MAKINA MHENDSL E L KTABI

Ciltl RETM VE TASARIM

Baskya Hazrlayan A. Mnir CERIT ( Makina Yk. Mhendisi) 2. Bask

ti

TMMOB MAKNA MHENDSLER ODASI

Ekim 1994

Yayn no: 169

tmmob makina mhendisleri odas

Smer Sokak 36/1-A 06440 Demirlepe / ANKARA Tel : (0-312) 231 31 59 - 231 80 23 Fax : (0-312) 231 31 65

Yayn no : 169

ISBN : 975-395-124-8 (Tk. No) ISBN : 975-395-125-6 (1. Cilt)

Bu Yaptn yayn hakk Makina Mhendisleri Odas'na aittir. Kitabn hibir blm deitirilemez. MMO'nn izni olmadan kitabn hibir blm elektronik, mekanik vb. yollarla kopya edilip kullanlamaz. Kaynak gsterilmek kayd ile alnl yaplabilir. Ekim 1994 - Ankara

L
Dizgi: Ali Rza Falcolu (Makina Mhendisleri Odas) Bask: MF Ltd. ti. Tel: (0-312) 425 37 68

BLM 8 YALAMA VE YATAKLAR

Hazrlayan Prof. Dr. Metin AKKK.ODT Makina Mhendislii Blm

YALAMA Sayfa 1. Yalamann nemi ve Yalama Yntemleri 2. Yalayanlar ve zellikleri 3. Yalayanlarn Snflandrlmas 4. Yalarn Seimi YATAKLAR 1. 2. 3. 4. Yataklarn Snflandrlmas Yatak Seme zellikleri Kaymal Yataklar Radyal Yataklar 15 15 18 19 Sayfa

02 04 10 14

5. Eksenel Yataklar 6. Hidrostatik Yataklar 7. Srtnmeli Yataklar 8. Yatak Malzemeleri 9. Yuvarlanma Elem anl Yataklar 10. Yatak Sembolleri ve Toleranslar 11. Yatak byklnn Belirlenmesi ve Yatak Seimi 12. Yatak Yerletirme Yntemleri KAYNAKA LGL STANDARDLAR

26 33 39 40 43 46 50 55 57 58

8-01

YALAMA 1. YALAMANIN NEM VE YALAMA YNTEMLER Genelde temas durumundaki yzeyler arasnda srtnme kuvvetini ve amm miktarn azaltmak iin yalayalur kullanlr. Srtnen yzeyler arasnda bir yalayan kullanmann amac aadaki ilevlerden bir veya birden fazlasn salamaktr. 1. Yzeyler arasndaki normal kuvveti yalayc bir tabaka ile iletmek. Bylelikle, yzeylerin przleri arasnda kuvvet iletimini daha geni bir yalayc tabakaya yayarak yzey gerilmelerini azaltmak. 2. Yalayc tabaka ile yzeylerin przlerinin birbirine srtnmesini engelleyerek srtnme katsays ve anma miktarn azaltmak. 3. Yalama ile srtnme katsaysn azaltarak srtnme nedeni ile oluacak s retimini azaltmak. Srtnme ile oluacak sy tamak ve bylelikle de yzey scakln istenilen deerde tutmak. 4. Ar evre koullarnda alan yzeyler zerinde bir tabaka oluturmak malzeme ile korozif ortam arasndaki ilikiyi kesmek ve korozyondan korumak. 5. Srtnen yzeyler arasna yabanc sert paralarn girmesini nlemek ve yzeylerden uzak tutmak. 6. Yzeyler masnda anma veya evre koullar nedeni ile oluabilecek kk ve sert paralan kayma hareketi ile veya dardan salanacak ya akm ile srkleyerek temizlemek. 7. Makinann dier paralarndan iletilen titreim ve okun temas halindeki yzeye iletimini snmlcmek. Ya tabakasnn snmleme zellii ile makinalarda titreim seviyelerinin azalmasn salamak. Yalama Tipleri Yalama tipi ve buna bal olarak srtnme katsaysnn deiimi yzeyler arasndaki kayma hz, U, (veya asal dnme hz, N) kayma ynne dik yndeki genilik. L, uygulanan yk, W, (veya ortalama basn, p= W/ A), ve ya viskozitesine, u, baldr. Bu bant Stribeck erisi ile ekil.1 de verilmitir ve srtnme katsaysnn deiimine bal olarak eitli yalama tipleri tanmlanmtr. Burada srtnme katsaysn etkileyen faktrler boyutsuz Stribeck says, uUL/W veya (.N/P olarak verilmitir. Hidrodinamik yalama teorisinde de gsterilecei gibi Stribeck says yzeyler arasndaki ortalama aklk h, ile orantldr. Bu nedenle ekil.1 srtnme katsaysnn h ile deiimi olarak da dnlebilir. Srtnme katsays yzey malzemelerine bal olmakla birlikte birok alma koullarnda Stribeck saysnn 1O'S ile 10'6 deerleri arasnda en az deere eriil'. Bu deer de yaklak olarak yzeyler arasndaki ortalama akln, h, ortalama yzey przll deerine, o"= (O + a 2 )" 2 , yakn deere karlktr.

\ h< c
1 \ \ V

sv

h>cr

10

-''. i

-10

10"b

-4

r
10

ekil.1- Yalama tiplerini tanmlayan Stribeck erisi

8-02

YALAMA
Yalama ve srtnme tipleri kesin snrlarla ayrlmamakla birlikte yzeyler arasndaki ortalama akln ortalama yzey przllne gre bykl ile belirlenir. (h>a): Kaln tabaka yalamada yzey przllnden en az bir mertebe daha byk olun bir ya tabakas (h>10nm) ile yzeyler birbirlerinden tmyle ayrlmtr. alan yzeyler arasnda hi bir biimde temas olmadndan anma yoktur ve srtnme sadece yan akm ve viskozitesine baldr. Yk, kayna hz ile yzeyler arasnda ya kamasnn (daralan filmin) oluturduu basn dalm ile tanyorsa hidrolik yalama, yzeyler arasna yksek basnta ya gnderilerek tanyor ise hidrostatik yalama olarak tanmlanr. Srtnme katsays bu tip yalamada 0.001-0.02 arasnda deiir. Ykn artmas veya hz ya da viskozitenin azalmas ile ortalama akln yzey przllnn sadece 3-5 katna dt durumda, yk yalayc tabakann ka\tn.M ile oluan hidrodinamik basn ile tanrken yzey przlerinin en yksek noktalarnda karlkl metalin melal ile temas da oluur. Bu tip yalama ince tabaka yalama olarak tanmlanr. h - a: Elastik ekil deiiklii oluturabilecek kadar ar yklenmi ve yzey przll ok kk olan yzeylerde, rnein nokta ve izgi temasn olutuu dili ve yuvarlanma elemal yatak yzeylerinde h=o--().2lujn), elastohidrodinamik yalama oluur. Bu tip yalamada viskozite ya basnc ile artar ve yk hidrodinamik basn ile tanr. Yzeyler arasndaki akln yzey przllnn 3 katndan daha kk deerlerinde ykn nemli bir ksm yzeylerin temas ile tanrken bir ksm da yzey przlerinin arasna skm olan yan basnc ile tanr. Bu koullarda yzeylerin temasn nleyen, yzeylere yapm bir yalayc tabakann olmas durumunda kark yalama koullan oluur. Snr tabakann kayma dayanmna bal olarak srtnme ve anma artar. Srtnme katsays 0.4-0.5 deerine kadar kabilir. h<a: Kayma hznn ok dk, ykn ve scakln yksek olduu durumlarda yzeyler arasndaki aklk ortalama yzey przllnden daha kk olur. Yzeylerde kimyasal olarak bileik oluturmu bir yalayc maddenin olmas durumunda yk tmyle bir ka molekl kalnlndaki bu tabaka taralndan tanr ve snr yalama olarak tanmlanr. Yzeylerin przll ve snr tabakann kimyasal yaps srtnme ve anmay belirler. Ar yk altnda kayma ile yzeydeki snr tabakann syrlarak temizlenmesi veya yzeylerde herhangi bir yalayc madde bulunmayan temiz metal yzeylerin temas durumunda kuru srtnme koullan oluur ve srtnme ve anma katsays ok yksek deerlere eriir. Yalama Yntemleri Srtme ve anmay azaltmak iin yalar srtnen yzeylere eitli ekillerde uygulanabilir. Sadece iyi bir ya semekle yalama salanm olmaz, ayn zamanda yan yalanacak yzeylere en uygun ekilde uygulanmas gereklidir. Yalama yntemi yalayc tipine, yalayc miktarna, yalama periyoduna ve yalanacak yzeylerin tasarmna gre deiir. Balca yalama yntemleri unlardr : 1. El ile yalama (yadanlk ile yalama): Bu yntem dk hzda, hafit" yklerde alan yalaklar, srtnen yzeyleri yalamakta kullanlr. Uygulamada ok tercih edilen bir yntem deildir. Yan uyguland anda ve daha sonraki alma srasnda fazla miktarda olan ya srama, akma ve sznt ile yalanacak yzeylerden uzaklaarak bir sonraki yalamadan nce yzeylerin yasz kalmasna neden olabilir. Genel bir kural olarak, baka bir seenek yoksa ve yataklar veya srtnen yzeyler alan sislem iinde nemli ilevi olan paralar oluturmuyorsa el ile yalama kullanlabilir. 2. Fitil ile yalama : Bu yntemde, ya emebildi lamba fitili, pamuk. kee. yn ve bu gibi maddelerin birbirleriyle kartrlmas ile yaplan bir fitilin bir ucunun ya banyosu iinde dier ucunun ise yalanacak olan yzey zerine yerletirilmesi ile yalama elde edilir. Ya. hazne iinden fitil ile emilerek yasz olan yzeyin yalanmas salanr. Ya akm miktar fitil malzemesine ve rg yapsnn ekline baldr. Bu yntemde, yzeylerin alma hzna bal olmakszn devaml bir ya akm salanr. Yalamann durdurulmas ancak fitilin kartlmas ile mmkn olur. 3. Damlalk ile yalama : Bu yntemde, ya hazneden damlalar halinde dorudan srtnen yzeyin zerine akar. Ya akm hazne zerindeki ine vana ile kontrol edilir. Ya iinde bulunabilecek yabanc maddelerin vanay tkayarak ya akmn engellemesi mmkndr. 4. Halka, zincir ve bilezik ile yalama : Bu tip yalama yatay durumdaki yataklar yalamak iin kullanlr. Halka ile yalamada mil zerinde byk apta bir ember mil ile birlikte dnerek alttaki ya kabnn iinden geer. Bu srada halka tarafndan emilen ya, tanarak mil zerinde yatak yzeyini yalar. Zincir ile yalamada halka yerine zincir kullanlr. Ya zincir halkalarnda yzey gerilim kuvvetleri ile tulutlur ve mil zerine tanr. 8-03

YACLAMA Ya dolu zincir halkalar dier bir y/.ey ile temasa geldiklerinde ya yzeye yaylr. Bilezik ile yalamada mil zerine madeni bir bilezik geirilmitir. Burada ya mil ile birlikte dnmekte olan bilezik ile yalanmas istenilen yzeylere merkezka kuvveti ile frlatlr. Eu yntem olduka gvenilir bir yntemdir, orta ve yksek hzda alan makinalarda ok geni uygulama alan bulmaktadr. 5. Dalma veya banyo yalama : Bu yntemde srtnen yzeyler ya banyosuna tamamen daldrlm olarak alrlar. Ya seviyesi kontrol yzeyler almazken yaplmaldr. Yksek devirlerde gerekli ya seviyesi deneylerle bulunur. Hacmi kk olan ya banyolar yan abuk bozulmasna, zelliini yitirmesine yol aar ve daha sk ya deiimi gerekli olur. 6. Sratma yalama : Kapal bir gvde iine yerletirilmi dnen paralan olan makinalann yalanmasnda kolaylkla kullanlabilen bir yntemdir. Dnen paralarn yeterli seviyede ya bulunan banyoya arparak dalarken etrafa srattklar ya ile srtnen yzeylerin yalanmas mmkndr. Krank-biyel mekanizmal iten yanmal motorlarda, kompresrlerde ve dili sistemlerinde kullanlr. Bu tr yalamada alma balangcnda yzeylerin yeteri kadar yalanabilmesi iin gerekli ya tutucu ve depolayc boluklar, kanallar vb. tasarm deiiklikleri yaplmaldr. 7. Pompal (basnl) yalama sistemi : Bu yntem endstride ok yaygn olarak kullanlmaktadr. Yalanmas gerekli olan elemanlara ve dier srtnen yzeylere sabit akl ya vermek amac ile kullanla-. Yksek hzdaki veya byk yataklardaki gibi yan ok miktarda iletilmesi gereken durumlarda basnl yalama ile ya devrettirilir. Ya basn ile yalama sistemi borularndan yalanacak yzeye kadar iletilir. Borularn ucuna yerletirilen ya memelerinden yksek hzla (I5m/s) kan ya dorudan yalanacak noktaya pskrtlr. Yalamadan sonra bir depoda toplanan ya temizlenerek tekrar kullanma alnr. Ya devridaimi bir pompa ile salanr. Bu sistemler yan filtreden geirilerek temizlenmesine, yksek yatak scaklklarnda snn ya soutucusu ile sistemden dar atlmasna olanak saladndan srekli alacak sistemler iin tercih edilirler. Ya toplama delikleri ya giri deliklerinden daha byk olmaldr. 8. Ya sisi (hava-ya karm) ile yalama : Sv yan ok kk tanecikler (piilverize) halinde basnl hava ile birlikte gnderildii bir yntemdir. Bu tr yalama yksek hzda alan makinalarda yan kolaylkla temas blgesine girememesi durumunda havann kolaylkla girecei dnlerek uygulanr. Yalanacak yzeyler kapal bir sistem iinde basn altnda altklarndan dardan istenmeyen yabanc maddelerin girmesi de nlenir. Bu yalama ynteminde piilverize olma zellii ve oksidasyona kar direnci artrlm yalar kullanlmaldr. Ya-hava karm ile yalamada, ya miktar belirleyici bir birim tarafndan hava akm geen bir boru iine aktlr. Ya damlas hzl hava akm iinde kk paralara ayrlr ve yalanacak yzeyde srekli bir ince ya tabakas oluturur. 9. Gres ile yalama : Ar yk, dk hz ve yksek scaklk nedeni ile sv yan yzeylerde tutulmasnn zor olduu ve yeterli bir film kalnlnn oluturulamad uygulamalarda gres ile yalama tavsiye edilir. Gres ile yalamada; - basit gres kutusu, - hava veya yay baskl gres kutusu, - gres presi (elle alan) veya - birok yalama noktas ayn anda yalanabilen ve gres miktar her yalama yeri iin ayarlanabilen otomatik gres presi kullanlabilir. 2. YALAYANLAK VK ZKLLKLER Yalayc Maddeler Yalayan, yk altnda hareket eden iki yzey arasnda bir tabaka oluturabilen herhangi bir madde olabilir. Yalayanlar gaz, sv ve kat olarak snflandrlabilirler. 1- Gaz yalayanlar : I lava, helyum, azot, hidrojen, karbon dioksit vb. 2- Sv yalayanlar : Madeni yalar, doal yalar, sentetik yalar. 3- Kat yalayanlar : Grafit, molibden dislfit, naylon, talk, mika, politetrafloretilen (PTFE), poliklortrifloretilen (l'CF), eitli titanyum, selenyum ve tungsten slfitleri. Bunlara ek olarak yar-kat yalayunlardan gres ve petrol jlesi de kullanlu1. Gaz Yalayanlar Genellikle hava, gaz yalayan olarak kullanlr. Ancak kapal bir sistem iinde alan yzeylerin yalanmasnda alma ortamndaki gaz ve akkanlarn buharlar yalayan olarak kolaylkla kullanlabilir. Gaz 8-04

YALAMA lai'm sv yalayaluru gre viskoziteleri ok kk olduundan yk tama kapasiteleri az ve yzeyler arasndaki srtnme katsays ok kktr. Gazl hidroslalk yataklarda srtnme katsays sfra yakndr. Bu nedenle genellikle yksek hzda ve ok hafif yklerde hassas alna gerektiren sistemlerde kullanlr. Sv Yalayanlar Sv yalayanlar elde edililerine gre balca iki grupta toplanabilir. 1 - Doal yalar 2- Sentetik yalar Doal yalar da kendi aralarnda elde edildikleri han maddelere gre ayrlabilir. Bitkisel yalar bitkilerden (zeytin, hurma, am, vb.), bitki tohumlarndan (pamuk, susam, soya, yer fst, msr vb.) ve bitki kklerinden; hayvansal yalar eitli hayvanlarn (balina, ay bal, balk, domuz vb.) i yalarndan elde edilir. Madeni (mineral) yalar ham petrolden, kmrden, bitml linyitten, ziftli amurdan, fosillemi bitkilerden elde edilen yalan ierir. Ancak 19. yzyln son yarsnda endstrideki ya kullanmnn nemli miktarda artmasyla gerekli olan ya byk bir ounlukla 1nun petrolden elde edilmitir. Ham petrol yaklak %83-87 karbon, % 11-14 hidrojen, deiik oranda su ve az miktarda kkrt, oksijen ve azot ierir. Dier bir deyile yalar hidrokarbonlardr. Ancak karbon ve hidrojen balar ok eitli ekillerde alabilir ve bu da petroldaki farkl zelliklerin nedeni olur. ilam petrol temel olarak parafinler, olefinler, aonalikler, naflanlardan asfaltiklere kadar deien ok karmak hidro-karbonlann karmndan oluur. Sentetik yalar ileri teknoloji gerektiren uzay aralar, nkleer, uak vb. endslrilerdeki gelimeler karsnda madeni yalarn zelliklerinin yeterli olmamas nedeni ile kimyasal olarak laboratuvarlarda gcltirilmitir. Sentetik yalarn madeni yalara gre en byk zellii yksek scaklklarda kullanlabilmeleridir. Bu yalar genellikle yanmayan yalar olduundan hidrolik ya olarak da kullanlr. Sentetik yalar sala zararl olabileceinden gerekli nlemler alnmaldr. Madeni yalara gre fiyatlar yksektir. Bu yalarn karlatrmal olarak alma scaklklar izelge. 1 de verilmitir (1). Kat Yalayanlar Kat yalayanlar allagelmi yalar ve greslerin yalama grevlerini yerine getiremedikleri yksek scaklktaki evre koullarnda kullanlr. Bu yalayanlar atomlarnn tabakalar halindeki yerleimleri nedeni ile ok dk kayma gerilmelerinde kolaylkla kayarlar. Srtnmeyi azaltmalarnn yansa yzeylerde bir tabaka oluturduklar iin korozyonu da nlerler. Kat yalayanlar toz. macun, sv iinde amurlatrlarak. toz halinde greslere ve yalara katk olarak, plastik ve sinler metallere yedirilmi olarak kendinden yalama salarlar. Yksek scaklkta alan makinalarda rnein, roket motorlarnda, frn iindeki konveyr yataklarnda ve zincirlerinde, veya ok souk ortamlarda alan makinalarda rnein, ykseklerde uan uaklarda, uzay aralarnda kullanlr. izelge.1- Sentetik Yalarn alma Scaklklklar (1) Yalar Madeni yalar Sper-rafine madeni yalar Sentetik hidrokarbonlar Organik eslerler Poliglikoller l'olifenil eterler Alkil fosfat eslerleri Alil fosfat eslerleri Puli-silikonlar Silikonlar Silikat esterleri llalojenli poli-ariller riorokarbonlar Perfloroglikollar Uzun sreli ("C) 93-121 177-232 177-232 177-190 163-177 316-371 93-121 149-177 190-218 218-274 177-232 204-260 288-343 232-260 Ksa Sreli ("C) 135-149 316-343 316-343 218-232 204-218 427-482 135-149 204-232 260-288 316-343 316-343 288-316 399-454 288-343 8-05

YALAMA
Kat yalayanlar elde edildikleri kaynaklara gre snflandrlabilir. 1 - Organik Grafit ve molibden dislfr 2- norganik Polimerler (PTFE. PTCFE vb.) 3- Metalik Kurun, indiyum, baryum, gm, altn vb. Uygulamada bu maddeler bileikler halinde de kullanlr. Grafit Doada toz veya pul eklinde bulunan karbon esasl bir yalaycdr. Grafit yapsnda karbon eleman kristal halinde bulunur ve atomlar tabakalar halinde yerlemitir. Srtnen yzeylerin przlerine dolarak dz ve palak bir yzey oluturur. Srtnmeyi azaltmak iin yaa ve grese toz halinde katk olarak kullanld gibi suya kartrlm olarak da kullanlabilir. Grafit genellikle yksek basnta ve scaklkta srtnmeyi azaltmak iin kullanlr. 2000C nin zerinde ergidii iin scakla kar ok dayankldr. Grafit genellikle karbon (kmr yatak) veya metaller iine yedirilerek yatak, makina eleman veya szdrmazhk eleman olarak istenilen ekilde ve lde ilenebilir. Bu malzemelerle hava iinde 600C, asal gazl bir ortam iinde 3000"C ye kadar kullanlabilir. Bu malzemeler krlgan olduklar iin arpma yklerinin olduu yerlerde veya arkasnda rijit metal olmadan kullanlmamaldr. Kimyasal olarak aktif bir malzeme olmadndan asit veya dier kimyasal svlarn bulunduu sistemlerde, pompalarda ve srtnen yzeylerde yatak malzemesi olarak kullanlr. Ortalama yzey basncnn 1.38 MPa dan dk deerlerinde, ok yava kayma hareketi olan yzeylerde ise 6.89 MPa ya kadar uygulamalarda kullanlabilir. Elektrik iletkenlii yksektir. Molibden dislfr (MoS2) pullan grafit pullarndan daha kk olmas nedeniyle srtnen yzeylerin przlerini ve ukurlarn daha iyi doldurur. Grafitten daha yumuak, ancak younluu grafitin iki katdr (5 g/cm3). Kristal yapsnda molibden ve kkrt atomlar farkl paralel tabakalara yerletiklerinden tabaka halinde bir yaps vardr. Kimyasal yapsndaki iki kkrt atomu ile yzeye yapr, dier iki kkrt atomu ile molibden dislfr moleklleri arasnda kayma salanr. Bu yap ile yatak yzeylerinde korozyon da nlenir. Yzeydeki filminin bozulmas ancak 1000 MPa temas basncnda olduundan, plastik metal ekillendirme ilemlerinde olduu gibi, ok yksek temas basnc olan uygulamalarda yzeyler arasnda souk kaynak oluumu nlenir. MoS2 toz halinde veya yalarda ve greslerde katk maddesi olarak (yaklak %10 kadar) veya az bir miktarda madeni veya sentetik ya karm ile macun olarak kullanlr. MoSj 400C de oksitlenir. Bu nedenle normal atmosfer koullarnda -100C ile +400C arasnda yalama yaplabilir. Hava ile temasn az olduu yerlerde 630C ye kadar klabilir. Yksek vakumda, hidrojen ya da asal gaz ortamlarnda 1100C ye kadar yalama yaplabilir. M0S2 de bir miktar nem bulunmas kinetik srtnme katsaysn dk hzlarda artrr ve yksek hzlarda retilen s nedeniyle nemin azalmas ile kinetik srtnme katsays azalr. Normal atmosferik koullarda srtnme katsays 0.05 den yzey basncnn artmasyla 0.03 e kadar der. Grafitin aksine, M0S2 n dk tuzlardaki ok dk statik ve kinetik srtnme zellikleri nedeniyle tutuklu kama veya yap-kay (stick-slip) titreim zellii yoktur. Kat yalayclarn eitli alma scaklklarndaki srtnme katsaylar izelge.2 de verilmitir (1). Bu deerler mika ve talk iin 0.41m/s kayma hz ile 0.9 N yk altnda, dierleri iin ise 3,05 m/s kayma hz ile 3,2 N yk altnda elde edilmitir. Kat yalayclar arasnda en dk kinetik srtnme katsays 1400 MPa basnta 0,009 ile tantalyum dislfr (TaS2) ile elde edilir. izelge.2- Kat Yalarn Srtnme Katsaylar (1) Yalayan LF AIPO4 PbS PbS/MoS2 PbS/Grafit Grafit MoS. BN PbF2 TS, WS 2 Mika Talk 8-06 8"F (2(>.7OC) 0,3-0,4 0,6 0,47 0,16-0,13 0,20 0,14-0.30 0,43 0,3 0,6 0,7 0,7-1.6 0,38-0,89 0,13-0,89 50F (26()C) 0.9 _ 0,2-0,47 0,13 0,29 0,06-0,12 0.10 0,15 0.6 0,6 0,2 1000F (538C) 0,65-0,75 0,51 0,15-0,19 0,37 0,21 0,20-0,27

YALAMA
Yalayan olarak kullanlan yumuak metaller genellikle sert yzeyler zerinde ince bir kaplama olarak kullanlr. Kayma ile oluan s ile ergiyerek yzeylerin przlerini doldurur ve srtnme katsaysn azaltrlar. Bu nedenle ar artlarda kayma ile yksek scakln olutuu uygulamalarda kullanlr. izelge.3 de yalayc olarak kullanlabilecek metallerin ergime scaklklklan verilmitir. izelge3- Yalayc Metallerin zellikleri Metal Galyum ndiyum Kalay Talyum Kurun Baryum Gm Aln Ergime Scakl (C) 30 155 232 300 327 704 961 1063

Naylon, teflon, asetal, poliyamid ve fenolikler gibi organik polimerierin de yalayc zellikleri vardr. Bu malzemelerin s iletim katsaylar genellikle dktr. Yk tama kapasitelerini ve s iletim katsaylarn artrmak amacyla fiberglas, grafit, metal tozlar vb. dolgu malzemeleri ile birlikte kulamlr. izelge.4 de polimer yalayanlann zellikleri verilmitir. Srtnme katsaylar alma koullarna bal olarak izelgede verilen deerler arasnda deiebilir. izelge.4- Polimer Yalayanlann zellikleri Polimer PTFE (teflon) PTFE+dolgu PTFCE Naylon 6 Naylon 6+dolgu Polislfon Srtnme Katsays 0,03-0,12 0,1-0,6 0,12-0,3 0,2-0,3 0,2-0,4 0,14-0,22 0,2-0,5 0,2-0.1 0,1-0,4 Ergime Scakl (C) 290 290 200 100 150 260 280 350 110

PPS
Poliyamid Asetal

Madeni Yalar ve zellikleri Viskozite Viskozite akkan tabakalarnn birbirine gre kaymaya kar gsterdikleri diren olarak tanmlanr. Kayma gerilmesi T, kayma ynne dik yndeki kayma oran (hz gradyan) du/dn ile doru orantl olup bu iliki Newton viskozite yasas ile verilir. t=H.du/dn Burada orant katsays n dinamik viskozite ya da mutlak viskozite katsays olarak tanmlanr ve genellikle ksaca viskozite olarak bilinir. Akkanlarn viskozitesi ap kk olan bir boruda kendi arlnn etkisi ile oluan akm ile lldnden kinematik viskozite v = u/p 8-07

t''''%

YALAMA
olarak tanmlanr. Burada p yan younluudur. Viskoziteler eitli birim sistemlerine gre tanmlanabilir. SI Birimi Pa.s c.g.s. Birimi dyn. s/cm = Poise (P) cm /s = Stoke (St)
2 2

ngiliz Birimi lb. s/in = Reyn n /s

6 2 2

v
3

m /s

Ayrca mPa.s = 10" Pa.s, centipoise (cP) = 0,01 P, centistoke (cSt) = 0,01 St, microreyn (uReyn) = 10" Reyn de kullanlr. ok yksek temas basnlarnn olutuu elastohidrodinamik yalama koullarnda madeni yalar sktrlabilir akkanlardr. Dowson ve Higginson tarafndan younluun basn ile deiimi

olarak verilir. Burada p0 atmosfer basncndaki younluk ve basn GPa olarak alnmaldr. ok yksek basnlarda bu eitlikten yaklak %35 younluk art elde edilir. ViskoTte-Scaklk Bantlar Madeni yalarn dier nemli bir zellii de viskozitenin scakla gre deimesidir. Genel bir kural olarak viskozitesi yksek olan yan viskozitesi dk olan yaa gre scaklkla deimesi daha fazladr. Kinematik viskozite, v, ile mutlak scaklk, T, arasndaki bant Walther eitlii ile verilir.

Bu bantdaki parametre v, p ve C verilen bir yan U ayr scaklktaki kinematik viskozite deerleri kullanlarak bulunabilir. ASTM tarafndan bir ok ya iin v(cSt) alnarak y = 0,6 bulunmu ve bu bant iki defa logaritmas alnm ekliyle nerilmektedir. log log ( v + 0,6) = A-C log T Bu ekliyle, verilen bir yan iki ayr scaklktaki kinematik viskozite deerleri kullanlarak A ve C katsaylar bulunabilir. Bu tr eitlikler kullanarak istenilen bir scaklktaki bilinmeyen viskozitenin bulunmas en doru ekilde Vogel eitlii ile elde edilmektedir. Bu eitlikte dinamik viskozite, u, ile mutlak scaklk, T, arasndaki iliki

olarak verilir. Buradaki A, B ve C katsaylar, verilen bir yan ayr scaklktaki dinamik viskoziteleri kullanlarak bulunur. Viskozite ndeksi Madeni yalar ilk kullanlmaya balandnda naftanik yalarn viskozitesinin parafinik yalann viskozitesine gre scakln artmas ile daha ok azald grlmtr. Viskozite indeksi, (VI), viskozitenin scaklkla deiimini greceli olarak belirtmek iin tanmlanmtr. Ham petrolnden elde edilen ve scaklk deiimiyle viskozitesi az deien parafinik yalarn viskozite indeksi 100, scaklk deiimiyle viskozitesi ok deien naflanik yalarn viskozite indeksi 0 olarak tanmlanmtr. Dier yalann viskozitelerinin scaklkla deiimi bu referans yalara gre VI ile belirlenir. Viskozite indeksi 100C deki kinematik viskoziteleri ayn olan yalar iin tanmlanr ve referans yalar ile viskozite indeksi bilinmeyen yan 40C deki kinematik viskozite deerleri kullanlarak Dean ve Davis eitlii ile hesaplanr. 100

L-H

8-08

YALAMA L : viskozite indeksi dk (VI=0) olan yan kinematik viskozitesi H : viskozite indeksi yksek (VI=100) olan yan kinematik viskozitesi U : viskozite indeksi bilinmeyen yan kinematik viskozitesi Burada kinematik viskozite deerleri 40C deki deerler olarak alnmaldr. 1()C deki kinematik viskozite deerleri ayn olan madeni yalar iin 40C de, viskozite indeksi en yksek (Vl=100) olan yan kinematik viskozitesi, II, ve viskozite indeksi en dk (VI=0) olan yan kinematik viskozitesi, L, izelge.5 de verilmitir. Burada 100C deki kinematik viskozite deerleri 2 eSt dan 70 cSt kadar verilmitir. Verilen deerler arasnda interpolasyon yaplabilir ve 70 eSt dan byk deerler iin I. = 0.8353 Y 2 + 14.67 Y-216 11 = 0,1684 Y2 + 11.85 Y - 97
eitlikleri kullanlr.

40C deki viskozitesi II deerinden kk olan baz sentetik yalarn VI deeri 100 den fazladr. Bu cins yalar iin VI, 100C deki kinematik viskozite deeri, Y, ile yeni bir parametre, N. tanmlanarak hesaplanu'. N=(logII-logU)/logY VI = 100+ 140x(log-l N-l) izelge.5- H ve L kinematik Viskozite (eSt) Deerleri (AS TM D 2270) 40 C de 100 C de 2,00 3,00 4,00 5,00 6,00 7,00 8,00 9,00 10,0 11,0 12,0 13,0 14,0 15,0 16,0 17,0 18,0 19,0 20,0 21,0 22,0 23,0 24,0 25,0 26,0 40 C de

L
7,994 15,49 25,32 40,23 57,97 78,00 100,0 123,3 147,7 173,9 201,9 231,9 263,3 296,5 331,9 369,4 408.6 449,9 493,2 538.4 585.2 633,6 683.9 736,5 790,4

H
6,394 12,15 19,56 28,49 38.19 48.57 59,60 71,10 82,87 95,19 108.0 121.5 135.4 149,7 164.6 180.2 196,2 212.7 229.5 247,1 264.9 283,3 301.8 320.9 340.5

100 "C de 27.0 28.0 29.0 30.0 32.0 34.0 36.0 38.0 40.0 42.0 44.0 46.0 48.0 50.0 52.0 54.0 56.0 58,0 60.0 62.0 64.0 66.0 68.0 70.0

L
84 7,0 904,1 963,4 1023 1151 1286 1427 1575 1730 1892 2064 2243 2426 26.18 2817 3020 3233 3452 3676 3908 4147 4392 4645 4905

H
360,5 380.6 401,1 421,7 464,9 509,0 555,6 603,1 651,8 701,9 754,4 808,2 863.0 919.6 977,5 1036 1097 1159 1222 1286 1352 1419 1488 1558

rnek : 100C deki kinematik viskozitesi 10 cSt ve 40"C deki kinematik viskozitesi 110 cSl olan yan viskozite indeksinin bulunmas : izelge.5 den 100C de lOeSt ya iin 11 = 82.87 eSt ve I. = 147.7 cSt bulunur ve VI = olarak hesaplanr. 147.7 - 1 10 X 11)0 = 58 147.7 - S2.87 8-09

YALAMA
Viskozite-Basn Balam uk yksek Hertz temas basncnn (100 Ml'a ve daha yksek) olutuu yuvarlanma elemanh yataklar ve dililer gibi uygulamalarda viskozite basn ile de deiir. Viskozitelerin basn ile deiimi

ile verilir. Burada uH atmosfer basncndaki viskozite, p (Pa) basn ve abasn-viskozite katsays a =(0,6+ 0,965 logu u ) 10
8

olarak alnr. Bu eitlikte u.,,(eP = mPa.s) alnarak a(l/Pa) olarak bulunur. Katklar Yalarn zelliklerini gelitirmek ve yeni zellikler kazandumak amacyla eklenen kimyasal maddeler katk olarak tanmlanr. Oksitlenmeyi nleyici, reaksiyon nleyici, korozyon nleyici, vizkozite indeksini ykseltici, anmay azaltc, yksek basn tayc (EP), yapkanlk verici, kpk nleyici, emlsiyon yapc, donma noktasn drc vb. katklar kullanlr. 3. YALARIN SINIFLANDIRILMASI Endstride makialarm ok deiik alma koullarnda yalanmas iin deiik zellikleri olan madeni yalar gerekmekledir. Yalarn .snrlandrlmas kinematik viskozite deerleri temel alnarak yaplmaktadr. Gnmze kadar bir ok kurulu tararndan yalarn snflandrlmas yaplmtr. Ancak tm mhcndilik kurulular tarafndan kabul edilebilen ortak bir snflandrmaya endstrilemenin balangcnda geilememi olmas bugn okluka byk karkla neden olmaktadr. ISO Sistemi ISO (International Slandards Organization) ya snflandrma sislcminde, yalarn 40C deki cSt (mm2/s) cinsinden kinematik viskozite deerleri temel alnmtr. Viskozite numaras (ya snflandrma numaras) VG (Viscosity Grade) harfleri ile ifade edilir ve bir nceki ya s;nflandrma numarasndan %50 artrlarak elde edilen saynn standard sayya yuvarlulmas ile elde edilmitir. rnein : 10, 15, 22, 32, 46, 68, 100 ve bu saylarn onluk katlar, iler viskozite numaras belli bir blgedeki viskozite deerlerinin orta deeridir. Bu blge orta viskozite deerinin %10 deiimi ile belirlenir. Bu snflandrma sisteminin zellii viskozitenin 40C de verilmesidir. Dier scaklklardaki viskozite, hidrokarbon yaps, katk oran, zel uygulamalar iin uygunluu gibi ya kalitesini belirten dier zellikleri iin hi bir bilgi verilmez. Bu snflandrma sistemi ASTM (American Society for Testing and Materials) ve ASL; (American Society ot Lubrication Engineers) tarafndan da kabul edilmitir. ekil.2 de ISO VG yalarnn dinamik viskozitelerinin scakla gre deiimi verilmitir. 40C deki kinematik viskozite ekseni ya younluu 900 kg/m3 alnarak bulunmu ve ISO VG numaralarnda bu deerler temel alnmtr. AMA Sistemi AMA (American Gear Manufacturers Association) ya snflandrma sistemi 1981 de ISO snflandrma sistemine gre yenilenmitir. Bu snflandrmada viskozite blgeleri ayn olmakla birlikte kullanlan snflandrma numaralar 1 den 9 a kadar deimektedir. ekil.2 de AMA numaral yalarn scaklkla deiimi verilmitir. SAE Sistemi SAE (Society of Automotive Engineers) ya snflandrma sisteminde yalar karter ve dili (otomotif transmisyon) yalan olmak zere kullanldklar yere gre iki ayr grupta snflandrlmlardr. Bu sistemde smnflandrma 210F (99C) deki. W (Winter) harfi ile olanlar iin ise 0F (-18C) deki viskozite deeri temel alnarak yaplmtr, viskozitenin ISO sistemine gre farkl scaklkta verilmesi nedeni ile ya numaralar tam uyumaz. ekil.3 de SAE ya snflarnn, ekil.4 de ise alak scaklk yalarnn scakla gre deiimleri verilmitir. ekil.2 de SAE ya numaralar 218F (99C) de gsterilmitir.

8-10

YALAMA

DO k; /m younluk i;in 2 klcer.ok viskozite fmm /eSl)

60

60

7 0 60 90 IOC

T('C)

ekil.2- ISO ve AUMA yadlarnn Visko/ile-scaklk deiimi SUS Sistemi 100F (38C) deki Saybolt saniyesi cinsinden viskozite deerlerini temel almtr. Viskozite lme scaklklar ISO ve Saybolt snflandrmasnda ok yakn olduundan birbirine evirme yaklak olarak kolaylkla yaplabilir. Saybolt saniyesini ISO numarasna evirmek iin 4,8 ile blp, en yakn standard ISO numaras alnabilir. Yukarda aklanan viskozite snflandrma sistemlerinin birbirleri ile karlatulmas ve edeer yalarn bulunabilmesi bu sistemlerin sabit bir scaklk iin ayn bir viskozite ekseninde gsterilmesi ile yaplabilir. ekil.5 de 40C deki viskozite deerleri iin eitli snflandrma sistemlerindeki edeeri kolaylkla bulunabilir. Gresler ve zellikleri Gresl lere kar srt s olmayan nlr. ile oluan yar-kat haldeki yalayanlardr. Ka-

kon) yalar kullanla-. Gres viskozitesi olarak da temel yan kat halden sv hale gemeye balad scaklk olarak tanmlanr. Genellikle gresler emniyet amacyla damlama noktasnn altndaki scaklklarda kullanlmaldr.

8-11

YALAMA

H
10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 H0 120 150 ',TCC)

ekiU- SAE yalar ve visko/.ite-scaklk deiimi

'M iki'- "

rCcSU

k
I*.'
"'

10 20 30

TCC)

ekil.4- SAE nlti-visko/.ilc yalar ve viskozite-scaklk deiimi 8-12

*jckil.5- Ya snflandrma sistemlerinin karlatrlmas

n
1'IBKP

YALAMA VE YATAKLAR
/.elgc.6 Gres Trlerinin zellikleri Kalnlatrc sabun Temel alma scakl Damlama noktas

Lityum sabunu

Madeni ya sler ya Silikon ya

-20/60 -50/120 -50/160 -20/60 -30/150 -20/120 -20/130 -20/70 -40/150 -20/150 -60/130 -20/80

170-190 170-190 170-190 70-90 260 170-190

260

Kalsiyum sabunu Kalsiyum kompleks sabunu Sodyum sabunu Sodyum kompleks sabunu Alminyum sabunu Alminyum kompleks sabunu Baryum sabunu Baryum kompleks sabunu Kark sabunlu (Na+Ca,Na+AI,Li+Ca. Li+Na,vb.) Sabunsuz gresler

Madeni ya Madeni ya Madeni ya Madeni ya Madeni ya Madeni ya Madeni ya sler ya Madeni ya

66-104
260 190

190 160-190

Madeni ya Sentetik ya

-10/150 -10/250

240 240

Gres trnn seliminde kvam (konsistans), alm scakl ve gresin .suya kar dayankll gz nnde tutulmaldr. Gresin yumakl kvam (konsistans) says ile belirlenir (IMN 51804. 51818 ve ASTM D217). Kvam, gresin dardan etki eden kuvvet ile ekil deitirmeye kar gsterdii direntir. Bu diren boyutu ve au'l belirli bir koninin gres iimle batma derinlii (penalrasyont) ile llr ve 0.1 mm nin katlar olarak kvam says ile gsterilir. Gres kvam Amerika'da NLGI (National Lubricating Greases Insitule) tararndan 000 dan (akkan halde), 0 (yumuak gres). 6 ya (kat gres) kadar snrlandrlmtr ve bu numaralar kvam saylarna karlk olarak kullanlr. izelge.7 de 771; (25C) deki kvam saylarna karlk edeer NLGI numaralan verilmitir. Greslerin kvam gresin yapld temel yan cinsi ve viskozitesine, kalmlatrc olarak kullanlan maddenin cinsine ve miktarna ve imalat yntemine baldr. izulge.7- NLC.I Numaralar ve ASTM Kvam Saylar NLGI Numaras 000 00 Kvam Says 475-445 430-400 385-355 340-310 295-365 250-220 205-175 130-160 85-115 8-13

1 2 3 4 5 6

YALAMA Gresler Nevvton akkan yasasna uymayan yaslayanlardr. Kayma gerilmesi belirli xu deerini at zaman kaymaya balar. Kayma gerilmesi ile kayma ynne dik yndeki hz gradyan (kayma oran), du/dn, arasndaki bant

eklinde verilir. Burada TP plastik viskozitedir ve gres iindeki kalnlatrc maddenin miktar ile deiir. Bu tr akkanlar Bingimin akkan olarak tanmlanl'. 4. YALAYAN1N SEM Genelde alma ortam scakl sv yalayanlar iin ok yksek ise, uzun ve srekli alma isteniyorsa, ya yenileme yaplmadan en iyi zm kat yalayclardr. Soulma bir sorun deilse, szdrmazlk iin yeterli nlem yoksa ya da yzeyler kirli bir ortamda alyorsa gres kullanlmaldr. Tasarmcya ilk aamada yol gstermek amacyla ekil.6 da ortalama yatak basnc ve kayma hzna bal olarak kat (kuru), gres ve sv yalayanlar iin emniyetli alma blgeleri tanmlanmtr (2). burada belirtilen snrlar yatak tipine, alma scakl ve mrne gre geni bir band oluturmaktadr. zellikle sv yalayclar iin alma scaklnda gerekli ya viskozitesinin doru seildii kabul edilmitir. Ya seimi Kullanlacak ya viskozitesinin doru olarak seimi makinann performans iin ok nemlidir. alma scaklnda viskozite ne ok yksek, ne de ok dk olmaldr. Viskozitenin ok yksek olmas durumunda yk altnda kayma hareketi olan yzeyler arasnda srtnme artaca iin g kayb artar ve buna bal olarak yzey scakl artabilir. Viskozitenin ok dk olmas durumundu ise yzeyler arasnda yeterli kalnlkta ya filini oluamayaca iin yk tama elde edilemez ve yalamadan beklenilen ilev yerine getirilemez. Yk tayan kaymal yataklarda yeterli bir film kalnl elde edilebilmesi iin yatan alma scaklnda gerekli minimum ya viskozitesi, u.nljn, ekil.7 de yzey kayma hzna, U ve ortalama yatak basncna, P, bal olarak verilmitir (2). Burada U= rtDn P = W/I.D p = 0.4 W/LD radyal yataklar iin eksene! yataklar iin

t.

n(d/dak) mil dnme hz, L yatak boyu (ekseel yataklar iin lokma genilii) ve D yatak ap (eksenel yataklar iin ortalama ap olarak) alnmaldr. Eksene! yataklar iin minimum ya viskozitesi unin(D/L) dir. Bu ekil yardm ile bulunacak viskozite yaklak bir deer olup yalak geometrisi ve alma koullarna gre seilen ya ile s denge hesab ile ortalama scaklktaki visko/.ile deeri kontrol edilmelidir.

KAYMA HIZI (m/s)

ekil.6- eitli yalayanlar iin hz ve yk snrlar (2) 8-14

.ukil.7- Kaymal yataklur iin gerekli en az ya viskoziteleri (2)

III ll H

YATAKLAR 1. YATAKLARIN SINIFLANDIRILMASI Yataklarn temel ilevi makinalarda hareketli ve sabit paralar arasnda yk iletimini salamak ve bu paralar birbirine gre sabit bir konumda tutmaktr. Bu ilevi yerine getirmek zere alma koullarna bal olarak yzeyler arasndaki hareket tipine gre farkl alma ilkeleri olan iki yatak eidi kullanlmaktadr. Bunlar yatak paralar arasnda kayma hareketi olan kaymal yalaklar ve yatak paralan atasnda yuvarlanma elemanlarnn yerletirilmesi ile oluan yuvarlanma elemanl yalaklarda. Kaymal yataklar da yzeyler arasndaki yalama tipine grek snflandrlrlar. Kuru ve snr yalama koullarnda alan yataklar srtiinmeli yalaklar, yzeyler arasnda kaln bir ya tabakas oluumu ile alan yataklar hidrodinamik ve hidrositalik yataklar olarak tanmlanr. Yalaklar uygulanan ykn ynne gre de snflandrlabilir. Mil eksenine dik yndeki (yanal) kuvvetleri karlayan yataklar radyal yalaklar, mil eksenine paralel kuvvetleri karlayan yataklar eksenel yalaklar ve dz bir izgi zerinde ileri-geri (git-gel) hareketi yaparak yk tayan yataklar dorusal (lineer, klavuz kayt) yataklar olarak snflandrlr. Kaymal ve yuvarlanma elemanl yataklar kendi aralarnda uygulanan yk ynne gre de alt snflara ayrlabilir. 2. YATAK SEME LKELER Genellikle tasarmn ilk aamasnda kullanlabilecek yatak eitleri arasnda bir seim yapmak gereklidir. Bu aamada tasarmcnn en genel hatlar ile kullanlacak yatak eidini verecek ynlendirici bilgilere gereksinimi vardr. Yatak eidi belirlendikten sonra bu yatak iin istenilen koullan salayacak ayrntl bir hesap yaplmaldr. Yataklardan hangisinin hangi koullarda kullanlmas gerektiinin belirlenmesi iin birok parametrenin karlatrmal olarak incelenmesi gereklidir. Bu parametreler yle sralanabilir : 1. Yk-hz karakteristii 2. Srtnme momenti (ifti) 3. Konum ve alma duyarll 4. Yer durumu 5. Maliyet 6. Dier zel alma koullan. Yk-Hz Karakteristii Bir yatan temel ilevi yzeylerin yk altnda birbirine gre hareket etmesini salamak olduuna gre uygulanabilecek yk ile hz arasndaki ilikinin incelenmesi yatak seiminde en nemli bir lttr. Tasarmcy ilk aamada yatak seiminde ynlendirmek amacyla yk-hz diyagramlar hazrlanmtr. Bu diyagramlar ile tasarmc yk ve hz parametrelerinin hangi yatak eidine uygun olduunu ve alma sulularn ap amadn kolaylkla denetler. Genellikle verilen bir tasarm probleminde uygulanacak yk ve alna hz bilinir ve kullanlmas gereken en uygun yatak eidinin belirlenmesi istenir. Birok durumda en kk yatak ap, mil zerine uygulanan ykler ile mukavemet, eilme vb. ltler gznnc alnarak hesaplanan mil ap olarak alnr. ekil.8 de drt eit radyal yatan eitli alma hzlarnda ve aplarnda tayabilecei yk deerleri verilmitir (3). Bu diyagramlar oda scaklnda 10 000 alna saati iin verilmitir. Yuvarlanma elemanl yataklar hari, dier yataklar iin yatak boyu apma eit olarak alnmtr. Hidrodinamik yataklar iin orta viskozitede madeni ya kullanld kabul edilmitir. ekil.8 de diyagram yukardan aaya eik kaln izgilerle blgeye ayrlmtr. Hzn dk olduu birinci blgede metal olmayan, ya emdirilmi gzenekli metal yataklar ve yuvarlanma elemanl yataklar kullanlabilir. kinci blgedeki hzlarda srtnmeli yataklarn (metal olmayan ve ya emdirilim gzenekli metal yataklarn) almas scaklk ile snrlanmakladr. Standart (normal) yuvarlanma elemanl yataklarn hz snr "a" izgisi ile gsterilmitir. Gaz trbinlerinde kullanlan zel imal edilmi yalaklarn hz snrlar daha yksek olup snr "b" izgisi ile gsterilmitir. nc blge temel olarak hidrodinamik kaymal yalaklarn alt blge olmakla birlikte bir blmnde de yuvarlanma elemanl yataklar kullanlabilir. Hidrodinamik yataklarn yk kapasitesi hz ile artar. Ancak belli bir hzdan sonra scakln etkisiyle viskozitenin dmesi nedeniyle yk kapasitesi der. Yataklarn kullanlabilecekleri en yksek hz elik malzemenin merkezka kuvvetinin etkisiyle dalmas (patlamas) ile snrlanmaktadr. Bu snr ekil zerinde "c" izgisi ile gsterilmitir.

8-15

YATAKLAR ,7_L
W(N)
0 1 0 * I01 I0 4 o' I0 6

n(dev/dak)

cf*

o 2

o'

.asMuSs,
gtiifwkli metal yolaklor

Yuvarlonmo lmanl yolaklar Hidrodinamik kaymak yolaklar

ekil.8- Radyal yatak eitlerinin alma blgeleri

n(dev/s) SOrtnmeH ve yoj emdirimi gzenekli yatuklar Hidrodinamik kaymal yataklar Yuvarlanma elemanl yalaklar

ekil.9- Eksenel yatak eitlerinin alma blgeleri

Ayn ekilde eksenel yataklarn hz ve apa bal olarak yk tama kapasiteleri ekil.9 da verilmitir (4). Yuvarlanma elemanl yataklarn ayn ap iin yk tama kapasiteleri ve eriebilecekleri hz srtnmeli ve ya emdirilmi gzenekli metal yataklara gre daha yksektir. Srtnmeli ve ya emdirilmi gzenekli metal yataklarn hz snn "a" izgisi ile, standart yuvarlanma elemanl yataklarn hz snr "b" ile gsterilmitir. Hidrodinamik eksenel yataklarn yk kapasiteleri dier yatak eitlerinin tersine hz ile artmakta ve yine elik malzemenin merkezka kuvvetlerin etkisi ile dalmas (patlamas) ile snrlanmaktadr ("c" izgisi). Bu eriler genellikle karlalan mhendislik uygulamalar ve kolaylkla bulunabilen malzemeler iin verilmitir. Daha yksek yk kapasiteleri ve alma hzlar veya daha kk mil aplan standart st mhendislik uygulamalarnda (yksek teknoloji tasarm ve yapmnda) zel malzemelerle elde edilebilir. Genel bir kural olarak, dk hzlarda hidrodinamik basncn yeterli bir yk tama salayamad durumlarda srtnmeli yataklar kullanlr. Yuvarlanma elemanl yataklar dk hzlarda, kaymal yataklar ise yksek hzlarda tercih edilir. Mil ap arttka yuvarlanma elemanl yataktan kaymal yataa gei daha dk hzlarda olur. Dtan basnl (hidrostatik) yataklar uygun bir tasann ile tm yk ve hz deerlerinde kullanlabilir. Bu diyagramlar genel olarak dk hz, orta hz ve yksek hz olmak zere blmden oluur. Srtnmeli yataklar esas olarak dk hz blgesinde kullanlr. Ya emdirilmi gzenekli metal yataklar ile hz snr artrlabilir. Yuvarlanma elamanl yataklar hemen hemen tm hz blgelerinde kullanlabilir. Ancak eriilebilecek en yksek hz mil apma bal olarak snrlanmaktadr. Gaz trbinleri iin zel imal edilmi bilyal yataklarn hz snn, standard imal edilmi olan yataklardan daha yksektir. Hidrodinamik kaymal yataklar dk hz blgelerinde yeterli ya film kalnl olumamas nedeni ile genellikle yk-hz erisinin en yksek olduu blgede kullanlr. Bu yataklarn alma hz, ya film kararszl ya da elik milin yksek hzda merkezka kuvvetin etkisiyle dalmas ile snrlanmaktadr. Srtnme Momenti (ifti) Tm yataklar srtnmeden dolay g kaybna neden olurlar. Bu g kayb srtnme muomenti ile belirlenir. Hidrodinamik yataklarn zayf yan. alma balangcnda mil ve yatak yzeylerinde metalin metale srtnmesidir. Ya filmi oluumundan sonra srtnme azalmakta fakat ok yksek hzlarda tekrar artmaktadr. Bunun nedeni de yksek hzlarda scakln artmasyla yan viskozitesinin dmesi ve film kalnlnn azalmasdr. Hidrostatik yataklarda srtnme kayma hz ile doru orantl olduundan ok kk hzlarda pratik olarak srtnme sfrdr. Yksek hzlarda da dier yatak eitlerine gre en az srtnme elde edilir. Yuvarlanma elemanl yataklarda snr yalama koullarnn olutuu ok dk hzlarda srtnme katsays yksektir. Hain artmasyla kark yalama oluur ve stnme azalr. Ancak, hzn artmas ile elastohidrodinamik yalama koullan oluur ve srtnme hz ile tekrar artar. Srtnme katsays yuvarlanan malzemelerin histerezis zellii nedeniyle belirli bir deerden daha kk olamaz. Yatak eitleri iin srtnme momentinin karlatrmal olarak hza gre deiimi ekil. 10 da verilmitir. Burada "a" hidrodinamik, "b" yuvarlanma elamanl ve "c" hidrostatik yatklan gstermektedir. 8-16

rru

YATAKLAR

ekil. 10- Srtnme- momentinin (trknn) l/.a }>re deiimi Konum ve ulumu Duyarll Milin alma duyarll, kullanlan yalan eidine ve geometrisine baldr. Yuvarlanma elemanl yataklar ile milin duyarl bir ekilde konumlanmas mmkndr. Ancak yatan geometrik yapm hatalar nedeniyle milin bu konum evresindeki almas uasnda titreim hareketi oluur. n yklemeli yuvarlanma elemanl yataklar ile milin almada duyarl bir ekilde konumlanmas ve titreimlerinin a/.allhnas mmkndr. Ancak n ykleme ile yatan srtnme katsays artmakla ve temas blgesindeki gerilmeler artt iin de yatan mr azalmaktadr. Hidrodinamik yataklarda inilin yatak boluu iindeki konumu alma parametrelerinden bir veya birkann deimesiyle kolaylkla deiir. Ancak, bu konumda yk kaln bir ya tabakas ile tandndan yzeylerde herhangi bir geometrik hala olmamas durumunda mil ekseninde bir titreim olumaz. Milin yatak iindeki konumuna grek yatak direngenlii deimektedir. Genellikle yalak direngenlii merkezden kaklk orannn 0-0,5 arasndaki deerlerinde ok dktr. Bu nedenle direngenlii artrmak iin daha yksek merkezden kaklk oranlarnda tasarm yaplmaldr. Srlnmeli yataklarda yapm toleranslar yeteri kadar dar ise anmann ok az olduu ilk alma sresinde milin alma duyarll olduka iyidir. Ancak bu yataklarda dk hzlarda tutuklu kayma (yap-kay) hareketi nedeni ile titreimler oluabilir. Yer Durumu Yataklar iin gereken yerin belirlenmesinde d ap (do), u/unluk (I.) ve yk tama kapasitesinin (W) mil apna (d) oranlarnn karlatrlmas faydaldr. Bu oranlar alma koullarna bal olarak deiebilmekle birlikte uygulamadaki tipik radyal yalaklar iin yaklak olarak aadaki deerler verilir: Srtnmeli Yatak d,,/d L/d W/d 1,15 1,0 0,75 Kaln Ya Tabakal Yatuk 13 13 1.0 Yuvarlanma Elemanl Yatak 2,0 0,6 0.5

Maliyet Yataklarn kendi maliyeti ile birlikle, yatan kullanlaca makinann yapm ve iletme maliyeti (bakm, deitirme ve arzann neden olaca maliyet) de dnlmelidir. Yapm yntemi ve istenilen duyarllk makinann maliyetini belirler. Bu nedenle makinay oluturan paralardaki ekil ve konum tolenanslar nemlidir. Yuvarlanma elemanl yataklarn yerletirilecei mil ve yuvann ince toleranslarla ilenmesi gerektiinden maliyet yksektir. Hidrostatik yalaklardaki kaln ya tabakas yatak yzeylerindeki geometrik hatalarn etkisini azaltr. 8-17

YATAKLAR
Bakm maliyeti yalama tipine, yatak mrne ve deitirme maliyetine (para, iilik ve makinann alma sresi kayb) baldu-. Genellikle, gres ile yalanm yuvalanma elemanl yataklar ve kendinden yalamal srtnmeli yataklar en az bakm gerektiren yataklardr. Tasarm, birok tasann parametreleri arasnda en uygun zm verecek bir uzlama noktas bulmaktr. Genellikle yukanda verilen yatak seim parametrelerinin tmnn gz nne alnmas gerekirken baz durumlarda bunlardan sadece biri ya da birkann salanmas yeterli olabilir ve sadece bu parametrelere bal olarak yatak seimi yaplabilir. rnein, yksek hzda alma yamsra dk balang ve alma momenti gerektiren bir uygulamada hidrostatik (dtan basnl) yatak en uygun zmdr. 3. KAYMALI YATAKLAR Hidrodinamik Yalama Teorisi Hidrodinamik yalamann matematiksel teorisi Osborne Reyolds tarafndan 1886 ylnda gelitirilmitir. Reynolds hidrodinamik yalamay birbirine gre kayan yzeylere yapan yan yzeyler alasnda daralan blgeye sktrlmas sonundu basn art ile aklamtr. Yalama teorisinin gelitirilmesinde aadaki kabuller yaplr. - Ya tabakasnn kalnlnn yatan nominal llerine gre ok kk olmas nedeni ile yatak yzeylerinin erilii ihmal edilir. - Yzeylerle temas eden ya elemanlar yzeye yapr ve yu ile yzeyler arasnda kayma yoktur. - Ya ak lamincrdir. - Ya ak Nevvton viskozite kuralna uyar. - Ya sktrlmayan akkan olarak kabul edilir. - Yan eylemsizlik kuvvetleri viskoz kuvvetler yannda ihmal edilebilecek kadar kktr. - Ya viskozitesi yatak iinde sabit kabul edilir. - Ya tabakasnn kalnlnn ok kk olmas nedeni ile ya basncnn ya tabakas aralnda deiimi yoktur. ekil.l 1 de gsterildii gibi herhangi bir (x) konumunda (x) ynnde (U) hz ile hareket eden yzey ile sabit yzey arasnda (h) film kalnlnda akkan hz dalm

2H Dx

h/

(D

olarak verilir. Bu (x) konumundaki hz denkleminin ya filmi kalnlnca integrali (x) ynndeki birim derinlikteki debiyi verir:
qx =

12u (-)x 2

(2)

ekil..! 1- Kayan yzeyler arasnda ya hz dalm 8-18

YATAKLAR
y ynnde (eksenel ynde) yzeyler arasnda kayna hz olmadndan biz dalm V(z) ve debi qy sadece basn deiimine bal olarak benzer sakilde yazlabilir. (3) 12 u dy Debilerin sreklilik denkleminde
!I

<)x yerine koyularak eitliin yeniden dzenlenmesi ile h3

12 M 0 x

+ - = 0 ely

(4)

Ji_ ^
12^ 'Dy

(5)

elde edilir. Bu diferansiyel denklem Reynolds denklemi olarak adlandrlr. Yzeyler arasndaki film kalnl h (x,y), yzey kayna hz U ve yan viskozitesi biliniyor ise yzeyler arasnda olunacak basn dalm V (x,y) yan yatak snrlarndaki basn deerleri de kullanlarak zlebilir. 4. RADYAL YATAKLAR Hidrodinamik basn oluumu iin muylu ile yatak birbirine boluklu geine yaplr. Yatak yarap, U+e, ile mil yarap, R, arasndaki fark radyal (yanapsal) boluk, e, olarak tanmlanr ve genellikle yatak boluk oran (bal yalak boluu) e/R - 1O'\ mertebesinde alnr. Yatak boluuna ya genelde, yklemenin olmad taraftaki bir delikten ya da eksenel kanaldan salanr. Yk. W, altnda muylu dnmedii zaman muylu ile yatak yzeyi arasnda metal temas oluur. Muylunun dnmesi ile birlikte mil yatak yzeyi zerinde yuvarlanarak ykselmeye balar ve ykn temas noktasnda yzeye paralel bileeninin melalin-metale srtnme kuvvetine eritii noktada mil yatak yzeyinde geriye doru kaymaya balar. Mil ile yatak arasnda dnme ynnde oluan daralan bolukta ya skarak, basnc atar.Daralan boluktan geen ya miktar genileyen boluktaki hacmi dolduramaz ve basn derek yatak kenarlarndan atmosfer basncndaki hava yalak iine girer. Milin dnme ynnde genileyen yutak blgesinde oluan bu hava boluuna kavilasyon blgesi denir. alma koullarnn sabit tutulduu durumda, mil ekseni yatan dk basn olan blmnde, mil etrafndaki basn dalmnn uygulanan yk dengeledii belirli bir konumda almaya devam eder. Bylelikle. ekil. 12 de gsterildii gibi yatak merkezi ile mil merkezi arasnda oluan uzaklk merkezden kaklk (eksalrisilej (e) veya eksalrisile oran (bal eksanlrisile) (e=e/c) ile tanmlanr. Muylu ile yatak yzeyi arasnda herhangi bir B konumundaki ya film kalnl h, A.IB geni yardm ile bulunabilir. AB = A.l cos a. + JB cos 0 AB = h + R AJ = R + C . JB = e ve e/R = 10' olmas nedeni ile a = 0
cos e

olarak bulunur. ekil.12 den de grlecei gibi en ince ya kalnl l() = c-e. merkezler dorusu zerinde yklenmi blgede oluur. Bal en ince ya kalnl hu/c = 1-f olarak tanmlanr.

8-19

YATAKLAR

\
a. Kadyal basn dalm b. Kkscnel basn dalm ekil. 12- Radyal kaymal yatak geometrisi ve basn dalm Reynolds denkleminin ilk analitik zm 1904 ylnda Sommerleld tarafndan sonsuz uzunluktaki radyal yataklar iin ekle edilmitir. Bu zmde dnme ynnde daralan ya film blgesinde pozitf basn elde edilirken genileyen film blgesinde negatif basn elde edilir. Pratik geerlilii olmayan bu zm ancak teorik almalar asndan nemlidir. Reynolds denkleminin sonlu genilikteki yataklar iin tam zm ise 1950 li yllarda bilgisayar yardm ile saysal yntemler kullanlarak elde edilmi ve sonular Raimondi ve Boyd tarafndan boyutsuz yatak performans parametrelerinin boyutsuz tasarm parametrelerine gre deiimleri grafik olarak verilmitir. Bu grafiklerin tm boyutsuz parametreler ile verildiinden farkl alma koullarnda ve geometrideki tm radyal yataklar iin kullanlabilir. Tasarmcnn dorudan kontrol edebilecei yatak geometrisi (R, L, c) ve alma koullar [W, N(d/s], u) ile ilgili parametrelere tasarm parametreleri veya bamsz parametreler denir. Yatak geometrisi tanmlanm ve alma koullan belirlenmi bir yatan performansn belirleyen eksantrisite (e), en az film kalnl (h0), en az film kalnlnn konumu (<j>), srtnme katsays (f), yalama iin gerekli ya miktar (Q), yatak kenarlarndan dar kan ya miktar (Qs), maksimum ya basnc (Pmaks) ve konumu (Bpmaks), ya filminin sona erdii konum (9po), ya scaklk art (AT) ise performans parametreleri olarak tanmlanr. Bu parametreler zerinde tasarmcnn dorudan kontrol yoktur. Ancak tasarm parametrelerini deitirerek performans parametreleri deitirilebilir. Bu nedenle bu parametrelere baml parametreler de denir. Bu parametrelerin boyutsuz ekilleri aada verilmitir. Boyutsuz tasarn parametreleri : Sommefekl says ya da boyutsuz yk says Yatak boy-ap oran Boyutsuz performans parametreleri : Minimum film kalnl oran Minimum film kalnlnn konumu Srtnme katsays faktr 8-20 L i
C

S= L/l)

II i

YATAKLAR
Debi faktr deikeni Dar akan ya debi oran Maksimum ya basnc oran Ya tabakasnn sona erdii konum Maksimum ya basnc konumu Scaklk art deikeni Bu tanmlarda. Yatak ortalama basnc mil hz ya younluu ya zgl ss olarak alnr. Boyutsuz performans parametrelerinin boyutsuz tasann parametrelerine gre deiimleri ekil.13-21 de verilmitir (5). Bu ekillerde yatay eksen (S ekseni) loguritmik olup yalnzca 0,0-0,01 aras dorusaldr. Performans parametreleri ekillerde L/D orannn 1/4. 1/2, 1 ve ~ deerleri iin verilmitir. Bu deerlerden farkl L/D oranlar iin interpolasyon yntemi kullanlr. Herhangi bir performans parametresinin ara bir L/D iin deeri P = W / LD N(d/s) p = 860 kg / m 3 C H = 1760J/kgC

Q / Re NL Q s /Q
1' / Pmaks

haks

pC[|AT/P

y=

(IVD)3

(7)

D'

24 V

I)M

olarak verilir. Burada y, y, yU2 ve y /4 szkonusu performans parametresinin L/D = <, 1, 1/2 ve 1/4 oranlarndaki ayn S says iin deerleridir.

ekil. 13- Mil merkezinin yatak boluundaki yrngesi

ekil. 14- En ince ya kalnl ve eksantrisite orannn deiimi 8-21

YATAKLAR

f
/

5 4 3 2 -

L/D=l/4 1/2-^

001

0.02

0.04

006

0.1

0.2

0.4

06

1.0

10

K\ 1 1

1 1 t 1 1 1 II

1 1 1 1 1 1 t 1

ODI 002 0.04 0050.1

02

0.4 06

10

H
t

ekil.15- En ince ya kalnl konumunun deiimi

ekil. 16- Srtnme katsays faktr

alma Scakl ve Viskozitenin Belirlenmesi Performans parametrelerinin tm ekillerde tasarm parametrelerine (S. L/D) bal olarak verilmitir. Bu nedenle ilk nce tasarm parametreleri belirlenmelidir. Sommerfeld saysnn hesaplanmasnda alma scaklndaki vizkozite gereklidir. Ancak ilk hesaplamada ya ortalama scakl bilinmedii iin ya giri scakl (Tin) zerinde tahmini bir ortalama scakla karlk u - T erisinden u deeri alnarak S says hesaplanr. Bu S deeri ve L/D deeri kullanlarak ekil.21 den scaklk art hesaplanr ve ortalama ya scakl Ton ~ T .in H AT = 1 (8)

olarak alnr. Kabul edilen u deerine karlk bulunan bu ortalama scaklk u-T (ekil.4) grafii zerinde bir nokta olarak iaretlenir. Bu nokta kullanlan yan izgisinin zerinde ya da altnda olabilir. Bu durumda ikinci bir tahminde bulunmak gerekir. Rer bu nokta u-T izgisinin zerinde ise daha dk bir u. deeri , uVT izgisinin altnda ise daha yksek bir u deeri seilerek ilem tekrarlanr ve | I - T grafii zerine ikinci bir nokta olarak iaretlenir. Birisi y,-T izgisi zerinde dieri altnda olmak zere bulunan iki nokta bir doru ile birletirilerek u,-T izgisini kestii noktadaki n ve T gerek ortalama ya viskozitesi ve scakl olarak alnr. u-T deiiminin dorusal olmamas nedeniyle bu zm tam doru olmayabilir. Bu nedenle bulunan zmn bir kez daha kontrol edilmesi gereklidir. Birinci ve ikinci tahminlerde bulunan noktalar ne kadar u-T izgisine yakn ise kesitirme ile bulunan noktadaki deerler de o derece gerek deere yakn olacaktr.
0 RcNL
6

^ 5 ~

\|/2
^
~~v.

^\.

10 . O.9

L/ 3 = 1 / 4

0.8

32

0.7 0.6 0.5 0.4 0.3 0.2 0.1 0 1111 0 001

N
\

s S/2

\
N

N\

\ \ \ \ \

s. \ \ \ \

\ \

1 ) 1 1 1 1 1

0.1

1 1 1 1 1 1 1 1

1 1 t 1 1 1 1 1

ODI 002

OO40O60J

02 S

0.4 0.6

1.0

10

ekil. 17- Debi faktrnn deiimi 8-22

ekil. 18- Dar akan ya debi oran

YATAKLAR
evresel Ya Kanall Yataklar Baz alma koullarnda yalak iindeki lidrotlinamik ya akm yatakla oluan sy, 11= 1W (N/2t) R, tamak iin yeterli olmayabilir. Bu durumda yalan scakln drmek iin yatan ortasna yaklak 3-5 mm geniliinde ve derinliinde evresel ya kanal alr. Bu kanala yksek basnta (l's) ya gnderilerek yataktan eksenel ynde dar akan ya miktar artrlr ve bylelikle ya scaklk arls drlebilir. Ya kanal derinlii yatak boluuna gre ok byk olduundan bu blgede hidrodinamik basn olumaz. Bu nedenle genilii L olan iki yatakta birbirinin ayn basn dalmlar oluur.

1.0 -0.9 mox0.8 0.7 0.6 0.5 0.4 0.3 0.2 0.1 0

L/D=

1 1 1 t 1 !

1 1 1 1 1

0>l

0J

1.0

10

ekil. 19- M a k s i m u m ya basn oran Yatak ekseni ynnde birim genilik iin debi (3) numaral denklem ile verilmitir. Eksenel ynde sabit ya kalnl nedeni ile basn lineer olarak deiir ve dp I oy = - \\ I L' alnr. Bu durumda yalan iki tarafnda tm evresinden akan ya debisi yaklak olarak

n P R c 2 i. = 2 i] v. R clB = * ' (1 + 1 . 5 E )

l2n

Jo

'

(9)

3i:

bulunur. Ya scaklk arls ise

pCnes

pC' M l>, R 4 ( l + 1.5 E2)

(10)

olai'ak elde edilir. Burada p = S60 kg/n:'; C\\= 1760 J/kg C; W. Nesvton; l's. Pa ve R. m olarak alnmaldr. Verilen bir yatak geometrisi ve giri scakl iin tahmini bir '!' alnr ve S says hasaplanarak (R/c) f faktr ekil.l(i dan bulunur. (10) numaral denklentlen scaklk arls ve (S) numaral denklemden T o n hesaplanr. Tahmin edilen ile hesaplanan scaklklar arasndaki fark kabul edilebilir bir kkle eriinceye kadar hesap tekrarlanarak alma scakl bulunur.

8-23

YATAKLAR

ekil.20- Ya basncnn sona erdii ve maksimuma eritii konumlar Gvde inde Yalamal Yataklar Endstride bir ok uygulamada yatak gvdesi iindeki bir blmde ya depolanan yataklar kullanlr. Ya banyosu, bilezik ile yalama ya da fitil ile yalama gibi yntemler kullanlarak gvde iinde yalama yaplabilir. Bylece yatak ve yalama sistemi ayn gvde iine yerletirilir. Yatak iinde srtnme nedeni ile oluan s ya akm ile gvde iindeki depoya tanr. Yatak gvdesinden iletkenlik yolu ile gvde yzeyine ve oradan da evreye konveksiyon ve radyasyon yolu ile iletilir. Srekli alma koullarnda s akm denge denklemi olarak verilir. Burada hc : konveksiyon katsays TH: yuva d yzey ortalama scakl A : yatak yuvasnn d yzey alan TA : evre (ortam) scakl Konveksiyon katsays ekil.22 de yatak gvdesinin ortalama d apna (d) ve gvde etrafndaki hava hzna (V) bal olarak verilmitir (2). Is akm denge koulu nedeniyle yatak scakl-gvde yzey scakl fark ile gvde yzey scakl-evre fark arasnda bir iliki domaktadr. Bu iliki ekil.23 de gvde iindeki yalama yntemine ve gvde etrafndaki hava hareketine bal olarak verilmitir (6). Burada "a" snrlan gvde etrafnda durgun hava "b" snrlan ise hava akm olmas durumu iin geerlidir.
10V
200100 50
Yala y gSvde si iin

S*

/ /

20 10
L/D
L

yS
--

s*

(l 0

$?

//> y

'

ti

^MMin_^hc Havo

Okifn

i
I

l .02

D4

.10

.20

.40

0 01 0.02 0.05 0.1 0.2 0.5 I 2 5 Hova hz,V (m/s)

10 20

50

."jckil.21- Scaklk art deikeni 8-24

ekil.22- Yatak gvdesi zerindeki konveksiyon katsays (2).

'f!IM

YATAKLAR
Yatak ve yalama sistemi ayn gvde iinde olan yataklarda ya giri scakl ortalama gvde scakl olarak alnr. Tasarmn ilk aamasnda gvde scakl bilinmedii iin tahmini bir deer alnarak yatak iindeki ortalama ya scakl yukarda belirtilen yntemle bulunur ve yatak iinde oluan s hesaplanr. Gvde geometrisi ve evre koullan yardm ile (11) numaral s akm denge denkleminden Tu hesaplanr. Hesaplanan ve tahmin edilen TH deerleri arasndaki fark kabul edilebilir bir deere dnceye kadar bu hesap tekrarlanr. ekil.23 den ise (TB-TA) ve (TH-TA) deerleri girilerek evre koullarna uygun yalama sistemi seilebilir. Eer yalama sistemi ve evre koullan biliniyor ise gvde scakl tahmin edilerek ekil.23den bulunan TB deerine gre (11) numaral s akm denge denkeminden THdeeri hesaplanr. Hesaplanan ve tahmin edilen deerler arasndaki fark kabul edilebilir bir deere dnceye kadar bu hesap tekrarlanr. Radyal Yatak Tasarm lkeleri Sommerfeld says radyal yatak boluunun karesi ile ters orantldr. Bu nedenle yatak tasarm parametrelerinden radyal boluk ,yatak performansn belirleyen en nemli parametredir. Yatak tasannnda izlenmesi gereken aamalar yle sralanabilir: 1. Mil ap genellikle mil tasarmnda mukavemet hesaplarndan bulunur. 2. Yatak boyu, milin yk altnda elastik esnemesi sonucu oluan eim dnlerek seilmelidir. Genellikle balang deeri olarak L/D = 0,5 alnarak yatak boyu bulunur. 3. Yatak ortalama basnc ve mil yzeyi kayma hz yardm ile ekil.7 den ortalama yatak scaklndaki gerekli en az ya viskozitesi bulunur. 4. Ya giri scaklndan daha yksek bir ya ortalama scakl tahmin edilir ekil 2,1 ya da 4 yardm ile kullanlmas gerekli en yakn ya numaras seilir. 5. Bu seilen ya iin yatak performans parametrelerinin yatak boluunun eitli deerlerine gre deiim erileri ayn dey eksen zerine izilir. 6. Genellikle yan kirliliinin, duru ve kalklarn neden olaca anma dnlerek en ince ya kalnl erisinin maksimum noktasnn sol tarafnda bir Hlge en uygun (optimum) yatak boluu olarak seilir. Mil ve yatak yzeyi imalat kalitesine uygun olarak belirlenecek toleranslarn oluturaca maksimum ve minimum yatak boluu en uygun yatak boluu blgesi iinde olmaldr. Seilen yatak boluu iin dier performans parametrelerinin istenilen deerleri salad kontrol edilmelidir. 7. Bu yntem sonucunda elde edilen en ince ya kalnl yeteri kadar kaln deilse - daha kaim bir ya seilerek ya da. - L/D oran artrlarak ya da, - D artrlarak istenilen koullar salanncaya kadar baa dnlerek tasarm tekrarlanr. Hidrodinamik kaymal yatak tasarmnda aadaki dier faktrler de gz nnde bulundurulmaldr : 1. Yksz blgeden yataa giren yan tm yatak ekseni boyunca dalm salanmaldr. Bunun iin ya delii yeterli olmuyorsa ya kanal almaldr. 2. Kullanlan ya yeteri kadar temiz olmaldr. Yan iindeki sert maddelerin boyutlar en ince ya film kalnlndan daha kk olmaldr. 3. Ya giri scaklnn doru olarak bilinmesi gereklidir. Ya giri scaklnn yksek olmas durumunda, yk tamak iin yeterli hidrodinamik basn oluumu salanamayabilir. 4. Maksimum ya scaklnn yaklak 90C altnda olmasna dikkat edilmelidir. 5. Yatak iindeki en ince ya kalnl (hu), kayma srasnda yzey przllklerinin tepelerinin birbirine srtnmesini nleyecek kadar byk olmaldr. Yzeylerde srtnme olmadan hidrodinamik basn oluumu iin gerekli en ince ya kalnl, yatak ve muylu yzey przllklerinin toplamnn yaklak 7-10 kat olarak verilr. Yzey przll arttka en ince ya kalnl da artrlmaldr . ince talanm yatak ve muylu yzeyleri iin en ince ya kfahnl 3-5 u m alnabilir. 6. Kaymal yataklarda E < 0.6 deerinde ya film direngenlii ve snmleme katsaylar genellikle kk olduundan yatakta kararsz almaya neden olur. Bu nedenle tasanm e>0,6 olacak ekilde yaplmaldr. 8-25

YATAKLAR 7. Srtnme katasays mmkn olduunca kk olmaldr. 8. Mil ve yatak yuvasndaki esnemeler ve yatak eksenleri arasndaki kaklklar nlenmelidir. zellikle L/D orannn 1 den byk deerlerinde, yatak performans ar derecede etkilenebilir. 9. Mil yk altnda almaya balamadan nce ve alma bitiminde yatak yzeyine oturaca iin yatak malzemesi seiminde malzeme dayanm, kalk ve durutaki srtnme zellikleri gz nne alnmaldr.

TB-TH(t)

1 0

20

T H -T A l (t)

30

40

50

ekil.23- Gvde iinde yalamal yataklarn scaklk artlar (<S). 5. EKSENEL YATAKLAR Eksenel yataklar temelde birden fazla eik dzlem yatak yzeyinin birbiri ardsra yerletirilmesi ile oluur. Kayan yzey ile eik dzlem yzeyleri arasnda kayma ynnde daralan ya filmlerinin oluturulmas ile hidrodinamik basn dalm elde edilir. Eik Dzlem Yataklar ekil.24 de kayma ynndeki uzunluu B ve dik ynde sonsuz genilikteki (L = ~) bir eik yzeyli yatak iin Reynolds denkleminin tek boyutlu zm ile elde edilen basn dalm eitli eimler iin ekil.25 de verilmitir (6). Burada boyutsuz basn P = ph2/6uUB ve baj>l eim m = (h,-ho)/h0 olarak tanmlanmtr. ekilden de grlecei gibi yatak bal eimini artrmak ile basn dalm ilk nce artmakta ve sonradan azalmaktadu-. Bu nedenle en fazla yk tama yaklak m = 1,18 deerinde elde edilmektedir.

8-26

YATAKLAR

y/y/s?://///////////////////////
U
ekil.24- Eik dzlem yatak geometrisi Genilii L olan sonlu bir eik yzeyli yataka, ya yanlardan akaca iin basn dalm der. ekil.26 da sonlu bir yataktaki basn dalm gsterilmektedir. Reynolds denkleminin iki boyutlu zm ile elde edilen basn dalmnn yatak yzeyinde integrasyonu ile eik yzeyli yatan yk kapasitesi elde edilir. ekil.27 de boyutsuz yk kapasitesi ve srtnme katsays faktrnn IJB ile m deerine gre deiimi verilmitir (7). Burada

olarak tanmlanmtr.

u
0.2
0A 0.6 X/B

ekil.25- Kik yzeyli sonsuz genilikteki yatakta basn dalm

ekil.26- Eik yzeyli yataklarda basn dalm ' (Sonlu yatak) (6)

Lokmal Yataklar Bu yataklarar d ve i kenarlar Ri ve R2 yarapl dayireler zerine yerletirilmi, ortalama yarap Ro = (R+R2)/2, zerindeki uzunluu B olan eik dzlemlerden oluan dayire kesmeleridir. Eik dzlemler kayan 8-27

YATAKLAR
yzey ile kayma ynnde daralan ya kalnl oluturacak ekilde yerletirilmelidir. Ya, lokmalar arasndaki radyal ya kanallarndan lokmalarn giriine gnderilir. Lokmal yataklar ekil.28 de gsterildii gibi sabit lokmal (sabit eimli) ve deiken eimli (oynak) olabilir. Reynolds denkleminin kutupsal koordinat sistemine gre yazlmas ve saysal yntemlerle zm ile lokmalar zerinde oluan basn dalm Raimondi ve Boyd tarafndan elde edilmitir. Bu abmann sonucunda boyutsuz performans parametrelerinin boyutsuz tasarm parametrelerine gre deiimleri grafikler halinde verilmitir. ,0.16 0.14 0.12 0.1 0.08

'fr
-I

200

100

\x\
Ss
00

70 50 30 20

Ili /~-~^ ^ O\s>v L/B

8 4
133

0.06 0.04 0.02

\ls

~~ ^
3 m

0.8 s-^^^^:0.6 :
0.2

1.0

10 7 5

0.4

a. boyutsuz yk kapasitesi b. Srtnme katsays faktr ekil.27- Eik yzeyli yataklarn performans parametreleri Sabit Lokmab Yataklar Sabit lokmab yataklarda tasarm parametreleri : Lokma says Oralama yarap Lokma genilii Ortalama yanapl ember zerinde uzunluk Eim Ortalama yatak basnc Ortalama kayma hz Boyutsuz tasarm parametreleri : Lokma genilik-uzunluk oran

: Ro= (R+R2>/2 : L = R1-R2 :B : a (h-ho)/B : p = W/n LB : U = 2tNRo : L/B

Boyutsuz yk says

ct2pB

W(h,-h 0 ) 2

8-28

YATAKLAR
ekil.29 da boyutsuz performans parametrelerinin deiimleri verilmitir (8). Bunlar: Bal en ince ya kalnl : h(/oB Srtnme faktr : f/a Debi deikeni : Q/BLUa Dar akan ya debi oran : Qz/Q Scaklk art deikeni : p CH AT/p

W Kayan yzey

W Kayan yzey

T9

kanallar

Sabit lokmolar

-Mesnet

Oynak lokmolar

a. Sabit eimli b. Deiken eimli ekil.28- Lokmal (Eksenel kaymal) yataklar rnek : alma koullan verilen eksenel kaymal yatak iin kullanlabilecek ya belirleyiniz. W/n = 1780 N, U = 30,5m/s, B = L = 25 mm. ot = O.OOlrad., T i n = 70C, pC H = 1.36xl06N/m2oC Verilen deerlerden

LB

25 x 25 u x 10"' x 30,5

pB

10

2,85 x 106 x 25 x O"3

2,334

Burada j (mPa.s) alnmtr. eitli \ deerleri iin hesaplanan Kf. T (ekil.29 e) veTon = Tjn + AT/2 deerleri aadaki izelgede verilmitir. pC H AT H (mPa.s) P 4.28 8,57 17,14 34,27 42,84 11 13 16 20 21 AT 23.0 27,2 33,5 41.9 44.0 T,,, 8,15 83,6 86,7 90,0 92,0 8-29

10
20 40 80 100

YATAKLAR
deerleri ekil.3 zerinde iaretlenerek elde edilen erinin SAE yalarn kestii deerler ilgili yalar iin alma scakln ve viskozite deerlerini verir. Bu yalar iin elde edilen minimum ya film kalnlklar da aada verilmitir. SAE 10 20 30 40 50 60 70 T o r l (C) 80 81 82 82,5 84 86 87 H (mPa.s) 7 9 12 15 22 28 35 Kf 3,00 3,86 5.14 6.43 9,43 12.00 15.00 4,5 5,0 6,0 6,8 8,0 9,0 10,0

Mum)
11.3 12.5 15.0 17,0 20.0 22.5 25,0

L/B'0.250> . 0.333-A^

E / :
1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 11

w
1 1 1 M 1 II

w
2 Kf 5 I0 2 2

a. Bal en ince film kalnl parametresi b. Srtnme faktr ekil.29- Sabit iokmal eksene] yataklarn performans parametreleri (8) Bylelikle verilen alma koullarnda eitli yalar kullanlarak elde edilebilecek en ince ya film kalnlklar bulunur. Yatak ve karl yzeylerin ilenmesinde elde edilecek toplam przlln yaklak 5-7 kai. .l nanik kullanlacak ya tipi belirlenir. Oynak Lokmal Yataklar Oynak lokmalar milin hzna, ya scaklklna, yk deerine gre en ince ya kalnln ve eimlerini kendiliinden ayarlarlar ve en uygun ya filminin otomatik olarak meydana gelmesini salarlar. Dnme ynne gre daralan bir ya kalnlnn oluabilmesi iin dayanak noktas, lokmann ortas ile ya k kenan arasnda olmaldr. Boyutsuz tasarm parametreleri : Lokma genilik-uzunlukoran Dayanak noktas konumu Yk faktr : Boyutsuz performans parametreleri: En ince ya film kalnl: 8-30 :L/B : X/B
Kf =

W ho

PB

YATAKLAR
Ba eim : -S3_= h' ' h Debi deikeni :

Dar akan ya debi oran : Qz / Q Scaklk art deikeni : p CH AT / p Oynak lokmal yataklarn performans parametrelerinin deimleri ekil.30 da verilmitir (8). Verilen bir L/B oran ve yk faktr iin ekil.3O dan maksimum yk tama durumundaki mesnet konumu ve bu konum iin en ince ya film kalnl. ekil.3O(b) den de alma koullarnda oluan eim bulunur.

BLUO<

o. a 0.6
\ ^

02

r-CO

2A
c. Debi faktr

, 1 l 1 . , 1

10

KD2

I03

d. Dar akan ya debi oran

10
e. Scaklk art deerleri ekil.29- Sabit lokmal eksene! yataklarn performans parametreleri (8). Eksenel Yataklarn Direngenlii Dnel makinalarda rotorun dinamik davranlarn yataklann direngenlii etkilemektedir. Kaymal yataklarda ya filminin yay gibi davranma zellii nedeni ile direngenlik katsays, k, 8-31

YATAKLAR d m olarak tanunlanr. Verilen bir eik dzlemli yatak geomeisi iin yk kapasitesi

olarak yazlabil-. (12) eitliinden eik dzlemli yatak iin direngenlik ho olarak bulunur. Bu eitlik lokmal yataklar iin de geerlidir.

0.5

0.6

0.7

0.8 x/B

0.9

a. En ince ya film kalnl

b. Ya filmi kalnlk orannn deiimi

BLU>li<j"
-L/B-Z * V-'-5

1.0

0.5

't %
1

:
1

/ 4. 7,
/

0.8 0.6 0.4 0.2 L/B-0.250^ 0.333-v

>C s

'

i**

'

0.6

0.7 /B

0.8

0.9

1.0

0 0.5

0.6

0.7

r. . . . .
0.8 x/B

c. Debi faktr

d. Dar akan ya debi oran

050

0.60

0.70 X/B

0.60

0.90

e. Srtnme faktr f. Scaklk art deikeni ekil JO Deiken eimli eksene I yataklarn performans parametreleri (8). 8-32

* . , .*

YATAKLAR
Eksencl Yatak Tasarm lkeleri Eksenel lokmal yataklarn tasarmnda izlenecek yntem yle sralanabilir : 1. Genellikle L/B=l alnarak tasarma balanr. Yatan yerletirildii yer ve lokmalar arasndaki ya kanal genilii de dikkate alnarak lokma says (n) ve lokma nominal lleri (R|, 1 2 ve D) belirlenir. < 2. Verilen bir ya ve giri scakl iin, giri scakl zerinde tahmini bir ortalama scaklk alnr. 3. Ortalama scakla karlk \x deeri verilen ya iin u-T grafiinden okunur (ekil.3). 4. Maksimum yk ve minimum srtnme katsays ltlerinden biri seilerek verilen alma koullarnda oluacak hu ve h grafiklerden hesaplanr. 5. Scaklk art deikeninden ortalama scaklk hesaplanr. Kabul edilen ortalama scaklk ile hesaplanan ortalama scaklk arasndaki fark kabul edilebilir bir deere dnceye kadar hesaplanan yeni ortalama scaklk ile 3. aamaya geri dnlerek hesap tekrarlanr. 6. Bu yntem sonucunda elde edilen en ince ya filmi yeteri kadar kaln deilse : - ya viskozitesi ve/veya hz artrlarak, - yk ve/ya da daha iyi bir ilem ile yzey przll azaltlmak, tasarma yeniden balanmaldr. 7. Yeterli bir en ince ya filin kalnl elde edildikten sonra dier performans parametreleri grafiklerden bulunur. 6. HDROSTATK YATAKLAR Birbirine kar yklenmi yzeyler arasnda dk kayma hzlarnda yk tayacak kadar hidrodinamik basn oluamaz. Kayma hareketinin olmad ya da ok dk olduu durumlarda yzeyler arasnda temas nleyecek kaln bir ya tabakas oluturmak amac ile yatak iindeki bir blgeye (cebe) yksek basnta yalayc akkan gnderilerek hidrostatik (dtan basnl) yalama yaplr. Hidrostatik yataklarn, geometrileri ve cep ekilleri ile allagelmi hidrodinamik kaymal yataklara gre daha karmak yapm ve altrlmas daha pahal olmalarna ramen birok stnlkleri vardr. Bunlar : 1. alma duyarll yksektir. Radyal kaklklar kolaylkla 0,1 um ya da altnda tutulabilir. 2. Yalak direngenlii ve snmleme zellii olduka yksektir. Uygun bir ya viskozitesi ve ya film kalnl seimi ile istenilen deerler elde edilebilir. 3. Yatak scakl ksa bir srede srekli alma deerine eriir. Bu zellik, saysal denetimli tezgahlar iin olduka nemlidir. 4. Yatakta hi bir zaman metali-metale temas olmadndan, alma mr snrszdr. Hidrostatik yalaklarn performans yk tama kabiliyeti, ya debisi, gerekli g gereksinimi ve yatak direngenlii ile belirlenir. Eksencl Hidrostatik Yataklar Geometrisi tanmlanm hidrostatik yalaklarda cep basnc. 1\, gerekli ya debisi. Q, ve pompa gc, G, gereksinimi yatak katsaylar kullanlarak ifade edilir.

\ - K,, W.
A h 12 G: W\ \AI
3

W A v1 P M

Burada A : toplam yatak yzey alan W : yatak yk h : film kalnl Kp : basn katsays Kq : debi katsays K = Kp.Kq : G katsays 8-33

YATAKLAR
ekil.31-34 de geometrileri tanmlanm eitli hidrostatik yatak ve cep ekilleri iin basn, debi ve g katsaylar verilmitir (6). G katsaylar genelde en az bir deere eritiinden her yatak geometrisi iin en uygun | J ^ (optimum) yatak ve cep boyut oranlan belirlenebilir. Birden ok cepli dier yatak geometrileri iin gerekli cep Bs basnc, debi ve pompa gc Reynolds denkleminin saysal zm ile elde edilir. Hidrostatik yataklarda direngenlik

olarak tanmlanr.

dh

r*
fa

! yk

ekil.31- Cepli dayiresel yatak (6).

ekil32- 4-sektr cepli dayiresel yatak (6).

Genel olarak hidrostatik yataklarda ya bir pompa yardm ile cebe gnderilir ve yzeyler arasndaki boluktan dar kar. Boyutlar kk olan yataklarda ykteki eksen kaklnn neden olaca film kalnl deiimi de kk olacandan tek cepli yataklar kullanlr. Geni yzeyli yataklarda ykteki eksen kaklnn oluturaca devrilme momentini karlayabilmek iini farkl basnlarn uygulanabilecei birden fazla cep kullanlr. Bu ceplere sabit debide ya gnderilerek ykn devrilme momentine daha iyi direnerek ya film kalnlnn olduka sabit tutulmas mmkn olmaktadr.

s]

rh
LJJ

-ri ekil33- Kare cepli kare yatak (6). ekil34- Dayire cepli keleri yuvarlatlm kare yatak (6).

8-34

III M

YATAKLAR
Sabit Debili Sistemler Sabit debili sistemlevede ya dorudan yatak cebine bir pompa ile gnderilir. Pompann sabit debide alna basnc Ps ile snrldr. Belirli bir yk iin tasarn filin kalnlnda, hu; (14) ve (15) numaral denklemlerden tasann cep basnc P t 0 ile debi arasndaki iliki 1> - ' Q KJI c 3 ' v
Hu
IV
1 2

(17)

olarak yazlr'. Ya film kalnlnn herhangi bir nedenle h deerine deimesi ile cep basnc l\-= h olarak yazlabilir. Boyutsuz parametreler : Boyutsuz film kalnl Cep basn oran Tasarm cep basn oram Boyutsuzdebi : 11 = h / hu : 1\. = 1\ / PM : r = l\ o / P^ QKV

--r Kq

(18)

p s l' Boyutsuz yk kapasitesi Boyutsuz direngenlik

. ^P Kq K

: \y _\y / /\p

: K = - ^^ dil Boyutsuz parametreler kullanlarak cep basnc, yk kapasitesi, debi ve direngenlik

W = P, Q = PTH' K=3 ^=3 ^ l4 II olarak bulunur (7). Direnli Sistemler ok cepli sistemlerde her cep iin ayr ayr pompa ile yalama devresi kurulmas pahal bir zmdr. Genellikle tek bir pompadan gnderilen ya cep girilerinden nce diren elemanlarndan geirilir. Bylece ceplerin bulunduu yatak yzeylerine farkl kuvvetlerin uygulanmas (devrilme momenti) nedeniyle ya aralnn azald yatak yzeyinde debi azalaca iin cepteki basn der. Ancak diren elemanlar nedeniyle pompa knda (ana ya besleme kanalnda) basn etkilenmez. Bylelikle devrilme momentine kar bir moment oluarak eilme nlenmi olur. Hidrostatik yataklarda diren eleman olarak klcal (kapiler) boru ya da konik delikli diyafram (orifis) ya da sabit debili vana kullanlr. Klcal (Kapiler) Boru Dcnklctiricili Sistemler Kk apl uzun bir boru ya kstlayc (diren) eleman olarak basn dm salar.ap de, boyu Lt olan bir boruda ya giri, k etkileri ve viskozite deiimi ihmal edilerek laminer akm iin debi denklemi Qt=k,]^^ (20) 8-35 (19)

YATAKLAR olarak verilir. Burada kc = ^ Genellikle boru boyu L> 100 de olarak alnr. Laminer akm borular iin
1 2 o LJC

Reynoldas saysnn 2000 den kk deerleri iin geerlidir. Reynolds saysnn debi ile tanm Rc=Qi<2000 olmaldr. Klcal boru denkletiricili sistemlerde klcal borudan geen ve (20) numaral denklem ile verilen debi, yataktaki (18) numaral denklem ile verilen debiye eitlenerek cep basnc sabit pompa k (ana ya besleme boru) basnc, P,, cinsinden yazlr. Pc = - P, l+h'/Kc burada Kc=
1 2 K p

(21)

dr.

Cep basnc, yk kapasitesi, debi ve direngenlik boyutsuz parametreler ile

y=Pc j = H3Pc K=^Pc(l-Pc) H olarak yazlr (7). Konik Delikli Diyafram (Orifis) Denkletiricili Sistemler ap do olan konik delikli (keskin kenarl) diyafram denkletiriciden geen debi
\l/2

(22)

olarak verilir. Burada

p akkan younluu ve diyafram akm katsays Cd Reynolds saysna bal olarak verilir. Reynolds says basn fark ile

Re = i[2p(P z -P,)]" 2
olarak tanmlanr ve Re>15iinC d = 0,6 Re < 15 iin Cd = 0,20 VR7 alnr. Diyafram delik ap, diyaframn yerletirildii boru apnn en fazla 1/10 u olmaldr, do < 0,5 mm deerlerinde diyaframn tkanma tehlikesi yksektir. Konik delikli diyafram denkletiricili sistemlerde, diyaframdan geen ve (23) numaral denklem ile verilen debi yataktaki (18) numaral denklem ile verilen debiye eitlenerek cep basnc sabit pompa k basnc cinsinden yazlr. Boyutsuz cep basnc denkleminin pozitif kk

P?H=K 0 (l-Pc)

(25)

(26) 8-36

YATAKLAR
olarak verilir. Burada Ko = X Boyutsuz parametreler kullanlarak yk, debi ve direngenlik

W Pc
r

Q = H3PC

(27)

olarak bulunur (7). Denkletiricili Sistemlerin Karlatrlmas l-'ilm kalnlnn alma koullarnda herhangi bir nedenle tasarm deerinden deimesi sonucunda cep bu snc, yk kapasitesi, debi ve direngenlik de deiir. Yatak direngenlii ykteki deimeye kar ya film kalnlndaki deimeyi belirledii iin hidrostatik yaliV. tasarmnda ok nemli bir tasarm parametresidir. Genellikle yatak alma koullarnda direngenlik maksimum deerde olacak ekilde tasarm yaplmaldr. Sabit debili, klcal borulu ve diyafram denkletiririn sistemlerde direngenlik srasyla (19), (22) ve (27) numaral eitlikler ile verilmitir. Bu eitliklerde direngenlii etkileyen iki parametre cep basn oran ve ya film kalnl olduundan hidrostatik yatak tasarmnda bu iki patne trenin etkisi gz nnde tutulmaldr. Cep Basn Orannn Belirlenmesi Cep basn orannn deeri direngenlii belirleyen en nemli faktrdr. ekil.35 de tasarm film kalnl (H=1,O) iin boyutsuz direngenliklerin tasarm basn oranna (r) gre deiimleri karlatrmal olarak verilmi tir (7). Klcal boru ve konik delikli diyafram denkletiricili sistemlerde direngenlik bir maksimum noktasna eri sirken sabit debili sistemlerde direngenlik dorusal olarak artar. Tasarm film kalnlnda direngenliklerin maksimum deerleri ve bu deerlerdeki cep basn oranlar
V V m re F

Klcal borulu Konik delikli diyafram

3r(l-r) 6r(lr)/(2-r)

0,75 1,03

0,50 0,586

olarak bulunur. Bu nedenle tasarm film kalnlnda cep basn oran klcal borulu sistemler iin 0,5 ve diyaframl sistemler iin ise 0,586 deerleri tercih edilmelidir. Direngenliin maksimum deerlerine eritii blgelerde basn oranna gre deiimi ok azdr. Maksimum direngenliin elde edildii blgede konik delikli diyaframl sistemlerde direngenlik yaklak olarak %33 daha fazladr. Film Kalnlnn Etkisi: ekil.36 da cep basnc (yk kapasitesi), debi ve direngenliin karlatrmal olarak film kalnlna gre deiimleri verilmitir (7). Burada karlatrma, tasarm fim kalnlnda klcal boru ve diyaframl sistemlerde maksimum direngenlii veren cep basn oranlarnda, sabit debili sistemler iin ise bu iki maksimum deerin eriilebilecei basn oranlarnda yaplmtr. ekil zerindeki numaralar ve sistemlerin zellikleri aada verilmitir. No. 1 2 3 4 Sistemler Klcal borulu Diyaframl Sabit debili Sabit debili
Km,ta

r 0,5 0,586 0,25 0,333 8-37

0,75 1,03 0,75 1,03

YATAKLAR

1.4 h 1.2 10 . 0.8 /^-Sabit debili pompa .

/s

0.6 0.4
0.2 -

^ \

Klcal boru-

X X
\
I

/-Konik delikl diyafram \

0.2

0.4

0.6

0.8

1.0

ekil-35- Direnli sistemlerin direngenliklerinin basn oranna gre deiimi (7). ekil.36a da klcal borulu ve diyframl sistemlerde cep basnc film kalnlnn 0,6 dan kk deerlerinde besleme basnc deerine ve yk kapasitesi de maksimum deerlere yaklar. Diyafram denkletiricili yataklar genelde tm film kalnl deerlerinde klcal borulu sistemlere gre daha yksek yk tarlar. Ancak sabit debili sistemlerde cep basnc ve yk kapasitesi film kalnlnn azalmasyla ok hzla artmakta ve cep basnc 1,0 deerini aamyaca iin film kalnlndaki azalma snrlanmaktadr. rnein: 0,25 cep basn oran iin film kalnlnn 0,63 den, 0,333 cep basn oran iin ise film kalnlnn 0,7 den daha kk olmas durumunda sistem pompa basnc ile snrlanmaktadr. ekil.36b de diyafram ve klcal boru denkletiricili sistemlerin debileri arasndaki fark ok kktr. Sabit debili sistemlerde film kalnl cep basncnn 1,0 deerine eritii yerde sona erer. Film kalnl azalrken yan byk bir miktar basn alma vanasndan ya deposuna geri dner.

0 02 0.4 06 08
1 -, 0

10
LJ

12

1.4 16

16

2JO

a. Yk kapasitt-M

Q
080J6.

0.4 02 0

Q2 O4 C6 08 12 14 16 \B ZP O

Q2 0 4 0 6 0.8

IX)

12

L6

L B

b. Debi c. Direngenlik ekil J 6 - Denkletiricili sistemlerin karlatrlmas (7). 8-38

YATAKLAR
Film kalnlnn deimesi yatak cep basncn da etkiler. Klcal burulu sistemler iin direngenlik denkleminin ikinci tarafndan r=0,5 iin (28) elde edilir (7). Bu eitlikte direngenliin filin kalnl ile deiimi ekil.36c de verilmitir. Maksimum direngenlik film kalnlnn 0,7937 ve cep basncnn 0.666 deerinde 0.837 olarak bulunur. Diyaframl sistemlerde film kalnl azalrken direngenlik klcal boruk sistemlere gre daha hzl artarak maksimum deere eriil'. Direngenlik denkleminde r = 0,586 koyularak ve (11) ya gre trevi alnarak 11=0,9 deerinde maksimum direngenlik 1,09 olarak bulunur. Bu koullardaki cep basnc (26) numaral denklemin ikinci tarafndan (ya da ekil.36a dan) 0,691 olarak bulunur. Tasarm film kalnlnda diyafram ile daha yksek direngenlik ekle edilebilmesine karn, film kalnlnn azalmasyla direngenlik ok daha hzl azalmakladr. Bu nedenle pratikte daha az deiim gsteren klcal borulu denkletiriciler kullanlr. Sabit debili sistemlerde direngenlik film kalnlnn azalmasyla ar derecede artar. Ancak, bu art film kalnlnn minimum deeri ile snrlanmaktadr. 7. SkTNMKL YATAKLAR Kuru ya da snr yalama koullarnda alan kaymal yataklar srtnmeli yatak olarak tanmlanrlar. Ar yklerde ve/veya yava kayma hzlarnda yatan yalanmasna ramen yeterli byklkte hidrodinamik basn oluamaz. Bu koullarda alan yataklarda kayan ve sabit yzeyler birbirine srterler. Bu yataklarn almas an snna ve inilin yatak sarmas, yatak malzemesinin mekanik zelliklerinin deimesi ile snrlanmaktadr. Srtnen yzeylerde srtnme kuvveti direnci nedeni ile oluan snn yzeylerden malzemelerin ilerine s iletimi ile yaylmas gereklidir. Srtnme (ya da izdm) alan A. yzey kayma hz V. iki malzeme arasndaki srtnme katsays f olan bir srtnen yataa W yk uygulanrsa, yzeyler arasnda oluan s fWV ile ifade edilir. Bu s, TD scaklndaki yatak yzeyinden yatak gvdesi ve mil ile TA scaklndaki evreye s iletimi, konveksiyonu ve radyasyonu ile yaylr. Toplam s yaylm katsays k ile gsterilirse s denge denklemi f W V = k A (T B - T A ) (29)

eklinde yazlr. Bu denklem yatak tasarm parametreleri ortalama yatak basnc p = W/A ve kayma hz arpm eklinde yazlrsa pV = k -(T u -'l\) f (30)

denkleminin sa tarafndaki k, f ve Tu yatak malzemesinin zellikleri ile belirlenmektedir. Verilen bir yatak malzemesinin dayanabilecei en yksek yatak malzemesinin dayanabilecei en yksek yatak scakl Tmats olduundan pV arpm iin en yksek bir (pV),M:,ks deeri tanmlanmakladr. Bu nedenle srlnmeli yataklarda yatak parametresi pV pV<(pV) m;k , olarak tasarm yaplmaldr. Kayma hznn ok dk olduu ya da kayma durumunun olmad durumlarda yalak malzemesinin uygulanan ortalama basnta yorulma ve statik basna dayanm deeri ile snrlanmakladr.

Ayn ekilde yatak basncnn ok dk ve kayma hznn yksek olduu durumlarda yalakta oluan s kolaylkla evreye iletilemedii iin yatak malzemesine bal olarak kayma hz bir st limit ile snrlanmaktadr. V < V,,uU Kuru ve snr srtnme koullarnda alan srlnmeli yataklarda melal olmayan malzemeler, gzenekli ya da yalayc dolgulu metal malzemeler de kullanlr. ekil.37 de sahil bir yk altnda salnm hareketi yapan rad8-39

YATAKLAR
yal yataklar iin yatak ortalama basncnn kayma hzna gre deiimleri verilmitir (9). Burada elik mile kar alan eitli yatak malzemelerinin emniyetli alma blgeleri erilerin altndaki blgeler olarak tanmlanmtr, ayn koullarda al;an yuvarlanma elemanl yataklarn yk kapasitesi yaklak 10 MPa dr.

P(MPo)

o.o a. elik b. T li tekstil c. 1" IT'E ile dolgulu gzenekli metal d. Dolgu malzemeli tcrnosctlcr e. Dolgu malzemeli PTFE ekil.37- Salnm hareketi iin srtnneli yatak malzemeleri (9). 8. YATAK MALZEMELER Genci zellikler Hidrodinamik ve snr srtnme koullarnda yatan ilevini yerine getirebilmesinde yatak malzemesinin zellikleri nemlidir. Yatak malzemesi seiminde yk ve kayma hz dnda dier alma ve evre koullan, gvenilirlik, mil esnemesi ve eksen kakl gibi faktrler de gz nne alnmaldr. yi bir yatak malzemesinin u zellikleri olmaldr : 1. Yatak zerindeki maksimum statik yke ve deiken yke .dayanabilecek derecede basma (statik) ve yorulma dayanmna sahip olmaldr. 2. Yar-sv srtnme koullarnda srtnme katsays ve anma miktar az olmaldr. 3. Is iletim katsays yksek olmaldr. 4. Isl genleme katsays dk ve genleme dzgn olmaldr. 5. Yatak malzemesi eksen eimleri ve dier geometrik hatalar iin muylu ile kolaylkla altrlabilir olmaldr. 6. Yatak malzemesi muylu ile yk altnda blgesel kaynak balar oluturmayan, yapma (adhezyon) zellii olmayan, benzemez malzemeden olmaldr. 7. Tam sarmann nlenmesi iin, malzemenin ergime scakl alma scaklnn stnde fakat dk olmaldr. 8. Muyludaki anmann nlenebilmesi iin yatak malzemesi muyluya gre daha yumak olmaldr. 9. Yatak malzemesi yatak iindeki sert yabanc maddelerin kolaylkla gmlebilecei derecede yumak olmaldr. 10. Ya ile slatlabilme zellii olmaldr. 11. Korozyona kar dayankl olmalda-. 12. Malzemenin kolaylkla ilenebilme zellii olmaldr. 13. Malzeme kolaylkla bulunabilir ve ucuz olmaldr.
V(m/s)

8-40

YATAKLAR
Metal Yatak Malzemeleri Kaymal yatak malzemesi olarak kullanlan malzemeler yumak malzemelerin alamlardr. izelge.8 de genellikle kullanlan malzemelerin zellikleri ve alma st snr deerleri verilmitir (10, 11). Burada anma fak3 tr, K, kullanlarak anma miktar, V(m ), kayma mesafesi, L(m), ve yk, W(N) ile V = K.WL eitliinden hesaplanabilir. Bronz esas malzemesi bakr olan ve kalay, kurun, inko ve alminyum gibi maddelerin biri ile ya da birden fazlasnn alamdr. Kurunlu bronzun dayanm ve snr srtnme soullarndaki srtnme katsays dk ve sert malzemelerin gmlebilme kabiliyeti yksektir. Kalay ve alminyum bronzlarnn dayanmlar ve sertlikleri daha yksektir, ancak sert maddelerin gmlebilme kabiliyeti daha azdr. Genelde kalay, alminyum ve demir gibi alam elemanlar statik ve yorulma yk kapasitelerini; sertlik, anma direncini arttrr. Babit ya da beyaz metal olarak bilinen kalay ya da kurun esasl alamlar en eski malzemelerdir. Alamn yaklak %80 i esas malzemeden oluur. Bu metaller yumak olduundan mile zarar vermeden kolaylkla altrlabilirler. Yalanarak kullanlmal ve snr yalama koullarnda ok kk srtnme katsays gsterirler. Mekanik dayanmlar dktr ve bu nedenle bakr ve antimon gibi maddeler katlarak kuvvetlendirilebilir. Babiller genellikle daha kuvvetli bir metal (demir, elik ya da bronz) zarf zerine ince bir tabaka olarak kaplanabilir ya da kaln bir tabaka olarak dklebilir. ince babit tabakasnn yorulma dayanm kaln tabakaya gre daha yksektir. Bu metallerle alacak milin sertlii en az 150-200 BUN olmal ve mil yzeyi ortalama yzey przll 0,250,30 um olacak ekilde talanmaldr. Alminyum alaml yataklar sert, statik yk tama kapasiteleri, yorulma dayanmlar ve korozyon direnci yksek, fiyatlar dk malzemelerdir. Dier malzemelere gre altrma, gmlme ve yapma zellikleri daha az olduundan bu yataklar yalanmak kullanlmaldr. Birlikte alacak milinin iyi bir yzey kalitesi ve sertlii en az 160 BUN olmaldr. Bu yataklar zellikle iten yanmal motorlarda krank mili yataklar olarak kullanlr. izelge.8- Metal Yatak Malzemelerinin zellikleri (10, 11)
l'mak

Malzeme Kalayl Bronz Kurunlu Bronz Alminyum Bronz Kurun Babit Kalay Babit Alminyum Kalay Berilyum Bakr

(MPa)
35 28

T1akB (C)
150 150

(pV)nakB

(MPa.m/s) 1750 1045 1750 0,05 0,05 0,07 0.05 0,05 0.06 10450 0,07

10'a (1/C)
18 18 16 25

Sertlik (BHN)
75

1O'K (m3/N.m)
1,7

65
170
10 10 40

3,5
0,7 1,2

138
35

150
150

35
28

150
120

23
24 17

1,2
0,3

690

315

(40Rc)

Gzenekli Metal Yatak malzemeleri Gzenekli metaller metal tozlarna presleme ve sinteleme uygulanarak elde edilen geirgen metal mazemelerdir. Bu malzemeler birbiri ile balants olan ve tm hacmin A 10 ile %35 i arasnda deien oranda gzeneklerden (boluklardan) oluur. Ya, gzenekli metallere emdirilerek boluklarda depolanr ve yalan almas srasnda yk ve scakln etkisi ile birbirine bal gzenekler arasndan klcallk etksi ile akarak yatak yzeyini yalar. Bu nedenle bu yataklar kendinden yalamak yalak olarak da tanmlanr. Bu yatalar iindeki emdirilmi ya ile uzun sre ya eklenmeden alabildiinden yalamann kolaylkla yaplamad yerlerde tercih edilirler. Kendinden yalamal yataklarn zelliklerini gelitirmek iin % 1-3.5 grafit eklenebilir. Ancak, grafit yatak malzemesinin dayanmn azaltu'. Salnm hareketi ya da git-gcl hareketi yapan yzeyler iin ya miktar az, ancak grafit oran yksek olan yataklar kullanlmaldr. Yksek hzda az yk altnda alan yataklarda ise maksimum ya tutabilmek iin yksek gzenek oranl yataklar kullanlmaldr. izelge.9 da snr yalama koullarnda alan gzenekli metal yataklarn alabilecekleri st snr deerleri verilmitir.

8-41

YATAKLAR
izelge.!)- Gzenekli Metal Yataklarn zellikleri (10, 11) Malzeme Bronz Kuru-Bronz Bakr-Bronz Demir Bronz-Demir Kurun-Demir Sertleti rilcbilir Bakr-Dcmir AlUminyum 1,!* (Ml'a) Statik Yorulma 55 24 138 69 72 28 345 28 14 5,5 28 21 17 7 55 14

vmaks

Tmuks ( C) 150 150

(m/s) 6.1 7.6 1,1 2,0 4,1 4,1 0,2 6,1

pV) m a k . v ( (Ml'a.n/s) 1,75 2.1 1.2 1,05 1,2 1,75 2,6 1.8

0,10 0,12

Metal Olmayan Yatak Malzemeleri Metal olmayan birok malzemenin yatak malzemesi iin gerekli zellikleri vardr. Grafit ve eitli plastik malzemelerin dzgn metal yzeylerle ok dk srtnme katsays olduundan bu malzemeler kendiliinden yalamak ya da kendi kendini yalayan malzemeler olarak da bilinil'. Srtnme katsaysnn kk olmas, yksek scaklkta bozulmadan alabilme, zclere kar direnci ve fiyatlarnn dk olmas gibi nedenlerle tercih edilirler. Naylon, Vl'VIl gibi plastiklerin ar yklerde ezilmeleri ve dk s iletim katsaylar nedeni ile an snmalar en olumsuz zellikleridir. Ancak bu malzemeler, eitli katk ve dolgu maddeleri ile ya da metal yatak zerine kaplama yaplarak orta-yksek hzlarda ve yklerde kullanlabilir. izelge.10 da metal olmayan yatak malzemelerinin alabilecekleri en yksek basn, scaklk, (pV) faktr ile srtnme ve sl genleme katsaylar vcrilrtir (2). Buradaki (pV)maks ve srtnme katsays deerleri kuru srtnme koullan iin verilmitir. Allagelmi yalayaular ya da alma ortamndaki svlar ile yalama yaplmas durumunda (pV),,,^ deerlerinden daha yksek ve srtnme katsaylarnda daha dk deerler elde edilebilir. rnein, gres ile yalanm grafit dolgulu metallerde 0.02 ve su ile alan dolgulu termoset plastiklerde 0,006 srtnme katsays deerleri elde edilebilir. Anma oran yk, kayma hz, scaklk, malzeme ve yzeylerin przll ile deimektedir. Bu izelgede verilen (pV), mks deerleri 100 saatlik bir alma sresi iinde 25 \un anma derinlii iin geerlidir. zel uygulamalarda daha fazla ya da daha az anma oran elde edilebilir. Bu durumlarda reticiye danlmaldr. Karbon-graji zellikle yksek scaklktaki kuru srtnme koullarnda kullanlr. Srekli kuru alma koullarnda Vnuj;S 1,25 m/s olmaldr. izelge. 10 da V,mus ve (pV) maks iin verilen ilk deerler srekli kuru alna koullarndaki, ikinci deerler ise ksa sreli periyotlarla alma iindir. Naylon, asetal, teflon, feolikler. polielilen, poliyamid gibi ok eitli plastik bileikler yatak malzemesi olarak kullanlabilir. Yalama ve anma zelliklerini gelitirmek amac ile M0S2, grafit tozu ve eitli reineler ile kartrlarak kullanlrlar. Bu malzemeler ymaklr ve mekanik dayanmlar dktr. Mekanik dayanmlarm artumak iin cam elyaf ve metal dolgu malzemeleri ile kuvvetlendirilerek ya da metal yatak zerine ince bir tabaka kaplanarak kullanlrlar. Koro/.yona kar direnli olmalarna karn birok eriyik, asit ve bazik svlardan etkilenirler. Teflon (poliieirajloreiilen, l'TFE) en nemli zellii dier kat maddelerle ok az yapma (adhezyon) eilimi olmas nedeniyle srtnme katsaysnn ok kk olmasdr. Saf teflon olarak mekanik dayanm, s iletim katsays dk ve sl genleme katsays yksek olan bir malzemedir. Bu nedenlerde dk hz ve yk uygulamalarnda kullanlabilir. Ancak bu zellikler teflonun gzenekli metal yap iinde ya da bir melal yap iinde dolgu malzemesi olarak ya da metal bir yalak zarf zerine kaplama olarak kullanlmas ile gelitirilebilir. Bylelikle mekanik dayanm ve sl zellikleri melal malzemenin ya da esas malzemenin zelliklerine, yzey zellikleri ise teflonun zelliklerine sahip olur. Teflonun yzeye yapna zellii olmadndan ancak fenolik reine ile yzeylere yaptu'ilabilir. Poliyamid plastikler iinde yksek scakla (400"C) dayanabilen ve kimyasal olarak aktif olmayan bir maddedir. Mekanik dayanmn arttrmak iin grafit ve dier dolgu malzemeleri ile sinterleneek kullanlabilir. Fenolik yataklar kompozit malzemelerdir. Pamuklu tekstil, asbest ya da dier dolgu maddeleri fenolik reine ile tabakalar (katmanlar) halinde yaptrlarak elde edilir. Ar yklere dayanabilen gzenekli bir yaplar vardr. 8-42

\f- & ili.'- '<

YATAKLAR
Is iletim katsaylarnn diis.uk olmas nedeniyle dk kayma hzlarnda kullanlabilir. Fenolik yataklarda genellikle su ile yalama ve soutma yaplr. Yatak su ile ierek ekil deitireceinden normal olarak kullanlan yatak boluklarndan daha l'azla boluk kullanlmaldr. ok yksek scaklklarn olduu nkleer reaktrlerde ve frnlarda sertlii, korozyona ve anmaya kar direnci yksek seramikler, sermetler (90 Rc) ve alminyum oksit (AI2O3) ve bor-silisyum cam ok kk srtnme momenti gerektiren saatilik ve cihaz imalatnda kullanlmaktadr. izelge.10- Srtnneli Yatak Malzemelerinin zellikleri (2)
P,,K,ks nuks

Malzeme Karbon-grafit Karbon-grafit metal dolgu ile Grafit dolgulu demir Grafit dolgulu bronz Grafit-termoset reine Dolgulu termoset plastikler Termoplastikler Dolgulu termoplastikler Metal zarfl dolgulu termoplastikler Dolgulu PTFE elik zerine dolgulu F11E Metal zerine kaplanm cam elyaf ile PIT E

(MPa) 1,4-3.0
3-5
70 30

(UC) 500 250 600 500 250 200 100 100 105 250 2S0 250

(pV) n u k (kPa.n/s) 110-180 145-220 280-350 "280-350 350 350

35

10*a (1/C)

0,10-0,25 0,10-0,35 0,10-0,15 0,02 0,13-0.5 0,1-0,4 0.1-0,45 0,15-0.40 0,20-0,35 0,05-0,35 0.05-0,30 0.03-0,30

1,5-5,0 4,0-5,0 12-13 16-20 3,5-5,0 25-28

100

2
35 10

10-14
140 7 140 420

35-110
35 35

80-100
27

60-100 20

1750 1600

9. YUVARLANMA LLKMANLI YATAKLAR Genel zellikler Yuvarlanma elemanl yataklarn kaymal yataklara gre stnlkleri yle sralanabilir : 1234Kalkta ve duruta srtnme ok dktr. G zellik ok sk durup kalkan nakinalai' iin nemlidir. Dil' ok yuvarlanma elemanl yatak radyal ve eksenel ykleri birlikte tayabilir. Yatan genilik/ap oran ok daha kktr. Yuvarlanma elemanlar ile bileziklerin temas alan ok kk olduundan gerekli ya miktar ok azdr ve bu nedenle de yalanmas kolaylkla yaplabilir. 5- Mil yuvaya gre daha hassas olarak merkezlenebilir. 6- Yuvarlanma elemanl yalaklar geometrileri, yk kapasiteleri ve sembolleri ile slandard nakina elemanlar olduundan kolaylkla deitirilebilir.

Zayf taraflar ise : 1- alma mrleri malzemenin yorulma zellii nedeni ile snrldr. 2- Yuvarlanma elemanlar ile bilezikler arasndaki temas blgeleri ok kk olduundan mildeki titreimlerin snmlendirilmesi ok azdr ve bu nedenle titreim kolaylkla gvdeye iletilir. 3- Milin alma konumundaki titreim ve grlt dzeyi kaymal yataklara gre daha fazladr. 4- Montajda mil ve gvdedeki geometrik halalara kar duyarldrlar. 5- Dairesel lek para yaplar ile iki paral kaymal yalaklara gre montajda zorluk kartabilir. 6- Eil apl kaymal yataklara gre daha pahaldr.

8-43

YATAKLAR
Yatak Geometrisi ve Tanmlar Uygulamada eitli koullar iin birbirinden farkl yuvarlanma elemanh yataklar gelitirilimitir. Ancak, temelde bu yataklarn tm yuva iine yerletirilen d bilezik (gvde ya da yuva bilezii), mil zerine yerletirilen i bilezik (ya da mil bilezii), bilezikleri birbirinden ayran yuvarlanma elemanlar ve bu elemanlarn birbirine srtnmesini nleyen kafesten oluur. ekil.38 de tipik bir radyal yatan kesiti zerinde yata oluturan paralar ve zellikleri gsterilmitir. Yuvarlanma elemanlar i ve d bilezik iindeki yuvarlanma yollarnda hareket ederler. Yuvarlanma elemanlarnn yk altnda birbirlerine srtnmelerini nlemek amac ile yatak ekseni etrafnda yuvarlanma elemanlar ile birlikte dnen kafes iine yerletirilirler. Yk iletiminde kafesin hibir rol yoktur. Kafesler genellikle elik ya da pirin satan presle ekil verilerek, masif elik ya da prin ya da plastikten ilenerek elde edilir. Kafesler i ya da d bilezie klavuzlu olarak yerletirilir. Yatak bileziklerinin keleri mil ve yuvaya tam olarak oturtulabilmesi iin yuvarlatlmtr. Mil ve yatak yuvasndaki yuvarlatma deeri bileziklerin imalat katalogunda belirtilen ke yuvarlatma lsnden daha kk olmaldr. Yataklarn d lleri standartlatrlrrutr. t yaplan, yuvarlanma elemanlarnn boyutlar ve saylar, kafes tipi imalatya gre deiebilir. Yatak Tipleri Yuvarlanma elemanh yataklar uygulanan yk ynne gre temelde iki gruba ayrlabilir. Mil eksenine dik yndeki (yanal) kuvvetleri tayan yataklar radyal yataklar ve mil ekseni ynndeki ykleri tayan yataklar da eksenel yataklar olarak adlandrlrlar. geometrik tasarmlar nedeni ile radyal yataklar radyal yke ek olarak eksenel yk, eksenel yataklar da eksenel yke ek olarak radyal yk tayabilirler. Radyal ve eksenel yataklar da kendi aralarnda yuvarlanma elemannn ekline gre snflandrlabilirler. ekil.39 da yuvarlanma elemanh yatak tiplerinin snflandrlmas ve kesit ekilleri verilmitir. Radyal Yataklar Sabit bilyal yataklar ok sk olarak kullanlan yataklardr. ve d bilezikteki yuvarlanma yollarnn yarap bilya yanapndan ok az byk olduundan nokta temas salanr. Srtnme katsaysnn dk olmas nedeni ile yksek hzlarda g kayb az olur. Sabit bilyal yatak geometrisi ile dier yatak tiplerine gre daha hassas yatak yapm mmkn olduundan dk titreimli ve grlt seviyeli yataklar yaplabilir. Tek taraf ya da iki taraf temassz kapakl, temasl contal ve/veya d bilezii yatak yuvasna eksenel ol ark tesbit edebilmek iin segman yuval ve segmanl olan tipleri de vardr.

r-D yzey Bilya Segman yuvos Soc kapak Kafes pOK yuvas pah """Ty^V
D bilezik omuzu
Eftik

-\2
/DI

J""*""1' sral

Drl nokto terriasl

Oynok bilyal Rodyol ~ yotoklor Silindir J Tek s ""

Konik

- bilezik yuvarlanma yolu

Bil/Ol

D bilezik kee yuvas pah Ke yuvorlotmas

{ cr.
Tek

rol Oynak mokorol .Sobit bilyol

-(

' - -

toynok)

EJik bilyol

ekil.38- Yuvarlanma elemanh yatan paralar

ekil J 9 - Yuvarlanma elemanh yataklarn snflandrlmas

ift sra bilyal yataklarn genellikle bilya doldurma kanal vardr. Tek sra bilyah yataklara gre radyal yk kapasiteleri daha fazladr, ancak eksenel yk kapasitesi bilya doldurma kanal nedeni ile snrldr. 8-44

imi.

YATAKLAR
Omuzlu bilyal yataklar sabit bilyal yatak ile ayn i bilezie sahiptir. Tek suali sabit bilyah yataklardan fark d bileziinin yuvarlanma yolunun bir tarafnn ak olmasdr. Bu nedenle yatak paralarna ayrlabilir .ve ancak tek ynden gelen eksenel kuvvetleri karlayabilir. Genellikle bu yataklarn ikisi bir inil zerine yerletirilir, t ve d bileziin ayr ayr taklmas montajda kolaylk salar. Eik bilyal yataklarn i ve d bilezik yuvarlanma yollarnn birer yan birbirlerinin ters ynnde aktr. Bylelikle bilya doldurma kanal olmadan ok sayda bilya yerletirilebilir ve yatak paralarna ayrlamaz. Yk bilyalardan mil eksenine eik olarak iletilir ve bylelikle radyal ve bir yndeki eksenel ykleri birlikte tamaya uygundur. 15, 30 ve 40 temas al eik bilyal yataklar vardr. Radyal ykn yatak zerinde oluturaca eksenel kuvveti ya da iki ynden de gelebilecek eksenel kuvvetleri karlayabilmek amacyla iki tane eik bilyal yatak kullanlmaldr. Bu yataklar mil zerinde iki ayr konumda ve farkl lde olabilecei gibi ayn bir konumda eletirilmi ift olarak da yerletirilebilirler. Eik bilyal yataklar 0-dzeninde (srt-srta), X-dzeninde (yiizyze) ya da landan dzeninde (ayn ynde) n ykleme ile yerletirilirler. Yksek devirlerde ve yklerde hassas bir alma salamas nedeni ile takm tezgahlarnda geni bir uygulama alan bulmaktadr. ift sral eik bilyal yataklar i yap bakmndan 0-dzeninde yerletirilmi bir ift tek sral eik bilyal yataktr. Standard yapdakilerin bilya doldurma kanal yoktur ve temas as 32 dir. Tek sral bilyal yataklara gre daha yksek radyal ykleri ve iki ynde eksenel ykleri karlayabilirler. Drt nokta temasl yalaklar tek sra bilyal ve iki paral i bilezii olan yataklardr. Bilya saylan dier tek sral yataklara gre daha ok olduundan yk kapasiteleri daha yksektir. bilezik paralarna n ykleme uygulanarak bilyalar ile bilezikler arasnda eik kuvvet iletimi elde edilerek yerletirilir. Standard yataklarda temas as 35 dir. Bu yataklar her iki ynde de eksenel yk tarlar. Oynak bilyal yataklarn ift suali bilyalar kafes ile birlikle i bilezik zerindeki yuvarlanma yollarna yerletirilmitir. D bilezikteki yuvarlanma yolu i bkey kre eklinde olduundan yatak paralarna ayrlamaz ancak 4 ye kadar eksen kaklklarndan kaynaklanan yerletirme hatalar ya da mil ve yuva esnemelerinden etkilenmez. delik yzeyi silindirik ve manon (kovan) ile yerletirilmek zere konik olanlar seri olarak retilmektedir. Silindirik makaral yataklar i ve d bilezikleri birbirinden ayrlabilen radyal yalaklardr. Silindirik makaral yataklarn makaralar tutan dudaklarn i bilezikte ve/veya d bilezikte olmasna gre N. NU, NJ NUP tipte olanlar vardr. ap boyuna gre ok kk silindirik makaral yataklar ineli yataklar olarak adlandrlr. Konik makaral yataklarn i ve d bilezikleri birbirlerinden aynlabildiinden ayr ayr montaj yaplr ve eksenel yk bir ynde tarlar. Konik makaralar kafes ile birlikte i bilezik zerindeki iki kenarnda ynlendiriciler bulunan yuvarlanma yolu zerine yerletirilmitir. Makaralar, i ve d bilezik yuvarlanma yollan tepeleri yatak ekseni zerinde ayn noktada olan konik yzeylerin paralardr. Bu nedenle yuvarlanma elemanlar ile i ve d bilezik arasnda tam bir yuvarlanma hareketi oluur. Konik makaral yataklarn yuva ve inil eksenleri hatasz olmaldr. alma scaklna bal olarak milde meydana gelen genlemeler yatan almas iin gerekli olan yatak boluunu olumsuz ynde etkiler. Bu nedenle yataklar arasndaki uzaklk kk tutulmal ya da tasarmda gerekli nlemler alnmaldr. Konik makaral yataklar mil zerine bir ift olarak n ykleme ile yerletirilir ve bylece birbirine ters ynde etki eden eksenel d kfivvelleri karlayabilirler. Oynak makaral yataklarn if sral makaralar kafes ile birlikte i bilezik zerindeki yuvarlanma yollarna yerletirilmitir. Yuvarlanma elemanlar f biimli makaralardan oluur. D bilezikteki yuvarlanma yolu i bkey kre eklinde yatan ayrlmaz parasdr. Bu tip yataklar 0.5 ye kadar eksen hatalar ve mil esnemelerinden etkilenmezler, i delik yzeyi silindirik ve konik olanlar seri olarak retilmektedir. Byk eksenel ykleri de karlayabildi oynak makaral yataklarn yalanmas iin d bilezik zerinde yalama delikleri ve kanal olan tipleri de vardr. Oynak bilyal ve oynak makaral yataklarn konik delikli olanlar konik mil zerine dorudan ya da silindirik mil zerine ekme (ektirme) ya da akma (sktrma) manonu (kovan) ile yerletirilir. Eksenel Yataklar Tek ynl bilyal eksenel yalaklar bilyalar takm halinde iine yerletirildikleri kafes ile mil bilezii ve yuva bilezii olmak zere ayrlabilen paradan oluur. Paralar birarada tutabilmek iin minimum bir eksenel kuvvet uygulanmaldr. Bu yataklar sadece tek ynde eksenel ykleri tarlar, radyal yk tayamazlar. ift ynl bilyah eksenel yataklar ayrlabilen iki takm bilya kafesi ve bilezikten oluur. Ortadaki bilezik 8-45

YATAKLAR
mile, iki yandaki bilezikler ise yuvaya yerletirilir.. Bu yataklar iki ynden de gelebilecek eksenel ykleri karlarlar ve radyal yk tayamazlar. Yuva eksenine gre mil ekseninin eilmesini karlamak amacyla kresel yuva bilezikli ve oturma bilezikli olan oynak sabit bilyal eksenel yataklar da yaplr. Eik bilyal eksenel yataklar i yap olarak O-dzeniide yerletirilmi bir ift eik bilyal yataa benzer, iki tane bilya takun ortak bir yuva bileziinin iki yanndan iki tane mil bilezii ile n yklemeli olarak yerletirilir. Mil bilezikleri arasna n yklemeyi ayarlamak amacyla aralk burcu yerletirilmitir. Ivik bilyal yataklar 60 lik bir basn asna sahiptir. Sadece ift ynl eksenel kuvvetleri karlayabildi bu yataklar daraltlm toleransta hassas yataklardr. Bu nedenle genellikle takm tezgahlarnda fener millerinde radyal yk karlayacak konik delildi ift sral silindir makaral yalak ile yanyana yerletirilmeye uygundur. Silindirik makaral eksenel yataklar paralarna ayrlabilen bir takm silindir makaralar tutan kafes ile mil ve yuva bileziklerinden oluur. Genellikle dk hzlarda darbeli ve au' ykler iin kullanlr. Oynak makaral eksenel yataklarn makaralar f eklinde koniktir. Makara kafesi mil bileziinin ayrlmaz parasdr. Yuva bileziinin yuvarlanma yolu kresel olduundan mil eksen kaklklar ve mil esnemelerinden etkilenmez. Bunun sonucu olarak yalak byk yklerde ve yksek hzlarda kullanlabilir. Yataa uygulanan eksenel yk belli bir minimum deerden daha az olmamaldr. Yksek hzlarda merkezka ve jiroskopik momentler nedeniyle yuvarlanma elemanlar ile bilezikler masnda oluan kayma harekelini nlemek amacyla yalaa minimum bir eksenel n ykleme uygulanmaldr. Birok eksenel yatan aksine radyal ve eksenel ykleri birlikte tayabilirler. Ancak radyal kuvvet eksenel kuvvetin %55 inden kk olmaldr. Bu yalaklar sv ya ile yalanmaldr. alma koullan bilinen bir uygulamada doru bir yatak seimi eitli yalak tiplerinin zelliklerinin bilinmesi ile mmkndr. izelge. 11 de standart yatak tiplerinin yk tama deerleri, maksimum alma hz, mil ekseni eilme as ve srtnme katsays karlatrmal olarak verilmitir. Bu izelgede yataklarn yk tama deerleri ve maksimum alma hz ayn delik apl sabit bilyal yalan radyal yk tama kapasitesi ve maksimum alma hz baz alnarak greceli olarak verilmitir. Bu deerler yaklak deerler olup yatak tipinin -belirlenmesinde yol gsterici olarak kullanlabilir. Yalak tipi belirlendikten sonra yapmc katologlarndan o yatak ile ilgili ayrntl teknik zellikler kullanlarak yatak seimi yaplmalda'. 10. YATAK SEMBOLLER VE TOLERANSLAR Yuvarlanma elemanl yataklar salandan ve deitirilebilme zellikleri nedeniyle yalaklar iin karakteristik semboller gelitirilmitir. Bu sembollerin temel ksm 3. 4 ya da 5 rakamdan ya da harflerin ve rakamlarn karmndan oluur. ekil.40 da yalak temel sembol sisteminin oluumu gsterilmitir. Birinci karakter yatak tipini belirten rakam ya da harf(ler)i, ikinci karakter yatak geniliini (ya da yksekliini) belirten rakam, nc karakter ise d ap belirten rakam gsterir. Drdnc ve beinci (son iki) karakterler ise yatak delik apn belirtir. Genilik (ya da ykseklik) ile d ap belirleyen semboller boyut serisi, tip ve boyut serisini belirleyen semboller yatak serisi olarak adlandrlr. ekil.40 da parantez iinde gsterilen semboller baz yataklarda pratik nedenlerle kullanlmamakta ve bu nedenle temel semboldeki rakam says azalmaktadr. Delik ap sembol 04 ve daha yksek olan saylarn 5 ile arpm mm olarak yalak delik apn belirtil'. 04 den kk semboller iin delik aplar aada verilmitir.

8-46

YATAKLAR
Cizel54e.il- Yatak Tiplerinin zellikleri (12) Greceli Yk Tama K: pasitesi Radyal Kksenel

Yatak Tipleri RADYAL Sabit bilyal Bilya doldurma kanall ift sra bilyal Bilya doldurma kanall Omuzlu bilyal Eik bilyal Srt-srta Yz-yze Tandem ift sral (bilya doldurma kanall) Drt nokta temasl Oynak bilyal Silindir makaral ift sral Konik makaral Oynak makaral EKSENEL Sabit bilyal Tek ynl ift ynl Eik bilyal Oynak makaral

Hz

Faktr

Mil Eim As

Srtnme Katsays

1.0

0,7

1,0 1,0
1,0 1,0 1,0

1,2-1,4
1.5 1,5

0.2
1.4 0.2

Normal 8" C3 12' C4 15'

0,0015

3' 0'

0,9-1,3 1.0-1, 15 1,85 1,85 1,85

1,5

0,5-0,9 1,5-2,3
1,5 1.5 2,4

1,0-1,3

3,0 3,0 3,0

+ 3' 5' + 2' 1'

1,65 1,15
0,7

1,85 0,5-1,5
1,5 0,2 0

0,8
0,7 3,0 1,0

r r r r

1.55 1.85 2,40

1,15
1,0

2' 5

0.70

0,5

5' 0 2' 230'

0,0020 0,0024 0,0024 0,0024 0,0024 0,0024 0,0022 0.0012 0,0011 0,0011 0,0018 0,0018

0 0 0,1

1.5 1.5

0,3 0,3

0 0 +3

0,0013 0,0013 0,0018

1.8-2.4

0,35-0.50

Sembol
00 01 02 03

Delik ap (mm)
10 12 15 17 20

04x5

Normal bir yatak yapsndan farkl veya deitirilmi, yapdaki yataklar belirtmek iin bu temel sembollere ek olarak ek semboller kullanlr. n ek semboller paralarna ayrlabilen yuvarlanma elemal yalaklarn bir parasn belirtmek iin kullanlr. Son ek semboller ise yatan i geometrisi, d l ve ekli, kee, kapak, bilezik vb. elemanlar, kafes tipleri, yatak ana lleri zerindeki tolerans snrlarn belirten tolerans snflarn, yalak ii boluu, alma srasndaki grlt seviyesi ve scakl, yalama iin ekil deiikilikleri, yalama maddeleri ve zel imalat ile ilgili bilgileri belirtmek iin kullanlr. Yatak Toleranslar Yuvarlanma elemal yataklarn i ve d bileziklerinin lleri eitli tolerans snflar ile standardlatnlmtr. Yatak toleranslar olarak delik ap. d ap ve genilik toleranslar, i bilezikle yuvaianma yolu ile yan yz arasndaki, d bilezikte ise yuvarlanma yolu ile d y/.ey arasndaki yanal salglar; / bilezik ve d bilezik yuvarlanma yollar ile mil eksenine dik referans bir dzlem arasndaki eksene! salglar milir. Normal toleransl, PO, yataklarn tolerans snf belirtilme/.. Daraltlm toleransl (l'6, 1\5, P4 ve daha kk) yataklar ok hassas mil klavuzlamalarda ve ok yksek dnme hzlarnda gereklidir. Takm tezgahlarnn i milleri gibi zel duyarllk gerektiren uygulamalar iin zel duyarllk S', ileri duyarllk UF ya da yksek duyarllk, H tolerans snflarnda yataklar kullanmak gereklidir. 8-47

YATAKLAR

B,

T >

- "O

: - T3

1 . 1 RADYAL YATAKLAR EKSENEL YATAKLAR

YATAK TPLER

Q
10) I 2 3

LLU 4 5

u
6 7 8

o
N 0J

Genilik veya ykseklik

D cap

8
Boyut Yalak bykl

00000
Yotak serisi
ekil. 40- Yuvarlanma elemanh yatak temel sembol sistemi 8-48

i II] H M . v\

YATAKLAR
Yataklarn delik ap toleranslar ve d ap toleranslar standardlatnlmtr. Ancak bu toleranslar ISO altrma sistemlerinin tolerans alanlarndan farkldr. Yataklarn yerletirilmesinde mil ve yuva iin kullanlabilecek tolerans alanlarnn yatak ve i d ap tolerans alanlarna gre konumlar ekil.41 de gsterilmitir.

Gemeler Tatl sk Sk

ekil.41- Yatak delik ve d ap toleranslarna gre mil ve yuvada kullanlabilecek tolerans blgeleri Yatak Boluklar Yatak boluu, yatan bir bileziinin dierine gre yatak zerinde yk yok iken hareket edebilecei aralktr Eksenel yndeki hareket aral eksenel boluk, radyal yndeki hareket aral radyal boluk olarak adlandrlr. Yatak yerletirmede sk geme nedeni ile i bileziin genlemesi, d bileziin de daralmas sonucunda alma srasndaki radyal yatak boluu, genellikle yatak yerletirilmeden nceki boluktan daha azdr. alma koullarnda milin duyarl bir ekilde klavuzlanmas iin yatan i boluu sfra yaklamaldr. Yataklarda radyal boluklar belirtmek iin Cl, C2, (normal), C3, C4 ve C5 (artan boluk ile) son ek semboller kullanlr.

8-49

YATAKLAR
11. YATAK BYKLNN BELRLENMES VE YATAK SEM Yk Saylar Yatak hesaplarnda yk kapasitesi ls olarak yatak tipine ve lsne bal olarak karakteristik byklk olan yk saylan kullanlr. Statik Yk Says Durun ya da ok dk devirlerde (n < 33 d/dak) dnen ya da yava salnm hareketi yapan yataklarda yataa uygulanabilecek maksimum yk, yuvarlanma yolunda yuvarlanma elemanlarnn oluturulabilecekleri kalc ekil deiiklikleri ile snrlanmaktadr. Statik yk says bir yatan en fazla yklenen blgesindeki yuvarlanma eleman ile bileziklerdeki yuvarlanma yollarnda toplam olarak yuvarlanma eleman apnn 0,0001 i orannda kalc bir ekil deiikliini oluturan statik yk deeri olarak tanmlanr. Bu yk radyal yutaklarda radyal statik yk says, Co a , eksenel yataklarda eksenel statik yk says, Co, yutak tipi ve byklne bal olarak kataloglarda verilir. Yksek hzda dnen millerin yataklarnda ksa sreli iddetli darbe yklerinde de bu yk saysnn gznne alnmas gereklidir. Dinamik Yk Says Dinamik yk says yk altnda dnen yuvarlanma elcmanl yataklarn hesaplarnda kullanlr. Eer bir yatak yk altnda dnyorsa, yatak bileziklerinde ve yuvarlanma elemanlurndaki lemus gerilmelerinin zamana gre deimesi ile yzey tabakasnda malzeme yorulmas meydana gelir ve alma mr yzeylerin pul halinde dklmesi (soyulma) ile snrlanmaktadr. Bir yutum ideul (gerek) mr. yatan bileziklerinde ya da yuvarlanma elemanlarnda malzeme yorulmasnn ilk belirtilerinin ortaya kmaya halamasna kadar geen srede yapt toplam devir saysdr. Deneylerde birbirinin ayn (tip, boyut, malzeme) olan yataklarn, tamamen ayn alma koullarnda (yk ve ykleme ekli, yerletirme ekli, hz) farkl mrlere sahip olduu grlmekledir. Bu nedenle birbirinin tamamen ayn olan bir yatak grubundaki yataklardan en az %90 inin eritii ya da at mr nominal mr olurak tanmlanr ve bu mr %90 gvenilirliin karldr. Yataklarda bu mr genellikle grubun ortalama mrne (%50 gvenilirlie) kar gelen mrn 1/5 dir. Dinamik yk says bir yatan nominal mrnn 106 devir saysna eritii sredeki yk olarak tanmlanr. Bu deer radyal yataklarda radyal dinamik yk. O, eksenel yataklarda eksenel dinamik yk, C a . olarak kataloglarda yatak tipi ve byklne bal olarak verilir. Bu deerler 120C ye (zel durumlarda 150C ye) kadar sabit alma scaklklar iin geerlidir. Daha yksek seakhklardaki almada yalak malzeme yapsnn deimesi nedeni ile dinamik yk says azalr. Bu durumlarda yalan alna scakl ek sembol olarak yatak sembolnde gsterilir, bu scaklktaki dinamik ve stalik yk saylar C,= f,.C ve (\ (31)

J . ' ' ' '

olarak hesaplanr. Burada fi scaklk katsays kataloglarda verilir. Yatak Byklnn Belirlenmesi Yk altnda duran ya da ok dk devirlerde (n<3d/dak) dnen ya da ok yava salnm hareketi yapan yuvarlanma elemanl yataklarn bykl statik yk saysna gre belirlenir. Radyal ve eksenel bileeni olan statik kuvvet ile yklenen bir yatak iin edeer stalik yk IV aadaki eitlik ile hesaplanr. P ( ) =X ( ) F r + Y o r a Burada F r : maksimum statik ykn radyal bileeni F a : maksimum statik ykn eksenel bileeni Xo : yatan stalik radyal yk katsays Yi): yatan statik eksenel yk katsays (32)

Xo ve Yo deerleri yatak tipine bal olarak kataloglarda verilir. I', deeri Frda kk karsa eksenel yk dikkate alnmaz ve Po = Fr olarak alnr. letme koullarna gre ortaya kan maksimum edeer ykn yatan statik yk saysna oran statik yk tama emniyeti, So. olarak tanmlanr. So = (radyal yataklar iin) ya da (eksenel yutaklar iin)
* 1 o

(33)

8-50

JL

YATAKLAR
Genci olarak Su iin aadaki minimum deerler alnr. letme Koullar Titreimsiz statik yk varsa ve alma grlts ok nemli deilse Normal alma artlarnda ve alma grltsnde iddslli darbeli yklerde " zellikle sessiz alma isteniyorsa So 0.5 1.0 1.5-2.0 > 2.0

Radyal ve eksenel bileenleri olan bir kuvvet altnda dnmekte olan bir yatan alma mrnn hesaplanabilmesi iin edeer dinamik yk P, tanunlamr. V = XFr + YFa Burada F r : Radyal yk F' a : Eksenel yk X : Dinamik radyal yk katsays Y : Dinamik eksenel yk katsays (34)

X ve Y katsaylar kataloglarda eksenel-radyal yk oranna (F a /F r ) bal olarak verilir. Bu yk orannn snr deeri, e, yuvarlanma elemal yatan geometrisine ve i yapsna bal karakteristik bir deerdir. Tek suali radyal yataklarda : Yk oran F a /F r <e iin X = 1 ve Y =0 dr. Bu nedenle P = Fr alnr. Yk oran F a /F t >e iin X ve Y katsaylar kataloglarda verilir. Sabit bilyal tek su'al yalaklarda yk oram snr deeri, e. eksenel yk-statik yk says oranna, F a / C 0 ; bal olarak verilir. Bu nedenle bu tip yatak seiminde aranlan artlar salad varsaylan bir yalak seilir ve bylelikle F a /C o oran hesaplanarak e deeri ve X ve Y katsaylar bulunur. Aada verilen mr hesab yaplr ve bu seilen yatak iin istenilenlerin salanamamas durumunda ilemler yeni bir yatak iin tekrarlanr. Eksenel yuvarlanma elemal yalaklar radyal yk tayamadklar iin dinamik edeer yk eksenel yk olarak alnr. P = Fa (35)

Eksenel oynak makaral yataklar ise radyal ve eksenel yk tayabiliriler. Genellikle Fr <0.55 Fa olmaldr. Bu durumda edeer dinamik yk olarak alnr. l = F: + 1/2F, (36)

alma mr Hesab Normal alma artlarnda yuvarlanma elemal yataklar genellikle yalamann yetersizlii, kirlenme, kat yabanc maddelerin yalaa girmesi, mil ve yuva eksenlerinin birbirini karlamamas (hatal yerletirme) gibi nedenlerle beklenenden nce hasara urarlar. Bu olumsuz koullarn olmad vasaylrsa bir yuvarlanma elemal yatan performans, yuvarlanma eleman ve yuvarlanma yolu yzeylerindeki malzeme yorulmas ile snrlanmaktadu'. Bu da temas blgelerindeki ok yksek Hertz temas gerilmelerinin deiken olmasndan kaynaklanmaktadr. Bu nedenle yatak mr uygulanan yke ve dnme hzna baldr. Yalak hasarna malzeme yorulmas neden olduundan yatak mr istatistiksel olarak bulunabilir. Birbirinin ayn olan ok saydaki bir yatak grubunu belli bir yk ve dnme hznda kontroll deney artlarnda deneyerek alma mr belirlenir. Yuvarlanma elemal yataklarda nominal yatak mr dinamik yk says ve edeer dinamik yatak yk arasndaki eitlik ile verilir.

'7
8-51

YATAKLAR
Burada C: yatan dinamik yk says P : edeer dinamik yatak yk k : alma mr eitlii ss bilyal yataklar iin k = 3 makaral yataklar iin k = 10/3 L : ideal artlarda nominal alma mr (milyon devir olarak).

Nominal alma mr yuvarlanma elamanl yatak eliinin iyi kalite, sertletirilmi olmas ve doru yerletirme, iyi yalama, gvenilir szdrmazlk, alma scaklnn ok dk ya da ok yksek olmamas ve temiz alma koullar gibi kusursuz iletme ortam iin geeerlidir. Bu koullardan sapmalar ideal koullarda beklenen nominal alma mrn ksaltr ya da uzatr. ISO dzeltilmi alma mr denklemi: =a . a 2 3. I 1>/ Burada a!: gvenilirlik katsays a2 : malzeme katsays a 3 : iletme koullar katsaysdr. \p/ (38)

Genellikle yatak malzemesi ve iletme koullan arasndaki bamllk nedeni ile bu her iki katsayy kapsayan ortak bir katsay a,3 kullanlr. Bir rulmanl yatan yuvarlanma eleman yzeyleri ile yuvarlanma yolu arasnda yeterli derecede yk tauna kabiliyeti olan bir ya tabakasnn oluabilmesi iin yatan alma scaklndaki ya viskozitesinin belli bir deerin altna inmemesi gereir. Yeterli bir yalama iin gerekli en az ya kinematik viskozitesi, v, elastohidrodinamik yalama teorisi kurallar ile belirlenmitir. Yuvarlanma elemanl yataklar iin olmas gereken en az ya kinematik viskozitesi ortalama yatak apna, dn ve mil hzna, n (d/dak), bal olarak ekil, 42 de verilmitir. ekil.43 de ISO snflandrma sistemine gre Viskozite ndeksi 95 olan ISO VG numaral yalarn viskozitelerinin alma scaklna gre deiimi gsterilmitir. Bu ekil eksenlerinden, alma scaklndaki gerekli en az ya viskozitesi ve yatak alma scakl girilerek kullanlmas gereken ya numaras bulunabilir. alma scakl ve ya numaras biliniyor ise yine bu ekil yardunyla alma scaklndaki kinematik viskozite, v, bulunur. ekil.44 de 333 katsaysnn viskozite oranna, x = v/x>, gre deiimi alma koullarna bal olarak ayr blgede tanmlanmtr. Bu blgeler ve alma koullar yle sralanabilir : Blge alma Koullar Yatak yzeylerinin ve yan en yksek temizlikte ve yklemenin an olmad durumlarda yzeylerin ya filmi ile tamamen ayrld ideal iletme koullar Uygulamada genellikle elde edilebilecek normal alma koullarnda Kullanlan yan yeterli derecede temiz olmad ve elverisiz iletme koullar

B C

Radyal ve eksenel oynak makaral yataklarla konik makaral yataklarda iletme scakl genellikle ayn alma artlarnda ve ayn aptaki dier yataklara gre daha yksektir. Bu nedenle gerekli en az ya viskozitesi daha yksektir. alma scaklndaki ya viskozitesi, olmas gerekli en az ya viskozitesinden daha yksek seilerek yatak mr artrlabilir. Bununla beraber yksek viskozite alma scaklnn atmasna da neden olduundan pratikte yalamann bu ekilde gelitirilmesi pek mmkn deildir. Eer gres kullanlyorsa x> iin gresteki temel yan alma scaklndaki viskozitesi alnr. Genellikle viskozite oran X = v) A), 1,0 den kk ise EP katk maddeli yalarn kullanlmas tavsiye edilir. Eer bu oran 0,4 den de kkse katk maddeli yalar kesinlikle kullanlmaldr. EP katk maddeli yalar viskozite orannn 1,0 den yksek olduu durumlarda da yatak alma gvenilirliini artrmak iin kullanlabilir. Korozyon ve yalanmaya kar katk maddeleri ile takviye edilmi yalar (sembol harf L); ar yklerde (C/P < 10) anmay azaltc, alma mrn uzatc, yksek basn katk maddeleri bulunan (EP katkl, sembol harf P) yalar; dk yklerde (C/P < 40) silikon yalar tavsiye edilir.
a, a->j
Jo

p ndt = 10

(39)

8-52

YATAKLAR

ekil.42- Gerekli en az ya viskozitesi

ekii.43- ISO yalarn viskozite-scaklk deiimi

Deiken Yk ve Hzlarda Yukarda verilen yatak hesab sabit radyal ve eksenel ykler iin geerlidir. Uygulamada birok durumda yatak zerindeki radyal, eksenel kuvvetler ve dnme hz sabit deildir. ekil.45 de gsterildii ekilde en genel durumda radyal, eksenel kuvvetler ve hz zaman ile deiiyor ise sonsuz kk bir zaman aral, dt, iin edeer dinamik yk, P, (34) numaral eitlik yardmyla hesaplanr. Bu ykn alma suresince yatak zerine uygulanmas ile oluturaca kalc metal yorulma hasan (38) numaral eitliin aadaki ekilde yeniden yazlmas ile gerekli yk says hesaplanr. Yuvarlanma elemanl yataklarn gvenilir olarak alabilecekleri en yksek hz, nmaics (d/dak), yatak tipine, boyutlarna, i boluuna, i tasarmna, kafes tipine, ykn byklne, ya cinsine, yalama ve soutma yntemine bal olarak yatak scakl ve merkezka kuvvetlerin etkisiyle snrlanmaktadr Kk yataklarda (d m ya da YDH < 50 mm) 100000 saat alma mr iin yatak tipine bal olarak ortalama yatak bykl ile en yksek hz arpm A sabiti ile verilir. ekil.46 da radyal, ekil.47 de ise eksenel yataklar iin A sabiti ve eriilebilecek en yksek hzn yatak byklne gre deiimi gsterilmitir (2). Farkl yatak byklkleri ve alm mr iin Radyal Yataklarda dm. rimaks = f. fj. A Eksenel Yataklarda VH . n^ = f . f2 . A eitlikleri kullanlr. Burada fi, yatak boyut katsays ortalama yatak byklne gre ekil.48 de ve f2, yatak mr katsays ise ortalama yatak byklne gre eitli alma mr deerleri iin ek.49 verilmitir. 100000 saat alma mr iin yatak tipi ve byklne bal olarak ya ve gres ile yalamada elde edilebilecek hz deerleri yapmc kataloglarnda verilmitir. Gres ile yalamada eriilebilecek en yksek hz sv yalamaya gre genellikle %20-30 daha azdr.

En Yksek Hu Snr

8-53

YATAKLAR

1 1 t 1 1 1

5 A
3 2

i
^ ^

/
/
A

0.5

0.2

1 1 1 1

0,05

Ot

0,2

0.5

dt

ekil.44- a ; katsaysnn viskozite oranna gre deiimi

ekil.45- Deiken yklenme

ekil.46-Radyal yataklarn eriebilecei en yksek hz (2)

ekil.47- Eksenel yataklarn eriebilecei en yksek hz (2)

8-54

YATAKLAR
SlOOOOOsoot

100 I 50

200 I 100

300 I 150

500 d m (mm) 250 /DH(mn)

500 d m Imm) 250 v/DHImm)

ekil. 48- Yatak byklk katsays (2)

ekil.49- alma mr katsays (2)

Yatak Tipinin Seimini Etkileyen Etmenler Yatak tipinin seiminde her uygulama iin geerli olabilecek kurallar verilemez. Ancak, yatak tipi seiminde gznne alnmas gereken birok faktr yadunyla yataklarn birbiiyle karlatrlmas yaplarak en uygun tip belirlenebilir. Bu faktrler yle sralanabilir : Yer durumu : Genellikle yatak delik ap inil taann ile belirlenir. Yatak d ap ve genilii yatan yerletirilebilecei gvde iinde ayrlabilecek yer ile snrlanabilir. Genellikle ineli, silidirik makaral sabit bilyal ve oynak makaral yataklar radyal yerin az olduu, sabit bilyal ve silindirik makaral yataklar dar yataklarn gerekli olduu yerde kullanlr. Yk : Yatak bykln belirleyen en nemli faktrdr. Genellikle makaral yataklar ayn boyutlardaki bilyal yataklardan daha fazla yk tarlar. Silidirik makaral yataklar dndaki dier radyal yataklar ve sabit bilyal (tek ynl veya ift ynl) eksenel yataklar dnda dier eksenel yataklar radyal ve eksenel ykleri birlikte tayabilirler. Genellikle radyal bileeni eksenel bileenine gre daha byk olan yklemeler iin radyal yatak-lar, tersine durumlar iin eksenel yataklar kullanlmaldr. Eik konumlar: Mil ekseninin yk altnda yuva eksenine gre eilmesi ya da yapm ve montaj srasnda gvdede birbirinden uzak yatak yuvalarnn eksenlerinin kak olmas gibi durumlarda eik konumlar oluabilir. Yataklarda izin verilebilen en yksek mil eim alan yatak tipine, i boluuna ve almada istenilen gvenilirlie baldr. Eim asnn byklne bal ol ark yatak i bileziinin d bilezie gre asal hareketine olanak salayan kresel yzeyli (oynak) yataklar kullanlmaldr. En yksek alma hz : Yataklarda en yksek alma hz alma scakl ile snrlanmaktadr. Genellikle, radyal yklerde sabit bilyal ya da silidirik makaral, bileik yklerde ise eik bilyal yataklar srtnme katsaylarnn dk olmas nedeni ile yksek hzlara eriilebilir. alma duyarll : Yksek alma duyarll istenilen millerde inil ve yuva rijit olarak yaplmal ve ayn hassasiyetle izlenmelidir. Yksek alma duyarll genellikle sabit bilyal, eik bilyal. iki sral silindirik makaral yalaklar ile eik bilyal ekseuel yalaklar ile elde edilir. Rijitlik (esnemezlik) : Yk altnda makaral yataklarn ayn apl bilyal yataklara gre elastik ekil deitirmeleri daha kk olduundan daha rijittir. 12. YATAK YEKLE.TKME YNTEMLER

Gemeler alma koullarna uygun sklkta seilmelidir. Yatak tipine, yatak byklne, yk oranna (C/ P) gre tavsiye edilen mil ve yuva tolenanslan yapmc kataloglarnda verilmitir. Genelde yk ve darbeler ne kadar byk olursa gemelerin de o kadar sk olmas gerekir. Byk yataklar iin (d>2()0mm) genellikle sk gemelerde daha sk, boluklu gemelerde ise daha boluklu gemeler seilmelidir. Ancak, uygulanan skln bileziklerde dengesiz bir ekil bozukluu oluturmamas gerekir. Normal alma duyarll aranan koullarda milde 6, yuvada ise 7 altrma kalitesi yeterlidir. Sessiz alma ve mil dnme duyarllnn yksek olmas iste8-55

YATAKLAR nilen uygulamalarda daha iyi kaliteler seilmelidir. Yataklarn germe veya akma kovan ile (manonu) taklmas durumunda mil tolerans b.7 ya da h8, sktrma kovan ile taklmas durumunda da h9 ya da hlO uygundur. Genellikle dnmekte olan bir mili desteklemek, radyal ve eksenel olarak tesbit etmek iin iki noktadan yataklanr. Normal olarak bu yataklardan birinin mili eksenel olarak tesbit etmesi gerekir. Bu nedenle bu yataa sabit yatak denir ve radyal ve eksenel yk birlikte tar. Dier yatan, ise, milin ve/ya da yuvann scaklk art ile uzamasna, ve/ya da elastik esnemesine (ekil deiikliine) kar i ya da d bileziinin eksenel ynde kayabilecek ekilde yerletirilmi olmas gerekir. Bu nedenle b yataa serbest yatak denir ve sadece radyal yk tar. Sabit yataklama iin, yatan i ve d bileziklerinin mil ve yuva zerinde her iki yandan da desteklenmesi gereklidir. Sabit yatak, bir ift eik bilyal ya da konik makaral yatan i ya da d bileziklerinin birbirlerini sabitlemesi ile de salanabilir. Silindirik makaral yataklarn N ve NU tiplerinin her iki bilezikleri de sk geme yerletirilir. Bu yataklarn i dzenleri eksenel kaymaya uygundur. Dier yataklar iin eksenel serbestlik (kayma) mil ya da yuva yzeyinde boluklu (kaygan) geme ile salanr. Yatak bileziklerinin tesbitlenmesinde sk geme yeterli olmayabilir. Bu durumlarda bileziin bir yan mil ya da yuva zerindeki faturaya (omuza) dayandrlr. Dier yanndan ise ekil.SO de gsterildii ekilde eksenel ynde tesbitleme elemanlar kullanlr. Bunlar mil ya da yuva iine yerletirilmi emniyet segmanlar ya da d bilezii segmanl yatak; mil ucuna ya da yuva yan yzne vida(lar) ile taklabilen kapak (ya da plaka); gevemeyi nleyici emniyet sac ile birlikte mil somunlar ya da koni delikli yataklar iin somunlu ve emniyet sal germe (ektirme) kovanlar (manonlar) ya da akma (sktrma) kovanlar olabilir.

/ / / / / / / / .

ta. Emniyet segman ile

b. Kapak ya da plaka le

' / / / / / / / ,

' / / / / / / / / .

' / / / / / / / ,

c. Somun ya da Kovan ile

ekil.50- Yatak bileziklerini sabitleme ekilleri

8-56

YATAKLAR
Konik makaral ve eik bilyal yataklar ift olarak kullanlr. Bu yataklarn birbirine gre yerletirilme ekli mil-yatak dzeninin direngenliini belirler. ekil.51 de konik makaral yataklar iin gsterilen farkl yatak yerletirme dzenleri, eik bilyal yataklar iin de geerlidir. Yataklar aras gerek uzaklk (geometrik uzaklk) Lg, ve yuvarlanma elemanlarnn yklenme izgilerinin mil ekseninin kestii ykleme noktalan arasndaki uzaklk etkin uzaklk Le, olarak tanmlanr. Bu tip yataklar iin ykleme noktas ile yatak yan yz arasndaki uzaklk, a, kataloglarda verilir. ekil.51.a daki O-dzeninde etkin uzaklk geometrik uzaklktan daha byk olduundan yatalar dndan ykleme durumunda mil esnemesi daha az olaca iin mil direngenlii daha yksektir. ekil.51 b deki X-dzeninde ise etkin uzaklk geometrik uzaklktan daha kk olduundan yataklar arasndan ykleme durumunda mil esnemesi daha az olaca iin direngenlii daha yksektir.

a. O-Dzeni (srt-srta yerletirme)

b. X-Dzeni (yz-yze yerletirme)

ekU.51- Konik (ya da eik bilyal) yatak yerletirme ekilleri

KAYNAKA (1) SZERI, AZ., Tribology, McGraw-Hill, 1979. (2) NEALE, M. J. (Editr), Tribology Handbook. Butterworths, 1973. (3) General Guide to the Choice of Journal Bearing Type. Engineering Science Data Item No: 65007, Nov. 1965,1. Mech. E. (4) General Guide to the Choice of Journal Bearing Type. Engineering Science Data Item No: 67033, Nov. 1967,1. Mech. E. (5) SHtGLEY, J.E., Mechanical Engineering Design, McGraw-Hill, 1986. (6) FULLER, D.D., Theory and Practice of Lubrication for Engineers, John Wiley and Sons, 1984. (7) HALLING, J., Principles of Tribology, The Macmillan Press, 1975. (8) O'CONNER, J.J., Boyd J., (Editors), Standard Handbook of Lubrication Engineering, McCrawHill, 1968. (9) Dry Rubbing Bearings, Engineering Science Data Item No: 68018,1. Mech. E. (10) PETERSON, M.B., Winer, W.O., (Editors), Wear Control Handbook, ASME, 1980. (11) Mechanical Drives Reference Issue, Machine Design, Penton /IPC, Cleveland, June 18, 1981. (12) HAMROCK, B.J., ANDERSON, W.J., Rolling Element Bearings, NASA RP-1105, June 1983.

8-57

YATAKLAR
LGL TSE STANDARTLARI TS 371 TS 510; 513; 527; 941-42; Bilyal ve Makaral Yataklarn Statik Yk Deerlerinin Tayin Metotlar Bilyal ve Makaral Yataklar (Ana lleri, yardmc paralar; boyutlar ve toleranslar) Kaynakl Yataklar (Boyutlar, toleranslar ve Muayene yntemleri) Rulmanl Yataklar (Snr boyutlar, serileri, toleranslar, ller) Kaymal Yataklar-SUrtUnme ve Anma ile lgili Terimler ve Tarifler Temmuz 1982 1967-1981 Mart 1987 1981 -1988 Nisan 1988

966; 3572-73 TS 5102; 5126 TS 3574; 3711; 5639-42

582*4-25 TS 5796

8-58