Trkiye 15.

Madencilik Kongresi / I5' Mining Congress of Turkey, Guyagler,Ersayn3ilgen(eds) 1997, ISBN 975-395-216-3

FLTRASYON LEMLERNDE SZME HIZININ ARTTIRILMASI YNTEMLER TECHNIQUES TO INCREASE RATE OF FILTRATION O. AN Dumlupnar niversitesi, Maden Mhendislii Blm, Ktahya. . HOSTEN ODT Maden Mhendislii Blm, Ankara. ZET: Bu almada, filtrasyon ilemlerinde szme hzn arttrmak iin uygulanan floklasyon, elektrofiltrasyon ve kesintili szen gravite-ters-akm ykamal filtrasyon teknikleri karlatnlmur. Filtrasyon numunesi olarak ince boyutlu kaolen sspansiyonu kullanlmtr. Deney sonulan, kesintili szen gravite-tersakm ykamal filtrasyon tekniinin, szme kapasitesinin arttrlmasnda dier yntemlere gre daha baarl olduunu gstermitir. Ksa aralklarla yaplan geri ykamalarda szme ortam her defasnda temizlenmi ve bylece sabit kapasitede szme salanmtr. Flok filtrasyonu ve elektrofiltrasyon deneylerinde kek ierisinde hidrolik basn deiimleri llerek, bu uygulamalarn kek-szme ortam ara yzey zelliklerine etkisi aratrlmtr. Elektrofiltrasyonda elektroforetik kuvvetin etkisiyle szme ortam zerindeki basn gradyant azalm, buna bal olarak daha geirgen szme ortam salanm, dolaysyla da szme kapasitesi artmtr. Flok filtrasyonunda ise floklarn deformasyonuna bal olarak szme ortam zerindeki basn gradyant ykselmi, szme ortam geirgenlii dmtr. Bu sonular, modern filtrasyon teorisinde ngrld gibi, kek-szme ortam arayzey zelliklerinin szme hzn kontrol ettiini gstermektedir.

ABSTRACT: In mis study, the filtration capacity of flocculation, electrofiltratton and interrupted countergravity-flow filtration techniques are compared. Fine kaolin suspensions were used as filtration test feeds. The experimental results showed that the filtration capacity was higher with the interrupted counter-gravity-flow filtration. The filter medium was washed after each cycle of interruption thus providing a constant filtration capacity. In fioc filtration and electrofiltration experiments, the hydraulic pressure variation in the filter cake was measured to investigate the influence of these techniques on the cake-filter medium interface. In electrofiltration, the electrophoretic force decreased the pressure gradient at cake-filter medium interface thus more permeable filter medium was obtained, resulting in a higher filtration capacity. However, in floe filtration, the pressure gradient increased with the deformation of floes and in turn the filter medium permeability decreased. These results showed that the rate of filtration was controlled by the property of cakefilter medium interface as predicted by the modem filtration theory.

1.GR Madencilik, seramik, kimyasal prosesler, kat, tekstil, cam, gda, la, eker, otomotiv, plastik, enerji ve nkleer santraller ile endstriyel atk sularn artmnda kau-sv ayrmna ihtiya duyulur. Bu amala yaplan ayrma ilemlerinin son aamas genellikle filtrasyondur. Temiz sznt ve byk oranda susuzlatnlm kat salayan filtrasyon ileminde szme hz, kek ve szme ortam zellikleri tarafndan belirlenir. Filtrasyon ileminin balang aamasnda szme hz olduka yksektir. Bu aamada sznt ak filtre ortamnn orijinal geirgenlii ile tespit edilir. Kek szme ortam ara yzey oluumu ve bu ara yzeye kk tanelerin tanmas sonucunda szge gzenekleri tkanmaya 399

balar, dolaysyla filtrasyon hz der Filtrasyon sreci ilerledike filtre kekinden kek-szme ortam ara yzeyine taman ince boyutlu tane miktar artar Ayrca, buradaki tanelere etki eden sktrma kuvveti de ykselir, bu faktorlere bal olarak szme ortam geirgenlii azalr Buradaki yaplanma bazen szme ilemini imkansz hale getirebilir zellikle ince boyutlu kl veya kl ieren mineral sspansiyonlarnn szulmesinde bu trl sorunlarla daha fazla karlalr nce boyutlu mineral sspansiyonlarnn filtrasyonunda szme hzn arttrmak iin n hazrlama teknikleri kullanlr, rnein, koagulasyon ve floklasyon Bu teknikler ile mineral suspansyonundak ince boyutlu taneler

topaklandndan szme ortamnn tkanmas azalmaktadr (Karlsruhe, 1986; an, 1991) Fakat, buradaki floklar kek-szme ortam ara yzeyinde uzun sre yaplarm koruyamazlar ve krlrlar, bu da sznt ak hzn azaltr. Dier bir teknik ise filtre yardmc madde kullanmdr, zellikle n kaplama teknii ile szme ortam korunmaktadr (Gordon, 1977; Shou, 1980). Burada karlalan temel sorun filtre yardmc madde gzeneklerinin zamanla dolmasdr. Son zamanlarda ince boyutlu kl veya kl ierikli mineral sspansiyonlarnn szlmesinde apraz akm filtrasyonu (Henry, 1977, Moes 1986; Mackley ve Sherman 1994) ve elektrofiltrasyon (Yukowa, 1979; Freeman, 1982; Bollinger, 1984) alternatif teknikler olarak uygulanmaktadr Ayrca, bu iki tekniin birletirildii almalar da yaplmaktadr (Lee, 1980; Wakeman, 1987). Burada ama kek oluumunu azaltmaktr, bylece szme ortam gzenekleri de daha az tkanr. apraz akm tekniinde taneler szme ortamna teet olarak harekete zorlanr, dolaysyla szme nitesine giren yem sspansiyon daha nce olumu keki filtreden darya atmaya alr Elektrofiltrasyon ileminde ise ortama uygun iddette ve polantede D C akm uygulanarak mineral tanelerine elektroforetk hareket kazandrlr. Bu hareketin yn taneyi szme ortamndan uzaklatracak ekildedir Burada, zamanla szme ortam zerinde binken kat tanelerini uzaklatrmak im, szme ilemi kesintiye uratlarak filtre ortamndan tersten temiz su geirilir. Dier uygulamalarda kek dnen baklar ile kaznr veya bir meme yardmyla buradan emilerek alnr Burada, tkanan szme ortam gzeneklerim amada hibir yntem ters akm uygulamas kadar baarl deildir. an ve Hosten (1994) filtre sistemlerinde ters akm uygulamasnda yeni hr yntem ortaya koymulardr Buna gore filtre keki yerekimine ters ynde oluturulmakta ve szme ilemi ksa sureli kesintiye uratlmaktadr Bu srada suzuntunun hidrostatik basn etkisiyle szme ortamndan tersten gemesi kekin buradan uzaklatrlmasn salamaktadr Ayrca, szme ortam /cnndeki bu fm akn tkanan szme otlan gzeneklerim de amaklad li almada ince boyutlu kaolen sspansiyonlar kullanarak ilok iillasynnu, elektmliltiasyon ve kesintili suen gTavne-tes-akm ykamal filtrasyon deneylen yaplm ve bu teknklcu :./me hzn allumadak ln'len delcmnlr MAI.ZHMH VI' YONIhM fK-iiL-ysel almalnda l/nn Akma'm '\ lj "k-

kaolen numunesi kullanlmtr. Szme ortam olarak. 0.2 um gzenek apl membran filtre, floklant otarakta Superfloc 84 seilmitir Kesintili szme yapan filtrasyon deney dzeneinde filtre nitesi boyutlar 5 cm apnda ve 10 cm yksekliktedir. Bu sistemde filtre keki yerekimine ters ynde oluturulmakta ve szme ilemi ksa sreli kesintiye uratlmaktadr. Bu srada szntnn hidrostatik basn etkisiyle szme ortamndan tersten gemesi, kekin buradan uzaklatrlmasn salamaktadr. Ayrca, szme ortam zerindeki bu ters akm tkanan gzenekleri de amaktadr (an ve Hosten, 1994). Dier szme deneylerinde kullanlan filtre nitesinin boyutlar 10.8 cm apnda ve 10 cm yksekliktedir. Bu deneylerde filtre keki filtre nitesinin tabannda oluturulmutur Yaplan deneylerde filtrasyon basnc (PH) sabit tutularak, sznt miktar (V) ve kek kalnl (L) szme sresince (t) her 2.5 dakikada bir kaydedilmitir Ayrca, szme ortamna 0.4 mm mesafeden (x) cam bir boru ile hidrolik basn deiimleri (PL) llmtr. Basn lmlerinde 0100 kPa aralnda %0 5 hassasiyete sahip basn manometreleri kullanlmtr, Filtrasyon parametreleri ve hesaplama yntemleri Tablo 1 'de verilmir. Tablo 1. Filtrasyon parametreleri ve hesaplamalar. Parametre Denklem Hesaplama metodu Sznt Zamana gre sznt dV/dt hz, q miktar lmnden Filtrasyon Direkt lmlerden Pn/uq direnci, R llen Pj.-q lmne 2. Pi/Hq szme dereceden polinom ortam uyarlanmtr direnci, Rm Kek direnci. R-Rm Direkt hesaplama Ortalama kek poroztes,
--, f- '>

L-GV

L ile V arasndaki eim deen G kullanlarak hesaplanmn (P* Pi/Pu) ile [x l,()| lmlerine 3 deeceden polinom uyarlanarak hesaplanmn Dtekt hesaplama

Kek-suzme ortam ata yzey JoCbasn gradyant, J Ata yi/cy geit yenlii, K.,

/-d

ni
l\ '1

!ri'., a 1 'It'i ".'O'lt tiUttu / | t m .il'11K. nkn

400

G= sp/A[p, ( 1 - < G > ) ( 1 - s) - sp <e>]

AP c =P[rP., A kek kesit alam p suyun ozgul arl p, kat tanelerin ozgul arl s kat tanelerin sspansiyondaki oran 3 BULGULAR VE TARTIMA Tablo 2 kaolen sspansiyonunun suzulmesnde uygulanan filtrasyon tekniklerini ve bunlardan salanan suzuntu miktarlarn gstermektedir ince boyutlu kl sspansiyonlarnn suzulmesnde alternatif bir teknik olarak aratrlan elektrofiltrasyon yntemi, 75 dakikalk bir szme ilemi sonunda 15 kPa basm ve 555 volt/m D C elektriksel alan iddeti uygulandnda %12 suzuntu art salarken, basm 30 kPa'a kartldnda bu ara %2 4'e dmektedir Dier taraftan, kaolen sspansiyonunun flokulasyonu yaplarak suzulmesmden %152 oranna varan suzuntu arhi salanmtr (15 kPa basm ve 6 ppm Superfloc 84) Bu yntemde de filtrasyon basnc 30 kPa' a kartldnda suzuntu art dmtr (%101 orannda art salanmtr) Bu almada uygulanan filtrasyon teknikleri iersinde en fazla suzuntu salayan ve filtrasyon basnc artndan olumsuz ynde etkilenmeyen teknik ise kesintili szme yapan gravte-ters-akm ykamal sistemdir Bu yntem ile % 175-195 arasnda suzuntu art salanmtr ekil 1 'de kaolen sspansiyonunun suzulmes iin uygulanan filtrasyon tekniklerinde, salanan suzuntu miktarnn zamana gore deiimi grlmektedir Sspansiyonun flokule edilmesi ile filtrasyonun balang aamasnda yksek szme kapasitesi elde edilmitir, ancak daha sonralar szme kapasitesi hzl bir ekilde dmtr Sspansiyonun flokulasyonu ile ince boyutlu taneler topaklanm ve szme ortam tkanmas azaltlmtr, oluan filtre keki ise daha gevek yapdadr Burada floklar deformasyona uramad surece szme hz yksek olacaktr, ancak oluturulan floklar uygulanan filtrasyon basnc ve meydana gelen yksek ak hzna dayanacak salamlkta deildir, dolaysyla filtrasyon suresi ilerledike flok deformasyonu meydana gelmi ve suzuntu ak hz azalmtr Buna karlk, an ve Hosten (1994) tarafndan tasarm yaplan kesintili szen gravte-ters-akm ykamal filtrasyon sistemi ile sabit ve yksek kapasiteli szme yaplabilmektedir 15 kPa basn altnda 2 5 dakika aralkl yaplan filtrasyon ile 0 51 m3/m2/h sabit kapasiteli szme salanmtr Filtrasynda 5 dakikada bir kesinti yapld zaman ise szme kapasitesi 0 31 m3/m2/h miktarna dmtr Her 2 5 dakikada bir yaplan gen ykamalar ile filtrasyon ilemine daha sk ara

verilmi ve daha fazla suzuntu gen ykama iin kullanlmtr, ancak bu kayplar suzuntu miktarnda salanan art yannda ihmal edilebilecek boyutlarda kalmaktadr Suzulmes zor sspansiyonlar iin alternatif bir teknik olarak grlen bu sistem, herhangi bir kimyasal reakfe ihtiya duyulmadan szme kapasitesini arttrmas ynyle de nem tamaktadr Modem filtrasyon teonsme gre filtrasynda en gemmsz blge kek-suzme ortam ara yzeyinde olumakta ve suzuntu ak bu ara yzey tarafndan Tablo 2 Flokulasyon, elektrofiltrasyon ve kesintili szen gravte-ters-akm ykamal filtrasyon tekniklerinin szme kapasitelerinin karlatrlmas FLTRASYON TEKN Sznt miktar* xl0 2 , m3/!!!1 Basn 15kPa Normal filtrasyon Elektrofiltrasyon () E"= 273 volt/m () E = 555 volt/m Flokulasvon ()flok kons 1 5 ppm () flok kons 6 ppm Kesintili filtrasvon () 5-dakka aralkl (n)2 5-dakka aralkl * szme suresi 75 dakika **elektnksel alan iddeti belirlenmektedir Klasik filtrasyon teorisine gore ise suzuntu hz filtre keki zelliklen tarafndan belirlenmektedir Filtrasyon mekanizmasna farkl goru getiren bu k teonnn deneysel olarak aratn!masna ihtiya vardr Elektrofiltrasyon ve flok filtrasyonu deney sonulannn klasik filtrasyon teonsme gore deerlendirildii izimler srasyla ekil 2-a ve ekil 3-a'da gomlmektedw Buna gore, toplam filtrasyon basnc (R)-kek mktan (wc) iziminden elde edilen dorunun eiminden ozgul kek direnci ve dey ekseni kesim noktasndan ise szme ortam direnci hesaplanmaktadr Burada wc szlen kuru kat miktarn gstermektedir Der21 56 Basn 30kPa 27 98

23 24 24 17

2S01 28 65

49 96 54 43

51 62 56 17

38 28 63 68

49 05 56 17

401

sonulanna gre R-wc izimierinden elde edilen dorular dey eksende negatif kesiim vermektedir, dolaysyla buradan szme ortam direnci bulma imkan yoktur. Bu sonu, klasik filtrasyon teorisinin filtrasyon mekanizmasn aklamada yetersiz kaldn gstermektedir. Bu almada ayrca, kek ierisinde szme ortamna 0.4 mm mesafede hidrolik basn deiimleri llerek (i) Ohm kanununa gre diren analizi yaplmtr, szme ortam ve zerinde bulunan 0.4 mm kalnla sahip filtre kekinin toplam direnleri (Re,) hesaplanmtr, bu dirence 'llen szme ortam direnci" ismi verilmitir; (ii) kek-szme ortam ara yzeyindeki basn gradyant (J) tespit edilmi ve modern filtrasyon teorisine gre szme ortam geirgenlii bulunmutur Burada kek zerindeki basn dmesi: APC = PH-PL olduu kabul edilmitir, dier bir deyile, szme ortam zerinde bulunan 0.4 mm kalnlktaki filtre keki ihmal

edilmitir. hmal edilen bu kek kalnl toplam filtre kekinin %1.8-2.6'lk bir ksmm oluturmaktadr. ekil 2, elektriksel alan uygulamasnn filtrasyon direnci (a), filtre keki direnci (b), ve llen szme ortam direncine (c) etkisini gstermektedir. Buna gre llen szme ortam direnci ile direkt olarak hesaplanan kek direnci deerlen, uygulanan elektriksel alan iddeti ile azalmaktadr. Bilindii gibi, filtre kekine elektriksel alan uygulandnda ince boyutlu tanelerin szme ortamna tanmas azaltlmakta ve taneler elektriksel alan dorultusunda. ynlenerek filtre kekinden su akn kolaylatrmaktadr. ekil 3, kaolin sspansiyonunun floklasyonu yaplarak srlmesinin filtrasyon direnci (a), llen szme ortam direnci (b), ve kek direnci (c) zerindeki etkisini gstermektedir. Buna gre flokilasyon miktarna bal olarak sspansiyonda tane bymesi salanm, bylece llen szme ortam direnci ve kek direnci azalmtr

Sekil 1. Normal filtrasyon, flok filtrasyonu (6 ppm Superfloc 84), elektrofiltrasyon (555 volt/m) ve kesintili szen gravite-ters-akm ykamal filtrasyon teknikleri ile salanan sznt miktarnn (v) szme sresi (t) ile deiimi.

ekil 2. Elektrofiltrasyonda toplam filtrasyon direnci (R), kek-suzme ortam ara yzey direnci (R) ve kek direncinin (Rc) kek miktar ile deiimi

402

ekil 3 Flok filtrasyonunda toplam filtrasyon direnci (R), kek-suzme ortam ara yzey direnci (Rm) ve kek direncinin (Re) kek miktar ile deiimi

ekil 4 Elektrofiltrasyonda kek kalnl (L), keksuzme ortam ara yzeyindeki basn gradyant (Ju) ve szme ortam geirgenliinin (Ko) toplam suzuntu mktan (V) ile deiimi

ekil 4, filtre keleme elektnksel alan uygulamasnn kek bymesi (a), kek-suzme ortam ara yzeyi basn gradyan (b), ve szme ortam geirgenliine (c) olan etkisini gstermektedir Buna gore elektnksel alan uygulamasnn kek bymesi, dolaysyla kek poroztes uzennde belirgin bir etkisi yoktur Ancak, elektnksel .ilan iddetine bal olarak kek-suzme ortamndaki basn gradyant azalmakta, dolaysyla szme ortam geirgenlii de artmaktadr Dier bir deyile, elektnksel alan uygulamas ile szme ortam gozeneklennm tkanmas azalmakta ve daha geirgen bir szme ortam de szme yaplmaktadr ekil 5, flok filtrasyon un un kek bymesi (a) keksuzme ortam ara yzeyi basn gradyant (b), ve szme ortam geirgenliine (c) etkisini gstermektedir Buna gore sspansiyona katlan flokulant miktar arttn! dn da r boyutlu floklar olumu bunlarn daha Fa/la deformasyona uramalar sonucunda ise daha dusuk poro/tel filtre

keki meydana gelmitir Flok deformasyonu keksuzme ortam ara yzeyindeki basn gradyantn dayukseltm, buna bal olarak szme ortam geirgenlii hzl bir ekilde dmtr De bir deyile daha r floklar ile salanmas gereken yksek szme hz, kek-suzme ortamnda flok deformasyonu ile azalmaktadr Burada szme ortam uzennde yaylan floklar bu ortamn gzeneklerini tkamaktadr Bu deney sonular, szme hzn, modern filtrasyon teorisinde ngrld gibi keksuzme ortam ara yzey zelliklerinin belirlediim gstermektedir 4 SONULAR Bu almadan aadaki sonular elde edilmitir Kaolin sspansiyonunun flokulasyonu ile yksek szme hz salanmakladr ancak filtrasyon surecinin ilerlemesiyle floklarn kek-suzme ortam

403

ara yzeyinde defonnasyona uramalar suznt akn azaltmaktadr ElektrofiJtrasyon ile szme hznn arttrlmas olduka snrl kalmaktadr, filtrasyon basncnn arttrlmas ile bu yntemin salad suznt art dmektedir. Szulmesi zor olan ince boyutlu kil sspansiyonlarnn suzlmesinde, kesintili szen gravte-ters-akm ykamal filtrasyon teknii, herhangi bir katk maddesine ihtiya duymadan sabit ve yksek kapasiteli suznt salamas ynyle alternatif bir filtrasyon teknii olmaktadr. Deney sonulan, modern filtrasyon teonsnde ngrld gibi , suznt akn kontrol eden esas parametrenin kek-suzme ortam ara yzey zellikleri olduunu gstermektedir

Freeman, M P. 1982. Vacuum Electrofiltration Chem Engng Progress 74-79 Gordon, R.S 1977 How to Use Rotary, Vacuum, Precoat Fillers. What the Filterman Needs to Known About Filtration, (Editor Wells Shoemaker), A I Che.Eng Sempostum Series, 73, 171. 91-97 Henry, J D., Lawler, L F. vc Alex Kuo, C. H. 1977. A Solid/Liquid Separation Process Based on Cross Flow and Electrofiltration AlChE Journal 23; 6- 851-859. Karlsruhe, R B. 1986 Coagulation in Slurries with a High Fines Content. Aufbereitungs-Technik 11:616627 Lee. C. H., Gidaspow, D ve Wasan, D. T. 1980 CrossFlow Electroflter for Nonaqueous Slumes. Ind. Eng Chem. Fundam 19,2 166-174 Mackley, M R. ve Sherman, N E 1994. Cross-flow filtration with and without cake formation Chemical Engineering Science 49,2' 171-178. Mocs, H 1986. Tangential Flow Membrane Filtration in Biotcchno'ogy Separations. Chemical Processing 2 6270 Shou, J K., Collins, D J, Do, D. M ve ScharfT, R. P, 1980. Precoat Fltraon of Coal Liquid Feasibility Study of Bottom Ash Precoat Separation Science and Technology. 15,3 201-221 an, O. 1991 Analysis of (he constant pressure filtration and electrofiltration behavior of kaolin slurries. Unpublished Ph.D Thesis METU Ankara an, O ve Hosten, 1994 Fittration of ceramics factory wastewater with membrane and ceramic type filter media Proceeding of 5th International Mineral Processing Sypastum Cappadocia/Turkey 6-8 September, 509-512 Wakcman, R J ve Tarleton, E S 1987 Membrane Fouling Prcventation in Crossflow Microfillration by the Use of Electric Fields Chemical Engineering Science. 42:4 829-842

ekil 5 Flok fltrasyonunda kek kalnl (L), keksuzme ortam ara yzeyindeki basn gradyant (Jo) ve szme ortam geirgenliinin (Ko) toplam suznt miktar (V) ile deiimi KAYNAKLAR Bollinger, J M ve Adams, R J 1984 Elcclrofiltralon of Ultrafine Aqueous Dispersions. Chem Engng Progress, (Mays 14)54-70.

Willis, M S ve Tosun, 1980, A Rigorous Cake Filtration Theory. Chem Engng Sei. 35 2427-2438, Yukowa, H , Kobayash, K ve Hakoda, M 1980 Study On Performance of Elcctrokmelic FiltraUon Using Rotary Drum Vacuum Filter ./. Chem Eng.Japan. 13; 5 390-396

404