T.C.

STANBUL NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS SLAM TARH VE SANATLARI ANABLM DALI YKSEK LSANS TEZ

OSMANLI DEVLETNDE ASKER YKMLLKLER VE MUAFYETLER (1826- 1914)

RIDVAN AYAYDIN 2501081021

TEZ DANIMANI: PROF. DR. TAHSN ZCAN

STANBUL 2011

Z Bu tezde Yenieri Ocann kaldrlmasndan Birinci Dnya Savana kadar ki sre ierisinde Osmanl devletinde orduya asker temin etmek iin kullanlan zorunlu askerlik sisteminin evrimi incelenmitir. Bu srete halkn Mslman ve gayrimslim olarak ayrlarak farkl muameleye tabi tutulduu dolaysyla din faktrnn zellikle de slamn nemli bir faktr olduu ortaya konmutur. Asker alma sistemlerinin Avrupann etkisiyle gelitii, Msrn etkisi ile merulatrld ortaya konularak slamn asker almlarnda motive edici ve mobilize edici tesiri zerinde durulmutur. Bir taraftan asker alm iin kanunlar yaplrken dier taraftan ayn kanunlar bir takm askeri muafiyetler vermekte idi. Devlet ilerini aksatmamak, eitimi sekteye uratmamak, ekonomik kayglar, dini kurumlara ve kiilere gsterilen sayg ve aile kurumunu korumak gibi nedenlerle birtakm gruplara ve ahslara askerlikten muaf olma hakk verildii ortaya konmutur.

ABSTRACT In this thesis the evaluation of the compulsory military service system in the Ottoman State from the time of the abolition of the Janissaries until the World War I was examined. In this process the people who were living under the Ottoman sovereignty were segregated as muslims and non-muslims and were subject to different treatments, thus the fact of religion, especially Islam, was put forward. It was put forward that the recruitment systems were influenced by the Europe, legitimized by the Egypt and the motivating and mobilizing effect of the Islam was also emphasized. While the authorities were legislating new laws regarding conscriptions, on the other hand, the same laws were also providing some kind of military exemptions. Some groups and people were obtaining the rights of military service exemptions with the purposes of the continuation of public services and education, economical worries and because of the respect to the religional institutions and people also protection of the family institution.

ii

NSZ Bu almann amac Yenieri Ocann kapatlmas sonras oluturulan Osmanl ordularna asker temini iin ykmllk esasna dayal olarak icra edilen asker alma sistemlerinin I. Dnya Savana kadar olan sre ierisindeki seyrini ortaya koymaktr. Reformlar a olarak adlandrlan bu dnemde zellikle kara ordusuna asker almnn yeni bir yoldaki evirilme sreci izlenerek bu sreci balatan etmenler, motivasyon kaynaklar, ilk uygulama alanlar ile birlikte dorudan uyguland dnemler ortaya konulmaya allmtr. Birinci blmde Osmanl Devletinin rakip olarak kabul ederek yakn takibe ald Avrupal devletlerin siyasi konjonktrleri gerei asker alma ile ilgili gelitirdikleri yeni asker alma sistemleri zerinde durulmutur. Kavalal Mehmed Ali Paa dneminde Osmanlnn bir vilayeti olan Msrda stanbul hkmetinden nce uygulamaya konan Avrupadan esinlenmi zorunlu askerlik tatbiki ve bunun stanbul zerindeki etkileri anlatlmtr. Devletin ve halkn byk ounluunun dini olan slamn akidelerinden olan Ahiret ve Melek inancnn Allah yolunda savamak iin motive edici rol Kuran- Kerime dayanarak ortaya konmutur. Ayn ekilde islam inancndaki cihad mkellefiyetinin Osmanl idaresinde Mslman halk sava iin seferber edebilmek iin merulatrc ve halk idarede kolaylatrc bir etkisinin olduu zerinde durulmutur. kinci blmde Tanzimat dneminde yrrle giren asker alma kanunlar ya da kura usul ile asker celbi iin dzenlenen yasalar birinci el kaynak olarak kullanlmtr. 1846, 1870 ve 1886 yllarnda hazrlanan asker alma kanunlar mukayeseli olarak incelenmi, aralarndaki farklar sebepleri ile birlikte deerlendirilirken sonular itibariyle getirdikleri yenilikler ortaya konmutur. Bu kanun imdiye kadar deiik eserlerde ele alnmakla birlikte bu kanun arasndaki dnemde bu kanunlara ek olarak yrrle sokulan ve zeyl olarak adlandrlan yasalar zerinde durulmamtr. Oysa bu ek yasalar bir sonraki kanuna zemin hazrlamas ve byk ihtiyalar gidermesi bakmndan ok nemlidir. Bu zeyiller Takvim-i Vekayi, Dsturlar ve Osmanl Arivindeki ilgili belgeler gz nne alnarak srecin bir paras olarak deerlendirilmitir. Ayrca birtakm ek kanunlarn balklarna ulamama ramen bu balklar veren kaynaklarda kanunun tam metninin nerede bulunacana dair detayl bilgi verilmemesi nedeniyle bu ek
iii

kanunlar tezimde kullanamadm. 1846 tarihli Kura Kanunu Babakanlk Osmanl Arivinde Kanunname-i Askeri defterlerinden 7 numaral defterde yazma olarak mevcut iken matbu olarak bulmak zor olduundan bu tezin ek blmne matbu metnin orjinali eklenmitir. nc blmde ise 1846, 1870 ve 1886 yllarnda hazrlanan kura kanunlarnda askerlikten muaf edilenler zerinde durulmutur. Kanunlardaki muafiyetler daimi, tecil ve bedelli muafiyet st balklar altnda tasnif edilerek incelenmitir. Kanunlarda bir takm kimselere padiah iznine bal olarak askerlikten muaf olma hakk tannrken bunlarn kimler olduu kanunlarn hacmini lzumsuz bytecei iin detaylandrlmamt. Bu noktada Osmanl arivindeki ilgili belgeler bize k tutmu ve bunlara dayanarak bu kiilerin kimler olduu aa kartlmtr. imdiye kadar bedel konusu ahsi ve nakdi olarak incelenmi iken hayvan ve istisna bedellerinin de konuya dahil edilmesiyle bu alana katk yaplmtr. Tezimin hazrlanmasnda byk katklar olan bata danmanm Prof. Dr. Tahsin zcana, motive edici abalar ile beni destekleyen Prof. Dr. Ahmet Kavasa ok deerli tavsiyeleri ile tezimi ekillendiren Yrd. Do. Dr. Gltekin Yldza, zellikle kanunlara ulamada ve onlar anlamada yardmc olan Ali Adem Yrke, maddi manevi desteklerini esirgemeyen ok deerli aileme teekkr bor bilirim. Ayrca Babakanlk Osmanl Arivi, SAM ve Sleymaniye ktphaneleri alanlarna saladklar imknlar iin ok teekkr ederim.

iv

NDEKLER

Z.i ABSTRACT.....ii NSZ... ...iii NDEKLER .v KISALTMALAR..viii GR...1

1. BLM ASKER YKMLLKLERN BALANGICI VE LK UYGULAMALARI

1) Fransz Devrimi ve Zorunlu Askerlik Uygulamas...4 2) Msrn Zorunlu Askerlie Dolayl Etkisi...........................7 3) slamn Zorunlu Askerlii Merulatrc ve Motive Edici Etkisi..10 4) Nizam- Cedid Ordusu.14 5) Askir-i Mansre-i Muhammediyye Ordusu...18 6) Redif-i Asakir-i Mansure Ordusu........22

2. BLM ASKER YKMLLKLERDE BROKRAS DNEM

1) Tanzimat Dnemi Askeri Ykmllkler.....30 2) 1846 Kura Kanunu...35 a) Kura ncesi Yaplmas Gereken Brokratik lemler...41
v

b) Kura leminin Yapl.45 c) Kura Sonras Yaplacak lemler...51 d) Gnll Askerlik55 e) Redif Ordusun Yeni Konumu ve Mslmanlarn Zabit Olarak stihdam.56 3) 1870 Kura Kanunu...57 4) 1886 Kura Kanunu...65 5) zel Ykmllkler..73 a) stanbula zel Ykmllkler...73 b) Trablusgarba zel Ykmllkler.....74 c) Yemene zel Ykmllkler.....76 d) Airetlere zel Ykmllkler....76 6) Askir-i Mlkiye Ordusu..80 7) Orduya Nakliye Arac Verme Ykmll.....81

3. BLM ASKER MUAFYETLER 1) Askeri Muafiyetlerin Kayna...83 2) Daimi Muafiyetler a) 1846 Kura Kanununda Daimi Muafiyetler..84 b) 1870 Kura Kanununda Daimi Muafiyetler......86 c) 1886 Kura Kanununda Daimi Muafiyetler......87 3) Tecil a) 1846 Kura Kanununda Tecil.94 b) 1870 Kura Kanununda Tecil....97 c) 1886 Kura Kanununda Tecil.....97
vi

d) Muhacirlerin Tecilleri....99 4) artl Tecil Sonras Tam Muafiyetler a) 1846 Kura Kanununda artl Tecil Sonras Tam Muafiyetler...100 b) 1870 Kura Kanununda artl Tecil Sonras Tam Muafiyetler..102 5) Askere Alndktan Sonra Muafiyet..104 6) Bedelli Muafiyet..105 a) ahs Bedel..105 aa) 1846 Kura Kanununda ahs Bedel105 ab) 1870 Kura Kanununda ahs Bedel....108 b) Nakd Bedel.. 111 c) Hayvan Bedeli113 d) stisna Bedeli.....115 SONU...117 KAYNAKA..121 EK....132

vii

KISALTMALAR

a.g.e. : Ad geen eser a.g.m. : Ad geen makale bkz.: Baknz BOA: Babakanlk Osmanl Arivi c. : Cilt ev. : eviren DA: Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi DTCF: Dil Tarih Corafya Fakltesi h. : Hicri haz. : Hazrlayan m.: Miladi nr. : Numara s. : Sayfa trc. : Tercme Yay. : Yaynlar

viii

GR
Hayatn muhafazas anlamnda gvenlik ve savunma insanolunun en temel ihtiyac ve drts olagelmitir. Emniyetin tesis edilmesi iin insanlarn bir araya gelip organize olarak korkmalarna sebep olan faktrlere kar mukavemet etmeleri gerekmektedir. Gvenlik insann bizzat kendisinden balayp ailesini, akrabalarn, yaad corafyay ve ynetimi altnda yaad devleti ya da sahip olduu ve deer verdii eyleri saklama ve muhafaza etmeyi kapsayan bir var olma kavgasdr. bn Haldunun devletleri doan, byyen ve len canl bir organizmaya benzettii gibi devletleri oluturan insanlar da kar konulmaz ve ftri olan bek duygularndan kaynaklanan bir refleks ile at niteliindeki devletlerinin ayakta durduu dnemlerde yaamak ve yaatmak iin devaml bir mcadele iinde olagelmilerdir.1 Toplumlar gvenliini salamak iin verecei savalar ordular tekil etmek suretiyle icra etmitir.2 Bu ordularda harp edebilme yetenei olan savalar / askerler olarak toplumun bireyleri bizzat grev almlardr. Mamafih insanlar sadece savaarak hayatta kalamazlar. Ayn zamanda yaamalar iin gerekli yeme ve ime gibi fizyolojik ihtiyalarn giderebilecek olan tarm ve ticaret gibi ekonomik faaliyetlerle de megul olmalar gerekir. Bu itibarla ordularn tekil keyfiyetlerinde bu ihtiyalarn ok nemli rol vardr. Zira ekonomiye dayal devletler gvenlik iini btn bir topluma temil etmeden profesyonel yada aristokratik sava zmrelere dayal ordular tekil etmekle toplumun sadece bir ksmn bu i iin grevlendirerek profesyonel ordu diyebileceimiz rgtlerle siyasi beka mcadelesi vermilerdir. Toplumun kalan ksm ise tarm ve ticaretle uraarak devletin hayat kayna olan vergi gelirlerini salamlardr. slm fkhnda farz- kifye ye denk den bu uygulama genelde devletlerin gl dnemlerinde rastlanan bir askeri tekilatlanma trdr. Seferberlik denilebilecek kadar tehlikenin had safhaya kt dnemlerde uygulanan ve ahaliye farz- ayn olarak takdim edilen dieri ise; savaabilecek ne kadar insan var ise hepsinin mobilize olup mcadeleye sevk edildii ve genelde devletlerin zayflad ya da dmanlarn kuvvetli olduu dnemlere mahsus bir uygulamadr.
1

Abraham Harold Maslow, A Theory Of Human Motivation, Psychological Review, Volume 50, 1943, s. 377- 380. 2 Zekeriya Trkmen, Trkiyede Ulus Devletin Kuruluuna Uzanan Srete Ordu-Millet Dynmas, Askeri Tarih Aratrmalar Dergisi, Yl: 5, ubat 2007, Say: 9, s. 57. 1

Osmanl Devleti de gvenliini salamak iin gl olduu dnemlerde profesyonel bir ordu olarak nitelenebilecek olan Yenieri Oca n tekil ettirmiti. Bu ordunun askerlerini ocuk yata zellikle Rumelindeki gayrimslimlerden alnp Mslmanlatrlarak eitilen kiiler oluturmaktayd. Uzun yllar devletin genilemesinde ve gvenliinin salanmasnda nemli katklar olan bu devaml merkez ordusu; padiahlarn bizzat kendisini tehdit etmesi, kontrol altna alnamamas, d ve i dmanlara kar ok byk snrlara ulaan imparatorluu yeteri kadar muhafaza edememesi gibi sebeplerle ortadan kaldrlmt. Yenieri Oca kaldrlmadan nce III. Selim dneminde dvel-i muntazama ve mtemeddine vgleri ile nitelenen Avrupal devletler, devletin askeri baarszlklarn tedavi etmek iin model olarak sunulmutu. Misliyle mukabele (bil-misl-mukabele) ile hakl klnmaya allan bu yaklam Kurandaki u ayete dayandrlyordu: Kim size saldrrsa size saldrd gibi siz de ona saldrn. 3 Bu itibarla sultann dize getiremedii ve askeri adan olduka etkisizlemi Yenieri Oca ierisinde Avrupa tarznda donatlm Mslman halktan toplanan Nizam- Cedid adl alternatif bir ordu tekil ettirilmiti. Avrupa etkisinin 1826 1914 arasnda inceleyeceimiz askeri ykmllk sistemine mehaz olmas sebebiyle bu ordu balang olarak kabul edilecektir. 1826da Yenieri Ocann kaldrlmasnn ardndan II. Mahmudun kendisine Gavur Padiah denilmesine sebep olacak kadar Avrupaya yknerek ve bu eletirilere kar koymak iin de Msrdan etkilendiini syleyerek; ismini Kurandan esinlenerek koyduunu dndrecek ekilde Askir-i Mansre-i Muhammediyye ad altnda kurduu yeni ordusu ve buna ilaveten 1834de oluturulan saylabilir. Tanzimat dnemiyle birlikte kazuistik tarzda hazrlanmaya balanan asker alma kanunlar ile sadece Mslmanlar fiili olarak askerlikle ykml tutulurken, ek kanunlarla gayrimslimlerin de askerlik hizmeti karl verecekleri bedeller ile fiili askerlikten muaf olduklar karara balanmt. Gayrimslim nfusun ok az bir ksm ise ilerleyen dnemlerde bata donanma olmak zere, svari ve baltac birlikleri ile
3

yedek

ordu

Redif-i

Askir-i

Mansre,

tebann

askeri

ykmllklerinin milad saylabilecek Tanzimat dnemine gei denemeleri

El-Bakara 2/ 194. 2

jandarma bnyesinde fiili askerlik yapacaklard. slm, Mslmanlara hasr edilen mecburi askerlikle imparatorluun sonuna kadar bir tr seferberlik ideolojisi olarak yeni askeri ykmllklerin meruiyet zeminini oluturdu. Ancak nfus saymlarnn devletin btn topraklarnda icra edilememesi ve baz blgelerin zabt- rabt altna alnamamas askeri ykmllklerin btn ahaliye eit olarak yklenmesini engelledi. Bu itibarla baz blgeler iin hususi askeri ykmllk kanunlar karlarak fiili hal bu ekilde idare edilmeye alld. 1846dan 1886ya kadar hazrlanan byk asker alma kanunlarnn seyri, olabildiince darda adam brakmadan daha fazla asker alm gerekletirmekti. Osmanl nfusunun byk bir ounluunun askerlikten muaf olmas daha fazla asker almn zorlatrmt.4 Bununla birlikte ou Avrupal monarik devlet, ordularn i disiplin faaliyetinden uzaklatrmay farkl ekillerde baarm olmalarna ramen zellikle 19. yzyln son yirmi otuz yl Osmanlnn bunu baaramam olmas i gvenliinde insan gc boluuna sebep olmu ve ordu iin gerekli askerlerin bir ksm buraya kaydrldndan d g iin ihtiyac bu sebeple tam olarak karlanamamt.5 Asker alma kanunlarnda, sonradan karlan ek kanunlarda ve zel karlan kanunlarda askeri ykmllklerden muaf olacaklar da belirtilmiti. Devletin brokratik yaps, din, eitim, sosyal gereksinimler ve ekonomi askeri muafiyetler verilmesinde etkili olmutu. gerekli asker

Erik Jan Zrcher, Hizmet Etmeyi Baka Biimlerde Reddetmek: Osmanl mparatorluunun Son Dnemlerinde Asker Kaakl, arklardaki Kum: Vicdani Red Dnsel Kaynaklar Ve Deneyimler, yayna hazrlynlar: zgr Heval nar Cokun sterci, letiim Yaynlar, stanbul, 2008, s. 60. 5 Virginia Aksan, Kuatlm Bir mparatorluk Osmanl Harpleri 1700-1870, eviren: Gl aal Gven, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ocak 2010, s. 514. 3

1. BLM ASKER YKMLLKLERN BALANGICI VE LK UYGULAMALARI 1) Fransz Devrimi ve Zorunlu Askerlik Uygulamas
Askeri ykmllk sistemi, bir devletin profesyonel (muvazzaf) ordusunun dnda veya bizzat profesyonel ordusuna asker temin edebilmek amacyla, halkndan eli silah tutabilen kiileri eiterek devletin savunmasnda belirli bir zaman zarf ierisinde zorunlu veya gnll olarak grevlendirmesi eklinde tanmlanabilir. Bu zellikle 19. ve 20. yzyllarn byk blmnde etkili olmu bir askere alma biimidir. Bu sistemde devlet genelde giyim, tehizat ve temel insani ihtiyalar karlar ve ek olarak da dk bir cret verebilir. Bu asker alma sistemi 1789 ihtilali sonrasnda Fransada geilen cumhuriyet rejiminde devlet ile vatanda arasnda hak ve mkellefiyete dayal karlkllk prensibiyle gelimitir. Devrim sonras merkeziyeti ve otoriter yapya sahip olan Fransann nc snfna, yani ehirli (burjuva) ve kyl halka yurttalk stats vermesi monarik yapya sahip dier Avrupa devletlerini sosyo - politik olarak tehdit etmi6 asker says ve rejim itibariyle- ve cumhuriyet Fransasna kar tehditlerin artmasna yol amt. Fransz devrim ordusunu oluturan Bourbonlarn kraliyet ordusundan kalan eski askerler ile milis ve gnlllerden oluan bu kuvvetlerin Avrupa devletleri tarafndan gerekletirilen saldrlara mukavemet edememesi sebebiyle daha fazla asker temin edebilmek iin Austos 1793de ilan edilen anayasa bildirgesinde btn Fransz vatandalarna askerlik ykmll getirildi.7 Osmanl askerlik tarihinde nefir-i mm ya da toplu seferberlik olarak tercme edilebilecek olan Franszca leve en masse uygulamasn yrrle sokan konvansiyon deklarasyonu yledir:
Madde 1: u andan itibaren, dmanlarmzn tm Cumhuriyet topraklarndan kartlana kadar, Franszlarn hepsi ordularda hizmet etmek zere srekli greve alnmtr. Gen erkekler
6

Gltekin Yldz, Neferin Ad Yok: Zorunlu Askerlie Gei Srecinde Osmanl Devletinde Siyaset, Ordu ve Toplum (1826 - 1839), Kitabevi Yaynlar, stanbul, 2009, s. 131. 7 Jan Lucassen - Erik Jan Zrcher, Zorunlu Askerlik ve Direni: Tarihi ereve, Devletin Silahlanmas Ortadouda ve Orta Asyada Zorunlu Askerlik (1775-1925), Derleyen: Erik Jan Zrcher, ev. M. Tanju Akad, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, 2003, s. 1, 12-13. 4

muharebeye gidecekler; evli erkekler silah yapacaklar ve harp malzemesi tayacaklar; kadnlar adr ve giyecek yapacaklar ve hastanelerde hizmet edecekler; ocuklar eski ketenlerden pansuman bezi yapacaklar; yal erkekler meydanlarda Cumhuriyetin lehinde ve krallara kar nefret dolu konumalar yaparak askerlerin cesaretlerini arttracaklar. 8

Bu ilk kitlesel askere alma kanunu her ne kadar herkese amil olsa da devrimin manevi tesirinin hl zirvede olmas sebebiyle silh altna alnanlar ounlukla gnlllerden olumaktayd ve bu nedenle tam bir zorunlu askeri ykmllk balatamad.9 Fransa idaresindeki halktan salkl olup 18-25 ya aras tm gen erkek nfus iinden ordunun ihtiyacna gre kitle halinde asker alma projesi bir yl sonra karlan bir kararla, herhangi bir bedelle askerlikten muaf olma hakkn kaldran ve ihtiya olup olmadna baklmadan her erkek yurttaa zorunlu klnan umumi bir askeri ykmlle dntrld. 1794 Eyll ayna gelindiinde Cumhuriyet hkmetinin emrinde 1.169.000 asker vard.10 Eyll 1798de savalarn ypratcl ve otoritenin baskcl sebebiyle devrim romantizminin azalmas sonucu savalara gnll katlm dnce gerek bir zorunlu askerlik ykmll getiren Jourdan Kanunu dzenlenerek yrrle sokuldu. Bu sistem Napolyon Bonapart tarafndan en u snrlarna kadar ve daha tesinde- kullanld.11 Asker alma sistemlerinde zorunlu askerlikle ilgili bir dier gelime Fransadan sonra Prusyada meydana geldi. Franszlarnki gibi nisbeten uzun hizmet dnemlerine dayanan zorunlu askeri ykmllkler sekiz yl veya daha fazlaolduka byk ve pahal ordulara yol ayordu, nk sava zamanlar ordu eitilmi ihtiyatlarn hizmete arlmasyla takviye edilemiyordu. ok sayda erkek bu yzden en retken olduklar bir dnemde igc pazarndan uzakta kalmaktayd.12 Prusyann dier Avrupa lkelerine nazaran nfusunun az olmas da sorundu.
13

bir baka

Btn bunlar yeni bir sistemin gelimesini zaruri klyordu. Modern

milliyetiliin ba misyoneri olarak tanmlanan Napolyon da Prusyadaki bu gelimenin dolayl mimar olmutu. Kat askeri disiplinleriyle Fransz ordusundan

Crane Brinton, Gordon A. Craig, Felix Gilbert, Jomini, Modern Stratejinin Yaratclar, haz. Edward Mead Earle, ev. Demirhan Erdem, idem Erdem, Glin lgezen, Ankara: Asam Stratejik Aratrmalar Merkezi Yaynlar, 2003, s. 71. 9 Jan Lucassen - Erik Jan Zrcher, a.g.m., s. 13. 10 John Keegan, Sava Sanat Tarihi, ev. Fsun Doruker, Genlik yaynlar, stanbul, 1995, s. 354. 11 Jan Lucassen - Erik Jan Zrcher, a.g.m., s. 13. 12 Jan Lucassen - Erik Jan Zrcher, a.g.m., s. 13-14. 13 Gltekin Yldz, a.g.e., s. 256. 5

daha stn grnen Prusyallarn Napolyondan etkilenmesinin sebebi, 1806da Jena ve Auerstadtde sradan vatandalardan oluan Napolyon ordusuna kar aldklar byk yenilgidir.14 Bu yenilgi Prusyada korkun bir ykm yaratt. 1807de imzalanan Tilsit Bar antlamas ile topraklarnn yarsn kaybetmesi ykmn boyutunu daha da arttrd. Bu yenilgi ncesi sindirilmi reformcular tarafndan orduda kkten yenilemenin gerektii fikri daha da radikal olarak ortaya kmt. Reformcular Napolyon tarz savalarn aslnda Fransz devriminin ortaya kard sosyo-politik deiimin bir yansmas olduunun farkna varmlard. Bununla birlikte kyller ve paral askerlerden oluan Junker (aristokrat kkenli) subaylarnn komutasndaki sk disiplin ve korku ile bir arada tutulan sivil toplumdan soyutlanm Prusya ordusunun miladnn dolduu fikrine ulamlard.15 Bu yenilginin ardndan para para uygulamaya konulan ve Eyll 1814 tarihli Zorunlu Askerlik Kanunu ile sonulanan ordu reformlar ile byk bir ilerleme kaydedildi. Bu kanun uyarnca 20-25 ya arasndaki her erkein bir ila yl dzenli muvazzaf orduda hizmet etmesi isteniyordu. Ardndan federal bir siyasi tekilata sahip Prusyada merkez d unsurlar orduya entegre edebilmek amacn gden birinci ve ikinci snf ihtiyat ordusunda (Landwehr) ve son olarak sadece dman igali durumunda faal hale getirilen mstahfiz (Landsturm) milisinde hizmet etmesi bekleniyordu.16 ok byk bir etki yaratan bu model arlkla profesyoneller ve gnlllerden oluan nisbeten kk bir muvazzaf ordu ile sava zamannda hizmete arlabilecek byk bir yetimi ihtiyat havuzunun avantajlarn birletiriyordu. Bu daha sonra ihtiyatlar iin kurulmu ayr birliklerin lavedilmesine ve ihtiyatlarn muvazzaf birliklerde grev yapmalarna yneldi.17 Bu asker alma tarznda Prusyaya has bir uygulama da vard. O da lke nfusunun tamamna istisnasz olarak askeri ykmllk getirmesiydi. Aslnda bu zamana kadar pek ok baka lke de halkna askeri ykmllkler getirmiti. Ancak

14

Samuel P. Huntington, Asker ve Devlet Sivil Asker likilerinin Kuram ve Siyasas, ev. Kazm Uur Kzlaslan, Salyangoz Yay., stanbul, 2004, s. 53; Edward Hallett Carr, Milliyetilik ve Sonras, ev. Osman Aknhay, letiim Yaynlar, stanbul, 1993, s. 21. 15 Mesut Uyar - Hayrullah Gk, Modern Alman Ordusunun Temelini Tekil Eden Prusya Askeri Sisteminin Kuruluu Ve Olgunlamas (1640 1871), http://koltukgenerali.blogspot.com/2007/05/prusya-askeri-sisteminin-kuruluu-ve_23.html (1.5.2010). 16 Manfred Messerchmidt, Prusya Ordusunda Eitimin Hedefi, ev: brahim Ulus, Askeri Tarih Blteni, Yl: 14, Austos 1989, Say:27, s. 125. 17 Jan Lucassen - Erik Jan Zrcher, a.g.m., s. 14. 6

Prusya dnda bu sistem sadece yoksullar askere almaya yaramt.18 zellikle Restorasyon Dnemi sonras Fransada orta snf, askere alnanlara kendileri yerine bakasn gnderme olana veren veya parayla bunu salayan bir sistem sayesinde pratikte tmyle neredeyse askerlikten muaf idi ve bu da devlet ile ynetimdeki elitleri bir ikilemle kar karya brakyordu. 19 Prusya askerlie giriteki snf snrlamalarn 1808 tarihli kararname ile nispi olarak kaldrm ve reformcularn gayretleriyle ksmen toparlanan ordu 1813-1814 Fransz igaline kar mukavemet ederek lkenin bamszln tekrar kazanmt. Ancak zaferden sonra demokratikleme etkisinden korkulduu iin zorunlu askerlik uygulamasndan geri adm atlmt. Dolaysyla devlet tekilatnn esas olan askeri tekilattaki deiimlerin basit askeri konularla ilgili deiikler olmayp siyasi rejimi, toplumu ve ferdi dorudan etkileyen gelimeler olduunu sylemek mmkndr.20

2) Msrn Zorunlu Askerlie Dolayl Etkisi

Modern Msrn kurucusu olarak tanmlanan Kavalal Mehmed Ali Paa 1805-1845 yllar arasnda Osmanlnn Msr valiliini yapmt. Kahiredeki yerel glerden oluan bir koalisyonun Osmanl hkmetine taleplerini zorla kabul ettirdii bir yap ierisinde otuz be gibi ok gen denilebilecek bir yata iktidara gelmiti. Kararnamesinin stanbuldan gelmesine ramen III. Selime zorla kabul ettirildiini ve ilk frsatta azledileceini ok iyi biliyordu. Bu tedirginlik onu iktidarn korumak iin birok giriime sevk etmiti.21 Tabii ki bu konuda en nemli husus Sultann onu grevden alma giriimlerine kar koymasn salayacak gvenilir bir orduya sahip olmamasyd. Bu eksikliini kapatmak isteyen Mehmed Ali Paa, Napolyon ordusunda hizmet etmi ve imparatorluk ordusu terhis edildikten sonra i aramakta olan bir grup Fransz subayn Msrda istihdam etmiti. Ayn zamanda Fransaya eitim almalar iin gnderdii kiiler ve Franszca bilen adamlar vastas ile askeri kitaplar

18

Mesut Uyar - Hayrullah Gk, http://koltukgenerali.blogspot.com/2007/05/prusya-askeri-sisteminin-kuruluu-ve_23.html (1.5.2010). 19 Jan Lucassen - Erik Jan Zrcher, a.g.m., s. 13. 20 Gltekin Yldz, a.g.e., s. V. 21 Khaled Fahmy, Ulus ve Asker Kaaklar: Mehmed Alinin Msrnda Zorunlu Askerlik, Devletin Silahlanmas Ortadouda ve Orta Asyada Zorunlu Askerlik (1775-1925), derleyen: Erik Jan Zrcher, ev. M. Tanju Akad, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, 2003, s. 71. 7

Franszcadan tercme ettirerek bu uzmanlarla ortak almalar yapmt.22 Bu suretle Fransz asker alma sistemi hakknda fikir sahibi olmutu. Bu subaylarn arasnda Napolyonun ordusunda albay olduu ve Waterloo Savana katld iddia edilen Msrdaki Fransa bakonsolosu tarafndan Paaya takdim edilen ve daha sonra Mslman olup Sleyman Aa ismini alan Seves adnda bir komutan, paa unvan alp askeri hiyeraride Mehmed Ali Paann olu brahim Paadan sonra iki numaral adam olmutu. Kavalal, Fransada uygulanan kyllerin askeri hizmete alnmas ve silahlandrlmas dncesini benimsedi. Bu amala 1820 ylnda Sudandan asker toplamak iin sefere kt ve drt yln sonunda 20.000 asker saysna ulamasna ramen bunlarn ancak 3000i hayatta kalmt. Bu baarsz giriim onu Yukar Msrn kyllerini askere almaya yneltti. Gneydeki vilayetlerden birisinin valisine mektup yazarak Yukar Msrdan 4000 kiinin yllna askere alnp sonrasnda da ellerine verilecek askerlik yaptklarna dair mhrl bir belge ile kylerine dnmelerini istemiti. On yldan daha ksa bir sre ierisinde 130,000 kii bu yolla askere alnabildi. Baarlar arttka Kavalal daha fazla asker almaya karar veriyordu. Nitekim Msrn iinde patlak veren isyanlarn bastrlmas ve Arabistanda Vehhabilere kar alnan galibiyetler bu sistemin yerindeliini gsteren unsurlardand.23 Asker alm Kahireden gnderilen memurlar tarafndan kyn nde gelenlerinin yardm ile salanyordu. Ancak Fransadaki uygulamalardan farkl olarak Msrda nfusla ilgili ayrntl bilgi toplayan ya da adaylar salk taramasndan geirebilen bir iktidar altyaps mevcut deildi. Bu memurlar askere alacaklar adamlarn yalar, evlilik durumlar veya ka erkek kardeleri olduuna dair herhangi bir dokmana sahip deillerdi. Asker alma emrini alan memurlar herhangi bir kye inerek hibir sra, dzenleme, kayt veya kura ekimi olmadan bulabildikleri kadar adam altl veya sekizli gruplar halinde, boyunlarndan ip geirilmek suretiyle balayp talim sahalarna gtryorlard. Asker almlarndaki tutumun sertliini duyan Kavalal bunun engellenmesi iin olu brahim Paaya

22

Khaled Fahmy, Paann Adamlar Kavalal Mehmed Ali Paa, Ordu Ve Modern Msr, eviren: Deniz Zarakolu, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, ubat 2010, s. 78- 81. 23 Khaled Fahmy, a.g.m., s. 71-75. 8

yle bir mektup yazmt:

Fellahlar askeri hizmete alk olmad iin orduya g kullanarak srklenmemelidirler. Onlarn zihinlerini bu ie ekmeliyiz Bu, fellahlar, orduda hizmet etmenin angarya olmadna ikna edecek baz vaizlerin kullanlmasyla yaplabilir Bir baka seenek de onlara Franszlarn (Msrda olduklar srada) kendi inanlarna hizmet hevesi iindeki Koptlar ordularnda hizmet iin ne kadar kolaylkla topladklarn anlatmaktr. Eer Koptlar iin durum buysa, kalpleri dindarlkla ve slm savunma ateiyle dolu olan fellahlarn onlardan daha byk bir hevesle orduya koacaklarndan kuku duyulmayacaktr. 24

Mehmed Ali Paann konumuz bakmndan nemi Avrupadaki askeri gelimeleri stanbul ynetiminden nce davranp takip ederek uygulamaya geirmesidir. zellikle II. Mahmudun gerekletirdii slahatlarn ounda Mehmed Ali Paann Msrdaki icraatlarndan esinlendii sylenmektedir. 25 Ahmet Hamdi Tanpnarn deyimiyle Mehmed Ali Paann Msr hususi vaziyet ve artlarndan istifade ederek az zamanda baard yenilikler, imparatorlua tabi bir Mslman memleketinde muvaffak olmu bir tecrbe sfatyla Mahmud II ye ve etrafndakilere cesaret verici ve takviye edici bir rnek olmutur.26 Ancak bununla birlikte zellikle II. Mahmud ve Kavalal Mehmed Ali Paa arasnda kskanlk ve hayranlktan kaynaklanan siyasi bir rekabet olduu ve bunun sonucu olarak Msrn stanbulu askeri olarak glendirmek istemedii grlmektedir.27 Mesela stanbul Msrdan askeri uzman istemi fakat havadan sudan bahaneler ile bu istek geri evrilmiti.28 Msrn Osmanl askeri tekilatnn yenilenmesinde oynad dier bir nemli rol de stanbul ynetimine askeri konularda Avrupa usuln benimsemesinde meruiyet kazandrmasdr. II. Mahmuda bat tarz elbiseleri lkeye sokarak giyilmesini istemesi hasebiyle gavur padiah denildii bilinmektedir. Benzeri tepkiler askeri sahadaki yeniliklere de gsterilmekte idi. zellikle Yenierilerin
24 25

Khaled Fahmy, a.g.m., s. 75-76. Ercment Kuran, Sultan II. Mahmud ve Kavalal Mehmed Ali Paann Gerekletirdikleri Reformlarn Karlkl Tesirleri, Sultan II. Mahmud Ve Reformlar Semineri 28-30 Haziran 1989, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Basmevi, stanbul, 1990, s. 111. 26 Ahmet Hamdi Tanpnar, XIX. Asr Trk Edebiyat Tarihi, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul, 1956, s.37. 27 Veysel imek, Ottoman Military Recruitment And The Recruit: 1826-1853, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Bilkent niversitesi, Ekonomi ve Sosyal Bilimler Enstits, Ankara, 2005, s. 31. 28 Ahmet Hilmi oban, Ahmet Cevad Paann Tarih-i Asker-i Osmani (Kitab- Rabi) Adl Eserinin Transkripsiyonlu Metni, Yksek Lisans Tezi, Afyon Kocatepe niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Eyll, 2009, s. 68. 9

ortadan kaldrlmalarnn grnteki en byk sebebinin Frenk talimi yapmak istememeleri olduu bu noktada hatrlanmaldr. Yapacaklar talimlerin gavur talimi olarak yanstlmas belli ki tepki ile karlanmtr. Bunun iin de hkmetin ulemadan bu talimlerin Frenk usulnce olmayp Msr Talimi olduu eklinde telkinler yaplmas istenmitir. Dmann kulland yntemlere misliyle mukabele etmenin eriata uygunluu konusunda da verilen fetvalar ile Avrupa tarznn Osmanlya girii yumuatlmaya allr.29

3) slamn Zorunlu Askerlii Merulatrc ve Motive Edici Etkisi

slmn en nemli inan esaslarndan biri olan ahiret inancnn Mslman topluluklar arasnda yzyllar boyunca sava iin byk bir motivasyon kayna olduu sylenebilir. slam itikadnda ahiret hayatnda en ayrcalkl olanlarn Allah yolunda savarken lenler veya ldrlenler olarak belirtilmesi bunun en belirgin ifadelerindendir. Bu ayrcalkl kiilere ehid isminin verilmesi ebedi hayat ima etmesi asndan dikkat ekicidir. Bakan, gren, hazr bulunan gibi anlamlara gelen ehid isminin seilmesinin, dirilii artrmas bakmndan lm korkusunu teskin edici bir ynnn olduu sylenebilir. Zaten Kuran, Allah yolunda savarken len ve ldrlen ehitlere l denilmemesini bilakis onlarn yaadn hatta canlla can katmak iin yiyip itiklerini fakat bunun dnyadakiler tarafndan fark edilemeyeceini sylemektedir.30 Hatta bu ehitler o kadar mesutturlar ki arkalarndan gelecek ehit adaylarna kendilerinin ahirette hibir korku ve kederle karlamadklarn sylemek iin can atmaktadrlar.31 slm itikadnn esaslarndan biri olan meleklere iman da sava konusunda motive edici bir dier unsur olarak karmza kmaktadr. Kuranda, Allah yolunda olanlarn lmleri annda gkten meleklerin inerek onlara korkmayn, zlmeyin tam tersine cannzn her istediinin Allah katndan verilecei cennete kavuacanz iin sevinin, bizler sizlerin hem dnyada hem de ahirette dostunuzuz diyecekleri ifade edilmektedir.32 Dier taraftan meleklerin zellikle mminlerin sayca az olduu

29 30

Gltekin Yldz, a.g.e., s. 333. El-Bakara 2/154, el-Hac, 22/58. 31 l-i mrn 3/169, 170. 32 Fussilet 41/30, 31. 10

savalarda yardmc kuvvetler olarak savaacaklarnn sylenmesi de byk bir motivasyon kayna olsa gerektir. Hz. Muhammed Bedir sava esnasnda Allahn 3000 melekle mminlere yardm ettiini sylemiti. Bu itibarla savaan mminlerin biraz daha dayanmalar ve gayret etmeleri gerektii ifade edildikten sonra eer dman daha fazla bastrrsa bir 5000 melein daha takviye kuvvet olarak gnderilecei sz verilerek savaan mminlere arkalarnda byk bir gcn var olduu ynnde gnllerini rahatlatc ve onlar gdleyici telkinlerde bulunmutu.33 Meleklerin ya da grnmeyen ordularn savalarda yardm etme hadisesi bir baka ynden de ileniyordu. Mminler savamaktan pek holanmyorlard. Hounuza gitmeyen eylerde de ok byk hayrlar olabilir denilerek mminler seferber edilmeye allmt.34 Mminleri savaa tevik etmekle ykml olan Hz. Peygamber arkasndan hi kimse gelmese bile tek bana savaacan, zaten Mekkeden Medineye hicret ederken Hz. Ebu Bekir ile yapt yolculukta pelerine den mriklerden grnmez ordular vastasyla kurtulduunu syleyerek Allahn her halkrda kendisini destekleyeceini ve arkasnda olduunu ifade edip kahramanca bir nderlik sergileyerek aslnda yine inananlarn savaa tevik etmi oluyordu.35 Ayrca kendisinin de savata lme ihtimalini gz nne alarak kendisi ld takdirde inananlarn geriye dnmemesi gerektii, eer byle yaparlarsa Allaha zarar veremeyecekleri, herkesin bu mcadeleyi aslnda kendisi iin yapt vurgulanarak bireysel sorumluluk arttrlmaya allmt. 36 lm korkusu ile savamaktan kamak zemmedilen bir davran idi. Savaa katlmayan baz mnafklar ehit olan mminler iin savaa girmeseydiler lmeyeceklerdi diyerek mminlerin sava azmini krmaya alyorlard. Buna cevaben Kuranda, insann Allah tarafndan takdir edilmi bir ecelinin olduu, korkunun ecele fayda etmeyecei, en korunakl snaklarda gizlenseler bile o ecel geldiinde hibir gcn onu durduramayaca ve insann nerede leceinin bilinemeyecei ifade edilmitir.37 Ayrca Allah yolunda saf dzeninde kenetlenmi olarak savaanlarn Allah tarafndan ok sevildii, bu uurda ehit olanlarn rableri katnda ok byk itibara sahip olduu, Allaha ve ahiret gnne inanan bir kiinin

33 34

Bkz. l-i mrn 3/123-127; el-Tevbe 9/26; el-Enfal 8/9, 10. El-Bakara 2/ 216. 35 El-Tevbe 9/40; el-Enfal 8/65; el-Nisa 4/84. 36 l-i mrn 3/144; el-Ankebut 29/6. 37 El-Nisa 4/78; el-Lokman 31/34; Fatr 35/11. 11

savamaktan kamasnn geici dnya hayatn ebedi ahiret yurduna deitii anlamna geldii vurgulanarak Allahn kendi yolunda eziyet ekenlere ve savaanlara sarf ettikleri canlar ve mallar karlnda yzde yz insann krl kt bir al verile ebedi cenneti ona sunduu da beyan olunmutur.38 Dolaysyla Allah rzas iin savamann ar da hafif de olsa yerine getirilmesi gereken mecburi bir ykmllk olarak takdim edildii sylenebilir.39 Aksinin vukuu halinde insanlar cehennem atei ile korkutulmaktadr.40 Ayrca savan mminlerle mnafklar birbirinden ayran turnusol kad ilevi grd de belirtilmelidir. Hatta biraz daha ayrntlandrlarak babalarnz, oullarnz, kardeleriniz, eleriniz, akrabalarnz, elde ettiiniz mallar, durgun gitmesinden korktuunuz ticaretiniz, hounuza giden evler Allahdan, Peygamberinden ve Allah yolunda savamaktan daha sevimli geliyorsa banza gelecekleri bekleyin denilerek mminler tehdit edilmilerdi.41 Mslmanlar mrikler tarafndan devaml tehdit edildiklerinden onlara kar sert davranarak caydrc bir kuvvet olmalar tavsiye edilmiti. Aslnda savan Mslmanlar asndan anlam delinin elinden silah almak42 veya bahvann bahe ve meyve gelisin diye bahedeki otlar yolmas 43 anlamna geliyordu. Dolaysyla mminlere zalim iktidarlarn hkm altnda yaayan ve kurtulmak iin kendilerinden yardm isteyen ezilmiler, kadnlar, ocuklar ve yallar iin savama mkellefiyeti de getirilmiti.44 slamn cihad konusundaki tevik edici telkinleri zerinde durduktan sonra bu motivasyona sahip Mslmanlar asker olarak istihdam ettirmenin Osmanl Devleti asndan dier dinlere mensup tebeaya oranla daha kolay olduu zerinde durmak gerekecektir. Tanzimat Fermanndaki din ayrm gzetmeksizin btn tebeaya hukuki olarak eit davranma prensibinin zellikle askeri ykmllkler szkonusu olduunda uygulamada tam olarak hayata geirelemedii grlmektedir. Ahmed Cevdet Paann bu konu zerindeki deerlendirmeleri devlet yneticilerinin yzyllardr var olan slam ideolojisi ile tebea arasnda eitlii ngren modern ideoloji arasnda sktklarn gstermektedir.
38 39

El-Tevbe 9/111. El-Tevbe 9/41. 40 El-Tevbe 9/81. 41 El-Tevbe 9/24. 42 Mevlana Celaleddin Rumi, Mesnevi, c. 4, M.E.B. Yaynlar, stanbul, 2001, beyit no: 1434, s. 117. 43 Mevlana Celaleddin Rumi, Mesnevi, c. 1, M.E.B. Yaynlar, stanbul, 2001, beyit no: 3869, s. 308. 44 El-Nisa 4/75. 12

Tebea-i gayr- mslimeden alnacak efrd- askeriyye, nefert- islmiyye ile mahlt olursa, bir taburda imm olduu gibi papas da bulunmak lzm gelr. Bir olsa beis yok, diyelim. Lkin bizde tebea-i gayri mslimenin enva- kesresi var. Ortodoks, Katolik, Ermeni, Yakubi, Protestan yekdigere mbyin oldukdan baka katolikler dahi, Ltin ve Ermeni Katolii ve Melkit denilen Rum Katolii ve Mrni, ve Sryni ve Geldn deyu muhtelif snflara munkasemdir. Ve Melkitler ile Mrnler, ikisi de Papay tandklar hlde yekdiere hasmdrlar. Bulgarlar dahi Ortodoks mezhebinde bulunduklar halde bir vakitten beru Rumlardan mteneffir olmulardr. Bunlar hep baka baka papas isterler. Yahudiler de haham ister. Bir taburda bir sr rhanler bulunmak lazm gelr. Mslmanlarn ramazn, Hristiyanlarn eyym- muhtelifede perhzleri var. Byle mahlt bir heyet nasl idare olunacak. Ve kumandanlarn ba skld zaman askerin rk- hamiyetini tahrk ile anlar sabr u sebta tevik ve fevkal-de fedakrla sevk iin belgat- askeriyyeye mracaat eyler. Ehl-i islm in bu bbda en messir olan szler dhi y gaz y ehdet, hayd dn-i mbn uruna ocuklar kelimtdr ki ehl-i islm, analarnn kucanda iken kulaklarna gaz ve ehdet szleri ilemi; sonra mektebde dahi gaz ve ehdetin ne byk mertebe olduklarn bellemi olmala bu gibi tergibt- diniyye anlar fedlik yolunda harekete mecbr eder. Askir-i islmiyyenin muhrebelerde fevkal-de bat u iddetlerine ve harekt- askeriyye esnasnda metib-i seferiyyeye milel-i sireden ziyde sabr u tahamml etmelerine sebeb ite bu misill efkr- diniyyedir. Mahlt bir taburun binbas ledel-hce askeri gayrete getirmek in ne diyecek? Vaka Avrupada gayret-i dniyye yerine gayret-i vataniyye kaim olmu. Lkin bu da feodalite asrlarnn inkzsndan sonra km ve anlarn ocuklar da kk iken bu sz iiderek pek ok senelerden sonra vatan uruna kelm, efrd- askeriyyelerine tesir eder olmudur. Amma bizde vatan denilrse askerin kylerindeki meydanlar htrlarna gelir. Biz imdi vatan szn ortaya koyacak olsak, mrr- zamn ile bizde de efkr- nsda yer ederek Avrupadaki kuvveti bulacak olsa bile gayret-i diniyye kadar kuvvet alamaz. Ve ann yerini tutmaz. Husl de ok vakitlere muhtc olur. Ol vakte kadar ordularmz ruhsuz kalr. Bir de nefer Hasan kendsn lme savk edecek yzba Hristoya bir dar vakitte itat eyliyecek mi? Ve eeri ngilizler Hindde hristiyan olmayan neferat avulua kadar karub daha yukar karmyorlar ve ana kimse dahl taarruz edemiyor. Lkin bizde hristiyanlardan asker alnmaa balaynca ehl-i islm gibi onlara da kannen mstahak olduklar rtbelerin itas lzm gelir. ta olunmaz
13

ise dvel-i mtehbbe onlar himye yolunda dostne nasihate kym ederler. Ve mdhale-i ecnibden masn olan heyet-i askeriyyemiz mdhalt- ecnebiyyeye maruz olur. Kald ki harekt- askeriyye esnsnda askir-i islmiyye fevkal-de metib-i seferiyyeye mtehammil olup, hele burunlarna barut kokusu gelince, cebehne ile kuru peksimedden baka bir ey istemezler. Amm hristiyanlar bu mertebe meakkatlere dayanamazlar. Her ay banda aylklar verilmek ve her gn mekulat merbatlar mkemmelen tedrk it olunmak lzm gelir. Ve illa yine ecnibin sihm- itirztna hedef oluruz. Buralar arz u amk mtalaata ve ehli hibre ile mzakerata tevakkuf eder. Ehl-i Hibre dediimizde kiraren sevk- asker etmi ve mevak-i harbiyyede bulunmu meray- askeriyyedir. Mutlaka bir rtbe-i askeriyyeye nail olanlar demek deildir45 Osmanl Mslmanlar gznde cihad ittihad salayan en nemli faktrd.46 Bu i tek bana yaplamayacandan Mslmanlar bir araya gelerek ortak bir uurla hareket ediyorlard. Cihad, Allahn bir olduunun ilan, eri hkmlerin yerine getirilmesi, milletin rahat etmesi, devletin annn korunmas, memleketin imar, mmete yardm ulatrma, vatann muhafazas gibi temiz niyetlerle bir araya gelen millet fertlerinden eli silah tutanlarndan gerektii kadar adamn silahlanarak yanndaki fertleri z kardei gibi gren bir ballkla kenetlenerek dmanlarla dvmesi olarak tanmlanmt.47 Askerlik farz- ayn derecesinde yaplmas gereken en byk ibadet olarak deerlendirilmiti.48

4) Nizam- Cedid Ordusu

Osmanl devletinde Mslman erkek nfusu vatandalk hukuku karl askere alma sistemi Avrupa tarz dzenli ordu fikrini benimsemekle yakndan ilgiliydi.49 XIX. yzylda Osmanlnn gerekletirdii reform hareketlerinde batllarn fikir aamasndan balayarak uygulamada olduka byk bir rol oynadklar bilinmektedir. Bu etkiler zellikle devletlerin diplomatik yollarla ileyen

45 46

Ahmet Cevdet Paa, Maruzat, Haz. Yusuf Halaolu, ar Yaynlar, stanbul, 1980, s. 113-115. Risale-i Cihad, isimsiz, 16 Zilhicce 1297, s. 2-3. 47 Cihad Emr-i Hakdr, Dersaadet, 1326, Kanun- Esasi, stanbul, Karabet Matbaas, 1324. s. 2-3. 48 Selanikli Tevfik, Nevsal-i Askeri, Saryan Matbaas, Dersaadet, 1321, s. 20. 49 Erik Jan Zrcher, Teoride ve Pratikte Osmanl Zorunlu Askerlik Sistemi (1844-1918), Devletin Silahlanmas Ortadouda ve Orta Asyada Zorunlu Askerlik (1775-1925), derleyen: Erik Jan Zrcher, ev. M. Tanju Akad, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, 2003, s. 87. 14

nerileri ve hatta basklar ile Osmanl topraklarna yerleen ve Osmanl hizmetine giren Avrupallarn uzman olarak stlendikleri grevler ve yaptklar iler kanalyla gereklemitir. Bu Avrupa devletleri Fransa, Prusya, ngiltere, talya, Lehistan, Macarlar ve sve olarak sralanabilir.50 XVIII. yzylda Rusya ve Avusturya karsnda alnan ar yenilgiler ve byk toprak kayplaryla sonulanan savalar Osmanl Devletini ok ciddi bir durumla kar karya getirdi. Devlet yneticileri, sadece eski kurumlar yenileme ve ihmalleri sistemden ayklamay deil, ayn zamanda Avrupadaki benzerlerini rnek alan yeni kurumlarn ve uygulamalarn sisteme eklemlenmesi srecini de ieren reformlar balatmaya zorland.51 zellikle XVIII. y.y. sonunda ynetimde olan III. Selim ve XIX. y.y. balarnda iktidara gelen II. Mahmud dnemleri bu fikrin tohumlarnn atld bir dnem olmutur. Bu dneme kadar Osmanl sisteminin Avrupa sisteminden stn olduuna inanlmakta, alnan yenilgilerin ise Avrupada gelitirilen yeni kurumlar ve yeni tekniklerden daha ok Osmanl Devletinin eski uygulamalar hakkyla takip etmemesinden kaynakland dnlmekteydi. Bat tarz bir ordu sisteminin benimsenmesi zellikle Fransz devriminin etkisiyle yaylan milliyetilik akmnn Osmanl Devletine sirayet etmesi ile kan Hristiyan tebaann ayaklanmas (Rum isyan) ile de ok yakndan ilgiliydi. Bu isyanlar Hristiyanlarn Mslman Osmanl idaresinden kurtularak kendi ulusal bamsz devletlerini kurmak amacna ynelikti. Bu durum Osmanly dtan gelen tehlikelerden daha ok endielendirmiti. Devlet bir yandan Avrupadaki byyen gl devletlerin gerisinde kalmamak iin modernlemekle urarken ierisinde barndrd farkl halklarn ulus-devletler ynndeki ayrlk meydan okumalarna kar durmaya alyordu.52

50

erafettin Turan, II. Mahmudun Reformlarnda talyan Etki ve Katks, Sultan II. Mahmud ve Reformlar Semineri (28-30 Haziran 1989), stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Basmevi, stanbul, 1990, s.113; Lehistan iin ayrca bkz. lber Ortayl, Osmanl mparatorluunda Askeri Reformlar Ve Polonyal Mlteci Zabitler, Askeri Tarih Blteni, Yl: 14, Austos 1989, Say: 27, s. 18-19; sve iin bkz. Trk Silahl Kuvvetleri Tarihi, c. 3, Ksm. 5, Haz: Naci akn, Nafiz Orhon, Genelkurmay Harp Tarihi Bakanl Harp Tarihi Yaynlar, Ankara, 1978, s. 172. 51 Stanford J. Shaw, Osmanl mparatorluunda Geleneksel Reformdan Modern Reforma Gei: Sultan III. Selim ve Sultan II. Mahmud Dnemleri, Genel Trk Tarihi, c. 7, Yeni Trkiye Yay, Ankara, 2002, s.120 52 Suavi Aydn, Toplumun Militarizasyonu: Zorunlu Askerlik Sisteminin ve Ulusal Ordularn Yurtta Yaratma Srecindeki Rol, arklardaki Kum: Vicdani Red Dnsel Kaynaklar Ve 15

Avrupann stnln ilk anlayan III. Selim, yenilgilerin sebebinin Avrupadaki dmanlarn kendilerinden daha stn bir konuma getiren ok daha salam askeri, idari ve mali kurulular gelitirmeleri olduunu fark etmiti. Selim, imparatorluu iine dt durumdan kurtarmak iin birok alanda Avrupa tarz reform planlamt.53 Ancak dmanlar karsnda ald en son yenilgiler ve saltanat sresince srekli maruz kalnan yabanc saldrlar onu her eyden nce askeri reformlar zerinde durmaya zorlamt. Osmanlnn geleneksel ordusu olan Yenierileri yeniletirmek istiyor ama devam eden savalarda dmanla mcadele eden tek ordu olmas sebebiyle hibir ey yapamyordu. Bu nedenle imparatorluu glendirmek iin bar zamann beklemek zorundayd.54 Osmanl Ruslarla yaplan Ya Bar Antlamas sonucu savan basklarndan kurtulmutu. Devleti kurtarabilmek iin sultan III. Selime sunulan hem Avrupa hakknda bilgi almak iin Avrupaya gnderilen devlet adamlar tarafndan (Ebu Bekir Ratp Efendi ve Tatarck Abdullah Efendi gibi) hem de stanbuldaki devlet erkn tarafndan hazrlanan layihalar ve tasarlar uyarnca padiah harekete geme frsat buldu.55 III. Selim ncelikle Yenieri Ocan dzenlemeye alt. Yenieri ordusuna yeni niformalar verildii ve ordunun modernlemesi iin gereken kadrolar atand zaman ok byk bir tepki ile karlat. Bu engelleri aabilmek iin Yenierilerin maalar arttrld ve yllardr ilk defa maalar tam zamannda dendi. III. Selim tamamyla yeni bir ordu oluturmak istemiti. lk adm olarak da 1792 ylnda Avrupa tarznda eitilmi ve tehiz edilmi Nizam- Cedid isimli bir ordu teekkl ettirdi. Ordunun masraflarn karlamak iin ise rad- Cedid denilen ve adnn da ima ettii zere daha nce vergi alnmayan kaynaklardan gelir elde eden yeni bir hazine de kurdurdu.56 lk bata 2500 kiilik bir gce sahip olan bu birliin kadrosu 1806 ylna gelindiinde 22,685 asker ve 1590 subaya ykselmi olup bunlarn yars stanbulda, dier yars da Anadolunun vilayet merkezlerinde bulunmaktayd.
Deneyimler, Yayna Hazrlayanlar: zgr Heval nar Cokun sterci, letiim Yaynlar, stanbul, 2008, s. 27. 53 Bu fikriyatn kaynan Kurandaki Bakara suresinin 194. ayetinde yer alan Kim size saldrrsa size saldrd gibi siz de ona saldrn ifadesine dyndrmak mmkndr. 54 Stanford J. Shaw, a.g.m., s.121-123. 55 Stanford J. Shaw, Eski ve Yeni Arasnda Sultan III. Selim Ynetiminde Osmanl mparatorluu, ev. Hr Gld, Kap Yaynlar, stanbul, 2008, s. 148. 56 Stanford J. Shaw, a.g.m., s. 127-128. 16

Nizam- Cedid ordusu profesyonel bir ordu olmas hasebiyle asker toplama tarz olarak zorunlu askeri ykmllk sistemi ierisinde deerlendirilmemekle birlikte bu sistemin gelecekteki uygulamalarna hzlandrc bir etki ettii kabul edilmektedir.57 Bu ordunun asker ihtiyac Anadolu kyllerinden temin edilmi ve askerlik sresi 3 yl olarak belirlenmiti.58 ou zaman bu askerler ahslarn askere alnmasndan ok eyalet valilerinin katks esasna gre toplanmt. Bu valilerden, o blgedeki en iyi genlerin alnmas amacyla bir nevi yerel asker alm gerekletirmeleri istenmiti. Karlk olarak da yeni hazineden nemli miktarlarda gelirler verilecekti. Ayrca kendilerine ait modern yerel Nizam- Cedid muhafzlarnn oluturulmas iin askere alnan kiilerin bir ksmnn hizmetlerinden yararlanabilecekleri ihtimalini ieren szler verilmiti.59 Bu rgtlenme 1787- 1792 savann byk blmnde sadrazam ve bakomutan olan reformcular arasnda saylan Koca Yusuf Paann tavsiyeleri dorultusunda olumutu. Ona gre hem tarada gl bir yerel liderlik altnda hem de stanbulda geleneksel ordu olan Yenierilerden bamsz klalarda, iyi yetimi silahl birlikler olmalyd. Bu gr ayn zamanda dolayl olarak, zorunlu hizmet yapan askerler ve ihtiyatlardan oluan srekli bir ordunun ilk rneini ierisinde barndryordu. Bu orduya asker olmann temel artlarndan biri Mslman olmakt. Orduya ilk askere alnanlar ksa sre nce bitmi olan 1787-1792 savanda alnan esirlerden oluan mhtediler ile stanbul sokaklarndan toplanan genlerdi. Daha sonralar Anadoludan da asker gelmeye balad ve bunlar stanbulda ehir merkezine uzak klalarda talime tabi tutuldu.60 Nizam- Cedid ordusunun nemli bir savata kullanld tek olay, disiplinli askerlerinden oluan kk bir birliin Cezzar Ahmed Paann ordusuyla beraber savaarak, Hindistana doru ilerlemek iin ilk adm olarak Filistini igal eden Napolyon ordusunu Akkda malup etmesidir.61 Bundan cesaretlenen III. Selim stanbuldan gnderilen zabitlerin kumandasnda vilayetlerde yeni birlikler kurulmas
57

Erik Jan Zrcher, a.g.m., s. 87-88.; Virginia H. Aksan, 18. Yzyl Sonlarnda Osmanlda Zorunlu Askerlik Stratejileri, Devletin Silahlanmas Ortadouda ve Orta Asyada Zorunlu Askerlik (1775-1925), Derleyen: Erik Jan Zrcher, ev. M. Tanju Akad, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, 2003, s. 24. 58 Gltekin Yldz, a.g.e., s. 176. 59 Stanford J. Shaw, a.g.m., s. 128. 60 Virginia H. Aksan, a.g.m. s. 40-41. 61 Suat lhan, Trk Askeri Kltrnn Tarihi Gelimesi, tken Yaynlar, stanbul, 1999, s. 188. 17

iin asker celbine girierek yeni orduyu gelitirmeye almt. Bu minvalde skdarda yeni bir kla kuruldu. Bu klaya alt ay ile bir yl sreyle eitilmek zere taradaki yneticiler tarafndan asker gnderme zorunluluu vard. Gnderilen bu askerlerin yars stanbulda kalrken yars da yerel milis birliklerine dnyorlard. Anadoluda da yeni klalar kuruldu. Fakat Balkanlarda bu uygulama ok sert direnile karlat. 1805 ylnda Abdurrahman Paa Rumelideki kylerden 20-25 yalar arasndaki genleri askere almaya kalknca Edirne bata olmak zere hem Yenierilerden hem de kyllerden ani ve iddetli bir tepki geldi. Ve benzer uygulamalar Boaz kalelerinde III. Selim ile ordusunu ykan ayaklanmalara sebep oldu.62 Basklarn artmas zerine III. Selim, ordusunun gcn kullanamadan Nizam- Cedid birliklerini 1807 ylnda lavetmek zorunda kald.63

5) Askir-i Mansre-i Muhammediyye Ordusu

II. Mahmut dneminin ilk yllarnda Bayraktar Mustafa Paann ksa sren sadrazaml srasnda Nizam- Cedid ordusu rnek alnarak Sekban- Cedid isimli bir birlik oluturulmusa da ksa sre sonra kan isyan sonucu Bayraktar Mustafa Paa ldrlm ve oluturduu birlikler de datlmt. Dolaysyla Yenieri Oca Osmanldaki askeri iktidarn bir kez daha glendirmiti. Bununla birlikte bu ocaa mensup olanlar askeri gereklilikleri yerine getirmiyorlar ve artlarn zorlad Avrupa tarz askeri eitimden kayorlard. Adam kayrma, rvet ve benzeri yollarla Yenierilik belgesini ele geiren ve baka ilerle uraanlarn says bu srada klalarda bulunan askerlerden daha fazla idi. Bunlar ellerindeki esamilerle ayda bir hazineden maa almaktaydlar. Ayrca stanbul olmak zere garnizonlarnn bulunduu yerlerdeki halktan ve esnaftan hara alyorlar, atklar kahvehaneler ve benzeri iyerleriyle haksz rekabet sonucu byk paralar elde ediyorlard. Bu konumlarn kaybetmekten korktuklar iin bata askerlik olmak zere devletin kurum ve kurulularnda yaplmak istenen btn yeniliklere kar kyorlard.64 II. Mahmud hem Yenierilere eitim yaptrlmas hem de Ekinci adyla Msr askeri yapsndan esinlenerek yeni bir birlik kurulmas iin karar verdiinde

62 63

Virginia H. Aksan, a.g.m., s. 40- 42. Erik Jan Zrcher, a.g.m., s. 87. 64 Musa adrc, Yenileme Srecinde Osmanl Ordusu, Genel Trk Tarihi, c.7, Yeni Trkiye Yay., Ankara, 2002, s. 517. 18

Yenieriler bu karara kar ktlar. 15 Haziran 1826da Et meydannda toplanarak kendilerine emredilen Frenk usl talimi kfir ii olduu iin kabul etmediklerini iln ettiler.65 Bunun zerine II. Mahmut halkn ve ulemann da desteiyle, uzun sredir yok etmek istedii ve bu amala Ocak iinden adamlar elde ederek kendi dncesindeki kadrolar ocak iine yerletirerek zayflatmaya alt, yzyllardr devletin merkezi kuvvetlerinin en nemlisi olan Yenieri ocan klalarn topa tutturmak suretiyle ortadan kaldrd.66 Bununla birlikte kurum baz vilayetlerde 1840 ylna kadar varln srdrd.67 Osmanl tarihine Vaka- Hayriyye olarak geen Yenieri Ocann kapatlmas, Osmanl imparatorluunun ordu ve devlet tekilatndaki modernlemenin asl balangc kabul edilmektedir. Yenieri oca kaldrldktan sonra yeni bitmi Rum isyannn ve yaklaan Rus harbinin yaratt karklktan yararlanarak Osmanl devletini kendi aralarnda paylaabilecek olan d glere kar her eyden nce lkeyi savunmak amacyla yeni bir ordu kurmak zorunda kalnd. Ortadan kaldrlan Yenieri Ocann yerine Asakir-i Mansure-i Muhammediyye68 isimli gaza ve cihatta dmana cevap verebilecek din ve devletin bekasna yarayacak Avrupai tarzda bir ordu kurulmutu.69 Bu yeni ordu bire bir Avrupadan kopya edilerek ya da Avrupadaki askeri tekilat esaslarnn Trkeye aynen evrilerek Osmanlda uygulanmas eklinde oluturulmamt. zellikle III. Selim dnemindeki Nizam- Cedid nizamnamesinin restorasyonu ile devlet adamlarnn, ordu zabitlerinin, yabanc uzmanlarn katklar ve konjonktr baz alnarak oluturulmutu.70 Seraskerlie atanan Aa Hseyin Paa, daha ilk gn Sleymaniye Camiinin avlusuna adr kurdurarak asker almn balatmt. Bu yeni orduya asker alm ok hzl bir ekilde gerekletirilerek kuruluundan gn sonra 1500 kii orduya

65 66

Musa adrc, a.g.m., s. 517. Abdlkadir zcan, DA, Asakir-i Mansure-i Muhammediyye, c.3, s. 457. 67 Erik Jan Zrcher, a.g.m., s. 88. 68 Kuran- Kerim, Saffat Suresi, 171-173 ayetler. Mansur kelimesi kuranda mansurun olarak gemektedir. Peygamberlerin yardm edilmi ordular mutlaka galip gelecektir mealindeki ayetten esinlenerek bu ismin orduya verilmi olmas pek mmkndr. Ordular iin Mansur ve muzaffer olsun denilmesi de bu ayetten mlhem olsa gerek. 69 Ahmed Cevdet Paa, Tarih-i Cevdet, c. 12, Matbaa-i Osmaniye, stanbul, 1309, s. 360. 70 Bkz. Ahmet Hilmi oban, Ahmet Cevad Paann Tarih-i Asker-i Osmani (Kitab- Rabi) Adl Eserinin Transkripsiyonlu Metni, Yksek Lisans Tezi, Afyon Kocatepe niversitesi, Sosyal bilimler Enstits, Eyll, 2009, s. 45. 19

kaydettirilmi ve niformasz olarak hemen eitime balanmt.71 Yeni ordunun kurulmas iin ierisinde orduya kaydedilecek askerlerin tamas ve tamamas gereken vasflarn sayld bir Asakir-i Mansure-i Muhammediyye Kanunnamesi dzenlenmiti.72 Bu kanunnameye gre Yenieri Ocann bakiyeleri mechll-ahval olarak nitelenerek bunlarn yeni orduya dahil edilmemeleri istenmiti. Orduya kaydedilecek askerlerin mhtedi olmamas arzulanm, Trke konuan Mslmanlardan seilmesi uygun grlmt. Ayrca frmaye ad altnda st bozuk, mayas bozuk, aalk, soysuz yani geim derdiyle asker olan fakat sava zamannda kama ihtimali yksek olan kiilerin askere alnmamas istenmiti.73 Yeni orduya alnacak asker adaylarnda nceliin talimli ve disipline alk olduklar dnlerek Nizam- Cedid bakiyesi neferlere ve zabitlere verilmesi yoluna gidilmiti. Askere alma ya on be ile otuz arasnda olacakt. Asker, nefer veya zabit fark olmakszn asgari hizmet sresi on iki yl olarak belirlenmi ve bu sre sonunda emekli olunmas uygun grlmt. Kiinin askerliini tamamlayp sivil hayata dnmesi, ticaret ve ziraatla uramas ve evlenip oluk ocua karmas iin bu srenin dolmas gerekmekteydi. Vaktinden nce ayrlmann geerli sebebi, kendisine miras kalan bir tarlay ilemek zorunda olmas veya akrabalarndan bakacak kimsesi olmayan yetimlerine bakmak mecburiyetinde olduu iin memleketine geri dnme zorunluluunun bulunmas idi. Ancak bu durumda da maa alamayacakt. Bar zamanlarnda ylda bir, be askerden birine memleketi yaknda ise 6 ay, uzakta ise 8 ay sla izni verilmesi dnlmt.74 Bu orduya alnacak askerler hsn-i rzasyla tahrir olunarak kaydettirilecekti. Fakat bir kere girdiklerinde yukarda zikrettiimiz sebep dnda bir daha bu ordudan malul olma, firar ve lm dnda terhis olmak neredeyse imkanszd.75 Krk yana kadar olanlardan gc kuvveti yerinde ve din olanlar da orduya asker olarak
akn, Naci Nafiz Orhon, Trk Silahl Kuvvetleri Tarihi, c. 3, Ksm. 5, Genelkurmay Harp Tarihi Bakanl Harp Tarihi Yaynlar, Ankara, 1978, s. 190. 72 Ahmet Yaram, II. Mahmut Dneminde Askir-i Mansre-i Muhammediye (1826-1839), Doktora Tezi, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara, 2002, s. 129. 73 Gltekin Yldz, a.g.e., s. 140-144. 74 Gltekin Yldz, a.g.e., s. 175- 176. 75 Veysel imek, Osmanl mparatorluunda Dzenli Ordu in Asker Toplanmas: 1826-1853, Toplumsal Tarih , say: 198, (Haziran 2010), s. 42. 20
71

alnabilecekti. Yalar on bein altnda olup orduya yazlmak isteyen ocuklar iin ehzadebandaki eski Acemi Oca Klas talimhane olarak tahsis edilmiti.76 Bu ordu iin umuma amil bir askere alma sistemi mevcut olmasa da ordunun kadrolar ihtiyaca gre doldurulmaktayd. Valilerce atanan memurlar blgenin ayan ve ileri gelenlerinin oy birlii ile istenilen miktarda askeri halk iinden semekteydiler.77 Bu itibarla bu orduya asker alm teorik ve dolayl olarak Anadolunun ve Rumelinin Mslman kyllerine bir askeri ykmllk getirmekteydi. Fakat asker almna ilikin Balkanlardan gelen direni zerine II. Mahmud Anadolulu genler zerine younlamak zorunda kald. zellikle 1828de Ruslara kar savamak iin genel seferberlik erevesinde asker alm yaplmt.78 Asakir-i Mansure-i Muhammediyye ordusunu ekonomik olarak ayakta tutabilmek iin Asakir-i Mansure Hazinesi kurulmu ve nemli gelir kaynaklar bu hazineye devredilmiti.79 Bu ordu ile birlikte merkez ve eyalet ordular ayrmna son verilmi bunlar tek at altnda toplanmt.80 Bu da mali kaynaklarn tek havuzda birleerek merkezilemesini salamt.81 Malubiyetlerle sonulanan Osmanl-Rus sava (1828-29) ve Mehmed Ali Paaya kar giriilen mcadeleler (1831-33) ile dier maddi skntlar sebebiyle Asakir-i Mansure-i Muhammediyyenin asker says yeterli dzeye karlamamt. Bu savalarda muvazzaf asker yetersizliinden kazalardan gen-yal fark etmeksizin nefir-i mm ad altnda rastgele asker toplanyor; ancak tutulup gtrlen yallar pek bir ie yaramazken, genlerin de ou silah tutmasn bile bilmiyorlard.82 Mamafih bu askerlerle geni bir corafyaya yaylan devleti yeteri kadar korumak mmkn deildi. Ayrca i gvenlii salamak iin zellikle tarada hibir askeri birlik de mevcut deildi. gvenlik valilerin kendi imkanlaryla besledikleri ve
76 77

Abdlkadir zcan, a.g.m., c. 3, s. 457. Mahmud evket Paa, Osmanl Tekilat ve Kyafet-i Askeriyesi: (Osmanl Ordusunun bidayeti tesisinden zamanmza kadar), c. 2, Mekteb-i Harbiye Matbaas, stanbul, 1325, s. 13. 78 Virginia H. Aksan, a.g.m., s. 24, 42-43. 79 Musa adrc, a.g.m., s. 518. 80 Mehmet Esat Sarcaolu, Mali Tarih Asndan Osmanl Devletinde Merkez Tara likileri (II. Mahmud Dneminde Edirne), T.C. Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 2001, s. 54. 81 Yavuz Cezar, Osmanl Maliyesinde Bunalm Ve Deiim Dnemi : (XVIII. yy.dan Tanzimata Mali Tarih), Alan Yaynclk, stanbul, 1986, s. 245. 82 Mbahat S. Ktkolu, Sultan II. Mahmud Devri Yedek Ordusu redif-i Asakir-i Mansure, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Enstits Dergisi, 1981-82, Say: 12, Edebiyat Fakltesi Matbaas, stanbul, 1982, s. 127. 21

kapu halk olarak isimlendirilen askerlerle salanyordu, ancak bunlarn da hem saylar hem de donanmlar yetersizdi. Uzun sredir seferlerde gerekli fayday da gsteremiyorlard. Devletin korunmas iin gerekli sayda askerin kla ve kararghlarda devaml olarak kalmalar devlete pahalya mal oluyor, dolayl olarak halka ar vergiler ykleniyordu.83 Ayrca ky nfusunun askere alnmas tarm alannda almas gerekenleri faaliyetlerden alkoymasnn yan sra dolayl olarak ticareti sekteye uratyor ve neslin oalmasn engelliyordu. te yandan Mansure ordusu iin asker toplama usul ile askerlik sresi de halk asker olmaktan karmakta idi. Kanunnamede belirtilen on iki yl halka ok uzun gelmekteydi. Buna ilaveten memurlarn, bulduklar kiileri zorla toplayp gtrmeleri insanlarn askerlik iin elverisiz hale gelebilmek iin kendilerini sakatlamalarna ve kylerini terk edip gitmelerine sebep olmakta idi. Ayn zamanda insanlarn askere alnd takdirde bir daha geri gelme umudu da yoktu. Bu sebeple baz yerlerden asker alm mmkn iken baz yerlerden imknszlayordu. Yani son derece adaletsiz bir asker alma sistemi uygulanyordu.84 Bahsedilen bu hususlarn yannda o dnemde devletin iinde bulunduu siyasi buhrann da Mansure ordusunun geliimini engelledii bir vaka olarak kabul edilmektedir. Zikredilen bu olumsuzluklar nedeniyle Mansure ordusunun gelitirilmesi ve btn bir imparatorluk geneline yaygnlatrlmas mmkn olmam ve sadece nemli merkezlerde bu orduya bal birlikler kurularak bunlarn gelitirilmesi salanmt. Bu olumsuz durumun nne gemek iin hem gerektiinde yerinde eitimli asker ihtiyacn karlayacak hem de ekonomik faaliyetleri aksatmayacak bir dzen kurulmaya alld.

6) Redif-i Askir-i Mansre Ordusu

Mansure ordusunun daimi kadrolu birliklerinin sava zamanndaki

yetersizlikleri nedeniyle uygulanan seferberlik uygulamalarn tamamyla ortadan kaldrmak ve cretli askerlere olan ihtiyac asgari seviyeye indirmek amacyla Asakir-i Mansure ordusunun kuruluundan sekiz yl sonra eyaletlerde redif 85 Askeri

83 84

Ahmet Hilmi oban, a.g.t., s. 118. Mehmet Tanju Akad, Bir Sava Nasl Kaybedilir? , Kitap Yay., 2009, stanbul, s. 136. 85 Kuran- Kerim, Enfal suresi 9. ayet. Redif kelimesi Kuranda ayn kkten gelen Mrdifin (yedekte bekleyen, ard ardna, bindirilmi ktalar halinde) kelimesi olarak geer. Ayetin balamna gre Bedir savanda saylarnn azl nedeniyle mriklere kar Allahtan yardm isteyen Mslmanlara takviye kuvvet olarak ard ardna gnderilen 1000er melek iin kullanlmtr. Bu balam ierisinde Osmanl Devletinin durumunu da Bedir savandaki gibi Asakir-i Mansure-i 22

ad altnda bir ordu daha oluturuldu.86 Askerlerin kendi ilerinden geri kalmamalar iin eitimlerini kendi memleketlerinde yapmalar uygun grlmt. 87 Redif ordusu kurma fikrinin Avrupadaki askeri gelimeleri izleyen Osmanl elilerinin ve Avrupadan Osmanlya gnderilen yabanc askeri uzmanlarn katksyla gelitiini sylemek mmkndr. Osmanl rakip Avrupa devletleri karsnda asker saysn olabildiince arttrma gayreti ierisinde idi.88 zellikle Fransa, Prusya, Rusya ve Avusturya yakndan takip edilmekte idi. Bu lkelerin nfuslar ve ordularnn asker saylar karlatrmal olarak inceleniyordu. Osmanl ordusunun asker ihtiyacn karlayabilecek uygun bir yol bulunmaya allyordu.89 Bunun iin Prusya, askeri konularda yardm alnabilecek en uygun devlet olarak grlmt. Osmanl ile snrlar olmad iin Osmanl topraklarnda yaylmasnn mmkn olmayaca dnlyordu. zelikle de Osmanlnn d politikada devletleraras muvazene siyaseti gtt bir dnemde Rusya ve Avusturyaya kar anlaabilecei bir konumu vard.90 Padiah II. Mahmudun seraskeri Hsrev Paa Prusya askeri tekilatyla ilgili yazlm Franszca eserlerle ilgilenmiti.91 Bunun ardndan konuyla ilgili yardm almak iin Prusyaya bavurulmutu.92 Fransa ve Rusyaya nazaran nfusu daha az olan Prusya erkek nfustan ileri yalara kadar yararlanlmasn salayacak kademeli bir yedek milis gc
Muhammediye ordusunun mcadele edilen dmanlar karsndaki yetersizlii sonucu melekler benzeri savama potansiyeli olan Mslman halktan tekil edilen Redif-i Asakir-i Mansure ordusuyla gerektiinde takviye edilmesi birbirine ok benzemektedir. Orduya redif sfatnn verilmesi de durum benzerlii nedeniyle bu ayetten mlhem olsa gerektir. Bununla birlikte redif kelimesi ile Halife kelimesi e anlaml kelimelerdir. Arkadan gelen, miras devralan, veklet eden, yedekte bekleyen anlamlarna gelmektedirler. Ayrca redif ordusu ile baka ordular arasnda balantlar da kurulmaktadr. Musa adrc redif ordusunu Nizam- Cedid ordusuna benzetmektedir. J. Deny ise Roma mparatorluundaki Velites piyade snfyla redif ordusu arasnda balant kurmaktadr. Bunun iin Bkz. Musa adrc, Tanzimat Srecinde Trkiye Askerlik, mge Kitabevi, 2008, Ankara, s. 44; J. Deny, Radif, The Encyclopaedia of Islam, Leiden, Volume VIII, 1995, s. 370. 86 Gltekin Yldz, a.g.e., s. 253. 87 Tobias Heinzelmann, Cihaddan Vatan Savunmasna, Osmanl mparatoluunda Genel Askerlik Ykmll 1826-1856, Kitap Yaynevi, 2009, stanbul, s.75. 88 Gltekin Yldz, a.g.e., s. 257. 89 Bkz. Askir-i Muvazzafa Hakknda Risle, Tarihsiz, Sleymaniye Ktphanesi, Trke Yazmalar, Hsrev Paa, nr. 0000887, vr. 2a-b, 3a-b, 4a-b, 5a-b, 6a; Avusturya redif Askeri Risalesi, 1253, Sleymaniye Ktphanesi, Trke Yazmalar, Hsrev Paa, nr. 0000865. 90 Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, c. 8, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1983, s. 162-163. 91 Jehuda Wallach, Bir Askeri Yardmn Anatomisi Trkiyede Prusya- Alman Askeri Heyetleri (1835-1919), ev: Fahri eliker, Gnkur. Askeri Tarih ve Stratejik Ett Bk. Yaynlar, Ankara, 1985, s. 9. 92 lber Ortayl, Osmanl mparatorluunda Alman Nfuzu, letiim Yaynlar, 1998, stanbul, s. 104. 23

oluturmutu. Rumeli ve Anadoluda 1831 ylnda yaplan ilk nfus saym da bu erevede deerlendirilebilir. Devlet yapmak istedii askeri yaplanmay salam temellere oturtmak ve gereki tedbirler almak iin nfus hareketliliini bilmek zorundayd. Zaten nfus saymnn iki ana gerekesi vard. Birincisi vergi kaynaklarn tespit etmek, ikincisi ise potansiyel asker rezervini belirlemekti.93 Osmanlda da gayrimslim snf askerlikten muaf tutulmakta, dolaysyla askeri ykmllkler sadece Mslman ahaliye yklenmekte idi. Bu da imparatorluk nfusunun tamamndan asker olarak yararlanamamak anlamna gelmekteydi. Mslman nfustan en fazla verimi alabilmek, Prusya tarz bir ordu tekilat kurmakla mmkn olabilecekti. Prusyann Landwehr sistemi rnek alnarak Mslman ahalinin seferberlik zaman btnyle dzensiz babo olmamas amalanmt. Redif ordusunun Mslman halk kontrol altnda topyekn askerletirecek ve ihtiya halinde kullanlabilecek dk maliyetli bir yedek ordu olmas planlanmakta idi.94 Bunlara ek olarak redif tekilatna i gvenlikle ilgili grevler de verilmesi hedeflenmiti.95 Kuruluu itibariyle Mansure ordusuna benzeyen, ileyi ve grev ynnden deiik yapya sahip olan redif askeri tekilatnn oluturulmasna 1834 yl Austos aynda st dzey vezir ve mutasarrflarn konuyla ilgili mtalaalar sonucu mzakere edilip Meclis-i urada karar verildi. II. Mahmud karar onayladktan sonra bir fermanla btn lkeye duyurmu ve kurulu hakknda bilgi vermiti. Ana fikir olarak mmet-i Muhammede dinin ve devletin beks iin farz- ayn derecesinde srayla askeri ykmllk getirilmekte idi.96 Ancak henz Asakir-i Mansure-i Muhammediyye ordusuna alamam halk, bir de redif ordusunun gndemine sokulmasndan pek memnun olmamt. Bu vesileyle ilk olarak Takvim-i Vekyi gazetesi aracl ile halk bu orduya girmeye tevik edici makaleler yaynlanmt. Mkafat olarak memleketin ileri gelenlerine st dzey zabit rtbeleri verilecei ve bu uurda ileri kp bayra nde gtrenlere padiahn tevecchnn ve takdirinin
93

Enver Ziya Karal, Osmanl mparatorluunda lk Nfus Saym 1831, Baveklet statistik Umum Mdrl, Ankara, 1943, s. 11. 94 Gltekin Yldz, a.g.e., s. 256- 257. 95 Ali Snmez, Tanzimatn lan Srasnda Gvenlik Anlaynn Nitelii ve Uygulamalar zerine, Askeri Tarih Aratrmalar Dergisi, Yl: 4, ubat 2006, Say: 7, s. 43; Takvimi Vekyide yle gemektedir: bu madde-i hayriyyeden meram ve maksud evvelen ahali ve reynn emniyet bl ve asayi hallerinin tezyidini mucib olmak., Takvim-i Vekyi, say 80, 15 zilkade 1249 (26 Mart 1834). 96 Takvim-i Vekyi, say 87, 29 Rebilevvel 1250 (05.08.1834). 24

yannda mkafatlar ihsan edilecei duyurulmutu. Rtbe alamayacak olan alt tabakadaki insanlar iin devaml askerlik yerine ykmllnn sraya balanmas mkafat ve tevik olarak yeterli grlmt.97 Mslman halkn dinlerinin gerei olarak farz derecesinde mkellef tutulduklar cihad bu zamana kadar Asakir-i Mansure-i Muhammediye ordusu ile farz- kifaye olarak yerine getirilmeye allmt. Fakat bu ordunun yetersizlii hkmeti cihad farz- ayn olarak bu ordu dndaki savama potansiyeli olan Mslmanlara da yklemeye itmiti. Redif-i Askir-i Mansre bu meruiyet zeminine dayandrlarak profesyonel ordu dndaki asker adaylarna ekonomik faaliyetlerini aksatmadan harp fennini retmeyi amalamaktayd.98 Redif askeri olacaklar 23-32 yalar arasndaki gnlllerden oluacaklard.99 Bu neferlerin askerlie mni sakatlklar olmamas artt.100 O zamana kadar padiahn hususi mlk olan, maden bulunan ve vakf arazisi olma zelliine sahip yerlerde yaayan halkn ayrcalklarna baklmakszn bu sancaklardan zabitler de dahil olmak zere 1400 neferlik taburlar tekil edilecekti.101 Bir tabur karacak askere sahip olmayan sancaklar yaknlarndaki dier sancak ve livalar ile birleerek bir tabur askeri oluturacaklard.102 Asakir-i Mansure ordusundan emekli edilmi, hareket kabiliyetini

kaybetmemi ve memleketlerinde olan askerlerin tfek kullanmay bildiklerinden faydal olaca dnlerek redif ordusuna gnll yazlmalarnda bir beis grlmemitir. Bu madde 1834 ylnda Takvim-i Vekyide yaynlanmt. Oysa Asakir-i Mansure-i Muhammediye ordusunun kanunnamesine gre askerlik sresi 12
97 98

Ahmet Hilmi oban, a.g.t., s. 118. teksir-i sakir kaziyesi vakt-i icab itibari ile feryiz-i haliye ve muazzamat- umuru diniyyeden olduu; asl matlub dahi ahali-yi biladn mukteza-i diyanet ve insaniyetleri zere tahsil-i levazm- cihadiyye ve iktisab- fnun-u harbiye eylemeleri; kffe-i ehl-i slmn fariza-i zimmetleri olan fnn- harbiye bervech-i suhulet tahsil ederek her bir mahalde mretteb ve tanzim-i cnud- slmiye mevcud bulunmas. Musa adrc, redif Askeri Tekilat, 7. Askeri Tarih Semineri Bildirileri 1, Ankara Genel Kurmay Basmevi, 2000, s. 59, 61, 63. 99 hsn- hahileri ile tahrir ve tetmim olunmak, Takvim-i Vekyi, say 87, 29 Rebilevvel 1250 (05.08.1834). Musa adrcnn Tanzimat Srecinde Trkiye Askerlik kitab s. 32de ve Abdulkadir zcann DA daki redif isimli makalesinde redif ordusuna kura usul ile asker alnd iddia edilse de bunu destekleyecek bir delile henz ulalamamtr. 100 Musa adrc, Osmanl Trkiyesi Ynetiminde Yenilikler (1826-1856), Doentlik Tezi, Ankara niversitesi DTCF, Yakna Tarihi Krss, Ankara, 1979, s. 8. 101 Tobias Heinzelmann, a.g.e., s. 78, 301. 102 Mbahat S. Ktkolu, a.g.m., s. 129. 25

yl idi. lk defa 1826 ylnda bu orduya asker alnmaya balanmasn gz nne alrsak henz sekiz yl gemi ve teorik olarak bu sreyi doldurmu olan askerin mevcut olmamas gerekiyordu. Bu durum Asakir-i Mansure ordusundan yukarda da bahsettiimiz zere ilemesi gerekli olan bir tarlann miras kalmas veya kendisinden baka kimsesi olmayan yetimlere bakacak olmas sebebiyle askerlikten kp memleketine dnenler iin geerli olmas gerekir. Askerlik sresi bitmeyip savalarda yaralanarak mallen emekli olan fakat manevra kabiliyetine ve tfek eitimine sahip olan askerler iin de geerli olmas mmkndr. Ya da Mansure ordusunun askerlik sresinin drlmesinin bu kanunname hazrlandnda gndeme gelmi olmasyla da balantl olabilir.103 lk defa 1835 ylnda gayrimslimlerin de muvazzaf asker olarak istihdam edilecei bahriye iin 1834 tarihli redif kanunnamesinde Mslman asker rezervasyonu yaplmt.104 Buna gre deniz kysndaki sancaklardan redif askeri alnmayacak bunlar bahriye askerlii iin tahsis edilecekti. 105 Redif askerleri sava zamannda kullanlacandan bar zamannda gerek muvazzaf ordu olan Asakir-i Mansure gibi orada burada dnml olarak nbet hizmetiyle grevlendirilmemesi ve redif ordusundan Mansure ordusuna asker aktarlmamas istenmekteydi. zellikle bu iki madde halk redif ordusuna girmeye tevik edici maddelerden idi. Sava olmad zamanlarda haftada birka gn, bo kaldklarnda her gn bulunduklar yerlerde talim ve ziraatn yaplmad zellikle Mays ve Eyll aylarnda ylda iki kere sancak veya eyaletin bakentinde byk talim yapacaklard. Dnml nbet grevi denilen mnavebe106 usulnn iki yl sonra redif ordusu iin yrrle girmesi ile 1842-43 yllarnda da redif ordusundan Mansure ordusuna asker almnn gereklemesi sonucu devletin asker ihtiyacnn artaca ve halkn da bu lde askerlik iin zorlanaca sylenebilir.107 Redif ordusu iin zabit temini kazalarn hanedan ve erafndan salanmak istenmiti. Bununla birlikte bu zabitlerin sadece askeri ilerle uramas, memleketin

103 104

Tobias Heinzelmann, a.g.e., s. 78. Ufuk Glsoy, Osmanl Gayrimslimlerinin Askerlik Serveni, Simurg Yay. stnbul, 2000, s.29. 105 Abdlkadir zcan, redif, DA, , c. 34, s. 524. 106 Gltekin Yldz, a.g.e., s. 347de Mnavebe usul, drder blkten meydana gelen taburlarn her blnn srasyla sancak merkezinde er aylk talim yapmalar olarak tarif edilmektedir. kinci blk gelmeden birinci blk merkezi terk edemeyecekti. 107 Tobias Heinzelmann, a.g.e., s. 80. 26

idari ileri ile ilgilenmemeleri isteniyordu. Gereke olarak da ynlarn yoksul ifti halka bask uyguladnda askeri gce de sahip olmas nedeniyle stesinden gelmenin zorlaaca gsteriliyordu.108 Aslnda bu hkm Kavalaldan ekinen bir idarenin kurmaya alt yeni askeri nizamn aleyhine dnmemesi iin sigortas mahiyetinde bir madde idi. Bununla birlikte istisnai durumlar da olabilecei gz nne alnarak bu ynlarn hem askeri vazifeleri hem de mlki idarecilii ayn anda yapabilecei de vurgulanmt. Fakat nce eyalet valisinin referans ve padiahn bu kiinin sadakatine gvenerek izin vermesi art ile.109 Redif askerlerine balangta talimlerinin bulunduklar mahallerde Asakir-i Mansure ordusuna ait nizamiyeler var ise oralardaki talimciler tarafndan yaptrlmas bu yok ise stanbuldan hususi olarak gnderilecek ve tercihan bu mahallerin yerlisi olan nizami ordu talimcileriyle verilmesi planlanmt. Hatta nizami ordudan110 memleketine izinli olarak gidenlerin izin sreleri boyunca redif ordusunun talim ve terbiyesinde kullanlmas bile ngrlmt. Redif zabiti olarak seilenlerin henz buna ehliyetleri olmamalar nedeniyle askerleri eitebilmeleri iin nce kendilerinin eitilmeleri gerekmekte idi. Bu redif zabitlerinin stanbulda alacaklar eitim sonucu geri dndklerinde hangi mevkilerde grev yapacaklar sancak mutasarrfnn takdirine braklmt. Ayrca Hassa ve Mansure ordusundan miralay, kaymakam ve alay emini rtbesindeki zabitlerin de srasyla, Serasker Hsrev Paann tasarrufu dhilinde, redif zabitlerini eitimlerini alay ve tabur talimleri yaptrtmak suretiyle daha abuk gelitirmek ve pekitirmek iin ara ara bu mahallere gnderilmesi istenmiti. Ayrca hiyerarik olarak voyvoda, sancak mutassarf ve eyalet valilerinin idari ilerini aksatmadan seraskerlikten alnan emirlerden ve blgelerindeki redif askerlerinin ileyilerinden sorumlu olduklar belirtilmiti.111 Redif askerinin yoklamalarnn tutulmas ve bu raporlarn dzenlenmesi Seraskerlikden gnderilecek olan talimatnamelere gre yaplacakt. Bu askerlere sava zamannda gerekli olacak silah, elbise, aylk ve gda devlet tarafndan karlanacakt. Ayrca asker olarak yazldklar anda kendilerine bir niforma
108 109

Gltekin Yldz, a.g.e., s. 284. Takvim-i Vekyi, Say: 87, 29 Rebilevvel 1250 (M. 05.08.1834). 110 Mansure ordusu gelimeye baladktan sonra bu ismi unutulurak nizamiye askeri, nizamiye ordusu, nizamiye tekilat denilmeye balanmt. 110 Veli irin, Asakir-i Mansure Ordusu ve Seraskerlik, Tatav Yaynlar, stanbul, 2002, s. 50, 60. 111 Musa adrc, Tanzimat Srecinde Trkiye Askerlik, mge Kitabevi, Ankara, 2008, s. 59-60. 27

datlacakt. ok kullanlp abuk eskimemesi iin niformann sadece talimler srasnda giyilmesi istenmiti. Redif askeri olduklarnn alamet-i farikas olan fesin devaml giyilmesi istenmi, talimler dnda askeri niforma yerine gndelik elbiselerinin kullanlmas uygun grlmt. Fakat dier zamanlarda da bu niformay giymeye hevesli olanlarn devletin verdii niformann dnda aynsndan diktirmeleri artyla baka bir elbise giymelerine izin verilmiti. Bu ruhsatn verilmesi halk askerlie zendirmekle ilgili olabilir.112 Redif zabitlerinin ise halk ve neferlerden fark edilebilmeleri iin her halkarda askeri niforma ile dolamalar isteniyordu. Redif zabitlerine verilecek kl, tfek, palaska, anta, matara ve trampet gibi gerekli eyalarn tamam devlet tarafndan temin edilecekti. Neferlere tfekler sadece talimler yapldnda verilecek ve sonrasnda zabitler tarafndan geri alnarak muhafaza edilecekti.113 Vasfsz erler ayda 5 kuru, redif zabitleri ise henz kesinlememi uygun bir miktar maa alacaklard. Yaplacak masraflar 6 aylk periyotlar ierisinde defterlere kaydedilerek stanbula gnderilecek ve masraflar toptan karlanacakt. Askerleri kontrol etmek iin kazalar dolaacak olan sancak mutasarrflarnn harcadklar masraflar bu defterlere kaydetmeyip kendi gelirlerinden karlamalar istenmiti. Bu konuda at, katr ve hediye gibi halka ve fukaralara yk olabilecek gelirlerden kanmalar uyarsnda bulunulmutu.114 Eyll ya da Ekim 1834 tarihinden sonra redif taburlarnn oluturulmas planlanan yerlerde padiahn emri ahaliye duyurulmu ve redif tekilat iin asker almna balanmt.115 ncelikle Karahisar- Sahib, Ankara ve Kangr sancaklarndan 3 tabur, Selanike bal Siroz ile Mentee sancaklarndan 1er tabur tekil edilmiti. ki yl ierisinde hedeflendii zere 40 redif taburu Anadolu ve Rumelinin birok yerinde oluturulmutu.116 Asker yata olarak nitelenen Anadoluda, zmir- Sula, Teke, Bolu, Kastamonu, Kocaeli, Konya, Ktahya,

112

Krm Harbinde Anadolu Ordusu Mirlii yapacak Zarif Paa, ocuk yata Asakir-i Mansure-i Muhammediyeye yazlmasn hatratnda yle anlatr: ar ve pazarda askerleri grdke ve kllar bellerinde yerlere vurduka asker olmaklm pek arzu ederdim.. bkz. Veysel imek, a.g.m., s. 36. 113 Takvim-i Vekyi, Say: 87, 29 Rebilevvel 1250 (M. 05.08.1834). 114 Mbahat S. Ktkolu, a.g.m., s. 130-131. 115 Mustafa Nuri Paa, Netayic l- Vukuat, Kurumlar ve rgtleriyle Osmanl Tarihi, Sadeletiren: Neet aatay, c. III-IV, TTK, 1987, Ankara, s. 297. 116 Ahmet Hilmi oban, a.g.t., s. 127, 129. 28

Aksaray-Beyehir, Akehir-Krehir, Aydn, Hamid, Kayseri, Saruhan, Viranehir, Karasi, Amasya, Sivas, Bozok, Nide, Hdavendigar, Mara, Divrii, orum, Arabgir, Harput, Siverek-Malatya ve Erzurum gibi sancaklarda redif taburlar oluturulmu; Rumelide ise irmen, Gmlcine-Ahi elebi- Sultanyeri, Nibolu, skb-Ktendil,Samakov-Dobnice-Radomir, Pritine-Vltrn-Novabrda, Nevrekop, Manastr, Prizrin, Filibe-Pazarck gibi sancaklarda ve Bosnada redif taburlar kurulmutu. 1836 ylnda ayrca topu redifi ve redif svari alaylar da kuruldu.117 1836da redif tekilatnda nemli deiiklikler yapld. Ylda iki kere sancak merkezlerinde yaplmas planlanan toplu talimlere sancak hudutlar ierisinde bulunan tm taburlarn birlikte katlmalar yerine, mnavebe usul ile sancak merkezlerinde er ay talim grmeleri salanm olacakt. Bu mnavebe usulne gre her tabur 4 blkten olumakta idi. 4 bln her biri 3er aylk talimlerle bir yl doldurmu olacakt. Bununla sancak merkezlerinde devaml asker bulundurulmas salanm hem de eitim de devamllk salanmasyla askerlerin iyi eitilmeleri amalanmt. Ylda iki kere eyalet merkezlerinde byk talimlerin yaptrlmas redif tekilatnn ilk kuruluunda planlanmt. Anadoluda bu talimlerin ilkinin baharda, dierinin sonbaharda yaplmas kararlatrlmt. Fakat bu blgede sonbaharn ziraat ilerinin younlat bir dnem olmas hasebiyle bu yeni dzenlemede byk talimlerin sadece ilkbaharda bir ay sreyle yaptrlmas kararlatrlmt. lkbaharn hangi aynda yaplaca valilerin takdirine braklmt. Sancak merkezinde mnavebe grevini yerine getiren bln askerlerine ait zirai iler bu askerlerin evlatlar, akrabalar veya hemerileri tarafndan yerine getirilecekti. aylk grevleri sresince tarm iin bu askerler kylerine dnemeyeceklerdi. Bu askerlerin sancak merkezinde ikamet edecekleri klalar yaplacak, erzaklar, aylklar, silahlar ve elbiseleri devlet tarafndan karlanacakt. Bununla birlikte bu askerlere ahlk, Kuran- Kerim, ilmihal ve slm adetlerin eitimi verilerek bu ynde de gelimeleri temin edilecekti.118

117 118

Mbahat S. Ktkolu, a.g.m., s. 132-134, Ahmet Hilmi oban, a.g.t., s. 130. Takvim-i Vekyi, Say: 133, 20 Rebilahir 1252 (M. 9.08.1836); Musa adrc, Anadoluda Redif Askeri Tekilatnn Kuruluu, Tarih Aratrmalar Dergisi, 1970-74, c. 8-12, say: 14-23, s. 69; Ahmet Hilmi oban, a.g.t., s. 130. 29

2. BLM ASKER YKMLLKLERDE BROKRAS DNEM 1) Tanzimat Dnemi Askeri Ykmllkler

Kavalal Mehmed Ali Paa ile yaplan Nizib savanda alnan malubiyetten bir hafta sonra 1 Temmuz 1839da vefat eden II. Mahmudun o zaman henz 16 yanda olan olu Sultan Abdlmecidin tahta gemesinden yaklak 4 ay sonra, 3 Kasm 1839da bata padiahn, vekillerin, ulemann, devlet memurlarnn, yabanc elilerin ve ok sayda halkn da hazr bulunduu resmi bir trenle Hariciye Nazr Mustafa Reid Paa tarafndan Glhanede okunan Tanzimat Ferman ya da Glhane Hatt- Hmayunu ile zellikle askeri alanda yaplmas planlanan dzenlemelere ek olarak can, mal ve namus dokunulmazl ile adli vergilendirme gibi konularda yeni kanunlar hazrlanaca duyurulmutu. Ferman Kurandaki Devlet, hakimiyet, saltanat, idare ve kanun anlamlarna gelen mlk kelimesiyle isimlendirilen surenin ilk ayeti -ki bu ayette mlk kelimesi de gemektedir- ile balamaktadr. Fermann giri blmnde Kurann hkmlerinin ve dinin kurallarnn hakkyla uyguland ve bunun neticesi olarak Osmanl devletinin gl, halknn refah ierisinde olduu dnemlerden bahsedilmektedir. Fakat son 150 yldr art arda yaanan savalar ve deiik sebepler yznden slm eriatna ve onun yce kanunlarna boyun eilmemesi ve o hkmlerin rnek alnarak yenilerinin gelitirilememesi hasebiyle bu dnemlerin yerini devletin gszleip fakirletii devirlere brakt tespitinde bulunulmaktadr. Bununla izilmiti. Fermanda 1835 ylndan beri Osmanl ordusunda yabanc uzman olarak alm Prusyal komutan Helmuth von Moltkenin gzlemlerini hakl karacak tespitlerde bulunulmutu. Moltkeye gre asker adaylarnn devlete mukavemet etmelerinin sebebi mr boyu sren nizamiye askerlii korkusu idi. Bunun neticesi olarak da firar etmekteydiler. Anadoluda bulunan birliklerde her dokuz kiiden birinin ld ve her drt kiiden birinin hasta olduu tespitini de eklersek halkn
30

birlikte

eri

kanunlarla

ynetilmeyen

bir

devletin

varln

srdremeyecei nermesi ortaya konarak yaplacak yeni dzenlemelerin erevesi

askerlie pek ilgi duymayaca akt. Bu durum devletin halka asker alm iin daha fazla bask yapmasna sebep oluyordu. Askerler kamamalar iin zincirlere vuruluyor ve hizmet sreleri boyunca tutsak muamelesi gryorlard. Erler her frsatta kamaya alyor, hatta kaanlarn yakalanmas iin balangta 25, sonralar 100 altna kadar dl veriliyordu. Btn bir askeri birliin bazen ksmen zabitleriyle, silah ve eyalaryla kat da oluyordu. Ordughlarn etrafna dmana kar deil tam tersine firarlar engellemek iin nbetiler konuyordu. 119 Fermanda da bu minvalde cannn, rznn ve namusunun tehlikede olduunu gren bir insann ihanete meyledecek bir yapya sahip olmamasna ramen dnyadaki en aziz eyin can olmas hasebiyle onu korumak iin devlet aleyhine bile olsa elinden geleni yapaca tespitinde bulunulmutu. Aslnda bu tespitle halka ar bask yapldnn, fakat bu basknn devlet asndan pek olumlu sonulanmad ortaya konuyordu. Bu basknn bir sebebi birok konunun idarecilerin inisiyatifine braklmas idi. Yani imdiye kadar otokrasi byk lde hakim idi. Bu fermanla birlikte artk brokratik sisteme geilmesinin nemi vurgulanyordu. Yukarda da deindiimiz gibi, asker almnn merkezi ynetimin yaynlad kanunnameler ve talimatlar aracl ile tek elden kontrol etme adna eyaletlerdeki sadakati tescilli valilere sipari verilerek salanmasnn yerine kat zerindeki kurallarn padiah bata olmak zere btn yneticileri balayc bir ekle getirilmesi suretiyle kimsenin keyfiliine braklmadan temini ngrlyordu. Ancak bunun salanmas ile halkn devletine sadakatle bal olarak alaca ve bu yolla vatan sevgisinin temin edilecei vurgulanyordu.120 Ferman, eski adaletnamelerin de idarecilere tavsiye ettii zere, birbirine bal uygulamalar denge iinde dzenlemek istiyordu. Topraklarn korunmas iin askere, bu askerleri beslemek iin paraya, bu paray temin etmek iin de halkn vergisine ihtiya vard. Halkn vergi vermesi iin refah iinde olmas ve bunun iin de huzurun ve adaletin lkeye hakim olmas gerekliydi.121 Bu balamda adaletin tesis edilmesi iin kanun yapc birimler tayin edilmiti. Bu birimler II. Mahmud dneminde danma meclisleri olarak kurulmutu. Tanzimat ferman ile birlikte Meclis-i Ahkam119

Feldmareal Helmuth von Moltke, Moltkenin Trkiye Mektuplar, trc. Hayrullah rs, Remzi Kitabevi, stanbul, 1969, s. 197. 120 Dstur, 1. Tertip, c. 1, Matbaa-i Amire, 1289, s. 5. 121 Halil nalck, Sened-i ttifak ve Glhane Hatt- Hmayunu, Belleten 28, 1964, s. 611. 31

 Adliye ile zellikle askeri konularda kanun karmas iin tayin edilen Bab- Seraskeri Dr- ras kurumsallatrld. ki kurumun da ileriki yllarda askere alma sistemi konularndaki tartmalarda nemli katklar oldu.122 Tanzimat fermannda askeri ykmllkler bakmndan en nemli mesele askere alma sisteminin adilletirilmesi ve askerliin belirli bir sreye balanmas idi.123 Askerlik hizmeti vatan korumak iin halkn yerine getirmesi gereken zorunlu bir ykmllk (fariza-i zimmet) olarak tanmlanmt. imdiye kadarki asker almlarnda blgelerin nfuslarna baklmakszn kiminden kaldrabileceinden fazla kiminden az asker alnmas hasebiyle lkede dzensizlik ortaya kt, ziraatn ve ticaretin sekteye urad tespitinde bulunulmutu. Ayrca bu ekilde askere alnanlarn mr boyu askerlie mahkm edilmeleri askerlik meslei asndan geveklie ve asker asndan ise bir daha memleketine dnme umudunun yok olmasna yol amaktayd. Ayn zamanda bu insanlarn evlenmeleri engellenerek lke nfusunun geliimi de olumsuz ynde etkileniyordu. Bu gibi hususlarn uygun askere alma kurallar gelitirilmesi ve askerlik sresinin 4-5 ylla snrlandrlarak insanlarn srayla askere alnmas suretiyle alaca umut ediliyordu. Fermanda zerinde durulan en nemli hususlardan birisi de yasalarn sadece Mslmanlar deil gayrimslimleri de baladn bildirmesidir. Yaplacak askeri dzenlemelerin din ayrm gzetmeksizin btn Osmanl halkn kapsayaca belirtilmiti. Oysa bu Ferman dorultusunda hazrlanan 1846 tarihli kura ile asker alma kanunu sadece Mslmanlar askerlikle ykml tutmakta idi. Fermanda yaplmas planlanan dzenlemeler hemen gerekletirilememi ve konunun tafsilatl olarak mzakere edilmesi iin Dr- ra-y Asker grevlendirilirken asker almlarnn eski usulle yaplmas kararlatrlmt.124 Yeni kanunun yrrle konmasna kadar yani 1846 ylna kadar nizamiye askerine olan ihtiya yznden ve asker tedariki iin baka trl bir yol bulunamadndan redif Kanunnamesinin hilafna redif askerlerinin nizamiye birlikleri iine dahil edilmesi planlanmt. Acemi asker alarak onlar yetitirmek iin vakit harcamaktansa redif birliklerinde az da olsa yetimi askerleri daimi orduya almak makul grlmt.
122 123

Tobias Heinzelmann, a.g.e., s. 113. Necati Tacan, Tanzimat ve Ordu, Tanzimat 1, M.E.B. Yaynlar, stanbul, 1999, s. 132. 124 Reat Kaynar, Mustafa Reid Paa ve Tanzimat, TTK, Ankara, 1985, s. 182. 32

Ancak askerlerin bu durumu renmeleri sonucu verecekleri tepkiden ekinildii iin bu plann gizli tutulmas ngrlmt. Redif alaylarnn stanbula mutad talim ve mnavebe hizmetinin yaplaca bahanesiyle arlmas istenecekti. Hepsinin toptan stanbula getirilmesi yerine srayla arlmas daha uygun olacakt. Ya ilerlemiler, hastalar ve ailesinin geimini tek bana salayanlar memleketlerinde belirlenerek ayr tutulacaklar ve yerlerine bakalar alnacakt. Bu yer deitirme operasyonu da birka yl srecekti. Nihayet Mays 1843te muvazzaf ordunun olmas gereken asker says bete e dtnde gereken askerlerin redif birliklerinden salanmas iin ordu iinde byk sevkiyatlar yaplmaya balad. Muhtemel firarlara kar, pahalya da mal olsa Rumeliden getirtilen redif askerleri stanbuldaki birliklere, Anadoludan getirtilen redif birlikleri ise Edirneye yerletiriliyordu. Bylelikle yabanc memlekette yol bulmas zorlaacak ve yerli halktan yardm beklemesi gleecek, ayrca farkl yrelerden gelmeleri hasebiyle aralarnda anlaarak etelemelerinin nne geilecek askerlerin devlete ve stlerine ballklarnn arttrlmas salanmaya allyordu.125 Takvim-i Vekyinin 18 Eyll 1843 tarihli nshasnda emrivaki ile redif askerlerinin muvazzaf birliklere yerletirildii duyurulmutu. Bununla birlikte bu askerlere yeni belirlenen askerlik sresinin -5 yl- uygulanaca ve bu muvazzaflk sresinin sonunda 7 yllk redif askerliine geecekleri de sylenmiti. Aslnda askerlere sre garantisi verilerek kaderlerine rza gstermeleri umuluyordu. Ayrca muvazzaftan redife geen askerlerin yerine yenilerinin dzenlenecek kanunlar erevesinde kura ile alnaca da vurgulanmt.126 Tanzimat Fermannda bahsedilen asker alm iin usul-u hasene kuraya tekabl etmekte idi. Yani daha adil bir asker alm iin kura ekilerek asker toplanmas uygun bulunmutu. Kura ile asker alm uygulamasnn Fransa kaynakl olduunu syleyebiliriz. Yukardaki blmlerde de deindiimiz Hsrev Paann kitaplnda bulunan tarihsiz Askir-i Muvazzafa Hakknda Risle isimli raporda, Fransann asker alm ile ilgili blmde bu lkede kura usulnn uyguland vurgulanmaktadr.127 Ayrca ileriki blmlerde de anlatacamz zere askere gidecek bir kiinin yerine bakasnn gnderilmesi olarak tanmlanabilen bedel-i
125 126

Tobias Heinzelmann, a.g.e., s. 119. Takvim-i Vekyi, Say: 258, 24 aban 1259 (M. 18 Eyll 1843). 127 Askir-i Muvazzafa Hakknda Risle, vr. 2b; Ayrca Kura usulnn Fransadan esinlendii hakknda bkz. Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, c. 8, s. 355. 33

ahsi uygulamasnn da Fransada 1798 tarihli Jourdan kanunundan esinlendii belirtilmektedir.128 Bu yer deitirme ilemleri 1844 ylnn Mays ve Eyll aylarnda da devam etmiti. Mara ve Maden-i Hmayun eyaletlerinden toplanan redif birlikleri Arabistan Ordusuna nizamiye askeri olarak aktarlmt. Nizami asker ihtiyac redif askerlerinden karlanrken normal sivil halktan da tpk nceki asker alma uygulamalar gibi -gen, tuvane, askerlie elverili kiilerden- nizami orduya asker celbi devam etmekteydi. Yukarda da deinildii gibi nizami askerlik iin arlan redif askerlerinden muafiyet verilenlerin yerine bakalarnn alnmas da asker almna devam edildiini gstermektedir. Ek olarak nizami orduya alnacak askerler iin yalnzl olmamas art getirilmiti. Yani askere alnacak kiinin ailesinin tek erkek ocuu olmamas isteniyordu.129 Tanzimat Fermannn yaynlanmasnn ardndan geen be yl ierisinde askerlikle ilgili fermana uygun dzenlemelerin yaplamamasnn balca sebeplerinden birisi nfus saym olarak gsterilebilir. lk nfus saymnn 1830 ylnda yapld ve her eyaletin de ayn ller iersinde ya da bazlarnn hi saylmad ve tahminlere dayand gz nne alnrsa geen srede nfus hareketliinin geree uygun tespiti yeni dzenlemelerin temelini oluturacakt. Bu sebeple olacak ki byk lde hatalar iermesine ramen 1840 ylnda bir nfus saym daha yaplmt. Bunun uzants olarak fermanda da belirtildii zere blgeler aras asker almn dengelemek iin 18 Eyll 1843 tarihli 258 sayl Takvim-i Vekyi gazetesinde yaynlanan kararlar ile birlikte bundan sonra ordunun be blgeye dolaysyla be orduya taksim edilecei bildirilmiti. Her bir orduya o blge ahalisinden asker celbi yaplacakt. Hassa, Dersaadet, Anadolu, Rumeli ve Arabistan olmak zere be ordu blgesi tahsis edilmiti. Hassa ordusu, Bursa, Aydn, Balkesir, Biga, zmit, Mentee, Karahisar- Sahib, Hamid, Teke ve Alanya yrelerini ieriyordu. Dersaadet Ordusu, Ankara, Kastamonu, Edirne, Konya, Amasya, Bolu, el, Viranehir, Byk ekmece, Kk ekmece, Kartal ve Gebze blgelerini kapsyordu. Anadoluda Hassa ve Dersaadet ordusu iin tahsis edilen blgelerin

128 129

Erik Jan Zrcher, a.g.m., s. 91; Tobias Heinzelmann, a.g.e., s. 135, 316. Muzaffer z, Yenieri Ocann Lavndan Sonra Osmanl Ordusundaki Gelimeler, Askeri Tarih Blteni, Yl: 15, Austos, 1990, Say: 29, s.19; Tobias Heinzelmann, a.g.e., s. 128-129. 34

dnda kalan yerler merkezi nce Sivas sonra Harput olan Anadolu ordusuna braklmt. Hassa ve Dersaadet ordularnn merkezi ise stanbul idi.130 Rumeli Ordusuna Bosna, Hersek, Srbistan, Eflak, Bodan ile irmen eyaleti dndaki devletin Avrupadaki topraklar balanmt. Arabistan Ordusuna ise kuzeybat Mezopotamya, Suriye, Adana ve Mara evresi braklmt. Donanma iin de birtakm yerler tespit edilmiti; ancak kara ordusu iin tahsis edilenden daha az sayda idi. Bunlar da Kastamonu, Canik, Trabzon, Gelibolu ve Bolu sancann baz kazalarndan ibaretti.

2) 1846 Kura Kanunu

Bu kanunname en az yedi yllk bir almann rn idi. Nizami orduya asker almn salamada kiisel etkileri bertaraf ederek daha adil bir karar mekanizmasn iletmek amacyla oluturulmutu. Ayrca askeri ykmllkleri din ekseninde de merulatrmakta idi. zellikle 1843 ylnda kabul edilen prensipler dorultusunda hazrlanm, pek fazla deiiklie uratlmadan 1870 ylna kadar yrrlkte kalmt. Yrrle girmesi brokratik ilemler ve halkn bu yeni srece altrlmasnn zaman almas nedeniyle 1847 yln bulmutu.131 Tanzimat Fermannn yaynlanmasndan bu kanunnamenin yrrle

sokulduu 1846 ylna kadar ordunun asker ihtiyacn karlayabilmek iin baz yerlerden kura ile asker alm yaplmt. zellikle 1253 senesinde Bozokdan 56, Silistreden 110, Trnovadan da 150 neferin caiz ve meru olan kura usul ile asker olarak alnp Asakir-i Muntazama-i ahanenin eksiklerini tamamlamak zere Dersaadete gnderildii bildirilmiti. Ayrca bu askerlerin isimlerinin, hretlerinin, baba adlarnn, yalarnn ve ikametgahlarnn yazl olduu kta defterleri de hazrlanmt.132 Sz konusu Kanunname, giri, 5 fasl, 63 bend ile bir htimeden olumaktadr. Kimlerin askerlikle ykml olduu, askerlik ya, kura ile ilgili brokrasinin nasl
130 131

Musa adrc, Tanzimat Srecinde Trkiye Askerlik, s. 66-67. Ziya akir, Tanzimat Devrinden Sonra Osmanl Nizam Ordusu Tarihi, eltt Matbaas, 1957, stanbul, s. 29; Cenk zgen, Trkiyede Zorunlu Askerlik ve Profesyonel Ordu, Y. Lisans Tezi, Yldz Teknik niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Siyaset Bilimi ve Uluslararas likiler Anabilim Dal, 2006, stanbul, s. 34. 132 Bozok iin bkz BOA, C. AS. 581/24479 (19 B 1253); Silistre iin bkz. BOA, C. AS. 871/37355 (13 Ca 1253); Trnova iin bkz. BOA, C. AS. 1062/46712 (3 R 1253). 35

oluturulaca, asker kaaklar ve onlara uygulanacak cezalar, askerlik muafiyeti, bedelli askerlik ve gnll askerlik gibi konular kanunda ele alnan hususlar arasndadr.133 Bu ilk kanunnamenin, daha sonra dzenlenecek askeri kanunlara ve asker alma sistemlerine yn gstermesi ve temel tekil etmesi bakmndan mstesna bir deere sahip olduu sylenebilir.134 Baz temel uygulamalar bat devletlerinden zellikle Fransa ve Prusya askeri yasalarndan esinlenmiti.135 Bilhassa askere alma ya, ka yl askerlik yaplaca, askeri muafiyetler cmlesinden bedel-i nakd ve bedel-i ahs, askere almada kura usul gibi kanunnamenin zn oluturan dzenlemeler de Avrupann etkisiyle ekillenmiti. Kanunnamenin birinci faslnn birinci bendinde Tanzimat Fermannda vurgulanan, dzenlenecek kanunlarn Mslman olsun olmasn btn Osmanl halkn kapsayaca ifadesini gstermelik konumda brakacak ekilde sadece Mslmanlarn askerlikle ykml olduu belirtiliyordu. Bu vesileyle Mslmanlara bu konuda aklamalar yaplyordu. Bu kanunnamenin din ve devlet dzeninin bekas, memleketin ve halkn emniyetinin salanmas iin toplu bir askeri kuvvetin meydana getirilmesinde kullanlacak aralarn gelitirilmesine matuf olduu vurgulanyordu. Dolaysyla din ve devletin muhafazas sz konusu olduunda btn Mslmanlarn ayaklanmasnn, bu ie destek vermesinin onlarn zerine farz olduu ve bu balamda yaplacak brokratik ilemlere katlmalarnn ve gereini yapmalarnn dini bir mesuliyet ve bir zorunluluk olduu vurgulanyordu. Muvazzaf askerlik iin Avrupada da uyguland ekliyle 20-25 ya arasndaki genler istihdam edilecekti.136 Osmanl topraklarnn be muvazzaf ordu blgesine ayrld, her blgede bir askerlik ubesi kurulaca, askerliin 5 ylla snrlandrld bu sreyi dolduranlarn terhis edilerek yerlerine bu blgedeki kendilerine kura isabet etmi genlerin getirilecei ve 5 yllk muvazzaflk grevlerini tamamlayanlarn 7 yl srecek rediflik grevi iin redif birliklerine aktarlaca bildiriliyordu.137

133

Faruk Ayn, Osmanl Devletinde Tanzimattan Sonra Askeralma Kanunlar (1839-1914), Ankara Genelkurmay Basmevi, 1994, s. 12. 134 Mehmet Vurmaz, Osmanldan Cumhuriyete Asker Alma Sistemi (1826-1970), Y.Lisans Tezi, Krkkale niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Tarih Anabilim Dal, 2007, s. 21. 135 lhami Yurdakul, Osmanl Ordularnn Asker htiyacnn Karlanmasnda Yeni Bir Yntem: Kura Sistemi (1839-1914), Eskiadan Modern aa Ordular, Editr: Feridun M. Emecen, Kitabevi, stanbul, 2008, s. 441. 136 Askir-i Muvazzafa Hakknda Risle, v. 1/a. 137 BOA, Kanunname-i Askeri, nr. 7, s. 11. 36

Her ordu blgesine tahsis edilen askerlik dairelerinin asker almn bulunduklar blge ahalisinden salamalar ve bunu yaparken de kazalarn nfuslarna gre adil ve hakkaniyetli olmalar isteniyordu. Askerliini bitirip terhis olacaklar nceden belirlenecek, yzde be veya on orannda firar ve hastalk sebebiyle kura kendisine kt halde orduya katlamayacaklarn da hesaba katlmasyla nfus defterleri esas alnarak yeni senenin asker ihtiyac hesaplanp her kazann ne kadar asker karaca ortaya karlacakt. Bir kazada kura ekilirken ilim tahsili, ticaret veya baka sebeplerle orada misafir olarak bulunan baka kazalara kaytl olanlar o kuraya dahil edilmeyip kendi kazalarnda gyaplarnda kura ekilecei de karara balanmt.138 Bununla birlikte kazalarn hissesine den asker says her zaman doru tespit edilemiyordu. rnein 1846 senesi Rumeli Ordusuna alnacak askerler iin znepol ve Belgradck kazalarna den asker says doru tespit edilememiti. zellikle znepol kazas iin bu sene 17 kiilik asker rezervasyonu yaplmken aslnda askerlik yanda olanlarn 7 kii olmas asker almnn ileri bir tarihe ertelenmesine yol amt.139 Askere alnacaklar belirlemek iin kura ekimin rz- Hzr yani baharda Milad 6 Mays / Rum 23 Nisan tarihinde yaplaca belirtilmiti. Kurann tarihi baz mzakereler neticesinde bu ekilde tespit edilmiti. nce Rumi senenin ba olan Mart ay olsun denilmiti. Fakat bu ayn frtnalar ile mehur olmas ve gndzlerinin uzun olmas sebebiyle yeni alnacak askerler ile askerliini bitirenlerin gidi gelilerinde yp yorulacaklar hesaba katlarak bu askerleri sefaletten muhafaza etmek amacyla rz- Hzr aynn banda yaplmasnda karar klnmt.140 Her ordu blgesinde bulunan kazalarn yer ve durumlarna gre

snflandrlarak birer kura dairesi oluturulaca, bu dairelere alay eminlerinden veya daha byk zabitlerden grevliler atanaca ve yanlarna da askerlik anda bulunan talebeleri imtihan etmek iin alay imamlarndan yetmezse mderrislerden birer mmeyyiz, brokratik ileri yerine getirmek iin bir ktib ile adaylar muayene edecek bir doktor verilecei karara balanmt. Bununla birlikte kura isabet eden
138 139

Faruk Ayn, a.g.e., 1994, s. 13. BOA, A. MKT. 71/1 (25 Ra 1263). 140 BOA, Kanunname-i Askeri, nr. 7, s. 1/1. 37

askerleri birliklerine yerletirmek iin bir yzba veya mlazm yahut avu da grevlendirilecekti.141 Ayrca kura usulyle askere alnan neferlerin yetitirilmesini kolaylatrmak iin nceden asker bulunmayan baz uygun yerlere gerekirse geici olarak merkez ordularndan nizam asker gnderilmesine karar verilmiti. rnein Bursa ve Isparta kazalarna Hassa Ordusu merkezinden Bursa iin Gemlike, Isparta iin Antalyaya braklmak zere vapurla birer tabur asker gnderilmiti.142 Kura usul uygulanmasnn tek bir kiinin sorumluluuna verilmesinin suiistimallere yol aabilecei, baz kiileri korumak veya bazlarna kt niyetle yaklamak sz konusu olabilecei zerinde durulmakta idi. Dolaysyla uygulama ile ilgili dedikodular da engellemek amacyla kazann zabiti, ordu tarafndan bu i iin zel olarak gnderilen kura zabiti, mmeyyiz efendi, hkim, mft, limler, eyhler ve kazann ileri gelenlerinden oluan bir kura meclisi oluturulmas istenmiti. Bu meclisin bana da Seraskerlik tarafndan gnderilen kura zabitinin yerine kazann ve halknn durumuna bu gnderilen zabitden daha ok vkf olmas hasebiyle kaza zabitinin getirilmesi uygun grlmt. Kura zabitinin ise bu kurul tarafndan yaplan ilemlerin kanuna uygun olup olmadn denetlemesi isteniyordu. Kurallarn uygulanmamas halinde kura meclisini oluturan btn yelerin sorumlu olduu uyars yaplmt.143 Ayrca kura zabitleri imtihanla tayin edilmekte idi.144 Askerlik yana geldii halde kura meclisine gelmeyenler askerlikten muaf olma durumlarna baklmakszn hatta kuraya bile dhil edilmeden gyaplarnda asker olarak yazlmalar talimat verilmiti. Bu firarilerin says o kaza iin belirlenen asker saysndan dlecek ve kura bu dlen sayya gre ekilecekti. Mesel bir kazadan 25 kiinin kura sonucu askere alnmas planlanm ve 5 kii de firari konumunda ise bu be kii dorudan asker olarak saylacandan kura ilemine 20 asker almak iin devam edilecekti. (Madde 9) Nitekim Hdavendigar eyaleti dahilindeki Yeniehir-i Bursa kazas ve kylerinde 17 evval 1262 / 8 Ekim 1846 tarihinde gerekletirilen asker almnda askerlik yanda bulunan (20-25 ya aras) 528 kii kura meclisinde toplanmt.
141

Musa adrc, Osmanl mparatorluunda Askere Almada Kura Usulne Geilmesi 1846 Tarihli Askerlik Kanunu, Askeri Tarih Blteni, Yl: 10, ubat 1985, Say: 18, s. 63-64. 142 BOA, A. MKT. 40/ 93 (3 Ca 1262). 143 BOA, Kanunname-i Askeri, nr. 7, s. 15. 144 BOA, A. MKT. 65/35 (18 S 1263). 38

Hastalk, topallk ve evin tek ocuu olma anlamnda yalnzl olma gibi askerlikten muaf olma sebeblerini tayanlar dldkten sonra geriye 128 kii kalmt. Kuraya katlmak istemedikleri iin kurasz olarak dorudan asker yazlan 3 kii ve kura isabet eden 40 kiiyle birlikte toplamda kazann hissesine den 43 kii asker olarak alnmt. Askerler 20 gnlk izinleri sonunda geri dneceklerine dair salam kefillere balandktan sonra evlerine gnderilmiti.145 Kura kan askerlere asker olmalarndan nce ana babalarn grmeleri ve baz ilerini dzene koymalar iin 20 gnlk izin verilecekti. Bu sre sonunda askerlerin kaza merkezlerine gelerek tahsis edildikleri alaylara kendilerinin teslim olmas istenmiti. Aklszlk ve cehaletleri sonucu bu sre ierisinde kamaya alacaklarn var olabilecei mlahaza edilmi, eninde sonunda bunlarn yakalanaca ngrlerek bu iznin devletin askerlerine olan gveni olarak telkki edilmesi istenerek iyi niyetin suiistimal edilmemesi talep olunmutu. (Madde 10) Kuradan nce ve sonra firar edenlerin, sancak valileri, kaza zabitleri ve dier devlet memurlar tarafndan devaml olarak bulunmaya allmas ve her nerede veya ne zaman bulunursa mensup olduklar orduya gnderilmesi irade buyurulmutu. Bu askerlerin alaylarna varmlar ise kuradan nce firar etmi olanlara bir ey denilmemesi nk zaten kuraya katlmadan asker olarak alnmalarnn bu sularna karlk yeterli bir ceza olduu; fakat kuradan sonra firar edenlerin asker olmalarndan sonra iledikleri bir su olmas hasebiyle altmar denek vurularak cezalandrlmas uygun grlmt. Kuradan nce veya kuradan sonra firar eden askeri evinde veya baka bir yerde saklayanalar yahut baka bir yere karanlara da, hem bu ii yapan cezalandrmak hem de bu ii yapabilecek olanlar korkutmak amacyla o hanenin verdii vergi miktarna gre ceza konmutu. Kadn veya erkek fark gzetmeksizin kim yardm ve yataklk yaparsa o kiinin hanesinin yllk devlete verdii vergi 120 kurutan az ise bu parann bir misli eer 120 kurutan fazla ise 120 kuru paray devlet tahsil ettikten sonra olay ihbar eden kiiye verecekti. Bunun ardndan eer bu yardm ve yataklk eden ahs ayaktakmndan veya sradan insanlardan ise liv merkezinde ayana pranga taklarak bir ay hapis cezas verilecekti. Saygn bir kii ise liv merkezinde bir ay hapis veya mir nizamna uygun olarak ayn eyaletin iinde uygun bir yere srgn ile cezalandrlacakt. Kaza
145

BOA, A. DVN. 18/42 (17.10.1262); A. MKT. 51/62 (17.10(L).1262). 39

mdrleri ile dier devlet memurlar bu suu ilerlerse ki, bu onlarn bu ii bilerek yapt anlamna geleceinden 120 kuru ihbariye paras alndktan sonra memurluktan azl edilecekler stne de mirlik nizam tatbik edilerek iki aylna srgne gnderileceklerdi.146 Takvim-i Vekyinin 20 Cmadl-ula 1286 / 28 Austos 1869 tarihli nshasnda 1846 kura kanununa ek olarak firarilere yataklk edenler hakknda uygulanacak cezalar ile ilgili yeni bir madde yaynlanmt. Bu kiilere ceza olarak 3 ay gememek zere hapis cezas, srgn veya bir Osmanl altn para cezasndan biri uygulanacakt. Alnan bu para eer bu kiilerin yakalanmasnda muhbir var ise ona verilecekti. Eer bu kiiler devlet memuru ise bu cezann stne azl edileceklerdi. 147 Mevzuatta kazalardan toplanan askerlerin merkez ordusuna gtrlerek oradan baka mevkilere taksim edilip gnderilmesi zerinde de durulduunu gryoruz. rnein Dersaadet ordusunun blgesi dhilinde olan Kayseriden askerler alnyor ve Dersaadet ordusunun merkezi olan stanbula getiriliyordu. Ardndan o ordu blgesi iindeki dier alaylara Konyaya, Kastamonuya veya tekrar Kayseriye gnderilebiliyordu. Ancak bu gidip gelmelerin daha henz asker formatna bile sokulamam, ne elbiseleri ne de ayakkablar verilmi olan neferlerin greve balamadan hastalklarla boumasna ve bir takm meakkatlere maruz kalmasna sebep olduu tespitinde bulunulmutu. Buna ulamlar iin harcanacak masraflar da eklenirse byk bir klfet getirecei vurgulanmt. zm olarak alaylarn en yaknndaki kazalardan asker toplanmasyla bu sakncalarn bertaraf edilecei zerinde durulmutu. Fakat bu sefer de alaylarn devaml olarak ayn yerde konulandrlmas sebebiyle birka yl sonra btn alayn hemerilerle dolaca dnlerek mahzurlu grlmt. Silahlandrlm neferlerin eteleerek isyan karmalarn veya tandklarn topluca firar edebilmelerini engellemek amacyla ordu dairesi ierisindeki alaylarn iki ylda bir yer deitirmeleri ve asker almlarnn da alaylarn bu iki yllk grev yerleri sresince nerede konulandrldysalar o civardaki kazalardan asker almalar karara balanmt.148 Ordulara grev sreleri dolan askerlerin yerine yenilerinin alnmasnn
146 147

BOA, Kanunname-i Askeri, nr. 7, s. 16-17. Takvim-i Vekyi, Say: 1131, 20 Cmadlula 1286. 148 BOA, Kanunname-i Askeri, nr. 7, s. 17-18. 40

zellikle

ordu

merkezinin

dahilinde

bulunan

kazalardan

gerekletirilmek

istenmesinin bir baka sebebi daha vard. Askerlik iin alnan neferler zaman geldiinde bir baka yerde grevlendiriliyordu. lp lmediine dair herhangi bir kayt da tutulmad iin neferin ailesi veya zevcesi haber alamyordu. Eer asker evli ise kayp hkmne dtnden zevcesi bir baka adamla evleniyor ve askerliini tamamlayp evine dndnde evinde kimseyi bulamayarak zevcesinin evlendii adamla kavgaya giriiyordu. Ayrca bu durum mal paylam ile ilgili sorunlar da beraberinde getiriyordu. er olarak makbul olmayan bu sorunun nne gemek iin askerlerin memleketlerinin bal olduu ordu dairelerinde askerlik yapmas ve yaayp yaamadklarna dair haberlerin memleketlerine ulatrlabilmesi iin kaytlarn tutulmas zm olarak sunulmutu.149

f) Kura ncesi Yaplmas Gereken Brokratik lemler

Tanzimat Ferman ile oluturulmas planlanan brokratik devletin uzants olarak bu kanunnamede de kura usulnn uygulanmas iin gerekli ara ve gerelerin nasl dzenlenecei ayrntl olarak planlanmt. Ayrca kurumlar aras egdm salayc prensiplerin de zerinde durulmutu. lk olarak kura ekilmesi iin uygun grlen Mays ayndan ay nce be blgeye ayrlan ordularn meclislerinde bulunan nfus defterlerine baklarak bekr veya evli, sakat veya salam olmasna baklmakszn belirlenen askerlik yana gelen kiilerin kaza, ky ve hane isimleri defterdeki numaralar, isimleri ve knyeleri nfus defterlerinden karlaracakt. Drder parmaklk satr aralar ve isimleri aralar braklarak oluturulan defterlere her bir kazann esnan defterine (yalar defteri) ayr ayr tutulmak kouluyla yazlacakt. Bunun ardndan o ordu blgesi iindeki toplam askerin o sene ne kadarnn terhis edilecei ve o orduya ne kadar yeni asker alnmas gerektii belirlenecekti. Ayrca bu ordu blgesi iindeki 20- 25 ya aras ne kadar asker adaynn olduu ve gerekli askerin temini iin bunlarn kata kann alnmas gerektii hesaplanacakt. karlacak bu orana gre kazalarn her birinin ne kadar asker vereceinin dkm yaplarak bir taksim defteri oluturulacakt. Saniyen kazalarn her birine kura dairesi tahsis edilecekti. Ve bu dairedeki ilemleri yrtecek zabitler, imamlar, ktipler ve doktorlar memur olarak bu dairelere taksim

149

BOA, . MSM. 11/226 (13 B 1260). 41

olunacakt. Bu kiilerin isim ve rtbeleri grevlendirildikleri daireyle birlikte bir devair defterine (daireler defteri) yazlacakt. ayet blgedeki orduda bu ileri yapabilecek yeteri kadar alay imam ve doktor bulunamazsa bu blge dndaki yerlerden bulunarak buraya tayin edilmesi iin ne kadar ve nerede eksiklik olduu ak bir ekilde bu devair defterine ilenecekti. nc olarak hangi kazalardan alnan askerlerin hangi alaylara tahsis edilecei, askerlerin blgelerine yakn alaylara gnderilecei prensibi gz nne alnarak ak bir ekilde bir tahsis defterine ilenmesi istenmiti. Sonuta oluan bu defter mirlie oradan da Seraskerlie gnderilecekti. Seraskerlik bu defterleri gerekli incelemeleri yapp usulne uygunluunu denetlemesi iin Dr- raya intikal ettirecekti. Uygun bulunursa seraskerlik zerinden gereinin yaplp son kararn verilmesi iin Bbliye sunulacakt. Burada defterlerdeki bilgilerin nda her bir kazaya zel olarak gnderilmek zere ne kadar asker almas gerektii konusunda emirleri ieren resmi belgeler dzenlenecekti. (Madde 32-33) Ek olarak, kura usulne halkn aina olmamas hasebiyle onlarn bu uygulamann faydalar, aklanmas icap eden baz koullar ve dzenlemeleri ile kura ncesi ve sonras firariler hakknda uygulanacak cezalar hakknda bilgilenmesi amacyla her bir kazaya en az yedier sekizer adet gnderilmek zere brorler hazrlanacakt. Brorlerin ierii yukarda deindiimiz kazalara gnderilecek resmi emirlerin iinde de aklamal olarak yer alacakt. Bu brorler bu kanunnamenin hazrland hicri 1262 (m.1846) senesine kadar Osmanl devletinde kura usulyle asker alnmamas sebebiyle bundan sonraki bir yl boyunca bu usuln reklam arac olarak kullanlacakt. Bu belgeler kura zaman olarak tayin edilen Ruz- Hzr bir bir buuk ay nce stanbuldan sancak valilerine, mutasarrflara ve kaymakamlara gnderilecekti. Bir taraftan da ordu mirliklerine gerekli hazrlklara balamas konusunda haber gnderilecekti. Ayrca ordu mirliklerinin Bbli tarafndan kazalara gnderilen her kazadan ne kadar asker alnaca ile ilgili resmi emirlerden kesinlikle haberdar olmas istenmi ve bunun iin onlara zel bir defter dzenlenerek gnderilmesi istenmiti. Bunun dnda ordular tarafndan gnderilecek kura memurlarnn gidecei kura dairesinin kapsamna giren kazalara hitaben gidecekleri yerin isminin yazl olduu memuriyetlerini gsteren resmi belgelerin hazrlanarak bu memurlara verilmesi ve ardndan da ordularn mirliklerine gnderilmesi emredilmiti. (Madde 33)
42

Kura dairesinde grevlendirilecek olan alay imamlarnn ve doktorlarnn o blgeden temin edilenlerinin ve yeteri kadar bulunamad takdirde ihtiya olanlarnn says o blgenin ordular aracl ile Seraskerlie bildirilecekti. Bu kura ileminin 1.5-2 ay srmesi planlandndan stanbuldaki iyi yetimi mderrislerden, imtihan yapabilecek hocalardan ve tecrbeli doktorlardan yeteri kadar maal olarak geici grevlendirme ile gerekli yerlere gnderileceklerdi. 150 Talebeleri imtihan yapacak olan mmeyyizler Seraskerliin talebi dorultusunda eyhlislamlk tarafndan seilerek kura memurlarnn yanna refakati olarak gnderilmekte idi.151 Valilere, kaymakamlara ve mutasarrflara kura uygulamas hakknda halka duyurmalar gereken bilgileri veren brorlerle birlikte gnderilen resmi emirler bu yetkililere ular ulamaz kendi bulunduklar kazaya ait olanlarn kendilerinde saklayacaklar, dier kazalara ait olanlar ise o kazalarn zabitlerine gndereceklerdi. Bu zabitlere belgeleri alr almaz kazann limlerini, ileri gelenlerini, btn kylerin imamlarn, muhtarlarn ve orada bulunmalar gereken dier Mslmanlar arp bir araya toplayacak ve bu resmi emirleri onlara okuyarak anlatacaklard. (Madde 35) Bunun ardndan btn kasaba ve kylerdeki, evli veya bekr, sakat veya salam, bir aileden tek ocuk olsun veya birden fazla ocuk olsun, kazada bulunsun veya ticaret ya da baka bir nedenle stanbulda veya baka bir yerde olsun 20 ila 25 ya arasndaki gen erkeklerin isimleri kazann nfus defterinden tespit edilerek bu ahslarn istenilen zamanda kura meclisine gelmeleri salanacakt. Bizzat gelemeyeceklerin yerine ise vekleten babalarnn veya akrabalarndan birinin getirilmesi artyla hazrlanan pusulalar ky muhtarlarna vereceklerdi. Resmi emrin ieriinde olmayan gerekli bilgilerin emirle birlikte gnderilen brorlerde olmas hasebiyle bu brorlerin birbirlerine yakn be kye birer tane verilmek zere muhtarlara taksim edilecek ve toplanan cemaat geri gnderilecekti. Kaza zabiti de bu resmi belgeyi yannda saklayacak ve kura memurlarnn geliini bekleyecekti. Bu resmi emrin okunmasndan kurann icra edilip tamamlanmasna kadarki dnem ierisinde asker adaylarnn kazadan kp gitmesine her ne sebeple olursa olsun izin verilmeyecekti. Meru bir engel veya ok acil bir i nedeniyle gitmek isteyenler

150 151

BOA, Kanunname-i Askeri, nr. 7, s. 29-30. BOA, A. MKT. 74/40 (15 R 1263). 43

olursa ok salam kefilleri olmalar kouluyla izin verilebilecekti.152 Ordu mirliklerine de bu srete neleri nasl yapmas gerektii konusunda talimatlar verilmiti. Yeni asker almna dair resmi emirler valilere gnderilirken durum ordu mirliklerine de bildirilecekti. Bununla birlikte kazalardan alnacak askerlerin defterleri ve kura memurlarna verilecek resmi emirler de gnderilecekti. Kura uygulamas iin ordunun memur grevlendirmesi gerekmekte idi. Ayrca her kazada 20 ila 25 ya aras gen erkeklerin isimlerinin bulunduu yalar (esnan) defterleri ncelikle dzenlenecekti. Ve resmi emirlerin valilere ulat haberi alndnda kura meclislerinde her bir kura dairesine gnderilecek her kura zabitine gidecei dairede bulunan kazalarn yalar defterleriyle her kazadan alnacak askerin miktarn ve o askerlerin hangi blgeye gnderileceklerini aklayan bir tahsis defteri verilecekti. simlerine kura kan askerleri belirlenen blgelere gtrmek iin her bir daireye gnderilecek memurlarn yanlarna her bir kaza iin mmkn mertebe okuryazar bir yzba veya mlazm veya bir avu arkada olarak verilerek kura balamadan 20 gn nce kk gruplar halinde grev yerlerine gnderileceklerdi. (Madde 36) Bu grevliler gezdikleri yerlerdeki yiyecek, binek hayvan v.s. gibi ihtiyalarn para vererek kendileri tedarik edeceklerdi. Eer bu ihtiyalarn para vermeden alr veya kabul ederlerse ar bir ekilde cezalandrlacaklard. Grev sreleri tam olarak kestirilemedii iin tahmini olarak bir sre belirlenip ona gre bir hesap yaplarak gereken yolluk ile birer aylk erzaklarnn bedeli peinen kendilerine verilecekti. Grevleri sona erip dndklerinde ihtiyalarnn karl verilen para fazla gelmise geri alnacak, eksikse tamamlanarak kendisine iade edilecekti. Her blgede bulunan alaylarn ne kadar yeni askere ihtiyalarnn olduu ve bunlarn hangi alaya yakn olan kazalardan temin edilecei ordu miri tarafndan blgede bulunan zabite nceden bildirilecekti.153 Kura memurlar grevlendirildikleri kura dairesinin kazalarnn her birine varmadan en az drt gn nce kura zabiti tarafndan o kazann zabitine oraya ne zaman varacaklarn bildiren ve o gn asker adaylarnn kaza merkezinde veya daha uygun bir yerde toplanarak hazr bulunmalar gerektiine dair bir mektup yollayacakt. Yukarda da sayld zere mazeretlilerin yerine

152 153

BOA, Kanunname-i Askeri, nr. 7, s. 30-31. Musa adrc, a.g.m., 1985, s. 69. 44

vekillerinin katlaca o da yoksa firari saylarak kuraya dahil edilmeden dorudan asker saylmalar karara balanmt. Kaza zabiti de mektubun kendisine ulamasnn ardndan kuraya katlacaklara haber gndererek zamannda halk kura mahalline toplayacakt.154

g) Kura leminin Yapl

Kura iin belirlenen Ruz- Hzr zaman gelip kura memurlar

grevlendirildikleri kazalarn merkezine vardklarnda memuriyetlerini gsteren resmi belgeyi kaza zabiti ve hakim ile kazann ileri gelenlerine gsterdikten sonra kanunda belirtildii ekliyle kura meclisi kurulacakt. lk olarak bu kanunnamenin 1,8, 9, 10, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 25, 26, 28, 29, 30, 42, 43, 45, 46, 47, 48 numaral maddeleri mecliste aka okunacakt. Ardndan kazann nfus defteri ortaya konarak 20 ila 25 ya arasndaki kaytl kiiler ordu tarafndan kura memurlarna verilmi esnan defteriyle karlatrlacakt. Eer kazann defterinde eksiklik bulunursa bu adama ne olduu, nerede kald meclis tarafndan soruturulduktan sonra o adamn esnan defterindeki isminin zerine mesela vefat etmi veya hanesiyle birlikte tmyle baka bir kazaya g ederek oraya yerlemi ya da baka kazaya gidip orann halkndan olmu gibi aklamalar yaplacakt. Eer kaza defterinde fazla isim bulunursa bu isimler esnan defterine nakledilerek yazlacakt. Tahsil, ticaret ve baka nedenlerle stanbulda veya baka yerde olanlar var ise bunlarn esnan defterindeki isimlerinin zerine baka memlekette diye yazlacakt. Bunlarn dndaki herkesin orada bulunmas gerekeceinden toplanan askerlerin esnan defterine baklarak yoklamas yaplacakt. Mevcut olanlarn isimleri zerine mim harfi konacakt. Mevcut olmayanlarn bulunmama sebepleri muhtarlarna ve dier kyl ve komularna sorularak ortaya karlacakt. Eer hasta ise isminin zerine hasta diye yazlacakt. Herhangi bir meru zr olmadan kynde kalm veya gizlice baka bir yere kam ise firari olarak deerlendirilerek kuraya dahil edilmeden isminin karsna askere yazlmtr diye yazlacakt. Ve son olarak bu esnan defteri kura defteri olarak saylacandan bu defterin zerine filan senesi filan kazada icra edilen kura uygulamasnn defteridir yazlacakt.155

154 155

BOA, Kanunname-i Askeri, nr. 7, s. 32-33. BOA, Kanunname-i Askeri, nr. 7, s. 33-34. 45

Bunun ardndan meclis yeleri ile beraber kura mahallinde toplanm olan kazann ileri gelenleri, ky imamlar ve muhtarlar ile asker adaylarnn nnde ncelikle stanbuldan gnderilen kaza zabitinde bulunan ayrntl resmi emir anlalmayan bir ey brakmamak iin bir kere daha bu zabit tarafndan aktan yksek sesle okunacakt ve bu duruma uygun bir dua ile tamamlanacakt. Kura uygulamasna balamak iin ncelikle orada bulunan askerlerin iinden askerlikten muaf olanlar belirlenecekti. Muaf tutulacaklar ayrldktan sonra geri kalanlar arasndan o kazadan alnacak kadar asker yazlacandan tmnn isimleri zerine kuraya katlacak anlamnda kaf harfi konacakt.156 Bir kazadaki askerlik ya gelen, muaf ve istisnalarn ayrlmasndan sonra isimlerinin karsna kuraya dahil edilecektir anlamnda k harfi konan genlerin says rnein 150 ise meclisin nnde 150 tane drt keli ufak kat kesilecekti. Bu 150 kiinin isimleri ve knyeleri esnan defterindeki isimleri ve knyeleri esas alnarak bu 150 kk kada teker teker yazlarak ortaya konacakt. Ardndan bir 150 ufak kat daha kesilerek mesela bu kazadan 25 kii asker olarak alnacak ise bu yeni kesilen bo 150 kadn 20 tanesine asker oldum yazlacak kalan 125 tanesi bo braklacakt. sim ve knyelerin yazld dier 150 katla karmayacak ekilde bu 150 kat da ortaya konacakt. (Madde 46) arlan asker adaylarndan kaanlar kuraya dahil edilmeden dorudan asker olarak yazlacaklarndan rnein bu durumdaki kii says 5 ise kazadan da 25 kii alnacaksa bu 5 kii toplam istenen asker saysndan dlecek ve geri kalan sayya gre kura ekilecekti. Dolaysyla orada hazr bulunan 150 kii iin hazrlanan 150 bo kadn 20 tanesine asker oldum yazlacakt. Bundan sonra kuraya katlacak olan kiilerin bizzat kendilerinin, hastalk yznden kynden kp kuraya gelemeyen veya kanunun izin verdii baka sebeplerden dolay baka yerlerde olan kiilerin yerine vekillerinin ve btn ky muhtarlarnn kura meclisi nnde hazr bulunduklar srada herkesin grebilecei ekilde bu 150 kat teker teker katlanarak bu i iin zel olarak hazrlanm kk zarflara konarak zarflarn az kapatlarak bo bir torbaya konulacakt. Ayn ekilde 20 tanesine asker oldum yazlan dier 150 bo kat da birer birer zarflanarak baka bir bo torbaya konulacakt. simlerin yazl olduu torba mftye verilecek eer o kazada mft yoksa mecliste onun
156

Musa adrc, a.g.m., 1985, s. 70. 46

makamnda bulunmas gereken kazann limlerinden birisine verilecekti. Dier kura torbas ise meclis yelerinden birine verilecekti. Bu iki kii bu torbalar az ak olmak artyla nlerine koyacaklard. Mftnn meclise uygun ksa bir dua okumasnn ardndan mftnn elindeki torba ile dier yenin elindeki torba iyice kartrldktan sonra mftnn elindeki isim torbasna mftnn bizzat kendisi elini sokarak rastgele bir zarf kartarak alenen aacak ve iindeki katta yazl ismi yksek sesle okuyacakt. smi okunan asker aday ne karak dier kura torbasna elini sokacak ve rastgele bir zarf ektikten sonra alan zarfn ierii yksek sesle okunacakt. Eer bu asker adayna asker oldum yazl kat km ise bu gen bir kenara ayrlacak ve kura defterindeki isminin karsna kura isabet etti diye kayt dlecekti. Eer bo kat km ise kura defterindeki isminin zerine bo anlamnda hali lafz ilenerek kendisi meclis dna karlacakt. Bu ekilde torbada bir tane bile kat kalmayncaya kadar herkes kurasn ekecekti. Kendisine kura isabet edenler alkonulacak, bo kanlar ise serbest braklacakt. Hasta olmalar sebebiyle kylerinden kp kura meclisine gelemeyenler ile ehir dnda olanlarn yerine vekillerinin kura ekmesinin ardndan eer bu kiilere kura isabet ederse kura defterindeki isimlerinin zerine hangi memlekette ne ile megul olduklar ve kimin yannda bulunduklar kaydedilecekti. Eer herkes kura ekmeden asker oldum yazl katlar bitmi olsa bile kura orada bitirilmeyecek sonuna kadar devam edilecekti.157 Kura ekimi esnasnda bir adamn iki oluna birden kura isabet ederse oullardan bir tanesi babalarnn tercihine gre asker olarak yazlacakt. Bu durumda asker olarak alkonulan olun kad normal prosedre gre ilem grecek, dierinin kad ise yrtlp atlacakt ve delikanl serbest braklacakt. Fakat bu durumda asker oldum yazl katlarn bulunduu torbadan bir kat eksilmi olacakt. Buna zm olarak yeni bir kada asker oldum ibaresi yazlp zarfna konarak torbann iine atlacakt. Bu durumda da isimler torbasna oranla kura torbasnda bir bo kat fazlalk olacakt. Eer bu bo kat en sona kalrsa ne ala. Fakat en sona asker oldum yazl kat kalrsa isim torbasnda da bunun karl bir isim kalmayacandan o kazadan alnmas planlanan askerden bir eksik asker alnm olacakt. Yahut bu iki kardeten birine kura ileminin banda kura isabet etmi olsa

157

BOA, Kanunname-i Askeri, nr. 7, s. 37-39. 47

dierine de en son kii olarak kura isabet etmi olsa ikisinden biri alnacandan yukarda bahsettiimiz uygulama gibi yeni bir kat yazlp iine atlmas isim torbasnda kimse kalmad iin sz konusu olmayacandan yine planlanan asker saysndan bir eksik asker elde edilecekti. Eer denk gelmesi ok az bir ihtimal olan bu iki durumla karlalrsa zaten alnacak asker hesab yaplrken balangta yzde 5 veya 10 gerekirse 20 orannda asker ihtiyat olarak eklenmi olduundan kura uygulamas hakknda kimsenin pheye dmemesi ve bu konuyla ilgili kargaa ve karklk kmamas iin bir iki askerin eksik olarak alnmas sorun olarak grlmeyecekti. (Madde 47) Kura meclisinde bir kere ekilen kura bir daha hibir ekilde

tekrarlanmayacakt. Kura esnasnda isimlerin yazl olduu torbaya mftden bakas el sokamayacakt. Asker adaylarnn kendileri veya vekilleri de bo ve asker oldum yazl ktlarn olduu torbaya sadece kura ekmek iin ellerini sokabileceklerdi. ektikleri zarflarn iindeki ktlar karmak veya torbann iindeki zarflar kartrmak gibi iler iin mdahalede bulunamayacaklard.158 Kura ilemi sadece ve ilk defa asker almlarnda kullanlan bir yntem deildi. Otokrasinin yerine brokrasiyi hakim klmak isteyen Tanzimat dneminde devletin yapt baz atamalarda kura usul kullanlr olmutu. Bir ok meveret meclisinin byk ve kk azalar ve reisleri Tanzimat Fermanndaki usul- mehasine tekabl eden kura-i eriyye yntemiyle tayin edilmi ve bu uslle maalar balanmt.159 Ayrca Mekteb-i Fnn- Tbbiye-i hne ye a ameliyatn

158 159

BOA, Kanunname-i Askeri, nr. 7, s. 41. Taralarda oluturulacak nizamat meclisleri talimatnamesine uygun olarak Niksar ve kazalarnda oylama ve kura ile seilen meclis reisleri ve zlar iin bkz. BOA, C. DH. 106/5287 (29 Z 1255); Zara-i Atik, Zara-i Cedid, Kazanlk ve rpan kazalarnn meveret meclislerinin zlarna kura ile maa tahsisi iin bkz. BOA, C.DH. 349/17412 (29 Z 1255); Samakov, htiman, Preznik, ve znepol kazalarnda alan kk meclislerin zlarna kura ile maa tahsisi iin bkz. BOA, C.DH. 267/13305 (29 R 1256); Tekfurda kazas meclisinin kura ile tertib olunduuna dair bkz. BOA, C. DH. 245/12226 (10 Ra 1256); Bandrma ve ona bal kazalarda meclis zlarnn kura ile tertib edildiine dair bkz. BOA, C. DH. 266/13283 (28 Z 1256); Tosya ve Sinoba bal kazalarda oluturulan byk ve kk meclis azalarnn kura ile seildiine dair bkz.BOA, C. DH. 233/11642 (29 Ca 1256); Demirci ve kazalarndaki meclislerin Tanzimat- Hayriye talimat gerei kura ile oluturulmas hakknda bkz. BOA, C. DH. 227/11348 (20 Ra 1256); Ankarada tesis edilen meclisin memurlarnn kura ekilerek oluturulmas hakknda bkz. BOA, C. DH. 180/8980 (1 S 1256); St kazas meclisine Rum asll Tanaolu Yorginin kura ile yz on kuru maaa z tayin olduuna dair bkz. BOA, C. DH. 204/10196 (29 Ra 1257); zmid, Karamrsel, Gebze ve Adabazar kaza meclislerinde oluturulacak be kiilik kk meclislere birer zs slm dierleri Rum, Ermeni, Yahudi ve Katolik milletlerinden olmak zere kura ile z tayin edildiine dair bkz. BOA, C. DH. 48

retip tekrar memleketlerine gnderilmek zere deiik kazalardan stanbula getirilecek ocuklarn seimi iin de kura-i eriyye uygulanmt.160 Kura ilemi tamamlanp alnacak askerler tespit edildikten sonra bu askerler kura meclisinin nnde dizilerek kendilerine bu aamadan sonra firar etmeleri halinde cezalandrlacaklarna dair kanun maddesi hatrlatlacakt. Bu yapacaklar askerlik hizmetini din ve devlet uruna yaptklar, bu hizmet sresinin 5 yl olduu ve bu sre ierinde ileri kt takdirde kendilerine memleketlerine dnmeleri iin izin verilecei hatrlatlacakt. Bu sene kendilerine kura kmayan kiilerin tamamen askerlik ykmllnden kurtulmad, 25 yan geene kadar onlarn da her sene kuraya katlacaklar bu suretle hepsinin askerlikle ykml olduu sylenecekti. (Madde 49) Kurada isimleri karak asker olanlar iin o gnden itibaren 20 gnlne anne babalarn ve dier akrabalarn grmek, baz ileri varsa onlar yoluna koymak iin izin verilecei duyurulacakt. Bu srenin sonunda akla ve erkeklie uygun bir ekilde davranarak kendi rzalar ile kaza merkezinde toplanrlarsa gittikleri alaylarda hrmet ve sayg grecekleri, istedikleri yerde kendi balarna gezmelerine izin verilecei bildirilecekti. Eer eytana uyup yirminci gnn sonunda kaza merkezine gelmeyecek olurlarsa bugnden itibaren asker statsnde olduklarndan nerede yakalanrlarsa kendilerine firari cezas uygulanaca stelik gittikleri alaylarda sayg ve itibar grmeyecekleri ve kendi balarna bir yere salnmayacaklar uyarsnda bulunulacakt. lerinde gayret ve sadakat, hizmetlerinde sreklilik saladklarnda yksek rtbelere, eitli iltifatlara ve ihsanlara ulaabilecekleri uygun bir dille kalplerini kazanacak ve psikolojik olarak ikna edebilecek ekilde telkin edilecekti. Son olarak da 20 gnn sonunda kaza merkezine dnp alaylarna giderek 5 sene boyunca muvazzaf asker olarak din ve devlete hizmet edeceklerine, firar ve bunu gibi dier uygunsuz ilere kalkmayacaklarna kura meclisinde bulunan limlerin nnde teker teker yemin ettirileceklerdi. (Madde 49) Kura sonras asker olarak alnanlara ynelik ceza ve mkafat ierikli bu tr tedbirler neferlerin asker olmamak iin direnebileceklerini dndrmektedir.
113/5640 (29 C 1257); Kayseriye sanca meclisine kura ile tayin olunan zlar iin bkz. BOA, C. DH. 269/13412 (17 C 1260). 160 BOA, C. SH. 6/277 (29 Z 1255) 49

Nitekim 1263 ylnda yaplan kuradan sonra Filibe Kzanlk kazasna bal Doymular, Okular ve Kk Oba kylerinden alnan 18 Trk nefer, Latin kkenli birisinin stanbuldaki arkadana yazd mektuba gre asker olarak alnmalarna isyan ederek, topladklar hemehrileri ile birlikte 150 kiilik bir Mslman grupla civardaki Latin milletinden Hristiyanlarn da yaad Kalofer kyne girerek bir kiiyi ldresiye dvmlerdi. Dvlen adamn bu halini gren teyzesi baylp drek lm, dvlen adamn cesedi de dereye atlmt. Pazar yerine gelen bu grup oradaki Hristiyanlarn feslerini, abalarn ve kunduralarn alm, evlerine girerek yiyip imiti. Yakaladklar Hristyanlarn zerlerine binmiler, mektepteki hocann fesi, zevcesinin kua ve oradaki ocuklarn kunduralar ile feslerini almlard. Ayrca bu grubun kadnlar hamamna da girerek trl rezalet kardklarn da vurgulamt. Kydeki Mslman ailelerin de bu gruba yardm ettiklerinden bahsetmi ve nihayet ky atee vereceklerinden korktuklarn yazmt.161 Ardndan firar eden bu askerlerin yakalanmas iin zabtiyeler grevlendirilmiti.162 simlerine kura isabet ederek ayrlan neferlerden yerlerine bakasn gndermek anlamnda bedel vermek isteyenler olursa bu kanunnamenin 28, 29 ve 30. maddeleri kendilerine okunacak ve yerlerine gnderecekleri adamn ne gibi zelliklere sahip olmas gerektii asker adaylarnn kendilerine ve babalarna anlatlacakt. Bu verilen yirmi gnlk sre ierisinde bedel olacak adam bulmalar ve bu srenin sonunda bu adamla birlikte kaza merkezine gelerek bu bedeli teslim etmeleri gerekti. Eer bulamazlarsa yirmi gnn sonunda dier askerlerle birlikte alaylarna gnderilerek asker olacaklard. Bundan sonraki ay ierisinde bedel bulabilirlerse yerine getirdii adam asker olarak alnacak kendisi ise serbest kalabilecekti.163 Kura meclisindeki askerlerin izin verilerek evlerine gnderilmesi sonras ky imamlar ve muhtarlar bekletilecekti. Kendilerine bu kanunnamedeki 12. madde okunarak gerek kuradan nce firar ederek kura blgesine gelmeyenleri ve gerek kuradan sonra firara teebbs edenleri o kaza halkndan her kim evinde veya baka

161 162

A. MKT. 65/35 (18 S 1263). A. MKT. 70/8 (20 Ra 1263). 163 BOA, Kanunname-i Askeri, nr. 7, s. 42. 50

bir yerde saklar yahut baka bir yere karrsa o kii hakknda verilecek ceza anlatlacakt. Ayrca kura defterinin bir kopyas daha kartlarak kura ileminin o kazada gerei gibi yapldnn tasdik edildiini gsteren birka ey yazldktan sonra meclis yeleri tarafndan bir eit tutanak tutularak imzalanp mhrlendikten sonra bir kopyas kazann nfus defterine ilitirilerek korunmak zere kazada tutulacakt. Dier kopyas ise kaza zabitine teslim edilecekti. (Madde 51-52)

h) Kura Sonras Yaplacak lemler

Kura zabiti, yeni askerleri ncelikle kendisine ordu tarafndan verilmi olan tahsis defterine gre hangi blgeye gnderecekse askerlerin sevkine yardm etmeleri iin kendisine yardmc olarak tahsis edilen yzba, mlazm veya avulardan birini bu i iin vazifelendirecekti. Kendisine teslim edilen kura defterini de bu grevlendirdii zabite verecekti. Yirmi gnlk izin sonras kaza merkezine geri dnen yeni askerlerin alaylarna gnderilmesi iin gereken yol masraflar da ayrca verilecekti. Askerlerin gidecekleri blgelere ka saatte varacaklar hesaplanacakt. Yolculuk konak denilen be saatlik dilimlere ayrlmt. Alt konak sonras bir gnlk istirahat verilecekti. Bunun iin de ek para denecekti. Buna gre tamam ka gnlk yol ise, her bir gn iin ka asker izinden geri dnm ise o kadar asker bana yz dirhem ekmein rayi bedeli, yirmi para katk karl hesaplanarak kaza zabiti tarafndan sevk edecek memura teslim edilecekti. Sevk memuru ka asker gtrdn, mesafenin uzakln ve ald paray tutanaa geirerek kendisinin hangi alay, tabur ve blkten olduunu yazacak imzalayp mhrleyerek senedi kaza zabitine teslim edecekti. Sevk zabitine yardmc olacak gerei kadar zaptiye neferi kaza tarafndan verilecekti.164 Kura zabiti askerlerin sevki iin gerekli olan ilemleri kaza zabitinin sorumluluuna baladktan sonra baka kazalardaki kura uygulamasn ayn ekilde icra etmek iin beraberindeki dier kura memurlaryla beraber o blgeye intikal edecekti.165 Askerlerin izin dn kaza merkezlerine dnme gn geldiinde kaza zabiti, hkim, mft, limler, kazann ileri gelenleri ve kura memuru tarafndan orada braklm sevk memuru tekrar bir araya gelerek bir meclis oluturacaklard. Bu

164 165

Musa adrc, a.g.m., 1985, s. 73. BOA, Kanunname-i Askeri, nr. 7, s. 43-44. 51

meclis yeni askerlerin gelip gelmediini tespit etmek amacyla yoklama alacaklard. Gelmeyenler firari olarak kabul edilerek hem kazada kalacak hem de sevk zabitinde bulunan kura defterindeki isimlerinin zerine kuradan sonra firari diye yazlacakt. Dier taraftan kaza zabiti tarafndan bu askerlerin kylerinin muhtarlarna hitaben firarilerin yakalanmalar iin bir pusula yazlarak gnderilecekti. Eer oraya gelen askerler iinde yerine bedel olarak baka birisini getirenler olursa getirdikleri bedellerin kanuna uygun olup olmad bu meclis tarafndan tahkik edilecekti. Uygun grlrse bu askerlerin kura defterindeki isimleri zerine bedel verdikleri notu dlecekti. Bu bedellerin isimleri, knyeleri, kaza ve kyleri ile kimlerin yerine kendi istekleriyle zorlanmadan ve tehdit edilmeden bedel olduklarnn yazl olduu bir tutanak dzenlenerek sevkleriyle grevli zabite teslim edilecekti. (Madde 54) Her kazann yeni askerlerini grevlendirildikleri blgeye sevk eden zabitlerden yol boyunca bu askerlere iyi bakmalar, onlara kt ve rencide edici hareketlerde bulunmadan, tam bir memnuniyet ve huzur- kalp iinde olmalarn salayarak, hastalklardan koruyup zahmet ektirmeyecek ekilde konak konak sevk etmeleri bekleniyordu. Her konak yerine vardklarnda uygun bir yere yerleecekler ve yarsyla akam yemei iin ekmek ve katk almalar iin, dier yarsyla da sabah olduunda yolda yiyecekleri ekmek ve katk iin harcamalar kouluyla yevmiyeleri kendilerine verilecekti. Hatta firar edip yakalanan veya firar edecei anlalanlarn bile onlar incitmeyecek ekilde balanarak gtrlmeleri talimat verilmiti. Belirlenen yere varldnda bu askerlerin ve kura defterinin o blgedeki byk zabite teslim edilmesi istenmiti. (Madde 56) Kazalardan toplanan askerleri grev yerlerine gtrmekle grevli olan memurlar her zaman kanunda yazl olduu gibi davranmamlard. Filibeye bal Kzanlk kazasndan Dersaadete gtrlmek zere kura ile alnan askerlerin bandaki memur neferlere bir takm zulm ve teaddide bulunmu, birka askeri de baklamaya teebbs etmiti. Bu ikayeti duyan yetkililer de soruturma ve muhakeme sonucu gereinin yaplacan bildirmilerdi.166 Her bir blgede bulunan byk zabit o blgeye ait kazalardan askerler geldike
166

A. MKT. 65/35 (18 S 1263). 52

sevk zabitlerinde bulunan kura defteri ve dier evraklar ile askerleri sayp kontrol ettikten sonra ayet firari var ise hakknda bir yaz hazrlayarak zabtiye neferlerine o kazann zabitine iletmeleri iin iade edecekti. Ayrca kura defterine de bu askerlerin firar ettikleri ilenecekti. Ardndan ordu mirlikleri tarafndan kendisine gnderilen emir gerei bu askerleri o blgedeki alay ve taburlara kura defterindeki isim ve knyeleri esas alnarak kaydettirecekti. Kuradan nce ve kuradan sonra firar edenler ile baka bir yerde bulunup da ismine kura isabet edenler o blgede bulunan alaylarn mal olacandan bu kiilerin kura defterindeki isimleri kartlarak baka bir kada geirilerek o blgede muhafaza edilecekti. Son olarak da kura defterini mirlie gndereceklerdi.167 Kura defterleri mirlie varmasnn ardndan ordu meclisince kontrol edilecekti. Her kazada ne kadar adamn askerlik yanda olduu, kuradan nce ka kiinin firar ettiini, toplanan askerlerden ne kadarnn talebelik, hastalk ve tek bana ailesine bakmakla ykmllk sebebiyle kuradan karlm olduunu, kuraya dahil olanlarn says ile kendisine kura isabet etmi olanlarn saysn ieren cetveller hazrlanarak Seraskerlie gnderilecekti. Ayrca kuradan nce ve sonra ne kadar asker firar etmise bu kiilerin defterlerde yazl isimleri ve bu isimler zerindeki aklamalar, kazalar ve kyleri sancaklarna gre listelenerek kazalardan toplanp gnderilmeleri amacyla mirlik aracl ile sancak valilerine ve mutasarrflarna gnderilecekti. stelik baka yerlerde olup da gyaplarnda ekilen kurann isabet ettii kiilerin bulunduklar yerlere zel defterler hazrlanacakt. Bu defterlere kura defteri esas alnarak bu kiilerle ilgili bilgiler isimleri, knyeleri, bulunduklar yerde ne ile megul olduklar, kimlerin yannda kaldklar gibi bilgiler aynen geirilecekti. Bu defterler de ordu mirlii zerinden memleket valilerine ve oradan da bu ahslarn bulunduklar yerlerdeki mirlere gnderilmek zere takdim edilecekti. Bunlarn arasnda talebe var ise bunlar mft ve o blgenin dier limlerinin de hazr bulunduklar memleket meclisine arlarak daha nceki maddelerde deinildii gibi yalarna gre farkl eserlerden imtihan edileceklerdi. Kendilerine szl olarak yneltilen sorulara cevap verebildikleri lde medresede okumaya hak kazanacaklard. Bunu belgelemek amacyla mft ve hazr bulunan dier limler bu renciler iin mhrl bir ahadetname dzenleyeceklerdi. Bu

167

BOA, Kanunname-i Askeri, nr. 7, s. 45-46. 53

ahadetnameleri ve imtihanda baarsz olanlarn bizzat kendileri ordu mirliine gnderilecekti.(Madde 58) Kurann ekildii kazada olmayp da baka bir yerde bulanan ve adna kura isabet etmi olanlarn arasnda stanbulda ikamet edenler var ise bunlar iin de ordu meclisinde bir defter tanzim edilerek seraskerlie ve oradan da tahkik edilmek zere Dr- ra-y Askerye sevk edilecekti. Eer bu askerlerden Saray- Hmayun ile dier byk saraylarda bulunanlar hari esnaf yannda bulunanlar htisab Nezaretince, dairelerde ve unun bunun yannda alanlar da bulunduklar yerden alnacaklard. stanbuldaki medreselerde okuyanlar iin de ayr bir defter tutulacakt. Bu defter Seraskerlie, oradan Bbliye oradan da eyhlislma havale edilecekti. eyhlislm da bu defterde kaytl rencileri uygun bir yerde imtihan etmek zere birka memur grevlendirecekti. Yukarda ayrntl olarak bahsettiimiz imtihan usulyle imtihan edilen rencilerin imtihanda baarl olup olmadklar bu deftere kaydedilerek gerekli aklamalar da defterin alt tarafna dldkten sonra bu memurlar tarafndan mhrlenerek eyhlislma geri gnderilecekti. eyhlislmn deerlendirmesinin ardndan baarl renciler medreselerine geri gnderilecek, baarsz olanlarn ise askerlikten kurtulmak iin medreseye girdiklerine gelenler hkmedilerek medreselerinden alnacaklard. Ordulardan defterleri

bulunduklar yerlerden toplanarak gnderilecekleri ordulara gre takm takm ayrlarak karadan veya denizden mensup olduklar ordu mirliklerine sevk edileceklerdi. mtahan geerek medreselerde tahsillerine devam edenler, kurallara uygun mazeretleri olup stanbulda kalanlarn ve askerlik iin ordu mirliklerine sevk edilenlerin durumlar orduda bulunan kura defterlerine aklamal olarak ilenecekti.168 Kura defterlerine hasta, firari ve baka ehirde olup ismine kura isabet etmi olarak kaydedilenlerden hastalar iyiletike, firariler de yakalandka bal olduklar kazalarn kura defterlerine durumlar kaydedilecekti. Baka ehirde bulunup da rencilik yapanlarn imtihan sonucuna gre baarl saylanlar iin hazrlanan ahadetnameler de geldike kura defterlerine bu yeni durumlar ilenecekti.169

168 169

Musa adrc, a.g.m., 1985, s. 74. BOA, Kanunname-i Askeri, nr. 7, s. 48-49. 54

simlerine kura isabet etmemi veya ailelerine bakmakla ykml tek ocuk olmalar hasebiyle kuraya dahil olmam, askerlik yann st snr olan 25 yan gemi kiilerin redif snfna yazlmalar istenmiti. Bylelerine redif tezkeresi verilmesi iin durumlar Seraskerlie bildirilecek ve hazrlanan tezkereler gereken yerlere ve bu askerlere verilmek zere gnderilecekti.170

i) Gnll Askerlik
Muvazzaf orduya her sene gerekli olan asker temini iin kura yntemine bavurulaca karara balanmt. Fakat ahalinin ounun ak bir ekilde askerlie olan istek ve arzular gereince henz kuraya dahil olmam, kuraya girip de ismine kura isabet etmemi, kanun gerei askerlikten kurtulmu olanlar kendi rzasyla gnll olarak din ve devletlerine hizmet etmek amacyla asker olmak isterlerse belirlenen 5 arta uygun olmalar kouluyla geri evrilmeyecek ve istedikleri snfa kaydedilmeleri salanacakt. lk art, bu gnlllerin her trl bulac ve kalc hastalkla ilikisi olmayacak ve vcudu askerlie mani olmayacak shhate sahip olacakt. kinci art, kura usulyle asker alm 20 ila 25 ya arasndaki genler arasndan gerekletirilecei vurgulanmasna ramen gnll askerler iin gl ve kuvvetli olmalar artyla 18 veya 19 yanda olanlarn alnmasnda bir beis grlmemiti. Ancak ya 18 den kk ve 32 den byk olanlarn hibir ekilde asker olarak alnmamalar istenmiti. nc art, bu gnlllerin Tersane-i Amire ve Kla-i Hakaniyeye bal sancak, kaza veya kylerden olmamalar istenmiti. Drdnc art olarak, gnlllerin hrszlk ve benzeri gibi rz ve namusa tecavz edici bir su yznden tutukevinde veya memleket hapishanelerinde yatarak adi ilerde kullanlm, insanlar arasnda bu suu tehir edilerek aalanm kimselerden olmamas arzu edilmiti. Son olarak da gnll olarak askerlik yapmak istediini belirttiinde 5 sene dier askerler gibi hizmet etmek zorunda olduunu kabul etmesi art getirilmiti. Ayrca bu gnll askerlerin 5 yllk muvazzaf askerlik hizmetinin ardndan 7 yl srecek olan redif askerliine gemeleri istenmiti. Eer bu 5 yllk muvazzaf askerlie alnmadan nce redif askeri olarak grev yapmlarsa bu sre 7 yldan drlecek ve kalan sreyi tamamlamak zere redif askerliine devam edeceklerdi. 171 Gnll asker olarak yazlanlar Takvim-i Vekyi, Ceride-i Havadis,
170 171

Musa adrc, a.g.m., 1985, s. 74. BOA, Kanunname-i Askeri, nr. 7, s. 49-51. 55

Tercman- Ahval, ve Ceride-i Askeri gibi gazetelerde ilan edilerek haklarnda geni bilgiler verilmekte bu itibarla askerliin saygnl vurgulanmakta idi.172

j) Redif Ordusun Yeni Konumu ve Mslmanlarn Zabit Olarak stihdam

Bu kanunname ile birlikte redif ordusu da yeniden ekillendirilmiti. Redif ordusu nceden olduu gibi muvazzaf ordunun alternatifi olmaktan karlp yedek bir orduya dntrlmt. nceden redif ordusuna asker alm muvazzaf ordudan bamsz olarak icra edilmekteydi. Artk redif ordusuna asker alma sistemi muvazzaf ordu ile yakndan ilgili idi.173 Redif ordusunda grev yapacak askerlerin grev sresi 7 yl olarak belirlenmiti. Bu kanunnameye gre 20 ile 25 yalar arasnda kuraya katlp da ismine kura isabet etmeyenlerin 26 yana girdiklerinde bir daha kuraya katlmayp askerlikten muaf olmas gerekli idi. Ayn ekilde ismine kura isabet edip 5 yllk muvazzaf askerliin ardndan da terhis olan bir askerin askerlikten muaf olmas gerekiyordu. Fakat bu kiilerin Mslman olmalar hasebiyle hala savama kabiliyetleri olduu gz nne alnarak farz- ayn olarak cihatla sorumlu olduklar vurgulanarak redif tekilat bu ykmllklerini yerine getirebilecekleri bir ordu olarak sunuluyordu.174 Bu yaklam redif ordusunun dini olarak merulatrlmas ya da tam tersi bu ykmllklerini yerine getirebilecekleri bir ara olarak da deerlendirmek mmkndr. Devlet askeri ykmllkleri Mslmanlarn zerine ykmakla aslnda en byk kaynan tketmi oluyordu. Mslmanlar tarlasn ve ticaretini brakp askere gidiyor, eer askerliini bitirip geri dnebilirse bir daha kald yerden devam edemiyordu. Sa kalp dnebilse bile bir sr hastalkla mcadele ettiinden bedeni zayflam gten dm oluyordu. Hem bedenen hem de ekonomik olarak km olduundan evlenemiyorlard da. Bu itibarla devlet baavutan nefere kadar askerlerin evlenmesini desteklemek iin onlara zabitlik kapsn amt. Bylelikle onlar maal bir ile istihdam edip ekonomik olarak glendirecek bu sayede de neslin oalmasn temin etmi olacakt. Ayrca evlendii takdirde ailesine
172

Uur nal, Sultan Abdlaziz Devri Osmanl Kara Ordusu, (1861 - 1876), Doktora Tezi, Gazi niversitesi, Sosyal Bilimler Enstitits, Ankara, 2006, s. 37. 173 Tobias Heinzelmann, a.g.e., s. 155-156. 174 BOA, Kanunname-i Askeri, nr. 7, s. 23. 56

bakabilecek maddi durumunu beyan edebilenlerin evlenmesine msaade edilecekti. stanbulda evlenecek tara nfusuna kaytl olan askerlik yandaki kiilere taralarnda kura isabet ederse askerlik yapmadan tezkereleri verilerek askerlii yaplm kabul edilecekti. Ya da stanbulda evlenip geimini salamak iin gerekli olan zabitlik rtbesini elde edene kadar hanelerini peder, kaynpeder, valide veya gvendikleri akrabalarnn geindireceine dair kefalet senedi getirebilirlerse bu senetler alnp korunmak kouluyla evlenmelerine msaade edilecekti. Bununla birlikte zabitlere evlenmeleri iin onlarn resmi akitlerini gerekletiren imamlara hitaben yazlan ruhsat tezkeresi bu kiiler iin de dzenlenerek onlar resmi olarak evlendirecek olan imamlara verilecekti. Tarada yaayan askerlik yandaki kiiler evlenmek isterlerse her nerede olursa olsun evlenmelerine kaytsz artsz izin verilecekti. Fakat askerlik yanda stanbulda bulunup bir yolunu bulup bir kadnla evlenen kendisine de kura isabet ettikten sonra bu kadna kendisinden baka bakacak kimse olmamasn ne srerek askerlikten kurtulmaya alanlar evli olarak kabul edilmeyecek ve askere alnacakt.175

3) 1870 Kura Kanunu

Bu kanundan birka ay nce askeri alanda yeni dzenlemelerin yaplacana dair vilayetlere haber gnderilmiti. Genel olarak 5 yl olan nizami askerliin 4e, 7 yl olan redifliin de 6ya drldnden, ek olarak da 8 yllk mstahfzlik grevinin getirildiinden bahsedilmiti.176 Aslnda bu yeni dzenleme birka ay sonra yrrle girecek olan yeni kura kanunu sonucu alnacak askerlerin askeri hizmet rezervasyonu niteliinde idi. 5 Zilhicce 1286 / 8 Mart 1870 tarihli bu kura kanunu 10 Cemaziyl-evvel 1286 / 18 Austos 1869 tarihli ordu iin istihdam edilecek askerlerin grev yapacaklar snflar aklayan bir nizamnameye uygun olarak asker almn dzenleyen kurallar iermekte idi. Bu kanunnamenin yrrle sokulmas Hseyin Avni Paann Seraskerlii dneminde onun ynetiminde gereklemiti.177 1262 (1846) tarihli kura kanununu fesheden bu yasa 77 maddeden oluan 7 fasl ve bir

175 176

Takvim-i Vekyi, Say: 1037, 16 Ramazan 1285 (m. 31 Aralk 1868). Takvim-i Vekyi, Say: 1151, 12 Recep 1286 (m. 18 Ekim 1869). 177 Gani zden, Osmanl mparartorluu Silahl Kuvvetlerinde Askeralma Sistemleri, Askeri Tarih Blteni, Yl: 11, ubat 1986, Say: 20, s. 45. 57

htimeden olumakta idi. Birinci faslda kurann umum hkmleri, ikinci faslda askerlikten muaf olanlar, nc faslda firariler hakknda yaplacak muameleler, drdnc faslda kurann yapl ekli, beinci faslda kuradan sonra yaplacak ilemler, altnc faslda gnll askerliin artlar, yedinci faslda ise bedelli askerlik artlar anlatlmakta idi. Htime ksmnda ise kanunun yrrle girme tarihi itibariyle kesin olarak uygulanmasnn gerektii, aksinin ceza sebebi olduu ile baz maddelerinin zamanla tadil edilerek yeniden dzenlenebilecei vurgusu yaplmakta idi.178 1846 tarihli kanunda olduu gibi bu yeni dzenlemede de askeri mkellefiyet sadece Mslmanlara hasredilmiti. Osmanl kara kuvvetleri srasyla Nizamiye, redif ve Mstahfz olmak zere ksma ayrlmt. Nizamiye snf da nizamiye ve ihtiyat snf olarak iki ksma ayrlmt. Birinci ksmda askerler 4 sene daimi olarak silah altnda tutulacaklard. kici ksmda ise 4 yl tamamlayanlar 2 yllk ihtiyat snfna geirilerek bu sreyi memleketlerindeki redif ordularnda geirmek zere evlerine gnderileceklerdi. Fakat topu ve svari takmndaki askerler bu iki yllk ihtiyat snfnn 1 senesini silah altnda geirmeye devam edecekler, kalan 1 yl ise memleketlerinde tamamlayacaklard. htiyat askerliini nizami olarak tamamlamak isteyenler ile birisinin yerine bedel olarak askerlik yapanlar ihtiyat askeri olarak memleketlerine gnderilmeyip nizami askerliklerine devam edebileceklerdi. Bylece nizamiye snfnda 150.000, ihtiyatta ise 60.000 ya da 65.000 arasnda olmak zere toplam 210.000 civarnda asker toplanmas planlanmt.179 Redif snf da mukaddem ve tli olmak zere iki ksma ayrlmt. 6 yllk nizamiye snfndaki grevlerini tamamlayanlar, ailesine kendisinden bakasnn bakamayaca sonradan tespit edilerek memleketlerine geri gnderilenler, 25 yan am olanlar, nizami askerlii bedelli olarak ifa edenler 800er askeri bulunan 240 taburdan oluan redif ordusunda 6 yl askerlik yapacaklard. Hastalk ve baka sebepler yznden ayr tutulmas gerekenler dldnde 192.000 kiilik redif ordusunun tpk nizamiye ordusu gibi eitimli olarak her an bir yerden bir yere silahlar ve dier askeri mhimmatlar ile sevk edilebilecek durumda olmas isteniyordu. Mstahfz blm ise redif ordusundaki grevlerini tamamlayanlarn 8

178 179

Faruk Ayn, a.g.e., 1994, s. 25. Dstur- Askeri, Mekteb-i Fnun- Harbiye-i ahane Matbaas, 1287, s. 7. 58

yl boyunca askerlik yapacaklar, 300.000den fazla asker bulundurulmas planlanan bir ksm idi. 180 Nizami ordudaki 4 yllk nizamiye grevini bitirenler ihtiyat snfna geirilmek zere memleketlerine gnderilirken ellerine bir tezkere verilecekti. Bu askerlerin nizamiye grevini yaptklar taburlar her yl ihtiyata gnderilecek askerlerin kaytlarnn olduu bir knye defteri hazrlayarak ordu merkezlerine gndereceklerdi. Ordu merkezleri de bu askerleri gnderilecekleri redif taburlarna gre ayrdktan sonra birini genel nizamiye yoklamasna, dierini gnderilecekleri redif taburunun mensup olduu alay merkezlerine gndermek zere ikier tane defter hazrlayacakt. htiyat iin memleketlerine gnderilen askerlere evlerine varp ardndan da gidecekleri redif blklerine ulamalar iin en fazla bir buuk aylk bir sre verilecek ve bu sre de ihtiyat snfndaki grevli olacaklar sreden saylmayacakt. htiyat sreleri redif blne vardklarnda ellerindeki tezkereyi blk yzbana verip kaydettirdikleri andan itibaren balayacakt. Bu ihtiyat askerleri bal bulunduklar redif taburunun sorumlu olduu blgenin iinde rahata gezebilecekler, ticaret yapp aile ileri ile megul olabileceklerdi. Hi kimse de bu konularda onlar engelleyemeyecekti. Eer bu blgenin dna kmak isterlerse redif zabitinden ve yerel ynetimden 5 gnden 1 aya kadar izin alabileceklerdi. Bu sre zarfnda bu yetkililere redif taburu merkezine dneceklerine dair garanti vereceklerdi. Aksi halde bu askerlere izin verilmeyecekti. Garanti verip de zamannda geri dnmeyenler ellerindeki tezkerede yazl ceza uyarnca tedip edileceklerdi.181 Bu askerlerin silah, elbise ve dier askeri mhimmatlar bal bulunduklar redif taburlarnn deposunda bulundurulacakt. Her taburunun deposunda ikier taburluk silah, cephane, elbise ve dier askeri mhimmat bulundurulacakt. Nizamiye askerleri ile ayn blgede olmayan redif taburlarndaki silahlar ve dier eyalar devaml kontrol edilecek, silinip temizlenerek korumaya alnacakt. Bu taburlardaki ihtiyat askerlerine nizamiye askeri gibi maa ile gda verilecek ve mnavebe grevi yklenecekti. htiyat askerinin says bu deponun bulunduu blgenin nemine gre belirlenecekti. Nizami kuvvetlerin saysnn arttrlmasn gerektiren bir durum ortaya ktnda o sene ihtiyat kuvvetlerine gemesi gereken askerler bu durum sona erene

180 181

Dstur- Askeri, s. 7-8. Dstur- Askeri, s. 9. 59

kadar memleketlerine gnderilmeyip grevlerine devam edeceklerdi. Yine ayn ekilde daha nce memleketlerine gnderilmi piyade, svari veya topu snfna dahil olan askerlerin de gerektiinde hepsinin bal olduklar alay ve taburlarda silah altna alnmas istenmiti. Ayrca piyade askerlerinin gerektiinde redif zabitleri komutasnda redif nizamnamesine uygun bir ekilde geici olarak grevlendirilmi mlazmlerin emri altnda bamsz bir ekilde sevk edilerek kullanlmalar mmkn grlmt. Vilayet ierisinde oluacak bir gvenlik sorunu ktnda orann ihtiyat askerlerinden sadece piyade olanlarnn acil mdahale iin kullanlmas talimat verilmiti. htiyat askerlerinin lzumu halinde toplanp gtrlmeleri, mlkiye memurlar ile redif yzbalar aracl ile gerekletirilecekti. Yolculuklar sresince kendilerine redif askerleri gibi yolluk verilecek ve oradaki ikamet srelerince de onlar gibi maa ve yiyecek alacaklard. htiya duyulduunda tabur merkezine toplanan askerlerin says aa yukar drt blk askere denk gelirse gereine gre binba veya kolaas (yzba ile binba arasndaki rtbeli) komutas altnda Seraskerliin emri erevesinde gerekli mahalle sevk edileceklerdi.182 htiyat srelerini tamamlayanlar memleketlerindeki redif binbasna ihtiyat tezkerelerini gsterecek ve bu yetkili de bu askerlerin ihtiyat grevlerini yerine getirdiklerini ihtiyat defterlerine iledikten sonra bu kiileri redif defterlerine naklederek bu snfa kaydettireceklerdi. htiyat grevlerini yerine getirdiklerine dair bir tezkere kendilerine verildikten sonra tabur meclisi huzurunda yeniden dzenlenip kendisine verilen redif tezkeresiyle memleketlerindeki redif yzbasna redif askeri olarak kaydettirilmek zere teslim edeceklerdi.183 Her sene asker alm iin yaplacak kura ekiminden sonra ismine kura isabet etmeyen 25 yan am olanlar redif snfna alnacakt. Bu kiiler kuradan sonra ayrca toplanacak ve isim sralarn tespit etmek iin tabur merkezinde yerel ynetim, meclis azalar ve o blgenin ileri gelenlerinin huzurunda bir kuraya daha sokulacaklard. Her birinin ismi kanc olarak kt ise o numara tertibine gre knyeleri redif defterine geirilecekti. Ayrca bu kiilere meclis zlar tarafndan kanc numarada olduklarnn da kaydedildii bir redif tezkeresi, gidecekleri redif taburundaki yzbaya gstermek zere hazrlanarak verilecekti. Bu yzba gelen

182 183

Dstur- Askeri, s. 10. Faruk Ayn, a.g.e., s. 24. 60

askerleri blk defterlerine kaydedip tezkerelerinin arkasna kaydedildikleri durumlar iaretleyip onayladktan sonra binbaya teslim edecekti. O da bir knye defteri ve ordu yoklamasyla birlikte bu belgeleri Seraskerlie gnderecekti.184 Kurayla veya ordular dairesinden gnll olarak asker yazlanlardan kendi istekleriyle veya durum gerei alkonularak ihtiyat askerliini nizamiyede geirenlere bir redif tezkeresi verilerek dorudan redif snfna nakledileceklerdi. Durum gerei nizamiyede veya ihtiyatta sre olarak fazla silah altnda tutulan askerlerin bu fazlalklar rediflik sresinden saylacakt.185 Her sene bir ay mddetle redif taburu dairesinde bulunan mukaddem ve tli snflarndan oluan taburlar tabur merkezinde toplanarak talim greceklerdi. Ve her sene hal ve zamann msaadesine gre Seraskerlikden verilecek emir gereince taburlarn ikisi de mnavebe talimi iin gtrlecekti. m, eli veya aya olmayan ya da yok hkmnde denebilecek kadar ilemez olan grnte hasta ve sakat olanlar bu talimlere katlmayacaklard.186 Redif snfndaki kiilerin gidecekleri yerler ihtiyat snfndakiler gibi snrl olmayp izin belgeleri olduu srece uzak yakn her tarafa gitmelerine izin veriliyordu. Fakat kendi taburlarnn talim zamannda ticaret veya dier baka sebeplerden devletin topraklar dahilindeki yerlerde bulunanlar buralardaki redif taburlarndaki binbalara bavurarak borlu olduklar bir aylk eitimi burada redif askerleriyle birlikte tamamlayacaklard. stanbul, zmir, Erzurum ve Halep gibi ordu merkezlerinde bulunanlar ise kendilerine zel olarak tayin edilecek vakitlerde gelip bu i iin grevlendirilen zabitler tarafndan bir ay boyunca eitim greceklerdi. Her redif taburundaki askerlerden kendi taburlarndaki bir aylk talim sresini ifa edenlere bir aylk maa ile nizamiye snfnda verildii gibi gda ve erzak datlacakt. Bu talim esnasnda baka bir redif taburunda veya nizamiye taburu iinde talim grenler sadece gndzleri gelip talim grerek bunun dnda i ve gleriyle uratklar iin maa ve tayin alamayacaklard. Redif taburlarnda yllk eitimlerini tamamlayan ister o taburun redif askeri olsun ister baka taburun redif askeri olsun o sene o taburda talim alan herkesin redif zabitlerinden oluan bir meclis
184 185

Dstur- Asker-i, s. 11. Faruk Ayn, a.g.e., s. 24. 186 Dstur- Asker-i, s. 12. 61

tarafndan redif tezkerelerinin arkasna bu tezkerenin sahibi filan sene talimini icra etmitir diye yazlp tabur meclisi tarafndan mhrlenecekti. Nizamiye taburlarnda talimlerini icra edenlerin bu ilemi nizamiye tabur meclisince yerine getirilecekti. Tezkereleri mhrlenmeyenler o sene rediflik grevini yerine getirmemi saylacakt.187 Rediflik sresini tamamlayanlarla nizamiye snfnda tezkere brakarak 12 sene hizmet edenler mstahfz snfna nakledilecekti. 8 sene srecek olan mstahfz snfndan devletin nizami, ihtiyat ve redif gibi snflarndaki askerlerin tmnn sava iin seferber edilmesi halinde bulunduklar blgeyi korumas bekleniyordu. Byle olaanst bir durum karsnda kendilerine silah datlacak ve kumandalar iin de zabitler tayin edilecekti. Bunun dnda askerlikle ilgili hibir ite grevlendirilmeyecekler ve eitim iin de toplanmayacaklard. Osmanl ordusunun 6 ordu blgesine ayrld, her blgeye bir daire tahsis edildii ve her sene gerekli asker ihtiyacnn bu dairelerin bulunduu blgenin Mslman halkndan temin edilecei kararlatrlmt. Muvazzaf askerlik ya 20-25 arasnda kalmt. Bu kanunla her redif taburu dairesi bir kura dairesi saylmt. O blgenin merkez ordusunun gr ve emriyle redif snfndaki mukaddem veya tli taburlarndaki binba, kolaas ve tabur ktiplerinden birer kii, yzba ve mlzmlardan gerei kadar insandan oluan bir heyet meydana getirilecekti. Dolaysyla bundan nceki kura kanunundan farkl olarak kura ileminin byk bir ksm redif snfndaki zabitlerin stne yklmakta idi. Bu seilen redif zabitleri kura ilemini gerekletirmek iin gidecekleri kazaya vardklarnda orann mlkiye memuru, hakimi, ulema, meayih, ileri gelenleri ve akl banda btn adamlar ile birleerek bir kura meclisi oluturacaklard.188 Mlkiye memuru meclisin bakan olacak, binba ise nezareti olacakt. Kanuna aykr veya hakkaniyete uymayan bir durum ortaya ktnda btn meclis yeleri sorumlu tutulacaklard. Redif miralaylar da kumandalar altndaki redif taburlarnn dairesinde bulunan kazalardaki kura ekiminin yapld andaki veya kura ekildikten sonraki ilemlerinin kanuna uygunluunu denetlemesi iin
187 188

Dstur- Asker-i, s. 13. Mustafa Gl, 1870 Asker Alma Kanunu, Askeri Tarih Blteni Yl: 23, ubat 1998, Say: 44, s. 40. 62

grevlendirilmilerdi. Kura ilemi gerekletirilen kazalarn bal olduu redif alaylar ve miralaylar maiyetinde kura ilemini tefti edecek kii bulunmad takdirde rtbesi kaymakamdan az olmamak zere her halkrda ordu tarafndan baka st dzey bir zabit grevlendirilecekti. Bu kanunnameye firarilerle ilgili 1262 / 1846 kanunundan farkl olarak firarilerin saysnn o yl bir blgeden alnacak asker saysna eit veya fazla olmas durumunda yaplacak uygulama eklenmiti. Eer bir blgeden o yl 25 kii asker olarak kura sonucu alnacak ise 5 kii de kuraya katlmadan firar etmi ise bu 5 kii kuraya dahil edilmeksizin dorudan asker olarak yazlacak ve toplam asker ihtiyacndan bu firariler dlerek kalan 20 kii iin kura ekilecekti. Her iki kanunname bu uygulamay devam ettirmiti. Bu kanunnamede ise o blgeden istenen asker says 25 iken kuraya gelmeyen firari says da 25 ise bu kiiler direk olarak asker saylacandan o yl kura ekilmeyecekti. Gelen asker adaylar evlerine gnderilerek firariler bulunmaya allacakt. Ayrca eer istenen asker says 25 olup da firari says 25den fazla olursa ilk yakalanan 25 kii o yl asker olarak gnderilecek fazlas bir dahaki senenin o blge iin istenen askerinden dlecekti.189 Askerlikten kurtulmak kastyla nfus defterlerinden saklanm veya isimleri nfus defterinde kaytl olmasna ramen kayp diye kaydedilenlerden 20-25 yalar arasnda olanlar tespit edildiklerinde dier ahali gibi her sene kuraya katlacaklard. Kura ekimine gemeden nce muaf olanlarn ayrld srada bu kiilerin askerlikten muaf tutulmasn gerektirecek bir zrleri veya hastalklar olsa bile kuraya dahil edileceklerdi. Yakalandklar tarihten itibaren 25 yan am olsalar da 6 sene kuraya katlmak zorunda idiler. Mesela 25 yanda yakalanm olsalar normalde 25 yandan sonra kuraya girmemeleri gerekmesine ramen ceza olarak 30 yana kadar 6 kere kuraya katlacaklard. Eer bu sre zarfnda bu kiilere kura isabet ederse askerlikten muaf olmalarn gerektirecek sebepleri olsa bile askere kaydedileceklerdi. Bu kiiler o sene o kazada uygulanacak kuraya katlmas gereken askerlerden saylacakt. Askerlikten kurtulmak niyetiyle nfus defterlerinden saklanan veya kayp diye kaydedilip sonradan tespit edilen 25 ya st kiiler kura zaman
189

ise

kura

meclisine

deilse

mensup

olduklar

ordu

meclisine

Mustafa Gl, a.g.m., s. 47-48. 63

gnderileceklerdi. Her bir kii iin zel bir torbaya 1 tanesi bo olmak zere 7 kada asker oldum yazl katlar ayr ayr zarflanarak konulup 6 senelik kuras bir anda ekilecekti. Bu kii elini torbaya sadece bir kere sokup kura ekecekti. Eer bo kat karsa redif snfna kaydedilecekti. Asker oldum yazl katlardan biri karsa nizamiye grevini yapmak iin askere alnacakt. Bu kiiler o sene o kazadaki kuraya girmesi gereken asker saysna dahil edilmeyeceklerdi. Askerlik ya gelmeden askerlikten kurtulmas amacyla nfus defterlerinden saklanan veya kaybolduuna dair kayt dlen kiiler tespit edildiklerinde askerlik yalar gelip de kuraya katlacaklar zaman normal kiilere uyguland gibi muafiyetleri iptal edilerek kuraya girecekler, kura karsa yine muafiyetlerden muaf olacaklard. 190 Askerlik yana gelmi olup kuradan nce veya sonra firar edenleri evinde veya baka bir yerde saklayan veya kan kolaylatran kiiler aya kadar hapisle veya bir Osmanl liras para cezasyla cezalandrlacakt. Yataklk eden kiiler bir muhbir aracl ile yakalanrsa alnan para muhbire verilecekti. Eer yataklk eden devlet memuru ise memurluktan azledilip ayn cezalar kendisine de uygulanacakt. 1886 kura kanununda ayn hkm korunmutu.191 20-25 yalar arasnda olup da askerlikten kurtulmak amacyla tfek kullanamamalar iin zellikle parmaklarn krp dilerini sken veya dier azalarnn bir ksmn veya tamamn sakatlayan ya da koparanlar kuralar ekilmeden dorudan asker olarak alnacaklard. Sakatlklarna ve hastalklarna baklmakszn zorunlu askerliklerinin sonuna kadar durumlarna uygun ilerde istihdam edileceklerdi. Bunlar o kazada kuraya katlacak askerlerden saylmayacakt. Eer kasden kendisini sakatlayanlar 20 yandan kk ise askerlik yana geldiklerinde ayn muameleye tabi tutulacakt. 1886 kura kanununda da ayn hkm cari idi.192 Gnll olarak askerlik yapmak isteyenler her trl kalc ve bulac hastalktan ari olup askerlie elverili olmal idiler. Bu kiiler 18 yandan kk 40 yandan byk olmayacaklard. Ayrca Tersane-i Amireye bal yerlerin halkndan olmamalar ve sabkasnn da temiz olmas gerekli idi. Son olarak alt senelik nizami
190 191

Dstur- Asker-i, s. 30-31. Dstur, 1. Tertib, c.5, s. 672. 192 A.g.e. s. 672. 64

askerlii hakkyla ve sresi dolana kadar yerine getireceini kabul etmesi gerekli idi. 18-25 yalar arasnda olanlar kendi bulunduklar blgenin merkez ordusu dndaki dier ordularda ve bahriyede istihdam edilemezlerdi. Fakat kendi ordusunun iinde istedii snf, alay veya taburda istihdam edilebilirdi. 25 yan am olup rediflik ya da mstahfzlk yanda olanlar devletin hem kara hem de deniz kuvvetlerinde istedikleri ordu, alay veya taburda grevlendirilebilirlerdi.193 1886 ylna kadar halkndan asker alnmayan yerlerin sakinlerinden gnlller olursa onlar da geliigzel istedikleri yer, snf, alay ve taburda hizmet edebilirlerdi. Bir yerde askerlik yana girmi olan bir gen kura ekildii esnada gnll olarak asker olmak isterse o yl o yerden alnacak askerlerden saylarak kura bu gnll dlerek kan rakam elde etmek iin ekilecekti. Antalyada bulunan tahtac aireti Mslman Kptilerden olmasna ramen 1290 ylna kadar kuraya dahil edilmeden dorudan asker bedel olarak alnan vergi ile askerlikten muaf tutulmulard. Fakat kendi rzalar ile kuraya dahil edilmek istediklerini devlete bildirdikten sonra devlet de eitlik ilkesini ne srerek imdiye kadar geciktirilmi bu asker almn zaten kanunlara aykr olduunu da kabul ederek 23 Zilkade 1290 / 12 Ocak 1874de ald kararla balatmaya karar vermiti. Bununla birlikte askerlik bedeli olarak dedikleri vergiyi de kaldracan vaat etmiti.194

4) 1886 Kura Kanunu

Prusyadan orduya danmanlk yapmak zere gnderilen General von der Goltzun ynetiminde hazrlanan bu kanunname 1870 tarihli kura kanunnamesini feshetmiti. 25 Ekim 1886 (h.26 Muharrem 1304) tarihli bu kanunname 120 maddelik 8 fasl ve bir hatimeden olumakta idi. Bu sekiz fasl srasyla asker alm ile ilgili genel dzenlemeler, asker alma daireleri, askerlikten muaf olmay gerektiren sebepler ve zrler, firariler ve hile ile askerlikten kurtulmak isteyenler hakknda yaplacak ilemler, muayene ve kura ileminin nasl yaplaca, kura sonras yaplacak ilemler, gnll asker olma artlar ve bedel-i nakdinin ne ekilde verilecei konularn iermekte idi.195 Ayrca Mlkiye Mektebinde ders olarak

193 194

Mustafa Gl, a.g.m., s. 59. Takvim-i Vekyi, Say: 1648, 1 Safer 1291 (m. 20 Mart 1874); Uur nal, a.g.t., s. 43. 195 Faruk Ayn, a.g.e., s. 30. 65

okutulan bu kanuna zamanla birok madde eklenmiti.196 Bu deiikliklerin amac askeri kuvvetleri arttrmak iin bir takm lzumsuz ilemlerden kurtularak asker almn sratlendirmek olarak ifade edilmiti.197 Askerlik sresi ihtiyat ile birlikte nizamiye snfnda 6, redif snfnda 8, mstahfz snfnda ise 6 yl olmak zere toplam 20 yl olarak belirlenmiti. Bu kanunnamede, 1870 kanununda 6 yl olan rediflik sresi 8 yla karlm, 8 yl olan mstahfzlk sresi ise 6 yla indirilmiti. Donanmada armaclk, topuluk, tfekilik, ateilik ve gvertede yaplacak deiik hizmetler ile mkellef olanlar ve donanma sanayi alaylarnda grevli neferlerin nizamiye snfndaki grev sreleri ihtiyat ile birlikte 8 yl, rediflik sreleri de 4 yl olmak zere toplam 12 sene idi. Bu kiiler mstahfzlktan muaf tutulmulard. Fakat 3 sene askerlik yapmadan kendilerinden baka ailelerinin geimini salayacak bir kimsenin olmad bir durumla karlalarak evlerine gnderilirler ise kara ordusu askeri gibi muamele greceklerdi. Askerlik ya, genlerin 20 yana girdikleri seneyi takip eden senenin mart aynn birinci gn balayacakt. 1846 ylndan 1886 ylna kadar uygulanan kura ekimi ile asker almnda 25 yana kadar adna kura isabet etmeyen kiiler nizamiye snfndaki zorunlu askerlik grevini yapmadan dorudan redif snfna kaydediliyordu. Bu sebeple bu kiiler nizamiye snfnda askerliklerini tamamlayan askerlere nazaran daha eitimsiz oluyorlard. Bu da devletin byk bir potansiyel gten faydalanamamas anlamna geliyordu. Bu itibarla 1886 kanunnamesinde 20 25 yalar arasnda isimlerine kura isabet edenler birinci sra anlamnda tertib-i evvel, adlarna kura isabet etmeyenler ise ikinci sra anlamnda tertib-i sni diye ayrlmt. Birinci sradakiler alt yllk nizamiye grevlerini yerine getirirken ikinci sradakiler 6 aydan 9 aya kadar bir sre ierisinde ilk sradakiler gibi nizamiye snfna ait piyade taburlarnda ilk sradakilerin yedei olarak askerlik yapacaklard. lk sradakiler ne zaman ihtiyat snfna naklolunur ise ikinci sradakiler de o zaman efrad- mevkufe olarak adlandrlarak ihtiyat snfna geirileceklerdi. kinci sradakiler memleketlerinde bulunduu sre ierisinde de askeri talimleri renmeye

196 197

BOA, MF. MKT. 163/ 36 (H. 22 aban 1310). Bkz. BOA, Y. PRK. ASK. 192/67. (H. 1320). 66

mecbur tutulmutu. Tertib-i sni askerlerinin nizamiye taburlar seferberlik iin arld zaman grev sreleri uzatlabilecekti. Rumeli ve Girit adasndaki nizamiye taburlarnn sekizde bei tertib-i evvel, sekizde tertib-i sni olacakt. Payitaht stanbulda bulunan taburlarn bete drd tertib-i evvel, bete biri tertib-i sni olacakt. Drdnc, beinci ve altnc ordular nizamiye taburlarnn drtte tertib-i evvel drtte biri tertib-i sni olacakt. Trablusgarp, Yedinci Ordu ve Hicaz frkalarnda ise tertib-i sni askeri bulundurulmayp tamamen tertib-i evvel askeri ile doldurulacakt. leride grlecek lzuma gre asker says arttrlp azaltlabilecek, fakat ordu taburlar iin belirlenen bu oran deimeyecekti. Tertib-i sni askerlerinin mensup olduklar redif taburlarnn depo olan merkezlerinde de talim yapmalarna izin verilmiti. Hangi blgenin tertib-i sni askerlerinin hangi nizamiye ya da redif taburunda grevlendirilecekleri ve grev sreleri her sene Seraskerlik aracl ile belirlenecekti. 198 Grev srelerini tamamlayan tertib-i sni askerlerine evlerine gnderilirken ellerine hangi ordunun hangi alaynn kanc taburunda hangi aydan hangi aya kadar askerlik yaptklarn gsterir bir mhrl czdan verilecekti. Tertib-i sni askerlerinden talim ve terbiyece beenilenlerden askerliini devam ettirmek isteyenler olursa bulunduklar nizamiye taburlarnda bir seneyi tamamlayanlara onbalk rtbesi verilecekti. Sonradan evlerine dnmek isterlerse onbalk maalar kesilmek zere evlerine dnebileceklerdi. Eer evlerine dnmek istemeyip askerlik yapmaya devam etmek isterlerse senedalar olan tertib-i evveller gibi muamele grmek zere devam edebileceklerdi. Askerliini bitirip evlerine dnen tertib-i sni askerleri her nereye giderlerse gitsinler yerlerini mutlaka bildirmek zorunda idiler. ki ay ierisinde kendisinin nerede ve ne ile megul olduunu bildirmeyenler tespit edilirse bu iki ay askerliklerinden saylmayp ceza olarak iki ay daha askerlik yapacaklard. 199 Kura ekildiinde ismine kura isabet edip de baz sebeplerden askerlii tecil edilenlere veya kuraya katlmadan bir yl sonraki kuraya kadar serbest braklanlara

198 199

Bkz. BOA, Y.PRK. ASK. 48/ 27. (Ramazan 1305). Bkz. BOA, Y.PRK. ASK. 48/ 27. (Ramazan 1305). 67

izinli kiiler anlamnda efrd- mezne denilecekti. Kuraya gelmeyenler ile firar edenler ise cezal kiiler anlamnda efrd- mezcre olarak adlandrlacakt. Her bir tabur dairesinden o yl alnmas kararlatrlan acemi asker says ilk olarak geen senenin efrd- mezcresinden, ikinci olarak efrd- mezneden tecil sebepleri ortadan kalkm olanlardan, nc olarak o senenin kurasnda ismine kura isabet eden tertib-i evvel olarak adlandrlan kiilerinden, son olarak da efrd- mevkfe den temin edilecekti.200 Osmanl ordusu asker alm iin alt daireye ayrlmt. Her ordu dairesi drt frka dairesine, her frka iki liva dairesine, her bir liva iki alay dairesine, her alay drt tabur dairesine ve her tabur da drt blk dairesine blnmt. Her liva dairesinde daimi surette bir asker alma kalemi ve her tabur dairesinde de bir asker alma ubesi oluturulmutu. Yani bir ordu dairesinde sekiz asker alma kalemi ile altm drt asker alma ubesi kurulmutu. Ordu merkezlerinde de birer yoklama heyeti bulunacakt. Her bir ordu dairesi biri nizamiye, ikisi redif ve biri de mstahfz olmak zere drt kol orduya ayrlacakt. Nizamiye kolordusuna gerekli asker o ordunun sorumlu olduu blgenin halkndan temin edilecekti. Yedinci kolordu, Yemen ve Hicazda bulunan kaleler iin gerekli askerler drdnc ve beinci ordudan alnan askerlerin fazlallndan temin edilecekti. Girit adas ve Trablusgarbda bulunan daimi askeri kuvvetlere de gerekli askerler geici olarak birinci, ikinci ve beinci ordularn dairelerinden salanacakt. Bu kanunnamede kura ekimi bundan nceki kanunnamelere gre faklyd. O yl o blgede askerlik ya iinde olup ne kadar askerin kuraya katlmas gerekiyor ise mesela 300 kii katlacak ise drt keli ufak 300 tane kat kesilip kuraya dahil edilecek askerlerin isimleri ve knyeleri yazlp bir keye ayrlacakt. Ayn ekilde ayrca drt keli ufak 300 kadn her birine bir numara yazmak zere de 1den balayarak 300e kadar numaralar yazlarak dierleri ile kartrmadan bunlar da ayr bir yere konulacakt. Kuras ekilecek btn asker adaylarnn kendileri veya vekilleri meclis huzurunda bulunmak zere gzlerinin nnde isimlerinin yazl olduu katlar ile numaralarn yazl olduu dier katlar teker teker katlanp

200

Dstur, 1. tertip, c.5, Ankara Baveklet Matbaas, 1937, s. 660. 68

silindir eklindeki zarflara konularak ayr ayr torbalara atlacakt. sim torbas mftye, numara torbas ise meclis azalarndan birine verilecekti. Torbalar azlar ak bir ekilde bu kiilerin nlerinde durur iken mft uygun bir dua okuyacakt. Ardndan nlerindeki torbalarn iindeki katlar kartrmak iin torbalar sallayacaklard. yice kartktan sonra mft isim torbasna elini sokup bir isim ekerek kan zarf azalardan birine verecekti. O da zarf ap kan ismi yksek sesle ilan edecekti. Kimin ismi okundu ise bu kii numara torbasnn yanna gelerek kollar dirseklerine kadar sval, avucu ve parmaklar ak bir ekilde numara torbasndan bir numara ekecekti. Zarf ap iinden kan numaray okuyacak ve grevliler de bu numaray defterdeki isminin hizasnda bulunan numara blmne say ile kaydedeceklerdi.201 Bu ekilde herkesin kuras ekildikten sonra bu yerden 200 kiinin tertib-i evvel olarak askere alnmas istenmi ise kuras ekilen 300 kiiden 1den 200e kadar numaralar kendilerine km olanlar tertibi-i evvel askeri olarak kaydedilecekti. Kalan 100 kii ise tertib-i sni askeri olarak yazlacakt. ncelikle askere, firariler statsndeki efrd- mezcre ile tertib-i evvel numaras ekip askerliini tecil ettiren, sonradan da tecil sebebi kalkan efrd- mezne alnacandan bunlarn says o yl bu blgeden alnacak askerden dlp kalan sayya gre tertib-i evvel kuras belirlenecekti. Toplam 300 kiiden 200 kii alnacak idi ise 10 kii de efrd- mezcre veya tecil sebebi ortadan kalkan efrd- mezne ise bunlar dorudan asker saylacandan 200 kiiden bu 10 kii dlecek ve kalan 190 saysna kadar kurada kendisine isabet edenler tertib-i evvel saylacakt. 191den 300 rakamna kadar olan kiiler ise tertib-i sni addedilecekti. Sadece kendisinden baka evine bakacak kimsesi olmama sebebiyle askerlii tecil edilenlerin bu mazeretleri ortadan kalkar da o sene askere alnmas gerekenlerden olur ise bu kiiler o senenin o blgeden istenen asker saysndan dlmeden fazlalk asker olarak askere alnacakt. O sene o blgeden kura sonucu toplanan tertib-i evvel askerinin saysnda tahsis edildikleri askeri blgelere sevk edilmelerinden nce herhangi bir sebeple eksilme olursa o senenin tertib-i sni askerinin ilk numarasndan balayarak bu eksik tamamlanacakt. Ancak o yerin tertib-i evvel askerlerinden olup da baka bir yerde
201

Dstur, 1. Tertib, c.5, s. 680. 69

olan yani dier bir asker dairesinde olanlar sonradan ordularnca kendi dairelerine gnderileceklerinden onlar iin tertib-i sni askerinden tertib-i evvel askerine nakil yapmaya gerek grlmemiti. Bu kanunnamede efrd- mezcre olarak adlandrlan firarilere yataklk edenler eer asker ise bunlarn yalarna uygun snflarda (nizamiye, redif veya mstahfz) bir sene zorla silah altna alnmas isteniyordu. Bu ceza onlarn askerlik sresinden de dlmeyecekti. Ayrca bu kiilerden nakdi para cezas da alnmayacakt. Muhbirle ortaya km ise muhbirine, firarinin ceza olarak zorla istihdam olunduu 1 senelik askerlikten alaca drt aylk para verilecekti. Askerlik yanda bulunan bir gen Tezkere-i Osmani olarak adlandrlan nfus czdann bir bakasnnki ile deitirip o kiiye kura ektirir veya kendisine tertib-i evvel kuras ktktan sonra czdann bir bakasna verip onu gndermeye alr veya askerlikten kurtulmak iin kura ncesi muayenede kendisinin adyla hasta bir adam gsterirse firari olarak saylacakt. Talebe olup imtihana girmeye cesareti olmayan kiiler de yerlerine bir bakasn sokmaya alrlarsa ayn minvalde addedileceklerdi. Bu sahtekrlklara ortaklk ve yardm edenler de askeri ceza kanununa gre bir haftadan iki aya kadar hapisle cezalandrlacaklard.202 Bir delikanl askerlik yana girmeden nce veya kura ekimine katlmadan nce ailesine kendisinden baka bakacak kimsesi olmayanlar kategorisine girerek askerlikten kurtulmak amacyla evlenir de askerlii tecil edildikten sonra kadn boad tespit edilirse firari saylarak askere alnacakt. Bu tr hileli evliliklerin tespit edilmesinden redif zabitleri sorumlu tutulmutu. Ailesine kendisinden baka bakacak kimsesi olmayanlardan saylarak askerlikten kurtulmak amacyla yedi sekiz yandaki kz ocuklaryla veya dourmas mmkn olmayan yal kadnlarla szleerek evlenenlerin bu yaptklar zr sebebi olarak saylmayacakt. Firari olanlardan iyileemeyecek kadar kalc ve bulac hastalklar olan ve bunu askeri doktorlarca belgeleyenler zorla askere alnmayacak, ihra tezkereleri hazrlanarak kendilerine verilecekti. Ve hastalklarnn ilerlememesi ve yaylmamas

202

Dstur, 1. Tertib, c.5, s. 672-673. 70

iin devlet tarafndan gerekli btn tedbirler alnacakt.203 Gnll olarak askerlik yapmak isteyenler ebeveynlerinin rzasn almak zorunda idi. Ve bu kiilere din ve devlete tam bir sadakatle hizmet edeceklerine dair alay veya tabur meclislerinde alay veya tabur imamlarnca yemin ettirilecekti. Ardndan da askeri elbiseleri verilecekti. Redif veya Mstahfz snfnda bulunduklar halde silah altna alnmak isteyen gnlller hangi snfa mensup iseler o snfa kabul edileceklerdi. Ayrca bulunduklar snftaki tamamlamalar gereken sre kadar gnll olarak istihdam edilebilirlerdi. Bu sreyi gnll olarak silah altnda tamamladktan sonra zerlerine den zorunlu askerlii tamamladklar iin istedikleri kadar silah altnda bulunabilirlerdi. Kaytl olduklar yerin dndaki bir askerlik dairesinde gnll olarak askere gidenler kaytl olduklar yerlerden istenen askerlerin saysndan dlecei iin kayt eden daire bu gnll kiilerin kaytl olduu dairelerdeki redif livalarna bu askerlerin dlmesi iin bilgi verecekti. Zabtiye, Jandarma ve Polis gibi gvenlik glerinde istihdam edilenler askerlik ya ierisinde iseler kuraya katlacaklar eer tertib-i evvel numaras isabet ederse de askere alnacaklard. Ayrca bu kiilerin bu gvenlik glerinde geirdikleri zamanlar askerlik srelerinden dlmeyecekti.204 Ar cezalarla, halka tehir edilerek mebbet veya geici krek veya kale hapsi cezasyla, bir daha dnmemek zere srgn ve memuriyetten azil ve medeni hukuktan mahrumiyet gibi cezalarla mahkum olmu katiller askerlik erefinden mahrum tutularak askere alnmayacaklard.205 Askerlik ya ierisinde herhangi bir sutan tr yarglanmak zere tutuklu bulunduu adliyece askeralma meclisine haber verilen zanllar kaytl olduklar blgede iseler bizzat kuraya katlacaklard. Eer kaytl olduklar yerin dnda iseler kuralar gyaplarnda ekilecekti. Muhakemeleri sonucu bir nceki paragrafta deinilen cezalardan birine arptrlrlarsa askere alnmayacaklard.

203 204

Dstur, 1. Tertip, c.5, s. 673. Dstur, 1. Tertip, c.5, s. 683. 205 Bununla birlikte Badatda 6. orduya kura ile gerekletirilecek asker alm iin gerekli olan nfus saym yaplamad iin noksanlar hapishanelerdeki hafif sululardan temin edilmiti. Hatta senelik 300-400 kiinin bu yolla Badattan asker olarak alndna dair bkz. BOA, .DH. 1297/ 101718 (25 Cemaziyl-evvel 1286). 71

Devlet memurlar (defter-i hakani memurin ve ketebesi) askerlik yapmakla mkellef tutulmulard. Askerlik ya gelen memurlardan kurada kendisine tertib-i evvel numaras kp bedel de vermeyecek olanlar ile tertib-i sni ekip alt aydan dokuz aya kadar bir sre iin askere alndnda, devlet ilerinin aksamamas iin askerliklerini tamamlayana kadar yerlerine vekil brakabileceklerdi. Bu vekiller bu memurlarn ald maan yarsna alacaklard. Maan kalan yars askerlik hizmetine alnan memurun ailesine verilecekti. Ayrca nakdi bedel vererek rediflie kaydedilen memurlarn redif taburlar silah altna alnmas icap ettiinde de yerlerine vekil brakarak askere alnabilecekti.206 Yezidiler askerlik yapmann dini inanlarna aykr olduu gerekesiyle nakdi bedel vererek askere alnmaktan kurtulmulard.207 Fakat zellikle Musullu Yezidiler iin 9 Zilhicce 1308 / 16 Temmuz 1891 tarihinde kendi mezheplerinde kalsalar veya Hristiyanlka geseler bile askere alnacaklarna dair bir irade karlmt. Yezidilerden Daire-i Naciye olarak ifade edilen slma girenlerle birlikte girmek isteyenler de olursa asker alma kanununa gre asker olarak istihdam edileceklerdi.208 Yezidilerden nakdi bedel vererek askerlik yapmayanlar olduu gibi bu nakdi bedeli vermeyip devlete yaklak 40 bin lira borcu olan bakayalar da vard. Devlet bakayalarn toplanmas iin harekete getiinde zaten ar bortan dolay kaybedecek bir eyi olmayan bakaya kalm Yezidilerin memleketlerini terk ederek Rusya topraklar iindeki mezhebdalarnn yanna kama ihtimali ortaya kmt. Bu itibarla dier ahali iin belli bir tarihe kadar olan bakayalar affeden devlet, bu affn Yezidilerin kap gitmemesi iin onlara da temil etmiti.209 Nizamiye askerliinin ikinci ksm olan ihtiyat snf ile kuraya katlp da ismine kura isabet etmeyen tertib-i sni askerleri ayn zamanda yol ilerinde almakla mkellef tutulmutu.210 nemli sorunlardan bir tanesi kura ileminde grevli memurlarn grevleri dna karak asker olmas gerekenleri el birlii ile muaf olarak gstermeleri idi.

206

BOA, BEO, 640/ 47959; BOA, DH. MKT. 1671/ 51. Kanun tarihi 21 Zilkade 1303, bkz. Sarkis Karako, Klliyat- Kavanin, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 2006, s. 732. 207 BOA, DH. MKT. 1596/ 82 (18 C 1306); BOA, MV. 39/10. (H. 7 Ca 1306). 208 BOA, BEO, 762/ 57115.(R. 27 Mart 1312) 209 BOA, DH. MKT. 1596/82 (H. 18 C 1306). 210 BOA, DH. MKT. 2061/54 (H. 22 aban 1310). 72

zellikle bu memurlar kazalardaki zengin ve eraftan olanlardan ekinip korktuklarndan onlarn ocuklarnn askere alnmamasna gz yummular ya da onlarla anlap klfna uydurarak askerden muaf tutmulard. Ya da fakir birisini bularak olunun yerine usulsz olarak askere gndermilerdi.211

5) zel Ykmllkler
14 Zilhicce 1306 / 11 Austos 1889 tarihli bir kanun ile Hicaz, Yemen, Trablusgarb ve Fizan gibi yerlerde askerlik yapanlarn dier blgelerde askerlik yapan kiilerle ayn srede askerlik yapmalar zahiren adil olarak grnse de bu blgelerin iklim artlarnn zellikle de ar scan, hava muhalefetinin, ok uzak olmalarnn ve bu blgelerin corafi konum olarak zel blgeler olmalarnn getirdii zorluklar sebebiyle buralarda askerlik yapanlara bir ayrcalk salanmas sz konusu edilmiti. ncelikle Hicaz ve Yemende askerlik sresi 2 yl, Trablusgarp ve Fizanda ise 1 yl olarak belirlenmiti.212 Bu makul gibi grnen sebepler yannda bu gibi blgelerin devlete isyan etmi olan yerler olduunu anmsarsak buralara di geirilemedii ve pek de stne gidilmek istenmemesi gibi sebepler bu blgelerin askeri ykmllklerini dier muti blgelere nazaran daha esnek artlarda yerine getirilmesini salamaktadr. Sadece Sultan Abdlaziz dneminde Karada, Girit, Tunus ve Yemen gibi blgelerde kan i isyanlar hatrlamak yeterli olacaktr.213

a) stanbula zel Ykmllkler

Avrupal byk devletlerin seferber olan ordular ile ihtiyat kuvvetlerini gelitirmek iin ok daha fazla insan askeri eitimden geirdikleri gz nne alnarak Osmanl Devletinin da bu balamda daha fazla askere ihtiyacnn olduu ve yeni asker kayna bulma arzusu ortaya kt grlmektedir. Bu itibarla eskiden beri askerlikten muaf olan stanbul halkn Kanun-i Esasinin ikinci maddesi gereince de askeri eitimden geirmenin faydal olaca dnlmt. Fakat yle bir eitimden geirileceklerdi ki askeri imtiyazlar fazla sarslmadan sadece seferberlik halinde payitaht stanbulun dna kmadan sadece ehri koruyacak ekilde bir mkellefiyet verilecekti. Savan getirecei felaketlerden kendilerini son
211 212

BOA, TFR. I. KT. 41/ 4076. (5. 3. 1322) Dstur, 1. Tertip, c. 6, s. 408-409. 213 Uur nal, a.g.t. , s. 25. 73

are olarak korumak ve ehri mdafaa etme amacna ynelik bir eitimden geirileceklerdi. 21 Ramazan 1311 / 28 Mart 1894de Padiaha sunulan bir lyihada stanbul halk iin zel bir askeri mkellefiyet kanunu hazrlanmt. Dersaadet ve Bild- Selsede (Eyp, Galata ve skdar) yaayan Mslmanlar dier blgelerde yaayan Mslman halk gibi asker alma kanununa uygun bir ekilde askerlik hizmeti ile mkellef tutulacakt. stanbul halknn Mslman erkek nfusuna gre Dersaadet ve Bild- Selsede tabur daireleri tekil edilecek ve her birinde de bir asker alma ubesi tesis edilecekti. stanbul halk imdiye kadar bakentte bulunan tfaiye ve Sanayi taburlarna kaydedilirken bundan sonra bu taburlarn mevcuduna gre alnacak asker iin dzenlenecek kura ekiminde tertib-i evvel numaras ekenler bu taburlara, tertib-i sni ekenler ise 6 ay mddetle stanbulda bulunan nizamiye piyade taburlarnda istihdam edileceklerdi.214 Bedel-i nakdi vermek isteyen tertib-i evveller 6 ay mddetle nizamiye piyade taburlarnda askerlik yaptktan sonra kaytl olduklar ordu dairesinin redif snfna nakledileceklerdi. Her tabur dairesi kanuna gre bir redif taburu tekil ettikten sonra mnavebe ile talim edecekti. Btn Osmanl ordular seferber olduunda tfaiye ve Sanayi taburlar mevcut nizamiye askerlerinin ihtiyatta olanlar ile btnleeceklerdi. Ayn ekilde btn ordular seferber olduunda stanbulda bulunan redif taburlar ek taburlar da tertip edilerek silah altna alnacak ve bunlar sadece stanbulu korumakla ykml olacaklard. Byle bir bir durumda tertip edilecek mstahfz taburlar da sadece stanbulu koruyacaklard.215

b) Trablusgarba zel Ykmllkler

6 Terinisani 1317 / 19 Kasm 1901 tarihli bir kanunla Trablusgarbdaki Mslmanlara memleketleri dna karlmadan sadece kendi topraklarn korumak zere 5 senelik nizami askerliin yalnzca bir senesini silah altnda geirmek artyla askeri ykmllk getirilmiti. Silah altnda geirilecek bir sene 1 Receb 1320 / 4 Ekim 1902 tarihli ek bir kanunla iki seneye karlmt.216 Bu silah altnda iken eitimlerde baarl olanlara ailelerini grmeleri iin sk sk izin verilecekti. 5 senelik nizamiye askerliini tamamlayanlar 5 senelik mstahfz snfna kaydedilecekti.
214 215

BOA, Y. MTV. 84/ 37. BOA, Y. MTV. 84/ 37. 216 Dstur, 1. Tertip, c. 7, s. 908- 909. 74

Burada redif snf oluturmaya gerek duyulmamt. Buras iin askerlik ya 20 ile 30 ya aras olarak belirlenmiti. Gnll asker olmak isteyenler 28 yandan byk olmayp serseri, evsiz ve erefsiz kiilerden olmayacakt. Kuloullarndan217 askerlik yapmak iin mracaat edenler olursa Kuloullarna ait btn ayrcalklardan tamamen vazgemesi artyla kabul edilecekti. Kuloullar ayan ve meayihleri de 1319 ylnda asker alma kanununa tabi olacaklarn devlete bildirmilerdi.218 Askerler drt ayn sonunda imtihanla onba ve blk emini, sekiz ay sonunda ise avu ve baavu olabileceklerdi. Asker alm devaml eitimli asker bulundurulmas iin senede iki defa gerekletirilecekti. Bir kere yapld takdirde eitilmi olan askerlerin hepsi terhis olacandan mahzurlu grlmt. Birincisi Safer, ikincisi Kasm aylarnn banda yaplacakt. Askeralma ilemlerini nizami kuvvetlere bal binbalar, katipleri, ve onlara bal belirledikleri memurlar aracl ile gerekletirilecekti. Nfus saym ise dier eyaletlerde gerekletirildii gibi bu i iin grevlendirilmi memurlar vastasyla yaplacakt. Askeralma daireleri ileriki yllarda gerektiinde deitirilmek zere birincisi, Trablusgarb, Tacure, Hifare, Mencin, Aziziye, Zanzor, Zaviye, ikincisi, Acilat, Zevare, ncs, Hums, Melata, Zilleteyn, drdncs, Msrata, Tavurga, Sortle, beincisi, Terhone, Urfle, altncs, Cebel, Gryan, Kekesle, Mjde Havz, yedincisi, Zentan, Fasato, Nalut, sekizincisi ok uzak olmas hasebiyle sadece Gadamis olarak belirlenmiti. Askerlere yiyecek olarak ahalinin alkn olduu arpa ekmei ile pezin gibi gdalar verilecekti. Askerlerin kyafetleri krmz ceket, siyah pantolon, kaput, fes ve izmeden ibaret olacakt. Erlere on, onbalara on be, blk eminlerine yirmi, avulara yirmi be, baavulara otuz kuru, maa verilecekti. Nakliye taburunun hayvanlar develerden oluacakt. Kendisinden baka ailesine bakacak kimsesi olmama durumunda olanlar nizamiye askerliinden muaf olup Trablusgarbta pek i olmayan eyll aynda kendilerine en yakn askeri birlie giderek bir ay boyunca askeri talim grecekti. Bu
217

Kulolu tabiri, Kuzey Afrikada Trklerle yerli halkn evliliinden doan kiilerin oluturduu askeri, idari ve dini alandaki grevleri sebebiyle imtiyazl, iyi eitim alm, devaml surette devletten maa alan, devlete sadk bir snf iin kullanlmaktadr. Bkz. Ahmet Kavas, Kulolu, DA, c. 26, s. 359. 218 BOA, DH. MKT. 2552/ 49. 75

kiilerin mazereti ortadan kalkar ise ylda bir yaptklar askerlik silah altnda geirecekleri sreden dlecekti. Mekatib-i Aliye den diploma alp devlet hizmetlerinde alanlar askerlikten muaf idiler.219

c) Yemene zel Ykmllkler

2 Safer 1328 / 13 ubat 1910 tarihinde Yemen halk Cebel ve Tehamedende kurulacak olan nizamiye ve jandarma taburlarnda askerlik yapmakla mkellef tutulmutu. Bu taburlar orduya ve askerleri de askeri kanunlara bal olacaklard. Burada grevlendirilecek askerler 20 ile 30 ya aralnda olacakt. Fakat taburun gerek kurulma sebebine uygun olarak taburda bulunmas hayati neme sahip olan askerler iin ya snr olmayacakt. Ve bu askerler bulac hastalklara sahip olmayacaklard. Askerlerin elbiseleri yerel kyafetler gz nne alnarak belirlenecek ve yeknesak olacakt. Tabur, orduda kullanlan silah ve cenbiye (az eri Arap ba) ile donatlacakt. Tabura kaydolanlar iki sene askerlik yapmakla ykml idi. Bununla birlikte bir senesini tamamlayp makbul bir zr olanlar askerlikten muaf olabileceklerdi. Taburdaki zabitlerin beenisini kazananlar arzu ederlerse yeniden grev yapabileceklerdi. Erlere aylk yzer, onbalara yz yirmier, avulara yz krkar, baavulara ise yz altmar kuru verilecekti. Ayrca hepsine birer ift ekmek verilecekti. Askerliklerini bitirip tezkerelerini aldklarnda isterlerse ve bo yer var ise rtbeleri ile vilayet jandarma snfna nakil olabileceklerdi. Eer yer yoksa rtbeleri baki kalmak zere bo yer alana kadar er statsnde istihdam edilebileceklerdi. Askerlikle ilgili ilerin dndaki zamanlarda ailelerini grmeleri iin izin verilebilecekti.220

d) Airetlere zel Ykmllkler

1846 kura kanunu sonras gerekletirilen asker almlarnda baz airetlerin kuraya katlmama konusunda bir diren sergiledikleri grlmektedir. Devlet bu airetleri kontrol altna alamamasn, idari merkezlere uzak yerlerde yaamalarndan dolay onlarn durumlarndan haberdar olamamasna balamakta idi. Ayrca bu
219 220

Dstur, 1. Tertip, c. 7, s. 723- 726. Dstur, 2. Tertip, c. 2, Matbaa-i Osmaniye, Dersaadet, 1330, s. 85-86. 76

airetlerin yaadklar blgeleri idare etmekle grevli mdrlerin bu insanlar ekmek kaps olarak grmeleri sebebiyle onlarn kanunsuzluklarn rtmesine dayandrmakta idi. Bu itibarla devlet de kura ile asker almn gerekletirmek iin kuraya katlmaktan imtina eden baz airetlerin yaad yerlere askeri kuvvetler gndererek onlar korkutmak suretiyle hisselerine den askeri temin etmekte idi. rnein 1263 ylnda Karahisar- Sahib kazasndaki baz airetlerden bu suretle asker temin edilmiti.221 Dou Anadoluda merkezi otoriteyi salamak, devletin etkin olaca yeni bir sosyo-politik dengenin kurulmas, airetlerin askeri gcnden faydalanlmas, blgede Ermenilerin srdrd faaliyetlerin engellenmesi ve muhtemel bir Rus saldrsna kar blge savunmasnn glendirilmesi amacyla 7 Rebilevvel 1308 / 21 Ekim 1890 tarihli bir kanunname ile uzun sreden beri zel sebeplerden dolay dzenli orduda istihdam edilemeyen, sava zellikleri ile mehur ve savamay adet haline getirmi, adrlarda yaayan Arap, Krt, Kara Papak ve Trkmen airetlerden asker temini ile oluturulmas planlanan Hamidiye Svari Alaylar kurulmutu.222 Bu alaylar drt blkten az, alt blkten fazla olmayacakt. Blklerde en az 128, alaylar da ise 512 kii, blkler de en fazla 192 alaylarda ise 1152 kii olabilirdi. Nfusu msait olan airetten bir veya birka alay tekil edilebilirdi. Bu alaylar alacaklar sra numarasnn sonuna Svari Hamidiye Alay lakab taklarak isimlendirileceklerdi. Nfusu alay oluturmaya yetmeyen airetlerden ise nfusuna gre bir, iki veya blk tekil olunacakt. Fakat bar zamannda airetlerden karma bir alay oluturulmas tehlikeli grldnden bu ayr ayr airet blklerinden oluturulan alaylara bar zaman birletirilmeden birbirlerinden bamsz askeri talim yaptrlacakt. Bunlar sava zaman ihtiyaca gre birletirilip alay formatna sokulacaklard. Mmkn olduu kadar airetlerin birbirleriyle temas engellenmek isteniyordu. Her ne sebeple olursa olsun airetlerden Hamidiye Alaylarna dahil olmayanlar askeralma kanunanmesinin hkmlerine tabi olup hibir hal ve surette bunlarn genel silahl kuvvetler bnyesinin dnda kalmasna izin verilmeyecei, gerekirse zor kullanarak askere alnacaklar zerinde

221 222

BOA, A. MKT. 72/57 (4 R 1263). Cezmi Eraslan, Hamidiye Alaylar, DA, c. 15, s. 462. 77

durulmutu.223 Bu airetlerin ve kabilelerin 17 yandan 40 yana kadar olan erkek bireyleri bir deftere kaydedilecek ve bu kaytlar alay ve blk kumandanlklarnda saklanacakt. Bunlarn birer sureti o blge dairesi dahilindeki redif depolar, Hamidiye Askerleri Umum Komutanl ve merkez ordularda da bulundurulacakt. Birinci derecedeki efrd- ibtidiyye denilen acemi neferler askerlie altrlmak iin her sene ay askeri eitime tabi tutulacaklard. kinci derecedeki efrad- nizamiyye denilen usta askerler her sene yaylaklarnda toplanarak askeri talim yaptrlacakt. En az senede bir olmak zere iki ay boyunca alay alay yaylaklar dnda toplanp takm, blk, alay ve avc talimi ile karakol ve keif kolu, devriye kolu ve ordugah tertibi gibi seferberlikte ve i gvenlikte gerekli eitimler yaptrlacakt. Ayrca bir yerden baka bir yere hzl bir ekilde piyade askeri nakledebilmek iin atlarnn arkasna bir piyade askeri alp hareket etme eitimi ile gerektiinde bir blgenin mdafaasn ve tfekleri ile piyade askerinin vazifesini ifa etmek iin drt atn bir insana terk edildii hallerde piyade olarak nasl hareket edilmesini reten Dragon talimi de retilecekti. nc derecedeki efrd- redife denilen yedek askerler ise sava kt takdirde ihtiya halinde silah altna alnacaklard. Bunun dnda kendi ileri ile megul olacaklard. Birinci ve ikinci derecedeki askerler alayn airet reisi olan en byk zabitten izin almakszn memleketi dna kamazd. Askerler elbiselerini, hayvan ve eyer takmlarn kendileri tedarik edeceklerdi. tima zamanlarnda ise tfek ve cephaneleri ile alay sancan devlet verecekti. 12 aban 1328 / 19 Austos 1910 tarihinde Airet Hafif Svari Alaylar Nizamnamesi ad altnda airetlerin askerlik hizmeti iin yukardaki kanunu fesheden yeni bir yasa hazrlanmt. Airet mensuplarnn muvazzaf askerlik sresi 27 sene olarak belirlenmiti. Ve bu ykmllk her ahsn 18 yana girdii yln Mart aynn birinci gnnden itibaren balayp 45 yan bitirene kadar devam edecekti. Bu 27 senenin ilk yl btidaiye, sonraki 12 sene Nizamiye ve son 12 senesi de redif olarak tasnif edilmiti. Her sene belirlenmi bir zamanda alaylarn

223

Dstur, 1. Tertip, c. 6, s. 990- 998. 78

adna kura fermanlar gnderilecekti. Kura meclisleri huzurunda 20 yan dolduranlardan gerekli artlar tayanlar alaylara kaydedilecekti. Gerekli artlar tamayanlar ile kuraya gelmeyenler asker almna tabi tutulacaklard.224 29 Rebilevvel 1330 / 18 Mart 1912 tarihli Airet Svari Alaylar Hakknda Nizamname bal ile airetlerin askeri ykmllkleri ile ilgili yeni bir yasa daha karlmt. Bu yasa ile askerlik sreleri 25 sene olarak belirlenmiti. 45 yan dolduranlar askerlikten karlacaklard. lk 12 senesi Nizamiye kalan ise rediflik olarak isimlendirilmiti. Airet mensubu genlerden 18-20 ya arasndakiler veya ailesine kendisinden baka bakacak kimsesi olmayanlardan gerekli artlar tayanlar gnll olarak askere alnabileceklerdi. Ayrca bu kiiler muayene ve yoklamaya tabi tutulacaklard.225 Badatta ii mezhebinin yaylmasn engellemek amacyla devlet birka tedbir dnmt. Bu tedbirler Osmanl topraklarnda yaayan ii mezhebine tabi olanlarn batl itikadlar nasihat ve tle tashih edilemeyecei kanaatinden kaynaklanmakta idi. Baz airetler tam olarak itaat altna girmediklerinden asker alma kanunu bu airetler zerinde uygulanamyordu. Devlet de airetlere eer ii mezhebine dahil olmazsanz asker alma kanunundan muaf olursunuz demiti. Bununla iilie kar bir kalkan oluturmak istemi ve bunu siyaseten zorluk karma olarak adlandrmt. Ayrca iilii kabul edenleri askere aldktan sonra kendi ordular dairesinde asker olmalar gerekmesine ramen Snnilerin ierisinde eritmek iin baka ordulara naklederek istihdam etmek istemiti. 6. Orduda da sadece Snni askerleri istihdam etmekle iilie kar bir mukavemet sergilemek istiyordu. Bir dier tedbir de ii mezhebine tabi olan genlerden bazlarnn Meihatn belirleyecei medreselerde dini eitim grmeleri amacyla stanbula getirilmeleri olarak planlanmt. Gen olmalar itibariyle henz iiliin batl itikad bu dimalarda oturmadndan bu verilecek dini eitimle Snniliin alanarak ii itikadnn doal olarak zail olaca dnlyordu. Ardndan bu genlerin uygun bir maa tahsis edilmek suretiyle memleketlerine gnderilerek oradaki hemcinslerine Snnilie ait dini ilimleri retmeleri bekleniyordu. Bu suretle iiliin yaylmasna bir set ekilmi olacakt. Fakat planlanan bu askeri tedbirler iki

224 225

Dstur, 2. Tertip, c. 2, Matbaa-i Osmaniye, Dersaadet, 1330, s. 649- 653. Dstur, 2. Tertip, c. 4, Matbaa-i Amire, Dersaadet, 1331, s. 371- 386. 79

mezhep arasndaki nefreti krkleyerek siyasi bir kriz kartabilecei endiesiyle askya alnm bu balamda genlere Snnilik eitimi vererek iilie kar koymak tasvip edilmiti. 226

6) Askir-i Mlkiye Ordusu

Kurulduuna dair herhangi bir bilgi bulunmayan bu ordunun 10 Zilkade 1294 / 16 Kasm 1877 tarihli kanunnamesinin, devletin genel ordularn tekil eden nizamiye, redif ve mstahfz snflarna takviye bir g oluturma amacna ynelik olarak hazrland sylenebilir. Byle bir snfla dier askeri snflarda grev yap(a)mayan kiileri de silahl kuvvetler bnyesine katarak mmkn olduu kadar savama potansiyeli olan insan darda brakmamay planlad ne srlebilir. Devlet henz askerlik yana ulamam 17 yan am, askerlik yanda olup da isimlerine kura isabet etmeyen, zorunlu askerlik yan geip 40 veya 45 yan am kiilerden gnll olarak bir ordu kurmay planlamt. Bu snfn askerlerinden kura isabet edenler, redif veya mstahfz snfna kaydolanlar bu ordudan karlacaklard. Osmanoullar hanedanna mensup kiiler, kabinedeki nazrlar ve Meclisteki grev sreleri henz sona ermemi olan vekiller ve yeler silah altna alnmaktan muaf tutulacaklard. Bunlarn dndaki memurlar ve ilmi rtbeleri olan kiilerin gerekirse askeri muafiyetleri zel kanunla belirlenecekti. Bnyelerinin askerlie elverisiz olduunu muayene sonucu ispatlayanlar da doal olarak askerlikten muaf tutulacaklard. Bu snfn askerleri vatann ok byk tehlikelerle kar karya kald zamanlarda devaml olarak bir yerin gvenliini sarsacak bir durum ortaya ktnda o blgede askeri kuvvetler olmad ya da askeri kuvvetlerin yetersiz kald durumlarda yeterli silahl kuvvet o blgeye intikal edene kadar geici olarak o blge iinde asayi ve emniyeti muhafaza etmeye alacaklard. Hkmet ne zaman bu ordunun toplanmasn isterse o zaman bu snf silah altna girmeye mecbur olacakt. Acil durum ortadan kalktnda bu askerler salverileceklerdi.

226

BOA, Y. MTV. 54/82. (H. 22 Safer 1309). 80

Her vilayette bir veya birka Asakir-i Mlkiye frkas tekil edilecekti. stanbul ve ona bal yerler de bir vilayet olarak addedilerek burada da kurulacakt. Her frka en az en fazla drt alaydan, her alay en az en fazla drt taburdan, her tabur da en az drt en fazla on blkten meydana gelecekti. Her blkte ise altm ile yz arasnda asker bulundurulacakt. 227

7) Orduya Nakliye Arac Verme Ykmll

12 Muharrem 1307 / 8 Eyll 1889 tarihinde yaynlanan bir kanun ile seferberlik halinde ordunun emrinde kullanlmak zere btn Osmanl halkna nakliye arac verme ykmll getirilmiti. Ya da orduya alnacak nakliye aralar iin gereken paradan hissesine deni demekle mkellef tutulmutu. Bu ykmllk ordunun bu aralara ihtiyac ortaya ktnda ve bu durumun devam durumunda padiahn iradesi ile balayacakt. Gerekli nakliye arac ihtiyac Harbiye Nezaretince tayin edilecekti. Nakliye aralarnn seferber olacak askerlerin bulunduu yerlerden mi yoksa civar blgelerinde mi yoksa askerlerin topland mevkilerden mi yoksa nisbeten hayvan ve arabas ok olan yerlerden mi yoksa askerleri seferber olmayacak yerlerden mi tedarik edilip edilmeyecei de Harbiye Nezaretince ett edilerek tespit edilecekti. htiya olan hayvan ve arabalarn tedariki iin devlet iindeki btn nakliye aralar kayt altna alnacakt. Halk bu aralar vermeye mecbur olmakla birlikte hayvan ve arabalar alnanlarn bu verdikleri aralarn bedelleri verenlerin oturduu kazadaki insanlarn servetlerine gre bltrlerek taksim edildikten sonra herkesin hissesine isabet eden miktar hepsinden ake olarak tahsil edilecekti. Daha sonra elde edilen mebla hayvanlar alnan kiilere denecekti. Bu alnan hayvanlarn paras sahiplerine hi geciktirilmeden yerel hkmet tarafndan verilecekti. Para verenlere ayrca ka kuru verdiklerine dair makbuz verilecekti. Olaanst durum ortadan kalkp nakliye aralarna olan ihtiya zail olduunda para verenlerin makbuzlarna ilenmi olan verdikleri miktar devlete dedikleri vergiden dlecekti. Bu aralar gerektirecek durum ortadan kalktnda normal artlarda ordunun mal olmayan bu nakliye aralar eer bu aralarn alndklar mahallere gtrlmesi masrafsz ise bu mahallere eer masrafl ise bulunduklar yerlerde mlki ve askeri memurlarn ortak
227

Dstur, 1. Tertip, c. 4, Matbaa-i Amire, stanbul, 1290, s. 66-70. 81

gayreti ile mzayedeye karlarak satlacakt. Elde edilen gelir ahalinin vergisinden dldnden hazineye ait olmak zere bu aralarn alnd yerlerin mal sandklarna kayt altna alnarak gnderilip teslim edilecekti.228 Padiaha ait ahrlardaki hayvan ve arabalar bu ykmllkten muaf idi. Askeri snfta ve jandarmadaki zabitlere ait hayvanlar ile mlkiye memurlarnn grevleri icab kullandklar hayvan ve arabalar da bu mkellefiyetten istisna tutulacaklard. Damzlk ya da damzlk olmaya aday ksraklarla, gebe ve yavrusu st emen hayvanlar yerel idare tarafndan belgelenmek kouluyla muaf idi. Posta hizmetlerinde, devlet dairelerinde ve demir yollar ilerinde kullanlan hayvanlar ve arabalar da verilmeyecekti. Zabitler ve askerlik yapan neferler nakliye aralar iin nakit para vermekten mstesna idiler. Yukarda saylan mstesna hayvanlar ve arabalar dnda gerek kendi ii gerek iilik ya da nakliye ileri iin kullanlan ne kadar hayvan ve araba var ise gerektiinde el konulabilecek iken bu ilem esnasnda ok da arya kamadan arazi ve emlak sahiplerinin birbirlerine yardm etmesini ve ziraatn sekteye uramamasn salayacak tarzda orta bir yol tutulmas gerektii vurgulanmt.

228

Mtemmim, Hilal Matbaas, Dersaadet, Zilkade 1335, s. 114-128. Mtemmim: Eski ve yeni tertip dsturlara girmemi olup 1 Eyll 1333 tarihinde yrrlkte olan 72 adet kanunun yer ald kanun derlemesi. 82

3. BLM ASKER MUAFYETLER 1) Askeri Muafiyetlerin Kayna

Baz kanunlar hazrlanrken birtakm etkenler gz nne alnarak kanunun herkes iin uygulanmayacan belirten istisnalar da ortaya kabilir. stisnay douran etkenler uygulanmas akli olarak mmkn olmama, ekonomik veya baka menfaatler, tedbir, ehliyet ve liyakat eksiklii, inan, sayg, merhamet, sosyal duyarllk, hastalk ve benzeri zaruretler gibi genel sebeplerden kaynaklanabilir. Kanunlara istisna konulmasn kanunlarn slm kanunlar erevesinde dzenleyen Osmanl devletinin en byk kayna olan Kurana kadar gtrmek mmkndr. Tabii ki tek esin kaynann slm olduunu sylemenin zellikle Tanzimat dneminde Avrupadaki hukuki ve siyasi gelimelerin Osmanl zerindeki etkisi ve siyasi akln hakimiyetinin tesiri gz nne alndnda eksik bir bak as olduunu da belirtmek gerekir. Bununla birlikte Osmanl ulemasnn zellikle limlerin ve talebelerin asker olarak alnmas kanun olarak vazedildii zaman bunlarn askerlikten muaf tutulmas gerektiini Kurandan bir ayete (Tevbe 122) ve slm tarihi boyunca limlere gsterilen imtiyazl teamllere dayandrarak devletten bu kanunu geri ekmesini talep etmeleri muafiyetlerin kayna olarak Kurann nemli bir rolnn olduunu gstermektedir.229 Ayette btn mminlerin nefir-i amm olarak savaa katlmamas gerektii, savaa giderken savatan sa olarak geri dneceklerin eitilmesi ve ynetilmesi iin bir grup limin geride braklarak savatan muaf edilmesi emredilmektedir.230 Sava esnasnda klnacak bir namazda Mslmanlarn tedbir icab ani bir dman saldrsndan korunmalar iin silahlar ile namaza durmalar ve hepsinin ayn anda namaza durmamalar bir grubun namaz bitirmesinden sonra dier grubun namaza durmas isteniyordu. Fakat yamur ve hastalk sebebiyle zorlananlar silahlarn yanlarna almadan namaza durabilirlerdi. Dolaysyla yamurun yamas

229 230

BOA, HR. TO. 546/ 4 (M. 06. 06. 1914). El-Tevbe 9/122. 83

ve hastalk durumu muafiyet sebebi olarak kanunda istisnay dourmutu. 231 Savaa arlan Mslmanlar arasnda zayflar, hastalar ve sava iin verebilecei hibir eyi olmayan kiiler var ise bu kiiler sava konusu ile ilgili herhangi bir ykmlle sahip deillerdi.232 Krler, topallar ve hastalar yapamayacaklar ilerden muaf tutulacaklar ve bu ileri yapmalar iin zorlanmayacaklard.233

2) Daimi Muafiyetler a) 1846 Kura Kanununda Daimi Muafiyetler

Askerlikten muaf tutulacak olanlar kura ekiminden nce belirleneceklerdi. Muafiyet isteyen genlerin durumu ky muhtarlar ile kyl ve komularndan meclis tarafndan soruturularak dorulanacak, ayrca nfus defterlerine de baklarak salamas yapldktan sonra muafiyet hakk elde edenler bir tarafa ayrlarak kura defterlerindeki isimlerinin zerine muafiyet sebepleri yazlacakt. Ayrca hastalk sebebiyle muaf tutulmak isteyenler doktorun onayyla meclis nnde askerlikten muaf tutularak bir keye ayrlacaklar ve kura defterine muafiyet sebepleri ilenecekti. lim tahsili, ticaret ve baka sebeplerle baka yerlerde olanlar ile hasta olduu iin gelmeyenler orada imi gibi kabul edilecekti. Bunlarn iinde de hasta, sakat ve evine tek bana bakmakla ykml olanlar olabilecei ihtimaline kar doktor onay da mmkn olamayaca iin bu kiilerin sadece ellerinin, ayaklarnn ve gzlerinin salkl olup olmad kyl ve komularndan renilecekti. Eer bu uzuvlarnda herhangi bir bozukluk olduu tespit edilirse kura defterine muafiyet sebepleri yazlarak kuraya dhil edilmeyeceklerdi. 1262 (m.1846) tarihli kura kanununa gre ilmiye, kalemiyye ve mlkiye mertebelerinden serbevvabin (kapcba), mderrisler ve hacegn- Divn- Hmyun rtbelerine kadar grevli memurlar ile mftler, hkimler, naibler ve yeni beratl tekke sahibi olan tarikatlarn eyhleri askerlikten muaf tutulmulard. Bu kiiler askerlik yanda bulunsalar bile kuraya arlmayacaklard.

231 232

El-Nisa 4/102. El-Tevbe 9/91. 233 El-Nur 24/61, el-Fetih 48/ 17. 84

Camilerde grevli imamlar, mezzinler, hatipler, kayyumlar ve bunlar gibi camilerin hizmetini yrten dier grevlilerden berat sahibi olanlardan vekilleri olmakszn grevinin banda bizzat kendisi olanlar askerlikten muaf tutulmulard. Bunlar da askerlik yanda olsalar bile kuraya davet edilmeyeceklerdi. 1870 kura kanununda bu muafiyet maddesi sadece imam ve hatiplere tahsis edilmiti. 234 Ayrca muvazzaf askerlik yanda bulunup da imam veya hatip olacaklar sadece babalarndan kalan imamlk veya hatiplik kadrosuna atanabileceklerdi. Babalarndan bakasnn boaltt imamlk veya hatiplik kadrosuna atanamayacaklard. Ancak redif snfna gemi olup imamlk veya hatiplik yapacak olanlar babalarndan bakasnn boaltt imamlk veya hatiplik kadrolarna atanabileceklerdi. Eer mensup olduklar redif taburlar silah altna alnrsa sadece grevini vekilsiz olarak icra edenler silah altna alnmaktan mstesna olacaklard. 1886 kura kanununda ise cami ve mescitlerde grevli imamlk ve hatiplik yapan cihet sahibi ve vekilsiz olarak hizmet edenler muaf tutulmutu. Ayrca bu kiiler her sene muafiyet sebeplerinin devam edip etmediinin tahkiki iin asker alma meclisince soruturulacaklard. Eer istisna sebebi ortadan kalkm ise yalarna gre askere alnacaklard. Tarikat eyhleri de ayn soruturmaya dahil edilecekti. Babalarndan kalan imamlk ve hatiplik kadrolarna atanma hakk olan 20 yana gelmi genlerin bu grevi ifa ederken beratlar henz ellerine ulamam ise kuraya girdikleri sene geici olarak o sene askerlikleri tecil edilecekti. Bu kiiler ertesi yl da beratlar ellerine ulamam olup cihet alamadklar takdirde kuraya katlacaklar ve kendilerine ne karsa o uygulanacakt. Askerlik ya ierisinde ellerindeki cihetleri satan imam ve hatipler hangi yata ise ona uygun bir snfa kaydedilerek askere alnacakt. Yetmi yan am ihtiyarlar, 15 yandan kk ocuklar, bu iki ya arasndaki ie gce yaramayacak kadar hasta ve sakat olanlar askerlikten tamamen muaf tutulmulard. Askerlik hizmetine g yetiremeyecek kadar bnyeleri zayf, organlar eksik, kalc ve bulac hastalklara sahip olup bunu doktor raporu ile

234

Buna ramen Kuds- erif Camiinin mezzinleri muaf tutulmutu. Hatta amdaki Emeviye Camiinin mezzinleri Kuds mezzinlerine merhameten verilen askeri muafiyet gibi am Emeviye Camii iin Kbe Kaps denildiinden yola karak bu camiin de kutsal mekanlardan saylmas gerektiine binaen kendileri iin de askeri muafiyet istemilerdi. Bkz. BOA, HR. TO. 463/ 25. Hicri 12 aban 1294 (m. 22.08.1877). 85

ispatlayanlar ile tek gzl ve kollu, topal, dilsiz ve kambur gibi zamanla iyileemeyecek kusurlara sahip olanlar askerlikten tamamen muaf olacaklard. Bu kural 1286 (m. 1870), 1304 (m. 1886) tarihli kura kanununda da ayn ekilde geerli idi. 1262 / 1846 kura kanununa 1263 tarihinde ek bir madde yaynlanmt. Bu ek maddede tara doumlu olup stanbula ticaret veya baka iler iin gelen kiilerin gyabnda memleketlerinde ekilen kura ekiminde kendilerine kura isabet edip askere alnmalar gerekirken bu kiilerin askerden kamak iin stanbulda evlenip bu ehrin halkna tannan askeri muafiyetten yararlanmak suretiyle hile yaptklarndan bahsedilmektedir. Bu maddenin yrrle girdii tarihten nceki evlilikler bozulamayacandan bundan sonraki stanbulda gerekletirilen bu tarz evliliklere baklmakszn isimlerine kura isabet eden stanbul doumlu olmayan tarallar bekar saylarak askere alnacakt. Ayrca bu tarz hilelere bavuranlar devletin belirledii adilne askerlik yana kar nankr davranmakla itham edilmiti.235

b) 1870 Kura Kanununda Daimi Muafiyetler

st dzey ulemadan olan mollalar, hakimler, daima ilimle uraan dersiam hocalar ile imtihan ile stanbul rusluu alm olanlar askerlik yanda olmu olsalar bile askerlikten tamamen muaf tutulmulard. 1304 / 1886 kanununda da bu hkm aynen korunmutu. Askerlik ya gelen mlkiye ve ketebe-i aklmdan byk kk istisnasz btn memurlar bizzat veya bedelli olarak askerlik yapmak zorunda idi. Bu 1886 kura kanununda da geerlilii devam eden bir hkm idi. Sadece padiahn zel hizmetinde bulunan hizmetiler ile Muzka-i Hmayun mensubu kiiler bu hizmetleri yrttkleri srece askerlikten muaf tutulacaklard. Bu iten ayrldklarnda eer muvazzaf askerlik yan amamlar ise kura isabet ettiinde askerlie alnacaklard. Bu muafiyet 1886 tarihli kura kanununda aynen korunmutu. Tekke sahibi olup toplu ibadet gnlerinde zikirlerini devam ettiren tarikat

235

Takvim-i Vekyi, Say: 338, (H. 26 C 1263). 86

eyhleri askerlik yanda bulunsalar bile kuradan muaf tutulacaklard. Ayn zamanda bu eyhler redif snflarnn silah altna alnmas gerektiinde bundan da muaf idiler. 1304 tarihli kura kanunun da bu kiilere muafiyet devam etmiti. Mekteb-i Fnun- Tbbiyeden mezun olarak doktorluk yapanlar ile bu okulda renci olanlara kura isabet ettiinde durumlarn belgeledikleri takdirde askerlik hizmetinden muaf tutulacaklard.

c) 1886 Kura Kanununda Daimi Muafiyetler

Padiahn zel ferman kararak muaf olmasn istedii kiiler askerlikten muaf tutulacaklard. Aslnda 1870 kura kanununun yaynlanmasndan bir gn nce bu madde (21 ve 22) Askerlik yana girmi olan sdt ve eizze-i kirm hazerat evladlar askerlikten muaf tutulacaktr eklinde idi. Fakat bu maddeyi bu ekilde yrrle sokmak btn bu kiileri teker teker saymak gerektirdiinden kestirme bir yol bulunarak padiahn zel izniyle muaf olanlar ibaresi olarak deitirilmiti.236 Byk evliyalardan saylan Mevlana Celaleddin Rumi, Abdulkadir Geylani, Ahmed Rufai gibi kiilerin soyundan gelen kiilere padiahn zel fermanyla askerlikten muafiyet verilmiti. Bu muafiyetler sadt ya da slle-i thire diye sfatlandrlan bu soylarn mensuplar tarafndan gemiten beri devam eden askeri muafiyetlerinin devam etmesi ynnde ortaya konan talepler dorultusunda verilmiti. Mesela Mevlanann soyundan gelen elebiler 600 seneden beri dedelerinin hrmetine birtakm ykmllklerle birlikte askeri mkellefiyetten de devlete muaf tutulduklarn fakat kan askeralma kanunlar ile taralardaki insanlarn askeri imtiyazlardan mahrum edilmesiyle bu muafiyetin ilga edildiini ve bu imtiyazn tekrar devam etmesi ynnde devlete dileke sunmulard. Hatta bu dilekede Mevlanann, ilk halife Hz. Ebu Bekire dayanan soyuna istinaden dedeleri ile birlikte Hz. Ebu Bekirin de hrmetine bu ayrcalklarnn devamn istemilerdi. Ayrca elebiler olarak nfuslarnn az olup toplamda 200 kiiyi gemediini, o an itibariyle askerlik yanda ve bu ya am 89 kii olduunu beyan etmilerdi. Bununla birlikte bunlarn kuraya katlmas halinde senelik olarak bir ya da iki kiinin askere alnabilme ihtimalinden de bahsederek muafiyetlerinin devam etmesi

236

BOA, MV. 13/ 40 (25 Muharrem 1304). 87

halinde devlete pek bir zararlarnn olmayacan da vurgulamlard.237 Neticede 19 Mart 1287 / 31 Mart 1871 tarihli bir ferman ile Mevlana Celaleddin Rumi soyundan gelen elebilere askerlikten muaf olma hakk tannmt.238 Abdulkadir Geylnnin torunlarndan Badatta ikamet edenler buradaki nakibuleraf kaymakamlndaki grevlilerin bu kiilerin bu soydan geldiklerine dair onay vermesiyle 24 aban 1297 / 1 Austos 1880 tarihinde askerlikten muaf tutulmulard. Geylani slalesinden Suriyede ikamet edenler de Hama nakibuleraf kaymakamlnn onayyla 16 Zilhicce 1299 / 29 Ekim 1882 tarihli bir irade ile muaf edilmilerdi.239 Genel olarak imtiyazl slalelere toplu olarak verilen muafiyetlerle birlikte baz ayrcalkl soylarn mensubu olan kiilere ya da ailelere zel muafiyetler de verilmiti. Kdirlerden Trablusam civarnda yaayan Zab Ailesi de 25 Terin-i Sani 1301 / 7 Aralk 1885 tarihinde muafiyet elde etmiti. Slale-i Tahire-i Kiyaliyeden Abdulkadir Efendinin olu Takiyeddin Efendiye zel 6 Austos 1301 / 18 Austos 1885 tarihinde, nakibuleraflk yapan Kiyalizade Mehmed Yahya Efendinin kk oluna da 13 Kanun-i Evvel 1303 / 18 Aralk 1887de askerlikten muaf olma hakk verilmiti. Hz. Ali soyundan gelenler anlamnda Sadt- Aleviye den olan Mehmed Said Efendi ve kardelerinin ocuklarna ve torunlarna 7 Receb 1302 / 22 Nisan 1885 tarihinde muafiyet verilmiti. Tarikat kurucusu olan Sadeddin Cebavinin slalesinden Hamada oturan brahim Efendiye 27 Temmuz 1302 / 8 Austos 1886 tarihli zel muafiyet karlmt. Hz. Peygamberin slalesinden olup mam Rufainin neslinden gelen Halep, Suriye ve Basra vilayetlerinde yaayan 179 kiiye zel, peygamber ailesine olan hrmete binaen ve bu kiilerin dnda bakalarnn da bu muafiyetten yararlanmalar iin dileke gndermemeleri artyla 26 Nisan 1303 / 8 Mays 1887 tarihinde askerlikten muaf olma hakk verilmiti. Her ne kadar bu art konulmu olsa da 5 Eyll 1304 / 17 Eyll 1888 tarihinde isimleri bu listede yer almayan fakat bu slaleden olduklar anlalan Abdulgafur ve Ahmed efendilere de zel muafiyet verilmiti. Mevlana Celaleddin Rumi slalesinden soyu

237 238

BOA, . DH. 631/ 43884. BOA, Y. PRK. ASK. 83/ 67. 1286 kura kanununa ek olarak karlan elebilerin askerlikten istisnas hakkndaki bu yasann tarihi 8 Safer 1288 olarak da verilmitir. Bkz. Sarkis Karako, Klliyat- Kavanin, c.1, s. 504. 239 BOA, Y. PRK. ASK. 83/ 67. 88

kadn elebiler (nas elebi) yoluyla gelenler iin de 12 Terin-i Sani 1304 / 24 Kasm 1888 tarihinde muafiyet salanmt.240 Buna mukabil ayn tarihlerde Tarsus civarndaki Arvad adasnda yaayan halk ekip biecek topraklarnn olmad, geimlerini sadece kayklk yaparak saladklar ve evlatlarn nakdi bedelle askerlik yaptrmak istediklerini ancak gelen zamla bu paray deyemeyecekleri iin ocuklarnn askerlikten muaf olmasn devletten istemelerine ramen bu talep kanuna aykr olduu ve teden beri bu kanunla bu yerden asker alnd gereke gsterilerek reddedilmiti.241 Drt yz seneyi akn bir zamandan beri Halebdeki Kadir tarikatna bal Slihiyye tekkesinde baba ve dedeleri ile birlikte devletin onayyla eyhlik yapan ve Abdulkadir Geylnnin soyundan gelen eyh Halevizade Mahmud Esad Efendinin Kdirlerin faydaland askeri muafiyetin olu iin de geerli olmasn istemesi zerine olu Mehmed Ebul-Mevhib Efendiye 1324 ylnda hususi muafiyet verilmiti.242 Bunlara ilaveten Harem-i erif hademelii, Hz. Muhammed ve dier byk peygamberlerin trbedarln yapan berat sahibi kiiler; padiahn zel korumalar olduklar askerlik dairesindeki zel bir defterde kaytl olan 25 kiilik saye oca mensuplar; askerlik yana girmeden nce kadlk eitimi veren Mekteb-i Nvvab mezunu olanlar da askerlikten muaf tutulmutu. Padiahn zel hizmetinde bulunan kleler de askerlikten muaf idi. Ayrca bunlarn dnda sarayda veya saraya ait dier blmlerde alan Hassa hazinesinde isimleri kaytl olan btn grevli kleler ve hizmetiler askerlik yana girdikten sonra kuraya katlacaklard. Bu ilk kura ekiminden sonra grevli olduklarn ispatlamalar artyla 14 yllk nizamiye ve rediflik hizmetinden muaf tutulacaklard. Bununla birlikte bu kiilere askerliklerini yaptklarna dair tezkere de verilecekti. Fakat bu kiiler bu grevlerinden ayrldklar anda askerlik hizmetiyle mkellef olacaklard. Henz maa alamayp da stajyer olarak alanlar ise normal prosedre tabi tutulacaklard.

240 241

BOA, Y. PRK. ASK. 83/ 67. BOA, DH. MKT. 1357/ 34, 1422/ 103. 242 BOA, DH. MKT. 1181/ 72. 89

7 Zilhicce 1293 / 24 Aralk 1876 tarihli Kanun- Esasinin ikinci maddesinde stanbul Osmanl devletinin payitahtdr ve devletin dier ehirlerinden ayr olarak herhangi bir imtiyaz ve muafiyeti yoktur243 denilmesine ramen 1886 asker alma kanunun 1. maddesinde Dersaadet ve Bild- Selse (Eyp, Galata ve skdar) doumlu olanlar askerlikten muaf tutulmulard. Buralarda doan kiiler muafiyet ayrcal verilmeyen devletin dier ehirlerine gitseler bile askerlikten muaf tutulacaklard. Ayrcalksz ehirlerden bu ayrcalkl yerlere tanarak evlenip yerleen kiilerin burada doan ocuklar da askerlikten muaf idi. Ayrcalkl yerlerden ayrcalksz yerlere g ederek evlenip yerleenlerin orada doan ocuklar ise askerlik yapmakla mkellef idi. Ayrca evleri ve ikametgahlar Osmanl topraklar iinde olup yabanc devletlerde evlenmi olanlar askerlikten muaf deillerdi. Yabanc devlet vatanda olup Osmanl Devletinin Dersaadet ve Bild- Selse dndaki ayrcalksz ehirlerinden birine g ederek evlenip yerleenlerin yabanc devlet tabiiyeti devam eden ocuklar askerlik hizmetinden muaf idi. Bu hkm sadece ran tebaas olanlar iin geerli deildi. Ayrca devletin yrrlkte olan tabiiyet deitirme kurallarna uymadan bir yolunu bulup bir yabanc devlet zellikle de ran pasaportu elde eden kiiler Osmanl tebaas saylarak askerlikten muaf olamayacaklard. Sonradan slma giren mhtediler askerlikten muaf iken bu kimselerin ocuklar ve torunlar muaf deillerdi. Srf askerlikten kurtulmak iin din deitiren kiiler kura meclisine getirtilip sorgulanmalar uygun grlmedii iin gyaplarnda kura ekilip karsa askere alnacaklard.244 Mezhep deiiklii ise askerlikten muaf olma hakk vermemekte idi.245 Be seneden fazla pranga cezas ile cezalandrlm katiller askerlikten muaf tutulmutu. Gereke de bu kiilerin mukaddes askerlik hizmetinden ereflenmelerini engellemek olarak gsterilmiti. Ar ve hafif hibir askeri hizmette kullanlamayacak kadar hasta, bakma muhta ve iyilemesi mmkn grlmeyen firarilerin tutuklanmalar halinde lmeleri sz konusu ise serbest braklarak askerlikten muaf tutulacaklard.
243 244

Dstur, 1.Tertip, c. 4, s. 4; DH. MKT. 2614/22 (H. 27 aban 1326). BOA, HR. MKT. 268/ 21. (1 Ca 1275). 245 BOA, HR. MKT. 268/ 32. (1 Ca 1275). 90

Dersaadet doumlu olan Mslmanlar askerlikten, gayrimslimler ise askerlik bedeli olarak verdikleri iane-i askeriye vergisinden muaf idiler. Dersaadet doumlu olup tarada memurluk yapan kiilerin Dersaadet dnda doan ocuklar da askerlikten muaf tutulmutu.246 22 aban 1306 / 23 Nisan 1889 tarihli bir kanunla rediflik yanda olan memurlardan mutasarrflk, defterdarlk, maliye mfettilii, adliye mahkemeleri reislii, muhasebecilik, mektupuluk, kaymakamlk, mddeiumumilik (savclk), mecalis-i idare ba kitabetlik ve rtiye mekteplerinde muallim-i evvellik yapanlar memur olduklar mddete devlet ilerinin aksamamas iin silah altna alnmaktan muaf tutulmulard.247 Ayrca Vilayat- Selsede bulunan Ziraat Bankas ubelerindeki memurlardan redif snfna kaydolanlarn silah altna alnmalarnda yerlerine hesap uzmanlar bulmann zor olaca ve bu grevlerini silah altnda iken vekille dahi ifa etmelerinin adam ktlndan imkansz olduu sebebiyle ilerin aksayacan ifade eden ziraat bankas mfettiliinin istei dorultusunda bu bankann memurlarna da redif snfnda iken silah altna alnma muafiyeti verilmiti.248 Giritte yaayan Mslmanlar fiilen askerlikten, gayrimslimler ise askerlik bedeli vergisinden muaf tutulmutu.249 Bununla beraber Girit adasnda yaayan Mslman says az olmakla birlikte bunlar ok byk bir sava kmadka asker alma kanununa ek bir kanunla ada dna sevk edilmemek kouluyla asker olarak alnacaklard. Adann yerli Mslman halk gayrimslim halka nispetle az olduundan 20-25 ya arasndaki kiilerden bir tabur asker karmak mmkn grlmediinden bu yatakiler tertib-i sni askeri olarak addedilerek adaya Rumeli kol ordusundan getirilerek takviye edilen taburlarda 6 ay mddetle talime tabi tutulacaklard. Girit adasnn zel konumu nedeniyle yukarda deindiimiz koullar altnda devaml bir ordunun buradaki varl iin adann Mslman halk 20 yandan 40 yana kadar askerlik yapmakla mkellef tutulmutu.250

246 247

BOA, DH. MKT. 620/ 72. Dstur, 1. Tertip, c. 6, s. 329-330. 248 BOA, TFR. I. M. 17/ 1649. (H. 28.7.1325). 249 Dstur, 1. Tertip, c. 6, s. 465; Cemal Tukin, Girit, DA, c. 14, s. 89; BOA, D. 2288/17. 250 BOA, MV. 16/ 20. (H. 23 Ramazan 1304). 91

Sisam adas da askerlikten muaf blgelerden saylmt.251 Bununla birlikte kodra (Arnavutluk)252, Dou Anadoludaki baz kazalar, dou vilayetlerinin Krt nfusu, Suriye, Irak ve Dou Anadoludaki airet mensuplar da askerlikten muaf tutulmulard.253 Ayrca Cebel-i Lbnan, Hicaz ve Yemen ahalisi de askerlikten muaf idi.254 Beyrut vilayetindeki Cebel-i Lbnan blgesi, Sisam ve Girit adalar imtiyazl ve zerk eyaletler anlamnda Eylt- Mmtze ve Muhtre olarak konumlandrlmlard. Ayrca bu blgelere zel kanunlar dzenlenmiti.255 Askerlikten muaf olan yerlerde yaayan Mslmanlar askere alnmaktan, gayrimslimler ise askerlik bedeli olarak verdikleri vergiden muaf tutulmulard. Muafiyet verilen yerlerden muafiyet verilmeyen blgelere evlenip yerlemeden ticaret, ustalk, rencilik, geici misafir olmak veya amelelik, rgatlk ve uaklk amacyla gidenler yldan fazla buralarda kalrlarsa ikametleri buralara alnacakt. Dolaysyla askerlikten muaf olma imtiyazlarn kaybedeceklerdi. Bu yllk sre ierisinde kendi imtiyazl memleketlerinde olmasalar bile bu ayrcalklar devam edecekti. Bu kiiler nfusa kaytl olduklar yerlerdeki nfus saymnda yabanclar defterine kaydedilecekti.256 Taoz adas, Karada snrnda bulunan baz kabileler, Basra iline bal Ahsa sanca, Badat ilindeki baz kabileler ve Halepin Zor sanca geici olarak askerlikten muaf tutulmutu.257 Ayrca belli bir dnem Bosna-

251 252

BOA, DH. MKT. 395/ 18; D 2288/ 17 (1 Safer 1316). Arnavutluk (kodra) halknn askerlikten muafiyeti iin bkz. BOA, Y. MTV. 41/10 (9 Ramazan 1307); Ahmet Cevdet Paa, Maruzat, ar Yaynlar, stanbul, 1980, s. 111. 253 Odile Moreau, Reformlar anda Osmanl mparatorluu Askeri Yeni Dzenin nsanlar ve Fikirleri 1826-1914, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, 2010, s. 36; Suriyede bulunan bir airet 1322 senesine kadar askerlikten muaf olduklarn bu tarihten itibaren bir redif binbasnn kendilerini askere almak istemesiyle iftiliklerine zarar gelecei bahanesini ne srerek Suriye ve Halepteki dier airetler gibi askeri muafiyetlerinin devam etmesini ya da Havran halk gibi bedel-i askeri vererek askere alnmamalarn talep eden dileke iin bkz. BOA, DH. MKT. 841/ 81 (H. 27 M 1322); Dou Anadoludaki baz kazalarn Kozan ve Dersim olduu bildirilmekle birlikte Cevdet Paann Bosna, Kozan ve civarnda yapt ikna abalar sonucu baz artlarla buralardan da asker almn balattna dair bkz. Uur nal, a.g.t., s. 41- 43. 254 BOA, D. 656/22. 255 Girit Nizamnamesi iin bkz. Dstur, 1. Tertip, c.1, s. 652- 687; Cebel-i Lbnan Nizamnamesi iin bkz. Dstur 1. Tertip, c. 4, Matbaa-i Amire, stanbul, 1290, s. 695-701; Sisam Nizamnamesi iin bkz. Dstur, 1. Tertip, c. 4, s. 798 803. Ahmet Cevdet Paa Reid Paaya atfen Osmanldaki zerk ve imtiyazl yerlerin bu ekilde ynetilmesini ecnebi eli nin bu yerlere girmesine balamaktadr. Bkz. Ahmet Cevdet Paa, Maruzat, ar Yaynlar, stanbul, 1980, s. 113. 256 BOA, D. 2288/ 17 (H. 1 Safer 1316). 257 Gani zden, a.g.m., s. 46. 92

Hersekten de asker alm gerekletirilememiti.258 Daha sonra Ahmet Cevdet Paann gayretleriyle Bosnada kura ile asker alm balatlm ve askeri dzenlemeler blgede de icra edilmiti.259 Girit adasndan hicret eden Mslman muhacirlere g tarihlerinden itibaren 6 sene askerlik muafiyeti verildiinden bu zorunlu sebeplerle olmasa bile Girit adas nfusuna kaytl gayrimslimlerden ada dnda Osmanl devletinin herhangi bir blgesine kendi istekleri ile ticaret ya da baka sebeplerle gidip oralara yerleenlere de adalet salanmas amacyla 6 yllk askeri bedel vergisinden muafiyet verilmesi planlanmt.260 Kanun- Sani 1305 / 1890 tarihinde konsolosluklarda alan Osmanl tebaas gayrimslim tercmanlar bedel-i askeri vergisinden, Mslman hademeler de fiili askerlikten konsoloslarn devletten zel talepleri sonucu muaf tutulmulard.261 Verilen muafiyetlerin adil bir ekilde datlamamas baz blgelerin ahalisini kurallara uymama konusunda cesaretlendirmekte idi. Mesela 1327 ylnda Kolain kazasndaki bir ky ile bir nahiyedeki halk, askerlik muayenesi iin yaplan arya kodra civarndaki baz blgelerden niin asker alnmyor da bizden alnyor diye itiraz ederek icabet etmek istememilerdi. Devlet bu itirazlar samalk olarak niteleyip bildiini okumaya devam etmiti.262 Aslnda baz blgelerin askerlikten muaf olmas bu blgelerde nfus saym yaplamamasndan kaynaklanyordu.263 Baz blgelerin saylp bazlarnn saylmamas beraberinde asker almna kar direnii getiriyordu. Mesela Adamanl airetinden nfus saym sonucu asker alm baladnda airet ileri gelenleri Celali, Erci ve Van airetlerinin ve burada yaayan Krtlerin nfus saymna tabi tutulmadklar ve bu itibarla da onlardan asker alnmad iin kendi airet mensuplarnn kaacaklarn ne srerek civardaki

258

Nurcan Aslan Fatma lhan, Osmanl Devletinden Trkiye Cumhuriyetine Askerlik Hizmeti Ve Askere Almlar (XIX. Yzyldan tibaren), Askeri Tarih Aratrmalar, Yl: 6, ubat 2008, Say: 11, s. 183. 259 Ahmet Cevdet Paa, Maruzat, s. 111. 260 BOA, BEO, 3585/268811 (H. 9 C 1327). 261 BOA, DH. MKT. 27/ 27. 262 BOA, DH. MU. 21-2/ 48. 263 BOA, D. 494/ 22. 93

airetler varsa biz de varz yoksa biz de yokuz demilerdi.264 22 Rebilevvel 1331 / 1 Mart 1913 tarihli 1886 tarihli asker alma kanununa ek bir yasa ile eyhlislm tarafndan onayl mftlk yapan kiiler askerlik hizmetinden muaf tutulmutu.265

3) Tecil a) 1846 Kura Kanununda Tecil

Yetmi yan am veya yetmi yandan daha kk yataki hasta ve kendisine bakamayacak kadar zayf bir insann veya dul bir kadnn askerlik yana gelmi olan olu olup da bu ihtiyarn veya dul kadnn bu olundan baka akl, elleri ve ayaklar ie yarayacak ve en az bir gz gren 15 yan gemi baka bir olu, kardei, damad, torunu, yeeni veya kynde baka bir evde yaayp da ilerini grecek bir yaknnn olmad kura meclisince soruturulup olmad tespit edildii takdirde bu olu bir dahaki sene yaplacak kurada durumunun deiip deimediini saptamak zere o sene yaplacak kuradan muaf tutulacakt. 1870 ve 1886 kura kanunlarnda da bu madde aynen korunmutu. Mstakil bir ev sahibi olup bu evin geimini tek bana yapan askerlik yandaki bir gen yannda veya yaad kydeki baka bir evde ilerini kendisine devredebilecek babas, kaynpederi veya yirmi be yan am bir kaynbiraderi bulunmad takdirde bir dahaki sene yaplacak kuraya kadar askerlii tecil edilecekti. Ayn zamanda bu ekildeki bir gencin bakmakla ykml olduu ocuklar ve yetimler var ise baka bir evdeki babas, kaynpederi veya kaynbiraderi olmasna baklmakszn askerlii bir sene tecil edilecekti. 1870 kura kanununda da bu tecil feshedilmeden korunmutu. 1886 kanununda ise evlenmemi kz kardeleri olan ve kendisinden baka onlara bakacak kimsesi olmayanlar da eklenerek madde aynen korunmutu. Evli ve mstakil hane sahibi olan askerlik ya ierisindeki kiiler iin askere alndklar takdirde elerine mahrem olan babalar, kaynpederleri ve kayn biraderleri evlerine bakabilecek iken kanunnamede olmamasna ramen bu kiilerin z kardeleri de elerine mahrem saylarak mstakil hane sahibi genler askere
264 265

BOA, DH. MKT. 1772/ 93. (h. 4 Ramazan 1308) Dstur, 2. Tertip, c. 5, Matbaa-i Amire, Dersaadet, 1332, s. 225. 94

alnmaya balamt. Ancak z kardelerinin zellikle bekr olanlarnn elerine bakmakla ykml olarak geride braklmas eriat, rz ve namus asndan sakncal bulunmu bu kardelerin de insani duygular hasebiyle hata yapabilecekleri gz nne alnarak z kardeler haneye bakmakla ykml olabilecek kiiler listesinden karlmt.266 Bir adamn veya kadnn askerlik yana gelmi bir olu, askerde olan baka bir olu ile 15 yandan kk bir olu olduu takdirde, askerlik yana gelmi olan olun askerdeki oullar askerliini bitirip evine dnnceye veya 15 yandan kk oullar 15 yan ancaya kadar bir yl sreyle askerlii tecil edilecekti. Bu maddeye 1870 kura kanununda da yer verilmiti. 1886 kura kanununda ise sadece askerdeki oul evine geri dnnceye kadar askerlik yandaki ocuun askerliinin 1 yl tecil edilecei hkm konmutu. Bir adamn veya kadnn askerlik yana gelmi bir olu olup da 15 yan gemi baka bir olu olmamas ve daha nce askerlik yaparken len 2 olu olmas durumunda askerlik ya gelmi olan oullarnn askerlii bir sene tecil edilecekti. Bu kural 1870 ve 1886 kura kanununda da geerliliini devam ettirmiti. Bir adamn askerlik yanda olan iki olunun ayn yl askerlie alnmas uygun grlmemiti. Fakat kardein birisi kuraya dahil edilip dieri darda braklm olduunda ve kuraya dahil edilene kura kmad takdirde ikisinin de devre d olmas sz konusu olduundan ikisinin de kuraya dahil edilmesi ve hangisine kura karsa onun askere alnmas uygun bulunmutu. ayet ikisine de kura karsa babalar o yl hangi olunu uygun grrse o ocuk asker olarak yazlacak dier ocuk braklacakt.267 1870 kura kanununda bu kurala bir ilave yaplmt. Kuraya katlan iki ouldan sadece birine kura isabet ederse ve babas da kura isabet eden olunu deil de kura isabet etmeyeni askere gndermek isterse kuras isabet etmeyen olun rzas alnmak artyla kura isabet eden oul braklp dier oul asker olarak alnabilecekti. Bir adamn kendi evindeki askerlik yana gelmi olu ile yaad yerdeki baka bir evde de askerlik ya gelmi damad olmu olsa ve bu iki gen bu iki farkl
266 267

BOA, DH. MKT. 1560/ 103 (H. 28 Safer 1306). BOA, Kanunname-i Askeri, nr. 7, s. 36. 95

evin geimini ortak olarak salyorlar ise bu ikisi kuraya dahil edilecekler ve hangisine kura isabet ederse o askere alnacakt. kisine birden kura isabet ederse ilk kura isabet eden alnp dieri braklacakt. 1870 kura kanununda bu madde daha da netletirilerek tekrar yrrle konmutu. Braklan gencin bir sene sonraki kuraya kadar askerlikten muaf olaca ile iki haneyi ortak olarak geindiren kiilere baka bir ortak daha kmad srece bu kuraln iletilecei eklenmiti. 1304 kura kanununda ise bu durumdaki kiilerin ikisine birden tertib-i evvel yada birine tertib-i evvel dierine tertib-i sni isabet ederse nce isabet eden alnp dieri iki aileye de bakmak zere tecilli saylacakt. Yllk kura ekiminde isimlerine kura isabet etmeyen kiilerin bir dahaki kura ilemine kadar askerlii tecil edilecekti. Tecil blmnde anlattmz bu kiiler 25 yan bitirip 26 yana ayak basncaya kadar kura uygulamasna katlacaklard. Bu ya aanlar 7 senelik redif snfna kaydedileceklerdi. 20 Safer 1272 / 1 Kasm 1855 tarihinde Kars ahalisine, dman muhasarasnda orduya verdikleri destekten ve sava esnasndaki kahramanlklarna binaen padiah tarafndan zel olarak karlan bir hatt- hmayun ile 3 sene askerlikten muafiyet verilmiti. Zaten gsterdikleri direni ile asker olmann gerekliliini yerine getirdiklerinden savan bitiinden itibaren 3 seneliine kura ile asker almnn tecil edilmesi mkafat olarak sunulmutu.268 Ayrca Silistre muhasarasnda kahramanlk gsteren Silistre ahalisine de 3 sene askeri muafiyet verilmiti.269 Tuna nehri kylarnda nceden yaplm anlamalar gerei iskna kapatlm yerler yeniden iskn edilmek istendiinde zellikle Lazistan blgesinden bu nehrin kylarnda devletin tespit ettii mnbit topraklara insan yerletirilmek istenmiti. nsanlarn buralara yerlemelerini tevik etmek iin 1274 Mart ayndan itibaren vergi ve aar rsumatndan be, asker alm iin uygulanan kura uygulamasndan ise on sene muaf tutulacaklard.270

268 269

BOA, HAT. 1648/ 2. BOA, A. MKT. MHM. 81/ 93 (H. 23 Ramazan 1272). 270 BOA, A. MKT. NZD. 237/ 53. (H. 4 Safer 1274). 96

b) 1870 Kura Kanununda Tecil

Askerlik yana gelmi bir gencin hasta, sakat veya yal dedesi veya ninesi var ise ve bu kiilerin ilerine evlerinde veya bulunduklar yerdeki baka bir evde bu genten baka bakacak oullar, damatlar, kardeleri veya yeenleri gibi akraba ve yaknlar yok ise bahsedilen gencin askerlii bir dahaki yl yaplacak kuraya kadar ertelenecekti. Bu muafiyet 1886 senesi kura kanununda da geerli idi. Bir adamn kendi yannda veya ikamet etii yerde baka bir evde yaayan ikiden fazla olu askerlik yana gelmi olursa birine kura karsa biri, ikisine kura karsa ikisi de askere alnacakt. kiden fazla oula kura isabet ederse sadece ikisi alnp dierleri braklacakt. Eer bir adamn 4 veya 5 ocuundan birisi askerlik hizmetini yapmakta iken askerlik ya gelmi olan bir veya iki oluna kura isabet ederse sadece bir olu askere alnacakt. Eer baba, kura isabet eden olunun dier isabet etmeyen oullarndan daha ok iine yarayacana hkmedip kura isabet edeni asker olarak vermek istemezse dier kura isabet etmeyen oullarndan birini onaylarn almak artyla kura isabet edenin yerine asker olarak verebilecekti. Bu uygulama 1886 kura kanununda da devam ettirilmiti. Bununla birlikte 1886 kanunnamesine bir adamn veya kadnn iki olundan biri talebe olup da tertib-i sni numaras ekmi olup yaplan imtihan da gemi olsa, talebe olmayan dier olu ise tertib-i evvel olmu olsa velisi olan adamn veya kadnn oullarnn numarasn becayi ettirme hakkna sahip olamayaca hkm eklenmiti. Fakat talebe olan oullar imtihan geemezse becayi ettirme hakk verilmiti.

c) 1886 Kura Kanununda Tecil

Bu kanunnamede tecilliler efrd- mezne diye isimlendirilmilerdi. Bu terim kura ekiminde ismine kura isabet eden tertib-i evvellerden mazeretleri sebebiyle bir dahaki senenin kurasna kadar askerlii tecil edilenleri ifade etmekte idi. Yksek okul ya da niversite derecesinde eitim veren Mekteb-i li, Mekteb-i Fnn- Tbbye-i Mlkiye, Baytar Mekteb-i Mlkisi, Hendese-i Mlkiye Mektebi rencisi olan tarallar askerlik yana girdiklerinde ya kendileri yahut vekilleri kura ekmek zorunda idiler. Eer kendilerine kura karsa askerlikleri bir dahaki sene yaplacak kuraya kadar ertelenecekti. Bu okullardan diploma alp devlette
97

istihdam edilirler veya eitim bakanlnn onayyla eitli okullara retmen olarak atanrlarsa bu grevi ifa ettikleri srece redif snfnda askerlik yapacaklard. Fakat Mekteb-i Fnn- Tbbiye-i Mlkiyeden doktorluk, eczaclk veya cerrahlk diplomas alarak mezun olan tarallar gerektiinde askeri shhiye ilerinde almakla ykml idiler. Mlkiye baytarlar da bu minvalde deerlendirileceklerdi. 27 Safer 1327 / 20 Mart 1909 tarihli Meclis-i Mebusan kararyla Daruafaka mektebinin son iki snfnda okuyup da askerlik yanda olan rencilerin de askerlikleri tecil edilmiti.271 Devletin am olduu yksek okullarda eitim gren renciler eer st ste iki sene snfta kalrlarsa nefer olarak alaylara gnderilip 6 sene askerlik yapacaklard. Fakat tbbiyede okuyanlar ayn ekilde 2 sene st ste snfta kalrsa eer Mslman ise silahsz taburlarda, gayrimslim ise hastane hizmetilii ve sanayi alaylarnda 3 yl boyunca askerlikle mkellef olacaklard. Byle bir hkm yksek okullardaki rencileri derslerine daha fazla motive etmek ve devletin onlar iin harcad paray zayi etmemek amacna ynelikti. 272 Askerlik ya ierisinde Hacda bulunan kiilerin kurasna vekleten babalar veya akrabalar katlacakt. Eer bu kiilerin kuralar tertibi evvel olarak karsa kendileri ertesi sene silah altna alnmak zere o yln tecellileri arasna kaydedilecekti.273 Sanayi mektebinden mezun olan kiiler liyakat ve baar derecelerine gre uygun maala Hamidiye Hicaz demiryollarnda 5 sene zorunlu olarak almakla mkellef idiler. Bu ykmllkleri esnasnda askerlik yanda olanlar Mekteb-i Sanayi-i ahane nizamnamesine 1325 Muharrem aynda eklenen bir ek kanunla askerlikten muaf tutulmulard. Fakat bu zorunlu grevlerini eda ederken grevleri ile ilgili veya ileri haricinde bir su ilerler ise bu askeri muafiyetleri kalkacak ve

271 272

BOA, MV. 137/ 102. Dstur, 1. Tertip, c. 6, s. 484-485. 273 Bakayalarn yurtdna kamalar engellenemediinden yurt dna kmak isteyen herkesin askerlik durumunu gsterir bir belge ile kna izin verilmesi karar alndnda bakaya olabilecek kiilere kaza dna kma izni de zellikle tertib-i evvel ve saniler iin kaldrlmt. Bunlara sadece hac ibadeti ve sla-i rahim iin izin verilebilecekti. Bkz. BOA, DH. MKT. 1495/21 (5 B 1305); BOA, DH. MKT. 1573/ 60 (7 Ramazan 1306); BOA, DH. MKT. 1532/ 78 (5 Z 1305); BOA, DH. MKT. 1553/ 82 (5 S 1306). 98

isimlerine kura isabet ettii takdirde askere alnacaklard.274 retmen yetitiren Dru-l Muallimn mektebinde okuyan talebeler ile buradan mezun olup tahsil nazrlnca ya da il eitim mdrlklerince retmen olarak atanm daimi kadrolu kiiler efrd- meccele olarak addedilerek askerlikleri tecil edilecekti.275

d) Muhacirlerin Tecilleri
Krm meselesi hasebiyle g eden muhacirler devlete iskn edilmiti. Ve onlara 25 yl boyunca askerlikten muafiyet hakk tannmt. Daha sonradan Yunanistan, Rusya, Romanya, Srbistan, Karada, Bosna, Hersek, Bulgaristan ve Dou Rumelinden g edenlere de 10 yl askeri muafiyet verilmiti. 29 Cemaziylevvel 1305 / 12 ubat 1888 tarihli bir kanunla ncekilere verilen muafiyet sakl kalmak zere bundan sonraki muhacirler iin bu muafiyet 6 sene olarak belirlenmiti. stanbula g eden muhacirler stanbul halknn sahip olduu askeri muafiyetten yararlanamamt. Bunun sebebi eer bu muafiyet onlara da tannrsa stanbulun muhacirlerle dolabilecei endiesiydi. Fakat buraya yerleip mesken ve i sahibi olanlarn stanbulda doan ocuklar bu muafiyetten yararlanabilecekti. 276 6 Cemaziyl-hir 1331 / 13 Mays 1913 tarihli skn- Muhcirin Nizamnamesinin 24. maddesinde nceden olduu gibi muhacirlerin hicret tarihlerinden itibaren 6 senelik askeri muafiyetleri aynen korunmutu.277 Devlet muhacirleri bo arazisi ok olan vilayetlere yerletirerek oralarn bu kiilerce ilenerek ekonomik olarak gelimesini istiyordu. Fakat muhacirlerin yzde doksan devletin gsterdii yerlere yerlemekten imtina etmiti. Bu itibarla devlet muhacirlere 2 sene miri vergiden ve 6 sene askerlikten muaf olma hakkn koz olarak kullanm bu muafiyetlerin devam iin gsterdii yerlere yerlemelerini art komutu. Aksi takdirde bu muafiyetlerden mahrum olarak muhacir statsnden kacaklard. Hatta devletin gsterdii yerler dnda baka bir yere yerlemeleri de yasaklanmt. Buna ramen muhacirlerin bir ksm akrabalarnn ve ailelerinin
274 275

BOA, . HUS. 151/ 1325 M - 108. Dstur, 2. Tertip, c. 1, Matbaa-i Osmaniye, Dersaadet, 1329, s. 633. Kanun tarihi: H. 3 aban 1327. 276 Dstur, 1. Tertip, c. 5, Ankara Bavekalet Matbaas, 1937, s. 1013- 1015. 277 Dstur, 2. Tertip, c.5, Dersaadet, Matbaa-i Amire, 1332, s. 381. 99

olduu yerlere yerlemeyi tercih etmilerdi. Devlet bu muhacirlerin ailelerinin ve akrabalarnn ilerini zorlatrp bekledikleri yardm alamayacaklarn bahane ederek zorla gsterilen yerlere iskan edilmelerini istemiti. Soruturma sonucu aile ve akrabalar iyi durumda olanlar ortaya karlrsa bu durumdaki muhacirler zorla iskn edilmeyecekti.278 Baz muhacirler askeri muafiyetlerinin devam etmesi iin ok nceden gelmi olmalarna ramen yeni gelmi gibi kendilerini arz ederek askerden muaf olmaya hem de muhacirlere datlan arazilerden yeniden almaya alyorlard. Ya da bir yere iskn edildii halde yeniden baka bir yere iskan edilmek iin g ediyorlard. Bunlarn nlenmesi iin muhacirler muhacir olduklarn muhacirler komisyonu vastasyla belgeletmek zorunda idi. Aksi takdirde muhacir statsnden karlarak normal halk konumunda deerlendirilecekti.279 Bununla birlikte askeri muafiyetten yararlanmak istiyorlarsa kendilerine verilen arazileri ilemekle ykml olup en az elli dnmn on yl hi kimseye satamayacaklarna dair arazi tapularna kayt dlecekti.280 Ayrca askeri muafiyetleri komisyondan aldklar belge tarihinden deil hicret ettikleri tarihten itibaren balatlacakt. Devletin gsterdii yerlere iskn olmayp stanbula g eden muhacirler devletten herhangi bir yardm istememek kouluyla Dersaadet ve civarnda ikamet edebileceklerdi. Ayrca ii gc olmayan muhacirlerin askerlikleri de tecil edilmeyecekti. 281

4) artl Tecil Sonras Tam Muafiyetler a) 1846 Kura Kanununda artl Tecil Sonras Tam Muafiyet
artl tecil sonras askerlikten tamamen muafiyet genelde renciler iin tatbik edilen bir muafiyet tr idi. 1262 (m.1846) tarihli kura kanununda ilk uygulamas grlen bu muafiyetin gerekesi de aklanmt. Buna gre ordunun savama gcnn arttrlmas iin gayret ve aba iinde olmann vacip ilerden biri olduu gibi kendisine danlacak ilim sahibi insanlarn oalmas iin rencilerin saysnn artrlmas da dinin farz kld bir i idi. Ayn zamanda fazla rencinin yetimesi n- mel-i nin- saltanat olarak grlmekte idi.

278 279

BOA, MV. 114/ 34 (H. 15 aban 1324). BOA, DH. MKT. 2023/ 32 (H. 30 Ramazan 1310). 280 BOA, DH. MKT. 2773/75 (H. 1 Ramazan 1327). 281 BOA, DH. MKT. 2614/22 (H. 27 aban 1326). 100

Devlet, medreselerdeki rencileri yukarda deindiimiz nedenden tr tamamen askerlikten muaf tutmak istiyordu. Fakat baz itibar sahibi ve zengin kiiler insan tabiatnn acayipliinden cihat ve gaza ile ilgili ayetlere ve peygamberin hadislerine kar gafil davranarak tek ocuklarn askere vermemek iin oullarn medreseye sokmaya alyorlard. Bu durum dier insanlar da etkileyerek onlarn da akllarna bu yolu sokmakta idi. Bu durum beraberinde olumsuz durumu getirmekte idi. Medresede okumaya ehliyeti olmad iin bu tip ocuklar ilim sahibi olamyordu. Hatta Kuran yznden bir kere bile hatmetmemi olanlarn bile medreseye girebilecei endiesi tanyordu. Buna ramen medresede olduu iin ticaret de yapamayacakt. Ayrca askerlik erefine de mazhar olamayacakt. Bu itibarla rencilerin askerlikten muaf tutulmalar imtihan neticelerine gre belirlenecekti. Tam bu noktada iki sorun daha ele alnmt. Birincisi bu kadar fazla renciyi imtihan yapacak mderrislerden ve alay imamlarndan oluacak mmeyyizlerin grevlendirilmesinin mali olarak byk bir yk getirecei endiesi. kincisi ise masraf olmasn diye her rencinin ikamet ettii mahaldeki mftlerin veya limlerin bu rencileri imtihan yapmas. Bu ikincisi hemerilik balar dolaysyla kayrmaclk olabilecei ve sonrasnda ise dedikodularn nnn kesilemeyecei endiesiyle reddedilmiti. Sonu olarak tam muafiyetin getirecei suiistimali nlemek iin masrafl da olsa dardan mmeyyiz grevlendirilmesi uygun bulunmutu. Aksi takdirde memleketteki herkes ocuunu medreseye verecek ve askere alnacak adam bulunamayacakt. Dolaysyla askerlik yandaki medrese talebelerinin mutlaka sair ahali gibi kura meclisine davet edilerek dierleri gibi imtihandan geirilmesi gerekti.282 Oulun babann mesleini devam ettirecei genel kansndan yola karak yksek rtbeli mollalar, mderrisler, mftler, dersiam hocalar ve tarikat eyhi gibi kimselerin ocuklarnn da bu kiiler gibi dini ilimlerin tahsiliyle megul olacaklar varsaylarak askerlikten tamamen muaf tutulmalar gerekti. Fakat bu ocuklarn iinden ilme hevesi olmayanlar kar ise o takdirde ne ilim sahibi ne de asker olarak yararlanlamayaca iin devlete bir faydas olmayaca dnlyordu. Dolaysyla bilenle bilmeyeni ayrabilmek iin bu ocuklar da dier renci statsndeki insanlar gibi imtihana tabi tutulacaklard.

282

BOA, Kanunname-i Askeri, nr.7, s. 1/1. 101

Bu imtihan kura ilemine balamadan nce uygulanacakt. renci olduunu iddia eden asker adaylar kura meclisine arlarak onlar imtihan yapacak olan hocalar ve dier mderrisler vastasyla yirmi ve yirmi bir yanda olanlar zhar 283 dan, yirmi iki yirmi yanda olanlar Kfiye284 den, yirmi drt yirmi be yalarnda olanlar ise Molla Cami ve Fenriden adil ve tarafsz olmak kouluyla imtihan edileceklerdi. mtihan szl olarak yaplacak sorulan sorulara doru cevap verenlerin ilme hevesli olduklarna hkmedileceinden bu renciler bir keye ayrlacak ve muafiyet sebepleri kura defterindeki isimlerinin zerine ilenecekti. Dolaysyla muaf olanlar o sene kuraya dahil edilmeyecek ve seneye bir daha imtihan olmak zere salverileceklerdi. Askerlik yan devirene kadar srecek olan bu tecillerden sonra bu rencilerin ilim adam olarak hizmet edeceklerine hkmedilerek redif snfna dahi kaydettirilmeden askerlikten tamamen muafiyetlerine karar verilecekti.

b) 1870 Kura Kanununda artl Tecil Sonras Tam Muafiyet

1846 kura kanununda rencilere askerlik yandan kana kadar imtihan getikleri takdirde verilen tecil sonras tam muafiyet 1870 kura kanunu ile kaldrlmt. mtihanlar geip tecilli olarak nizami askerlik yandan kan renciler redif snfna kaydedileceklerdi. Ayrca imtihanlar da kura esnasnda deil kuradan sonra yaplacakt. Btn renciler kuraya katlacaklar, eer isimlerine kura isabet ederse dierleri gibi 20 gnlk izin verilecek, ardndan da izin dn redif alay merkezine gtrlerek imtihana tabi tutulacaklard. 24 Cemaziyl-evvel 1286 / 1 Eyll 1869 tarihli Maarif-i Umumiye Nizamnamesinin 179. maddesince askerlik yandaki Umum Sbyan Mektebi hocalar da medrese rencileri gibi imtihana tabi tutulacaklard. Eer baarl olurlarsa o yl asker olmaktan kurtulacak ve askerlii bir dahaki sene kura ekimi sonras yaplacak imtihana kadar tecil edilecekti. 49. maddede de Mekteb-i Sultnnin yksek blmnde okuyup da askerlik yanda olan renciler imtihanda

283

Muhammed b. Pir Ali Birgivinin Arapa renimi amacyla kullanlan miladi 1573 tarihli kitabnn ismidir. 284 Eb Amr Cemaleddin Osman b. mer b. Eb Bekr bn'l-Hacibin Arapa renimi iin kullanlan miladi 1249 tarihli kitabnn ismidir. 102

baarl olduklar takdirde askerlikleri 1 yl tecil edilecekti. 285 20-21 yalar arasndakiler sarf ve nahiv ile hat sanatndan, 22-23 yalar arasndakiler nahiv, mantk, Fenari ve imladan, 24-25 yalar arasndakiler mantk, tasavvurat ve tasdikat ile derdini anlatabilecek kadar Arapa veya Trke bir kompozisyon yazdrlarak imtihan edileceklerdi. mtihann nasl yaplacann belirtilmemesi ya da bir standartn oturtulmamas zellikle taradaki rencilerin madur olmasna sebep olmutu. Bu itibarla imtihann nasl yaplacana dair bir aklama yaplmt. Hattan imtihan olacaklar harfleri okunabilecek derecede yazmalar gerekli idi. mldan imtihan olacaklar eya ve ahs isimlerinin veya kendi bildii kelimelerin harflerini bir araya getirerek yazp yazamadklarndan, kompozisyon denilebilecek olan nadan ise kendi meramn istedii surette ifade edebilecek kadar yazp yazamadndan imtihana tabi tutulacaklard. 286 Ehliyetli olduklarn ispat edenler o sene askerlikten muaf olacakt. Kura isabet ettikten sonra medreseye girenler renci olarak saylmayacakt. Bal bulunduklar blgenin dnda baka bir yerde rencilik yapanlara nfusa bal olduklar yerde gyaplarnda ekilen kura isabet ederse 9 ay iinde rencilik yaptklar yere en yakn ordu veya vilayet merkezine mracaatla imtihana girmek zorunda idiler. 9 aylk bu sre ierisinde imtihana girmeyenler dorudan nizamiye askerliine alnacakt. Eer haklarnda renci olup olmadklarna dair tahkikatn gecikmesi sebebiyle 9 aylk sre geirilirse rencinin bir kabahati bulunmadndan 9 ay ierisindeki imtihan iin bavurma tarihi esas alnarak 9 ay gese de imtihana tabi olabilecekti. Nfusa kaytl olduu yer dnda tahsil gren talebeler kuras kp imtihana girecek olanlar okuduklar yerin redif taburu binbasndan hangi medresede okuduklar, medreseye giri tarihleri, medresede yatl olarak kalp kalmadklar, isimlerine hangi sene kura isabet ettii, yalarnn ve eklleri ile ilgili bilgileri ieren bir ahadetname almak zorunda idiler. Dolaysyla bir yerdeki medrese talebeleri ile ilgili btn bilgiler o yerin redif taburu binbasnn nezdindeki bir defterde kaytl olacakt. Bu binba ayda bir medreseleri yoklayacak gelen giden rencilerin durumlarn bu deftere ileyecekti. Yaplacak imtihanlarda o blgenin

285 286

Dstur, 1. Tertip, c. 2, Matbaa-i Amire, stanbul, 1289, s. 215, 193. Bkz. BOA, DH. MKT. 1652/ 108 (H. 29 Zilhicce 1306). 103

redif zabitleri ile ulemas hazr bulunacakt. 1886 kura kanununda talebelerin askerliklerini tecil ettirmek iin girdikleri imtihanda liyakatli olduklar halde sorulan sorulara bir ariza-i asabiye tesiriyle hemen cevap veremeyenler iin 20 gn sonra tekrar imtihana girme hakk verilmiti.287

5) Askere Alndktan Sonra Muafiyet

1262 Kura kanununda byle bir muafiyet yazl olmamasna ramen muafiyet sebebi asker olmadan nce tespit edilemeyip asker olarak alnan kiilerin bilahare muafiyet sebeplerinden birinin ortaya kmas askerlikten muaf olmalarn salamakta idi. Mesel, ailelerine kendilerinden baka bakacak kimsesi olmayanlarn bu durumu askere alndktan sonra tespit edilmi olanlar memleketlerine geri gnderilmiti.288 1286 / 1870 kura kanununda hastalklar dardan bakldnda tam olarak tehis edilemeyen i hastalklara sahip olanlar ile bnyesi zayf olanlar kura ncesi muafiyet verilerek ayrlmadan kuraya dahil olacaklar ve eer isimlerine kura isabet ederse dier kuras kanlar gibi askere alndktan sonra gittikleri askeri mevkide beyan edecekleri mazeretler doktorlar tarafndan muayene edilip tehis edilirse hastalklarnn derecesine gre hava deiiklii, redif snfna kaydettirilme veya askerlikten muaf olduklarna dair ihra tezkeresi verilecekti. hra edilenlerin eve dn masraflar da devlet tarafndan karlanacakt.289 1304 /1886 tarihli kanunda yukarda anlatlan durumda olan kiiler askere alndktan sonra muayene edilip eer hasta olduu doktorlarca tescil edilirse efrad- mezne den saylarak bir daha ki senenin kurasna kadar askerlii tecil edilecekti. Ve bu kiilerin her sene hastalklarnn iyileip iyilemedii kontrol edilecek eer iyilemi olduklar tespit edilirse bunlar askere alnacakt. Eer bu hastalklar kuraya katlma yalarnn (26 ya) sonunda da devam ederse bu kiiler redif snfna

287 288

Dstur, 1. Tertip, c. 5, s. 687; BOA, DH. MKT. 1479/ 59. Bkz. BOA, A. M. 3/97 (20 R 1263). 289 Mustafa Gl, a.g.m., s. 44. 104

kaydedilecekti.290

6) Bedelli Muafiyet a) ahsi Bedel aa) 1846 Kura Kanununda ahs Bedel
Ticaretle veya bir sanatla urap askerlik ya ierisinde kendisine kura isabet ederek 5 yllk zorunlu askerlii sresince bu ilerinin aksayacandan endie eden kiiler isterlerse kendilerinin yerine bir bakasn gndererek askerlikten muaf olabileceklerdi. Bedel-i ahsi denen bu uygulama iin dokuz art konulmutu. Birincisi bedel olarak gnderilecek kiiyi ayarlamak iin bu kiiye ne kadar para verilecekse bu paray temin etmek iin ba, bahe, tarla, hane veya ift iin gerekli malzemeler gibi eyler satlamayacakt. Bedel verecek kiinin bunlar satlmakszn bedel olacak kii ile anlat paray vermeye gcnn yetmesi gerekti. kincisi, bedel verilecek kii 25 yan gemi 30 yan amam olacakt. ncs, bu bedelin bulac ve kalc herhangi bir hastal olmayacak askerlik hizmetini yerine getirebilecek bnyeye ve sala sahip olacakt. Drdncs, bu bedel olacak ahsn nceden muvazzaf askerliini bitirip redif snfna kaydedilmemi olmas gerekti. Fakat ismine kura isabet etmeyip veya ailesinin geimini salama sebebiyle kuraya dahil edilmeyip askerlik yan amas dolaysyla redif snfna kaydedilenler bedel olarak kabul edilebilirdi. Beincisi, her orduya verilecek bedel o ordunun bal bulunduu blgenin halkndan olmak zorunda idi. Dier ordu daireleri, Tersane-i amire ve Kale-i Hakaniye bal olan kaza ve sancaklarn halkndan birisinin bedel olarak verilmemesi gerekti. Altncs, bu bedel olacak ahs beyaz kle olabilir fakat Arap kle olamazd. Yedincisi, daha nceden muvazzaf askerlie alnarak re karlm veya disiplinsizlik sebebiyle askerlikten kovulmu kiiler bedel olarak verilemeyecekti. Sekizincisi, doduu ve yaad yer mehul olan ve insanlar arasnda ad ktye km ahslar bedel olarak kabul edilmeyecekti. Dokuzuncusu, bedel verecek olan ahs muvazzaf askerlie baladktan sonra en fazla 3 ay ierisinde bedel olacak ahs temin etmek zorunda idi. ay ierisinde yerine birisini bulamaz ise 5 senelik zorunlu askerliini bizzat kendisi tamamlayacakt.
290

Dstur, 1. Tertib, c.5, s. 665-666. 105

Bedel verecek kiinin, genellikle acemi askerlerin ilk yllarnda henz askerlie alamamalarndan kaynaklanan firar olaylarna kar bedel verilecek askerin kamayacana dair kefil olmas gerekti. Ancak yine de bu bedel verilen ahs askerlie baladktan sonraki bir yl ierisinde firar eder de yakalanamazsa bedel veren kii 3 ay ierisinde ikinci bir ahs bedel olarak verebilecekti. Eer bu sre ierisinde veremezse kendisi askere alnacakt. Verdii ikinci bedel de eer bir yl doldurduktan sonra firar ederse bedel veren ahs bir daha bedel vermekten kurtulmu olacakt. Bedel veren ahslar bu verdikleri bedeli sadece 5 senelik muvazzaf askerlik iin vermekte idiler. Yoksa bu tamamen askerlikle balarn koparmak anlamna gelmiyordu. Bedeli verdikten hemen sonra kendileri 7 yllk hizmet sresini tamamlamak zere redif snfna kaydedileceklerdi. Bedel olarak verilen kleler ve babo adamlar muvazzaf askerlii tamamladktan sonra redif snfna kaydettirilmeden askerlikten tamamen muaf tutulacaklard. Kendisine kura isabet etmemi ve muvazzaf askerlik ya ierisinde askerlii tecil edilerek 26 yana gelip redif snfna kaydedildikten sonra birisinin yerine bedel olarak muvazzaf askerlik yapan kiilerin tekrar redif snfna alndnda muvazzaf asker olmadan nce redif snfnda tamamlad gnler bir sonraki redif snfndaki gnlerinden drlecekti. 1262 / 1846 kura kanununda bedellerle ilgili hkmler yrrle girdikten sonra zamanla Dersaadet ve Hassa ordularna verilen bedellerin bedelci denilen bedel komisyoncular aracl ile temin edildii tespit edilmiti. Bu mnasebetsizlerin bedel verecek ve alacak kiilerden ykl paralar ald, kanunlara aykr olarak sahte ilmhaberli kiileri bedel olarak kaydettirdikleri ortaya kmt. Ayrca bedel verenlerin bedel olan kiilerle bedel karl anlatklar paralarn bedel olan kiiye verilip verilmediini kontrol etmek iin zel olarak aratrma yapan bir tahkik komisyonu tarafndan da anlalan paralarn yarsnn bile bedellere denmedii belirlenmiti. Bu gibi sorunlar sonlandrmak amacyla bedel olacak kiiler oturduklar yerlerde bulunan imam ve muhtarlardan alacaklar mhrl ilmhaberlerle Dersaadet ve Hassa ordular meclislerine bedel olmak istediklerine dair bir dileke gndereceklerdi. Bu meclisler de bu kiileri meclisin ceride ve jurnallerine bedel olmak istiyor diye kaydedecekti. Bedel vermek isteyen kiiler de
106

bu isteklerini belirten dilekeleri ayn ordularn meclislerine gnderecekti. Bu kiilerin kaytlar da bu ekilde ilenecekti. Ordu meclisleri bu iki taraf meclise ararak yzletirip bedel akesi konusunda pazarlk yapmalarn salayacakt. Anlalan para da orada bedel olacak kiiye verilecekti. Bu suretle komisyoncular aradan karlm olacak, paralar da peinen denmi olacakt. Eer muhtar ve imamlar sahte ilmhaberler dzenlerse muhakeme sonucu ceza kanuna uygun olarak cezalandrlacaklard.291 1286 / 1870 ylnda yrrle giren kura kanunundan nce ayn yl iinde bedellerle ilgili 13 maddelik 1262 / 1846 kura kanuna ek Takvim-i Vekyide yaynlanan bir kanun yrrle girmiti. Kendisine kura isabet eden kii yerine bedel olarak birisini gndermek istiyorsa bu kiiyi kura meclisine getirip kura tabibine muayene ettirecek ayn zamanda 1262 / 1846 kura kanunnamesindeki bedellik artlarna uygun olup olmadn da burada kontrol ettirecekti. Eer bu bedel olacak kii zel ileri sebebiyle bedel veren adamn kuras esnasnda o meclise getirilemiyorsa kuras kan kiilere verilen 20 gnlk izin sresince kura meclisi civar kazalardaki kura ilemini gerekletireceinden bu sre ierisinde bu meclis nerede ise oraya gtrlerek muayene edilebilecekti. Eer bu meclisin ilemi bitene kadar bedeli yetitiremezse ya bizzat ya da bakalarnn aracl ile bu bedeli ordusunun merkezine gtrmeye mecbur idi. Bedeli kabul edilirse kendisi 7 yllk redif snfna kaydettirilecekti. Doktor tarafndan uygunluu onaylanan bedelin uygunluk belgesi kura meclisi tarafndan hazrlanan iki tutanaa eklenerek birisi dier askerlerle birlikte bedel olan kiiyi de birliine teslim edecek olan zabite askerlerin grevlendirilecekleri tabur ve alaylara vermek zere teslim edilecek, dieri ise merkez orduya postalanacakt. Bu bedeller istihdam edilecekleri yerde bir kez daha kontrol edilecek eer gnderilen tutanakta yanl bilgi yazld tespit edilirse muayene eden doktor ceza kanuna gre cezalandrlacakt. Alnacak nakdi bedeller seraskerlie takdim edilecekti. Kuras kan kiinin askere alndktan ay sonraya kadar bedel bulma hakk vard. Bu ek kanunla bu madde feshedilmi ve kuras kp askere alnan kii askerliinin istedii ylnda bedel verebilirdi. Yapt nizami askerlik gnleri bedel verdikten sonra redife kaydettirileceinden rediflik sresinden dlecekti. Fakat
291

Takvim-i Vekyi, Say: 567, 18 Cmadulahire 1275 (M. 23 Ocak 1859). 107

bedel olacak kii her halkarda 5 yllk nizami askerlik sresini tamamlamak zorunda idi. 1262 / 1846 kura kanununda bedellerle ilgili nizami askerliini tamamlayp redife nakledilen kiilerden bedel verilemezdi. Kolaylk getirmek adna bu ek kanunla 23 yana kadar nizami askerlie girip burada 5 yln tamamlayp redife kaydolan kiiler bedel olarak verilebilecekti. Ayrca belirli bir sre askerlikleri tecil edilmi olan muhacirlerden 5 yl ve st tecil hakk kalm olanlar da bedel olarak verilebilecekti. Hatta rediflik sresini bitirmi olanlar da bedel olarak verilebilecekti. Fakat 36 ya snr olarak belirlenmiti. Bu yan stndekiler nizamiye askerlii iin bedel olarak verilemeyecekti. Kuraya katlma mkellefiyeti olmayan kiilerden de 20 yandan 35 yana kadar olanlar bedel olarak kabul edilecekti.292 Verilecek ahsi bedeller bedel verecek kiinin bal olduu ordu dairesinin halkndan olacakt. Kaytl olmad dier ordular, Tersne-i mire ve Kala-i Hakaniye ait mahallerin ahalisinden ahsi bedel veremeyecekti. 293

ab) 1870 Kura Kanununda ahs Bedel

Askerlikten muaf olmayp kuraya katlan ve ismine kura isabet ederek askere gideceklere, ahsi veya nakdi bedel karlnda nizamiye askerliinden muaf olma hakk tannmt. Bedelli askerlik sadece nizamiye snf iin geerli idi. Bedel veren kii hemen redif snfna kaydedilecekti.294 ahsi olarak verilecek bedeller daha nce gnll ya da bedel olarak asker olup sonradan re karlan kiilerden olamazd. Ordu daireleri iindeki askerlikten muaf olan Dersaadet, skdar, Galata, Eyp dndaki yerlerden redife kaydedilmi olan kiiler de istenen artlara uygun olma kouluyla bedel olarak verilebilecekti. Askerlikten muaf olan yerlerden bedel verilecek kiiler herhangi bir snra bal kalmakszn Osmanl kara veya deniz ordularndaki herhangi bir birimde istihdam edilebileceklerdi. Fakat askerlik yan am, muaf olmayan yerlerden verilen bedeller sadece bal bulunduklar ordu snrlar iinde askerlik yapabileceklerdi.

292 293

Takvim-i Vekyi, Say: 1076, 2 Muharrem 1286 (M. 14 Nisan 1869). Takvim-i Vekyi, Say: 1078, 7 Muharrem 1286 (M. 19 Nisan 1869). 294 Dstur- Askeri, s. 50. 108

Baka orduya kabul edilemeyeceklerdi. Verilecek bedeller sadece Dar- uray Askeri veya ordu merkezlerindeki askeri meclisler tarafndan kontrol edilip kabul edilebilecekti.295 Bedel olarak verilen askerlerin bedel veren kiilerle anlatklar paray alp kamamas ya da 6 yllk askerlik sresince askerden kamamas iin devlet hem kendisine yaplacak hizmeti hem de bedel veren kiinin parasn garanti altna almak iin bir kanun maddesi tesis etmiti. Bedel verecek kii ile bedel olan kii arasnda bedellik karl anlatklar para bedel verilen kiiye verilmeyecekti. Bedel olan kiinin istihdam edilecei alay ve taburlara nakdi kefalet olarak gnderilerek buralardaki sandklarda saklanacakt. Bedel olan kiiye de bu parann bedel karl olarak alnp korunduuna, parann miktarna ve trne ve her sene kendisine istedii takdirde parann altda birinin verileceine dair tutanak yazlp verilecekti. Ayrca parann tamam 6 yllk askerlii boyunca 6 taksitte deneceinden 6 senet hazrlanarak kendisine verilecek ve ylsonunda senet karl olarak parasnn 1/ 6sn alabilecekti. Eer bu paralar zayi edilir veya sahibi istediinde verilmeyip geciktirilir veya sahibinin askerlii mddeti ierisinde tamam verilmez ise tabur zabitleri hakknda tazminat davas alacak; yardmc olan kiiler de kanuna uygun olarak cezalandrlacakt.296 Bedel veren ve olan kii akraba olur da cretsiz bedellik iin anlarlarsa bedel veren kii bedel olan kiinin firar etmeyeceine, eer ederse bizzat kendisinin veya bedel artlarna uygun bir baka bedel ile bu grevi ifa edeceine dair senet imzalayacakt. Bu senet bedel olan kiinin askerliinin sonuna kadar grev yapt tabur veya alayn sandnda muhafaza edilecekti. Askerlikten muaf olan yerlerin sakinlerinden bedel olarak verilen kiilere 6 yllk nizamiye snfndaki hizmetinden sonra redif snfna kaydettirilmeden askerlikten tamamen muaf olduuna dair tezkere verilecekti. Mstesna yerler dndaki blgelerden bedel verilen kiiler ise nizamiye snfndaki hizmetleri akabinde redif snfna kaydettirilecekti. Eer bu kiiler bedel olmadan nce redif snfnda grev yapm iseler burada geirdikleri gnler ikinci kere yazldklar

295 296

Mustafa Gl, a.g.m., s. 60. Dstur- Askeri, s. 51-51. 109

rediflik snfnda geirecekleri gnlerden dlecekti. Nizamiye askerlii yapmakta olan neferler askerlik sreleri ierisindeki herhangi bir ylda kanuna uygun olarak isterlerse bedel verebilme hakkna sahiptiler. Fakat verilecek bedeller, bedel veren kii ka yl askerlik yapm olursa olsun 6 yllk nizami askerlik yapmak zere verilecekti. Bedel veren kiinin yapt nizami askerlik sresi rediflik sresinden dlecekti.297 25 Rebil-ahir 1291 / 11 Haziran 1874 tarihinde 1286 / 1870 kura kanuna ek olarak karlan bir hkm ile nfusa kaytl olduklar yerler dnda bulunup da memleketlerinde gyaplarnda ekilen kurada isimlerine kura isabet edenler ile bizzat kuraya katlp isimlerine kura isabet edip de yirmi gnlk izin sresinde yerel idareden veya redif zabitlerinden izin alarak nemli iler iin memleketleri haricine kanlar dokuz aylk bir sre ierisinde bulunduklar yerlerdeki ilerini bitirip bal bulunduklar ordulara gelip silah altna girerlerse istedikleri takdirde ahsi veya nakdi bedel vererek nizamiye askerliinden muaf tutularak redif snfna kaydettirilebileceklerdi. Bu dokuz aylk sreyi ap da yakalanarak ya da kendi rzalar ile teslim olanlar ise hibir zr ve bedel kabul edilmeksizin dorudan ve bizzat nizami askerliklerini bitirmek zere silah altna alnacaklard. 298 ahsi bedel uygulamas nizamiye snfnda 1304 kura kanunu ile yrrlkten kaldrlmt.299 Redif snfndakiler iin verebilecekleri ahsi bedel de 17 Rebilevvel 1329 / 18 Mart 1911 tarihli 10 Muharrem 1305 / 28 Eyll 1887 Redif Kanunnamesine ek bir kanunla ilga edilmiti. Fakat 30 lira nakit bedel karlnda her defa verilecek hizmetlerden muaf olabileceklerdi. Nakit bedeli dedikten sonra eer redif taburu dairesinden kmakszn veya hkmete gsterilecek grevlerden herhangi biri iin grevlendirilmeden terhis olurlarsa verdikleri bedelin yarsn geri alacaklard.300

297 298

Mustafa Gl, a.g.m., s. 61. Takvim-i Vekyi, Say: 1676, 21 Cumadelahire 1291 (M. 5 Austos 1874). 299 Sddk Sami Onar, Bedel-i Nakdi, slm Ansiklopedisi, c. 2, Milli Eitim Basmevi, stanbul, 1979, s. 440. 300 Dstur, 2. Tertip, c. 3, Matbaa-i Osmaniye, Dersaadet, 1330, s. 249. 110

b) Nakd Bedel
26 aban 1271 / 14 Mays 1855 tarihli Takvim-i Vekyide yaynlanan bir kanunla btn bir Osmanl halknn Mslim ve gayrimslim olmak zere herkesin yapmakla ykml olduu en ar mkellefiyet olan askerlii eit derecede omuzlamalar iin yeni bir uyguluma vaz edilmiti. imdiye kadar sadece Mslmanlar askere alnmakta idi. Gayrimslimler de bu ie ortak edilmek isteniyordu. Fakat ok uzun yllardan beri silah ve sava konusunda Mslmanlara nazaran tecrbesizlikleri ve nfuslarnn Mslman nfusa oranla azl bahane edilerek ordunun kk bir blm iin onlardan asker alnaca duyurulmutu. Veya devletin onlardan istedii kadar asker vermekle ykml olacaklard. Ordunun byk blmnde ise asker olarak Mslmanlar istihdam edilecekti. Gayrimslimlerden devlet tarafndan uzun yllardan beri alnan cizyeye ek olarak askerlik hizmetlerinin bedeli olarak ane-i Askeri adnda bir vergi alnacakt.301 Bu vergi, askeri kuvvetler iin gerekli masraflar nfusa gre taksim edilip gayrimslimlere den ksm hesaplanarak belirlenecekti. Gayrimslimlerden fiili olarak askere alnanlarn vergisi bu genel vergiden dlerek kalan askerlikle ykml olmas gereken erkek gayrimslimlerden alnacakt. Bylece imdiye kadar asker olarak alnan Mslmanlarn yk hafiflemi, bu zamana kadar askerlik erefinden mahrum olan gayrimslimler de bu suretle merref olmu olacakt. Dolaysyla askeri ykmllk babnda btn Osmanl tebaas arasnda adalet salanacakt.302 Gayrimslimlerden alnan bir vergi olan ve Islahat Ferman ile kaldrlan cizye, bedel-i askeri ad altnda varln srdrmt.303 Mslmanlardan asker olarak alnanlar genel Mslman nfusun yz seksende biri oranna tekabl ettiinden 16 Cemaziyl-ahir 1293 / 9 Temmuz 1876 tarihli bir kanunla gayrimslimlerden 180 erkek, bir kiinin askerlik bedeli olan 5000 kuruu demekle mkellef idi.304 Bu 180 kiilik nfus 15 ya alt ve 75 ya st kiiler ile papazlar, ruhbanlar, fakirler ve i gremez olanlar dldkten sonra oluturulacak bir nfus kmesi idi. Bu 5000

301

Sddk Sami Onar, Bedel-i Askeri, slm Ansiklopedisi, c. 2, Milli Eitim Basmevi, stanbul, 1979, s. 439. 302 Takvimi-i Vekyi, Say: 523, 26 aban 1271 (M. 14 Mays 1855). 303 Halil nalck, Cizye, DA, c. 8, s. 48. 304 Dstur, 1. Tertip, c. 4, Matbaa-i Amire stanbul, 1295, s. 407 408; Ufuk Glsoy, a.g.e, s. 73. 111

kuru 180 kiinin mali durumuna gre taksim edilecekti. Devlet bu paray onlarn cemaatlerinin reislerinden tahsil edecekti. Yani paray cemaat kendi ierisinde denkletirecekti.305 Rahiplerin hissesine den pay cemaatin dier bireylerine paylatrlarak tahsil edilecekti.306 Gayrimslimlerden hapse mahkum olmu sululardan bedel-i askeri alnmayacakt.307 20 Recep 1327 / 7 Austos 1909 tarihli bir kanunla gayrimslimlerden askerlik bedeli olarak alnan vergi kaldrlm ve onlarn askerlik yana girmi olanlarndan kura ile asker almna balanlaca duyurulmutu. Ayrca Dersaadet ve Bild- Selse ve bunun gibi mstesna mahallerde olup da askeri bedel vergisinden muaf olan yerlerde nfus saym yaplm olan yerlerden de askerlik yana girmi olan gayrimslimlerden kura ile asker alm gerekletirilecei karara balanmt. Kura meclisine gayrimslimlerin ruhani reisleri z olarak katlacakt. Gayrimslimlerin patrikleri, katogikoslar, hahambalar, metropolitleri, piskoposlar, arhimandritleri, vartabetleri, manastrlarn gominos ve barahipleri, mezhep ilerinde grevli papaz ve diyakozlar, manastrlarda ikamet eden kei ve rahipleri tecilli saylarak askerlikten muaf tutulacaklard. Ayrca muafiyetleri imtihana bal olan ruhban ve haham mekteplerinde okuyan talebeler, manastrlarda mezhepleri ile ilgili eitim alan renciler, eitim bakanlndan onayl yksek okullarda okuyan gayrimslim renciler, yalnz bir retmenle idare edilen kylerdeki ilkokullarda ve kasabalardaki ilkokullarda birinci, ikinci ve nc derecedeki retmenler de tecilli statsnde askerlikten muaf tutulmulard.308 1286 / 1870 kura kanunu ncesi nakdi bedellerle ilgili bir nizamname karlmt. Buna gre artk Mslmanlar da nakdi bedel vererek nizamiye askerliinden muaf olabilecekti. Bu verilecek nakdi bedeller dorudan seraskerlie gnderilecekti. Bedel olarak ellier adet mecidiye altn vereceklerdi. Bu miktar Dar- uraca gerektii takdirde arttrlp azaltlabilecekti.309 1286 / 1870 kura kanununda nakdi bedel, saf sikkelerden olmak artyla 15.000 kuru (150 Lira) olarak belirlenmiti. 15 Cemaziyl-ahir 1289 / 20 Austos 1872 tarihli bir ek kanun ile bu

305 306

Dstur, 1. Tertip, c. 4, s. 805. BOA, BEO, 3232/ 242333 (H. 16 Z 1325). 307 BOA, TFR. I. KT. 139/ 13898 (24.12. 1325). 308 Dstur, 2. Tertip, c. 1, Matbaa-i Osmaniye, Dersaadet, 1329, s. 420-421. 309 Takvim-i Vekyi, Say: 1078, (7 Muharrem 1286 / 18 Nisan 1869). 112

para 100 Osmanl lirasna indirilmiti.310 1304 / 1886 kanunu ile nakdi bedel 50 adet Osmanl altn olarak belirlenmiti. Kurada tertib-i evvel numaras ekenler eer bedel verecekler ise kuradan sonra askeralma ubesine haber vereceklerdi. Nakdi bedel verecek olanlar bulunduklar blgeye en yakn askeri ktada 5 ay askerlik yaptktan sonra nakdi bedel verebileceklerdi.311 Firari olarak addedilen kiilerden nakdi bedel alnmayacakt. Ramazan 1305 / Mays - Haziran 1888 tarihli tertib-i sni askerleri iin zel olarak hazrlanan bir nizamnamede tertib-i sni askerlerinin de nakdi bedel vererek askerlikten muaf olabilecei karara balanmt. Bu kiiler bedel verdikten sonra 5 ay nizamiye taburlarnda grev yapacaklar ve ardndan salverileceklerdi. 312 Bedel vermek isteyenler bu bedeli verebilmek iin ba, bahe, hane gibi mallarn satamayacaklarndan stanbulda yaayanlar Esnaf kethdalndan tarada yaayanlar ise mahalli hkmetten varlkl olduklarn gsterir bir belge olan Ehl-i Servet Mazbatas alp bedel verecei zaman bu belgeyi ibraz etmek zorunda idi.313

c) Hayvan Bedeli
2 Recep 1287 / 28 Eyll 1875 tarihinde redif askerlerinden taburlar silah altna alnd zaman bu durumdan kurtulmak iin isteyenlere bedel olarak hayvan (at) beslemeleri karlnda muafiyet verilecekti. Redif askerleri rediflik sresi iinde gen ve din olmak zere iki at devlet ne zaman isterse alabilecei ekilde kendi ilerinde de kullanabilecekleri artyla besleyebileceklerdi. ayet rediflik sresi ierisinde devlet lzum grmedii iin atlar almazsa bu askerler mstahfz snfna kaydedildiklerinde ellerindeki atlar tabur merkezine teslim edeceklerdi. Bu ekilde redif snfnda iken silah altna alnmamak iin bedel olarak hayvan beslemek isteyenler redif snfna kaydedildiklerinde tabur merkezine gidip kendilerinin at

310

Takvim-i Vekyi, Say: 1529, (19 aban 1289 / 22 Ekim 1872); Sarkis Karako, Klliyat- Kavanin, c.1, s. 524. 311 Bedel vermek isteyenlerin yapaca 5 aylk askerlik sonradan 3 aya indirilmiti. Sadece eitimli asker orann arttrma amacna ynelik askeri ktalarda yaplacak olan bu 3 aylk hizmetin ordunun asl ve esasn tekil eden nizamiye snfndaki piyade taburlarnda yaplaca ifade edilmiti. Bunun iin bkz. BOA, DH. MKT. 2369/ 58 (8 Ramazan 1318 / 30 Aralk 1900). 312 BOA,Y.PRK. ASK. 48/ 27. (Ramazan 1305 / Mays Haziran 1888); 5 ayn sonradan 3 aya indirildii hakknda bkz. DH. MKT. 2369/58. (H. 8 Ramazan 1318 / 30 Aralk 1900). 313 BOA, DH. MKT. 1512/ 44. 113

beslemek istediklerini deftere kaydettireceklerdi. lk bata istemeyip de sonradan hayvan vermek isteyenlerinki de kabul edilecekti. En nemli art tabur silah altna alnmadan hayvan bedeli vermek istediini bildirmesi idi. Tabur silah altna alndktan sonra bedel vermek isteyenlerin talepleri kabul edilmeyecekti. Fakat bu kiiler de bedel-i ahsi ile silah altna alnmaktan kurtulabilecekti. Bu bedel-i ahsi nizami askerliini yapm olmal idi.314 1293 / 1876 tarihli Takvim-i Vekyide yaynlanan bir kanunla redif askerlerinden taburlar silah altna alnanlar bu ykmllklerine bedel olarak ordu iin hayvan (at) vererek silah altna alnmaktan kurtulabileceklerdi. Verecekleri hayvanlar 4 veya 5 yanda olmalyd. Bu yan altnda veya stnde olamazd. Boyu 1.40 metreden aa olmayacakt. Gsleri kayk, deve omuzlu, oturulan yeri dar veya geni ve sinirli olmayacakt. Bu hayvanlarn zincirli bir yular ve ayaklarndaki nallar mkemmel olacakt. Bedel olarak verilen hayvan lr veya sakatlanrsa bedel veren kii iki ay ierisinde istenen kriterlerde baka bir hayvan bulmak zorunda idi. Bu iki ay dolmadan bal olduu redif taburu silah altna alnrsa telef veya sakat olan hayvann yerine yenisini getireceine gvence verebilirse silah altna alnmaktan kurtulacakt. Fakat bu sre ierisinde bu hayvan tedarik edemezse ahsi bedel bile getirse kabul edilmeyecek ve kendisi silah altna alnacakt. Bedel olarak hayvan verme kiilerin fiili askerliklerinin mukabili olduundan silah altna alnmaktan kurtulmak iin bedel vermek isteyen redif askerleri verecekleri hayvanlar dei toku yaptramayacaklard. Hayvan defterlerinde kaytl olmayan bir hayvann alp verilmesi, muayene esnasnda bakasnn hayvan imi gibi gsterilmesi ve mstahfzlie kaydolan bir kiinin hayvann bakalarnn hayvanyla deitirmesi yasakt. Bu sahtekarlklar yapanlar ceza olarak redif depolarnn muhafazasnda alt ay zorla altrlacakt. Dei toku yaplan hayvanlar tespit edildiinde sahiplerine geri iade edilecek asllar bedel olarak alnabilecekti. Bu sahte hayvan tedariki redif taburlarnn silah altna alnmas esnasnda tespit edilirse buna cesaret edenler silah altna alnacak redif depolarnda ceza olarak altrlmalar da taburlarn geri dnnde uygulanacakt.
314

Dstur- Askeri, s. 309. 114

Bedel

olarak

verilen re

hayvan ayrlan

rk hayvann

ve

sakat

karsa s (sad

yenisi harfi)

ile ile

deitirileceinden

sars

damgalanacakt. Bu damgay tamayan hayvanlar salam hayvanlar olduundan ordunun iine yarayaca iin satlamayacakt. Eer satlrsa hemen yenisi tedarik edilmekle birlikte stne bir de askeri ceza kanuna gre cezalandrlacaklard. Satn alanlar da kanuna gre cezalandrlacaklard. Bu hayvanlarn bedellik artlarna uygunluu tabur merkezinde tabur zabitlerince tespit edilecekti. Bu zabitler hayvan muayenesinden anlamyorsa baka bir bilirkiiye gsterilip uygun ise bu zabitlere tarafndan hayvann sarsna damga vurulacakt. Vurulacak damgalar daha nceden stanbul tarafndan bu taburlara gnderilmi olacakt. Bedel veren adamn tabur ve blk numarasnn yazl olduu damga hayvann sa sarsna, kura numarasnn yazl olduu damga da sol tarafna vurulacakt. Bedel veren kiinin knyesi ile bedel verdii hayvann zelliklerinin ve eklinin kaytl olduu defterlere uygun olarak bu bilgilerin yazl olduu tutanak hazrlanarak biri blk merkezine, dieri alay merkezine bir dieri de bedel veren adama teslim edilecekti. Bu defterlerin bir kopyas da drt ayda bir ordu merkezine takdim edilen vukuat defterleriyle buralara gnderilecekti. Gerekli olduunda bu hayvanlarn sahiplerinden alnp biraz kullanldktan sonra tekrar iade edilmesi esnasnda bu hayvann gerek sahibine teslim edilmesi mmkn olmadnda karklk kmamas iin bu hayvanlarn damgalar yeniden vurulacak, defterlerdeki kaytlar da yeniden dzenlenecekti.315

d) stisna Bedeli
Seraskerlik Avrupadaki zellikle Avusturya ve Macaristandaki ordular gzlemleyerek yeni bir askerlik bedel vergisi koymay planlamt. Buna gre hastalk, sakatlk, ailesine kendisinden baka bakacak kimsesi olmama ve dier baka sebeplerle ya da ksmen askerlik yaparak nizamiye askerliinden muaf olan kiilerden askerlik ya ierisinde olduu srece bedel-i istisna ad altnda servetleri oranna gre bir vergi alnmas uygun grlmekte idi. Ayn zamanda bu verginin Kanun-i Esaside yer alan askerlik hizmetinin btn tebaaya eit oranda

315

Takvim-i Vekyi, Say: 1797, 17 Safer 1293 (M. 14 Mart 1876). 115

datlmasn salayaca dnlmekte idi. Bu vergi asgari Avusturyada 10, Macaristanda 30 kuru, azami ise 1000 kurua kadar kmakta idi. Toplamda senelik bu vergi 360.000 liray aan meblalara ulayordu. Ayrca bu vergi ile toplanan parann bir ksm savata yaralananlara ve savata lenlerin ocuklarna harcanyor; dier bir ksm ise seferberlik zaman silah altna alnan ihtiyat, redif ve mstahfz snfndaki askerlerin muhta aileleri iin harcanyordu.316 Bu sebeplerden 9 Safer 1327 / 2 Mart 1909da Meclis-i Mebusanca uygun grlerek yrrle girmesine karar verilmiti.317 Nitekim 25 Zilhicce 1330 / 5 Aralk 1912 tarihli bir ek kanunla sava zaman silah altna alnan, ailelerine kendilerinden baka bakacak kimsesi olmayan redif ve mstahfz snfna mensup askerlerin ailelerine olaanst hal denei olarak aylk 30 kuru balanmas karalatrlmt. Bu askerlerin terhis olduklar ay takip eden ayn bandan itibaren bu maa kesilecekti.318

316 317

BOA, BEO, 3505/ 262835. (H. 14 Safer 1327 / M. 7 Mart 1909 ). BOA, MV. 125/22. 318 Dstur, 2. Tertip, c. 5, s. 34. 116

SONU III. Selim ile balayan Avrupa kurumlarn model alarak devleti ihya etme anlay askeri baarszlklar sonucu ar toprak kayplar nedeniyle ncelikle askeri kurumlarda uygulanmaya allmt. Yakn takibe alnan Avrupadaki askeri gelimeler 1914 ylna kadar inceleyeceimiz asker alma sistemlerinin milad durumundadr. zellikle Fransz Devrimi ile ortaya kan zorunlu askerlik uygulamas ve Prusyada gelitirilen yedek ordu fikri sonraki yllarda Osmanl iin ilham kayna ve model uygulamalar olmutu. Ordunun asker alm sistemlerinin geliimi byk lde Avrupann etkisi ile gelimekte idi. Osmanl, Avrupa devletlerini gelimi ve byk olarak kabul ettiinden onlarn gerisinde kalmamak iin asrn gerektirdii btn yenilikleri onlardan alarak kendinde uygulamaya almakla onlara yetimeye alyordu. Bununla birlikte gzlemlenen bu asker alma sistemleri Avrupadan birebir kopya edilerek alnmayp Osmanl konjonktrne gre ekil almakta idi. Kavalal Mehmed Ali Paa dneminde Osmanlnn bir eyaleti olan Msrda Avrupadan esinlenerek uygulanan zorunlu askerlik tatbiki zellikle II. Mahmud dneminde baarlarndan dolay stanbul iin ieriden dolayl bir rnek olmutu. Vehhabi ve Mora isyann bastrmasyla Kavalal Mehmed Ali Paann elde ettii prestij Yenieri Ocan Avrupa tarz bir askeri talimle yetitirmek isteyen II. Mahmuda Ocaktan yneltilen gvur tlimi eletirisine Msr tlimi diyerek Avrupa tarz bir askeri eitimi merulatrma imkan vermiti. Ordunun ruhu olarak nitelenebilecek olan slmn ise asker almlarnda ok byk bir motivasyon kayna olduu grlmektedir. Ayn zamanda Osmanl yneticilerinin Mslmanlar daha kolay ynettikleri gereine baklrsa slmn, yneticiler asndan da Mslman halk sava iin seferber etmek iin sava ve savamay merulatrc bir katksnn olduu da sylenebilir. zellikle slam akidelerinden olan ahirete ve meleklere imann, kiisel motivasyon olarak Mslmanlar savamalarndaki en byk engel olabilecek olan lm korkusunu teskin edici bir ynnn olduu sylenebilir. Mslim ve gayrimslim btn Osmanl halknn eit olduuna dair kanunlar karlp szler verilmesine ramen 1914 ylna kadar orduya arlkl olarak Mslmanlarn alnmas slmn askeri ykmllerde paynn byk olduunu gstermektedir.
117

1826 sonras Yenieri Ocann yerine kurulan Askir-i Mansre-i Muhammediyye ordusu ocak yklmadan nce ocan alternatifi yaplmak istenen Nizam- Cedid ordusundan kalan asker ve zabitlerle ikame edilmeye allrken acil asker ihtiyacn karlamak iin Mslman halka askeri ykmllk getirilmiti. Merkezden valilere sipari edilerek toplanan askerler 12 yl askerlikle mkellef tutulmutu. mparatorluun ok geni topraklarn snrl bir blgeden toplanan Mslman askerlerle korumak imknszd. Ayrca asker olan Mslmanlar tarm ve ticaretle de uraamadklarndan Mslman nfus askerde azalrken tarm ve ticaret sekteye uruyordu. Prusyadan esinlenerek tekil edilen redif ordusu ile Mansre ordusunun askerleri dnda seferberlik annda eitimli asker ihtiyacn kapatmak hem de ticareti ve tarm desteklemek iin artk Mslmanlar ylda bir ay askeri talime tabi tutulmakla mkellef idiler. Bu bir ayn dnda ise tarm ve ticaretleri ile uraabileceklerdi. Tanzimat ile gelen brokratik devlet anlay Mslmanlarn askerlik hizmetini daha adil bir ekilde yerine getirmeleri iin bir takm yeni asker alma kanunlar icra etmiti. 1846 asker alma kanuna gre kura ile 20- 25 ya arasndaki Mslman genler seilecek, kura kanlar 5 yl muvazzaflk hizmetini tamamladktan sonra 7 yllk rediflik hizmetine geecekti. Toplamda 12 yl askerlik yapacaklard. 1870de hazrlanan kanuna gre daha fazla asker temini iin nizamiye ve redif kuvvetlerine bir de mstahfz kuvvetler eklenmiti. Nizamiye hizmeti nizamiye ve ihtiyat, redif kuvvetleri ise mukaddem ve tali olmak zere ikiye ayrlmt. Nizamiye snf, 4 yl nizami 2 yl da ihtiyat olmak zere 6 yllk bir hizmet ykmll getirirken rediflik 6 yl olarak belirlenmiti. Rediflii bitirenler sadece seferberlik annda bulunduklar blgeyi savunmakla ykml olacak olan 8 yllk mstahfz snfna kaydedileceklerdi. 1886da ise rediflik 8 yla karlrken mstahfzlk 6 yla indirilmiti. Nizamiye ise 6 yl olarak kalmt. Fakat asker alm iin yaplan kura ekimine katlan herkes kura ksa da kmasa da askerlik yapacakt. Kurada ismi kanlar tertib-i evveller normal prosedre tabi olarak asker olurlarken ismine kura isabet etmeyenler de devletin belirleyecei bir sre tertib-i sani olarak askerlik yapmakla ykml olacakt. stanbulun payitaht olmas sebebiyle halk askerlikten muaf tutulurken artan asker ihtiyac Dersaadet ve Bild- Selsenin mslman halkna da imtiyazlarn fazla kaybetmeden sadece seferberlik annda ehir dna kmadan stanbulu
118

koruyacak ekilde askeri ykmllk getirmiti. Hicaz, Trablusgarp, Yemen ve Fizan gibi yerlerde askerlik yapacak kiiler bu corafyalarn iklim artlarnn zellikle de ar scan, hava muhalefetinin, ok uzak yerler olmalarnn ayrca bu blgelerdeki i isyanlar sebebiyle kontrol altna alnmakta zorlanlmasnn etkisiyle burada yaayan Mslmanlara asker alma kanunlarndaki askerlik srelerinin yerine daha az srelerle askerlik yapacaklar zel askeri ykmllk kanunlar karlmt. dari merkezlere uzak yerlerde yaadklar iin kontrolleri zor olan, uzun yllar ba bozuk olarak nitelenip dzenli orduya dahil edilemeyen ou zaman d glere kar seferberlik olduunda cretli olarak askere alnan airetler 1890 ylnda karlan zel bir kanunla zellikle Dou Anadoluda devlet otoritesini salamak, devletin etkin olaca sosyo-politik bir denge kurmak, Ermenilerin blgedeki faaliyetlerini engellemek ve muhtemel bir Rus saldrsna kar blgeyi savunmak iin askerlik yapmakla ykml tutulmulard. Asker alma kanunlarnn amac savama potansiyeli olan btn halk mal ve can ile olabildiince darda brakmadan kontroll bir ekilde ordu kuvvetlerine dahil ettirmekti. Bu sebeple ordunun nizami, redif ve mustahfz snflarnda grevli olmayan savaabilecek insanlar iin de, kurulduuna dair bir bilgiye ulaamadm Asakir-i Mlkiye Ordusu iin kanun hazrlanmt. Ayrca askeri ykmllk sadece bedenlerin istihdam ettirilmesi eklinde olmayp halkn sahip olduu nakliye aralarnn da zellikle seferberlik halinde ordu hizmetine tahsis edilmesi eklinde vaki idi. Devlet bir taraftan askeri ykmllkler verirken bir taraftan da eitli sebeplerle asker olarak kullan(a)mayaca kiilere askerlikten muaf olma hakk veriyordu. zellikle muinsizlik olarak adlandrlan aileyi korumaya ynelik olan bu mazeret, kii askere alnd takdirde arkada brakt ailesine kendisinden baka bakacak kimse olmamas durumunu ifade etmekte idi. Genelde bu, ok yaygn olarak askerlikten muafiyet sebebi olarak ele alnan bir durum idi. Devletin ynetim merkezine doru yaklatka askerlikten muafiyet artmakta idi. slm dinine olan sayg ve hrmetin bir uzants olarak slm byklerinin soyundan gelenlere eskiden sahip olduklar imtiyazlara binaen askerlikten muaf olma hakk tannmt. Kutsal mekanlarn hizmetleriyle megul olanlar da bu minvalde deerlendirilerek askerlikten muaf edilmilerdi. Birbirlerini var eden renci ve retmenler eitimin

119

aksamamas iin kimi zaman tam kimi zaman tecilli olarak askerlikten muaf edilmilerdi. Ekonomi de askerlik muafiyeti verilmesinde ok nemli bir etkiye sahipti. 1846 Kura Kanunu ile devlet Mslman zenginlerin ahs bedel vererek askerlik yapmasyla ekonomiyi ayakta tutmay planlamt. 1855 ylnda ise gayrimslimleri de askeri mkellefiyete ortak etmek istemi ancak uzun yllardan beri silah ve savama konusundaki tecrbesizliklerini ve nfuslarnn mslmanlara nazaran azln bahane ederek ordunun kk bir blm iin onlardan asker alnacan sylemiti. Gayrimslimler zellikle donanma, svari, baltac ve jandarma birliklerinde grevlendirilmilerdi. Askerlik yapmayan dierlerinden ise iane-i asker adl askeri ykmllklerine karlk askeri kuvvetlerin masraflar iin harcanmak zere nakdi bir bedel almaya balamt. Islahat ferman ile kaldrlan cizye bedel-i askeri ad altnda 1909 ylna kadar devam etmi II. Merutiyetle birlikte gayrimslimlerin de kura ile askere alnaca kararyla nakd bedel kaldrlmt. Ancak gayrimslim din adamlar, din eitimi alan renciler ve baz muallimlerin askeri muafiyetleri devam etmiti. 1870 ylndan sonra Mslmanlar da nakd bedel verip 3-5 aylk bir askeri eitimden sonra askerlikten muaf olmulard. 1875 ylndan sonra redif ordusundaki askerler taburlar silah altna alndnda bedel olarak at besleme veya at verme karlnda silah altna alnmaktan muaf olabileceklerdi. Ayrca 1909 ylndan itibaren hastalk, sakatlk, muinsizlik ve baka sebeplerle nizami askerlik yapamayan kiilerden bu askeri muafiyetlerine karlk bedel-i istisna ad altnda servetleri oranna gre bir vergi alnmt. Bu gelir sava zaman silah altna alnan, ailelerine kendilerinden baka bakacak kimsesi olmayan redif ve mstahfz snfna mensup askerlerin ailelerine olaanst hal denei olarak bu askerler terhis olana kadar aylk maa eklinde verilmiti.

120

KAYNAKA

A) BABAKANLIK OSMANLI ARV STANBUL (BOA) Bab- Ali Evrak Odas Evrak (BEO) 640/ 47959, 762/ 57115, 3585/268811, 3232/ 242333, 3505/ 262835. Bab- Asafi Divan- Hmayun Kalemi (A. DVN.) 18/42. Bab- Asafi Mektubi Kalemi (A. MKT.) 74/40, 51/62, 71/1, 65/35, 70/8, 65/35, 65/35, 40/ 93. Cevdet Askeriye (C. AS.) 581/24479, 871/37355, 1062/46712. Cevdet Dahiliye (C. DH.) 106/5287, 349/17412, 267/13305, 245/12226, 266/13283, 233/11642, 227/11348, 180/8980, 204/10196, 113/5640, 269/13412. Cevdet Shhiye (C. SH.) 6/277. Dahiliye Muhaberat- Umumiye daresi Evrak (DH. MU.) 21-2/ 48. Dahiliye Nezareti Mektubi Kalemi (DH. MKT.) 27/ 27, 1671/ 51, 1596/ 82, 2061/54, 2552/ 49, 1357/ 34, 1422/ 103, 1181/ 72, 2614/22, 620/ 72, 395/ 18, 841/ 81, 1772/ 93, 1560/ 103, 1495/21, 1573/ 60, 1532/ 78, 1553/ 82, 2023/ 32, 2773/75, 2614/22, 1652/ 108, 1479/ 59, 2369/58, 1512/ 44.

121

Hatt- Hmayun (HAT.) 1648/ 2. Hariciye Nezareti Mektubi Kalemi Evrak (HR. MKT.) 268/ 21, 268/ 32. Hariciye Nezareti Tercme Odas Evrak (HR. TO.) 546/ 4, 463/ 25. rade Dahiliye (.DH.) 1297/ 101718, 631/ 43884. rade Hususi (. HUS.) 151/ 1325 M 108. rade Mesail-i Mhimme (. MSM.) 11/226. Kanunname-i Askeri Nr. 7. Maarif Nezareti Mektub Kalemi (MF. MKT.) 163/ 36. Meclis-i Vkela Mazbatalar (MV.) 39/10, 13/ 40, 16/ 20, 137/ 102, 114/ 34, 125/22. Rumeli Mfettilii Mteferrika Evrak (TFR. I. M.) 17/ 1649. Rumeli Mfettilii Arzuhaller (TFR. I. KT.) 41/ 4076, 139/ 13898.

122

Sadaret Mektubi Mhimme Kalemi Evrak (A.MKT. MHM.) 81/ 93. Sadaret Mektubi Nezaret ve Devair Evrak (A.MKT. NZD.) 237/ 53. ura-y Devlet Evrak (D.) 656/22, 2288/ 17, 494/ 22. Yldz Mtenevvi Maruzat Evrak (Y. MTV.) 41/10, 54/82, 84/ 37. Yldz Perakende Evrak Askeri Maruzat (Y. PRK. ASK.) 192/67, 48/ 27, 83/ 67. B) KANUNLAR Dstur, 1. Tertip, c. 1, Matbaa-i Amire, 1289. Dstur, 1. Tertip, c. 2, Matbaa-i Amire, stanbul, 1289. Dstur, 1. Tertip, c. 4, Matbaa-i Amire stanbul, 1295. Dstur, 1. Tertip, c. 5, Ankara Bavekalet Matbaas, 1937. Dstur, 2. Tertip, c. 1, Matbaa-i Osmaniye, Dersaadet, 1329. Dstur, 2. Tertip, c. 2, Matbaa-i Osmaniye, Dersaadet, 1330. Dstur, 2. Tertip, c. 3, Matbaa-i Osmaniye, Dersaadet, 1330. Dstur, 2. tertip, c. 4, Matbaa-i Amire, Dersaadet, 1331. Dstur, 2. Tertip, c. 5, Dersaadet, Matbaa-i Amire, 1332. Dstur- Askeri, Mekteb-i Fnun- Harbiye-i ahane Matbaas, 1287. Mtemmim, Hilal Matbaas, Dersaadet, Zilkade 1335.

123

C) YAZMA ESERLER Askir-i Muvazzafa Hakknda Risle, Tarihsiz, Sleymaniye

Ktphanesi, Trke Yazmalar, Hsrev Paa, nr. 0000887. Avusturya Redif Askeri Risalesi, 1253, Sleymaniye Ktphanesi, Trke Yazmalar, Hsrev Paa, nr. 0000865. D) GAZETELER Takvim-i Vekyi, Say: 80, 15 Zilkade 1249. Takvim-i Vekyi, Say: 87, 29 Rebilevvel 1250. Takvim-i Vekyi, Say: 133, 20 Rebilahir 1252. Takvim-i Vekyi, Say: 258, 24 aban 1259. Takvim-i Vekyi, Say: 338, 26 C 1263. Takvim-i Vekyi, Say: 1037, 16 Ramazan 1285. Takvim-i Vekyi, Say: 1131, 20 Cmadlula 1286. Takvim-i Vekyi, Say: 1151, 12 Recep 1286. Takvim-i Vekyi, Say: 1648, 1 Safer 1291. Takvim-i Vekyi, Say: 1797, 17 Safer 1293. E) KTAP VE MAKALELER Ahmet Cevdet Paa, Maruzt, ar Yaynlar, stanbul, 1980. Ahmed Cevdet Paa, Trih-i Cevdet, c. 12, Matbaa-i Osmaniye, stanbul, 1309. Akad, Mehmet Tanju, Bir Sava Nasl Kaybedilir?, Kitap Yaynlar, stanbul, 2009. Aksan, Virginia H., 18. Yzyl Sonlarnda Osmanlda Zorunlu Askerlik Stratejileri, Devletin Silahlanmas Ortadouda ve Orta Asyada Zorunlu

124

Askerlik (1775-1925), Derleyen: Erik Jan Zrcher, ev. M. Tanju Akad, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, 2003. s. 23- 44. Aksan, Virginia H., Kuatlm Bir mparatorluk Osmanl Harpleri 1700-1870, eviren: Gl aal Gven, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, 2010. Aslan, Nurcan Fatma lhan, Osmanl Devletinden Trkiye

Cumhuriyetine Askerlik Hizmeti ve Askere Almlar (XIX. Yzyldan tibaren), Askeri Tarih Aratrmalar, Yl: 6, ubat 2008, Say: 11, s. 181- 203. Aydn, Suavi, Toplumun Militarizasyonu: Zorunlu Askerlik Sisteminin ve Ulusal Ordularn Yurtta Yaratma Srecindeki Rol, arklardaki Kum: Vicdani Red Dnsel Kaynaklar Ve Deneyimler, Yayna Hazrlayanlar: zgr Heval nar Cokun sterci, letiim Yaynlar, stanbul, 2008, s. 25- 48. Ayn, Faruk, Osmanl Devletinde Tanzimattan Sonra Askeralma Kanunlar (1839-1914), Ankara Genelkurmay Basmevi, 1994. Ayn, Faruk, Tanzimatn lanndan Sonraki Askeralma Kanunlar, Silahl Kuvvetler Dergisi, Yl: 113, Ocak 1994, Say: 339, s. 99-104. Brinton, Crane A. Gordon Craig, - Felix Gilbert, Jomini, Modern Stratejinin Yaratclar, Haz. Edward Mead Earle, ev. Demirhan Erdem, idem Erdem, Glin lgezen, Ankara, Asam Stratejik Aratrmalar Merkezi Yaynlar, 2003. Carr, Edward Hallett, Milliyetilik ve Sonras, ev. Osman Aknhay, letiim Yaynlar, stanbul, 1993. Cezar, Yavuz, Osmanl Maliyesinde Bunalm Ve Deiim Dnemi : (XVIII. yy.dan Tanzimata Mali Tarih), Alan Yaynclk, stanbul, 1986. Cihad Emr-i Hakdr, isimsiz Dersaadet, 1326, Kanun- Esasi, stanbul, Karabet Matbaas, 1324. adrc, Musa, Anadoluda Redif Askeri Tekilatnn Kuruluu, Tarih Aratrmalar Dergisi, 1970-74, c. 8-12, say: 14-23. s. 63- 73.

125

adrc, Musa, Osmanl mparatorluunda Askere Almada Kura Usulne Geilmesi 1846 Tarihli Askerlik Kanunu, Askeri Tarih Blteni, Yl: 10, ubat 1985, Say: 18, s. 59-75. adrc, Musa, Osmanl Trkiyesi Ynetiminde Yenilikler (1826-1856), Doentlik Tezi, Ankara niversitesi DTCF, Yakna Tarihi Krss, Ankara, 1979. adrc, Musa, Redif Askeri Tekilat, 7. Askeri Tarih Semineri Bildirileri 1, Ankara Genel Kurmay Basmevi, 2000, s. 47- 65. adrc, Musa, Tanzimat Srecinde Trkiye Askerlik, mge Kitabevi, Ankara, 2008. adrc, Musa, Yenileme Srecinde Osmanl Ordusu, Genel Trk Tarihi, c.7, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 2002. akn, Naci Nafiz Orhon, Trk Silahl Kuvvetleri Tarihi, c. 3, Ksm. 5, Genelkurmay Harp Tarihi Bakanl Harp Tarihi Yaynlar, Ankara, 1978. oban, Ahmet Hilmi, Ahmet Cevad Paann Tarih-i Asker-i Osmani (Kitab- Rabi) Adl Eserinin Transkripsiyonlu Metni, Yksek Lisans Tezi, Afyon Kocatepe niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Eyll, 2009. Deny, J., Radif, The Encyclopaedia of Islam, Leiden, Volume VIII, 1995, s. 370- 371. Eraslan, Cezmi, Hamidiye Alaylar, DA, c. 15, s. 462- 463. Fahmy, Khaled, Ulus ve Asker Kaaklar: Mehmed Alinin Msrnda Zorunlu Askerlik, Devletin Silahlanmas Ortadouda ve Orta Asyada Zorunlu Askerlik (1775-1925), Derleyen: Erik Jan Zrcher, ev. M. Tanju Akad, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, 2003, s. 65- 85. Fahmy, Khaled, Paann Adamlar Kavalal Mehmed Ali Paa, Ordu Ve Modern Msr, eviren: Deniz Zarakolu, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, ubat 2010. Gl, Mustafa, 1870 Asker Alma Kanunu, Askeri Tarih Blteni Yl: 23, ubat 1998, Say: 44, s. 38- 61.
126

Glsoy, Ufuk, Osmanl Gayrimslimlerinin Askerlik Serveni, Simurg Yaynlar. stanbul, 2000. Tobias, Cihaddan Vatan Savunmasna, Osmanl

Heinzelmann, stanbul, 2009.

mparatoluunda Genel Askerlik Ykmll 1826-1856, Kitap Yaynevi,

Huntington, Samuel P., Asker ve Devlet Sivil Asker likilerinin Kuram ve Siyasas, ev. Kazm Uur Kzlaslan, Salyangoz Yaynlar, stanbul, 2004. Ik, Hseyin, 1732 1826 Yllar Arasnda Osmanl Ordusunda Reform almalar Ve Sonular, Askeri Tarih Blteni, Yl: 14, ubat 1989, Say: 26, s. 15-29. lhan, Suat, Trk Askeri Kltrnn Tarihi Gelimesi, tken Yaynlar, stanbul, 1999. nalck, Halil, Sened-i ttifak ve Glhane Hatt- Hmayunu, Belleten 28, 1964, s. 603-649. nalck, Halil, Cizye, DA, c. 8, 45- 48. Karal, Enver Ziya, Osmanl Tarihi, c. 8, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1983. Karal, Enver Ziya, Osmanl mparatorluunda lk Nfus Saym 1831, Baveklet statistik Umum Mdrl, Ankara, 1943. Karako, Sarkis, Klliyat- Kavanin, c. 1, Ankara, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 2006. Karako, Sarkis, Klliyat- Kavanin, c. 2, Ankara, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 2006. Kavas, Ahmet , Kulolu, DA, c. 26, s. 359- 360. Kaynar, Reat, Mustafa Reid Paa ve Tanzimat, TTK Yaynlar, Ankara, 1985. Kazm, Musa, slmda Cihad, Dersaadet, Matbaa-i Hayriye, 1333.
127

Keegan, John, Sava Sanat Tarihi, ev. Fsun Doruker, Genlik Yaynlar, stanbul, 1995. Kuran, Ercment, Sultan II. Mahmud ve Kavalal Mehmed Ali Paann Gerekletirdikleri Reformlarn Karlkl Tesirleri, Sultan II. Mahmud Ve Reformlar Semineri 28-30 Haziran 1989, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Basmevi, stanbul, 1990, s. 107- 111. Ktkolu, Mbahat S., Sultan II. Mahmud Devri Yedek Ordusu Redif-i Askir-i Mansre, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Enstits Dergisi, 1981-82, Say: 12, Edebiyat Fakltesi Matbaas, stanbul, 1982, 127- 157. Lucassen, Jan Zrcher, Erik Jan, Zorunlu Askerlik ve Direni: Tarihi ereve, Devletin Silahlanmas Ortadouda ve Orta Asyada Zorunlu Askerlik (1775-1925), Derleyen: Erik Jan Zrcher, ev. M. Tanju Akad, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, 2003, s. 1- 22. Maslow, Abraham Harold, A Theory Of Human Motivation,

Psychological Review, Volume 50, 1943, s. 370-396. Messerchmidt, Manfred, Prusya Ordusunda Eitimin Hedefi, ev: brahim Ulus, Askeri Tarih Blteni, Yl: 14, Austos 1989, Say: 27. s. 125- 138. Moreau, Odile, Reformlar anda Osmanl mparatorluu Askeri Yeni Dzenin nsanlar Ve Fikirleri 1826-1914, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, 2010. Mustafa Nuri Paa, Netyic l- Vukut, Kurumlar ve rgtleriyle Osmanl Tarihi, Sadeletiren: Neet aatay, c. III-IV, TTK Yaynlar, Ankara, 1987. Onar, Sddk Sami, Bedel-i Askeri, slm Ansiklopedisi, c.2, Milli Eitim Basmevi, stanbul, 1979, s. 439. Onar, Sddk Sami, Bedel-i Nakdi, slm Ansiklopedisi, c. 2 Milli Eitim Basmevi, stanbul, 1979, s. 440. Ortayl, lber, Osmanl mparatorluunda Alman Nfuzu, letiim Yaynlar, stanbul, 1998.
128

Ortayl, lber, Osmanl mparatorluunda Askeri Reformlar Ve Polonyal Mlteci Zabitler, Askeri Tarih Blteni, Yl: 14, Austos 1989, Say: 27, s. 15- 21. z, Muzaffer, Yenieri Ocann Lavndan Sonra Osmanl Ordusundaki Gelimeler, Askeri Tarih Blteni, Yl: 15, Austos, 1990, Say: 29. s. 7-25. zcan, Abdlkadir, Askir-i Mansre-i Muhammediyye, DA, c.3. s. 457458. zcan, Abdlkadir, Redif, DA, c. 34, s. 524- 526. zden, Gani, Osmanl mparatorluu Silahl Kuvvetlerinde Askeralma Sistemleri, Askeri Tarih Blteni, Yl: 11, ubat 1986, Say: 20, s. 37- 49. zgen, Cenk, Trkiyede Zorunlu Askerlik ve Profesyonel Ordu, Y. Lisans Tezi, Yldz Teknik niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Siyaset Bilimi ve Uluslararas likiler Anabilim Dal, stanbul, 2006. Risle-i Cihd, isimsiz, 16 Zilhicce 1297. Rumi, Mevlana Celaleddin, Mesnevi, c. 1, M.E.B. Yaynlar, stanbul, 2001. Rumi, Mevlana Celaleddin, Mesnevi, c. 4, M.E.B. Yaynlar, stanbul, 2001. Sarcaolu, Mehmet Esat, Mali Tarih Asndan Osmanl Devletinde Merkez Tara likileri (II. Mahmud Dneminde Edirne), T.C. Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 2001. Selanikli Tevfik, Nevsal-i Askeri, Saryan Matbaas, Dersaadet, 1321. Shaw, Stanford J., Osmanl mparatorluunda Geleneksel Reformdan Modern Reforma Gei: Sultan III. Selim ve Sultan II. Mahmud Dnemleri, Genel Trk Tarihi, c. 7, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 2002. Shaw, Stanford J., Eski ve Yeni Arasnda Sultan III. Selim Ynetiminde Osmanl mparatorluu, ev: Hr Gld, Kap Yaynlar, stanbul, 2008.

129

Snmez, Ali, Tanzimatn lan Srasnda Gvenlik Anlaynn Nitelii ve Uygulamalar zerine, Askeri Tarih Aratrmalar Dergisi, Yl: 4, ubat 2006, Say: 7, s. 43- 53. akir, Ziya, Tanzimat Devrinden Sonra Osmanl Nizam Ordusu Tarihi, eltt Matbaas, stanbul, 1957. imek, Veysel, Osmanl mparatorluunda Dzenli Ordu in Asker Toplanmas: 1826-1853, Toplumsal Tarih, Say: 198, Haziran, 2010, s. 36- 42. imek, Veysel, Ottoman Military Recruitment And The Recruit: 18261853, Yksek Lisans Tezi, Bilkent niversitesi, Ekonomi ve Sosyal Bilimler Enstits, Ankara, 2005. irin, Veli, Asakir-i Mansure Ordusu ve Seraskerlik, Tatav Yaynlar, stanbul, 2002. Tacan, Necati, Tanzimat Ve Ordu, Tanzimat 1, M.E.B. Yaynlar, stanbul, 1999, s. 129- 137. Tanpnar, Ahmet Hamdi, XIX. Asr Trk Edebiyat Tarihi, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul, 1956. Tukin, Cemal, Girit, DA, c. 14. s. 85- 93. Turan, erafettin, II. Mahmudun Reformlarnda talyan Etki ve Katks, Sultan II. Mahmud ve Reformlar Semineri (28-30 Haziran 1989), stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Basmevi, stanbul, 1990, s. 113- 125. Trkmen, Zekeriya, Trkiyede Ulus Devletin Kuruluuna Uzanan Srete Ordu-Millet Dayanmas, Askeri Tarih Aratrmalar Dergisi, Yl: 5, ubat 2007, Say: 9, s. 57- 79. Uyar, Mesut Hayrullah Gk, Modern Alman Ordusunun Temelini Tekil Eden Prusya Askeri Sisteminin Kuruluu Ve Olgunlamas (1640 1871), http://koltukgenerali.blogspot.com/2007/05/prusya-askeri-sistemininkuruluu-ve_23.html (1.5.2010).

130

nal, Uur, Sultan Abdlaziz Devri Osmanl Kara Ordusu (1861 1876), Doktora Tezi, Gazi niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Ankara, 2006. Yaram, Ahmet, II. Mahmut Dneminde Askir-i Mansre-i

Muhammediye (1826-1839), Doktora Tezi, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara, 2002. Vurmaz, Mehmet, Osmanldan Cumhuriyete Asker Alma Sistemi (1826- 1970), Y.Lisans Tezi, Krkkale niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Tarih Anabilim Dal, 2007. Wallach, Jehuda L., Bir Askeri Yardmn Anatomisi Trkiyede PrusyaAlman Askeri Heyetleri (1835-1919), ev: Em. Tug. Fahri eliker, Gnkur. Basmevi, Ankara, 1985. Yurdakul, lhami, Osmanl Ordularnn Asker htiyacnn Karlanmasnda Yeni Bir Yntem: Kura Sistemi (1839-1914), Eskiadan Modern aa Ordular, Editr: Feridun M. Emecen, Kitabevi, stanbul, 2008, s. 433- 442. Yldz, Gltekin, Neferin Ad Yok Zorunlu Askerlie Gei Srecinde Osmanl Devletinde Siyaset, Ordu ve Toplum (1826-1839), Kitabevi Yaynlar, stanbul, 2009. Zrcher, Erik Jan, Teoride ve Pratikte Osmanl Zorunlu Askerlik Sistemi (1844-1918), Devletin Silahlanmas Ortadouda ve Orta Asyada Zorunlu Askerlik (1775-1925), Derleyen: Erik Jan Zrcher, ev. M. Tanju Akad, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, 2003, s. 87- 104. Zrcher, Erik Jan, Hizmet Etmeyi Baka Biimlerde Reddetmek: Osmanl mparatorluunun Son Dnemlerinde Asker Kaakl, arklardaki Kum: Vicdani Red Dnsel Kaynaklar Ve Deneyimler, Yayna Hazrlayanlar: zgr Heval nar Cokun sterci, letiim Yaynlar, stanbul, 2008. s. 59- 68.

131

EK

1262 / 1846 KURA KANUNNAME- HMAYUNU

132

133

134

135

136

137

138

139

140

141

142

143

144

145

146

147

148

149

150

151

152

153

154

155

156

157

158

159

160

161

162

163

164

165

166

167

168

169

170

171

172

173

174

175

176

177

178

179

180

181

182