Kemoterapi ve Siz

Deerli hasta ve hasta yaknlarmz; bu kitapklar sizlere Hematoloji Uzmanlk Dernei tarafndan hastalk srecinde karnza kabilecek sorunlarn zmnde yardmc olabilmek amacyla hazrlanmtr. Hematoloji Uzmanlk Dernei , Hematoloji uzmanlar tarafndan kurulan , kar amac gtmeyen bir sivil toplum kuruluu rgtdr. Derneimizin temel amalarndan birisi hematoloji alannda farkndalk yaratmak , bilgiyi tabana yaymaktr. Bu amala derneimiz gerek yazl gerekse de grsel medyada Trke ierik yaratp, hasta bilgilendirme toplantlar , destek guruplar kurup sizlere yardmc olmay hedeflemektedir. Derneimiz tarafndan hazrlanan www.kanhastaliklari.net adresinden deiik hematoloji hastalklar ve bunlarn tedavileri konusunda geni bilgilere ulaabilir , sorularnza bir uzman tarafndan yant bulabilirsiniz. Bu kitapklarn hazrlanmasnda Amerika NCI ( Ulusal Kanser Enstits ) tarafndan hazrlanan hasta bilgilendirme brorlerinden yararlanlmtr. Kendilerine teekkr ederiz. Hematoloji Uzmanlk Dernei Adna Do.Dr.Birol Gvenc Genel Sekreter Prof.Dr.Sleyman Diner Bakan

Bu kitap kanserli hastalar iin hazrlanan bedava kitaplardan yalnzca biridir. Faydal bulabileceiniz dier kitaplar unlardr: Biyolojik Tedavi Radyasyon Tedavisi ve Siz Beslenme nerileri Kanser Tedavisi Aratrma almalarnda Yer Almak Tamamlayc ve Alternatif Tp Hakknda Dnceler: Kanserli Hastalar in Rehber Ar Kontrol: Kanserli Hastalar in Rehber Kanser Nksettiinde Zaman Kazanmak: Kanserli Hastalar in Destek

Kitap Hakknda
Bu Kitap Hakknda Kemoterapi ve Siz kitab kanser iin kemoterapi almaya balayacak ya da almakta olan sizler iin yazlmtr. Aileniz, arkadalarnz ve dier yaknlarnz da bu kitab okumak isteyebilir. Bu kitap kemoterapi tedaviniz srasnda yararlanacanz bir rehberdir. Kemoterapi ve yan etkileri hakkndaki olgular ierdii gibi, kemoterapi ncesinde, esnasnda ve sonrasnda kendinize bakmanzla ilgili ilgin noktalar da ierir.

Kitabn ierii:

Kemoterapi hakknda sorular ve cevaplar. Kemoterapi nedir ve kanser hcrelerini nasl etkiler gibi genel sorular yantlar. Yan etkiler ve onlarla baa kma yollar. Kemoterapiden kaynaklanan yan etkileri ve dier sorunlar aklar. Bu blm ayrca sizin ve doktorunuz ya da hemirenizin bu yan etkilerle ba etme yolunu anlatr. Doktorunuz ya da hemirenizle grmek iin ipular. zerinde dnp, doktorunuz, hemireniz ya da kanser tedavinize dahil olan dier kiilerle tartacanz sorular ierir. Daha ok ey renmenin yollar. Kemoterapi ve bu kitapta tartlan dier balklar hakknda yazl, internette evrimii ve telefonla daha fazla bilgi almann yollarn listeler. Kelime bilgisi. Bu kitapta kaln harflerle yazlm btn szckleri aka anlatan bir szlk.

Kemoterapi srasnda neler bekleyebileceiniz hakknda doktorunuz ya da hemirenizle konuun. Bu kitabn belli blmlerini okumanz ya da yan etkilerle ba etmek iin baz yntemler nerebilirler.

indekiler
Kemoterapi hakknda soru ve cevaplar Doktorunuz veya hemirenizle grme iin ipular Sorulacak sorular Kemoterapi esnasndaki duygularnz Yan etkiler ve Baa kma Yollar Bir bakta yan etkiler Kanszlk tah deiiklikleri Kanama Kabzlk shal Halsizlik Sa dklmesi Enfeksiyon Ksrlk Az ve Boaz Deiiklikleri Bulant ve Kusma Sinir Sistemi Deiiklikleri Ar Cinsel Deiiklikler Cilt ve Trnak Deiiklikleri Bbrek, drar Yollar ve Mesane Deiiklikleri Dier Yan Etkiler Yan Etkilere Yarar Olan Gdalar Berrak svlar Sv Gdalar Kalori ve Proteinden Zengin Gda ve ecekler Yksek Lifli Gdalar Dk Lifli Gdalar Az Boaz Yarasnda Rahatlatc Gdalar Mideyi Rahatlatc Gda ve ecekler 4 9 10 10 11 12 13 14 14 16 17 18 19 20 22 23 25 26 27 28 30 32 32 33 33 34 35 36 36 37 38

Kemoterapi hakknda sorular ve cevaplar

Kemoterapi nedir? Kemoterapi nasl etki eder?

Kemoterapi kanser hcrelerini yok etmek iin ilalarn kullanld bir kanser tedavi eklidir. Kemoterapi; hzlca byyen ve blnen kanser hcrelerinin bymesini durdurarak ya da yavalatarak etki eder. Bununla birlikte hzl blnen aznz, barsaklarnz deyen ya da sanz uzatan salkl hcrelere de zarar verir. Salkl hcrelere verilen zarar yan etkilere neden olur. Sklkla bu yan etkiler kemoterapi bittikten sonra azalr ya da kaybolur. Sizin kanserinizin tipine ve ne kadar ilerlemi olduuna bal olarak; Kanseri iyiletirir - Kemoterapi kanser hcrelerini doktorunuzun vcudunuzda onlar artk tespit edemeyecei ve tekrar byyemeyecekleri kadar yok ettii zaman. Kanseri kontrol eder Kemoterapi kanserin yaylmasn engelledii, bymesini yavalatt veya vcudun dier ksmlarna yaylan kanser hcrelerini yok ettii zaman. Kanser semptomlarn hafifletir (hafifletici tedavi de denir) Kemoterapi ar ve basya yol aan tmr kltt zaman. Bazen kemoterapi kanser tedavisinde tek seenek olarak kullanlr. Daha sklkla ise, kemoterapiyi cerrahi, radyasyon tedavisi veya biyolojik tedavi ile birlikte alrsnz. Kemoterapi: Cerrahi veya radyasyon tedavisi ncesi tmr kltebilir. Buna neo-adjuvan kemoterapi denir. Cerrahi veya radyasyon tedavisi sonras kalan kanser hcrelerini tahrip edebilir. Buna adjuvan kemoterapi denir. Radyasyon tedavisi veya biyolojik tedavinin daha iyi etkilemesine yardm eder. Tekrar oalan (rekran kanser) veya vcudunuzun dier blgelerine yaylan (metastatik kanser) kanser hcrelerini tahrip eder. Bu seim unlara dayanr: Kanserinizin tipi. Baz kemoterapi ilalar pek ok kanser eidinde kullanlr. Dierleri ise bir ya da iki tip kanser iin kullanlr. Daha nce kemoterapi alp almamanz. Diyabet veya kalp hastal gibi dier kalp hastalklarnn olup olmamas.

Kemoterapi ne yapar?

Kemoterapi nasl kullanlr?

Doktorum hangi kemoterapi ilalarn kullanacana nasl karar verir?

Kemoterapi iin nereye giderim?

Kemoterapiyi hastanede yatarken, evde, doktorun muayenehane veya kliniinde ya da bir hastanenin gndz bakm servisinde (gece hastanede kalmak zorunda olmadan) alabilirsiniz. Kemoterapiyi nerede alrsanz aln, doktorunuz ve hemireniz yan etkileri gzleyip gerekli ila deiikliklerini yapacaktr. Kemoterapi iin tedavi emalar ok deikendir. Ne sklkta ve ne kadar sre kemoterapi alacanz unlara baldr: Kanserinizin tipi ve ne kadar ilerlemi olduu, Tedavinin amalar (kanserinizi iyiletirmek, bymesini kontrol altna almak veya semptomlar hafifletmek) Kemoterapinin tipi, Vcudunuzun kemoterapiye cevab. Kemoterapiyi krler (CYCLE) halinde alabilirsiniz. Bir kr: bir kemoterapiyi bir dinlenme dneminin izlemesidir. rnein bir haftalk bir kemoterapi sonras haftalk bir dinlenme dnemi olabilir. Bu drt hafta bir kr oluturur. Dinlenme dnemi vcudunuza yeni salkl hcreler oluturma ans verir. Bir kemoterapi uygulamasn atlamak iyi deildir. Ancak bazen doktorunuz veya hemireniz kemoterapi izelgesini deitirebilir. Bu durum sizde grlen yan etkilere bal olabilir. Bu durumda doktorunuz ya da hemireniz ne yapacanz ve ne zaman yeniden tedaviye balayacanz size aklayacaktr.

Ne sklkta kemoterapi alacam?

Kemoterapinin bir dozunu atlayabilir miyim?

Kemoterapi nasl uygulanr?

Kemoterapi pek ok deiik yoldan uygulanabilir. Enjeksiyon. Kemoterapi kolunuz, uyluunuz, kalanzdaki kas iine ya da kolunuz, bacanz veya karnnzda cilt altndaki yal blgeye tek enjeksiyonla yaplr. Atardamar iine (IA). Kemoterapi dorudan kanseri besleyen atardamarn iine uygulanr. Periton iine (IP). Kemoterapi dorudan periton boluu iine uygulanr (bu alan barsaklar, mide, karacier ve yumurtalklar gibi organlar ierir). Toplardamar iine (IV). Kemoterapi dorudan bir toplardamara verilir. Topikal. Kemoterapi krem eklinde cildinize srlr. Oral (Azdan). Kemoterapi hap, kapsl veya sv eklinde yutulur.

Kemoterapiyi bir toplardamardan (IV) alma konusunda bilinmesi gerekenler Kemoterapi sklkla elinizin stndeki ya da n kolunuzdaki bir toplardamarn iine yerletirilen ince bir ineden doru uygulanr. Hemireniz her tedavinin banda ineyi yerletirir ve bitince karr. Damardan kemoterapi alrken ar veya yanma hissederseniz doktorunuz veya hemirenize hemen bildirin. IV kemoterapi ounlukla kateterler ve portlar araclyla, bazen de bir pompa yardmyla verilir. Kateterler. Kateter yumuak, ince bir tptr. Kateterin bir ucunu bir cerrah, byk bir toplardamara,

sklkla gs blgesindekilere yerletirir. Kateterin dier ucu vcudunuzun dnda kalr. Pek ok kateter kemoterapinizin tm bitene kadar yerinde kalr. Kateterler kemoterapi dndaki ilalar ve kan vermek iin de kullanlabilir. Kateter etrafnda enfeksiyon belirtileri olup olmadn takip etmelisiniz. Daha fazla bilgi iin sayfa 20ye bakn. Portlar. Port plastik veya metalden yaplm, kk yuvarlak bir disktir ve cilt altna yerletirilir. Bir kateter portu ounlukla gsnzdeki byk bir toplardamara balar. Hemireniz kemoterapi ya da kan vermek iin porta bir ine takabilir. Bu ine bir gnden fazla sren kemoterapi uygulamalar srasnda yerinde kalabilir. Port etrafnda enfeksiyon belirtileri olup olmadn takip etmelisiniz. Daha fazla bilgi iin sayfa 20ye bakn. Pompalar. Pompalar sklkla kateterlere ve portlara balanr. Kateter veya porta kemoterapinin ne miktarda ve ne hzda gideceini ayarlarlar. Pompalar vcut iinde ya da dnda olabilir. Harici pompalar vcut dnda durur. Pek ok insan bu pompay yannda tayabilir. Dahili pompalar ise cilt altna cerrahi esnasnda yerletirilir.

Kemoterapi esnasnda nasl Kemoterapi insanlar deiik biimlerde etkiler. Nasl hissedeceiniz hissedeceim? kemoterapi ncesinde ne kadar salkl olduunuz, kanserinizin tipi, ne kadar ilerlemi olduu, aldnz kemoterapinin tr ve dozuna baldr. Doktorlar ve hemireler kemoterapi srasnda nasl hissedeceinizi kesin bilemezler. Baz insanlar kemoterapiden hemen sonra kendilerini iyi hissetmezler. En sk grlen yan etki halsizlik, tkenmilik, ypranm olma halidir. Halsizlie kar hazrlk yapabilirsiniz: Birinin sizi arabayla kemoterapiye getirip gtrmesini ayarlayn, Kemoterapi gn ve ertesi gn istirahat etmeyi ayarlayn, Kemoterapi gn ve en azndan ertesi gn yemek yapma ve ocuk bakm konusunda yardm ayarlayn. Kemoterapi yan etkileriyle ba etmede yardmc pek ok yol vardr. Daha fazla bilgi iin sayfa 15de balayan bir Bakta Yan Etkiler blmn inceleyin. Kemoterapi srasnda alabilir miyim? Programlarn nasl hissettiklerine gre kendileri ayarlayabildii srece pek ok insan kemoterapi srasnda alabilir. alp alamayacanz ne tr bir i yaptnza baldr. iniz izin veriyorsa kt hissettiiniz gnler part time ya da evden almay deneyebilirsiniz. Pek ok iveren kanser tedavisi srasnda sizin gereksinimlerinizi karlamak iin alma programnz deitirmekle kanunen ykmldr. Kemoterapi srasnda iinizi dzenleme yollar konusunda ivereninizle konuun. Bu yasal dzenlemelerle ilgili daha fazla bilgi almak iin bir sosyal hizmet uzmanyla grebilirsiniz.

Kemoterapi alrken reetesiz ya da reete edilmi baka ila kullanabilir miyim?

Bu durum kemoterapinizin tipine ve almay planladnz ilalarn trne baldr. Yalnzca doktorunuz veya hemireniz tarafndan kabul edilen ilalar kullann. Doktorunuz veya hemirenize barsak yumuatclar, alerji ilalar, souk algnl ilalar, ar kesiciler, aspirin ve ibuprofen dahil kullandnz reetesiz ya da reete edilmi tm ilalar syleyin. Doktorunuz veya hemirenizin bu ilalar hakknda bilgi sahibi olmasnn bir yolu tm ila kutularn getirmenizdir. Doktorunuz veya hemireniz; Her ilacn ismini, lac alma nedenini, Ka tane aldnz, Ne sklkta aldnz bilmek ihtiyacndadr. Herhangi bir reetesiz ya da reete edilmi ilac, vitamini, minerali, beslenme rn veya bitkisel rn almadan nce doktorunuz veya hemirenize syleyin.

Kemoterapi alrken vitamin, mineral, beslenme rn veya bitkisel rn alabilir miyim?

Bu rnlerden bazlar kemoterapinin etkilerini deitirebilir. Bu nedenle kemoterapiye balamadan nce aldnz tm vitamin, mineral, beslenme rn veya bitkisel rn doktorunuz veya hemireniz sylemeniz nemlidir. Kemoterapi srasnda da bu rnlerden herhangi birini almadan nce doktorunuzla konuun.

Kemoterapimin ie yaradn Doktorunuz sizi muayene edecek ve baz tahliller yapacaktr (kan nasl anlayacam? tahlilleri, filmler vb.). Size nasl hissettiinizi soracaktr. Kemoterapinin etkisini yan etkilerine gre deerlendiremezsiniz. Baz insanlar ciddi yan etkilerin varln kemoterapinin ie yarad biiminde dnebilir ya da yan etkilerin yokluunu kemoterapinin ie yaramad biiminde yorumlayabilir. Dorusu yan etkilerin kemoterapinin kanserinizle nasl mcadele ettiiyle bir ilgisi olmaddr. Kemoterapi maliyetli midir? Kemoterapinin maliyetinin ne kadar sylemek zordur. unlara baldr; Kullanlan kemoterapinin tipi ve dozu, Kemoterapinin verilecei sklk ve sre, Kemoterapiyi evde, klinikte veya muayenehanede ya da hastanede yatarak alma durumu, Yaadnz blge.

Salk sigortam kemoterapiyi der mi?

Salk sigortanzn neler iin deme yaptn renin. Sorulacak sorular: Sigortam ne iin deme yapacak? Ben ya da doktorumun kuruluu her tedavi ncesi deme iin sigorta irketini aramak zorunda myz? Neler iin deme yapmak zorundaym? stediim herhangi bir doktoru seebilir miyim yoksa bir listede nerilenlerden mi seeceim? Bir uzmana grnmek iin yazl sevke ihtiyacm var m? Her randevuda deyeceim bir katlm pay var m? Sigortam deme yapmadan nce demem gereken belli bir miktar (tenzili muafiyet) var m? Reete edilmi ilalarm nereden almalym? Ayaktan ya da yatarak tedavide sigortam tm tahliller ve tedavilerimi deyecek mi?

Salk sigortam en iyi nasl kullanabilirim?

Tedaviye balamadan nce neyi deyip neyi demediini anlamak iin polienizi okuyun. Tm tedavi giderlerinizin ve sigorta taleplerinizin kaytlarn saklayn. Sigorta irketinizin istedii tm belge ve evraklar gnderin. Bu evraklar doktor vizite faturalar, reeteler, laboratuar sonular olabilir. Bir kopyalarn kendi kaytlarnz arasnda saklamay unutmayn. Gerektiinde sigorta evraklar ile ilgili yardm isteyin. Bir arkadanz, aileden biri, sosyal hizmet uzman veya gnll kurulular olabilir. Sigortanz demesi gerektiini dndnz bir ey iin deme yapmyorsa nedenini renin. Sonra doktorunuz veya hemireniz ile ne yapmak gerektiini konuun. Karar temyiz yollarn veya dier yaplacaklar nerebilirler.

Klinik denemeler nedir ve benim iin bir seenek olabilir mi?

Kanser klinik denemeleri (kanser tedavi almalar veya aratrma almalar da denir) kanserli insanlar iin yeni tedavileri dener. Bunlar yeni kemoterapi tiplerinin aratrma almalar, baka tedavi tipleri veya kombine tedavilerin yeni biimleri olabilir. Bu klinik denemelerin tmnde ama kanserli hastalara yardm edecek daha iyi yollar bulmaktr. Doktor veya hemireniz klinik denemelere katlmanz nerebilirler. Siz de katlmay nerebilirsiniz. Bir klinik denemede yer almay kabul etmeden nce unlar renin: Yararlar. Tm klinik denemeler kaliteli kanser bakm nerir. Bu almann size ve dierlerine nasl yararl olacan renin. rnein yeni bir tedavinin ya da ilacn ilk uygulanaca insanlardan biri olabilirsiniz. Riskleri. Yeni tedaviler her zaman daha iyi ya da standart tedaviler kadar iyi deildir. Ayrca bu yeni tedavi iyi olsa bile sizde yarar olmayabilir. deme. Sigorta irketiniz klinik denemenin bir paras olan tedaviyi deyebilir veya demeyebilir. Denemede yer almay kabul etmeden nce sigorta irketinizin bu tedaviyi deyeceinden emin olun. Klinik denemeler hakknda daha fazla bilgi almak iin ilgili servislere bavurabilirsiniz. Sayfa 59da iletiim bilgilerini bulabilirsiniz.

Doktorunuz veya hemirenizle grme iin ipular Her grmeden nce sorularnz listeleyin. Baz insanlar gncel bir liste tutar ve aklna gelen her yeni soruyu alta ekler. Doktorunuz ya da hemirenizden aldnz yantlar yazmak iin arada boluk brakmay unutmayn. Tbbi grmeye bir aile bireyini ya da gvendiiniz bir arkadanz getirin. Bu kii doktor veya hemirenin ne sylediini anlamanza yardm eder ve grmeden sonra sizinle konu hakknda konuabilir. Btn sorularnz sorun. Aptal soru diye bir ey yoktur. Bir cevab anlamadysanz, anlayana kadar sormaya devam edin. Not aln. Yazabilir ya da kayt cihaz kullanabilirsiniz. Daha sonra notlarnz gzden geirip neler sylendiini anmsarsnz. Sizin kanserinizin tipi ve kemoterapisi hakknda yazl isteyin. Doktorunuz veya hemirenizin sizin ne kadar bilgi istediinizi, ne zaman renmek istediinizi, ne zaman yeterli rendiinizi anlamalarn salayn. Baz insanlar kanser ve tedavisi hakknda renebilecekleri her eyi renmek isterler. Dierleri ise yalnzca biraz bilgi isterler. Seim sizindir. Acil bir durumda doktorunuz veya hemirenizle nasl haberleeceinizi renin. Kimi arayacanz, nereye gideceinizi renin.

10

Sorulacak sorular Kanserim Hakknda Kemoterapi Hakknda Ne eit kanserim var? Kanserimin evresi nedir? Neden kemoterapiye ihtiyacm var? Bu kemoterapinin amac nedir? Kemoterapinin yararlar nedir? Kemoterapinin riskleri nedir? Benim kanser tipimi tedavi etmek iin baka yntemler var m? Benim kanser tipimin standart tedavisi nedir? Benim kanser tipim iin herhangi bir klinik deneme var m? Ka kr kemoterapi alacam? Her kr ne kadar srecek? Krlerin arasnda ne kadar zaman olacak? Ne eit kemoterapi alacam? Bu ilalar nasl verilecek? Bu tedaviyi nerede alacam? Her tedavi ne kadar srecek? Tedavi iin birinin beni getirip gtrmesi gerekecek mi? imdi ne tr yan etkiler beklemeliyim? Daha sonra ne tr yan etkiler beklemeliyim? Bu yan etkiler ne kadar ciddi? Bu yan etkiler ne kadar srecek? Tedavi bittiinde tm yan etkiler de bitecek mi? Bu yan etkilerle baa kmak ya da hafifletmek iin neler yapabilirim? Bu yan etkilerle baa kmak ya da hafifletmek iin doktorum veya hemirem neler yapabilir? Bu yan etkilerle ilgili doktorumu veya hemiremi ne zaman aramalym?

Tedavim Hakknda

Yan Etkiler Hakknda

Kemoterapi esnasnda duygularnz. Kemoterapi esnasnda bir noktada u duygular hissedebilirsiniz; Endieli km Korkmu Kzgn Hsrana uram Aciz Yalnz

Kemoterapi alrken duygularnzn deikenlik gstermesi normaldir. Unutulmamaldr ki, kanserle yaamak ve kemoterapi almak sknt vericidir. Bunlarn yan sra duygularnzla baa kmay daha zorlatracak olan halsizlik de hissedebilirsiniz.

11

Kemoterapi srasnda duygularmla nasl baa kabilirim?

Rahatlayn. Biraz bo zaman bulun ve sevdiiniz bir yerde kendiniz hakknda dnn. Yava yava nefes alp verin veya yattrc bir mzik dinleyin. Bu sizi daha sakin ve daha az skntl yapabilir. Egzersiz. Pek ok insan hafif egzersizin kendilerini daha iyi hissettirdiini grmtr. Egzersiz yapmak iin pek ok seenek vardr; yry, bisiklete binmek, yoga yapmak gibi. Yapabileceiniz egzersizle ilgili doktorunuz veya hemirenizle konuun. Bakalaryla konuun. Gvendiiniz biriyle duygularnz hakknda konuun. Size odaklanabilecek yakn arkada, aile bireyi, din grevlisi, hemire veya sosyal hizmet uzman gibi birini sein. Kemoterapi alan biriyle konumak da yararl olabilir. Bir destek grubuna katln. Kanser destek gruplar kanserli insanlara destek olur. Bu gruplar sizin benzer sorunlar olan dier insanlarla grmenizi salar. Duygularnzdan bahsetme ve baka insanlarn duygularn dinleme ansnz olacaktr. Baka insanlarn kanserle, kemoterapiyle ve yan etkilerle nasl baa ktn renebilirsiniz. Doktorunuz, hemireniz ya da sosyal hizmet uzmannz yaadnz yere yakn blgedeki destek gruplarn bilebilir. Baz destek gruplar internet zerinden de grebilir ki seyahat edemiyorsanz size ok yararl olacaktr. Doktorunuz veya hemirenizle sizi endielendiren, keyfinizi bozan eyler hakknda konuun. Bir rehberlik uzmanyla grmeyi isteyebilirsiniz. Duygularnzla baa kmakta ok zorlanrsanz doktorunuz size ila da nerebilir.

Kemoterapi alrken duygularnzn deikenlik gstermesi normaldir. Unutulmamaldr ki, kanserle yaamak ve kemoterapi almak sknt vericidir. Yan Etkiler Ve Baa kma Yollar

Yan etkiler nedir?

Yan etkiler kanser tedavisinin neden olduu sorunlardr. Kemoterapi kaynakl baz genel yan etkiler: halsizlik, bulant, kusma, kan hcrelerinin saysnda azalma, sa dklmesi, az yaralar ve ardr. Kemoterapi hzl byyen kanser hcrelerini ldrmek iin dzenlenmitir. Ama hzl byyen normal hcreleri de ldrr. Bu hcreler az ve barsaklarn yzeyini deyen hcreler, kemik iliindeki kan hcresi yapan hcreler, sanz uzatan hcrelerdir. Kemoterapi bu salkl hcrelere zarar verdiinde yan etkilere yol aar.

Yan etkilere ne sebep olur?

12

Kemoterapide yan etki ile karlaacak mym?

Pek ok yan etkiyle karlaabileceiniz gibi, biraz ya da hi yan etki de olmayabilir. Bu durum aldnz kemoterapinin tipi ve miktar ile sizin vcudunuzun tepkisine baldr. Kemoterapiye balamadan nce doktorunuz veya hemirenizle hangi yan etkilerin beklendiini konuun. Yan etkilerin ne kadar srecei salnz ve aldnz kemoterapiye baldr. Kemoterapi bitince yan etkilerin ou kaybolur. Fakat bazen yan etkilerin kaybolmas aylar hatta yllar bulabilir. Bazen kemoterapi kaybolmayan uzun dnemli yan etkilere yol aar. Bunlar kalbinizin, akcierinizin, sinirlerinizin, bbreklerinizin veya reme organlarnzn hasarlanmas olabilir. Uzun dnemli yan etkilerle karlama olaslnz konusunda doktorunuz veya hemirenizle grn.

Yan etkiler ne kadar srer?

Yan etkilerle ilgili ne yaplabilir?

Doktorlarn kemoterapi yan etkilerini nlemek veya tedavi etmek ve her tedavi seansndan sonra iyilemenize yardm etmek iin pek ok yntemi vardr. Doktorunuz veya hemirenizle hangilerini bekleyeceinizi ve bu konuda ne yaplacan konuun. Fark ettiiniz her deiiklii -ki bunlar yan etkilerin belirtileri olabilir- doktorunuz veya hemirenizin renmesini salayn. Sonraki sayfada yer alan tablo zel yan etkiler hakknda daha fazla bilgi bulmak iin kitabn neresine bakacanz gstermektedir.

Bir bakta yan etkiler Aada kemoterapinin neden olabilecei yan etkilerin bir listesi vardr. Herkes her yan etkiyle karlamaz. Hangileriyle karlaacanz kemoterapinin tipine, dozuna, eker hastal, kalp hastal gibi dier salk sorunlarnn olup olmadna baldr.

Pek ok yan etkiyle karlaabilirsiniz, biraz olabilir ya da hi olmayabilir.

Bu listedeki yan etkiler hakknda doktorunuz veya hemirenizle konuun. Hangilerinin sizi etkileyebileceini renin. Karlaabileceklerinizi iaretleyin ve daha fazla bilgi iin listedeki sayfalarna bakn. Yan etkiler Anemi (Kanszlk) tah deiiklii Kanama Kabzlk shal Halsizlik Grip benzeri tablo Sv birikimi Sa dklmesi Enfeksiyon Ksrlk Az ve boaz deiiklikleri Bulant kusma Sinir sistemi deiiklikleri Ar Cinsel deiiklikler Sizi etkileyebilecek yan etkiler Daha fazla bilgi ieren sayfalar 16 18 20 22 24 26 51 51 28 30 33 35 38 40 42 44

13

Cilt ve trnak deiiklikleri Gz deiiklikleri Bbrek, idrar yollar ve mesane deiiklikleri Anemi (Kanszlk) Nedir ve niye oluur

47 51 50

Alyuvarlar vcudunuza oksijen tarlar. Anemi (kanszlk) alyuvarlarn vcudunuzun ihtiya duyduu oksijeni tayamayacak kadar az sayda olmasdr. Vcudunuz yeterli oksijen almazsa kalbiniz daha fazla alr. Bu durum kalbinizin ok hzl attn hissettirir. Anemi ayn zamanda nefes yetmezlii, zayflk, ba dnmesi, canszlk ve ok yorgun hissetmenize neden olur.
Normal alyuvarlar saydaki

Baz kemoterapi tipleri kemik iliinin yeni alyuvar oluturmasn zorlatrd iin anemiye neden olurlar. Baa kma yollar Bolca dinlenin. Her gece en az 8 saat uyumay deneyin. Gn boyunca da 1-2 Aneminiz olduundaki ksa ekerleme yapn (1 saat veya daha az).
alyuvarlar

Aktivitelerinizi snrlayn. Bu, sizin iin en nemli aktiviteleri yapn demektir. rnein ie gidebilirsiniz ama evi temizlemeyin. Akam yemei yapmak yerine yemek siparii verebilirsiniz. Yardm aln. Aileniz ya da arkadalarnz yardm nerdiinde kabul edin. ocuk bakmnda size yardm edebilirler, bakkala gidebilirler, getir gtr ilerini yapabilirler, sizi doktora gtrebilirler ya da sizin yapmak iin ok yorgun hissettiiniz dier gnlk ileri yapabilirler. yi dengeli bir diyetle beslenin. Vcudunuzun gerek duyduu tm kalori ve proteini ieren bir diyet uygulayn. Kaloriler kilonuzu korumaya yardm edecek, fazladan protein ise kanser tedavisi srasnda zarar gren dokular tamir etmeye yarayacaktr. Size uygun bir diyet iin doktorunuzla, hemirenizle veya diyetisyen ile konuun (Daha fazla bilgi iin sayfa 18deki tah Deiiklikleri konusuna bakn). Yava ayaa kalkn. ok hzl ayaa kalkarsanz banz dnebilir. Yatar vaziyetten dorulurken, ayaa kalkmadan nce bir dakika kadar oturun.

Yatar vaziyetten dorulurken, ayaa kalkmadan nce bir dakika kadar oturun.
Doktorunuz veya hemireniz kemoterapi srasnda sizin kan hcre saysn kontrol edecektir. Alyuvarlarnzn says ok azalrsa kan transfzyonuna ihtiyacnz olabilir. Doktorunuz alyuvarlarn oalmasn destekleyecek bir ila yazabilir veya size demir ve dier vitaminleri nerebilir. Doktorunuz veya hemirenizi arayacanz durumlar: Halsizlik dzeyiniz deiir veya gnlk ilerinizi yapamaz hale gelirseniz, Banz dnyor, baylacak gibi hissediyorsanz,

14

Nefes darl ekiyorsanz,

Kalbinizin ok hzl arptn, arpnt olduunu hissederseniz. Aneminin yol at halsizlikle baa kmak iin daha fazla bilgi istiyorsanz sayfa 26ya bakn. tah deiiklikleri Nelerdir ve neden oluurlar? Kemoterapi itah deiikliklerine yol aabilir. Bulant (kusacakm gibi hissedersiniz) yznden itahnz kaybolabilir, az ve boaz problemleri nedeniyle yemek yemek arl olur, kullandnz ilalar yemeklerin tadn almamanza neden olur. Bunlar ayn zamanda skntl ve yorgun hissetmeniz nedeniyle de olabilir. tah kayb bir gnde dzelecei gibi haftalar, hatta aylar srebilir. tahnz olmad zaman bile iyi yemek nemlidir. Bu; protein, vitamin ve kaloriden zengin gdalar yiyip imek demektir. yi yemek, vcudunuzun enfeksiyonla mcadelesine ve kemoterapinin yol at hasarn onarlmasna yardm eder. yi yememek ise kilo kayb, zayflk ve halsizlie yol aar. Baz kanser tedavileri kilo alm ve itahta arta yol aar. Doktorunuz, hemireniz veya diyetisyeninize ne tr itah deiiklii beklemeniz gerektiini ve nasl baa kacanz sorun. Baa kma yollar Her gn 3 byk n yerine 5-6 n ve attrma biiminde yemek yiyin. Kalori ve protein ierii yksek gdalar sein. Bu gdalarn listesi iin sayfa 34e bakn. Yemek ve attrmalk iin gnlk bir tablo yapn. Kendinizi a hissettiiniz zaman deil yemek saati geldiinde yiyin. Kemoterapi esnasnda kendinizi a hissetmeyebilirsiniz fakat hala yemeye ihtiyacnz vardr. Kendinizi kat gda yiyecek gibi hissetmiyorsanz milkeyk, meyve iecei, meyve suyu, orba iin. Bu tr iecekler vcudunuzun ihtiya duyduu protein, vitamin ve kaloriyi salamada yardmc olur. Sv gdalarn bir listesi iin sayfa 34e bakn. Plastik atal kak kullann. Baz kemoterapi tipleri aznzda metal tat brakr. Plastik atal kakla yemek metal tadn azaltmaya yardmc olabilir. Cam kapta ve gvete piirmek de ie yarayabilir. Aktif bir eyler yaparak itahnz artrn. rnein yemek ncesi ksa bir yry itahnz artrabilir. Ayrca yemek ncesinde ve yemekte ok fazla sv alarak itahnz azaltmamaya dikkat edin. Alkanlklarnz deitirin. Farkl bir yerde, mesela mutfak yerine yemek odasnda yemek yiyebilirsiniz. Yalnz yemek yerine bakalaryla bir arada yemek yiyebilirsiniz. Yalnz yiyorsanz, radyo dinleyebilir, televizyon seyredebilirsiniz. Yeni gdalar ve tarifeler deneyerek diyetinizi deitirebilirsiniz. Doktorunuz, hemireniz veya diyetisyeninizle konuun. Sizden ilave vitamin ya da beslenme rn (rnein yksek proteinli iecekler) kullanmanz isteyebilir. Uzun zamandr yiyemiyor ve kilo kaybediyorsanz, itahnz artracak ilalar alabilir veya damardan ya da beslenme tpyle besin alabilirsiniz. Kanama Nedir ve niin oluur? Trombositler kanama olduunda kannzn phtlamasn salayan hcrelerdir. Kemoterapi trombosit saysn azaltabilir nk kemik iliinin trombosit yapma zelliini etkiler. Trombosit saysnn dklne trombositopeni denir. Bu durum eziklere morluklara (herhangi bir eye vurma arpma olmasa bile),

15

burun ve az kanamalarna, dknt eklinde ince krmz noktalara neden olabilir. Baa kma yollar Yapn Dilerinizi ok yumuak di frasyla fralayn. Dilerinizi fralamadan nce di frasnn kllarn scak suya tutarak yumuatn. Burnunuzu yavaa temizleyin. Makas, bak ve dier keskin eyalar dikkatli kullann. Tra ba yerine elektrikli tra makinesi kullann. Bir kesik olduunda nazik ama salam bir biimde kanama durana kadar bas uygulayn. Evde veya hastanede olsanz da her zaman ayakkab giyin. Yapmayn Di ipi ya da krdan kullanmayn. Sakatlanmanza neden olabilecek spor veya baka aktivite yapmayn. Tampon, lavman, fitil veya rektal derece kullanmayn. Dar yakal, bilekli ya da kemerli giysi giymeyin. Yapmadan nce doktorunuz veya hemirenize dann: Bira, arap veya baka bir alkoll iecek ime, Cinsel iliki, Vitamin, ifal bitki, mineral, beslenme rnleri, aspirin ve dier reetesiz ilalar kullanma. Vitamin, ifal bitki, mineral, beslenme rnleri, aspirin ve dier reetesiz ilalar kullanmadan nce doktorunuz veya hemirenizle grn. Eer kabzlk ekiyorsanz doktorunuza syleyin. Tuvalete gittiinizde knma ve rektal kanama olmasn engellemek iin doktorunuz size bir barsak yumuatc yazabilir. Doktorunuz veya hemireniz trombosit saynz sk sk kontrol edecektir. Trombosit saynz ok dkse tedaviye balamanz, trombosit verilmesi veya kemoterapi uygulamasnn ertelenmesi gerekebilir. Aadaki belirtilerden herhangi biri varsa doktorunuz veya hemirenizi arayn: zellikle herhangi bir yere arpmadnz halde yara bere olmas, Cildinizde kk krmz noktalar olmas, Krmz ya da pembe renkli idrar,

16

Siyah ya da kanl dk, Dietlerinde ya da burunda kanama, Adet dneminde ar kanama ya da uzam adet kanamas, Adet dnemi dnda kanama, Ba ars ya da grmede deiiklik, Kolunuz ya da bacanzda scaklk hissi, ok uykulu ya da sersem hissetme. Kabzlk Nedir ve niye oluur? Kabzlk barsak hareketlerinin daha az ve dknn sert, kuru ve zor karlr olmasdr. Barsak hareketleriniz arl olabilir, ikinlik ve bulant hissedebilirsiniz. Geirme, bol miktarda gaz karma, mide kramplar, makatta ar hissi olabilir. Kemoterapi ve ar ilalar kabzla yol aabilir. Ayrca kii aktif deilse ve vaktinin nemli bir blmn oturarak ya da yatarak geiriyorsa da olabilir. Kabzlk dk lifli gdalar yemek ve az sv almak yznden de olabilir. Baa kma yollar Barsak hareketlerinizi kaydedin. Bu kayd doktorunuz veya hemirenize gsterin ve normal olup olmadn renin. Bu durum kabz olup olmadnz daha kolay anlamanza yardm eder. Her gn en az 8 bardak su veya dier svlardan iin. Pek ok insan ay, kahve gibi lk ve scak ieceklerin kabzlkta yardmc olduunu grmtr. Kuru erik suyu gibi meyve sular da yararl olabilir. Her gn hareket edin. Yryebilir, bisiklete binebilir, yoga yapabilirsiniz. Yryemiyorsanz sandalyede ya da yatarken yapabileceiniz egzersizleri renin. Doktorunuz veya hemirenizle daha hareketli olmann yollarn konuun. Doktorunuz, hemireniz ya da diyetisyeninizden yksek lifli gdalar renin. Yksek lifli gdalar yemek ve bol sv almak dknz yumuatmaya yardm eder. Lif ieren gdalar; tam buday ekmei, tahll gevrekler, kuru fasulye ve bezelye, i sebzeler, taze ve kuru meyveler, kuruyemi, baklagiller ve patlam msrdr. (Daha fazlas iin 55. sayfadaki yksek lifli gdalar listesine bakn.) ki gndr barsak hareketi yoksa doktorunuz veya hemirenize bilgi verin. Doktorunuz size lifli rnler, mshil, dk yumuatc veya lavman nerebilir. Bu tedavileri doktorunuzla veya hemirenizle grmeden kullanmayn.
Lifli rnler, mshil, dk yumuatc veya lavman kullanmadan nce doktorunuz veya hemirenizle grn.

17

shal Nedir ve niye oluur? shal (Diyare) yumuak, cvk veya sulu olabilen sk barsak hareketleridir. Kemoterapi ince ve kaln barsak iini deyen salkl hcrelere zarar verdiinden ishale neden olabilir. Barsaklarnz da hareketlendirebilir. shal ayrca enfeksiyonlar ya da kabzlk tedavisinde kullanlan ilalar nedeniyle olabilir. Baa kma yollar byk n yerine 5-6 n kk n ve attrma biiminde beslenin. Doktorunuz veya hemirenizden sodyum, potasyum gibi tuzlardan zengin gdalar renin. shal olduunuzda vcudunuz bu tuzlar kaybeder ve bunlar yerine koymak nemlidir. Sodyum, potasyum gibi tuzlardan zengin gdalar muz, portakal, armut, kays suyu ve halanm veya pre patatestir. Her gn 8-12 bardak berrak sv aln. Bunlar; su, et suyu orbas, zencefilli gazoz, spor iecekleridir. Yava iin ve oda scaklnda iecek sein. Gazl iecekleri imeden nce gaznn kmas iin bir sre bekleyin. ecekler sizi susatyor veya bulant yapyorsa biraz su ilave edin. Dk lifli gdalar yiyin. Yksek lifli gdalar ishali daha kt yapabilir. Dk lifli gdalar olarak muz, kabuksuz pirin, beyaz ekmek, sade veya vanilyal yourt saylabilir. Dier dk lifli gdalarn listesi iin sayfa 56ya bakn. shaliniz 24 saatten fazla srerse, ishalin yannda ar veya kramplar varsa doktorunuz veya hemirenizi arayn. Doktorunuz ishali dzeltecek ila yazabilir. Bunun yannda kaybettiiniz sv ve besinleri karlamak iin damardan sv verilmesi de gerekebilir. nce doktorunuz veya hemirenize danmadan ishal iin ila almayn. shal iin ila kullanmadan nce doktorunuz veya hemirenize dann. Tuvaletten sonra silip temizlenirken yumuak olun. Tuvalet kad yerine temizlik iin bebek bezi veya pskrtme balkl sprey eklinde su kullann. Rektal blgenizde (makatta) ar, kanama varsa veya hemoridiniz varsa doktorunuz veya hemirenize haber verin. Doktorunuza berrak sv diyeti uygulamanz gerekip gerekmediini sorun. Bu diyet barsaklarnza dinlenme frsat verecektir. ou insan bu diyeti en fazla 5 gn uygular. Berrak svlarn listesi iin sayfa 33e bakn. Uzak duracaklarnz: ok scak ya da ok souk iecekler, Bira, arap ya da dier alkoll ikiler, St ve dondurma, milkeyk, krema, peynir gibi st rnleri, Acl sos, krmzbiber, salsa, kri gibi baharatl gdalar, Patates kzartmas, hamburger, kfte gibi yal ve kzartlm gdalar, Kahve, siyah ay, kola, ikolata gibi kafein ieren yiyecek ve iecekler, Kuru fasulye, lahana, brokoli, soya ya ve dier soyal rnler gibi gaz yapc yiyecek ve iecekler, Kuru fasulye, i sebze ve meyve, kuruyemi, tam buday ekmei ve tahll gevrekler gibi yksek lifli gdalar.

18

Halsizlik Nedir ve niye oluur? Kemoterapiden kaynaklanan halsizlik hafif yorgunluktan ok ar yorgunlua kadar deiebilir. Pek ok kii halsizlii zayf, bezgin, bitkin, ar ya da yava hissetmek olarak tarif eder. Dinlenme her zaman ie yaramaz. Pek ok insan kemoterapi srasnda ve kemoterapi bittikten haftalar hatta aylar sonra bile halsizlik hissettiini sylemektedir. Halsizlik kemoterapinin tipinden, sk sk doktora gitme abasndan, stresli, endieli, skntl hissetmekten kaynaklanabilir. Kemoterapinin yan sra radyasyon tedavisi de alyorsanz halsizlik daha da ciddi olabilir. Dier halsizlik nedenleri: Kanszlk (sayfa 13) Ar (sayfa 42) la tedavisi tah deiiklii (sayfa 18) Uyku problemi Hareket eksiklii Nefes problemi Enfeksiyon (sayfa 30) Ayn anda ok ey yapma Dier tbbi sorunlar

Halsizlik birden ortaya kabilecei gibi yava yava da grlebilir. nsanlar deiik biimlerde halsizlik hisseder. Ayn tip kemoterapi alan dier hastalara gre daha az ya da daha ok halsizlik hissedebilirsiniz. Baa kma yollar Rahatlayn. Rahatlamak ve skntnz azaltmak iin meditasyon, dua, yoga, grsel imaj ya da baka yntemler kullanabilirsiniz. yi yiyin ve iin. Burada bahsedilen 3 byk n yerine 5-6 kk n ve attrmadr. Konserve orbalar, donmu yemekler, yourt ve szme peynir gibi kolay ulalabilir gdalar bulundurun. Her gn en az 8 bardak su veya dier iecekten iin. Dinlenme zaman ayarlayn. Gn iinde dinlenir ya da ksa bir sre kestirirseniz daha iyi hissedersiniz. Pek ok insan daha uzun sreli uykular yerine 10-15 dakikalk kestirmelerin daha dinlendirici olduunu sylemektedir. Kestirme yapacaksnz 1 saatten az uyumaya aln. Ksa kestirmeler gece daha iyi uyumanz da salar. Hareketli olun. Aratrmalar egzersizin halsizlii azalttn ve gece daha iyi uyumaya yardm ettiini gstermektedir. 15 dakikalk bir yry, yoga ya da egzersiz bisikletini deneyebilirsiniz. Enerjinizin en ok olduu zamanlar hareket etmeyi planlayn. Kemoterapi alrken hareket konusunu doktorunuz veya hemirenizle konuun. ok ey yapmamaya aln. Halsiz olduunuzda yapmak istediiniz her eye yetecek enerjiniz olmayacaktr. Aralarnda istediklerinizi sein ve dierlerini bakasnn yapmasna izin verin. Okumak, rg rmek, kasetten yabanc dil renmek gibi sakin aktiviteler sein. Her gece en az 8 saat uyuyun. Bu sre kemoterapi ncesinde ihtiya duyduunuza gre daha fazla olabilir. Gndz aktif olduunuz zaman gece daha iyi uyursunuz. Yataa gitmeden nce gevemek de yardmc olabilir. rnein kitap okuyabilir, bulmaca zebilir, mzik dinleyebilir ya da baka bir sakin aktivite yapabilirsiniz. Size uygun bir alma program yapn. Halsizlik iiniz iin gereken enerjinizi etkileyebilir. Mesainizi tamamlayacak kadar enerjik hissedebilirsiniz. Gnde ancak birka saat ya da haftada birka gn

19

olacak biimde daha az alma ihtiyac da hissedebilirsiniz. iniz uygunsa ivereninizle evden alma konusunu grmeyi dnebilirsiniz. Kemoterapi alrken istirahat kullanmay da isteyebilirsiniz. Yardm etmelerine izin verin. Halsizlik hissettiinizde aile bireyleri ya da arkadalarnzdan yardm isteyin. Ev ilerinde yardm edebilecekleri gibi sizi doktor muayenelerine gtrp getirebilirler. Ayrca alverite de yardm edip yemeniz ya da dondurup saklamanz iin yemek yapabilirler. Dier kanserlilerden bilgi aln. Dier kanserli kiiler halsizlikle baa kma yollar konusunda neriler verebilir. Kanserli kiilerle grmek iin bizzat ya da internet yoluyla destek gruplarna katlabilirsiniz. Daha fazla bilgi iin doktorunuz veya hemirenizle konuun. Her gn nasl hissettiinizi gnle yazn. Bu size zamannz en iyi biimde kullanmak iin yardmc olacaktr. Gnlnz hemirenizle paylan. Enerji dzeyinizdeki deiiklikleri, ok enerjik ya da ok yorgun olup olmadnz doktorunuz veya hemirenize haber verin. Doktorunuz veya hemirenizle konuun. Doktorunuz halsizliinizi azaltacak, kendinizi daha iyi hissettirecek, itahnz artracak ila yazabilir. Halsizliiniz kanszlktan kaynaklanyorsa doktorunuz buna ynelik tedavi verebilir. (Kanszlk hakknda daha fazla bilgi iin sayfa 16ya bakabilirsiniz) Kl (sa) dklmesi Nedir ve niye oluur? Kl dklmesi kllarn bir ksmnn ya da tamamnn kaybdr. Ba, yz, kollar, bacaklar, koltukaltlar, kasklar olmak zere vcudunuzun her yerinde olabilir. Pek ok insan kl dklmesi nedeniyle ok bozulur ve bunu kemoterapinin en zor blm olarak deerlendirir. Baz kemoterapi tipleri kl bymesine neden olan hcreleri tahrip eder. Kl dklmesi kemoterapi baladktan 2-3 hafta sonra balar. Balangta kafa deriniz aryabilir. Sonra kllar dklmeye balar, bu azar azar olabilecei gibi bekler halinde de olabilir. Tm kllarn dklmesi 1 haftay bulur. Kemoterapi bittikten 2-3 ay sonrasnda kllarnz hemen daima geri uzayacaktr. Kemoterapi devam ederken bile kllarnzn uzamaya baladn fark edeceksiniz. Kllarnz bymeye baladnda ok ince olacaktr. Ayrca eskiden olduu gibi grnmeyebilir ve ayn hissi vermeyebilir. rnein sanz eskiden kalnken ince olabilir, dz yerine kvrck olabilir, daha ak ya da daha koyu olabilir. Kllar sklkla kemoterapiden 2-3 ay sonra bymeye balar. Baa kma yollar Sa dklmesinden nce Doktorunuz veya hemirenizle konuun. Salarnzn dklmesi olasln bilebilir. Sanz ksa kestirin ya da kazyn. Sanz ksa keser ya da kazrsanz sanzn dklmesi zerinde daha fazla kontrol hissedersiniz. Sklkla bu durum sa dklmesiyle daha kolay ba etmenizi salar. Eer kazyacaksanz jilet yerine tra makinesi kullann. Bir peruk almay planlyorsanz bunu sanz varken yapn. Peruunuzu semek iin en iyi zaman kemoterapi balamadan ncedir. Bylece peruunuzu sanzn rengine ve stiline uydurabilirsiniz. Peruunuzu kuafrnze gtrp kendi sanza benzer biim verdirebilirsiniz. Rahat edeceiniz ve kafa derinizi incitmeyecek bir peruk setiinizden emin olun.

20

Sigorta irketinizden peruunuzu demesini isteyin. demezse peruun cretini gelir verginizde salk gideri olarak gsterebilirsiniz. Baz gruplarn da cretsiz peruk bankalar olabilir. Doktorunuz, hemireniz veya sosyal hizmet grevliniz size yakn bir peruk bankas olup olmadn bilecektir.

Bir peruk almay planlyorsanz bunu sanz varken yapn.

Sanz ykarken yumuak davrann. Bebe ampuan gibi yumuak bir ampuan kullann. Sanz ovalayarak kurutmak yerine yumuak bir havluyla okar gibi kurutun. Kafa derinizi incitecek eyler kullanmayn. Bunlar: o o o o o o o Dzletirirci veya kvrck yapan fnler Bigudiler Sa kurutma makineleri Sa band ve tokalar Sa spreyleri Sa boyalar Perma yaplmas.

Sanz dkldkten sonra. Kafa derinizi koruyun. Kafa deriniz sanz dklrken ve sonrasnda tahri olabilir. Darda olduunuzda apka, trban veya barts kullanarak onu koruyun. ok scak ya da ok souk yerlerden kanmaya aln; solaryum, gneli ya da ok souk hava gibi. Kafa derinizi korumak iin mutlaka gne kremi kullann. Scak tutun. Sanz dkldkten sonra daha souk hissedebilirsiniz. Scak tutmak iin apka, trban, barts, peruk kullanabilirsiniz. Saten yastk rts kullann. zerinde uyurken saten rt pamua gre daha az tahri edicidir. Bu yzden saten yastk rtsn daha rahat bulacaksnz. Duygularnz anlatn. Pek ok insan salarnn dklmesine kzar, sknt duyar ya da utanr. ok endieli ya da bozulmusanz, bu duygularnzla ilgili bir doktor, hemire, aile bireyi, yakn arkada veya kanser tedavisi nedeniyle sa dklen biriyle konumak isteyebilirsiniz. Enfeksiyon Nedir ve niye oluur? Baz kemoterapi tipleri kemik iliinin yeni akyuvar retmesini daha da zorlatrr. Akyuvarlar vcudunuzun enfeksiyonla mcadelesine yardm eder. Bu nedenle, kemoterapi akyuvar saysn azalttndan enfeksiyonun nlenmesi nemlidir. Akyuvarlarn eitleri vardr. Bunlardan biri ntrofildir. Ntrofil saysnn ok azalmasna ntropeni denir. Ntropeniniz olup olmadn anlamak iin doktorunuz veya hemireniz tahlil yapmak isteyebilir.

21

Ntropeniniz olduunda enfeksiyon belirtilerini takip etmek nemlidir. Ateinizi gnde en az 1 kez ya da doktorunuz veya hemirenizin syledii sklkta ln. En rahat dijital bir termometre kullanrsnz. Ateiniz 380 C veya daha yksekse doktorunuz veya hemirenizi arayn. 380 C veya daha yksek ateiniz varsa doktorunuz veya hemirenizi arayn. Baa kma yollar Doktorunuz veya hemireniz tedaviniz boyunca akyuvarlarnz kontrol edecektir. Kemoterapi akyuvarlarnzn saysn ok dryorsa enfeksiyon riskini azaltmak ve akyuvar saysn artrmak iin ila alabilirsiniz. Sabun ve suyla sk sk ellerinizi ykayn. Yemek yapmadan veya yemeden nce, tuvaletten, burun temizliinden, ksrk, haprktan ve hayvanlara dokunduktan sonra ellerinizi ykamay unutmayn. Su ve sabuna ulaamayacanz durumlarda yannzda el dezenfektan bulundurun. Dokunacanz yzey ve eyalar silmek iin dezenfektan mendil kullann. Bunlar genel kullanma ak telefonlar, ATM makineleri, kap kollar, tokmaklar ve dier ortak kullanlan eyalar olabilir. Tuvaletten sonra kendinizi silerken yumuak ve dikkatli olun. Tuvalet kad yerine temizlik iin bebek bezi veya pskrtme balkl sprey eklinde su kullann. Rektal blgenizde (makatta) ar, kanama varsa veya hemoridiniz varsa doktorunuz veya hemirenize haber verin. Hasta insanlardan uzak durun. Bunlar nezle, grip, kzamk, suiei geirenler olabilir. Suiei veya ocuk felci alar gibi canl virs alar olan ocuklardan da uzak durmalsnz. Herhangi bir sorunuz olduunda doktorunuzu, hemirenizi ya da yerel salk kuruluunu arayabilirsiniz. Kalabalklardan uzak durun. ok kiiyle bir arada bulunmamaya aln. Alveri ya da sinemaya gidecekseniz, marketlerin, sinemalarn tenha olduu zamanlar sein. Kendinizi kesmemeye, izmemeye dikkat edin. Trnak kenarlarn kesmeyin, yrtmayn. Jilet yerine tra makinesi kullann. Makas, ine, bak kullanrken zellikle dikkatli olun. Kateterinizin etrafnda enfeksiyon belirtilerini takip edin. Belirtiler aknt, kzarklk, ilik ve ardr. Kateterinizin etrafnda grdnz deiiklikleri doktorunuz veya hemirenize haber verin. Az bakmnza dikkat edin. Dilerinizi yemeklerden sonra ve yatmadan nce fralayn. ok yumuak bir di fras kullann. Fralamadan nce kllarn scak suya tutup daha da yumuatabilirsiniz. Alkol iermeyen az gargaralar kullann. Di hekimine gitmeden nce doktorunuz veya hemirenizle grn. (az bakmyla ilgili daha fazla bilgi iin sayfa 23e bakn) Cildinize iyi bakn. Sivilceleri skmayn, kamayn. Kuru, atlam cildi yumuatmak ve iyiletirmek iin losyon kullann. Banyo ya da dutan sonra kurulanrken yumuaka dokunarak (srtmeden) kurulann. (Cilt bakm daha fazla bilgi iin sayfa 30a bakn) Kesikleri hemen temizleyin. Kesiklerinizi temizlemek iin lk su, sabun ve antiseptik solsyon kullann. Bu ii kesik zerinde kabuk oluana kadar her gn yapn. Etraftaki hayvanlara dikkat edin. Kedinizin kedi kumunu temizlemeyin, kpeinizin pn almayn, ku kafesini, akvaryumu temizlemeyin. Evcil hayvanlara ve dierlerine dokunduktan sonra elinizi ykayn. Doktorunuz veya hemirenize sormadan grip as ya da baka benzer a olmayn. Baz alarda sizin karlamamanz gereken canl virsler vardr. Scak yiyecekleri scak, souklar souk tutun. Artan yemekleri akta brakmayn. Yemeniz biter bitmez buzdolabna kaldrn.

22

i sebze ve meyveleri yemeden nce iyice ykayn. i ya da az pimi balk, deniz rn, et, tavuk, yumurta yemeyin. Bunlarda enfeksiyona neden olacak bakteri olabilir. Doktorunuz veya hemirenize mesai saatleri dnda ve hafta sonlar nasl ulaabileceinizi renin. Kflenmi, bozulmu, son kullanma tarihi gemi gda ve iecekleri kullanmayn. Enfeksiyonunuz olduunu dnyorsanz doktorunuzu hemen (hafta sonu veya geceyars olsa bile) arayn. Doktorunuza mesai saatleri dnda ve hafta sonlar nasl ulaabileceinizi renin. 380 C veya daha yksek ateiniz varsa, me ya da terlemeniz varsa doktorunuzu arayn. Doktorunuz veya hemirenizle konumadan aspirin, parasetamol (asetaminofen), ibuprofen ya da baka ate drc almayn. Dier enfeksiyon bulgular: o o o o o o o o o o o Ksrlk Nedir ve niye oluur? Baz kemoterapi tipleri ksrla yol aabilir. Bir kadn iin bu bir daha gebe kalamayacaksnz demektir. Bir erkek iin bir daha bir kadn gebe brakamayacaksnz demektir. Kadnlarda kemoterapi yumurtalklara zarar verebilir. Bu zarar yumurtalklardaki salkl yumurta saysn azaltabilir. Ayn zamanda onlarn oluturduu hormonlar da azaltabilir. Hormon dzeylerindeki d erken menapoza neden olabilir. Erken menapoz ve azalm salkl yumurta ksrla yol aabilir. Erkeklerde kemoterapi hzl ve abuk byyen sperm hcrelerine zarar verebilir. Kemoterapi sperm saysn azaltt, spermlerin hareketliliini azaltt ve baka tr zararlar verdii iin ksrla yol aabilir. Ksr olup olmayacanz aldnz kemoterapinin tipine, yanza ve dier salk sorunlarnn varlna baldr. Ksrlk mrnzn sonuna dek devam edebilir. Kzarklk ilik Dknt Titreme ksrk Kulak ars Ba ars Boyun sertlii Kanl ya da bulank idrar Arl ya da sk idrara kma Sinslerde ar ya da bask n c e doktorunuz veya hemirenizle konumadan ate drc ila almayn

23

Baa kma yollar Tedavi balamadan nce doktorunuz veya hemirenize ileride ocuk sahibi olmak isteyip istemediinizi syleyin. Kadnlar doktor veya hemiresiyle unlar konumal: ocuk sahibi olma istei. Kemoterapiye balamadan nce ileride gebe kalmay isteyip istemediinizi doktorunuz veya hemirenize syleyin. Sizinle yumurtalarnz tedavi sonras kullanabilmek iin saklamann yollarn konuabilir ya da sizi bir fertilite (dourganlk) uzmanna ynlendirebilir. Doum kontrol. Kemoterapi alrken gebe kalmamanz ok nemlidir. Bu ilalar zellikle gebeliin ilk 3 aynda fetusa zarar verebilir. Henz menapoza girmediyseniz doktorunuz veya hemirenizle doum kontrol yntemleri ve gebelii engelleme yollar hakknda konuun. Gebelik. Hala adet gryorsanz, doktorunuz veya hemireniz kemoterapiye balamadan nce bir gebelik testi isteyebilir. Eer gebeyseniz doktorunuz veya hemireniz sizinle dier tedavi seeneklerini konuacaktr. Kemoterapi doumsal kusurlara yol aabilir. Tedavi grrken gebe kalmayn. Gelecekte baba olmak istiyorsanz tedaviden nce spermlerinizin saklanmas konusunu doktorunuz veya hemirenizle konuun. Erkekler doktor veya hemiresiyle unlar konumal: ocuk sahibi olma istei. Kemoterapiye balamadan nce ileride baba olmay isteyip istemediinizi doktorunuz veya hemirenize syleyin. Sizinle spermlerinizi tedavi sonras kullanabilmek iin saklamann yollarn konuabilir ya da sizi bir fertilite (dourganlk) uzmanna ynlendirebilir. Doum kontrol. Siz kemoterapi alrken einizin ya da partnerinizin gebe kalmamas ok nemlidir. Kemoterapi sperminize zarar verebilir ve doumsal kusurlara yol aabilir. Az ve boaz deiiklikleri Nelerdir ve niye oluurlar? Baz kemoterapi tipleri az, boaz ve dudaklarnz deyen hcreler gibi hzl byyen hcrelere zarar verebilir. Bu durum dilerinizi, dietlerinizi, damaklarnz ve tkrk bezlerinizi etkileyebilir. Kemoterapi bittikten birka gn sonra az problemlerinin ou dzelir. Az ve boaz problemleri unlar ierebilir: Az kuruluu (tkrn azalmas ya da yokluu) Tat ve kokuda deiiklikler (gdalarn metal ya da kire tad vermesi, tatszlamas veya eskiden olan tadn kokusunu kaybetmesi gibi) Dieti, di veya dil enfeksiyonlar Scak veya souk gdalara hassasiyet Az ar ve yaralar Azda ar yarar nedenli yeme problemleri Kemoterapi sperminize zarar verip doumsal kusurlara yol aabilir. Siz tedavi alrken einizin ya da partnerinizin gebe kalmamasndan emin olun.

24

Kemoterapiye balamadan en az 2 hafta nce bir di hekimine grnn. Aznzn olabildii kadar salam olmas nemlidir. Bu, kemoterapi balamadan yaplmas gereken tm di tedavilerinin tamamlanmas demektir. Kemoterapi ncesinde di hekimine gidemezseniz doktorunuz veya hemirenize ne zaman gitmenizin gvenli olacan sorun. Di hekiminize kanser olduunuzu ve tedavi plannz mutlaka syleyin. Her gn az ve dilinizi kontrol edin. Bylece sorunlar (az yaras, beyaz noktalar, enfeksiyonlar gibi) balad anda grebilir ya da hissedebilirsiniz. Bu sorunlar hemen doktorunuz veya hemirenize bildirin. Kemoterapiye balamadan en az 2 hafta nce di hekiminize grnn. Aznz nemli tutun. Gn boyunca su yudumlayarak, pastil veya ekersiz sakz ineyerek aznz nemli tutabilirsiniz. Aznz srekli kuruysa doktorunuz veya hemirenize yapay tkrk konusunu danabilirsiniz. Az, di, dieti ve dilinizi temizleyin. o o o o o Di, dieti ve dilinizi her yemekten sonra ve yatarken fralayn. ok yumuak bir di fras kullann. Frann kllarn kullanmadan nce scak suya tutarak daha da yumuatabilirsiniz. Fralama arlysa, pamuk ubukla veya Toothettes ile dilerinizi temizlemeyi deneyin. Florlu bir di macunu veya di hekiminizin reete ettii zel bir florlu jel kullann. Alkoll gargara kullanmayn. Bunun yerine aznz gnde 3-4 kez, bir bardak scak suda erittiiniz 1/4 ay ka karbonat ve 1/8 ay ka tuzdan oluan solsyonla alkalayn. Ardndan normal suyla durulayn. Hergn dilerinizi yumuak bir ekilde di ipiyle temizleyin. Dietleriniz kanar ya da incinirse bunlar brakn ama dier dilerinizi temizleyin. Trombosit saynz ok dkse di ipi kullanma konusunu doktorunuza veya hemirenize dann. (Trombositler hakknda daha fazla bilgi iin sayfa 14deki Kanama blmne bakn.) Takma di kullanyorsanz tam oturduundan ve temizliinden emin olun. Ayrca dileri kullanma sresini snrlayn.

Aznzda yara varsa ne yediinize dikkat edin. o o Nemli, yumuak ve inemesi yutmas kolay gdalar tketin. Pimi tahll gevrek, patates presi, rplm yumurta olabilir. Pimi yemekleri blenderden geirerek yemeyi kolaylatrabilirsiniz. Enfeksiyonu nlemek iin blenderin tm paralarn kullanmadan nce ve sonra ykayn. Mmknse bulak makinesinde ykamanz daha iyi olur. Yemekleri kk lokmalar halinde, yavaa ineyerek ve arada su yudumlayarak yiyin. Yemekleri et suyu, sos, tavuk suyu, yourt ve dier svlarla yumuatn. Souk ya da oda scaklndaki yemekleri yiyin. Scak ya da lk yemekler aznz ya da boaznz artabilir. Pastil kullann. Az arsn azaltmada yarar olabilir.

o o o o

25

Yemesi kolay gdalar konusunda diyetisyeninize dann. Az yarasnda ie yarayabilecek yumuak gdalar konusunda sayfa 37ye bakn.

Aznzda ok ar olursa doktorunuzu, hemirenizi veya di hekiminizi arayn. Doktorunuz veya di hekiminiz ar iin veya aznz nemli tutmak iin ila nerebilir. Di hekiminize doktorunuz veya hemirenizin telefonunu mutlaka verin. Aznzda yara, syrk veya yana yol aabilecek eylerden uzak durun: o o o o o o o Kraker, patates veya msr cipsi gibi keskin, gevrek gdalar Ac sos, kri, krmz biber, salsa gibi baharatl gdalar Portakal, limon, greyfurt gibi eki meyveler ekerleme veya gazoz gibi ok tatl yiyecek ve iecekler Bira, arap ve dier alkoll iecekler Krdan veya dier keskin eyalar Sigara, pipo,sigar, ineme ttn ve dier ttn rnleri.

Bulant ve kusma Nelerdir ve niye oluurlar? Baz kemoterapi tipleri bulantya, kusmaya veya ikisine birden sebep olabilir. Bulant midenizin rahatszl sonucu ieriini karacakm gibi hissetmektir. Kusma ise mide ieriinin karlmasdr. rme ise midenin bo olduu durumda bile vcudun kusmaya almasdr. Bulant ve kusma kemoterapi alrken, hemen sonrasnda, saatler hatta gnler sonrasnda bile olabilir. Kemoterapi almadnz gnlerde ksmen daha iyi hissedersiniz. Yeni ilalar bulant ve kusmay nlemede yardmc olabilir. Bunlara bulant kesici, kusma engelleyici ilalar denir. Her kemoterapiden 1 saat nce ve birka gn sonra bu ilalardan kullanmaya gerek duyabilirsiniz. Kemoterapiden sonra ilaca ne kadar devam edeceiniz aldnz kemoterapinin tipine ve sizin buna tepkinize baldr. Eer bulant kesici ilalardan biri sizde ie yaramazsa doktorunuz bir bakasn reete edebilir. Bulant iin birden fazla ila da alabilirsiniz. Akupunktur da yardmc olabilir. Doktorunuz veya hemirenizle kemoterapinin yol at bulant ve kusmann tedavisi konusunu grn. Baa kma yollar Bulanty nleyin. Kusmay nlemenin bir yolu bulanty nlemektir. Midenizi rahatsz etmeyecek, hafif, sindirimi kolay gdalar deneyin. Bunlar sade kraker, tost, jle olabilir. Daha fazla bilgi iin sayfa 38deki mideyi rahatlatan yiyecek ve iecekler blmne bakabilirsiniz. Sizin iin yeme imenin en iyi ne zaman olduunu planlayn. Baz insanlar kemoterapi ncesi hafif bir yemek ve attrma ile iyi hissederler. Bazlar ise kemoterapiyi bo mide (tedaviden 2-3 saat ncesinden hibir ey yiyip imeden) ile yaptrrsa daha iyi hisseder. Tedavi sonrasnda yiyip imeden nce en az 1 saat bekleyin. Kk nler ve attrmalar eklinde yiyin. Her gn 3 byk n yerine 5-6 kk n ve attrma eklinde yerseniz kendinizi daha iyi hissedebilirsiniz. Yemek ncesinde ve esnasnda ok imeyin. Yemek yedikten sonra da hemen yatmayn.

26

Yiyecek ve iecekleriniz lk ya da serin olsun (scak ya da souk deil). Scak yiyecek ve iecekleri bekletip soutun ya da iine buz ekleyin. Souk yiyecekleri buzdolabndan yemeden 1 saat nce karn ya da mikrodalgada hafif stn. Kola veya zencefilli gazozu stp gaz katktan sonra iin. Her gn 3 byk n yerine 5-6 kk n ve attrma eklinde yiyin. Gl kokular olan yiyecek ve ieceklerden uzak durun. Bunlar kahve, balk, soan, sarmsak ve pien yemek kokusudur. Kk para buzlu dondurma veya meyveli buz deneyebilirsiniz. Pastil emmek de ie yarayabilir. ekersiz nane veya eki ekerleme ineyin. Az veya boaz yaras varsa eki ekerleme uygun olmayacaktr. Tedavi ncesi geveyin. Her kemoterapi ncesi geverseniz daha az bulant hissedebilirsiniz. Meditasyon yapn, derin nefes egzersizi yapn ya da sizi huzurlu hissettirecek grnt veya olaylar hayal edin. Okumak, mzik dinlemek, rg rmek gibi sakin iler de yapabilirsiniz. Kusacak gibi hissederseniz derin ve yava nefes aln ya da ak havaya kn. Arkadalarnz veya ailenizle sohbet ederek, mzik dinleyerek, film ya da tv seyrederek oyalanabilirsiniz. Doktorunuz veya hemirenizle konuun. Doktorunuz kemoterapi srasnda ve sonrasnda bulanty nleyecek ilalar verebilir. Bu ilalar sylendii gibi kullann ve ie yaramazsa doktorunuza veya hemirenize syleyin. Kanser tedavisi nedenli bulant ve kusmay azaltmada yardmc olan akupunktur konusunda doktorunuz veya hemirenizden gr alabilirsiniz. Bir gnden fazla veya itikten hemen sonra kusarsanz doktorunuz veya hemirenize syleyin. Bulant ilac ie yaramazsa doktorunuz veya hemirenize syleyin. Sinir sistemi deiiklikleri Nelerdir ve niye oluurlar? Kemoterapi sinir sisteminizde hasara neden olabilir. Pek ok sinir sistemi problemi kemoterapi bittikten sonraki bir yl iinde dzelir ama bazlar da mrnzn sonuna kadar kalabilir. Belirtiler unlar ierir: El ve ayaklarda karncalanma, yanma, zayflk veya hissizlik Normalden daha souk hissetmek Yrrken ar Zayf, duyarl, yorgun veya aryan kaslar Sakarlk ve denge kayb Cisimleri tutmada veya dme iliklemede sknt Sallanma veya titreme itme kayb Kabzlk veya yanma gibi mide ars Halsizlik Zihin karkl ve hafza problemleri

27

Ba dnmesi Depresyon
Herhangi bir sinir sistemi deiikliini fark ederseniz hemen doktorunuz veya hemirenize haber verin. Bu problemleri olabildiince abuk tedavi etmek nemlidir.

Herhangi bir sinir sistemi deiikliini fark ederseniz hemen doktorunuz veya hemirenize haber verin. Bu problemleri olabildiince abuk tedavi etmek nemlidir. Bak, makas ve dier keskin ve tehlikeli eyalar kullanrken dikkatli olun. Dmekten saknn. Yava yryn, merdivenlerde trabzandan tutunun ve banyo veya kvetine kaymaz banyo paspas koyun. Taklacanz hal veya kablo olmamasna dikkat edin. Her zaman sneaker (lastik tabanl ayakkab), tenis ayakkabs veya kauuk tabanl ayakkab giyin. Banyo suyunuzu bir termometre ile kontrol edin. Su ok scak olduunda yanmanz engelleyecektir. Yemek yaparken yanmamaya ve kendinizi kesmemeye zellikle dikkat edin. Bahede alrken, yemek yaparken ve bulak ykarken eldiven giyin. htiya hissettiinizde dinlenin. Yrrken baston ya da baka bir eyayla kendinizi salama aln. Hafza problemleri, kafa karkl veya sknt hissederseniz doktorunuza veya hemirenize haber verin. htiya duyarsanz doktorunuzdan ar ilalar isteyin. Ar Nedir ve niye oluur? Baz kemoterapi tipleri arl yan etkilere neden olur. Bunlar el ve ayaklarda yanma, hissizlik, karncalanma ve zonklayan ardr. Az arlar, ba arlar, kas arlar ve mide arlar da olabilir. Ar kanserin kendisinden de kemoterapiden de olabilir. Doktor ve hemirelerin ary azaltma veya giderme yntemleri vardr. Arnz varsa doktorunuz veya hemirenize syleyin. Baa kma yollar Arnz hakknda doktorunuz, hemireniz veya eczacyla konuun. Detayl olarak tarif edin: o o o o o Ary nerede hissediyorsunuz. Vcudunuzun bir blmnde mi her yerde mi? Ar nasl hissediliyor? Keskin, knt veya zonklayc m? Gelip gidiyor mu, srekli mi? Ar ne kadar gl? Bir lekte 0-10 aras puan verin. Ar ne kadar sryor? Birka dakika, 1 saat veya daha uzun mu sryor? Ary ne azaltyor veya artryor? rnein bir buz paketi yardmc oluyor mu? Belli bir hareketi yapnca ar ktleiyor mu?

28

Ar iin hangi ilalar aldnz? e yarad m? Etkisi ne kadar srd? Ka tane aldnz? Ne sklkta aldnz?

Aileniz ve arkadalarnza arnz syleyin. Arnz bilmelerine gerek vardr, bylece size yardm edebilirler. ok yorgun ya da iddetli ar ekiyorsanz sizin iin doktor veya hemireyi arayabilirler. Arnz bilmeleri ayn zamanda sizin niye farkl davrandnz da anlamalarna yardmc olur. Ar kontroln renin. o o o Ar ilacnz arnz olmasa bile dzenli (saatine gre) aln. ou zaman arnz olduunda bu ok nemlidir. Ar ilacnzn dozlarn atlamayn. la almadan nce arnzn artmasn beklerseniz aryla baa kmak ve kontrol etmek daha zor olur. Derin nefes egzersizi, yoga ve dier rahatlama yollarn deneyin. Bunlar kas gerilimini, endieyi ve ary azaltabilir.

Ar veya sakinletirici (palyatif) bakm uzmanyla grn. Bu kii arnz kontrol yollarn sizinle konuacak olan bir onkolog, anestezi uzman, nrolog, beyin cerrah, hemire veya eczac olabilir. Arnz deiirse doktorunuz, hemireniz veya ar uzmannzn haberi olsun. Arnz tedavi biimine gre deiebilir. Bu olduunda ar tedaviniz de deiecektir. Cinsel deiiklikler Nelerdir ve niye oluurlar? Baz kemoterapi tipleri cinsel deiikliklere yol aabilir. Bunlar kadnlarda ve erkeklerde farkldr. Kadnlarda kemoterapi yumurtalklara zarar verebilir ve bu da hormon seviyelerinde deiikliklere neden olur. Hormon deiiklikleri vajinal kuruluk ve erken menapoz gibi problemlere neden olabilir. Erkeklerde kemoterapi hormon dzeyinde deiiklie, penise giden kann azalmasna, penisi kontrol eden sinirin hasarlanmasna ve bunlar da empotansa (iktidarszlk) yol aabilir. Kemoterapi srasnda cinsel deiikliklerin olumas daha nce bu tr sorunlarn varlna, aldnz kemoterapinin tipine, yanza, baka hastaln olup olmamasna baldr. Cinsellie ilginin kayb gibi baz sorunlar kemoterapi bitince dzelme gsterebilir. Kadnlarn sorunlar: Menapoz belirtileri (henz menapozda olmayanlarda); o o o o Scak basmas Vajinal kuruluk Sinirlilik Dzensiz kanama veya kanama olmamas

Mesane ve vajina enfeksiyonlar Vajinal aknt ve kant Seks iin ok yorgun hissetmek ya da cinsellie ilgini kaybolmas

29

Seviemeyecek kadar endieli, skntl ve deprese hissetmek Erkeklerin sorunlar: Boalamamak ktidarszlk (sertleme olmamas ya da sertlemeyi srdrememe) Seks iin ok yorgun hissetmek ya da cinsellie ilgini kaybolmas Seviemeyecek kadar endieli, skntl ve deprese hissetmek Kadnlar iin: Doktor veya hemirenizle u konular konuun: o o Seks. Kemoterapi srasnda seks yapp yapamayacanz renin. Kadnlarn ou seviebilir ama sormak daha iyidir. Doum kontrol. Kemoterapi srasnda gebe kalmamanz ok nemlidir. Kemoterapi zellikle gebeliin ilk 3 aynda fetusa zarar verebilir. Henz menapoza girmediyseniz, doktorunuz veya hemirenizle doum kontrol ve gebeliin nlenmesi konularn konuun. lalar. Doktorunuz, hemireniz veya eczacyla cinsel problemlerle ilgili ilalar hakknda konuun. Vajinal kuruluu nleyici rnler veya enfeksiyon riskini azaltacak krem veya fitiller nerilebilir.

Pamuk i amar giyin (pamuk klot veya ii pamuklu tayt). Dar pantolon veya ort giymeyin. Seks yapacanz zaman su bazl bir vajinal kayganlatrc kullann. Kuruluk yznden seks hala arlysa, doktor veya hemirenizden vajinay nemlendirici tedavi isteyebilirsiniz. Scak basmalaryla baa kmak iin: o o o Sonradan karabileceiniz sveter veya ceket gibi fazladan bir kat daha giysi giyin. Hareket edin. Yry, bisiklete binmek veya baka bir egzersiz olabilir. Stresi azaltn. Yoga, meditasyon ve dier geveme yollarn deneyin.

Doktorunuz veya hemirenizle vajinal kuruluu giderici ve enfeksiyonu nleyici yntemleri konuun. Erkekler iin: Doktor veya hemirenizle u konular konuun: o Seks. Kemoterapi srasnda seks yapp yapamayacanz renin. Erkeklerin ou seviebilir ama sormak daha iyidir. Kemoterapinin kalntlar sperm hcrelerinde olabileceinden seviirken kondom kullann. Doum kontrol. Siz kemoterapi alrken einiz veya partnerinizin gebe kalmamas ok nemlidir. Kemoterapi spermlerinizi hasarlayabilir ve doumsal kusurlar olabilir.

Seviirken kesinlikle kondom kullann.

30

Erkekler ve kadnlar iin: Einiz veya partnerinize kar ak ve drst olun. Duygularnz ve ilgileriniz hakknda konuun. Sevginizi gstermek iin yeni yollar bulun. Siz ve einiz veya partneriniz kemoterapi aldnz dnemde sevginizi gstermek iin yeni yollar bulabilirsiniz. rnein daha az seviiyorsanz, daha ok kucaklap sarlabilirsiniz, birlikte banyo yapabilirsiniz, birbirinize masaj yapabilirsiniz veya birbirinize yakn hissettirecek baka aktiviteler deneyebilirsiniz. Doktor, hemire, sosyal hizmet grevlisi veya bir danmanla konuun. Siz ve einiz veya partneriniz cinsel problemler yayorsanz yardmc olacak biriyle konumay isteyebilirsiniz. Bu kii psikiyatrist, psikolog, sosyal hizmet grevlisi, evlilik danman, seks terapisti veya din adam olabilir.

Cilt ve trnak deiiklikleri Nelerdir ve niye oluurlar? Baz kemoterapi tipleri cildiniz ve trnaklarnzdaki hzl byyen hcrelere zarar verebilir. Bu deiiklikler arl ve sinir bozucu olsa da ou kktr ve tedavi gerektirmez. ou kemoterapiyi bitirdiinizde daha iyi olacaktr. Bununla birlikte byk cilt deiiklikleri hemen tedavi edilmelidir nk mr boyu zarara yol aabilir. Kk cilt deiiklikleri: Kant, kzarklk, kuruluk, dknt, soyulma Koyu renk toplardamarlar. Kemoterapiyi toplardamardan aldnzda damarlar daha koyu grnebilir. Gnee hassasiyet (ok abuk yanarsnz). ok koyu tenlilerde bile bu olabilir. Trnak problemleri. Trnaklarnz koyulaabilir, rengi sararabilir, krlgan ve atlak olabilir. Bazen trnaklarnz gever ve der ama yeni trnaklar byyecektir. Byk cilt deiiklikleri hemen tedavi edilmelidir nk mr boyu zarara yol aabilir. Byk cilt deiiklikleri unlardan olabilir: Radyasyon izi. Baz kemoterapi tipleri daha nce radyasyon alm yerdeki cildi kzark (ok hafiften parlak krmzya kadar deiebilir) hale getirir. Cildiniz kabarabilir, soyulabilir veya ok arl olabilir. Damarnzdan kemoterapinin szmas. Toplardamardan kemoterapi alrken ar veya yanma olursa hemen doktorunuz veya hemirenize haber verin. Kemoterapiye alerjik reaksiyonlar. Baz cilt deiiklikleri sizin kemoterapiye alerjiniz var demektir. Ani ve ciddi kant, dknt, rtiker ile birlikte slk alar gibi nefes alma veya dier nefes problemleri varsa hemen doktor veya hemirenize haber verin. Baa kma yollar Kant, kzarklk, kuruluk, dknt, soyulma. o o Niasta veya toz pudra uygulayn Uzun, scak banyolar yerine du ve snger banyosu yapn.

31

o o o o o

Banyodan sonra kurulanrken srtmeyin, dokunarak kurulayn. Yumuak, nemlendirici bir sabunla ykann Banyodan sonra cildiniz hala nemliyken krem veya losyon uygulayn. Bu ie yaramazsa doktorunuz veya hemirenize syleyin. Alkol ieren parfm, kolonya veya tra sonras losyonu kullanmayn. Tm vcudunuz kanyorsa, kolloid yulaf ezmesi banyosu (banyo suyuna eklediiniz zel bir toz) yapn.

Akne (sivilce) o o Yznz temiz ve kuru tutun Doktorunuza tbbi krem veya sabun kullanp kullanmayacanz ve kullanacaksanz hangisi olduunu sorun.

Gnee duyarllk o o o o o o o o o o o o Direk gnndan saknn. Bu sabah 10:00dan leden sonra 16:00a kadar gnee kmamak demektir. Gnein en gl olduu saatler bunlardr. Cilt koruma faktr 15 veya daha yksek olan bir gne koruyucu krem kullann. Gne nlarn engelleyen inko oksitli merhemler de kullanabilirsiniz. Cilt koruma faktr 15 veya daha yksek olan bir dudak balsamyla dudaklarnz nemli tutun. Ak renk pantolon, uzun kollu pamuk gmlek ve geni kenarl apka giyin. Solaryum kullanmayn.

Trnak problemleri Bulak ykarken, bahede alrken ve evi temizlerken eldiven giyin Trnanz glendirici rnler kullann (eer bunlar trnanza veya cildinize zarar veriyorsa kullanmay brakn). Trnak etleri kzark ve arlysa doktorunuz veya hemirenize haber verin.

Radyasyon izi Radyasyon tedavisi alan cilt blgesini gneten koruyun ve solaryuma girmeyin. Aryan cilt blgesine serin nemli bir bez koyun. amarlarnz dahil (styen, klot, tiort) pamuk veya dier yumuak kumalardan yaplm giysiler giyin. Radyasyon iziniz olduunu dnyorsanz doktorunuz veya hemirenize haber verin.

32

Bbrek, idrar yollar ve mesane deiiklikleri Nelerdir ve niye oluurlar? Baz kemoterapi tipleri bbrek ve mesanedeki hcrelere zarar verir. u problemler olabilir: drar yapmaya balaynca ve mesaneyi boattktan sonra yanma ve ar Sk ve acil ieme ihtiyac eyememek drarn mesaneden akn kontrol edememek drarda kan Ate Titreme Turuncu, krmz, yeil veya koyu sar veya keskin ila kokusu olan idrar Baz bbrek ve mesane problemleri kemoterapi bittikten sonra kaybolacaktr. Bazlar ise mrnzn sonuna dek devam edecektir. Baa kma yollar Doktorunuz veya hemireniz mesane ve bbreklerinizin nasl altn grmek iin kan ve idrar rnei alacaktr. Bol miktarda sv aln. Svlar mesane ve bbreinizden kemoterapiyi hzla uzaklatracaktr. Berrak svlar ve sv gdalarn listesini sayfa 33 ve 34te grebilirsiniz. Kafein ieren iecekleri (siyah ay, kahve ve baz kola rnleri) snrlayn. Yukarda listelenen problemlerden herhangi biri varsa doktorunuz veya hemirenize haber verin. Dier yan etkiler Grip benzeri belirtiler Baz kemoterapi tipleri grip olmusunuz gibi hissetmenize yol aar. Bu durum kemoterapiyi biyolojik tedaviyle birlikte aldysanz daha sk olur. Grip benzeri belirtiler unlar ierir: o o o o Kas ve eklem arlar Ba ars Halsizlik Bulant o o o Ate Titreme tah kayb
Mesane ve bbreklere zarar verebilecek bir kemoterapi alyorsanz ok bol miktarda sv aln.

Bu belirtiler 1-3 gn aras srebilir. Bir enfeksiyon veya kanser de bu belirtilere yol aabilir. Bu belirtileri doktorunuz veya hemirenize haber verin.

33

Sv birikmesi Sv birikmesi, kemoterapi, tedavinin neden olduu hormon deiiklikleri veya kanser yznden olabilir. Yznz, elleriniz, ayanz veya midenizin imi ve kabark olduunu hissedersiniz. Bazen sv birikimi akcierler ve kalp etrafnda olup, ksrk, nefes darl ve dzensiz kalp atmna neden olur. Sv bazen gbeinizin altnda birikip karn iliine de neden olabilir. Siz, doktorunuz veya hemireniz sv birikimi ile ba etmek iin unlar yapabilirsiniz: o o o o Her gn ayn saatte, ayn teraziyle kendinizi tartn. abuk kilo alyorsanz doktorunuz veya hemirenize haber verin. Tuz ve tuzlu gdalardan saknn. tiiniz svlar snrlayn. ok sv birikimi olduysa doktorunuz ekstra svdan kurtulmak iin ila yazabilir.

Gz deiiklikleri o o o Kontakt lens takmada sorun. Baz kemoterapi tipleri gzlerinizi rahatsz eder ve kontakt lens takmak zor olur. Kemoterapi srasnda kontakt lens takp takamayacanz doktorunuz veya hemirenize sorun. Bulank gr. Baz kemoterapi tipleri gzya kanallarn tkar ve bulank grmeye neden olur. Sulu gzler. Bazen kemoterapi gzyalaryla dar szar ve gz normalden sulu hale getirir.

Eer grnz bulank ve gznz normalden daha suluysa doktorunuz veya hemirenize haber verin.

Yan Etkilerde e Yarayacak Gdalar Berrak svlar Bu liste unlarda ie yarar: shal (sayfa 24 ve 25e bakn) Bbrek, idrar yolu ve mesane deiiklikleri (sayfa 50ye bakn) Tip orbalar rnekler Et suyu orbas (buyon) Berrak, yasz orba Et suyuna berrak orba (konsome) Berrak elma suyu Berrak gazl iecek Meyve kokulu iecek Meyve suyu kzlck veya zm gibi Meyveli kokteyl Sporcu iecei Su Hafif ay (kafeinsiz)

ecekler

34

Tatllar

Meyve paras veya stsz meyveli buz Jle Bal Marmelat Buzlu eker

Sv gdalar Bu liste unlarda ie yarar: Kat gdalar yiyemeyecek gibi hissetme (sayfa 14te ki itah deiikliklerine bakn) Bbrek, idrar yolu ve mesane deiiklikleri (sayfa 32ye bakn) Tip Et suyu orbas (buyon) Berrak, yasz orba Peynir orbas Szlm veya blenderdan geirilmi orba Patates preli orba Domates orbas Gazl iecekler Milkeyk Kahve Smoothie Yumurtal kokteyl (pastrize ve Sporcu iecei alkolsz) ay Meyve iecekleri Domates suyu Meyve suyu Sebze suyu Meyve pan Su St (her tr) Tereya Krema Margarin Sv ya Eki krema Custard (st ve yumurtadan yaplan ngiliz tatls) Donmu yourt Meyve presi (sulandrlm) Jle Bal Dondurma fndk ceviz kurabiye gibi sert para iermeyen Puding ikolatal sos (urup) Yourt (sade veya vanilyal) Koyu kahvalt iecekleri Sv yemek destekleri rnekler

orbalar

ecekler

Yalar

Tatllar

Yerine koyucu ve tamamlayclar

35

Kalori ve proteini yksek gda ve iecekler Bu liste yeme isteiniz azsa ie yarayabilir. tah deiiklikleri iin sayfa 14e bakn. Tip orbalar Kremal orbalar rnekler

Mercimek, kuru bezelye, fasulye orbalar (barbunya, krmz, siyah, bbrek fasulye gibi) Koyu kahvalt iecekleri Milkeyk

ecekler

Meyve iecei Tam yal st Sr eti Gdalara tereya, zeytinya eklenmesi Peynir Krem peynir margarin, Ayrei Baharatl jambon Yumurta

Ana yemekler ve dier gdalar

Tavuk

Balk Pimi kuru bezelye, fasulye (barbunya, krmz, siyah, bbrek Ceviz, fndk, ekirdek, rueym fasulye gibi) Fstk ya Szme peynir Eki krema Custard (st ve yumurtadan yaplan ngiliz tatls) Donmu yourt Dondurma

Tatllar

Kek Puding Yourt (sade veya vanilyal) Sv yemek destekleri

Yerine koyucu ve tamamlayclar

Puding, mileyk, rplm yumurta gibi yiyeceklere st tozu eklenmesi

36

Yksek lifli gdalar Bu liste kabzlnz varsa ie yarayabilir. Tip Kepekli kekler rnekler

Kepekli veya tam tahll gevrekler Kahverengi veya yabani pirin Ana yemekler ve dier gdalar Pimi kuru bezelye, fasulye (barbunya, krmz, siyah, bbrek fasulye gibi) Tam buday ekmei Tam buday makarnas Kays, hurma, erik, zm kurular Meyve ve sebzeler Elma, yabanmersini zm gibi taze meyveler Brokoli, msr, yeil fasulye, bezelye gibi i ya da pimi sebzeler Granola (msli) Fndk, ceviz Attrmalklar Patlam msr Ayekirdei Kuru yemi kuru meyve karm (trail mix) Dk lifli gdalar Bu liste ishaliniz varsa yardmc olabilir. Tip Tavuk veya hindi (derisiz) Pimi rafine erezler Szme peynir Yumurta Ana yemekler ve dier gdalar Balk Erite Patates (kabuksuz frnlanm veya pre) Beyaz ekmek Beyaz pirin rnekler

37

Kukonmaz Muz Meyve ve sebzeler eftali, armut, elma presi gibi konserve meyveler Berrak meyve suyu Sebze suyu Beyaz pasta Jle Attrmalklar Tuzlu kraker erbet Yourt (sade veya vanilyal) Az boaz yarasnda faydal gdalar Bu liste aznzda, boaznzda yara ar olduunda ie yarar. Tip Bebek mamas Pimi rafine erezler Szme peynir Yumurta (kaynam veya rplm) Ana yemekler ve dier gdalar Makarna ve peynir Patates presi Pre haline getirilmi gdalar orbalar Custard (st ve yumurtadan yaplan ngiliz tatls) Meyveler (pre veya mama eklinde) Jle Dondurma Tatllar Milkeyk Pudingler Meyve iecei Yumuak meyveler (muz, elma presi) Yourt (sade veya vanilyal) rnekler

38

Mideyi rahatlatc gda ve iecekler Bu liste bulant ve kusmanz varsa ie yarar. Tip orbalar rnekler Berrak tavuk, sebze veya sr eti suyuna orbalar Berrak gazl iecekler gaz katktan sonra Kzlck veya zm suyu Meyve kokulu iecekler ecekler Meyveli iki Spor iecei ay Su Tavuk (derisiz olarak zgara veya frnda) Pirin suyu Hazr yulaf ezmesi Erite Ana yemekler ve dier gdalar Patates (kabuksuz kaynam) Tuzlu biskvi Tuzlu kraker Beyaz pirin Beyaz tost Beyaz pasta eftali, armut, elma presi gibi konserve meyveler Jle Tatllar Buzlu eker erbet Yourt (sade veya vanilyal)

39

Hematoloji Uzmanlk Dernei

Adres : Atatrk Bulvar 169/40 Bakanlklar Ankara Tel : 0-312-4257952 web:www.hematoloji.org.tr e-mail: bilgi@hematoloji.org.tr