T.C.

SAKARYA N VERS TES

FEN B L MLER ENST TS

KIRMIZI AMURDAN DEM R VE ALUM NYUMUN SLFR K AS T ZELT S NDEK ZNME K NET

YKSEK L SANS TEZ

Deer UZUN

Enstit Anabilim Dal Tez Danman

: :

K MYA Yrd. Do. Dr. Mustafa GLFEN

Haziran 2006
T.C. SAKARYA N VERS TES

FEN B L MLER ENST TS

KIRMIZI AMURDAN DEM R VE ALUM NYUMUN SLFR K AS T ZELT S NDEK ZNME K NET

YKSEK L SANS TEZ

Deer UZUN

Enstit Anabilim Dal

K MYA

Bu tez 08 / 06 / 2006 tarihinde aadaki jri tarafndan Oybirlii ile kabul edilmitir.

Prof. Dr. Ali Osman AYDIN

Yrd.Do.Dr. Mustafa GLFEN

Yrd.Do.Dr. Kenan YILDIZ

Jri Bakan

ye

ye

Bu alma, Sakarya niversitesi Bilimsel Aratrma Projesi Komisyonu tarafndan desteklenmitir (Proje No: 06-FBY-023)

TEEKKR

almalarm srasnda tevik ve yardmlarndan dolay Sakarya niversitesi FenEdebiyat Fakltesi Kimya Blm Bakan Sayn Prof. Dr. Ali Osman AYDINa teekkrlerimi sunarm. Bu alma srasnda hibir fedakarlktan kanmayan, her trl destek ve teviklerini esirgemeyen, bilgi ve tecrbelerinden istifade ettiim saygdeer hocam Sayn Yrd. Do. Dr. Mustafa GLFENe sonsuz teekkrlerimi sunarm. Desteklerinden ve yardmlarndan dolay Aratrma Grevlisi Sayn Semra YILMAZERe ve Kimya Blm retim elemanlarna teekkr ederim. Tez almam srasnda manevi desteklerini esirgemeyen aileme ve arkadalarma teekkr ederim. Deer UZUN

 NDEK LER

TEEKKR...........................................................................................................................iii NDEK LER............................................................................................................iv S MGELER VE KISALTMALAR L STES ...........................................................viii EK LLER L STES ...................................................................................................x TABLOLAR L STES ............................................................................................... xi ZET.. .....................................................................................................................xiii SUMMARY ............................................................................................................. xiv BLM 1. G R ............................................................................................................................1 BLM 2. BOKS T VE ZELL KLER .......................................................................................4 2.1. Boksit ve Mineralleri..............................................................................4 2.1.1. Alumina........................................................................................6 2.1.2. Gibsit............................................................................................7 2.1.3. Bhmit..........................................................................................8 2.1.4. Diasporit.......................................................................................8 2.2. Boksitte Bulunan Safszlklar.................................................................9 2.2.1. Silisyum........................................................................................9 2.2.2. Demir..........................................................................................10 2.2.3. Titan............................................................................................11 2.2.4. Kalsiyum.....................................................................................11 2.2.5. Dier safszlklar.........................................................................11 2.3. Boksitlerin Jeolojik Oluumu...............................................................12

2.4. Boksitin Kullanm Alanlar...................................................................12 2.5. Boksit Kaynaklar.................................................................................13 2.5.1. Dnya boksit kaynaklar.............................................................13 2.5.2. Trkiye boksit kaynaklar...........................................................14 BLM 3. KIRMIZI AMUR VE OLUUMU..........................................................................16 3.1. Alumina retimi...................................................................................16 3.1.1. Bayer prosesi...............................................................................17 3.1.1.1. Bayer prosesinin blmleri............................................19 3.2. Krmz amurun Oluum ve zellikleri..............................................23 3.2.1.Kimyasal bileimi........................................................................23 3.2.2. Minerolojik bileimi....................................................................24 3.2.3. Boksit artnn hacmi.................................................................24 3.3. Krmz amurun evreye Etkileri.......................................................25 3.4. Krmz amurun Deerlendirilmesi....................................................26 3.4.1.Krmz amurun inaat sektrnde kullanlmas........................28 3.4.2. Krmz amurun yol inaatnda ve hafif yap malzemesi retiminde kullanlmas..............................................................29 3.4.3. Krmz amurun seramik retiminde kullanlmas....................30 3.4.4. Krmz amurun kimya sektrnde kullanlmas.......................30 3.4.5. Krmz amur ile ilgili yaplan dier almalar........................31 3.5. Krmz amurun ve Boksit Cevherlerinin Asidik Ortamdaki znrlk almalar........................................................................33 BLM 4. ZNME K NET ..............................................................................................36 4.1. Snr Film Difzyonu............................................................................37 4.2. Arayzey Kimyasal Reaksiyonu...........................................................38 4.3. rn Katmanndaki Difzyon...............................................................39 4.4. Birden Fazla Admn Kontrol Ettii Kinetik fade...............................40 4.5. Aktivasyon Enerjisi...............................................................................40

BLM 5. MATERYAL VE METOT.........................................................................................42 5.1. Numunelerin Temini ve Hazrlanmas..................................................42 5.2. Kimyasal Analizler...............................................................................42 5.2.1. SiO2 tayini ..................................................................................42 5.2.2. Al2O3 -Fe2O3 -TiO2 btnnn tayini.........................................43 5.2.3. Fe2O3 tayini................................................................................43 5.2.4. Al2O3 tayini.................................................................................44 5.2.5. TiO2 tayini...................................................................................44 5.2.6. CaO tayini..................................................................................44 5.2.7. Na2O tayini..................................................................................44 5.2.8. Kzdrma kayb............................................................................44 5.3. Kalsinasyon almalar.......................................................................45 5.4. znrlk almalar........................................................................45 5.4.1. znrlk zerine kat/sv orannn etkisi...............................45 5.4.2. znrlk zerine kartrma hznn etkisi .............................46 5.4.3. Kalsinasyon scakl ve sresinin znrle etkisi................46 5.4.4. Slfrik asit konsantrasyonunun znrle etkisi..................46 5.4.5. znme scakl ve sresinin znrle etkisi....................47 5.4.6. znme kinetiinin incelenmesi...............................................47 BLM 6. DENEYSEL BULGULAR.........................................................................................48 6.1. Krmz amurun Kimyasal Analizi.....................................................48 6.2. Kalsinasyon almalar.......................................................................48 6.3. znrlk almalar........................................................................50 6.3.1. znrlk zerine kat/sv orannn etkisi...............................50 6.3.2. znrlk zerine kartrma hznn etkisi..............................51 6.3.3. Kalsinasyon scakl ve sresinin znrle etkisi................52 6.3.4. Slfrik asit konsantrasyonunun incelenmesi.............................53 6.3.5. znme scakl ve sresinin incelenmesi..............................55 6.3.5.1. Demirin znrlnn incelenmesi...........................55 6.3.5.2. Aluminyumun znrlnn incelenmesi.................56

6.4. Krmz amurda Demir ve Aluminyumun znme Kinetiinin ncelenmesi...........................................................................................58 6.4.1. Demirin znme kinetii...........................................................58 6.4.2. Aluminyumun znme kinetii.................................................62 BLM 7. SONULAR...............................................................................................................69 BLM 8. TARTIMA VE NER LER.....................................................................................71 KAYNAKLAR...........................................................................................................73 ZGEM ................................................................................................................78

S MGELER VE KISALTMALAR L STES

k' %
o

: Gzlenen hz sabiti : Yzde : Santigrat derece : Dakika : Reaksiyona giren madde kesri : Stokiometrik faktr : Yarap : Balangtaki kat taneciin yarap : Saniye : Scaklk : Zaman : Hz sabiti : Kelvin : Kilogram : Kilojoule : Litre : Metre : Milimetre : Molarite : Mililitre : Silis modl : Sertlik birimi : Mol says : Normalite : Gaz sabiti : Regrasyon sabiti : Basn : Mikrometre : Arrhenius sabiti : Atmosfer basnc

dk r ro s T t k K Kg kJ L m mm M mL MSi Mohs n N R R2 P m A atm

cm cal x A () (k) AAS ABD BDT MTA USA vb

: Santimetre : Kalori : Uzaklk : Alan : zelti : Kat : Atomik Absorpsiyon Spektrometresi : Amerika Birleik Devletleri : Birleik Devletler Topluluu : Maden Tetkik Arama Enstits : Amerika Birleik Devletleri : ve benzeri

EK LLER L STES

ekil 3.1. Bayer prosesi akm emas .......................................................................22 ekil 4.1. Kat-zelti arayzey konsantrasyon deiimi..........................................37 ekil 4.2. Bir kat taneciin reaksiyon esnasndaki kesiti.........................................39 ekil 6.1. Krmz amurun scaklk ve sreye bal olarak % arlk azalmas.......49 ekil 6.2. znrlk zerine kat/sv orannn etkisi..............................................50 ekil 6.3. znrlk zerine kartrma hznn etkisi............................................51 ekil 6.4. Kalsinasyon scaklna ve sresine bal olarak % znrlk deiimi......................................................................................................52 ekil 6.5. H2SO4 konsantrasyonunun Fe2O3 znrlne etkisi............................53 ekil 6.6. H2SO4 konsantrasyonunun Al2O3 znrlne etkisi............................54 ekil 6.7. Scaklk ve sreye bal olarak Fe2O3 in % znrlk erileri...............56 ekil 6.8. Scaklk ve sreye bal olarak Al2O3 in % znrlk erileri...............57 ekil 6.9. Farkl scaklklarda Fe2O3 iin y=1-(1-)1/3 t grafii..............................59 ekil 6.10. Fe2O3 iin y=1-(1-)1/3 denklemine gre lnk-1/T grafii.......................60 ekil 6.11. Farkl scaklklarda Fe2O3 iin y= ln(1-) t grafii.............................61 ekil 6.12. Fe2O3 iin y= ln(1-) denklemine gre lnk-1/T grafii.........................62 ekil 6.13. Farkl scaklklarda Al2O3 iin y=1-(1-)1/3 t grafii............................64 ekil 6.14. Al2O3 iin y=1-(1-)1/3 denklemine gre lnk-1/T grafii........................65 ekil 6.15. Farkl scaklklarda Al2O3 iin y= ln(1-) t grafii..............................66 ekil 6.16. Al2O3 iin y= ln(1-) denklemine gre lnk-1/T grafii.........................67

TABLOLAR L STES

Tablo 2.1. Boksitin kimyasal bileimi..........................................................................5 Tablo 2.2. Boksitin silis modl (% Al2O3 / % SiO2) ile % Fe2O3 tenrne gre snflandrlmas..........................................................................................5 Tablo 2.3. Boksitin %Al2O3 ve % SiO2 oranna gre snflandrlmas......................10 Tablo 2.4. Demir ierii bakmndan boksitlerin snflandrlmas.............................10 Tablo 2.5. Dnya boksit rezervleri.............................................................................14 Tablo 2.6. Trkiye boksit rezervleri...........................................................................15 Tablo 3.1. Krmz amurun kimyasal bileimi..........................................................23 Tablo 4.1. Farkl kinetik proseslerin karlatrlmas................................................41 Tablo 6.1. Orjinal krmz amurun kimyasal bileimi...............................................48 Tablo 6.2. 873 K 1 saat kalsine krmz amurun kimyasal bileimi..........................48 Tablo 6.3. Krmz amurun scaklk ve sreye bal olarak % arlk azalmalar.....49 Tablo 6.4. znrlk zerine kat/sv orannn etkisi..............................................50 Tablo 6.5. znrlk zerine kartrma hznn etkisi.............................................51 Tablo 6.6. Kalsinasyon scaklk ve sresine bal olarak krmz amurun % znrlk deerleri..................................................................................52 Tablo 6.7. Fe2O3 in znrlnn asit konsantrasyonuna gre deiimi...............53 Tablo 6.8. Al2O3 in znrlnn asit konsantrasyonuna gre deiimi..............54 Tablo 6.9. Scaklk ve sreye bal olarak Fe2O3 in % znme deerleri................55 Tablo 6.10. Scaklk ve sreye bal olarak Al2O3 in % znme deerleri..............57 Tablo 6.11. Scaklk ve sreye bal olarak Fe2O3 in deerleri.............................58 Tablo 6.12. Fakl scaklklarda Fe2O3 iin y=1-(1-)1/3 deerleri.............................59 Tablo 6.13. Fakl scaklklarda Fe2O3 iin k hz sabitleri ve regrasyon analizi..........60 Tablo 6.14. Fakl scaklklarda Fe2O3 iin y= ln(1-) deerleri..............................61 Tablo 6.15. Fakl scaklklarda Fe2O3 iin k hz sabitleri ve regrasyon analizi..........62 Tablo 6.16. Scaklk ve sreye bal olarak Al2O3 in deerleri..............................63 Tablo 6.17. Fakl scaklklarda Al2O3 iin y=1-(1-)1/3 deerleri.............................63 Tablo 6.18. Fakl scaklklarda Al2O3 iin k hz sabitleri ve regrasyon analizi..........64 Tablo 6.19. Fakl scaklklarda Al2O3 iin y= ln(1-) deerleri...............................66 Tablo 6.20. Fakl scaklklarda Al2O3 iin k hz sabitleri ve regrasyon analizi..........67

Tablo 6.21. Fe2O3 ve Al2O3 iin aktivasyon enerjileri (Ea) ve R2 deerleri..............68

ZET

Anahtar Kelimeler: Krmz amur, znme Kinetii, Aluminyum, Demir, Slfrik Asit zeltisi Bu almada, Etibank Seydiehir Aluminyum Tesislerinden temin edilen ve Bayer prosesi at olan krmz amurdan demir ve aluminyumun slfrik asit zeltisindeki znme kinetii incelenmitir. Kalsinasyon scakl ve sresi, kat/sv oran, kartrma hz, slfrik asit konsantrasyonu ve zndrme scakl ve sresi deneysel olarak allmtr. Krmz amurun 873 Kde 1 saat sre ile kalsine edilmesinin ve 6 M slfrik asit zeltisi kullanlmasnn uygun olaca bulunmutur. Scakln zndrme zerinde etkili olduu gzlenmitir. % 97,46 Fe2O3 ve % 64,4 Al2O3 znrlklerine ulalmtr. Yaplan kinetik deerlendirmeler sonunda demir ve aluminyum znmesinin arayzey kimyasal reaksiyon kontroll znme olduu bulunmu ve znme aktivasyon enerjileri Fe2O3 iin 61,42 kJ/mol ve Al2O3 iin 7,39 kJ/mol olarak hesaplanmtr.

DISSOLUTION KINETICS OF IRON AND ALUMINIUM FROM RED MUD IN SULFURIC ACID SOLUTION

SUMMARY
Keywords: Red mud, Dissolution Kinetics, Iron, Aluminium, Sulfuric acid solution. In this work, the dissolution kinetics of iron and aluminium from red mud, a waste from Bayer Process and obtained from Seydiehir Aluminium Factory, were investigated in sulfuric acid solution. Calcination temperature and time, solid/liquid ratio, agitation rate, sulfuric acid concentration and dissolution temperature and time were studied as experimental work. As the optimum condition, calcination temperature and time were choosen as 1 hour at 873 K, and sulfuric acid concentration was 6 M. It was found that temperature was very effective in the dissolution and the maximum dissolutions were 97.46 % for Fe2O3 and 64.40 % for Al2O3. Moreover, it was found that the dissolutions were controlled by interface chemical reaction and activation energies were 61.42 and 7.39 kJ/mole for Fe2O3 and Al2O3, respectively.

BLM 1. G R

Aluminyum % 8 oranyla mineralleri halinde tabiatta en ok bulunan metal olarak bilinmektedir. Element olarak bolluk srasnda ise oksijen ve silisyumdan sonra gelmektedir [1]. Endstride demirden sonra en yaygn kullanm alanna sahip olan aluminyum tabiatta ok deiik mineraller halinde bulunmaktadr [2]. Aluminyum metalinin elektrik ve s iletkenlii, dk younluu, ince levha haline getirilebilmesi, alamlarnn zelliklerinin tercih edilmesi, korozyona direnli olmas nedeni ile kullanm alan ok genitir. Aluminyum metalinin retimi Al2O3 retimine bal olmakta ve Al2O3 retimi ise en ekonomik olarak boksit cevherlerinden yaplmaktadr [3]. % 50-60 Al2O3 ieren cevherler ilenmektedir. Boksit cevherleri ierisinde bulunan dier maddeler TiO2, Fe2O3, SiO2 ile dk miktarlarda CaO, Cr2O3, V2O5, Mn2O3, P2O5, ZnOdir [4]. Aluminyumun endstri alanna girmesi, insan tarihinin ilk zamanlarnda kefedilip kullanlan dier metallere gre olduka yenidir. Element olarak aluminyum 1807ler de H. Davy tarafndan bulunmu ve aluminyum tuzlarnn elektrolizi ile bir demir aluminyum alam elde edilmitir. Daha sonra H. C. Oersted ve F. Whler tarafndan farkl yollarla elementel aluminyum elde edilmitir. Bu konuda H. St. C. Deville tarafndan yaplan almalar ile aluminyum retimi endstriye mal edilmitir. Gnmzdeki aluminyum retim metodu 1886lar da P. L. T. Herault (Fr) ve C. M. Hall (USA) tarafndan ortaya konmutur. Metodun esas kriyolit - alumina (Na3AlF6 - Al2O3) banyosunun elektrolizine dayanmaktadr. Karmn erime noktasn drmek iin aluminyum florr, kalsiyum florr gibi katk maddeleri kullanlmtr. Bylece aluminyum retimi iin temel hammadde olarak alumina nem kazanmtr. 1892lerde Karl. J. Bayer boksitin alkali ortamda yksek scaklk ve basn altnda znrletirilebilmesinin prensiplerini ortaya koymutur. Bu yntem halen Bayer metodu olarak kullanlr [4].

1990 ylnda dnyada aluminyum retimi 17.832.000 ton, 2001 ylnda 20,5 milyon ton ve 2004 ylnda ise 24 milyon ton olmutur [5]. lkemizde aluminyum ile ilgili almalar 1960 dan sonra balamtr. Konya Seydiehir blgesinde (Marta, Doankuzu) bulunan boksit rezervlerini ilemek amacyla kurulan tesis 1974de retime gemitir [3]. Tesisler ylda yaklak 117 bin ton alumina kullanarak, 60 bin ton sv aluminyum retebilecek kapasitededir. 1984 ylnda aluminyum retimi 36.000 ton/yl olarak gereklemitir [4]. Dnyada aluminyum kullanm alanlarnn gittike artmas, dolayl olarak aluminaya olan ihtiyac arttrmtr. retilen bir ton alumina veya 0,5 ton aluminyum metaline karlk yaklak olarak bir ton kmz amur (kuru baza gre) meydana gelir. Baka bir deyile de Bayer prosesi ile ilenen her ton boksitin yaklak olarak % 40 krmz amura gemektedir. Krmz amurun tiksotropik, kolloidal yapkan zellikleri ve ayrca yksek nem ierii, ok ince tane bykl (% 60 1 dan kk) ve bamsz mineral fazlarn i ie gemi olmas, krmz amurun ilenmesinde bir dezavantaj olarak ortaya kmaktadr [6]. Krmz amurun aluminyum retim endstrisinde nemli bir atk problemi haline gelmesi amurun deerlendirilmesi iin ok sayda alma yaplmasna neden olmutur. Krmz amurun deerlendirilmesi ile evre kirlilii nlenecek, depolama sorunu ortadan kaldrlacak, aluminyum retim maliyeti drlebilecek ve metalurji, inaat ve kimya sektrne ekonomik katk salanabilecektir [4]. Krmz amurda % 30-60 Fe2O3, % 5-20 Al2O3, % 1-20 SiO2, % 1-10 Na2O, eser % 10 TiO2 bulunmaktadr. Krmz amur iinde demir, aluminyun ve titanyum bileenlerinin kazanlmasndan sonra atk olarak kullanlmas daha ekonomik olacaktr.

Krmz amurdaki demir, aluminyum ve titanyumun kazanlmasna ynelik li almalar nemli olmaktadr. Bu almada krmz amurdan slfrik asit zeltisinde li artlar ve znme kinetii incelenmitir.

BLM 2. BOKS T VE ZELL KLER

Aluminyum retiminin balang hammaddesi aluminadr. Aluminann gnmzde % 90dan fazlas boksit tipi cevherlerden elde edilmektedir. Aluminyumun boksitten baka kaynaklar da vardr. rnein; baz killer ancak bu kaynaklar aluminyum retimi iin yeterli olmadndan gnmzde sadece boksit tipi cevherlerden yaplmaktadr [4]. 2.1. Boksit ve Mineralleri Yeryznde en ok bulunan metal olan ve ok eitli minerallere sahip olan aluminyum, ekonomik adan daha ok boksit cevherlerinden yola klarak elde edilmektedir. Boksit, adn Fransann Les Baux maden yataklarndan almaktadr. Boksit cevherlerinin ana bileeni olan aluminyum hidratlar genel olarak Al2O3.2H2O veya Al2O3.nH2O eklinde gsterilmektedir. Aslnda Al2O3 .2H2O molekl yapsnda bir mineral yoktur. Boksit Al2O3.H2O ve Al2O3.3H2O moleklne sahip minerallerin her ikisini de temsilen kullanlmtr [7]. Boksitin temel ierii olan aluminyum oksitler yannda demir, silisyum ve titanyum oksitler de bulunur. Eser miktarda vanadyum, nikel, fosfor, inko elementlerini de ierir [8]. Boksitlerin kimyasal bileimi genellikle ana bileenlerinin arlk yzde aral olarak karakterize edilir ve Tablo 2.1de gsterilmitir [4].

Tablo 2.1. Boksitin kimyasal bileimi

Al2O3 SiO2 Fe2O3 TiO2 H2O

: % 38 65 : % 0,5 12 : % 3 30 : % 0,5 8 : % 10 34

Boksitin kalitesi bir ok kritere gre tarif edilmitir. Fakat en ok kullanlan kriter silis modl (% Al2O3 / % SiO2) ile % Fe2O3 tenrne gre snflandrlmadr ve Tablo 2.3de gsterilmitir [6].
Tablo 2.2. Boksitin silis modl (% Al2O3 / % SiO2) ile % Fe2O3 tenrne gre snflandrlmas

% Al2O3 / % SiO2 = 20 % Al2O3 / % SiO2 = 4-10 % Al2O3 / % SiO2 = 4 % Fe2O3 = 25 % Fe2O3 = 10 25 % Fe2O3 = 10

Yksek aluminal cevher Silisli cevher (endstriyel cevher) Yksek silisli cevher ok demirli cevher Demirli cevher Az demirli cevher

% Al2O3 / % SiO2 = 10-20 Aluminal cevher

Dnya alumina retiminin % 90 dan fazlas Bayer metodu ile gerekletiinden, boksit rezervlerini snflandrrken bu proses teknolojisinin zellikleri dikkate alnr. Bayer projesi ile ilenecek boksitlerin deerlendirilmesinde kullanlan iki ana kriter; znebilen alumina ile reaktif ve kostikte znebilen silis bileenleridir. nceleri % 5den fazla SiO2 ieren cevherlerin ilenmesi ekonomik grlmemekteydi, ancak bugn iin teknolojinin seviyesi ve tehizat % 6,57 SiO2 ierikli boksitlerin bile ekonomik olarak kullanlmasn mmkn klmaktadr. Cevherde bulunmas gereken alumina miktarnn alt limiti dier faktrlere bal olarak % 30 kabul edilebilmektedir. Ayrca boksitin silis modlnn 7 den byk olmas gerekir [4].

MSi (Silis Modl): % Al2O3 / % SiO2 Boksitlerin kimyasal bileimi hibir suretle ayn olmayp, teekkl ettii mevkiye ve meydana geldii kayaca gre deiir [4]. Boksit cevherleri, renk olarak toprak beyaz gri renkten krmz kahverengine kadar deien renklerde bulunmaktadr. Ergime noktas 2093 K civarnda olan boksitin sertlii 1 4 mohs, zgl arl 2,5 3,5 g/cm3 olarak verilmitir [9, 10]. Alumina ve hidratlar beyaz renklidir. Ancak boksit cevherlerinin renkli ve renklerinin deiken olmas dier tali bileenlerden ileri gelmektedir. rnein demir oksitlerinin oran yksek olduunda daha krmzms kahverengi boksit cevheri, az olduunda ise daha beyaza yakn gri renkli boksit cevheri ile karlalmaktadr [9]. Boksit cevherleri ihtiva ettii alumina mineralleri bakmndan farkl

snflandrlmaya tabi tutulmutur. Bu adan boksit cevheri alumina (Al2O3), gibsit ( -Al2O3.3H2O), bhmit ( -Al2O3.H2O) ve diasporit ( -Al2O3.H2O) aluminyum oksit hidrat minerallerini bulundurabilmektedir. rnein, gibsit minerali bulunduran boksit cevherleri gibsitik boksit cevherleri olarak anlmaktadr [11]. 2.1.1. Alumina Aluminaya doada saf kristal olarak rastlamak mmkn olup, korund adn almaktadr. Sentetik olarak hazrlanan alumina kristalleri ise aluminyum oksit olarak adlandrlmakta, ancak her ikisi iin de alumina ismi kullanlmaktadr [1]. Saf alumina beyaz renklidir, fakat farkl renklerde ortaya kmas eser miktarda dahi olsa ierdii safszlklardan kaynaklanmaktadr. Krmz renkli doal alumina halk arasnda yakut, mavi renkli olan ise safir olarak bilinmektedir [12]. Alumina oran yksek boksit cevherlerinde ya da korund olarak isimlendirilen cevherlerde aluminyum oksit - Al2O3 eklinde gsterilmi olup hegzagonal kristal yapsna sahiptir. Bu kristal yapsndaki - Al2O3 tabiatta elmastan sonra en sert mineraldir. Sertlii 9 mohs olurken zgl arl 4,0 4,1 g/cm3 arasndadr [1].

Sentetik olarak elde edilen alumina, aluminyum metali eldesinde, seramik, refrakter ve pigment retiminde, ayrca katalizr ve kimyasal katk maddeleri olarak kullanlmaktadr. Kimyasal olarak elde edilen Al2O3 yksek scaklklarda kalsine edildiinde formuna sahip, 9 mohs sertliindeki hegzagonal kristal yapsna dnmektedir. Al2O3 n dier kristal yaps ise - Al2O3 olarak gsterilen ortorombik sistemdir. Sertlii 8 mohs ve zgl arl 3,6 g/cm3 dir. Yine - Al2O3 1200 K scakl zerinde - Al2O3 yapsna dnmektedir [1,13]. 2.1.2. Gibsit Gibsit, forml Al(OH)3 veya -Al2O3.3H2O olarak gsterilmekte olup bazen monoklinik ve bazen de hegzagonal sistemde kristallenen bir - alumina trihidrattr. Sertlii 2,53,5 mohs ve zgl arl 2,3 3,4 g/cm3 arasnda deien bir boksit cevheridir [12]. Gibsit; korund, nefelin ((Na,K)2O.Al2O3.2SiO2) veya feldispat (KAlSi2O8) gibi aluminyumca zengin minerallerin bozunmasyla meydana gelen sekonder bir mineraldir. Magmatik kayalarn hidrotermal deiimi ile olutuu dnlmektedir.

-Al2O3.3H2O mineralince zengin gibsitik boksitler stld zaman bnyesindeki

kristal suyunu kademeli olarak, farkl scaklk aralklarnda kaybetmektedir. Mevcut mol kristal suyundan iki mol (2.1) reaksiyonuyla 583-603 K scaklk aralnda geriye kalan bir mol suyunun byk bir ksm (2.2) reaksiyonuyla 803823 K scaklk aralnda ayrld belirtilmektedir. 873 K scaklndan sonra, bir mol ok daha az kalan kristal suyu ise geni scaklk aralnda ve uzun srede ayrlmaktadr [1, 12].

- Al2O3.3 H2O -Al2O3.H2O + 2H2O - Al2O3.H2O

2 Al(OH)3
-Al2O3 + H2O -Al2O3 + 3H2O -Al2O3

H = 890 kJ / kg H = 430 kJ / kg H = 1320 kJ / kg

(2.1) (2.2) (2.3) (2.4)

- Al2O3

Artan scakla bal olarak elde edilen gibsitin dehidratasyon rnleri farkldr. 603 K scaklnda bhmit ve - alumina karm, 823 K scaklnda byk oranda

- alumina ve 1203 K scakl zerinde (2.4) reaksiyonu ile gsterilen, kristal

yapsndaki dnm ile -alumina elde edilmektedir. Kristal suyunun ayrlmas neticesinde gibsitik boksit cevherlerinin zgl yzey alan artmakta ve bu durum kullanm alanlarn geniletmektedir [1, 12]. 2.1.3. Bhmit Bhmit, -Al2O3.H2O bileiminde bir - alumina monohidrat olup, zgl arl 3,0 3,2 g/cm3 ve sertlii 3,5 5,0 mohs civarndadr. Tabiatta genellikle demir mineralleri ile kark kk kristaller halinde ortaya kan bhmit ortorombik kristal sistemine sahiptir [14]. Krmz kahverengiden grimsi kahverengine kadar deien renklerde grlmektedir [13]. Tabii olarak bulunan bir mineral olmasna ramen, gibsitin dehidratasyonu ile ara rn olarak ele gemektedir. Bhmitik boksitler ( -Al2O3.H2O) 603 K zerindeki gibsitik boksitlerin dehidratasyonu ile benzerlik gsterirler. 803 823 K scaklk aralnda (2.2) reaksiyonuna gre dehidratasyonun byk bir ksm gereklemektedir. Gibsitteki gibi daha yksek scaklkta ok az kalan kristal suyu geni scaklk aralnda ayrlmaktadr. Gene (2.4) reaksiyonu ile gsterilebilen kristal yapsndaki dnm sonunda (1203 K zerinde) - Al2O3 olumaktadr [1].

- Al2O3.H2O - Al2O3 + H2O

2.1.4. Diasporit

H = 430 kJ / kg

(2.2)

Diasporit minerali -Al2O3.H2O ( -alumina monohidrat ) yapsna sahip olup, ortorombik kristallerden meydana gelmitir. Kimyasal bileimi itibariyle bhmite benzemekte ancak kristal yaplanmas bakmndan farkllk gstermektedir. Esasnda, diasporit bhmitin diyajenez ve hafif metamorfizma ile deimesinde meydana gelmitir. Sertlii daha yksek (6,5 7,0 mohs) bir boksit minerali olan diasporit

tabii olarak korund ve zmpara ile birlikte dolomit ve granler kil talar veya kristalize istler iinde yer almaktadr [3, 10]. Diasporit boksitler kalsine edildiinde bhmite benzer bir ekilde bnyesindeki kristal suyunu 803823 K scaklk aralnda maksimum bir arlk azalmas ile kaybeder. Daha yksek scaklklarda ise kalan % 5lik kristal suyu yava olarak ayrlr. 823 K zerinde kalsine boksit cevheri byk oranda -Al2O3 ihtiva etmektedir. Dier kalsine boksit cevherlerinde olduu gibi kalsine diasporitin yzey alan artmaktadr [11]. 2.2. Boksitte Bulunan Safszlklar Tabiatta bulunan dier cevherler gibi boksit cevherleri gibsit, bhmit ve diasporit minerallerinin dnda safszlk olarak belirtilen oksitleri ihtiva etmektedir. Bu safszlklar alumina retimine etki ettii gibi dier kullanm alanlarnda da etkili olmaktadr. zellikle znme esnasnda safszlklar asndan orijinal cevherin zellikleri nemli rol oynamaktadr. Baz nemli safszlklar, silisyum oksitler, demir oksitler, titanyum dioksit, kalsiyum oksit ve daha az olarak da fosfor, kkrt ve dier metal oksitler bulunmaktadr. Bu safszlklar yan rn asndan da nem kazanabilmektedir. 2.2.1. Silisyum Boksit cevherleri ierisindeki silisyum, kuvars ve kalsedon olarak bulunabilmektedir. Serbest halde (SiO2) bulunabildii gibi kaolinit ve aluminaya bal olarak silikatlar halinde de rastlanabilir. Boksit cevherlerinden alumina retimi amacyla bazik zndrmelerde silisyum zeltiye geebilmekte ancak bu durum istenmemektedir. Bundan dolay % Al2O3 ve % SiO2 oranlarna gre boksit cevherleri iin bir snflandrma yaplm ve bu snflandrma Tablo 2.3.de verilmitir [1].

Tablo 2.3. Boksitin % Al2O3 ve % SiO2 oranlarna gre snflandrlmas

Yksek aluminal boksit Aluminal boksit Silisli boksit Yksek silisli boksit

% Al2O3 / % SiO2 > 20 % Al2O3 / % SiO2 = 10 - 20 % Al2O3 / % SiO2 = 4 -10 % Al2O3 / % SiO2 < 4

Asidik zndrmede yalnzca atk olarak ayrlan silisyum oksitler, bazik zndrmede aluminayla birlikte zeltiye geip, daha sonrasnda (Na2O.Al2O3.2SiO2) sodyum aluminyum silikat eklinde tekrar kelerek zeltiden kat faza gemektedir. Bu durum cevher iindeki silisyuma dikkatin ekilmesine neden olmaktadr [1, 4]. 2.2.2. Demir Boksit cevherleri iinde nemli bir bileen olan demir, hematit (Fe2O3), geotit (Fe2O3.H2O), siderit (Fe2CO3), limonit (2Fe2O3.3H2O), manyetit (Fe3O4) ve pirit (FeS2), olmak zere farkl mineraller halinde bulunmaktadr [11]. Demir minerallerinin cevher iindeki bulunma oranna gre, boksit cevherlerinin renkleri deimektedir. Demir oran yksek boksit cevherleri Laterik boksit adn almakta ve daha krmz renkli olmaktadr. Aksi takdirde demir orannn dk olduu cevherde ise renk daha beyaza ve gri toprak rengine doru deimektedir. Gene demir ierii bakmndan boksit cevherleri snflandrmaya tabi tutulabilmektedir ve bu snflandrma Tablo 2.4te verilmitir [1, 9].
Tablo 2.4. Demir ierii bakmndan boksitlerin snflandrlmas

ok demirli boksit; Orta demirli boksit; Az demirli boksit;

% Fe2O3 > 25 % Fe2O3 = 10-25 % Fe2O3 < 10

Boksit cevherleri eer bazik proseslerle zndrlerek ilenirse, demir bileenleri ata gitmekte ve krmz amur olarak adlandrlmaktadr. Bu krmz amur baka

amalar iin deerlendirilebilmektedir. Asidik bir zndrme esnasnda demir ierii byk oranda zeltiye gemektedir [1, 11]. 2.2.3. Titan Boksitlerde ortalama olarak % 1-5 arasnda bulunan titan, rutil (TiO2) ve ilmenit (FeO.TiO2) mineralleri halinde ortaya kmaktadr. Boksit cevherlerinin ilenmesinde bazik zndrme yaplrsa bir dereceye kadar znmekte ancak daha sonra hidratlar halinde krmz amura gemektedir. zellikle rutil (TiO2) yapsndaki titan yksek scaklklarda znr hale getirilebilmektedir. Asidik proseslerde ise titan byk oranda zeltiye gemektedir [1]. 2.2.4. Kalsiyum Boksit cevherlerindeki kalsiyum oran ok deikendir. Ayn yatan farkl ksmlarnda bile bu deikenlie rastlanmaktadr [11]. Ancak kalsiyum % 3 ve daha az oranda bulunur. Cevher iinde kalsiyum kalsit, apatit, ankorit, alumina hidro kalsit, dolomit, frankolit, jips, zeolit, sfen v.b. mineralleri halinde ortaya kmaktadr [1, 15]. 2.2.5. Dier safszlklar Boksit cevherlerinde silisyum, demir, titan ve kalsiyum mineralleri dnda ok az olmak zere magnezyum, fosfor, kkrt, galyum, inko, krom, nikel ve mangan elementlerine de rastlanmaktadr [15]. Magnezyum; kalsiyuma nazaran daha az bulunur. Boksitin tipine, ana kayaca ve yan kayaca gre deiik miktarlarda bulunmaktadr [1]. Boksit iindeki fosfor, P2O5 olarak %3e kadar deiik deerlerde bulunabilmektedir. Genellikle flor veya klor apatit ve aluminyum fosfatlar halinde ortaya kmaktadr [16].

Kkrt tenr, yatan minerolojik tipine bal olarak deiir. Boksitteki kkrt, bata pirit olmak zere kalsiyum demir ve aluminyum slfatlar halinde bulunmaktadr. Vanadyum, boksit iinde ok az bulunmaktadr [11, 16]. 2.3. Boksitlerin Jeolojik Oluumu Boksit cevherleri, jeolojik oluumuna gre iki gruba ayrlmaktadr. Bunlardan birincisi lateritik dieri ise karstik boksitlerdir. Lateritik boksitlere ayn zamanda silikat boksitleri ad da verilmekte olup, silikat kayalarnn tropik koullarda deimelerinden oluan bol hidrarjilitli boksitlerdir. Deiime urayan kaya bazik boksit olduunda demir oran da yksek olmakta ve yalnzca laterit ismi verilmektedir. Boksitin orijinini tekil eden ana kayata nce nefelinli feldisfatlar yzeysel deime ile kaolinlemi, daha sonra zellikle tropik yamur tarafndan silis, alkali ve toprak alkaliler ykanp giderken saf aluminyum mineralleri ise klcal atlaklar yolu ile hafif asitli sular tarafndan yzeye tanmtr [1, 10]. Karstik boksitlerin oluumu ise asidik sularn kireta yzeylerden geerken ntrallemeleri ile znm aluminyumun karstik boluklara kelmesi ile aklanmaktadr. Bu tr boksitlerin tipik yzey erozyonu gsteren kiretalarnn yzeyinde bulunduu tespit edilmitir. Laterik boksitler daha ok Amerika ktasnda rastlanrken, karstik boksitler zellikle Akdeniz lkelerinde grlmektedir. Trkiye boksit yataklar ise karstik boksit grubuna girmektedir [10]. 2.4. Boksitin Kullanm Alanlar Boksit cevherlerinin kullanm incelendiinde, cevher zelliinde direkt kullanm, aluminyum bileikleri elde edilerek kullanm ve aluminyum metali retimi yapabilmek amac ile Al2O3 retiminde kullanlr. Aluminyum metali endstriyel olarak erimi Na3AlF6 + Al2O3 banyosunda elektroliz ile gereklemesi ve zellikle Al2O3n saflnn srarla istenmesi Al2O3 retimini

nemli klmaktadr. Ekonomiklik ve ilenebilirlik zellikleri itibariyle boksit cevherleri en nemli Al2O3 kayna olduu dnlrse, Al metali iinde boksit cevheri nem arz etmektedir. Al metali, elektrik ve s iletkenlii, younluk, korozyona direnci, ince levha haline getirilebilme ve ok sayda alam yapabilme zelliklerinden dolay, inaat, kimya, gda, ulam, elektrik, elektronik, ambalaj ve muhtelif eya yapmnda kullanlabilmektedir [1, 17]. Boksit cevherlerinden gerek direkt olarak ve gerekse Al2O3 retilerek aluminyum bileenleri elde edilebilmektedir ve bu bileikler de zelliklerine gre ok farkl alanlarda (kimya, tarm, ila sanayi v.b.) kullanlmaktadr. Ancak cevherin, aluminyum bileeni ile beraber dier safszlklar da ihtiva ettii kullanm alanlar da vardr. Adsorpsiyon zelliklerinin gelitirilmesi ile ya ve eker retiminde renk giderici madde olarak kullanm alan bulunmaktadr. Refrakter tula, imento retiminde kullanld gibi, baz n bileenler ile abrasiv olarak zmpara kad ve zmpara ta yapmnda da kullanm sz konusudur [1, 18, 19]. 2.5. Boksit Kaynaklar 2.5.1. Dnya boksit kaynaklar Dnya boksit rezervleri grnr muhtemel ve mmkn olmak zere toplam 34.666 milyar ton civarnda olduu ve bu deerin farkl kaynaklara gre % 20 deiebildii anlalmtr [12]. Dnya boksit rezervinin iletilebilir olan 29.2 milyar tonluk miktarna karlk, retim ylda 120 milyon ton seviyesine ulat bilinmektedir. Buna gre, mevcut kapasitelerle, iletilebilir rezervlerin yaklak 240 yl yeterli olaca kesindir. Dnya iletilebilir cevherlerin 12.645 milyar tonu Afrika, 7.583 milyar tonu Amerika, 4.656 milyar tonu Asya, 3.883 milyar tonu Okyanusya ve 405 milyar tonu ise Avrupa da bulunmaktadr. Buna gre Afrika % 43,3 iletilebilir boksit cevheri potansiyeli ile birinci srada yer almaktadr [6]. Dnya boksit rezervlerine ait bilgiler Tablo 2.5de gsterilmitir [6].

Tablo 2.5. Dnya boksit rezervleri (milyar ton ) lke Gine Brezilya Avustralya Hindistan Kamerun in Jamaika Endonezya Gana Guyana Mali Surinam Trkiye Yunanistan ABD BDT Dier lkeler Toplam Toplam Rezerv 10.700 5.624 4.200 1.716 1.500 1.290 1.200 1.069 900 610 560 500 427 420 250 870 2830 34.666 % 30.9 16.2 12.1 5.0 4.3 3.7 3.5 3.1 2.6 1.8 1.6 1.4 1.2 1.2 0.7 2.5 8.2 100 lenebilir Rezerv 9.095 4.780 3.570 1.459 1.275 1.097 1.020 909 765 519 476 425 66 357 213 740 2406 29.172 % 31.2 16.4 12.2 5.0 4.4 3.8 3.5 3.1 2.6 1.8 1.6 1.5 0.2 1.2 0.7 2.5 8.3 100

2.5.2. Trkiye boksit kaynaklar lkemiz aluminyum sanayinin kuruluu ve boksit potansiyelinin aratrlmas 1960l yllarda MTA tarafndan yaplmtr. Buna gre, Trkiye toplam boksit rezervinin 430 milyon ton olduu tahmin edilmektedir [12]. Trkiyedeki iletilebilir birinci ncelikli rezervler, Seydiehir Akseki yresinde 35,5 milyon ton, Mula Milas yresinde 19,5 milyon ton olmak zere toplam 55 milyon ton seviyesindedir. Ayrca, ZonguldakKokaksu, TufanbeyliSaimbeyli yrelerindekilerle birlikte bu deer 67,5 milyon ton dzeyine kabilmektedir. Bu deerlerle Trkiye Dnya boksit potansiyelinin iletilebilir rezerv asndan sadece % 0.2sine sahiptir. Mevcut kapasitesiyle Etibank Seydiehir Aluminyum Tesisleri tek ve nemli aluminyum ve alumina retim tesisleridir. Bu tesisler Seydiehir-Akseki boksit rezervlerini deerlendirmek amac ile kurulmutur [6, 12].

lkemize ait eitli blgelerdeki boksit trleri, rezerv miktar, ile % Al2O3 ve % SiO2 miktarlar Tablo 2.6da gsterilmitir [1].
Tablo 2.6.Trkiye boksit yataklar Blgesi Seydiehir Antalya - Akseki Antalya - Alanya Adana - Saimbeyli Zonguldak - Kokaksu Mersin Bolkarda Hatay - Payas Gaziantep - slahiye Isparta - Yalva Mula Milas - Bafa Mula Milas - Yataan Demirli Demirli Demirli|-Diasporitik Diasporitik Diasporitik 69.720 145.800 115.585 16.708 6.005 18-30 30-46 30-40 45-60 45-58 15-24 9-22 17-25 4-8 4-10 Ayranc Boksit tr Bhmitik Bhmitik Diasporitik Diasporitik Bhmitik Diasporitik Rezerv(x103 ton) 27.296 15.229 9.007 11.500 9.280 3.930 % Al2O3 52-56 50-62 45-60 50-52 41-51 55-58 % SiO2 5-10 4-10 8-20 8-11 8-18 3-8

BLM 3. KIRMIZI AMUR VE OLUUMU

3.1. Alumina retimi Alumina retimi iin kullanlan yntemleri ana grupta toplamak mmkndr. a) Asidik yntemler Bu yntemle elde edilen alumina saf deildir. Ayrca ok pahal cihazlar gerektirdiinden ve kullanlan asidin geri kazanlmas ok zor olduundan ekonomik deildir. b) Elektrotermik yntemler Bu yntemde ok fazla elektrik enerjisi tketimi sz konusudur. Ayrca retilen alumina yeterli saflkta olmadndan uygulama alan pek yoktur. c) Bazik yntemler Gnmzde yaygn olarak kullanlan bu yntemde boksit, s ve basn altnda NaOH veya Na2CO3 ile reaksiyona tabi tutulur ve sodyum aluminat zeltisi elde edilir. Cevherdeki demir, titanyum ve kalsiyum oksitler bazik zelti ile reaksiyona girmezler ve kalnt olarak kalrlar. Silika ise ksmen reaksiyona girer ve sodyum aluminyum silikat bileii oluturur. Dolays ile cevherin silika ieriine bal olarak bir miktar alkali ve alumina kayb sz konusudur. Bu nedenle bazik yntemlerde cevherin silis modl (MSi = % Al2O3 / % SiO2) ok nemlidir. Dk silikal cevherler iin Bayer prosesi, yksek silikal cevherler iin

Deville Pechiney prosesi olmak zere iki tip bazik yntem dnya da yaygn olarak kullanlmaktadr. Bunlara ek olarak birde Bayer prosesi ile Spekani (Sinter) prosesinin birlikte tatbik edildii Kombine prosesi mevcuttur [6]. Karl Josef Bayerin 1888 ylnda boksitten alumina retimi zerine alm olduu patentten bu yana Bayer prosesi, alumina elde edilmesinde kullanlan neredeyse tek yntem haline gelmitir [20]. Krmz amur, Bayer prosesi ile alumina retimi srasnda oluan atktr. retime giren boksit cevherlerinin yaklak % 35 - 40 krmz amur olarak ata gemekte ve daha sonra ykanarak atk barajna pompalanmaktadr [6]. 3.1.1. Bayer prosesi 1887 ylnda Karl J. Bayer tarafndan gelitirilmi olan bu proseste, boksit cevherleri yksek scaklk ve basn altnda sodyum hidroksit zeltisi ile zndrme yaplr ve aluminyum ierii zeltiye alnr. Bu zeltinin scakta bir sre daha tutulmasyla zeltinin desilikasyonu salanr. Bu yntemdeki kimyasal olaylar sras ile (3.1), (3.2), (3.3) ve (3.4) reaksiyonlar ile gsterilmitir. Bylece cevher yapsndaki aluminyum ve silisyum zeltiye alnmaktadr [1, 4]. Al2O3.3H2O(k) + 2NaOH() 2NaAlO2() + 4H2O(s) Al2O3.H2O(k) + 2NaOH() 2NaAlO2() + 2H2O(s) 2SiO2 (k) + 4NaOH() 2Na2SiO3 () + 2H2O(s) (3.1) (3.2) (3.3)

Bu zndrme reaksiyonlar gerekletikten sonra istenmeyen bir durum olarak (3.4) reaksiyonu gereklemekte ve bir miktar znm aluminyum bazik ortamda silisyum ile birlikte geri kmektedir. ken Na2O.Al2O3.2SiO2 (sodyum aluminyum silikat) ile birlikte cevher iindeki aluminyum ata gitmektedir. Bu nedenle, boksit cevherinin snflandrlmas silis ierii bakmndan da yaplmaktadr. % Al2O3 / % SiO2 orannn 7den kk olmamas istenmektedir [1]. 2Na2SiO3 () + 2NaAlO2 () + 2H2O Na2O.Al2O3.2SiO2 (k) + 4NaOH() (3.4)

Bayer prosesi sonucunda, sodyum aluminat zeltisinden ayrlan ve bu znmeyen sodyum aluminyum silikatlar yannda ana bileenler olarak demir ve titan oksitleri de ieren bu kat atk bunlarn yannda tesise beslenen boksitlerin yapsna bal olarak kalsiyum, magnezyum, vanadyum, galyum, zirkonyum, nadir toprak elementleri vs gibi elementleri ok daha dk oranlarda da ierir. Bu kat atk ierdii demir oksitten ileri gelen krmz rengi nedeniyle krmz amur olarak adlandrlr [4]. retilen bir ton alumina veya 0,5 ton aluminyum metaline karlk yaklak olarak bir ton krmz amur (kuru baza gre) meydana gelir. Baka bir deyile de Bayer prosesi ile ilenen her ton boksitin yaklak olarak % 40 krmz amura gemektedir. Giderek artan aluminyum metali retiminde krmz amur bu endstrinin en nemli atk problemidir. nemli miktarda kostik soda ve aluminyum kaybna neden olduu gibi ierdii kostik nedeniyle gne nda ve kuruyan krmz amurlarn rzgarla havay kirletmesi gibi nedenlerle evresel sorunlara da sebep olmaktadr. Byk miktarlarda aa kan bu amurun depolanmas da ayr bir problemdir [4]. Birka alumina fabrikasnda krmz amur kurallara uygun olarak deniz altnda depolanr. Krmz amur atlnda ok rastlanan bir metotta karada setli geirgen olmayan bir alanda havuzlamaktr. Bir sre sonra, gllenmi saha grsel kirlenmeyi gidermek iin yeniden eklenebilir [21]. J. K. Bayer tarafndan bulunan ve patenti alnan bu proses, dnyada en ok kullanlan bir proses olup yksek kaliteli alumina retir. Bayer prosesinin temelini tekil eden prensibi, boksitteki sulu aluminyum oksitlerin kostik soda ve scaklk ile deiken olarak znmeleridir [4]. Bu prosesin ana reaksiyonu yledir. Al(OH)3 + NaOH NaAl(OH)4 (373 K) (3.5)

znm alumina, 90-150 g/L Na2O ieren dk kostik konsantrasyonlu aluminat zeltilerinden, 318-348 K gibi dk scaklklarda kristalize edilerek ayrtrlr [4].

3.1.1.1. Bayer prosesinin blmleri Bayer prosesi drt ana blmden olumaktadr. a) Boksit hazrlama Boksit, alumina fabrikasna ya madenden karld gibi ya da ykanp kurutulduktan sonra sevk edilir. Boksit nce bir elekten geirilerek iindeki byk talar ve iri safszlklar atlr. Boksitin sertliine bal olarak, krma ilemi ile para bykl yaklak 50 mm ye indirilir. Boksitin tlmesi her alumina fabrikasnda ya metotla kuvvetli zelti kullanarak yaplr ve 300 1000 g/L kat ihtiva eden bir pulp meydana getirilir. Yine sertlie bal olarak kapal veya ak devre olarak alan eitli deirmenler kullanlr. b) znrletirme Silisin rn kalitesindeki ve s transferindeki zararl etkilerini azaltmak amacyla tmeyi takiben bir desilikasyon ilemi yaplr. 373 K scaklkta ve 610 saat bekleme sresi iinde silis zndrlerek sv fazn sodyum aluminyum silikat halinde kmesi salanr [4]. Ham pulp n stclarda stldktan sonra, otoklavda basn altnda (36 atm) ve indirekt buharla (508 K) stlarak reaksiyona sokulur. Burada boksitteki alumina, sodyum aluminat olarak sv faza geer ve dier bileikler, zellikle demir, titan ve kalsiyum oksitler kat halde kalr. znrletirme zaman 40 50 dakikadr [4, 6]. Otoklav pulpunun basnc ok kademeli bir fla sistemiyle (seperatrler) atmosferik basnca drlr. kan buharlar pulpun n stmasnda ve proses zeltisinin bir ksmnn stlmasnda kullanlr [4]. Seyreltme kartrclarnda ise zeltinin konsantrasyonu, kmeyi kolaylatracak deere ayarlanr ve zelti krmz amur ktrme tanklarna gnderilir. Alumina

zeltiye alndktan sonra geri kalan kat faza krmz amur denir ve karmak bir sodyum aluminyum silikat ile demir oksitten oluur [6]. c) Krmz amurun ayrlmas Fla edilen pulp, kristalizasyon iin gereken Na2O konsantrasyonuna seyreltilir, sonra krmz amurun aluminat zeltisinden ktrme ile ayrld ktrclere beslenir. ktrc alt akm olarak 200 500 g/L kat ihtiva eden krmz amur pulpu elde edilir. ktrmeye yardmc olmak ve ince krmz amur tanelerinin skln temin etmek iin eitli tabii veya sentetik flokulantlar kullanlr. ktrme ileminden sonra alt akmdan alnan krmz amur, ters akml ykama sistemi ile ykandktan sonra atk barajna pompalanr [4, 6]. Krmz amur pulpulun sv fazndan kostik ve aluminann geri kazanlmas sonraki ilemlerin ana hedefidir. Ancak bu ilemler krmz amur iin seilen depolama ve deerlendirme metotlarna uygun biimde gerekletirilir. Krmz amur depolanmasnn ve ileminin ekonomisi tm tesisin ekonomisi iinde nemli bir faktrdr ve fizikokimyasal zelliklerinin nemli lde etkisi altndadr [4]. d) Alumina eldesi Bu blmde ileme hazr hale getirilen aluminat zeltisi alama hidratyla [Al(OH)3] kartrlp dekompozrlere (soutma) gnderilir. Burada oluan hidroliz olay sonucu aluminyum hidroksit kristalleri elde edilir. Bu rn ktrlp zayf zeltiden ayrlr, ykanr ve filtre edilir. Filtre edildikten sonra 1273 1473 Kde dner frnlarda kalsine edilir. Dekompozrlerdeki hidroliz prosesi sonucu Al(OH)3 kristalizasyonu (3.6)

reaksiyona gre olur ve reaksiyon tersinirdir.

Na2O.Al2O3 () + 4 H2O

2 NaOH () + 2 Al(OH)3 (k)

(3.6)

Buharlatrma blmnde devreye zorunlu olarak giren sularn zeltiden ayrlmas veya kostik zeltinin rejenerasyonu ve soda ayrm (devrede varsa) ilemi yaplr. Ayrca buharlatrma ilemi srasnda ortaya kan scak sular kazan dairesinde ve eitli kademelerde kullanlmak zere blmlere gnderilir. Elde edilen hidrat 50 150 m uzunluunda 2 5 m apnda ve % 1 2 eime sahip dner frnlarda 1273 1473 K arasnda kalsine edilerek fiziksel nemi ve kristal suyu uurularak aluminyum metalinin temel retim maddesi olan alumina elde edilir [4, 6]. Saf aluminyum ise elektroliz metodu ile elde edilir. Elektroliz hcresi karbon ile astarlanm bir elik kaptan ibarettir. Anot karbondur. Elektroliz esnasnda katotta erimi aluminyum retilirken anotlar okside olarak CO2 meydana getiriler. Hcrenin kendisi katot grevi grr [5]. Al2O3 + 3/2 C 2Al + 3/2 CO2 (3.7)

Bayer prosesinin akm emas ekil 3.1de verilmektedir [12, 22].

BOKS T

Krma

Sud kostik

tme (ya)

Kire

Desilikasyon ve n stma

Is ve basn altnda znrletirme Artk zelti Koaglant (un) Seyreltme ve desilikasyon Ykama suyu

Krmz amurun ayrlmas

Krmz amur

Ykama

Filtrasyon (sellz filtre)

Krmz amur baraj

Kostifikasyon

Dekompozisyon (soutma)

Alama

Sodann ktrlmesi

Kristallendirme (ktrme)

nce kristaller

Buharlatrma

Filtrasyon ve ykama

Hidrat

Kalsinasyon

Alumina

ekil 3.1. Bayer prosesi akm emas

3.2. Krmz amurun Oluum ve zellikleri 3.2.1. Kimyasal bileimi Krmz amurun kimyasal ve ve minerolojik teknolojiden bileimi boksitin ayr

kompozisyonlarndan

uygulanan

etkilenir.

Boksitlerin

znrletirilmeleri srasnda toplam aluminann % 7693 kadar aluminat zeltisinde sv faza geer. Boksitteki silis, sodyum aluminat zeltisiyle reaksiyona girerek eitli kompozisyonlardaki sodyum aluminyum silikatlar halinde kat faza geer ve boksit artnn temelini oluturur. Boksitin dier ana bileenleri, rnein demir ve titanda kat fazda kalrlar. Ayrca galyum, vanadyum, fosfor, nikel, krom, magnezyum gibi boksitte az miktarda bulunan dier safszlklarda boksit artnda bulunur [21]. Boksit artnn iki ana bileeni Na ve Ca genellikle boksitte bulunmayp arta teknolojik ilemler sonucu, ksmen desilikasyon reaksiyonuyla, ksmen znrletirme katk maddesi veya ksmen de sinterletirilecek karmn bileeni olarak geerler. Boksit artnn kimyasal bileimi ok deimektedir. Bayer prosesinde oluan krmz amurlarn ana bileenlerinin kimyasal kompozisyon aral Tablo 3.1de verilmitir [4].
Tablo 3.1. Krmz amurun kimyasal bileimi

Bileikler Fe2O3 Al2O3 SiO2 Na2O TiO2 CaO Kzdrma Kayb

Miktar (%) (Kuru bazda) 30 60 5 20 1 20 1 10 eser 10 28 5 15

3.2.2. Mineralojik bileimi Krmz amurun minerolojik bileimi ksmen boksitin deimeyen fazlarndan, ksmen de ani oluan fazlarda ya da proses teknolojisi srasndaki kontroller srasnda tayin edilir. Yeni mineral fazlarn oluumuna en iyi rnek silisin aluminat zeltisiyle yapt reaksiyondur. Bu reaksiyonla; scaklk, kostik konsantrasyonu, reaksiyon zaman, kat bileenler ve miktarlar, zeltideki safszlklar gibi teknolojik parametrelere bal olarak deien kompozisyonlarda sodyum aluminyum silikatlar aadaki formle gre meydana gelir.
2 2

3(Na 2 O.Al 2 O 3 .2SiO 2 ).Na 2 X.nH 2 O [burada X : CO 3 , SO 4 , Cl , OH , AlO 2 ]

Belli artlarda boksitteki TiO2 de aluminat zeltisiyle reaksiyona girerek deien kompozisyonlarda sodyum titanatlar meydana getirmektedir. Demir bileenleri, Bayer zeltisinde kat fazda bulunur. Boksitlerde gtit formunda bulunan demir bileeni genellikle krmz amurun kme ve filtrasyon ilemlerine olumsuz ynde etki eder. Krmz amur ileme tehizat, rnein ktrcler, ykayclar, filtreler, hematit tipi boksitlerin amur tehizatna nazaran daha byk tutulmaldr. Buda yatrm maliyetini ve iletme maliyetini ters ynde etkiler. Bu durumda znrletirme ilemine CaO, slfatlar, klorrler gibi katk maddeleri ilave edilir. Kontrol edilen artlar altnda gtit hematit haline dnr ve sonu olarak amurun kme ve filtrasyon karakterleri iyileir [14, 21]. 3.2.3. Boksit artnn hacmi Alumina proseslerinden kan boksit artklarnn miktar deimekte, boksit kalitesine ve proses teknolojisine bal olmaktadr. 1 ton kalsine aluminaya e deer krmz amur miktar iin karakteristik bir katsay vardr. En az krmz amur Surinam boksitlerinin ilenmesi srasnda kmaktadr. Rapor edildiine gre 0,3 ton / ton aluminadr. Seydiehir krmz amurlar iin bu oran 0,6 1 arasndadr. eitli kalitede boksit ileyen ve farkl proses teknolojileri uygulanan dnya alumina tesislerinden kan krmz amurlarn ortalama miktar dnldnde 1 ton

alumina iin karlacak krmz amur miktar 1 ton olmaldr. Krmz amurlarn younluklar 2,7 3,2 ton/m3 arasndadr. Krmz amurun ykanmasnda ama sv fazda bulunan kostik ve alumina gibi deerleri geri kazanmaktr [4]. 3.3. Krmz amurun evreye Etkileri Krmz amurun ekonomik olarak ilenmesi konusunda eitli metotlar bulunmu ancak imdiye kadar pratik bir zm gelitirilememitir. Bu yzden proses art olan krmz amur faydasz bir atk olarak grlmekte ve depolanmas her yerde evresel sorunlara yol amaktadr. Alumina fabrikalar krmz amurlar baraj olarak isimlendiren gl tipi alanlarda depolamakta, ancak depolama metotlar fabrikadan fabrikaya deimekte ve ou evreye zarar vermektedir. Krmz amur kolloidal yaps nedeni ile bol miktarda su ierir. Bu haliyle barajlarda depolanan atk, rzgarn ve eitli doa olaylarnn etkisiyle, evreye tanr. erdii alkali ve mikron boyutlu partikller (1m 2 mm arasnda deiir) nedeniyle evre sal konusunda endie uyandrmaktadr [21]. Kirlenmenin dier bir etkisi de tozlanmadr. Yazn kuruyan tozlar rzgarla uarak havay kirletmekte ve alkali ierii sorunu bytmektedir. Bu sorun yeniden yeillendirme veya periyodik sulama ile nlenmelidir [22]. Son yllarda evre kontrol hizmetlerinin gz ard edilemeyecei ve btnyle ele alnmas gerektii aka grlmektedir. Yaadmz atmosferin kirlenmesi; yer kabuunda, su ve hava da yer alan proseslerin zelliklerinin bilinmesiyle ve kar tedbirler alnmak suretiyle kontrol edilebilir. Bu tr dnce ekli alumina retimi ve zellikle krmz amur depolama sorununun zm iinde benimsenmelidir. Krmz amurun teknolojide ve depolamadaki davranmn tayin eden

karakteristikleri, proses teknolojisinden ziyade boksitin kalitesiyle belirlenir. Bununla beraber, eitli znrletirme katk maddelerinin ilavesiyle, zayf kme ve sklk zellikleri gsteren krmz amurlarn elde edildii baz boksitlerin teknolojik davranmlarnda nemli gelimeler kaydedilmitir. Ayn gelimeler depolama alannda da mevcuttur ancak henz ispat edilememitir.

Birka alumina fabrikasnda krmz amur kurallara uygun olarak deniz altnda depolanr. Krmz amur atlnda ok rastlanan bir metotta karada setli geirgen olmayan bir alanda havuzlamaktr. Bir sre sonra, gllenmi saha grsel kirlenmeyi gidermek iin yeniden eklenebilir. Krmz amur kullanmlar iin eitli aratrma ve gelitirmeye byk bir aba harcanm olmasna ramen bunlarn hibiri ticari bazda nemli miktardaki kullanma mit vermemektedir [21]. Denizde depolama sorunu yalnzca ekonomi bazna gre halledilemez. Deniz dibi test sonularna gre dipteki depolama sahasnn uzun bir sre sonunda biyolojik dengeyi olumsuz ynde etkileyip etkilemedii konusunun detayl olarak aratrlmas gerekmektedir [23]. Krmz amurla ilgili olan evresel sorunlarn en kkl zm yolu amurun deerlendirilerek ortadan kaldrlmasdr [22]. Bunun neticesi olarak miktar azalaca iin kirlenme zerindeki etkisi de zayflayacaktr [23]. 3.4. Krmz amurun Deerlendirilmesi Krmz amurun deerlendirilmesi zerine ok sayda almalar yaplmtr. Bu almalar; -Krmz amurdaki birden fazla bileenin deerlendirildii prosesler, -Krmz amurdaki bir tek bileenin deerlendirildii prosesler, -Krmz amurun deiik alanlarda deerlendirilmesi zerine prosesler, -Krmz amurun susuzlandrlmas ve evre etkilerinin azaltlmas zerine olan prosesler eklinde sralanabilir. Krmz amurun % 90nn 10 mikronun altnda tane boyutuna sahip olmas, deerlerin kazanm asndan gravitasyonel, magnetik ve boyutsal ayrmalarn etkili olmad nceki almalarda saptanmtr [22].

Krmz amurun toplu deerlendirilmesini hedef alan sinter ya da izabe yntemiyle pik demir retimi ve crufun ilenmesi yolu dnda pek ok deerlendirme seenekleri vardr. Bunlarn balcalar krmz amurun, -Atk su ve gaz artm iin adsorban, -Vanadyum ieren konverter cruflarnn ykseltgen kavrulmasnda inert katk maddesi, -Kauuk endstrisinde dolgu maddesi, -Andrc, -Seramik yer karosu pigmenti, -imentoya katk maddesi, -Yapay agregat ham maddesi, -Kmrn svlatrlmasnda katalizr, -Radyoaktif atklarn giderilmesinde ham madde, -Karayolu yapmnda yatak malzemesi, -Hafif inaat malzemesi ve s izolasyon malzemesi olarak, -Ekilebilir toprak slahnda kullanmlardr. ok eitlilik gsteren bu uygulama alanlarnn ortak zellikleri, krmz amurun ierdii btn deerlerin bir arada kazanmna olanak vermemeleridir. Bu nedenle son yllarda giderek nem kazanan zm ekillerinden biri, krmz amuru sinter ve izabe ilemleriyle pik demire indirgeyerek demiri kazanmak, izabe srasnda crufa geen alumina, sodyum oksit, titan dioksit, zirkonyum, uranyum, toryum ve nadir toprak metallerini li ilemi, hidrolitik ktrme, klorinasyon, kristalizasyon ve sv sv ekstraksiyonu gibi eitli yntemlerle elde etmektedir. Saylan bu maddeler alndktan sonra crufun li art gbre, imento vb. yapmnda kullanlmaktadr. Krmz amurdan ncelikle demir ve aluminyum deerlerinin kazanm iin nde gelen iki yol; karbon kire soda sinterleme prosesi ve kokkire ta ile yaplan elektrik ark frn izabe prosesidir. Bu proseslerin yatrm maliyetlerinin ve enerji tketimlerinin yksek olmas bir dezavantajdr. Krmz amurun mevcut demir yataklarnn ierdii demir tenrnden (% 50) daha dk demir tenrne sahip olmas ve proseslerin sahip olduklar dezavantajlar nedeni ile krmz amurdaki

demir bileeninin eldesi ynndeki almalar bugn iin ekonomik deildir. Dnya hammadde kaynaklarnn devaml azalmas krmz amuru deerli maddelerin elde edilebilecei alternatif bir kaynak olarak srekli gndemde tutmaktadr. Krmz amurun deerlendirilmesi; evre kirliliinin nlenmesi, depolama sorununu ve maliyetini drmesi, ok eitli uygulama alanlarna alternatif bir hammadde kayna olmas asndan byk nem tamaktadr. Gelitirilen pek ok proses ekonomik olmad iin uygulama imkan bulamamsa da aratrmalar halen srmektedir [22]. 3.4.1. Krmz amurun inaat sektrnde kullanlmas imentolar kalitelerine bal olarak az veya ok miktarlarda Fe2O3 iermektedir. Klasik imento retim yntemlerinde Fe2O3 % 12 pirit sinteri ilavesiyle yaplmaktadr. imentonun iine az miktarda krmz amurun ilave edildii deiik almalar yaplmtr. Katayama ve Horiguchi imento iine % 120 orannda krmz amur ilavesi yapm ve imentonun donma hznn arttn grmtr. Akma hz ise azalmaktadr. imentolarda atlama ve deformasyon olmamaktadr. % 15 krmz amur ilavesiyle imentonun sertlii ilk 91 gnde % 5 azalmakta, 1 yl sonunda ise tekrar % 5 artmaktadr. Daha fazla miktarlarda krmz amur ilavesiyle sertlik azalmaktadr. Katayama ve Horiguchi slfroz asitle ve karbonik asitle muamele edilmi krmz amuru imento iine ilave etmilerdir. Krmz amurun az miktarda ilavesiyle donma hzlanmakta, %5in zerindeki ilaveler ise donmay geciktirmektedir. Krmz amurun % 1020 arasnda ilavesiyle imentolarn sertlii azalmaktadr. Katayama ve Horiguchinin bir Japon patentinde, krmz amur SO2 ile bir saat muamele edilmi bylece Na2O ve Al2O3n bir ksm zeltiye alnmtr. Kat ksm kurutulmu ve tlmtr. Bundan portland imentosuna % 2 ilave edildii zaman imentonun 3. ve 7. gnden sonra sertlii % 46 ve % 36 artmtr.

Satalkin ve Solntseva, gunite harlarnn ilk sertlemesini salayacak hzlandrclar arasnda (% 0,55 miktarnda) krmz amur veya krmz amur, NaF, CaO karmlarn da kullanmtr. Bir Japon firmas krmz amuru % 30 nem ierecek ekilde szm ve imento retiminde 1 ton imento iin 30 45 kg krmz amur kullanmtr [24]. 3.4.2. Krmz amurun yol inaatnda ve hafif yap malzemesi retiminde kullanlmas Krmz amurun ziraata elverili topraklarn gelitirilmesinde kullanlabilecei, ancak byle bir uygulamann krmz amurun tama masraflar nedeni ile olmayaca belirtilmektedir. Krmz amur yol inaatnda dolgu maddesi olarak ok iyi bir ekilde kullanlabilir. Vaw (GFR) ile Building Material Research Instit birlikte 1972ye kadar bu ekilde 30.000 m2 deneme yolu ina etmitir. Baka bir almada krmz amurun % 40 45 dikalsiyum silikat ierii nedeni ile yaptrc zelliine sahip olduu, ayrca yksek sktrlabilme, dk geirgenlik ve yksek imentolama zelliklerine sahip olduu belirtilmekte, ayn zamanda uzun sre bekletmenin zelliklerini etkilemedii ve ehirler aras yol inaat iin tavsiye edilmektedir [24]. Krmz amurun hafif yap malzemesi ve s izolasyon maddesi retiminde kullanlmas amac ile baz almalar yaplmtr. Krmz amurdan tula yapm teknii zerinde ilk kez Almanyada allmtr. Metot, bir tula fabrikasnda yllardan beri uygulanmaktadr. fazla olup, Tulalarn yksek mukavemeti binalarn normal inaatnda yollarla bile yaplanlarnkinden

kullanlabilmektedir [25].

Yalnz krmz amurun nakliyesi bir para sorun olmaktadr. Tauber ve arkadalar krmz amurla killi isti kartrp piirmek suretiyle iyi kaliteli tula retmilerdir [24]. Krmz amurun tane boyutu ve ierdii faz oluturan bileiklerde dikkate alnarak, bu atn yap malzemesi olarak kullanlabileceinden yola klarak yaplan almalarda krmz amurun tek bana veya katk malzemeleriyle birlikte tula, kiremit ve seramik malzeme retimine uygunluu aratrlmtr [26]. 3.4.3. Krmz amurun seramik retiminde kullanlmas Krmz amurun kimyasal analizinde bulunan ve sinterleme sonras cams faz oluturan SiO2, CaO, Na2O gibi oksitleri iermektedir. Bu zellik krmz amurdan salam yapl seramik yaplabileceini gstermektedir. Yksek orandaki amorf malzemenin mukavemeti drecei dnlebilir, fakat amorf hematit stma ve soutma aamalarnda kristallenir. Krmz amurun seramik retiminde deerlendirilmesi amacyla yaplan bir

almada, kurutulmu ve 1mmlik elekten elenmi numuneden zel kalp kullanlarak dikdrtgen prizma eklinde ve 5x10x60 mm ebatlarnda ubuklar hazrlanmtr. ubuklar hidrolik preste 32 kg/cm2 basnta ve oda scaklnda preslenmitir. Bu ekilde hazrlanan ve etvde 105 oCde bir gece bekletilen numuneler elektrik stmal frna konulmutur. Frnn saatte 300 oC art hz ile istenen scakla ulamas salanmtr. Piirme scakl 950-1150 oC arasnda 50
o

C lik aralklarla deitirilmitir. Elde edilen sonular numunenin basma 1050

o

mukavemetinin

Cye

kadar

deimediini

bu

scaklktan

itibaren

mukavemetinin hzla artarak 90-135 MN/m2 arasnda deitiini gstermektedir [27]. 3.4.4. Krmz amurun kimya sektrnde kullanlmas Krmz amurun gazlardan ve svlardan S, SO2, H2S giderilmesi ilemlerinde gaz temizleme maddesi olarak ve sulardan arsenik giderilmesinde kullanlmas amacyla yaplan almalarda vardr.

Kauuk endstrisinde krmz amurun dolgu maddesi olarak kullanlmas ile ilgili almalar da gerekletirilmitir. Fanke ve dierlerinin yapt bir almada 1 kg krmz amurun kurutulduktan sonra 6,35 kg % 6,3luk sulu HCl ile 90oCda 30 dakika sreyle stlmtr. Meydana gelen atktan stma ile Fe2O3 pigmenti hazrlanmtr. Pigmentin szlerek ayrlmasndan alumina, silikat ve az miktarda Fe2O3 ieren filtrat ise 110 oCde kurutulmu ve tlerek kauukla kartrlm ve glendirilmi kauuk retilmitir. Krmz amur ile doymam poliesterler, stiren ve sisal elyafndan polimerizasyon ile fiziksel zellikleri kuvvetli bir malzeme Yuan H. C. ve dierleri tarafndan 60 CO radyasyonu ile hazrlanm ve bu malzemenin boru yapmnda, depo kaplamasnda vs. kullanlabilecei sylenmitir. Krmz amurun boya sektrnde pigment olarak kullanlmas ile ilgili aratrmalar yaplm olup ayrca az miktarda endstriyel bir uygulamadan da bahsedilmitir. Krmz amurun yksek su ve alkali ierii pigment olarak kullanlmasnda bir dezavantaj olmaktadr. Ramanuyan krmz amurun ok iddetli olmayan koullarda daha deerli olan kurun krmzs yerine korozyonu nleyici boyalarda kullanlma olasln arttrmtr. Krmz amurun astar olarak ve st boya formlleri ve kullan ile ilgili tavsiyeler yaplmtr. Krmz amurun kimya sektrnde baka bir uygulama alan da atk sularn artlmasnda kullanlmasdr [24]. 3.4.5. Krmz amur ile ilgili yaplan dier almalar Krmz amurlarla ilgili almalar yukarda saylanlarla snrl deildir. Gerek krmz amurun daha deiik alanlarda kullanlmas, gerekse krmz amurdan bileenlerinin geri kazanlmasnda kullanlacak farkl yntemler ile ilgili almalar devam etmektedir [6]. Gaz temizleyici pastas (Lux-paste) da yine krmz amurdan yaplmaktadr. Bir Alman firmas, krmz amur kullanarak su temizleme ilemi iin floklant retimi

zerinde almtr. Ferriflac diye bilinen bileik demir ve aluminyum slfatlardan oluur. Pozitif ykl yksek molekll metal hidroksit kompleks bileikleri, katklarn negatif ykl molekllerini yakalayarak sudan ayrr. Yksek titan ihtiva eden krmz amurlarn ilenmesiyle pigmentler retilebilir. Ayrca krmz amur kullanlarak adsorplayc, katalistlerin retimi ile ilgili aratrmalar gelime safhasndadr [28]. Fosfatik maden cevherinden kaolin amuru ve krmz amur gibi mineral amurlarnn suyunu karmak zerine yaplan bir almada, amurlarn sular sv bir karm veya acrilamid polimer ktrc, topaklatrc emlsiyon eleman ve mikro fiber katk maddeleri eklenerek karlmtr. ok abuk bir ekilde bu amurlarn sular karlm ve % 25-35 kat malzeme elde edilmitir. Bu malzeme tekrar ilenerek % 60 kat hale getirilebilir. Boksitler ve olduka kark birlemi kil talar, ssal ilemde ve organoaluminyum bileikli ilemden sonra etilenin polimerizasyonundan dolgu ve katalizr olarak kullanlabilirlii belirlenmitir. Krmz amur, asidik iyon deitirme ileminden sonra olduka etkili dolgu ve katalizr olmaktadr. Krmz amurdan manyetik demir konsantresi hazrlama ile ilgili bir almada demir mineralleri slak ve titreimli bir meyilde manyetik ayrtrma ile krmz amurdan ayrtrlmtr. Krmz amur, % 13 Fe2O3 ieren piirilmi boksitin Bayer ilemine tabi tutulmas ile elde edilmitir. Krmz amura svlatrlm yatak kmr kl ilavesi ile ekillendirme, sinterleme, srlama ve sr tabakalarnn piirilmesi ile suni mermer imali yaplmtr. Krmz amur dolgulu PVC retimi ile ilgili yaplan bir almada zel kompozisyon, 150-170 oC altnda % 70-75 orannda PVC, % 20-25 orannda krmz amur ve % 5-10 orannda plastikletiricinin kartrlmas ile hazrlanmtr. Krmz amur partikllerinin karma bir diren salad tespit edilmitir.

Krmz amur altn cevherlerinin hazrlanmasnda da kullanlmtr. Altnn siyanrizasyonunda bir pH modifikatr olan boksit atk krmz amurunun rlatif etkinlii aratrlmtr. Sonuta krmz amurun altn madeni cevherinin pHsn modifiye etmekte ok etkili olduu grlmtr. Altn ihtiva eden bir krmz amur kolaylkla ayrtrlabilir [24].

3.5. Krmz amurun ve Boksit Cevherlerinin Asidik Ortamdaki znrlk almalar

Boksit cevherlerinin asidik zeltiler iindeki zndrme almalar, dk tenrl ve yksek silisli boksit cevherlerinin deerlendirilmesi amacyla yaplmaktadr. Bazik proseslerdeki silisyum bileeninin znme sonrasnda tekrar ken Na2O.Al2O3.2SiO2 den ileri gelen problemin asidik proseslerde olmamas dikkate deer bulunmutur. Bylece yksek silisli ve dk tenrl boksit cevherlerinin ve hatta dier aluminyum cevherlerinin kullanlmasna imkan veren asidik prosesler aratrma konusu olmutur. Ayrca asidik zndrme sonrasnda ksa yoldan farkl aluminyum bileiklerinin (AlCl3 ve Al2(SO4)3 gibi) ve demir bileiklerinin (FeCl3 ve Fe2(SO4)3 gibi) elde edilebilmesi, ayrca aluminyum bileikleri kalsinasyonunun Al2O3 retimine imkan vermesi asndan asidik almalar nem kazanmtr [29, 30]. Cohen ve Adjemian tarafndan 1979 ylnda yaplm olan bu almada; aluminyum cevheri HCl ve H2SO4 zeltileri karm kullanlarak zndrme yaplmtr. Ele geen zeltide HCl gaz doyurularak soutma sonrasnda AlSO4Cl.6H2O kristalleri ayrlm ve 873 K zerine kmayan bir kalsinasyon ile Al2O3 retimi gerekletirilmitir. alma artlarnda % 40-60 konsantrasyonunda H2SO4 zeltisi ile atmosferik basnta ve 5 saatlik srede kaynatlarak zndrme yaplmtr [31]. eitli aluminyum kaynaklarndan alumina retimi amacyla yksek scaklkta kalsine edilen cevherler % 30luk H2SO4 zeltisiyle muamele edilmitir. Elde edilen zeltinin kurulua kadar buharlatrlp kalsinasyonu ile ve tekrar zndrlmesi ile saf alumina retilmitir [29].

Deriik H2SO4 kullanlan bir almada 373 K civarnda yaplan znrlk almalarnda aluminli ist, kil, alum ta ve boksit kullanlarak cevher iindeki mevcut aluminyum oksidin % 95 orannda ekstrakte edilebildii belirlenmitir [30]. Az miktarda diasporit ihtiva eden bhmitik boksitlerden alumina retimi iin yaplan bir almada, cevher nce % 15lik slfrik asit zeltisiyle atmosferik basnta ve kaynama noktasna yakn scaklkta 2 saat sre ile zndrlerek demir oksitler li edilmitir. Cevherdeki aluminann byk bir ksm % 30luk H2SO4 zeltisiyle basn altnda daha yksek bir scaklkta ikinci bir ilemle zndrme yaplmtr. % 99,75 saflktaki Al2O3 % 85 verimle elde edilmitir [32]. Krmz amur numunesi zerinde yaplm bu almada krmz amurun hidroklorik asit zeltisindeki znrl incelenmitir. Buna gre; uygun asit konsantrasyonunun 6M, gerekli kalsinasyon scaklnn 1173 K, optimum zndrme sresinin 3 saat olduu tespit edilirken demir bileenin % 97 ve aluminyum bileenin % 52,2 civarnda znme olduu grlmtr [4]. Rand tarafndan abrasiv alumina retimi amacyla yaplm bir almada boksit cevherleri H2SO4 ile muamele edilmi ve ele geen zeltiden Al2(SO4)3 ayrlarak, SO3 ve alumina vermek zere 1283 K scaklnda ve sonra da alumina vermek zere 1623 1823 K scaklnda kalsine edilmitir. Kullanlan % 35 H2SO4 zeltisi ile 378 K scaklnda zndrme yaplmtr [33]. Yang ve Ready tarafndan yaplm olan US patentinde 75 78 g Al2O3, 8 16 g Fe2O3, 7 9 g silika, 4 g TiO2 ihtiva eden 200 g boksit cevheri 20 g H2SO4 ihtiva eden deriik asit ile kartrlarak paslanmaz elikte nce buharlatrma ve sonra da 823 K de kalsinasyon yaplmtr. Elde edilen rn kolonlara doldurularak AlCl3 mevcudiyetinde alkil benzenlerin adsorpsiyonu incelenmitir [34]. Sutyrin tarafndan yaplm olan bu almada dk tenrl kaolinli, gibsitik boksitler 823 K de kalsine edilmi, 150 g/L konsantrasyonundaki HNO3 zeltisi ile basnl ortamda ve 433-473 K scaklnda li edilmitir. % 85 civarnda bir verim

elde edilerek ele geen Al(NO3)3 zeltisinde hidrolitik keltme ile aluminyum ayrlmtr [35]. Kasliwal tarafndan li ortamnda yaplan bir almada krmz amurdaki aluminann % znrl zerine, kavurma zaman ve scakln etkisi aratrlmtr [36]. Vachon ve arkadalar tarafndan yaplan aratrmada; slfrik asit, sitrik ve okzalik asit karmlar kullanlarak krmz amurun kimyasal liingi ile aluminyum % 96snn geri kazanlabildii grlmtr [37]. E. ayan ve M. Bayramolu tarafndan yaplan bir almada H2SO4 ile krmz amurda bulunan titanyum li edilmitir. TiO2 nin elde edilmesinde scakln, li sresinin, asit konsantrasyonunun, katsv orannn ve kartrma zamannn etkili olduu grlmtr [38]. almalarn devamnda, titanyumun slfrik asit liinde utrasound gcnn etkisi aratrlmtr. TiO2, Al2O3 ve Fe2O3 n eldesinde utrasound gc, scaklk, li sresi, asit konsantrasyonu ve kat sv oran etkileyici parametreler olsada, asit konsantrasyonu ve scaklk TiO2nin li edilmesinde en nemli faktrdr. Utrasound kullanldnda TiO2nin kazanlmasnda % 20 art gzlenmitir [39].

BLM 4. ZNME K NET

Kimyasal reaksiyonlar genel olarak homojen ve heterojen olmak zere iki gurupta incelenebilmektedir. Homojen reaksiyonlar tek bir fazda meydana gelirken, heterojen reaksiyonlar birden fazla fazda gereklemektedir. Cevher znme reaksiyonlar kat sv veya kat gaz sv fazlarnda cereyan etmekte olup heterojen reaksiyon zellii gstermektedirler. Katsv znme reaksiyonlarna rnek olarak cevherlerin asit, baz veya tuz znmesi verilebilirken kat sv gaz heterojen znme reaksiyonlar iin bir sv zc ile kartrlmasndan sonra Cl2, SO2 ve bunun gibi gazlarn sspansiyona gnderilerek yaplan almalar gsterilebilir [1]. znme reaksiyonlarnn kinetik incelemesinde reaksiyon hzn kontrol eden olaylar aadaki ekilde belirtilmitir [40, 41]. a) Kat tanecik evresindeki akkann oluturduu film iinden reaktifin difzyonu (Snr film difzyonu) b) Akkan ve kat arasndaki arayzey kimyasal reaksiyonu (Arayzey kimyasal reaksiyonu) c) Reaksiyon rnnn oluturduu gzenekli kat ve akkann oluturduu film iinden reaktif ve rnlerin difzyonu (rn faz difzyonu) Bir znme reaksiyonunda snr film difzyonu, arayzey kimyasal reaksiyonu veya rn faz difzyonu kinetik adan btn znme olaynda etkili olabilmektedir. Difzyon fiziksel bir olay olup znme esnasnda daha dk aktivasyon enerjisi gerektirirken arayzey kimyasal reaksiyonu ise daha yksek aktivasyon enerjisi gerektirmektedir [41, 42].

4.1. Snr Film Difzyonu Difzyon, bir faz iinde konsantrasyonun eit olma eilimini gsteren bir prosestir. Kat-zelti ortamlarda kat yzeyindeki zelti faznda, konsantrasyon fark oluabilmektedir. ekil 4.1de kat-zelti arayzey konsantrasyon deiimi verilmitir [40]. ekil 4.1den de anlald zere katya daha yakn yerde daha dk konsantrasyon ve uzakta daha yksek konsantrasyon olabilmektedir. Bu konsantrasyon farkndan dolay difzyon sz konusudur.

ekil 4.1. Kat-zelti arayzey konsantrasyon deiimi

Snr film difzyon kontroll reaksiyonlar iin genel kinetik ifade (4.1) ile gsterilmitir. Buna gre, ; reaksiyon boyunca reaksiyona giren maddelerin dnm kesrini, k ; gzlenen hz sabitini, t; zaman ifade etmektedir. 1-(1-)1/3 = k.t (4.1)

Bu durumda zc konsantrasyonu (C), yksek konsantrasyonlar iin sabit olup, yine sabit kresel taneciin balang yarap (r0) dikkate alnarak 1 (1 )1 3 ile t arasnda izilecek grafikler lineer olacak ve bu grafik eimleri ise k' gzlenen hz sabitlerini verecektir [11, 40]. Bir katnn znmesi srasnda kat taneciin sahip olduu geometri ekline (dz

levha, kresel, silindirik ve kbik) gre reaksiyon boyunca alan (A) deikenlik gsterebilmektedir. Difzyon kontroll reaksiyonlar iin deiik tanecik yapsna gre tretilmi kinetik ifadeler (4.2-6) denklemleri ile gsterilmitir [11, 40, 42].

Dz levha

2 = k' t
1 (1 ) 1 (1 )
1 2

(tek boyutlu difzyon)

= k' t = k' t (L >> r) (L = r)

(4.2)
(4.3) (4.4)

Silindirik, tel ;
Silindirik Kresel ; ;

1 (1 ) 1 (1 )

= k' t = k' t

(4.5) (4.6)

Kbik

4.2. Arayzey Kimyasal Reaksiyonu

Kresel geometriye sahip bir kat ile akkan arasndaki kimyasal olayn arayzey reaksiyon kontroll kinetik ifadesi (4.7) eitlii ile gsterilebilir. 1-(1-)1/3 = k.t (4.7)

Bu kinetik ifade tretilirken katnn kresel geometriye sahip, akkan reaktife gre birinci mertebe reaksiyon, akkan konsantrasyonu sabit ve katnn taneciin balang yarap sabit olduu gz nne alnmtr. Grld gibi snr film difzyonu kontroll reaksiyonlarn kinetik ifadesi ile

arayzey kimyasal reaksiyon kontroll reaksiyonlarn kinetik ifadesi matematiksel olarak benzerdir. Ancak farkllk aktivasyon enerjilerinde ortaya kmaktadr. Snr film difzyon kontroll reaksiyonlarn aktivasyon enerjileri daha dktr. Dier taraftan difzyon kontroll kinetikte kartrma veya ak hz etkili olurken, arayzey kimyasal reaksiyon kontroll kinetikte scaklk etkili olmaktadr [43, 44]. Akkann reaktife gre birinci mertebe reaksiyon olduu gz nne alndnda, bununla ilgili kinetik ifade (4.8) ile gsterilebilir. -ln(1-) = k.t (4.8)

4.3. rn Katmanndaki Difzyon

Baz kat-akkan reaksiyonlarda reaksiyon sonunda kat rn oluabilmekte veya baz kat bileenler reaksiyona girmeden geriye kalan bir tabaka oluabilmektedir. Bu tabaka reaksiyona girmemi ksmdan ayrlmadan kaldnda reaksiyon hzn etkilemektedir. Bu tabaka iinden reaktif ve rnlerin difzyonu etkili olmaktadr. Bu kat rn veya reaksiyon vermeyen bileenlerin oluturduu tabaka gzenekli bir yapya sahipse reaktif ve rnlerin difzyonu pek az bir direnle karlarken, gzeneksiz olduunda difzyona kar nemli bir diren sz konusudur. Kat rn tabakasnn meydana geldii bir proses reaksiyonun herhangi bir taneciin kesiti ekil 4.2de verilmitir [42, 45]. an iin kat

Snr film

rn katman

Reaksiyona girmeyen ksm

r0

ekil 4.2. Bir kat taneciin reaksiyon esnasndaki kesiti

rn katmannn olutuu bir kat-akkan reaksiyonda rn tabakasnda reaktif ve rnlerin difzyonu btn bir prosesin hzn kontrol edebilir. Bu durumda kat taneciin balang yarap (r0) sabit olup, reaksiyona girmemi ksmn yar ap reaksiyon esnasnda deikendir. Bundan dolay oluan rn katman kalnl olan (r0-r) deeri de deiken olacaktr. Bu durum dikkate alnarak rn katmanndaki difzyon iin kinetik ifadeler genel olarak (4.9) ve (4.10) denklemi ile verilebilir.

[1-(1-)1/3]2 = k.t 1-2/3-(1-)2/3 = k.t 4.4. Birden Fazla Admn Kontrol Ettii Kinetik fade

(4.9) (4.10)

Bir kat-akkan reaksiyonunda reaksiyon hz snr film difzyonu, arayzey kimyasal reaksiyonu ve rn katman difzyonunun birlikte kontrol ettii prosesler iin verilen kinetik ifade denklem (4.10) ile gsterilmitir.
2 1 x 3 r0 2 1 3VC + t 1 (1 ) 3 + 1 (1 ) 3 = Ds 2D' 3 r0 ks

(4.10)

Burada, Ds zeltideki difzyon katsays, D' kat rn katmanndaki difzyon katsays, ks arayzey kimyasal reaksiyonu hz sabiti, stokiometrik faktr, r0 kat taneciin balang yarap, V molar hacim, C konsantrasyon, dnm kesri olarak tanmlanmtr [42]. x uzunluk ve

4.5. Aktivasyon enerjisi (Ea)

Kat-akkan reaksiyonlarnn aktivasyon enerjilerini hesaplamak mmkndr. Uygun ur. kinetik model ve kinetik denklem kullanlarak k hz sabitleri bulun Bulunan bu k hz sabitleri ve Arrhenius denklemi (4.11) yardmyla
Ea RT

reaksiyonun aktivasyon enerjisi hesaplanabilir.

k = Ae

(4.11)
1 grafiinin T

Bunun iin, (4.11) denkleminin tabanna gre logaritmas alnr ve lnkeiminden aktivasyon enerjisi hesaplanr. lnk = lnA Ea RT

(4.12)

Aktivasyon enerjisi asndan reaksiyon kinetii incelendiinde, aktivasyon enerjisi difzyon kontroll proseslerde dk olurken, arayzey kimyasal reaksiyon kontroll proseslerde daha yksektir. Difzyon kontroll proseslerde aktivasyon enerjisi Ea 25 kJ/mol olduu literatrde belirtilmitir [46, 47]. Genel olarak znme kinetii deerlendirilmesinde snr film difzyonu, arayzey kimyasal reaksiyonu ve rn katman difzyonu kontroll prosesler iin karlatrma Tablo 4.1de yaplmtr [47].

Tablo 4.1 Farkl kinetik proseslerin karlatrlmas

Snr film difzyonu Kartrma hz etkili Ea < 25 kJ/mol Lineer 1 (1 )

13

Arayzey kimyasal reaksiyonu Kartrma hz etkisiz Ea yksek veya dk Lineer 1 (1 )1 3 Lineer -ln (1-) Tane bykl ile ters orantl hz -----

rn katman difzyonu Kartrma hz etkisiz Ea < 25 kJ/mol Lineer 1 (1 )

2 3
2 3

Tane bykl ile ters orantl hz Reaktif konsantrasyonu ile orantl Scaklk etkisiz Hz ktle transferine eittir.

[1-(1-)1/3]2 Tane bykl ile ters orantl hz ve etkili ------

Scaklk etkili Scaklk etkisiz Hz ktle transferinden yavatr. Hz ktle transferine eittir.

BLM 5. MATERYAL VE METOT

5.1. Numunelerin Temini ve Hazrlanmas

Krmz amur numunesi Etibank Seydiehir Aluminyum Tesislerinden temin edilmitir. Belli bir miktar nem ieren krmz amur etvde 378 K de kurutulduktan sonra kullanlmtr. Krmz amur numunesi havanda tldkten sonra 200 mesh elek alt olacak
ekilde elenmitir. Daha sonra yaplan btn almalarda bu stok numuneler

kullanlmtr.
5.2. Kimyasal Analizler

Hazrlanan krmz amur numunesi etvde 378 K scaklnda kurutulmu ve buradan alnan rneklerle kimyasal analizler yaplmtr. Kimyasal analizler iin 1,00 gramlk krmz amur numunesi, potasyum karbonat (K2CO3) ile 1073 K de eriti yaplarak elde edilen ktle, 1/1 HCI zeltisiyle muamele edilmitir [48]. znmeyen ksmlar iin iki kere kurulua kadar buharlatrlm ve HCI ilave edilmitir. Daha sonra bu karma aadaki ilemler uygulanmtr.
5.2.1. SiO2 tayini

Numunenin zndrme ilemlerinin ardndan hidroklorik asit zeltisi ile muamele edilen karm bir sre kaynatldktan sonra szlm ve kalan kat ksmda SiO2 tayin edilmitir. Bunun iin szge kad ve iindeki muhteviyat bir platin krozede 1173 Kde sabit tartma gelinceye kadar kzdrlmtr. lem sonunda platin krozede bulunan ktlenin tartm belirlenmi (A) ve kroze iindeki ktle zerine 3-5 damla H2SO4 ve 15 mL HF ilave edilmitir. Karm hotplate zerinde eker ocakta beyaz

dumanlarn sona ermesine kadar buharlatrlmtr. H2SO4 ve HF ilave edilip ikinci bir buharlatrma yapldktan sonra kalan ktle 1173 Kde tekrar sabit tartma getirilerek arl tespit edilmitir (B). SiO2 HF ile kaynatldnda oluan SiF4 n buharlaarak kantitatif olarak ayrld bilinmektedir. A ve B tartm arasndaki farktan HF ile buharlaan SiO2 miktar bulunmutur. SiO2 tayini yapldktan sonra kalan oksitler zerinde ikinci bir znrletirme potasyum piroslfat (K2S2O7) ile yaplmtr. Elde edilen zelti ilk znrletirme sonundaki zelti ile birletirilerek belli bir hacme tamamlanmtr. Bu stok zelti dier kimyasal analizler iin kullanlmtr [48].
5.2.2. Al2O3 - Fe2O3 - TiO2 btnn tayini

SiO2 tayini yapldktan sonra elde edilen toplam ana zeltiden belirli bir hacim alnmtr. Alnan zeltiye 5 mL % 3 lk H2O2 ilave edilerek bulunabilecek mevcut Fe+2 ve Ti+3 iyonlarnn Fe+3 ve Ti+4 iyonlarna ykseltgenmesi salanmtr. zeltideki Al+3, Fe+3, Ti+4 iyonlar amonyak ve amonyum klorr tamponunda ktrlm, elde edilen kelek szlerek ayrlp, nce kurutulmu ve dikkatli olarak 1173 K scaklnda yaklmtr. Bu ekilde yaplan bir gravimetrik analizle cevher iindeki Al2O3, Fe2O3 ve TiO2 btnnn oran hesaplanmtr [49].
5.2.3. Fe2O3 tayini

Ana zeltiden alnan belirli bir hacim kullanlarak zelti iindeki Fe+3 volumetrik olarak tayin edilmitir. Bulunan sonutan numune iindeki toplam demir oksitler Fe2O3 e edeer olacak ekilde hesaplanmtr. Fe+3 nn volumetrik analizi, 5-slfosalisilik asit indikatrlnde pH=2,5 da EDTA (Etilendiamintetraasetik asit disodyum tuzu) kullanlarak kompleksometrik olarak yaplmtr. Renk dnm koyu krmzdan ak sarya olmas ve titrasyon artlarnda Al+3 iyonu ile EDTA zeltisinin komplex oluturmamas nedeniyle Fe+3 tayini kolaylkla yaplabilmektedir [50, 51].

5.2.4. Al2O3 tayini

Fe+3 iyonunun kompleksometrik titrasyonundan kalan ak sar renkli zeltide Al+3 iyonu yine EDTA ile kompleksometrik olarak tayin edilmitir. Ancak tayin iin zeltiye 0,1 M EDTA zeltisinin fazlas ilave edilerek, birka dakika kaynatlm ve reaksiyona girmeyen EDTA, 0,1 M ZnSO4 zeltisiyle, pH= 5 de ksilen oranj indikatrlnde geri titre edilmitir. Bulunan Al+3 miktarndan cevherdeki Al2O3 oran hesaplanmtr [51].
5.2.5. TiO2 tayini

Cevher iindeki TiO2 oran, gravimetrik analizle tayin edilen Al2O3, Fe2O3 ve TiO2 btnnn miktarndan, ard arda volumetrik analizle tayin edilen Fe2O3 ve Al2O3 toplam miktar karlarak hesaplanmtr [51].
5.2.6. CaO tayini

Numunenin eriti ile zndrlmesinden sonra elde edilen stok zeltide Ca+2 tayini yaplmtr. Tayinler Shimadzu marka atomik absorpsiyon spektrometresi (AAS) ile yaplmtr. Bulunan sonulardan numunedeki % CaO hesaplanmtr
5.2.7. Na2O tayini

Numunenin zndrlmesinden sonra ele geen ana stok zeltide Na+ tayini yaplmtr. Tayinler Shimadzu marka atomik absorpsiyon spektrometresi (AAS) ile yaplmtr. Bulunan sonulardan numunedeki % Na2O hesaplanmtr.
5.2.8. Kzdrma kayb

378 K scaklnda kurutulmu krmz amur numunesinden belirli bir miktar tartm alnarak 1373 K scaklnda, 2 saat sre ile kalsine edilmitir. Dehidratasyon veya dekompozisyondan ileri gelen arlk azalmas % kzdrma kayb olarak hesaplanmtr.

5.3. Kalsinasyon almalar

Kalsinasyon ya da termal analiz almalar statik ekilde yaplmtr. Statik metot ile yaplan almalarda gene 378 K de kurutulmu krmz amur numuneleri 473, 573, 673, 773, 873, 973, 1073, 1173, 1273 K scaklklarnda 1, 2, 3, 4, saatlik srelerde kalsine edilmitir. Tespit edilen scaklk ve sreler iin numunedeki arlk azalmalar belirlenmitir.
5.4. znrlk almalar

Krmz amur numunesi zerinde yaplan znrlk almalarnda slfrik asit kullanlmtr. znrlk zerine kartrma hznn ve kat/sv orannn etkisi incelenirken saf su kullanlmtr. Bu almalarda numunenin znrlnde kartrma hznn ve kat/sv orannn etkisi, kalsinasyon scakl ve kalsinasyon sresi, slfrik asit konsantrasyonu, znme sresi ve scaklnn etkisi aratrlmtr. znme esnasnda numunedeki Al2O3 ve Fe2O3 ile slfrik asit arasndaki reaksiyonlar aada verilmitir.

Al2O3 + 3H2SO4 Fe2O3 + 3H2SO4

Al2(SO4)3 + 3H2O Fe2(SO4)3 + 3H2O

(5.1) (5.2)

5.4.1. znrlk zerine kat/sv orannn etkisi

Bu aamada znrlk zerine kat/sv orannn etkisi incelenmitir. Bunun iin numuneden 1, 2, 3, 4, 5, ve 10 gram rnekler alnp 100 mL saf suda zndrlmtr. zndrme sresi 30 dakikadr. Siyah bant szge kadndan numuneler szlm, kurutulmu ve arlklar kaydedilmitir. Gerekli hesaplamalar yaplp % znrlk deerleri bulunmutur.

5.4.2. znrlk zerine kartrma hznn etkisi

Bu aamada znrlk zerine kartrma hznn etkisi incelenmitir. Bunun iin 3 deneme yaplmtr. 1,00 gram krmz amur numunesi alnp 100 mL saf su ilave edilmitir. Scaklk 343 Ke ayarlanp ilk numunede kartrcnn hz 300 rpm olarak ayarlanmtr. kinci numunede motor hz 400 rpm, nc numunede ise 600 rpm ayarlanmtr. Kartrma sresi 15 dakikadr. Kartrma sonras numuneler szlm, kurutulmu ve arlk azalmalar hesaplanmtr.
5.4.3. Kalsinasyon scakl ve sresinin znrle etkisi

Kalsinasyon almalarnda elde edilen farkl scaklk ve srelerde kalsine edilmi rnlerin her biri iin slfrik asitteki znrl incelenmitir. Byle bir alma iin her kalsine rnden alnan 0,5 gramlk tartm, 100 mL 2M H2SO4 zeltisi ile 2 saatlik bir srede ve oda scaklnda znmeye tabi tutulmutur. zndrme bir beher iinde manetik kartrc ile sabit bir kartrma hznda yaplm ve ilem sonunda znmeyen ksm Gooch krozesinde szlerek tartm alnmtr. Elde edilen en uygun znmenin olduu kalsinasyon scakl ve sresi tespit edilmitir.
5.4.4. Slfrik asit konsantrasyonunun znrle etkisi

Bu almada blm 5.4.3 de tespit edilen uygun kalsinasyon scakl ve sresinde hazrlanan kalsine rnden alnan 1,00 gramlk rnekler kullanlmtr. 2 M, 4 M, 6 M, 8 M ve 10 M konsantrasyonlarda 100 mL H2SO4 zeltileri hazrlanmtr. 298 K ve 378 Kde (kaynama noktas) 30 dakika manetik kartrc ile sabit kartrma hznda znrletirme yaplmtr. lem sonunda numuneler Gooch krozesinde szlm ve sznt belli bir hacme tamamlanmtr. Buradan alnan numunelerde zeltiye geen Fe2O3 ve Al2O3 miktarlar hesaplanmtr. Bu hesaplara gre znmenin en fazla olduu asit konsantrasyonu belirlenmitir.

5.4.5. znme scakl ve sresinin znrle etkisi

Daha nce belirlenmi olan 873 K scaklk ve 1 saat srede hazrlanan kalsine krmz amur numunesinin ve gene daha nce belirlenmi olan 100 mL 6M H2SO4 zeltisindeki, znrlkleri bu kez znme scaklk ve sresi deitirilerek incelenmitir. Bu safhada, belirtilen kalsine rnden 1,00 gramlk tartmlar alnarak 298, 313, 333, 353 ve 378 K scaklklar ve bu scaklklarn her birinde 15, 30, 60 ve 90 dakika srelerde znrlk almalar yaplmtr. Farkl scaklklar ve farkl znme srelerinde elde edilen zeltilerde Al+3 ve Fe+3 miktarlar tayin edilerek, orijinal krmz amur numunesindeki Al2O3 ve Fe2O3 in ne oranda zeltiye getii hesaplanmtr.
5.4.6. znme kinetiinin incelenmesi

Farkl scaklk ve sreler iin yaplm olan znrlk almalar elde edilen % znrlk deerleri znme kesrine dntrlmtr. Bu deerleri, literatrden alnan (Blm 4) kinetik denklemlere uygulanarak demir ve aluminyumun ayr ayr znme aktivasyon enerjileri hesaplanmtr. Kinetik denklemin seimi regrasyon analizine gre yaplmtr.

BLM 6. DENEYSEL BULGULAR

6.1. Krmz amurun Kimyasal Analizi

almalarda kullanlan krmz amur numunesinin kimyasal analizi yaplm ve bulunan sonular Tablo 6.1de verilmitir.
Tablo 6.1. Orijinal krmz amurun kimyasal bileimi Bileen % Miktar SiO2 14,99 Fe2O3 34,02 Al2O3 23,06 TiO2 4,80 CaO 0,06 Na2O 13,50 Kzdrma kayb 8,66

Slfrik asit konsantrasyonunun ve znme scakl ile sresinin znrle olan etkisini incelemek amacyla yaplan almalarda kullanlan krmz amur numunesinin 873 K scaklnda 1 saat kalsine edilmi halinin teorik kimyasal bileimi Tablo 6.2de verilmitir.
Tablo 6.2. 873 K 1 saat kalsine krmz amurun teorik kimyasal bileimi Bileen % Miktar SiO2 15,95 Fe2O3 36,21 Al2O3 24,55 TiO2 5,11 CaO 0,06 Na2O 14,37 Kzdrma kayb 3,70

6.2. Kalsinasyon almalar

Krmz amur numunesi kalsine edildiinde farkl scaklklarda farkl arlk azalmalarna uramaktadr. Kalsinasyon artlarnn znrlk zerine etkisini inceleyebilmek amacyla 473, 573, 673, 773, 873, 973, 1073, 1173 ve 1273 K scaklklarnda 1, 2, 3 ve 4 saatlik srelerde nce kalsine edilmitir. Kalsinasyon almalarnda elde edilen % arlk azalmalar kaydedilmi ve sonular Tablo 6.3de verilmitir. Bu arlk azalmalar ayn zamanda grafik halinde ekil 6.1de gsterilmektedir.
Tablo 6.3. Krmz amurun scaklk ve sreye bal olarak % arlk azalmalar

Kalsinasyon sresi (saat) 1 2 3 4 473 K 1,33 1,60 1,66 1,75

Kalsinasyon scaklna bal olarak % arlk azalmalar 573 K 4,13 4,14 4,15 4,18 673 K 4,35 4,38 4,57 4,58 773 K 5,74 5,75 5,88 5,92 873 K 6,56 6,72 6,93 6,77 973 K 7,30 7,37 7,42 7,55 1073 K 7,80 8,13 8,40 8,28 1173 K 8,40 8,52 8,75 8,76 1273 K 8,71 8,66 8,69 8,78

10 9 % Arlk azalmas 8 7 6 5 4 3 2 1 0 0 473 573 673 773 873 973 1073 1173 1273 Scaklk (K) 1 saat 2 saat 3 saat 4 saat

ekil 6.1. Krmz amurun scaklk ve sreye bal olarak % arlk azalmas

Yaplan kalsinasyon almalarnda ortaya kan arlk azalmalarna gre mineral, yapsndaki kristal suyunun byk bir ksmn 587 K de vermektedir. Bu durum 673 K de hemen hemen durarak mineral ksm bir kararllk kazanmaktadr. Geotit formundaki (Fe2O3.H2O veya FeO(OH)) mineral bnyesindeki 1 mol kristal suyunu 630 K civarnda verirken, trihidratik alumina (Al2O3.3H2O) 2 mol kristal suyunu 587 K de vermektedir. 873 K den sonra 1 mol den daha az kalan kristal suyu ise geni scaklk aralklarnda ve uzun srede ayrlr. Daha yksek scaklklarda minerolojik yapy oluturan uucu maddeler ayrlmaya devam etmektedir [52]. Karbonatlarn dekompozisyonu ve oksitler arasndaki reaksiyon ile oksijen k yksek scaklklarda arlk azalmalarna neden olabilmektedir.

2 FeO(OH) Fe2O3 + H2O

(geotit)

(630 K)

(6.1)

2 Al(OH)3 Al2O3.H2O + 2H2O

(gibsit) (bhmit)

(587 K)

(6.2)

Al2O3.H2O Al2O3 + H2O

6.3.znrlk almalar

(587 K zerinde)

(6.3)

6.3.1.znrlk zerine kat / sv orannn etkisi

Bu almada kat/sv orannn znrle etkisi incelenmitir. Bu amala 1, 2, 3, 4, 5 ve 10 gramlk numuneler alnm ve oda scaklnda 100 mL suda 30 dakika sreyle sabit kartrma hznda zndrme almalar yaplmtr. Kat/sv oran ile ilgili alma sonular Tablo 6.4 ve ekil 6.2de verilmitir.
Tablo 6.4. znrlk zerine kat/sv orannn etkisi ( 100 mL suda 30 dk.,298 K)

Kat/sv oran ( g/100 mL zelti) 1 2 3 4 5 10

% znrlk 13,52 7,80 5,67 5,75 4,50 2,35

16 14 % znrlk 12 10 8 6 4 2 0 1 2 3 4 5
Kat/sv oran (g/100 mL)

298 K

10

ekil 6.2. znrlk zerine kat / sv orannn etkisi

ekil 6.2deki eriler incelendiinde kat-sv oran arttka, krmz amurun

znrlnn azald grlmektedir. En yksek znrlk en dk kat miktar olan 1 gramlk almada % 13,52 olarak bulunmutur.
6.3.2. znrlk zerine kartrma hznn etkisi

Bu almada kartrma hznn krmz amurun znrlne olan etkisi incelenmi. Bu amala belli miktarlarda alnan numuneler 343 K de 100 mL suda 300, 400 ve 600 rpm kartrma hzlarnda 15 dakika sre ile kartrlmtr. Yaplan zndrme almalarnn sonunda elde edilen sonular Tablo 6.5 ve ekil 6.3de verilmitir.
Tablo 6.5. znrlk zerine kartrma hznn etkisi ( 343 K de 100 mL suda, 15 dk )

Kartrma hz (rpm) 300 400 600

% znrlk 11,69 23,18 24,53

30 25 % znrlk 20 15 10 5 0 0 300 400 Kartcnn hz (rpm) 600 343 K

ekil 6.3. znrlk zerine kartrma hznn etkisi

ekil 6.3 incelendiinde kartrma hznn 400 rpme kadar etkili olduu, zerinde

ise etkisinin az olduu grlmektedir. Kartrma hznn 400 rpm zerinde etkisinin az olmas znmenin difzyon kontroll olmadn ortaya koymaktadr. 400 rpm stnde kat-zelti faz arasnda kararl ve durgun bir yap olutuu grlmektedir.

6.3.3. Kalsinasyon scakl ve sresinin znrle etkisi

Krmz amurun znrlk almalarnda ncelikle gerekli kalsinasyon artlar aratrlm olup, 473, 573, 673, 773, 873, 1073, 1173 ve 1273 K scaklklarnda 1, 2, 3, ve 4 saatlik srelerde kalsine rnler elde edilmitir. Bu rnler 100 mL ve 2M H2SO4 zeltisi kullanlarak oda scaklnda ve 2 saat zndrme sresindeki znrlkleri incelenmi ve % znrlk deerleri Tablo 6.6da verilmitir. 1, 2, 3 ve 4 saatlik kalsinasyon scaklna bal olarak % znrlk deiimi ekil 6.4de verilmitir.
Tablo 6.6. Kalsinasyon scaklk ve sresine bal olarak krmz amurun % znrlk deerleri
Kalsinasyon sresi (saat) 473 K

Kalsinasyon scakl ve sresine bal olarak % znrlk deerleri

573 K 673 K 773 K 873 K 973 K 1073 K 1173 K 1273 K

1 2 3 4

13,32 13,48 13,56 14,32

13,00 13,90 14,00 14,30

12,18 12,28 14,00 14,80

13,16 14,16 14,22 15,00

21,02 21,80 21,50 23,52

10,00 12,92 17,70 19,70

10,00 15,50 18,42 20,88

10,20 13,20 15,48 20,26

14,80 17,60 17,88 18,70

50 40 30 20 10 0 473 1 saat 2 saat 3 saat 4 saat

% znrlk

573

673

773

873

973

1073

1173

1273

Scaklk (K)

ekil 6.4. Kalsinasyon scaklna ve sresine bal olarak % znrlk deiimi

Yaplan almalar sonunda en az % 13,00 ve en ok % 23,52 orannda znme olduu gzlenmitir. ekil 6.4 incelendiinde 873 Kde znrln en yksek olduu grlmekte ve dier scaklklar arasndaki znrlk farklarndan daha yksek olduu dikkati ekmektedir. 873 K scaklkta kalsinasyon srasnda da nemli

oranda (% 6,56 - 6,77) bir arlk azalmas olmutur. Bylece asit konsantrasyonu, znme scakl ve sresinin znrle olan etkisinin incelenmesinde en uygun kalsinasyon scaklnn 873 K de 1 saatlik srenin yeterli olduu anlalmtr.
6.3.4. Slfrik asit konsantrasyonunun incelenmesi

873 K scaklnda 1 saat sre ile kalsine edilmi krmz amur numunesinin 2, 4, 6, 8 ve 10 M H2SO4 zeltilerindeki znrl incelenmitir. Her almada 1 gram krmz amur numunesi ve 100 mL H2SO4 zeltisi kullanlarak 378 K (kaynama noktas) ve 298 K de, sabit kartrma hznda ve 30 dakika srede allmtr. Numuneler szlm ve sznt belli bir hacme tamamlanmtr. Stok zeltiden alnan belli hacimdeki zeltilerde Fe+3 ve Al+3 tayinleri yaplmtr. Bylece zeltiye geen Fe2O3 ve Al2O3 miktarlar hesaplanm, bulunan sonular Tablo 6.7 ve Tablo 6.8 de gsterilmitir. Ayrca grafik halinde ekil 6.5 ve ekil 6.6da verilmitir.
Tablo 6.7. Fe2O3 in znrlnn asit konsantrasyonuna gre deiimi (t=30 dk)

H2SO4 konsantrasyonuna gre Fe2O3 in % znrl zndrme scakl (K) 378 298 2M 49,94 3,16 4M 71,58 3,95 6M 85,0 4,57 8M 79,86 4,43 10 M 86,9 4,39

100 % Fe2O3 znrl 80 60 40 20 0 0 2 4 6 8 10 Slfrik asit konsantrasyonu (M) 378 K 298 K

ekil 6.5. H2SO4 konsantrasyonunun Fe2O3 in znrlne etkisi

ekil 6.5 incelendiinde demir znrlnn slfrik asit konsantrasyonuna bal

olarak belirgin bir deiim gsterdii grlmektedir. Dk scaklklarda rnein 298 K de demir znrlnde belirgin bir deime gzlenmezken, scaklk arttnda (378 K'de) demirin znrl % 86 deerine kadar ulamaktadr. Dk scaklklarda dk znrlk elde edildiinden uygun H2SO4 konsantrasyonunun belirlenmesinde yksek scaklkta (378 K) allmtr.
Tablo 6.8. Al2O3 in znrlnn asit konsantrasyonuna gre deiimi (t=30 dk)

H2SO4 konsantrasyonuna gre Al2O3 in % znrl zndrme scakl (K) 378 298 2M 60,4 18,1 4M 64,0 25,98 6M 70,0 32,19 8M 64,0 29,7 10 M 64,0 29,4

80 % Al2O3 znrl 70 60 50 40 30 20 10 0 0 2 4 6 8 Slfrik asit konsantrasyonu (M) 10 378 K 298 K

ekil 6.6. H2SO4 konsantrasyonunun Al2O3 in znrlne etkisi

ekil 6.6 incelendiinde oda scaklnda aluminyumun znrlnn demirin

znrlne oranla daha fazla olduu grlmektedir. Fakat yksek scaklklarda (378 Kde) aluminyumun znrl 6 M H2SO4 konsantrasyonunda % 70 iken, demirin znrl % 85 deerindedir. Bu amala znme scakl ve sresinin incelenmesinde uygun asit konsantrasyonunun 6 M olduu anlalmtr.

6.3.5. znme scakl ve sresinin incelenmesi

Bu almada 873 K de 1 saat sre ile kalsine edilmi krmz amur numunesi 6M H2SO4 zeltisi kullanlarak, znrlk scakl ve sresinin znrle etkisi incelenmitir. Bu safhada 298 K, 313 K, 333 K, 353 K, 378 K (kaynama noktas) scaklklarda 15, 30, 60, 90 dakikalk srelerde znrlk almalar yaplmtr. Elde edilen zeltilerde Al2O3 ve Fe2O3in ne oranda zeltiye getii hesaplanmtr.
6.3.5.1. Demirin znrlnn incelenmesi

Krmz amur numunesinin temel bileenlerinden birisi Fe2O3 olup, 6 M H2SO4 zeltisi ile yaplan znrlk sonunda Fe+3 halinde zeltiye gemektedir. Yaplan znrlk almalarnda ele geen zeltilerde Fe+3 analizi yaplarak, mevcut Fe2O3 in znrlk oranlar hesaplanmtr. Scaklk ve sreye bal olarak cevherdeki mevcut Fe2O3 in % znme deerleri Tablo 6.9da ve bu deerlerin deiim grafii ise ekil 6.7de verilmitir.
Tablo 6.9. Scaklk ve sreye bal olarak Fe2O3 in % znme deerleri

Fe2O3 in % znme deerleri Scaklk (K) 298 313 333 353 378 0 dk 0 0 0 0 0 15 dk 2,47 3,31 10 48,6 90 30 dk 2,53 4,41 12,9 77,35 96,11 60 dk 2,86 6,62 16,57 92,79 97,26 90 dk 2,97 7,87 20,98 94,45 97,46

100

%Fe2O 3 znrl

80

60

298 K 313 K 333 K 353 K 378 K

40

20

0 0 15 30 60 zndrme sresi (dk) 90

ekil 6.7. Scaklk ve sreye bal olarak Fe2O3 in % znrlk erileri

ekil 6.7 incelendiinde oda scaklnda % 2,47 - 2,97 arasnda bir znme elde

edilirken 378 K scaklnda 90 dakikalk zndrme sresinde mevcut demirin % 97,46 snn zeltiye getii anlalmaktadr. 353 K scaklna kadar demirin znrlndeki art ok fazla olmazken, 353 K ve 378 K scaklklarnda znrln gzle grnr derecede art gzlenmektedir. Tm bu artlardaki bir znrlk sonunda ata gidebilecek demir miktar ok az olacaktr.
6.3.5.2. Aluminyumun znrlnn incelenmesi

Farkl scaklk ve srelerde 6M H2SO4 zeltisi kullanlarak yaplan znrlk almalarnda ele geen zeltilerde Al+3 analizi yaplm ve cevherdeki mevcut Al2O3in znrlk oranlar hesaplanmtr. Elde edilen % znrlk deerleri Tablo 6.10 ve bu deerlerin deiim grafii ise ekil 6.8de verilmitir.

Tablo 6.10. Scaklk ve sreye bal olarak Al2O3 in % znrlk deerleri

Al2O3 in % znme deerleri Scaklk (K) 298 313 333 353 378 0 dk 0 0 0 0 0 15 dk 8,45 32,23 45,37 49,85 55,05 30 dk 12,2 39,47 46,89 48,82 56,01 60 dk 25,98 45,26 49,66 53,62 58,16 90 dk 30,17 47,54 51,78 57,13 64,4

Oda scaklnda cevherdeki mevcut Al2O3in % 8,45 - % 30,17si zeltiye geerken 378 K scaklnda ise en fazla % 64,4 zeltiye gemektedir. 333-378 K scaklklar arasnda aluminyumun znrlndeki art ok fazla olmazken, demirin znrlndeki art iddetli bir ekilde olmaktadr. Bu yzden Al2O3 in znrl ayn artlardaki Fe2O3 znrlne nazaran daha dk olduu gzlenmitir.
70 60 %Al2O 3 znrl 50 40 30 20 10 0 0 15 30 60 zndrme sresi (dk) 90 298 K 313 K 333 K 353 K 378 K

ekil 6.8. Scaklk ve sreye bal olarak Al2O3 in % znrlk erileri

6.4. Krmz amurda Demir ve Aluminyumun znme Kinetiinin ncelenmesi 6.4.1. Demirin znme kinetii

Krmz amurdan demirin znme kinetiinin incelenmesi amacyla Tablo 6.9da verilmi olan % znrlk deerleri, znme kesri olan (birde znme) deerlerine dntrlerek Tablo 6.11de verilmitir. znme kinetiinin incelenmesinde, znrln scaklkla etkin bir ekilde deimesinden dolay arayzey kimyasal reaksiyonunun (denklem 6.4.a) znme hzn etkiledii dnlmektedir. Eer znrlk zerinde scaklk etkisi az olmu olsayd, znmenin difzyon kontroll olaca dnlrd ve baka kinetik denklemler zerinde hesaplamalar yaplrd. Bylece bulunan deerleri arayzey kimyasal reaksiyon kontroll reaksiyonlarn kinetik denklemi olan y= 1-(1-)1/3 =k.t ve y= ln(1-)=k.t ifadeleri dikkate alnarak hesaplanmtr. Tablo 6.12 Fe2O3e ait y=1-(1)1/3=k.t deerlerini ve ekil 6.9 ise 1-(1-)1/3 -t grafiini gstermektedir.

Fe2O3 + 3 H2SO4 Fe2(SO4)3 + 3 H2O

(6.4.a)

Tablo 6.11. Scaklk ve sreye bal olarak Fe2O3 in deerleri

zndrme scakl (K) 0 dk 298 313 333 353 378 0 0 0 0 0

Fe2O3 in deerleri 15 dk 0,0247 0,0331 0,1000 0,4860 0,9000 30 dk 0,0253 0,0441 0,1290 0,7735 0,9611 60 dk 0,0286 0,0662 0,1657 0,9279 0,9726 90 dk 0,0297 0,0787 0,2098 0,9445 0,9746

Tablo 6.12. Farkl scaklklarda Fe2O3 iin y=1-(1-)1/3 deerleri

zndrme scakl (K) 0 dk 298 313 333 353 378 0 0 0 0 0

Fe2O3 in y= 1-(1-)1/3 deerleri 15 dk 0,008302 0,011157 0,034511 0,19896 0,535841 30 dk 0,008505 0,014922 0,044994 0,390431 0,661169 60 dk 0,009626 0,022572 0,0586 0,583791 0,698526 90 dk 0,01000 0,026953 0,075488 0,618556 0,706047

0,8 0,7 0,6 1-(1-)1/3 0,5 0,4 0,3 0,2 0,1 0 0

298 K

313 K

333 K

353 K

378 K

y378 = 0,0061x + 0,2822 ; R 2 = 0,5448 y353 = 0,0068x + 0,093 ; R2 = 0,884 y333 = 0,0007x + 0,014 ; R2 = 0,8797 y313 = 0,0003x + 0,0043 ; R 2 = 0,9112 y298 = 8E-05x + 0,004 ; R2 = 0,5329

15

30

45

60 Sre, dk.

75

90

ekil 6.9. Farkl scaklklarda Fe2O3 iin y=1-(1-)1/3 - t grafii

ekil 6.9daki farkl scaklktaki grafiklerin eimlerinden k hz sabitleri

hesaplanmtr. Bulunan sonular Tablo 6.13de regrasyon analizleriyle birlikte verilmitir. k hz sabitleri dikkate alnarak lnk = lnA- Ea/RT Arrhenius denkleminden aktivasyon enerjisini (Ea) hesaplamak amacyla lnk-1/T grafii izilmi ve ekil 6.10da verilmitir.

Tablo 6.13. Farkl scaklklara gre Fe2O3 iin k hz sabitleri ve regrasyon analizi

Scaklk (T) 298 313 333 353 378

-4 -5 -6
lnk

k 0,000080 0,000300 0,000700 0,006800 0,006100

R2 0,5329 0,9112 0,8797 0,884 0,5448

R2 ortalama

0,75052

lnk -9,43348 -8,11173 -7,26443 -4,99083 -5,09947

1/T 0,003356 0,003195 0,003003 0,002833 0,002646

-7 -8 -9 -10 0,0026 y = -6586,4x + 12,823 ; R = 0,9267 Ea = - (- 6586,4) x (8,314 J) = 54759,3 J/mol = 54,76 kJ/mol
2

0,0028

0,0030

0,0032 1/T

0,0034

ekil 6.10. Fe2O3 iin y=1-(1-)1/3 denklemine gre lnk- 1/T grafii

ekil 6.10 de gsterilmi olan lnk -1/T grafiinden lineer denklem y = -6586,4x +

12,823 ve regrasyon katsays R2 = 0,9267 olarak bulunmutur. Aktivasyon enerjisi Ea, bu grafiin eiminden; Ea = -R .(-6586,4) = - (8,314).(-6586,4) = 54759,3 J/mol = 54,76 kJ/mol olarak hesaplanmtr. Arayzey kimyasal reaksiyon kontroll reaksiyonlarnda kullanlan dier kinetik denklem y= -ln(1-)=k.t eklinde ifade edilmektedir. Bu denklemde deerleri (birde znme) yerine konularak farkl scaklklarda Fe2O3 iin y= -ln(1-) deerleri hesaplanmtr. Bulunan sonular Tablo 6.14de, -ln(1-) - t grafii ise ekil 6.11de verilmektedir.

Tablo 6.14. Farkl scaklklarda Fe2O3 iin y = -ln(1-) deerleri

zndrme scakl (K) 0 dk 298 313 333 353 378 0 0 0 0 0

Fe2O3 in y = -ln(1-) deerleri 15 dk 0,02501 0,03366 0,105361 0,665532 2,302585 30 dk 0,025626 0,045102 0,138113 1,48501 3,246761 60 dk 0,029017 0,068493 90 dk 0,03015 0,08197

0,181162 0,235469 2,629701 2,891372 3,597212 3,673006

6 298 K 5 4 3 2 1 0
0 15 30 45 60 75 90

313 K

333 K

353 K

378 K

y 378 = 0,0342x + 1,2312 ; R2 = 0,6481 y 353 = 0,0332x + 0,2392 ; R = 0,9356

2

y 313 = 0,0008x + 0,0129 ; R2 = 0,9136 y 298 = 0,0003x + 0,0121 ; R2 = 0,5336

-ln(1- )

y 333 = 0,0023x + 0,0421 ; R2 = 0,8877

Sre, dk

ekil 6.11. Farkl scaklklarda Fe2O3 iin y = -ln(1-) t grafii

ekil 6.11de ki farkl scaklklardaki grafiklerin eimlerinden k hz sabitleri

hesaplanm ve bulunan sonular Tablo 6.15de regrasyon analizleriyle birlikte verilmitir. k hz sabitleri dikkate alnarak Arhenius denkleminden aktivasyon enerjisini (Ea) hesaplamak iin lnk -1/T grafii izilmi ve ekil 6.12de verilmitir.

Tablo 6.15. Farkl scaklklarda Fe2O3 iin k hz sabitleri ve regrasyon analizi

Scaklk (T) 298 313 333 353 378

k 0,00030 0,00080 0,00230 0,03320 0,03420

R2 R2 ortalama 0,5336 0,9136 0,8877 0,9356 0,78372 0,6481

lnk -8,11173 -7,1309 -6,07485 -3,40521 -3,37553

1/T 0,003356 0,003195 0,003003 0,002833 0,002646

-1 -2 -3 -4 lnk -5 -6 -7 -8 -9 -10
0,0026 0,0028 0,0030 0,0032 0,0034

y = -7387,6x + 16,592 ; R2 = 0,9303 Ea= -(-7387,6x8,314Joule) = 61420,51 J/mol = 61,42 kJ/mol

1/T

ekil 6.12. Fe2O3 iin y = -ln(1-) denklemine gre lnk 1/T grafii

ekil 6.12de gsterilmi olan lnk -1/T grafiinden lineer denklem y = -7387,6x +

16,592 ve regrasyon katsays R2 = 0,9303 olarak bulunmutur. Aktivasyon enerjisi Ea, bu grafiin eiminden; Ea = -R. (-7387,6) = - (8,314).(-7387,6) = 61420,51 J/mol = 61,42 kJ/mol olarak hesaplanmtr.
6.4.2. Aluminyumun znme kinetii

Krmz amurdan aluminyumun znme kinetiinin incelenmesi amacyla Tablo 6.10 da verilmi olan % znrlk deerleri, znme kesri olan (birde znme) deerlerine dntrlerek Tablo 6.16da verilmitir. Aluminyumun znmesinde scakln etkili olduu grlmtr. Aluminyumun znme kinetiinin incelenmesinde de arayzey kimyasal reaksiyonunun (denklem 6.4.b)

etkili olaca dnlmtr. Bylece bulunan deerleri arayzey kimyasal reaksiyon kontroll reaksiyonlarn kinetik denklemi olan y= 1-(1-)1/3 =k.t y=1-(1-)1/3=k.t deerlerini ve ekil 6.13 ise 1-(1-)1/3 -t grafiini gstermektedir. ve y= -ln(1-)=k.t ifadeleri dikkate alnarak hesaplanmtr. Tablo 6.17 Al2O3 e ait

Al2O3 + 3 H2SO4 Al2(SO4)3 + 3 H2O

Tablo 6.16. Scaklk ve sreye bal olarak Al2O3 in deerleri

(6.4.b)

zndrme scakl (K) 0 dk 298 313 333 353 378 0 0 0 0 0

Al2O3 in deerleri 15 dk 0,0845 0,3223 0,4537 0,4985 0,5505 30 dk 0,122 0,3947 0,4689 0,4882 0,5601 60 dk 0,2598 0,4526 0,4966 0,5362 0,5816 90 dk 0,3017 0,4754 0,5178 0,5713 0,644

Tablo 6.17. Farkl scaklklarda Al2O3 iin y=1-(1-)1/3 deerleri

zndrme scakl (K) 0 dk 298 313 333 353 378 0 0 0 0 0

Al2O3 in y=1-(1-)1/3 deerleri 15 dk 0,029 0,121627 0,18252 0,205507 0,233974 30 dk 0,042443 0,154091 0,190173 0,200104 0,239467 60 dk 90 dk

0,095414 0,112815 0,181972 0,193491 0,204504 0,215832 0,225936 0,245977 0,252065 0,291266

0,4

298 K

313 K

333 K

353 K

378 K

y378 = 0,0024x + 0,1109 ; R 2 = 0,5466 313 = 0,0018x + 0,0601 ; R 2 = 0,6947 y 0,3 1-(1-)1/3 y353 = 0,002x + 0,0966 ; R2 = 0,5362 y298 = 0,0013x + 0,006 ; R2 = 0,9679 2 y333 = 0,0018x + 0,0898 ; R = 0,5061

0,2

0,1

0 0 15 30 45 60 Sre, dk. 75 90

ekil 6.13. Farkl scaklklarda Al2O3 iin y=1-(1-)1/3 t grafii

ekil 6.13de ki farkl scaklklardaki grafiklerin eimlerinden k hz sabitleri

hesaplanm ve bulunan sonular Tablo 6.18de regrasyon analizleriyle birlikte verilmitir. k hz sabitleri dikkate alnarak Arrhenius denkleminden aktivasyon enerjisini (Ea) hesaplamak iin lnk -1/T grafii izilmi ve ekil 6.14de verilmitir
Tablo 6.18. Farkl scaklklarda Al2O3 iin k hz sabitleri ve regrasyon analizi

Scaklk (T) 298 313 333 353 378

k 0,001300 0,001800 0,001800 0,002000 0,002400

R2 0,9678 0,6947 0,5061 0,5362 0,5466

R2 ortalama

0,65028

lnk -6,64539 -6,31997 -6,31997 -6,21461 -6,03229

1/T 0,003356 0,003195 0,003003 0,002833 0,002646

-5,0 -5,2 -5,4 -5,6 lnk -5,8 -6,0 -6,2 -6,4 -6,6 -6,8 -7,0
0,0026 0,0028 0,0030 0,0032 0,0034

y = -741,85x - 4,076 ; R2 = 0,8795 Ea= -(-741,85x8,314Joule) = 6167,74 J/mol =6,17 kJ/mol

1/T

ekil 6.14. Al2O3 iin y=1-(1-)1/3 denklemine gre lnk - 1/T grafii

ekil 6.14de gsterilmi olan lnk -1/T grafiinden lineer denklem y = -741,85x

4,076 ve regrasyon katsays R2 = 0,8795 olarak bulunmutur. Aktivasyon enerjisi Ea, bu grafiin eiminden; Ea = -R. (-741,85) = - (8,314).(-741,85) = 6167,741 J/mol = 6,17 kJ/mol olarak hesaplanmtr. Arayzey kimyasal reaksiyon kontroll reaksiyonlarnda kullanlan dier kinetik denklem y= -ln(1-)=k.t eklinde ifade edilmektedir. Bu denklemde deerleri (birde znme) yerine konularak farkl scaklklarda Al2O3 iin y= -ln(1-) deerleri hesaplanmtr. Bulunan sonular Tablo 6.19de, -ln(1-) - t grafii ise ekil 6.15de verilmektedir.

Tablo 6.19. Farkl scaklklarda Al2O3 iin y = -ln(1-) deerleri

zndrme scakl (K) 298 313 333 353 378

Al2O3 in y=-ln(1-) deerleri 0 dk 0 0 0 0 0 15 dk 0,088285 0,389051 0,604587 0,690152 0,799619 30 dk 0,130109 0,502031 0,632805 0,669821 0,821208 60 dk 90 dk

0,300835 0,359106 0,602575 0,645119 0,68637 0,729396

0,768302 0,846998 0,871317 1,032825

1,6 298 K 1,4 313 K 333 K 353 K 378 K y378 = 0,0085x + 0,3733 ; R2 = 0,5767 y313 = 0,0061x + 0,1909 ; R2 = 0,7188

-ln(1-a)

1,2 y353 = 0,007x + 0,3206 ; R2 = 0,5594 y = 0,0041x + 0,0162 ; R2 = 0,9708 298 y333 = 0,006x + 0,296 ; R2 = 0,5231 1,0 0,8 0,6 0,4 0,2 0,0 0 15 30 45 60 75 Sre, dk 90

ekil 6.15. Farkl scaklklarda Al2O3 iin y=[-ln(1-) ] t grafii

Al2O3 iin verilen ekil 6.15de ki farkl scaklklardaki grafiklerin eimlerinden k hz sabitleri hesaplanm ve bulunan sonular Tablo 6.20de regrasyon analizleriyle birlikte verilmitir. k hz sabitleri dikkate alnarak lnk = lnA Ea/ RT Arrhenius denkleminden aktivasyon enerjisini (Ea) hesaplamak iin lnk -1/T grafii izilmi ve ekil 6.16de verilmitir.

Tablo 6.20. Farkl scaklklarda Al2O3 iin k hz sabitleri ve regrasyon analizi

Scaklk (T) 298 313 333 353 378

k 0,00410 0,00610 0,00600 0,00700 0,00850

R2 R2 ortalama 0,9708 0,7188 0,5231 0,5594 0,66976 0,5767

lnk -5,496768 -5,099467 -5,115996 -4,961845 -4,767689

1/T 0,003356 0,003195 0,003003 0,002833 0,002646

-4 -4 -4 -5 lnk -5 -5 -5 -5 -6 -6 -6
0,0026 0,0028 0,0030 0,0032 0,0034

y = -888,38x - 2,4174 ; R2 = 0,8753 Ea= -(-888,38x8,314Joule) = 7385,99 J/mol =7,39 kJ/mol

1/T

ekil 6.16. Al2O3 iin y=-ln(1-) denklemine gre lnk 1/T grafii

ekil 6.16da gsterilmi olan lnk -1/T grafiinden lineer denklem y = -888,38x

2,4174 ve regrasyon katsays R2 = 0,8753 olarak bulunmutur. Aktivasyon enerjisi Ea, bu grafiin eiminden; Ea = -R. (-888,38) = - (8,314).(-888,38) = 7385,99 J/mol = 7,39 kJ/mol olarak hesaplanmtr. Kinetik hesaplamalarda kullanlan y=1-(1-)1/3=k.t ve y=-ln(1-)=k.t

denklemlerinden Al2O3 ve Fe2O3 iin hesaplanan aktivasyon enerjileri (Ea) ve regrasyon analizi Tablo 6.21de verilmitir.

Tablo 6.21. Fe2O3 ve Al2O3 iin y=1-(1-)1/3 , y= -ln(1-) denklemlerine gre Ea ve R2 deerleri

Fe2O3 iin 1-(1-) = kt 54,76 kJ/mol k 0,000080 0,000300 0,000700 0,006800 0,006100 R2 0,5329 0,9112 0,8797 0,884 0,5448 0,75052 ort
1/3

Al2O3 iin -ln(1-) = kt 61,42 kJ/mol 1-(1-) k 0,001300 0,001800 0,001800 0,002000 0,002400
1/3

= kt

-ln(1-) = kt 7,39 kJ/mol k 0,00410 0,00610 0,00600 0,00700 0,00850 R2 0,9708 0,7188 0,5231 0,5594 0,5767 0,66976 ort

6,17 kJ/mol R2 0,9678 0,6947 0,5061 0,5362 0,5466 0,65028 ort

k 0,00030 0,00080 0,00230 0,03320 0,03420

R2 0,5336 0,9136 0,8877 0,9356 0,6481 0,78372 ort

Kinetik hesaplamalar sonucunda regrasyon analizi yaplarak en yksek R2 deerinin elde edildii denklem tespit edilmitir. Bu denklemin y=-ln(1-)=kt denklemi olduu anlalmtr. y=-ln(1-)=kt denklemine gre yaplan regrasyon analizinde R2 ortalama deeri Fe2O3 iin 0,78372 iken, Al2O3 iin 0,66976 bulunmutur. Bu nedenle demir ve aluminyumun znme kinetiinin incelenmesi sonucunda znme aktivasyon enerjisi Fe2O3 iin 61,42 kJ/mol, Al2O3 iin 7,39 kJ/mol bulunmutur. Ayn zamanda prosesin arayzey kimyasal reaksiyon kontroll olduu dorulanmaktadr. nk arayzey kimyasal reaksiyon kontroll proseslerde genellikle aktivasyon enerjisi 25 kJ/molden yksek veya dk bir deere sahiptir.

BLM 7. SONULAR

Bu almada krmz amurun slfrik asit zeltisinde znme kinetii incelenmi olup almada elde edilen nemli sonular srasyla zetlenmitir. Krmz amurda % 34,02 Fe2O3, % 23,06 Al2O3 ve % 4,80 TiO2 gibi kazanlabilir bileenler bulunmutur. Bazik zndrme olan bayer prosesi at krmz amurun asidik li yaplmas ile demir, aluminyum ve titanyum kazanlabilir. Bu almada elde edilen sonulara gre Fe2O3 % 97,46 ve Al2O3 % 64,40 orannda zlerek kazanlabilecei bulunmutur. Krmz amurun kalsinasyon almalarnda elde edilen sonulara gre en ok arlk azalmas % 8,78 olarak 1273 Kde bulunmutur. Slfrik asit zeltisindeki znrlne kalsinasyon scaklnn etkisine gre 873 Kde 1 saat kalsine edilmesinin uygun olaca bulunmutur. Slfrik asit zeltisi ile zndrmede scakln ve asit konsantrasyonunun etkili olduu gzlenmitir. 298-313 K scaklklarnda Fe2O3 znrl % 10un altnda iken 353-378 K scaklklarnda % 90n zerine kmaktadr. Al2O3 iin 298 K de % 20 civarnda znme olurken, 378 K de % 55-65 deerlerine ulamaktadr. Yaplan znrlk almalarnda uygun slfrik asit konsantrasyonunun 6M olmas gerektii anlalmtr. Dk scaklklarda asit konsantrasyonunun etkili olmad, yksek scaklklarda daha etkili olduu anlalmtr. Yaplan kinetik hesaplamalar sonucunda, znmenin arayzey kimyasal reaksiyon kontroll bir znme olduu ve uygun kinetik denklemin -ln(1-) = k.t

olduu, regrasyon analizi ve k hz sabitleri ile belirlenmitir. Krmz amurdan demir ve aluminyumun znme aktivasyon enerjileri srasyla 61,42 ve 7,39 kJ/mol olarak hesaplanmtr. znmenin arayzey kimyasal reaksiyon kontroll bir znme olduunun tespit edilmesi ile yksek scaklklarda almann znmeyi nemli derecede arttrd ortaya kmtr.

BLM 8. TARTIMA VE NER LER

Krmz amur, alumina retiminin ana evresel problemi olmasna karn ierdii deerli bileenler nedeniyle nemli bir hammadde kayna olarak grlmektedir Bayer prosesinden yksek miktarda bazik krmz amur retilmektedir. Kimyasal bileimi incelendiinde demir, aluminyum ve titan ieren atk kmaktadr. Yurdumuz asndan bu atklar titan bakmndan nemlidir. Bu atklardan demir, aluminyum ve titan ayrldktan sonra yksek miktarda SiO2 ata gemektedir. Yksek silis ierikli son atk daha ok kullanm alan bulabilir ve daha deerli atk olabilir. Bazik zndrme olan Bayer prosesi at krmz amurun asidik li edilmesi ile demir, aluminyum ve titanyum kazanlabilir. Bu almada slfrik asit lii ile Fe2O3 % 97,46, Al2O3 % 64,40 orannda zlerek kazanlabilecei bulunmutur. Krmz amurun temel bileenleri olan Fe2O3 ve Al2O3n znme kinetiinin incelendii bu almada asit zeltisi olarak H2SO4 seilmitir. Fe2O3 iin uygun olan bu asit Al2O3 iin yeterli verimi salamamaktadr. Krmz amurdan demir, aluminyum ve titanyumun baka li zeltileri ile kazanlmas ayr almalar olabilir. Demir, aluminyum ve titanyumdan baka eser derecede bulunan dier bileenler zerine de yeni almalar yaplabilir. Ar metal kirlilii balca madencilik endstrisinde uygulanan proseslerde ortaya kan atklardan ileri gelmektedir. Atk bir madde olan krmz amurda bu kirlilii salayan maddelerden biridir. Bu yzden bertaraf edilmesi gerekmektedir. Krmz

amurun znrl, iindeki elementlerin geri kazanlmas bakmndan nemlidir. Bu alma bu amala gerekletirilmitir.

KAYNAKLAR

[1] [2] [3] [4]

GLFEN, G., Hidroklorik Asit zeltisinde Milas Boksit Cevherlerinin znrl, Yksek Lisans Tezi, SA. Fen Bilimleri Enstits, Ocak 1998. LIDDELL, D., M., Handbook of Nonferrous Metalurgy Recovery of The Metals, Staff of Specialists, 1945. AKYIL, H.,ALTIOK, V., Boksitten Alumina retiminin Onuncu Yl, Etibank Blteni, Say: 50, 3-4, Mays 1983 AKSU, S., Krmz amur Bileenlerinin Hidroklorik Asit zeltisindeki znrlkleri, Yksek Lisans Tezi, SA Fen Bilimleri Enstits, Eyll 2001. ZTRK, M., Kullanlm Alminyum Malzemelerinin Geri Kazanlmas, evre ve Orman Bakanl Projesi, Ankara, 2005 GRAL, M., S., Krmz amurdan Alminann Geri Kazanmnda Verimlilik Koullarnn Aratrlmas, Yksek Lisans Tezi, SA Fen Bilimleri Enstits, Sakarya, Mart 1999. BRADY, G., S., CLASER, H., R., Metarials Handbook, Mc GrawHill Book Company, 12th, New York, 1979. PARAMGURU, R., K., RATH, P., C., MISRA, V., N., Trends In Red Mud Utilization- A Review, Taylor and Francis, Mineral Processing and Extractive Metal, Rev.26:1-29, 2005. KOCAEFE, M., Dnyada ve Trkiyede Metal ve Mineral Kaynaklarnn Potansiyeli, Ticareti, Beklenen Gelimeler, 9. Aluminyum, MTA Ens., Yay., No:182, Ankara, 1982.

[5] [6]

[7] [8]

[9]

[10] AYDOANLI, O., ERSOY, H., KOCAEFE, M., Trkiye Aluminyum Envanteri, MTA Ens. Yay. No:181, Ankara, 1982. [11] GLFEN, M., Milas Boksit Cevherlerinin Slfrik Asit zeltisindeki znrl , Yksek Lisans Tezi, SA Fen Bilimleri Enstits, Sakarya, Temmuz 1996.

[12] ALP, A., Zonguldak Boksitlerinin Almina retiminde Deerlendirilmesi, Yksek Lisans Tezi, T Fen Bilimleri Enstits, stanbul, Ocak 1990. [13] TAGGART, A., F., Handbook of Mineral Dressing-Taggart, Ores and Industrial Minerals, Wiley Handbook Series, John Willey-Sons Inc., New York, 1945. [14] SIGMOND, G., SOLYMAR, K., TOTH, P., ev.GENCER, E., NEML , H. F., Boksitten Alumina retiminin Kimyasal Temeli ve Teknolojisi, Almina retiminde Grup Eitimi, United Nations Industrial Development Organization, Aluterv-FKI, 1979. [15] YALIN, ., SCHREYER,W., MEDENRACH, O., Zn-Rich Hgbomite Formed from Gahnit in the Metabauxites of the Menderes Massif , SW Turkey, Contributions to Mineralogy and Petrology, pp. 314-324, Springer-Verlag, 1993. [16] BAHEC , A., Trkiye Aluminyum Yataklarnn zellikleri, lke Olanaklar, MTAnn Aluminyum Aramaclndaki Yeri, Bir rnek Olarak Seydiehir Yata, Maden Etd ve Arama Dairesi MTA 50. Yl Sempozyumu, 180-189, Ankara, Kasm 1985. [17] DEM RC , A., T.C. Babakanlk-DPT-zel htisas Komisyonu Raporu, Aluminyum Hammaddeleri (Boksit), Yayn No: DPT 2121, K: 326, Ankara, Mart 1988. [18] Trkiye Snai Kalknma Bankas A.. Aratrma Mdrl, Kimya Sektr Aratrma , Yayn No: Kimya 10, stanbul, Kasm 1979. [19] DENNIS, W. H., ev. TULGAR, E., Demirden Gayr Metallerin Metalurjisi, Ksm-I, IT Kimya Metalurji Fakltesi, Ofset Atolyesi, stanbul 1987. [20] KVANDE, H., ev. YALVA, N., Introduction to Aluminium Electrolysis, Aluminium-Verlag, Dusseldorf, 1993. [21] AKINCI, A., Polimer Matriksli Kompozitlerde Katk Malzemelerinin Yap ve zelliklere Etkisi, Doktora Tezi, SA Fen Bilimleri Enstits, Metalurji ve Malzeme Mhendislii, Sakarya, ubat 2004. [22] YALIN, N., Krmz amurun Seramik Endstrisinde Deerlendirilmesi, Doktora Tezi, SA Fen Bilimleri Enstits, Kimya, Sakarya, 1995. [23] YEEN, A., Sulardaki Fosfatn Kimyasal Atk Maddeler Kullanlarak Adsorpsiyonu, Yksek Lisans Tezi, SA Fen Bilimleri Enstits, Sakarya, Haziran 2002.

[24] GZMEN, T., YZER, H., KALAFATOLU, E., BALKA, T., Krmz amurun Deerlendirilmesi, TB TAK Marmara Bilimsel ve Endstriyel Aratrma Enstits Kimya Aratrma Blm, Gebze, 1983. [25] KARA, M., EKER M, A., EMRULLAHOLU, . F., Katkl Krmz amurun Yap Malzemesi Olarak Kullanm mkanlarnn Aratrlmas, 8. Uluslar aras Metalurji ve Malzeme Kongresi, II.Cilt, Sayfa 1435-1440, stanbul 6-9, Haziran 1995. [26] KARA, M., EMRULLAHOLU, . F., GKTA, A. A., BAYKARA T., GNAY, V., ZKAN, T., evreye Zararl Atklarn Malzeme Olarak Deerlendirilmesi, Metal Dnyas Dergisi, Say 35, Sayfa 33-39, Mart 1996. [27] KARA, M., EMRULLAHOLU, . F., Seydiehir Krmz amurunun Yap Malzemesi Olarak Deerlendirilmesi, II. Uluslararas Seramik Kongresi Bildiri Kitab, Cilt I, Sayfa 181-189, stanbul, 1994. [28] FURSMAN, O. C., Utilization of Red Mud Residues from Alumina Production, Report of Investigation 7454, Bureau of Mines, Washington, 1970. [29] HAFF, R. C., Recovery of Alumina from Alumina Bearing Ores, US. Patient, No: 2, 551, 944, May-8, 1951. [30] SHIMANO, S., KOHNO, T., Sulfuric Acid Method for Obtaining Pure Alumina Form Its Ores, J. Electrochem. Assoc, CA.: 37, 3231, 1943. [31] COHEN, J. and ADJEMAN, A., Method of Obtained Pure Alumina by Acid Attack on Aluminous Minerals Containing Other Elements, US. Patient, No: 4, 177, 242, December 1979. [32] PLYGUNOV, A. S., ZAPOLSKY, A. K., SAF EV, K., and BOLKVSKAYA, A.I., Study of the Mineralogical Composition of Bauxites from the Vysokopolku Deposits and Their Slimes After Sulfuric Acid Lecahing, Ukr. Khim. Zh., 42(5), 488-493, Russian, 1976. [33] RAND, D., Aluminous Abrasives Manufacturing, (CI.C09K3/14), Appl.24, September 1986. Eur.Pat.195.491,

[34] YANG, K., and READY, J. D., Color Precurser Removal From Detergent Alkyl-Benzenes, US. Pat. 4.468.476 Appl.25, Jun, 1982. [35] SUTYRIN, Y. E., Recovery of Alumina from Low-quality Ores, 256(4), 9202 (Chem.Tech.)SSSR, 1981. [36] KASL WAL, P., SAI PST, Enrichment of Titanium Dioxide in Red Mud: A Kinetic Study, Hydrometallurgy 53:1 73-87, July 1999.

[37] VACHON, P., TYAG , R., D., AUCLA R, J. C., WILKINSON, K. J., Chemical and Biological Leaching of Aluminium from Red Mud, Environmental Science and Technology, January, 1994. [38] AYAN, E., BAYRAMOLU, M., Statistical Modeling of Sulfuric Acid Leaching of TiO2 from Red Mud, Hydrometallurgy 57, 181-186, April 2000. [39] AYAN, E., BAYRAMOLU, M., Statistical Modeling and Optimization of UltrasoundAssisted Sulfuric Acid Leacing of TiO2 from Red Mud, Hydrometallurgy 71, 397-401, 2004. [40] HABASHI, F., Extractive Metallurgy, General Principles, Gordon and Breach Science Publishers Inc., Vol:1, Paris, 1970. [41] BURKIN, A. R., The Chemistry of Hydrometallurgical Processes, E. & F. N. Spon Ltd., pp 34-42, London, 1966. [42] GLFEN, M., Kalkopirit Cevherindeki Bakrn Slfrik Asit zeltisinde znrlnn ncelenmesi, SA Fen Bilimleri Enstits, Doktora Tezi, ubat 2002. [43] BARTLETT, R. W., Metal Extraction from Ores by Heap Leaching, Metallurgical and Transactions B, 28B, pp 529-545, August 1997. [44] PETERS, E., The Mathematical Modelling of Leaching Systems, Journal of Metal 47, pp 20-26, 1991. [45] K Z, D., Kalkopirit Cevherinden Bakrn Hipoklorit zeltisi ile znme Kinetii, SA Fen Bilimleri Enstits, Yksek Lisans Tezi, Haziran 2005. [46] SMITH, J. M., Chemical Engineering Kinetics, Mc Graw-Hill Company, Third Edition, London, 1981. [47] PROSSER, A. P., Review of Uncertainty in the Collection and Interpretation of Leaching Data, Hydrometallurgy 41(2-3), pp 119-153, June 1996 [48] GNDZ, T., Kantitatif Analiz Laboratuar Kitab, Bilge Yaynclk, 4. Bask, Ankara, 1990. [49] GNDZ, T., Kantitatif Analiz Ders Kitab, Bilge Yaynclk, 3. Bask, Ankara, 1990. [50] GLENSOY, H., Kompleksometrinin Esaslar ve Kompleksometrik Titrasyonlar, Fatih Yaynevi Matbaas, 3. Bask, stanbul, 1984. [51] BATKUT, F., ERDEM, B., Analitik Kimya, stanbul niversitesi Yaynlar, 3. Bask, Kurtulu Matbaas, stanbul, 1970.

[52] ATASOY, A., An Investigation on Characterization and Thermal Analysis of Aughinish Red Mud, Journal of Thermal Analysis and Calorimetry, Vol 81, pp: 357-361, 2005.

ZGEM

Deer UZUN 1981 ylnda Sakaryada dodu. lkokulu Sakarya Mehmet Akif Ersoy lkokulunda bitirdi. Ortaokulu ve liseyi Sakarya Ali Dilmen Lisesinde 1998 ylnda tamamlad. 2003 ylnda Sakarya niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Kimya Blmnden blm ncs olarak mezun oldu. Ayn yl Sakarya Mehmet Akif Ersoy lkretim Okulunda szlemeli ngilizce retmenliine balad ve 2,5 yl grev yapt. uan Gkay Madencilik San. ve Tic. Ltd ti.de kimyager olarak grev yapmaktadr.