T.C.

DOKUZ EYLL NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS LETME ANABLM DALI RETM YNETM VE ENDSTR LETMECL PROGRAMI YKSEK LSANS TEZ

YENLENEBLR ENERJ KAYNAKLARININ ENERJ VERMLL AISINDAN DEERLENDRLMES

Anl Utku BOZKURT

Danman Do. Dr. Hilmi YKSEL

2008

Yemin Metni
Yksek Lisans Tezi olarak sunduum YENLENEBLR ENERJ

KAYNAKLARININ ENERJ VERMLL AISINDAN DEERLENDRLMES adl almann, tarafmdan, bilimsel ahlak ve geleneklere aykr decek bir yardma bavurmakszn yazldn ve yararlandm eserlerin bibliyografyada gsterilenlerden olutuunu, bunlara atf yaplarak yararlanlm olduunu belirtir ve bunu onurumla dorularm.

29/05/2008 Anl Utku BOZKURT

YKSEK LSANS TEZ SINAV TUTANAI

rencinin Ad ve Soyad Anabilim Dal Program Tez Konusu Snav Tarihi ve Saati

: ANIL UTKU BOZKURT : LETME : RETM YNETM VE ENDSTRYEL LETME :YENLENEBLR ENERJ KAYNAKLARININ ENERJ VERMLL AISINDAN DEERLENDRLMES :

Yukarda kimlik bilgileri belirtilen renci Sosyal Bilimler Enstitsnn .. tarih ve . Sayl toplantsnda oluturulan jrimiz tarafndan Lisansst Ynetmeliinin 18.maddesi gereince yksek lisans tez snavna alnmtr. Adayn kiisel almaya dayanan tezini . dakikalk sre iinde savunmasndan sonra jri yelerince gerek tez konusu gerekse tezin dayana olan anabilim dallarndan sorulan sorulara verdii cevaplar deerlendirilerek tezin, BAARILI DZELTME RED edilmesine * ** OY BRL ile OY OKLUU ile karar verilmitir.

Jri tekil edilmedii iin snav yaplamamtr. renci snava gelmemitir. * Bu halde adaya 3 ay sre verilir. ** Bu halde adayn kayd silinir. *** Bu halde snav iin yeni bir tarih belirlenir.

*** **

Evet
Tez burs, dl veya tevik programlarna (Tba, Fullbright vb.) aday olabilir.

Tez mevcut hali ile baslabilir. Tez gzden geirildikten sonra baslabilir. Tezin basm gereklilii yoktur. JR YELER Baarl Baarl Baarl Dzeltme Dzeltme Dzeltme Red Red Red

O
MZA .. .......... .

ii

ZET
Yksek Lisans Tezi Yenilenebilir Enerji Kaynaklarnn Enerji Verimlilii Asndan Deerlendirilmesi Anl Utku BOZKURT Dokuz Eyll niversitesi Sosyal Bilimler Enstits letme Ana Bilim Dal retim Ynetimi ve Endstriyel letme Yksek Lisans Program

Enerji

tketimi,

ekonomik Nfus

ve

sosyal art,

kalknmann sanayileme,

en

nemli

gstergelerinden

birisidir.

teknolojinin

yaygnlamas ve refah seviyesinin ykselmesi ile doru orantl olarak enerji tketiminde de art gzlenmektedir. Trkiye gibi gelimekte olan lkeler, gelimi lkeler dzeyine ulaabilmek iin daha fazla retim yapmak zorundadrlar. Bu, gelimekte olan lkelerin daha fazla enerjiye ihtiya duyaca anlamna gelmektedir. Fakat, daha fazla enerji tketebilmek gelimilik asndan tek lt deildir. Bunun yannda, enerjinin stratejik kaynaklar kullanlarak retilmesi ve verimli olarak kullanlmas da n plana kmtr. Bu almada; gelimekte olan lkelerin ihtiya duyduklar byk miktarlardaki vurgulanmaya enerjiyi kendi z kaynaklarndan ve yenilenebilir salamasnn enerji nemi allarak, fosil kaynaklarnn

kullanmnn lkemizin enerji politikasn belirlemede tekil ettii nem zerinde durulmutur. Kullanlmakta olan konvansiyonel enerji kaynaklarnn toplumsal maliyetlerine deinilip, yenilenebilir kaynaklar da eitli ynleriyle deerlendirmeye alnmtr. Enerjinin toplumun geliimi ve refah iindeki nemi vurgulanarak, enerji tketiminde ve retiminde verimlilii arttrc yntemler anlatlmtr.

iii

Trkiyedeki mevcut termik santrallerin ve rzgar santrallerinin evresel etkileri tartlm, lkenin takip ettii enerji politikalar nedeniyle gelecekte kar karya kalmas muhtemel risklerin bugn grlen belirtilerine dikkat ekilmitir. Enerji kaynaklarn eitlendirmenin ve enerjide gvenliin arttrlmas konularnn ortaya konulmas almann ana amacn oluturmaktadr. Anahtar Kelimeler: Enerji, Rzgar Enerjisi, Yenilenebilir Enerji Kaynaklar, Konvansiyonel Enerji Kaynaklar, Verimlilik.

iv

ABSTRACT
Masters Thesis Evaluation of Renewable Energy Resources Within The Context of Energy Efficiecy Anl Utku BOZKURT Dokuz Eylul University Institute of Social Sciences Department of Business Administration Production Management and Industrial Business Administration Masters Programme

Energy consumption is one of the most important indicators of economical and social development. Increase of population, industrialization, technological development and welfare are directly proportional with increasing energy consumption. Developing countries such as Trkiye, which are trying to reach the welfare degree of developed countries should product more. This means, developing countries will need more energy. But, more energy consumption is not the only criteria of development. Furthermore, its loom larged to product energy using strategic resources, and utilizing it efficiently. By this study, its asserted the importance of using renewable and fossil resources to determine the energy policy of Trkiye; and its highlighted the importance of using equities to product the large amounts of energy for all countries of the world. Its mentioned the communal costs of fossil resources used, and renewable energy resources arrived at different valuations. The detailed account of increasing productivity has been given on energy production and consumption by asserting the impotance of energy, for developing and welfare. Environmental impacts of existing wind farms and thermal plants has been debated, and the potential risks of future has been pointed because of

the energy policies followed. Chief object of this study is taking into consideration the objective of protecting nature when electing the energy resources. Thereby, the countrys energy potential should be used at the utmost degree by utilization of renewable energy resources together with the usage of domestic fossil resources. Keywords: Energy, Wind Energy, Renewable Energy Resources, Conventional Energy Resources, Efficiency.

vi

YENLENEBLR ENERJ KAYNAKLARININ ENERJ VERMLL AISINDAN DEERLENDRLMES

NDEKLER

YEMN METN............................................................................................................. YKSEK LSANS TEZ SINAV TUTANAI ............................................................... ZET......................................................................................................................... ABSTRACT............................................................................................................... V NDEKLER..V KISALTMALAR.....X TABLOLAR....X EKLLER.............................................................................................................. XV GR....................................................................................................................... XV BRNC BLM ENERJ 1.1 ENERJ KAVRAMI ................................................................................................1 1.2 ENERJNN NEM ...............................................................................................3 1.3 ENERJ YNETM ...............................................................................................5 1.4 LKEMZ AISINDAN ENERJ SEKTR ................................................................8 1.5 ENERJ VERMLL ............................................................................................9 1.5.1 Verimlilik Kavram......................................................................................9 1.5.1.1 Verimlilik le lgili Kavramlar ..............................................................11 1.5.1.2 Verimlilik Trleri ................................................................................13 1.5.1.3 Verimlilik lm ..............................................................................14 1.5.2 Enerji Verimlilii .......................................................................................16 1.5.3 Enerji Verimliliinin Arttrlmasnn lkemiz Ekonomisine Katklar .........32 1.6 ENERJ VE EVRE .............................................................................................34 1.6.1 Teknolojik Gelime, Kreselleme ve evre ...........................................34 1.6.2 evreye Duyarl retim ...........................................................................41 1.6.3 Artan evre Kirliliinde Enerjinin Rol.....................................................44

vii

KNC BLM ENERJ KAYNAKLARI 2.1 KONVANSYONEL ENERJ KAYNAKLARI VE FOSL YAKITLAR .................................47 2.1.1 Termik Enerji ...........................................................................................51 2.1.1.1 lkemiz Asndan Termik Enerjinin Deerlendirilmesi ....................52 2.1.2 Nkleer Enerji ..........................................................................................54 2.2 YENLENEBLR ENERJ KAYNAKLARI ..................................................................58 2.2.1 Yenilenebilir Enerjinin Avantajlar ............................................................62 2.2.2 Hidrolik Enerji ..........................................................................................63 2.2.2.1 lkemiz Asndan Hidrolik Enerjinin Deerlendirilmesi ...................64 2.2.3 Jeotermal Enerji.......................................................................................66 2.2.3.1 lkemiz Asndan Jeotermal Enerjinin Deerlendirilmesi ...............67 2.2.4 Gne Enerjisi .........................................................................................67 2.2.4.1 lkemiz Asndan Gne Enerjisinin Deerlendirilmesi ..................71 2.2.5 Biyoenerji.................................................................................................72 2.2.5.1 lkemiz Asndan Biyoenerjinin Deerlendirilmesi..........................73 2.2.6 Deniz Kkenli Enerji ................................................................................74 2.2.6.1 lkemiz Asndan Deniz Kkenli Enerjinin Deerlendirilmesi .........75 2.2.7 Hidrojen Enerjisi ......................................................................................78 2.2.8 Rzgar Enerjisi ........................................................................................81 2.2.9 Trkiyede Enerji Konusundaki Yasal Dzenlemeler ...............................84

NC BLM UYGULAMA 3.1 ALTERNATF ENERJ KAYNAI OLARAK RZGAR ................................................89 3.1.1 Rzgar Enerjisinin zellikleri...................................................................91 3.1.2 Rzgarda Bulunan Enerji.........................................................................92 3.1.3 Rzgar lmleri.....................................................................................96 3.1.4 Rzgar Potansiyeli...................................................................................98 3.1.5 Rzgar Trbininin Yaps ve Rzgar iftlikleri .......................................101 3.1.6 Rzgar Enerjisinin Dnyadaki Durumu..................................................107 3.1.7 Rzgar Enerjisinin Maliyet Analizi .........................................................108 3.1.7.1 Sistem Maliyeti................................................................................110 3.1.7.2 Birim Enerji Maliyeti ........................................................................111

viii

3.1.7.3 D Maliyetler ..................................................................................113 3.2 KONVANSYONEL ENERJ KAYNAKLARI LE ALIAN TERMK SANTRALLER.........115 3.3 BR RZGAR SANTRAL LE BR TERMK SANTRALN KARILATIRILMASI ...........120 3.4 RES VE TERMK SANTRAL SWOT ANALZ .........................................................125

SONU ..................................................................................................................127 KAYNAKLAR.........................................................................................................132

ix

KISALTMALAR

AB ABD AECL a.g.e. Ar-Ge BT bkz. BM C. ED DE dk DM EE EMO EPDK ETKB EA Gtpe GWEC GWh h IEA

: Avrupa Birlii : Amerika Birleik Devletleri : Atomic Energy of Canada Limited : Ad Geen Eser : Aratrma - Gelitirme : Bilgi ve letiim Teknolojileri : Baknz : Birlemi Milletler : Cilt : evresel Etki Deerlendirmesi : Devlet statistik Enstits : Dakika : Devlet Meteoroloji leri Genel Mdrl : Elektrik leri Ett daresi Genel Mdrl : Elektrik Mhendisleri Odas : Enerji Piyasas Dzenleme Kurulu : Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl : Trkiye Elektrik retim Anonim irketi : Giga (109) Ton Petrol Edeeri : Global Wind Energy Council : Giga (109) Watt / Saat : Hour (saat) : International Energy Agency (Uluslararas Enerji Ajans)

IPCC

: Intergovernmental Panel On Climate Change (Hkmetleraras klim Deiiklii Paneli)

ISO DS BF J Kcal KEP kg kg/m3 km kW kWh LPG m m/s MKE MPM MTA MTEP MW OECD

: International Organisation For Standardization : klim Deiiklii ereve Szlemesi : ktisadi dari Bilimler Fakltesi : Joule : Kilo (103) Kalori : Kilogram Edeer Petrol : Kilogram : Kilogram / Metrekp : Kilometre : Kilo (103) Watt : Kilowatt - Saat : Liquified Petrolium Gas (Svlatrlm Petrol Gaz) : Metre : Metre / Saniye : Makine Kimya Endstrisi Kurumu Genel Mdrl : Milli Prodktivite Merkezi : Maden Tetkik Arama Genel Mdrl : Milyon Ton Petrol Edeeri : Mega (106) Watt : Organisation For Economic Cooperation And Development (Ekonomik birlii ve Kalknma Tekilat)

TV RES s s.

: zel Tketim Vergisi : Rzgar Enerji Santrali : Saniye : Sayfa

xi

S. SCADA

: Say : Supervisory Control And Data Acquisition (Datm ebekelerinde Denetimli Kontrol ve Veri Toplama Sistemi)

T. T.C.D.D. TEDA TEA TEP TET TEV TSAV TKY TMMOB TOBB TBTAK TWh UETM vb vd. Vol. W/m2 Wh/m2 WMO

: Tarih : Trkiye Cumhuriyeti Devlet Demir Yollar letmesi : Trkiye Elektrik Datm Anonim irketi : Trkiye Elektrik letim Anonim irketi : Ton Petrol Edeeri : Ton Takmr Edeeri : Toplam Enerji Verimlilii : Trkiye ktisadi ve Sosyal Aratrmalar Vakf : Toplam Kalite Ynetimi : Trkiye Mimarlar Mhendisler Odas Birlii : Trkiye Odalar ve Borsalar Birlii :Trkiye Bilimsel ve Teknik Aratrma Kurumu : Ton Watt / Saat : Ulusal Enerji Tasarrufu Merkezi : ve benzeri : ve devam : Volume (Cilt) : Watt / Metrekare : Watt-saat / Metrekare : World Meteorology Organisation (Dnya Meteoroloji rgt)

xii

TABLOLAR

I. BLM Tablo 1.1 - 2005-2020 Yllar Arasnda Enerji Talep Tahminleri Tablo Gsterimi...19 Tablo 1.2 - 2005-2020 Yllar Arasnda Enerji Talep Tahminleri Tablo Gsterimi...20 Tablo 1.3 - Tren Km ve Tketilen Yakt likisi.........................................................25 Tablo 1.4 Binalarda Enerji Verimlilii - Engeller....................................................28 Tablo 1.5 Binalarda Enerji Verimlilii - Hedefler ...................................................29

II. BLM Tablo 2.1 - klim Deiiklii ve Olas Etkileri ............................................................50 Tablo 2.2 Trkiyede EAa Bal Ortaklklara Ait Termik Santraller..................53 Tablo 2.3 - na Halindeki ve EPDKdan Lisans Alm Olan Enerji Santralleri .......60 Tablo 2.4 - Gne Enerjisinin Toplama Alternatifleri................................................70 Tablo 2.5 Baz Yenilenebilir Enerji Kaynaklarnn Avantaj ve Dezavantajlar .......86

III. BLM Tablo 3.1 - Przllk ile Shearl Kesmesi Faktr (n) Arasndaki Bant .............95 Tablo 3.2 - Przllk Faktr ile Przllk Uzunluu Arasndaki Bant............96 Tablo 3.3 - lm Direinde lm Yksekliine Gre lm Parametreleri ........97 Tablo 3.4 Hatal lmlerin Enerji retimine Etkisi ..............................................97 Tablo 3.5 Muhtelif Enerji Kaynaklarna Dair CO2 Emisyonu ...............................113 Tablo 3.6 Muhtelif Enerji Kaynaklarna Dair SO2 Emisyonu ...............................114 Tablo 3.7 Termik Santral le Rzgar Santralinin Baz nemli Ynleriyle Karlatrlmas..................................................................................122 Tablo 3.8 Termik Santral le Rzgar Santralinin Swot Analizi.............................125

xiii

EKLLER
I. BLM ekil 1.1 Enerji Ynetimi le Gemi, imdi ve Gelecekteki Enerji Maliyetleri ........7 ekil 1.2 Verimlilik emberi ..................................................................................15 ekil 1.3 - 2005-2020 Yllar Arasnda Enerji Talep Tahminleri Grafik Gsterimi ...19 ekil 1.4 - 2005-2020 Yllar Arasnda Enerji Talep Tahminleri Grafik Gsterimi.21 ekil 1.5 - Trkiyede Elektrik retimi .....................................................................21 II. BLM ekil 2.1 Dnyada ve Trkiyede Elektrik retiminde Termik Santrallerin Yeri...54 ekil 2.2 Nkleer Enerji le Elektrik retimi...........................................................55 ekil 2.3 - Trkiyede Elektrik retiminin Enerji Kaynaklarna Gre Dalm.........61 ekil 2.4 Trkiyede Hidrolik Kurulu G ve retimin Geliimi..............................64 ekil 2.5 - deal Jeotermal Sistemin ematik Gsterimi ..........................................66 ekil 2.6 Gneten Gelen Inmn Dalm.........................................................68 ekil 2.7 Pelamis .................................................................................................75 ekil 2.8 Pelamis Prototipi ...................................................................................76 ekil 2.9 Metin okana Ait Yzer Enerji Santrali Projesi ....................................77 ekil 2.10 Hidrojen Ekonomisi Bileenleri.............................................................81 III.BLM ekil 3.1 Trkiye Elektrik retiminin Kaynaklara Gre Planlanan Geliimi...........87 ekil 3.2 Trkiyede Rzgar Potansiyeli Yksek Olan Blgeler ............................98 ekil 3.3 - Trkiyede Rzgar Hz ...........................................................................99 ekil 3.4 - Trkiyede Rzgar Gc .........................................................................99 ekil 3.5 - EE Gzlem stasyonlarnda llen Ortalama Rzgar Hzlarnn Grafiksel Gsterimi ...............................................................................100 ekil 3.6 Rzgar Trbininin D Grn..........................................................101 ekil 3.7 Rzgar Trbininin Yaps..................................................................102 ekil 3.8 Rzgar iftlii.......................................................................................105 ekil 3.9 Deniz st Rzgar iftlii ....................................................................107 ekil 3.10 Dnyada RESnin Durumu .................................................................108 ekil 3.11 Tipik Bir Rzgar Enerji Santrali in lk Yatrm Maliyeti....114

xiv

GR

Enerji, i yapabilme gcdr. Evrensel bir kavramdr. Enerji, retim ilemlerinde kullanlmas zorunlu bir girdi ve toplumlarn refah dzeylerinin ykseltilmesi iin gerekli bir hizmet arac olarak, ekonomik ve sosyal kalknmann temel talarndan birisidir 1. Bu konudaki sorunlar ve zmler de evrensel kabul edilmelidir. Gnmz dnyasnda teknolojik olarak tanmlanan ve kresellemeye de yardmc olan pek ok eyin retiminde girdi olarak mevcut olan enerji, en ok elektrik ve s olarak tketilmektedir. Enerji retiminde eitli ekillerde evresel kirlilik olutuu ve gnden gne doal yaam tehdit eder boyuta gelmi olan kirliliin te birinin elektrik retiminden meydana geldii ifade edilmektedir. nsanolu, retilen enerjiyi genellikle elektrik gc olarak tketmektedir. Evlerimizde ve ofislerimizde ok yaygn olarak kullandmz televizyon, buzdolab, bilgisayar, amar makinesi, elektrik sprgesi, aydnlatma armatrleri ve benzeri aralar; retilen enerjiyi elektrik gc sarf ederek tketirler. Nfusun artmas, endstrinin gelimesi ve yaam standartlarnn

ykselmesiyle enerji tketiminde de bir artla karlalmtr. Bu arta karlk enerji kaynaklarnn snrl olmas, yeni sorunlarn gndeme gelmesine neden olmutur. Birok lkenin gndemine yerlemi olan bu sorunlarn zmnde, yeni yatrmlar ve eilimler sz konusu olmakta, enerji retim politikalar deiim gstermektedir. Gelimi lkeler gelecee ynelik planlarla yenilenebilir enerji kaynaklarna ynelirlerken, gelimekte olan lkeler ekonomik zorluklar nedeniyle eski teknolojileri srdrmek zorunda kalabilmektedirler. lkemizde de enerji konusundaki almalar takip edilmekte ise de, yeterli dzeyde Ar-Ge almas ve hukuksal dzenleme yaplmad ifadelerine rastlamak mmkndr.

AHN, Vedat; Enerji Sektrnde Gelecee Bak (Arz, Talep ve Politikalar), TSAD Yaynlar, Yayn No:TSAD-T/94, 11-168, stanbul 1994, s.15.

xv

Enerjinin verimli kullanmnn salanmasnda en temel gsterge enerji younluunun drlmesidir. lkemizde kii bana enerji tketimi OECD lkeleri 2 ortalamasnn yaklak bete biri civarndayken, enerji younluu OECD ortalamasndan iki kat daha fazladr. Bugne kadar yrtlen birok almaya ramen gayri safi milli hasla bana tketilen enerji miktar olarak adlandrlan enerji younluu 3, dme eilimine girmemitir. Uluslararas Enerji Ajans verilerine gre gelimi lkelerde enerji younluu 0.09-0.19 arasnda iken, lkemizde 0.38 olmas ve azalma eilimi gstermemesi bu konunun ciddi olarak ele alnmas gereini ortaya koymaktadr. Sadece enerji younluu deeri bile Trkiyenin enerji verimliliinin artrlmas konusunda yapabileceklerini gstermektedir 4. lkemizin enerji ihtiyac her on ylda bir ikiye katlanarak artmakta iken, retilen enerji tketileni karlayamamakta
5

ve

enerji

tketimimizin

yaklak

%66s

ithalat

yoluyla

karlanmaktadr . Gstergeler lkemizde enerjinin verimsiz kullanlmasna iaret etmekte iken; kayplarn azaltlmas, enerjinin akllca kullanlmas, tasarruf tedbirlerinin artrlmas, verimli bir ekilde retilmesi ve tketilmesi nem kazanmtr. Kresel rekabetin gndeme geldii ve rekabet koullarnn git gide sertlemekte olduu gnmz dnyasnda, iletmelerin de varlklarn srdrebilmeleri iin enerji maliyetlerini azaltmalar gerekmektedir. Bu ekilde ortaya km olan enerji program ve politikalar, makro ve mikro lekte lkelerin durumunu etkilemektedir.

OECD lkeleri, bilgi ekonomisinin lmnde retim (production), katma deer (value added), istihdam (employment), cretler ve denen maalar, kurulan rgt says deikenlerini kullanarak lkeler arasndaki farkllk ve benzerlikleri saptamaya alr. Bu lkelerden bazlar Danimarka, Finlandiya, Lksemburg, talya, Fransa, spanya, Yunanistan ve Trkiyedir. YELOLU, Hakk Okan; Bilgi Ekonomisi ve Deikenleri: Trkiye ve OECD lkeleri Karlatrmalar, 3. Ulusal Bilgi, Ekonomi Ve Ynetim Kongresi Bildiriler Kitab, Eskiehir, Kasm, 2004, s.177-185. 3 Enerji younluu; enerji verimliliinin nemli gstergelerinden birisidir. Enerji younluu, Gayri Safi Yurtii Hasla bana tketilen birincil enerji miktarn temsil eden ve tm dnyada kullanlan bir gstergedir. Genellikle 1000$lk hasla bana tketilen TEP (ton edeer petrol) miktar, uluslararas yaynlarda enerji younluunun gstergesi olarak kabul edilir. Burada TEP, eitli enerji kaynaklarnn 3 miktarlarn tanmlamak iin kullanlan kg, m , ton, kWh gibi farkl birimleri ayn dzlemde ifade etmeye yarayan bir tanmdr. 1 TEP, 1 ton petroln yaklmasyla elde edilecek enerjiye tekabl etmektedir ki, bu da yaklak 107 Kcalye, 41,8x109 Joulee ve 11,6x103 kWhe karlk gelmektedir. Bir lkenin enerji younluu ne kadar dkse, o lkede birim hasla retmek iin harcanan enerji de o kadar dk demektir ki, bu da enerjinin verimli kullanldna iaret etmektedir. 4 KORUCU, YUSUF; Enerji Verimlilii Kanun Tasars Tasla, http://www.eie.gov.tr/turkce/en_tasarrufu/en_tas_etkinlik/2005_bildiriler/oturum3/YusufKorucu.doc (Eriim: 05.04.2007). 5 YILMAZ, Elif; Enerji Verimlilii, Bilim ve Teknik Dergisi, TBTAK Yayn, Say:459, ubat 2006, s.49.

xvi

Bilindii gibi, zellikle son yllarda, enerji konusu tm dnya lkelerinin gndeminde ilk sray alan maddelerden biri haline gelmitir. Tm dnyada yaygn olarak kullanlan ve son yllarda tkenme eilimi gsteren fosil yaktlar ve buna bal olarak artan enerji fiyatlar, retimi ve dolaysyla ekonomileri olumsuz ynde etkilemeye balam; bilim adamlar alternatif enerji kaynaklar arayna girmilerdir. Bu almada nemini koruyan bu konuya deinilerek enerji kavram, enerjinin insan ve toplum hayatndaki yeri ve nemi; lkemizde ve dnyada enerji konusunun kritik noktalar deerlendirilmeye allmtr. Dnya lkelerinin izledikleri yollar incelenmeye allarak lkemizde yaanan gelimeler de ayrca ele alnmtr. Gelimekte olan Trkiyenin giderek artan enerji ihtiyac ve d borlar sebebiyle git gide artan ekonomik sorunlar, buna karn ihtiya duyulan enerjinin ithalat yoluyla karlanmaya allmas nedeniyle oluan karamsar tabloya k tutulmaya allarak yenilenebilir enerji kaynaklarnn nemine deinilmitir. Bu almada ayrca enerjinin tad neme bal olarak daha verimli kullanlmasnn ve retilmesinin gereklilii, grlen frsat ve tehditler aklanmaya allmtr. Ele alnan konular; birinci blmde enerji kavram ve toplum hayat iin nemi, verimlilik kavram ve enerji verimlilii, enerji toplum ve evre ilikisi; ikinci blmde konvansiyonel ve yenilenebilir enerji kaynaklarnn tanm, lkemiz asndan nemi ve mevcut durumu; nc blmde ise rnek olarak ele alnan bir konvansiyonel enerji kayna ile alan enerji santrali ile yenilenebilir enerji kayna ile alan enerji santralinin verimlilik asndan kyaslanmas aratrmalar incelemeye sunulmu, varlan sonular tartlmaya allmtr.

xvii

BRNC BLM ENERJ

1.1 Enerji Kavram lkelerin toplumsal geliimlerinin srkleyici unsurlarnn banda enerji kullanm gelmektedir. Enerji kaynaklar gnlk yaammzn, enerji ve sanayi rnleri ise retimimizin en nemli yaamsal girdileridir. Bu nedenle de lkenin ve enerji alannn ynetimini stlenenler, toplumun ve ekonominin gereksinim duyduu enerjiyi kesintisiz, gvenilir, zamannda, temiz ve ucuz yollardan temin etmek ve gerek en uygun fiyatlarla salayabilmek, gerek enerji arz gvenlii asndan bu kaynaklar eitlendirmek zorundadrlar 6. Enerji; retimin en temel girdilerinden biri olmasnn yan sra, insann gnlk hayatnn da vazgeilmez bir parasdr. Evimizde snmak, serinlemek, televizyon seyretmek, yemek yemek gibi temel ihtiyalarmz karlayabilmek iin hepimiz belli bir miktar enerji tketmekteyiz. Bu ihtiyalarmz gidermek iin satn almak durumunda olduumuz ara gerecin retiminde de, yani sanayide de enerji vazgeilmez bir gerekliliktir. Ksaca, enerji insann en byk gereksinimlerinden biridir. Enerji sorunlar, ekonomik ve evresel adan olduu kadar, btncl, kresel, sosyal ve kurumsal alardan da ele alnmaldr. zellikle, insanlar enerjinin kendisiyle deil, enerjiden salanan snma, soutma, piirme, aydnlatma, hareket ve elektrikli aletlerin kullanm gibi hizmetlerle ilgilenmektedirler. Bu nedenle, tm dikkat bu hizmetlerin gelecekte nasl daha etkili ve verimli salanabilecei konusuna evrilmelidir. Sonuta, imdiki alk olduumuz yntemlerden ok farkl baka yntemler de ortaya kabilir 7.

PAMR, Necdet; Enerji Politikalar ve Kresel Gelimeler, Kresellemenin Enerji Sektrnde Yapsal Deiim Program ve Enerji Politikalar, Elektrik Mhendisleri Odas, 5. Enerji Sempozyumu Bildiriler Kitab, Ankara 2005, s.67. 7 DNYA ENERJ KOMSYONU; Yarnn Dnyas in Enerji, Ocak 1996, s.26.

Ekonomik ve sosyal kalknmay destekleyecek ekilde enerjinin yeterli, kesintisiz ve gvenilir bir biimde salanmas, enerji teminine ynelik tm srelerde verimliliin artrlmas, ekolojik denge ile evre zerindeki olumsuz etkilerin minimuma indirilmesi gnmzde bir lkenin gelimilik gstergeleri iinde en bata gelmektedir 8. 1900l yllarda teknolojinin gelimesi ile birlikte otomatik kontrol ve SCADA 9 sistemlerinin de a atlamas, buna bal olarak yaygnlaan seri retim ve grlen hzl makineleme, insanolunun enerjiye bamlln arttrm, hatta bu gc elinde bulundurmak isteyen lkeler arasnda savalar dahi yapld grlmtr. Enerji, kukusuz milyonlarca yldan bu yana insanolunun yaamn devam ettirmesinde en nemli temel kaynaklardan birisi olmutur. 18. yzyln ikinci yarsnda balayan ve Sanayi Devrimi olarak adlandrlan bilimsel ve teknolojik gelimeler sonucunda, retim srecindeki hzl makineleme, beraberinde enerji ihtiyacn da gndeme getirmitir. Gelien sanayi ve artan nfus, byk bir ivme ile enerji ihtiyacn da artrm, bu durum enerji kaynakl evre kirliliinin de ayn oranda artmasna neden olmutur 10. Enerji, halkn gnlk yaantsnn, sanayicinin, ekonomik ve sosyal kalknmann en nemli girdisidir. Enerji olmadan hibir retimin gerekletirilmesi mmkn deildir. Bu zellii ile de enerji sosyo-ekonomik kalknmann temel tadr denilebilir. Sanayinin ihtiyac olan makinelerin yapmnda ve kullanmnda da enerji ihtiyac vardr ve sanayi faaliyetleri ok miktarda enerji gerektirmektedir. Enerji, tketim paynn yksek ve tkettii enerjinin ticari karakterli olmasndan dolay sanayi sektrnde ncelikli zelliktedir. Enerji tketim byklklerine gre sanayi dallar da, demir-elik, imento, petro-kimya rnleri olan kauuk ve plastik sanayi ve dierleri eklinde sralanabilir. Sektrlerin faaliyetlerini devam ettirmeleri asndan yeterli enerji temininin nemi aka ortadadr 11. Enerji, retim iletmelerinde kullanlmas zorunlu bir girdi ve toplumlarn refah dzeylerinin ykseltilmesi iin gerekli bir hizmet arac olarak, ekonomik ve
EREN, Emrah; lkemizde Enerji Verimlilii ve Ynetimi almalarnn Dn, Bugn ve Gelecei Ege niversitesi, Fen Bilimleri Enstits, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, zmir 2001, s.1. 9 S.C.A.D.A. ngilizce "Supervisor Control And Data Acquisition" (Ynetsel Denetim ve Veri Elde Etme) szcklerinin ksaltlmasdr. SCADA sistemleri, byk bir alana ait teknik konulardaki denetleme ve ynetim ilevini yerine getirmek amacndadr. Bu balamda ounlukla HMI (Human-Machine Interface) veya MMI (Man-Machine Interface) ksaltmalar ile yanyana kullanlr. Ayrca bkz. Ankara Su ve Kanalizasyon letmeleri (ASK), http://www.aski.gov.tr/m.asp?tid=28&pn=1 (Eriim: 26.03.2007). 10 DKMEN, aatay; ABde Enerji ve evre, 5. Enerji Sempozyumu Bildiriler Kitab, Ankara 2005, s.585. 11 Ayrca bkz. TSAD, http://www.tusiad.org/turkish/rapor/enerji/html/sec15.html (Eriim: 07.04.2007).
8

sosyal kalknmann temel talarndan birisidir. Bu nedenle ekonomiye, yeterli ve gvenilir enerjinin, yerinde, zamannda ve dk maliyetle salanmas byk nem tamaktadr. Geleneksel enerji kaynaklarnn tkenme eilimine girdii, enerji fiyatlarnn art gstermesinin beklendii, enerji kullanmndan kaynaklanan evre sorunlarnn byd bir dnemde enerji planlamas, zellikle enerji kaynaklar kt, ithal kaynaklara baml, yetersiz dviz kaynaklarna sahip lkeler iin yararl ve zorunlu bir ara olarak grlmektedir 12.

1.2 Enerjinin nemi Enerji, i yapabilme yeteneidir. Dorudan llemeyen bir deer olup fiziksel bir sistemin durumunu deitirmek iin yaplmas gereken i yoluyla veya enerji trne gre deiik hesaplamalar yoluyla bulunabilir. Enerji korunumlu 13 bir byklktr ve ayn zamanda biim deitirebilir. Bunun en sradan rnei hidroelektrik santrallerinde elektrik enerjisine dntrlen, suyun potansiyel enerjisidir. Bu dnm ilemi pratikte birebir olamaz, kayplar oluur. Enerji korunumlu bir byklk olmasna ramen dier biime dntrlemeyen ve dolaysyla s olarak etrafa yaylan enerji, kayp olarak nitelendirilir. Makinelerimizi altran, arabalarmz yrten, retimi salayan, bizi aydnlatan, bilgisayarlarmz altran g; kimi zaman elektrik enerjisi, kimi zaman kimyasal enerji, kimi zaman potansiyel, kimi zaman da manyetik enerji olarak karmza kmaktadr. Doada bulunan ve / veya yapay olarak retilen potansiyel, kinetik ve manyetik enerjilerin baka enerji trlerine evrilmesi ile insanln kullanmna sunulan enerji ve g, bugn toplum hayatnn vazgeilmez unsurlarndan biri haline gelmitir. Elde edilme kaynana gre nem arz eden enerji hususu; gelien teknoloji, nfus art ve giderek artan talep dolaysyla kritik bir konu haline gelmitir. 1990l yllarda yaymlanan eserlerde, genellikle 2020-2050 yllar arasndaki dnya koullarnn ngrmlenmeye alld grlmektedir. Bu yllarda karmza

12 TRK SANAYCLER VE ADAMLARI DERNE; Enerji Sektrnde Gelecee Bak Arz, Talep Ve Politikalar, Yayn No: TSAD-Y/94, 11-168, Kasm 1994, s.15. 13 lk defa James Prescott Joule tarafndan tanmlanan enerjinin korunumu yasas, enerjinin var iken yok edilemeyeceini, bir enerji trnn bir baka tre dntrlmesi srasnda grlecek art ve azallarn birbirine eit olacan ifade etmektedir.

kacak olan lke nfuslar, buna bal olarak grlecek enerji ihtiyac ve bu enerjinin retiminden doacak olan evre kirliliine kar alnabilecek nlemlerin daha doksanl yllardan itibaren tartmalara konu olduunu literatrden takip edebilmekteyiz. Bu konuda ilk dikkat eken husus nfus art olup, Bilemi Milletler senaryolarna gre 1990 ylnda 5.3 milyar olan dnya nfusunun, 2020 ylnda 8.1 milyara, 2050 ylnda 10 milyara, 2100 ylnda ise 12 milyara ulaacann tahmin edildii grlmektedir 14. 2003 yl itibar ile 65 milyondan fazla olan Trkiye nfusu da ylda %1,7
15

art

gstermekte

ve

2022

ylnda

83,4

milyon

olmas

beklenmektedir . Bu verilere gre, nfus artyla birlikte karlalacak ihtiya artnn, retimin ve dolaysyla enerji ihtiyacnn da artmasna neden olaca sylenebilir. Nfus artnn daha ok, gelimekte olan lkelerde gerekleeceinin tahmin edildii ve ayrca bu lkelerde ar enerji tketimi sz konusu olacann ngrld de gzlenmektedir. Gelimekte olan lkeler, pek yaknda dnyann en byk enerji pazar haline geleceklerdir. Bu lkelerin enerji tketimi bugn zengin lkelerin yars kadar olmakla birlikte, bu tketim her on be ylda bir iki katna kmaktadr. Bu hususta dikkat ekici olan noktalardan biri de, gelimekte olan lkelerde nfus artna bal olarak enerji ihtiyac artarken; zengin lkelerin nfus saysnda ve dolaysyla kii bana enerji ihtiyacnda ok nemli deiiklikler grlmeyecek olmasdr 16. nsan hayatnn vazgeilmez bir paras olan enerji, gnmzde hem retim hem de tketim asndan baz ulusal ve uluslararas politikalarla ynetilmektedir. nk giderek artan retime bal olarak giderek artan enerji retim ve tketiminin, gerek kaynaklar asndan siyasi bir unsur, gerek evresel koullar asndan tehlikeli bir etken haline geldii gzlenmektedir. Dnyada, retim sistemlerindeki ve bunun dayand teknoloji tabanndaki kkl deiimlerle bilgi toplumuna gei sreci yaanmaktadr. zellikle enformasyon (biliim) teknolojisindeki gelimelerin bir sonucu olan ileri otomasyon teknolojisi, yalnzca basit igcn deil, belirli lye kadar beyin gcn de ikame edebilme olanan vermitir. Bu erevede kaliteli insan gcne dayanan bilgi youn sanayiler ve ileri retim yntemleri hzl gelimenin belirleyicisi olmutur. Bilgi anda yaanan deiimler o kadar hzl olmaktadr ki, daha nceden ngrlerde bulunabilmek artk mmkn olmamaktadr.
DNYA ENERJ KOMSYONU; a.g.e., s.27. EVRENDLEK, F. / ERTEKN, C.; Assessing The Potential Of Renewable Energy Sources In Turkey, Renewable Energy, Volume 28, Issue 15, December 2003, s.2304. 16 ANDERSON, Dennis; Energy and the Environment: Technical and Economic Possibilities, Finance & Development / June 1996, s.10.
15 14

Bugn bir iletme iin deiim, iinde bulunduu rekabet ortam ve bu ortamda ayakta kalabilmek iin gelitirmek zorunda olduu stratejilerine gre biimlenmektedir 17. Son dnemlerde karmza kmakta olan bu yeni koullar ve bunlarla beraber enerji kaynaklarnn dnya corafyas zerinde eit dalm olmamasnn yan sra, enerji retim ve tketiminin yine dnya corafyas zerinde eit olarak gereklememesi; lkelerin gelimi, gelimekte olan ve az gelimi olarak snflandrlmalar hususuna hem sebep hem de sonu olarak gsterilebilir. zellikle elektrik enerjisinin depo edilemez nitelikte olmas ve retildii anda tketilmesi gereklilii nedeniyle, stratejik planlama gerektiren bir olgudur. Grlmekte olan evresel kirlilik ve kresel snma nedeniyle de, gelecek nesiller iin, artan miktarlarda enerji retiminde yenilenebilir enerji kaynaklarna yatrm yapmak yaamsal bir zorunluluk olarak grlmektedir 18.

1.3 Enerji Ynetimi

Enerji ynetimi; enerji kaynaklarnn ve enerjinin verimli kullanlmasn salamak zere yrtlen eitim, etd, lm, izleme, planlama ve uygulama faaliyetlerini iermektedir 19. Enerji ynetim sistemi; rn kalitesinden, gvenlikten veya evresel tm koullardan fedakarlk etmeksizin ve retimi azaltmakszn enerjinin daha verimli kullanm dorultusunda yaplandrlm ve organize edilmi disiplinli bir almadr 20. Enerji ynetiminde birinci ama mevcut ilem, birim ya da sistem genelinde salanabilecek deiiklikler ve alnabilecek nlemler ile kullanlmakta olan enerjiden tasarruf etmektir. Belli bir programa bal olmadan yaplan almalarda basit nlemlerle iletmelerde %10a varan oranlarda enerji tasarrufu salanabilmektedir. Geni kapsaml enerji ynetim programnn uygulanmas ile enerji tasarrufu almalarna sreklilik kazandrld gibi tasarruf oran %25e varabilir. rn ve tasarm tehizatndan retimin tanmasna, atklarn en aza indirilmesinden elden karlmasna kadar pek ok husus enerji ynetimi
DOAN, zlem pekgil; Kalite Uygulamalarnn letmelerin Rekabet Gc zerine Etkisi, Dokuz Eyll niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Cilt:2, Say:1, zmir 2000. 18 KAYNAK, Serdar; Enerjinin Verimli Kullanmna Yaklamlar, Kresellemenin Enerji Sektrnde Yapsal Deiim Program ve Enerji Politikalar, Elektrik Mhendisleri Odas, 5. Enerji Sempozyumu Bildiriler Kitab, Ankara 2005, s.533. 19 Ayrca bkz. ISO (International Organization For Standardization), http://www2.iso.org.tr/tr/Documents/Cevre/MEVZUAT%20LISTESI/53%20ENERJI%20VERIMLILIGI%2 0KANUNU.doc (Eriim: 11.04.2007). 20 GLCAN, F. Deniz; Energy Management In The Rubber Industry, DE Fen Bilimleri Enstits, evre Teknolojisi Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, zmir 1995, s.1.
17

olanaklar ierisinde saylmaktadr. Enerji ynetiminde ikinci ama ise; enerji ekonomisi ilkelerini gz nne alarak enerji tketen ekipmanlarla maliyet ynetimi arasnda iliki kurmaktr. Enerji ynetim programnn etkinlii st ynetimin bu konudaki kararll ve desteine baldr. st ynetim kademeleri, enerji ve enerji tasarrufu konusunda ynlendirici olmasa bile tevik edici, denetleyici, zamannda ve doru kararlar verici organ olduundan iletmedeki enerji sorununun temel sorumlusu durumundadrlar. Enerji ynetiminin iletmeye salayaca yararlar ise;

Dk enerji maliyetleri Karbon emisyonunun azalmas Daha iyi alma koullar Daha iyi denetim Kanunlara uygunluk ISO 14001 21 akreditasyonuna katk Kurumsal ve toplumsal sorumlulua katk

olarak sralanabilir 22.

letmelerde ekonomisi

enerji

ynetiminin

uygulanmas

iin; ve

enerji

tasarrufu

salanmas, enerji ekonomisi uygulamalaryla enerjinin etkin kullanlmas (enerji almalar; analiz, modelleme, uygulama deerlendirme aamalarndan oluur 23), kuruluta bir enerji sorumlusu tayin edilmesi ve yetkilerinin belirlenmesi, enerji sorumlusuna yardmc olacak bir enerji komitesi kurulmas faaliyetleri srdrlebilir. Bu yolla yaplacak plan ve programlar dahilinde s yaltm salanmas, elektrikte g faktrnn dzeltilmesi (kompanzasyon 24), aydnlatmann
TS-EN-ISO 14000 evre Ynetim Sistemi Standartlar serisi, hem iletmeler hem de rnler iin evre faaliyetlerinin analiz edilmesi, etiketleme, denetleme ve ynetme sistem ve aralarn kapsamaktadr. Bu standartlarn amac; evreyi ve kaynaklar tahrip etmeyen gelimi teknolojilerin kullanmn tevik ederek, srdrlebilir kalknma amalarna ulamak, tketiciyi bu yolda bilinli ve duyarl yapmak, evreye zararl rnlerin ve hammaddelerin yerine rnn mr boyunca evre etkilerini deerlendirerek zararl rnlerin elenmesini salamaktr. Ayrca bkz., http://www.tse.org.tr/Turkish/KaliteYonetimi/14000bilgi.asp (Eriim: 30.04.2007). 22 Ayrca bkz.http://www.energ.co.uk/?OBH=467#man (Eriim: 11.04.2007). 23 ZDL, Eralp / UURSAL, smet; Enerji Ekonomisi in Projelendirme, Sanayide Enerji Ynetimi ve Tasarrufu Kurs Bildirileri, Dzenleyen: brahim KAVRAKOLU, Boazii niversitesi, BF, Yayn No: 285, 1. Bask, stanbul 1983, s.310. 24 Kompanzasyon: Kaynaklarn optimum verimle kullanlmas iin akm ile gerilim arasnda faz fark olmamaldr. Pratikte ise tm ykler rezistif olmad iin bu mmkn deildir. ndktif ya da kapasitif yklerin oluturduu etki neticesinde, akm sinyalinin faz gerilim sinyaline gre 90 derece kayar.
21

etkin kullanm, atk enerjiden ve alternatif enerji kaynaklarndan yararlanma, ar-ge almalar, personel eitimi gibi faaliyetler srdrlerek ve denetim mekanizmasnn ilerlii salanarak enerjiden daha verimli ekilde yararlanmak mmkn olacaktr. ekil 1.1de iletme baznda uygulanacak bir enerji ynetimi programnn zamana bal olarak enerji maliyetlerinde grlen de etkisi grafiksel olarak gsterilmektedir.

ekil 1.1 Enerji Ynetimi le Gemi, imdi ve Gelecekteki Enerji Maliyetleri

Kaynak: ONAYGL, Sermin; Enerji Ynetimi Ders Notlar, stanbul Teknik niversitesi, http://atlas.cc.itu.edu.tr/~onaygil/ebt535K1.pdf , Eriim: 01.05.2007.

Gnmzde birok iletme, ilemlerini iyiletirmek ve gelitirmek iin Toplam Kalite Ynetimi (TKY) 25 stratejisini benimsemitir. letme baznda TKY kapsamnda

ndktif ve kapasitif etki neticesinde oluan gerilim ve akm sinyali arasndaki faz kaymasn dzelterek, ideale yakn (0 derecede sabit) tutmaya yarayan ileme kompanzasyon denir. Pratikte ise, elektrik sisteminde elektrik motoru, bobin vb, mknatslanma etkisi ile elektrik enerjisini yine elektrik enerjisine ya da farkl bir enerjiye eviren cihazlarn, bu mknatslanma etkisi ile faz akmn geri kaydrmasndan (indktif g oluturmasndan) dolay, ebeke zerinde yaratm olduklar indktif reaktif gc dengeleme ve fazn akmn olmas gereken konuma geri ekme ilemine kompanzasyon denir. Reaktif gler kompanze edilmez ise, 1) ebekede g kayplarna neden olur, 2) retim ve datm sisteminin kapasitesini azaltr, 3)Gerilim dmesinin, tanan gc snrlad datm hatlarnda, enerji tama kapasitesinin dmesine neden olur. 25 Toplam Kalite Ynetimi (TKY); resmi tanmlamalara gre, bir kurulutaki tm faaliyetlerin srekli olarak iyiletirilmesi ve organizasyondaki tm alanlarn kesin aktif katlmyla alanlar, mteriler ve toplum memnun edilerek karlla ulalmas olarak ifade edilmektedir. TKYnin bir baka tanm ise; Her kuruluta her dzeyde performansn iyiletirilmesine ynelik, tamamyla entegre olmu abalarla,

saylan Enerji Ynetimi almalarnn birincil amac, minimum maliyet ve maksimum kardr. Enerji Ynetiminden arzu edilen alt amalar ise;

1.

Enerjiyi etkin kullanarak enerji tketimini azaltmak, dolaysyla maliyetleri drmek

2. 3.

Enerji konular arasnda iyi bir iletiim salamak Enerji kullanm yntemleri iin etkin izleme, raporlama ve ynetim stratejileri gelitirmek ve uygulamak

4.

Ar-Ge almalar ile enerji yatrmlarndan geri dnmleri artrmak iin yeni ve daha iyi yollar aramak

5.

Tm kullanclarn enerji ynetim program ile ilgilenmelerini ve onun bir paras olmalarn salamak

6.

Enerji teminindeki kstlayc etkileri veya kesintileri azaltmak

eklinde sralanabilir 26:

1.4 lkemiz Asndan Enerji Sektr

Enerjinin

gnlk

yaamdaki

neminin

giderek

artmas,

yaamn

srdrlebilmesi iin gerekli enerji temininin ciddi bir sorun haline gelmesinden kaynaklanmaktadr. zellikle, lkemizde olduu gibi birincil enerji kaynaklarnn 27 temininin ithalata bal olduu ve bu ithalatn da lke ekonomisi iin nemli bir maliyet olduu gnmz koullarnda, reel enerji politikalarnn belirlenmesi ve uygulanmas byk nem arz etmektedir. lkemizde retilen ve tketilen enerjinin eit olmamas ve bu eitsizliin tketim aleyhine her geen yl biraz daha bymesi, enerjiyi zellikle son birka yldr lke gndeminin en nemli maddelerinden biri haline getirmitir. Bu sorunun temel nedenlerinden birisi de, gerekli enerji
yneticiden iiye kadar herkesi kapsayan dzenli iyiletirme faaliyetleridir. Ayrca bkz., http://www.maliye.gov.tr/kalite/menu/tkynedir.htm (Eriim: 30.04.2007). 26 ONAYGL, Sermin; Enerji Ynetimine Girii Ders Notlar, stanbul Teknik niversitesi, s.1. Ayrca bkz., http://atlas.cc.itu.edu.tr/~onaygil/ebt535K1.pdf (Eriim: 16.04.2007). 27 Enerji kaynaklar kendi aralarnda birincil ve ikincil enerji kaynaklar olarak snflandrlabilir. Birincil enerji kaynaklar; petrol, doal gaz, kmr gibi konvensiyonel enerji kaynaklar ile rzgar, gne enerjisi gibi yenilenebilir enerji kaynaklar olabilir. kincil enerji kayna ise elektriktir. Ayrca bkz., http://www.kto.org.tr/dosya/rapor/turkiyeenerji.pdf (Eriim: 02.12.2007).

yatrmlarnn zamannda yaplmam olmasdr 28. Oysa ki, srdrlebilir bir gelime iin enerjiye yatrm yapmaktan kanlmamal, aksine yenilikler takip edilmeli ve hkmet politikalaryla srekli olarak desteklenmeli ve tevik edilmelidir. Gelimekte olan lkeler arasnda yer alan ve enerji ihtiyac gn getike artan Trkiyede, bu ihtiyac karlamak amacyla eitli enerji kaynaklar kullanlmaktadr 29. 1970lerin ncesinde Trkiye iin enerji bol ve ucuza temin edilen bir girdi iken, bu yllarda balayan sorunlardan lkemiz de etkilenmitir. zellikle 1980lerde sanayinin hzl bir ilerleme gstermesi ile lkemizdeki enerji ihtiyac da artm ve yeni enerji kaynaklarna ihtiya duyulmaya balanmtr 30. lkemiz, geni bir enerji potansiyeline sahip olmakla birlikte teknolojik yetersizlikler ve verimsiz kullanmdan kaynaklanan byk bir ak ortaya kmaktadr. Bu an kapatlmas iin de bata petrol ve doal gaz olmak zere, enerji ithali yaplmakta ve bu lke hazinesine byk bir yk getirmektedir. Alternatif enerji kaynaklarnn aray ve enerji sektrnn gelimesi konusundaki almalar srdrlmekte, fakat bu almalarn bir araya getirilmesi zorluklar nedeniyle kopukluklar yaanmakta ayrca konu hakknda yasal dzenlemeler yetersiz kalmaktadr. Bu nedenledir ki, pek ok alternatif enerji kayna potansiyeline sahip olan lkemizde halen enerji ithalat srmekte ve bte a bymektedir.

1.5 Enerji Verimlilii

1.5.1 Verimlilik Kavram

KAYNAK, Serdar; a.g.e., s.537-538. ERGN, Serdal; Trkiye Enerji Sektrnde Verimlilik Gstergeleri, Kresellemenin Enerji Sektrnde Yapsal Deiim Program ve Enerji Politikalar, Elektrik Mhendisleri Odas, 5. Enerji Sempozyumu Bildiriler Kitab, Ankara 2005, s.9. 30 KSETORUNU, Alev; Trkiyede Enerji Sektrnn Gelecei, http://www.dtm.gov.tr/ead/DTDERGI/tem97/6.htm (Eriim: 07.04.2007).
29

28

Ekonomik byme ve kalknma abas ve sreci iinde olan lkemizde verimliliin nemi tartlamayacak kadar byktr. Nitekim kalknma planlarnda yksek bir byme hzna ulalmas, bu hzn korunmas ve srdrlmesi hedeflenirken, en byk nem verimlilik zerinde younlamtr. Bir baka deyile, verimlilik ile ilgili hedefler, ekonomik bymenin ve kalknmann niteliksel hedeflerinin en bata gelenidir. Bylece ekonomik bymenin srdrlmesi iin hem retim faktrlerine hem de faktr verimliliklerine srekli artan bir nitelik kazandrmak zorunluluu ortaya kmaktadr 31. Genel bir tanm olarak; verimlilik, retim srecine dahil edilmi elerin, birbirleriyle karlkl etkileimleri sonucunda, elde edilen kty optimal noktaya karacak bir miktar ilikisi ierisinde olmalarna denir. Buradan anlald gibi verimlilik; mal veya hizmet reten bir srecin, rettii kt ile bu kty elde etmek iin kulland girdi arasndaki ilikiler btndr. Verimlilik, ekonomik bir terim olarak, herhangi bir rn veya hizmetin retim sreci ierisinde kullanlan retim faktrleri ile elde edilen kt arasndaki ilikiyi tanmlayan bir katsay olarak tanmlanabilir. Makro adan verimlilik art da, kt/girdi orannn evre, insan, kltr yaplarnda hibir bozulmaya yol amadan bymesi demektir. Ekonominin veya sektrn gc; yaratlan katma deere, istihdama, sermaye birikimine ve teknolojik dzeye dorudan baldr. Bu durum az gelimi ve gelimekte olan lkeler iin yoksulluktan kurtulma, gelimi lkelerde ise glerini koruma ve geleceklerini daha fazla garanti alma amacna ynelik olarak verimlilik art politikalarnn yaratlmas ve srdrlmesi konusuna temel oluturmaktadr 32. lkelerin refah dzeylerini ve rekabet glerini arttrmada anahtar bir terim olan verimlilik, tm disiplinler ve gnlk yaamn her yn ile de ok yakndan ilgilidir 33. ilere daha ok cret, iverenlere daha ok kar, devlete daha ok vergi salamann havuzunu oluturan verimlilik, i ve d pazarlarda rekabet eden bir iletmenin kalite, sat sonras hizmetler ve imaj gibi kozlar arasnda sekin bir yer tutar. Bir iletme, rettii mallara ynelik talebi srekli klabilmek ve bylece pazarlarda tutunabilmek iin rn fiyatn dk tutmak, rn kalitesini ykseltmek,
31 32

ERGN, Serdal; a.g.e., s.537. ERGN, Serdal; a.g.e., s.547. 33 ZDEMR, Murat / TAPLAMACIOLU, M. Cengiz; Elektrik letim ve Datm Sistemlerinin Performans Kriterlerinin ve Birbirleri zerindeki Olumsuz Etkilerinin Deerlendirilmesi, Kresellemenin Enerji Sektrnde Yapsal Deiim Program ve Enerji Politikalar, Elektrik Mhendisleri Odas, 5. Enerji Sempozyumu Bildiriler Kitab, Ankara 2005, s.499.

10

sat sonrasnda sunduu hizmetleri gelitirmek ve imaj yaratmak iin olduu kadar, verimlilik dzeyini ykseltmek iin de sava vermek durumundadr 34. Verimlilik statik deil, dinamik bir ldr. Zira, verimliliin lm iin belli bir retim dneminde (saat, gn, hafta, ay ve yl gibi) retime katlan her bir faktrn birimine den retim miktarnn llmesi ve deiik dnemler arasndaki faktr verimliliinin birbiriyle karlatrlmas gerekmektedir. Tanma gre;

verimlilik =

retim miktar kt = (birim zaman) retim faktrleri miktar girdi

eitlii ile gsterilir 35. letmenin baar derecesi de verimlilik kavram ile ilikili olan baz dier kavramlara da bal kalarak deerlendirilmelidir. Bu kavramlar aada ksaca aklanmtr.

1.5.1.1 Verimlilik le lgili Kavramlar 1.5.1.1.1 Etkinlik Etkinlik, bir iletmenin retim faktrleri veya retimin kendisi iin nceden saptad programn gerekletirilme derecesinin bir lsdr. Dier bir deyile, nceden saptanan standart llerle, gerekleen ller karlatrlr 36. Ksaca, faaliyetlerin amaca ulama derecesinin lsdr denilebilir. Etkinlik lt sayesinde iilik, hammadde vb girdilerin amalar dorultusunda ne denli faydal kullanld grlebilecektir. Etkinlik ve verimlilik kavramlarnn birbirinden ayrt edilmesi gerekir. Verimlilik uzun dnemde teknolojik deiime dayanrken, etkinlik ksa dnemde veri teknolojileri ile daha ok kt elde etmeye yneliktir 37. Etkinlik ya da yeterlilik derecesi aadaki eitlik ile belirlenebilir:
ATAN, Murat; retim ve Verimlilik Arttrma Teknikleri, Ekonometri Blm Ders Notlar, Gazi niversitesi BF, Ankara 2005, s.1, http://muratatan.info/notes/10.pdf (Eriim: 25.03.2008). 35 DOAN, Muammer; letme Ekonomisi ve Ynetimi, DE ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Yayn, Geniletilmi Yeni Bask, zmir 1998, s.354. 36 DOAN, zeyme; Verimlilik Analizleri ve Verimlilik Ergonomi likileri, zmir Ticaret Borsas Yaynlar, No: 31, zmir 1987, s.26. 37 GRAK, Hasan; MPM Verimli Mi? Milli Prodktivite Merkezi ve Makro Verimlilik, Verimlilik Dergisi, MPM Yayn, S.2001/2, s.9.
34

11

etkinlik =

standart performans gerekleen (fiili) performans

Etkinlik orannn 1 deerinin altnda kalmas, faaliyetin istenildii kadar ya da kendinden beklenildii gibi gereklemedii anlamna gelir 38. Etkinlik oran bire eit olduu zaman, veri teknoloji ile elde edilmesi mmkn olan en st seviyede kt elde ediliyor demektir 39. 1.5.1.1.2 Ekonomiklik Ekonomiklik, retimden elde edilen gelirler ile retim esnasnda yaplan maliyet giderleri arasndaki oran olarak tanmlanabilir. Ekonomiklik;

ekonomikli k =

gelirler rn fiyat = verimlilik giderler faktr fiyat

biiminde formle edilebilir. 1.5.1.1.3 Rantabilite Rantabilite, sermayenin parasal olarak verimliliini ifade eder. Dier bir deyile, rantabilite; belli bir dnemde elde edilen karn iletmede kullanlan sermayeye orandr. Yani,

rantabilite =

kar 100 eklinde gsterilebilir. sermaye

Verimlilik artt halde sat hacmi artmazsa ekonomiklikle birlikte rantabilite de der. Sat hacmi azalnca kar da azalr, buna karlk verimlilik art iin daha ok sermaye kullanlmas rantabilite orann drecektir 40.

DOAN, Muammer; a.g.e., s.355. GRAK, Hasan; Verimlilik Artlar ve Eitimli Yaratc nsan Kaynaklar likisi, Verimlilik Dergisi, MPM Yayn, S.2000/1, s.14. 40 DOAN, Muammer; a.g.e., s.356.
39

38

12

1.5.1.2 Verimlilik Trleri retim miktarnn retim faktrlerine oran olarak tanmlanan verimliliin belirlenmesinde farkl metotlar kullanlmaktadr. Baka bir deyile verimliliin belirlenmesindeki kriterler deiik ekillerde belirlenebilmektedir. Buna gre; fiziki ve parasal verimlilik, ortalama ve marjinal verimlilik, mikro ve makro verimlilik, ksmi ve toplam verimlilik olmak zere verimliliin deiik yntemlerle hesaplanmaya allmaktadr. Fiziki ve parasal verimlilik, verimlilik orannn pay ve paydasnda homojenlik derecesine gre fiziki veya parasal deerlerle ifade edilmesidir. Pay ve payda da fiziki deerlerle ifade edilmi ise, parasal verimlilik olarak ifade edilmektedir. Yine belirli bir dnemde ktda meydana gelen artn, ayn dnem girdilerindeki arta oran da marjinal verimlilik olarak ifade edilmektedir. letme dzeyinde hesaplanan verimlilik mikro verimlilik, ekonominin genelinde hesaplanan verimlilik ise makro verimlilik olarak adlandrlr 41. Toplam faktr verimlilii ve ksmi verimlilik kavramlar da aada kendi balklar altnda anlatlmtr. 1.5.1.2.1 Toplam Faktr Verimlilii Toplam faktr verimlilii, genel verimlilik, belli bir retim miktarnn retim sreci esnasnda kullanlan retim faktrlerine oran eklinde tanmlanabilir. Bu oran;

Toplam Faktr Verimlilii=

Toplam retim Miktar (output) Toplam Girdi Miktar (input)

eklinde gsterilebilir 42.

Bu hesaplamann tm iletmeler iin kendi durumunu bilmesi adna gerekli olduu sylenebilir, ancak, kullanm fazla yaygn deildir. Bunun nedeni ise, hesaplamann zorluundan ve yaygn olarak bilinmemesinden kaynaklanmaktadr. Bu konudaki glklerin banda; ktlardaki eitlilik ve farkllklar olan iletmelerde rnleri ortak l altnda toplamann karmak bir hesaplamay
ZGLER, Verda Canbey; Verimlilik, Eskiehir Odunpazar Belediyesi Hizmetii Eitim Seminer Notlar, http://www.yeniekonomi.com/word_belgeler/verimlilik.16.6.2005.doc (Eriim: 23.03.2007). 42 DOAN, zeyme; a.g.e., s.357.
41

13

beraberinde getirmesi gelmektedir. Dier bir neden de, bu hesaplamann salayaca yararn farknda olmamak ve bunun iin herhangi bir harcamaya katlanmak istememek gelmektedir. retim faktrleri homojen bir nitelik gstermediinden, yani ayn l birimiyle llemediklerinden dolay, retim deerleri olan para cinsinden toplam faktr verimlilii hesaplanabilmektedir 43.
1.5.1.2.2 Ksmi Verimlilik

Tek bir faktrn kt zerindeki etkisini incelemek daha kolaydr. Toplam

retim miktarnn igc, hammadde, makine ve donatm gibi retim faktrlerine oranna o faktrn verimlilii veya ksmi verimlilik denilmektedir. retim faktrlerinin her birinin ayr ayr verimlilikleri veya ksmi verimlilikleri yle ifade edilir:

Makine verimlilii=

retim miktar (birim/makine-saat) Makine-saat miktar retim miktar (birim/mal.mik.yada retim de./mal.de.) Malzeme miktar retim deeri 44. retimde kullanlan sermaye

Malzeme verimlilii= Sermaye verimlilii=

1.5.1.3 Verimlilik lm

Verimlilii lmeden ynetmek ve iyiletirmek mmkn olmad iin hangi dzeyde olursa olsun verimlilik lm yapmak gereklidir. Girdilerden maksimum fayda elde etmek ve gerekirse girdi bileimlerini deitirmek, ekonomik anlamda
43 44

DOAN, Muammer; a.g.e., s.357. DOAN, Muammer; a.g.e., s.357.

14

getiri salayacak, bu noktaya ulamak iin de verimliliin llerek belli dnemler aras kyaslamalar yaplmas gerekecektir.

ekil 1.2 Verimlilik emberi

Kaynak: ATAN, Murat; a.g.e., s.8. retim srecinde kullanlan girdilerin azalmas ve buna karlk ktlarn artmas verimlilik artna iaret edecek, bylece rn bana maliyetlerde azalma grlecektir. Buna bal olarak da verimlilik dzeyi artan iletmelerin rekabet ve karllk oranlarnda art grlecektir. ekilde 1.2de de grld zere verimlilik lm bir dngnn parasdr. Bu lm dinamik bir kavramdr ve tekrarlanarak dnemler aras kyaslamalar yapmay gerektirir 45. Eer iletmeler farkl rn eitlerinde retim yapyorlarsa verimlilik lm de karmaklamaktadr. retim blmlerinin ksmi verimliliklerini lmek iin her blmde kullanlan girdi (input) ve kt (output) lmlerini yaparak verimlilik lmleri yaplabilir. Nihai rnlere gre verimlilik analizleri yapmak daha karmak ilemler gerektirir. ktlarn fiziksel ve parasal lmleri yaplabilecei gibi; emek, sermaye, hammadde gibi girdiler llerek verimlilik lm yaplabilmektedir. Veri
45

ATAN, Murat; a.g.e., s.6.

15

zarflama analizi gibi yntemlerle farkl l birimlerine sahip girdi ve ktlarn karlatrmas yaplarak verimlilik llmekte ve buna bal olarak retim etkinliklerinin deerlendirmesi yaplmaktadr.

1.5.2 Enerji Verimlilii Neden enerji verimlilii? 1. Fosil kaynaklarn grnr gelecekte tkenecek olmas 2. Alternatif kaynaklarn henz ekonomik olmamas 3. Artan talep nedeniyle fiyatlarn trmanmas 4. Yerli kaynaklarn ithal bamlln nleyememesi 5. Ekolojik dengenin alarm vermesi. Kullandmz enerjinin tamamn faydaya dntrelim 46. Bugn hem srdrlebilir kalknmann gereklerini yerine getiren, hem de evresel tehlikelerle enerji retimi ve tketiminden kaynaklanan ekonomik ve sosyal maliyetleri en aza indirgeyen bir strateji oluturmak iin, evresel kstlar, ekonomik ve siyasi kstlarla beraber dnlmelidir. Burada bahsedilen strateji de enerji verimlilii stratejisidir. Byle bir strateji, en nce enerji ihtiyac kavramnn dramatik biimde yeniden ele alnmasna dayanmaktadr. Ayn hizmet bugnknden daha az enerji kullanarak ve toplamda bugnknden daha az bir maliyetle yerine getirilebilir. Bu durum, en ileri teknolojileri kullanan ve belirgin biimde etkin ekonomilere sahip olan lkeler iin de geerlidir 47.

Son yzylda sanayi ve teknolojide grlen byk gelimelere karn doal enerji kaynaklar hzla tkenmektedir. Bu nedenle enerjinin etkin kullanlmas, israfn nlenmesi ve enerji maliyetlerinin aa ekilmesi gerekmektedir. Baka bir deyile; yaam kalitesinde de yol aamadan enerji tketiminin azaltlmas, yani, enerjide verimliliin artrlmas gerekmektedir. Bu artn srekliliinin salanmas iin ise belli aralklarla enerji verimlilii lmleri yaplmal, bu lmler deerlendirilmeli ve gerekiyorsa yeni yatrmlar yaplmaldr 48. Ksaca enerji verimlilii, enerji

46 ELEKTRK MHENDSLER ODASI; zmir ubesi, Ege Blgesi Enerji Forumu Bildiri Kitab, zmir, Mart 2007, s.73. 47 LAPONCHE, Bernard / JAMET, Bernard / COLOMBIER, Michel / ATTALI, Sophie; Energy Efficiency For A Sustainable World, ICE Editions, International Conseil nergie, Paris 1997, s.18. 48 ERGN, Serdal; a.g.e., s.557.

16

kaynaklarnn retimden tketim aamasna kadar tm safhalarda en yksek etkinlikte deerlendirilmesini ifade etmektedir.
imdi aklmza yle bir soru gelebilir: Enerji, dier retim girdilerinden farkl mdr? retim lmleri perspektifinden baklrsa cevap Hayrdr. Tm girdilere ayn ekilde davranlmaldr. Yaplmas gereken lm de, girdi miktarn ayn tutarak kt miktarnda art salanmas zerine kurulmaldr 49.

Enerji verimlilii konusunun kapsad stratejilerin en nemlilerinden birisi enerji tasarrufudur. Halk arasnda genellikle enerjinin az kullanlmas, iki ampulden
birinin sndrlmesi eklinde alglanmakta olan enerji tasarrufu, aslnda enerji atklarnn deerlendirilmesi ve mevcut enerji kayplarnn nlenmesi yoluyla tketilen enerji miktarnn ekonomik kalknmay ve sosyal refah engellemeden, kalite ve performans drmeden enerji ihtiyacnn en aza drlmesidir 50.

Trkiyede EE tarafndan 1981 ylndan beri bu konuda almalar yaplmaktadr. almalarn tek mercide toplanmas asndan 1993 ylnda Ulusal Enerji Tasarrufu Merkezi (UETM) kurulmutur. 1995 yl Kasm aynda karlan ynetmelikle, enerji tketimi yapan sanayi kurulularnda tasarruf imkan ve odaklarnn tespiti, genel ve spesifik enerji tketimi hedeflerinin belirlenmesi ve izlenmesi, mevcut durumdaki enerji tketimi ve hedef rakamlara ulamak iin plan ve programlar yaplarak Enerji Ynetim Sisteminin kurulmas ngrlmtr. Bu ynetmelikle, baz enerji retim ve dnm uygulamalarnn zorunlu hale getirilmesi, bunlar uygulamayan iletmeler iin ise yaptrmlar getirilmesi nerilmitir. Ayrca, Enerji Verimlilii Yasas 51 ile ilgili almalarda, en az 500 TEP enerji tketimi olan sanayi kurulularnn da Enerji Ynetim Sistemleri kurmalarnn zorunlu hale getirilmesi ngrlmtr 52. Enerji tasarrufu denildii zaman, akla enerji arz hizmetlerinin kstlanmas gelmemelidir. Enerji tasarrufu, kullanlan enerji miktarnn deil, rn bana tketilen enerjinin
BOYD, Gale A. / PANG, Joseph X.; Estimating The Linkage Between The Energy Efficiency and Productivity, Energy Policy, Policy and Economic Analysis Group, Economics Department, University of Chicago, USA, August 1999, s.291. 50 ALIKOLU, Erdal; Enerji Verimlilii ve EE Tarafndan Yrtlen almalar, 23. Ulusal Enerji Verimlilii Kongresi, EE Genel Mdrl Enerji Tasarrufu Koordinasyon Kurulu Yayn, Ankara 2004, s.59. 51 08.08.2005 tarihinde onaylanan 1. Milli Enerji Verimlilii Yasas (1.EVY), 10 yllk dnemi kapsamakta ve binalarda enerji verimliliinin arttrlmas, endstriyel rnlerde enerji verimliliinin ykseltilmesi, enerji altyaplarnn modernizasyonu, ulusal enerji retiminin yerli enerji kaynaklaryla eitlendirilmesi gibi somut hedefler gstermektedir. Ayrca bkz. ARGN, Muammer; Enerji Verimlilii Kanunu, ELEKTRK MHENDSLER ODASI; zmir ubesi, Ege Blgesi Enerji Forumu Bildiri Kitab, zmir, Mart 2007, s.87. 52 AKDENZ, Cengiz / HEPBALI, Arif / BOYAR, Serkan; Trkiye Karma Yem Sanayinde Enerji Ynetiminin Gereklilii, Tarmsal Mekanizasyon 21. Ulusal Kongresi, Konya 2003, s.26.
49

17

azaltlmasdr. Enerjinin gereksiz kullanmn belirlemek ve bundan kaynaklanan israf azaltmak veya mmknse tamamen ortadan kaldrmak iin alnabilecek nlemler akla gelmelidir. Belirgin verimlilik artlarnn pek ounun genellikle malzeme ve enerji tasarrufu sonucunda elde edildii de bilinen bir gerektir. En
ucuz enerji, tasarruf edilen enerjidir 53. lkemizde retilen enerjinin nemli bir

blm gerek sanayide, gerek konutlarda yeterli tasarruf tedbirlerinin alnmam olmasndan dolay israf olmaktadr. Bu konuda yaplan aratrmalara bir rnek vermek gerekirse;
Trkiyede konutlarda kullanlan enerji, toplam enerji tketiminin %31ine ve kullanlan elektrik ise, toplam elektrik tketiminin %43ne karlk gelmektedir. Bir binada at, cam, duvar ve demeden kaynaklanan s kayplarnn binann toplam s kaybnn %60-70ine tekabl ettii bilinmektedir. AB lkelerinde ift cam kullanm %50 iken lkemizde %12 civarndadr. Yine AB lkelerinde at yaltm %40 orannda iken lkemizde bu oran %10dur. Trkiyede ok hzl bir kentleme olgusu yaanmaktadr. Oluturulan yaplar enerji verimlilii standartlarna gre ina edilmemektedir. naat ruhsat verme yetkisi bulunan belediyelerin bu konuda bilinli olmamalar ve olay nemsememeleri bu konuda byk oranda etmendir 54.

Enerji tasarrufu hususunda, allagelmi baz alkanlklarn deitirilerek halkn bilinlendirilmesi nem kazanmtr. rnein, pek ok AB lkesinde piyasada satlmakta olan ve enerji tketen cihazlarn zerinde enerji verimliliini gsteren bir etiket bulunmakta ve satn alma srasnda tketiciler bu etiketlere nem vermektedir. Ayrca, yine AB lkelerinde de uyguland zere, binalarda enerji tasarrufu ile ilgili almalarn yaplmas gereken nokta proje aamas olduundan, bu aamada optimum enerji performansn salayan ekilde bir yaplama salanmas ve yerel ynetimlerin bu konuda bilinlendirilmesi enerji israfn nleyecektir. Srmekte olan enerji israfnn n kesilmez ise, lkemizin bir enerji darboazna girebilecei endiesi uyanmaktadr. yle ki; Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl (ETKB) verilerine gre, 2005-2020 yllar arasnda lkemizde gerekleecek olan enerji

Elektrik Mhendisleri Odas, Enerji Komisyonu Slogan. KAYNAK, . Serdar; Enerjinin Verimli Kullanmna Yaklamlar, 5. Enerji Sempozyumu Bildiriler Kitab, Ankara 2005, s.523.
54

53

18

talebi ve art iin iki farkl senaryo mevcuttur. Bu senaryolara gre puant talep 55 ve enerji talebi, tablo ve grafik olarak u ekillerde verilmektedir 56: Senaryo 1:
Tablo 1.1 - 2005-2020 Yllar Arasnda Enerji Talep Tahminleri Tablo Gsterimi

YIL

PUANT TALEP MW Art (%) 13,1 8,1 8,2 8,3 8,3 8,2 8,2 8,0 7,9 7,8 6,6 7,2 7,0 6,8 6,4

ENERJ TALEB GWh 159650 176400 190700 206400 223500 242020 262000 283500 306100 330300 356200 383000 410700 439600 469500 499490 Art (%) 10,5 8,1 8,2 8,3 8,3 8,3 8,2 8,0 7,9 7,8 7,5 7,2 7,0 6,8 6,4

2005 25000 2006 28270 2007 30560 2008 33075 2009 35815 2010 38785 2011 41965 2012 45410 2013 49030 2014 52905 2015 57050 2016 60845 2017 65245 2018 69835 2019 74585 2020 79350

ekil 1.3 - 2005-2020 Yllar Arasnda Enerji Talep Tahminleri Grafik Gsterimi

Puant Talep: Elektrik tarifelerinin uygulanmas bakmndan 17:00-22:00 saatleri arasndaki zaman dilimine verilen addr. Elektrik talebinin en youn olduu, ulusal enterkonneksiyon (enerji havuzu) hattn en ok yoran zaman dilimi olarak tarif edilebilir. Bir lkedeki tm enerji yatrmlar puant dnemi baz alnarak yaplr. 56 PAAOLU, Salih; ETKB Mstear Yrd., ETKB Gndeminde Yenilenebilir Enerji ve Hidrolik Enerji, Dnya Su Gn Konferans, Su Vakf, stanbul 2005, s.3. 2004 ylnda hazrlanan bu senaryolardaki saylara bakarak unu da belirtmekte yarar vardr, T.C. Babakanlk Trkiye statistik Kurumunun 25.09.2006 tarihli yazl aklamasnda 2006 yl 2. dnem (Nisan-Mays-Haziran) enerji retimi 41.660GWh olarak gereklemitir. Ayrca bkz. www.tuik.gov.tr (Eriim: 27.01.2007).

55

19

90000 80000

600000

500000 70000 60000 50000 300000 40000 30000 20000 100000 10000 0 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 PUANT TALEP ENERJ TALEB 0 200000 400000

Senaryo 2:
Tablo 1.2 - 2005-2020 Yllar Arasnda Enerji Talep Tahminleri Tablo Gsterimi

YIL 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017

PUANT TALEP MW 25000 28270 30560 33075 35815 38785 41965 45410 49030 52905 57050 60845 65245 Art (%) 13,1 8,1 8,2 8,3 8,3 8,2 8,2 8,0 7,9 7,8 6,6 7,2

ENERJ TALEB GWh 159650 176400 190700 206400 223500 242020 262000 283500 306100 330300 356200 383000 410700 Art (%) 10,5 8,1 8,2 8,3 8,3 8,3 8,2 8,0 7,9 7,8 7,5 7,2

GWh

MW

20

2018 2019 2020

69835 74585 79350

7,0 6,8 6,4

439600 469500 499490

7,0 6,8 6,4

ekil 1.4 - 2005-2020 Yllar Arasnda Enerji Talep Tahminleri Grafik Gsterimi

70000

450000 400000 350000

60000

50000 300000 40000 MW 250000 200000 150000 20000 100000 10000 50000 0 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 PUANT TALEP ENERJ TALEB

30000

Tablo ve ekillerde grlen enerji talep deerlerine karlk, lkemizde 2004 yl itibar ile elektrik retimi de aadaki grafikte grlmektedir.

ekil 1.5 - Trkiyede Elektrik retimi

GWh

21

TRKYE ELEKTRK RETM (GWh)

160.000 140.000 120.000 100.000 80.000 60.000 40.000 20.000 0

Not: 2004 yl Kasm Sonu itibariyle

Her iki senaryoda da, enerji talebinin ve puant talebin grecei art ve retim deerlerine bal olarak Trkiyenin girecei enerji darboaz aka yorumlanabilmektedir. Giderek artan enerji ihtiyacn, enerji satn alma ve dvize daha bamllk yaratan yntemlerle zmek yerine enerji santrallerine yatrm yapmann ve reten bir lke haline gelmenin gereklilii ve/veya nemi bu tablolarda yeniden karmza kmaktadr. Bunlara ek olarak; enerjinin gerek retim gerek tketim noktalarnda verimlilik art salamak lkemizi bu darboazdan karmakta nemli bir etken olacaktr. Enerji verimlilii; retimden iletime, tketimden atk aamalarna kadar tm aamalar kapsamaktadr. nk enerji verimlilii konusunda yaratlabilecek gelimelerin, yeni kaynaklarn devreye sokulmasndan ok daha ekonomik olaca aktr.

Grlmesi olas enerji darboazndan kurtulma yolunda iletmelerde enerji verimliliini arttrma almalarnn ve yrrle koyulan ynetmeliklerin sonucu olarak; s retim sistemlerinde s atklarn geri kazanmak, aydnlatmada enerji

1970 1971 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004
TERMK HDROLK JEOTERMAL RZGAR

Kaynak: PAAOLU, Salih; a.g.e., s.1.

22

tasarrufu salamak, atk scak sular geri kazanmak, yakt tketimini azaltmak vb. yararlar elde edilmeye allmaktadr. Tm bu abalar da Toplam Enerji Verimlilii bal altnda bir araya toplanabilir. Toplam enerji verimlilii (TEV) bal altnda
incelenen enerjinin tketim alanlar; enerji olarak s, stma, soutma, piirme, kurutma, ergitme, ulam, elektrik enerjisi olarak aydnlatma, tork retimi, soutma, basnl hava, ergitme, sestir. Buradan hareketle TEV uygulama admlar u ekilde sralanabilir: lmek (Enerji = Verim x ) Verim tespiti Teknolojik deerlendirme Projelerin gelitirilmesi Projelerin tamamna ait fizibilite oluturulmas Projeler arasnda uygulama sralamasnn finansman fizibilitesi cinsinden deerlendirilmesi Uzun vadeli finansman ile son kullancya proje sonularnn garanti edilerek uygulama yaplmas Srekli lm sistemi ve TEV deerlendirmesiyle verimin dengeli kalmasnn salanmas evre etki deerlendirmesinin bilanosunun yaplmas ( CO 2 ve NOx ) Burada zaman kaybnn azaltlmas ve karar verme srecinin abuklatrlmas iin en etkin zm enerji verimliliinin arttrlmas konusunda uzman kurulularn projeleri sorgulama srecini her seferinde yaamaktansa, projeyi YAP-LET olarak gerekletirmesi ok daha uygun olmaktadr. Son kullanc verim sorgulamasn gvenilir ve uzman kurulua devrederek, yatrm yk ve risklerinden kurtulmakta, yanl karar vermemekte, ayn zamanda verim art faydalarn da paylamaktadr. Bu, NEGAWATT 57 (negatif enerji = tasarruf edilen enerji ) olarak ifade edilmektedir. Bu dnceden hareketle ortaya kan;
57

Kaynaklarn korunmas

Negawatt terimi, srdrlebilirlie ncelikle kaynaklarn aklc ve verimli kullanmyla ulalabileceine dikkat ekmek iin, ilk olarak Amory Lovins tarafndan tanmlanmtr. 1977 ylnda yaynlanan Yumuak Enerji Yollar adl kitabn yazar Amory Lovins, bir toplumun esenliinin enerji kullanm dzeyine kopmaz biimde bal olduu yolundaki anlayn artc lde yaln bir eletirisini yapmtr. Lovins, enerjinin bir ama deil ara olduunu savunuyordu: nsanlarn istedii elektrik ya da petrol deildironlar rahat odalar, aydnlatma, bir yerden bir yere gitme, yiyecek, masa ve dier gerek eyleri istiyorlar. Ayn mantkla gidildiinde insanlarn istedikleri, bizzat kullanlan maddelerin kendileri deil, onlarn rettikleri hizmetlerdir. Ayrca bkz. Rocky Mountain Instutite, http://www.rmi.org/sitepages/pid523.php (Eriim: 01.02.2007).

23

evrenin korunmas Srekli gelir elde edilmesi ve ekonomik kalknma Doru yatrmlarn yaplmas Teknolojik geliimlerin doru uygulanmas Bilimsel altyapnn geliimi Yetimi elemanlarn deerinin artmas Devletin gelirlerinin artarak, giderlerinin azalmas Verimliliin her alanda geerli bir zellik haline getirilmesi Yaam kalitesinin artmas amalar gdlmektedir 58.

TEV = Enerji Tketim Verimi x Enerji retim Verimi olarak karmza

kmaktadr. Bu noktaya bir rnek vermek gerekirse; %20 verim ile tketilen enerji, %90 verim ile retiliyor ise TEV = (20x90) / (100x100) = %18 olarak hesaplanmaktadr. Buradan grlecei zere TEV deeri enerji tketim verimi deerine yaklamakta, dolaysyla da enerji tketiminde grlecek verimlilik deerleri nem kazanmaktadr. Bu yzdendir ki TEV bal altnda incelenen tketim alanlar da s, stma, soutma vs. olmaktadr 59.

Dier bir rnek olarak ulam sektr verilebilir. lkemizde enerji tketiminin byk bir blm ulam sektrnde gereklemektedir. Bu sektrdeki enerji tketiminin tamamna yaknn petrol rnleri tekil etmektedir. Yani ithal bir kaynaa bal olan bir sektrdr. lkemizde ulam sektrnde enerjinin rasyonel kullanmn tevik eden hibir mevzuat hkm, ynetmelii veya standard bulunmamaktadr. Bu konu zellikle zerinde durulmas gereken bir konudur. zellikle karayolu tamaclna byk pay verilen yurdumuzda, ulam sektrnn gstergeleri inceleyerek verimlilik deerleri zerinde durmak gerekirse; 2002 yl verilerine gre
lkemizde ulam sektr 11,3 milyon TEP enerji tketimi ile lkemiz nihai enerji tketiminde %19,2 gibi nemli bir paya sahiptir. Ulam sektrnn; enerji tketim
KROLU, Rza; TEV Toplam Enerji Verimlilii, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl Elektrik leri Ett daresi Genel Mdrl Enerji Tasarrufu Koordinasyon Kurulu ve Ulusal Enerji Tasarrufu Merkezi, 25.Enerji Verimlilii Haftas Etkinlikleri, ubat 2006, s.2. 59 KROLU, Rza; a.g.e., s.5.
58

24

yapsna bakldnda ise, tketimde karayollarnn %93 orannda bir paya sahip olduu grlmektedir. lkemizde toplam tamacln byk bir ksm kara ulatrma sistemleri ile yaplmaktadr. Karayolu sektr, 2002 ylnda yurtii yolcu tamaclnda %94,8lik yk tamaclnda ise %90,8lik bir paya sahiptir. lkemizde ulam sektrnde enerji tketiminin %99a yaknn petrol rnleri tekil etmektedir. 2002 ylnda %98i ithal edilen petroln %44,8i bu sektrde tketilmekte ve ithalatna her yl 4 milyar$dan fazla denen bu hammaddenin yaklak 1,8 milyar$ ulam sektrne ayrlmaktadr. AB tarafndan yaplan bir almaya gre 1999 yl iin tamaclkta, enerji tasarrufuna ynelik deerler ise, kamyon 2760kJ/ton-km, demiryolu 300kJ/ton-km ve denizyolu 880kJ/ton-kmdir. Ayrca 1 litre yakt ile 1 kilometre mesafeye tanabilecek yk karayolunda 50 ton, demiryolunda 97 ton, su yolunda ise 127 tondur. Yolcu tamasnda ise enerji verimlilii en yksek ulam demiryoludur. Sonu olarak en ekonomik tama; ykte denizyolu, yolcuda ise tren ile salanmaktadr 60.

Bu verilere karn halen hem yk hem de yolcu tamaclnda karayolunu birinci planda tutan Trkiyede demir yollar iletmesi, verimliliini arttrmak ve tercih edilir olmak iin eitli almalar yapmaktadr. 1980li yllara kadar yakt olarak sadece kmr kullanan T.C. Devlet Demir Yollar, 1980den sonra yakt olarak elektrii de kullanmaya balamtr. Tablo 1.3den grlecei zere, elektriin yakt olarak kullanlmaya balamasyla birlikte rayl sistem zerinde enerji verimliliindeki art yaklak %500 olmutur.

Tablo 1.3 - Tren Km ve Tketilen Yakt likisi

60

KAYNAK, Serdar; a.g.e., s.525.

25

YILLAR 1975 1980 1985 1990 1995 2000

TREN KM (000) 39.786 35.854 45.557 45.097 43.710 45.927

TOPLAM ENERJ (KCAL) 8126 3867 3304 1869 1678 1779

ENERJ VERM 4896 9272 13788 24129 26049 25816

Kaynak: TCDD statistik Yllklar, Naklen DUMAN, smet; Ulam Sektrnde Enerji Kullanm ve Tasarrufu, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl Elektrik leri Ett daresi Genel Mdrl Enerji Tasarrufu Koordinasyon Kurulu ve Ulusal Enerji Tasarrufu Merkezi, 25.Enerji Verimlilii Haftas Etkinlikleri, ubat 2006, s.5

Trkiyede ulatrma sektrnn kulland enerji, toplam enerjinin yaklak %20sidir. Olaya bu adan bakldnda, salanm olan verimlilik artnn nemi bir kez daha ortaya kmaktadr. 2004 verilerine gre giderlerinin %13,4n yakt ve enerji giderlerine veren demiryollar tm hatlarn elektrifikasyonla donatp, dizel tren iletmeciliini brakacak olursa %70 daha ucuz olan elektrik enerjisini kullandndan 188.1 milyon YTL yerine 56.4 milyon YTL deyecek ve yllk 131.7 milyon YTL enerjiden tasarruf elde edilecektir. Bylece toplam giderler ierisindeki yakt ve enerji giderleri %5 civarlarna gerileyecektir. Bir de demiryollarnn mevcut durumda tamaclktaki paynn bu tr yatrmlarla artt dnldnde tasarruf miktar daha da artacak ve lke ekonomisine daha ok katkda bulunacaktr. Mevcut demiryollarmzn tamamnn elektrikli iletmecilie gemesinin maliyeti ise 120 km/h hz yapabilen tek hatl yol iin km bana 100.000$ civarndadr. Elektrifikasyon olmayan hat uzunluumuz 6945 km olduundan toplam maliyet de 694,5 milyon$ olmaktadr. Dolar kurunu 1,35 YTL kabul edersek 937,5 milyon YTL tutmaktadr. Demiryollarnn yllk enerji tasarrufu 131,7 milyon YTL dnldnde sistem

26

kendini 7-8 yl gibi ksa srede amorti etmektedir 61.

Btn bunlarn yan sra,

elektrik enerjisi kullanm, demir yollar ulamnn evre ve hava kirliliine yapt etkiyi de azaltmaktadr 62. Son derece dk kapasite oranlaryla alan demir yolu tamaclnn rehabilitasyonu, yurt ii ulamdaki enerji verimlilii asndan byk nem tamaktadr. lkemizde enerji verimlilii politikalarndan ve faaliyetlerinden sorumlu olan kurulular ETKB, EE, UETMdir. Bu kurulular, nihai tketim sektrlerinde enerji verimliliini arttrmak iin ett, bilinlendirme ve tantm faaliyetlerini birlikte yrtmektedirler. Bu ibirliinin hedeflerine ulamak iin izledikleri yol ise u ekilde ifade edilmektedir: Toplam hedef, nihai enerji tketim sektrlerinde enerji
verimliliini iyiletirmektir. Belirlenen hedeflere ulamak iin, (i) devlet ynetiminin ve yerel ynetimlerin rasyonel (hedefli ve btnleik) bir enerji politikas tanmlanmasnda ve uygulanmasnda desteklenmesi (ii) nihai tketicilere ve sanayi kurulularna, sektrlerine uygun nlemleri uygulayarak daha iyi verim elde etmelerini salamak iin ekipman yardm, danmanlk firmalar ile ilgili bilgilerin yaygnlatrlmas ve uygun kredi koullarnn belirlenmesi gibi teknik ve finansal destek salanmas (iii) mevcut idari ve yasal yapnn gelitirilmesi ve AB mktesebat ile uyumunun salanmas nerilmektedir 63.

Bu ibirlii tarafndan yaplmakta olan pek ok almadan bazlar sanayide, ulamda, binalarda, belediyelerde, sanayide enerji verimlilii politikalarn yerletirmek ve gelitirmek zerinedir. rnein; binalarda kullanlan enerji, toplam elektrik tketiminin %43ne karlk gelmektedir. Bu da bina sektrnn toplam enerji tketimi iinde en byk paya sahip olduunu gstermektedir. lkemizde ok sayda eski binann bulunmas, bunlarn inas srasnda bina tasarm ile enerji tketimi arasnda bir balant olduunun gz nne alnmam olmas ve ruhsatsz olarak enerji verimlilii standartlarna uygun olmadan ina edilen yaplarn varl nedeniyle ok byk enerji kayplar ortaya kmaktadr. Trkiyede binalarda birim alan veya hacmi stmak iin harcanan enerjinin AB lkelerine gre 2-3 kat daha
61 62

Ayrca bkz., T.C. Devlet Demir Yollar, www.tcdd.gov.tr (Eriim: 27.01.2007). DUMAN, smet; a.g.e., s.6. 63 MVV CONSULTANTS AND ENGNEERS; Trkiye in Enerji Verimlilii Stratejisi, Nisan 2004, s.14.

27

fazla olmas nedeniyle 1985 tarihli binalarda s yaltmn belirleyen Trk Standard TS-825 revize edilmitir. Yeni standart 14/06/2000 tarihinden itibaren yrrle girmitir. Ayn tarihte Bayndrlk ve skan Bakanlnn Binalarda Is Yaltm Ynetmelii de deitirilmi ve resmi gazetede yaymlanarak yrrle girmitir. Bu deiikliklerle, binalarda oluan s kayplarnn yar yarya azaltlmas hedeflenmektedir 64. Enerjinin daha verimli kullanlmas konusunda yaplan planlama ise iki aamadan olumaktadr. Bu aamalar, saptanan engeller ve nerilen faaliyetler hedeflerden olumaktadr. Bu rnei biraz detaylandrmak gerekirse; aadaki ekiller incelenerek; binalarda enerji hususunda hem iyi bir yaltm olmamasndan kaynaklanan s kayplar ve bu konudaki bilinsizlik, hem de gelien teknolojiyle olan uyum salanamamas vb. nedenlerle verimlilii yetersiz cihazlarn kullanlmas sonucu enerji israfndan kaynaklanan sorunlar ve bu sorunlarn zm yntemleri ve neriler irdelenmektedir.

Tablo 1.4 Binalarda Enerji Verimlilii - Engeller

TURAN, Orhan; Binalarda Enerji Verimliliinin nemi ve zm nerileri, 23. Ulusal Enerji Verimlilii Kongresi, EE Genel Mdrl Enerji Tasarrufu Koordinasyon Kurulu Yayn, Ankara 2004, s.93.
64

28

Sektr: Binalarda Enerji Verimlilii

A) Saptanan Engeller/Sorunlar/Nedenler

Binalarda Enerjinin Dk Verimle Kullanm

Sorun

Binalarn Is Kayplar

Verimsiz Kazan Sistemlerinden Kaynaklanan Yksek Emisyonlar Binalarda Enerji Ynetiminin Yokluu

Enerji Kullanmna Ynelik Tketici Bilincinin Olumamas

Binalarn Yetersiz Yaltm

Dk Verime ve Yksek Emisyona Sahip Tarihi Gemi Kazan Sistemleri ve Dk Kalitede Yakt Kullanm

Teknoloji Bilgisi ve Uygulama Destei Eksiklii

Enerji Tasarrufu in Basit Enerji Tasarrufu Teknikleri ve Yntemleri ve Yararlar (parasal) Hakknda Bilgi Eksiklii

Kaynak: MVV CONSULTANTS AND ENGINEERS; a.g.e., s.23

Sadece Birka Kente Doal Gaz Salanmas Verimliliin lerletilmesi in Dk ve Sfr Maliyetli nlemler Hakknda Bilgi ve Know-how Eksiklii Kaak Elektrik Kullanm Yksek Dzeydedir Tam Organize Edilmemi Baca Temizlenmesi ve Kazan Verim Kontrol

Tablo 1.5 Binalarda Enerji Verimlilii - Hedefler

Enerjiyle lgili Mevcut Binalar Denetlenmemektedir

Bina Sahiplerinin Rehabilitasyon in Mali Kapasitelerinin Yokluu

Neden

29

Sektr: Binalarda Enerji Verimlilii

B) Hedefler/nerilen Faaliyetler/Frsatlar Binalarda Enerji Kullanmnn Verimliliini Arttrmak Yaam Konforunu Arttrmak ve Istma Maliyetini Drmek Hedef

Yap Standartlarna Uyulmasn yiletirmek

Mevcut Yap ve Enerjinin Temin Tesislerinin Ev Rehabilitasyonunu zendirmek Binalarda Enerji Ynetimini Gelitirmek

En iyi mevcut ve maliyet verimli teknolojiler ve uygulama nlemleri hakknda bilgi salamak

Geni lekli Uygulama ve nlemlerin Kontrol in Dzenleyici erevenin Gerekletirilmesi Kmrden Doal Gaza Doru veya Kalorifer Istmasndan Blgesel Istmaya Yakt Geii Mevcut Binalarn Ev Rehabilitasyonu in Finansman Modelini Gelitirmek Bina Yardmclarna (kapclara) Enerji Ynetimi Eitimi Verilmesi Belediye Enerji Ynetimi Kullanma Ynnde Belediye Giriimlerini Oluturmak ve Desteklemek Byk Binalar in Zorunlu Enerji Ynetimi Planlar Oluturmak (denetim, program, nezaret) Enerji Ynetimi ve leri Teknolojileri Tantmak (rnein kk lekli kojenerasyon, s geri kazanm vs.)

Yerel, Daha Etkin Istma Sistemleri Uygulamak Mimarlara ve Mteahhitlik irketlerine Ev Teknolojilerinin Uygulanmas Konusunda Eitim Vermek Kmr Kazanlarn En Son Teknoloji Doal Gaz Kazanlar le Deitirmek Is Tketimini Azaltmak in Dk Maliyetli nlemler Hakknda Bilgi Almak Enerji Tasarrufu Yararlarn Belirlemekte Tketici Davranlarn Deitirmek ve Bilinlendirmek

Binalarn Yaltmnn Gelitirilmesi

Beklenen Kullanclara Binann Enerji zellikleri Hakknda Bilgi Salamak in Binalarn Enerji Sertifikasyonu Binalarn Sadece Mevcut Normlara Uygun na Edildii Hallerde Verilecek Bina Sigortasnn Ynlerini Analiz Etmek ve lgili zendirme nlemlerini stlenmek

Kaynak: MVV CONSULTANTS AND ENGINEERS; a.g.e., s.24

Bina Yapm Standartlarnn Denetimini Kontrol Etmek in Belediyelerde Kapasite Oluturulmas

Faaliyet

30

Sonu

olarak;

dnyada

enerji

verimli

teknolojilerin

gelitirilmesi

ve

yaygnlatrlmas iin devlet eliyle yasal dzenlemeler yaplmas ve halkn bilgilendirilmesi almalar devam etmektedir. lkemizde enerji verimlilii hususu son yllara kadar enerji sektrnn arz politikalar arasnda yer almam ve gerekli yatrmlar yaplmam olsa da, ileriki blmlerde inceleyeceimiz gibi, son yllarda bu konudaki yatrmlar artm ve enerji verimliliine ynelik Enerji Verimlilii Yasa Tasars 65 gibi yasal almalar da gndeme gelmitir.
leri derecede sanayilemi lkelerde bile, toplumun nispeten fakir bireylerini ucuz enerji hizmetinden yoksun brakan ve/veya gelirlerinin nispeten yksek bir blmn enerji faturalarna harcamaya zorlayan yoksulluk vakalar bulunmaktadr. Bu gibi durumlarda, artan gelir destei, olabildii kadar enerjiden yararlanma olanaklarn artrabilir; ancak, ister istemez, enerji verimlilii yatrmlarna ve bylece evre etkilerini azaltmaya yardmc olmak konusunda hibir ey yapamaz. Gelimekte olan 33 lkeden, gnmzde nemli nfus byklne sahip olmalar nedeniyle seilmi olan 20 lkede, kii bana enerji tketiminin son yllarda, ekonomik sknty yanstarak gerekten azald gzlenmitir. Toplam olarak 50den fazla lke ayn sorunla kar karya kalmtr. nmzdeki 30 yl iinde dnya nfusunun 2,8 milyar kadar artacak olmas ve bu artn %90nn u anda gelimekte olan lkelerde gerekleecei dikkate alndnda, daha yoksul lkelerde kii bana enerji tketiminin artp artmayaca ve zaten yoksulluk eken bu insanlarn temel ihtiyalarnn kii bana hesabyla 2020 tarihinde imdikinden daha iyi karlanp karlanmayaca hakknda ok ciddi kayglar olmaldr. Kullanmdaki enerji verimliliini artrarak ve enerjinin dnm ve temininde daha temiz ve daha etkin bir teknolojiyi benimseyerek evre etkileri kukusuz slah edilecektir. Bu yzden ekonomistin frsat maliyetleri kavramnn (bir eye sahip olmann [sz gelimi daha temiz bir evre] maliyeti, vazgeilen baka bir eyler [rnein, srekli yoksulluk ekenlerin temel ihtiyalarn karlamak iin daha fazla
Enerji Verimlilii Yasa Tasars, 02.05.2007 tarih 26510 sayl Resmi Gazetede yaynlanarak Enerji Verimlilii Kanunu hkmn kazanmtr. Kanun; enerjinin retim, iletim, datm ve tketim aamalarnda endstriyel iletmelerde, binalarda, elektrik enerjisi retim tesislerinde, iletim ve datm ebekelerinde ve ulamda enerji verimliliinin artrlmasnn desteklenmesine; toplum genelinde enerji bilincinin gelitirilmesine; yenilenebilir enerji kaynaklarndan yararlanlmasna ynelik usul ve esaslar kapsamaktadr. Kanuna gre, enerji verimlilii almalarnn lke genelinde ilgili kurulularca etkin olarak yrtlmesi, sonularnn izlenmesi ve koordinasyonu amacyla Enerji Verimlilii Koordinasyon Kurulu oluturulacaktr. Elektrik leri Ett daresi Genel Mdrl, meslek odalarna ve niversitelere, uygulamal eitim yapabilmeleri ve irketleri yetkilendirebilmeleri iin kurul onayyla yetki belgesi verecektir. Endstriyel iletmeler, alanlar arasndan enerji yneticisi grevlendirecektir. Ayrca bkz., Resmi Gazete, http://rega.basbakanlik.gov.tr/# (Eriim: 18.12.2007).
65

31

enerji] iindedir) kolayca benimsenmesi yanltc olabilir. Bu arada, seebilme gcne sahip olmalar nedeniyle ayrcalkl kiilerin, sanki evreyle daha fazla ilgileniyormu izlenimini uyandrmaktan kanlmaldr; seim yapma gcn elinde bulundurmayan ayrcalkl olmayan kiiler, ayrcalkl kiilerin, brlerini enerjiden yoksun brakma pahasna daha iyi evre koullarn tercih ederek kendi adlarna seim yapmalarn istemeyebilirler. ster bunun gibi aka, ister daha karmak ve ince bir ekilde ifade edilsin bu, zamanmzn en byk tartmalarndan birinin zn tekil etmektedir. Ekonomik, enerji verimlilii ve evresel kazanlar arasndaki karlkl bir dei toku. Baz alanlarda salanan kazanlar, baka alanlarda hemen her zaman kayplara neden olmaktadr 66.

1.5.3 Enerji Verimliliinin Arttrlmasnn lkemiz Ekonomisine Katklar

Bilindii gibi Trkiye, sosyo-ekonomik adan gelimekte olan lkeler arasnda yer almaktadr. Gelimekte olan lkelerde enerji verimlilii gibi konulardaki ilerlemeler de, batl sanayilemi lkelerde olduundan farkl bir boyutta ele alnmaldr. Enerji verimlilii stratejilerinin, ekonomik dengeler asndan, gelimekte olan lkelerde daha fazla nem tad ifade edilmektedir. Enerji verimlilii
stratejilerinin gelimekte olan lkelerde daha nemli olmas, biraz temel altyap ve ekipman kullanmnn bymesinden kaynaklanan yksek enerji verimlilii potansiyeli ile ilgilidir, biraz da temel enerji ihtiyalarn karlamaya ynelik sermaye ve d ticaret harcamalarnn toplam gelirin nemli bir blmne karlk gelmesiyle ilgilidir 67. Gelimekte olan lkelerde, enerji yatrmlar iin ayrlabilecek kaynaklarn

snrl olmasna karlk hzla byyen talep, enerji verimlilii stratejilerinin de nemini bir kat daha arttrmaktadr.
Trkiyenin genel enerji politikas hala arz gvenliine ve talebin enerji verimlilii yoluyla azaltlmas yerine byyen talebin karlanmas iin yollar bulunmasna odaklanmaktadr. Genel bir deerlendirme yaplarak sylenecek olursa, konunun Trkiyenin gndemine girmesinden tatmin edici bir seviyeye ulalamamtr. Enerji verimliliiyle ilgili olarak, konuyu btn ynleriyle ele alan ve makro deerlendirmeler yaparak Trkiyenin durumunu ett eden almalarn says yok denecek kadar azdr. Buna ek olarak, bugn lkemizde ve dnyadaki yaygn
66 67

DNYA ENERJ KOMSYONU; a.g.e., s.142. LAPONCHE, Bernard / JAMET, Bernard / COLOMBIER, Michel / ATTALI, Sophie; a.g.e., s.55.

32

eilim, enerji verimlilii iin yatrmlar yaparak olabilecek enerji arz yatrmlarn azaltmak yerine, dorudan enerji arzna ynelik yatrmlara arlk vermek eklinde tezahr etmektedir 68. lkelerin gelimilik dzeyleri iki farkl parametre ile

izlenmektedir. Bunlardan ilki kii bana enerji tketimi, dieri ise enerji younluudur. Kii bana enerji tketimi parametresini yksek oluu o lkedeki ekonomik faaliyetlerin canlln ve refah dzeyinin yksek oluunu gsterirken, enerji younluunun dkl de ayn miktar enerji ile daha fazla katma deer retilebildiini gstermektedir. 2001 ylnda Trkiyede kii bana enerji tketimi 1.056 KEP (kilogram petrol edeeri) iken, ABDde 7.979 KEP, Kanadada 7.985 KEP, Almanyada 4.264 KEP, Fransada 4.360 KEP ve Japonyada 4.093 KEP olarak gereklemitir. Kii bana enerji tketimi asndan dnya lkelerinin gerisinde olan lkemizin, enerji younluu bakmndan da dnya lkelerinin gerisinde kald gzlenmektedir 69. 1996-2000 yllarn kapsayan VII. Be Yllk Kalknma Plannda, yurtii enerji kaynaklarnn miktar ve kalite olarak yetersiz ve yksek maliyetli olmas, ithal enerji kaynaklar iin gerekli dviz ihtiyac, ar enerji kullanmnn enerji sorunu yaratmas gibi sebeplerle enerji verimliliinin artrlmas gerektiine dikkat ekilmitir. Bu gerekliliin aklamasnda u notlar da dikkat ekmektedir 70:
Enerji kaynaklarnn retim ve temin maliyeti yksektir. Enerji projeleri uzun

planlama, geliim ve yatrm sreleri, yksek finansman ve gelimi teknoloji gerektiren yatrmlardr.
Petrol ve doal gaz gibi kaliteli fosil yakt varl zaman iinde azalrken, bu

kaynaklarn stratejik nemi ykselecek, bu kaynaklarn yerini dolduracak yeni enerji kaynaklar gelitirilmedii srece, fiyatlar art eilimi iine girecektir.
Enerji kaynaklar asndan zengin olmayan lkemizde, bu alanda halen %60

dzeyinde bulunan da bamllk, zaman iinde artacaktr.

Enerji kaynaklar, retim ve tketim aamasnda evreyi olumsuz etkileyen

zelliklere sahiptir. evresel sorunlarn giderilmesi ise nemli bir maliyet unsurudur. Kresel kirlenme, uluslararas alanda ortak politikalar oluturulmas gereken konulardan biri haline gelmitir.
KAVAK, Kubilay; Dnyada ve Trkiyede Enerji Verimlilii ve Trk Sanayinde Enerji Verimliliinin ncelenmesi, T.C. Babakanlk Devlet Planlama Tekilat, ktisadi Sektrler ve Koordinasyon Genel Mdrl Uzmanlk Tezi, Yayn No: DPT-2689, Eyll 2005, s.3. 69 KAVAK, Kubilay; a.g.e., s.14. 70 DEVLET PLANLAMA TEKLATI; Yedinci Be Yllk Kalknma Plan 1996-2000, DPT Yayn, Ankara 1995, s.142.
68

33

Grld zere, enerji verimliliindeki art hem Trkiye hem de dnya lkeleri asndan nem arz etmekte, toplumlarn refah dzeylerinin artmas ve dnya devletleri ierisinde yer edinmeleri iin izlenen parametreler arasna girmektedir. lkemizde verimlilik art ve enerji tasarrufu hususlarnda alnacak kurumsal, idari, hukuki ve mali tedbirler de lkemizin gelecei asndan byk nem arz etmektedir. Yksek enerji younluu lkemizde enerjinin verimsiz
kullanldnn bir iaretidir. Bu durum lkemizin rekabet gcn azaltmakta ve d ticari ana olumsuz etki olarak yansmaktadr. Yaplan almalarda sanayide %25, konutlarda %30, ulamda %20 enerji tasarrufu potansiyeli olduu grlmektedir. Yaplacak tasarrufun ekonomik boyutu milyar dolarlarla ifade edilmektedir. Dolaysyla %70i ithal olan enerji kaynaklarnn kullanlmasnda her kesime nemli grevler dmektedir 71.

1.6 Enerji ve evre

1.6.1 Teknolojik Gelime, Kreselleme ve evre Teknoloji, belirli bir amaca yneltilmi bir dizi tekniin, iin amalarna gre sralanmas ve kullanlmas yollarnn bilimsel kurallara uygun olarak sistematize edilmesidir 72. Temel teknolojik koullarn deiimi sonucunda, birok firmann iflas

noktasna gelmesi sz konusu olmu, bu hususta da eitli sebepler ileri srlmtr. Bu sebeplerden en nde geleninin, iletmelerin deien teknolojiye uyum salama hususunda yetersiz kalmalar olduu sylenebilir. Birok alma gstermitir ki, yerleik dzendeki firmalar teknolojik deiimlere daha ge ve/veya yava uyum salamaktadr ve bu yzden zor durumlara dmeleri kanlmaz olmaktadr. Teknoloji, bir yandan sanayinin eitli dallarnda kullanlan retim,
donanm ve yntemleri, dier yandan belli bir teknik alanda, bilimsel ilkelere dayanan tutarl bilgi ve uygulamalarn tmn anlatmaktadr 73.

MMO ZMR UBES ENERJ VERMLL KOMSYONU; Dnyada ve Trkiyede Enerji Verimlilii (3), TMMOB Makine Mhendisleri Odas Blteni, S.211, zmir 2007, s.19. 72 ERBESLER, Ayfer; stanbul malat Sanayinde gcnn Eitim Yaps ve Teknolojik Deimeye Uyum Sorunlar, MPM Yaynlar, No: 356, Ankara, 1987, s.9. 73 SZEN, Ural; Teknoloji Yaratma ve Kullanma Kltr, Bildiriler-I, KHO 1. Sistem Mhendislii ve Savunma Uygulamalar Sempozyumu, 12-13 Ekim, Ankara,1995, s.19-32.
71

34

Teknolojik geliim ve evre koullarndaki deime, bugn hem iletmelerin hem de toplumlarn hayatn temelden etkileyen bir faktr durumundadr. Teknolojik
gelime; aygtlarn verimli bir biimde kullanlmalarn, ayrca belirli bir teknik ve ekonomik krlln gerekletirilmesini, iletmelerin bymesini, bir dizi karmak ilemin ve gittike oalan bir enerjinin kullanlmasn salayan tm yenilikler (gelimeler) olarak tanmlanabilir 74. Bu tanma gre iletmenin ayn miktar girdi ile

daha fazla kt elde etmesi olarak anlalabilecek olan teknolojik gelime, ayn zamanda verimliliin artna iaret eder. Verimliliin art da birok performans deerleme kriterinin artmasna sebep olarak, iletmenin rekabet gcn artracaktr. Rekabet koullarnn iyice zorlat gnmz dnyasnda iletmelerin hayatta kalmak ve rekabet edebilmek iin teknolojik gelimeleri takip etmesinin nemi bu husustan kaynaklanmaktadr. Gelien teknoloji ile gelen iletiim olanaklar, hayatmza byk bir hzla girmi olan cep telefonu, internet, intranet ve benzeri iletiim aralar ile bilgi paylam bir sorun olmaktan kmtr. Dnya apnda bilgi paylamna olanak salayan teknoloji unsurlar kresellemeyi (globalleme, globalizasyon) ve kresel rekabeti beraberinde getirmitir. Gnmzde, bireysel ekonomiler ve toplumlar arasnda gl ve karlkl balar kuran, dolaysyla toplumlar arasndaki psikolojik ve ekonomik uzaklklar ve farkllklar en aza indiren kreselleme; yirminci yzyln son eyreinde dnya ekonomisinde ortaya kan yeni eilimleri tanmlamaya alan bir kavramdr. Uluslararas bamllk ve uluslararas ibirlii iin ihtiya duyulan bir kavram olduu da belirtilmektedir.
Kreselleme olgusunun getirdii yeni dnya dzeninde, ulusal ekonomiler d ticarete dnk yeni bir yaplanma srecine girmektedirler. Bu yaplanma srecinde ama; gerekli teknolojik ve yapsal deiiklikleri yaparak serbest kalan dnya pazarlarnda rekabet edebilme potansiyelini gelitirmektir 75.

letmelerin yerel pazarlarla yetinmeyip kresel pazara alma ve snr tesi ticaret giriimi yapma nedenleri lke, toplum ve ekonomi gibi yaplara bal olarak eitli ekillerde karmza kabilir. zetle; Firmalar uluslararas pazarlara
ynelten eitli nedenler vardr. Bunlarn en nemlileri unlardr:
LGEN, Hayri; letmelerde Organizasyon lkeleri ve Uygulamas, .. letme Fakltesi Yayn 2. Bask, stanbul, 1993, s.135. 75 GERL, Glen Sar; Kreselleme ve ok Uluslu irketlerin alma likilerine Etkileri, Dokuz Eyll niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Cilt:6, Say:1, zmir 2004, s.148.
74

35

pazardaki talebin azalmas eitli nedenlerden, iletmede atl kapasite var ise, retim arttrlarak, ihracat yoluyla sat ve kar arttrlabilmesi pazardaki rekabetten kurtularak, riski azaltmak pazarda mrn tamamlamak zere olan mamullerin mrn uzatmak D pazardaki vergi ve dier tevik avantajlarndan yararlanmak lkemizde olduu gibi, baz lkeler dviz girdisi salamak amacyla, d satmclara vergi iadesi, ihracat tevik kredisi, vergi istisnas, gmrksz retim faktrleri ithalat ve benzeri tevik imkanlarndan yararlanmak

D pazarlarda, gl rakiplerin mamulleriyle rekabeti renerek i pazarlarda gl hale gelmek letmenin politik etkinliini arttrmaktr 76.

Kreselleme, kimi yaklamlara gre, gerek anlamyla kresel deildir. Dorudan yatrmlar ve bilgi teknolojileri iin uygun politikalar uygulamayan, kurumsal ve fiziki altyapsn gelitiremeyen geri kalm lkelerde, dorudan yabanc yatrmlarn, ticaret genilemesinin ve uluslararas retimin yararlar da snrl olmaktadr. Bilgi ve iletiim teknolojilerinin Bat Avrupada, Kuzey Amerikada ve Dou ve Gneydou Asyada younlatn sylemek mmkndr. Afrikann byk bir blmnn, Gney ve Bat Asyann eitli nedenler dolaysyla kreselleme srecinin ve bilgi ve iletiim teknolojileri (BT) vastasyla entegre olan dnya ekonomisinin yaratt nimetlerden yeterince yararlandn sylemek olduka zordur. Buna karn bu blgeler yine de kresellemenin yaratt para krizleri, rn fiyatlarndaki ar dalgalanmalar gibi olumsuzluklardan kaamamaktadrlar. Bu nedenledir ki, gerek bir kresellemeden sz edebilmek iin, anlan blgelerin gelimilik dzeyi yksek lkelerdeki refah dzeyini yakalamalar ve gelimelerin yaratt art deerden arzulanan lde pay almalarn salamak iin ihtiya duyulan politikalar belirlenmeli, vakit geirilmeden tasarlar uygulamaya konulmaldr. Uluslararas ticaretin evre zerindeki etkilerinin aklanmasnda
evre politikasnn kritik nemi vardr. lkenin evre politikasn oluturan hava kalitesi standartlar, ekonomik faaliyetlerden kaynaklanabilecek kirlilik emisyonu standartlar ile doal kaynak kullanmna ilikin kalite standartlarnn olmas halinde,
AKSU, M. (1993); Uluslararas Pazarlamann nemi ve Da Alma Dncesinde Olan letmelerin Dikkate Almas Gereken Faktrler, Pazarlama Dnyas Dergisi, Kasm-Aralk, Yl:7, Say:42, Naklen DOAN, zlem pekgil / MARANGOZ, Mehmet / TOPOYAN Mert; letmelerin ve D Pazarda Rekabet Gcn Etkileyen Faktrler ve Bir Uygulama, Dokuz Eyll niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Cilt:5, Say:2, zmir 2003, s.115.
76

36

uluslararas ticaretin evre kalitesi zerinde etkilerinin kontrol altna alnd sylenebilir. evre kalitesinin ve emisyon standartlarnn dzenlendii bir evre politikasnn olmad ekonomiler, uluslararas ticaret hareketleri nedeniyle kirlilik artna maruz kalabilecektir. Kirlilik Snaklar Hipotezi 77ne gre, kirlilik youn endstriler, evre standartlarnn yksek olduu ekonomilerdeki maliyet artlarndan kanmak iin, faaliyetlerini evre standartlarnn dk olduu ekonomilere kaydracaklar, bylece bu lkelerin kirlilik emisyonlar artacaktr 78.

te bu koullar, sertleen rekabet ve artan kreselleme trendi iinde, teknolojileri ksa ve uzun dnemli planlamak (Teknolojik Planlama 79) ve gerek bilimsel, gerekse teknolojik hedefler koymak ve uygun stratejiler belirlemek; iletmelerin varlklarn korumalar iin nemli olduu kadar, toplumlarn varl iin de nem arz etmeye balamtr. Kresellemede, stratejik planlarn da kresel boyutta yeniden ele alnmasn gerekir. Kapsaml i planlamasna ilikin ilke ve srelerin kresel lekte uygulanmas olarak tanmlanabilecek kresel planlama 80 ile de uluslararas ortamn deerlendirilmesi, gelecekte dnya dzeyinde ortaya kabilecek frsat ve tehditlerin tahmin edilmesi ve evresel gelimeler nda iletmenin kresel ama ve stratejilerinin saptanarak iletmenin zayf ve gl ynlerinin ortaya kartlmas hedeflenmektedir.

Kirlilik Snaklar Hipotezi, uluslararas ticaretin liberalizasyonu srecinde kirli endstrilerin gelimekte olan lkelere kaymasyla, gelimi lkelerde evre kalitesi artarken, gelimekte olan lkelerde evre kalitesinin bozulacan, bu lkelerin kirli endstrilerin snaklar haline geleceini ifade etmektedir. Faktr Donatm Hipotezinin doal bir uzants olan Kirlilik Snaklar Hipotezine gre; ticaretin serbestlemesi srecinde lkeler, faktr donatmlar erevesinde mukayeseli olarak avantajl olduklar sektrlerde uzmanlarken, gelimekte olan lkeler evrenin ve doal kaynaklarn youn olarak kullanld sektrlerde uzmanlaacaktr. Dier taraftan, gelimi lkelerdeki kirli endstriler bnyesindeki reticiler, yksek evre standartlarnn getirdii maliyetlerden kurtulmak iin, faaliyetlerini evre standartlarnn nispeten dk olduu (hatta olmad) gelimekte olan lkelere kaydracaklardr. Gelimekte olan lkelerdeki evre standartlarnn dk olmas; i) endstri faaliyetlerinin azl dolaysyla kirlilik zmseme kapasitelerinin yksekliinden, ii) gelir dzeyleri dk olduklar iin her trl sanayi faaliyetine ihtiya duymalarndan, iii) evre bilincinin ve duyarllnn gelimemi olmasndan ve iv) mlkiyet haklarnn salkl tanmlanmam olmasndan kaynaklanmaktadr. Ayrca bkz., T.C. Babakanlk D Ticaret Mstearl http://www.dtm.gov.tr/ead/dtdergi/ocak%202004/cevre.htm (Eriim: 27.03.2007) MUTHUKUMARA, Mani / WHEELER, David; In Search of Pollution Havens, Dirty Industry In The World Economy 1960-1995, World Bank Discussion Papers 1997, Naklen GKALP, M. Faysal / YILDIRIM, Aynur; Trkiye malat Sanayi D Ticaretinin Kirlilik Emisyonu, Dokuz Eyll niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, C.8, S.1, zmir 2006, s.228. 79 Teknolojik Planlamann amac, bir lkenin, bir sektrdeki reticilerin ya da bir firmann gelecek 10 ylda ve ya daha uzun dnem sonrasnda meydana gelmesi beklenen teknolojik alanlardaki gelimeleri takip etmek ve buna uygun stratejiler gelitirmektir. Bir dier deyile, teknolojik planlama yaparak gelecekte ulalmak istenen hedeflere uygun olarak bugnden itibaren nlemler almaktr. 80 Ayrca bkz. T.C. Babakanlk ve D Ticaret Mstearl, Kresel Rekabet Ortamnda Kk Ve Orta Boy letmelerin Yeniden Yaplanmas, http://www.dtm.gov.tr/ead/DTDERGI/nisan2000/kresel.htm (Eriim: 10.01.2007).
78

77

37

Devlet politikas olarak yrtlen kalknma planlarmzdan biri olan Dokuzuncu Kalknma Plan Stratejisi (2007-2013) Hakknda Karara ilikin yaynda da evre ile ilgili faktrler gze arpmaktadr. Bu yayna gre; letmelerin rekabet
gcnn arttrlmas iin salanmas gereken koullar u ekilde sralanabilir: Makroekonomik istikrarn kalc hale getirilmesi, i ortamnn iyiletirilmesi, ekonomide kaytdln azaltlmas, finansal sistemin gelitirilmesi, enerji ve ulatrma altyapsnn gelitirilmesi, evrenin korunmas ve kentsel altyapnn gelitirilmesi, ar-ge ve yenilikiliin gelitirilmesi, bilgi ve iletiim teknolojilerinin yaygnlatrlmas, tarmsal yapnn etkinletirilmesi, sanayi ve hizmetlerde yksek katma deerli retim yapsna geiin salanmas 81.

Kreselleme, iletmelerin nne eitli zorunluluklar getirmektedir. Kalite, evre bilinci, verimlilik gibi konularda en iyi olmak firmalar iin kanlmaz hale gelmitir. evre duyarll, dier baz sorunlara gre dnyada yeni sorunlardan biri saylmaktadr. evresel sorunlar; iletmelerin retim, hammadde tedarii, enerji
politikas, pazarlama, rn gelitirme, sat ve atklar gibi eitli konulardaki kararlarn etkilemektedir 82.

evre tahribat, dier baz tahribatlar gibi, daha ok g dengesine bal olmutur. nsanlarn doa karsnda pek gl olmadklar dnemlerde, ister istemez evre tahribat da bu dengeye bal olarak daha snrl idi. Endstri ve teknolojinin gelimesiyle insanlar daha byk bir gcn sahibi oldular. Elektrik, asfalt, kprler, yeni teknoloji ile sulama, fabrikalar, enerji santralleri, kimyasal ilalar kendileriyle birlikte getirdikleri olumlu baz olanaklarn yannda, bunlarn evre zerindeki tahribatlar tehlike sinyallerini vermemiti, ya da bu alandaki tehlikeler grlmyordu. Fakat ne zaman anlald ki bitki ve hayvan trleri, su, toprak verimlilii zerinde nemli tahribatlar olmu ve baz hastalklar bu tr tahribatlarn rn olmutur, evre sorunu da gndemin en temel sorunlarnda biri olarak yerini almtr. Deiik evrelerce de ifade ediliyor ki, gemi dnemlerde olduu gibi, bugn ve gelecekteki yaam da ekolojik dengeyle dorudan balantldr. Ekolojik dngde her eyin bir fonksiyonu vardr, az ya da ok, aralarnda iliki vardr ve bu alandaki deiiklikler dier unsurlarn zerinde de etkide bulunmaktadr.

Resmi Gazete, S. 26167, T.13.05.2006, 2006/10399 Sayl Dokuzuncu Kalknma Plan Stratejisi Hakknda Bakanlar Kurulu Karar, s.3. 82 BANERJEE, Subhabrata Bobby; Corporate Environmental Strategies and Actions, MCB University Press, Management Decision 39/1 [2001], s.36.

81

38

eitli alanlarda gerekletirilen yatrmlarn evreye zellikle olumsuz etkilerinin geni kesimlerin dikkatlerini ekecek ekilde art gstermesi sonucunda, yatrmlara girimeden nce evreye olas olumlu ve olumsuz etkilerin ortaya karlmas iin yol ve yntem araylarna girilmitir. Daha sonra sadece ekonomik yatrmlarla snrl olmayan bir perspektif benimsenerek, geni bir alan etkileyen btn projeler iin bir n alma anlamnda evresel Etki Deerlendirmesi 83nin (ED) yaplmas uygulamasna geilmitir. evre koruma hareketinin zellikle gelimi lkelerde kazand yaygnlk, hkmetleri bata ekonomik yatrmlar olmak zere, evreyi olumsuz etkileyebilecek projeler iin ED uygulamasnda daha dikkatli davranmaya itmektedir.
Sabanc niversitesi tarafndan Trkiyede yaplan bir aratrmada u sonular elde edilmitir: evre teknolojilerine yaplan yatrm birer maliyet artrc faktr olarak alglanmaktadr. Bu yzden endstride retim yapan firmalar sadece yasalarn gerektirdii lde kirlenme dzeylerine inilmesine yarayacak yatrmlar yapmlardr. Bunun en ak rnei hava, su ve kara kirlenmesine yol aan firmalar yasalar tarafndan dzenlenen hava ve su kirlenmesine ynetmeliklerine uygun yatrmlar yapp, olduka tehlikeli olan kat atklarna (fosfojips) ynelik zmler retmemilerdir. Hi bir firmada tm retimi kapsayan evre teknolojileri yatrm yaplmamtr, sadece retimin belli aamalarndaki ksmi yatrmlarla yetinilmitir. Firmalar evre yatrmlarna ynelten esas faktrn evre dzenlemeleri olduu belirlenmitir. Bununla birlikte grlmtr ki firmalarca yaplan evre yatrmlar yeterli deildir ve iki firma hari dier tm firmalar evre Bakanlnn verdii izinlerin ok zerinde evre kirlilii yaratarak retimlerine devam etmektedir. Firmalarn ihracat hedeflerinin olmamas nedeniyle uluslararas evre uygulamalarn nemsemedikleri ve yerel ynetimler ya da sivil rgt basks

83 evresel Etki Deerlendirmesi (ED), henz uygulamasna geilmemi proje, plan, politika ve programlarn yol aabilecekleri evresel, sosyal, ekonomik, tarihsel ve kltrel etkilerin nceden tahmini ve bu tahminlerin ilgili atlacak admla karlatrmal bir biimde birlikte deerlendirilmesi yntemidir. ED, kalknma ve evre balantsnn ele alnd ortamlarda genellikle gndeme gelen olgulardan biridir. ABD ve baz Avrupa lkelerinde bu deerlendirme artk kanuni bir gerekliliktir. lkemizde de evre ve Orman Bakanl tarafndan yaymlanm olan evresel Etki Deerlendirmesi Ynetmelii, 16.12.2003 tarihli Resmi Gazetede yaynlanarak yrrle girmitir.

39

olmadan evreye ynelik rgtsel bir yaplanmaya ve altyap yatrmna ynelmedikleri grlmtr. Firmalar tarafndan kullanlan sistematik ve kurumsallam bir evre ynetim sisteminin olmad gzlenmitir. Sivil toplum rgtleri olduka deiik amalarla kurulmu, kk boyutlu ve olduka yeni kurumlardr. ounluu 1990l yllarda kurulmutur. Bu kurumlar ok farkl grevler yerine getirmektedirler. Bu grevlerden en nemlileri unlardr: evre bilinci uyandrmak, evre eitimi salamak, kirlenme ve evre tahribatlar hakknda kamuoyunu bilgilendirmek, konferans tr geni katlml aktiviteler aracl ile kamuoyu yaratmak, bireyler aras haberlemeyi salamak ve toplumun desteini alarak baz toplu eylemleri gerekletirmek. Firmalarda alan ve ynetim kadrosunda olmayan mhendisler firma retiminden kaynaklanan kirlenmenin farknda ve rahatszlar fakat ou zaman yetkileri olmad iin bunu nlemek iin giriimde bulunamamaktadrlar. Ynetimde bulunan mhendis kkenli yneticiler ise kirlenmenin farknda olmakla birlikte bunun azgelimi lkeler iin kanlmaz olduu gr ile konunun nemli olmadn ileri srmektedirler. Her kademede ynetici olsun mhendis olsun birok grme yaptmz kii evre maliyeti konusunda eitimsizler ve bu konuda olduka yanl bilgilere sahipler. Hemen hemen tm yneticiler evre yatrmlarn kirlilik temizleyici teknolojiler olarak alglamakta ve retim esnasnda kirliliin nlenmesine ynelik teknolojilerin getirecei maliyet faydalarndan habersizler. lgintir ki, evre yatrmlarn maliyet olarak grmekle beraber hi bir firmada kirlilik ve bunun temizlenmesine ait maliyet hesab yaplmamaktadr. Firmalarda evre yasalarn izleyen yllarda artan oranda evre mhendisi istihdam edilmeye balanmtr, ondan nceki yllarda retim kirlilii ile ilgili konular ounlukla kimya mhendisleri tarafndan yaplmtr. Bununla birlikte evre mhendislerinin grev tanmlar ok belirsizdir ve yapsallam bir evre mhendislii aktivitesi yoktur 84.

84

ETNDAMAR, Dilek; Mhendisler ve evre, 3rd METU International Economics Conference, 8-11 September 1999, Ankara, s.4, http://digital.sabanciuniv.edu/elitfulltext/3011800000102 (Eriim: 24.11.2007).

40

1.6.2 evreye Duyarl retim

evreye duyarl retim politikalarnn izlenmesi ve evreye duyarl retim yaplmas denilince akla retim atklarnn evreye olan etkisini en aza indirmek ve hatta rnlerin geri dnm, yeniden retim ve yeniden kullanm gibi olanaklarnn deerlendirilmesi gelmektedir. Bunun salanabilmesi iin de rnlerin tasarm aamasndan itibaren yaplacak olan planlarn yeniden tanmlanmas gerekebilir.
Sarkis ve Rasheed (1995); evreye duyarl retimde, retim srelerinin ve teknolojilerinin, atklar veya hurdalar ortadan kaldracak biimde tasarlandn, gelitirildiini ve uygulandn belirtmilerdir. Gupta ve Sharma (1996), ise evre ilemler ynetimini, girdilerin rnlere dntrlmesine ilikin karar verme sreci ile evre ynetim ilkelerinin btnletirilmesi olarak tanmlamlardr. Sarkis ve Rasheed (1995)e gre evreye duyarl retimin temel amac; rnlerin tasarm aamasndan itibaren geri dnm, yeniden retim ve tekrar kullanm olanaklarnn deerlendirilmesidir. Melynk ve Handfield (1999), tarafndan da evreye duyarl retimin temel amacnn, kaynak etkinliini artrrken, atklarn evreye olan etkilerinin en azalmas olduu belirtilmitir. Bu amaca ulamak iin de atk aknn, rn ve sre tasarm aamas ve retim planlama ve kontrol aamas sresince tanmlanmas, deerlendirilmesi ve ynetilmesi gerekmektedir 85.

nne geilmesi mmkn olmayan teknolojik gelime, kreselleme ile birlikte gelen youn rekabet, retim irketlerinin ekonomik seenekleri tercih etmeleri, retim girdisi olarak vazgeilmez olan enerji ve bu artlar altnda dnyann gittii yn byk bir evre kirliliine ve kabul edilemez risklere iaret etmektedir.
letmeler retim srecinde, girdi olarak malzeme ve enerji kullanmakta, sre sonunda ise kt olarak rn ve rn olmayan kt olarak adlandrlan emisyonlar ve kat atklar gibi evreye zarar veren unsurlar olumaktadr. Srdrlebilir kalknma anlay erevesinde evreye verilen zararn minimuma indirilebilmesi iin iletmelerin bu zararl etkileri yok etmeleri gerekmektedir. evreye
SARKIS J. RASHEED A.; (1995) Greening the Manufacturing Function, Business Horizons, JulyAugust.,17, GUPTA M., SHARMA K.; (1996), Environmental Operations Management: An Opportunity For Improvement, Production and Inventory Management Journal, Third Quarter, MELNYK S.A., SROUFE R., MONTABON F., CALANTONE R.,TUMMALA R.L., HINDS T.J.; (1999), Integrating Environmental Issues Into Material Planning: Green MRP, Production and Inventory Management Journal, Third Quarter., 37-39, Naklen YKSEL, Hilmi; letmelerin evreye Duyarl retim Faaliyetlerinin Ampirik Bir alma le Deerlendirilmesi, MMO Endstri Mhendislii Dergisi, 2003.
85

41

duyarl retim, evre dostu teknolojilerin yani evreyi koruyan, daha az kirleten, tm kaynaklar daha srdrlebilir ekilde kullanan, atklar daha yksek oranlarda geri dntrebilen ve daha kabul edilebilir ekilde bertaraf eden teknolojilerin kullanmdr. evreye duyarl retim stratejisinin 3Rsi olarak adlandrlan ve yenilenemeyen doal kaynaklarn daha az tketilmesini ve kirliliin azaltlmasn hedefleyen nemli strateji vardr. Bunlar: Azaltma (Reduce), yeniden retim (Remanufacture) ve yeniden kullanm (Reuse)dr 86.

letmeler artk bir rnn ve/veya prosesin tm mr dngs boyunca ortaya kabilecek kirliliin ve atklarn azaltlmasyla beraber dier ekonomik ve performans hedeflerini de salayabilen tasarm almalarna (evresel tasarm) nem vermekte ve tketiciler (yeil tketici 87) de retim srecinin ayrntlaryla ve atklarn bertaraf edilmesiyle de ilgilenmektedir. Yeil tketicilerin says arttka iletmeler iin geni bir pazar olumaktadr. Dolaysyla irketler yeil pazarlama stratejileri izleyerek karllklarn ve rekabet glerini arttrmaktadrlar. Buna ek olarak evreye nem veren tketicilerin istek ve ihtiyalarna hitap eden mesajlar olarak tanmlanabilecek yeil pazarlama ve reklam n plana kmaktadr 88. Btn bu almalar da yeil etiketleme 89, yeil fiyatlama 90, yeil paketleme 91, yeil datm 92 gibi politikalarla desteklenmektedir 93.

86 BURSA EVRE MERKEZ, BURSA TCARET VE SANAY ODASI LE BURSA ESNAF VE SANATKARLAR ODALARI BRL; Avrupa Birlii Ve evre Enstrmanlar, Bursa evre Merkezi, Bursa Ticaret ve Sanayi Odas ile Bursa Esnaf ve Sanatkarlar Odalar Birlii Yayn, Ocak 2003, s.2. 87 Yeil tketici: Alm olduu rnn kullanm sonras meydana getirecei atklar konusunda da hassas davranarak evreye zararl olmayan rnleri tercih eden duyarl tketicilerdir. 88 BURSA EVRE MERKEZ, BURSA TCARET VE SANAY ODASI LE BURSA ESNAF VE SANATKARLAR ODALARI BRL; a.g.e., s.3. 89 Yeil etiketleme: rnlerinin evre dostu zelliklerini toplum nnde belgelemek isteyen irketler bu amac eko etiket programlar araclyla gerekletirmekte ve bunu bir pazarlama arac olarak kullanmaktadrlar. Eko etiket programlar, bir rnn onay etiketi almas iin gerekli evresel kriterleri belirler. Bu kriterler, retimde kullanlan teknolojiden, rnn ne kadar enerji harcadna ve rn mr sonunda atklarn nasl bertaraf edileceine kadar uzanr. Eko etiketleme temel olarak, tketicileri piyasadaki hangi rnlerin evreye daha az zarar verdii konusunda bilgilendirmeyi amalar. 90 Yeil fiyatlama: Fiyat ayn seviyede tutulduu zaman, rnn evreyle ilgili olumlu zelliklerinin bir rekabet avantaj unsuru olarak kullanlmasdr. 91 Yeil Paketleme: evreye duyarl paketleme uygulamalarnda, gereksiz paketlemenin azaltlmas, evre dostu paketleme malzemelerinin kullanlmas, bir defadan fazla kullanlabilen paketleme aralarnn gelitirilmesi gibi nlemlerdir. 92 Yeil Datm: rn datmnn daha az yakt harcanarak yaplmas iin gerekli nlemlerin alnmas, sat noktalarnn mterilerin daha az zaman ve yakt tketecei ekilde yerletirilmesi saylabilir. Ayrca son yllarda, kullanlm paketlerin, paralarn ve artk ie yaramayacak rnlerin mterilerden reticilere veya geri dnm yapan irketlerce geri toplanmas faaliyetleri nem kazanmaktadr. 93 ISO; evreye Duyarl letmecilik Ve Trk Sanayinde evre Ynetim Sistemi Uygulamalar, Yayn no:2000/11, s.201.

42

Gelin yzleelim. Politik doruluklar, ekonomik idrak, evrecilik bilinci hususundaki derin inan gibi sebeplerden, yeil ambalaj tamak iin gvenli, kullanmak iin gvenli, evreye en az etkisi olan nemli hale gelmitir 94.

Gelitirilen tm bu yntemlere ve izlenen politikalara ramen evresel kirlenme, gelimekte olan lkelerde byk bir hzla devam etmektedir. Gelimekte olan lkelerde evre faktrnn ekonomik bymeye paralel bir ekilde kullanlamamasnn nndeki engel, lkelerin ksa dnemli ekonomik getiriye ihtiya duymasdr. Hal byle olunca, ekonomik getiri iin ekolojik denge haddinden fazla ypratlmakta ya da smrlmekte ve bu da nne geilemeyecek bir evre bozulmasna sebebiyet vermektedir 95. Gelimekte olan lkelerdeki evre ve
ekonomik byme arasndaki eliki temel sebepten kaynaklanmaktadr: Gelime yolundaki lkelerin ekonomik gelimeleri byk lde endstrilemeye dayanmaktadr. Son yllarda salanan ekonomik gelime nemli olmasna ramen, yksek nfus art bymenin, faydalarn aka ortaya karmasna engel olmaktadr ve zaten kt olan kaynaklarn evre ynetimine mi yoksa daha fazla ekonomik bymeye mi harcayalm sorusunu gndeme getirmektedir. Gelimekte olan lkelerin henz sanayilemenin banda bulunmalar ya da yava yava ilerlemeleri onlarn bir evre probleminin varlna inanmalarn zorlatrmakta ve evre korumasnn neminin anlalamamasna sebebiyet vermektedir 96.

te bu balamda endstrisini gelitirmeye alan lkelerde kimi zaman evresel etkilerin gz nne alnmas da baz elikilere neden olabilmektedir.
Artan evre sorunlar, doal olarak, enerji temini ve kullanmndan kaynaklanan yerel ve blgesel emisyonlara bir are bulunmas ynnde harekete geilmesini gerektirmitir. Kresel iklim deiikliine neden olabilecek insan kaynakl sera gaz emisyonlarna kar filtreler taklmas konusunda basklar artmaktadr. Fakat, verimlilik ile evresel yararlar arasnda birok dengeler bulunmaktadr. Genelde,
94 KASSAYE, W. Wossen; Green Dilemma, MCB University Press, Marketing Intelligence and Planning 19/6 [2001], s.444. 95 TUCU, Can Tansel; evre Ekonomisine Teorik Bir Yaklam: Srdrlebilirlik Kavramnn retim Fonksiyonuna Dahil Edilebilirlii, Kayseri Ekonomisi Sempozyumu II, Kayseri Ticaret Odas Yaynlar No: 56, Kayseri 2004, s.3. 96 BLGNOLU, M. AL; Ekonomik Byme, Enerji ve evre likisi, Ege niversitesi ktisadi dari Bilimler Fakltesi Dergisi, S.8, ubat 1989, s.81.

43

temizleyici zellii olan veya zararl emisyonlar azaltc rol oynayan teknoloji ve sreler ayn zamanda enerji verimliliini drmektedir 97. Enerji verimlilii ile

evresel etkiler arasndaki bu eliki yenilenebilir enerji kaynaklarna ynelme hususunda ele alnarak giderilmeye allmtr.

1.6.3 Artan evre Kirliliinde Enerjinin Rol

Gnmzde gelimenin en nemli gstergesi olan enerji tketimi, enerjinin retiminden verimliliine, iletiminden tketimine kadar birok alanda evreyle de i ie gemitir. zellikle son yirmi yl srecinde, evresel kirliliin etkileri eitli ekillerde grnr hale gelmi ve enerjiyle ilgili atlan admlarda evresel faktrlerin de gz nne alnmasnn gereklilii n plana kmtr 98. leriki blmlerde daha detayl olarak anlatlaca zere, kullanm yaygn olan konvansiyonel fosil yaktlarn yanmas srasnda ortaya kan karbonmonoksit, kkrtdioksit gibi gazlarn hem direk insan salna, hem de atmosfere yaylarak hayvan ve bitkilere verdii zararlar artk su yzne kmtr. klim deiiklii ve hatta baz hayvan ve bitki trlerinin yok olmasna kadar varan bu gelimeler, dnya devletlerini enerji retimi ve tketimi asndan yeni araylara itmitir. ABye tam yelik srecine girmi olan lkemiz iin de enerji ve evre arasndaki uyumun salanmas, mutlak bir gerekliliktir 99. Yalnzca AB kriterlerine uyum salamak asndan deil, toplumumuzun sal ve lkemizin gelecei iin bu konunun zerine eilmek gerekmektedir. Enerji retimi ve tketiminden kaynaklanan
kirlenme yalnzca kresel snma deil; hava kirlilii, asit yamurlar, ozon azalmas, ormanlarn tahribi ve radyoaktif maddelerin emisyonudur. Eer insanlk, evreye en az zarar vererek parlak bir gelecee ulamak istiyorsa bu konular bir an nce gndemine almaldr. nk btn kantlar gstermektedir ki, zaman getike insanolunun evreye yapt tahribat artmaktadr 100.

DNYA ENERJ KOMSYONU; a.g.e., s.44. DNER, brahim; Renewable Energy and Sustainable Development: A Crucial Review, Renewable and Sustainable Energy Reviews, Vol:4 (2000) 157-175, Saudi Arabia, February 1999, s.161. 99 DKMEN, aatay; a.g.e., s.595. 100 DNER, brahim; a.g.e., s.158.
98

97

44

evresel negatif etkilerden tartmalara en ok konu olanlardan birisi, kresel snma ve kresel iklim deiiklii problemidir. lerleyen blmlerde bu konuya daha detayl olarak deinilmitir.

45

KNC BLM ENERJ KAYNAKLARI

Daha nceki blmlerde de deinildii zere, insanlar retilen enerjiyi genellikle elektrik enerjisi olarak tketirler. Evlerimizde ve ofislerimizde ok yaygn olarak kullandmz televizyon, buzdolab, bilgisayar, amar makinesi, elektrik sprgesi, aydnlatma armatrleri ve benzeri aralar; retilen enerjiyi elektrik gc sarf ederek tketirler. Bu yzden kurulan g santrallerinin pek ou elektrik gc retimine yneliktir. Elektrik; basit bir tanmla, bakr gibi iletken bir telin manyetik bir alan iinde hareket ettirilmesi ile retilir. Elektrik jeneratr ise, bir mknats iinde dnen sarl iletken tellerin bulunduu ve bu tellerin mknats iinde dnmesiyle elektrik akm reten bir makinedir. Evlerimizde, iyerlerimizde, endstride gereksinim duyduumuz byk miktardaki elektrik enerjisini elde etmek iin ise, elektrik jeneratrlerini dndrecek byk g santrallerine ihtiya duyarz. ou g santrali, jeneratr dndrmek iin s retiminde bulunur. Fosil yaktl santraller s retimi iin doal gaz, kmr ve petrol yakarlar. Nkleer santraller de uranyum yaktn paralayarak s retirler. Bu ve bunun gibi eitli enerji retim ekilleri ile toplumlarn gereksinim duyduu enerji, santrallerde retilmekte ve kullanm yerine kadar iletilerek son kullanclarna datlmaktadr. Elektrik gc retimi, kullanlan enerji kaynaklarna gre, fosil yaktl enerji kaynaklar kullanlarak yaplan retim ve yenilenebilir enerji kaynaklar kullanlarak yaplan retim olarak iki snfta ele alnabilir. Fosil yaktlardan bazlar antrasit, ta kmr, linyit, turba, bitum, asfaltit, petrol, doal gaz, evsel atklar, odun, nkleer fisyon ve fzyon enerjileri olarak saylabilir. Yenilenebilir enerji kaynaklarndan bazlar ise jeotermal, rzgar, hidrojen ve deniz dalga enerjisidir. lerleyen blmlerde bu kaynaklarn avantaj ve dezavantajlar, lkemizdeki potansiyelleri ve kullanm oranlar incelenmeye allm, elde edilen sonular irdelenmitir.

46

2.1 Konvansiyonel Enerji Kaynaklar ve Fosil Yaktlar ok deil 100 yl gibi ksa bir srede fosil yaktlarn doaya ve canllarn salna verdii zararlar etkisini gsterdi. Kmr, doalgaz, petrol gibi binlerce ylda olumu kaynaklar insanln gelimesi(!)- adna tkendike, atklaryla hava, su, toprak da tkenmeye balad. Fosil yaktlar olarak adlandrlan kmr, petrol ve doalgazn yaratt olumsuzluklar sadece yakn evreyle snrl kalmad; atmosfere de yayld. Sonunda bu kirlilik, iklim deiikliine yol amaya ve dnya yaamn tehdit etmeye balad 101.

Dnyadaki enerji gereksiniminin %80i fosil yaktlardan (petrol, doalgaz ve kmr) karlanmaktadr. Gnmzde kullanlmakta olan fosil yaktlar yakldnda ortaya kan, alt sera gaz ad verilen; karbondioksit, kkrt, azotoksit, metan gazlarnn ve partikl maddeler ile kurum ve kllerin atmosfere verdii zararlarn sebep olduu kresel snma hissedilir bir hale gelmitir. Kresel snma denilen
ey gelecekte bizi bekleyen bir tehlike deil. Yan bamzda. Sinsi bir dman gibi nce keyif vererek; biz hi farkna varmadan giderek tehlikesini artryor. Yazdan kalma keyifli zmir gnleri sonun balangcnn habercisi gibi. Ekim ay, kaytlarn tutulmaya balamasndan bu yana en scak ay oldu. 2005 yl da tarihin kaydettii en scak yl 102.

Fosil yaktlarn kullanmndan ortaya kan olumsuz etkiler kresel snmayla snrl deildir. Yanma srasnda ortaya kan karbonmonoksit (CO), oksijenden daha hzl ekilde kanda bulunan hemoglobin maddesine tutunarak vcuttaki oksijeni bloke etmekte ve ba ars vb sonular dourmaktadr. Kmr ve petroln yanmas sonucu ortaya kan kkrtdioksit (SO2) ise slfrik aside dnerek insan ve evresine zararlar vermekte, kanser hastalklarna sebep olmaktadr. Doalgazn yanmasyla ortaya kan azotoksit ise scakta nitrata dnmekte, insan vcudu iinde nitrik asite dnen bu madde baklk sistemini ldrmektedir. 103 Buna ek olarak, fosil yaktlarn iklim deiikliklerine sebep olduu da bilinmektedir. Bunun sebebi, fosil yaktlarn yanmasyla ortaya kan karbondioksit (CO2), metan (CH4), diazotmonoksit (N2O) ve kloroflorokarbonlar (CFCs) gibi sera
101 102

BUDAY, Ekolojik Yaam Dergisi, Say 15/2002 191275, s.20. BLTEN, TMMOB Makine Mhendisleri Odas zmir ubesi, Say:208, Aralk 2006, s.30. 103 BLTEN, a.g.e., s.30.

47

gazlarnn bnyelerinde s tutma zelliine sahip olmas gsterilmektedir. Doal dengenin korunmas iin, gnein dnyaya gnderdii s enerjisinin belli bir oranda uzaya geri yansmas gerekmektedir. Oysa s tutma zelliine sahip olan bu sera gazlarnn atmosfer iindeki miktarlar arttka, uzaya geri dnmesi gereken snn atmosfer iinde tutulmasna ve kresel snn artmasna sebep olmaktadrlar. 104 Bu s artnn sonucu olarak da pek ok olumsuz etki ortaya kmaktadr. Bu etkilerden bazlar; su kaynaklarnn kurumas, erken kar yamas, ieklerin erken amas, bitkilerin zamansz meyve vermesi veya hi vermemesi olarak sralanabilir. Bitkisel dengesizliin hayvanlar ve dolaysyla insanlar da etkiledii tartlmaz bir gerek olmaldr. Ksacas, doann olaan dengesi deimekte ve bozulmaktadr. te bu etkiye, sera gaz etkisi (Greenhouse Effect) ad verilmektedir. Sera gaz etkisinin bir
sonucu da dnya yzeyinin ssnn artmasdr. Yzey scakl geen yzyla oranla 0,6C art gstermitir ve buna bal olarak deniz seviyesi ortalama 20 cm ykselmitir. Bu tr deiiklikler uzun vadeli dnldnde, insanolunun yaam aktivitelerini nemli ekilde etkileyecektir 105.

Ksa dnemde; gnmzde meydana gelen kasrgalarn, dmelerinin, sel felaketlerinin altnda yatan sebebin kutuplarda bulunan buzullarn erimesi ile ilgili olduu dnlmektedir. Buna ek olarak uzun dnemde kresel snma devam ederse 2020 ylnda deniz seviyesinin bir metre kadar ykselmesi beklenmektedir. Bu durumda da dnyann en byk kentlerinden bazlarnn sular altnda kalmas muhtemel grlmektedir. Bu durum da, baz lke ynetimlerini alarm durumuna geirmitir. Bu tehlikenin farkna varan ve sular altnda kalma tehlikesiyle kar
karya kalan 77 ada devleti ve Maltann inisiyatifiyle lkeler, 1992 ylnda Rio evre Zirvesine giden sreci balattlar. 1992de yaplan Rio Zirvesinin ardndan, gelimi lkeler 1992de Birlemi Milletler klim Deiiklii ereve Szlemesini imzaya atlar. Zirveye katlan lkeler, dier lkelerle zm bulmak ve sera gaz emisyonlarn 1990 yllarndaki seviyesinin altnda indirmek iin, lkelerin uymas gereken kurallar belirlemek zere bir dizi Taraflar Konferans (COP Conference of Parties) dzenlediler. Ancak pek ok lke yine ekolojik dengeleri ya da insan ve evre saln deil, kendi ekonomik karlarn gzetince anlamada zorlandlar.

104 105

BLTEN, a.g.e., s.30. DNER, brahim; a.g.e., s.165.

48

Afganistan, Irak, Somali ve Trkiye gibi baz lkeler Rio Anlamasn grmezden gelerek, bugne kadar onaylamadlar 106.

Fosil yaktlarn ve teknolojilerinin zararlarn fark eden lkeler bu teknolojileri ve/veya teknoloji atklarn az gelimi ve/veya gelimekte olan lkelere aktarmaya baladlarsa da, iklim deiiklii ve kresel kirlenme gibi sonularn kendilerini de etkileyeceini hesap etmek zorundadrlar. Sorunun kresel boyutta olmas ve gelimi lkelerin de birlikte hareketiyle zmlenmesi gerektii ortadadr. evresel sorunlarn banda gelen atmosferdeki karbondioksit oranndaki artn sebep olduu kresel snma, ozon tabakasndaki deliin bymesi ve meydana gelen iklim deiiklikleri sonucu dnya iklim kimi yerlerde kuraklarken kimi yerler sular altnda kalma tehlikesine yaklamaktadr. Cilt kanseri, nkleer kirlilik, endstriyel kirlilik, sulardaki yaamann zarar grmesi, su kaynaklarnn kirlenmesi, ormanlarn azalmas, tarm alanlarnda verimliliin d, arpk kentleme, kanalizasyon ve p sorunu, grlt kirlilii gibi sorunlarla kar karya kalmaktayz. Unutulmamas gereken bir gerek ise, sanayileme ve sanayi geliiminin kalknma ve evre ile birlikte ele alnmas gerektiidir. nk sanayileme, sadece iktisadi bir sre deil, ayn zamanda toplumsal bir durum ve tarihsel bir sretir 107. klim deiikliinin olas etkileri Tablo 2.1de grlmektedir.

106 107

BUDAY, a.g.e., s.21. MMO Blteni, Say: 98, Temmuz 2006, s.39.

49

Tablo 2.1 - klim Deiiklii ve Olas Etkileri

Deiim

Olaslk Etki

Tm blgelerde scaklk Yksek art ve daha fazla sayda scak gn Daha yksek en az Yksek scaklklar, daha az sayda souk gn, souk dalgalar iddetli yamurlar Yksek Yaz scaklarnda art ve Orta kuraklk tehdidi Tropik frtna ve rzgar Orta iddetlerinde art El Nino tipi kuraklk ve sel Orta

Hasta, yal ve yoksul nfusta lmler. Evcil ve yabani hayvanlarda scaklk oku. Tarmsal rnlere zarar. Artan souma ihtiyac. Enerji arz belirsizlikleri. Hasta, yal ve yoksul nfusta lmler. Tarmsal rnlere zarar. Zararllarn etki alanlarnn genilemesi Seller, ve toprak kaymas. Erozyon art. Tarmsal alan ve rn kayb. Sigorta masraflarnn art. rn verimlerinde d. Orman yangnlar. Su kaynaklarna zarar. Can kayb, salgn hastalklarda art. Ky erozyonu ve zarar. Ky ekosistemlerine zarar Can, mal kayb. Tarmsal rn kayb. Enerji arz belirsizlikleri Sel ve kuraklk

Asyada Muson iddetinde Orta art

Kaynak: ELEKTRK MHENDSLER ODASI; zmir ubesi, Ege Blgesi Enerji Forumu Bildiri Kitab, zmir, Mart 2007, s.20. Sorunun zm aamasnda, eitim ve bilinli toplumlar yetitirmek nemli bir husustur. Buna ek olarak; yenilenebilir enerji kaynaklarna ynelmek, enerjiyi etkin ve verimli bir ekilde tketmek, enerji depolama teknolojilerini gelitirmek, geri dnm desteklemek, karbon ve dier sera gaz reticileri iin vergi uygulamak, toplumun hayat tarz konusunda uyarlarda bulunmak ve ksaca lke ve toplumlarn daha duyarl olmasn salamak gerekmektedir. Eer gerekli admlar atlmazsa, dnya toplumlarn ve ekonomilerini bir enerji darboaznn bekledii apak grlmektedir.
Hkmetleraras klim Deiiklii Paneli (IPCC) III. alma Grubu tarafndan hazrlanan klim Deiikliinin Azaltlmas Raporunda sera gaz emisyonlarnn yzde 77sinin insan kaynakl nedenlerden olutuu belirtilerek, enerji kaynaklarnn emisyon oluumundaki paynn 1970 ile 2004 yllar arasnda yzde 145 arttna dikkat ekildi.

50

Yenilenebilir enerji kaynaklarnn, gvenlik, istihdam ve hava kalitesi zerinde olumlu etkileri olaca ifade edilen raporda, 2005 ylnda elektrik arznn yzde 18ini karlayan yenilenebilir enerji kaynaklar, 2030 ylnda ton bana karbondioksit edeeri emisyon azatlm maliyeti 50 dolar olduu zaman, toplam enerji arznn yzde 30-35lik blmn karlayabilir denildi. Emisyon azaltmnn birim maliyetinin 50 dolar olduu durumda, nkleer enerjin 2005 ylnda yzde 16 olan elektrik retimindeki paynn, 2030 ylna gelindiinde ancak yzde 18e ykselebilecei, ancak nkleer enerjinin gvenlik, nkleer silahlarn art ve atk sorununun devam edecei ayrca belirtildi 108.

2.1.1 Termik Enerji

Termik enerji; Kat, sv ya da gaz halindeki fosil yaktlarn kimyasal

enerjisinin elektrik enerjisine dntrlmesiyle elde edilen elektrik enerjisi yntemidir 109.

Dnyada termal kaynakl elektrik retimi, toplam retimin %77sini oluturmaktadr 110. Termik santraller kat, sv ve gaz halindeki yaktlarda var olan kimyasal enerjiyi s enerjisine, s enerjisini hareket (kinetik) enerjisine, hareket enerjisini de elektrik enerjisine dntren tesislerdir. Ksaca termik santraller kimyasal enerjinin elektrik enerjisine dnt tesislerdir diye tabir edilebilir. Kat yakta rnek olarak (ana hammaddeler) linyit ve takmr, sv yakta rnek olarak fuel-oil ve motorin, gaz yakta rnek olarak da doal gaz gstermek mmkndr. alma prensibi ksaca; yakt olarak kullanlan maddenin yaklmas ile aa kan s ile suyun buharlatrlmas, buharn buhar tribnn harekete geirerek hareket enerjisi elde edilmesi ve de bu hareket enerjisinin bir jeneratr vastasyla elektrik enerjisine dntrlmesi olarak zetlenebilir.

YAPICI, Kahraman / ZDEMR, Sevim; klim Deiikliine Yenilenebilir Enerji zm, EMO Enerji, Toplumsal Haber ve Aratrma Dergisi, Say:3, zmir, Eyll 2007, s.12. 109 ELEVL, Sermin / DEMRC, Ahmet; Baz Kmr zelliklerinin Termik Santral Verimlilii ve Kmr Fiyatlar zerine Etkilerinin Aratrlmas, Trkiye 14. Kmr Kongresi Bildiriler Kitab, Zonguldak, 0204 Haziran 2004, s.286. 110 DADA, Ahmet; Termik Santrallerde Jeotermal Enerjiden Yararlanmann Yakt Tasarrufuna Ve Santral Performansna Etkileri, Pamukkale niversitesi Mhendislik Fakltesi Mhendislik Bilimleri Dergisi, Cilt:12, Say:2, Denizli 2006, s.271.

108

51

unu zellikle belirtmek gerekir ki; kmr, doal gaz ve fuel-oil gibi fosil yaktlar yksek basn altnda olumu ve karbondioksit asndan ok zengin maddelerdir. Bu maddeleri yakt olarak kullanmann sonucunda ortaya kan karbondioksit gaz atmosfere karr ve kullanmn artmas ile atmosferdeki karbondioksit orann tehlikeli seviyelere karabilir. Bir termik santral kurulu yeri seiminde;

Kmrn en az tamayla santrale ulatrlmas, Santralin ihtiyac olan yksek debili soutma suyunun ekonomik olarak karlanmas, Santralden kacak olan ok miktardaki artk kllerin evreyi rahatsz etmeden uzaklatrma ve depolama imkan Karayolu ulamnn kolayl, Enerji iletim hatlarna balant kolayl, Zemin artlarnn ar yap ve tesislerin yaplmasna elverili olmas, Rzgar yn, rutubet, ya gibi meteorolojik koullarn santral teknii ve evre kirlenmesi ynnden uygunluu gibi hususlara dikkat etmek gerekir.

2.1.1.1 lkemiz Asndan Termik Enerjinin Deerlendirilmesi

Trkiye, en ok kmr, petrol ve doal gaz rezervine sahip olmakla birlikte, linyit dnda bu rezervlerin byklkleri snrl olup, elektrik retim ihtiyacn karlayamamaktadr. 2003-2004 yllarnda lkemizde retilen elektriin %67si termik santrallerden elde edilmi iken, 2005 ylnda bu oran %65e, 2006da da %61e gerilemitir 111. Tablo 2.2de yakt cinslerine gre EAa bal termik santraller ve ekil 2.1de dnya lkelerinin enerji retiminde termik santrallerin kullanm oran grlmektedir.

111

DADA, Ahmet; a.g.e., s.272.

52

Tablo 2.2 Trkiyede EAa Bal Ortaklklara Ait Termik Santraller

Termik Santral Ad

Kurulu G (MW)

Yeri

Yakt

Ambarl Ambarl Aliaa Gkova Yataan Yeniky 18 Mart anakkale ayrhan atalaz B Afin A+B Orhaneli Hopa Kangal Seyitmer Tunbilek A+B Engil Bursa Hamitabat Soma A Soma B

630 1350,9 180 630 630 420 320 620 300 1360 210 50 457 600 429 15 1432 1200 44 990

stanbul stanbul zmir Mula Mula Mula anakkale Ankara Zonguldak K.mara Bursa Artvin Sivas Ktahya Ktahya Van Bursa Krklareli Manisa Manisa

Fuel-oil Doalgaz Dizel Linyit Linyit Linyit Linyit Linyit Kmr Linyit Linyit Fuel-oil Linyit Linyit Linyit Dizel Doalgaz Doalgaz Linyit Linyit

Kaynak: DADA, Ahmet; a.g.e., s.271.

53

ekil 2.1 Dnyada ve Trkiyede Elektrik retiminde Termik Santrallerin Yeri

%
100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0
96 90 84 80 71

69 67 66

56 52

51 50

Kaynak: http://termiksantral.sitemynet.com/BAKAR/id4.htm , Eriim: 20.01.2007.

2.1.2 Nkleer Enerji

Termik santrallerde kat, sv veya gaz eklinde eitli yaktlar kullanlmakta iken nkleer santrallerde atomun kontroll ekilde paralanmas srasnda aa kan yksek sdan faydalanlmaktadr. nceleri askeri amal kullanlan bu enerji, daha sonra barl amalar iin de kullanlmaya balanmtr. Nkleer santral projeleri uzun kurulu sreleri olan, mali yk olduka byk, mutlak surette nkleer gvenlik kriterlerine uyulmas gereken, yksek kalite standartlarnn uyguland projelerdir. Zamana kar yar, yksek kalite standartlar ve maliyet kontrol bu projelerin ana kontrol parametreleridir. Nkleer santral projelerinin baarsnda yksek kalite standartlarn ngren, pahal ve karmak teknolojilerin doasna uygun modern bir organizasyon yapsnn ve yeterli sayda vasfl alann bulunmas byk nem tamaktadr.

PO LO N G A . A YA V U FR S TR KA A LY A Y EK N U N CU AN M S . T T AN H RK N Y D E S TA N D AN A.B M .D AR . A LM KA H AN O LL YA AN D A
Nkleer santrallerin, termik santrallerden en nemli fark yakt sistemleridir. 54

ekil 2.2 Nkleer Enerji le Elektrik retimi

Kaynak: KADROLU, Osman K. / SKMEN, Cemal Niyazi; Bilim ve Teknik Dergisi, Say: 319, Haziran 1994, s.64.

ekil 2.2de ematize edilmi olan bir nkleer santralin alma prensibi ksaca u ekilde aklanabilir. UO2'den (uranyum pas) yaplan 1 cm ap ve yksekliindeki seramik yakt lokmalar, st ste 3,5-4 m uzunluundaki ince bir metal zarf iine yerletirilirler. Elde edilen yakt ubuklar, hafif veya ar su ieren dik veya yatk basn tanklar iine yerletirilir. Belirli geometrik dzende ve belirli miktarda bir araya gelen yakt ntronlarn yardm ile fisyon 112 sonucu enerji retmeye balar. Ortaya kan bu ekirdek enerjisi yakt ubuklarn str. Yakt ubuklarnn su veya ar su ile soutulmas ile yksek basn ve scaklkta buhar elde edilir. Buharn bir trbinde geniletilmesi ile tpk dier fosil yaktl santrallerde olduu gibi, s enerjisi mekanik enerjiye, trbinin evirdii jeneratr ile de mekanik enerji elektrik enerjisine dntrlr.

ekirdek Fisyonu (ekirdek paralanmas), toryum(90Th), uranyum(92U) gibi ar ekirdeklerin, daha hafif ekirdeklere blnmesidir. Fisyon ile elde edilen enerji, kontroll olarak reaktrlerde yani nkleer santrallerde, kontrolsz olarak da atom bombasnda kullanlmaktadr. ekirdeinde 92 proton ve 143 ntron bulunan bir uranyum-235 ekirdeine bir ntron girdiinde, aslnda ok kararsz ve her an patlamaya hazr durumda olan radyoaktif ekirdek iki paraya blnr. ekirdek reaksiyonlar genel olarak bir ktle kayb ile gerekleir ve bu ktle kayb da, 1905 ylnda Einstein tarafndan nerilen 2 mehur E=mc eitliine gre(E:enerji, m:ktle, c:k hz) enerjiye dnr. Bu enerji olaanst byklkte bir enerjidir. Ayrca bkz. http://www.fizikdosyasi.com/nukleerenerji.htm (Eriim: 26.01.2007).

112

55

Nkleer enerjinin girdisi olarak uranyum, toryum ve pltonyum elementleri kullanlmaktadr. Atomun paralanmas veya birletirilmesi gibi olaylar sonucu ktlelerde azalmalar olur. Bu azalmalar yksek dereceli sya dntrlr. rnein; 1 kilogram uranyumun paralanmas ile aa kan enerji, sl deeri 7000 Kcal/kg olan 2800 ton takmrne edeer olabilmektedir 113. Nkleer enerjinin hammaddesi olan uranyumun hi bir endstriyel kullanm alan yoktur. Son maden aramalar sonucu Avustralya ve Kanada'da byk uranyum yataklar olduu ortaya kmtr. Uranyumun fiyat bu nedenler dolaysyla zaman iinde srekli azalmtr. Fakat dnya zerinde 6 milyon ton rezervi bulunan uranyum yataklar, hibir yeni santral kurulmasa dahi 50 yl iinde tkenmeye yz tutacaktr. kinci bir nkleer hammadde ise toryumdur ve Trkiye zengin toryum yataklarna sahiptir. Nkleer hammaddenin stoklanabilir olmas, onun petrol gibi ekonomik silah olarak kullanlmasn da nlemektedir 114. Normal iletme srasnda evreyi hemen hemen hi kirletmedii belirtilen nkleer santrallerden ortaya kacak olan radyoaktif atklarn depolanmas ve/veya imha edilmesi nemli bir sorun tekil etmektedir. Nkleer enerjiden ortaya kan
radyoaktif atklar hibir ekilde bertaraf edilemez. Dnyada gvenli depolama alan yok. Bunlar, tamamyla yasad olarak az gelimi lkelere yollanyor 115". Toprak

altnda yzlerce ylda radyoaktif etkisini kaybeden bu atklar, deprem ve benzeri olaylarda insan saln tehdit eden bir unsur olarak ortaya kmaktadr. Nkleer santrallerin en korkulan yn yalnzca radyoaktif atklar deil, bir kaza sonrasnda evreyi temizlenemez ekilde kirletme olaslklardr. Nkleer teknolojinin elli yla yakn kullanm sresi iinde (1957-2007) nemli reaktr kazas gereklemitir. Bunlar Three Mile Island, nkleer g santrali Tokaimura ve ernobil kazalardr. lk nemli ksmi 1979 ylnda ABDde Three Mile Islandda kazas,

gereklemitir. Bu kaza radyoaktif szma eklinde olmu ve bymeden denetim altna alnabilmitir. Soutma devresinin bakm grevlisinin hatas sonucu vanalarn kapal tutulmasndan kaynaklanan bu kazada len veya yaralanan olmamsa da evredeki radyoaktif birikintinin temizlenmesi gerekmitir. kinci ksmi nkleer g santral kazas ise 1999 ylnda Japonyann bakenti Tokyonun 120 km kuzey
113 PENT, M. Adnan; Elektrik Santralleri Enerji letimi ve Datm, Milli Eitim Basmevi, stanbul 1996, s.38. 114 NALAN, Sebahattin; Alternatif Enerji Kaynaklar Ders Notlar, Erciyes niversitesi, Fen Bilimleri Enstits, http://66.102.9.104/search?q=cache:PjdwjHzbyMUJ:me.erciyes.edu.tr/sunalan/alt-enerkay.pdf+%22sebahattin+%C3%BCnalan%22&hl=tr&ct=clnk&cd=1&gl=tr (Eriim: 25.03.2008). 115 NKLEER ENERJ YALANLARI, TMMOB evre Mhendisleri Odas, http://www.cmo.org.tr/etkinlik/gundem/gundem23.php?altm=gundem23 (Eriim: 26.01.2007).

56

dousundaki Tokaimura Nkleer Santral kazasdr. Bir kiinin lm ve 439 kiinin de yksek dozda radyasyona maruz kalmasna sebep olmutur. ernobil Nkleer Santral kazas Ukraynadaki ernobil nkleer g santralinde, reaktr gvenlii ile ilgili bir test srasnda u ekilde gereklemiti: Yaplan test, bu tr reaktrlerin kararl alamad ok dk g seviyesinde gerekletirilmekteydi ve bu g seviyesinde reaktrn gvenlik sistemlerinin devreye girmemesi iin, sorumlu operatrler normalde yapmamalar gerektii halde acil durum kapama sistemini devre d brakmlard. Deney srasnda kalp 116 ii scaklklar gvenli seviyenin stne ktnda, reaktr kapatacak ve soutma salayacak sistemler devre dndayd. Bu hata, buhar basncnn artmasna ve bu yzden oluan buhar patlamasyla birlikte atnn kmesine yol at. Bylece, reaktr iindeki scak grafit direk olarak atmosferle temas eder hale geldi. Havada bulunan oksijenle reaksiyona giren grafitin yanmasyla reaktr kalbi btnln kaybetti ve bu tr Rus reaktrlerinde (RMBK-1000) koruma kabuunun da olmamas nedeniyle, radyoaktif maddeler dar salnd. 26 Nisan 1986, saat 01:23de olan bu kazann etkileri ok byk oldu. Bu kaza, evredeki halkta ciddi olumsuz sonulara yol aan ilk kazayd. 35 kii kaza nedeniyle hayatlarn kaybetti. Uzun dnemde de binlerce insan zerinde olumsuz etkileri grlmeye devam etmektedir. Bu kaza, nkleer teknolojiden kaan lkelerin bile, istemedikleri halde nkleer kazalarn zararlarna katlanmak zorunda olduklarnn da bir gstergesidir 117. Uluslararas Atom Enerji Ajansna gre (1998 sonu), 434 nkleer g santral 33 lkenin 250 farkl blgesinde iletme halindedir. Ek olarak, 15 lkede 36 nkleer g santralinin inaat srdrlmektedir. Nkleer enerjinin toplam dnya elektrik retimindeki pay ise yaklak %16dr. Buna karn Avrupa lkeleri artk yeni nkleer santral kurma yoluna gitmemekte, baz kaynaklara gre de ortaya kan radyoaktif atklar gelimemi lkelerde cret karl yakarak veya toprak altna gmerek kendi snrlar dna karmaya almaktadrlar. Nkleer reaktrlerin maliyetinin yksek olmas, baz lkelerin nkleer enerjiden uzak kalmalarnn baka
Reaktr Kalbi: Nkleer yakt, seramik formunda, yaklak 1 cm ap ve yksekliinde silindirik paralarn art arda dizilmesiyle yine silindirik biimde kapal szdrmaz tpler iindedir. Bu tplerin binlercesinin, aralarndan soutucu suyun gemesine izin verecek ekilde bir araya getirilmesi ile de reaktr kalbi oluturulmutur. Bu kalp ise paslanmaz elikten yaplan bir basn kabnn iinde bulunur (Basnl veya Kaynar Sulu reaktrlerde). Basn kab ve buna bal sistemler ise reaktr korunak binas ad verilen betondan yaplm kubbemsi yapnn iinde bulunurlar. Dolaysyla, yakt iinde bulunan radyoaktif maddelerin darya salnmalarn, seramik yakt, yakt tp, basn kab, elik gmlek ve beton korunak binas, kademeli olarak engellemi olurlar. Ayrca bkz. http://www.taek.gov.tr/ogrenci/bolum3_02.html (Eriim: 26.01.2007). 117 Ayrca bkz., Dokuz Eyll niversitesi, http://web.deu.edu.tr/atiksu/ana58/haber08.html (Eriim: 25.03.2008).
116

57

bir nedenidir. lkemizin enerji bakmndan da bamllnn azalmas iin lkemizde bir nkleer santral kurulmas yararl gzkse ve bu konuda almalar devam ediyor olsa da, oluabilecek riskler de halen tartma konusudur 118. Kanada hkmetine bal olan AECL (Atomic Energy of Canada Limited) ile Trkiye arasnda 1985 ylnda imzalanan anlama Trkiyede yap-ilet-devret modeli bir nkleer santral kurulmas planland. Fakat gerek Kanada hkmetinin yap-iletdevret modelini fazla riskli bulmas, gerekse Trk hkmetinin kmr santrallerine olan eilimi sonucu santralin kurulmas mmkn olamamt. Santralin kurulamamas sonucu da Trkiye, nkleer enerji konusunda yetimi 1000 kadar personelini baka lkelere ve ilere kaymas ile kaybetmiti. Son gnlerde youn tartma konusu olan Mersine bal Akkuyu mevkiinde kurulmas planlanan nkleer santral konusunda yazl ve grsel basnda eitli yndeki fikirleri savunan pek ok organ bulunuyor olmasna karn, Enerji Bakanl ve dier resmi organlar projenin uygulanabilirliini savunmaktadrlar. Gelimi lkelerin, zellikle Avrupa ve ABDnin yenilenebilir enerji kaynaklar konusunda ar-ge almalarna hz verdii ve gerek pilot uygulamalar gerekse alan santraller ekline dntrd byle bir dnemde, lkemizde bir nkleer santral kurulmasnn getirileri ve riskleri son kararn verilmesine kadar tartma konusu olmaya devam edecek gibi grnmektedir 119.

2.2 Yenilenebilir Enerji Kaynaklar

Enerji; sanayinin, retimin, gelimenin ve kalknmann en temel girdisidir. Gerek dnyada ve gerekse lkemizde nfus artna, sanayilemeye ve teknolojik gelimelere paralel olarak enerji tketimi hzla artmaktadr. Dnyann, enerji gereksiniminin %80ini fosil yaktlardan karlamasna karn, petrol ve fosil yakt rezervlerinin snrl olduu bilinmektedir. Bir yandan fosil yakt rezervlerinin azalmas, dier yandan artan evre kirlilii ve doann tahribi sebebiyle alternatif enerji kaynaklar konusunda yaplan aratrmalar, yenilenebilir enerji kaynaklar konusunu gndeme getirmitir 120.
Ayrca bkz., Hrriyet Gazetesi Haber Arivi, http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/haberler.aspx?id=2065&tarih=2007-01-18 (Eriim: 26.01.2007). 119 KK, Reyhan / UZUN, Gngr; Nkleer Santral Kurulmas Planlanan Akkuyunun Doal zellikleri, TMMOB 1. Enerji Sempozyumu Bildiriler Kitab, 12-14 Kasm 1996, Ankara, s.114. 120 TMMOB MAKNE MHENDSLER ODASI, Gne Enerjisi Sistemleri Sempozyumu ve Sergisi Sonu Bildirgesi, http://www.mmo.org.tr/modules.php?op=modload&name=News&file=article&sid=257&mode=thread&or der=1&thold=0 (Eriim: 28.12.2006).
118

58

Yenilenebilir enerji, doann kendi evrimi iinde, bir sonraki gn aynen mevcut olabilen enerji kayna olarak tanmlanyor. Bugn yaygn olarak kullanlan fosil yaktlar, yaklnca biten ve yenilenmeyen enerji kaynaklar. Oysa hidrolik (su), gne, rzgar ve jeotermal gibi doal kaynaklar yenilenebilir olmalarnn yan sra temiz enerji kaynaklar olarak karmza kyor 121. Trkiyenin corafi konumu pek ok yenilenebilir enerji kaynann gelimesi iin uygun koullar temin etmektedir. Yal fakat lk iklim kuanda yer alan Trkiye, Avrupa ile Bat Asyann arasnda kalmaktadr. Ky kesiminde tipik Akdeniz ikliminin grld lkemiz, Alp-Himaleya da kuann bir paras olup steplerle evrilidir. Bunun esas nedeni tarafmzn denizlerle evrili olmas ve lke genelinde ya ortalamasnn metrekareye 650mm olmasdr 122.

Tm dnya yenilenebilir enerji kaynaklar zerine eilmekte, bu konuda maliyetleri drecek yeni teknolojiler iin almalar devam etmekte ve uygulamalar srdrlmektedir. Trkiyede de devam eden projelerde, yenilenebilir enerji kaynaklar; 1) Birok yenilenebilir enerji projesinin yaam dngs asndan ekonomik olmas 2) Trkiyenin ok geni ve yenilenebilir hidroelektrik, jeotermal ve rzgr enerjisi santrallerine sahip olmas 3) Yenilenebilir kaynaklardan salanan enerjinin, kirlilii ve evlerde kullanlan yeil gazn (GHG) emisyonunu azaltacak olmas gibi pozitif etkileri gz nne alnarak hzlandrlmaya allsa da, bu projeler baz engellerle de karlamaktadr. Bu engeller zetle; 1) Yenilenebilir enerji kaynaklar ile ilgili potansiyel alanlar konusunda teknik adan gvenilir bilgi bulunmamas sonucunda, fosil yaktlarn kullanmyla gerekletirilen geleneksel enerji retim projelerine gre daha yksek yatrm ncesi masraflar; mevcut verilerin geerliliinin tasdik edilmesinin ve ek aratrma yapma giderleri (fizibilite ncesi, ayrntl fizibilite mhendislik tasarm) 2) Bu tr kk, ancak sermaye youn altyap projelerinde mali tutarlla ulamak iin gereken orta ile uzun vadeli borlanma finansmannn bulunmamas; doal gazla iletilen tesislerle karlatrldnda, sermaye maliyetlerinin, iletme maliyetlerine orannn balangta daha yksek olmas nedeniyle, finansmann bir ksm uzun vadeli bor olarak salanmadka, elektrik sat gelirleri ver bor servis ykmllkleri arasnda bir dengesizlik

121 122

Ayrca bkz., http://www.bugday.org/article.php?ID=79 (Eriim: 04.04.2007). KAYGUSUZ, Kamil; Renewable and Sustainable Energy Use In Turkey: A Review, Elsevier, The International Journal, Renewable and Sustainable Energy Reviews, California, USA, 2002.

59

bulunmas

gibi

nedenlere

dayanmaktadr 123.

Buna

karn,

Enerji

Piyasas

Dzenleme Kurulundan (EPDK) alnmak zere bavurusu yaplm olan lisans talepleri lkemizdeki gelimeye iaret etmektedir. EPDKdan lisans alm olan ve inasna balanm olan enerji santrallerinden bazlar Tablo 2.3de sralanmtr. Ayrca lkemizdeki enerji retiminin enerji kaynaklarna gre dalm da ekil 2.3de grlmektedir. Halihazrda kullanlmakta olan enerji kaynaklar ve gelecee dnk ynelim bu iki verinin deerlendirilmesiyle anlalabilir. Tablolarn incelenmesinden anlalaca zere, doalgaz ve hidrolik enerjinin kullanlmasyla elde edilen enerjinin neminin korumasnn yannda, rzgar enerji santrallerine ilikin lisans bavurular da nemli bir seviyeye ulamtr.

Tablo 2.3 - na Halindeki ve EPDKdan Lisans Alm Olan Enerji Santralleri

NA HALNDE VE EPDKDAN LSANS ALMI OLAN SANTRALLER (MW) 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 na LNYT Halinde EPDK Toplam THAL KMR EPDK na DOAL GAZ Halinde EPDK Toplam FUEL OIL LPG HDROLK EPDK na Halinde 104 233 54 727 643 1070 334 6 770 175 922 170 390 12 119 680 4 1080 2 320 20042010 1760 326 2086 137 770 1657 2427 158 3006

123

THE WORLD BANK; Yenilenebilir Enerji Projesi, http://web.worldbank.org/WBSITE/EXTERNAL/COUNTRIES/ECAEXT/TURKEYINTURKISHEXTN/0,,c ontentMDK:20815979~pagePK:141137~piPK:141127~theSitePK:455688,00.html (Eriim: 04.04.2007).

60

EPDK Toplam JEOTERMAL RZGAR TOPLAM EPDK EPDK

16 249 13 299

73 800 25 860

68 711 8 110

51 1121 1 988 334

34 34

14 14

256 3262 47 1269

2549 4554 1827 2633

68

28

9386

Kaynak: PAAOLU, Salih; ETKB Mstear Yrd., ETKB Gndeminde Yenilenebilir Enerji ve Hidrolik Enerji, Dnya Su Gn Konferans, Su Vakf, stanbul 2005, s.2.

ekil 2.3 - Trkiyede Elektrik retiminin Enerji Kaynaklarna Gre Dalm

EA VE TRKYE RETMLERNN ENERJ KAYNAKLARINA GRE DAILIMI (MWh) 1 OCAK - 30 KASIM 2004

60.000.000 50.000.000 40.000.000 30.000.000 20.000.000 10.000.000 0

EA + BO TRKYE

JEOTERMAL

LPG

NAFTA

BOGAZ

DERLER

HDROLK

RZGAR

DOALGAZ

Kaynak: PAAOLU, Salih; ETKB Mstear Yrd., ETKB Gndeminde Yenilenebilir Enerji ve Hidrolik Enerji, Dnya Su Gn Konferans, Su Vakf, stanbul 2005, s.1. Srdrlebilir geliimin salanabilmesi pek ok faktrle ilgilidir. Bunlarn en nemlilerinden birisi de, enerji kaynaklarnn srdrlebilir olmasdr. nsanln geliimi yolunda, toplumun ihtiyalarn karlamak iin kullanlmas gereken enerji kaynaklarnn gvenilirlii her zaman nemli bir husus olmu fakat yeterli

FUEL-OL

MOTORN

TAKMR

THAL KMR

LNYT

61

grlmemitir. Bunun yannda; enerji kaynaklarnn uzun vadede etkin kullanm, maliyetleri ve toplum zerindeki etkileri de dnldnde, yenilenebilir enerji kaynaklar ile srdrlebilir geliim arasnda dolayl bir balant olduu aka grlebilir 124. Yenilenebilir enerji kaynaklarndan yararlanma hususunda blgesel

farkllklara da dikkat etmek gerekir. rnein, gne enerjisinden faydalanma konusunda tropik blgelerin, dier blgelere gre kat daha fazla avantajl olduu sylenebilir. Deniz kaynaklarndan yararlanmak iin deniz kys blgeler, jeotermal enerjiden yararlanmak iin ise yeralt kaynaklarnn uygun olduu blgeler avantaj salar. Yani corafik, iklimsel ve hatta toplumsal zellikler yenilenebilir enerjiden yararlanma ve kullanma hususunda nemli bir faktr oluturmaktadr. Dnya zerindeki pek ok devlet de, iinde bulunduu artlar ve sahip olduu imkanlar dahilinde bu konuya eilmekte ve karbondioksit emisyonlarn azaltma yolunda yenilenebilir enerji kaynaklarna umut balam durumdadr 125.

2.2.1 Yenilenebilir Enerjinin Avantajlar

Bu konunun banda bahsedildii zere; fosil ve nkleer yaktlarn dezavantajlar dolaysyla bir alternatif araynn sonucu olarak ortaya km olan doal enerji kaynaklar, yenilenebilir enerji kaynaklar konusunu gndeme getirmitir. Doay ve insan en az etkileyecek, ekolojik dengeyi koruyacak bir yaam iin kaynaklarn da yenilenebilir olmas gerekmektedir. Sklkla deindiimiz bu avantajlarnn yan sra, yenilenebilir enerji kaynaklarnn olumlu zelliklerini snflandrmak gerekirse 126;
evresel Faydalar:

Yenilenebilir

enerji

teknolojileri,

evreyi

fosil

enerji

teknolojilerine gre daha az olumsuz etkiler. nk kirletici etkisi yoktur.

ve Ekonomiye Faydalar: Yksek maliyetle enerji ithal etmek yerine, yerel

malzeme ve igc kullanarak yaplacak olan yatrmlarla kurulacak olan

DNER, brahim; a.g.e., s.159. GROSS, Robert / LEACH, Matthew / BAUEN, Ausilio; Progress In Renewable Energy, Environment International 29 (2003) 105-122, London 2002, s.106. 126 Ayrca bkz., Meteoroloji leri Genel Mdrl, http://www.meteor.gov.tr/2006/kurumsal/ekitap/4mevsim1-sayfa33.pdf (Eriim: 04.04.2007).
125

124

62

yenilenebilir enerji santralleri ina edilmi olduu blgede hem kurulum hem de iletme aamasnda hem lokal bir ekonomik kaynak oluturur hem de lke genelinde gereksinim duyulan enerjiye destek olur. Bunun yannda, gelimekte olan yenilenebilir enerji teknolojilerinin satn yapmak bugn pek ok lke iin gelir kayna olmutur.
Enerji Gvenlii ve Politik Faydalar: 1970lerden bu yana pek ok lke petrole

olan bamllklarn azaltma ynnde almalar yapmaktadrlar. Yenilenebilir enerji kaynaklarnn lke genelinde gelimesi ve petrole olan bamlln azalmas ile da bamllk da azalacak, lkeler enerji politikalarna ve hatta siyasi politikalarna bu sayede yeni bir yn verebileceklerdir. Btn bu avantajlarnn yan sra, tkenmez olma zellii ile yeni nesillere daha yaanr bir lke brakma abasnda olan toplumumuzda yaplacak bu yatrmlar gelecee dnk iyiletirmeler olarak kabul edilebilir.

2.2.2 Hidrolik Enerji

Suyun

yerekimine

bal

potansiyel

enerjisinin

elektrik

enerjisine

dntrld elektrik santraline, hidroelektrik santrali ad verilir. Daha ak bir ifade ile, suyun ak gcnden faydalanmak suretiyle generatre hareket kazandrmak esasna dayanarak elektrik retme ilemine hidrolik enerjiden faydalanarak enerji retimi denilmektedir. Bu ekilde alan enerji santrallerine de hidroelektrik enerji santralleri (hidroelektrik santral) ad verilmektedir.
Trkiye elektrik retiminde kullanabilecei ok zengin bir hidroelektrik potansiyele sahiptir. Ancak bu potansiyeli kullanma sokmakta yetersiz kald ve enerji stratejilerinde byk bir yanl ierisinde olduu da aka grlmektedir. Trkiyenin hidroelektrik kapasitesinin deerlendirilmesinde kullanlan ve herhangi bir tesisin ekonomik olarak yaplabilir olup olmad kararna mesnet tekil eden kriterlerin daha yakndan incelenmesi gerekmektedir. Halihazrda kullanlan kriterlerin hidroelektrie kar ve caydrc etkisi olduu dnlmektedir. Bu hesaplar ve hesaplarda kullanlan kriterler tamamen internal costs denen isel maliyetler esas alnarak yaplmakta, hidroelektrik santrallerin alternatifi olarak dnlen termik santrallerin dsal maliyetleri (external costs) tmyle gz ard

63

edilmektedir. Literatrde dsal maliyetler bu santrallerin sebep olduu evre sorunlarnn (sera gaz emisyonlar, asit yamurlar, atk maddelerin muhafazas, evre kirlilii, vs.) giderilmesi iin gerekecek harcamalar olarak tanmlanmaktadr ve mertebesinin isel maliyetlerinin en az % 30u olduu belirtilmektedir 127.

ekil 2.4 Trkiyede Hidrolik Kurulu G ve retimin Geliimi

Kaynak: http://www.ressiad.org.tr/makaleler.php?ID=20 , Eriim: 26.11.2007.

2.2.2.1 lkemiz Asndan Hidrolik Enerjinin Deerlendirilmesi Hidrolik enerji, Trkiyenin kullanlabilir en nemli yenilenebilir enerji kaynan oluturmaktadr 128. lkemizde kurulan ilk hidroelektrik santral, 1902

ylnda Tarsusta kurulan 2kW gcndeki santraldir. Daha sonra yenileri eklenen hidroelektrik santraller, lkemizin enerji ihtiyacnn nemli bir blmn karlamaktadr. Trkiye; yllk 433 milyar kWh hidrolik enerji potansiyeline sahiptir ki, bu deer de dnya potansiyelinin yaklak %14n oluturmaktadr. Teknik ve
Ayrca bkz., http://www.ressiad.org.tr/makaleler.php?ID=20 (Eriim 26.11.2007). Ayrca bkz., TBTAK, http://www.tubitak.gov.tr/btpd/btspd/platform/enerji/bolum6_1.html (Eriim: 07.04.2007).
128 127

64

ekonomik ettler, bu potansiyelin %34nn iletilmeye hazr durumda olduunu gstermitir. Bu deer, lkemizin enerji ihtiyacnn %35ine karlk gelmektedir. Yaplan almalar, 2020 ylnda hidrolik gten yllk 97,5TWh enerji retmeye yneliktir. alr durumda olan 329 hidroenerji santrali saysnn 2020 ylna kadar 483e karlarak, 11.588MW olan enerji retiminin 19.699MWa ykseltilmesi planlanmaktadr. Ayrca 74.000km2 ile Trkiye topraklarnn yaklak %10unu tekil eden Gneydou Anadolu Blgesinde yaplanan Gneydou Anadolu Projesi (GAP)nden 7.476MW enerji elde edilmekte ve lke gereksiniminin %22ye yakn bir ksm karlanmaktadr 129.
Teknik ve ekonomik yaplabilirlik snrlamalar gz nne alnmakszn, Trkiyenin hidrolik kaynaklarnn teorik olarak, ortalama debi ve d artlarnda hesaplanan brt potansiyeli 430 milyar kWh/yldr. Ekonomik yaplabilir olmasna baklmakszn, teknik yaplabilirlik art ile bu kaynaklardan salanabilecek teknik potansiyel 215 milyar kWh/yl olarak hesaplanmtr. Hem teknik hem de ekonomik yaplabilir artlar altnda kullanlabilecek potansiyel, bugn iin 124,5 milyar kWh/yl olarak bildirilmektedir. Ancak, ekonomik potansiyele bal gvenilir enerji retim potansiyeli 79,7 milyar kWh/yl kadardr 130.

Gnmzde, lkemizde hidrolik gten olduka fazla yararlanlmasna ramen kullanlamayan byk bir potansiyel de mevcuttur. na edilecek barajlarn ise yaplan hafriyatn bykl, tarm alanlarn yok etmesi, sulama sisteminde meydana getirecei deiiklik gibi evresel ynl pek ok etkisi bulunmaktadr. Buna karn termik ve nkleer santrallere gre daha gvenli ve iletmecilii daha kolay ve esnektir. Elektrik donanmlarnn tamamna yakn yurt iinde imal edilebilmektedir ve bakm-onarm-iletmeleri daha kolaydr. Bu gibi avantajlarna karn bir hidrolik enerji santralinin kurulu yeri byk nem arz etmektedir. Bu gibi santrallerden, elektrik retiminin yan sra sulama, ime ve kullanma suyu temin edilebilecei de unutulmamaldr. Hizmet mrleri de uzun olan bu santrallerin yapmna lkemizce nem verilmektedir.

EVRENDLEK, F. / ERTEKN, C.; a.g.e., s.2305. ITAK, Aydn; Trkiyenin Enerji Potansiyeli, TSAV, http://tisavelazig.8m.com/yazilar.htm (Eriim: 25.03.2008).
130

129

65

Yatrm maliyetlerinin dier santrallere oranla yksek oluu da dezavantaj saylabilecek bir zelliktir. Fakat eitli ekillerde yararlar salayan bu santrallerin yapmna devam edilmektedir ve son olarak Mula / Akkpr beldesinde Fethiye 154kV ebekesini besleyen bir hidroelektrik santral devreye alnmtr.

2.2.3 Jeotermal Enerji

Jeotermal enerji santrallerinde retilen enerjinin birim maliyetinin dier santrallere gre ok dk olmas ve daha az evre sorununa yol amas nedeniyle avantajl ve temiz bir enerji kayna olarak kabul edilmektedir. Yenilenebilir bir enerji kayna oluu da jeotermal enerjiye ynelimi arttrmaktadr. Jeotermal enerji, yer kabuunun ulalabilir derinliklerinde olaan d olarak birikmi olan snn yeryzne dorudan s, scak su, buhar olarak kmas sonucu veya sondajlarla bunlara ulalmas sonucu elde edilmektedir. Jeotermal enerjinin oluum ekli ekil 2.5te grlmektedir.
ekil 2.5 - deal Jeotermal Sistemin ematik Gsterimi

Kaynak: ELEKTRK LER ETT DARES GENEL MDRL http://www.eie.gov.tr/turkce/jeoloji/jeotermal/11jeotermal_enerji_nedir.html Eriim: 18.01.2007.

66

2.2.3.1 lkemiz Asndan Jeotermal Enerjinin Deerlendirilmesi Jeotermal enerji, yer kabuunun eitli derinliklerinde birikmi snn oluturduu, scaklklar srekli olarak blgesel atmosferik ortalama scakln zerinde olan ve evresindeki normal yeralt ve yerst sularna gre daha fazla erimi mineral, eitli tuzlar ve gazlar ierebilen scak krenin enerjisidir. Trkiye, jeotermal kaynak zenginliinde dnyada 7. lkedir. Tm dnyadaki jeotermal enerji potansiyelinin %8inin Trkiyede bulunduu belirlenmitir. MTAnn verilerine gre, Trkiyenin jeotermal s potansiyeli 31.500MWhdir. bu potansiyel 5 milyon evin stlmasna edeerdir. Bu stmann maliyeti elektrikten 100 kat, fuel oilden 50 kat, doal gazdan 40 kat ve kmrden 32 kat daha dk olmaktadr. Ayrca jeotermal enerjiyi kullanan sistemler gvenilir, emniyetli ve esnektirler. Bu sistemler %97 orannda verime ulaabilmekte ve yl boyunca srekli alabilmektedirler. Bir avantaj da dier sistemlerle karlatrldnda inaat sresinin ok ksa olmasdr 131.

Trkiyede bilinen 1000in zerinde jeotermal enerji kayna bulunmaktadr ve bu kaynaklar jeolojik yap nedeniyle bat Anadoluda younlamtr. Bunu sras ile Marmara, Anadolu, Karadeniz, Gneydou Anadolu ve Akdeniz blgeleri izler. Jeotermal enerji asndan Avrupada birinci, dnyada yedinci srada yer alan Trkiyede kaynaklarn doru kullanlmas enerji ithalatn ve petrole olan bamll azaltr. 2010 yl itibaryla 16 milyar kWh/yl elektrik retme kapasitesi ve/veya potansiyeli olan lkemizde ayn yl itibaryla retim hedefi 4 milyar kWh/yldr. Bu saylar, elde olan jeotermal kaynaklarn yeterli derecede deerlendirilemediine iaret etmektedir 132.

2.2.4 Gne Enerjisi

Gne, 1.39 milyon km apnda ve dnyamza yaklak 150 milyon km uzaklkta olan, gazlardan olumu bir ktledir. Scakl yaklak 6000K olan gne yzeyinde hidrojen gaznn helyuma dnmesi reaksiyonu gereklemekte, bu
131

ZEP, Ferhat / KARABULUT, Sava; Jeotermal Enerji Olanaklar ve Yararlanma, l Mhendislikte, Mimarlkta ve Planlamada, Nisan 2003, s.45. Ayrca bkz. http://www.istanbul.edu.tr/eng/jfm/ozcep/jeofizik/Jeotermal.htm (Eriim: 25.03.2008). 132 ERGN, Serdal; a.g.e., s.11.

67

reaksiyon srasnda ortaya kan enerji radyasyon yolu ile yaylmakta ve dnyamza da ulamaktadr.
ekil 2.6 Gneten Gelen Inmn Dalm

Kaynak: Elektrik leri Ett daresi Genel Mdrl, http://www.eie.gov.tr/turkce/gunes/gunesisinim.html , Eriim: 18.01.2007. ekilden de anlalaca zere dnyamza ulaan nmn %30 kadar atmosferden geri yansmakta, %20 kadar atmosfer ve bulutlarda tutulmakta, %50 kadar da yeryzne ulamaktadr. Bu nmm %1inden az bitkiler tarafndan fotosentez iin kullanlmaktadr. Geriye kalan tm enerji de sya dnerek uzaya geri verilmektedir.
Gne enerjisi, bugn, konvansiyonel olmayan bir enerji kayna olarak snflandrlmakta ise de, sanayi devriminin balangcna kadar insanolunun yararland tek ve en eski primer enerji kayna olmutur. 1740-1799 yllarnda yaam svireli doa bilimcisi Saussure tarafndan ilk gne piiricisi yaplm ve denenmitir. 1868 ylnda, bakr ve inko eritmek iin bir gne frn, 1872 ylnda Kuzey ilide tuzlu sularn damtlmas amac ile bir gne distilasyon tesisi yaplmtr. 1901 ylnda ise, Gney Pasadenada (A.B.D.) gne enerjisi ile bir su pompas tesisi altrlmtr. 1950li yllarda, A.B.D.de,

68

gneli su stclar nemli lde pratik kullanm alanna konulmu olup, 1954 ylnda, yalnz Florida ve Miamide yaklak 50.000 adet su stcs tespit edilmitir. Yine A.B.D.de, ilk olarak 1949 ylnda, Doverda bir gne evi ina edilmitir. 1954 ylnda, A.B.D.de Bell Telefon laboratuarlar tarafndan, gne radyasyonunu direkt elektrie eviren fotovoltaik piller gelitirilmitir. Gne enerjisinden yararlanma metotlarnn yllardr bilinmesine ramen ancak son yllarda nem kazanmasnn ve yaygn uygulamaya gemesinin temel sebebi, 1973 ylna kadar, bata petrol olmak zere ucuz ve bol enerjiye dayanan enerji ekonomisi devrinde, gne enerjisi kullanmnn ekonomik olmamasdr 133.

Gnmzde ise, zerinde allmakta olan yeni ve temiz enerji kaynaklar iinde, snrsz bir potansiyele sahip olmas ve temiz bir kaynak olmas bakmndan gne enerjisi byk bir nem kazanm durumdadr. letim ve datm sorunu tamayan bu enerjinin younluu yaklak 1,37kW/m olup, mevsimlere gre deimektedir. Gne enerjisinin elektrik enerjisine dntrlmesi, zerine gne enerjisi dtnde bunu dorudan elektrik enerjisine eviren ve gne pili ad verilen elektronik dzenekler sayesinde mmkn olmaktadr. Gne pilleri temelde yariletken teknolojisine dayanmakta olup, gne pili yapmnda kullanlan silisyum elementinin dnya zerinde geni rezervi bulunmaktadr. Ayrca elektrik devreleri ve snn transfer edildii termik ktle iinde depo edilmesi gibi yntemlerle de gne enerjisi depo edilebilmekte ve yardmc enerji olarak kullanlabilmektedir. Gneten dnyamza ulamakta olan direk (nm) ve difz (yaygn) radyasyon miktarlar, atmosferdeki bulutluluk derecesine, nem miktarna, toz partikl miktarna ve dier evre faktrlerine bal olarak deiiklik gstermekle birlikte; dnyann en gneli blgeleri ekvatorun 35 kuzey ve gney enlemleri arasnda kalan blgeler olup gne enerjisi toplanmas iin en uygun yerlerdir. Trkiye, corafi konumu
asndan gne kua ierisinde olan bir lkedir. Yllk gne alma sresi 2609 saat olup, yln yaklak %30unu gne altnda geirmektedir 134.

TRKYE EVRE SORUNLARI VAKFI, Trkiyenin Yeni Ve Temiz Enerji Kaynaklar, Ankara 1984, s.49. 134 ATILGAN, brahim; Trkiyenin Enerji Potansiyeline Bak, Gazi niversitesi Mhendislik Mimarlk Fakltesi Dergisi, C.15, No:1, Ankara 2000.

133

69

Gne Enerjisi

Endirekt Kullanm

Rzgar Dalga Hidrolik

Termik Toplama Direkt (Foton Toplama) Fotovoltaik Piller

Pasif Biyomas Foto Kimyasal Dnyada

Aktif

Foto-Kimyasal Toplama

Yerleim Alanlar le Toplama Kimyasal Kimyasal Serbest Enerji Serbest Enerji Dk Scaklkta Is Enerjisi zleyen Tek Eksenli ki Eksenli Gne zleyen Gne zleyen

Yaplar inde Toplama

Doal Koveksiyon Yoluyla Dzlem Yzey

Uzayda

Mikrodalga letiimi

ok Dk Scaklkta Is Enerjisi

Elektrik Enerjisi Sabit

Tablo 2.4 - Gne Enerjisinin Toplama Alternatifleri

Sabit Toplayc

Tek Eksenli zleyen

ki Eksenli zleyen

Kaynak: U.N. Report of the Technical Panel on Solar Energy 1980, Naklen;
Orta Scaklkta Is Enerjisi Yksek Scaklkta Is Enerjisi Elektrik Enerjisi

TRKYENN YEN VE TEMZ ENERJ KAYNAKLARI, a.g.e., s.55.

Dzlem

Gne Havuzlar

70

ekilde de grld zere, gne enerjisi teknolojisi ve bu enerjiyi toplama alternatifleri basit termik pasif sistem ile balayp, giderek karmaklaan bir yap ile gne uydu istasyonlarna kadar uzanmaktadr 135. Gne enerjisi toplama sistemleri, eriilebilen scaklk dereceleri bakmndan grupta toplanabilir:

Dk scaklk uygulamalar Orta scaklk uygulamalar Yksek scaklk uygulamalar

: 100Cden az : 100-350C aras : 350Cden fazla

100Cden az olan dk scaklk uygulamalarnda, dz toplayclar denilen basit dzenekler kullanlmaktadr. Sz edilen dzenekler, gne radyasyonuna ilave olarak difz radyasyonu da toplayabilmektedir. Dz toplayclar vastasyla su stma, bina stma, sera stma, tarmsal rnlerin kurutulmas, byk hacimlerin stlmas gibi uygulamalar yaplmaktadr. 100-350C aras scaklk uygulamalarnda odakl toplayclar

kullanlmaktadr. Odakl toplayclar, gne nlarn belli bir noktada odaklayabilen mercek sistemler olup mevsimsel ayarlamalara ihtiya duyarlar. 350Cden yksek scaklk uygulamalarnda ise, gnei izleyen ok sayda ayna ve gne kuleleri kullanlmaktadr. Aynalar, enerjiyi kule zerinde tek bir noktaya toplayarak yksek scaklk elde edilmesini salarlar. Bu yksek scaklk da madenlerin ergitilmesi ve elektrik retimi amacyla kullanlmaktadr.

2.2.4.1 lkemiz Asndan Gne Enerjisinin Deerlendirilmesi

lkemizde

bu

konuda

alma

yapan

kurulular; kamu

kurum ve

kurulularndan Devlet Meteoroloji leri Genel Mdrl (DM), Maden Tetkik Arama Genel Mdrl (MTA), Elektrik leri daresi Genel Mdrl (EE), Makine ve Kimya Endstrisi Kurumu Genel Mdrl (MKE), Trk Standartlar Enstits (TSE); bilimsel kurululardan Trkiye Bilimsel ve Teknik Aratrma Kurumu (TBTAK), Ege niversitesi Gne Enerjisi Enstits, Pamukkale

135

TRKYENN YEN VE TEMZ ENERJ KAYNAKLARI; a.g.e., s.56.

71

niversitesi, Hacettepe niversitesi, ukurova niversitesi, Karadeniz Teknik niversitesi ve baz dier niversiteler; zel sektr kurulularndan Deka Doal Enerji Kaynaklar Endstri ve Mhendislik A.. (Ankara), Prosen Profilo Enerji Sistemleri Sanayi A.. (stanbul), Ente Endstri ve Tesisat A.. (zmir), Demirer Holding (stanbul) ve baz dier irketler saylabilir 136. Birok kurulu tarafndan dzensiz olarak yrtlen aratrma ve almalar lkemizde nemli bir gelimeye zemin hazrlamamakla birlikte lkemiz, zellikle Gneydou Anadolu Blgesi ve Akdeniz Blgesi, gne nm asndan zengin bir lke saylmaktadr. lk yatrm maliyetleri yksek olan gne enerjisi sistemlerine devlet tarafndan hem yatrmc hem de tketici asndan tevikler sunulmas, ayrca yaplmakta olan almalarn bir plan ve programa oturtulmas durumunda lkemiz gelecein bu nemli enerji kaynandan verimli ekilde yararlanabilecektir.

2.2.5 Biyoenerji

Biyoenerji denildii zaman akla gelen biyoktle, biyogaz ve biyodizel enerjileridir. Bunlara srayla deinelim.
Biyoktle biyolojik kkenli fosil olmayan organik madde ktlesidir. Ana bileenleri; karbon-hidrat bileikleri olan bitkisel veya hayvansal kkenli tm doal maddeler biyoktle enerji kayna, bu kaynaklardan elde edilen enerji ise biyoktle enerjisi olarak tanmlanr. Biyoktle, 100 yllk periyottan daha ksa srede yenilenebilen, karada ve suda yetien bitkiler, hayvan artklar, besin endstrisi ve orman rnleri ile kentsel atklar ieren tm organik maddeler olarak da tanmlanmaktadr 137. Baka bir deyile, bitkiler, bymeleri srasnda fotosentez ile

aldklar karbondioksitin karbonunu bnyelerinde tutarak biyoktleyi oluturur ve oksijeni dar verirler. Bu bitkileri yakarak da atmosfere yeniden karbondioksit vermek mmkn olmaktadr.

136 137

TRKYENN YEN VE TEMZ ENERJ KAYNAKLARI; a.g.e., s.59-72. TAYREK, Mustafa / ACAROLU, Mustafa; Biyoyaktlarda (Biyomotorinde) Emisyon Azaltm ve Kresel Isnmaya Etkisi Verimlilik Dergisi, a.g.e., s.162.

72

2.2.5.1 lkemiz Asndan Biyoenerjinin Deerlendirilmesi

Enerji ormanlar ad verilen, hzl byyen bitkilerin bir taraftan yetitirilmesi, bir taraftan yaklmas ile edilecek buhar ile elektrik enerjisi elde etmek mmkn olmaktadr. lkemizde bu konuda pilot uygulamalar balamtr. 138 Ayrca kent atklarndan salanmakta olan enerji hususunda, Trkiyede bulunan 2000in zerindeki plkte kendiliinden oluan metan gaz miktar 650 milyon m3 olarak kabul edilmektedir. Bu da yaklak olarak 8 milyar kWh elektrik enerjisi edeerdir 139. p iinde biriken metan gaz borularla enerji retim merkezlerine pompalanmakta ve daha sonra artma yoluyla iindeki metan gaz ayrtrlmakta, elde edilen metan gaz yaklmaktadr. Elektrik retiminin bu yntemi halen stanbul (Kemerburgaz) ve Ankara (Mamak ve Sincan) plklerinde uygulanmaktadr 140. Ancak unu da belirtmek gerekir ki biyoktle kaynaklarnn salanmas fosil kaynak salanmasndan daha pahaldr. Fakat biyoktle yenilenebilir bir kaynak olmasyla tkenmekte olan fosil yaktlarn yannda srdrlebilir global enerjinin nemli bir unsurudur 141.
Biyogaz; organik bazl atk/artklarn oksijensiz ortamda (anaerobik) fermantasyonu sonucu ortaya kan renksiz - kokusuz, havadan hafif, parlak mavi bir alevle yanan ve bileimindeki organik maddelerin bileimine bal olarak yaklak; % 40-70 metan, % 30-60 karbondioksit, % 0-3 hidrojen slfr ile ok az miktarda azot ve hidrojen bulunan bir gaz karmdr 142. Ksaca biyogaz, hayvansal

ve bitkisel artk ve artklarn ihtiva ettii metan kullanlarak yaklmas ile elde edilen enerji eididir. Hayvancln yaygn olduu lkelerde tezek yaklmas ile s eldesi yaygn bir konu iken gnmzde Amerika gibi gelimi lkelerde enerji ormanlar, okalipts gibi aalardan, oluturulmaya balanmtr.
Biyodizel, kolza (kanola), ayiek, soya, aspir gibi yal tohum bitkilerinden elde edilen yalarn veya hayvansal yalarn bir katalizatr eliinde ksa zincirli bir alkol ile (metanol veya etanol ) reaksiyonu sonucunda aa kan ve yakt olarak kullanlan bir rndr. Evsel kzartma yalar ve hayvansal yalar da biyodizel

BUDAY, a.g.e., s.23. GENOLU, Muhsin / CEBEC, Mehmet; Trkiyenin Enerji Kaynaklar Arasnda Gne Enerjisinin Yeri ve nemi, Verimlilik Dergisi, a.g.e., s.186. 140 BUDAY, a.g.e., s.23. 141 Ayrca bkz.http://www.eie.gov.tr/gazlastirma/gazlastirma_nedir.html (Eriim 18.01.2007). 142 Ayrca bkz.http://www.eie.gov.tr/biyogaz/biyogaz_anasayfa.html (Eriim 18.01.2007).
139

138

73

hammaddesi olarak kullanlabilir 143. Bu ilemle elde edilen biyodizel, petrol

iermediinden elde edilen biyodizel petrol kkenli dizel ile kartrldnda yakt olarak kullanlabilmektedir. Tarm ve hayvancln nemli bir geim kayna olduu lkemizde biyoenerji de nemli bir potansiyel tamaktadr. Trkiye Cumhuriyeti Devleti zellikle biyodizeli zel Tketim Vergisi (TV) dnda tutacan beyan ederek bu hususu tevik etmektedir. Bu konudaki almalar devam etmekle birlikte, nemli bir uygulama alan bulunamam durumdadr.

2.2.6 Deniz Kkenli Enerji

Deniz kkenli yenilenebilir enerjiler; deniz dalga enerjisi, deniz scaklk gradyent enerjisi, deniz akntlar enerjisi (boazlarda) ve gel-git (med-cezir) enerjisidir. Ancak Trkiyede gel-git enerjisi olana yoktur. Trkiye iin sz konusu enerji grubu iinde en nemlisi deniz dalga enerjisidir. anakkale ve stanbul boazlarnda deniz akntlar varsa da, deniz trafii bu enerjinin kullanlma olanan snrlandrmaktadr. Deniz kkenli yenilenebilir enerji kaynaklar; dalga enerjisi, deniz akntlar enerjisi, ve gel-git enerjisi olarak sralanabilir. Gel-git enerjileri yksek tahmin edilebilirliine ramen, uzun yapm aamal ve yksek maliyetli tesisler gerektirmektedirler. Deniz kkenli yenilenebilir enerji kaynaklarndan uygun bir ekilde faydalanlrsa dnya enerji ihtiyacnn %10unu karlayacak bir enerji kapasitesi bulunmakla birlikte, bu konu dnya genelinde ertelenmi gzkmektedir. Bunun sebebi teknolojik olarak zlmemi pek ok nokta bulunmasdr.

143

Ayrca bkz.http://www.eie.gov.tr/biyodizel/index_biyodizel.html (Eriim 18.01.2007).

74

2.2.6.1 lkemiz Asndan Deniz Kkenli Enerjinin Deerlendirilmesi

lkemizde deniz kkenli enerjinin kullanlmas henz sz konusu deildir 144. stanbul ve anakkale boazlarnda aknt enerjisi retme olana bulunmasna ramen, youn deniz trafii uygulamalar asndan byk bir engel tekil etmektedir. 8000 kmnin zerinde ak deniz kysna sahip olan lkemiz byk bir dalga enerjisi potansiyeline de sahip olmasna ramen bu konu da henz gndeme gelmemektedir. Buna karn, lkemizde salanabilecek dalga enerjisi potansiyeli 18,5 milyar kWh olarak tahmin edilmektedir. Gnmzde, deniz kkenli yenilenebilir enerjilerden elektrik enerjisi retimi konusunda en gelimi dnce, deniz zerinde bir adack eklinde olan yzer santraller ve pelamis adnda hidrolik katmanlardan oluan bir dubadr.

ekil 2.7 Pelamis

Kaynak: http://www.wave-energy.net/Projects/ProjDescriptions/pelamis.htm Eriim: 28.01.2007.

144

Ayrca bkz., http://www.mpm.org.tr/docs/anahtarhaziran2004.pdf (Eriim: 20.03.2008).

75

Pelamisin prototip uygulamas ise ekil 2.8de grlmektedir:

ekil 2.8 Pelamis Prototipi

Kaynak: DALGA ENERJS, Yldz Teknik niversitesi Gne Enerjili Sistemler Kulb, www.gesk.yildiz.edu.tr , Eriim: 28.01.2007.

Pelamis; 150m uzunluunda, 750ton arlnda, 4m apnda yzen bir gvde olup drt paradan meydana gelmektedir. ekilde de grld zere dalgalar krmakta ve balant yerlerindeki hidrolik jeneratrlerin alp kapanma hareketleri sayesinde elektrik retmektedirler. Bu elektrik de yzer bir enerji santraline ynlendirilebilecektir. Bu tr bir yzer enerji santrali modeli Metin okana aittir.

76

ekil 2.9 Metin okana Ait Yzer Enerji Santrali Projesi

Kaynak: DALGA ENERJS, Yldz Teknik niversitesi Gne Enerjili Sistemler Kulb, www.gesk.yildiz.edu.tr , Eriim: 28.01.2007.

Yukarda grlen projesi iin Avrupadan patent alan baraj mhendisi ve bir mteahhitlik firmas sahibi olan okan, konu ile ilgili olarak Trkiyeden ilgi gremediinden yaknmaktadr ve Trkiye ky eritlerinin %1inde bile bu yntemle elektrik retilse, tm lke ihtiyacnn karlanabileceini savunmaktadr 145. Bu tr bir uygulamann yararlar u ekilde sralanabilir 146: Primer enerjiye bedel denmez. Temiz, snrsz ve ucuz enerji retilir. lk yatrmdan baka girdisi yoktur. Ucuz enerji retimi, da bamll azaltacaktr. Nfus younluu ky kesiminde toplanm olan lkemizde, retim ve tketim blgeleri yakn olacandan iletim maliyetleri olmayacaktr. Deniz zerinde kurulduu iin tarm arazilerini yok etmez.

Ayrca bkz.http://www.dalgaenerjisi.com/ana.asp (Eriim: 28.01.2007). Yldz Teknik niversitesi Gne Enerjili Sistemler Kulb; www.gesk.yildiz.edu.tr (Eriim: 28.01.2007).
146

145

Dalga

Enerjisi

77

Tamamen yerli teknoloji ile retilebilecek bir sistemdir. Her boyut ve gte kurulabilir. Ulusal enterkoneksiyon sistemine balanarak, retimin st snrda olduu zamanlarda, mevcut hidroelektrik santralleri devreden kararak rezerv olarak kalmasn salar. taraf denizlerle evrili olan lkemiz, dalga enerjisi cennetidir. Dalga enerjisinden elde edilen doal enerji kullanm yaygnlatnda snma amal kullanlacandan; havadaki karbon ve nitrojen trevleri azalacak ve lkemizde daha salkl nesiller olacaktr.

2.2.7 Hidrojen Enerjisi Hidrojen 1500'l yllarda kefedilmi, 1700'l yllarda yanabilme zelliinin farkna varlm, evrenin en basit ve en ok bulunan elementi olup, renksiz, kokusuz, havadan 14.4 kez daha hafif ve tamamen zehirsiz bir gazdr. Gne ve dier yldzlarn termonkleer tepkimeye vermi olduu snn yakt hidrojen olup, evrenin temel enerji kaynadr 147.

Gelecein yakt gzyle baklan bu enerji kayna byk lekte petrol rafinerisi yoluyla elde edilmekle birlikte hidroliz yntemleri konusunda byk aamalar kaydedilmektedir. Gne enerjisi gibi alternatif sistemlerle birletirilerek oluturulan hidroliz sistemleri byk gelecek vaat etmektedir. Uzun bir ky eridi olan Karadenizde kimyasal biimde depolanm olan hidrojen mevcuttur. Karadenizin suyu hidrojenslfid (H2S)iermektedir. Bu H2S konsantrasyonu elektroliz reaktr ve oksidasyon reaktr ad verilen iki reaktr kullanlarak ayrtrlmakta ve hidrojen elde edilmektedir. -252,77Cde sv hale gelen hidrojenin hacmi de yedi yzde bire dmektedir. Birim ktle bana en yksek enerjiye sahip olma zellii tayan hidrojen elementi, iten yanmal motorlarda dorudan kullanmnn yan sra katalitik yzeylerde alevsiz yanmaya da uygun bir yakttr. Ancak dnyadaki geliim hidrojeninin yakt olarak kullanld yakt pili teknolojisi dorultusundadr. Is ve patlama enerjisi gerektiren her alanda kullanm temiz ve kolay olan hidrojenin yakt olarak kullanld enerji sistemlerinde, atmosfere atlan rn sadece su ve/veya su buhar olmaktadr. Hidrojen petrol yaktlarna gre ortalama 1.33 kat daha verimli bir yakttr. Hidrojenden enerji elde edilmesi
147

Ayrca bkz. http://www.eie.gov.tr/hidrojen/index_hidrojen.html (Eriim : 18.01.2007).

78

esnasnda su buhar dnda evreyi kirletici ve sera etkisini artrc hibir gaz ve zararl kimyasal madde retimi sz konusu deildir. Hidrojenin belki de en nemli zellii, depolanabilir olmasdr. Bilindii gibi, gnmzde byk tutarlarda enerji depolamak iin hala uygun bir yntem bulunmu deildir. Eer bugn hidroelektrik santrallerinden elde edilen enerjinin depolanmas mmkn olsayd, enerji sorununu bir lde zmek mmkn olabilirdi. Ancak, elektrik enerjisi iin bilinen en iyi depolama yntemi hala asitli akmlatrlerden baka bir ey deildir. Hidrojen gaz veya sv olarak saf halde tanklarda depolanabilecei gibi, fiziksel olarak karbon nanotplerde veya kimyasal olarak hidrr eklinde depolanabilmektedir. Hidrojen gaz, doal gaz veya hava gazna benzer olarak borular araclyla her yere kolaylkla ve gvenli olarak tanabilmektedir. Hidrojen boru ile tanmasna, Texas'ta petrol sanayi tarafndan kullanlmakta olan ve 80 km uzunluuna sahip boru ebekesi ile Almanya'da Ruhr havzasnda 1938 ylnda iletmeye alan ve bugn 15 atmosfer basn altnda hidrojen tamaya devam eden 204 km'lik boru hatt rnek olarak gsterilebilir 148. Gnmzde, hidrojen ile oksijen arasndaki elektrokimyasal tepkime esas alnarak retilen yakt pilleri retilebilmektedir. Verimlilikleri %80lere varan yakt pilleri 1952lerde NASA tarafndan uzay almalarnda kullanlm, 1960 ylnda ilk yakt pili ile alan traktr, 1980de tren, 1990larda uak ve denizalt retilebilmitir. Bugn bu konu hakknda General Motors, Ford, Chrysler, Toyota, Honda, BMW, Renault, Toyota, Nisan, Mitsubishi, Daihatsu, Honda, Mazda, Daimler-Benz gibi otomobil firmalar youn almalar ve pilot retimler yapmaktadr. Bunlarn dnda, %15-20 hidrojen ve %80- 85 doal gaz karmndan oluan hytane adl yakt ile alan yeni bir otobs 1993 ylndan beri Montreal'de (Kanada) denenmektedir 149. Gne enerjisi, biyoktle, jeotermal enerji gibi yenilenebilir enerji kaynaklar bol ve temiz olmalarna karn her alanda son kullanm iin uygun deildir. Bir ara enerji taycya gereksinim vardr. Hidrojen, kendine has baz zellikleri ile ideal bir enerji taycdr. Bu zellikler 150:

148 149

Ayrca bkz. http://www.eie.gov.tr/hidrojen/hidrojen_depolanmasi.html (Eriim 18.01.2007). Ayrca bkz. www.tugiad.org.tr/bultendosya/1_70.pdf (Eriim 18.01.2007). 150 VZYON 2023 PROJES ENERJ VE EVRE TEKNOLOJLER STRATEJ GRUBU; Enerji Ve evre Teknolojileri Stratejisi, Ankara, Austos 2004, s.4.

79

Elektrik enerjisi kullanlarak olduka yksek verimlerle retilebilir veya elektrik retiminde kullanlabilir. Hidrokarbonlardan ve sudan retilebilir. Dorudan gne enerjisinden hidrojen retimi (foto elektrokimyasal veya foto biyolojik retim) prosesleri youn bir ekilde aratrlmaktadr. Alevli yanma, katalitik yanma, elektrokimyasal dnm ve hidrrleme gibi pek ok yntemle etkin bir ekilde enerji retiminde kullanlabilir. Hidrojenden enerji retiminde son rn sudur. Yenilenebilir kaynaklardan retilen elektrikten retildiinde evreye herhangi bir emisyonu olmaz; yani evre dostudur (sadece havada alevli yanmada bir miktar NOx oluur). Gaz, sv veya metal hidrrlerde depolanabilir. Boru hatt veya tankerlerle ok uzak mesafelere tanabilir. Ancak, hidrojenin enerji tayc olarak kullanlmas konusunda, henz zlememi olan, maliyet, emniyet ve altyap gibi baz dezavantajlar bulunmaktadr. Buna karn; Dnyada hidrojen retim, depolama ve iletim
teknolojileri, gvenlik ve evresel etkiler, zellikle bir enerji tayc ortam olarak hidrojenin rol, bata enerji ve ulam olmak zere birok farkl sektr dahilindeki uygulamalar asndan incelenmektedir. Birok gelimi lkede kabul gren hidrojen ekonomisine gei dorultusunda, hidrojenle ilgili teknoloji alanlar iin ulusal planlar, yol haritas oluturabilmek iin projeler ve yksek bteli (milyon dolarlar mertebesinde) ulusal programlar hazrlanmakta, ilgili teknolojilerin gelitirilmesi ve uyarlanmas iin geni kapsaml youn aratrmalar yaplmaktadr. Temel ve uygulamal aratrma/endstriyel gelitirme almalar, niversiteler, aratrma merkezleri, ulusal laboratuarlar ve sanayi platformlarnda koordine edilerek srdrlmektedir. Avrupa Birlii Altnc ereve Programnda da yakt pilleri ve hidrojen gibi enerji tayc / depolayclar ile ilgili yeni teknolojiler, enerji aratrmalar iin ncelik alan belirlenmitir 151.

151

VZYON 2023 PROJES ENERJ VE EVRE TEKNOLOJLER STRATEJ GRUBU; a.g.e., s.5.

80

ekil 2.10 Hidrojen Ekonomisi Bileenleri

Kaynak: ENERJ VE EVRE TEKNOLOJLER STRATEJS, Vizyon 2023 Projesi Enerji ve evre Teknolojileri Strateji Grubu, Ankara, Austos 2004, s.6. Fosil yaktlardan hidrojen ekonomisine gei iin u 5 nemli faktr gz nnde tutulmaktadr: 1) Destekleyici politik evre 2) Stratejik bir aratrma plan 3) Yaylma stratejisi 4) Hidrojen ve yakt pili teknolojileri iin yol haritalar 5) Hidrojen ve yakt pili teknolojileri iin ortaklklar Sonu olarak, gelecek 20 ila 30 yllk dnem iinde dahi byk gelimeler vaad eden ve srekli gelime gsteren hidrojen enerjisi teknolojisi konusunda giriimler yapmak, ulusal karlar asndan tm dnya lkeleri iin nem arz etmektedir.

2.2.8 Rzgar Enerjisi

Yenilenebilir enerji kaynaklarndan birisi de, atmosferde serbest olarak bulunan rzgar enerjisidir. Rzgar rejimine bal olarak gelitirilen makinelerin boyutlaryla orantl bir ekilde yaplan bu enerji retimi; gerek dntrme tekniklerinin ucuzluu, gerekse sistemlerin kurulum ve iletme kolaylklar asndan nem verilmesi gereken bir enerji retim daldr. Rzgar enerjisinden faydalanlmak istenen blgelerin toporafik ve iklimsel zelliklerine dikkat etmek gerekmektedir. Trkiye, corafi konumu ve yaps nedeniyle rzgar enerji santrallerinin kurulmasna

81

olduka elverili bir lkedir. zellikle, taraf denizlerle evrili olan lkemizde Ege Blgesi zengin bir rzgar enerji potansiyeline sahiptir. Denize alan vadilerin azlarnda ok kanatl trbinlerin kurulmas ile nemli miktar bir enerji elde edilebilir.
Rzgar, atmosferin snmas ve soumasndan kaynaklanan scaklk ve basn farkndan dolay yer deitiren havann, dnya yzeyine gre bal olarak yapt harekettir. Burada yksek basn alanndan alak basn alanna bir hareket sz konusudur. Rzgar, atmosferde bol ve serbest olarak bulunan, kararl, gvenilir ve srekli bir kaynaktr. Gne enerjisinin dolayl bir ekli olan rzgar enerjisi, kinetik bir enerjidir. Atmosferin rzgar oluturan brt kinetik gc yaklak olarak 190x109 kW kadardr. Dnyann 50 kuzey ve gney enlemleri arasndaki kinetik rzgar gc potansiyelinin 3x109 kW olmasna ramen bunun sadece te birinin kullanlabilecei dnlmektedir. Yeryznn ald toplam gne enerjisinin yaklak olarak %2sinin rzgar kinetik enerjisine dnt tahmin edilmektedir. Bu miktarn toplam dnya enerji tketiminin yzlerce kat kadar olduu dnlecek olursa, bu enerjinin nemi daha iyi anlalacaktr. Yaplan rzgar evirme aralaryla ancak belirli bir rzgar hz aralnda bu enerjiden yararlanlabilmektedir. Rzgar enerjisinden faydalanmak iin, ilk olarak rzgar g potansiyelinin belirlenmesi gerekir. Rzgar milinin, kanat sprme alanndan akan hava ktlesi paracklarnn momentum deiimi yapmasyla dnen bir makine olduu dnlrse, sprme alanndaki rzgar gc, bu alann bykl, havann younluu ve hznn kpyle orantldr 152. Rzgar, gnein douundan batna

kadar yeryzndeki farkl yzeylerin, farkl hzlarda snp soumasyla olumaktadr. rnein denizlerin karadan daha ge snp daha ge soumas ile ortaya kan scaklk farklar dolaysyla, snan hava hareketlenerek rzgar oluturmaktadr. Hareket halindeki havann kinetik enerjisine de rzgar enerjisi adn veriyoruz. Bu durum da, en uzun ky eridine sahip olan Ege Blgesinde rzgar enerji potansiyelinin daha fazla olmasnn sebebini aklamaktadr denilebilir. Bunun yannda, gnein atmosferi farkl derecelerde stmas da rzgar enerjisinin nemli bir sebebidir.

HOCAOLU, Fatih Onur / KURBAN, Mehmet; Rzgar Gcnden Elektrik Enerjisi retimi in Rzgar Trbini Tasarm, EVK 1. Enerji Verimlilii ve Kalitesi Sempozyumu Notlar, Kocaeli 2005, s.124.

152

82

Rzgar enerjisi tkenmeyen, yakt gereksinimi olmayan, evresel etkileri en az olan, emniyetli bir enerji kaynadr. Rzgar enerjisi hava koullarna ve toporafik artlara gre deiim gstermektedir. Bu enerji yatay ve dey eksenli rzgar trbinleri ile mekanik enerjiye dntrlmekte, su pompalama veya elektrik retimi amacyla da bu mekanik enerjiden yararlanlmaktadr 153. Rzgar enerjisinin stnlkleri genel olarak u ekilde belirtilebilir: Atmosferde bol ve serbest olarak bulunur. Yerli bir enerji kaynadr ve dnya pazarlarndan byk lde bamsz olma zelliine sahiptir. evre kirlilii yaratmayan temiz bir enerji kaynadr. Herhangi bir radyoaktif nm tahribat yapmaz. Atmosfere veya yakndaki nehir ve denizlere sl emisyonlar (atklar) yoktur. Tad enerji, hznn kp ile orantldr. Teknolojinin kurulmas ve iletilmesi greceli olarak basittir. Rzgar trbinleri modler olup; herhangi tek bir byklkte imal edilmemekte ve tek olarak ya da gruplar halinde kullanlabilmektedir. Rzgar trbinlerinin iletmeye alnmas, inaatnn balamasndan ticari retime geiine kadar ay gibi ksa bir srede gerekleebilmektedir. Enerji cretsiz olup, yakt tanma maliyetleri yoktur ve herhangi bir atk retmez. Rzgar trbinleri gvenlik asndan baarl bir gemie sahiptir. Kullanm (ekonomik mrleri) sonrasnda tasfiye edilmeleri dier enerji retme biimlerine gre ok kolaydr 154.

Gnmzde, kullanm en hzl artan ve teknolojisi en hzl gelien yenilenebilir enerji kayna rzgar enerji sistemleridir. Dnyada 1990 ylnda 2160MW olan rzgar santrali kurulu gc, 1998 yl sonu itibar ile 9839MW deerleri civarndadr. Dnyadaki kurulu gcn %64,2 kadar Avrupa, %21,9 kadar Kuzey Amerikada ve %14,7 kadar Asyadadr 155.

153 154

Ayrca bkz., http://www.mpm.org.tr/docs/anahtarhaziran2004.pdf (Eriim: 21.02.2008). DKENSZ GL TEMZ ENERJ; a.g.e., s.86. 155 Ayrca bkz., http://yenilenebilirenerjikaynaklari.ws.tc/Ruzgar_enerjisi.htm (Eriim: 14.02.2008).

83

Btn bu avantajlarna karn, rzgar enerji tesisleri ihtiyacn olduu yerde deil kaynan olduu yerde kurulmak zorundadr. Bu zellii ile rzgar enerjisinden yararlanma olana bir miktar kstlanmaktadr. Hava kirliliine veya canllara olumsuz bir etkisi olmad savunulan bu santrallerde, grlt kirliliine sebep olan sesi toplayc bir zellik de sz konusudur. Dezavantaj olarak saylabilecek bir husus da, trbin kanatlarnn elektromanyetik dalgalar yanstc zelliinden dolay radyo, televizyon, telsiz gibi haberleme sinyalleri zerinde olumsuz etkileri olmasdr. Trbin kanatlarnn ayar alar ve dnme hzlarnn deitirilerek baz olumsuz etkilerin nne geildii de not edilmelidir.
Trkiye iin acil zm bekleyen sorunun, yine koordinasyon ve hukuki dzenleme yetersizlii olduu grlmektedir. Deiik kamu kurulularnn yaptklar almalarn bir btn olarak deerlendirilmesi ve uygulamaya konulmas iin gerekli dzenlemelerin ksa zamanda gerekletirilmesi yararl olacaktr. Nitekim, Elektrik leri Ett daresi (EE) bu konuda grevlendirilmi olup, hukuki bir dzenleme zerinde allmaktadr 156.

Rzgar enerjisi konusu nc blmde daha ayrntl olarak aklanmtr.

2.2.9 Trkiyede Enerji Konusundaki Yasal Dzenlemeler

Sanayi devriminden beri insan faaliyetlerindeki hzl deiim, atmosferde nemli deiikliklere yol amaktadr. 1980li ylarn sonlarndan balayarak insann iklim sistemi zerindeki olumsuz etkileri azaltmak iin Birlemi Milletler (BM) nclnde uluslararas seviyede eitli almalar yaplmaktadr. Bu almalar sonucunda, 1992 ylnda Rioda dzenlenen evre ve Kalknma Konferansnda
klim Deiiklii ereve Szlemesi (DS) imzaya almtr ve bu szleme ile

gelimi lkelere 2000 ylnda sera gaz emisyonlarn 1990 yl dzeyine indirme ykmll getirilmitir. 1997 ylnda DS kapsamnda Kyotoda yaplan konferansta hazrlanan Kyoto Protokol ile de 2008-2012 yllar arasnda sera gaz salnmlarn 1990 yl dzeyine gre en az %5 azaltma ykmll getirilmitir. Bu dorultuda dnya genelinde %8 bir azal grlecei hesap edilmitir. Sz geen konferanslarda yaplan aklamalarda; yenilenebilir enerji kaynaklarna ynelimin desteklenmesi ngrlmekte, bu dorultuda AB Komisyonu Yenilenebilir Enerji
156

TRKYE EVRE SORUNLARI VAKFI; a.g.e., s.95.

84

Kaynaklar Beyaz Bildirisini ve 2001/77/EC sayl direktifini yaymlayarak 2020 ylnda yenilenebilir enerji kaynaklarnn genel tketim iindeki paynn %12ye ulamasn hedeflediklerini aklamtr. Sz konusu DSne Trkiye de 16 Ekim 2003 tarihinde Trkiye Byk Millet Meclisi grmelerinde katlma karar alm ve bu kararn 21 Ekim 2003 tarih ve 25266 sayl resmi gazetede yaynlayarak yrrle koymutur. Avrupa Birliine katlm srecinde ksa ve orta vadede gerekletirilmesi ngrlen almalar Trkiye Ulusal Program ad altnda bir araya getirilmi ve programn 14. blmnde yer alan enerji alanndaki ncelikler listesinde; enerji kaynaklarndan salanan enerji retiminin artrlmasnn, enerji ithalinin azaltlmasnn ve yenilenebilir enerji kaynaklarnn kullanmnn artrlmasnn Trkiye Ulusal Enerji Politikasnn nemli paras olduu vurgulanarak yenilenebilir enerji kaynaklarnn kullanmnn desteklendii aklanmtr 157. Buna ek olarak 10.05.2005 tarihinde kabul edilen 5346 nolu kanun maddesinin amac; Yenilenebilir enerji kaynaklarnn elektrik enerjisi retimi amal
kullanmnn yaygnlatrlmas, bu kaynaklarn gvenilir, ekonomik ve kaliteli biimde ekonomiye kazandrlmas, kaynak eitliliinin artrlmas, sera gaz emisyonlarnn azaltlmas, atklarn deerlendirilmesi, evrenin korunmas ve bu amalarn gerekletirilmesinde
158

ihtiya

duyulan

imalat

sektrnn

gelitirilmesidir

Baz yenilenebilir enerji kaynaklarnn avantajlar ve dezavantajlar Tablo 2.5te sralanmtr:

T.C. BABAKANLIK KANUNLAR VE KARARLAR GENEL MDRL; B.02.0.KKG.0.10/101/872/3065 Nolu Karar, Ankara 2004, s.2-3. Ayrca bkz. www.demirer.com.tr (Eriim: 16.04.2007). 158 Ayrca bkz. http://www.demirer.com.tr/ruzgar/5356noluYEKkanun.htm (Eriim: 16.04.2007).

157

85

Tablo 2.5 Baz Yenilenebilir Enerji Kaynaklarnn Avantaj ve Dezavantajlar

AVANTAJLAR HDROLK ENERJ Kirlilik yaratmaz Pik enerji ihtiyacnda ok hzl devreye girer Acil durumlarda hzla devreden karlabilir Yatrm maliyetleri fazladr Toplam inaat sresi uzundur Yalara bal olumsuz etkilenmesi sz konusudur DEZAVANTAJLAR

Doal kaynaklar kullanlr da baml deildir Yaplan yatrm sadece enerji iin deil sulama-takn amal kullanlabilmektedir GNE ENERJS Dorudan gne enerjisini kullanr Doal stma ve soutma sistemleri kullanarak binalarn gereksiz ve ar ticari enerji tketimlerini nler evre deerlerini korur, evreye verilen zararlar en aza indirir Doal ve sala zararsz malzemeler kullanr Ekonomiktir Da baml deildir RZGAR ENERJS Kararl, gvenilir, srekli bir kaynaktr Trbin iin geni alanlar isteyebilirler. Tek bir trbin iin 700-1000 m2/MW. Rzgar tarlalarnn birim g bana toplam gereksinimi ise 150-200 kat kadardr. Trbinlerin kaplad alan bunun %1-1.2 kadar olduundan bu alanlar yinede tarm amal kullanlabilir Grsel ve estetik olarak olumsuzdur. Grltldrler ve ku lmlerine neden olur, radyo ve TV alclarnda parazitlenme yaparlar Bu nedenle ngiltere bata olmak zere bir ok Avrupa lkesinde byk rzgar trbinlerinin yaratt evre sorunlar nedeniyle milli park alanlarnn snrlar iine ve ok yaknlarna kurulmas yasaklanmtr

Da baml deildir

Gelien teknoloji ile birlikte enerji birim maliyetleri dmektedir

Kaynak: AKT, Tamer; Dier Enerji Kaynaklar Tanm Ve Kaynaklarn lkemizdeki Mevcut Durumu, Meteoroloji Mhendislii Dergisi, 1995/1, s.46.

86

NC BLM
UYGULAMA

Halihazrda eriilebilen bulgulara gre Trkiye; petrol, doal gaz gibi birincil enerji kaynaklar asndan zengin bir lke olmadndan enerji ihtiyacnn byk blmn ithal kaynaklardan temin etmektedir 159. Bu adan gn be gn da baml hale gelmekte olan Trkiyenin kaynaklara gre enerji retim planlamas ekil 3.1de grlmektedir.
ekil 3.1 Trkiye Elektrik retiminin Kaynaklara Gre Planlanan Geliimi

Kaynak: BAKIR, Nadi; Hidroelektrik Perspektifinden Trkiye ve AB Enerji Politikalarna Bak, http://www.ere.com.tr/pdf/TR_EU_ENJ_POL_SPC_R2.pdf Eriim: 02.12.2007. ekilden grld zere lkemizin ithal kaynaklara dayal enerji retim politikas artarak devam etmektedir. 1999 ylnda toplam enerji arznn %64 ithal kaynaklarla karlanmtr ve bu orann 2020 ylnda %76ya kaca tahmin edilmektedir. Elektrik retiminde de, Trkiye zengin hidroelektrik kaynaklara sahip
BAKIR, Nadi; Hidroelektrik Perspektifinden Trkiye ve AB Enerji Politikalarna Bak, http://www.ere.com.tr/pdf/TR_EU_ENJ_POL_SPC_R2.pdf (Eriim: 02.12.2007).
159

87

olmasna karn 1997 ylnda yerli kaynaklarla salanan enerji arz %71 iken (%38,5 hidroelektrik) 2020 ylnda elektrik retiminde yerli kaynaklarn pay %35 olarak planlanmaktadr (%16,6 hidroelektrik). Bu deerlere gre Trkiye elektrik enerjisi bakmndan da baml hale getirilmi ve getirilmektedir 160. Trkiyede zengin bir potansiyele sahip olan yenilenebilir enerji kaynaklarnn varl ve bu kaynaklarnn etkin kullanmnn enerji politikalaryla desteklenmesi ve enerji retimi ve/veya tketiminde verimlilii arttrc tedbirlerin alnarak planlamann yaplmas lkemizin ekonomik gelecei asndan byk nem arz etmektedir. evre zerinde geri dn mmkn olmayan tahribatlara sebep olan baz konvansiyonel enerji kaynaklarnn kullanmnn, toplumun gelecei asndan douraca maliyetlerin yan sra enerji kaynaklarnn verimlilii konusunun da incelenmesinde fayda vardr.
Enerji-verimli olarak tanmlanan son teknolojiler, enerji kullanmn azaltarak retim srecine katklar salamaktadr. Bu katklar; dk bakm giderleri, artan gelir, daha gvenli alma koullar vb. olarak saylan retim kazanlar veya enerjisizlik kazanlar olarak sralanabilir. nk kullanlan enerjinin azalmasna bal olarak, iletmelerin verimlilii artmaktadr 161.

Her ne kadar enerjinin etkin kullanm ve verimliliin art gnmz teknolojilerinde nem kazanm olsa da; enerji retiminde de verimliliin gz nne alnmas ve gelecekte karlalacak olan evre ve toplum koullarna ynelik olarak yaplacak olan planlamalar da retim srelerini etkilemektedir. Bu adan, almamzn bu blmnde enerjinin retim srelerini ele alarak rnek bir yenilenebilir enerji kayna ile konvansiyonel enerji kaynann, enerji retim sreleri iinde verimlilik karlatrmasn yapacaz. Son yllarda dnyada ve lkemizde en hzl gelime gsteren yenilenebilir enerji kaynaklar uygulamalar rzgar enerjisi ile ilgilidir. Bu konuda pek ok lisans bavurusu yaplmakta ve stanbul, Balkesir, Manisa, zmir, Mula, Nide vb birok ilimizde antiye almalar devam etmektedir. Trkiye 2006 ylna kadar olan
srete toplam 50MW'lk kurulu gce sahiptir. Bununla birlikte lisans alm 1.387 MW gcnde toplam 3 santral,toplam 822 MW gcnde 20 adet mracaat ve toplam

160 161

BAKIR, Nadi; a.g.e., s.1. WORRELL, Ernst / LAITNER, John A. / RUTH, Michael / FINMAN, Hodayah; Productivity Benefits of Industrial Energy Efficiency Measures, Elsevier The International Journal, Energy 28 (2003) 1081-1098, California, USA 2003.

88

787

MW

gcnde

de

reddedilen

22

santral

projesi

resmen

bulunmaktadr.Avrupa'daki kaldn gstermektedir 162.

gelimeleri gz nne aldnda ne lde geride

3.1 Alternatif Enerji Kayna Olarak Rzgar Enerji arz gvenilirlii ve iklim deiiklii konularnn daha sk tartlmaya ve dikkate alnmaya balamasyla beraber rzgar enerjisi sektr her geen yl rekor byme hzlar yakalayarak gelimesine devam etmektedir. Dnyada son 15 ylda ortalama yzde 25 byme hz gstermitir. Son iki yllk byme hzlar ise srasyla yzde 41 ve yzde 32 seviyelerine ulamtr. Sadece 2006 ylnda 13 milyar Avroyu aan yatrm gereklemitir. Rzgar sanayisinin olduu lkelerde 200 binden fazla insan bu sektrde istihdam edilmektedir. 1995 ylnda kresel rzgar enerjisi kurulu gc 4 bin 800 megavat iken 2006 ylnn sonunda gelindiinde bu rakam 14 kattan fazla artarak 74 bin 223 megavata ulamtr. Avrupa, rzgar enerjisi kurulu gcnde en yksek kapasiteye sahip olmakla beraber (yzde 65), Kuzey Amerika ve Asya lkeleri kurulu glerini hzla artrmaktadr. Birok lkede rzgar gcne dayal olarak retilen elektriin oran imdiden geleneksel yaktlarla retilmekte olan elektrik oranyla baa ba gelmeye balamtr 163.

Rzgar enerjisinin ana kayna gnetir. Gne enerjinsin karalar, denizleri ve atmosferi eit olarak stmamasndan dolay oluan scaklk farklar ve buna bal olarak oluan basn farklar rzgar yaratmaktadr. Rzgar, havann yksek basn alanndan dk basn alanna doru hareketidir ve gneten gelen enerjinin yaklak %1-2si rzgar enerjisine dnt sylenebilir. Bu zelliine bal olarak rzgar enerjisini dnm enerjisi olarak ifade etmek mmkn olmaktadr. Tm dinamik hava olaylar atmosferin yer yzeyine en yakn tabakas olan troposfer 164
DEMR, Melike; Rzgar Enerjisinin Kresel Durumu, http://www.melikedemir.com/rekd.htm (Eriim; 07.05.2008). 163 MALKO, Yksel; Trkiye Elektrik Enerjisi htiyacnn Karlanmasnda Rzgar Enerjisinin Yeri, EMO Enerji, Toplumsal Haber ve Aratrma Dergisi, Say:3, zmir, Eyll 2007, s.45. 164 Troposfer, atmosferin yere temas eden en alt katdr. Gazlarn en youn olduu katmandr. Kalnl kutuplarda 6, ekvatorda 16 km. civarndadr ve mevsimlere gre deiiklik gsterir. Gl yatay ve dikey hava hareketleri grlr. Ekvator zerindeki kalnl 1617 km, 45 enlemlerinde 12 km, kutuplardaki kalnl ise 910 kmdir. Bunun nedeni ekvatorda snan havann hafifleyerek ykselmesi, kutuplarda ise souyan havann arlaarak kmesidir. Yani ekvatorla kutuplar arasndaki scaklk farkdr. inde bizimde yaadmz bu katman btn atmosfer ktlesinin yaklak %75ini kapsar, younluk en fazladr. Eer troposfere kirlilik ilave edilirse, atmosfere karan bu kirleticiler birka gn ya
162

89

ad verilen katman ierisinde olumaktadr. Yzey rzgarlar yer yzeyinden yaklak 100m ykseklik ierisinde oluur ve bu rzgarlar yer yzeyinden ok etkilenirler. Bu yzden yzey rzgarlar jeostrofik rzgarlardan 165 farkl ynde olabilir. Rzgar enerjisinin esas kayna yzey rzgarlardr. Da, vadi gibi yer ekillerinin yn verdii nispeten kk lekli rzgarlara yerel rzgarlar denilmektedir. Bu rzgarlar belirli bir alanda baskn rzgar belirlemede nemlidir. Byk lekli rzgarlara katkda bulunurlar. Byk lekli rzgarlar zayf olduu zaman yerel rzgarlar rzgarn eklini belirlerler 166. Gndzleri, gne tarafndan kara zerindeki hava ktlesi, deniz zerindeki hava ktlesinden daha abuk stlr. Bylece kara zerindeki hava ktlesi yukar doru hareket eder ve bu ekilde alak basn oluur. Bu alana deniz zerindeki hava ktlesi hareket ederek deniz melteminin olumasna neden olur. Akam kara ve deniz scaklklarnn eitlenmesi srecinde hava sakinleir. Gece ise karalar denizlerden daha abuk souduu iin tersine bir hareket balar. Yani hareket karadan denize doru olur. Buna da kara meltemi denir. Bu rzgar daha az iddetlidir. nk geceleyin kara ve deniz scaklklar birbirine daha yakndr. te karalar ve denizler arasnda oluan bu rzgarlar, rzgar enerjisi asndan ok nemlidir. Rzgar enerjisi binlerce yldan beri tahl tmek, su pompalamak amacyla ve dier mekanik enerji uygulamalarnda kullanlmaktadr. Kresel olarak, gnmzde bir milyondan fazla yel deirmeni bulunmaktadr ve bunlar genel olarak su pompalama amal yaplmtr. Rzgar bu amalara ynelik kullanlmaya devam edilmektedir. Ayn zamanda rzgar enerjisi geleneksel elektrik retim teknolojilerinin sebep olduu kirlilik problemleri oluturmadan kmsenmeyecek miktarda elektrik enerjisi retebilecek bir ara olarak da kullanlmaktadr.

da birka hafta sonra asit yamurlar vb olarak yere geri dnecektir. Bu, troposferin kendi kendini temizleme mekanizmasdr. Daha ok yerden yansyan nlarla snr. Troposfer, meteorolojik olaylarn gerekletii, atmosferin en hareketli ksmn oluturur. Ad, Yunanca hava deiiklii veya mevsim deiiklii anlamlarnda kullanlan 'tropos' szcnden tretilmitir. Ayrca bkz., http://www.msxlabs.org/forum/cografya/24756-troposfer.html (Eriim: 13.04.2008). 165 Hava ktleleri ekvatorda snarak yukarya doru hareket ederler. Belli bir ykseklikten sonra, kuzeye ve gneye doru hareketlerine devam ederler. Her iki krede 30 derece enlemlerde corriolis kuvveti olarak isimlendirilen bir kuvvet vektr, hava ktlesinin daha yksek enlemlere hareketini nleyerek kuzeye ve gneye doru hareket etmesine neden olur. Bu ekilde oluan rzgara da jeostrofik rzgar denir. Aslnda jeostrofik rzgar, basn gradyan ve corriolis kuvvet arasndaki dengeden oluan ve yeryzeyi ile etkilemeyen kuramsal bir rzgardr. Ayrca bkz., http://www.cevreciyiz.com/akademi/default.aspx?SectionId=105&ContentId=132 (Eriim: 13.04.2008). 166 Ayrca bkz., http://www.youthforhab.org.tr/tr/yayinlar/enerji/ruzgar/giris.htm (Eriim: 10.05.2007).

90

Rzgardan elektrik enerjisi retme abalar 19. yzyln sonlarnda balamtr. 1961 ylnda Romada BMnin (Birlemi Milletler) dzenledii Enerjinin Yeni Kaynaklar Konferansnda mevcut rzgar santralleri teknolojisi yeterli grlmeyip, gelitirilmesi istenmitir. Gnmzde bu teknolojilerin en ileri dzeyde olduu ABDde rzgar elektrik santralleri teknolojisinin geliimi, 1978 ylnda Birleik Devletler Kongresinden geen Kamu Yararlarn Dzenleme Politikalar Yasas sayesinde olmutur. Avrupada da, zellikle Kuzeybat Avrupa lkelerinde, rzgar trbinleri aracl ile elektrik retimi iin yaygn olarak aratrmalar yaplmtr 167.

3.1.1 Rzgar Enerjisinin zellikleri

Rzgar enerjisinin zellikleri u ekilde sralanabilir:

Rzgar

enerjisi

tkenmez

bir

enerji

kaynadr.

Sonlu

fosil

yakt

kaynaklarnn kullanmnn azalmasn salayacak ekilde enerji retiminde kullanlabilir.

Rzgar enerjisi temizdir. Atmosfere zehirli gaz yaymad iin fosil yaktlarnn kullanlmas sonucu ortaya kan evresel sorunlar, rzgar enerjisi iin sz konusu deildir.

Rzgar enerjisi yerli bir kaynaktr. Herhangi bir ithalat unsuru iermeden enerji retimine katlabileceinden, ekonomik bamlln azalmas ynnde rol oynar.

Rzgar hz ykseklikle artar, bu yzden rzgar trbinleri 30 ila 150 m. kule yksekliine sahip olacak ekilde retilmektedir. Rzgar enerjisi denizlerde, karalara gre daha fazla bulunmaktadr. Rzgar enerjisi teknolojileri tm dnyada hzla gelimekte ve yaygnlamaktadr. zellikle batl lkeler enerji retiminde rzgar enerjisine ncelik vermektedirler. Buna bal olarak tm dnyada, devletler tarafndan yatrmclara salanan destek de art gstermektedir.

167

ONAT C. / CAMBAZOLU S.; Rzgar Trbinlerinin Ekonomisi zerine Bir Aratrma, Mhendis ve Makine Dergisi, Ocak 2002, Say: 504, s.46.

91

3.1.2 Rzgarda Bulunan Enerji

Rzgar enerjisi potansiyelinin belirlenmesi iin temel veri, rzgar hz ve yllk ortalama esme saat saysdr. Bu veriler kullanlarak bir yreye ait potansiyel enerji deerini hesaplamak mmkn olmaktadr. Bunun iin, rzgar potansiyelini tanmlayan kinetik enerjinin hesaplanmas gerekir. Havann arl ve hz olmas nedeniyle hesaplanabilen bir kinetik enerjisi vardr. Belirli bir yredeki rzgar enerjisi, kinetik enerji bantsyla ortaya konur. Kinetik enerji forml 168 ;
Ek= mh v2 dir.

(1)

Burada;
Ek : Rzgardaki kinetik enerji (J), v : lm yksekliindeki rzgar hz (m/s), mh : Havann ktlesi (kg) ni gsterir.

Havann ktlesi (mh) ise aadaki forml ile belirlenir:

mh = h Vh

(2)

Burada;
h : Havann younluu (kg/m3), Vh : Hava hacmi (m3) ni gsterir.

Hava hacmi (Vh):

Vh = v s t forml ile hesaplanr.

(3)

Burada;
v : lm yksekliindeki rzgar hz (m/s), s : Rotor sprme alan (m2), t : lm zamann (s) ni gsterir.

Bu blmde sz edilen forml ve deerler Demirer Holding Enercon Aero, Gbirlii Enerji irketlerinin ilgili katalog ve kitapklarndan ve ilgili makalelerden elde edilmitir. Ayrca bkz., http://www.ruzgarenerjisibirligi.org.tr/bilimsel/tez/HakanAy.pdf (Eriim: 21.09.2007).

168

92

Bylece, (3) bants (2) bantsnda yerine konularak, kinetik enerji eitliinde gerekli dzenlemeler yaplacak olursa, (Er) Rzgar enerjisi (J);
Er = h s v3 t

olarak elde edilir.

(4)

Bu eitlikte t = 1 alnacak olursa, birim zamandaki enerji yani (P), rzgarn anlk gc ;
P = h s v3

bulunmu olur.

(5)

Burada;
P: Rzgarn anlk gc (W) dr.

Deiik rzgar hzlarna sahip yrelerin rzgar g ve enerjilerini karlatrmak amacyla, rzgar g ve enerji younluu teriminden yararlanlr. Buna gre (5) eitlii dzenlenecek olursa,
Py = P/s = h v3

(6)

Elde edilir. Burada;

Py: lm yksekliindeki g younluudur (W/m2)

Enerji younluu ise,

Ey = P f / s = h v3 f

(7)

Burada;
Ey: Enerji younluu (Wh/m2yl) s: Rotor sprme alan 169 (m2) f: Rzgar esme saat says (h/yl)

Yukarda yazlan (4), (5), (6) ve (7) nolu eitlikler rzgar hznn lm yksekliindeki g ve enerjilerinin doal potansiyellerini ortaya koymak amacyla kullanlrlar. Rzgar enerjisini bir baka enerjiye dntren evrim sistemleri yer

169

Rzgar trbininin yaps konusunda, konu hakknda daha detayl bilgi bulunabilir.

93

yznden belirli ykseklikte kurulduklarndan, (Pyt), trbin yksekliinde rzgarn g younluu (W/m2) aadaki eitlikle hesaplanr:
Pyt = P Or3 / s = h v3 Or3

(8)

(Eyt), Trbin yksekliinde enerji younluu (Wh/m2 yl) ise;

Eyt = P f Or3 / s = h v3 f Or3

(9)

Forml ile hesaplanr. Burada ;

Or : ykseklik katsaysn gsterir. Ve bu deer de; Or = vt / v

eitlii ile belirlenir.

(10)

Burada;
v : lm yksekliindeki rzgar hz (m/s), vt : Trbin yksekliindeki rzgar hzn (m/s) gstermektedir.

Bir rzgar trbininin retebilecei elektrik enerjisi miktar, rzgar hzna bal olarak deiiklik gstermektedir. rnein, 8m/sde elde edilecek g 314 Watt/m2 iken, 16m/sde bu g 2509 Watt/m2 deerine ulamaktadr. Grld gibi, rzgar hz iki kat artarken elde edilecek g sekiz kat artmaktadr. Yani g, hzn kpyle orantl olarak deimektedir. Yer yzeyinden yaklak 1 km ykseklie kadar rzgar, srtnme etkisi altnda kalarak yer yzeyinin yzey yapsndan byk lde etkilenir. Bu duruma arazinin przl oluu neden olur. Bir arazide przllk ne kadar ok ise rzgar hz o kadar azalr. Su yzeyi, rzgar hzn daha az etkileyen en przsz yzeydir. Bu sebeple deniz yzeyleri rzgar enerjisi retimi iin daha elverilidir. Uzun aa, ot, al gibi przllk eleri rzgar engelleyerek hzn etkiler ve azaltr. Engellerden ne kadar yksee klrsa rzgar hz o derece art gstermektedir. Rzgar enerjisinin hesaplanmasnda przllk faktr dikkate alndnda (vt), trbin yksekliindeki rzgar hz (m/s) hesab aadaki iki eitlikle ifade edilir.

94

Birincisi;
vt= v [ln ( Ht / Z0 ) / ( H / Z0 )]

(11)

Burada;
v : lm yksekliindeki rzgar hz (m/s), Ht : Trbin yksekliini (m), H : lm yksekliini (m), Z0 : Przllk uzunluu katsaysn (0,0001Z0<1 genelde) gstermektedir.

kincisi ise; rzgar hznn ykseklikle deiimini veren Hellman Bants dr. Bu bant da;
vt = v ( Ht / H )n

(12)

Burada;
v : lm yksekliindeki rzgar hz (m/s), Ht : Trbin yksekliini (m), H : lm yksekliini (m), n : Przllk faktrn (Shearl Kesmesi Faktr) gstermektedir.

Tablo 3.1 - Przllk ile Shearl Kesmesi Faktr (n) Arasndaki Bant

Przllk

stel Shearl Kesmesi

Su veya buz dzeyi Kk ot veya bozkr Engebeli krsal alan Ormanlk alan ve kk yerleimler

0,1 0,14 0,2 0,25

Kaynak: ANGA, Mustafa; Rzgar Erozyon Korumalar, Ankara niversitesi Ziraat Fakltesi Tarm Bilimleri Dergisi, C.:6, S.1, Ankara 2000, s.16.

95

Tablo 3.2 - Przllk Faktr ile Przllk Uzunluu Arasndaki Bant

Przllk Faktr (n) Przllk Uzunluu (Z0) Kaynak: ANGA, Mustafa; a.g.e.,s.17. 0,0002 0,0024 0,03 0,055 0,1 0,4 1,6 0,0 0,5 1,0 1,5 2,0 3,0 4,0

3.1.3 Rzgar lmleri

Rzgar enerji santrallerinin projelendirilmesi ve finansal tahminlerinin yaplmasnda, santral kurmak iin belirlenen sahada retilebilecek enerji miktarnn saptanmas nem arz etmektedir. Bu enerji miktarnn tespiti iin seilen proje sahasna ait arazinin toporafik yaps da gz nne alnarak uygun noktalara rzgar gzlem istasyonlar kurulmakta, rzgar gzlem istasyonlarndaki bir lm direi zerine yerletirilmi lm aletleri ile standartlara 170 uygun olarak yaplan rzgar hz, rzgar yn, evre scakl gibi lmler; rzgar enerji santrali projesinin daha sonraki aamalar olan verilerin deerlendirilmesi, enerji retim miktarnn belirlenmesi ve rzgar trbini seiminde belirleyici olmaktadr. Elde edilen verilere gre blgenin rzgar haritalar da karlmaktadr. Enerji amal rzgar lmlerinde rzgar hz, rzgar yn ve evre scakl gibi parametreler 30 m ve mmknse trbin hub 171 yksekliinde en az bir yl periyodik olarak (10 dk, 1 saat) llmeli ve bilgisayar ortamnda deerlendirilebilecek ekilde veri paketi olarak tespit edilmelidir. Rzgar hz ve rzgar ynnn yan sra dier baz meteorolojik parametrelerin de llmesi son derece faydal olmaktadr. zellikle rzgar enerjisi hesaplamalarnda kullanlan bir
Bu standartlar WMO (Dnya Meteoroloji rgt) tarafndan belirlenmi olup, standartlarna gre temsil mesafesi arazinin toporafik yapsna bal olarak 500m ile 100km arasnda deimektedir. Ayrca seim yaplan nokta, toporafik adan son derece uygun olmakla birlikte bu alanda, engel yksekliinin 10 kat mesafeden daha yakn baka yksek engeller bulunabilir. Bu ekilde seilmi yerler amaca uygun olmamaktadr. 171 Bu konuda detayl bilgi, rzgar trbinin yaps konusunda bulunmaktadr.
170

96

deer olan hava younluunu hesaplamak iin basn, evre scakl ve nemlilik deerinin llmesi nemlidir. 30 mlik lm direinde llen parametreler ve lm ykseklikleri Tablo 3.3de verilmitir:

Tablo 3.3 - lm Direinde lm Yksekliine Gre lm Parametreleri

lm Ykseklii (m) llen Parametreler 2 10 20 30 evre Scakl Rzgar Hz Rzgar Hz Rzgar Hz ve Yn

Kaynak: E..E. daresi, Rzgar Enerjisi Gzlem stasyonlar Bildirisi, 2003. Kk bir rzgar lm hatasnn enerji tahmininde meydana getirecei hata etkisinin orann bir rnek ile deerlendirmek gerekirse;

Tablo 3.4 Hatal lmlerin Enerji retimine Etkisi

Doru lm Sonu olarak przllk 10m = 4,4 m/s uzunluu 0,047m veya 78mde 30m = 5,3 m/s 6,08m/s rzgar hz Olas Sapmalar Sonu olarak przllk 10m = 4,2 m/s uzunluu 0,288m veya 78mde 30m = 5,5 m/s 6,63m/s rzgar hz 10mde lm hatas: -0,2 m/s (-%4,5) 30mde lm hatas: 0,2 m/s (%3,8)

600kW kurulu gcnde bir trbin iin yllk retim: 1210MWh 600kW kurulu gcnde bir trbin iin yllk retim: 1462MWh Enerji retimindeki fark: %21

Kaynak: http://www.ruzgarenerjisibirligi.org.tr/bilimsel/diger/Ruzgar-olcumlerindedikkat-edilmesi-gereken-hususlar.pdf , Eriim: 02.01.2008.

97

3.1.4 Rzgar Potansiyeli

lkemiz, rzgar potansiyeli asndan olduka zengin yrelere sahip olan bir lkedir. Trkiyenin yllk ortalama rzgar hz 2.5 m/s ve rzgar gc younluu 24 W/m2 olarak bulunmutur. Yerleim alanlar dnda 10 m ykseklikte llm olan rzgar hz yllk ortalamas, Ege Blgesi ve dier ky alanlarmzda 4.5 5.6 m/s, i kesimlerde ise 3.4 4.6 m/s arasndadr. 10 m ykseklikte yllk ortalama rzgar hz 4 5 m/s olan yrelerimizde, trbin kurulmas asndan nemli olan 50 60 m ykseklikteki g younluu 500 W/m2 dzeyini amaktadr 172. Trkiyede rzgar potansiyeli yksek olan blgeler ekil 3.2de, rzgar hz ve rzgar gc haritalar ise ekil 3.3 ve ekil 3.4de grlmektedir.
ekil 3.2 Trkiyede Rzgar Potansiyeli Yksek Olan Blgeler

Kaynak: DURAK, Murat / EN, Zekai; Wind Power Potential In Turkey and Aksihar Case Study, Elsevier The Internatioal Journal, Renewable Energy 25 (2002) 463472, stanbul, November 2000, s.465.

172

Ayrca bkz., http://www.ruzgarenerjisibirligi.org.tr/bilimsel/tez/HakanAy.pdf (Eriim: 21.09.2007).

98

ekil 3.3 - Trkiyede Rzgar Hz (m/s)

Kaynak: ZTOPAL, Ahmet / AHN, Ahmet D. / AKGN, Nezihe / EN,

Zekai; On The Regional Wind Energy Potential of Turkey, Elsevier The Internatioal

Journal, Energy 25 (2000) 189-200, California, USA, 2000.

ekil 3.4 - Trkiyede Rzgar Gc (W/m2)

Kaynak: ZTOPAL, Ahmet / AHN, Ahmet D. / AKGN, Nezihe / EN,

Zekai; On The Regional Wind Energy Potential of Turkey, Elsevier The Internatioal

Journal, Energy 25 (2000) 189-200, California, USA, 2000.

99

Rzgar

enerjisi

potansiyelinin

enerji

retimi

amacyla

belirlenmesi

kapsamnda EE daresi Genel Mdrlnce Rzgar Enerjisi Gzlem stasyonu Projesi balatlmtr. Proje kapsamnda kurulan istasyonlarda, rzgar verilerini toplama almalar srdrlmektedir. Bu arada lm sresi tamamlanan Karabiga (anakkale), Nurda (Gaziantep), enky (Hatay), Karaburun (zmir) ve Bandrma (Balkesir) istasyonlar sklerek, blge ettleri sonucunda belirlenmi olan Ske, Yalkavak (Bodrum), Sinop, Eirdir (Isparta) ve Foaya kurulmutur. EE gzlem istasyonlarnda llen ortalama rzgar hzlarnn grafiksel gsterimi ekil 3.5te grlmektedir.

ekil 3.5 - EE Gzlem stasyonlarnda llen Ortalama Rzgar Hzlarnn

Grafiksel Gsterimi

Kaynak: E..E. daresi, Rzgar Enerjisi Gzlem stasyonlar Bildirisi, 2003.

100

3.1.5 Rzgar Trbininin Yaps ve Rzgar iftlikleri

Rzgar trbinleri, rzgardan ald enerji ile mekanik bir hareket salayarak bu mekanik enerjiyi elektrik enerjisine dntrebilen dzeneklerdir. Bir rzgar trbininin dtan grn ekil 3.6da, i yaps da ekil 3.7de grlmektedir.

ekil 3.6 Rzgar Trbininin D Grn

Kaynak: Enercon, http://www.enercon.de/en/_home.htm , Eriim: 14.05.2007.

101

ekil 3.7 Rzgar Trbininin Yaps

Kaynak: Enercon, http://www.enercon.de/en/_home.htm , Eriim: 14.05.2007.

Rzgar trbinleri rotorun dnme hareketi ile generatrn hareketine olanak salanmas yoluyla orta gerilim elde edilmesi prensibi ile elektrik retirler. Daha sonra bu elektrik, trafolara kablolar vastasyla iletilerek burada ykseltilir. Rzgar trbinleri u paralardan olumaktadr:

Kule Kanatlar Generator

o o

Rotor (dngen gbek) Stator (sabit gbek)

Trbin denetleyicileri Nacelle (makine dairesi)

Rzgar trbinleri yatay eksenli, dikey eksenli, nden rzgarl, arkadan rzgarl, durdurma-kanat eimi ve yn saptrma denetimli trbinler gibi deiik zellik ve snflarda imal edilebilmektedirler.

102

Rzgar trbinlerinin olumlu ynleri ise u ekilde sralanabilir:

Rzgar enerjisi tesisleri kurulduklar alann yaklak %1lik blmn igal etmektedir. Geri kalan alandan dier faaliyetlerde (tarm vb) faydalanmak mmkndr. Yani tesis yer ihtiyac kktr.

Rzgar enerjisi santralleri yatrmclarna salanan tevikler ve teknolojinin ilerlemesine bal olarak dier enerji santralleriyle ekonomik adan rekabet edebilecek dzeye gelmitir. Birim enerji maliyetleri d gstermektedir.

Ekonomik mrn tamamlayan rzgar trbinlerini demonte etmek kolaydr. Arazide artk braklmas sz konusu deildir. Rzgar enerjisi trbinlerinin yapmnda da bamllk oran ok azdr. Kk gl trbinler ve kuleler halihazrda retilmekte, gerekli yatrmlarn yaplmasyla grnmektedir. byk gl trbinlerin komple retilmesi de olas

Rzgar santrali projeleri kompleks deildir ve trbinlerin bakm/iletmesi kolaydr. Gnmzde en ekonomik rzgar santralleri, 1-3 MWlk kapasiteye sahip trbinlerden olumu olanlardr. Bu byklkteki 25 trbin ile ylda yaklak 20GWhlik enerji retilebilmektedir. Bu da orta byklkteki bir hidroelektrik santralinin rettii enerjiye eittir.

Rzgar trbinleri kuruluu srasnda harcanan enerjinin 3 ay gibi ksa srede retilebilmesi, zellikle Trkiye gibi ksa dnemde enerji talebi olan lkeler iin nemli bir faktrdr.

Rzgar trbinleri karalara kurulabilecei gibi, deniz ve gllere de kurulabilmektedir. Deniz yzeylerinde beklenen enerji retimi karalardan %50 daha fazladr. Byle bir santrali tesis etmek ise kara santralinden yaklak %20 daha pahalya mal olmaktadr.

Enerji retimi; rotor yksekliinde, rzgar hznn kpne ve kanatlarn sprme alanna baldr. Beklenen rzgar trbini mr ortalama 25-50 yldr. Her trbin, bilgisayar sistemi (scada sistemi) ile denetlenmekte ve santraller ileri teknoloji ile iletilmektedir. The World Directory of Renewable Energy iersinde yer alan rzgar trbini

reticisi 18 byk firmadan alnan verilere gre, bugn iin dnya piyasasnda bulunan ve santral kurmak iin kullanlabilecek rzgar trbinlerinin gleri 100 kW ile

103

3 MW arasnda deimektedir. 250-750 kW aras trbinler yaygn biimde bulunmaktadr. Tm yatay eksenli propeller 173 tip trbinler olup, rotor kanat saylar iki ile arasnda deimektedir. Yaklak %93 kanatl, geriye kalan %7si iki kanatldr. Genellikle nden rzgarl (upwind) tip trbinlerdir. Rotor aplar 18-65 m, rotor sprme alanlar 255-3320 m2, rotor dn hzlar 28-60 rpm 174 arasndadr. almaya balang rzgar hz 3-4 m/s kadar olup, nominal glerini 11-14 m/s rzgar hzlarnda retmektedirler. almann durdurulmas (frenleme) rzgar hz 20-28 m/s arasndadr. Rotorlarn zarar grebilecei rzgar hz 50 ve 70 m/sden byktr. Rzgar hzna gre rotor g ayar iin, kanat eimi (pitch) denetimli veya aktif durdurma (stall) denetimli dzen kullanlmaktadr. Makinelerin teknolojisi itibariyle verimleri %98-99 civarndadr. Kanatlar polyester ile kuvvetlendirilmi fiberglas veya epoksi ile glendirilmi fiber karbondan yaplmakta ve elik omurga ile desteklenmektedir. Rotor huba direkt balanmakta, aftn 2-8o arasnda bir eimi olmaktadr. Hub ykseklii 30 ile 70 m kadardr. Mekanik frenleri disk fren iken, aerodinamik frenleri aktif negatif kanat ayar olmaktadr 175. Elektrik retmek amacyla kurulan birden fazla rzgar santralleri topluluuna Rzgar Santral Park ya da Rzgar Santral iftlii denir. ekil 3.8de rnek bir rzgar iftlii grlmektedir.

173 174

Propeller kelimesi; pervane sistemine sahip, pervane itii ile alr anlamndadr. Rpm: Revolutions Per Minute anlamnda olup dakikadaki devir saysn ifade eden bir frekans birimidir. Ayrca bkz., http://en.wikipedia.org/wiki/Revolutions_per_minute (Eriim: 02.12.2007). 175 Ayrca bkz., http://www.fizikkulubu.net/ruzgar-enerjisi (Eriim: 16.01.2008).

104

ekil 3.8 Rzgar iftlii

Kaynak: http://www.npr.org/templates/story/story.php?storyId=9984341 Eriim: 14.05.2007. Bir rzgar iftlii kurmak zere seilecek olan arazide dikkat edilmesi gereken hususlar u ekilde sralanabilir:

Ulam kolayl, Ulusal ebekeye balanma kolayl, Arazinin yol ve dier almalar iin ilenme kolayl, Arazinin eimi, Arazinin bykl, Arazinin kullanl ekli, Arazinin bitki rts, Arazinin yerleim birimlerine olan yaknl, Arazinin askeri, sivil radar ve buna benzer tesislere olan yaknl, Arazinin havaalanna olan yaknl, Arazinin mlkiyeti, Arazinin sit alan, milli park veya dier kapsamda olup olmad, Arazinin turizm blgeleri ile olabilecek etkileimi

105

ok benzer yapda olan deniz st rzgar trbinleri de elektrik gc retmek zere kullanlmaktadr. Deniz alt kablo deme ve temeller, kydan uzak rzgar enerjisi retimini son zamanlara kadar pahal bir seenek yapm iken, yeni temel teknolojileri ve MW boyutlu rzgar trbinlerinin gelitirilmesi ile, imdi kydan uzak rzgar trbinleri en az 15mye kadar deniz derinlii iin, karadaki trbinler ile rekabet edebilecek seviyeye gelmitir. Kydan uzaktaki rzgarlar, karadaki dz arazilerden %50 daha ok enerji retebildii iin, kydan uzak bu tr yerleimler olduka ekici hale gelmitir. Yeni teknolojiler, 15 m su derinliine kadar rzgar trbinlerinin ekonomik olacan gstermektedir. 1.5 MW byklkteki trbinlerin ebekeye balants ve temel ileri maliyeti 450-500 kWlk trbinlerinkinden yalnzca %10-20 orannda yksektir. Deniz st petrol platformlar ile ilgili deneyimler, bu platformlarn korozyon nlemleri ile korunabildiini gstermektedir. Bylece yzey koruma sistemleri ile kara trbinlerinden daha yksek koruma, deniz-st rzgar trbinlerinde de salanabilecektir. Bu bilgiler nda deniz-st rzgar trbinlerinin geleceinin ak denizlerde (offshore) olduu grlmektedir. Bu trbinlerden rzgar ak denizlerde ok daha gl ve dzenli estii iin enerji kazanm miktar da artmaktadr. Ayrca tesisler, kydan hayli uzakta kurulduunda, yerleim yerleri iin grnt ve ses kirlilii yaratmayacaktr. Fakat ak denizdeki rzgar enerjisi santralleri birok bilinmezi ieren bir seenektir. Tesislerin frtna ve byk dalgalara kar dayankl olmas iin dev temellerin 30 m derine indirilerek deniz dibine sabitlenmesi, motorlar ve elektronik aksamn zararl tuzlu sulardan korunmas gerekmektedir. Ayrca karadaki elektrik ana balanmak iin kilometrelerce uzunlukta deniz kablosu ve bakm onarm ekiplerinin denizde geceleyebilmesi iin yzer platformlarn kurulmas gerekmektedir. Bu tr ihtiyalar maliyeti trmandrmaktadr. Bu nedenle planlamaclar, tesis boyutunun ok byk olmas gerektii dnmektedirler. Uzmanlara gre, ak deniz tesislerin yaplabilir (feasible) olabilmesi iin en az 4-5 MW kapasitede yzlerce makinenin kurulmas gerekmektedir. grlmektedir. Bu da milyar Euro mertebesindeki yatrmlar gndeme getirmektedir 176. Deniz zerine kurulu olan bir rzgar iftlii rnei ekil 3.9da

176 ZGENER, nder; Trkiyede ve Dnyada Rzgar Enerjisinin Kullanm, DE Mhendislik Fakltesi, Fen ve Mhendislik Dergisi, C.4, S.3, Ekim 2002, s.159-173.

106

ekil 3.9 Deniz st Rzgar iftlii

Kaynak: http://www.npr.org/templates/story/story.php?storyId=9984341 Eriim: 14.05.2007.

3.1.6 Rzgar Enerjisinin Dnyadaki Durumu

Nisan 1997 tarihli Wind Power raporuna gre, 1990 ylnda dnyada rzgar santrali kurulu gc 2160 MW iken, 1993 ylnn balarnda 2500 MW a, 1994 ylnda 3738 MW a, 1995de 4843 MW a ve 1996 ylnda 6097 MW a ykselmi bulunmaktadr. Bu kurulu gcn %57.5i Avrupada, %26.4 Kuzey Amerikada (bunun %98.7si ABDde), %14.7si Asyada (bunun %91i Hindistanda ) bulunmaktadr. Dnya kurulu gcndeki yllk art %20.6 dzeyindedir. Avrupa, kurulu kapasitesindeki yllk art ise %28.2 dzeyini bulmaktadr. Avrupann kurulu rzgar gc 1989 ylnda yalnzca 320 MW iken bu kurulu g 1990da 477 MW, 1991de 643 MW, 1992de 891 MW, 1993de 1123 MW, 1994de 1723 MW, 1995de 2518 MW ve 1996da 3216 MW olmutur (Grafik 3). Bylece 7 ylda 10 kat art salanmtr. Avrupada kurulu rzgar gc asndan birinci sray Almanya

107

almakta, ardndan Danimarka, Hollanda, ngiltere, spanya, sve, Yunanistan ve talya gelmektedir 177. Dnyada RESnin durumu ekil 3.10da grlmektedir.

ekil 3.10 Dnyada RESnin Durumu

80 70 60 50 40 bin MW 30 20 10 0

retim

1995

1997

1999

2001

2003

2005

Kaynak: GWEC 2007, Naklen MALKO, Yksel; a.g.e., s.45.

3.1.7 Rzgar Enerjisinin Maliyet Analizi

Yeni ekonomik dzende yaanan en byk sorunlardan birisi, ticari giriimlerin ve/veya giriimcilerin yalnzca kendi gelir ve gider dengesini kurmaya alarak evrelerine verdikleri zarar veya saladklar faydalar gz nne almamalardr. Bu noktada, zellikle enerji gibi ulusal konularda, devletin denetleyici rol stlenerek btn taraflarn maksimum fayda salayaca ekonomik faaliyetleri desteklemesi nem kazanmaktadr. Yeryznde bulunan mevcut enerji kaynaklarn kullanarak elektrik enerjisi elde edilmesi, o kaynan kendine zg nitelii, cinsi ve bulunma miktarna gre deimektedir. Bulunan kaynaklarn kimilerine ulamak iin byk maliyetleri gz nne almak gerekli iken, kimilerine de hibir maliyet gerekmeden ulalabilmektedir. Fakat bu kaynaklarn her birini elektrik enerjisine dntrmek iin ayr bir yntem ve bu yntemin maliyeti sz konusudur. Da kapal ekonomilerde enerji retimi ou zaman derinlemesine fayda-maliyet analizleri yaplmadan kolay eriilebilir kaynaklara dayandrlmaktadr. Ancak son yllarda

177

Ayrca bkz., http://www.ruzgarenerjisibirligi.org.tr/bilimsel/tez/HakanAy.pdf (Eriim: 20.10.2007).

108

dnya genelindeki lke ekonomileri, kullanlan kaynaklarn fiyat-maliyet analizini yaparak toplam maliyeti en dk olan kaynaklara doru ynelmekte ve kullanmn desteklemektedirler. Mevcut kaynaklarn elektrik enerjisine dntrlmesi iin gereken maliyetleri drt ana balk altnda toplamak mmkndr: Sermaye ve Sermayenin Maliyeti: Tesis edilmesi planlanan santralin ina edilmesi iin gerekli olan finansmann fiyatdr. (faizi, geri deme plan, vadesi, vs.) lenecek Kaynan Maliyeti: Enerji kaynann eriebilirliine, kullanma uygun hale getirilmesine bal olarak deien giderlerdir. (Bu maliyet iinde ilenecek kaynan tespiti iin yaplan arama, ett ve lm maliyetleri yer almamaktadr.) letme Maliyeti: Mevcut tesislerin bakm, onarm ve iletilmesinden oluan giderlerdir. D Maliyetler: Direkt olarak retim veya tesisle ilgili olmayp evreye, enerji sektrne ve dier sektrlere verilen grnen ve/veya grnmeyen zararlar ile ilgili masraflardr. unu belirtmekte fayda vardr ki, enerji santrallerinin tesis ve iletme maliyetlerini direkt bir ilikisi olmad iin bu maliyetler gemite devletler tarafndan ikinci plana itilmitir. Ancak sivil toplum kurulular ve evreciler tarafndan uzun sre dile getirilen bu maliyetler 1990l yllardan itibaren ciddiyetle ele alnmaya ve enerji sektrne yn verilmesinde etkili olmaya balamtr. Rzgar enerjisi, mevcut retim teknolojileri ile kurulum aamasnda yksek sermaye gerektiren ancak yakt ve iletme maliyeti dk olan bir kaynaktr. Youn sermaye gerektiren her yatrmda olduu gibi rzgar enerjisi santrallerinin karll sermayenin fiyatna, yani tesisin z sermaye ve kredi finansman koullarna ok duyarldr. rnein faiz, geri deme plan ve vade gibi unsurlar kredi finansmannn maliyetini belirledii gibi tesis amortisman dnemi ile z sermaye geri dnme sresi de z sermaye finansmannn maliyetini etkilemektedir. Avrupa Birliine ye lkelerin rzgar enerjisi yatrmlar iin finansman koullarnn kimi zaman uygulanmaya konan kanunlar ile ok byk deiiklikler gsterdii Avrupa Komisyonunun hazrlad raporda da belirtilmektedir. Rzgar enerjisi sektrndeki teknolojik gelimelerin mevcut hzyla devam etmesi halinde ileride rzgar enerjisi santrallerinin maliyetlerinin nemli lde dmesi beklenmektedir. Bu maliyetlerin hesaplamalarnda aadaki maliyet unsurlarna dikkat edilmektedir.

109

3.1.7.1 Sistem Maliyeti:

Rzgar trbinleri tarafndan retilen enerjinin maliyetini belirlemede, gz nne alnmas gereken en nemli faktrler, tesisin ilk maliyeti ve yllk olarak retilen enerjinin miktardr. Ekonomiklik asndan incelendiinde, dier teknolojilerle retilen enerjinin birim maliyeti ve sat fiyat da nem kazanmaktadr. Ticari amala rzgar trbini kurulmas srasnda deerlendirmesi gereken konular unlardr: a-) lk Kurulu Maliyeti Al Fiyat Nakliye Tesis maliyeti thalat vergisi tutar Tesisin kaplad alana ilikin maliyet b-) Elektrik Enerjisi retimi Rzgar trbininin verimi Rzgar trbininin tipi ve bykl Rzgar trbininde grlen yllk deiimler c-) Sistem tarafndan retilen enerjinin sat fiyat ile dier teknolojilerle retilen enerjinin sat fiyatlarnn karlatrlmas d-) letme ve bakm masraflar e-) Yasal mevzuat f-) Enflasyon g-) Amortisman Dier yenilenebilir enerjiler gibi rzgar enerjisi iin de yakt maliyeti olmamasnn yannda, ilk yatrm maliyetleri yksek olup bunlar iinde ana kalemi trbin maliyetleri oluturmaktadr. Tipik bir rzgar enerji santrali projesi iin ilk yatrm maliyeti ekil 3.11de grlen kalemlerden olumaktadr.

110

ekil 3.11 Tipik Bir Rzgar Enerji Santrali in lk Yatrm Maliyeti

100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0
ar T r bi nl

64

13

Kaynak: ngiltere Rzgar Enerjisi Birlii, http://www.bwea.com/ref/econ.html Eriim: 20.04.2008.

3.1.7.2 Birim Enerji Maliyeti :

Rzgar

hesaplanabilmesi iin kapitali geri kazanma faktrnn bilinmesi gerekir. (C), kapitali geri kazanma faktr aadaki forml ile hesaplanr.

C=

i(1 + i) n (1 + i) n 1

Burada;
i : Faiz oran (%), n : Amortisman sresi (yl)dr.

er n i a El at ek le tri ri k e Al ty be ap ke s B a la Pr nt oj s e Y ne tim i M on ta j Si Ya go sa rt lM a Ba al iy nk et a le r de m Pr el oj er e i G el i tir Fa m iz e M al iy et i

R zg

trbinlerinden

elde

edilen

elektrik

enerjisi

birim

maliyetinin

(13)

111

(), retim maliyeti (TL/kWh) ise;

CT(C + I) E

(14)

Burada;
I : Servis, bakm ve sigorta giderlerini (%), CT : Rzgar trbininin toplam kurulu maliyetini (TL), E : Yllk retilen enerji miktarn (kWh) gstermektedir

Rzgar trbininin tesisinin planland yrede (E), rzgar trbininin retecei enerji (kWh/yl) aadaki formlle belirlenebilmektedir.

E = kay .C p . 1 .R 2 .i=1 ti.Vri3 2

k

(15)

Burada;
ti : Zaman araln (s), Vri : Rzgar hzlarn (m/s), : Havann younluunu (kg/m3), R : Pervane yarapn (m), kay : Mil yataklarndaki srtnme kayplarn, dili kutusundaki kayplar, elektrik

jeneratrndeki kayplar ieren ve bu kayplarn hepsinin arpmna eit olan bir genel (toplam) katsayy (hesaplamalarda yaklak olarak kay =0.9 olarak hesaba katlabilir)
Cp : G katsaysn (dizayn devirlilik says (), hcum as (D), kanat says (z)

ve kanat profil tipine bal olarak deien ve btn olarak bir rzgar trbinini karakterize edebilen bir katsaydr) gstermektedir. Rzgar trbininin toplam kurulu maliyeti; rzgar trbinini tama ve dikme, kurma, trafo ve ebekeye balant giderlerinden olumaktadr.

112

3.1.7.3 D Maliyetler Yukarda belirtilen maliyet faktrlerinin dnda direk olarak retim veya tesisle ilgisi olmayan, evreye ve enerji sektrne veya dier sektrlere verilen zararlarn maliyeti D Maliyetler olarak tanmlanmaktadr. Bu balamda enerji santrallerinin mevcut d maliyetleri iki balk altnda toplanabilmektedir; a. naat alan: Her enerji santralinin igal edecei bir toprak paras vardr. Bu alann dier amalarla kullanmnn, enerji santrali olarak kullanmndan daha faydal olmas durumunda bir d maliyet olumu demektir. Ayn ekilde enerji santraline tahsis edilen alan zerinde daha nceden yaplan faaliyetlerin iptal edilmesi de ok ciddi bir d maliyet unsurudur. b. evresel Etkiler: Kimi enerji santrallerinde kullanlan yaktlar, atmosfere veya evresine dzenli olarak artk maddeler brakmaktadrlar. Bu maddelerin santralin yakn veya uzak evresine verebilecei olumsuz etkiler birer d maliyet unsurudur. Ayrca enerji santralinde olabilecek doal felaketler ve arzalar sebebiyle evreye verilebilecek zararlarnda riskini evredeki doal yaam tamak zorundadr. Bu riskin sigorta irketlerince tanmas durumunda belirli bir pirim denmesi gerekmektedir. Bu risk pirimi de dier bir maliyet unsuru olarak karmza kmaktadr 178. Tablo 3.5 Muhtelif Enerji Kaynaklarna Dair CO2 Emisyonu EMSYON YAKIT KMR DOAL GAZ PETROL RZGAR CO2/kWh (Pound 179) TOPLAM CO2 EMSYONU (Milyon Pound)

1997 RETM (Milyon kWh)

2,13 1,03 1,52 0

1804 283,6 77,8 3,5

3842 292 121 0

(Sera Etkisinin Balca Unsuru) Kaynak: AY, Hakan; http://www.ruzgarenerjisibirligi.org.tr/bilimsel/tez/HakanAy.pdf Eriim: 20.10.2007.

178 179

Ayrca bkz., http://www.ruzgarenerjisibirligi.org.tr/bilimsel/tez/HakanAy.pdf (Eriim: 20.10.2007). 1 Pound = 0,454 Kg.

113

Tablo 3.6 Muhtelif Enerji Kaynaklarna Dair SO2 Emisyonu EMSYON YAKIT KMR DOAL GAZ PETROL RZGAR SO2/kWh (Pound) TOPLAM SO2 EMSYONU (Milyon Pound)

1997 RETM (Milyon kWh)

0,0134 0,000007 0,0112 0

1804 283,6 77,8 3,5

24173 2 871 0

(Asit Yamurlarnn Balca Unsuru) Kaynak: AY, Hakan; http://www.ruzgarenerjisibirligi.org.tr/bilimsel/tez/HakanAy.pdf Eriim: 20.10.2007. Rzgarn tad enerjinin istenilen biime evrilmesi iin yatrm ve harcama gerektiren rzgar trbin jeneratr sistemine gerek vardr. Bu nedenle rzgardan retilen elektriin bir maliyeti bulunur. Rzgar enerjisi bedava enerji deildir. Salanan teknolojik gelimeler ve verim artlar ile maliyet srekli drlmektedir. Deniz st rzgar trbinleri ise kara tipi trbinlere gre 1.5-2 kat daha pahalya kurulabilmektedir. Son on be ylda rzgar enerjisinden elde edilen elektriin birim maliyeti yedide bire dmtr. Ulalan bu maliyet yeni kmr santrallerinden ve nkleer santrallerden ucuz, doal gaz santrallerinden pahaldr. Rzgar santralleri evre ile uyumlu ekonomi asndan klasik santrallerle rekabete giriebilecek duruma gelmitir. Fosil yaktlara karbon vergisi getirilirse, rzgar enerjisi ou lke iin ncelikli konuma geebilir. Rzgar enerji ekonomisinde trbinlerin mrleri de etkilidir. Gelitirilmi rzgar trbinlerinin henz 25-50 yllk bir deneyim sresi bulunmamaktadr. Laboratuar koullarnda yaplan mr testleri ile baz tahminler yaplabilse de, 25-50 yl bu tr makineler iin olduka uzun bir mr olarak grlebilir. Her be ylda bir teknolojinin nemli oranda deitii de gz nne alnrsa, hesaplamalarda rzgar trbinlerine 20-25 yldan yksek mr tannmamas gerektii ngrlmektedir. Aklanan bu maliyetlerin yan sra sosyal maliyetlerinde gz nne alnmas gerekir. nk, elektrik retiminde uygulanan belirli bir teknolojinin tm maliyetlerini

114

toplum demektedir. Rzgar enerjisi ve alternatiflerinin toplam sosyal veya d maliyetlerini kyaslamak iin, u maliyet kalemleri dikkate alnmaktadr: devletin yklendii Ar-Ge maliyeti, salanan vergi indirimi veya kolayl, borlanma (bor garantileri), evre temizlii maliyeti, ekonomik gelime maliyeti, arz emniyetigvenlii ve balant maliyeti, sistem iletme maliyeti, kaynak tketme maliyeti. Ayrca bu maliyetlerin dnda santrallerin kurulaca yerin tespiti ve kullanlacak yaktn bulunmas, rezervinin hesaplanmas iin yaplan n arama, ett ve lm faaliyetlerinin de bir maliyeti bulunmaktadr. Bu maliyet kalemleri asndan yaplan deerlendirmeler, rzgar enerjisini avantajl duruma getirmektedir.

3.2 Konvansiyonel Enerji Kaynaklar le alan Termik Santraller Termik santraller yaklan eitli fosil yaktlardan (kmr, fueloil, doal gaz vb) elde edilen s (enerji) ile suyun stlarak yksek basnl buhar haline dntrlmesi ve buhar vastasyla elektrik jeneratrlerinin ok hzl ekilde dndrlerek, jeneratrlerdeki magnetlerden oluan elektrik
180

impulslarnn

younlatrlmas sonucu elektrik enerjisi retimi esasna dayanr

Termik santraller genel olarak yanmayla ortaya kan s enerjisinden elektrik enerjisi reten enerji merkezleri olarak adlandrlabilirler. Yani kat, sv ya da gaz haldeki fosil yaktlarn kimyasal enerjisinin elektrik enerjisine dntrld enerji santralidir. Bir kazan iinde gerekletirilen yksek s ve basntaki yanma ilemiyle elde edilen s ile suyun buharlamas salanarak, daha alak basnl blmlerde buharn genlemesi salanr ve bu genleme ile bir enerji trbinine mekanik enerji kazandrlarak generatr vastasyla elektrik enerjisi retimi yaplr. Su, daha sonra soutularak eski haline dndrlr. Kmrle alan santrallerde bu dumann daha sonra elektrostatik dzenekler vastasyla tozu alnarak bacalardan darya verilir.
Kmrle alan modern bir termik santralin verimi %40 dolaylarndadr 181.

GONCALOLU, Blent lhan / ERTRK, Ferruh / EKDAL, Alparslan; Termik Santrallerle Nkleer Santrallerin evresel Etki Deerlendirmesi Bakmndan Karlatrlmas, Yldz Teknik niversitesi, evre Mhendislii Blm, evre Koruma Dergisi, C.9, S.34, stanbul 2000, s.9. 181 Ayrca bkz., http://www.kadirli.org/default.asp?part=forum&gorev=oku&id=354&cat=37&title=Termik%20Santral (Eriim: 12.12.2007).

180

115

Trkiyede termik santrallerde elektrik retimi iin maden kmr, linyit, fueloil, motorin, doal gaz, svlatrlm gaz (LPG) gibi fosil yaktlar ve trevleri kullanlmaktadr. lkemizde, retimini enterkonnekte sisteme 182 veren otuzun zerinde termik santral bulunmaktadr. Bu santrallerden bazlar tek bir enerji kayna ile bazlar ise birden fazla enerji kayna ile almaktadr. unu da belirtmek de fayda vardr; termik santrallerden maden kmr, linyit ile alanlar hammadde kaynaklarna yakn, doal gaz, fuel-oil gibi yaktla alanlar ise tketim sahalarna yakn kurulmulardr 183. Bir termik santralin kurulaca yerin seimi birok etkene baldr. Bunlardan balcalar, enerji kaynann yaknl (maden ocaklar, limanlar, rafineriler vb.), yaktn santrale getirilme yntemleri (demiryolu, denizyolu vb.) ve zellikle souk bir kaynan varldr. nk soutma suyuna ciddi bir miktar enerji harcanmaktadr. Bu nedenden byk santraller ancak byk akarsularn zerinde ya da deniz kysnda kurulur. Bununla birlikte, termik santrallerin yol at s art, su bitkileri ve hayvanlar iin ciddi sorunlar yaratr. Santralden kacak olan ok miktardaki artk kllerin evreyi rahatsz etmeden uzaklatrma ve depolama imkan, karayolu ulamnn kolayl, enerji iletim hatlarna balant kolayl, zemin artlarnn ar yap ve tesislerin yaplmasna elverili olmas, rzgar yn, rutubet, ya gibi meteorolojik koullarn santral teknii ve evre kirlenmesi ynnden uygunluu gibi hususlara da kurulu yeri seiminde dikkat etmek gerekmektedir 184. Termik santraller linyit kmrnn karlmasndan yaklan kmrn oluturduu kln depolanmasna kadar geen birbirine baml birok prosesle evrelerinde nemli evre kirlilii oluturduklar gibi bu kirlilikten insan, hayvan ve bitkiler de etkilenmektedir. Trkiyenin sahip olduu en bol fosil kaynakl yakt, dk kaliteli ve yksek derecede kirlenmeye yol aan linyittir ve en bol bulunan kaynak olduundan lke enerji retiminin belkemiidir. Ancak bu tr kmrn kullanm ok yksek miktarlarda kkrt dioksit (SO2), azot oksitler (NOx), karbonmonoksit (CO), Ozon
182 Bir blgenin veya bir lkenin elektrik enerjisi ihtiyacn karlamak zere o yerin btn elektrik santralleri, trafo merkezleri ve aboneleri arasnda kurulmu olan sisteme enterkonnekte sistem ad verilir. Birbirine bal elektrik sistemi olarak da tanmlanabilir. Ayrca bkz., http://w3.gazi.edu.tr/~bayindir/soru_cevap.pdf (Eriim: 13.12.2007). 183 AVCI, Sedat; Trkiyede Termik Santraller ve evresel Etkileri, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Corafya Dergisi, S.13, ISSN: 1302-7212, stanbul 2005, s.9. 184 GONCALOLU, Blent lhan / ERTRK, Ferruh / EKDAL, Alparslan; a.g.e., s.10.

116

(O3), hidrokarbonlar, partikler madde ve kl oluturmaktadr. Bu atklar, evre salna ok eitli biimlerde etki eder. SO2 ve NOx gazlar asit yamurlarnn oluumundan birinci derecede rol oynar. Bacalardan atlan kkrt ve azot oksitler, rzgarlarla ortalama 2 ila 7 gn ierisinde atmosfere tanrlar. Bu zaman sresi iinde atmosferdeki su partiklleri ve dier bileenlerle tepkimeye girerek slfrik asit ve nitrik asiti olutururlar. Bunlar da yeryzne yamur ve kar ile ular. Bylece baca gazlar ikinci kez ve daha geni bir blgeye etki etmi olurlar. Blgenin arazi yaps ve hava koullarna bal olarak, etki yzlerce kilometreye kadar yaylabilmektedir. Asit yamuru denilen bu olgu yalnzca canllar iin deil, ta yaptlar ve eski sanat eserleri iin de nemli bir tehlike oluturmaktadr.
Asit yamurlar ve dier zararl gaz ve kllerin verdii ekonomik zararlar yle sralayabiliriz: 1. Aalarn henz olgunlamadan kesilmesinden doan zarar. 2. Arazi gelirlerinden yoksun kalmaktan doan zarar: Bu zarar orman lm ile retimden uzaklaan arazinin zarar sresince salayabilecei gelirden oluur. 3. Toprak koruma nlemlerinden doan zarar: Orman rejimi iine giren ve fakat eitli nedenlerle anmaya urayan topraklarn korunmas ve zelliklerinin iyiletirilmesi iin yaplan harcamalardr. 4. Ek aalandrma giderlerinden doan zarar: Zarara urayan alanda gaz etkisinin gemesi ile yeniden ormanclk retimine geilmesi iin gerekli olan aalandrma giderleridir. 5. Ormanlarn azalmas ve topran oraklamas sonucu oluan erozyon byk miktarlarda toprak kaybna neden olur. 6. nsan sal asndan doan zararlar: Ormanlar hava kirlilii iin bazen doktor bazen de hasta durumundadrlar. Olgun iri yaprakl 100 yandaki bir kayn aac saatte yaklak olarak 1,7 kg O2 retmekte, 2.35 kg CO2 tketmektedir. Ayrca ayn kayn aac ylda 1 ton tozu szmekte, baca gazlar, bakteri ve virsleri balamaktadr. Bu nedenle orman havas havadaki partikllerin, zellikle solunumla akciere giden tozlarn says bakmndan kent havasna gre %90 - 99 orannda daha temizdir. Bu durumda termik santrallerin etkileriyle ortaya kan orman lmlerinin insan saln ne derece olumsuz etkilediini tahmin etmek pek zor deildir. 7. Bacadan atlan gazlarn etkisiyle evcil hayvanlarn verimi azalr, kara ve sulardaki yaban hayvanlarnn saysnda azalma olur.

117

Bacadan atlan maddelerin iinde belki de en nemlisi, linyitte bulunan ve yanma ile aa karak etrafa yaylan uranyumdur. Kllerdeki uranyum da ayr bir sorun yaratmaktadr 185.

Bacadan yaylan dier maddeler, partikler madde olarak da adlandrlan

uucu kllerdir. Bu kller ve filtrelerde biriken tozlarn oluturduu ynlar, termik santrallerin yaratt en nemli sorunlardan biridir. Toz ve kl tutmaya yarayan elektrostatik filtreler % 95 - 99 orannda ie yarasa da, bir termik santralin en sk arzalanan niteleri elektrostatik filtreler olduundan ve arza sresince retimin durdurulup durdurulmayaca belirsiz olduundan bu nitelerin ilevsellii kukuludur. Bu yntem sadece SO2 ve kllerin yaratt kirlilii nlemeye yneliktir ve kmrle alan termik santrallerin dier atklarn (NOx, CO, O3 gibi) filtre etmez 186. lkemizde her yl yaklak 10 milyon ton uucu kl, kmre dayal termik
santrallerde elektrik enerjisi retiminde atk olarak ortaya kmaktadr. Byk miktardaki bu uucu kllerin ok az bir ksm imento ve beton retiminde hammadde olarak kullanlmaktadr 187.

Termik santrallerin oluturduu evre kirlilii; hava, toprak ve su kirlilii olmak zere grupta incelenebilir 188:
Hava Kirlilii; termik santral reaktrnde toz halindeki linyit kmrnn

yanmas sonucu kmrde bulunan mineral maddeler yanmayp uucu kl olarak reaktr terk etmektedir. Reaktr knda bulunan elektro filtreler normalde tozlarn % 99,4'nn artabilmektedir. Ancak her termik santralde bakm ve onarm almalar nedeniyle bir nite devaml yedekte bekletilir. alma sresini dolduran ve rutin onarm almalar yaplacak nitelerin yerine yeni nite devreye alnr. Yeni nitelerin ilk devreye alnmalar esnasnda teknik nedenlerle elektro filtreler altrlamaz. Bu esnada baca dumanndaki uucu kllerin atmosfere verilmesi sonucu nemli bir hava kirlilii oluur. Uucu kller havaya yaylarak arlklarna ve meteorolojik koullara gre bacadan itibaren belli mesafelerde yere kerler. Bu esnada
Ayrca bkz., http://www.ttb.org.tr/eweb/yatagan/2.html (Eriim: 12.12.2007). Ayrca bkz., http://www.ekolojimagazin.com/?s=magazin&id=186 (Eriim: 12.12.2007). 187 EK, T. / TANRIVERD, M.; Kmre Dayal Termik Santral Uucu Kllerinden Otoklav Yntemi le Hafif Tula retimi, http://www.maden.org.tr/resimler/ekler/763d72bba4a7ade_ek.pdf (Eriim: 12.12.2007). 188 GONCALOLU, Blent lhan / ERTRK, Ferruh / EKDAL, Alparslan; a.g.e., s.11.
186 185

118

ierdikleri Co, Cd, Zn, Pb, Cu gibi metal bileikler de hem yerel lekte alc ortamlarda (orman, meralar, tarlalar vb) tarla bitkileri ve meyve aalar zerinde zehirli etki yapabilirler; hem de blgesel lekte SO2 ve NOx gazlarnn asit yamurlarna dnmesinde katalizr etkisinde bulunurlar.
Toprak Kirlilii; termik santrallerin bacasndan kan duman bileenlerinin

zamanla yere kmesi evresindeki alanlarda toprak kirliliine neden olabildii gibi, yanma sonucu linyit kmrnde % 35-55 orannda bulunan kller de kl barajnda toprak zerinde depolanarak toprak kirlilii oluturur. Ayrca, kmrn karlmas srasnda byk alanlardan topran alnarak kmr olmayan alanlara ylmas da yanl arazi kullanmna neden olduu iin bir nevi toprak kirlilii saylmaktadr.
Su Kirlilii; termik santrallerde kullanlmakta olan soutma suyu pompalarla

ekilerek artmadan geirilmekte ve bu srada geici sertlik giderimi, ktrme ve mikroorganizmalarn yok edilmesi aamalarnda kimyasal maddeler ilave edilmektedir. Kullanlan bu kimyasallar soutma suyunun bir alc ortama verilmesi durumunda alc ortamda kirlilie sebebiyet vermektedir. Termik santrallerin soutma sularn dearj ettikleri su ortamndaki normal scaklk derecesi zamanla ykselerek, termik santral kurulmadan nceki doal halinden farkl yeni bir scaklk dengesi oluur. Scaklk, sulardaki canllar ve canl metabolizmas zerinde hzlandrc, kstlayc ve ldrc etkilerde bulunur. Scaklk ayn zamanda sudaki znm oksijen konsantrasyonunun azalmasna neden olmaktadr. Ayrca santral bacasndan kacak olan kirletici gazlarn oluturaca asit yamurlar da sularn pH'n (asidik deerini) deitirebilmektedir. Uucu kllerde bulunan ar metaller de zamanla yeralt sular vastasyla alc ortamlara verilmektedir. Btn bunlarn yannda, santrallerde kullanlan kmrler yzey veya yer alt madencilii yaplarak karlmaktadr. Kmr kartlrken oluan kat atklar, yaplan asit direnaj vb etkiler de estetik grnmn bozulmasna neden olmaktadr. Eer yeralt madencilii yaplyorsa gk tehlikesi ve mesleki hastalklarla da sk sk karlalmaktadr.

119

3.3 Bir Rzgar Santrali le Bir Termik Santralin Karlatrlmas

Enerji santral tipleri, birbirlerine oranla olumlu ve olumsuz baz zellikleri barndrmaktadrlar. Herhangi bir enerji santrali tipinin tm ynleriyle olumlu veya bir dierinin tm ynleriyle olumsuz olduunu varsaymak gereki bir yaklam olmayacaktr. rnein, bir termik santral byk miktarda zararl partikl havaya vermekte ve doal yaamda olumsuz etki yaratmakta ise de; kurulduu yre halk iin byk bir istihdam olana oluturduu da grlmektedir. Oysa temiz enerji kayna kullanan rzgar enerji santralleri zellikle iletme aamasnda dikkate deer bir istihdam olana yaratmaz. Bu yaklamla yola karak, bu blmde bir termik ve rzgar enerji santrali eitli alardan ele alnarak karlatrlmtr. Karlatrmaya temel tekil eden unsurlar yukarda formle edilmi olan maliyet ve gelir unsurlarndan doan hesaplamalarn yan sra, evresel ve toplumsal sonularn gzlenebilmesi iin iletme, kaynak, dnm, nakliye gibi konular da ksaca ele alnmtr. zerinde inceleme yapmak zere seilmi olan rnek santraller; rzgar enerji santrali iin eme/Alaat mevkiinde kurulmu olan bir Demirer Holding yatrm olan Mare Res ile, termik santral iin Yataan Termik Santralidir.
Mare Res

Mare Res (Manastr Da Rzgar Enerji Santrali), Aralk 2005de antiye almalar balatlarak Austos 2006da devreye alnm olan ve bugn 49 adet trbin ile 39,2 MW retim kapasitesine sahip, halihazrda lkemizin en byk rzgar enerji santralidir. Bir Demirer Holding Enercon ortak yatrm olan santralin yatrm maliyetleri 46 Milyon Euro (yaklak 90 Milyon Dolar) olarak hesaplanmtr. Bu yatrmn %50si d kaynak, %50si ise kredi ile gerekletirilmitir. Kredinin geri deme sresi 10 yl olarak belirlenmitir. Tesis saatte 39,2MW, ylda 128.700.000kWh elektrik enerjisi retecek ve direk enterkonnekte sisteme verecektir. Ortalama bir hanenin aylk elektrik tketiminin 250kWh olduunu dnrsek, yaklak 50.000 hanenin elektrik enerjisini karlama kapasitesine sahip bir tesis planlanmaktadr. Trbin dikim almalarnn son etab gerekletirilmektedir. Bu tesisin faydal ekonomik mr 30-40 yl olarak kabul edilmektedir.

120

Yataan Termik Santrali

Yataan Termik Santrali niteden meydana gelmekte ve birinci nitesi 1982de, ikinci nitesi 1983te, nc nitesi ise 1984te devreye alnmtr. Bugn 3 niteyle saatte 630 MW, ylda 2.200.000.000kWh elektrik enerjisi retme kapasitesine sahip olan bir tesistir. Toplam kurulu maliyeti 3 nite iin 345 Milyon Dolar (yaklak 650 Milyon Euro) kadardr. Bu santral de yine bir hanenin aylk tketiminin 250kWh olduunu dnrsek, yaklak 730.000 hanenin elektrik enerjisini karlama kapasitesine sahiptir. Santralin sahip olduu nitenin toplam kmr tketimi 6,5 Milyon ton/yl olup, gnlk kmr tketimi yaklak 18000 tondur. letmenin deslfirizasyon (elektronik filtre) nitesi 2001 ylnda devreye alnana kadar ylda yaklak 270000 ton SO2 yaym olup 16 ylda Bencik Da, Sepeti Da yamalarnda 40000 hektar ormanlk alann zarar grmesine ve 4186 hektar ormanlk alann kurumasna neden olmutur. zellikle kzlam aalar SO2 nedeniyle zarar grmektedir. Bu iki enerji santrali, Tablo 3.7de toplanan veriler nda eitli kriterler asndan karlatrlm ve elde edilen sonular grafiklerle de vurgulanmtr.

121

3.3.1 Karlatrmann Tablo Gsterimi Tablo 3.7 Termik Santral le Rzgar Santralinin Baz nemli Ynleriyle

Karlatrlmas

Tesis Tipi zellikler Kurulu G (MW) Bakm Maliyeti (% yatrm) Yllk Ortalama alma Sresi (saat) Yllk Verimli alma Sresi (saat) Yllk retim (GWh) Elektromekanik Aksam mr (yl) Birim Yatrm Maliyeti ($/MW) lk Yatrm Tutar (Milyon $) Yatrmda D Kaynak Oran (%) Birim Yakt Gideri (cent/kWh) Birim letme/Bakm Gideri (cent/kWh) Yllk Yakt Gideri (Milyon $) alan Personel Says Yllk Personel Gideri (Milyon $) Toplam Yllk Gider (Milyon $) retimin Sat Tarifesi (cent/kWh) Yllk Gelir (Milyon $) Yllk Net Gelir (Milyon $) Net Gelir / Yatrm Oran (%) Ekonomik mr Boyunca retim (GWh) Zararl Yan levleri Zararl Atk Yararl Yan levler Tesis Yapm Sresi (ay) Tesis Alan (metrekare) 1kWh in Yakt Tketimi 1kWh in Su Tketimi (litre)

Termik Santral 630 Tesis mr Boyunca Yatrmn %5i 10000 6570 (%65) 2200 25 750 345 % 80 3,50 0,50 71 788 11,635 82,01 5 101,25 19,24 % 5,57 56250 Hava-Su-Toprak Kirlilii CO2, CO, SO2, NOx, Kl Buhar retimi 48 - 60 1.163.000 0,38kg Kmr 1,9

RES 39,2 Tesis mr Boyunca Yatrmn %4 10000 3285 (%33) 140 45 350 90 % 50 0,04 5 0,079 0,079 5 6,5 6,4 % 7,11 18000 Yok Yok Grsel ekim Alan 6-8 400.000 Yok Yok

122

3.3.2 Karlatrmann Grafiksel Gsterimi

300 250 200 150 100 50 0

300

45 40 35 Termik S. RES 30 25 20 15 10 5 0 25

45

39.2

Kurulu G (MWh)

Elektromekanik Aksam mr (yl)

2500 2000 1500 1000 500 0

2250
Termik S. RES

5 4 3 2 1

400

Yllk retim (GWh)

retimin Sat Tarifesi (Cent/kWh)

80 70 60 50 40 30 20 10 0

80 50

Termik S. RES

5 4 3 2 1 0

Yatrmda D Kaynak Oran (%)

Bakm Maliyeti (% Yatrm)

123

800 700 600 500 400 300 200 100 0

788
Termik S. RES

12 10 8 6 4

11.635

5 Personel Says

2 0

0.079

Yllk Personel Gideri (Milyon $)

0.4 0.35 0.3 0.25 0.2 0.15 0.1 0.05 0

0.38
Termik S. RES

2 1.5 1

1.9

0 1kWh in Yakt Tketimi (kg Kmr)

0.5 0

1 kWh in Su Tketimi (lt)

60000 50000 40000 30000 20000 10000 0

56250
Termik S. RES

60 50 40 30 20 10

60

18000

Ekonomik mr Boyunca retim (GWh)

Tesis Yapm Sresi (Ay)

1163 1200 1000 800 600 400 200 0 Tesis Alan (bin metrekare) 400
Termik S. RES

20 15 10 5 0

19.24

6.4

Yllk Net Gelir (milyon $)

124

3.4 Res ve Termik Santral Swot Analizi

Bu blmde; rzgar santrali ile termik santralin gl ve zayf ynleri, frsatlar ve tehditler deerlendirilerek karlatrmaya devam edilmektedir. Tablo 3.8de bu iki santral tipine ilikin Swot Analizi grlmektedir.

Tablo 3.8 Termik Santral le Rzgar Santralinin Swot Analizi

Gl Ynleri

Rzgar Santrali Da baml olmayan bir enerji kaynana sahiptir. Zararl atklar olmadndan evre kirliliine sebep olmaz ve evreye duyarl retim politikalarna uyumlu bir retim sreci ierir. Hayvan, bitki ve dolaysyla insan yaamn olumsuz ynde etkilemez. zerine kurulu olduu arazide tarm ve hayvanclk yapmaya olanak salar. Modler yapda trbinler gerekli (istenen) sayda kullanlabilir. Bakm ve iletme maliyetleri olduka dktr. Yakt gerektirmedii iin yakt gideri ve tama maliyeti oluturmaz. Elektromekanik aksam mr yksektir. Tesis yapm sresi ksadr. Trbin mr bittiinde demonte edilmesi kolaydr.

Termik Santral 500MWh ila 1500MWh gibi byk glerde retim yapma kapasitesine sahiptir Kurulduu yre halk iin geni istihdam olana salar. Ekonomide kullanm alan olmayan kalitesiz kmrlerin enerji retiminde deerlendirilmesine olanak salar. Yanma sonucu ortaya kan kl sanayide lastik, kauuk retimi vb deerlendirilebilir. Kurulu maliyetleri dktr. lkemizdeki zengin kmr (linyit) yataklarndan dolay kurulmas devlet elinden desteklenmektedir.

125

Zayf Ynleri

Rzgar Santrali ok byk glerde enerji retimine olanak salamamaktadr. Byk enerji gereksinimlerini karlamak iin konvansiyonel kaynak kullanmna ihtiyac giderememektedir. Trbin says ok arttnda grlt kirliliine neden olur. Elektromanyetik malar olumsuz ynde etkiler. Kurulu maliyetleri konvansiyonel yaktl santrallere gre daha yksektir.

Termik Santral Yanma sonucu ortaya kan zehirli gazlar ve filtrelenemeyen kller doay ve insanlar olumsuz ynde etkiler. Bakm ve iletme maliyetleri ok yksektir. Yakt elde etmek iin yaplan madencilik ile bu yakt santrale tama maliyetleri yksektir. Ciddi miktarda soutma suyuna ihtiya duyduundan akarsu ve deniz kenarlarna kurulur. Fakat bu sulardaki yaam olumsuz etkiler. Tesis yapm sresi uzundur. Kurmak iin byk arazilere gereksinim vardr.

Frsatlar

Rzgar Santrali Termik Santral Rzgar enerjisi teknolojileri Termik santrallerin doaya verdii dnyada hzla gelimektedir. zararl azaltacak ve verimliliini artracak ar-ge almalar hzla Dnya apnda trbin fiyatlar srmektedir. dmektedir. Termik santrallerin kurulmas Gelimi lkeler ekonomik devlet tarafndan desteklenen bir politikalarnda rzgar enerjisini gr olmaya devam etmektedir. desteklemektedir. taraf denizlerle evrili olan lkemiz hem karada hem denizde byk rzgar potansiyeline sahiptir.

Rzgar Santrali Banka kredilerinin faizleri yksek, devlet tevikleri yetersizdir. Tehditler

Termik Santral Pek ok sivil toplum rgt termik santrallere kar bir gr savunmaktadr. Kurulduklar blgelerde yre halk tarafndan tepki grmektedir. Dnya lkeleri ve zellikle AB, yenilenebilir enerji kaynaklarna ynelmekte ve tevik etmektedir.

126

SONU

Mikro lekte iletmelerde, makro lekte lke ekonomilerinde baar iin nemli bir kavram olan verimlilii arttrmann yollarndan biri de dk verimlilie neden olan etmenlerin ortadan kaldrlmasdr. letmelerde retim iin gerekli girdi maliyetleri azaldnda, verimliliin artt gzlenmitir. Enerji de bir girdi maliyetidir ve tketim miktar iletme giderlerinin nemli bir miktarn oluturmaktadr. Dolaysyla, iletmelerde enerji tasarrufu ile girdi maliyetlerinin azaltlmas verimlilii arttrmaktadr. Bundan yola karak, enerji tasarruf politikalarnda rnn kalitesinin bozulmamas ve retim miktarnn azalmamas iin enerji ynetim programlarnn gereklilii de ortaya kmtr. Gereksinim duyulan enerjinin hangi kaynaktan elde edilecei konusu ve kaynaklarn kullanm oranlarnn belirlenmesi, lkelerin enerji politikalarnn temelini tekil etmektedir. Srdrlebilir bir kalknmadan bahsedebilmek iin kullanlacak kaynaklarn evreye zarar vermemesi de byk nem tamaktadr. lkemizde, sanayi sektr bata olmak zere tm sektrlerde enerji talebi hzla art gstermektedir. retimin bu talebi karlamakta yetersiz kalmas, enerjinin ithal edilmesini zorunlu klmaktadr. Ayrca tketim konusunda, gerekli tasarruf tedbirlerinin yeterli dzeyde alnmad Trkiye koullarnda, enerjinin olduka verimsiz kullanld da gzlenmektedir. Bu konuda lke apnda planlamalar yaplmal, politikalar belirlenmeli ve uygulamalar denetlenmelidir. Bu almalarn baarya ulamas iin bata Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl olmak zere, belediyeler, meslek odalar ve sivil toplum rgtlerine kadar toplu bir katlmla almalarn yrtlmesi, toplumun bilinlendirilmesi byk nem arz etmektedir. Gda ve tekstil gibi, enerji youn olmayan sanayi sektrlerine doru geliecek olan bir yaplanma ile birincil enerji kaynaklar bakmndan da bamlln ileriki dnemlerde bir miktar nne gemek mmkn olabilecektir. Sanayiden elde edilen atk maddelerin geri kazanm sistemlerinin gelitirilmesi konusunun ele alnmas ve desteklenmesi de lke verimliliinin ykseltilmesi asndan faydal olacaktr. Enerji ihtiyacnn karlanmasnda kendi z kaynaklarmza ncelik vererek, yenilenebilir kaynaklara ynelmek gelecee dnk planlarda byk nem arz edecektir. Yenilenebilir enerji kaynaklarna ynelim, ayn zamanda evrenin

127

korunmas asndan da nemlidir. evrenin korunmas ve evre sorunlarnn zmlenmesine ynelik harcamalarn yaplmas; ancak bu harcamalarn ilemlere girdi olarak katlmamas, verimlilik orann greceli olmasna ve hesaplama kargaasna sebep olmaktadr. Oysa verimlilik orannn paydasnda yer alan girdilerin, retim srecinin zelliklerine gre deiiklik gsterdii bilinmektedir. retim srecinin evrede yol at olumlu veya olumsuz etkiler;

llememesi sebebiyle ou zaman hesaplamalarda yer almamaktadrlar. Ancak, bu etkilerin uzun vadede karmza karaca toplumsal maliyetleri gz ard etmemelidir. nk, evrenin korunmas iin herhangi bir nlem almayan ve harcama yapmayan bir iletmede hesaplanan verimlilik, bu konuda harcama yapandan daha yksek kyor olsa da; zamana dayal verimlilik oran hesaplamalarnda yanlglara sebep olabilmektedir. Bylece, yalnzca kt/girdi oran olarak hesaplanan ve evresel etkileri gzden karlan verimlilik oranlarndaki bymelerin ve srdrlebilirliin gereklemesi rastlant dzeyinde kalmaktadr. Bu nedenlerledir ki, evre koullarndaki deiimleri yanstacak deikenlerin verimlilik oran iinde yer almas gerekmektedir. Bu almada; bahsedilen hususlar dikkate alnarak enerji retimi konusu irdelenmi; lkemiz enerji politikasnn dayandrlm olduu konvansiyonel enerji kaynaklar verimlilik-kalknma-evre etkileimi asndan sorgulanmtr. Gnmze kadar; verimlilik artn yalnzca retim artna dayandran baz devlet ve iletme politikalar nedeniyle, srdrlebilir kalknmada istikrarszlklar ve eitli yaam alanlarnda darboazlar gzlenmitir. Geleneksel verimlilik tanmnn evresel etkiler gz ard edilerek yorumlanmas sonucu elde edilen byme deerleri; bu etkiler gz nnde bulundurulduunda olumlu zelliklerini yitirmekte ve kalknma olarak yorumlanamamaktadr. Ksaca; enerjinin retiminden tketimine planlamas ve ynetimi, enerji konusunda yeni kaynaklar ve retim yntemleri zerinde alma, kayplarn en aza indirilmesi, srdrlebilirlik, bilim ve teknolojideki gelimelerin uygulamalar gibi konularda almalar ve planlamalar yaplmas gerekmektedir. Bilindii zere bugnn dnyas elektrik enerjisini ekonominin ve sosyal yaamn vazgeilmez bir esi haline getirmitir. Kullanm kolayl, temiz ve kaliteli enerji tr olmas nedeniyle dier enerji trlerine gre n plandadr. Bu sebeple

128

elektrik enerjisinin girdi olarak kullanlmad sektr yok gibidir. Bu durumda da, elektrik enerjisi arzndaki darboazlar ve bu konudaki ek maliyetler eitli ekillerde karmza kmaktadr. 2050 ylnda dnyann enerji ihtiyacnn bugnk talebin iki katna kaca tahmin edilmektedir. Bu sebeple, enerji santrallerinin retim yetenekleri srdrlebilir kalknma arzusundaki toplumlarn ihtiyacn karlayabilecek nitelik ve yeterlilikte olmaldr. Son otuz ylda enerji retiminde fosil kaynaklarn kullanm azalma gstermitir. Siyasi nedenlerle temini zorlaan ve buna bal olarak kullanm azalan bir dier kaynak da petroldr. statistikler, bu azaln nkleer enerji ile telafi edildiini gstermektedir. Gelimi lkeler, alternatif enerji retim sistemlerinin gelitirilmesi ile fosil ve nkleer kaynaklardan enerji retimini en aza indirmeyi planlamaktadrlar. 2000 yl verilerine gre kii bana elektrik tketimi (1840kWh) dnya ortalamasnn (2376kWh) olduka altnda olan lkemizde, enerji retiminin 1/3 hidroelektrik santrallerden, 2/3 termik santrallerden elde edilmektedir 189. Trkiyede, dnya genelinin aksine, birincil enerji kayna olarak kmr en byk paya sahiptir. Ancak termik santrallerde kullanlan her trl yakt, eitli oranlarda zehirli atk kmasna neden olmaktadr. Kullanlan birincil enerji kaynann cinsi ve nitelii enerji retiminin evresel etkileri zerinde byk neme sahiptir. Yapm olduumuz uygulama almas sonucunda, konvansiyonel ve yenilenebilir enerji kaynaklaryla retim yapan iki tip enerji santralinin birbirlerine gre avantajl ve dezavantajl ynleri incelenip deerlendirilmitir. Elde edilen sonular her ne kadar evresel etkilerin olumsuz koullar yarattn gsterse de; gelimekte olan lkeler kategorisinde yer alan ve enerji ihtiyac hzla byyen Trkiye koullarnda herhangi bir enerji kaynann kullanmn reddetmenin yerinde bir yaklam olmayaca deerlendirilmektedir. Nitekim, nkleer santral ile enerji retimi pek ok sivil toplum kuruluu tarafndan sakncal bulunup tepki toplasa da; birok niversite ve devlet kurumu tarafndan desteklenmektedir. lkemizde bulunan zengin linyit yataklarnn enerji retiminde deerlendirilmesi devam ederken, yeni teknolojileri takip etmek ve yine lkemizde mevcut olan yenilenebilir enerji potansiyelini deerlendirmek gelecee ynelik srdrlebilir bir kalknma iin en
189 KAHRMAN, Ali / KURUN, lgin; ABye Giri Srecinde Trkiye Enerji Politikalar, http://www.istanbul.edu.tr/eng/maden/linkler/kayanyazilar/enerji.htm (Eriim: 21.04.2008)

129

olumlu yaklam olacaktr. Enerjide arz (kaynak) gvenlii ve eitlilii, evrenin korunmas, sosyal ve ekonomik dayanmann salanmas asndan mevcut potansiyellerin verimli kullanlmas nemli bir noktadr. Halihazrda, lkemizdeki enerji sektrne kamu kurumlar hakim durumdadr ve piyasada devlet mdahalesini en aza indirmeyi ngren yasal dzenlemeler gei sreci ierisindedir. ngrlen serbest piyasa henz tam olarak oluturulamamtr. Hukuki ve brokratik engellerden dolay, lisans alm olan

birok yenilenebilir enerji santrali projesi imalata balanamadan askya alnmtr. Yaplacak olan yerli ve yabanc yatrmlarn n almam olduundan halen doalgaz ve termik santral projeleri yenilenebilir enerji projelerine gre daha hzl bir ilerleme gstermektedir. Oysa yenilenebilir kaynaklardan elde edilebilecek olan enerji iin orta vadeli hedefler belirleyerek ulusal politikalar ortaya koymak ve bu konudaki ykmllkleri yerine getirmek, lkemizin geleceini temin etmek asndan byk nem tamaktadr. Enerji konusunun balca aktrleri olan kamu, niversite ve sanayi arasndaki ibirliklerini de glendirmek gerekmektedir. Enerji sektrnde Trkiyenin geleceini planlarken kaynak eitliliine gitmenin neminin vurgulanmas gerekmektedir. Her eit enerji kaynann ve santral tipinin olumlu ynlerinden fayda salamak, enerji darboazlaryla karlamamak iin bir gereklilik halini almtr. Rzgar enerji santrallerinin geliimi srasnda dikkat edilmesi gereken baz noktalar da u ekilde sralayabiliriz:

Rzgardan enerji retiminde ciddi yatrmlar yapacak olan kii ve kurululara rasyonel destek salanmaldr. lke genelinde rzgar lm yaplarak lokal ve ulusal rzgar haritalar ve gerekli veritaban detayl olarak oluturulmaldr. lk yatrm maliyetinin yksek olmasnn yarataca olumsuz etkiyi tolare etmek iin i ve d kredilerin faiz oranlarnda ve vergilendirmede devlet destei salanmaldr.

Rzgar

santrallerinden

elde

edilecek

enerjinin

enterkonnekteye

aktarlmasnda karlalacak sistem engelleri kaldrlmaldr. Rzgar enerjisi teknolojisinin Trkiyeye getirilmesinde gelimi lkelerin terk etmekte olduklar teknolojilerin, eski ve kk gl trbinlerin pazar olmaktan kanlmaldr.

130

Bu teknolojinin retiminin lkemizde gereklemesi iin gerekli giriimlerde bulunulmal ve sanayi oluumunu dzenlenmelidir. Yenilenebilir enerji kaynaklar konusunda ehliyetli personel yetitirmek amacyla eitim kurumlarn tevik edilmelidir. Sonu olarak; lkemizin z kayna olan rzgar enerji potansiyelinin lke ii

olanaklarla deerlendirilmesi, gelecee dnk ekonomik politikalar, da bamllk unsuru, toplum refah ve sal ve son olarak da enerji verimlilii asndan umut vaat etmektedir. Esmekte olan rzgar enerji olarak deerlendirmek artk bir gerekliliktir.

131

KAYNAKLAR AKDENZ, Cengiz / HEPBALI, Arif / BOYAR, Serkan; Trkiye Karma Yem

Sanayinde Enerji Ynetiminin Gereklilii, Tarmsal Mekanizasyon 21. Ulusal Kongresi, Konya 2003.
AKT, Tamer; Dier Enerji Kaynaklar Tanm Ve Kaynaklarn lkemizdeki Mevcut

Durumu, Meteoroloji Mhendislii Dergisi, 1995/1.

ANDERSON, Dennis; Energy and the Environment: Technical and Economic

Possibilities, Finance & Development / June 1996.

ARISOY, Turgut; Enerji ve evre, 5 Haziran 1981 Dnya evre Gn Toplants

Teblileri, zmir 1982.

ATAN, Murat; retim ve Verimlilik Arttrma Teknikleri, Ekonometri Blm Ders

Notlar, Gazi niversitesi BF, Ankara 2005, http://muratatan.info/notes/10.pdf (Eriim: 25.03.2008).

ATILGAN, brahim; Trkiyenin Enerji Potansiyeline Bak, Gazi niversitesi

Mhendislik Mimarlk Fakltesi Dergisi, C.15, No:1, Ankara 2000.

AVCI, Sedat; Trkiyede Termik Santraller ve evresel Etkileri, stanbul

niversitesi Edebiyat Fakltesi Corafya Dergisi, S.13, ISSN: 1302-7212, stanbul 2005.
AY, HAKAN; http://www.ruzgarenerjisibirligi.org.tr/bilimsel/tez/HakanAy.pdf (Eriim:

20.10.2007).
BAKIR, Nadi; Hidroelektrik Perspektifinden Trkiye ve AB Enerji Politikalarna

Bak, 02.12.2007).

http://www.ere.com.tr/pdf/TR_EU_ENJ_POL_SPC_R2.pdf

(Eriim:

BANERJEE, Subhabrata Bobby; Corporate Environmental Strategies and

Actions, MCB University Press, Management Decision 39/1 [2001].

132

BAOL, Koray; Doal Kaynaklar Ekonomisi, Aklselim Ofset Tesisleri, zmir 1992. BLGNOLU, M. AL; Ekonomik Byme, Enerji ve evre likisi, E.. ..B.F.

Dergisi, Say: 8, ubat 1989.

BOYD, Gale A. / PANG, Joseph X.; Estimating The Linkage Between The Energy

Efficiency and Productivity, Energy Policy, Policy and Economic Analysis Group, Economics Department, University of Chicago, 60637 USA, 18 August 1999.
BUDAY; Ekolojik Yaam Dergisi, Say 15, 2002 191275. BURSA EVRE MERKEZ, BURSA TCARET VE SANAY ODASI LE BURSA ESNAF VE SANATKARLAR ODALARI BRL; Avrupa Birlii Ve evre

Enstrmanlar, Bursa evre Merkezi, Bursa Ticaret ve Sanayi Odas ile Bursa Esnaf ve Sanatkarlar Odalar Birlii Yayn, Ocak 2003.
ALIKOLU, Erdal; Enerji Verimlilii ve EE Tarafndan Yrtlen almalar,

23. Ulusal Enerji Verimlilii Kongresi, EE Genel Mdrl Enerji Tasarrufu Koordinasyon Kurulu Yayn, Ankara 2004.
ANGA, Mustafa; Rzgar Erozyon Korumalar, Ankara niversitesi Ziraat

Fakltesi Tarm Bilimleri Dergisi, C.:6, S.1, Ankara 2000.

ETNDAMAR, Dilek; Mhendisler ve evre, 3rd METU International Economics

Conference,

8-11

September

1999,

Ankara,

http://digital.sabanciuniv.edu/elitfulltext/3011800000102 (Eriim: 24.11.2007).

EVREYE DUYARLI LETMECLK VE TRK SANAYNDE EVRE YNETM SSTEM UYGULAMALARI, SO, Yayn no:2000/11. ITAK, Aydn;

Trkiyenin

Enerji

Potansiyeli,

TSAV,

http://tisavelazig.8m.com/yazilar.htm (Eriim: 25.03.2008).

133

EK, T. / TANRIVERD, M.; Kmre Dayal Termik Santral Uucu Kllerinden

Otoklav 12.12.2007).

Yntemi

ile

Hafif

Tula

retimi, (Eriim:

http://www.maden.org.tr/resimler/ekler/763d72bba4a7ade_ek.pdf

DADA, Ahmet; Termik Santrallerde Jeotermal Enerjiden Yararlanmann Yakt

Tasarrufuna Ve Santral Performansna Etkileri, Pamukkale niversitesi Mhendislik Fakltesi Mhendislik Bilimleri Dergisi, Cilt:12, Say:2, Denizli 2006.
DEVLET PLANLAMA TEKLATI; Yedinci Be Yllk Kalknma Plan 1996-2000,

DPT Yayn, Ankara 1995.

DKENSZ GL TEMZ ENERJ; Dou Akdeniz evrecileri (DAE) Temiz ve

Yenilenebilir Enerji Kaynaklar Raporu.

DKMEN, aatay; ABde Enerji ve evre, 5. Enerji Sempozyumu Bildiriler Kitab,

Ankara 2005.
DNER, brahim; Renewable Energy and Sustainable Development: A Crucial

Review, Renewable and Sustainable Energy Reviews, Vol:4 (2000) 157-175, Saudi Arabia, February 1999.
DOAN, Muammer; letme Ekonomisi ve Ynetimi, DE ktisadi ve dari Bilimler

Fakltesi Yayn, Geniletilmi Yeni Bask, zmir 1998.

DOAN, zlem pekgil / MARANGOZ, Mehmet / TOPOYAN Mert; letmelerin

ve D Pazarda Rekabet Gcn Etkileyen Faktrler ve Bir Uygulama, Dokuz Eyll niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Cilt:5, Say:2, zmir 2003.
DOAN, zlem pekgil; Kalite Uygulamalarnn letmelerin Rekabet Gc

zerine Etkisi, Dokuz Eyll niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Cilt:2, Say:1, zmir 2000.
DOAN, zeyme; Verimlilik Analizleri ve Verimlilik Ergonomi likileri, zmir

Ticaret Borsas Yaynlar, No: 31, zmir 1987.

134

DUMAN, smet; Ulam Sektrnde Enerji Kullanm ve Tasarrufu, Enerji ve Tabii

Kaynaklar Bakanl Elektrik leri Ett daresi Genel Mdrl Enerji Tasarrufu Koordinasyon Kurulu ve Ulusal Enerji Tasarrufu Merkezi, 25.Enerji Verimlilii Haftas Etkinlikleri, ubat 2006.
DURAK, Murat / EN, Zekai; Wind Power Potential In Turkey and Aksihar Case

Study, Renewable Energy 25 (2002) 463-472, stanbul, November 2000.

DNYA ENERJ KOMSYONU; Yarnn Dnyas in Enerji, Ocak 1996. E..E. daresi, Rzgar Enerjisi Gzlem stasyonlar Bildirisi, 2003. ELEKTRK MHENDSLER ODASI; zmir ubesi, Ege Blgesi Enerji Forumu

Bildiri Kitab, s.20 zmir, Mart 2007.

ELEREN, Ali / BEKTA, etin / AKYZ, Ylmaz; Deiim Srecinde retim

Sistemlerinde Ortaya kan Yeni Global Boyutlar Ve Finansal Etkileri, Afyon Kocatepe niversitesi, Afyon ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Dergisi, S. 28, C. 1.
ELEVL, Sermin / DEMRC, Ahmet; Baz Kmr zelliklerinin Termik Santral

Verimlilii ve Kmr Fiyatlar zerine Etkilerinin Aratrlmas, Trkiye 14. Kmr Kongresi Bildiriler Kitab, Zonguldak, 02-04 Haziran 2004.
ENKS 2007, T Enerji altay ve Sergisi, Bildiriler ve Sunumlar, T Enerji

Enstits Yaynlar 2008/1.

ERBESLER, Ayfer; stanbul malat Sanayinde gcnn Eitim Yaps ve

Teknolojik Deimeye Uyum Sorunlar, MPM Yaynlar, No: 356, Ankara 1987.
EREN, Emrah; lkemizde Enerji Verimlilii ve Ynetimi almalarnn Dn,

Bugn ve Gelecei Ege niversitesi, Fen Bilimleri Enstits, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, zmir 2001.

135

ERGN,

Serdal;

Trkiye

Enerji

Sektrnde

Verimlilik

Gstergeleri,

Kresellemenin Enerji Sektrnde Yapsal Deiim Program ve Enerji Politikalar, Elektrik Mhendisleri Odas, 5. Enerji Sempozyumu Bildiriler Kitab, Ankara 2005.
EVRENDLEK, F. / ERTEKN, C.; Assessing The Potential Of Renewable Energy

Sources In Turkey, Renewable Energy, Volume 28, Issue 15, December 2003.
GERL, Glen Sar; Kreselleme ve ok Uluslu irketlerin alma likilerine

Etkileri, Dokuz Eyll niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, C.6, S.1, zmir 2004.
GONCALOLU, Blent lhan / ERTRK, Ferruh / EKDAL, Alparslan; Termik

Santrallerle Nkleer Santrallerin evresel Etki Deerlendirmesi Bakmndan Karlatrlmas, Yldz Teknik niversitesi, evre Mhendislii Blm, evre Koruma Dergisi, C.9, S.34, stanbul 2000.
GKALP, M. Faysal / YILDIRIM, Aynur; Trkiye malat Sanayi D Ticaretinin

Kirlilik Emisyonu, Dokuz Eyll niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, C.8, S.1, zmir 2006.
GROSS, Robert / LEACH, Matthew / BAUEN, Ausilio; Progress In Renewable

Energy, Environment International 29 (2003) 105-122, London 2002.

GLCAN, F. Deniz; Energy Management In The Rubber Industry, Dokuz Eyll

niversitesi Fen Bilimleri Enstits, evre Teknolojisi Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, zmir 1995.
GRAK, Hasan; MPM Verimli Mi? Milli Prodktivite Merkezi ve Makro Verimlilik,

Verimlilik Dergisi, MPM Yayn, S.2001/2.

GRAK, Hasan; Verimlilik Artlar ve Eitimli Yaratc nsan Kaynaklar likisi,

Verimlilik Dergisi, MPM Yayn, S.2000/1.

HALL, Darwin C.; Geoeconomic Time and Global Warming: Renewable Energy

and Conservation Policy, International Journal of Social Economics, Vol:23, No:4/5/6, 1996, MCB University Press 0306-8293.

136

HANIOTIS, A. / KLADAS, A. / TEGOPOLUOS, J.; Coupled Field, Circuit and

Mechanical Modelling of Wind-Turbine, The International Journal for Computation and Mathematics In Electrical and Electronic Engineering, Vol.25, No.2, 2006.
HENDERSON, Hazel; Twenty-First Century Strategies For Sustainability, Florida

2006.
HOCAOLU, Fatih Onur / KURBAN, Mehmet; Rzgar Gcnden Elektrik Enerjisi

retimi in Rzgar Trbini Tasarm, EVK 1. Enerji Verimlilii ve Kalitesi Sempozyumu Notlar, Kocaeli 2005.
KAHRMAN, Ali / KURUN, lgin; ABye Giri Srecinde Trkiye Enerji

Politikalar,

http://www.istanbul.edu.tr/eng/maden/linkler/kayanyazilar/enerji.htm

(Eriim: 21.04.2008).
KASSAYE, W. Wossen; Green Dilemma, MCB University Press, Marketing

Intelligence and Planning 19/6 [2001].

KAVAK, Kubilay; Dnyada ve Trkiyede Enerji Verimlilii ve Trk Sanayinde

Enerji Verimliliinin ncelenmesi, T.C. Babakanlk Devlet Planlama Tekilat, ktisadi Sektrler ve Koordinasyon Genel Mdrl Uzmanlk Tezi, Yayn No: DPT2689, Eyll 2005.
KAYGUSUZ, Kamil; Renewable and Sustainable Energy Use In Turkey: A

Review, Elsevier, The International Journal, Renewable and Sustainable Energy Reviews, California, USA, 2002.
KAYNAK, Serdar; Enerjinin Verimli Kullanmna Yaklamlar, Kresellemenin

Enerji Sektrnde Yapsal Deiim Program ve Enerji Politikalar, Elektrik Mhendisleri Odas, 5. Enerji Sempozyumu Bildiriler Kitab, Ankara 2005.
KORUCU, Yusuf;

Enerji

Verimlilii

Kanun

Tasars

Tasla,

http://www.eie.gov.tr/turkce/en_tasarrufu/en_tas_etkinlik/2005_bildiriler/oturum3/Yus ufKorucu.doc (Eriim: 05.04.2007).

137

KROLU, Rza; TEV Toplam Enerji Verimlilii, Enerji ve Tabii Kaynaklar

Bakanl Elektrik leri Ett daresi Genel Mdrl Enerji Tasarrufu Koordinasyon Kurulu ve Ulusal Enerji Tasarrufu Merkezi, 25.Enerji Verimlilii Haftas Etkinlikleri, ubat 2006.
KSETORUNU, Alev;

Trkiyede

Enerji

Sektrnn

Gelecei,

http://www.dtm.gov.tr/ead/DTDERGI/tem97/6.htm (Eriim: 07.04.2007).

KK, Reyhan / UZUN, Gngr; Nkleer Santral Kurulmas Planlanan

Akkuyunun Doal zellikleri, TMMOB 1. Enerji Sempozyumu Bildiriler Kitab, 1214 Kasm 1996, Ankara.
LAPONCHE, Bernard / JAMET, Bernard / COLOMBIER, Michel / ATTALI, Sophie; Energy Efficiency For A Sustainable World, ICE Editions, International

Conseil nergie, Paris 1997.

LICHTENTHALER, Eckhard; Technological Change and The Technology

Intelligence Process: A Case Study, Journal of Engineering and Technology Management Jet-M, J. Eng. Technol. Manage. 21 (2004).
MALKO, Yksel; Trkiye Elektrik Enerjisi htiyacnn Karlanmasnda Rzgar

Enerjisinin Yeri, EMO Enerji, Toplumsal Haber ve Aratrma Dergisi, S.3, zmir, Eyll 2007, s.45.
MLL PRODKTVTE MERKEZ;

Trkiyede

Verimlilik

Kalknma

evre

Etkileimi, Milli Prodktivite Merkezi Yaynlar No:653, Ankara 2001.

MMO ZMR UBES ENERJ VERMLL KOMSYONU; Dnyada ve

Trkiyede Enerji Verimlilii (3), TMMOB Makine Mhendisleri Odas Blteni, S.211, zmir 2007.
MVV CONSULTANTS AND ENGINEERS; Trkiye in Enerji Verimlilii Stratejisi,

Nisan 2004.

138

ONAT C. / CAMBAZOLU S., Rzgar Trbinlerinin Ekonomisi zerine Bir

Aratrma, Mhendis ve Makine Dergisi, Ocak 2002, S.504.

ONAYGL, Sermin; stanbul Teknik niversitesi, Enerji Ynetimi Ders Notlar,

http://atlas.cc.itu.edu.tr/~onaygil/ebt535K1.pdf (Eriim: 01.05.2007).

ZEP, Ferhat / KARABULUT, Sava; Jeotermal Enerji Olanaklar ve

Yararlanma, l Mhendislikte, Mimarlkta ve Planlamada, Nisan 2003, s.45. http://www.istanbul.edu.tr/eng/jfm/ozcep/jeofizik/Jeotermal.htm (Eriim: 25.03.2008).
ZDABAK, Abdulkadir / ERTEM, M. Emre; Enerji Ynetim Teknikleri, Ereli

Demir ve elik Fabrikalar T.A.., Yardmc letmeler Bamdrl Enerji Yneticilii, Kasm 2001.
ZDEMR, Murat / TAPLAMACIOLU, M. Cengiz; Elektrik letim ve Datm

Sistemlerinin Performans Kriterlerinin ve Birbirleri zerindeki Olumsuz Etkilerinin Deerlendirilmesi, Kresellemenin Enerji Sektrnde Yapsal Deiim Program ve Enerji Politikalar, Elektrik Mhendisleri Odas, 5. Enerji Sempozyumu Bildiriler Kitab, Ankara 2005.
ZDL, Eralp / UURSAL, smet; Enerji Ekonomisi in Projelendirme, Sanayide

Enerji Ynetimi ve Tasarrufu Kurs Bildirileri, Dzenleyen: brahim KAVRAKOLU, Boazii niversitesi, BF, Yayn No: 285, 1. Bask, stanbul 1983.
ZGENER, nder; Trkiyede ve Dnyada Rzgar Enerjisinin Kullanm, DE

Mhendislik Fakltesi, Fen ve Mhendislik Dergisi, C.4, S.3, Ekim 2002.

ZGLER, Verda Canbey; Verimlilik, Eskiehir Odunpazar Belediyesi Hizmetii

Eitim 23.03.2007).

Seminer

Notlar, (Eriim:

http://www.yeniekonomi.com/word_belgeler/verimlilik.16.6.2005.doc

ZTOPAL, Ahmet / AHN, Ahmet D. / AKGN, Nezihe / EN, Zekai; On The

Regional Wind Energy Potential of Turkey, Elsevier The Internatioal Journal, Energy 25 (2000) 189-200, California, USA, 2000.

139

PAMR, Necdet; Enerji Politikalar ve Kresel Gelimeler, Kresellemenin Enerji

Sektrnde Yapsal Deiim Program ve Enerji Politikalar, 5. Enerji Sempozyumu Bildiriler Kitab, Ankara 2005.
PAAOLU, Salih; ETKB Mstear Yrd., ETKB Gndeminde Yenilenebilir Enerji

ve Hidrolik Enerji, Dnya Su Gn Konferans, Su Vakf, stanbul 2005.

PENT, M. Adnan; Elektrik Santralleri Enerji letimi ve Datm, Milli Eitim

Basmevi, stanbul 1996.

SOANCI, Mehmet; Kresellemenin Enerji Sektrnde Yapsal Deiim Program

ve Enerji Politikalar, 5. Enerji Sempozyumu Bildiriler Kitab, Ankara 2005.

SZEN, Ural; Teknoloji Yaratma ve Kullanma Kltr, Bildiriler-I, KHO 1. Sistem

Mhendislii ve Savunma Uygulamalar Sempozyumu, 12-13 Ekim, Ankara,1995.

SUTA, Turul; letmelerde Enerji Ynetimi ve Bir Uygulama, Kocaeli

niversitesi, Mhendislik Fakltesi Bitirme Tezi, Kocaeli 1998.

AHN, Vedat; Enerji Sektrnde Gelecee Bak (Arz, Talep ve Politikalar),

TSAD Yaynlar, Yayn No:TSAD-T/94, 11-168, stanbul 1994.

TMMOB MAKNE MHENDSLER ODASI; MMO Blteni, Say:208, zmir, Aralk

2006.
TMMOB MAKNE MHENDSLER ODASI; MMO Blteni, S.98, Temmuz 2006. TUCU, Can Tansel; evre Ekonomisine Teorik Bir Yaklam: Srdrlebilirlik

Kavramnn

retim

Fonksiyonuna

Dahil

Edilebilirlii,

Kayseri

Ekonomisi

Sempozyumu II, Kayseri Ticaret Odas Yaynlar No: 56, Kayseri 2004.
TURAN, Orhan; Binalarda Enerji Verimliliinin nemi ve zm nerileri, 23.

Ulusal Enerji Verimlilii Kongresi, EE Genel Mdrl Enerji Tasarrufu Koordinasyon Kurulu Yayn, Ankara 2004.

140

TRKYE EVRE SORUNLARI VAKFI; Trkiyenin Yeni Ve Temiz Enerji

Kaynaklar, Trkiye evre Sorunlar Vakf Yayn, Austos 1984.

TRK SANAYCLER VE ADAMLARI DERNE, Enerji Sektrnde Gelecee

Bak Arz, Talep Ve Politikalar, Yayn No: TSAD-Y/94, 11-168, Kasm 1994.
LGEN, Hayri; letmelerde Organizasyon lkeleri ve Uygulamas, .. letme

Fakltesi Yayn 2. Bask, stanbul, 1993.

NALAN, Sebahattin;

Alternatif Fen

Enerji

Kaynaklar Bilimleri

Ders

Notlar,

Erciyes

niversitesi,

Enstits,

http://66.102.9.104/search?q=cache:PjdwjHzbyMUJ:me.erciyes.edu.tr/sunalan/altener-kay.pdf+%22sebahattin+%C3%BCnalan%22&hl=tr&ct=clnk&cd=1&gl=tr (Eriim: 25.03.2008).

VZYON 2023 PROJES ENERJ VE EVRE TEKNOLOJLER STRATEJ GRUBU; Enerji Ve evre Teknolojileri Stratejisi, Ankara, Austos 2004. WORRELL, Ernst / LAITNER, John A. / RUTH, Michael / FINMAN, Hodayah;

Productivity Benefits of Industrial Energy Efficiency Measures, Elsevier The International Journal, Energy 28 (2003) 1081-1098, California, USA 2003.
YAPICI, Kahraman / ZDEMR, Sevim; klim Deiikliine Yenilenebilir Enerji

zm, EMO Enerji, Toplumsal Haber ve Aratrma Dergisi, S.3, zmir, Eyll 2007.
YELOLU, Hakk Okan; Bilgi Ekonomisi ve Deikenleri: Trkiye ve OECD

lkeleri Karlatrmalar, 3. Ulusal Bilgi, Ekonomi Ve Ynetim Kongresi Bildiriler Kitab, Eskiehir, Kasm, 2004.
YILMAZ, Elif; Enerji Verimlilii, Bilim ve Teknik Dergisi, TBTAK Yayn,

Say:459, ubat 2006.

YOCOM, Dennis / HELMS, Marilyn M.; Discharge In The Electric Industry,

Europan Bussiness Review, Vol.13, No.3, 2001.

141

YKSEL, Hilmi; letmelerin evreye Duyarl retim Faaliyetlerinin Ampirik Bir

alma le Deerlendirilmesi, MMO Endstri Mhendislii Dergisi, 2003. http://www.yenilenebilirenerjikaynaklari.ws.tc/ (Eriim: 29.31.2006). TMMOB Elektrik Mhendisleri Odas, http://www.emo.org.tr/etkinlikler/yeksem

(Eriim: 11.01.2007). Rzgar Enerjisi Sempozyumu 05.04.2001,

http://www.iyte.edu.tr/basin/ruzgar_enerjisi_5-4-01.htm (Eriim: 12.01.2007). Su Dnyas Dergisi, http://www.sudunyasi.com.tr/subat2004_7/ruzgarenerjisi.htm (Eriim: 13.01.2007). TMMOB Makine Mhendisleri Odas,

http://www.mmo.org.tr/modules.php?op=modload&name=News&file=article&sid=25 7&mode=thread&order=1&thold=0 (Eriim: 13.01.2007). T.C. Babakanlk D Ticaret Mstearl, http://www.dtm.gov.tr (Eriim:

13.01.2007). Elektrik leri Ett daresi Genel Mdrl, http://www.eie.gov.tr (Eriim:

18.01.2007). Aydn Valilii, http://www.aydin.gov.tr/tr/haberoku.asp?ID=53 (Eriim: 18.01.2007). Trkiye Gen adamlar Dernei, www.tugiad.org.tr/bultendosya/1_70.pdf (Eriim: 18.01.2007). http://www.fizikdosyasi.com/nukleerenerji.htm (Eriim: 26.01.2007). Hrriyet (Eriim: 26.01.2007). Gazetesi Haber Arivi,

http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/haberler.aspx?id=2065&tarih=2007-01-18

142

TMMOB 26.01.2007).

evre

Mhendisleri

Odas, (Eriim:

http://www.cmo.org.tr/etkinlik/gundem/gundem23.php?altm=gundem23

T. C. Babakanlk Trkiye statistik Kurumu, www.tuik.gov.tr (Eriim 27.01.2007). T. C. Devlet Demir Yollar, www.tcdd.gov.tr (Eriim: 27.01.2007). Yldz Teknik niversitesi, Gne Enerjili Sistemler Kulb, www.gesk.yildiz.edu.tr (Eriim: 28.01.2007). http://www.dalgaenerjisi.com/ana.asp (Eriim: 28.01.2007). Rocky Mountain Institute, http://www.rmi.org/sitepages/pid523.php (Eriim:

01.02.2007). Ankara Su ve Kanalizasyon letmeleri (ASK),

http://www.aski.gov.tr/m.asp?tid=28&pn=1 (Eriim: 26.03.2007). http://www.bugday.org/article.php?ID=79 (Eriim: 04.04.2007). The World Bank; Yenilenebilir Enerji Projesi,

http://web.worldbank.org/WBSITE/EXTERNAL/COUNTRIES/ECAEXT/TURKEYINT URKISHEXTN/0,,contentMDK:20815979~pagePK:141137~piPK:141127~theSitePK :455688,00.html (Eriim: 04.04.2007). Meteoroloji 04.04.2007). TSAD, 07.04.2007). TBTAK, http://www.tubitak.gov.tr/btpd/btspd/platform/enerji/bolum6_1.html http://www.tusiad.org/turkish/rapor/enerji/html/sec15.html (Eriim: leri Genel Mdrl, (Eriim:

http://www.meteor.gov.tr/2006/kurumsal/ekitap/4mevsim1-sayfa33.pdf

(Eriim: 07.04.2007).

143

SO,http://www2.iso.org.tr/tr/Documents/Cevre/MEVZUAT%20LISTESI/53%20ENE RJI%20VERIMLILIGI%20KANUNU.doc (Eriim: 11.04.2007). TSE, http://www.tse.org.tr/Turkish/KaliteYonetimi/14000bilgi.asp (Eriim:

30.04.2007).

144