Bilgieko

YAYIN NO.
DPT: 2675
BLG EKONOMSNE GE SRECNDE TRKYE EKONOMSNN DNYADAK KONUMU
eref SAYGILI
EKONOMK MODELLER VE STRATEJK ARATIRMALAR GENEL MDRL Stratejik Aratrmalar Dairesi Bakanl
TEMMUZ 2003
ISBN 975 19 3369 - 2 (basl nsha)

Bu alma Devlet Planlama Tekilatnn grlerini yanstmaz. Sorumluluu yazarna aittir. Yayn ve referans olarak kullanlmas Devlet Planlama Tekilatnn iznini gerektirmez; nternet adresi belirtilerek yayn ve referans olarak kullanlabilir. Bu e-kitap, http://ekutup.dpt.gov.tr/ adresindedir. Bu yayn 800 adet baslmtr. Elektronik olarak, 1 adet pdf dosyas retilmitir.
http://ekutup.dpt.gov.tr/ekonomi/tarih/tr/saygilis/bilgieko.pdf
Saygl
Bilgi Ekonomisine Gei Srecinde Trkiye Ekonomisinin Dnyadaki Konumu
NDEKLER
SAYFA NO
I. GR 5
II.
BLG EKONOMSNN LLMES
III.
TRKYE MALAT SANAYNDE BLGYE DAYALI SANAY SEKTRLERNN BOYUTU . 11
IV.
BLG EKONOMS VE DI TCARET ..
27 28 40
A. TEKNOLOJ VE REKABET GC .. B. BLG EKONOMSNE GE SRECNDE TRKYE MALAT SANAYNN REKABET GC ...
V.
ULUSLARARASI REKABET GCN ARTIRMADA NEM TAIYAN FAKTRLER . 59 59 70 89 93 98
A. YATIRIM ... B. AR-GE FAALYET ... C. PATENT .... D. DORUDAN YABANCI SERMAYE YATIRIMLARI .. E. BLM VE LETM TEKNOLOJLER .. ...
VI.
SONU
..
104
KAYNAKLAR
...
107
EK TABLOLAR
...
113
Saygl
TABLOLAR LSTES
SAYFA NO
Tablo 1 malat Sanayii Sektrlerinin Teknoloji Younluuna Gre Snflandrlmas ... Tablo 2 Baz OECD lkelerinde malat Sanayii Katma Deerinin Sektrel Bileimi . Tablo 3 Baz OECD lkelerinde malat Sanayii Yatrmlarnn Sektrel Dalm Tablo 4 Trkiye malat Sanayii retim, Katma Deer ve Yatrmlarnn Teknoloji Snflarna Gre Dalm Tablo 5 malat Sanayii Yatrm, retim ve Katma Deerinin Sektrel Dalm . Tablo 6 Yatrm Tevik Belgelerinin Sektrel Dalm . Tablo 7 Yatrm Tevik Belgelerinin Mahiyetlerine Gre Dalm .. Tablo 8 Teknoloji Gruplar tibaryla OECD lkeleri ve Trkiyede malat Sanayii D Ticareti .. Tablo 9 OECD lkelerinde malat Sanayii hracatnn Teknoloji Gruplarna Gre Dalm .. Tablo 10 Trkiye malat Sanayii hracatnn Teknoloji Younluu Tablo 11 Yksek Teknoloji Sektrleri hracatnn Toplam malat Sanayii hracat erisindeki Pay .. Tablo 12 OECD lkelerinde Sektrlerin Teknoloji Younluuna Gre hracat Oran .. Tablo 13 Trkiye malat Sanayiinde Sektrel Teknoloji Snflarna Gre hracat Oranlar .. Tablo 14 Baz OECD lkelerinde hracatta Uzmanlama Oranlar Tablo 15 Trkiye malat Sanayii hracatnn Teknoloji Younluu Tablo 16 OECD lkelerinde Fiziki ve Fiziki Olmayan Yatrmlarn GSYH erisindeki Pay
10 12 14 16 17 21 22 43 47 48 49 52 54 55 58 63
Saygl
Tablo 17 Baz OECD lkelerinde Fiziki Yatrmlarn GSYH erisindeki Pay
SAYFA NO
65 66 67 69 72 76 77 78 81 82 83 85 86 88 92 95 101 102
64
Tablo 18 Trkiyede Sektrel Yatrmlarn GSYH erisindeki Pay Tablo 19 Trkiyede Yatrmlarn Sektrel Dalm Tablo 20 Trkiyede Kesimler tibaryla Eitim Harcamalar Tablo 21 eitli lkelerde Eitim Harcamalarnn Milli Gelire Oran ... Tablo 22 Ar-Ge Younluklar ve Yksek Teknoloji Sektrlerinde hracatta Uzmanlama .. Tablo 23 eitli lkelerde Ar-Ge Harcamalarnn GSYH erisindeki Pay Tablo 24 eitli lkelerde On Bin gc Bana Aratrmac Says . Tablo 25 eitli lkelerde Teknoloji Snflarna Gre Ar-Ge Younluu .. Tablo 26 Baz OECD lkelerinde malat Sanayii Sektrlerinin Teknoloji Younluu Tablo 27 Trkiye malat Sanayiinde Teknoloji Gruplar tibaryla Ar-Ge Harcamalarnn Katma Deer erisindeki Pay . Tablo 28 Trkiye malat Sanayiinde Ar-Ge Harcamalarnn Katma Deer erisindeki Pay . Tablo 29 Baz OECD lkelerinde Ar-Ge Harcamalar/Toplam Fiziki Yatrm Oran .. Tablo 30 Baz OECD lkelerinde Kaynaklar tibaryla Cari Ar-Ge Harcamalar Tablo 31 Baz OECD lkelerinde Hizmetler Sektrnn Toplam Ticari Ar-Ge Harcamalar erisindeki Pay .. Tablo 32 eitli lkelerce Alnan Patent Saylar .. Tablo 33 Seilmi lkeler tibaryla Dorudan Yabanc Sermaye Yatrmlar Tablo 34 Baz OECD lkelerinde Seilmi BT Gstergeleri Tablo 35 Baz OECD lkelerinde Kii Bana Den Bilgisayar Says
Tablo 36 Baz lkelerde Kii Bana Den nternet Balants Says 103
Saygl
SAYFA NO
Tablo EK-1 Tablo EK-2 Tablo EK-3 Tablo EK-4 Tablo EK-5 Tablo EK-6 Baz OECD lkelerinde malat Sanayii hracatnn Sektrel Bileimi.. eitli lkelerde lkretimde retmen Bana renci Says . Baz OECD lkelerinde Ar-Ge Harcamalarnn GSYH erisindeki Pay Teknoloji Gruplarna Gre malat Sanayii Sektrlerinde Ar-Ge Younluu Trkiye malat Sanayiinde Ar-Ge Harcamalarnn retim Deeri erisindeki Pay 114 115 116 117 118
eitli lkelerde Dorudan Yabanc Sermaye Yatrmlar Stoku .. 119
Saygl
I.
GR
Bilgiyi retme, kullanma ve yayma yetenei olarak tanmlanabilecek teknolojik yetenek, uluslararas rekabet gcnn ve ekonomik bymenin, dolaysyla da toplumlarn refahnn en kritik belirleyicisi haline gelmitir. Teknolojik gelime asndan ileri olan lkelerde ekonomik faaliyetlerin nemli bir blmn bilgi youn faaliyetlerin oluturduu bir deiim sreci yaanmaktadr. Gnmzde, mal ve hizmet retim faaliyetlerinin artan lde bilgi kullanmn gerektiriyor olmasndan hareketle ekonomileri tanmlamakta Bilgiye Dayal Ekonomi veya Bilgi Ekonomisi kavramlar kullanlmaya balanmtr. Dnyada belirginlik kazanmakta olan bilgi ekonomisine gei sreci retimden pazarlamaya btn ekonomik faaliyet alanlarnda yapsal bir dnm ifade etmektedir. Ba aktrnn teknolojik yetenek olduu bu srete, lkelerin uzun vadeli gelime perspektifleri yeniden ekillenmektedir. nmzdeki dnem, gelime stratejisinin ana eksenini, ekonomik ve sosyal btn boyutlaryla, teknoloji yeteneinin gelitirilmesi ynnde oluturup kararllkla uygulayan lkelerin daha da ne kaca bir sre olacaktr. Bu kapsamda, bu almann temel amac, 1999 ylnda OECD tarafndan yaynlanan ve OECD yesi lkelerde bilgiye dayal ekonomiye gei srecinin saysal gstergelerle incelendii alma esas alnarak, Trkiye ekonomisinin bilgiye dayal ekonomiye gei srecindeki konumunu irdelemektir. OECD tarafndan yaplan almada Trkiye ekonomisi zerine lm ve deerlendirmelerin ok snrl olmas bu almann yaplmasn gerekli klmtr. almann ortaya koyaca bulgular gelime perspektifimizin bir dnm
Saygl
noktasnda olduu gnmzde ekonomik ve sosyal politikalarn oluturulmasna nemli katk salayabilecektir. almann nemli bir blmnde, dier OECD lkeleriyle kyaslamal olarak, 1990-2000 dneminde Trkiye ekonomisinde bilgiye dayal ekonomiye gei srecinin temel gstergeleri sunulmakta ve ksaca deerlendirilmektedir. Veri kst nedeniyle bilgi ekonomisine gei srecinin saysal gstergelerle deerlendirilmesi imalat sanayiyle snrlandrlmtr. Saysal gstergeler yannda, bilgi veya teknolojik yetenein rekabet gc ve ekonomik byme srecinde tad nem teorik adan da ele alnmaktadr. Bu almann ortaya koyduu bulgular retim, yatrm ve rekabet gc gstergelerinde Trkiye ekonomisinin OECD lkelerinin nemli bir blmnde gzlenen bilgiye dayal ekonomiye gei srecinin gerisinde kaldn gstermektedir. almada ayrca, bilgiye dayal ekonomiye gei srecinde kritik nem tayan ve uzun dnemli ekonomik byme oran ile rekabet gcn artrmann balca unsurlardan yatrm, eitim, Aratrma-Gelitirme faaliyetleri (Ar-Ge), patent, dorudan yabanc sermaye yatrmlar ve biliim ve iletiim teknolojileri alanlarnda Trkiyenin dnyadaki konumu incelenmektedir. Ortaya konulan bulgular Trkiye ekonomisinin bilgi ekonomisine gei srecinin temel dinamiklerini oluturan bu alanlarda olduka yetersiz konumda olduunu gstermektedir. almann ikinci blmnde bir ekonominin bilgi ekonomisine gei srecindeki konumunu belirlemede OECD tarafndan nerilen bilgi youn retim faaliyetleri snflamas sunulmakta; nc blmde yatrm, retim ve katma
Saygl
deer ltleri esas alnarak Trkiye imalat sanayiinin bilgi ekonomisine gei srecindeki konumu incelenmektedir. Teknoloji ve rekabet gc arasndaki iliki drdnc blmde incelenmektedir. Bu blmde, bilgi ekonomisine gei srecinin d ticaret ile ilgili gstergeleri sunulmakta ve Trkiye ekonomisinin rekabet gc tartlmaktadr. Beinci blmde, bilgi ekonomisine geiin kritik unsurlardan olan yatrm, Ar-Ge, patent, dorudan yabanc sermaye yatrmlar ve biliim ve iletiim teknolojileri alanlarnda Trkiyenin dnyadaki konumu incelenmektedir.
Saygl
II.
BLG EKONOMSNN LLMES
Herhangi bir mal veya hizmet retimi emek ve sermaye gibi geleneksel retim faktrleri yannda bilgiye veya teknolojiye gereksinim duymaktadr. Bilgi veya teknoloji tm sektrler iin byk farkl nem tamakla ve birlikte, biimlerde bilginin/teknolojinin farkl sektrlerce younlukta
kullanlmasndan hareketle, eitli sektrel snflamalar nerilmektedir. Bir ekonominin bilgi ekonomisine gei srecindeki konumunu belirlemek amacyla imalat sanayii iin OECD tarafndan yaplan bir snflama nerisinde sektrlerdeki Ar-Ge younluklar esas alnarak aadaki 4 farkl sektrel grup tanmlanmaktadr: 1 Yksek Teknoloji, Orta-Yksek Teknoloji, Orta-Dk Teknoloji ve Dk teknoloji.
Yukarda sunulan snflamadaki yksek teknoloji ve orta-yksek teknoloji sektrleri Bilgiye Dayal Sanayi Sektrleri olarak deerlendirilmekte, hizmetler sektrnde yer alan bilgi youn faaliyetler de (rnein iletiim, bankaclk, sigortaclk, mavirlik, eitim, salk, vb.) kapsanarak bir lke ekonomisindeki Bilgiye Dayal Ekonomi tanm yaplmaktadr. 2
malat sanayii yannda hizmet sektrleri iin de benzeri bir snflama yaplabilir. Hizmet sektrleri ierisinde iletiim, bankaclk, sigortaclk, mavirlik, eitim ve salk balca bilgi youn hizmet sektrleri olarak deerlendirilmektedir. Ancak, hizmet sektrlerinde ortaya kan uluslararas dzeyde kyaslanabilir veri sorunu, bu sektrler zerine detayl incelemeler yapmay gletirmektedir. 2 Ekonomi geneli ve imalat sanayiine ynelik farkl snflamalar iin bkz. Dosi, Pavitt ve Soete (1990: 90, 94-95).
Saygl
1990l yllar ortasnda OECD lkelerinde bilgiye dayal ekonominin zel kesim katma deeri ierisindeki paynn yzde 50yi at, bu orann ABD, Japonya ve Almanyada srasyla yzde 55, 59 ve 52 dolaylarnda olduu tahmin edilmektedir (OECD (1999)). Bilgiye dayal ekonominin bykl ierisinde iletiim, bankaclk, sigortaclk, mavirlik, eitim, ve salk gibi bilgi youn hizmet sektrleri nemli bir paya sahiptir. OECD lkelerinde, ortalama olarak, bilgi youn hizmet sektrlerinin bilgi ekonomisi ierisindeki pay 1994 yl itibaryla yaklak yzde 80 dolaynda olup bu oran zellikle ABD, Almanya ve ngiltere gibi byk ekonomilerde yksek dzeylerdedir. OECD lkelerinde bilgiye dayal sektrler son yllarda dier sektrlerden daha hzl bymtr. 1989-96 dneminde OECD lkeleri ortalamasnda milli gelir (GSYH) bymesi yllk yzde 2,2 dolaynda iken, 1985-95 dneminde bilgiye dayal sektrlerdeki byme oran yzde 3,5 dolaynda gereklemitir. OECD tarafndan yaplan imalat sanayii sektrlerinin teknoloji
younluuna gre snflandrlmasna gre yksek teknoloji sektrleri grubunda havaclk ve uzay, bilgisayar ve bro makinalar, elektronik-haberleme ve ila sektrleri; orta-yksek teknoloji grubunda ise mesleki, bilim ve lm cihazlar, tat aralar, elektrikli ve elektriksiz makinalar ve ila hari kimyasallar gibi sektrler yer almaktadr (bkz. Tablo 1). Yksek ve orta-yksek teknoloji grubundaki sektrlerin toplam bilgiye dayal imalat sanayi sektrleri olarak tanmlanmaktadr. Lastik ve plastik rnleri, demir-elik, metal eya, metalik olmayan mineraller, petrol rafinerileri, vb. sektrler orta-dk teknoloji grubunda tanmlanmakta, dk teknoloji grubunu ise dokuma ve giyim, gdaiki-ttn gibi geleneksel sanayi rnleri oluturmaktadr.
Saygl
Tablo 1: malat Sanayii Sektrlerinin Teknoloji Younluuna Gre Snflandrlmas (ISIC Revize-2)
Ar-Ge Ar-Ge Harcamalar / Harcamalar/ retim Katma Deer (%) (%) 14,98 11,46 10,47 8,03 5,10 3,41 2,81 3,20 1,58 1,74 1,07 0,74 0,63 0,93 0,93 0,63 0,96 0,64 0,31 0,23 0,34 0,18 36,25 30,49 21,57 18,65 11,19 13,70 7,63 8,96 3,97 4,58 3,02 2,13 1,52 3,48 2,20 1,39 8,43 2,48 0,76 0,65 1,14 0,47
Sektrler
Sektr Kodu
Yksek Teknoloji
Havaclk ve Uzay Bilgisayar ve Bro Makinalar Elektronik-Haberleme la 3845 3825 3832 3522 385 3843 383-3832 351+352+3522 3842+3844+3849 382-3825 355+356 3841 39 372 36 381 351+354 371 34 32 31 33
Orta-Yksek Teknoloji
Mesleki, Bilim ve lm Aletleri Tat Aralar Elektrikli Makinalar Kimyasallar (la Hari) Dier Tat Aralar Elektriksiz Makinalar
Orta-Dk Teknoloji
Lastik ve Plastik rnleri Gemi Yapm Dier malat Demir- elik D Metaller Metalik Olmayan Mineraller Metal Eya Petrol Rafinerileri Demir-elik
Dk Teknoloji
Kat ve Basm Dokuma ve Giyim Gda, ki ve Ttn Orman rnleri
Kaynak: OECD (1999), Hatzichronoglou (1997)
10
Saygl
III.
TRKYE
MALAT
SANAYNDE
BLGYE
DAYALI
SANAY
SEKTRLERNN BOYUTU
Bu blmde, dier OECD lkeleriyle kyaslamal olarak, katma deer, retim ve yatrm gstergeleri itibaryla, Trkiye imalat sanayiinin bilgi ekonomisine gei srecindeki konumu ve geliimi incelenmektedir. Ayrca, bilgi ekonomisinin temel unsuru olan teknolojik yetenein artrlmas asndan byk nem tayan lkemiz iletmelerinin teknolojik faaliyetlere ynelik isteklilikleri hakknda nemli ipular verecek olan yatrm ve teknoloji tevikleri de incelenecektir. Aratrma bulgular sunulmadan nce, imalat sanayinin yaps ve geliimini deerlendirmeye ynelik olarak ele alnan gstergelerin ISIC Revize 2 snflamas esas alnarak hesapland vurgulanmaldr. Aada yeralan Tablo 2de Trkiye dahil baz OECD lkelerinde imalat sanayii katma deerinin 1980 ve 1996 yllar itibaryla sektrel bileimi sunulmaktadr. OECD lkeleri genelinde 1980 ylnda yzde 39,5 olan bilgiye dayal sanayinin (yksek ve orta-yksek imalat sanayii sektrleri toplam) toplam imalat sanayii katma deeri ierisindeki pay 1996 ylnda yzde 44,5e ykselmitir. Yksek teknoloji sektrleri imalat sanayii katma deeri toplam ierisindeki payn en fazla artran sektrel grup olmu, orta-dk teknoloji grubunun paynda ciddi bir azal yaanmtr. 1996 yl itibaryla, toplam imalat sanayii katma deerinin sektrel gruplar itibaryla dalm incelendiinde, yksek teknoloji sektrleri paynn G. Kore (yzde 18,5), ABD (yzde 15,9) ve ngilterede (yzde 14) yksek, Portekiz
11
Saygl
(yzde 4,4), Trkiye (yzde 5,3) ve Yunanistanda (yzde 6,0) ise dk olduu grlmektedir. Almanyada orta-yksek teknoloji grubu sektrler belirgin bir arla sahiptir. Ayn yl itibaryla, dk teknoloji grubu sektrlerin toplam imalat sanayii katma deeri ierisindeki paynn yksek olduu lkeler Portekiz (yzde 57), Yunanistan (yzde 53,8) ve Trkiyedir (yzde 38).
Tablo 2: Baz OECD lkelerinde malat Sanayi Katma Deerinin Sektrel Bileimi (Yzde)
Yksek Teknoloji 1980 ABD Almanya Fransa talya ngiltere Yunanistan Portekiz spanya G. Kore Trkiye (1) OECD Ortalamas 10,8 9,2 9,4 5,2 10,9 3,2 4,0 4,6 9,2 5,2 9,2 1996 15,9 9,7 12,0 6,1 14,0 6,0 4,4 6,9 18,5 5,3 13,1 Orta-Yksek Teknoloji 1980 31,6 34,7 29,3 29,2 32,2 12,1 14,6 25,2 17,3 20,7 30,3 1996 32,1 37,4 28,9 27,1 30,0 13,6 16,3 31,2 29,0 21,6 31,4 Orta-Dk Teknoloji 1980 27,1 31,3 30,2 28,4 24,9 30,7 31,9 30,3 29,8 38,5 28,8 1996 21,7 31,8 28,8 27,7 21,1 26,7 21,3 29,5 30,9 34,8 25,4 Dk Teknoloji 1980 30,5 24,8 31,1 37,2 32,1 54,0 49,3 39,9 43,7 35,7 31,8 1996 30,4 21,2 30,3 39,1 34,9 53,8 57,0 32,4 21,6 38,4 30,0
Kaynak: OECD (2001), Trkiye rakamlar DE imalat sanayii istatistikleri kullanlarak hesaplanmtr. (1) 1990 - 1996 yllar
12
Saygl
OECD lkeleri geneliyle kyaslandnda, yksek ve orta-yksek teknoloji gruplarnn toplam imalat sanayii katma deeri ierindeki pay olduka dktr. 1996 yl itibaryla bu sektr gruplar toplamnn imalat sanayii katma deeri ierindeki pay OECD lkeleri genelinde yzde 44,5 iken Trkiyede sadece yzde 26,8dir. malat sanayii katma deer yapsnn bilgi youn sektrler ynnde geliiminde 1990 ve 1996 yllar arasnda nemli bir deime olmamtr. Bilgi ekonomisine gei kapsamnda dier bir kritik gsterge olan yatrmlarn sektrel dalm Tablo 3de sunulmaktadr. Genel olarak, katma deerin sektrel bileiminde grece bilgi youn sektrler lehine olan yap deiiklii kaynak dalmnda da grlmektedir. Katma deer ve yatrmda yksek teknoloji grubu sektrler lehine olan deiim zellikle G. Korede olduka arpcdr. Trkiye imalat sanayiinde dk ve orta-dk teknoloji gruplarnn kaynak dalmndaki belirgin arl devam etmektedir. 1990-1997 dneminde Trkiye imalat sanayii retim, katma deer ve yatrm yaps incelendiinde yzde 40 dolayndaki payla dk teknoloji sektrlerinin en yksek paya sahip olduu ve bu sektr grubunun gerek yatrm gerekse de retimdeki arln incelenen dnem ierisinde artrd grlmektedir (bkz. Tablo 4). Dk teknoloji sektrlerinin 1990 ylnda imalat sanayii retimi ve yatrm ierisinde, srasyla, yzde 37,6 ve 29,1 olan pay 1997 ylnda 41,4e ve 41,9a ykselmitir. Bu sektr grubunun katma deer ierisindeki pay retim ierisindeki payna gre daha dk olup 1990-1997 dneminde nemli bir deiiklik gstermemitir.
13
Saygl
Tablo 3: Baz OECD lkelerinde malat Sanayi Yatrmlarnn Sektrel Dalm

(Yzde)
Yksek Teknoloji
ABD Almanya (1) Fransa(1) talya(1) ngiltere Yunanistan (2) Potekiz spanya G. Kore Trkiye (3) OECD- 14 lke 1980 13,2 9,2 8,3 2,7 10,0 --2,2 3,7 5,5 3,6 10,3 1995 17,7 9,4 9,4 3,0 15,5 --3,0 3,9 19,2 2,9 13,0
1980 34,0 39,4 29,3 29,2 37,8 --23,7 24,8 33,3 17,1 34,1 1995 32,4 37,4 31,5 33,3 35,4 --23,7 31,2 26,0 18,1 33,6
Orta-Dk Teknoloji
1980 26,0 28,8 35,6 33,2 25,7 39,4 20,3 33,1 37,0 50,2 28,9 1995 23,6 29,0 29,6 28,0 18,0 31,9 25,0 28,8 37,1 37,0 26,2
Dk Teknoloji
1980 26,8 22,6 26,8 34,9 26,5 42,0 53,8 38,3 24,3 29,1 26,8 1995 26,3 24,3 29,5 35,7 31,2 50,4 48,4 36,1 17,7 42,0 27,2
Kaynak: OECD (2001), Trkiye rakamlar DE malat Sanayi istatistikleri kullanlarak hesaplanmtr. (1) 1980 ve 1994 yllar, (2) 1980 ve 1992 yllar, (3) 1990 ve 1995 yllar
retim, katma deer ve yatrmda orta-yksek teknoloji sektrlerinin paynda art, orta-dk teknoloji sektrlerinin paynda ise d yaanmtr. zellikle retim ve yatrmda orta-dk teknoloji grubunun paynda gzlenen gerilemenin dk teknoloji grubunun payndaki artla paralellik arzettii grlmektedir. 1990-1997 dneminde yksek teknoloji sektrleri imalat sanayii retimi ierisinde yzde 4,5 dolaynda bir paya sahip olmasna karn bu sektrn toplam imalat sanayii katma deeri iindeki paynn yzde 5-5,5 dolaynda olduu grlmektedir. Dier bir ifadeyle, ortalama olarak, yksek teknoloji sektrleri daha yksek katma deer yaratan sektrlerdir. Orta-yksek ve orta-
14
Saygl
dk teknoloji sektrlerinin retim ve katma deer ierisindeki paylar da bu adan deerlendirildiinde, bu sektrlerdeki retimin de grece daha yksek katma deer ortaya koyduu grlmektedir. Beklendii gibi, dk teknoloji sektrlerinde yrtlen retim faaliyetleri grece dk katma deer yaratmaktadr. Dolaysyla, Trkiyenin milli gelirini daha yksek oranda ve salkl biimde artrabilmek iin lke kaynaklarnn artan lde dk katma deer yaratan geleneksel sektrlerden yksek katma deer yaratan sektrlere ynlendirilmesi byk nem tamaktadr. Trkiye imalat sanayii retim, katma deer ve yatrmlarnn daha ayrntl sektrel dalm Tablo 5de yer almaktadr. 1990-1997 dneminde, ortalama olarak, dk teknoloji sektrleri ierisinde yeralan gda-iki-ttn ve dokumagiyim sektrleri gerek retim gerekse de katma deer ierinde en yksek paya sahip sektrler olup bu sektrlerin imalat sanayii retim ve katma deeri ierisindeki pay, srasyla, yzde 36 ve 32 dolayndadr. Dk teknoloji grubundaki tm sektrlerde retim ierisindeki pay katma deer ierisindeki paydan daha dktr. Dokuma ve giyim yaklak yzde 21 dolayndaki payla imalat sanayii yatrmlar ierisinde en yksek paya sahip sektrdr. Orta-dk teknoloji grubunda retim, katma deer ve yatrmn yaklak yzde 70ini metalik olmayan mineraller, petrol rafinerileri ve demir-elik sektrleri gerekletirmektedir. retimde ve katma deerdeki paylar dikkate alndnda bu sektr grubunda gemi yapm, metalik olmayan mineraller ve petrol rafinerilerinde katma deer ierisindeki payn retim ierisindeki paydan nemli lde yksek; demir-elik ve demir-elik d metaller sektrlerinde ise dk olduu ortaya kmaktadr. Grece yksek katma deer yaratan gemi yapm ve petrol rafinerileri sektrlerinde yatrmlarn dkl, grece dk katma deer yaratan demir-elik sektrlerinde yatrmlarn ykseklii dikkat ekicidir.
15
Saygl
Tablo 4: Trkiye malat Sanayinin retim, Katma Deer, ve Yatrmlarnn Teknoloji Snflarna Gre Dalm (1990-1997) (1, 2)
Teknoloji Snflar 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 (Yzde) 1997
retim
Yksek Orta-Yksek Orta-Dk Dk Toplam 4,62 20,61 37,21 37,55 100,00 5,23 21,49 34,01 39,26 100,00 4,90 21,99 32,53 40,58 100,00 4,97 23,38 31,53 40,11 100,00 4,20 20,21 33,03 42,56 3,84 21,92 32,41 41,84 4,22 21,32 31,57 42,89 100,00 4,02 21,97 32,67 41,35 100,00
100,00 100,00
Katma Deer
100,00 100,00
Yatrm
100,00 100,00
Kaynak: DE malat sanayinin retim, katma deer ve yatrm verileri kullanlarak hesaplanmtr. (1) Kamu sektrnn tm , zel sektrde ise 10+ ii altran iyerleri kapsanmaktadr. (2) Yksek teknoloji snfnda yeralan havaclk ve uzay sektrne ait retim, katma deer ve yatrm verileri kapsanmamaktadr.
16
Saygl
Tablo 5: malat Sanayinin Yatrm, retim ve Katma Deerinin Sektrel Dalm (1990-1997 Dnemi Ortalamas) (1) (Yzde) Sektrler Havaclk ve Uzay Bilgisayar ve Bro Makinalar Elektronik-Haberleme la Mesleki, Bilim ve lm Aletleri Tat Aralar Elektrikli Makinalar Kimyasallar (la Hari) Dier Tat Aralar Elektriksiz Makinalar Lastik ve Plastik rnleri Gemi Yapm Dier malat Demir- elik D Metaller Metalik Olmayan Mineraller Metal Eya Petrol Rafinerileri Demir-elik Kat ve Basm Dokuma ve Giyim Gda, ki ve Ttn Orman rnleri Yatrm retim Katma Deer
0,05 2,65 2,71 0,47 6,17 2,67 7,41 0,31 4,55 3,29 0,30 0,29 1,27 7,28 3,28 14,71 6,03
Yksek Teknoloji
0,03 1,76 1,95 0,54 8,98 2,91 5,50 0,17 3,71 5,33 0,17 0,38 1,04 11,05 4,48 3,87 11,56 0,07 2,32 2,12 0,40 6,93 2,59 7,01 0,23 4,49 3,12 0,18 0,25 1,52 5,22 3,10 11,79 7,96
Orta-Dk Teknoloji
Dk Teknoloji
4,31 3,41 3,39 21,06 17,84 16,03 10,03 18,30 16,14 1,24 1,21 1,08 Kaynak: DE imalat sanayi istatistikleri kullanlarak hesaplanmtr. (1) Toplam imalat sanayii yatrmlar, retimi ve katma deeri ierisindeki yzde paylar
17
Saygl
Orta-yksek teknoloji sektrleri grubunda tat aralar, kimyasallar ve elektriksiz makinalar sektrleri retim, katma deer ve yatrmlarn yaklak yzde 85ine sahiptir. Bu grupta, mesleki, bilim ve lm aletleri, kimyasallar ve dier tat aralar grece yksek katma deer yaratan sektrler; tat aralar ise dk katma deer yaratan sektr olarak dikkat ekmektedir. Yksek katma deer yaratan sektrlerden mesleki, bilim ve lm aletleri sektrne ynelen yatrmlarn nemli dzeyde olduu, kimyasallar ve dier tat aralar sektrlerinin ise yatrmlardan ald payn grece dk olduu grlmektedir. Yaratlan katma deerin grece dklne karn tat aralar sektrne nemli lde kaynak (yatrm) ayrld grlmektedir. Beklendii gibi, yksek teknoloji sektrlerinden elektronik ve haberleme sektr ile ila sektr yksek katma deer yaratan sektrler olarak dikkat ekmektedir. retim ve katma deer ierisindeki pay ile kyaslandnda, ila sektrne ynlendirilen kaynaklarn ksmen de olsa yksek dzeyde oluu olumlu olarak deerlendirilebilse de bilgisayar ve bro makinalar ile elektronik ve haberleme sektrlerinin toplam yatrmlardan ald payn dkl dikkat ekicidir. Genel olarak, kaynak dalmnda, dier bir ifadeyle yatrmlarda, yksek katma deer yaratan ve bilgi/teknoloji youn sektrler aleyhine gzlenen yap sektrler itibaryla yatrm tevik belgeleri incelendiinde de ortaya kmaktadr. 1987-2000 dneminde Hazine Mstearlnca verilen yatrm tevik belgelerinin sektrel dalm Tablo 6da, yatrm tevik belgelerinin mahiyetlerine gre dalm ise Tablo 7de yer almaktadr.
18
Saygl
Trkiyede yatrm tevik belgeleri tutarnn milli gelire oran 1987-2000 dneminde, ortalama olarak, yzde 9,6 gibi olduka yksek bir dzeyde olup incelenen dnem ierisinde nemli farkllamalar grlmtr3. Yatrm tevik belgeleri tutarnn milli gelire oran en yksek yzde 28,8 ile 1995 ylnda, en dk yzde 4,7 ile 1992 ylnda gereklemitir. 1995 ylnda yatrm tevik belgelerinin nemli bir art gsterdii grlmektedir. Bu artta, 1994 ylnda yaanan ekonomik krizi ama ynnde bata dokuma-giyim sektrleri olmak zere zellikle imalat sanayi sektrlerine verilen tevik belgelerinin artmas nemli rol oynamtr. 1987-2000 dneminde yatrm tevik belgelerinde en nemli pay yaklak yzde 60lk bir oranla imalat sanayii almakta ve hizmetler sektrlerinin pay yzde 30 dolaynda bulunmaktadr. Son yllarda imalat sanayinin pay yzde 40 dolaynda gereklemi, 2000 ylnda enerji sektrnn paynda ciddi bir art yaanmtr. Yatrm tevik belgelerinin sektrel dalm, incelenen dnem ierisinde nemli dalgalanmalar gstermitir. malat sanayinin pay 1995 ylna kadar art eilimi gstererek yzde 87,6lk bir paya ulam, sonraki yllarda nemli lde azalarak 2000 ylnda yzde 40 dzeyine gerilemitir. malat sanayinin paynda grlen bu dalgalanma dokuma-giyim sektrlerine verilen tevik belgesi tutarlarna paralellik arzetmektedir. malat sanayii sektrlerine verilen tevik belgeleri incelendiinde dk katma deer yaratan geleneksel sektrlerin arl dikkati ekmektedir. malat sanayii sektrleri ierisinde sadece dokuma-giyim sektrne verilen yatrm tevik belgeleri tutarnn pay yaklak yzde 40 dolayndadr. Dokuma-giyim
3
Tablolarda yeralan rakamlar yatrm tevik belgeleri tutarlar olup gerekleme dzeylerini yanstmamaktadr.
19
Saygl
sektrlerinin imalat sanayii retim ve katma deeri ierisindeki pay dikkate alndnda 1987-2000 dneminde bu sektrlerin retim ve katma deerdeki paynn yaklak 2 kat orannda yatrm tevik belgesi aldklar grlmektedir. Son yllarda dokuma-giyim sektrlerine verilen tevik belgelerinde bu sektrlerde yaanan kapasite fazlasna paralel olarak nemli bir d yaanm ve 2000 yl itibaryla toplam tevik belgesi tutarnn ancak yzde 7,2si bu sektre verilmitir. Elektronik, kimya, mesleki, bilim ve lm aletleri gibi yksek katma deer yaratan bilgi youn faaliyetlere verilen tevik belgeleri tutarlar olduka yetersiz dzeydedir. rnein, 1987-2000 dneminin nemli bir blmnde elektronik sektrnn toplam yatrm tevik belgelerinden ald pay yzde 0,2 dolayndadr. Bu sektrlerin gerek toplam retim ve katma deer ierisindeki paylar ve gerekse de bilgi youn/yksek katma deer yaratan nitelikleri dikkate alndnda, lkemizin uzun dnemli geliimi asndan yatrm tevik belgelerinin ortaya koyduu yapnn mit verici olduunu sylemek gtr. 1987-2000 dneminde Hazine Mstearlnca verilen yatrm tevik belgelerinin mahiyetlerine gre dalm Tablo 7de sunulmaktadr. ncelenen dnemde tevik belgelerinin yzde 70-80i komple yeni yatrmlara verilmitir. kinci en nemli kalem olan tevsii (genileme) yatrmlar ile birlikte toplam yatrm teviklerinin yaklak yzde 90-95ini yeni yatrmlar ve genileme yatrmlar oluturmaktadr. Dinamik ve salkl bir ekonomik byme ve uluslararas rekabet gcn artrmada nem tayabilecek kalite dzeltme ve aratrma-gelitirmeye gereklemitir. ynelik tevikler son derece yetersiz dzeylerde
20
Saygl
Tablo 6: Yatrm Tevik Belgelerinin Sektrel Dalm (1987-2000), Yzde

Sektrler
Tarm Madencilik malat Sanayii -Gda ki -Dokuma-Giyim -Orman rnleri -Kat -Deri ve Ksele -Lastik -Kimya -Cam -Demir-elik -Demir D Metaller -Tat Aralar -Madeni Eya -Mesleki, Bilim ve lm Alet. -Makina malat -Elektrik Makinalar -Elektronik -imento -Pimi Kil ve imento Ger. -Seramik -Dierleri Enerji Hizmetler Toplam Yatrm Tutar (Trilyon TL) Yatrm Tevikleri/GSYH
Kaynak: DPT (2002)
2,3 7,6 37,5 2,6 11,7 0,7 0,5 0,7 1,5 1,5 1,1 1,1 0,3 1,4 2,0 0,4 0,7 0,3 0,4 5,4 3,6 0,6 0,8 9,4 43,2 100,0 6,8 9,1
1987
1,1 2,0 49,2 2,5 22,4 0,7 1,9 0,5 1,0 2,9 0,9 1,0 0,2 2,8 1,7 1,4 0,3 0,8 0,2 3,4 2,8 0,8 1,0 9,3 38,4 100,0 11,7 9,0
1988
2,6 2,7 48,3 5,2 22,4 0,5 0,3 0,8 0,8 1,7 0,3 1,7 0,2 8,5 0,8 0,4 0,6 0,5 0,2 0,8 0,8 0,9 0,8 1,9 44,4 100,0 19,4 8,5
1989
10,5 2,7 68,9 7,7 31,0 1,6 0,9 0,8 1,4 3,3 0,4 3,7 0,1 4,7 2,8 0,2 0,3 1,5 2,2 2,1 1,0 1,6 1,6 2,0 15,8 100,0 22,7 5,8
1990
1,5 3,6 62,6 7,1 20,1 1,0 0,4 0,6 1,0 10,1 0,6 1,6 1,3 4,7 2,8 0,3 0,8 1,1 0,8 4,4 0,9 1,6 1,4 4,3 28,0 100,0 38,2 6,1
1991
1,3 2,9 66,3 9,8 25,0 1,0 0,2 0,6 1,3 5,2 0,8 1,4 0,5 4,2 4,2 0,2 0,7 1,7 1,8 4,2 0,6 1,3 1,6 2,2 27,3 100,0 51,4 4,7
1992
1,1 2,8 69,5 5,6 28,1 2,4 0,4 1,1 0,6 3,1 0,5 0,7 0,4 5,9 5,8 0,4 0,7 3,6 0,8 5,7 0,6 2,0 1,3 5,6 21,0 100,0 229,2 11,6
1993
1,0 0,4 1,8 0,8 2,1 2,0 2,0 0,6 1,3 1,7 2,2 1,2 60,1 87,6 73,7 63,0 48,7 43,4 4,0 2,9 7,1 6,4 6,0 3,8 23,7 71,7 30,6 22,8 14,4 4,5 2,4 0,3 0,9 1,3 1,4 1,4 1,1 1,1 1,4 1,3 1,8 2,1 0,7 0,7 0,5 0,5 0,5 0,1 0,5 0,6 1,8 1,8 2,0 1,3 7,4 2,3 10,0 6,5 2,2 3,8 0,5 0,4 0,8 0,2 0,4 0,5 1,1 0,8 1,1 3,1 1,4 1,4 0,2 0,4 0,7 1,3 0,5 0,5 5,5 1,5 5,2 5,5 3,7 3,1 2,3 0,6 2,2 2,0 2,4 3,9 0,2 0,1 0,1 0,6 0,4 0,6 0,2 0,2 1,5 1,0 0,9 6,0 0,3 0,5 0,8 0,7 0,8 0,8 0,1 0,0 0,6 0,2 0,4 1,0 6,5 0,6 3,6 3,8 4,9 5,0 1,0 0,4 0,6 1,3 1,1 1,0 1,5 1,3 0,6 0,9 1,7 1,0 0,8 1,2 3,6 1,9 1,5 1,3 4,9 2,3 3,4 7,0 5,1 4,3 32,0 9,1 19,8 27,6 41,9 49,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 214,0 2232,8 1998,0 3302,6 4100,8 4664,4 5,5 28,8 13,5 11,5 7,9 6,0
1994
1995
1996
1997
1998
1999
1,5 0,9 39,7 5,6 7,2 2,1 0,5 0,2 1,5 3,0 0,2 3,5 0,7 3,8 2,4 0,1 0,7 1,3 0,6 3,4 0,5 0,4 1,7 24,1 33,8 100,0 8761,1 7,0
2000
21
Saygl
Tablo 7: Yatrm Tevik Belgelerinin Mahiyetine Gre Dalm (1987-2000)

(Yzde)
Komple Yeni Yatrm Tevsii (Genileme) Tamamlama Yenileme ve Restorasyon Kalite Dzeltme Darboaz Giderme Modernizasyon Entegrasyon Nakil Finansal Kiralama Aratrma Gelitirme evre Koruma Yap-let-Devret, Byk Proje Toplam Yatrm Tutar (Trilyon TL)
Kaynak: DPT (2002)
1987 63,9 9,1 0,6 3,0 0,4 1,5 20,6 0,8 0,0 0,1 0,0 0,0 0,0 100,0 6,8
1988 74,4 12,0 1,5 0,7 0,3 2,0 7,4 1,6 0,0 0,1 0,0 0,0 0,0 100,0 11,7
1989 78,8 8,1 0,9 1,1 0,1 1,0 8,0 1,8 0,1 0,0 0,0 0,0 0,0 100,0 19,4
1990 76,6 11,5 1,4 0,9 0,2 1,6 5,3 1,6 0,5 0,5 0,0 0,0 0,0 100,0 22,7
1991 69,0 18,8 3,7 1,5 0,1 0,6 5,2 0,3 0,7 0,2 0,0 0,0 0,0 100,0 38,2
1992 60,7 20,7 2,2 3,3 0,2 1,3 8,0 1,4 0,1 2,0 0,0 0,0 0,0 100,0 51,4
1993 69,8 20,3 0,7 1,2 0,3 0,4 5,0 0,3 0,2 1,5 0,2 0,0 0,0 100,0 229,2
1994 75,1 13,1 1,2 0,8 0,1 3,2 2,8 0,4 0,0 2,2 0,0 0,0 1,0 100,0
1995 82,2 13,9 0,2 0,5 0,1 0,3 1,7 0,2 0,1 0,8 0,0 0,0 0,0 100,0
1996 80,0 14,7 0,2 1,0 0,0 0,3 1,3 0,1 0,1 2,0 0,2 0,0 0,1 100,0
1997 80,9 11,9 1,0 2,1 0,1 0,8 1,7 0,4 0,0 2,2 0,0 0,0 0,4 100,0
1998 76,5 12,7 1,0 1,4 0,1 0,6 2,5 0,6 0,1 2,5 0,0 0,0 1,9 100,0
19992 67,47 16,8 0 3,35 3,55 0,20 0,90 4,33 0,80 0,00 1,3 0,00 0,00 1,50 , 100,0
214,0 2232,8 1998,0 3302,6 4100,8 4664,48
22
Saygl
zetle, gerek yatrm tevik belgelerinin sektrel dalm gerekse de yatrm tevik belgelerinin mahiyetleri Trkiye ekonomisinde teknolojik gelime potansiyeline ilikin ipular vermektedir. Tevik belgelerinin arlkla teknoloji younluu dk geleneksel retim faaliyetlerinde bulunan firmalarca talep edilmesi ve alnan tevik belgelerinin ounlukla makina-tehizat tarz yeni yatrm veya genileme yatrm niteliinde oluu lkemiz firmalarnn teknolojik yetenek gelitirme konusunda yeterli dzeyde bulunmadn gstermektedir. Hazine Mstearlnca verilen yatrm tevik belgeleri yannda TBTAK ve Trkiye Teknoloji Gelitirme Vakf (TTGV) da teknolojik faaliyetlere ynelik tevik vermektedir.4 Sanayinin desteklenmesi kapsamnda Tbitak 2 ayr program yrtmektedir: Sanayide Ar-Ge yardm ve vergi ertelemesi5. Sanayide Ar-Ge yardm Para Kredi ve Koordinasyon Kurulunun 1 Haziran 1995 tarihinde yrrle konulan ve 4 Kasm 1998 tarihinde iyiletirilerek tekrar yaynlanan Ar-GE yardmna ilikin Tebli erevesinde uygulanmaktadr. Yardmlardan sanayi kurulular ve yazlm gelitiren kurulular yararlanabilmektedir. Yeni rn retilmesini, rn kalitesi veya standardnn ykseltilmesini, maliyet drc ve standart ykseltici yeni tekniklerin uygulanmasn ve yeni retim teknolojilerinin gelitirilmesini ieren projeler Ar-Ge yardmna konu olabilecek projeler olarak tanmlanmtr. Ar-Ge yardm kapsamnda personel, alet-tehizat-yazlm-yayn alm, danmanlk
Tbitak ve TTGVye ait bilgiler bu kurulularn internet sayfalarndan alnmtr. Tbitak: http://www.tubitak.gov.tr, TTGV: http://www.ttgv.org.tr Ar-Ge yardm ve vergi ertelemesi yannda Tbitak ayrca niversite ve sanayi arasnda ibirliini gelitirmeyi amalayan niversite-Sanayi Ortak Aratrma Merkezleri Programn (SAMP), teknoloji alannda ibirlii araynda olan kurum ve kurulular biraraya getirme amacn tayan Ar-Ge Proje Pazarlar uygulamasn ve teknolojik yenilik faaliyetlerini zendirmek iin dzenlenen Teknoloji dl etkinliini de yrtmektedir.
5 4
23
Saygl
vb. hizmet alm, yurtii Ar-Ge kurulularna yaptrlan Ar-Ge hizmeti, malzeme alm, seyahat ve patent bavurusuna ilikin harcamalar desteklenen gider kalemleri olarak saylmaktadr. Enformatik, esnek retim teknolojileri, ileri malzeme teknolojileri, gen mhendislii/biyoteknoloji, uzay ve havaclk teknolojileri ve evreye duyarl teknolojiler ncelikli teknoloji alanlar olarak belirlenmitir. Austos 2002 tarihi itibaryla Ar-Ge yardm iin yaplan toplam (birikimli) proje bavurusu says (1995- Austos 2002 dnemi) 1965tir. Bu projelerden 1418i desteklenmi olup projelere denen destekleme tutar sadece 96,8 milyon ABD dolar dzeyindedir. Vergi ertelemesi, yl ierisinde yaplan Ar-Ge harcamalar tutarn gememek zere kurumlarn ilgili dnemde demeleri gereken yllk kurumlar vergisi tutarnn yzde 20lik ksmnn kanuni sresinde tahsilinden vazgeilerek, bu tutarn 3 yl sre ile faizsiz olarak ertelenmesidir. Vergi ertelemesi uygulamasndan yararlanmak amacyla bavuran firmalarn says yok denecek kadar azdr. Bu uygulamadan yararlanmak amacyla 1997, 1998 ve 1999 yllarnda srasyla ancak 29, 27 ve 18 firma bavuruda bulunmutur. Tbitak yannda sanayinin teknoloji yeteneini gelitirmeyi amalayan bir baka kurulu olan TTGV etkinliklerine ait gstergeler de lkemiz firmalarnn zgn teknoloji gelitirme yeteneinden uzak olduu deerlendirmemizi destekler niteliktedir. TTGV sanayinin teknoloji yeteneini artrmak amacyla bir Dnya
Bankas pojesi olan Teknoloji Gelitirme Projesi kapsamnda zel ve kamu sektr ibirliiyle 1.6.1991 tarihinde kurulmutur. Teknolojik gelime
24
Saygl
salayarak sanayinin rekabet gcn artrmak, rekabeti teknolojilerin ticariletirilmesi iin gerekli altyap ve finansmann olumasn ve gelimesini tevik etmek ve desteklemek, dk kaliteli ve emek youn rn ve srelerden yksek katma deerli mal ve hizmet retimine geii salayacak yeni teknolojilerin gelitirilmesini ve yaygnlatrlmasn tevik etmek TTGVnin balca grevleridir. Bu kurum tarafndan desteklenen teknoloji alanlar makina, malzeme, enformasyon, kimya, elektromekanik/elektrik ve biyo-agroteknolojidir. 1992 ylndan 2002 yl ortasna kadar TTGVce toplam 240 proje desteklenmitir. Bu projelere 95 milyon ABD dolar destek salanmtr. Gerek bavuru saysnda gerekse de desteklenen proje saysnda nemli bir gelime yaanmamtr. Desteklenen proje says yllk ortalama 25 dolayndadr. Dier yandan, benzerleri Hindistanda 1955, Avusturyada 1967 ve spanyada 1977 ylnda kurulmu olan TTGVnin lkemizde ancak 1991 ylnda kurulmas olduka dndrcdr. 1991-1999 dneminde TTGVye devlet tarafndan tahsis edilen kaynak 53 milyon ECU dolaynda iken benzeri kuruluun yllk btesi Avusturyada 152 milyon ECU, spanyada 240 milyon ECU ve svete 250 milyon ECUdur. Benzeri kuruluun personel says talyada 928, rlandada 680 ve Finlandiyada 225 iken TTGVde sadece 24dr. Yatrm ve teknolojik yenilik faaliyetlerinin tevikine ilikin olarak yukarda sunulan veriler lkemiz firmalarnn belirsizliklerin yksek olduu, uzun vadeli strateji ve ciddi kaynak ve deneyim birikimi gerektiren teknolojik yenilik faaliyetlerinden uzak durduunu gstermektedir. Bunun yerine, lkemiz firmalar ksa dnemde yatrm gerektiren ve grece yksek bir risk tamayan,
25
Saygl
teknoloji ynnden gelimi lkelerden makina-tehizat ithali ve/veya lisans satnalnmas yoluyla retim faaliyetlerini srdrme ve uluslararas piyasalarda rekabet gc elde etme yoluna gitmektedirler. Sonu olarak, Trkiye imalat sanayiinde retim, katma deer ve yatrmlarn sektrel yaps bilgi ekonomisine gei sreci kapsamnda deerlendirildiinde, Trkiye ekonomisinin uzun dnemde salkl bymesi iin gerekli teknolojik dnm salamaktan uzak olduu grlmektedir. Sektrleraras kaynak dalmnda dk teknoloji grubu, geleneksel sektrlerin arln srekli artrmas, yksek ve orta-yksek teknoloji grubundaki sektrlerin kaynak dalmndaki paynda nemli bir gelime yaanmamas, nmzdeki dnemde zerinde nemle durulmas gereken konulardan biridir.
26
Saygl
IV. BLG EKONOMS VE DI TCARET Geen 10 yllk dnemde daha da belirginleen kreselleme sreci ulusal pazarlarn ekonomik gelimedeki nemini zayflatmtr. Uluslararas ticaretin dier bir ifadeyle ihracat ve ithalatn lke ekonomileri iindeki arl artarak devam etmektedir. OECD lkelerinde 1985 ylnda mal ve hizmet ihracat ve ithalat toplamnn milli gelire oran (da aklk oran) yzde 17,6 iken bu oran 1997 ylnda yzde 21 dolayna ykselmitir. 1997 yl itibaryla bu lke grubunda mal ve hizmet ticaretinin milli gelir iindeki paynn en dk olduu lkeler Japonya (yzde 10,8) ve ABD (yzde 12,2) iken en yksek lkeler rlanda (yzde 77,4) ve Belikadr (yzde 69,8) (OECD, 1999). Ayn ylda Trkiye iin bu oran yzde 27,9dur. lkemizin uluslararas ticarete almasnda son yllarda nemli gelimeler salanm olmasna ramen temelde emek youngeleneksel rnlere dayal yaps dolaysyla ihracatn uzun dnemli srdrlebilir bir performans gsteremedii grlmektedir. D ticaretin ihracat ayandaki bu aksamaya paralel olarak Trkiyenin uluslararas ticarete aklk dzeyi G. Kore ve rlanda gibi yakn zamanda hzl byyen ekonomilerin gerisinde bulunmaktadr. Uluslararas mal ve hizmet ticaretinde sanayi mallarnn arl devam etmekle birlikte hizmetlerin paynda art yaanmaktadr. OECD lkeleri ortalamasnda mal ve hizmet ticaretinin milli gelire oran 1997 yl itibaryla, srasyla, yzde 16,5 ve 4,3 dzeylerinde gereklemi, 1985-1997 dneminde mal ticaretinin milli gelire oran, ortalama olarak, yzde 1,2 artarken, hizmet ticaretinin milli gelire orannda yzde 2,2 dzeyinde bir art kaydedilmitir (OECD, 1999).
27
Saygl
Bu blmde, ncelikle teknoloji ve rekabet gc arasndaki iliki teorik adan ele alnacak, izleyen alt blmde saysal gstergeler itibaryla bilgi ekonomisine gei srecine paralel olarak d ticaret yapsnda meydana gelen deiim ve Trkiyenin dnyadaki konumu incelenecektir.
A.
Teknoloji ve Rekabet Gc
Bir lke veya firmann uluslararas piyasalardaki rekabet gc
artan
lde teknoloji yeteneine baml hale gelmitir. ktisat yaznndaki ok sayda almann bulgusu bu olguyu desteklemektedir (bkz. Soete (1981), Dosi and Soete (1983), Magnier ve Toujas-Bernate (1994), Amable ve Verspagen (1995), Greenhalgh (1988), Dosi, Pavitt Soete (1990), Wolff (1997), Gustavsson, Hansson ve Ludberg (1997) ve Fagerberg (1996, 1997)). Uluslararas ticaret ile ekonomik byme arasnda iki ynl dinamik bir iliki bulunmaktadr6. Bir yandan, uluslararas ticaret ekonomide etkinlii artrarak ve tketicilere daha geni, kaliteli ve ucuz tketim olana sunarak ekonomik bymeyi ve tketici refahn artrmakta, dier yandan ekonomik byme rekabet gcn ve/veya retim kapasitesini (da satlabilir mal ve hizmet miktarn) artrarak ekonominin uluslararas piyasalardaki paynn artmasna katkda bulunmaktadr.
D ticaret ve ekonomik byme arasndaki iliki zerine bir deerlendirme iin bkz. Dowrick (1997), Baldwin (2000).
28
Saygl
Uluslararas ticaretin ekonomik bymeye katksnn balca nedeni d ticarete alma sonrasnda lkeler arasnda iblm ve uzmanlama imkannn ortaya kmasdr. D ticaret lkelere retiminde etkin olduklar faaliyetlerde younlamalarn ve etkin olmadklar faaliyetleri terk ederek veya azaltarak ekonomi genelindeki etkinlii/verimlilii artrma imkan sunmaktadr. Uluslararas ticaret ihracat ve ithalat boyutlaryla ayr ayr ele alnrsa, uzmanlama ve iblm dnda, bu iki unsurun ekonomik bymeye katks temelde aadaki ekilde ortaya kmaktadr. hracat boyutunda; hracat firmalar yurtd piyasalarda rekabet basks altnda kalacandan retim faaliyetini daha da etkinletirmek zorunda kalacaktr. hracat olana firmann kar karya bulunduu talep dzeyini artracandan firmann daha byk lekte retim yapmasna imkan salayarak lek ekonomilerinden yararlanmasn, dier bir ifadeyle daha dk maliyette retim yapmasn mmkn klacaktr. hracat imkan dolaysyla firmann kar karya bulunduu talep dzeyinin ykselmesi ve artan rekabet basks firmalarn Ar-Ge projeleri gibi uzun dnemde ciddi verimlilik art salayacak projelere girmesine katkda bulunabilecektir.
29
Saygl
Son olarak, ihracat faaliyeti firmann yurtd kurum ve kurulularla etkileimini gndeme getireceinden firmann renme srecine ve birikimine katkda bulunabilecektir.
Uluslararas ticaretin ithalat boyutu ekonomik bymeye 2 farkl kanaldan katkda bulunmaktadr: ncelikle, mal ve hizmet ithalat yerli firmalar zerindeki rekabeti basky artrarak daha etkin almalarna katk yapmaktadr. kinci olarak, makina-tehizat ithalat yerli firmalara dnyadaki yeni teknolojiye ulama imkan getirerek bu teknolojilerin makina-tehizatta ierilmi olarak yerli firmalarda kullanlmasn salamakta ve firmalarn daha verimli almasna imkan salamaktadr. Ekonomik byme ve uluslararas ticaret arasndaki dier iliki ekonomik byme sonucu lkenin veya lke firmalarnn retim kapasitesinin ve yeteneinin artmas ve artan retim kapasitesi ve yetenei sonrasnda lkenin veya lke firmalarnn uluslararas pazarlardaki paynn artmasn ifade etmektedir. Genel olarak, bir maln rekabet gc iki farkl unsurdan olumaktadr: fiyat ve fiyat-d rekabet unsurlar (McCombie ve Thirlwall (1994)). Fiyat rekabetinde bir maln (i ve/veya d) piyasadaki fiyatnn benzeri mallara gre konumu nem tamaktadr. zellikle geleneksel-standartlam mallarda piyasadaki baar dorudan szkonusu maln benzeri mallara greli fiyat
30
Saygl
nem tamaktadr (Dosi, G., K. Pavitt, ve L. Soete (1990)). Bu erevede, mallarn fiyatn belirleyen unsurlar fiyata dayal rekabet gcnn kaynan oluturmaktadr. Uluslararas rekabet gc kapsamnda, genel olarak, bir maln fiyatnn o mal reten firmann iinde bulunduu piyasa yapsna (rekabeti, tekel, oligopol vb. piyasa yaplar), dviz kuruna, ihracat teviklerine, ulatrma/tamaclk maliyetine (pazara yaknlk), igc maliyetine (cret seviyesi, istihdam vergileri, vb.), hammadde, yardmc malzeme vb. girdi maliyetine, retimin mekanizasyon dzeyine, retim leine, retim srecinin rgtlenmesine veya organizasyonuna ve retim teknolojisinin niteliine bal olduu sylenebilir. Bir maln fiyatn belirleyen unsurlar iki grupta incelemek mmkndr. lk gruba retim srecinin rgtlenmesini ve retim teknolojisinin niteliini, ikinci gruba ise bu iki unsur dndakileri dahil edebiliriz. Teknolojik yetenek ile ilikili ilk grupta yeralan unsurlar uzun dnemde maln fiyatna etki yapabilecek, dinamik ve grece zerk (kendine zg dinamii olan) unsurlar olarak deerlendirebiliriz. retim srecinin rgtlenmesi ve retim teknolojisinin niteliinin dier unsurlara kyasla srekli deime/yenilenebilme zellii ve gerek lke gerekse de firma dzeyinde gerekli kaynak ayrarak bu iki unsura etkide bulunabilme olasl bu unsurlar uzun dnemde fiyata dayal rekabet gcn korumann veya gelitirmenin en kritik unsurlar haline getirmektedir. rnein, firma iinde yaplacak teknolojik yenilik faaliyetleri sonucu ortaya kabilecek retim yntemi biimindeki bir yenilik (process innovation) szkonusu firmaya retim maliyetlerini drme ve ulusal/uluslararas piyasalarda rekabet gcn artrma imkan verebilir. Ayrca, ortaya konulan bu teknolojik yenilik sonraki yllarda ortaya konulabilecek baka (daha iyi) retim yntemi biimindeki yeniliklerinin ortaya
31
Saygl
konulmasn hibir ekilde snrlandrmamaktadr. Dier bir ifadeyle, herhangi bir retim yntemi gelitiren bir firmann teknolojik yenilik faaliyetlerini srdrerek zaman ierisinde daha etkin retim yntemleri gelitirmesi nnde bir engel bulunmamaktadr. lk gruptaki unsurlara gre ikinci grupta yeralan unsurlar grece ksa dnemde etkili olabilecek ve/veya statik, zerklii zayf unsurlar olarak deerlendirilebilir. Piyasa yapsnda tekelci yapdan rekabeti yapya geilmesi kar marjnda de yolaarak bir maln fiyata dayal rekabet gc artrlabilir, fakat fiyata dayal rekabet gcnn daha da artrlmas kar marjnda yeni azallar gerektireceinden rekabeti piyasa yapsna geildikten sonra bylesine bir gelimeyi sadece piyasa yapsndaki deiime bal olarak ele almak yeterli olmayabilecektir7. byk nem tamaktadr. Dviz kuru ve ihracat tevikleri unsurlar bir maln fiyata dayal rekabet gcn artrmada ancak ksa dnemde etkili olabilmekte, sreklilik arzetmemektedir. rnein, lke mallarna uluslararas piyasalarda fiyat avantaj salamak amacyla yaplacak bir devalasyon veya ihracat tevii uygulamas bir defaya mahsus fiyat avantaj salayabilir fakat rekabet
Kimi iktisat okullar piyasa yaps ile teknolojik gelime /verimlilik art salama arasnda iliki kurmaktadr. rnein, neo-klasik iktisat tekelci piyasalara gre rekabeti piyasalarn daha etkin alacan ve daha fazla teknolojik yenilik ortaya koyabileceini belirtmekte, Schumpetergil okullara gre ise bu durumun tersi geerli olmaktadr (Cohen and Levin, 1989). Piyasa yaps ile teknolojik gelime arasnda bylesine bir iliki var ise rekabet gc ve piyasa yaps arasnda dinamik ve uzun dnemli bir iliki szkonusu olabilir. Ancak, burada yaptmz deerlendirmeler piyasa yapsnn kar marj zerine olan etkisi ile snrl olup piyasa yaps ile teknolojik gelime arasndaki iliki kapsam dnda braklmtr.
7
Bu kapsamda, rekabeti piyasa yapsnn
firmalarn teknolojik yeteneklerini glendirici politikalarla desteklenmesi
32
Saygl
gcnn daha da artrlmas yeni devalasyonlar veya ihracat teviklerini gerekli klmasndan dolay uzun dnemli rekabet gc salama asndan anlaml politika aralar olarak deerlendirilemezler. Devalvasyon ve ihracat teviki uygulamalar sonucu ortaya kacak fiyat avantajlarnn uzun dnemli klnmas teknolojik yetenei gelitirmeye ynelik politikalarn uygulanmasna bal olacaktr. Pazara yaknlk (corafi konumla) ile ilikili olan ulatrma maliyetleri rekabet gc iin nemli bir unsur olmakla birlikte rekabet gcn artrma ynnden dviz kuru ve ihracat tevii unsurlar gibi arlkla ancak bir defaya mahsus etkisi olan bir unsur olarak deerlendirilebilir. Bu unsurun rekabet gc zerine etkisini artrmak ancak ulatrma altyaps ve aralarnda iyiletirmeler yapmakla mmkn olup bylesine iyiletirmeler de corafi konumun kendisinden bamsz bir nitelik tamaktadr. Politika uygulamalar asndan zerinde nemle durulan igc maliyeti (cret dzeyi) unsuru da uzun dnemli rekabet gcn artrma asndan ciddi etkisi olabilecek bir unsur deildir. Elbette, cret maliyetini drerek uluslararas piyasalarda pazar pay korunabilir veya artrlabilir, fakat rekabet gcnn srekli biimde artrlmas igc maliyetlerini de srekli olarak drmeyi gerektireceinden uygulamada uzun dnemli baar ans olmayan bir politika arac olarak deerlendirilebilir. Dier yandan, srekli olarak dk cret politikas uygulamak veya cret seviyesini drmeye almak ortaya karabilecei sosyal sorunlar itibaryla de srdrlebilir bir politika arac olarak grlmemelidir. Hammadde ve yardmc malzeme gibi girdi unsurlarnn nitelii ve etkin kullanm retim maliyetini nemli lde etkilemektedir. Gnmzde, biliim
33
Saygl
ve iletiim teknolojilerindeki gelimelere paralel olarak herhangi bir lkedeki herhangi bir firmann iyi nitelikli girdi kaynaklarna eriiminin kolaylat ve ulatrma maliyetlerinin nemli lde dt dikkate alnrsa, gnmzde asl nemli olann girdi kaynaklarnn bir lkede varlndan ziyade bu girdilerin firmalarca etkin kullanm ile ilgili olduu, bunun da ounlukla firmann kulland retim teknolojisi ve firmann teknoloji yeteneine bal olduu ortaya kmaktadr. Dolaysyla, nemli bir maliyet unsuru olan hammadde ve yardmc malzeme gibi girdi unsurlar fiyat rekabetinde nemli unsurlar olmakla birlikte bu unsurlarn bal bana rekabet gcnn kritik kaynaklar olarak deerlendirilmesi olduka gtr. retim srecinin mekanizasyonu fiyata dayal rekabet gc zerine nemli etkisi olan bir faktrdr. retim srecinde igc yerine makinatehizatn kullanlmas (ikame edilmesi) retim srecinin daha hatasz ve kesintisiz olarak yrtlmesine yardmc olmakta, buna bal olarak retim maliyetleri ve rn fiyatnda dler meydana gelmektedir. retim srecinin mekanizasyonu fiziki yatrm yannda eitimli igc gibi fiziki olmayan yatrm da gerektirmektedir. Bu kapsamda, mekanizasyon srecinin bir lkenin veya firmann uluslararas piyasalardaki uzun dnemli rekabet gcne katk salamasnda fiziki olmayan yatrmlarn nemli rol oynad sylenebilir. Dier yandan, son 10 yllk dnemde ivme kazanan kreselleme sreci dnyann herhangi bir yerindeki firmaya dnyadaki en yeni makina ve tehizata ulama imkan sunmakta, bu kapsamda bir lkenin salt mekanizasyon dolaysyla rekabet gc kazanmas snrl dzeyde olmaktadr. Fiziki yatrmlara kaynak ayrmann yannda bu makina ve tehizat en iyi ekilde kullanacak insangc kapasitesinin yaratlmas ve yeni teknolojilerle uyumlu firma rgtlenme biimlerinin uygulamaya konulmas nem tamaktadr.
34
Saygl
retim leindeki artlar lek ekonomilerinden yararlanlarak birim retim maliyetinin dmesine, dolaysyla fiyata dayal rekabet gcnn artmasna yol aabilir. Fakat, gerek retim leini srekli artrarak birim maliyetleri drmenin gl, gerek retimin organizasyonunda ve tketici tercihlerinde yaanan deiimler gerekse de son yllarda yaanan biliim ve iletiim teknolojilerindeki gelimeler retim leinin rekabet gc salama zerindeki etkisini zayflatmtr. Gnmzde nemli olan bir firmann fiziki retim leinden ziyade piyasa talebinin ve talepteki deiimlerin iyi takip edilmesi ve piyasa talebi ile piyasa talebindeki deiimlere hzl cevap verilebilmesi ile ilgilidir. Bu noktada vurgulanmas gereken bir dier nokta da son yllarda yaygnlk kazanan a tarz rgtlenmelerin (networks) geleneksel lek kavramnn nemini olduka zayflattdr. aratrma, retim, pazarlama gibi alanlarda Artk etkin almak bir ortaklk veya ibirlii firmann byk veya kk olmas ile ilgili olmayp, farkl lekteki firmalarn faaliyetlerinde bulunmas ile yakndan ilgilidir. Dier bir ifadeyle, gnmzde nemli olan firmalarn byk veya kk lekte kurulmas deil farkl leklerdeki firmalarn birbirleriyle ve bu firmalarla niversite, aratrma kurumlar gibi eitli kurum ve kurulular arasnda ibirlii ve etkileimin kurulmasdr (You (1995), Freeman (1988, 1995), Lundvall (1988, 1993) Boyer (1993), Orsenigo (1993), Carlsson ve Jacobsson (1993)). Yukarda sunulan deerlendirmeler uluslararas rekabet gcnn artrlmasnda fiyat unsurunun nemli olmad seklinde deerlendirilmemelidir. Aksine, gemite olduu gibi gelecekte de fiyat faktr bir maln hem i hem de d piyasalarda baar ansn etkilemeye devam edecektir. Bu noktada, sorgulanmas gereken husus, fiyata dayal rekabet gcnn dayand kaynan niteliidir. Yeni retim yntemi, yeni malzeme kullanm, yeni tasarm, pazarlama ve stok kontrol yntemleri gibi teknolojik
35
Saygl
yetenee bal olarak ortaya konulacak fiyat avantajlar rekabet gcnn kazanlmas ve srdrlmesinde byk nem tamaktadr. Devalvasyon, korunmas ve tevik, fiziki yatrm, igc maliyeti vb. faktrler ksa dnemde rekabet gc asndan nemli olsa bile, rekabet gcnn uzun dnemde gelitirilmesi iin bu faktrlerin teknoloji yeteneini gelitirici politikalarla desteklenmesi byk nem tamaktadr. Bilgiyi veya teknoloji yeteneini fiziki yatrm, igc maliyeti, corafi konum, hammadde gibi faktrlerden farkl klan zelliklerine aada deinilmektedir. Bir maln uluslararas piyasalardaki rekabet gc fiyata dayal rekabet gcnden ziyade, artan oranda fiyat-d rekabete baml hale gelmitir. Szkonusu maln kalitesi, marka, pazarlama alarnn varl ve nitelii, sat sonras hizmetler, reklam vb. fiyat-d unsurlar gnmzde uluslararas rekabetin en temel belirleyicileri olarak ortaya kmaktadr (McCombie ve Thirlwall (1994)). Temel olarak, tketici gelirlerinin artmasna ve artan tketici gelirlerine bal olarak tketici tercihlerinde yaanan deiim fiyat-d rekabeti fiyat rekabetinin nne getirmeye balamtr. Dier yandan, ikinci blmdeki Tablo 1de yeralan imalat sanayii sektrlerinin teknoloji younluuna gre snflandrlmas ele alndnda, fiyatd rekabetin tm sektr gruplarnda nemli olmakla birlikte yksek ve ortayksek teknoloji sektrleri iin daha belirleyici bir unsur olduu sylenebilir (Dosi, Pavitt ve Soete (1990)). Yksek ve orta-yksek teknoloji sektrlerinde retim faaliyetinin doas gerei daha yksek dzeyde bilgiye/teknolojiye gereksinim duyulmas bu sektrlerde fiyat yannda fiyat-d rekabet unsurlarnda daha hzl gelimeler salanmasn, dolaysyla da rekabet gcnn dinamik bir biimde artrlmasn mmkn klmaktadr.
36
Saygl
Yukarda deinildii zere gerek fiyata dayal rekabet gcn gerekse de fiyat-d rekabet gcn uzun dnemli/srekli artrmada teknolojik yetenek en kritik faktrdr. Teknolojik yetenei gerek fiyat gerekse de fiyatd rekabette en kritik faktr konumuna getiren olgu teknolojik yetenein temelini oluturan bilginin doasdr. Bilgiyi retim srecinde kullanlan dier faktrlerden ayran 3 temel zellik adaki ekilde zetlenebilir.
Rekabete
tehizat,
Konu Olmama (Nonrivalry): Sermaye (makinabina, vb.) ve igc gibi geleneksel retim
faktrlerinden farkl olarak, bilginin bir kii veya firma tarafndan kullanlmas bilginin deerini azaltmamakta, aksine artrmaktadr. Dier bir ifadeyle, bilginin deeri kullanldka artmaktadr.
Dlanamamazlk (Nonexcludability): Bilginin sahibi veya bilgiyi

ortaya koyan kii veya firma bu bilginin baka kii veya firmalarca kullanlmasn engelleyememektedir. Fikri mlkiyet haklar yoluyla bilginin sahibi dndaki tarafndan kullanlmas zerine snrlamalar getirilebilse de bu snrlamalarn belirli bir sre iin geerli olduu ve birok durumda snrlamalarn etkin bir ekilde uygulanamad belirtilmelidir (Nelson, 1981).
Birikimlilik (Cumulativeness):
Bilgi birikimli olarak art
gstermektedir (Malerba, (1992), Dosi ve Metcalfe (1991), Dosi (1988)). Her bilgi daha nce ortaya konulan bilgi havuzuna eklenerek yeni bilgilerin ortaya kmasna zemin hazrlamaktadr. Dier bir deyile, bilgi retme sreci dinamik bir sretir. Yeni bilgiyle artan bilgi stokunun daha da artrlmas nnde bir engel bulunmamaktadr.
37
Saygl
Yukarda temel baz zellikleri belirtilen bilgi dsallklar yaratarak retim srecinde artan getirinin kaynan oluturmakta, dolaysyla uzun dnemli ekonomik bymenin en kritik unsuru olmaktadr (Romer (1990), Lucas (1988)). Genel olarak, uluslararas rekabet gc yapsnn veya ihracatn yksek (ve orta yksek) teknoloji sektrleri lehinde olmasnn uzun dnemli rekabet gc ve ekonomik byme asndan drt temel etkisi bulunmaktadr. lk olarak, dk teknoloji sektrlerine kyasla yksek teknoloji sektrlerinde gerek retim yntemi (process innovation) gerekse de rn yenilii (product innovation) ortaya koymak daha kolaydr. Dk teknoloji sektrlerinde (rnein dokuma ve giyim) ortaya kabilecek yenilikler ounlukla bu sektrce kullanlan ancak baka sektrlerde faaliyet gsteren firmalar (rnein makina imalat veya bilgisayar) tarafndan ortaya konulan yeniliklere bal olarak gelimektedir. Dk teknoloji sektrlerinde teknolojik yeniliklerin arlkla bu sektrn kulland makina-tehizat reten sektrlerdeki teknolojik yenilie baml olmas, dk teknoloji sektrlerinde faaliyet gsteren firmalara veya lkelere zgn teknolojik yenilie dayal uzun dnemli rekabet gc avantajlarnn oluturulmas imkann ciddi lde kstlamaktadr. Bilgiye eriimin ve ticaret imkanlarnn gemi dnemlere kyasla olduka nemli gelime gsterdii gnmzde, yukarda belirtilen olgu daha da belirginlik kazanmtr. Bylesi bir durumda, dk teknoloji sektrlerinde rekabet gc yaratmann en salkl aralarn mevcut teknolojinin etkin kullanlmasn salayacak yntemlerin gelitirilmesi (firma rgtlenmesi, nitelikli insangc istihdam, vb.), marka yaratlmas, kalite kontrol ve maln zamannda mteriye teslimine nem verilmesi vb. etkenler oluturmaktadr (Dosi, G., K. Pavitt, ve L. Soete (1990)).
38
Saygl
kinci olarak, artan tketici gelirlerine ve buna bal olarak tketici tercihlerinde ortaya kan deiime paralel olarak yksek teknoloji grubu mallarn uluslararas ticarete artan oranda konu olduu bir sre yaanmaktadr. Yksek teknoloji grubu mallarn dk teknoloji grubu mallara kyasla sahip olduu bu dinamik talep yaps yksek teknoloji grubu mallar retme yeteneine sahip lke ve firmalara ekonomik byme ve rekabet gc kapsamnda ciddi avantajlar sunmaktadr (McCombie ve Thirlwall (1994)). nc olarak, dk teknoloji sektrlerine kyasla yksek teknoloji sektrlerinde retim srecinin emek, sermaye, hammadde gibi grece kt geleneksel retim faktrlerinden ziyade bilgiye dayal olmas bu sektrleri yksek katma deer yaratan sektrler konumuna getirmekte ve ekonomik bymenin dinamik bir yapda gelimesine katkda bulunmaktadr. Bilginin geleneksel retim faktrlerine kyasla kt olamamas, kullanldka ve paylaldka deer kaybna uramamas bilgiye dayal sektrlerin yksek katma deer yaratarak ekonomik bymeye nemli katkda bulunmasna yolamaktadr. Drdnc olarak, bilgiyi/teknolojiyi retmenin glkleri (ciddi kaynak kullanmn rnein Ar-Ge harcamasn gerektiriyor olmas, deneyim ve birikim gerei, vb.) ve retilen bilginin veya teknolojinin baka firma ve lkelere yaylmasndaki kanuni (rnein patent) ve kanuni olmayan (rnein bilginin yaylmasnn veya taklit edilmesinin ciddi teknolojik birikim gerektiriyor olmas) engeller bilgi/teknoloji reten firmalara teknoloji rant elde etme imkan sunmaktadr (Boyer (1993)). Teknolojinin grece standart ve kolay anlalr/taklit edilebilir hale geldii dk teknoloji sektrlerinde ise bylesi bir teknoloji rantndan bahsetmek gtr ve elde edilebilecek rant ise firmalarn fiyat d rekabet unsurlarna, dolaysyla da teknoloji yeteneine bal olacaktr.
39
Saygl
Yksek teknoloji sektrlerinde dk teknoloji sektrlerine kyasla tam rekabeti piyasa koullarnn geerli olmamas yksek teknoloji sektrlerinde teknoloji rantnn olumasn destekleyen dier bir faktr olarak deerlendirilebilir (Aghion and Howitt (1993)). Bylesi bir durumda, aktr ki, teknoloji rant elde eden lke ve firmalar edemeyenlere oranla daha yksek ekonomik byme gsterebileceklerdir.
B.
Bilgi Ekonomisine Gei Srecinde Trkiye malat Sanayinin Rekabet Gc

Yukarda deinildii zere uluslararas ticaretin yapsnda gzlenen en
nemli deiimlerden biri teknoloji youn (yksek teknoloji grubu) mallarn uluslararas ticaretteki paynn artmas, dk teknoloji grubu geleneksel mallarn paynn ise azalmasdr. Tablo 8de teknoloji gruplar itibaryla OECD lkeleri geneli ve Trkiye imalat sanayilerinde uluslararas ticaretin (ihracat ve ithalat toplamnn) 1985-2000 dnemindeki geliimi sunulmaktadr. Szkonusu tablodan da grlecei zere, OECD ortalamasnda 1985-1996 dneminde d ticaretin bileiminde yksek ve orta-yksek teknoloji grubu sektrlerin pay artm, dk ve orta-dk teknoloji grubu mallarn pay dmtr. Yksek ve orta-yksek teknoloji grubunun dnem banda d ticaret ierisinde srasyla yzde 13,5 ve 42,1 olan paylar dnem sonunda yzde 17,9 ve 43,3 dzeylerine ykselmi, dk ve orta-dk teknoloji gruplarnn paylar ise srasyla yzde 21,2 ve 22,5den yzde 20,5e ve 17,6ya gerilemitir. OECD lkelerinde tm mal gruplarnda 1985 yl deeri 100 olan d ticaret endeksi 1996 ylnda yksek teknoloji grubunda 379a, orta-yksek teknoloji grubunda 294e, orta-dk teknoloji grubunda 223e, dk
40
Saygl
teknoloji grubunda 276ya ve imalat sanayinin toplamnda ise 286ya ykselmitir. OECD lkeleri genelinde grlen bu eilime paralel olarak Trkiye imalat sanayii d ticaretinde de yksek ve orta-yksek teknoloji sektrleri lehine gelimeler yaanmtr. 1989 ylnda srasyla yzde 7,7 ve 31,4 olan yksek ve orta-yksek teknoloji sektrlerinin d ticaret hacmi iindeki paylar 2000 ylnda yzde 15,1 ve 33,9a ykselmitir. Ayn dnem ierisinde dk ve orta-dk teknoloji sektrlerinin paylar srasyla yzde 35,4 ve 25,5den yzde 27,6 ve 21,4e gerilemitir. 1989 yl 100 olan d ticaret endeks deeri 1999 ylnda yksek ve orta-yksek teknoloji gruplarnda, srasyla, 496 ve 306ya ykselmi, dk ve orta-dk teknoloji sektrlerinde ise ancak, srasyla, 243 ve 221 dzeylerinde gereklemitir. malat sanayii d ticaret endeksi ayn dnemde 100den 277ye ykselmitir. zetle, Trkiyenin de iinde bulunduu OECD lkelerinde son yllarda, dk ve orta-dk teknoloji sektrlerine kyasla, yksek ve orta-yksek teknoloji sektrlerinin artan oranda d ticarete konu olduu grlmektedir. OECD lkeleri geneli ile Trkiye imalat sanayinin d ticaret yaps kyaslandnda, yksek teknoloji sektrlerinde OECD lkeleri genelinin, dk teknoloji sektrlerinde ise Trkiyenin yksek bir paya sahip olduu grlmektedir. 1996 yl itibaryla OECD lkelerinde yksek teknoloji mallarnn d ticaret iindeki pay yzde 18 dolaynda iken bu oran Trkiyede 8,6 dzeyinde gereklemitir. Trkiyede dk teknoloji mallarnn d ticaret iindeki pay yzde 33 dolaynda iken bu oran OECD lkeleri genelinde yzde 20,5 dzeyinde kalmtr. Trkiye ve OECD lkeleri genelinde orta-yksek ve
41
Saygl
orta-dk teknoloji grubu mallarn d ticaret iindeki paylar 1996 yl itibaryla birbirlerine yakn dzeydedir. Tablo 9da OECD lkelerinde 1990 ve 1996 yllar itibaryla teknoloji younluuna gre sektrlerin imalat sanayii ihracat ierisindeki yzde pay sunulmaktadr8. 1990-1996 dneminde, OECD lkeleri genelinde yksek teknoloji sektrleri imalat sanayinin ihracat ierindeki payn en fazla artran sektrel grup olmu, dk ve orta-dk teknoloji sektrlerinin paynda ise azalma yaanmtr. 1990 yl 1996 yl kyaslandnda, yksek teknoloji sektrlerinin pay yzde 15,3den yzde 17,4 ykselmi; dk teknoloji sektrlerinin pay yzde 19,5den yzde 18,7ye, orta-dk teknoloji sektrlerinin pay ise yzde 18,5den yzde 17,5e gerilemitir. 1996 yl itibaryla yksek teknoloji sektrlerinin imalat sanayinin ihracat ierindeki pay en yksek olan lkeler ABD (%26,8), ngiltere (%24,7), G. Kore (%23,7) ve Japonya (%23,6) olurken, bu payn en dk olduu lkeler Trkiye (%2,5), Yunanistan (%2,7), Yeni Zelanda (%3,4) ve Polonyadr (%4,5).
1990-1996 dneminde yksek teknoloji sektrlerinin imalat sanayinin ihracat ierindeki paynn nemli lde att lkeler Meksika, yaanmtr. Finlandiya, Fransa, Hollanda sve ve svire olurken, Trkiye ve talyada d
1980 ve 1996 yllar itibaryla baz OECD lkelerinde imalat sanayinin ihracatnn sektrel bileimi Tablo EK-1de sunulmaktadr.
42
Saygl
Tablo 8: Teknoloji Gruplar tibariyle OECD lkeleri ve Trkiyede malat Sanayi D Ticareti (1), 1985-2000
(Yzde)
Yllar 1985 1985 1986 1986 1987 1987 1988 1988 1989 1989 1990 1990 1991 1991 1992 1992 1993 1993 1994 1994 1995 1995 1996 1996 1997 1997 1998 1998 1999 1999 2000 2000 1996 1999 OECD Ort. Trkiye OECD Ort. Trkiye OECD Ort. Trkiye OECD Ort. Trkiye OECD Ort. Trkiye OECD Ort. Trkiye OECD Ort. Trkiye OECD Ort. Trkiye OECD Ort. Trkiye OECD Ort. Trkiye OECD Ort. Trkiye OECD Ort. Trkiye OECD Ort. Trkiye OECD Ort. Trkiye OECD Ort. Trkiye OECD Ort. Trkiye Endeks (2) OECD Ort. (1985=100) Trkiye (1989=100) Yksek 13,5 13,7 13,7 14,7 15,0 7,7 15,1 8,3 16,0 9,1 15,9 9,1 16,8 10,0 17,1 8,4 17,4 8,6 17,9 8,6 9,3 11,1 13,8 15,1 379 496 Orta-Yksek 42,1 43,7 43,6 43,0 42,6 31,4 42,7 35,2 42,5 34,2 42,9 34,7 42,5 35,8 42,9 31,3 43,0 33,7 43,3 37,6 37,5 36,7 34,7 33,9 294 306 Orta-Dk 22,5 20,2 19,8 19,4 20,2 25,5 19,8 23,0 19,2 22,6 18,5 21,9 18,3 22,3 17,8 22,6 17,9 21,8 17,6 20,7 20,5 20,0 20,4 21,4 223 221 Dk 21,2 21,8 22,4 21,9 21,5 35,4 21,6 33,6 21,6 34,1 22,0 34,2 21,6 31,9 21,3 37,6 20,9 35,9 20,5 33,1 32,6 32,2 31,1 27,6 276 243 Toplam 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 286 277
Kaynak: OECD (1999), Trkiye verileri DE d ticaret istatistikleri kullanlarak hesaplanmtr. (1)hracat ve ithalatn ortalamas (2)hracat ve ithalat ortalamasnn endeksi
43
Saygl
OECD ortalamasnda orta-yksek teknoloji grubu sektrler imalat sanayii ihracat ierisinde yzde 46 dolayndaki payla en yksek arla sahip sektrel grup olup dnem ierisinde bu grubun paynda nemli bir deiim yaanmamtr. Japonya, svire ve Almanyada bu sektr grubunun imalat sanayii ihracat ierisindeki pay yzde 60 dolayndadr. Trkiye ekonomisinde orta-yksek teknoloji grubu mallarn 1990 ylnda yzde 11,8 olan paynn 1996 ylnda, ciddi bir art gstererek, yzde 16,5e ykselmesi nemli bir gelime olarak deerlendirilebilir. Orta-dk teknoloji grubu mallarn pay genellikle orta gelir grubu lkeler ile doal kaynaa dayal gelime gsteren lkelerde yksektir. Norve (%41,3), Polonya (%30,7), ek Cumhuriyeti (%30,2) Yunanistan (28,5) ve Avustralya (28,2) bu lkelerin balcalardr. 1990 yl ile kyaslandnda, 1996 ylnda hemen hemen tm OECD lkelerinde bu teknoloji grubu mallarnn toplam imalat sanayii ihracat ierisindeki paynn azald grlmektedir. Norve ve Meksika dndaki tm OECD lkelerinde dk teknoloji grubu sektrlerin toplam imalat sanayii ihracat ierisindeki paynda nemli dler yaanmtr. Avustralya (%37,2), Yeni Zelanda (%72,5), zlanda (%78,2) gibi doal kaynaa dayal ekonomiler ile dk kii bana gelir dzeyine sahip Trkiye (%59,4), Yunanistan (%55,0) ve Portekizde (%48,6) dk teknoloji grubu mallarn imalat sanayii ihracat ierisinde nemli bir paya sahip olduu grlmektedir. ncelenen dnemde Finlandiya, Fransa, Hollanda, sve ve svire ihracat bileiminde dk teknoloji grubu mallardan yksek teknoloji grubu mallara geite nemli baarlar salayan lkelerdir. Dk teknoloji grubu mallarn paynda grlen azala karn bu mal grubu lkemiz ihracat ierindeki arln korumaktadr. Dk teknoloji grubu mallarn ihracat ierisindeki arl lkemizin yetersiz teknoloji yetenei
44
Saygl
hakknda nemli bir gsterge tekil etmekte, uzun dnemde d pazarlarda rekabet gcmzn artrlabilmesi konusunda olumsuz iaretler vermektedir. Boyutlar itibaryla yetersiz olsa da, Trkiyenin 1990dan 1996 ylna geite gstermi olduu tek olumlu gelime orta-dk teknoloji grubu sektrlerin ihracat bileimi ierisindeki paynn azalmasna paralel olarak orta-yksek teknoloji grubu sektrlerin paynn artmasdr. 1989-2000 dnemi itibaryla Trkiye imalat sanayii ihracatnn eitli teknoloji gruplar itibaryla bileimi Tablo 10da sunulmaktadr. Trkiye imalat sanayii ihracat incelenen dnemde nemli art gstererek yllk 10 milyar dolar dzeyinden yaklak 1,7 kat artarak 2000 yl sonu itibaryla 27 milyar dolar dolayna ykselmitir. Ancak, ihracat artnn zellikle 1997-1999 dneminde arasnda ciddi bir durgunluk iine girdii grlmektedir. Bu yllarda ihracatn art gsterememesinde 1997 ve 1998 yllarnda yaanan ve zellikle birok Dou Asya lkesi ve Rusyay etkileyen ekonomik krize bal olarak Trk ihra mallarna olan d talebin zayflamasnn nemli rol oynad dnlmektedir. Bunun yannda, yaanan kriz sonras dnemde lke paralarnn deerini ciddi dzeyde drerek geici de olsa uluslararas piyasalarda fiyata dayal rekabet gcn artran kimi Dou Asya lkelerinin Trkiyenin zellikle dokuma-giyim gibi temel ihra mallar alanlarnda uluslararas piyasalarda pazar kaybetmesine yol amas etkili olmutur. Dier yandan, 1994 yl sonrasndan beri uygulanmakta olan dk kur politikas TLnin deer kazanmasna ve fiyata kar olduka duyarl bir talep yapsnn olduu dk teknoloji grubu mallarda d pazar kayplarna yolamtr. Bu etkenler yannda, 1999 ylnda yaanan 2 byk deprem felaketi gerek fiziki hasarlar yaratarak gerekse de makroekonomik olumsuzluklar artrarak bu yl ierisinde imalat sanayii ihracatnn gerilemesinde rol oynamtr.
45
Saygl
Bu noktada, yukarda zetlenen olumsuzluklar yannda, daha nce belirtilen, dk teknoloji grubu sektrlerde dinamik yapda bir d talebin bulunmamas ve zgn teknolojik yenilikler ortaya koymann gl nedenleriyle bu sektr grubunun nemli yer tuttuu Trkiye imalat sanayii ihracatnn yine bu sektr grubu ihracatndaki duraklama ve hatta son yllardaki gerilemeye bal olarak bir durgunluk dnemine girdii belirtilmelidir. 1989-1998 dneminde dk teknoloji grubu sektrlerin toplam imalat sanayii ihracat ierisindeki pay yzde 60 dolaynda gereklemi, 2000 ylnda ise yzde 50 dolayna gerilemitir. 1989-2000 dneminin nemli bir blmnde, orta-dk teknoloji grubuyla birlikte dk teknoloji sektrlerinin toplam pay yzde 80-85 aralnda gereklemitir. Orta-dk teknoloji grubunun imalat sanayii ihracat ierisindeki paynda da snrl dzeyde bir d yaanmtr. ncelenen dnemde hem yksek hem de orta-yksek teknoloji grubu sektrlerin imalat sanayii ihracat ierisindeki paynda art yaanmtr. 1989 ylnda srasyla yzde 2,46 ve 13,93 olan yksek teknoloji ve orta-yksek teknoloji gruplarnn paylar 2000 ylnda yzde 7,53 ve 18,84e ykselmitir. Bu sektrlerin toplam imalat sanayii ihracat ierisindeki paynda son yllarda gzlenen artn sreklilik kazanmas rekabet gc ve ekonomik byme asndan byk nem tamaktadr.
46
Saygl
Tablo 9: OECD lkelerinde malat Sanayii hracatnn Teknoloji Gruplarna Gre Dalm (1)
lkeler
ABD Kanada Meksika Avustralya Japonya G. Kore Yeni Zelanda Almanya Avusturya Belika ek Cumhuriyeti Danimarka Finlandiya Fransa Hollanda zlanda talya ngiltere spanya sve svire Macaristan Norve Polonya Portekiz Yunanistan OECD Ortalamas(2) Trkiye
(Yzde)
1996 15,4 26,6 13,9 37,2 2,9 19,8 72,5 13,7 22,9 21,0 22,4 39,7 36,0 21,3 26,9 78,2 28,6 14,8 21,7 21,2 10,0 37,9 24,5 38,5 48,6 55,0 18,7 59,4
Yksek
1990 27,6 10,4 6,3 7,8 23,5 1,1 9,9 9,5 5,9 11,6 7,0 13,4 12,7 1,2 8,1 21,6 7,1 12,2 10,9 5,9 5,0 1,9 15,3 3,0 1996 26,8 10,8 19,8 10,9 23,6 23,7 3,4 11,3 9,6 8,0 5,2 12,9 14,8 17,4 19,2 3,9 7,4 24,7 7,9 19,5 15,2 7.1 5,9 4,5 5,7 2,7 17,4 2,5
Orta- Yksek
1990 43,9 44,5 56,2 16,8 58,1 8,4 57,0 41,3 40,2 29,6 28,2 44,2 35,7 0,6 39,0 42,2 44,0 42,3 57,9 24,2 21,5 9,2 45,8 11,8 1996 45,9 44,8 51,9 22,9 58,6 34,6 12,8 57,9 42,0 42,5 41,1 29,9 27,4 43,2 35,1 0,9 41,0 41,6 48,1 40,5 58,2 33,9 27,7 25,7 32,4 13,2 45,8 16,4
Orta-Dk
1990 11,5 17,0 24,4 31,8 14,6 14,9 17,3 23,6 31,6 16,7 19,6 19,1 21,7 17,5 23,1 19,0 25,9 18,9 19,3 44,7 14,6 29,9 18,5 24,4 1996 11,2 17,3 13,4 28,2 14,7 21,9 11,0 15,7 21,5 26,7 30,2 16,7 21,3 17,1 18,1 16,7 22,4 16,4 21,8 16,7 16,3 19,8 41,3 30,7 13,1 28,5 17,5 21,7
Dk
1990 16,0 27,2 12,7 42,9 3,7 75,3 14,5 24,8 21,9 41,4 44,9 22,7 28,9 80,5 29,1 15,5 22,2 24,8 11,7 21,9 58,6 58,9 19,5 60,8
Kaynak: OECD (1999), Trkiye rakamlar DE d ticaret istatistikleri kullanlarak hesaplanmtr. (1) Sektrel gruplarn toplam imalat sanayinin ihracat ierisindeki pay. (2) 1990 yl iin G. Kore, ek Cumhuriyeti, Macaristan ve Polonya hari.
47
Saygl
Tablo 10: Trkiye malat Sanayi hracatnn Teknoloji Younluu (1989-2000)

(Yzde) Teknoloji Gruplar Yksek Orta-Yksek Orta-Dk Dk Toplam 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2,46 3,02 3,07 2,51 2,31 2,26 1,81 2,52 3,33 4,99 6,28 7,53
13,93 11,82 11,31 12,45 11,68 12,86 14,84 16,39 14,94 15,30 17,94 18,84 23,78 24,40 23,02 23,30 23,98 24,52 22,36 21,65 22,04 21,21 21,50 22,30 59,84 60,76 62,60 61,75 62,03 60,35 60,99 59,44 59,69 58,50 54,27 51,33 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
malat Sanayii hracat 10,3 11,7 12,1 (Milyar $)
13,3
14,1
16,8
20,3
21,8
24,7 25,4 25,2 26,9
Kaynak: DE d ticaret istatistikleri kullanlarak hesaplanmtr.
Yksek teknoloji grubunda yer alan 4 sektre ilikin ihracat verileri Tablo 11de yer almaktadr. Elektronik ve haberleme, bu sektr grubunda en byk arla sahip sektr olup toplam yksek teknoloji sektrleri ihracatnn yaklak yarsn gerekletirmektedir. 1989-2000 dneminde ila ile bilgisayar ve bro makinalar sektrleri ihracatnda nemli bir deiiklik grlmezken elektronik ve haberleme ile havaclk ve uzay sektrlerinin ihracat performanslarnda nemli art yaanmtr. Elektronik ve haberleme ile havaclk ve uzay sektrlerinin toplam imalat sanayii ihracat ierisindeki pay 1989 ylnda srasyla yzde 1,16 ve 0,01 iken, 2000 ylnda yzde 3,71 ve 3.02ye ykselmitir.
48
Saygl
zetle, 1989-2000 dneminde Trkiye imalat sanayii ihracatnn bileiminde dk teknoloji mallarnn nemli bir arlnn bulunmaktadr. Son yllarda yksek ve orta-yksek teknoloji grubu mallarn ihracatnda yaanan iyilemeye karn Trkiye ekonomisinin teknoloji yeteneinin zayf olmas dolaysyla imalat sanayii ihracatnda durgunluk yaanmtr.
Tablo 11: Yksek Teknoloji Sektrleri hracatnn Toplam malat Sanayi hracat erisindeki Pay (1989-2000)
(Yzde) Sektrler la Elektronik ve Haberleme Havaclk ve Uzay Bilgisayar ve Bro Makinalar Toplam 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 1,21 0,72 0,55 0,43 0,57 0,46 0,29 0,44 0,45 0,45 0,49 0,57 1,16 2,11 2,38 1,94 1,61 1,44 1,31 1,60 1,98 3,49 3,21 3,71 0,01 0,01 0,01 0,01 0,05 0,29 0,15 0,38 0,78 0,88 2,34 3,02 0,08 0,17 0,14 0,12 0,07 0,07 0,06 0,10 0,12 0,17 0,24 0,24
2,46 3,02 3,07 2,51 2,31 2,26 1,81 2,52 3,33 4,99 6,28 7,53 11,7 12,1 13,3 14,1 16,8 20,3 21,8 24,7 25,4 25,2 26,9
malat Sanayii 10,3 hracat (Milyar $)
Kaynak: DE d ticaret istatistikleri kullanlarak hesaplanmtr.
Tablo 12de sunulan veriler de yksek teknoloji grubu mallarn uluslararas ticarete artan oranda konu olduunu gstermektedir. OECD ortalamasnda, 1990-1996 dneminde toplam imalat sanayii retiminin ihra edilen blm yzde 20 art gstererek yzde 20den yzde 24e ykselmitir. Arlkl ortalama olarak 1996 yl itibaryla yzde 24 dolaynda bulunan ihracatn retim miktarna orannn lkeler arasndaki farkll yanstmad sylenebilir. Birok OECD lkesinde bu oran yzde 35-40
49
Saygl
dolaynda bulunurken milli gelir itibaryla en byk iki ekonomide (ABD ve Japonya) ihracat orannn 13-14 dolaynda bulunmas OECD (arlkl) ortalamasnn yzde 24 olarak gereklemesine yolamaktadr. malat sanayinin genelinde, OECD lkeleri grubunda en yksek
ihracat/retim miktar oran yzde 86 ile Belika, yzde 73 ile Hollanda, yzde 58 ile Danimarka, yzde 56 ile zlanda ve yzde 52 ile svete bulunmaktadr. ABD ve Japonya dnda bu orann dk olduu lkeler Avustralya (%20), Trkiye (%23), G. Kore (%27), Yunanistan (%28) ve spanyadr (%29). 1990-1996 dneminde ihracat/retim miktar orann en fazla artran lkeler Meksika (%290), sve (%70) ve talya (%54) olurken, bu orann en az artt lkeler Almanya (%6), Japonya (%8) ve Norve (%9) olmutur. hracata dnklk (export orientation) oran olarak adlandrlabilecek bu oran artrmada Trkiye yzde 44lk artla nemli bir aama katetmesine ramen 1996 ylndaki yzde 23lk dzeyle ihracata dnklk oran ou OECD lkesinin olduka gerisinde kalmtr. Gerek ihracata dnklk orannda gerekse de ihracata dnklk orann artrmada yksek teknoloji sektrleri ilk srada yer almaktadr. Bu sektr grubu iin OECD lkeleri ortalama ihracata dnklk oran 1996 yl itibaryla yzde 37 dolaynda gereklemi, bu oranda 1990-1996 dneminde yzde 23 dolaynda art kaydedilmitir. Yksek teknoloji sektrlerinde ihracat/retim miktar orannn en yksek olduu lkeler Danimarka (%131), Hollanda (%129) ve ngiltere (%75) olup, bu orann en dk olduu lkeler Trkiye (%12), Yunanistan (%16) ve Japonyadr (%22). 1990-1996 dneminde yzde 20 orannda art kaydedilmesine ramen (yzde 20lik bu art oran gerek OECD ortalamasndan gerekse de Trkiye imalat sanayinin dier gruplarnda kaydedilen art orannn olduka gerisindedir) Trkiyede retilen
50
Saygl
yksek teknoloji grubu mallarn yzde 12 gibi dier OECD lkeleri ile kyaslanmayacak arpcdr. OECD lkeleri genelinde, yksek teknoloji sektrlerinden sonra ihracat/retim orannn en yksek olduu sektrler yzde 35lik oranla ortayksek teknoloji grubudur. Hollanda (%117), Kanada (%69) ve Danimarka (%68) bu orann en yksek, Trkiye (%18), ABD (%20), Japonya (%23) ve Avustralya (%23) ise en dk olduu lkelerdir. Bu sektr grubunun ihracata dnklk orannda OECD ortalamas 1990-1996 dneminde yzde 17lik bir art gstermi, Meksika, Avustralya, Yeni Zelanda, zlanda, Yunanistan ve Trkiye art orannn en yksek dzeyde gerekletii lkeler olmutur. Kaydedilen yzde 100lk arta ramen OECD lkeleri arasnda ihracata dnklk orannn en dk olduu lke Trkiyedir. hracata dnklk oranndaki en dk art orta-dk teknoloji grubunda gereklemitir. 1990 ylnda yzde 13 olan OECD lkeleri ihracata dnklk oran yzde 15 art gstererek 1996 ylnda yzde 15e ykselmitir. hracat/retim orannn en yksek olduu lkeler Norve (%56), Hollanda (%49), Danimarka (%42) ve Finlandiya (%41) olup, bu oran en yksek dzeyde artran lkeler, srasyla, Trkiye (%60), talya (%50), Finlandiya (%46) ve Avustralya (%41) olmutur. lde dk bir ksmnn ihra ediliyor olmas olduka
51
Saygl
Tablo 12: OECD lkelerinde Sektrlerin Teknoloji Younluuna Gre hracat Oran (1) (1990 ve 1996 yllar) (Yzde) lkeler Toplam malat Sanayi Yksek Teknoloji Orta-Dk Dk OrtaTeknoloji Teknoloji Yksek Teknoloji 1990 1996 1990 1996 1990 1996
17 55 20 11 21 16 44 71 45 44 101 9 28 39 29 55 36 40 19 30 9 20 69 65 23 23 31 27 47 68 56 49 117 25 42 51 44 64 41 66 33 35 18 5 23 11 12 6 24 20 39 40 28 20 57 34 20 20 17 31 57 18 22 13 10 7 37 27 17 7 17 22 19 42 42 41 23 49 39 30 25 24 39 56 18 28 15 16 5 26 3 16 2 42 19 29 40 47 30 20 50 57 18 13 11 27 18 31 26 12 25 7 38 14 18 2 23 43 21 32 43 51 38 23 49 61 27 17 18 35 22 32 28 14 32
1990 1996 1990 1996

ABD Kanada Meksika Avustralya Japonya G. Kore Yeni Zelanda Almanya Avusturya Belika Danimarka Finlandiya Fransa Hollanda zlanda talya ngiltere spanya sve Norve Portekiz Yunanistan OECD-16 lke (2) Trkiye (3) 11 36 10 14 12 33 32 45 73 56 34 28 68 50 22 27 18 40 35 30 23 20 16 14 50 39 20 13 27 36 34 50 86 58 46 34 73 56 34 37 29 52 38 35 28 24 23 26 51 10 23 20 14 38 125 53 31 83 33 48 25 65 53 41 8 30 10 29 60 70 37 22 49 29 46 131 65 47 129 51 75 42 72 50 47 16 37 12
Kaynak: OECD (1999), Trkiyeye ait deerler DE d ticaret ve imalat sanayinin istatistikleri kullanlarak hesaplanmtr. (1) hracatn retime yzde oran. (2) Avusturya, Belika, zlanda, G. Kore, Portekiz ve Trkiye hari. (3) Yksek teknoloji grubunda havaclk ve uzay sektr dahil deildir.
52
Saygl
1996 yl itibaryla, OECD lkeleri ortalamasnda ihracata dnklk oran en dk sektr grubu yzde 14 ile dk teknoloji sektrleridir. Bu oran Trkiyede OECD ortalamasnn 2 katndan fazla olup, yzde 32 dolaynda gereklemitir. 1990-1996 dneminde dk teknoloji grubu sektrlerde ihracat/retim oran OECD lkelerinin nemli ksmnda ciddi bir deiiklik gstermemesine karn OECD lkeleri arlkl ortalamas yzde 17 orannda artmtr. Meksika (%347), spanya (%64), talya (%50) ve Kanada (%46) bu art orannn en yksek olduu lkeler olmutur. zetle, OECD lkeleri imalat sanayinin ihracat ve ihracatn sektrel bileiminde son yllarda ortaya kan gelimeler incelendiinde uluslararas ticaretin (ihracatn) nemli art gsterdii, teknoloji youn mallarn ihracat performansnn dier sanayi gruplarndan nemli lde yksek olduu ortaya kmaktadr. OECD lkelerinde gzlenen bu yap deiikliine ramen Trkiye imalat sanayii ihracat yapsnda dk teknoloji grubu geleneksel sektrlerin arl nemli lde devam etmektedir. Trkiye imalat sanayiinde 1990-1997 dneminde ihracata dnklk oran teknoloji gruplar itibaryla Tablo 13de sunulmaktadr. 1997 yl itibaryla dk teknoloji grubu sektrlerde ihracata dnklk oran yzde 33,6 iken, dier gruplarda bu oran yzde 15 dolayndadr. 1990-1997 dneminde ihracata dnklk oran yksek teknoloji sektrlerinde yzde 46, orta-yksek teknoloji sektrlerinde yzde 78 art gstermiken, bu art oranlar dk teknoloji grubu sektrlerde yzde 34, orta-dk teknoloji sektrlerinde ise yzde 54 olarak gereklemitir.
53
Saygl
Tablo 13: Trkiye malat Sanayiinde Sektrel Teknoloji Snflarna Gre hracat Oranlar (1) (1990-1997)
(Yzde) 1997 14,76 15,84 15,71 33,62 23,11 Teknoloji Gruplar Yksek (2) Orta-Yksek Orta-Dk Dk Toplam malat Sanayii 1990 10,11 8,92 10,20 25,18 15,56 1991 9,21 8,28 10,65 25,08 15,73 1992 7,93 8,81 11,14 23,67 15,56 1993 6,63 7,30 11,12 22,61 14,61 1994 10,59 14,35 16,74 31,97 22,48 1995 8,84 13,86 14,12 29,83 20,43 1996 11,74 17,79 15,86 32,06 23,05
Kaynak: DE d ticaret ve imalat sanayii istatistikleri kullanlarak hesaplanmtr. (1) hracatn retime oran. (2) Havaclk ve uzay sektr hari.
Son olarak, Tablo 14de yeralan greceli stnlk (uzmanlama) oranlar, snrl dzeyde iyileme yaanmasna karn, Trkiye imalat sanayinin yksek ve orta yksek teknoloji sektrlerinde rekabet gcnn olduka zayf olduunu gstermektedir. Bu sektr gruplarnda ABD, ngiltere, Almanya ve G. Kore rekabet gc yksek lkelerdir. ncelenen dnem ierisinde lkemiz rekabet gcnn en fazla artt sektr grubu orta-yksek teknoloji sektrleridir. nemli dzeyde gerileme yaanmasna ramen, rekabet gcnn en yksek olduu sektr grubu dk teknoloji sektrleridir.
54
Saygl
Table 14: Baz OECD lkelerinde hracatta Uzmanlama Oranlar (1) (Yzde)
Yksek Teknoloji 1980 ABD Almanya Fransa talya ngiltere Yunanistan Portekiz spanya G. Kore Trkiye 187,1 77,8 74,4 57,7 135,3 11,0 67,2 35,6 --4,0 1996 155,0 65,5 100,5 43,0 143,0 15,6 32,8 45,6 136,9 14,5 Orta-Yksek Teknoloji 1980 110,6 124,2 100,0 87,0 100,6 27,7 35,5 77,1 --17,1 1996 99,4 125,2 93,4 88,6 89,9 28,5 70,0 104,0 74,7 38,7 Orta-Dk Teknoloji 1980 56,9 89,2 105,2 118,8 105,4 167,9 72,9 140,5 --46,6 1996 66,6 93,0 101,3 132,4 97,1 170,1 77,6 129,2 129,9 125,0 Dk Teknoloji 1980 84,3 68,8 106,8 129,5 75,8 219,6 290,0 135,4 --391,0 1996 82,7 73,5 114,5 154,2 79,9 296,3 261,4 116,7 106,3 313,4
Kaynak: OECD (2001) (1) Aklanm greceli stnlk endeksi (revealed comparative advantage index) olarak adlandrlan bu gsterge bir lkede bir sanayi sektr (grubu) ihracatnn o lke imalat sanayinin ihracatndaki paynn OECD lkeleri geneli ilgili sektr ihracatnn yine OECD geneli imalat sanayii ihracat iindeki payna blnmesi ile hesaplanmtr. Herhangi bir lke iin bu gstergenin 100den byk olmas, OECD lkeleri ortalamasna kyasla, ilgili lkenin bu sektrde uzmanlatn gstermektedir.
Bir lke ekonomisinin hangi mallarda/sektrlerde rekabet gcnn bulunduu ve rekabet gcnn zaman ierisinde gstermi olduu eilim o lke ekonomisinin gsterdii ihracat performans ve sahip olduu ihracat yaps yannda ithalat performans ve yaps da incelenerek deerlendirilebilir. Ancak, ihracattan farkl olarak ithalat dzeyi lke mallarna ynelik (d) talep dzeyini de gsterdiinden, ithalat deikenini esas alarak rekabet gc
55
Saygl
deerlendirmesi
yapmak,
ihracat
ve
retim
verilerini
de
gznnde
bulundurmay gerektirmektedir. Aksi takdirde, bir lke ekonomisinde, rnein yksek teknoloji mallar ithalatnn ok dk olduu bir durumun, ilgili lke ekonomisinin yksek teknoloji mallarnda rekabet gcnn ok yksek olduunu mu, yoksa szkonusu ekonominin gelimi olmamas dolaysyla yksek teknoloji mallarna ynelik yeterli talebin olumadn m gsterdiine karar vermek gtr. Sektrel teknoloji gruplar itibaryla 1989-2000 dneminde Trkiye imalat sanayii ithalatnn bileimi Tablo 15de yer almaktadr. Dk teknoloji grubu mallar toplam imalat sanayii ithalat ierisinde yzde 15 dolaynda bir paya sahiptir. Gerek retim gerekse de ihracattaki payndan daha az dzeylerde seyreden dk teknoloji mallarnn imalat sanayii ithalat iindeki pay, Trkiye imalat sanayinin dk teknoloji mallarnda rekabet gc olduunu teyit etmektedir. Orta-dk teknoloji grubu mallarn ithalat ierindeki pay ile ihracat ierisindeki pay birbirlerine olduka yakn olmasna karn, toplam imalat sanayii ithalat ve ihracatnn byklkleri gznnde bulundurulduunda, bu mal grubunda Trkiyenin net ithalat, dolaysyla rekabet gcnn grece dk olduu sylenebilir. Szkonusu mal grubunda net ithalat dnem ierisinde art gstermitir. Orta-yksek teknoloji grubu sektrler yzde 50 dolayndaki payla imalat sanayii ithalat ierisinde nemli bir arla sahiptir. ncelenen dnem ierisinde bu sektrn toplam imalat sanayii ithalat ierisindeki paynda nemli bir deiiklik yaanmamtr. malat sanayi retimi ve ihracat ierisindeki srasyla yzde 20 ve yzde 15 dolayndaki arlna ramen, orta-
56
Saygl
yksek teknoloji grubu mallarnn ithalat ierisindeki yzde 50 dolayndaki pay Trkiyenin bu sektrlerde ciddi dzeyde da baml olduunun, dier bir ifadeyle rekabet gcnn zayf olduunun bir gstergesi olarak yorumlanabilir. Uluslararas rekabet gcmzn kayda deer dzeyde bulunmad yksek teknoloji sektrlerinin imalat sanayii ithalat ierisindeki pay incelenen dnemin nemli bir blmnde yzde 13-14 dolaynda olup, 1999 ve 2000 yllarnda yzde 20 dolayna ykselmitir. Trkiye gibi gelimekte olan bir lke asndan deerlendirildiinde, yksek teknoloji grubu mallarn ithalatnda son yllarda yaanan art ekonomik gelime asndan olumlu bir gsterge olarak kabul edilebilir. Arlkla bilgisayar, haberleme, elektronik gibi son yllarda ekonomik gelimede ve verimlilik art salamada nemli bir unsur olarak karmza kan biliim ve iletiim teknolojileri alanlarnda ithalatta yaanan belirgin art lkemizde bu teknolojileri kullanma ynnde ciddi bir talep olutuunu gstermektedir. ster bireyler isterse de firmalar ve dier kurumlar tarafndan kullanlsn, anlan gelime toplumda bilgisayar okur-yazarlnn artmasna, firmalarn yeni retim yntem ve teknolojileri kullanarak ve uyarlayarak verimlik art salamasna, dolaysyla tm sanayi ve hizmet sektrlerinde rekabet gcmzn artmasna yeterli deil ama gerekli ortam salayacaktr. Trkiye imalat sanayii ithalatnn sektrler itibaryla bileimi ve bu bileimin 1990l yllarda sergiledii eilim zerine yukarda yaptmz deerlendirmeleri ksaca zetlemek gerekirse, nemli noktann altn izmekte yarar vardr.
57
Saygl
lk olarak, daha nce de belirtildii zere, Trkiye imalat sanayinin sadece dk teknolojili mallarda ciddi dzeyde rekabet gc olduundan szedilebilir. kinci olarak, dk ve orta-dk teknoloji sektr gruplarnda rekabet gcnn son yllarda zayflad sylenebilir. Son olarak, yksek ve orta-yksek teknoloji gruplar ihracatnda son yllarda grlen artlar bu sektrlerde rekabet gcnn ciddi dzeyde artt ynnde deerlendirmek iin henz erkendir. Bylesi bir deerlendirme yapmak iin verilerin daha uzun dnemdeki seyrinin incelenmesi nem tamaktadr.
Tablo 15: Trkiye malat Sanayii thalatnn Teknoloji Younluu (1989-2000) (Yzde)
Teknoloji Snflar Yksek Orta-Yksek Orta-Dk Dk Toplam malat Sanayii thalat (Milyar $) 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 12,51 11,98 13,42 13,84 14,51 13,91 13,36 12,22 12,93 14,91 19,27 19,50 47,22 51,59 50,88 50,82 49,77 48,03 46,79 50,53 51,20 50,33 46,76 45,71 27,11 21,98 22,32 20,96 21,25 20,95 21,43 20,15 19,62 19.28 19,66 20,91 13,16 14,45 13,38 14,38 14,47 17,12 18,41 17,10 16,25 15,48 14,31 13,88 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
11,3 16,6 16,7 18,4 24,3 18,6 29,2 35,9 40,9 40,0 34,7 45,0
Kaynak: DE D Ticaret statistikleri kullanlarak hesaplanmtr.
58
Saygl
V.
ULUSLARARASI
REKABET
GCN
ARTIRMADA
NEM
TAIYAN FAKTRLER Rekabet gcn artrmada nem tayan ok sayda deikenden bahsedilebilir. Bu blmde, szkonusu deikenlerden yatrm, aratrmagelitirme harcamas, patent, dorudan yabanc sermaye yatrmlar ve biliim ve iletiim teknolojileri alanlarnda Trkiye ekonomisinin dnyadaki konumu incelenecektir.
A.
Yatrm
Yatrmlar sermaye birikimini ve teknolojik gelimeyi hzlandrarak
ekonomik byme performansna katk yapan en temel unsurlarndan biridir (bkz. Boskin ve Lau (1992), De Long ve Summers (1992), Levin ve Renelt (1992)). Yatrmlarla teknolojik gelime (verimlilik) arasnda iki ynl bir ilikiden sz edilebilir. ncelikle, yatrmlar teknolojik gelime iin gerekli olan fiziki altyapy oluturmaktadr. retim ve verimlilik art ortaya koymaya ynelik olan yenilik faaliyetleri bina, makina-tehizat, eitli deney, test ve lm cihazlar vb. yatrm unsurlarndan bamsz olarak deerlendirilemez. Dier yandan, yatrmlar ortaya kan teknolojik yeniliklerin firmalar ve sektrler arasnda yaylmasnn (difzyonunun) ana unsurudur. Yeniliki firma tarafndan ortaya konulan ve zellikle retim yntemi biimindeki teknolojik yenilikler ounlukla makina-tehizatta ierilmi olup bu teknolojik yeniliklerin baka firma ve sektrlere aktarlmas nemli dzeyde yatrm gerekli klmaktadr.
59
Saygl
zetle, yatrmlar teknolojik yeniliklerin ortaya kmas iin gereklidir ve teknolojik yeniliklerin ortaya kmas yatrmlar uyarmaktadr. Ancak, (fiziki) yatrmlarn dier faktrlerdeki iyilemelerle desteklenmeksizin teknolojik yetenei anlaml bir biimde artrmas mmkn deildir. Yatrmlar iki farkl grup altnda incelenebilir: fiziki yatrmlar ve fiziki olmayan yatrmlar. Fiziki yatrmlar bina, makina-tehizat gibi unsurlar zerine yaplan harcamalar kapsar, ve zellikle yeni teknolojilerin firmalar ve sektrler arasnda yaylmasna katkda bulunur. Fiziki olmayan yatrmlar ise bilgiye yaplan yatrmlardr. Teknolojik gelime veya verimlilik art salamada olduka nemli olan bu yatrmlar gerek mevcut teknolojinin etkin bir ekilde kullanlmasnda, gerekse de yeni teknolojilerin gelitirilmesinde byk nem tarlar. Eitime yaplan harcamalar, aratrma-gelitirme harcamalar ve yazlm zerine yaplan harcamalar balca fiziki olmayan yatrm trleridir. OECD lkeleri genelinde 1995 yl itibaryla fiziki yatrmlarn GSYH ierisindeki pay yzde 20 dzeyinde olup toplam fiziki yatrmlarn yaklak yzde 40 makina ve tehizata yaplan yatrmlardan olumaktadr (bkz. Tablo 16). G. Kore, Japonya ve ek Cumhuriyeti bu lke grubunda fiziki yatrmlarn GSYH ierindeki paynn en yksek olduu lkelerdir. Szkonusu lkelerde 1995 yl itibaryla fiziki yatrmlarn GSYH ierindeki pay yzde 29-37 aralndadr. Trkiyede ise bu oran ayn ylda yaklak yzde 24 dolayndadr. Trkiyenin dier OECD lkelerine kyasla bulunduu gelime dzeyi gz nne alndnda, bu oran olduka dktr. Aktr ki, teknolojik yetenek ynnden grece zayf lkeler iin fiziki yatrmlara zellikle de makina-
60
Saygl
tehizata yaplacak yatrmlar dier lkelerde retilen teknolojinin lkeye aktarlmas (diffusion), uyarlanmas ve deitirilmesi iin nemli bir aratr. Fiziki yatrmlar yannda fiziki olmayan unsurlara, dier bir ifadeyle, bilgiye yaplan yatrmlar ekonomik byme ve teknolojik gelime iin byk nem tamaktadr. Fiziki olmayan yatrm unsurlar OECD (1999) tarafndan eitime ve Ar-Geye yaplan harcamalar ile yazlma yaplan yatrmlar olarak tanmlanmaktadr. Ancak, istatistiki olarak bu bilgi unsurlarndan zellikle eitime yaplan harcamalar lmenin glkleri bulunmaktadr. statistiki kstlar altnda Tablo 16da yer alan fiziki olmayan unsurlara yaplan yatrmlar Ar-Ge harcamalarn, kamunun eitime yapt harcamalar ve yazlma yaplan harcamalar kapsamaktadr. Bu unsur toplanmadan nce aadaki hesaplamalar/dzeltmeler yaplmtr: - Ar-Ge harcamalar ierisindeki makina ve tehizata yaplan harcamalar darda braklmtr, - Ar-Ge harcamalar ierisinde yer alan yksek retime ilikin harcamalar kamu eitim harcamalarndan karlmtr. Yukarda yer alan fiziki olmayan yatrm unsurlar yannda bilgiyi artran ve retim srecinin daha etkin ekilde iletilmesini salayan baka faktrlerden de szedilebilir. Bu faktrlerin balcalar unlardr: - zel kesim eitim harcamalar, - Yeni rn tasarmna ynelik olarak yaplan harcamalar, - Firma organizasyonunu iyiletirmeye ynelik olarak yaplan harcamalar.
61
Saygl
Ancak
gerek
istatistiki
veri
temini
gerekse
de
bu
faktrlerin
tanmlanmasndaki glkler bilgiye yaplan harcamalarn salkl bir ekilde llmesini ve uluslararas kyaslamalar yaplmasn engellemektedir. OECD lkeleri genelinde fiziki olmayan yatrmlarn GSYH ierindeki pay 1995 yl itibaryla yaklak yzde 8 dolayna ykselmitir. skandinav lkeleri (sve (%10,6), Finlandiya (%9,5), Danimarka (9,6)) fiziki olmayan yatrmlarn en yksek olduu OECD lkeleridir. Fiziki olmayan yatrmlarn grece yksek olduu bu lkelerde fiziki yatrmlarn dk oluu dikkat ekmektedir. Trkiyede fiziki olmayan yatrmlarn dzeyi dier OECD lkeleriyle kyaslanmayacak lde dktr. 1995 yl itibaryla Trkiyede fiziki olmayan yatrmlarn GSYH ierisindeki pay OECD lkeleri ortalamasnn yaklak te biri (yzde 2,8) dzeyindedir. lkelerin teknoloji yeteneklerini artrmak iin fiziki yatrmlar yannda, artan oranda fiziki olmayan yatrmlara kaynak aktarmakta olular Trkiyenin nmzdeki dnemde eitim/retim, Ar-Ge, yazlm gibi fiziki olmayan (bilgiye ynelik) yatrmlara daha fazla kaynak aktarmas gerektiini ortaya koymaktadr. Gerek fiziki yatrmlarn gerekse de fiziki olmayan yatrmlarn dzeyi nmzdeki dnemde teknoloji yeteneinin artrmas iin Trkiyenin kaynak dalmda nemli deiikler yapmasn gerekli klmaktadr. Tablo 17de 1980-2000 dneminde baz OECD lkelerinde (fiziki) yatrmlarn GSYH ierisindeki pay sunulmaktadr. Tabloda yer alan lkelerin nemli bir blmnde yatrmlarn milli gelir ierisindeki paynda gerileme yaanmtr. Ayn dnemde Trkiyede yatrmlara ayrlan kaynaklarn paynda nemli bir iyileme yaanmamtr.
62
Saygl
Tablo 16: OECD lkelerinde Fiziki ve Fiziki Olmayan Yatrmlarn GSYH erisindeki Yzde Pay, 1995
lkeler Fiziki Yatrmlar GSYH erisindeki Pay (%) Toplam MakinaDier Tehizat 16,9 7,2 9,7 16,9 8,2 8,7 16,1 7,6 8,5 22,6 8,7 13,9 28,5 10,1 18,4 36,6 13,1 23,4 20,9 10,2 10,7 21,4 7,6 13,7 23,8 9,1 14,7 17,7 7,1 10,6 32,8 18,8 9,5 9,3 16,1 7,0 9,2 17,9 8,1 9,8 19,1 8,1 11,0 17,1 7,0 10,1 14,6 4,6 10,0 18,0 9,0 9,1 16,3 8,3 8,0 20,8 6,8 14,0 14,6 7,7 6,9 21,4 9,3 12,1 19,1 20,7 16,9 23,6 10,7 12,9 18,5 8,4 10,1 20,1 8,3 11,9 24,2 10,8 13,4 Yllk Yzde Deime (1985-95) 1,9 2,4 0,2 2,6 4,2 12,5 2,1 3,1 4,0 4,2 1,8 -2,5 2,3 2,4 3,3 -1,6 1,4 2,6 5,2 0,1 2,2 -0,4 6,0 0,8 2,7 6,0 Toplam 8,4 8,8 6,8 6,6 7,1 7,2 7,0 9,6 9,5 10,2 7,8 6,1 8,5 10,6 8,8 7,9 2,8 Fiziki Olmayan Yatrmlar GSYH erisindeki Pay (%) Kamu Eitim Ar-Ge Yazlm Harcamalar (Software) 4,6 2,3 1,5 5,9 1,4 1,4 4,3 1,4 1,0 3,0 2,7 0,9 4,1 2,1 0,9 5,0 1,4 0,8 4,6 1,4 1,0 6,9 1,6 1,1 6,2 2,1 1,2 6,8 2,2 1,3 4,7 1,9 1,3 4,1 0,9 0,8 5,1 1,8 1,5 5,8 3,3 1,5 6,4 1,5 0,9 4,6 2,1 1,2 2,5 0,3 0,01 (1) Yllk Yzde Deime (1985-95) 3,1 2,2 2,4 3,5 2,8 2,8 0,1 4,4 3,9 2,7 0,9 1,3 2,3 2,1 3,4 2,8
Kaynak: OECD (1999), Trkiye rakamlar iin DPT ve DE (1) Trkiye iin bilgisayar ve bro makinalar sektrnn 1996 yl Girdi-kt Tablosu deeridir.
ABD Kanada Meksika Avustralya Japonya G. Kore Yeni Zelanda Almanya Avusturya Belika ek Cumhuriyeti Danimarka Finlandiya Fransa Hollanda rlanda zlanda talya ngiltere spanya sve svire Macaristan Norve Polonya Portekiz Yunanistan OECD Ortalamas Trkiye
63
Saygl
Tablo 17: Baz OECD lkelerinde Fiziki Yatrmlarn GSYH erisindeki Pay (Yzde) 1980 ABD Almanya Fransa talya ngiltere Yunanistan Portekiz spanya G. Kore Trkiye 20,9 22,5 23,8 25,0 18,8 24,1 --22,9 32,0 22,1 1990 18,3 21,0 22,6 21,5 20,6 19,9 --25,9 37,3 22,9 1995 18,2 22,4 18,8 18,3 16,3 18,6 22,4 22,0 36,7 24,2 1997 19,1 21,4 18,0 18,3 16,7 20,5 25,4 21,9 35,1 26,8 1999 20,6 21,3 19,1 19,0 17,7 23,1 26,8 24,2 27,8 22,4 2000 21,2 21,4 19,8 19,6 17,7 24,0 28,0 25,5 28,7 22,8
Kaynak: OECD (2001). Trkiye rakamlar DPT (2002)den alnmtr.
1987-2000 dneminde ana sektrler itibaryla Trkiye ekonomisinde yatrmlarn milli gelir ierisindeki pay Tablo 18de sunulmaktadr. ncelenen dnemde yatrmlarn milli gelir ierisindeki pay yzde 24 dolaynda olup dnem ierisinde gerileme yaanmtr. Gelimekte olan bir lke erevesinde deerlendirildiinde, Trkiye ekonomisinde fiziki yatrm orannn yetersiz dzeyde olduu sylenebilir. Yatrmlarn dk dzeyde olmasnn yannda, konut yatrmlarnn milli gelire orannn yzde 7,5 ile en byk yatrm unsuru olmas, buna karn son yllarda art eilimi grlmesine ramen eitim ve sala ayrlan yatrmlarn yetersizlii dikkat ekicidir. Ulatrma sektrne ynelen yatrmlarda art eilimi gzlenmekte, enerji sektr yatrmlar ise
64
Saygl
istikrarsz bir seyir izlemektedir. malat sanayine ayrlan kaynaklarn milli gelire oran yzde 4,5 dolayndadr.
Tablo 18: Trkiyede Sektrel Yatrmlarn GSYH erisindeki Pay (1987-2000)

(Yzde)
1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 Tarm Madencilik malat Enerji Ulatrma Turizm Konut Eitim Salk Dier Hiz. Toplam 1,70 0,60 4,37 2,39 5,12 0,62 6,90 0,56 0,25 2,24 1,54 0,61 4,21 2,54 4,21 0,82 9,35 0,59 0,24 2,00 1,25 0,43 3,37 2,45 3,63 0,89 8,37 0,57 0,27 1,57 1,24 0,42 4,47 1,66 4,10 0,87 7,64 0,60 0,35 1,53 1,36 0,45 4,50 1,47 4,52 0,88 7,83 0,67 0,42 1,73 1,16 0,41 4,34 1,18 5,09 0,69 7,69 0,76 0,47 1,85 1,33 0,36 4,77 0,96 6,72 0,58 1,01 1,31 0,37 0,32 4,83 5,48 0,69 0,65 4,16 4,56 0,55 0,58 1,48 0,30 5,51 1,03 5,32 0,54 8,14 0,71 0,60 1,83 1,55 0,32 4,88 1,57 6,59 0,57 7,45 0,98 0,91 1,96 1,42 0,35 4,49 1,70 6,01 0,72 6,36 0,85 0,97 2,07 1,01 0,36 3,92 1,48 5,60 0,90 5,39 1,05 0,76 1,95 2000 1,03 0,25 4,42 1,51 6,64 0,91 3,81 1,19 0,98 2,08
8,70 10,27 8,73 0,82 0,53 1,75 0,52 0,48 0,54 0,44 1,69 1,68
24,75 26,11 22,80 22,87 23,83 23,63 26,52 24,62 24,2 25,44 26,79 24,93 22,41 22,81
Kaynak: DPT (2002)
Yatrmlarn sektrel dalm Tablo 19da yer almaktadr. Toplam yatrmlardan konut sektrne ayrlan kaynaklar yzde 30 dolaynda olup 1995 yl sonrasnda nemli bir d gstermitir. Eitime ayrlan yatrmlar ounlukla yzde 3n altnda gereklemi, ancak 8 yllk temel eitimin uygulamaya konulmasna paralel olarak bu sektrn toplam yatrmlar iindeki paynda art gzlenmitir. Dnem ierisinde salk yatrmlarnn ald pay artmtr. malat sanayiinin paynda nemli bir deime yaanmamtr.
65
Saygl
zetle, Trkiye ekonomisinde fiziki yatrmlarn dzeyi ve sektrel biliimi incelendiinde yatrm dzeyinin yetersiz olduu ve yatrmlarn dalmnda retken olmayan sektrler (konut) lehine bir yapnn bulunduu gzlenmektedir. Bu erevede, gerek milli gelirden yatrmlara daha fazla pay ayrlmas ve yatrmlarn dalmnda imalat, altyap ve eitim gibi retken sektrlere daha fazla kaynak aktarlmas byk nem tamaktadr.
Tablo 19: Trkiyede Yatrmlarn Sektrel Dalm (1987-2000)

(Yzde)
1987 Tarm Madencilik malat Enerji Ulatrma Turizm Konut Eitim Salk Dier Hiz. Toplam 6,9 2,4 17,6 9,7 20,7 2,5 27,9 2,3 1,0 9,0 100 1988 5,9 2,3 16,1 9,7 16,1 3,1 35,8 2,3 0,9 7,6 100 1989 5,5 1,9 14,8 10,8 15,9 3,9 36,7 2,5 1,2 6,9 100 1990 5,4 1,8 19,5 7,3 17,9 3,8 33,4 2,6 1,5 6,7 100 1991 5,7 1,9 18,9 6,1 19,0 3,7 32,9 2,8 1,8 7,3 100 1992 4,9 1,7 18,4 5,0 21,5 2,9 32,5 3,2 2,0 7,8 100 1993 5,0 1,4 18,0 3,6 25,3 2,2 32,8 3,1 2,0 6,6 100 1994 4,1 1,5 19,6 2,8 16,9 2,2 41,7 2,1 2,2 6,9 100 1995 5,4 1,3 22,6 2,7 18,8 2,4 36,0 2,0 1,8 6,9 100 1996 5,8 1,2 21,6 4,1 20,9 2,1 32,0 2,8 2,3 7,2 100 1997 1998 1999 2000 5,8 1,2 5,7 1,4 4,5 1,6 4,5 1,1
18,2 18,0 17,5 19,4 5,9 6,8 6,6 6,6
24,6 24,1 25,0 29,1 2,1 2,9 4,0 4,0
27,8 25,5 24,1 16,7 3,7 3,4 7,3 3,4 3,9 8,3 4,7 3,4 8,7 5,2 4,3 9,1
100 100 100 100
Kaynak: DPT (2002)
66
Saygl
Aada yeralan Tablo 20de fiziki olmayan yatrmlarn en nemli unsurlarndan olan eitim harcamalarnn 1990-1999 dneminde geliimi sunulmaktadr. Fiziki olmayan yatrmlarn dier bir nemli unsuru olan Ar-Ge harcamalar ikinci blmde incelenmektedir. Trkiyede toplam eitim harcamalarnn (cari ve yatrm) milli gelire oran 1990-1999 dneminde ortalama yzde 5 dolaynda olup, dnem sonunda snrl dzeyde art gstererek yzde 5,7 civarna ykselmitir. Toplam eitim harcamalarnda kamu kesimi yzde 70 dolayndaki payla nemli bir arla sahiptir. 1980 sonras dnemde izlenen zel kesimi eitim faaliyetlerine ynlendirme politikas sonrasnda zel kesimin bu alana aktard kaynaklarda snrl dzeyde art yaanmtr.
Tablo 20: Trkiyede Kesimler tibaryla Eitim Harcamalar

(Yzde)
Yllar 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 Ortalama (1990-99)
Eitim Harcamalar/GSYH Kamu (1) 3,55 3,95 4,39 4,42 3,43 2,82 3,08 3,50 3,99 3,92 3,71 zel 1,07 1,14 1,18 1,32 1,43 1,47 1,53 1,58 1,80 1,77 1,43 Toplam 4,62 5,10 5,57 5,74 4,86 4,29 4,61 5,07 5,79 5,68 5,13
Kamu ve zel Kesimlerin Toplam Eitim Harcamalar indeki Paylar Kamu 76,83 77,58 78,84 77,04 70,60 65,68 66,76 68,94 68,94 68,94 72,02 zel 23,17 22,42 21,16 22,96 29,40 34,32 33,24 31,06 31,06 31,06 27,98 Toplam 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00
Kaynak: DPT (1) Hizmetii eitim hari
67
Saygl
Tablo 21de 1996 yl itibaryla eitli lkelerde eitim harcamalarnn milli gelire oran sunulmaktadr.9 Trkiyede milli gelirden eitime ayrlan kaynaklar gelimi ve gelimekte olan birok lke ile kyaslanmayacak lde dktr. 1996 yl itibaryla lkemizde eitim harcamalarnn milli gelirden ald payn srail, Polonya, rlanda, Portekiz gibi gelimekte olan lkelerin ancak te biri dzeyinde olmas olduka dndrcdr. Eitime yaplan harcamalar yannda birok baka gsterge de lkemizin insan kaynaklar asndan gelimi ve birok gelimekte olan lkenin olduka gerisinde olduunu ortaya koymaktadr. Bu kapsamda, 1990l yllar sonu itibaryla gelimi ve gelimekte olan birok lkede yzde 1 dolaynda bulunan okur-yazar olmayanlarn oran, yzde 90 dolaynda olan lise mezunlar oran, 10 dolaynda olan lise eitiminde retmen bana renci says ve 15 dolaynda olan ilkretimde retmen bana renci says gstergeleri lkemizde srasyla yzde 15, yzde 50, 22 ve 28 dolayndadr (IMD (2000)). eitli lkelerde 1997 yl itibaryla ilkretimde retmen bana renci says Tablo EK-2de sunulmaktadr.
Eitim harcamalarnn farkl kapsamlarda tanmlanmas dolaysyla Trkiye iin Tablo 20 ve Tablo 21de yeralan rakamlar farkllk azetmektedir.
68
Saygl
Tablo 21: eitli lkelerde Eitim Harcamalarnn Milli Gelire Oran (1996)
(Yzde)
lke sve Danimarka G. Afrika srail Polonya Norve Fransa rlanda Portekiz svire ABD ngiltere Brezilya ek Cumhuriyeti spanya talya Meksika Almanya Tayland Macaristan G. Kore Japonya Arjantin Hindistan Yunanistan in
Trkiye
8,3 8,1 8,0 7,6 7,5 7,4 6,0 6,0 5,8 5,4 5,4 5,3 5,1 5,1 5,0 4,9 4,9 4,9 4,8 4,6 3,7 3,6 3,5 3,2 3,1 2,3
2,2
Endonezya Kaynak: IMD (2000)
1,4
69
Saygl
B.
Ar-Ge Faaliyeti
Ar-Ge harcamalar bir lkenin veya firmann teknoloji yeteneini
tanmlamakta yaygn olarak kullanlan deikenlerden biridir. Ar-Ge harcamas yeni rn ve/veya retim yntemi gelitirme, mevcut ve/veya ithal edilen teknolojinin etkin kullanlmas, uyarlanmas (adaptasyonu) veya deitirilmesi (modifikasyonu) sreleri gibi teknolojik faaliyetlerin her aamas da byk nem tamaktadr (Cohen ve Levinthal (1989)). Dolaysyla, sadece teknoloji reten firmalar veya lkeler deil ayn zamanda baka firma veya lkelerden teknoloji ithali yapan firma veya lkeler de ithal edilen teknolojiden en yksek verimi elde etmek iin nemli dzeyde Ar-Ge harcamas yapmak durumundadr. Bu kapsamda, Ar-Ge harcamas, sadece yeni bilimsel ve/veya teknolojik bilgi ortaya koyma veya mevcut bilgilerin mal ve hizmet retimine ynelik olarak uygulanmas asndan deil, ayn zamanda teknoloji yeteneini kazanma srecinde byk nem arzeden bilgi birikimi ve deneyim kazanmann en temel aralarndan biridir. Teknoloji yeteneinin temel unsurlarndan olan Ar-Ge harcamas gerek byme performansnn gerekse de uluslararas piyasalardaki rekabet gcnn en kritik belirleyicilerinden biridir. Aada yeralan Tablo 22de OECD lkelerinde 1996 yl itibaryla Ar-Ge younluu ile yksek teknoloji sektrlerinde uzmanlama oranlar sunulmaktadr. Ar-Ge younluu imalat sanayii Ar-Ge harcamasnn imalat sanayi retimi ierisindeki yzde pay olarak tanmlanmakta, yksek teknoloji sektrlerinde uzmanlama oran ise yksek teknoloji sektrleri ihracatnn toplam imalat sanayii ihracat ierisindeki pay olarak incelenmektedir. Tabloda yeralan veriler imalat sanayiinde Ar-Ge harcamas younluu ile d ticarette (ihracatta) yksek teknoloji grubu sektrlerde uzmanlama, dier bir ifadeyle yksek teknoloji
70
Saygl
grubu sektrlerde rekabet gc arasnda pozitif ynl gl bir iliki olduunu gstermektedir. Genel olarak, Ar-Ge faaliyetlerine imalat sanayii retim deerinin yzde 2si dolaynda veya zerinde kaynak ayran ABD, G. Kore, Japonya, Fransa, ngiltere ve sve gibi lkelerde yksek teknoloji sektrlerinin d ticaretteki paynn yzde 20 dolaynda veya zerinde olduu grlmektedir. Ar-Ge faaliyetlerine ok snrl dzeyde kaynak ayran Trkiye, Portekiz, Polonya ve Yeni Zelanda gibi lkelerde yksek teknoloji sektrlerinin imalat sanayii ihracat ierisindeki paynn da ok snrl dzeylerde kald grlmektedir. Tablo 22de yeralan lkelerden zellikle Meksika ve rlanda yukarda yaptmz genelleme dnda kalmaktadr. Bu lkelerde Ar-Ge faaliyetlerine ciddi dzeyde kaynak ayrlmamasna karn yksek teknoloji grubu sektrlerin ihracat iindeki paynn olduka yksek dzeylerde olduu grlmektedir. ABD ile olan corafi yaknl ve yabanc firmalarn faaliyetlerine getirdii eitli kolaylklar sonucu Ar-Ge faaliyetlerini baka lkelerde yapan ve ounlukla ihracata dnk retim yapan Meksikada konumlanm yksek teknolojiye sahip yabanc mlkiyetindeki firmalar, Meksikada ciddi dzeyde Ar-Ge faaliyeti bulunmamasna karn bu lke ihracat ierisinde yksek teknoloji grubu mallarn nemli dzeyde pay almasnda nemli rol oynamaktadr. Benzeri bir aklama rlanda iin de geerlidir. Son yllarda ciddi dzeyde atlm gsteren rlandada ekonomik gelimenin dinamiini oluturan temel faktrlerden birinin bu lkenin dorudan yabanc sermaye yatrmlarn ekmekte gstermi olduu baar olduu sklkla dile getirilmektedir.
71
Saygl
Tablo 22: Ar-Ge Younluklar (1) ve Yksek Teknoloji Sektrlerinde hracatta Uzmanlama (2,3), (1996) lke ABD Kanada Meksika Avustralya G. Kore Japonya Yeni Zelanda Almanya Belika ek Cumhuriyeti Danimarka Finlandiya Fransa Hollanda ngiltere rlanda spanya sve svire talya zlanda Macaristan Norve Polonya Portekiz Trkiye Ar-Ge Younluu (%) 3,17 1,16 0.07 1,32 1,91 2,91 0,35 2,35 1,32 0,72 1,95 2,16 2,48 1,66 1,77 1,07 0,64 3,66 2,69 0,92 0,64 0,41 1,27 0,34 0,12 0,21 Yksek Teknoloji Sektrlerinde Uzmanlama 26,81 10,75 19,85 10,93 23,69 23,61 3,36 11,34 8,03 5,24 12,92 14,80 17,39 19,21 24,74 44,25 7,88 19,50 15,18 7,45 3,85 7,12 5,90 4,45 5,67 2,52
Kaynak: OECD (1999), Trkiye rakamlar DE Ar-Ge, imalat sanayinin ve d ticaret istatistikleri kullanlarak hesaplanmtr. (1) malat sanayii Ar-Ge harcamas/ imalat sanayinin retimi (2) Yksek teknoloji sektrleri ihracat/ imalat sanayinin ihracat (3) Uzmanlama gstergesi Tablo 14de yeralan uzmanlama tanmndan farkldr.
72
Saygl
zetle, snrl sayda olan lke rnekleri (Meksika ve rlanda) darda braklrsa, dk teknoloji grubu mallara gre daha yksek katma deer yaratan ve olduka dinamik bir talep yapsna sahip olan yksek teknoloji grubu sektrlerde d pazarlarda baar kazanmann en temel koullarndan birinin kaynak dalmnda teknolojik yenilik faaliyetlerinin temel yntemlerinden biri olan Ar-Ge faaliyetlerine nem verilmesi olduu ak bir biimde ortaya kmaktadr. OECD lkeleri genelinde Ar-Ge harcamalarnn milli gelir (GSYH) iindeki pay 1990l yllarda yzde 2,5 dolaynda seyretmitir. 1998 yl itibaryla, sanayilemi lkelerde bu oran yzde 0,84-3,85 arasnda deimektedir. Ar-Ge faaliyetlerinin youn olduu gelimi lkelerde milli gelirden ArGe faaliyetlerine ayrlan kaynaklar 1980li yllar ortasndan 1990l yllar bana kadar olan dnemde azal gstermi, 1990l yllar ortasndan sonra ise tekrar art eilimine girmitir. 1980ler ortasndan 1990l yllar bana kadar olan dnemde bata Almanya, ABD ve ngiltere olmak zere OECD lkelerinde zel sektrn Ar-Ge harcamalarnda d eilimi grlm, bu eilim 1994 yl ile birlikte art eilimine dnmtr. Ar-Ge harcamalarndaki bu deime ksmen ekonomilerdeki ksa dnemli dnglerle (business cycle), ksmen de aratrma faaliyetlerinin yeniden organizasyonu ile aklanabilir. Hzla yaygnlk kazanan kresellemeye bal olarak ortaya kan belirsizlik ortamnda zellikle byk lekli firmalar uzun vadeli aratrma projeleri yerine ksa dnemli, abuk sonu alnabilir rn gelitirme faaliyetlerine ynelmitir. Kreselleme ile ortaya kan bir dier olgu ise firmalarn bilgi edinim aralarnn artan lde firma ve ulusal snrlar dna tap, uluslararas stratejik ibirlikleri, risk sermayesi, yabanc lkelerde aratrma
73
Saygl
laboratuvarlar kurulmas, yabanc lkelerde firma al/edinimi ve/veya kuruluu gibi biimler almasdr. Bu olgu Ar-Ge faaliyetlerinin organizasyonunda OECD lkelerinin nemli bir blmnn ciddi bir yapsal dnm sreci iinde olduunu gstermektedir (OECD (1999)). Tablo 23de 1998 yl itibaryla eitli lkelerde Ar-Ge faaliyetlerine ayrlan kaynaklarn milli gelir ierisindeki pay sunulmaktadr. sve (%3,85), Japonya (%2,91), Finlandiya (%2,91), svire (%2,74) G. Kore (%2,74) ve ABD (%2,68) Ar-Ge faaliyetlerine en yksek oranda kaynak ayran lkeler olup Filipinler, Endonezya, Venezuela ve Taylandda bu oran yzde 0,2nin altndadr. Tabloda yeralan lkelerin nemli bir blmnde Ar-Ge harcamalarnn milli gelir ierisindeki pay yzde 1,5in zerinde iken bu oran Trkiyede, 2000 yl itibaryla, sadece yzde 0,64 dzeyindedir. 1998 ylnda Trkiyede milli gelirden Ar-Ge faaliyetlerine ayrlan pay yzde 0,50 olarak gereklemitir. ABD, Japonya, Almanya gibi teknoloji yetenei yksek lkeler yannda skandinav lkelerinde Ar-Ge faaliyetlerine ayrlan kaynan olduka yksek dzeylerde olduu, ve G. Kore, srail, Tayvan ve rlanda gibi hzla gelimekte olan lkelerin Ar-Ge faaliyetlerinde birok gelimi lkeyi geride braktklar grlmektedir. Gelime srecinde Trkiye ile benzer kategoride deerlendirilebilecek Macaristan, ek Cumhuriyeti, Rusya gibi Dou Avrupa lkeleri, Brezilya ve ili gibi Latin Amerika lkeleri ve d pazarlarda zellikle geleneksel rnlerde balca rakiplerimizden olan in ve Hindistanla kyaslandnda lkemizin Ar-Ge faaliyetlerine yeterince kaynak ayrmyor olmas olduka dndrcdr10.
74
Saygl
Ar-Ge
harcamalar
yannda
teknolojik
yetenei
lmekte
kullanlabilecek benzer bir gsterge on bin igc bana aratrmac saysdr. eitli lkeler itibaryla on bin igc bana aratrmac says Tablo 24de sunulmaktadr. Ar-Ge faaliyetinin youn olduu ABD, Japonya, Almanya, Fransa, sve gibi lkelerde on bin igc bana aratrmac says 1995 yl itibaryla 60-80 dolaynda bulunurken bu say Trkiyede sadece 7dir. G. Kore, rlanda, spanya ve Portekizde bu oran srasyla 48, 57, 30 ve 24dr. OECD lkelerinde teknoloji gruplarna gre imalat sanayii sektrlerinde Ar-Ge younluuna ilikin zet veriler Tablo 25de yer almaktadr. Beklendii gibi, lkelerin Ar-Ge faaliyetlerine ayrdklar kaynaklarn katma deer ierisindeki pay dk teknoloji sektrlerine kyasla yksek teknoloji sektrlerinde olduka yksek dzeydedir. 1994 yl itibaryla 14 OECD lkesinde Ar-Ge younluu yksek ve orta-yksek teknoloji gruplarnda, srasyla, yzde 22,4 ve 9,3 iken bu oranlar dk ve orta-dk teknoloji gruplarnda ancak yzde 0,9 ve 2,3 dzeyindedir. Bu erevede, lkemiz asndan arpc olan nokta dk teknoloji grubu sektrler dahil tm teknoloji gruplarnda lkemizde katma deerden Ar-Geye ayrlan kaynaklarn paynn OECD lkeleri ortalamasnn ancak yaklak 10da 1i dzeyinde olmasdr. Fiyat rekabetinin baskn olduu ve ihracatmzda nemli yer tutan dk teknoloji grubu geleneksel sanayi mallarnda Ar-Geye ayrlan kaynaklarn bu denli yetersizlii lkemizin bu mallardaki rekabet gcnn ucuz igc ve dviz kuru gibi unsurlara bal olduunu gsterir niteliktedir. 1980 ve 1996 yllarnda baz OECD lkelerinde teknoloji gruplarna gre imalat sanayiinde Ar-Ge younluu gstergesi Tablo EK-4de yer almakatadr.
Baz OECD lkelerinde 1981-1999 dneminde Ar-Ge harcamalarnn GSYHya oran iin bkz. Tablo EK-3.
10
75
Saygl
Tablo 23: eitli lkelerde Ar-Ge Harcamalarnn GSYH indeki Pay (1998)
lke
sve Japonya Finlandiya svire Kore ABD srail Almanya Fransa Hollanda Tayvan Danimarka ngiltere Singapur Norve Avustralya Belika Kanada Avusturya zlanda rlanda Slovenya ek Cumhuriyeti talya Yeni Zelanda Rusya spanya Brezilya Macaristan in ili Hindistan Gney Afrika Portekiz Trkiye (1) Yunanistan Arjantin Polonya Meksika Hong Kong Malezya Kolombiya Tayland Venezuela Filipinler
Kaynak: IMD (2000), DE (2002) (1) 2000 yl
Yzde
3,85 2,91 2,91 2,74 2,68 2,68 2,65 2,31 2,24 2,09 1,98 1,96 1,82 1,80 1,68 1,67 1,59 1,57 1,55 1,54 1,52 1,44 1,27 1,09 0,98 0,95 0,84 0,78 0,72 0,69 0,67 0,67 0,66 0,65 0,64 0,48 0,45 0,44 0,31 0,25 0,20 0,20 0,18 0,10 0,08
76
Saygl
Tablo 24: eitli lkelerde On Bin gc Bana Aratrmac Says
lke
ABD Kanada Meksika Avustralya G. Kore Japonya Yeni Zelanda Almanya Belika ek Cumhuriyeti Danimarka Finlandiya Fransa Hollanda ngiltere rlanda spanya sve svire talya zlanda Macaristan Norve Polonya Portekiz Trkiye
Kaynak: OECD (1999) Not: ABD ve svire iin 1993 yl.
1995 Yl
74 54 6 64 48 83 35 59 53 23 57 67 60 46 51 57 30 78 45 32 72 26 73 29 24 7
77
Saygl
Tablo 25 : eitli OECD lkelerinde Teknoloji Snflarna Gre Ar-Ge Younluu (1)
(Yzde)
lkeler ABD Japonya Fransa Almanya talya spanya ngiltere OECD-14 Trkiye Yllar 1996 1996 1996 1995 1997 1996 1997 1994 1997 Yksek Teknoloji 27,9 19,1 27,8 19,5 21,8 10,2 20,0 22,2 2,53 OrtaYksek Teknoloji 11,2 11,3 8,1 11,2 4,0 1,9 6,4 9,3 1,37 OrtaDk Teknoloji 2,3 3,4 2,2 1,2 0,9 0,9 2,2 2,3 0,23 Dk Teknoloji 1,3 1,5 0,8 0,7 0,2 0,4 0,5 0,9 0,15 Toplam malat Sanayii 8,9 7,9 6,6 6,5 2,8 1,7 5,5 6,6 0,58
Kaynak: OECD (1999), Trkiye rakamlar DE Aratrma-Gelitirme ve imalat sanayi istatistikleri kullanlarak hesaplanmtr. (1) Ar-Ge harcamalarnn katma deer iindeki pay
Aada yeralan Tablo 26da 1997 yl itibaryla baz OECD lkelerinde Ar-Ge younluklar sektrel dzeyde sunulmaktadr. OECD lkeleri ortalamasnda havaclk ve uzay ile bilgisayar ve bro makinalar katma deere oran olarak en yksek Ar-Ge harcamasnn yapld sektrlerdir. Yksek teknoloji sektrleri grubunda yeralan havaclk ve uzay sektrnde ABD, Fransa, Almanya ve spanyann; bilgisayar ve bro makinar sektrnde ABD, Japonya ve Almanyann; elektronik ve haberleme sektrnde Fransa ve talyann; ila sektrnde ise Fransa ve ngilterenin Ar-Ge kaynakl teknolojik yenilik faaliyetlerinde younlatklar grlmektedir. Ar-Ge younluuna ilikin verinin bulunmad havaclk ve uzay sektr darda
braklrsa, OECD ortalamasna kyasla Trkiyede yzde 5,41 oranla elektronik ve haberleme sektr en ciddi dzeyde Ar-Ge faaliyetinin yapld sektrdr.
78
Saygl
Bilgisayar ve bro makinalar ve ila sektrlerindeki Ar-Ge younluu yzde 0,40 gibi ok dk bir dzeyde bulunmaktadr. Orta-yksek teknoloji grubu ierisinde mesleki, bilim ve lm aletleri ve elektrikli makinalar sektrleri OECD lkelerinde Ar-Ge faaliyetlerinin en youn olduu sektrlerdir. Trkiyede ise tat aralar ve elektriksiz makinalar sektrleri teknolojik yenilik faaliyetlerinin grece youn olduu sektrlerdir. OECD ortalamasnn yzde 2,3 dolaynda bulunduu orta-dk teknoloji grubu sektrlerde yzde 3,4 ile Japonya Ar-Ge younluunun en yksek olduu lkedir. Yine ayn sektr grubunda, OECD ortalamasnda, ArGe faaliyetinin en youn olduu sektrler metal eya ve petrol rafinerileri sektrleridir. Orta-dk teknoloji grubunda yeralan birok sektrde Trkiye imalat sanayiinde Ar-Ge faaliyeti bulunmamaktadr. Yksek teknoloji grubu sektrlerde olduu gibi ABD ve Japonyann dk teknoloji grubu sektrlerde de grece yksek Ar-Ge faaliyetinde bulunmas dikkat ekicidir. hracatnn nemli bir ksmn oluturan dokuma ve giyim sektrnde ise Trkiyedeki Ar-Ge younluunun yzde 0,12 ile OECD ortalamasnn ancak yaklak 7de 1i dzeyinde bulunduu grlmektedir. Bu kapsamda, makina-tehizat ithali yoluyla lkeye aktarlan yeni teknolojilerin etkin kullanlmasnn ciddi dzeyde Ar-Ge faaliyeti gerektirdii gerei lkemiz firmalar ve politika uygulayclarnn zerinde nemle durmalar gereken konulardan birini oluturmaktadr. 1990-1997 dneminde Trkiye imalat sanayiinde sektr gruplar itibaryla Ar-Ge younluklar Tablo 27de ve sektrler itibaryla Ar-Ge younluklar ise Tablo 28de sunulmaktadr. ncelenen dnemde Ar-Ge
79
Saygl
younluunun ciddi dzeyde ve istikrarl art gsterdii sektr grubu bulunmamaktadr. OECD lkeleriyle kyaslandnda olduka dk dzeyde olmakla birlikte yksek ve orta-yksek teknoloji sektrlerinde 1996 ve 1997 yllarnda Ar-Ge younluklarnda snrl dzeyde artlarn kaydedildii grlmektedir. Bu sektr grubunda 1990 ylnda srasyla yzde 1,28 ve 0,77 olan Ar-Ge younluklar 1997 ylnda yaklak iki katna karak yzde 2,53 ve 1,37 dzeyinde gereklemitir. Sektr dzeyinde Ar-Ge younluklar incelendiinde, Ar-Ge
younluuna ilikin veri bulunmayan havaclk ve uzay sektr darda braklrsa, bilgisayar ve bro makinalar sektrnn sergiledii istikrarsz eilim dolaysyla salkl bir deerlendirme yapmaya elverili olmad; elektronik ve haberleme sektrnde yeterli dzeyde olmasa da Ar-Ge younluunda art eiliminin yaand; ila sektrnde ise kayda deer bir gelimenin olmad sylenebilir. Orta-yksek teknoloji grubunda tat aralar, dier tat aralar ve elektrikli makinalar sektrleri snrl da olsa Ar-Ge faaliyetlerinde bir canlanmann yaand sektrlerdir. Bu sektr grubunda en yksek Ar-Ge younluuna sahip olan elektriksiz makinalar sektr ve grupta yeralan dier sektrlerde dnem ierisinde nemli bir gelime olmamtr. Gerek retim gerekse de ihracatmzda nemli arl bulunan ancak, Ar-Ge faaliyetlerinin yok denecek kadar az olduu dk ve orta-dk teknoloji grubu sektrlerde Ar-Ge younluunda kayda deer bir gelime yaanmamtr.
80
Saygl
Tablo 26: Baz OECD lkelerinde malat Sanayii Sektrlerinin Teknoloji Younluu (1) (Yzde)
Sektrler
Yksek Teknoloji
Havaclk ve Uzay Bilgisayar ve Bro Makinalar Elektronik-Haberleme la
ABD (1996) 27,9

38,4 43,1 21,3 21,1 21,9 20,2 6,5 8,3 4,9 5,1
Japonya (1996) 19,1

21,2 27,4 15,5 21,2 20,4 12,5 12,1 12,7 5,2 7,5
Fransa (1996) 27,8

32,2 9,7 32,1 28,6
Almanya (1995) 19,5

86,2 27,0 11,4 18,2 18,9 11,1 9,1 11,7 21,3 9,5
talya (1997) 21,8

25,1 12,5 25,5 19,3
spanya (1996) 10,2

32,0 7,5 14,7 5,9
ngiltere (1997) 20,0

18,1 4,8 13,7 32,5
OECD-14 (1994) 22,2

33,5 28,6 16,7 22,6
Trkiye (1997) 2,53

n.a 0,40 5,41 0,46
11,2
11,3
8,1
11,2
4,0
1,9
7,6 1,9 2,6 1,0 4,2 3,2
6,4
9,3
1,37
0,57 2,02 1,15 0,55 1,30 2,04 0,50 0,00 0,00 0,56 0,54 0,31 0,00 0,33
Mesleki, Bilim ve lm Aletleri Tat Aralar Elektrikli Makinalar Kimyasallar (la Hari) Dier Tat Aralar Elektriksiz Makinalar
Orta-Dk Teknoloji
2,3
3,4
4,0 11,6 4,1 10,6 7,5 6,1
2,2
1,2
2,3 13,1 3,2 3,4 3,2 1,7
0,9
1,1 9,0 0,4 0,3 0,2 5,8 3,4 0,8
0,9
0,8 12,9 0,9 0,7 0,5 3,6 0,9 1,1
3,2 10,9 7,2 6,4 4,9 3,9
2,2
17,4 11,9 7,2 8,5 4,1 5,6
2,3
0,23
Lastik ve Plastik rnleri Gemi Yapm Dier malat Demir- elik D Metaller Metalik Olmayan Mineraller Metal Eya Petrol Rafinerileri Demir-elik
3,1 0.0 2,0 2,3 1,5 15,4 5,6 0,9
5,3 1,0 1,5 6,6 4,9 11,6 4,9 3,1
4,8 4,3 1,2 2,2 2,5 11,1 1,5 3,5
2,3 6,3 2,5 0,9 1,6 10,5 0,3 1,1
0,9 1,2 1,5 1,1 1,0 7,4 20,5 1,0
3,1 2,7 1,9 3,1 1,9 11,1 3,9 2,3
Dk Teknoloji
Kat ve Basm Dokuma ve Giyim Gda, ki ve Ttn Orman rnleri
1,3
1,5 0,9 1,2 1,2
1,5
0,9 1,8 1,8 1,2
0,8
0,3 1,0 0,9 1,0
0,7
0,6 1,5 0,5 0,9
0,2
0,1 0,1 0,3 0,1
0,4
0,4 0,5 0,4 0,3
0,5
0,2 0,4 0,9 0,1
0,9
0,9 0,7 1,1 0,5
0,15
0,29 0,12 0,18 0,06
Kaynak: OECD (1999), Trkiye rakamlar DE Aratrma-Gelitirme istatistikleri kullanlarak hesaplanmtr. (1)Ar-Ge harcamalarnn katma deer iindeki pay.
81
Saygl
Tablo 27: Trkiye malat Sanayiinde Teknoloji Gruplar tibaryla Ar-Ge Harcamalarnn Katma Deer erisindeki Pay (1990-1997)
(Yzde)
Teknoloji Gruplar Yksek (1) Orta-Yksek Orta-Dk Dk Toplam malat Sanayii 1990 1,28 0,77 0,16 0,09 0,32 1991 2,27 0,99 0,19 0,16 0,48 1992 2,23 0,97 0,23 0,10 0,46 1993 2,15 0,78 0,13 0,10 0,40 1994 2,15 0,65 0,16 0,07 0,35 1995 2,61 0,68 0,17 0,07 0,37 1996 3,06 0,97 0,44 0,09 0,56 1997 2,53 1,37 0,23 0,15 0,58
Kaynak: DE Aratrma-Gelitirme istatistikleri kullanlarak hesaplanmtr. (1) Havaclk ve uzay sektr hari
Tablo EK-5de katma deer yerine sektrel retim deeri baz alnarak hesaplanm alternatif Ar-Ge younluu verileri sunulmaktadr. retim deeri bazl Ar-Ge younluu verileri de Trkiye ekonomisinde ArGe faaliyetlerinin dzeyi ve 1990-1997 dneminde sergiledii eilim konusunda yukarda yaptmz deerlendirmeleri desteklemektedir.
82
Saygl
Tablo 28: Trkiye malat Sanayiinde Ar-Ge Harcamalarnn Katma Deer indeki Pay (1990-1997)
(Yzde) Sektrler Havaclk ve Uzay Bilgisayar ve Bro Makinalar Elektronik-Haberleme la Mesleki, Bilim ve lm Aletleri Tat Aralar Elektrikli Makinalar Kimyasallar (la Hari) Dier Tat Aralar Elektriksiz Makinalar Lastik ve Plastik rnleri Gemi Yapm Dier malat Demir- elik D Metaller Metalik Olmayan Metal Eya Petrol Rafinerileri Demir-elik Kat ve Basm Dokuma ve Giyim Gda, ki ve Ttn Orman rnleri
Kaynak:
1990 0,00 2,35 0,24 0,00 0,38 0,49 0,43 0,41 1,92 0,23 0,00 0,32 0,03 0,24 0,21 0,01 0,53 0,09 0,05 0,13 0,00
1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 Ortalama
Yksek Teknoloji
0,00 3,90 0,44 0,39 1,07 0,76 0,48 0,47 1,91 0,51 0,00 0,17 0,04 0,34 0,11 0,03 0,50 0,04 0,30 0,08 0,09 0,00 3,70 0,46 0,69 0,81 0,64 0,50 0,27 2,16 0,47 0,00 0,09 0,13 0,30 0,15 0,02 0,85 0,04 0,09 0,10 0,11
ve
0,00 3,94 0,26 0,65 0,73 0,73 0,41 0,44 1,51 0,26 0,00 0,45 0,11 0,20 0,09 0,02 0,28 0,03 0,08 0,12 0,08
imalat
0,00 4,47 0,12 0,13 0,48 0,56 0,31 0,56 1,51 0,25 0,00 0,00 0,08 0,37 0,07 0,02 0,24 0,02 0,03 0,12 0,00
0,00 5,48 0,20 0,12 0,53 0,69 0,26 2,12 1,70 0,23 0,00 0,00 0,31 0,34 0,17 0,01 0,36 0,02 0,03 0,11 0,00
2,24 4,37 0,32 0,46 0,88 0,78 0,41 0,90 1,81 0,36 0,0 0,35 0,19 0,36 0,18 0,01 0,58 0,08 0,09 0,12 0,04
17,5 0,40 5,67 5,41 0,37 0,46 1,15 0,57 1,05 2,02 1,22 1,15 0,35 0,55 1,65 1,30 1,73 2,04 0,42 0,50 0,00 0,00 1,79 0,00 0,27 0,56 0,53 0,54 0,31 0,31 0,00 0,00 1,53 0,33 0,13 0,29 0,05 0,12 0,14 0,18 0,00 0,06
Orta-Dk Teknoloji
Dk Teknoloji
DE Aratrma-Gelitirme hesaplanmtr.
istatistikleri
sanayi
istatistikleri
kullanlarak
83
Saygl
lkemiz firmalarnn teknolojik yenilik faaliyetlerindeki yetersizliini gsterir bir baka gsterge Tablo 29da sunulmaktadr. Teknoloji gruplar itibaryla imalat sanayiinde Ar-Ge harcamalarnn toplam fiziki yatrmlara orannn sunulduu tablo incelendiinde zellikle yksek ve orta-yksek teknoloji gruplarnda Ar-Ge harcamalarnn byk nem tad grlmektedir. Fiziki yatrmlarn orta-dk ve dk teknoloji gruplarnda ciddi arl bulunmakla beraber 1980 ve 1996 yllar kyaslandnda bu gruplarda da Ar-Ge harcamalarnn fiziki yatrmlara orannda nemli art yaanmtr. Balca OECD lkeleriyle kyaslandnda Trkiye imalat sanayiinde firmalarn rekabet gcn artrmada fiziki yatrmlara nem verdii grlmektedir. Ekonomik byme ve teknolojik gelimede tad neme karn sadece fiziki yatrm yoluyla uzun dnemde rakebetgcnn korunmas ve gelitirilmesi mmkn deildir. Salt makina-tehizat ithali yoluyla dier lkelerde gelitirilen teknolojilerin lkeye aktarlmas, yine ayn makina-tehizata uluslararas piyasalardaki rakip konumundaki firmalarn da kolayca eriebiliyor olmas dolaysyla, lkemiz firmalarna anlaml biimde rekebetgc kazanma imkan sunmamaktadr. Dolaysyla, dk-yksek tm sektrel gruplarda lkemiz firmalarnn teknoloji yeteneklerinin zayf olduunu gsterir bu yap uzun dnemde rekabet gcnn artrlmas ve yksek ekonomik byme oranna ulamada nemli bir kst iaret etmektedir.
84
Saygl
Tablo 29: Baz OECD lkelerinde Ar-Ge Harcamalar/Toplam Fiziki Yatrm Oran (Yzde) Yksek Teknoloji 1980 ABD (1) Almanya (2) Fransa(2) talya (2) ngiltere (1) spanya (3) Trkiye (4) 209,7 136,4 205,3 154,6 364,5 91,6 12,1 1996 195,0 238,1 301,7 353,6 137,9 166,0 30,2 Orta-Yksek Teknoloji 1980 61,9 60,6 34,7 13,2 38,9 26,0 6,1 1996 89,8 109,7 63,3 22,4 43,6 17,6 9,0 Orta-Dk Teknoloji 1980 21,5 11,8 11,6 2,9 20,6 10,3 0,7 1996 15,9 15,4 15,9 6,1 22,5 7,4 1,7 Dk Teknoloji 1980 6,8 4,5 3,1 0,3 9,6 2,2 0,7 1996 10,2 4,9 6,4 1,5 4,7 2,8 0,8
Kaynak: OECD (2001),Trkiye rakamlar DE Aratrma-Gelitirme istatistikleri ve imalat sanayi istatistikleri kullanlarak hesaplanmtr (1) 1980 ve 1995 yllar, (2) 1980 ve 1994 yllar, (3) 1983 ve 1995 yllar, (4) 1990 ve 1997 yllar
lkemiz firmalarnn Ar-Ge faaliyetlerine ynelik isteksizliine ilikin bir baka gsterge de Tablo 30da sunulmaktadr. Tabloda yeralan OECD lkelerinin nemli bir blmnde Ar-Ge faaliyetlerinin byk bir ksm zel kesim (sanayi) tarafndan yrtlrken Trkiyede devlet tarafndan yrtlen Ar-Ge faaliyetleri nemli bir arla sahiptir.
85
Saygl
Tablo 30: Baz OECD lkelerinde Kaynaklar tibaryla Cari Ar-Ge Harcamalar (Yzde)
1981 Sanayi Devlet ABD Almanya Fransa (1) talya ngiltere Yunanistan (2) Portekiz (3) spanya G. Kore (1) Trkiye (1) 48,8 56,8 40,9 50,1 42,0 21,4 30,0 42,8 ----49,3 41,8 53,4 47,2 48,1 78,6 61,9 56,0 ----45,1 1990 1995 Sanayi Devlet Sanayi Devlet 54,0 63,5 43,5 43,7 49,6 21,7 27,0 47,4 --27,4 57,5 40,8 33,8 48,3 51,5 35,5 57,7 61,8 45,1 --71,4 37,8 60,4 61,1 48,3 41,7 48,0 25,5 19,5 44,5 76,3 32,9 59,9 35,6 36,8 41,9 53,0 33,2 52,3 65,3 43,6 19,0 62,4 33,8 1998 Sanayi 65,3 62,3 50,3 43,9 47,3 21,6 21,2 49,8 72,5 41,8 62,5 Devlet 30,7 34,9 40,2 51,1 31,1 53,5 68,2 38,7 22,9 53,7 30,7
OECD 51,1 Toplam Kaynak: OECD (2001) (1) 1997 yl, (2) 1991 ve 1997 yllar, (3) 1982 ve 1997 yllar
zetlemek gerekirse, sektrler itibaryla Ar-Ge yaps incelendiinde Trkiyenin hibir imalat sanayii sektrnde ciddi dzeyde Ar-Ge kaynakl teknolojik yenilik, uyarlama ve deitirme/dntrme faaliyetinde bulunulmad grlmektedir. Uluslararas piyasalarda sz sahibi olmann temel unsurlarndan olan Ar-Ge faaliyetlerinin lkemizde yok denecek kadar az olmas lkemizdeki byme ve rekabet gc politikalarnn acilen gzden geirilmesini ve kaynak dalmnda teknolojik faaliyetlere nem verilmesini salayacak politikalarn biran nce uygulamaya konulmasn gerekli klmaktadr.
86
Saygl
retim (milli gelir) ve istihdam ierisinde zellikle ABD ve ngiltere gibi gelimi lkelerde payn son yllarda nemli lde artran hizmetler sektrnn Ar-Ge faaliyetleri iindeki arl art gstermektedir. 1997 yl itibaryla retim ve istihdamdaki payyla kyaslandnda olduka dk dzeyde olmakla birlikte, hizmetler sektrndeki Ar-Ge faaliyetlerinde art oran geen yaklak 20 yl ierisinde zellikle ABD, Kanada, Norve gibi iletiim sektrnde dnya leinde sz sahibi olan lkelerde dramatik dzeyde olmutur. 1980 ve 1997 yllar arasnda hizmetler sektrnn toplam ticari (kamu eitim ve aratrma birimlerince yaplan Ar-Ge faaliyetleri hari) Ar-Ge faaliyetleri iindeki pay ABDde yzde 4,1den 19,5e, Kanadada yzde 15,2den 37,4e, ngilterede yzde 5,5den 19,1e, svete yzde 11,2den 19,1e ve Norvete yzde 15,5den 32,4e ykselmitir (bkz. Tablo 31). Yakn zaman ierisinde gsterdii yksek byme performans ile OECD lkeleri arasnda en baarl lkelerden biri olan rlandada bu oran 1980 ylnda yzde 9,6 iken 1997 ylnda yzde 13e ykselmitir. 1997 yl itibaryla toplam ticari Ar-Ge faaliyetleri ierisinde hizmetler sektr paynn en yksek dzeyde olduu balca lkeler Kanada (%37,4), Norve (%32,4) ve Danimarkadr (%31,9). malat sanayinin milli gelir ierisinde nemli paya sahip olduu ve bu payn yakn zaman ierisinde nemli deiime uramad Almanya ve Japonyada hizmetler sektrnn toplam ticari Ar-Ge ierisindeki paynn yzde 3-4 dolaynda olduka dk bir dzeyde olduu ve bu payda 19801997 dneminde nemli bir deiimin olmad grlmektedir. Trkiyede hizmetler sektrlerinde gerekletirilen Ar-Ge faaliyeti 1990l yllar sonunda yzde 55 dolaynda olan bu sektrn milli gelir ierisindeki payyla kyaslanmayacak lde dktr. 1990 ylnda yzde
87
Saygl
1,4 olan hizmetler sektrnn toplam ticari Ar-Ge harcamas ierisindeki pay 1996 ylnda marjinal bir art gstererek yzde 3e ykselmitir. lkemiz imalat sanayiinde yaplan Ar-Ge faaliyetinin gelimi ve birok gelimekte olan lkenin ok gerisinde olduu da dikkate alnrsa lkemiz hizmetler sektrlerinde kayda deer bir Ar-Ge faaliyetinin bulunmad grlecektir. Tablo 31: Baz OECD lkelerde Hizmetler Sektrnn Toplam Ticari Ar-Ge Harcamalar erisindeki Pay (1)
(Yzde)
lkeler ABD Kanada Avustralya Japonya Almanya Danimarka Finlandiya Fransa Hollanda ngiltere rlanda spanya sve talya Norve Trkiye
1980 4,1 15,2 11,1 4,5 2,5 20,3 5,7 5,7 6,9 5,5 9,6 12,9 11,2 11,4 15,5 1,41 (3)
1997(2) 19,5 37,4 28,5 3,5 4,3 31,9 12,8 10,8 18,7 19,1 13,0 15,7 19,1 17,8 32,4 3,0
Kaynak: OECD (1999), Trkiye rakamlar DE Aratrma-Gelitirme istatistikleri kullanlarak hesaplanmtr. (1) malat ve hizmetler sektrlerinin toplam iindeki pay (2) ABD, Avustralya, Fransa, spanya , Hollanda ve Trkiye iin 1996 yl deerleridir. (3) 1990 yl
88
Saygl
C. Patent
Yatrm ve Ar-Ge faaliyetleri yannda bir lkenin veya firmann teknoloji yeteneini gsteren bir baka lt o lke veya firmaca alnan patent saysdr. Ancak, patent saylar ile Ar-Ge harcamalar kyaslanrken bu ltler arasndaki aadaki farkllklar gznnde bulundurulmaldr. ncelikle, Ar-Ge harcamas teknolojik yenilik faaliyetleri iin bir girdi olduu halde patent says teknoloji yenilik faaliyetlerinin bir kts veya sonucudur. Bu erevede, teknolojik yenilik amacyla balatlan Ar-Ge projelerinin baars balangta bilinemeyeceinden, pratikte bu projelerden bazlar baarsz olabilmekte ve ancak baarl olan Ar-Ge projeleri iin patent alma ans olumaktadr. Dolaysyla, Ar-Ge harcamalar ile patent says arasnda birebir bir ilikiden ziyade gl bir pozitif ilikinin varlndan bahsetmek daha anlamldr. Ar-Ge faaliyetleri/harcamalar ile patent says arasnda birebir bir ilikinin varln engelleyen dier bir neden Ar-Ge faaliyeti yannda teknolojik yeniliin renme, grerek bulunmasdr. Son olarak, daha nce de deinildii zere, Ar-Ge faaliyetleri teknolojik yenilik ortaya koyma amac dnda mevcut veya ithal edilen teknolojinin daha iyi kullanlmas ve uyarlanmas gibi patente konu olmayan amalara da ynelik olabileceinden Ar-Ge faaliyetleri ile patent says arasnda birebir bir iliki beklenmemelidir. ortaya konulmasnda nem tayan eitim, yaparak renme gibi baka renme mekanizmalarnn
89
Saygl
Teknoloji yeteneini temsil etmesi asndan kritik bir gsterge olan uluslararas kurumlardan (rnein ABD Patent ve Marka Ofisinden) alnan patent saylar seilmi yllar ve lkeler itibaryla Tablo 32de sunulmaktadr. Szkonusu tabloda sunulan patent verileri lkelerin dnya teknoloji retimindeki yeri konusunda arpc bilgiler sunmaktadr. ncelikle, gelimi ve gelimekte olan birok lke teknolojik yeniliklere ilikin fikri mlkiyet haklarn elde etmeye artan lde nem vermeye balamtr. ABD Patent ve Marka Ofisinden alnan toplam patent says 1977 ylnda 70.000 dolaynda iken bu say 1990 ylnda 99.000e ve 1999 ylnda 169.000e ykselmitir. 1977 yl ile 1999 yl kyaslandnda, alnan toplam patent saysndaki art yaklak yzde 142 olmutur. Alnan patent saysnn lkeler itibaryla dalm incelendiinde gelimi lkeler lehine olduka dengesiz bir yapnn olduu grlmektedir. ABD ve Japonya toplam patent saysnn nemli bir blmne sahiptir. 1999 ylnda alnan toplam patent saysnn yzde 57si ABDye ve yzde 19i Japonyaya aittir. Dolaysyla, anlan kurumdan alnan her 4 patentten 3 ABD veya Japonya tarafndan alnmtr. Alnan patent saysn artrmada gelimi lkeler arasnda zellikle Japonyann gsterdii performans olduka arpcdr. Bu lkenin alm olduu patent says 1977 ylnda 6.500 iken 1999 ylnda, yzde 400 art gstererek, 32.500 dolayna ykselmitir. Gemi yllarda hzl ekonomik byme ve yksek ihracat
performans salayan G. Kore ve Tayvan gibi Uzakdou Asya lkeleri yannda rlanda ve srail tarafndan alnan patent saysnda ciddi bir art
90
Saygl
gzlenmitir. G. Kore ve Tayvan 1977 ylnda srasyla 7 ve 53 olan yllk alnan patent saylarn 1999 ylnda 3.679a ve 4.526ya ykseltmitir. Ayn yllarda rlanda ve srailin ald patent saylar srasyla 18 ve 95den 104 ve 792ye ykselmitir. Tablo 32de yeralan lkeler arasnda en baarsz lke Trkiyedir. Trkiyenin 1977-1999 dnemindeki yaklak 20 ylda ABD Patent ve Marka Ofisinden ald toplam patent says ancak 55 olmu, yllk 1-4 aralnda alnan patent saysnda nemli bir gelime olmamtr. Son yllarda hzlanan kreselleme eilimine paralel olarak firmalarn Ar-Ge faaliyetlerini artan lde ulusal snrlar dna tad grlmekte, firmalarn yabanc lkelerde yaptklar aratrma faaliyeti dolaysyla yaptklar patent bavurularnda ciddi artlar gereklemektedir. ABD ve Avrupa Patent enstitlerine yaplan uluslararas patent bavurular says 1980ler ortas ile 1996 yl arasnda 2 katna km ve bu bavurularn yaklak yars firmalarn yabanc lkelerde yaptklar aratrma faaliyeti dolaysyla gereklemitir. Yabanc firmalarca yaplan uluslararas patent bavurularndaki en yksek art orta-gelirli gelimekte olan lkeler grubunda gereklemitir (OECD, 1999: 15). Teknoloji retme yetenei, makroekonomik ve siyasi istikrar gibi faktrlerin nemli lde etkiledii yabanc firmalarn yurtiinde teknolojik yenilik amal faaliyetlerde bulunmasnda Trkiye nemli bir gelime gsterememitir.
91
Saygl
Tablo 32 : eitli lkelerce Alnan Patent Saylar (1977-1999)

lke ABD Fransa Almanya rlanda spanya talya Japonya Kanada Hollanda Norve Portekiz ngiltere sve svire Trkiye Brezilya Gney Kore srail Singapur Tayland Tayvan Dnya 1977 45.049 2.195 5.653 18 101 802 6.500 1.335 733 117 4 2.773 945 1.401 1 22 7 95 5 1 53 69.886 1990 52.976 3.093 7.862 61 148 1.498 20.743 2.087 1.046 119 7 3.017 885 1.347 3 45 183 311 16 4 861 1998 90.701 3.991 9.582 81 308 1.820 32.119 3.537 1.382 232 12 3.726 1.346 1.373 2 88 3.362 820 136 21 3.805 1999 94.096 4.097 9.896 104 265 1.686 32.515 3.678 1.396 246 6 3.900 1.542 1.391 4 98 3.679 792 152 29 4.526 Toplam Art Oran (1977-1999) (1977-1999) (%) 1.240.039 64.039 162.940 1.093 3.135 27.007 396.433 44.426 20.562 2.910 128 63.326 21.183 29.417 55 1.022 15.626 7.021 807 135 24.642 2.188.801 108,9 86,7 75,1 477,8 162,4 110,2 400,2 175,5 90,5 110,3 50,0 40,6 63,2 -0,7 300,0 345,5 52457,1 733,7 2940,0 2800,0 8439,6 142,0
99.219 163.208 169.154
Kaynak: ABD Patent ve Marka Ofisi (1999, 2000)
92
Saygl
Yukarda zetlenen ve ekonomik performans ile patent says arasnda paralellik bulunduunu vurgulayan gstergeler Trkiyenin salkl bir ekonomik yapya sahip olmada byk nem tayan teknoloji yetenei asndan olduka zayf konumda olduu tespitini teyit etmektedir.
D.
Dorudan Yabanc Sermaye Yatrmlar

Dnyada 1970li yllarda yaanan petrol krizleri sonrasnda gerek mal
ve hizmet, gerekse de sermaye piyasalar artan lde uluslararaslamaya balamtr. letiim teknolojilerindeki gelime, yaygnlk kazanan liberal iktisat politikalar, artan d ticaret ve deien d ticaret balantlar ile mali piyasalardaki artan orandaki entegrasyon (btnleme) sonucu ulusal ekonomiler birbirine daha ok baml hale gelmi, bir anlamda artan lde i-ie gemitir. Kreselleme olarak adlandrlan bu srecin arkasnda yatan en nemli nedenlerden birisi de artan Dorudan Yabanc Sermaye Yatrmlardr (DYSY). Yksek ekonomik byme salamada DYSY byk nem
tamaktadr. DYSY gerek fiziki sermaye stokunu (fiziki yatrmlar) ve istihdam artrarak gerekse de yeni retim yntemleri ve firma rgtlenme biimlerinin lkeye aktarlmasn salayarak teknoloji gelime ve ekonomik bymeye nemli katkda bulunmaktadr. DYSYn lkeye ekmede altyap yatrmlar ile nitelikli igcnn dzeyi, kurumsal dzenlemeler, siyasi ve makroekonomik istikrar gibi unsurlarn yannda lkenin teknoloji yetenei byk nem tamaktadr. zellikle teknoloji youn yatrmlar lkeye ekmede ve/veya yabanc
93
Saygl
mlkiyetteki firmalarn lke iinde teknoloji gelitirme amal faaliyetlerde bulunmada szkonusu lkenin sahip olduu teknolojik yetenek byk nem tamaktadr. Yerli firmalarn sahip olduklar teknolojik yetenein yabanc firmalar iin bir tehdit unsuru (rakip) oluturmas ve/veya yerli firmalara zg teknolojik bilginin renilmesi gds yabanc firmalarn lke iinde teknoloji youn faaliyetlerde bulunmasn tevik eden nemli faktrler olmaktadr. 1997 ylnda yaanan kresel ekonomik kriz nedeniyle azalmas beklenen toplam DYSY art eilimini srdrerek 1998 yl sonunda 644 milyar ABD dolar dzeyine ykselmitir. 1998 ylnda gereklesen DYSY 1997 ylna gre %40lk art gstermitir. Seilmi lkeler itibaryla 19951998 dneminde DYSY bykl Tablo 33de sunulmaktadr. Beklentilerin aksine 1997 ylnda yaanan kresel kriz sonras DYSY azalmamtr. zellikle gelimi lkelere (rnein ABD, ngiltere, Hollanda, Almanya, vb.) ynelen DYSYnda %250leri aan artlar grlmtr. Brezilya, Kore ve Tayland gibi kresel krizden etkilenen bir grup lkeye ynelen DYSYnda art devam etmitir. Kresel kriz sonras DYSY azalmas ekonomik istikrarszln yannda youn olarak politik istikrarszln da yaand Rusya ve Endonezya gibi lkelerde grlmtr. Dier gelimekte olan lkelere (rnein in, Msr, Trkiye, ili) ynelik DYSYnda azalmadan ziyada durgunluktan bahsetmek daha uygun olacaktr.
94
Saygl
Tablo 33: Seilmi lkeler tibaryla Dorudan Yabanc Sermaye Yatrmlar (Milyar $)
lke ABD ngiltere in Hollanda Brezilya Fransa Belika-Lxemburg Almanya sve Kanada spanya Finlandiya Meksika Danimarka Tayland Singapur rlanda Avustralya Avusturya Arjantin ili Kore Polonya svire Norve Venezuela Malezya ek Cumhuriyeti talya Romanya Macaristan srail Hong Kong Rusya Portekiz Vietnam Filipinler Nijerya Kazakistan Azerbaycan Msr Yunanistan Endonezya DNYA Kaynak: UNCTAD (1999) 1995 59 20 36 12 5 24 11 12 14 9 7 1 10 4 2 7 1 13 2 5 3 2 4 4 2 1 4 3 5 0,4 4 1 3 2 0,7 2 1 1 1 0,2 0,6 1 4 329 1997 109 37 44 9 19 23 12 10 11 11 6 2 13 3 4 10 3 9 2 8 5 3 5 5 4 5 5 1 4 1 2 1 6 6 3 3 1 2 1 1 1 1 5 464 1998 193 63 46 32 29 28 21 20 19 17 11 11 10 7 7 7 7 7 6 6 5 5 5 4 4 4 4 3 3 3 2 2 2 2 2 2 2 2 1 1 1 0,7 0 644
Trkiye
0,9
0,8
0,8
95
Saygl
Tablo 33den de grlebilecei zere DYSY artan lde gelimisanayilemi bat lkelerinde younlamaktadr. 1998 yl sonu itibaryla toplam DYSYnn %60ndan fazlas 8 gelimi lkeye gitmektedir. ABDnin 1998 ylnda toplam DYSYdan ald pay %30u bulmu, ngilterede ise bu oran %10 olarak gereklemitir. DYSYnn dalmnda grlen bu yap yabanc sermayeyi ekmede fiziki ve sosyal altyap, hukuki ve kurumsal dzenlemeler ile politik ve ekonomik istikrarn yannda teknoloji yeteneinin de nemli olduunu ortaya koymaktadr. DYSYnn lkeler itibaryla dalmna benzer bir yap DYSY stokunda (birikimli DYSY dzeyi) da grlmektedir (bkz. Tablo EK-6). DYSY stokunun nemli blm gelimi lkelerde bulunmaktadr. ABD, ngiltere ve Almanya en fazla DYSY stokuna sahip lkeler olmaktadr. En fazla DYSY stoku bulunan ilk 10 lke arasnda gelimekte olan lkeler grubundan sadece in ve Brezilya yer almaktadr. Son yllarda artan kreselleme olgusunun en nemli unsurlarndan biri olan DYSY, Ar-Ge faaliyetlerinin de kresellemesini beraberinde getirmitir. Elbette ki Ar-Ge faaliyetlerindeki kresellemenin tek gstergesi DYSY deildir. DYSY dnda, artan firmalararas stratejik ibirlikleri (rnein ortak aratrma projeleri), ve yurtiinde bununan yabanclarn yurtdndan aldklar patent saysndaki art Ar-Ge faaliyetlerindeki grlen kresellemenin dier temel gstergeleri olarak deerlendirilebilir. 1994 yl itibaryla OECD lkelerinde yabac irketlerin yapt Ar-Ge harcamas toplam imalat sanayi Ar-Ge harcamalar iinde %12lik paya sahiptir. Bu oran en dk Japonyada (%5), en yksek ise rlandadadr (%60). ngiltere,
96
Saygl
Almanya, ABD ve Trkiye iin bu oranlar srasyla %35, %17, %15 ve %17 civarndadr (OECD (1999)). Japonya hari tutulduunda, en fazla Ar-Ge harcamasna sahip 7 OECD lkesinde yabanc kaynaklardan finanse edilen Ar-Ge harcamalarnn toplam sanayi Ar-Ge harcamas iindeki paynda 1981 yl sonrasnda ciddi oranda artlar yaanmtr. Ar-Ge harcamasnn finansmannda yabanc kaynak kullanm en yksek olan lkeler srasyla Kanada, Fransa ve ngilteredir (OECD (1999)). Ar-Ge faaliyetlerinin kresellemesine dier bir rnek ise uluslararas irketlerin yabanc lkelerde kurduklar aratrma laboratuvar saysnda grlen arttr. Yabanc firmalarca yurtiinde kurulan aratrma laboratuvar saysnda zellikle 1980lerde ciddi art gstermitir. 32 ila ve elektronik firmas zerine yaplan bir almada yabanc irketlerin kurduu aratrma laboratuvar says 1985-1995 dneminde bir nceki 10 yla oranla 3 kat art gstermitir. 1995 ylnda Avrupada kurulan 300den fazla Japon Ar-Ge laboratuvar says 1989 ylnda kurulu bulunanlarn 2 katdr (OECD (1999)). Dnya leinde DYSYnda son yllarda gzlenen ciddi dzeydeki arta paralel olarak Ar-Ge faaliyetlerinde gzlenen kreselleme eilimi Trkiye gibi teknolojik yenilik faaliyetlerine kstl dzeyde kaynak ayran lkeler iin nemli bir frsat sunmaktadr. Bu kapsamda yerli firmalarla yabanc firmalarn ortak Ar-Ge projeleri gelitirmesi, DYSY yatrmlarn tevik edici altyap yatrmlarna ve insangcnn niteliinin artrlmasna nem verilmesi, siyasi ve makroekonomik istikrarn salanmas, uluslararas
97
Saygl
standarta hukuki ve kurumsal dzenlemelerin tamamlanmas yannda yerli firmalarn teknoloji yeteneklerinin artrlmas byk nem tamaktadr.
E.
Biliim ve letiim Teknolojileri

Biliim ve letiim Teknolojilerinin (BT) srkleyiciliinde veya
nclnde ekonomilerin enflasyon srecine girmeksizin yksek bir ekonomik performans salamas olarak tanmlanan Yeni Ekonomi kavram 1990l yllarda zellikle ABDde grlen ve bu lke tarihindeki kesintisiz en uzun byme evresini tanmlamak iin kullanlmaktadr.11 zerinde tam bir gr birlii olmamakla birlikte BTlerin zellikle verimlilik art salayarak ekonomik byme katk yaptklar belirtilmektedir (Jorgenson ve Stiroh (2000); Scarpetta, Bassanini, Pilat ve Schreyer (2000); Oliner ve Sichel (2000))12. BTlerin byme srecine katks genel olarak iki kanaldan olmaktadr. Bunlardan birincisi, bu teknolojilerin sermaye birikimine veya yatrmlarna olan katks; ikincisi ise toplam faktr verimliliine olan katksdr. BT alanlarnda ivme kazanan teknolojik gelime hem bu
teknolojileri reten hem de kullanan dier sektrlerde son yllarda nemli yatrm artlarna yol am, bu durum ise sermaye birikimine, dolaysyla da byme hzna ciddi katkda bulunmutur. Benzer ekilde, BTlere bal
11
Yeni ekonomi srecinde tek nemli faktr biliim ve iletiim teknolojileri deildir. Bu faktr yannda eitimden aratrma gelitirme harcamasna, piyasa yapsndan kurumsal dzenlemelere kadar uzanan bir dizi fakl deikenden sz edilebilir. Ancak, iktisat yaznnda zerinde durulan temel deiken biliim ve iletiim teknolojileridir. Baz almalara gre BT zerine yaplan yatrmlarn getirisi geleneksel makina-tehizat unsurlarna yaplan yatrmlarn getirisinden farkl deildir (bkz. Bailey ve Gordon (1988)).
12
98
Saygl
olarak ortaya kan toplam faktr verimlilii art hem BT sektrlerinin kendi ierisinde hem de bu teknolojileri kullanan dier sektrlerde ortaya kmtr (Schreyer (2000)). BTlerin toplam faktr verimlilii artna katks iki farkl ynden incelenebilir. ncelikle, verimlilik art bu teknolojileri reten sektrler asndan ok byk nem arzetmektedir. Ampirik almalar, rnein ABDde 1990l yllarn ikinci yarsnda yaanan uzun dnemli verimlilik art orannn iki katna kmas srecinde gerekleen verimlilik artnn yaklak yarsnn sadece BT sektrlerinden kaynaklandn gstermektedir (Oliner ve Sichel (2000)). BTlerin verimlilik artna katks sadece kendi sektrleriyle snrl kalmamaktadr (Pilat ve Lee (2001)). Dnyadaki birok lkede BT rnleri imalat nemsiz dzeylerde bulunsa bile, bu teknolojilerinin ekonomide yaylmasn, iyi kullanlmasn salayc ynde politikalar uyguland durumlarda lke dzeyinde ok hzl bir toplam faktr verimlilii at dzeyine ulald grlmektedir. BTlerin toplam faktr verimliliine katks bu teknolojilerini kullanan sektrler asndan incelenirse yine iki farkl mekanizmadan bahsedilebilir (Schreyer (2000)). lk olarak, BTler firmalara ana faaliyet alanlarnda ok nemli dnmler yapma imkan getirmektedir. Bu alanlar tasarmdan rn pazarlamasna (e-ticaret), stok kontrolnden, muhasebeye kadar uzanan ok farkl faaliyetleri iermektedir. Dolaysyla, BTler firma ierisinde geni apl bir organizasyon deiikliini gndeme getirerek firmalarn daha etkin almasna katkda bulunmaktadr.
99
Saygl
kinci nemli mekanizma ise BTlerin firmalara internet yoluyla dnya leindeki bilgi alarna ulama imkan getirmesidir. Dolaysyla, dnyann herhangi bir yerinde bulunan veya yeni ortaya kan bilgi artk ok hzl bir ekilde baka yerdeki firmalara yaylabilmektedir. Dsallk olarak adlandrlan bu olgu bilgiyi yaratmayan firmalara kullanc olarak bu bilgiden yararlanma imkann getirmekte ve dolaysyla firmalarn verimliliklerine katkda bulunmaktadr.
Aada yer alan Tablo 34- Tablo 36da eitli BT gstergeleri kapsamnda Trkiyenin dnyadaki konumu sunulmaktadr. Ele alnan gstergelerin tmnde gerek BT retiminde gerekse de kullanmnda Trkiye (ekonomisi) olduka yetersiz bir konumda bulunmaktadr. 19921999 dneminde, BT zerine yaplan harcamalarn milli gelir ierisindeki pay ABDde yzde 8 iken bu oran Trkiyede sadece yzde 2,2dir. 1998 yl itibaryla imalat sanayii BT sektrlerinin toplam ticari kesim ierisindeki pay Japonyada yzde 3,5 iken Trkiyede yzde 0,7dir. 1999 ylnda bin kii bana den bilgisayar says gelimi lkelerde 300n zerinde iken Trkiyede sadece 30 dolayndadr.
100
Saygl
Table 34: Baz OECD lkelerinde Seilmi BT Gstergeleri lke BT Sektrlerinin Sermaye Stoku erisindeki Yzde Pay (1996) 7,4 5,0 2,3 ------3,2 --3,0 2,1 ----BT zerine Yaplan Harcamalarn GSYH erisindeki Yzde Pay (1992-1999) 8,0 7,5 6,0 5,6 6,5 5,6 5,8 5,2 --4,2 8,2 2,2 malat Sanayii BT Sektrlerinin Toplam Ticari Kesim erisindeki Yzde Pay (1998) 2,6 1,8 3,5 1,0 1,4 3,9 1,4 2,1 --1,1 3,4 0,7
ABD Kanada Japonya Belika Danimarka Finlandiya Fransa Almanya B. Almanya talya sve Trkiye
Kaynak: BT sermaye stoku verisi Schreyer (2000)den, BT harcama verisi Pilat ve Lee (2001)den ve imalat sanayinin BT sektrleri verisi ise OECD (2000)den alnmtr.
101
Saygl
Tablo 35: Baz lkelerde Bin Kii Bana Den Bilgisayar Says (1999)
lke ABD sve Finlandiya zlanda Norve Avustralya Danimarka Kanada Yeni Zelanda svire Hollanda Singapur ngiltere rlanda Avusturya Belika Japonya Fransa Almanya srail Tayvan Slovenya talya G. Kore spanya Portekiz Macaristan ek Cumhuriyeti Yunanistan Malezya Polonya ili Arjantin Meksika Venezuela Gney Afrika Brezilya Rusya Kolombiya Tayland Adet 538,9 510,4 507,8 507,3 506,8 492,0 476,6 475,8 416,9 408,3 400,6 390,9 379,0 352,6 344,0 343,8 325,5 318,9 317,4 296,2 260,1 250,0 245,0 181,3 178,7 156,3 142,5 131,3 108,4 94,5 88,0 70,2 59,9 57,8 54,7 54,1 52,9 50,2 42,0 40,4
Trkiye
Filipinler Endonezya in Hindistan
Kaynak: IMD (2000)
29,7
19,5 13,4 9,7 5,0
102
Saygl
Tablo 36: Baz lkelerde Bin Kii Bana Den nternet Balant Says (1999)
lke ABD Finlandiya zlanda Norve Kanada sve Danimarka Avustralya Yeni Zelanda Hollanda Avusturya svire ngiltere Belika srail Singapur Tayvan Almanya Japonya rlanda Fransa Slovenya Macaristan ek Cumhuriyeti spanya talya Portekiz Yunanistan G. Kore Gney Afrika Polonya Arjantin Malezya ili Meksika Brezilya Rusya Venezuela 136,65 117,25 93,69 76,72 66,49 64,89 54,92 50,34 47,81 44,71 36,26 32,11 28,40 27,15 25,53 22,19 20,04 17,61 16,65 15,95 11,44 11,04 10,66 8,98 7,41 7,04 6,23 6,10 6,03 4,21 4,11 3,08 2,80 2,65 2,40 1,93 1,33 1,08
Trkiye
Kolombiya Tayland Filipinler Endonezya in Hindistan Kaynak: IMD (2000)
1,00
0,77 0,49 0,23 0,18 0.05 0.02
103
Saygl
VI.
SONU
Bu almada, retim, yatrm ve d ticaret gstergeleri esas alnarak Trkiye ekonomisinin bilgi ekonomisine gei srecindeki konumu ve geliimi dier OECD lkeleriyle kyaslamal olarak incelenmitir. Veri kst nedeniyle bilgi ekonomisine gei srecinin incelenmesi imalat sanayii ile snrlandrlmtr. Bilgi ekonomisine gei srecinin belirginlik kazanmasyla birlikte daha da nem kazanan teknoloji yetenei ve rekabet gc arasndaki iliki ayrntl olarak ele alnmtr. almada ayrca, bilgi ekonomisine gei srecinde kritik nem tayan yatrm, eitim, Ar-Ge faaliyeti, patent (fikri mlkiyet haklar), dorudan yabanc sermaye yatrmlar ve biliim ve iletiim teknolojileri alanlarnda Trkiyenin dnyadaki konumu incelenmitir. almann ortaya koyduu bulgular aadaki ekilde zetlenebilir: ncelenen dnemde retim, yatrm ve rekabet gc gstergelerinde Trkiye ekonomisi OECD lkelerinin nemli bir blmnde gzlenen bilgiye dayal ekonomiye gei srecinin gerisinde kalmtr. Bilgi ekonomisine gei srecinin temel dinamiklerini oluturan fiziki yatrm, eitim, Ar-Ge faaliyeti, patent, dorudan yabanc sermaye yatrmlar ve biliim ve iletiim teknolojileri alanlarnda Trkiye ekonomisi olduka yetersiz konumda bulunmaktadr. Trkiye imalat sanayii ihracatnda nemli gelimeler katedilmesine ramen dk teknoloji grubunda yer alan geleneksel sektrlerin ihracat ierisindeki arl devam etmektedir. Bilgi ekonomisine
104
Saygl
gei srecinin nemli gstergelerinden biri olarak kabul edilen yksek ve orta-yksek teknoloji grubu sektrlerin imalat sanayii ihracat ierindeki paynda snrl dzeyde iyileme yaanmtr. Trkiye imalat sanayiinde rekabet gc, teknoloji yeteneinden ziyade fiziki yatrmlara dayanmaktadr. Gerek retim, yatrm ve ihracat yaps gibi bilgi ekonomisine geiin temel gstergeleri gerekse de eitim, Ar-Ge, patent ve biliim ve iletiim teknolojileri gibi bilgi ekonomisine geiin altyapsn oluturan kritik alanlarnda nemli bir geliimin yaanmamas, Trkiye ekonomisinde uzun dnemde byme oran ve rekabet gcnn artrlmasna nemli bir kst getirebilecektir. Trkiye ekonomisinde, bilgi ekonomisine gei srecinin zn oluturan teknoloji yeteneinin gelitirilmesi ynnde ciddi bir iyileme yaanmamtr. Siyasi ve makroekonomik istikrar, piyasa ekonomisinin kurumsallamas, fiziki ve sosyal altyapnn iyiletirilmesi gibi teknolojik faaliyetler iin gerekli ereve koullar ile firmalarn teknoloji yeteneklerinin artrlmasnda nem tayan firmalar ve kamu-zel dier kurumlar arasnda a tarz ilikilerin kurulmas, risk (atlm) sermayesi gibi finansman kaynaklarnn yaygnlk kazanmas, irket ynetiminde kurumsallamann salanmas vb. alanlarda nemli bir iyilemenin yaanmamas kaynaklarn retken alanlarna ynelmesini engellemitir. Ortaya konulan bulgular lkemiz firmalarnn belirsizliklerin yksek olduu, uzun vadeli strateji ve ciddi kaynak ve deneyim birikimi gerektiren teknolojik yenilik faaliyetlerinden uzak durduunu gstermektedir. Biyoteknoloji ve genetik gibi nmzdeki dneme damgasn vurmas beklenen alanlarda lkemizde
105
Saygl
ciddi bir faaliyet bulunmamaktadr. lkemiz firmalar ksa dnemde kaynak gerektiren ancak ciddi bir risk tamayan teknoloji ynnden gelimi lkelerden makina-tehizat ithali ve/veya lisans satn alnmas yoluyla retim faaliyetlerini srdrme ve uluslararas piyasalarda rekabet gc elde etme yoluna gitmektedirler. Dier yandan, ithal edilen teknolojinin etkin kullanlmasn salayacak eitim ve Ar-Ge faaliyeti gibi tamamlayc alanlarda yeterli gelime de salanamamtr. zetle, Trkiye ekonomisinde gerek firma ve sektr gerekse de ulusal dzeydeki mevcut kaynak dalm yaps uzun dnemli salkl ekonomik bymeyi salayabilmekten uzaktr. nmzdeki dnemde, dnyada belirginlik kazanmakta olan bilgi ekonomisine gei srecinin gerekleri dikkate alnarak uzun vadeli gelime stratejisinin oluturulmas ve kararllkla uygulanmas byk nem tamaktadr.
106
Saygl
KAYNAKLAR
Aghion, P. ve P. Howitt (1993), A Model of Growth Through Creative Destruction, iinde D. Foray ve C. Freeman (der.), Technology and the Wealth of Nations: The Dynamics of Constructed Advantage, sf. 145-172, Pinter Publishers, Londra. Amable, B. and B. Verspagen (1995), The Role of Technology in Market Shares Dynamics, Applied Economics, 27, 197-204. Bailey, M. ve R. Gordon (1988), The Productivity Slowdown, Measurement Issues, and the Explasion in Computer Powe, Brookings Papers on Economic Activity, 2, 347-432. Balwin, R. E. (2000), Trade and Growth: Still Disagreement About The Relationships, OECD Economics Department Working Papers, No: 264, Paris. Boskin, M. J. ve L. J. Lau (1992), Capital, Technology and Economic Growth iinde Rosenberg, ve di. (der.), Technology and the Wealth of Nations, sf. 17-55, Stanford University Press, Stanford. Boyer, R. (1993), Introduction to Part I, iinde D. Foray ve C. Freeman (der), Technology and the Wealth of Nations: The Dynamics of Constructed Advantage, sf. 95-106, Pinter Publishers, Londra. Carlsson, B. ve S. Jacobsson (1993), Technological Systems and Economic Performance: Diffusion of Factory Automation in Sweden, iinde D. Foray and C. Freeman (der.), Technology and the Wealth of Nations: The Dynamics of Constructed Advantage, sf. 77-94, Pinter Publishers, Londra.
107
Saygl
Cohen, W. M. and D. A. Levinthal (1989), Innovation and Learning: The Two Faces of R&D, The Economic Journal, 99, 569-596. Cohen, W. M. ve R. C. Levin (1989), Empirical Studies of Innovative Activity and Market Structure, iinde R. Schmalansee ve R. Willing (der.), Handbook of Industrial Organization, Cilt: 2, sf. 1059-1107, North-Holland, Amsterdam. De Long, J. B. ve L. Summers, (1992), Equipment Investment and Economic Growth Quarterly Journal of Economics, 106, sf. 445502. DE (eitli yllar), Elektronik ortamda alnan d ticaret, retim, katma deer, yatrm ve Ar-Ge verileri ve 1996 Yl Dirdi-kt Tabloso, Ankara. Dosi, G. (1988), The Nature of the Innovative Process, iinde G. Dosi, C. Freeman, R. Nelson, G. Silverberg ve L. Soete (der.), Technical Change and Economic Theory, sf. 221-238, Pinter Publishers, Londra. Dosi, G. ve J. S. Metcalfe (1991), On Some Notions of Irreversibility in Economics, iinde P.P. Saviotti ve J. S Metcalfe (der), Evolutionary Theories of Economic and Technological Change, sf. 133-159, Harwood Academic Publishers, Chur, svire. Dosi, G., K. Pavitt, ve L. Soete (1990), The Economics of Technical Change and International Trade, Harvester Wheatsheaf, New York. Dosi, G. K. ve L. Soete (1983), Technology Gaps and Cost-Based Adjustment: Some Explorations on the Determinants of International Competitiveness, Metroeconomica, 3, 197-322. Dowrick, S. (1997), Trade and Growth: a survey, iinde Fagerberg, J., P. Hansson, L. Lundberg ve A. Melchior Fagerberg (der.), Technology and International Trade, sf. 107-126, Edward Elgar, Cheltenham (ngiltere). DPT (2002), Ekonomik ve Sosyal Gstergeler 1950-2000, Ankara.
108
Saygl
(eitli yllar), Temel Ekonomik Gstergeler, Ankara. Hatzichronoglou, T. (1997) Revision of the High-Technology Sectors and Product Classification, OECD STI Working Papers, No:2, Paris. Fagerberg, J. (1997), Competitiveness, Scale and R&D, iinde J. Fagerberg, P. Hansson, L. Lundberg and A. Melchior. (der), Technology and International Trade, sf. 38-55, Edward Elgar, Cheltenham (ngiltere). Fagerberg, J. (1996), Technology and Competitiveness, Oxford Review of Economic Policy, 3, 39-51. Freeman, C. (1995), The National System of Innovation in Historical Perspective, Cambridge Journal of Economics, 19, 5-24. Freeman, C. (1988), Japan: a New National System of Innovation?, iinde G. Dosi, C. Freeman, R. Nelson, G. Silverberg ve L. Soete (der), Technical Change and Economic Theory, sf. 330-348, Pinter Publishers, Londra. Greenhalgh, C. (1988), Innovation and the Structure of UK Trade: 19511981: An Exploration, Applied Economics Discussion Paper, No: 63, University of Oxford. Gustavsson, P., P. Hansson ve L. Lundberg (1997), Technical Progress, Capital Accumulation and Changing International Competitiveness, iinde J. Fagerberg, P. Hansson, L. Lundberg ve A. Melchior (der), Technology and International Trade, sf. 20-37, Edward Elgar, Cheltenham (ngiltere). IMD (2000), The World Competitiveness Yearbook, Lozan, svire. Jorgenson, D. W. ve K. J. Stiroh (2000), Raising the Speed Limit: US Economic Growth in the Information Age, OECD Economics Department Working Papers, No: 261, OECD, Paris.
109
Saygl
Levine, R. ve D. Renelt, (1992), A Sensitivity analysis of Cross-country Growth Regressions, American Economic Review, 82, 943-963. Lucas, R. E. (1988), On the Mechanics of Economic Growth, Journal of Monetary Economics, 22, 3-42. Lundvall, B. A. (1993), User-producer Relationships, National Systems of innovation and Internationalization, iinde D. Foray and C. Freeman (der.), Technology and the Wealth of Nations: The Dynamics of Constructed Advantage, sf. 277-300, Pinter Publishers, Londra. Lundvall, B. A. (1988), Innovation as an Interactive Process: From UserProducer Interaction to the National System of Innovation, iinde G. Dosi, C. Freeman, R. Nelson, G. Silverberg ve L. Soete (der.), Technical Change and Economic Theory, sf. 349-369, Pinter Publishers, Londra. Magnier, A. ve J. Toujas-Bernate (1994), Technology and Trade: Empirical Evidence for the Major Five Industrialized Countries, Review of World Economics, 3, 266-287 Malerba, F. (1992), Learning by Firms and Incremental Technical Change, Economic Journal, 102, 845-859. McCombie, J. S. L. ve A. P. Thirlwall (1994), Economic Growth and the Balance-of-Payments Constraint, The Macmillan Press, Londra. Nelson, R. R. (1981), Research on Productivity Growth and Productivity Differences: Dead Ends and New Departures, Journal of Economic Literature, 3, 1029-1064. OECD (2001), Industrial Statistical Data Base, OECD-OLISden ulalabilir. (2000), Measuring the ICT Sector, Paris. (1999), Science, Technology and Industry Scorebroad 1999: Benchmarking Knowledge-Based Economies, Paris.
110
Saygl
Oliner, S. D. ve D. E. Sichel (2000), The Resurgence of Growth in the Late 1990s: Is Information Technology the Story, Journal of Economic Perspectives, 14, 3-22. Orsenigo, L. (1993), The Dynamics of Competition in a Science-based Technology: the Case of Biotechnology, iinde D. Foray and C. Freeman (der), Technology and the Wealth of Nations: The Dynamics of Constructed Advantage, sf. 41-65, Pinter Publishers, Londra. Pilat, D. ve F. C. Lee (2001), Productivity Growth in ICT-Producing and ICT-Using Industries: A Source of Growth Differentials in the OECD?, OECD STI Working Papers, Say:4, OECD, Paris. Romer, P. M. (1990), Endogenous Technological Change, Journal of Political Economy, 98, 71-102. Scarpetta, S., A. Bassanini, D. Pilat ve P. Schreyer (2000), Economic Growth in the OECD Area: Recent Trends at the Aggregate and Sectoral Level, OECD Economics Department Working Papers, Say: 248, OECD, Paris. Schreyer, P. (2000), The Contribution of Information and Communication Technology to Output Growth: A Study of the G/ Countries, OECD STI Working Papers, Say: 2, OECD, Paris. Soete, L. G. (1981), A General Test of Technological Gap Trade Theory, Review of World Economics, 117, 638-660. TBTAK (2002), Ar-Ge ve vergi tevikine ilikin veriler, Web Sayfas: http://www.tideb.tubitak.gov.tr TTGV (2002), Teknoloji Gelitirme http://www.ttgv.org.tr. Projesi verileri, Web Sayfas:
UNCTAD (1999), Investment Report, Cenevre.
111
Saygl
US Patent and Trademark Office (1999, 2000), Uluslararas Patent statistikleri, web sayfas: (http://www.uspto.gov). You, J. (1995), Small Firms in Economic Theory, Cambridge Journal of Economics, 19, 441-462. Wolff, E. N. (1997), Productivity Growth and Shifting Comparative Advantage on the Industry Level iinde J. Fagerberg, P. Hansson, L. Lundberg and A. Melchior. (der), Technology and International Trade, sf. 1-19, Edward Elgar, Cheltenham (ngiltere).
112
Saygl
EK TABLOLAR
113
Saygl
Tablo EK-1: Baz OECD lkelerinde malat Sanayii hracatnn Sektrel Bileimi (Yzde) Yksek Teknoloji 1980 ABD Almanya Fransa talya ngiltere Yunanistan Portekiz spanya G. Kore Trkiye OECD Ort. 18,8 7,8 7,5 5,8 13,6 1,1 6,7 3,6 --0,4 10,0 1996 26,8 11,3 17,4 7,5 24,7 2,7 5,7 7,9 23,7 2,5 17,3 Orta-Yksek Teknoloji 1980 48,6 54,5 43,9 38,2 44,2 12,2 15,6 33,8 --7,5 43,9 1996 46,0 57,9 43,2 41,0 41,6 13,2 32,4 48,1 34,6 16,4 46,2 Orta-Dk Teknoloji 1980 14,1 22,1 26,0 29,4 26,1 41,6 18,1 34,8 --11,6 24,8 1996 11,3 15,7 17,1 22,4 16,4 28,7 13,1 21,8 21,9 21,7 16,9 Dk Teknoloji 1980 17,3 14,1 21,9 26,6 15,6 45,1 59,5 27,8 --80,3 20,5 1996 15,4 13,7 21,3 28,6 14,9 55,0 48,6 21,7 19,8 59,4 18,6
Kaynak: OECD (2001), 1996 yl Trkiye rakamlar DE d ticaret istatistikleri kullanlarak hesaplanmtr.
114
Saygl
Tablo EK-2: eitli lkelerde lkretimde retmen Bana renci Says (1997)
lke Danimarka Macaristan talya zlanda Avusturya Belika Portekiz sve svire Norve Rusya Yunanistan srail Polonya Kanada ABD Almanya spanya Arjantin Avustralya Finlandiya Hollanda Yeni Zelanda ek Cumhuriyeti Fransa Japonya Malezya ngiltere Tayvan Tayland Venezuela Endonezya rlanda Brezilya in Hong Kong Kolombiya Singapur Meksika ili G. Kore Filipinler Gney Afrika Hindistan Kaynak: IMD (2000) Say 10 11 11 12 12 12 12 11 12 12 13 14 14 16 16 16 17 17 18 18 18 18 18 19 19 19 19 19 21 21 21 22 22 24 24 24 25 25 28 30 31 35 35 48
Trkiye
28
115
Saygl
Tablo EK-3: Baz OECD lkelerinde Ar-Ge Harcamalarnn GSYH erisindeki Pay
1981 1990 (1) 1995 1997 1998
(Yzde)
1999
ABD Almanya Fransa talya ngiltere Yunanistan Portekiz spanya G. Kore Trkiye OECD Toplam
2,4 2,5 1,9 0,9 2,4 0,2 0,3 0,4 ----2,0
2,7 2,8 2,4 1,3 2,2 0,4 0,5 0,9 1,9 0,3 2,3
2,5 2,3 2,3 1,0 2,0 0,5 0,6 0,8 2,5 0,4 2,1
2,6 2,3 2,2 1,0 1,8 0,5 0,6 0,8 2,7 0,5 2,2
2,6 2,3 2,2 1,0 1,8 ----0,9 2,6 0,5 2,2
2,7 2,4 --1,0 ------0,9 --0,6 ---
Kaynak: OECD (2001), Trkiye verileri DE Ar-Ge istatistiklerinden alnmtr. (1) En yakn yl
116
Saygl
Tablo EK-4: Teknoloji Gruplarna Gre malat Sanayii Sektrlerinde Ar-Ge Younluu (1) (Yzde)
Yksek Teknoloji 1980 ABD Almanya (2) Fransa talya ngiltere spanya Trkiye (3) OECD-14 (4) 33,3 8,1 4,5 2,0 4,6 0,9 1,3 24,0 1996 27,9 11,2 8,1 4,0 6,5 2,0 2,5 22,2 Orta-Yksek Teknoloji 1980 8,7 1,3 1,8 0,5 2,1 0,5 0,8 6,6 1996 11,2 1,2 2,2 0,9 2,3 0,9 1,4 9,3 Orta-Dk Teknoloji 1980 2,7 0,5 0,4 0,0 0,8 0,1 0,2 2,0 1996 2,3 0,7 0,8 0,2 0,6 0,4 0,2 2,3 Dk Teknoloji 1980 0,8 0,1 0,1 0,1 0,2 --0,1 0,6 1996 1,3 0,1 0,3 0,2 0,5 0,1 0,2 0,9
Kaynak: OECD (2001) OECD-14: Avustralya, Kanada, Danimarka, Finlandiya, Fransa, Almanya, talya, Japonya, Hollanda, Norve, spanya, sve, ngiltere, ABD. (1) Ar-Ge harcamalarnn katma deere oran (2) 1980 ve 1995 yllar (3) 1990 ve 1997 yllar (4) 1980 ve 1994 yllar.
117
Saygl
Tablo EK-5: Trkiye malat Sanayiinde Ar-Ge Harcamalarnn retim Deeri indeki Pay (1990-1997)
(Yzde)
Teknoloji Snflar 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 Ortalama
Yksek Teknoloji
Havaclk ve Uzay Bilgisayar ve Bro Mak. Elektronik-Haberleme la Mesleki, Bilim ve lm Aletleri Tat Aralar Elektrikli Makinalar Kimyasallar (la Hari) Dier Tat Aralar Elektriksiz Makinalar Lastik ve Plastik rnleri Gemi Yapm Dier malat Demir- elik D Metaller Metalik Olmayan Mineraller Metal Eya Petrol Rafinerileri Demir-elik Kat ve Basm Dokuma ve Giyim Gda, ki ve Ttn Orman rnleri Kaynak:
0,00 0,97 0,11 0,00 0,13 0,20 0,17 0,25 0,81 0,09 0,00 0,17 0,01 0,14 0,09 0,00 0,13 0,04 0,02 0,05 0,00
0,00 1,75 0,23 0,19 0,40 0,31 0,18 0,30 0,73 0,22 0,00 0,08 0,02 0,19 0,05 0,01 0,15 0,02 0,12 0,03 0,09
0,00 1,71 0,25 0,36 0,29 0,27 0,21 0,17 0,92 0,21 0,00 0,05 0,05 0,17 0,07 0,01 0,25 0,01 0,04 0,04 0,11
0,00 1,96 0,15 0,32 0,27 0,31 0,17 0,27 0,60 0,12 0,00 0,20 0,03 0,12 0,04 0,01 0,09 0,01 0,03 0,05 0,08 ve
0,00 2,40 0,07 0,06 0,19 0,23 0,14 0,30 0,70 0,11 0,00 0,00 0,03 0,22 0,03 0,01 0,09 0,01 0,01 0,04 0,00 imalat
0,00 2,80 0,10 0,05 0,18 0,27 0,11 0,75 0,67 0,10 0,00 0,00 0,11 0,18 0,07 0,01 0,09 0,01 0,01 0,04 0,00 sanayi
5,15 2,61 0,18 0,47 0,36 0,48 0,15 0,60 0,65 0,16 0,00 0,86 0,08 0,27 0,12 0,00 0,44 0,05 0,02 0,05 0,00
0,08 2,06 0,21 0,29 0,71 0,50 0,25 0,42 0,84 0,21 0,00 0,00 0,15 0,29 0,13 0,00 0,12 0,10 0,04 0,05 0,06
0,65 2,03 0,16 0,22 0,31 0,32 0,17 0,38 0,74 0,15 0,00 0,17 0,06 0,20 0,07 0,01 0,17 0,03 0,04 0,04 0,04 kullanlarak
Orta-Dk Teknoloji
Dk Teknoloji
DE Aratrma-Gelitirme hesaplanmtr.
istatistikleri
istatistikleri
118
Saygl
Tablo EK-6: eitli lkelerde Dorudan Yabanc Sermaye Yatrmlar Stoku (1998)
lke ABD ngiltere in Almanya Fransa Hollanda Belika Brezilya Kanada spanya talya Avustralya Hong Kong Singapur Endonezya Meksika svire sve Arjantin Malezya Yeni Zelanda ili Japonya Avusturya Norve rlanda Yunanistan Polonya G. Kore Tayvan Tayland G. Afrika Macaristan Venezuela Finlandiya Kolombiya ek Cumhuriyeti Rusya Hindistan Filipinler srail
Milyar ABD Dolar 875,0 326,8 261,1 228,8 179,2 169,5 164,1 156,8 141,8 118,9 105,4 105,0 96,2 85,9 61,1 60,8 60,1 53,8 45,5 41,0 34,1 30,5 30,3 25,4 24,3 23,9 22,1 21,8 20,5 20,1 20,0 18,7 18,3 18,0 15,5 14,2 13,5 13,4 13,2 10,1 9,2
Trkiye
Slovenya zlanda Kaynak: IMD (2000)
7,4
2,4 0,4
119

Bilgieko

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Bilgieko

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

YAYIN NO.

BLG EKONOMSNE GE SRECNDE TRKYE EKONOMSNN DNYADAK KONUMU

ISBN 975 19 3369 - 2 (basl nsha)

Bilgi Ekonomisine Gei Srecinde Trkiye Ekonomisinin Dnyadaki Konumu

BLG EKONOMSNN LLMES

TRKYE MALAT SANAYNDE BLGYE DAYALI SANAY SEKTRLERNN BOYUTU . 11

BLG EKONOMS VE DI TCARET ..

ULUSLARARASI REKABET GCN ARTIRMADA NEM TAIYAN FAKTRLER . 59 59 70 89 93 98

Bilgi Ekonomisine Gei Srecinde Trkiye Ekonomisinin Dnyadaki Konumu

Bilgi Ekonomisine Gei Srecinde Trkiye Ekonomisinin Dnyadaki Konumu

Tablo 17 Baz OECD lkelerinde Fiziki Yatrmlarn GSYH erisindeki Pay

Bilgi Ekonomisine Gei Srecinde Trkiye Ekonomisinin Dnyadaki Konumu

eitli lkelerde Dorudan Yabanc Sermaye Yatrmlar Stoku .. 119

Bilgi Ekonomisine Gei Srecinde Trkiye Ekonomisinin Dnyadaki Konumu

Bilgi Ekonomisine Gei Srecinde Trkiye Ekonomisinin Dnyadaki Konumu

Bilgi Ekonomisine Gei Srecinde Trkiye Ekonomisinin Dnyadaki Konumu

Bilgi Ekonomisine Gei Srecinde Trkiye Ekonomisinin Dnyadaki Konumu

BLG EKONOMSNN LLMES

Bilgi Ekonomisine Gei Srecinde Trkiye Ekonomisinin Dnyadaki Konumu

Bilgi Ekonomisine Gei Srecinde Trkiye Ekonomisinin Dnyadaki Konumu

Kaynak: OECD (1999), Hatzichronoglou (1997)

Bilgi Ekonomisine Gei Srecinde Trkiye Ekonomisinin Dnyadaki Konumu

Bilgi Ekonomisine Gei Srecinde Trkiye Ekonomisinin Dnyadaki Konumu

Bilgi Ekonomisine Gei Srecinde Trkiye Ekonomisinin Dnyadaki Konumu

Bilgi Ekonomisine Gei Srecinde Trkiye Ekonomisinin Dnyadaki Konumu

Tablo 3: Baz OECD lkelerinde malat Sanayi Yatrmlarnn Sektrel Dalm

Bilgi Ekonomisine Gei Srecinde Trkiye Ekonomisinin Dnyadaki Konumu

Bilgi Ekonomisine Gei Srecinde Trkiye Ekonomisinin Dnyadaki Konumu

Bilgi Ekonomisine Gei Srecinde Trkiye Ekonomisinin Dnyadaki Konumu

Bilgi Ekonomisine Gei Srecinde Trkiye Ekonomisinin Dnyadaki Konumu

Bilgi Ekonomisine Gei Srecinde Trkiye Ekonomisinin Dnyadaki Konumu

Bilgi Ekonomisine Gei Srecinde Trkiye Ekonomisinin Dnyadaki Konumu

Bilgi Ekonomisine Gei Srecinde Trkiye Ekonomisinin Dnyadaki Konumu

Tablo 6: Yatrm Tevik Belgelerinin Sektrel Dalm (1987-2000), Yzde

Bilgi Ekonomisine Gei Srecinde Trkiye Ekonomisinin Dnyadaki Konumu

Tablo 7: Yatrm Tevik Belgelerinin Mahiyetine Gre Dalm (1987-2000)

214,0 2232,8 1998,0 3302,6 4100,8 4664,48

Bilgi Ekonomisine Gei Srecinde Trkiye Ekonomisinin Dnyadaki Konumu

Bilgi Ekonomisine Gei Srecinde Trkiye Ekonomisinin Dnyadaki Konumu

Bilgi Ekonomisine Gei Srecinde Trkiye Ekonomisinin Dnyadaki Konumu

Bilgi Ekonomisine Gei Srecinde Trkiye Ekonomisinin Dnyadaki Konumu

Bilgi Ekonomisine Gei Srecinde Trkiye Ekonomisinin Dnyadaki Konumu

Bilgi Ekonomisine Gei Srecinde Trkiye Ekonomisinin Dnyadaki Konumu

Bir lke veya firmann uluslararas piyasalardaki rekabet gc

Bilgi Ekonomisine Gei Srecinde Trkiye Ekonomisinin Dnyadaki Konumu

Bilgi Ekonomisine Gei Srecinde Trkiye Ekonomisinin Dnyadaki Konumu

Bilgi Ekonomisine Gei Srecinde Trkiye Ekonomisinin Dnyadaki Konumu

Bilgi Ekonomisine Gei Srecinde Trkiye Ekonomisinin Dnyadaki Konumu

Bu kapsamda, rekabeti piyasa yapsnn

firmalarn teknolojik yeteneklerini glendirici politikalarla desteklenmesi

Bilgi Ekonomisine Gei Srecinde Trkiye Ekonomisinin Dnyadaki Konumu

Bilgi Ekonomisine Gei Srecinde Trkiye Ekonomisinin Dnyadaki Konumu

Bilgi Ekonomisine Gei Srecinde Trkiye Ekonomisinin Dnyadaki Konumu

Bilgi Ekonomisine Gei Srecinde Trkiye Ekonomisinin Dnyadaki Konumu

Bilgi Ekonomisine Gei Srecinde Trkiye Ekonomisinin Dnyadaki Konumu

Dlanamamazlk (Nonexcludability): Bilginin sahibi veya bilgiyi

Bilgi birikimli olarak art

Bilgi Ekonomisine Gei Srecinde Trkiye Ekonomisinin Dnyadaki Konumu

Bilgi Ekonomisine Gei Srecinde Trkiye Ekonomisinin Dnyadaki Konumu

Bilgi Ekonomisine Gei Srecinde Trkiye Ekonomisinin Dnyadaki Konumu

Bilgi Ekonomisine Gei Srecinde Trkiye malat Sanayinin Rekabet Gc

Bilgi Ekonomisine Gei Srecinde Trkiye Ekonomisinin Dnyadaki Konumu

Bilgi Ekonomisine Gei Srecinde Trkiye Ekonomisinin Dnyadaki Konumu