesi, mimar plannn aa karlabilmesi iin U-6 ve T-6 amalarnda yeni bir kaz alan belirlenmitir (izim: 1, Resim: 3). Arazide gerekletirilen mimar restorasyon ve konservasyon almalar kapsamnda, 2008 ylnda balanan Ev-2 ve Ev-3e ait kerpi duvarlarnn koruma almalar devam etmitir. U-6, T-6 Amalarndaki almalar U-6 ve T-6 amalarnn kazsna ilk kez 2009 ylnda balanan kesimlerinde, yzey toprandan itibaren balanan kazlarda ncelikle Orta ve Ge Tun ana tarihlenen p ukurlar tespit edilmeye balanmtr (izim: 1, Resim: 4). Kazlan alann st seviyelerinde yedi tane p ukuru aa karlmtr. Bu ukurlardan biri Ge Tun ana alts ise Orta Tun ana tarihlenmektedir. Ge Tun a p ukurunda yerli seramik rnekleri yannda eitli Miken seramik paralar ve mat boyal seramik paralar ele geirilmitir. p ukurlarnda youn olarak ta, kemik ve seramik paralar bulunmutur. p ukurlarnn alandan kaldrlmasndan sonra kaz alannda mimar btnlk vermeyen youn, dknt hlinde ta gruplar aa karlmtr. Dknt talarn altndan alandaki toprak renginin tmyle deitii ve bol karbonlu yank alanlarla dolu bir kontekste girildii grlmtr. Bu alan ierisinde toprak koyu kahverengi ve kll bir yapya sahiptir ve byk pithos paralar iermektedir. Seramik ve kemik youn olarak ele geirilmekte ve deniz kabuklar bu seviyede artmaktadr. Kll tabakayla birlikte eitli ocak tabanlar aa da kmaya balamtr. Kaz alannn T-6 amasnda, VIII-X/i-k plan karelerinde yaplan kaz almalarnda Ge Tun a ile Orta Tun ana tarihlenen seramik rnekleri birlikte ele geirilmitir. Bu alanda gemi dnemlerde meydana gelen bir karklk olduu anlalmaktadr. Ayn alanda yaplan kaz almalar srasnda ele geirilen kazma bezeli ift konik formlu
2 3

Erkanal, H. vd. Liman Tepe 2008 Yl Su Alt Kazlar, 31. KST, 4. Cilt, 2010, s. 361 368. Erkanal, H. vd. Liman Tepe 2008 Yl Kara Kazlar, 31. KST, 4. Cilt, 2010, s. 347 360.

..................................................................................................................................................................................

447

bir arak, zerindeki bezemeler asndan nem tar. Aran bir tarafnda, zikzak motieri ile evrilmi bir bitki moti bulunmaktadr. Dier tarafta ise kark simgelerden oluan 6 tane motif grlmektedir. Bu motierden bir tanesi tahribata uram sadece alt ksmndaki izgi korunmutur. Dier motierden 2. sradaki ekil ile 5. sradaki ekil birbirine benzemekte, dier ekiller birbirinden farkl olarak yaplmtr. zellikle bir motin tekrarlanyor olmas, bunun bir eit iaret olarak kullanlm olabileceini dndrmtr. Yine T-6 alannda yrtlen kazlarda p ukurlarnn alandan kaldrlmasndan sonra iki yeni ukur ortaya kmtr. Bu ukurlar da stteki ukurlar gibi kazlan alanda byk tahribata yol amtr. Liman Tepe Orta Tun a 4 (LMT III-4) Tabakasna ait Oval Evler ve Ocaklar 2009 yl kazlarnn en nemli sonular, Liman Tepe Orta Tun a 3 ve 4 tabakalarna ait yerleme (LMT III 3-4) hakknda elde edilen yeni bilgiler olmutur. Orta Tun ann balarna tarihlenen bu tabakalarda, nceki yllarda kazs yaplan ve en az 7 adet oval evden oluan yap bloundaki 3 eve ait kazs yaplmam ksmlar ile eitli ocak tabanlar incelenmitir. Dou bat dorultusunda uzanan oval evlerin dnda, bat kesimde kazs yaplan ve Liman Tepe III3 tabakasna tarihlenen bir ocak taban, U-6 alan VII-X/b-c plan karesinde aa karlmtr. Ocan korunmu olan ksmlar yaklak 1,50 m. uzunlua ve 1.00 m. genilie sahiptir. Srekli kullanm grm ocakta en az be ayr kullanm ve yenileme evresi saptanmtr (Resim: 4). Ocak byk lde tahribata uramtr. Liman Tepe OT 3 tabakasna tarihlenen dier bir ocak taban, U-6 amasnn VII-X /b-e plan karesinde aa karlmtr. Ksmen prol kenarndaki p ukuru tarafndan tahrip edilen ocan korunan ksmlar salam ve taban sktrlm yank sert bir yapya sahiptir. Ocak kenarnda yumuak turuncu renkli, taban huni biimli hazne karlm, bunun altnda da yuvarlak bir tme ta in situ ele geirilmitir. tme ta kenarnda bir adet de ncan aa karlmtr (Resim: 5). Alanda devam eden derinleme sonucunda tespit edilen ocaklarn altndan Liman Tepe OT 4 tabakasna tarihlenen ocak daha aa karlmtr. 2009 kaz alannda aa karlan ocaklarn tm Liman Tepe III 3. ve 4. tabakalarnda kullanm grmtr. Bu ocaklarn herhangi bir mimar ile direkt olarak balantl olmamas ve bu kadar youn bir ekilde ortaya km olmalar, bu alann avlu gibi bir eit ak hava kullanm alan olduunu dndrmektedir. Hemen yan tarafta bulunan oval evlerden oluan yap dizisinin yannda, ancak evlerin dnda yer alan ok sayda ocaktan oluan bu kullanm alan, yerlemede topluca yaplan retim faaliyetlerinin gerekletirildii bir alan olmaldr. 2009 ylnda kazlan alan, nceki yllarda aa karlan4 ve yan yana en az 7
4

Erkanal, H. ve S. Gnel 1993 Liman Tepe Kazs, 16. KST, Cilt 1, 1995, s, 263 279; Erkanal, H. ve S.
..................................................................................................................................................................................

448

tane oval evden oluan bir bloun hemen dnda yer almaktadr. Liman Tepe (LMT) III 4 tabakasnda ilk kez ina edilerek LMT III 3. tabakasnda da kullanmlar devam eden bu evlerin byk bir ksm nceki yllarda kazlmtr. Bu evlerin kazlmayan ksmlar, 2009 yl almalarnda incelenebilmitir (Resim: 6). Oval evlerden ilkinin (Oval Ev 1) ta deli oval ksm, olduka iyi korunmu bir ekilde aa karlm olup uzunluu yaklak 3.60 m. genilii 0.60 m. olup temellerin korunan ykseklii ise 0.70 m. dir. Duvarn ie bakan ksm, iri blok talarn dik yerletirilmesiyle oluturulmu, arka ksm ise orta boy byklkteki toplama talarn dzensiz olarak bir araya getirilmesiyle yaplmtr (Resim: 6). Evin oval ksmnn taban byk boy levha talarla denmitir. Liman Tepe III 4 tabakasna tarihlendirilen oval evin ierisinde, benzer bir rneini eme Balararas kazlarndan da tandmz bir tts kab paras ele geirilmitir. Ta deli oval evin gney ksmnda, ikinci bir evin (Oval Ev 2) oval ksmna ait duvarn ok kk bir ksm aa karlmtr (Resim: 6). Ayrca alanda herhangi bir mimar btnlk arz etmeyen duvar kalntlar da mevcuttur. 2009 ylnda kazs yaplm olan nc oval ev (Oval Ev 3), U-6 alannda III-V/a-d plan karelerinde aa karlmtr (Resim: 6-7). Yaklak olarak 5.40 m. uzunluundaki duvar, 0.60 m. geniliinde olup 0.40 m. ykseklikte korunmutur. Evin oval ksmn oluturan duvarn prole giren bat ksmnda iki kenar dikine konan levha talarla snrlandrlm yaklak 70 cm.lik bir kap akl tespit edilmitir (Resim: 7). Duvarn ie bakan ksm orta-iri boy talarn yer yer dik konmasyla oluturulmutur. Duvarn d yz de ayn olmakla birlikte nispeten daha dank bir yapdan olumaktadr. Duvarn orta ksm toplama talarn dzensiz doldurulmasyla yaplmtr. Yapm teknii asndan ta deli oval evle paralellik gsteren oval evin dou taraf, nceki yllarda yaplan kazlarla aa karlmt. Oval evin ierisinde 3 tane ocak taban tespit edilmitir (Resim: 7). zellikle kuzey proline yakn ksmdaki ocaklar p ukurlar tarafndan tahrip edilmi olsa da genel hatlaryla aa karlabilmitir. Oval evin gnlk kullanmyla ilgili deerlendirme yapabilecek ekilde kk buluntular da ele geirilmitir. ki adet bronz inenin yan sra bir adet minyatr, sap delikli ift yzl balta, bu evle ayn tabakada ele geirilmitir (Resim: 8). Oval ksmnda kap akl olan oval evin kendi dnemi ierisinde kap akl iptal edilmi ve muhtemelen yapda bir daralmaya gidilerek iptal edilen kap aklnn ie bakan ynnden balayarak douya doru yaklak 2 m. uzanan ikinci bir duvar tespit edilmitir (Resim: 7). Bu duvarn devam, zaman ierisinde tahribata uradndan ele geirilmemitir. Ele geirilen kk buluntu ve mimar kalntlar birlikte deerlendirildiinde alandaki bu nc oval ev de dier rnekler gibi Liman Tepe III 4 tabakasna tarihlendirilmektedir. 2009 yl kazlar srasnda Klazomenai kaz ekibinin gerekletirdii almalarda aa karlan ve Erken Tun a IInin ge dnemlerine tarihlenebilecek nemli bir
Gnel, 1994 Liman Tepe Kazlar, 17. KST, Cilt 1, 1996, s. 305 327.

..................................................................................................................................................................................

449

mimar kalnt, Liman Tepenin bu dnemdeki nemini bir kez daha vurgulamtr. Klazomenai kaz ekibinin HBT Sektrnde gerekletirdii kazlarda Arkaik Dnem ehir surunun tespit edildii blgede5 Liman Tepenin Erken Tun a IInin ge dnemine tarihlenebilecek savunma sistemine ait at nal eklinde bir bastiyon aa karlmtr. Teknik olarak Liman Tepe kaz alanndaki antsal at nal eklinde bastiyona benzeyen bu rnek, olaslkla Erken Tun a IInin ge dneminde, Liman Tepede i kale dnda, aa ehir olarak tanmlanabilecek ksmn da gl bir savunma sistemi ile evrili olduunu gstermektedir. Bu nemli yeni keier nda, Liman Tepenin, yaklak 500 m. apndaki boyutlaryla Erken Tun a IInin ge dneminde Egenin bugn iin bilinen en grkemli yerlemelerinden birisi olduu tekrar vurgulanm olmaktadr (Harita: 5). Arazi ve Laboratuvarda Gerekletirilen Restorasyon/Konservasyon almalar 2008 ve daha nceki senelerde Liman Tepede 3 No.lu ev ierisinde yaplan kazlarda farkl tabakalardan toplanan seramik malzemenin restorasyon asndan deerlendirilmesine devam edilmitir. Liman Tepe VI. tabakasna tarihlenen uzun evler ierisinde farkl kaz sezonlarnda aa karlan malzemeler zerinde yayna ynelik olarak devam eden geni kapsaml restorasyon almalarnda geni bir alana yaylan alma meknlar oluturularak, birbirleriyle ilikili paralar tespit edilerek gerekli ilemler yaplmaktadr. Uzun bir zaman dilimine ve geni alma sahasna gereksinim duyulan bu projenin almalar nmzdeki dnemlerde de devam edecektir. Kuzey kaz alannn kuzey ksmnda ET 2 (LMT V) dnemine ait olan ta teras duvarn salamlatrlmasna ynelik almalar yrtlmtr. Duvarn ke alannda kme sonucu dalan duvar talar rlerek bu alan takip eden duvar rgsnn salamlatrma almalar gerekletirilmitir. Salamlatrma ilemi iin kullanlan har, oran denemeleri yaplarak tespit edilmitir. Ayrca 3 No.lu ev ierisinde bulunan kerpi duvar zerindeki sva tabakasn salamlatrma ve koruma almalar farkl oranlarda Primal AC 33 malzemesi kullanlarak gerekletirilmitir . GENEL DEERLENDRME 2009 yl kazlarnda aa karlan ocak tabanlar ve byk ksmlar nceki yllarda kazlan 3 oval ev, ait olduklar yap grubunun tamam ile birlikte deerlendirildiinde, Liman Tepede bu dnemde oval evlerden oluan bir mahallenin varl anlalmaktadr. Yksek olmayan ta temeller zerinde, daha ok haf mimar malzeme (amur ve dal) kullanlarak ina edilen bu yaplar, domestik amalar yannda, zellikle tekstil gibi endstriyel amalar iin de kullanlm olmaldr. Liman Tepede tespit edilen ve 2009 yl almalar sonucunda nemli bir ksm aa karlm olan bu
5

Ersoy, Y., H. Cevizolu, vd., 2008 Yl Klazomenai Kazs, 31. KST, 2010. s.185 204.
..................................................................................................................................................................................

450

yap grubu, Orta Tun a banda, Urla Yarmadas ve Bat Anadolu sahil kesimindeki kltrel ve ekonomik faaliyetler hakknda baka yerlemelerden bilinmeyen ok nemli bilgiler salamaktadr. 2010 ylnda devam etmesi planlanan ayn alandaki kaz almalarnda, derinleilerek Liman Tepe VI tabakasna tarihlenen 1 No.lu uzun evin kazsnn gerekletirilmesi planlanmaktadr. 2009 ylnda tamamlanamayan bu alma, 2010 ylnda tamamlanabilecektir. 2010 ylnda 1 No.lu uzun evin de kazsnn ardndan Liman Tepe VI. tabakasna tarihlenen ve 4 veya daha fazla saydaki uzun evlerden oluan yap blou ve bunlarla balantl savunma sisteminin (Resim: 3) yaynndan oluacak olan monogralerin almasna hz verilmesi planlanmaktadr. Bat Anadolu sahil kesiminin Erken Tun a kltrlerinin daha iyi anlalmas asndan ok nemli veriler ierecek olan bu yaynn n almalar 2008 ylndan bu yana devam etmektedir. Bu balamda 2009 ylnda zellikle 3 No.lu evin seramik malzemesi zerindeki almalara restorasyon laboratuvarlarmzda devam edilmitir. Liman Tepe 2009 Yl Su Alt Kazlar Hayat ERKANAL Vasf AHOLU Gregory VOTRUBA Sla Mangalolu VOTRUBA Levent KESKN rfan TUCU Liman Tepede 2009 ylnda yrtlen su alt aratrmalar farkl hedefe ynelik olarak srdrlmtr. 1- Ankara ve Haifa niversitelerinin 2000-2008 yllarnda birlikte gerekletirdii Liman Tepe su alt kazlarnn sonularnn yayn almalarnn srdrlmesi. Bu alma kapsamnda nceki yllarda zellikle A3 ve D alanlarnda ele geirilen seramik malzemenin dokmantasyon ilemlerine devam edilmitir. 2- srail Hayfa niversitesinden gelen ekiple birlikte su alt toporak haritasnn mevcut hlini glendirmek ve daha detaylandrmak amacyla nceki yllarda kazs yaplan alanlardan yeni referans noktalar ve derinlik kodlar alnmtr. 3- Ankara niversitesinin bamsz olarak alt E Alanndaki almalar, 2009 ylnn tek kaz alann oluturmaktadr. Bu alandaki kazlar, mendirek yapsnn gneyinde, M.. 6. ve 4. yy. lara ait limann iinde gerekletirilmitir. 2009 Ylnda E Alannda Gerekletirilen Kazlar lk olarak 2006 ylnda kazsna balanan E Alanndaki almalar mendirein geirmi olduu kullanm ve ina evreleriyle, mendirein antik liman tabanlaryla olan dnemsel ilikilerini ortaya koymak ve gerek mendirein ilk ina evresini saptamak

..................................................................................................................................................................................

451

gerekse deniz taban altndaki en eski kltr tabakalarna ulamay hedeemektedir. Bu nedenle 2009 ylnn ilk almas alann geniletilmesi ve 10 x 10 m. (100 m2) llerine karlmas olmutur. 2009 sezonu sresince toplam 190 dal gerekletirilmi ve alann geniletilen ksmnda 2.90 m. kodunda balayan almalar 4.60 koduna ulamtr. Su altnda yrtlen arkeolojik bir kaz almas iin olduka byk saylabilecek bu alanda yrtlen almalar yeni sonu ve sorular da beraberinde getirmitir. E Alannda yrtlen kazlar ve her trl dokmantasyon almas Ankara niversitesi Su alt Arkeolojik Aratrma ve Uygulama Merkezinin (ANKSAM) koordinatrlnde, Trk dalg arkeologlar tarafndan gerekletirilmektedir. E ALANI KAZI ALIMALARI Liman Tepe 2009 yl su alt kaz almalarnda, nceki yllarda tespit edilen6 M.. 4. yy liman tabannn geni bir ekilde aratrlp dokmantasyonunun yaplmasn takiben M.. 6. yy. tabanna ulalmas ve tm boyutlaryla aratrlmas ile liman tabannn ilk kullanm evresinin tespiti amalanmtr (Harita: 3). Bu ama dorultusunda yukarda da belirtildii zere E Alan 100m2 bir alan kapsayacak ekilde geniletilmitir. Dalgakrann gney ksmnda, liman iinde bulunan E Alannn dou ve gney ksmndaki geniletilen alanlarda ortalama -2.90 / -2.95 m. kodunda kazlmaya balanmtr. Yer yer deiiklik gsterse de ilk aamada yaklak 50 cm. lik bir deniz taban (posedonya) dolgusu kazlmtr. nceki yllarda kazlan amalarda da ayn ekilde ortaya kan ve youn bir posedonya ieren bu bo dolgu tabakasnn altndan, gerek E Alannda gerekse A1 ve A3 alanlarnda aa karlm olan7 ve olaslkla Roma Dnemine ait olan pithos paralar, E Alannn geniletilen dou ve gney ksmlarnda da tespit edilmitir. Pithos paralarnn younluu nceki yllara gre olduka azalmtr ve kaz alannn zellikle dou ksmnda kuzeyden-gneye uzanr ekildedir. Pithos paralar, mendirein den talarnn altnda balayarak gneye doru derine giden kodlarda tespit edilmitir. 2009 yl almalar sonucunda olduka geni bir alana dalan pithos paralarnn dou yndeki olas yaylm snr da belirlenmitir. Posedonya tabakasnn hemen altndan gelen pithos paralar arlkl olarak kk ama yer yer orta boy byklkteki talarn da olduu kumlu/amurlu bir taban iinde tespit edilmitir. -3.5 ile -3.9 m. arasnda deien derinliklerde tespit edilen pithos paralarnn gerekli belgeleme ilemleri tamamlandktan sonra, 2010 yl kaz sezonunda yeniden deerlendirip kaz alanndan kaldrlacak ekilde zerleri kapatlmtr Pithos paralarnn seyrekletii alann gneybat kesiminde 2x4 metrelik bir alanda derinleme almalar srdrlmtr (Resim: 9). Sz konusu alanda derinleme almalar sonucunda yine nceki yllarda tespit edildii zere pithos paralarnn oturduu kumlu/amurlu toprak yaklak -4.00 metrede sona ermi ve balk tabakasna
6 7

Erkanal, H. vd. Liman Tepe 2008 Yl Su Alt Kazlar, 31. KST, 4. Cilt, 2010, s. 363 364. Erkanal, H. vd. Liman Tepe 2008 Yl Su Alt Kazlar, 31. KST, 4. Cilt, 2010, s. 363.
..................................................................................................................................................................................

452

ulalmtr. Bu tabakann hemen ardndan, 2008 ylnda alann 6x6 metrelik alannda da tespit edilmi olan M.. 4. yzyl liman tabanna ulalmtr (Resim:: 10 11). Bylelikle sz konusu tabann daha geni bir alanda aratrlmas mmkn olmutur. M.. 4. yzyl tabanna ait amphora (Resim: 12) ve kse, -4.4 ila -4.6 metre derinlikte tespit edilmitir. Ayrca, M.. 4. yy. liman tabannn hemen altndan, M.. 6.yy.a tarihlenen rozet bezemeli bir kse paras ile bir kylix paras bulunmutur (Resim: 13). Alann bu kesimindeki almalar iki farkl dneme ait liman tabannn hemen birbiri zerinde yer aldn ve aralarnda kaln, ayrt edici bir tabakann var olmadn gstermektedir. Bu durumun btn liman iin geerli olup olmad nmzdeki yllarda gerekletirilecek almalar sonucunda ortaya konacaktr. M.. 4. yy. dnemini temsil eden ok sayda seramik rnein yan sra alandan kemik, kk ahap paralar ve ok miktarda organik malzeme de ele geirilmitir. Organik malzemeler ierisinde zellikle zeytin ekirdei ok bol olarak bulunmutur. Bunun dnda, zm ekirdekleri ve mee palamudu ile fnda ait olduu dnlen kabuklar da tespit edilmitir. Bu buluntulara ek olarak ayrca liman tabanndan iki adet metal ivi ile korozyona uram demir bir para da aa karlmtr. Alanda aa kan kk ahap paralarndan baka, ahap bir dal da tespit edilmitir. Ahap dal buluntusu hari, M.. 4. yzyl liman tabannda tespit edilen btn buluntular su yzne karlm ve kaz kampnda su alt buluntular iin ina edilen havuzlarda arndrma ilemine balamak zere kaznn restorasyon laboratuvarna teslim edilmitir. Kaz almalarnn tamamlanmasndan sonra yl boyunca su altndan karlan arkeolojik kalntlarn tuzdan arndrlmas ile restorasyon ve konservasyon ilemlerine devam edilmektedir. Uzun bir srece yaylan bu ilemlerin, 2010 yl yaz aylarna kadar devam etmesi planlanmaktadr. Liman Tepe kazlar kapsamnda yrtlen almalar sonucunda aa karlan her trl arkeolojik malzemenin restorasyon ve konservasyon almalar Ankara niversitesi Sualt Arkeolojik Aratrma ve Uygulama Merkezinin Urla kampsnde bulunan laboratuvarnda gerekletirilmektedir. 2009 ylnda bu laboratuvarn teknik altyap olarak gelitirilmesine ynelik almalar da gerekletirilmitir. nmzdeki yl gerekletirilecek kaz almalarnn en nemli hedeerinden birisi, E Alanndaki 10x10 m.lik alann kazs henz tamamlanmam plan karelerinde de M.. 4. yy. tabanna inilmesi ve bunu takiben tm alanda M.. 6. yy. liman tabanna ulalmas olacaktr. Gerekletirilecek bu almalarla Trkiyede ilk kez sualt kazlar ile antik bir yerlemeye ait M.. 4. ve 6. yy. limanlar stratigrak bir ekilde aratrlm olmaktadr. Su altnda gerekletirilen batk kazlarndan ok daha farkl bir ekilde yrtlen bu almalar, lkemizde ileriki yllarda gerekletirilecek benzer almalar iin nc bir alma olarak Anadolu kaz tarihinde yerini almtr.

..................................................................................................................................................................................

453

Harita 1: ANKSAM bnyesinde gerekletirilen arkeolojik kazlarn yerlerini gsteren harita.

454

..................................................................................................................................................................................

Harita 2: Limantepenin konumunu gsteren harita.

Harita 3: Limantepe kara ve sualt kazlarnn yerini gsteren batimetrik harita (Hazrlayan Dr.Joe Boyce,McMaster niversitesi).
..................................................................................................................................................................................

455

Harita 4: Limantepe Erken Tun a II Dnemi bastiyonlar.(Hazrlayan:Mikele Masa).

izim 1: Limantepe V ve VI.tabakalara ait baz mimar kalntlar ve 2009 yl kaz alan.

456

..................................................................................................................................................................................

Resim 1: Limantepe kara ve sualt kazlarnn gerekletirildii alanlar.

Resim 2: Limantepe kaz alanlarn gsteren hava fotoraf.

..................................................................................................................................................................................

457

Resim 3: LMT VI tabakasna ait uzun evler ve 2009 yl kaz alan.Resim 4:LMT III tabakalar ve Ge Tun a ukurlar.

Resim 4: LMT III tabakalar ve Ge Tun a ukurlar.

458

..................................................................................................................................................................................

Resim 5: Liman Tepe III 3 ve 4 tabakalarna ait mimar kalntlar.

Resim 6: Liman Tepe III 4.tabakaya ait oval evler.

..................................................................................................................................................................................

459

Resim 7: Liman Tepe III 4.tabakaya ait oval ev ve ierisindeki ocak tabanlar.

Resim 8: Liman Tepe III 4 tabakasnda ele geirilen kurun ift azl minyatr balta.

460

..................................................................................................................................................................................

Resim 9: Liman Tepe sualt kazlar, E Alan.

Resim 10: Liman Tepe sualt kazlar, E Alan M..4.yy. liman taban.
..................................................................................................................................................................................

461

Resim 11: Liman Tepe su alt kazlar, E Alan, M.. 4.yy. liman taban.

Resim 12: Liman Tepe su alt kazlar, E Alan, M.. 4.yy. liman taban.

Resim 13: Liman Tepe su alt kazlar, E Alan, M.. 4.yy. liman taban.

462

..................................................................................................................................................................................

EME BALARARASI 2009 YILI KAZILARI

Vasf AHOLU* Hayat ERKANAL mit AYIR
zmir li, eme lesinde bulunan Balararas, bugn de Trkiyenin en nemli limanlarndan birisi olan eme limannn tam ierisinde yer almaktadr. Bu merkezde tespit edilen kalntlar, emenin binlerce yldr liman zelliini koruduunu ve tarih ncesi alardan bu yana Anadolunun en nemli liman kentlerinden birisi olduunu bize gstermitir (Harita: 1). 2002 2005 yllarnda Prof. Dr. Hayat Erkanaln bilimsel danmanlnda eme Arkeoloji Mzesi adna gerekletirilen kurtarma kazlarnda Erken Tun andan Ge Tun ana kadar uzanan bir dnemde iskn gren bir liman yerlemesi ortaya karlmaya balanmtr1 Modern yerleme tarafndan ok byk lde tahrip edilmi olan bu merkezdeki kazlar (Resim: 1), 2009 ylndan itibaren Bakanlar Kurulu Kararyla, Ankara niversitesi Sualt Arkeolojik Aratrma ve Uygulama Merkezi (ANKSAM) almalar kapsamnda zmir Blgesi Kaz ve Aratrmalar Projesi (IRERP) erevesinde yrtlmeye balanmtr2.
*

Do. Dr. Vasf AHOLU,Ankara niversitesi Sualt Arkeolojik Aratrma ve Uygulama Merkezi, Dil ve Tarih Corafya Fakltesi, Arkeoloji Blm, 06100, Shhiye-Ankara/TRKYE. Email:vsahoglu@gmail.com. Kr. Erkanal, H. ve E. Karaturgut 2004, 2002 Yl eme Balararas Kazlar, XXIV. KST 2, s. 153164; aholu, V. eme Balararas: A New Excavation in Western Anatolia, Florens Felten, Walter Gauss ve Rudolne Smetana (ed.) Middle Helladic Pottery and Synchronisms. Proceedings of the International Workshop held at Salzburg, October 31st November 2nd, 2004. 309-322. Wien 2007; Erkanal, H. ve L. Keskin, The Relations Between the Urla Peninsula and the Minoan World, McDonald C.F.-Hallager E.Niemeier W.D. (eds.), The Minoans in the Central, Eastern and Northern Aegean: New Evidence. Acts of a Minoan Seminar 22- 23 January 2005 in collaboration with the Danish Institute at Athens and the German Archaeological Institute at Athens. Monographs of the Danish Institute at Athens Volume 8, 2009, s.97-110. IRERP projesi erevesinde gerekletirilen kaz ve aratrmalar, Ankara niversitesi Su Alt Arkeolojik Aratrma ve Uygulama Merkezi (ANKSAM) bnyesinde yrtlmektedir. Proje, Trkiye Cumhuriyeti, Kltr ve Turizm Bakanl, DSMM, Ankara niversitesi Bilimsel Aratrma Projeleri Koordinatrl (Proje No. 2006 0901024), TBTAK (Proje No: 108K263), Institute for Aegean Prehistory (INSTAP), Ankara niversitesi, Dil ve Tarih Corafya Fakltesi, INSTAP SCEC, Urla Belediyesi ve Trk Tarih Kurumu tarafndan maddi ve manevi olarak desteklenmektedir. Kaz alannn hava fotoraar iin Sayn Hakan etinkayaya teekkr bor biliriz. ANKSAM ve IRERP hakknda daha fazla bilgi iin bkz. http:// ankusam.ankara.edu.tr. Kaz kurulu yeleri, ANKSAM kurucu yesi Prof. Dr. Hayat Erkanal, Ankara niversitesi, Dil ve Tarih Corafya Fakltesi retim yeleri; Do. Dr. Vasf aholu, Dr. Levent Keskin ve Ar. Gr. rfan Tucu, Arkeologlar; Dr. mit ayr Bykulusoy, mit Gndoan, Kadir Bykulusoy, Sla Mangalolu Votruba, Restoratr Buket Alada, Londra niversitesi doktora rencisi Mikele Massa, Girit, Ege Prehistoryas Enstits (INSTAP SCEC) uzmanlarndan Restoratr Michel Roggenbucke, Fotoraf Chronis Papanikolapoulos, Teknik ressam Douglas Faulmann, Ankara niversitesi Arkeoloji Blm rencileri; engl Dikmen, alar Alagz, eka Tunkal, Tuba Sert, Tlay Acar, Hacettepe niversitesi Arkeoloji Blm rencileri; Ayegl Erdoan, Buket Dileki, zgen elik, Yeim Alkan, Halil amaz, Burcu Klk, Dou Akdeniz niversitesi Arkeoloji Blm rencileri; Mnevver ehitzade, Didem Kylolu ve Ylsu Hoca, Mimar Sinan niversitesi Arkeoloji Blm rencileri; Eda Denizciler,

..................................................................................................................................................................................

463

Ky eridinde meydana gelen deiimler ve yerlemenin yaknnda yer alm olmas gereken derenin zaman ierisinde yer deitirmesiyle, yatay dzlemde yer deitiren bir yerleme olan eme Balararasnda, bugne kadar gerekletirilen almalar sonucunda biri Erken Tun a IIye, dieri ise Orta Tun a sonu -Ge Tun a bana tarihlenen iki farkl yerleim alan tespit edilmitir (Resim:1; Tablo:1). Birbiriyle yan yana tespit edilen bu yerleim alanlarnda gerekletirilen kazlarda ok iyi durumda korunmu mimar kalntlar aa karlmtr (Resim: 2).
eme Balararas 0............Ge Hellas IIIA2 Ge Hellas IIIB1 ile ada (ukur malzemesi) ...................................boluk / gap......................................... .......Thera Volkannn Patlamas......c. M.. 1600........ eme Balararas 1.......................................Ge Minos IA ile ada eme Balararas 2a.....................................Orta Minos III ile ada ...............................Deprem.......................................... eme Balararas 2b.....................................Orta Minos III ile ada ...................................boluk / gap......................................... Tablo 1: eme Balararas tabakalamas

eme-Balararasnda 2009 yl kazlar Erken Tun a II yerleiminin bulunduu alanda gerekletirilmitir. 2005 ylnda kazs yaplan parselin hemen yan tarafndaki parselde alan yeni amalarda, ayn zamanda emenin en erken yerlemesi olan bu kalntlarn daha geni bir alanda aratrlmas planlanmtr. Yzeyden itibaren yaklak 30-50 cm. derinlie kadar inen modern dolgu tabakasnn altndan, olduka iyi korunmu hlde belirmeye balayan mimar kalntlar, daha nceki yllarda karmza kan ta temel zerine kerpi st yapya sahip mimarnin devamdr (Resim: 2) 2009 ylnda, 2005 ylnda ksmen alan Erken Tun a IIye ait iki byk yapnn devam kazlm, bunun yannda dier bir yapnn tamam ile 4. bir yapnn ok kk bir blm incelenebilmitir. Kazlan alanda yine ayn dneme ait bir kmaz sokak da kazlmtr (Resim: 2). 2009 ylnda ilk kez alan alann st seviyelerinde, 15 adet p ukuru veya eski kalntlar tahrip eden modern ukur tespit edilerek kazlmtr. M.. 2. binyla ait 3 duvar ile st ste ocak tabanlarndan oluan bir ocak, alanda bu dneme ait yegne kalntlar oluturmaktadr. 52 No.lu Ev 2009 ylnda en detayl olarak aratrlan yap M-52 olarak adlandrlan yapdr (Resim: 3-4). Dikdrtgen planl ve tek meknl olan bu ev, kuzeybat gneydou dorultusunda uzanmaktadr. Tm yerlemeyi etkileyen ve byk bir yangn kmasna neden olan bir deprem srasnda tahribata urayan ve bir daha iskn edilmeyen bu yap, ta temel zerine kerpi duvarlarla ina edilmitir. Ev duvarlar beyaz renkli bir sva ile
Tue Zeynep Kandra, Gaziantep niversitesi Arkeoloji Blm rencisi Mehmet Yaar, Pamukkale niversitesi Arkeoloji Blm rencisi brahim Halil Yaar, Ankara niversitesi Restorasyon Meslek Yklsekokulu rencileri; lkez zsoy, Sebahat Fndk ve Zeynep Albunar, Trakya niversitesi Arkeoloji Blm rencileri; zgl ztrk, Yasemin Ertrk ve Adile Gedikten olumutur. Bakanlk temsilcisi olarak Antalya Mzesi uzmanlarndan Cumali Ayabakan ile Anadolu Medeniyetleri Mzesi uzmanlarndan Erdal Yiit grev yapmtr.

464

..................................................................................................................................................................................

kaplanmtr. Bu svalara ait kalntlar zellikle evin bat, kuzey ve gney duvarlarnda ok iyi bir ekilde izlenebilmektedir. Evin gney duvar, ta temel zerine 3-5 sras korunmu kerpi bloklarn yardmyla ina edilmitir. Bu duvarn karl olan duvar, byk lde tahrip edilmi olan bir duvardr. Duvarn kuzeybat ksmnda daha sonraki dnemde alan p ukurlarnn tahribat izlenmektedir. Duvar, olaslkla yerlemede byk bir ykma neden olan bir deprem srasnda mekn ierisine doru yklmtr. Duvarn st yaps ve atya ait elemanlar bina ierisinde tespit edilirken, korunan ksm mekn ierisine doru eimli bir ekilde kalmtr. Bu duvar, 52 ve 35 No.lu evler tarafndan ortak kullanlmtr. Duvarn her iki yz de beyaz renkli sva ile svanmtr. Bu sva baz yerlerde olduka iyi korunurken baz alanlarda daha kt korunmutur. Svalar zerindeki ilgin bir detay, bunlarn st ste onlarca kat svadan oluuyor olmalardr. nmzdeki yllarda gerekletirilebilecek mikromorfolojik almalar yardmyla evlerin yaam srelerinin anlalmas ile ilgili nemli verilere ulalabilecektir. 52 No.lu evin giri kaps 2009 ylndaki almalar srasnda tespit edilememitir. Evin kaps byk olaslkla evin ksa duvarlarndan birinin zerinde olmaldr. Bu konudaki almalara nmzdeki yl devam edilecektir. Evin en nemli zellii, zeminin de tpk duvarlarda olduu gibi kat kat svanarak kullanlm olmasdr. Uzun bir zaman iskn edildii anlalan bu yapnn tabannda ok sayda ince sva tabakas ile karlalmtr. Bu sval tabanlarla balantl olarak da evin yaklak olarak orta ksmnda yer alan trapez formlu sval bir platform ve ocak yeri aa karlmtr (Resim: 3-4). Ocan n ksmnda, sval platformla balantl dikdrtgen bir dzenleme, maalesef iyi korunmadndan tam olarak nasl bir fonksiyonu olduu anlalamamtr (Resim:4). Platformun evresinde en az 3 farkl dikme delii tespit edilmitir (Resim: 3). Bu dzenlemelerin atya destek amacyla yerletirilmi aa dikmelere ait olmas gerekmektedir (Resim:3). Evin kuzeybat kesinde yan yana iki adet depolama alan tespit edilmitir. Yaklak kare formlu bu alanlar kerpi bir duvarla ina edilmitir (Resim: 3). Kutu gibi bir grnme sahip olan bu dzenlemenin ne tr bir malzemenin saklanmas iin ina edildii anlalamamtr. nmzdeki yl bu alanda daha detayl almalar yaplacaktr. Evin zellikle dou ksmnda kaln bir yank kl tabakas aa karlmtr (Resim: 3). Bu alanda, evin tahribata urad ana ait in situ bulunmu, biri yana devrilmi hlde, dier drd de i ie durur hlde toplam 5 adet s tabak ele geirilmitir (Resim: 5). Bu tabaklar genelde kaba nitelikli yaplmlardr. Tabaklarn kk olan iki tanesi, normal bir tabak fonksiyonundan daha ok sunu yapma grevi grebilecek bir yapya sahiptir. ok kaln cidarl olan bu rnekler olduka s yaplmtr. Tabaklarn hemen yannda in situ ele geirilen bir geyik boynuzu, yine ilgin bir buluntuyu temsil etmektedir. Olduka kt durumda bulunan boynuz, Restoratr Buket Aladan yardmyla kaldrlarak restorasyon laboratuvarlarmza tanmtr (Resim: 6). Ayn buluntu konteksinin bir dier bulgusu, bu alanda ele geirilen iki drtgen formlu arlk ile bir ift konik formlu araktr (Resim: 6, 7). Ayn alanda ele geirilen en ilgin buluntu ise ok sayda ve eitli boyutlardaki akl talardr (Resim: 7 - 8). Bu buluntu grubu, olaslkla ev ierisindeki bir ilie iaret etmektedir. Ele geirilen akl talar ve geyik boynuzu, byk ihtimalle seramik kaplarn perdahlanmasnda kullanlm olmaldr. Seramik rnekleri zerindeki kaba perdahlama ve dzeltme izleri
..................................................................................................................................................................................

465

de bu dnceyi desteklemektedir (Resim: 8). Kaplarn bazlar zerinde daha kaba dzeltme izleri grlrken bir rnein az kenarndaki izlerden, bu rnein olaslkla bir kuma veya deri kullanlarak daha detayl olarak perdahlanmaya baland anlalmtr. 52 No.lu ev ierisindeki almalara 2010 ylnda devam edilmesi planlanmaktadr. 49 No.lu Depo Odas lk kez 2005 ylnda kazs yaplan 37 No.lu evin devam eklinde gelien 49 No.lu mekn, dar dikdrtgen bir yapya sahiptir (Resim: 3). Ta temel zerine kerpi duvarlar olan bu meknn herhangi bir kap girii tespit edilememitir. Ancak, meknn gneybat kesinde kerpi duvar birka sra aadan itibaren tespit edilebilmitir. Bunun bir kap yeri olmas imkn dhilindedir. Bu durumda depo odasna giriler yandaki 52 No.lu ev ierisinden yaplmaldr. Bir dier olaslk ise bu alanda stteki kerpilerin tahribata uram olduudur. Bu durumda mekn ierisine yukardan eriim olduu dnlmelidir3. nmzdeki yllarda mekn evresinde gerekletirilecek daha detayl almalar bu konuya aklk getirebilecektir. Bu kk mekn daha ok bir depo grnmne sahiptir ve meknn gney ve bat duvarlar beyaz sva ile svanmtr. Bu svalar korunabilmesi iin almam, nnde toprak pay braklmtr. Dier iki duvar zerinde sva bulunduuna dair herhangi bir kalntya rastlanmamtr. Mekn ierisinde bir adet kk testi ele geirilmi (Resim: 9), bunun dnda eitli kaplara ait paralar bulunmutur. Meknn fonksiyonuna ynelik zel bir buluntu grubu kazlarda ele geirilmemitir. M.. 2. Binyla Ait Kalntlar (M-50) ve Bu Kalntlarn Altndaki ukur (-15) Kazlan alanda Erken Tun a tabakalar ierisinde yaplm M.. 2. binyla ait bir takm dzenlemeler tespit edilmitir (Resim: 10). Buna gre H-22 amasnda I-IV/c-e plan karelerine yaylan alanda yer alan O-09/1 No.lu ocak tabanlar ile bunu taraftan evreleyen D-132 ve 133 kerpi duvarlar ile D-134 No.lu ta duvar, M.. 2. binyla tarihlendirilmitir. Bu alandaki D-134 No.lu duvar ve O-09/1 No.lu ocak, H-22 amasnda I-III/a-d plan karelerine yaylan -13 No.lu ukur tarafndan tahrip edilmitir (Resim: 10). Bu durumda bu ukur M.. 2. binyldan sonraya tarihlenmelidir. ukur ierisinde dknt karakterde eitli Erken Tun a paralar ele geirilmi olmasna ramen, amann bat prolinde, bu ukurun yzeyden itibaren derine inen koyu renkli balk ukurunun bir devam olduu gzel bir ekilde grlmektedir. D-134 No.lu duvarn kuzeydou ucu da yine bir baka ukur tarafndan tahrip edilmitir. Bu alanda, M.. 2. binyla tarihlendirebileceimiz 3 duvar ve st ste yaplm ocak tabanlarnn altnda, byk, dairesel planl baka bir kl ukuru tespit edilmitir (-15) (Resim: 10). Bu ukur da D-139 No.lu duvarn kuzeydou ucunu tahrip etmitir. Bu durumda sz konusu ukur, Erken Tun a 2den daha sonraya tarihlenmelidir. Kaznn son birka gnnde -15 ukuru ierisinde gerekletirilen sondaj niteliindeki almalar sonucunda, ukurun M.. 2. binyln erken evrelerine tarihlendirilmesi gerektii anlalmtr. Bu ukurun kazs 2010 ylnda gerekletirilecektir.
3

Bu tr yukardan girilen depo odas dzenlemeleri, eme Balararasnn M.. 2. Binyl tabakalarnda da karmza kmaktadr (Kr. aholu 2004, s. .314) .

466

..................................................................................................................................................................................

M-35 Mekn 2005 ylnda kazs yaplm olan bu mekn ierisinde 2009 ylnda kk bir alma yaplmtr (Resim: 2 - 3). Bu almada meknn D-95 No.lu duvarnn i ksmnda (gney yz) ta temellerin zerinin beyaz svayla kapl olduu grlmtr. Bu beyaz sva, bat ksmda gneye doru dnerek kerpiten yaplan bir ara duvar zerinde devam etmektedir. Bu dn, gerekletirdiimiz kaz srasnda gzel bir ekilde almtr. M-35 mekn ierisinde yine 2005 ylnda aa karlan bir ocak evresindeki kazda, yzeyde birikmi yamur toprann altnda yer alan siyah, yankl bir toprak kazlmtr. Meknn taban olan bu kesimde iri paralar hlinde seramik rneklerinin geldii grlmektedir. Meknn gneybat kesinde, bir kenar iyi korunmu bir frn aa karlmtr (Resim: 3). Bu frnn tabannn da birden ok kez yenilendii grlmektedir. M-39 Mekn M-39 No.lu mekn, gneydouda D-105 ve D-138 duvarlar ile, kuzeybatdan da D-108 No.lu duvar ile snrlanmaktadr (Resim: 2, 11). Bu meknn en anssz yan, meknn 2009 ylnda kazlan ksmna ait kontekstlerin tamamna yaknnn daha sonraki dnemlerde gerekletirilen dzenlemeler nedeniyle tahribata uramtr.M.. 2. binyla tarihlenen basit mimar dzenleme ile O-1 oca ve -15 No.lu ukur (Resim: 11), bu ev ierisinde yer almaktadr. Bunun dnda yine M.. 2. binyla ait -2 ukuru da yine bu eve ait kalntlar byk lde tahrip etmitir (Resim: 2, 11). Ayn ev ierisinde, D-105 duvar ile paralel duran D-136 No.lu duvar, olaslkla evden daha ge bir evreye ait olmaldr (Resim: 11). Levha talarla ina edilmi olan bu kalnt ile D-137 olarak adlandrlan duvar kalnts, M-39dan daha sonraki bir evreye tarihlenmelidir. Evin bat duvar olan D-108in byk bir ksm 2005 ylnda kazlmt. 2009 ylnda bu duvarn gney uzants almtr. st ksmnda ok az korunmu kerpi kalntlar bulunan bu duvar, -4 ukuru tarafndan ksmen tahrip edilmitir. Ayn duvar, batda da -15 ukuru tarafndan da tahrip edilmitir. Duvarn batsnda, H-22 amasnn I-III/e-k plan karelerine denk gelen ksmda yanm kalntlar ieren bir dolgunun bulunduu grlmektedir. Ancak bu alan henz kazlmaya balamamtr. Bu alanda ufak paralar hlinde seramik ve ta paralar grlmektedir. Sz konusu alan bir kmaz sokak olarak tanmlanabilir. (Resim: 2, 11) M-39 meknnn gney snr sokaa almaktadr ancak hemen bu sokan karsnda, tam ama kenarnn olduu alanda yeni bir yapya ait duvarn kerpileri (sadece 1-2 sras korunmu) belirmi ve hemen altndan da yapnn ta duvar grlmtr. Ancak bu duvar tamamen ama kenar ile paralel bir ekilde ilerlemekte ve kazlmayan alan ierisinde devam etmektedir. Yine de duvarn varl ama kenarndan izlenebilmektedir. M-39 yapsndan sokaa kar kmaz bu yeni kap aralnn belirmesi, kmaz sokak olarak evlerin arasndaki bolua yaplan bu sokan farkl bir blmle birletiine iaret etmektedir. GENEL DEERLENDRME eme Balararasnda 2009 yl kaz almalar sonucunda blgede grlen yerleim modelleri ve mimar yap gelenekleriyle ilgili nemli verilere ulalmtr. Evlerin i ksmlarna bakan duvar yzeylerinin beyaz kire tabakas ile svanm olmas, blgede
..................................................................................................................................................................................

467

Ulucak Hykte Neolitik Dnemden itibaren bilinen ve Liman Tepede Erken Tun a balarnda devam eden sva geleneinin Erken Tun a IInin ge dnemlerine tarihlenebilecek eksik bir halkasn tamamlamaktadr. M.. 2. binyla tarihlenen benzer teknikte ina edilen kerpi duvarlar yine eme Balararasnda nceki yllarda da tespit edilmitir4. Erken Tun a IIye ait bu yeni tespit nda, kerpi duvarlarn beyaz sva ile svanmas geleneinin zmir Blgesinde binlerce yllk bir gelenei yanstt kesin olarak ortaya konmu olmaktadr. Erken Tun a IInin ge dneminde Urla Yarmadasnda karmza kan yerleim modeli ile ilgili bilgilerimiz olduka kstl boyutlardayd. Liman Tepe yarmadann en byk merkez konumundadr ve burada aa karlan kalntlar, yerlemenin savunma sistemi ierisinde kalan yukar ehir ksmna aittir. Sz konusu yaplar, domestik kullanmdan ok, idar ve kamusal kullanma ait yaplardan olumaktadr5. eme Balararasnda aa karlan yerleim modeli, Erken Tun a IInin ge dneminde halkn yaad yerleim sistemi ile ilgili bilgiler vermesi asndan, elimizdeki tek rnei oluturmaktadr. Bu da blgenin kltrel geliim srecine ait ok nemli bir boluu doldurmaktadr. eme Balararasnda 52 No.lu Ev ierisinde tespit edilen seramik yapmnn belli bir safhasyla ilgili veriler, Antik Dnemde seramik yapm teknikleri ile ilgili nemli bilgiler vermektedir. Bu kontekst, seramiin dzeltilme aamasnda perdahlamann ilk evrelerine ait nemli detaylar elde etmemizi salamtr. Baz seramik rneklerinin zerinde akl talar ile yaplan kaba dzeltme izleri takip edilirken, bir rnein az kenarnda daha ince, olaslkla kuma tr bir malzeme ile kabn az kenarnda yaplan detayl dzeltme ilemlerine ait izler grlebilmektedir. Bu yeni bulgularn daha detayl olarak allmas sonucunda, Urla Yarmadasnda Erken Tun anda grlen eitli zanaatlara ait nemli bilgilere ulalabilecektir. RESTORASYON VE KONSERVASYON ALIMALARI eme Balararas kazlar kapsamnda yrtlen almalar sonucunda aa karlan her trl arkeolojik malzemenin restorasyon ve konservasyon almalar Ankara niversitesi Sualt Arkeolojik Aratrma ve Uygulama Merkezinin Urla kampsnde bulunan laboratuvarnda gerekletirilmektedir. Bu yl balanan arazi almalarndan gelen kk buluntularn konservasyon ilemlerinin ardndan, farkl formlardan oluan pimi toprak kaplarn temizlik, birletirme, alyla tamamlama ve renklendirme ilemleri gerekletirilmitir. Arazi Uygulamalar 2009 yl kazlarnda aa karlan M.. 3. binyla ait duvarlar zerinde alan sva tabakalar farkl oranlarda Primal AC 33 kullanlarak salamlatrlmtr. Kaz sonunda, son derece iyi durumda ele geirilen kerpi duvarlar, jeotekstil rtyle koruma altna alnmtr.
4 5

Kr. aholu 2004, s. 319. Erkanal, H. Liman Tepe: New Light on Prehistoric Aegean Cultures, H. Erkanal vd. ed. The Aegean in the Neolithic, Chalcolithic and the Early Bronze Age, Ankara, 2008, s. 179 190.

468

..................................................................................................................................................................................

Harita 1: ANKSAM bnyesinde gerekletirilen arkeolojik kazlarn yerlerini gsteren harita.

Resim 1: eme-Balararasnn havadan grnm.

..................................................................................................................................................................................

469

Resim 2: eme-Balararas Erken Tun a yerlemesinin hava fotoraf.

Resim 3: eme-Balararas,Erken Tun a IIye tarihlenen M-52 yaps.

470

..................................................................................................................................................................................

Resim 4: eme-Balararas,M-52 ierisindeki sval platform ve ocak yeri.

Resim 5: eme-Balararas,M-52 ierisindeki buluntu grubu.

..................................................................................................................................................................................

471

Resim 6: eme-Balararas,M-52 ierisinde ele geirilen geyik boynuzunun konservasyon almalar.

Resim 7: eme-Balararas,M-52 ierisinde ele geirilen perdah talar ve pimi toprak arak.

472

..................................................................................................................................................................................

Resim 8: eme-Balararas,M-52 ierisinde ele geirilen perdah talar ve anaklar.

Resim 9: eme-Balararas,M-49 depo ierisinde ele geirilen gaga azl testi.

odas

..................................................................................................................................................................................

473

Resim 10: eme-Balararas, M..2.binyla ait ocak taban ve tahribat ukurlar.

Resim 11:eme-Balararas,Erken Tun a IIye tarihlenen M-39 yaps.

474

..................................................................................................................................................................................

DEERL BLM ADAMI Genel Mdrlmzce her yl dzenlenen Uluslararas Kaz, Aratrma ve Arkeometri Sempozyumunda sunduunuz raporlar, bu yl da kitap olarak baslacaktr. Gndereceiniz rapor metinlerinin aada belirtilen kurallara uygun olmas, kitaplarn zamannda basm ve kaliteli bir yayn hazrlanmas asndan nem tamaktadr. Yayn Kurallar 1. Yazlarn A4 kada, 13x19 cm.lik bir alan iinde 10 punto ile, baln 14 punto ile tirelemeye dikkat edilerek, Arial ya da Times fontu ile 10 sayfa yazlmas, 2. Dipnot numaralarnn metin iinde belirtilerek sayfalarn alt ksmna 8 punto ile yazlmas, 3. Dipnot ve kaynakada kitap ve dergi isimlerinin italik yazlmas, 4. izim ve fotoraarn toplam adedinin 15 olmas, CDye JPG veya TIFF olarak 300 pixel/inch, renk modlarnn CMYK veya Grayscale olarak kaydedilmesi, kesinlikle word sayfas olarak dzenlenmemesi, 5. Haritalar (Harita: .....), izimler (izim: .....), Resimler (Resim: .....), olarak belirtildikten sonra altlarna yaz yazlmas ve kesinlikle levha sisteminin kullanlmamas, 6. Yazlara mutlaka isim, unvan ve yazma adresinin yazlmas, 7. CDye kaydedilmi metnin ktsnn da gnderilmesi ve kt ile CD kaydnn uyumlu olmas (aksi hlde CD kayd esas alnacaktr), 8. Raporlarn sempozyum esnasnda teslim edilmesi veya en ge 1 Austos gnne kadar Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrl Eitim ve Yaynlar ubesi Mdrl II. Meclis Binas Ulus/Ankara adresine gnderilmesi gerekmektedir. Yayn kurallarna uymayan veya ge gelen yazlar kesinlikle yaynlanmayacak ve iade edilmeyecektir. Bilgilerinizi rica eder, almalarnzda baarlar dileriz. Not: Kaz, Aratrma ve Arkeometri Sonular Toplants kitaplarna Bakanlmzn www.kultur.gov.tr adresinden ulalabilir.
..................................................................................................................................................................................

475

DEAR COLLEAGUES The reports which you will submit during the International Symposium of Excavations, Surveys and Archaeometry will be published as usual. In order to receive a qualitative print and to complete the publication on time, we kindly request you to send the texts of your reports within the context of form mentioned below: 1- The writings to be on A4 paper, not exceeding the writing space of 13.5x19 cm, with Arial or Times font in 10pts. Kindly pay attention to using dashes (-) when necessary in the text, and the text to be maximum 10 pages * The title to be written in 14 pts, bold, * Footnotes to be written below the text, with their numbers indicated within the text, in 8 pts at the page where it is mentioned, * At the footnotes and the bibliography, the names of the books and the periodicals to be written in italic character. 2- The total number of the drawings and the pictures to be at most 15. If it is possible, you are requested to scan the photographs and to save on CD as JPG on a separate le out of the text with 300 pixel/inch; colour of mods of these photographs must be CMYK or Grayscale; photographs to be taken by digital camera, 3- Please write (Drawing) for the drawings (Fig.) for the gures, pictures, and (Map) for the maps as subtitle and please do not use table system. 4- Kindly write your name, title and communication address on the papers. 5- Please send the print out of the text that together with loading the text on a (new) diskette or CD. 6- The print out of the text you will send and the text in the diskette or CD, should be compatible, (or else the text in the diskette/CD will be accepted) with each other. Kindly give your texts during the symposium or send until August 1, to the below address: Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrl, Eitim ve Yaynlar ubesi Mdrl, II. Meclis Binas Ulus/Ankara The reports which do not follow the rules or are sent late, will not be published and will not be given back. Note: The books of the Symposium is available on www.kultur.gov.tr 476

..................................................................................................................................................................................